j

ARNOLD
TOYNBEE

CA STUDY OF HISTORY)

Yazarve Jane Caplan tarafindan

gzen gfirilmi ve ksaltln]
yen bask, 90' renkli 507 reslIll
- __ . v . 23 harita ve sema
.
Istanbul 1978

8ate Yaymlarl
 NDEKLER

NSZ

BLMI TARH N BiMi

1 Tarihle lgili Dncelerin Greceligi

2 Tarihi ncelemenin Abn
3 Baz TErimierin Tanmlar
4 nsanln Bandan Geen Olaylano Genilemesine
ncelenmesi Geregi
5 Gei Toplumu
6 Uygarlklann Karlatll11al1 ncelennesi
7 Helen ve in Modelleri
8 Yahudi Modeli
9 Uygarlklarn Gzden Geirilmesi

BLMIl UYGARLIKLARINDOGuU

10 Uygarlklarn Douunun Tabiat

llDogu Nedeni: rkm?
12 evre mi? ,
13 Meydan Okuma-ye-Tepki
14 Stnlemenin etinligi
 15 Elverisiz Cografi Koullarn Teviki
16 Eziyetlerin Teviki
il Dogmadan Alen Um-I k lar

BLMIII UYGARLIKLARIN BYMES

18 Bynenin Durdurulmasna Ornekler
19 Bymenin lt

BLM IV UYGARLlKLARIN KLER

20 Detemnme nanmal myz?
21 Mimesis'in (Thklidin) Mekanikligi
22 Rollerin Degimesi
23 Atina ve\enedik Geici Bir Benlige Thpnma
24.Dogu Roma rnparatorluu:Ge<;ici BirKurumun
Putlatrlmas
25 Davut'laGolyat:Geici Bir1&nieThpnma
26 Roma Papalg: Zafer Sarholuu

BLM V UYGARLIKLARIN ZLMES

2710plumsal ZImerin ozelligi ve

Belirtileri
28 Proletaryalar
29 D Proletaryalar
30Ruhta Ayrma
31 zlmedlaynn laiattg
Meydan Okuma
BLMVI EVRENSEL DEVLETLER
32Evrensel Devletler:Ata m, Ama m?
33iletkenligin ve Barn Nimetleri
34 Ulatrma
35 Diller ve Yazlar
36 Bakentler
37 Kamu Hizmetleri
38Evrensel DevletlerinBir Gelecei Olabilirmi?

BLMVII EVRENSEL DNLER

39 Ur mu, Krizalit mi?

40 Ayn TrdenToplumlar m?
41 Bir Hayale mi,yoksa BirGereklige Kar
Tepkiler mi?

BLMVIII KAHRAMANLIKAGLARI
42 Barbar Gemii
43 imge ve Gereklik

BLM IX UYGARLIKLARARASIND\
MEKAN iNDETEMASLAR

44 agda UygarlklarAnsnda
Karlamalar
45 Modern Bat ve Rusya
46 Modern Bat ve Dogu Asya
47 skender-son:as HelenToplumuyla
Karlamalar
48 agda Uygarlklar Atasnda Karlamalarn
Toplumsal Sonular
49 agda Uygarlklaf Ansnda Karlamalarn
Psikolojik Sonular
BLM X UlGARLIKLARARASIND\
ZAMANNDE TEMASLAR

50 Kurum1arn,rasa1ann ve Felsereerin
Rnesanslar
51 Dillerin, Edebiyatlarn ve Grsel Sanatlann
Rnesansar
52 Dinlerin Rnesanslan

BLM XI TARH NiN NCELEMEL?

53 Tarih Dncesinin ze1ligi

54Thrihiler Eylemde

HARTALAR

KRONOLOji

METNLE LGL NOTLAR

RESMLERN LSTEs

NDEKS
.,
 Bu kitap, kendi adnn akla getirdiklerini gerekletirmek is-
NSZ teyen bir giriimin sonucudur: nsanolunun tarihine bir btn
olarak bakmaya altm. Bu, tarihe balangtan bugnk 1972
ylna kadar bakmak ve ayn zamanda global bir biimde bakmak
aruamna gelir.
Bakmz zaman-boyutu iinde ister istemez lek d kala
caktr. Bizler, insanlk-ncesi atalarmzn insan olmadan nce ya-
adklar yarm, belki de bir milyon yl boyunca birka kemik ve
bir miktar paleolitik (yontma ta) aratan baka bir kayt brak
mayan ilkellerdik. Tarm, hayvanlarn evcilletirilmesi, mlek ya
pm ve dokumaclk ancak on bin yllktr: Uygarlk ancak be bl
yandadr ve bizim insaruk tarihiyle ilgili bilgilerimizin ou, bu
nisbeten yakn zamanlarla snrlanmtr. Tarihe corafi anlamda
global bir biimde bakmak, zamansal derinlii iinde bakmaktm
daha kolaydr; ama dengeli bir global bak il nce kendimizi
bir yanlsamadan kurtarmalyz. Belirli bir lkenin, bir uygarl
n, bir dinin, bizim olduu il, srf bu nedenle merkezi bir ko-
numda ve stn olduunu dnmek bir yanlsamadr. Bir tarih-
i iin tarihe kendi atalarna duyduu ballk asndan bak-
mak, onun, global panoramay gerek orantlar iinde grmesli
zedeleyen raslansal bir przdr.
Peki ama tarih neden bir lceleme konusudur? Neden il
de bulunduumuz zaman ve mekan ufkunun dnda eylerle u
raalm? Gnmzde daha geni bir baka sahip olmamz gerek-
tiren pratik nedenler vardr. Son be yzyl iinde yeryznn b-
tn ehresi, evresini saran hava da dahil olmak zere, fiziksel
bakmdan, teknolojinin artc ilerlemesi sonucu iie rlm
tr, ama insanolu politik bakmdan henz birlememitir. Me-
safenin yokedilmesi" nden nceki zamanlardan bize kaltmla ge-
en yresel yaay biimlerimizle hala birbirimizl yabancsyz.
Bu durum korkun bir tehlikedir. ki dnya sava ve gnmzde
de sren dnya apnda yaygn endie, bunalm, gerilim ve iddet
btn hikayeyi anlatyor. nsanolu tek aile gibi bir ey yarat-
may baaramazsa mutlaka kendini yok edecektir. Birbirimize bu
nederue yaknlamalyz: Bu da birbirimizin tarihiyle yaknlamak
aruamna gelir, nk nsan yalnzca imdiki an ilde yaamaz.
nsanlar, zihni bir zaman ak Iinde, gemii hatrlayarak, ge-
lecee -umut ya da korkuyla- bel balayarak yaarlar.
Gnmzde tarihi genilemesine incelemenin pratik nederu
apak ortada ve kendinl gle duyuruyor. Ama tarihi, insan so-
yunun tkenmemesi kaygsyla incelemeye zorlanmasaydk bile,
merak duygusu bizi harekete geirecekti; nk merak duygusu
insan tabiatnn ayrc melekelerinden biridir. Tam anlamyla re-
fah ve gvenlik iinde olsaydk yle de ilde bulunduumuz
Evrene kar bir merak duyardk. Kald ki bu iki ideal hedefe ula
an bir insan toplumu hi bir yerde ve hi br zamanda grlmedi.
Bunu kendi yaantlarmdan biliyorum. Hayatm boyunca s-
ren bir merak duygusu beni tarih almalarna yneltti. Kendimi
bildim bileli kafam tarihe yatkndI. Annem de tarihiydi. Onun
tarihe duyduu ilginin bulac ve uyarc bir yan vard. Ayn
zamanda, eskiden bir,denizci olan byk amcamn yannda by-

LO
mtm. Bir East Indiaman ( direkli, yelkenleri drt keli bir
gemi tipi) kaptanyd. Hindistan';., in'e yapt yolculuklarn
hikayeleri beni heyecana board. Bylece, aklc, dzerli ve bar
iinde bir dnyada yaayacama inanmak gibi bir aldatmaca
iinde yetitirildiim halde, merak yznden tarih almalarna
balamtm. 1914'n Austos aynda yirmi alt yama gelene ka-
dar da, tarihi genilemesine inceiemenin pratik bir nedeni olabi-
leceini farketmemitim. Gereklerin bilincine varmama yol aan
olay Birinci Dnya Savann patlamas oldu. Ayn olay bana, ge:
ni kapsaml bir tarih incelemesinin gerektirdii koca ynlar
halindeki tarihi bilgileri kullanabilmek iin bir de yntem salad.
1914 yl beni xford'da, Klasik Yunan tarihi dersleri verirken
yakalad. 1914 ylnn Austos aynda beni yava yava saran ya-
antnn tpksnn, .. beinci yzylda yaam bir tarihi olan
Tukidides'in de bandan gemi olduu birden zihnimde aydn
land. da benim gibi dnyasn ikiye blen byk bir .karde sa:
vann etkisini duymutu. Tukidides bu kuan byk savann
o zamann dnyasnda r ac bir nitelii olacan nceden
grm ve zaman getike olaylar onu dorulamt. imdi gr-
yorum ki Klasik Yunan tarihiyle Modem Bat tarihi getirdikleri
yaantlar asndan adatlar. kisinin de aknda bir paralel-
lik vard. Karlatrmal olarak incelenebilirlerdi. ok gemeden
Yunan tarihiyle Bat tarihinin birok baka rnei bulunan belli
bir trn modeli olduklarni anladm. Saydm uygarlklar yirmi
bire kadar kt: imdi ise, modele tam uymayan birka rnek d
nda, en azndan otuz bir tane sayabillrim. Yirni, otuz rnek,
karlatrmal bir inceleme iin yeterlidir.
Geni kapsaml bir tarih incelemesi iin beni eiterler ara-
snda annemi, amcam, Tukidides'i ve iki baka Yunan tarihisi-
ni, Herodotus ile Polybius'u anabilirim. Bu iki tarihi de kendi
ufuklarnda belirdii lde panoramik dnya tarihleri yazm
lard. ocukken, ngiltere'deki kontluklarn adlarn ve ngiliz
krallarnn yaadklar tarihleri ezberletmelerine sinirlenirdim.
Sk sk ktlk ve pek ender olarak da iyilik yapmakta birleen
srail ve Filistin krallar, komular Asurlular ve Msrllar koIUl-
sunda merakm uyandrmlard. Burlarn derin izler yaratan
antlarnn bazlarn da British Museum'da seyredebiliyordum.
Tarih kadar iir ve felsefeyi de ieren youn bir Yunan ve Latin
edebiyat almas zihni ufuklarm geniletmiti. Tukidides bana
1914 Austos'unda, izlerini bugn hala duyduum bir ok etkisi
yapmt. 1915 ve 1916 yllarnda okul arkadalarmn hemen he-
men yars ldrlmt. Bir yandan da teki savakan lkelerde
len yatlarmn says da bundan aa kalmyordu. mrm
uzadka, ktln ksa kestii bu hayatlar karsnda duydu-
um ac ve fke artarak byyor. ocuklarmn, torurlarmn
byle bir kaderi olmasn istemiyorum. Bu kitabn yazlmas, in-
sarlk halinin nffie serdii anlamsz cinayetlerin meydan oku-
yuuna kar gsterdiim tepkilerden biridir.
Tarih Bilinci zerinde 1920'den 1972 ylna dein altm.
1920'nin yaznda ate almayan ilk atm yaptn. 1921 yaznda
stanbul'la Kale aras trende Blmlerin balklarn karaladm.
Bu balklarn ou imdiki dzeltilmi ve resimli edisyonda bu-

11
 lunmaktadr. Eserin ksatlmam eklion iki cilde kadar kar.
1927 - 1939 yllar arasnda yaklamakta olan kinci Dnya Sa-
vayla yararak, ilk alt cildin sonuncusunu kinci Dnya Sa-
va patlamadan krk gn nce yaymlatmay baardm. 1954'de
VII - X. ciltleri, 1956'da XI. cildi (Tarih Atlas ve Corafya Szl-
). 1961'de de XII. cildi (Yeni Dnceler,) yaymlattm.
1924'den 1956'ya kadar Tarih Bilinci ile ilgili almalanm
iki baka i arasna skmt. O sralar Londra'daki Royal Ins-
titute of International Affairs'e (Kraliyet Uluslararas likiler
Enstits) uluslararas aktelolaylarn yllk bir taramasn ya-
pyor ve karmla birlikte kinci Dnya Savann politik tarihini
yazyorduk. Bu iki byk ve uzun sren giriim birbirlerinin ta-
manlaycsydlar. Bu iki iten birini yapabilmem iin ayn anda
tekini de yapmam gerekiyordu. Her zaman bir ayam imdiki
zamanda, br ayam da gemi zamanda durmuumdur. Ayn
duru biimi, nceleme'min bu dzeltilmi ve resimli edisyonu
iin de geerlidir, yalnz burada gzlerimi aynca gelecee de
evirmi bulunuyorum. nsann imdiyi ve gemii .incelerken ge-
lecee gzlerini kapamas mmkn deildir; mmkn olsa bile
ok ters bir eyolurdu bu.
Tarih Bilinci'nin imdiki dzeltilmi ve resimli edisyonu, i
birlii ile gereklemi bir giriimdir. Oxford University Press ile
Thames and Hudson arasnda bir szlemeye dayanlarak Bayan
Jane Caplan ile benim almalarmzn bir araya gelmesinin rii-
ndr.
Eserin imdiki biimi, hem 12 ciltlik orijinalinden, hem de
D. C. Semerwell'in ilk on cildi ksaltarak yapt baskdan birka
bakmdan ayrdr.
Bu kitap resimli olan ilk edisyondur ve resimler, kendilerine
elik eden altyazlarla birlikte, kitaba yeni bir boyut kazandr
maktadr. Resimler bir metni yalnzca vurgulamakla kalmazlar,
kelimelerin yeterince dile getiremedii birok eyi de aktarabi-
lirler. Resimler Thames and Hudson'da alan Bayan Bruckner
tarafndan saland. Bayan Bruckner'in bulduu bir sr resim
arasndan semeyi bayan Caplan'la ben, danarak yaptk. Resim
altlarnn msveddelerini Bayan Caplan hazrlad, ben de dzelt-
tim.
Aradan geen zaman iinde kitapta beliren boluk ar Bayan
Caplan'n bulmas ve bunlar doldurmas iin nce Bayan Bruck-
ner'le birlikte kitabn orijinalinin plann ve ieriini ok sk a-
lmalan gerekti. Bundan sonra, Bayan Caplan'la kardmz
kitabn yeni eklini Bayan Bruckner'in resimlendirmesi mmkn
oldu. nsann gzn korkutan bu ii gerekletiren iki meslek-
dama derin kran borcu iindeyim. Kitabn imdiki biimiyle
sonulanan ibirliini onlarn sk almalar mmkn klmtr.
Kitab u biimde tek bama karamazdm. Sylediim gibi bu
eser ibirliiyle yaratlmtr: Ancak buna iaret ederken bir nok-
tay sakl tutuyorum. Kitabn eletirileri yalnzca bana' yneltil-
melidir. Meslekdalarmn aratrmalar benim dncelerimden
ok daha salamdr.
Kitabn imdiki biimi, Semerwell'inki gibi bir ksaltmadr.
Ancak bu sefer kitap daha, deiik izgilerle ksaltld iin ne Se-
12
merwell'in eserinde, ne de orijinalinde bulunmayan baz yeni ko-
nuar da ekleyecek yer bulunmutur. Semerwell ilk on cildi btn
yapsyla zet halinde yeniden yazmay baarnt. Bylece ka
nlmaz olarak, benim tezimi destekleyen tarihi rneklerin' ou
nu darda brakmt. Kitabn bu edisyonuna orijinalinden ak-
tarlan blmlerde ayrntlarn pek ounu saklamak mmkn
olmutur. Ek cilt olan XII. cilt ("Yeni Dnceler) imdi ilk ola-
rak kitabn btnl iine yerletirilmi bulunuyor.
Ayrca, "Yeni Dncelerin yazld 1961'den sonra meyda-
na gelen olaylar ve keifleri de gz nnde bulundurmak mm-
kn oldu. rnein, sava sanatnda kaydedilen ilerlemelerin ard
arda urad yenilgilerin ac bir alayla dolu tarihi birka adm
daha izlenebildi (Ne yazk ki bu hala bitmemi bir hikayedir).
Sahra'nn gneyinde yaayan yerli uygarlklarn daha nce bilin-
meyen tarihleri de teki yresel uygarlklarn yannda yerini al-
d. lk on cilt iin notlarm yazmaya baladm 1927 ylnda, Tro-
pik ya da Gney Afrika'nn Araplar ya da Bat Avrupallar gelme-
den nce hi bir tarihleri olmad sanlyordu. O zamandan bu
yana Afrika'nn bu nemli blgesi, ksmen arkeolojik aratrma
lar, ksmen de elde edilen en eski belgesel kantlarla daha ok ay-
dnlk kazand. Tropikal Afrika'daki tarm ve metalrji sanatlar
tarihinin Bat Avrupa'nnkiyle karlatrIabileceini artk bili-
yoruz. Dou Asya uygarlnn uzak tarihi ile bu yrenin btn
dnemlerinin ekonomik ve sosyal tarihi de daha berrak bir odak
noktas haline geldi. Biz almalarmz srdrrken in dnya
ilerinde en nemli rollerden birini oynamaya balayarak normal
konumunu kazand. Kitabn bu edisyonunda bunlar ve benzeri
yeni olaylar gz nnde bulundurmakla insanlk sorunlarnn
bilgilerini ve anlalrln geniletmeye altk.
Klasik Yunan'n iki byk epik iirinden ikincisi olan Odys-
seia'da Menelaos adl bir korsann Troya kuatmasndan sonra
evine dnerken yolunu kaybetnesi zerine deniz tanrs Proteus'u
karmasn anlatan bir hikaye vardr. Menelaos, Proteus'un fal
na bakmasn ister, ama ona bunu yaptrmak iin Proteus'u sk
sk tutmay baarnas gerekmektedir. Ne var ki Proteus'un bu
karlma olayna kar cevab durmadan biimini deitirmek
olmutur (ngilizce'deki deiken anlamna gelen protean keli-
mesinin kkeni budur). Tarih protean'dr. Siz onu belli bir biim-
de yakalar yakalamaz o gene, Proteus gibi, biimini deitirecek
tir. O kadar ki, bazan tannmas bile gleir.
Biim deitirmek tarihin tabiatnda vardr, nk tarihin
tabiat, zerine yeni eyler ekleyerek devam etmektir. 1914 Aus
tos'unda bana bu kitab yazdran ilk itkiyi duyduum andan im
diki cildin yaymlanmasna kadar tarih, kendi uzunluuna elli
yedi yl daha ekledi. Her ekleme btnn kendisini deitirir;
nk biriken deneylerimizin nda gemiin tm birden de-
iik bir grnm alr. rnein Tukidides'in anlatt Yunanistan
bana 1914 Austos'unda, 1914 Temmuz'unda olduundan daha
deiik grnd, nk aradan geen zaman iinde Birinci Dn-
ya Sava patlamt ve bu phesiz ki dnyann eski toplam ze-
rine eklenen olaanst uursuz bir olayd.
Birinci Dnya Sava olaanstyd ama onun bu nitelii

13
 yeryznde ilk kez grlmyordu. Anszn patlak veren birtakm
baka olaylar da onun gibi dnyann tm tarihi grnmn de-
itirmiti: rnein t. 221 'de in'in politik bakmdan birleme
si, !.. 334'e kadar skender'in anakkale'yi geii, tS. 633'de
Araplarn ortaya kmas, 13. yzylda Moollarn Kuzey Dou
Asya steplerinden dar tamas. Daha yava bir sre iinde olu-
an daha olaanst olaylar da vardr: rnein, Yunan ve in fel-
sefelerinin gelimesi, Museviliin tektanrcl, misyoner dinlerin,
tarmn ve su gcnden yararlanmann yaygnlamas. Bizim ya-
admz a, 'btn gemii imdiden ok farkl gsteren dei.ik
likler meydana getirmesi asndan ayr bir zellik gstennez. Ama
arnz, belki iki bakmdan kendine zgdr.

Son zamanlarda teknolojinin gsterdii olaanst ilerleme

dolaysyla mesafenin yokedilii sonucunda amzn bir zel-
lii, deiim hznn eskiyle llmeyecek derecede artmasdr.
imdilerde tarih her an bizi artacak kadar hzl oluuyor. a
mzn ikinci zellii de gemii bize iki kez biim deitirmi olarak
gstermesidir. Gemiin grnm yalnzca bizim imdiki deney-
lerirniz asndan deimekle kalmyor, arkeologlarn yeni bulgula-
r nda da deiiyor. Arkeologlar, devrim niteliinde birtakm
yeni bulgularla ortaya ktklar gibi, baz eski bulgularna da dev-
rimci yeni yorumlar getiriyorlar. Yntem izlemek yerine beklen-
medik klarda bulunuyorlar. Arkeoloji teorilerinde moda dei
ikliklerinin daha kesin dnemeler almas, bilgilerin oalmasy
la nasl olsa meydana gelecek deiimleri vurgulayarak, arkeolog-
larn gemie baklarnda da kesin dnemeler yaratmtr.
Napoleon'un 1798'de istila ettii Msr'da ve ayrca Amerika
ktasnda arkeologlarn yaptklar keifler, uygarlklarn karla
trmal bir yntemle incelenmesine biraz keyfi, ama onsuz edilmez
bir katkdabulundu. O zamandan bu yana birok uygarln ka-
lntlarn gml bulunduklar derinliklerden kazp kardlar:
rnein btn btn unutulmu olan Smer - Akad, nds klt-
rn. Minos, Mikene ve Maya'y, in'in Shang dnemini. Ayn
zamanda Msr'n Firavun uygarlndan kalan ktle halindeki
antlarn her zaman gze batm olan srrn, birtakm kaytlar
deifre ederek aydnla kavuturdular. Daha sonra Smer - Akad
ve Mikene uygarlklannn ve Shang hanedannn kaytlarn da
deifre ettiler. Arkeologlann bu almalar sonucunda tarihile-
rin el~ alabilecekleri bilinen uygarlk says, karlatrmal bir
almay mmkn klacak noktaya ulat. Bir yandan da arkeo-
loglar uygarln afanda, tarihin ehresini 20. yzyln bilim
adamlar, teknisyenleri, diktatrleri ve fatihleriyle ayn hzda de-
itirmi oldular.
Bu nedenle kitabn bu ekli, 1934 ile 1954 yllar arasnda ya-
ymlanan on ciltlik orijinalinden ok farkldr. Ama ayn nedenle
imdiki biimi de olaylarn srp giden ak ve bilgilerin oal
masyla gnn birinde eskimeye mahkumdur. nsan soyu varel-
duka ne tarih, ne de baka herhangi bir insan edimi nihai ola-
maz. Bu kitap, okurlarnn,. insanlk sorunlarnn tehlikeli ve eit
derecede arpc akna ,geni bir grle bakabilmesine yardmc
olursa amacna ulam olacaktr.

ARNOLD TOYNBEE
Haziran 1972
14
 BLM i

TARHN BM

lncelememe, kendi bana bir btn saylabilen ve dola M

ysyla tarihin geri kalan ksmndan ayrldnda az ok

anlalabilir olan bir tarihi inceleme birimini arayarak
balyorum. Bugnn modasna uyarak tarihi ulusal dev-
letler erevesi iinde inceleme geleneine uymuyorum;
bunlar bence daha byk bir eyin bir uygarln par-
alardr. Insan, bilgilerini yorumlamadan nce 5lnfla
mak ihtiyacn duyduuna gre, bu byk-apl birim ba-
na kk-apl birimlerden daha az arptc grnyor
Birimimi tanmlayp uygarlk-ncesi toplumlara baktktan
sonra, uygarlk tarihleri iin bir model kurmaya al
yorum ve bu ite Helen, in ve Yahudi tarihlerine ba
vuruyorum. Onlarn ana zelliklerini biletirerek, bildii
miz uygarlklarn ounun tarihine uyduuna inandm
bileik bir model neriyorum. Eski ve yeni uygarlklarm
bir listesini yaparak blm bitiriyorum.
 kenkli Resim: 1

ZNELLIK:
TARAFLI BR GR

nsanlar genellikle grmek istediklerini gorur ve kendilerine.

nemli grnen eyleri kaydederler. ada bir corafyac asn
dan bakldnda, bu on nc yzyl l\lappa Mundi'si (Dnya
Haritas) samadr, ama kendi erevesi iinde Hristiyan dnya-
snn tamamen mantki bir grnmdr. Yass bir dairenin tc
pesinde A.dem'le Havva'nn Eden'i ile simgelenen dou -Hristi
yan dininin kayna- ve onun aasnda da Kuds grlyor.
Avrupa, Asya ve Afrika zamannn btn corafi bilgilerinin sa-
dece bir ksmn yanstr bir biimde geliigzel kmelendirilmi.
Tabii sonu, felsefi bir model, yolcular iin bir klavuz deiL.

16
 11I un i. > ~
(I1 f ~ fo l, if" II >. .f
.. 'fI' l. h 'h"'1 .1\ ho b

Renkli Resimler: 2. 3
ZNELLK:
BIRLK IINDE ETLLIK
Ayn dini inan tamamen farkl kltrel yorumlara urayabilir. On yedinci yzylda Etyopya'
da yaplan bir armhtan ndirilme resmi, sahneyi ada mahalli grenekler erevesi iinde
ele alyor. On altnc yzylda Hirldistan'da (Itardaki resmi yapan) bir Mughal ressam ise Av
rupa modelinin aslna sadk bir Kopyasn swmaya alyor, ama Bakire Meryem ile evresin-
dekilerin fiziksel tipleri hi amaz bir biimde Hindistan'a zg.
Renkli Resimler: 4. 5 Esrarl evrende anlalr bir kalp grme iJtiyac insan soyu kadar eskidir. Be Dnya Yres'n'
gsteren bu Aztek harita::os, drt gemi dnyay drt ana yne, imdiki Dnyay da merkeze
yerletiriyor: Her dnya, tarihini yneten tanr tarafndan temsil edilmekte. Kardaki Budist
,; v REN!N TESB!T.! mandala ise daha soyut bir fiziktesi dnyay yanstyor: Esrarengiz bir nihai gereklik zeri-
DNYA MODELLER! ne tefekkre yardmc olacak geometrik bir ekiL.
Renkli Resimler: 6.7

HELENVE
IN MODELLER!
Helen Uygarl, srekli bir ge:
me modeline uygun gelecek ka-
nUar salyor: Buradaki, Yunan
stunu iinden byr gibi gr-
nen, stunun tepesinde yaayan
Hristiyan mnzevi de, yeni ama
eskiyle bants olan Hristiyan
uygarlnn douuyla sonula-
nan hareketin bir simgesi gibidir.
Oysa in tarihi birbiri ardsra
gelen birlik ve birliksizlik, dzen
ve dzensizlik, ilerleme ve kme
dngleriyle hareket eder. Sa
daki inli filozoflar bu sarmal
(helezani) hareketi temsil eden
Yin-Yang simgesini inceliyorlar;
burada Yang dinamizm ve eylem-
le zdetir. Yn ise sreclurur-
luu ve edilginlii temsil eder.
Tarihinin grevi Helen ve in
kalplarnn nemli ve anlaml -
zelliklerini birletirerek baka
uygarlklarn tarihlerine uygula-
nabilecek bir gereki model ya
ratnaktr.
llekli Resimler: 8.9

YAHUD!LER:
B!R DA(';ILMA MODEL!

Diasporan: (Dalma) model

corafi bakmdan dalm ve ya-
banc toplumlarn hayatyla ks
men kaynam, ama ortak bir
kltrel gelenee bal kalarak
kendi manevi birliklerini ve ba
kalarndan farkllklarnt srd-
rebilen toplumlar gsterir. En
belirgin rnei Yahudilerdir.
Bu iki sahne yer ve zamanlarna
tamamen uygun grnyor: Sol-
daki, Rnesans ltalyas, sadaki
de on sekizinci yzyl Almanya-
SI. Ama her ikisi de brani dua
kitaplarndan alnma ve her ikisi
de, deien btn grenek ve mo-
dalarn altnda Yahudi cemaatn
diri tutan ayinin bir ksm olan
Fsh Bayramnn kutlann res-
mediyor.
Renkli Resimler: 10. II !in rgtlenmesi uygarlk.:yolundabalca admlardan biriydi, ama ayn zamanda toplumu,
netic bir aznlkla retici bir ounlua ayrd. Msrl kyllerin rettii servet, yukardak
ravunla karsnn debdebeli "'ksn salad; kar sayfadaki Asur mparatorluununkleler
IKTIDARIN MALYET imparatorluk prestijinin bir ant olmak zere .saraynn yaplmasna emek verdiler. End~
ncesi ada bu pahal ~iriimer yetersiz kyl ekonomisinin kaynaklarn kurutarak birbil
izleyen imparatorluklarn de;gesiz1iinin nemli bir nedeni oldular.
Renkli Resim: 12

NESNEL BIR GR

Yirminci yzyl Insannn ilk olarak grmeyi baarabildii ekil

de, dnyann uzaydan grn. Bu yzyl iinde tarihi ufuklar
da buna benzer bir biimde geriledi ve Insan'n, yaratt btn
uygarlklar genel bir ~rle grmesini salayacak yolu at.

29
1 Tarihle ilgili dncelerin greceligi
Etyopyalar tam::annn kara derili, ksa
kallak burun
lu. Trakyallar ise tannlannn kzl sal,
mavi gzl
olduklann sylerler. kZerle atlann eUez:l olup insan-
lar gibi resim ya da sanat eseri yapmak isteselerdi.
aUar tann1ann ata, kzler de kze benzeterek ken-
di vcutlann model alarak tannIann ekillendirir
lerdI. (l)
XENDPHANES.
Hangi toplumun hangi anda olursa olsun
tpk baka toplumsal edimler gibi bir tarih alma
s da zaman ve yerin hakim ynsemelerinin egemen-
Hi altndadr. Bjzim amzda Bat Dnyas iki
kurumun egemenlii altnda yaayagelmitir: Eko-
nomide endstriyel sistem ile adna ksaca Demok-
rasi)) dediimiz en az bunun kadar karmask bir po-
litik sistem. Demokrasi, bamsz; ulusal ve egemen
devletin sorumlu parlamenter temsilcilerinden olu-
an hkmetidir. Biri iktisadi teki siyasi olan bu
iki kurum, yaadmzdanbir nceki an kapan
dneminde (') karlalan balca sorunlara geici
zmler salad iin genel bir strlk kazan-
mt. Bu kurumiarn saltanat tahtna oturmas
kurtluu orlarda arayp blan bir an bitii an:
lamna gelir; hiJa yaayakalmalar bizden ncekile-
rin yaratc gcn.gsterir; yaratlmasnda hi bir
pay olmayan bizler ise burlann glgesinde yetiti
rilmiizdir. Hala endstriyel iktisadi sistem ve par-
lamenter lusal devlet iinde yayor, hareket edi-
yor, varlmzn sahibi oluyoruz; mirasna kondu-
umuz bu iki kurumun hayalgcmze hkmetme-
si, bizlerin hayat zerindeki basksnn bir yans
masdr. Hemen hemen tm tarihilerimizin eserle-
rinin her noktasnda bu kurumiann prestijli duru-
mu gze arpar.
Endstriyel sistem i blmn getirdii iin
bir insani yne sahiptir, bir de insann fiziki evre-
sine Modem Bat bilimini uygulamas dolaysyla
insarlk d yn vardr. Onun ileyi yntemi, ok
sayda insann mekanik bir ibirliiyle hi durmak-
szn ham maddeyi mamul madde haline getirmesi,
retim kapasitesini azami noktada tutmasdr. En-
dstriyel sistemin bu zellikleri, yirminci ygyln
Bat dncesinde teoride ve hatta pratikte yans
mtr.
ocukken zaman zaman sekin bir fizik bilim-
leri profesrnn evinde kalrdm. Bu evde kitap
raflarnn epeevre dizildii bir alma odas var-
d. imdi ziyaretimden ziyaretime bu raflardaki ki-
taplarn nasl deitiini hatrlyorum. Oday ilk
grdmde raflann ou genel edebiyat, genel bi-
lim ve ev sahibimin uzman olduu dalda eitli ge-
nel eserlerle doluydu. Yllar getike bu raflar bir-
biri ard sra -her biri deiik yazarlarca kaleme
alnm monografilerle dolu, irkin ince ciltler ha-
linde- ayr uzmanlk dallarnda amanszca oa-
30
lan dergilerin istilasna urad. Kelimenin edebi an-
lamnda bu ciltler kitap saylamazd, nk ierik-
lerinde birlik yoktu ve tabii herhangi bir monografi
arasnda szkonusu bilim dalyla ilgili olmak gibi
son derece zayf bir ba dnda, hi bir iliki yoktu.
Dergiler ilerledike kitaplar geri ekildiler. Sonra
orlar, daha kaba bir iiliin rn olan ve zerin-
de cam mikrop ielerinin de sakland raflarda,
Shelley'nin iirler'i ve Trlerin Kkeni'nin birlikte
srgn hayat yaadklar tavanarasnda yeniden
buldum. Her ziyaretimde alma odasnda etrafa
bakmak ya da oturmak benim iin daha g kat-
larlr oluyordu.
Bu dergiler, btn o i blm ve ham madde-
den mekanik biimde maml madde elde etmeyi
azami noktada tutma abalaryla endstriyel sis-
temin kitap halinde)) grnyd. Bu ciltlerin
doldurduu raflar sevmediim iin onlara verimli-
lii yok eden bir uursuzluk gzyle bakardm, ama
imdi, amzn yirminci yzyl balarnda bir fi-
zik bilimcisinin alma odasnda ok da yersiz sa-
ylamayacaklarna inanmaya hazrm. Endtriyel
sistemin insarlk d yn fiziki bilimlere dayand
na gre, belki de aralarnda nceden-kurlmu
bir uyum)) vardr; ve bylece bilimsel dnce, en-
dstri kanallarndaniletilse bile, bundan zarar gr-
memesi iin bir olaslk da dnlebilir.
Kantlara dayanarak sonu karan her eit
dnce, zerinde alabilecei birtakm n bilgiler
gereksediine gre, erken dnemlerinde herhangi
bir fizik bilimini ele almann doru yolu bu olabilir;
ve tm Bat bilimi l olarak Bat Toplumunun
ya alndnda bile, henz ok gentir. Ne var ki
ayn yntem son zamanlarda fizik bilimlerinin s
nrlar tesinde, ok deiik dnce alanlarnda
-cansz tablat yerine hayat, hatta insan edimleriy-
le ilgili" dnce alarlarnda- (S) uyglanrntr.
Tarih felsefesinin yeri de ite bu endstriyel siste-
min prestijinin ne kt, eitli dnce alarlar
arasndad~; ve bu noktada -nesnelerden ok in-
sarlarla ilgilenen bizim Bat toplumunun, kendi ta-
rihinden ok daha eski bir gemie sahip olan zihni
bir egemerlik alan iinde- Bat'daki modern en-
dstriyel sistemin, yaayp almak iin en iyi
rejim olduma dair hi bir gvence yoktur. (.)
Tarihi dncenin eski krallnn Bat'nn mo-
dem endstriyel hayatnn egemerlii altna gir-
mesi en ak biimde Theodor Momrnsen'in meslek
hayatnda canlandrlabilir. Theodor Momrnsen
genlik yllannda, muhakkak ki Bat tarihiyle ilgi-
li literatrn aheserleri arasnda yer alacak byk
bir kitap yazmt. Bu kitap, 1854 - 56 yllar arasn
da baslan The History of the Roman Republic idi.
(Roma Cumhuriyeti Tarihi); ama Mommsen kitab
yazar yaznaz bundan bir utan duymaya ve o mt-
 NSAN GRNNDE TANR
,
1, 2, 3 slami, Kongolu ve inli gzlerle Hristiyan ikonografisi. Ortak tem'aya karn,
nesnelerin her biri sanatnn kendi kltrel ve rk evresini yanstyor.

31
hi enerji ve yeteneini baka kanallara dkmeye
balad. Mommsen bundan sonra hayat ura ola-
rak Roma Anayasas'nn ansiklopedik bir tantma-
s ile Latince yaztlarn bitmez tkenmez yaym ii
ni derlemeyi seti. Hayatnn daha ileriki yllarnda
Das Rmische Staatsrecht ve Corpus Inscriptionum
Latinarun gibi antsal eserleriyle hatrlanmay ter-
cih ederdi; ve onun birtakm makale ve birbirleriyle
bants olmayan monografiler halindeki btn
eserleri, bir sr rneini grdmz eitten, tek hareket, ya da mamul maddeye dntrme\!. iin
bir yazarn kartt seviyeli bir dergiye benzemek-
tedir. Btn buniar yaparken Mommsen, kendi ku-
andan Bat tarihilerinin bir temsilcisiydi: Bu,
Bat dnyasnda endstriyel sistemin, prestijini
kafa iileri" zerinde duyurduu br zamanda ya-
am bir kuakt. Mommsen ve Ranke'den sonra
tarihiler tm abalarn ham madde toplama yo-
lunda harcadlar, yaztar, belgeler ve benzeri eyle
ri dergiler ya da klliyatlar halinde topladlar;
bu malzemeleri mamUL madde ya da "yar mamul
madde haline getirmek iin almaya koyuldukla-
rnda yeniden bir blmne bavurmalar ge- a btn bizin Bat Avrupa Dnyasna zg bir ei
rekti. Sonu olarak Cambridge University Press'in
yaymlad bir sra sentetik tarih kitaplar dizisi
ortaya kt. Bu kitap dizileri, alkan iiliin,
olgu"ya dayanan bilgilerin, mekanik hnerliliin
ve toplumumuzun derleme -gcnn antlardr.
Bunlar, karsnda- sendelediiniz tneller, kpr-
ler, barajlar ve gkdelenler arasnda yerlerini ala-
cak, editrleri ise Bat'nn nl mhendisleriyle bir-
likte anlacaklardr. Endstriyel sistem tarih felse-
fesi alann istila ederken byk strateji uzmanlar
na yol gstermi ve byk zafer antlar dikmitir.
Gene de uzaktan bakan bir seyirci bu fetihten baz
kukular duyabilir; ya btn bunlar bir zorlamaysa
ve. zaferden duyulan gvenlik yanl bir analojiye
dayanyorsa?
Gnmzde baz tarihileri seminerlen)ine
zellikle laboratuvar demeye dikkat ediyorlar ve
orjinal eser szn belli bir kararllkla -bilinle
demeyelim- eskiden kabul edilmemi, yerlememi
olgularn kefinden ya da dorulanmasndan sz
ederken kullanyorlar ('). Bu terim en geni kap-
samyla kullanldnda, yksek seviyeli dergilerde-
ki yazlarla ya da sentetik tarihlerle ilgili bildirgele-
r kapsyor. Tek tek kiilerin tarih edebiyat alann
da verdii eserleri kmsemek gibi bir eilinin
ar bast bir ada, zellikle Evrensel Tarih"
konusuna yaklamda bulunanlara kar, bu eili
min iddeti daha ok duyulur. rnein H. G. Wellls'
in The Outline of History (Tarihin Anahatlar) adl
eseri birok tarih uzman tarafndan ak bir d
manlkla karland. Yazar, zaman ve mekan iin-
deki uzun yolculuu srasnda, bu uzmanlarn a-
lma alanndan getike baz noktalarda yapt
ufak tefek yanllar acmaszca eletirildi. Bu ele
tirmenler, H. G. Wells'in, tek bana nsanln tm
hayatn hayali bir deneyoarak yeniden canlandr
makla, kendilerinin hi bir zaman yanamaya ce-
sa:ret e.demeyecelderi bir i baardn anlaman
gorunuyorlar. Boyle bir eyin olasln dnme
m ble olablrler. Aslnda Wells'in kitabnn ama-
c ve deeri o gnlerin profesyonel tarihilerinden
ok genelokur kitlesi tarafndan anlalmtr.
Tarih anlaynda endstrileme, endstriyel
esprinin patolojik abartmalarn kendi bnyesinde
retebilecek kadar ileri gitmitir. ok iyi bilindii
zere, tm enerjilerini, ham maddeyi elektrik, s,
harcayan insanlar ya da topluluklar tabii kaynakla-
rn kefini ve kullanlmasn, bu sreci, insanlk iin
getirdii sonular gzetmeksizin kendi bana de-
erli grmek eilimindedirler. Hatta ellerindeki im-
kanlarla yan izerek tabii kaynaklar kullanmayan-
lar ayplamak gelir ilerinden; kendileri de, eer ta-
bii kaynaklarn biraz bol ve gelitirilme inkanlar
nn uygun olduu bir blgede yayoriarsa hemen
de yarattklar fetiin tutsa olurlar. Bu eit zih-
niyet Avrupal gzlemciye belli bir tip Amerikal i
adam zellii gibi grnmektedir; ama bu tip ak
limin ar bir rndr; orant duygusunu kaybet-
meye yol aan ayn maraziliin kendi zihinlerine de
musallat olduunu bizim baz ada Avrupal ta-
rihilerimiz de gzden karmaktadrlar.
Konuyu canlandrmak iin rnekleyelim. B-
yk skender'in Pers mparatorluunu paralama-
sndan sonra ptolemaios baz gleri topariayp M
sr' temel alan baka bir Byk G kurarken, Se-
levkos'un yandalar da mparatorluun Asya'dakl
eski eyaletlerinden yeni bir Byk G oluturdu
lar. Bu iki Byk Gc tarihi perspektifleri iinde
inceleyen hi bir kimse, hangisinin daha nemli ve
ilgiye deer olduunda tereddt bile edemez. Selev-
kos Krall Hellen ve Suriye uygarlklarnn evlen-
dii gerdek odasdr. Buradakl birlemelerindendev
bir ocuk meydana gelmitir; ilkin, Roma mpara
torluunun prototipi olan ehir devletleri arasnda
birlemenin ilkesi olarak lahi bir Krallk, sonra da
zt yollarda bir dizi dinlerin ortaya kmasdr: Mit-
rajzm, Hrstiyanlk, Maniheizm ve slam. Aa yu-
kar iki yzyl kadar bir sre, Selevkos Krall in-
sanln dnyada grlm en byk yaratc ey-
lenlerine sahne olmutur; ve hatta dnden ok
sonralar da, nisbeten ksa sren varl srasnda
yaratlan akunlar insanln kaderine biim verme-
ye devam etmitir. Bununla karlatrldnda
Hellenik uygarln Msr uygarlyla evlendii Fto-
lemaios fmparatorluu ksr kalmtr. Roma mpa
ratorluuna sis'e tapnmay ve birtakm iktisadi
ve sosyal dzenlemeleri retmek dnda gerek-
ten hesaba katlacak bir ey yoktur. Ne var ki, te-
sadfen iklimin elverili olmas dolaysyla bu iki
krallkla ilgili pek ok ham bilginin elimize geme-
si, incelenmelerinin kolaylanmas bunlarn tarihteki
asl gerek nemleriyle ters orantldr. Yukar M
sr'n'toz gibi kuru topraklar Batl bilgin ekskava-
tre mthi bir papirs cenneti, Rnesans bilginle-
hi enerji ve yeteneini baka kanallara dkmeye
balad. Mommsen bundan sonra hayat ura ola-
rak Roma Anayasas'nn ansiklopedik bir tantma-
s ile Latince yaztlarn bitmez tkenmez yaym ii
ni derlemeyi seti. Hayatnn daha ileriki yllarnda
Das Rmische Staatsrecht ve Corpus Inscriptionum
Latinamm gibi antsal eserleriyle hatrlanmay ter-
cih ederdi; ve onun birtakm makale ve birbirleriyle
bants olmayan monografiler halindeki btn
eserleri, bir sr rneini grdmz eitten, tek hareket, ya da mamul maddeye dntrmek'iin:
bir yazarn kartt seviyeli bir derg-iye benzemek-
tedir. Btn bunlar yaparken Mommsen, kendi ku-
andan Bat tarihilerinin bir temsilcisiydi: Bu,
Bat dnyasnda endstriyel sistemin, prestijini
kafa iileri" zerinde duyurduu br zamanda ya-
am bir kuakt. Mommsen ve Ranke'den sonra
tarihiler tm abalarn ham madde toplama" yo-
lunda harcadlar, yaztlar, belgeler ve benzeri eyle
ri dergiler ya da klliyatlar halinde topladlar;
bu malzemeleri mamUL madde" ya da yar mamul
madde" haline getirmek iin almaya koyuldukla-
rnda yeniden bir blm"ne bavurmalar ge-
rekti. Sonu olarak Cambridge University Press'in
yaymlad bir sra sentetik tarih kitaplar dizisi
ortaya kt. Bu kitap dizileri, alkan iiliin,
olgu"ya dayanan bilgilerin, mekanik hnerliliin
ve toplumumuzun derleme -gcnn antlandr.
Bunlar, karsnda sendelediimiz tneller, kpr-
ler, barajlar ve gkdelenier arasnda yerlerini ala-
cak, editrleri ise Bat'nn rl mhendisleriyle bir-
likte anlacaklardr. Endstriyel sistem tarih felse-
fesi alann istila ederken byk strateji uzmanian-
na yol gstermi ve byk zafer antlar dikmitir.
Gene de uzaktan bakan bir seyirCi bu fetihten baz
kukular duyabilir; ya btn bunlar bir zorlamaysa
ve zaferden duyulan gveniik yani bir analojiye
dayanyorsa?
Gnmzde baz tarihileri seminerlen>ine
zellikle <<laboratuvar demeye dikkat ediyorlar ve
orjinal eser" szn belli bir kararllkla-bilinle
demeyelim- eskiden kabul edilmemi, yerlememi
olgularn kefinden ya da dorulanmasndan sz
ederken kullanyorlar ('). Bu terim en geni kap-
samyla kullanldnda, yksek seviyeli dergilerde-
ki yazlarla ya da sentetik tariherlc ilgili bildirgele-
ri kapsyor. Tek tek kiilerin tarih edebiyat alann
da verdii eserleri kmsemek gibi bir ellimin
ar bast bir ada, zelllkle Evrensel Tarih"
konusuna yaklamda bulunanlara kar, bu eili
min iddeti daha ok duyulur. rnein H. G:Wellls'
in The Outline of History (Tarihin Anahatlan) adl
eseri birok tarih uzman tarafndan ak bir d
manikla karland. Yazar, zaman ve mekan iin-
deki uzun yolculuu srasnda, bu uzmaniarn a-
lma alanndan getike baz noktalarda yapt
ufak tefek yanllar acmaszca eletirildi. Bu ele
tlrmenier, H. G. Wells'in, tek bana nsanin tm
hayatru hayali bir deneyoarak yeniden canlandr
makla, kendilerinin hi bir zaman yanamaya ce-
32
sa.re.t e.demeyeceltleri bir i baardm aniamam
go.runuyorla~.Boyle bir eyin olasln dnme
m ble olablrler. Aslnda Wells'in kitabnn ama-
c ve deeri o gnierin profesyonel tarihilerinden
ok genelokur kitlesi tarafndan anialmtr.
Tarih anlaynda endstrileme, endstriyel
esprinin patolojik abartmalarn kendi biinyesinde
retebilecek kadar ileri gitmitir. ok iyi bilindii
zere, tm enerjilerini, ham maddeyi elektrik s
harcayan insaniar ya da topluluklar tab kaynakla-
rn kefini ve kullanlmasn, bu sreci, insanlk iin
getirdii sonulan gzetmeksizin kendi bana de-
erli grmek eilimindedirler. Hatta ellerindeki im-
kaniarla yan izerek tabii kaynaklar kullanmayan-
Ian ayplamak gelir ilerinden; kendileri de, eer ta-
bii kaynaklann biraz bol ve gelitirilme inkanlan
nn uygun olduu bir blgede yayoriarsa hemen
de yarattklar fetiin tutsa olurlar. Bu eit zih-
niyet Avrupal gzlemciye belli bir tip Amerikal i
adam zellii gibi grnmektedir; ama bu tip ak
a btn bizim Bat Avrupa Dnyasna zg br el
limin ar bir rndr; orant duygusunu kaybet-
meye yol aan ayn maraziliin kendi zihirlerine de
musallat olduunu bizim baz ada Avrupal ta-
rihilerimiz de gzden karmaktadrlar.
Konuyu caniandrmak iin rnekleyelim. B-
yk skender'in Pers mparatorlUunu paralama-
sndan sonra Ptolemaios baz gleri toparlayp M
sr' temel alan baka bir Byk G kurarken, Se-
levkos'un yandalan da mparatorluun Asya'daki
eski eyaletlerinden yeni bir Byk G oluturdu
lar. Bu iki Byk Gc tarihi perspektifleri iinde
inceleyen hi bir kimse, hangisinin daha nemli ve
ilgiye deer olduunda tereddt bile edemez. SeIev-
kos Krall Hellen ve Suriye uygarlklarnn evlen-
dil gerdek odasdr. Buradaki birlemelerindendev
bir ocuk meydana gelmitir; ilkin, Roma mpara
torluunun prototipi olan 1jehir devletleri arasnda
birlemenin ilkesi olarak hahi bir Krallk, sonra da
zt yollarda bir dizi dinierin ortaya kmasdr: Mit-
raiZIn, HrlStiyanik, Maniheizm ve slam. A1ja yu-
kar iki yzyl kadar bir sre, Selevkos Krall in-
sanln dnyada grii!m en bYk yaratc ey-
lemlerine sahne olmutur; ve hatta dndenok
sonralan da, nisbeten ksa sren varl srasnda
yaratlan akmlar insanin kaderine biim verme-
ye devam etmi~ir. Bununla karlatrldnda
Hellenik uygarln Msr uygarlyla evlendil pto-
lemaios fmparatorluu ksr kalmtr. Roma mpa
ratorluuna sis'e tapnmay ve birtakm iktisadi
ve sosyal dzenlemeleri retmek dnda gerek-
ten hesaba katlacak bir ey yoktur. Ne var ki, te-
sadfen lkIlmin elverili olmas dolaysyla bu iki
krallkla ilgili pek ok ham bilginin elimize geme-
si, incelenmelerinin kolaylanmasbunlarn tarihteki
asl gerek nemleriyle ters orantldr. Yukan M
sr'n'toz gibi kuru topraklar Batl bilgin ekskava-
tre mthi bir papirs cenneti, Rnesans bilginle-
 F' ......

rinin ryalarnn tesindebir zenginliin kaplarn

amaktadr. Selevkos Krallnn tarihi bir yn
oraya buraya dalm metal paralarn, yaztlarn
ve edebi eserlerden kalan blk prk paralarn
biraraya gelmesiyle toparlamrken, bu papi!sler y-
resel tarm yntemleri, manifaktr, ticaret ve kamu
ynetimi konularnda zabt niteliinde bilgi ver-
mektedir. Yukar Msr'n ptolemik-a Papirs-
leriyle bu noktada yarabilecek tek yeni bilgi kay-
na Babili'in Selevkid-a kil tabietleridir. nem-
li olan nokta u ki, Ptolemik papirsleri, Batl bil-
ginlerin eski tarih alannda tm almalarn ve
enerjilerini tketmitir. Gene olduka Ok sayda
bilgin kendilerini papirslerdeki metiIeri aydIat
ma iine adarken, Ptolemaios 'Krallnn tarihteki
nemini, o tarihi yeniden kurmak iin topladkiar
ham bilgilerin miktar ve yapc alma iin har-
cadklar emein youIuuyla lme yolunu tut-
tular.
Oysa dtan bakan bir gzlemciye gre Selev-
kos tarihini yeniden kurmak iin eldeki nisbeten az
miktarda malzeme zerinde de bu enerjinin bir par-
asnn kullanlmamas zcdr. Bu sayfann ka-
ranlklar zerine dklecek ufack bir k bizim
insanlk tarihini aIamamza, Ptolemaios Msrnn
1, 5 ENDSTR1YELIZM VE ULUSULUK, modern Batl tn-
toplumsal ve iktisadi dzenlemeleri zerine akt ~an'n ikiz saplantlar. Yukardaki amzIn Ruhu resmi insan
lacak ok bol ktan daha fazla yardmc olacak- aklnn mekaniklemesini temsil ediyor. Aada, Kayser II. Wil
tr. Bundan da te, okur psikolojik bir dnceye helm'in jbile kartpostal zerine monte edilmi militan ulusulk
grntleri.
taklr. Ptolemik papirsler uzman haline gelmi
bir tarihinin hemen hemen hi bir zaman kendisi-
ne sormas gereken balca soruyu sormadndan
kukulanr: ptolemik Msr, ait olduu belirli bir
toplumun, belirli bir an en nemii ve en ilgiye
deer fenomeni midir? ihtimal ki bunun yerine
baka bir soru sormutur kendine: Bu alanda hi
ele alnmam en zengin ham madde kayna ne-
dir?.. Cevabn Ptolemik Papirsleri olduunu an-
laynca artk kafasn bir. daha bu konuyla hi yor-
madan alma hayatnn geri kalan blmn pa-
pirolojist olarak geirmitir. Bylelikle, modern Ba-
t tarih aratrmalarnda, modern Bat endstrisin-
de olduu gibi, ham maddenin miktar ve yeri, in-
sanlarn btn faaliyetlerini ve hayatlarn ynet-
me eilimi gstermeye balamtr. Demek ki, hi
kukusuz bizim hayali papirolojistimiz tm insani
ltlere gre yanl bir seim yapmtr. Aslnda,
tarih aratrcsn bekleyen byk inci Ptolemaios
Krallnn deil, Selevkos Krallnn topraklarn
da gizlidir. Bu yarg iin, bir otorite olarak Eduard
Meyer'i anmak yeterlidir (6) -kendi kuanda
hakk verilmi bir bilgin olan Meyer, modern bilim-
sel ara ve teknikleri kullanma ustaln Essals sur
les Moeur (Grenekler zerine Denemeler), The
History of the Decline and Fall of the Roman Empi-
re (Roma imparatorluunun Gerilemesi ve Ykl)
gibi byk gelenek izgisinde bir eser olan Univer-
sal History.. (Evrensel Tarih) i yazmada harcam
tr. Tpk zamansz domu bir ocuk gibi-.
Bu, mlekinin elindeki amura tutsak olma-

33

Si eilimi ylesine ak bir sapmadr ki, are bulmak
iin tarihe bak sreciyle endstri sreci arasnda
ki nl analojiden fazla uzaklara gitmeye gerek
yoktur. Her eyden nce; endstride ham maddenin
ipnotize edici gcne vurulmak sz konusu deil
dir. Baarl bir endstrici, belli bir mala ya da hiz-
mete kar ok gl bir ekonomik talep olduunu
ilk sezen, ve bURdan sonra srf bu ham maddeye
ve kendine k~r getirecek sayda insan gcne el ko-
yarak, srf bu istenilen mal ya da hizmeti en elve-
rili biimde gcrekletiren adamdr. Amaca hizmet
etmeyen ham madde ve insan gc onu ilgilendir-
mez. Baka bir deyile, doal kaynaklarn tutsa
deil efendisidir, bu nedenle de endstride ba e-
ken bir adam olur, servet yapar.
Ama tarih felsefesi, gerekte, endstriyel re-
timle benzemez. Biliriz kl eylem dnyasnda insan-
larla hayvanlara cansz eylermi gibi davranmak
felaketlere yol aar. Ayn tutumun dnceler dn-
yasnda da yanl sonular vermeyeceininasl ileri
srebiliriz? Neden, bilimsel dnce ynteminin
-{Oansz tabiatla uramak iin icat edilmi bir yn-
tem- canl varlklar ve insan konu alan tarih fel-
sefelerinde de uygulanabileceini varsayalm?
Bir tarih profesr seminer"ine laboratuvar"
derse, kendisini bile bile kendi tabii evresinden
kovmu olmaz m? Bu iki isim de birer mecazdr,
ve her biri kendi alannda uygundur. Tarihinin se-
minarium'u canl varlklarla ilgili canl dncele
rin at talimi yaptklar bir ocuk bahesidir. Fi-
zik bilgininln laboratoriun'u ise cansz ham madde-
den mamul ya da yar mamul nesnelerin mekanik
bir biimde imal edildii atelyelerdir ya da dne
kadar yleydiler (7). Pratik kafal bir adamn ocuk
bahesini fabrika ilkelerine gre, ya da fabrikay
ocuk bahesi ilkelerine gre ynetmesi dnle
mez; bylece. dnceler dnyasnda da bilginler
34
6 Detroit'deki Ford Motor Fabrikasnn smarlad bu duvar resmi.
endstriyel sre iinde insann baml yerini ciddiyetle kutluyor.
yntemieri yanl uygulamaktan kanmaldrlar.
"Patetik yanlt" (*) dediimiz, cansz nesnelere
hayalimizde can verme olayna kar hep tetikte bu-
lunmuuzdur. Ama imdi tam tersi bir apatetik ya-
nlt"ya derek canl varlklara canszm gibi dav-
ranyoruz.
ada Bat toplumlarnn hayatnda endst-
riyel sistem tek egemen kurum olsayd, bunun Bat
l tarih anlay zerindeki prestijinin etkisi imdi
ye dein kendi arl altnda kebilirdi; nk
endstriyel sistemin tarih anlayna uygulanabil-
mesi ok zorlayc bir iblm gerektirir. Endstri-
de iblm nsanolu tarafndan maddi refah iin
denmesi gereken bir bede1 olarak kolayca (belkl
biraz fazla kolayca) kabul edilmitir; ve fiziksel ev-
renl aratran dnce alannda buna kar pek nef-
ret duyulmaz; ya da u son zamanlara kadar by-
leydi. Bergson'un ne srd gibi, zihnlmizin me-
kanizmas kendi zg yapsyla fiziksel tabiat so-
yutlayarak, onu zerinde eylem yapabilmenizi
mmkn klabilen bir form olarak kavramamz
salar (S). Her ne kadar insan zihninln zgiin yap
snn bu olduunu kabil etsek ve baka dnme
yntemierinln doalolmadn ne srsek de,
Bergson'un iaret etmeyi unutmad gibi, onun,
gene yalnzca cansz tabiata bakmakla kalmayp
duygu hayatna ve bir btn olarak duygulara da
nem vermek gibi insani bir meleke olduunu unut-
mamalyz ('). Hayat bir btn olarak gr-
mek ve kavramak, bu derin itki, elbette bir tarihi
nin zihninde iklndir; ve endstriyel sistem analo-
jisinin tarih anlayna empoze ettii iblm y-
lesine ykcdr kl bir ikinci egemen kurum daha 01-
(tr) i Edebiyatta kullanlan bir terim. Cansz nesneleri canl
nesneleri niteledig-imiz sfatlarla betimlemek (rnek:
hain deniz).
masayd tarihilerimiz imdiye kadar bu ihanete
mutlaka bakaldrrlard. ada Bat hayatnda
egemen olan bu teki kurum da gr birliini en-
dstriyel tarih anlayyla badatrmaya alt.
Modern Batl tarihilerle endstriyel sistem arasn
daki ball sessizce paylaan bu ikinci kurum
demokratik amzda kaynan ulusuluk ru-
hundan alan egemen devlettir.
Burada da gene, belirli bir toplumun belirli bir
ana egemen olan bir kurumun tarihilerin bak
lann ve edim1erini nasl etkilediini gryoruz. Bu
kurumun glgesinde yetitikleri iin tarihiler de
etkilenmeden kurtulamyorlar. Ulusuluk, yeni de'
mokrasi arabnn eski kabilecilik elerinde sirke-
leffi halidir. Modern Bat demokrasisinin lks,
gndelik politikada Hristiyar!n sezgisel buluu
olan btn insar!n Kardeliini uygulamaktr;
ama bu demokratik !knn yrrlkte bulduu
gndelik politika, insanc ve birliki deil, kabileci
ve militaJld. Modern Bat demokrasi !ks byle-
likle iki ruhu birletirme ve birbirinin,j;am tersi iki
gc bartrma giriimidir; ulusuluk esprisi bu
politik zorlamann psiik bir rndr; ve bu ulus-
uluk ruhu (olumsuz ama yanl deil) yle ta-
nmlanabilir; ruhu nceden verilmi ve belirlenmi
bir toplumun bir blk insannn, toplumun bt-
nym gibi duymas, davranmas ve dnmes.
Demokrasi ile kabilecilik arasndaki bu garip uz-
IRma, ada Bat dnyamzn gndelik politi-
kasnda demokrasinin kendisinden ok daha fazla
kendini duyurabilmitir. amzda Bat toplumun-
da arln duyuran iki g, endstri ve demokra-
si olmak gerekirken, endstri ve ulusuluk olmU-
tur. Ve 1875'de sona eren yzyl boyunca, Sanayi
Devrimi ile Bat Dnyasnda ada ulusuluun
ortaya kmas, elele vermi Byk Gler mey-
dana getirmeye alyorlard. Bu glerin her biri
kendi iinde bir evren lduunu iddia ediyordu.
Elbet, bu iddia doru deildi. Birden fazla B-
yk G olmas gibi basif bir olay, bunlardan hibi-
rinin kendilerini kucaklayan toplumun toplamna
edeer olmadru ispat etmeye yeter. Ne var ki,
ller Byk G toplumun genel hayatna srekli
bir etki yapmay baard iin, bir bakma, kendi-
ni toplumun tmnn evresinde dndil bir mih-
ver olarak grebilirdi. Ve her Byk G, kendine
-yeten, kendine-hakim bir durumda olduu iin
toplumun yerini tutabilecek bir hale gelmeyi ama-
lard. stelik, toplumun yerini tutmak, yalnzca
ekonomik ve politik alanda kalmayp, kltr ruhu- 7 Buna karlk, Cbaplin'in Am ZamanJar filminin bu sahnesi de In-
san'n kendi yaratt makinalarn yannda ecelemesini hicvediyor.
nu da ieriyordu. Byk Gleri ol~turan toplu-
luklarda yaayan insar!arda bylelikle yaratlan
zihniyet, daha kk aptaki topluluklara da yayl
d. Bizim Bat Toplumu tarihinin o anda, tm
Jusa! devletler, en bynden en kne ka-
dar, kalc btr!kler olduklarna dair ayn iddia-
y ne sryorlard, her biri kendine-yeterli ve dn-
yann geri kalan blmnden bamszd. Bu iddia
ylesine srarla ileri srlyor ve yayl?:r!ap ka-

35
ULUSULUCUN
DORUCU: 8 zafer Tak! (Are de Triomphe), Paris, 1806-36
bul ediliyordu ki Bat Toplumunun kendi sahici
kalcl ve sahici birlii bir sre iin karanlklara
gmld; ve hayat bir btn olarak duymak gibi
bir derin insan! itki, gn getike deien hayat
artlannda srekli bir doyum ararken, kendisini
uluslann da yesi olduu daha byk bir topluma
balayaca yerde belirli uluslara dayand. Toplum-
sal heyecann ulusal gruplar zerinde duraanla
mas neredeyse evrensel bir durum oldu ve tarihi-
ler de buna herhangi bir insandan fazla baklk
gsteremediler. Elbette, ulusuluk ruhu tarihilere
de zel bir gle ekici geliyordu, nk insanln
ortak bir istei olan gr birliini endstriyel sis-
temin tarihi eserlerine uygulanmasyla ortaya
kan i blmyle badatrma imkan yaratlm
oluyordu. Eldeki endstriyel ilkelerle, bir "Evrensel
Tarihle boumak en yetenekli, en salam bireyin
bile apnn ok tesinde bir itir. Bilimsel bir tarih-
i iin, "Evrensel Tarihten daha ksa bir alma
iinde gr birlii olamayacan itiraf etmek, g-
r birliini toptan yadsmak anlamna geliyordu
-tabii byle bir yadsma, hangi 'tarihi iin olursa
olsun, ufkundaki n snmesi anlamna gelir. Oy-
sa bunun yerine tarihi dncenin daha kolayele
alnabilecek ama bir anlamda gene bir evren olabi-
len bir birimini yakalayabilirse, zihnin! duygulary
la birletirememektendoan psikolojik sorun da -
zlebilirdi; ve byle bir zmn ulusuluk ilkesiyle
salanabilecei anlalyordu.
Bu bakmdan ulusuluk modern Bat tarihile-
9 Brandenburg Kaps, Berlin, 1789
ri ne zellikle ekici bir dayanak gibi grnyordu.
Ustelik de, bu ulusuluk zihinlerine tek bir kanal-
dan ilemiyordu. Yalnzca iinde yetitikleri toplu-
luklarda nemsenrnek dnda, kendi alma mal-
zemeleri de ounlukla ayr ayr ulusal birikimler
halinde ortaya kmt. altklar en zengin ma-
denler Bat hkmetlerinin kamu arivleri olagel-
mitir. Belli ki bu belirli doal kaynan bolluu,
tarihilerin retim kapsamndaki artc artn
balca nedenidir. Bylece tarihilerirniz, biraz pro-
fesyonel deneyler, biraz psikolojik eliki, biraz da
alarn genel ruhu dolaysyla hep birden ayn
dorultuya ynelmilerdir.
Bu eilimin varabilecei noktalar modern Bat
Avrupa uluslarnda yetien en sekin tarihilerden
birinin eserinde grlebilir. Camille Jullian u an-
da Kta Avrupasnda "Fransa topraklar saylan
blgede yaam, "Prehistorya konusunda balca
otoriteydi. 1922'de De la Gaule a la France: Nos
Orig,ines Historiql1es (>O) (Gol'den Fransa'ya: Tari-
hi Kkenlerimiz) adl bir kitap yaynlad. Bu kitap
birinci snf bir tarih eseridir: Ama okurken, Jul1i-
an'n ele almaya niyetli oldUu sorunlar zerinde
dikkati toplamak ok gtr, nk okur, yazarn
bir tarihi olmakla yetinmeyip, ayn zamanda bir
Fransz olduunu, stelik Birinci Dnya Savan
yaam bir Fransz olduunu srekli olarak hatr
da tutmak zorunda braklmtr. Alt balk, Tarihi
Kkenlerirniz, bunun bir ipucudur. Jullian hep
Fransa'nn kendisi iin tad anlam, iinde ya-
10 Dewey Zafer Tak. New York, 1899
nan Fransz bilinliliini, gemi olaylara ilemi-
tir. Bu manevi Fransa, dnyann geri kalan tm
yok olup gitse ve Fransa hi dpkunulmam brakl
mak artyla yapyalnz kalsa, gene tm insani ya-
antlar kendinde toplam olacaktr ve Jullian her-
hangi bir manevi yoksulluk duymayacaktr; sz-
n ettii maddi Fransa ise kesin belirlenmi snrla
r srekli olarak istilaclar tarafndan ihlal edilmi
ve Fransz Ulusunun vatanseverlii sayesinde s-
rekli olarak yeniden kurulmu bir Fransa'dr. Fran-
sa'nn kendine-yeterlilii ve dnyann geri kalan
ksmndan ayrl, dnyann bu blgesinin yz-
lerce, binlerc.e yl nceki tarihini ele alrken, Fran-
sa gibi bir kavramn henz varolmad alar iin
bile Jullian'n hayalinde hakim olan dncedir.
Gemie dndnde ne kadar uzaa giderse gitsin
Fransa'y da yannda gtrmektedir. Bunu hi bir
przle kaTlamadan yapabildii sre sevin iin- Fransz vatanseveri ehresine brnmtr.
dedir, glk kt zaman biraz mahupluk du-
yar ama ne olursa olsun Fransa'y hi bir zaman ar-
kada brakmaz. rnein Gol'n birka bamsz
devletinin Roma mparatorluuna katlmasn ele
alrken ciddi bir utan duyduu iin, Jl Sezar ve
Sidonius Apoilinaris'in dnemleri arasndaki be
yzyl boyunca Gol'de yaayan insanlarn hayatn
da Akdeniz Havzasnn tmn iine alan bir mpa
ratorlulln bir yesi olmaktan ok Gol'n yereHi-
kelliinin daha nemli bir olayolduu tezn do
ruluuna bizi inandrmaya alr. te Yandan Jul-
!ian, Avrupa'nn yontma ta anda, Fransa'ya z-
II dOOO Yllk Rusya ant. Novgorod.1862
gordnde de sevincinden kabna s
g nitelikler
amaz. Aadaki blm, cilal ta andaki haya-
tn o an insanlarnda yaanm baz ynlerini,
bu insanlarn yolculuk ettii yollarn incelenmesin-
den sonra ortaya karan parlak bir almann son
blmnden alnmtr (ll):
imdi artk geni lde, Fransa'nn yaratl
,masna sahne olan asl yollardan sz edebili-
riz. Bu trafik, daha sonra Gol'n snrlar: o a-
cak snrlardan. teye ulamamtr, sanki i)u
snrlarn deeri daha o zaman insanln fik-
rinde oybirliiyle kabul edilmiti.
te burada, gz ap kapayncaya kadar, Batl
yontma ta a bilimsel tarihlsi 1918 ylnda Bu
topraklardan zor geersinizI diye haykran bir
Bu belki de bir ulusu duygusal ve dnsel
planda tm nsanla bedel gstermenin en u du-
rumudur. Ayn zamanda bu ekilde byltele ba-
klan ulus Fransa olunca, tarih anlalmayacak de-
recede perspektifinden karlm olur. Fransa'y
tek bana ele almak teki uluslarn tuihlerinl d-
pedz anlalmaz bir duruma sokar. nk, ne de
olsa Fransa adnn karl olan varlk, bizim Ba-
t Toplumu dnyasnda bireysel varln fiilen bin
yl kadar srdrmeyi baarmtr. Geri bin yl in-
sanlk tarihinde pek nemli bir zaman deildir ama
Roma mparatorluununykntlarndan doan bi-
37
zim Bat Toplumunun tm mr de zaten bu ka- kumuzu tm Bat Toplumunu ierecek kadar gen
dardr. Fransa'nn bu yeni Bat dnyasnda ayr letmek olacakt. Her naslsa anlalr bir alan buldu-
bir ge olarak ortaya kmas ise bundan hemen 250 umuzda bu alann iinde Slovakya ve Hrvatistan'
yl sonradr. Dahas, ortaya kt andan balaya n ok kk bir yer kapladn ve grece nemsiz
rak, Fransa, Bat tarihinde srekli olarak merkezi bir blge olduunu mutlaka grecektik (U).
ve nc bir roloynamtr. Bylelikle, Jullian'n Ro- Yaltldklarnda arlalr bir tarihi olmayan
ma mparatorluunu ya da Cilal Ta an Fran- ulusal devletlerin ortaya kmas yeni bir an gel-
sa asndan sunmas ne kadar ak bir zorlamaysa, mekte olduuna ve bu an alaca karaktere ia
modern Bat tarihi, Fransz grnn odak nokta- ret eder. Bat Toplumumuzun genel koullar 1875
sndan, Fransa merKezde ve geri kalan her eyonun ylnda son bulan yzylda hkm sren koullar
snrlarnda gsterilerek yazldnda, yaplan tah- dan ok farkl bir duruma gelmitir. Ne var ki 1875'
rif pek gze arpmaz. Belki de merkezi birlie ve e kadar hakim olan koullar tarihilerimizin kafa-
tm Bat Toplumu kadar eski olmaya teki ulusal snda hala Silinmeyecek kadar gl izler brakm
devletlerin hepsinden daha ok yaklaan Fransa tr. 1875 ylna kadar, iki egemen kurum, endstri-
olmutur. Ama ne var ki Fransa yerine Norve ya yalizm ve ulusuluk el ele vermi Byk Gleri
da Portekiz'i, hatta Hollanda ya da svire'yi alsak, yaratmaya alyorlard. 1875'den sonra bunlar
ve Bat Toplumu tarihini bu lkelerden birinin ev- kart ynlerde almaya baladlar. Endstriya-
restnde yazmaya girisek, abalarmzn boa kt lizm, alma kapsamn Byk Glerin en by-
n hemen grrz. En sama rnei dnerek nden de te snrlara taracak kadar geniletir
Birinci Dnya Savann bitiminden nce ulu- ken ulusuluk szgeten geiyordu. ok kk ap-
sal devlet haline gelmemi lkelerden birinin evre- ta halklarda ayr ayr ulusuluk bilinci filizIeniyor-
sinde Bat Toplumunun tarihini yazdmz hayal du. Ancak bu k;k uluslar Byk Gler meydana
edelim. Bu henz, salamca yerlememi ama on getirmek bir yana, kelimelerin gerek arlarnnda
iki yzyl akn bir sre boyunca bir ul usun evre- siyasi, iktisadi ve kltrel bamszlklarna tam
sinde varolmu bir toplumun tarihini yazmak de- olarak kavumu kk devletler kurmaktan bile
mektir. Bir ekoslovak ya da Yugoslav bilinlilii aci7.diler.
var mdr, yok mudur sorusu hala tartma konusu ki Dnya Savann toplu etkisi, 1914'den n-
olmaktan km deildir. Bundan eyrek yzyl ce hemen hemen yarm yzyl etkin olan bir eili
ncesi kadar yakn bir zamanda byle bir bilinli- min su yzne kmasna yol at. 1918'de harita-
lik yoktu phesiz; ve Bat'nn tarihini bu yeni ye- daki sekiz Byk Gten biri olan Avusturya - Ma-
eren uluslar meydana getiren topluluklar asn caristan paraland. Ayn tarihte Osmanl mpara
dan yazmaya kalksak -yani ayr gruplar olarak torluunun paralanmas da tamamlanmt. kin
tarihleri daha eskiye uzanan eker, Slovaklar, Hr ci Dnya Savan ise ngiliz, Fransz ve Alman ko-
vatlar ya da Srplar-samalk bir bakma byr, lonyal imparatorluklarnnparalanmas izledI. B-
bir bakma klr. nk burlarn varolu sre- yk Glerin says ikiye inmit. Bu arada yasal
si grece oktur. Ama nfuslar ve yaadklar top- olarak egemen, bamsz devletlerin says ilk ey-
raklarn yzlm grece azdr. Bat tarihi bu ap- rek yzyl iinde yz krka ykseldI. smen egemen
taki uluslar asndan kavranamaz. Slovak ya da devletlerin says oaldka, bunlarn ortalama
Hrvatlar merkez alan bir Bat tarihi yazmak y yzlmleri, nfuslar, zenginlikleri, askeri ve ikti
le dursun, Slovaklar merkez alarak Slovakya tari- sadi kapaSitelerinin azalmas bir kanlmazlkt.
hi, Hrvatlar merkez alarak Hrvatistan tarihi yaz- Gnmzde yaayakalan iki Byk G hala dn-
mak bile mmkn deildir. Fransa'ya kart olarak, yann geri kalan blmn glgede brakmaktadr.
Hrvatistan ve Slovakya kendi balarna bir tarih Yeni an karakteristik devletleri, kendi balarna
dnyas yaratmaktan o kadar uzaktrlar ki tek ba- birer evren olarak dnlebilecek birimler olmak-
na: ele alndklarnda neredeyse arlalr olmaktan tan uzaktrlar; bunlarn szde baunszl aka,
karlar. Bu topraklara ya da oralarda yaayan askeri, iktisadi ya da kltrel planda, ya da hepsin-
halklara ba rol verilerek, 'Bat toplumlarnn geni de birden kstlanmtr. Hatta yaayakalan iki B-
sahnesinde sahip olduklar kendi kk keleri yk G bile endstriya!izmin ilerini dnya apn
erevesinde Slovakya ya da Hrvatistan'nanlalr da yrtmeye balamasndansonra ekonomik alan-
bir tarihini yazmak imkansz olurdu. Orlarn duru- da ccelemilerdir.Baz devletler hala iddetle bo
munda, d ilikilerini kendi i tarihlerinden ayr bir diren gsteriyorlar. Aldatc bamszlklarn
mak, bu tarih iinde zg olarak onlara ait bir ey kurtarmak iin para, gmrk, kota ve g politikas
bulmak imkanszdr. Bu halklarn bandan geen gibi sert yollara bavuruyorlar. Baz devletler ise
her yaantda, kartklar her eylemde kendi pay- szlerinden ok eylemleriyle yalnz bana yaparna.
larndan ok baka topluluklarn pay olduunu an- yacaklarn aka itiraf ediyorlar. Kalknmakta
layacak ve bu halklarn tarihini arlalr klmak olan lkeler Kalknm lkelerde para ve tekno-
iin, bizler, gr ufkumuzu sz geen teki top- loji!. yardm aryorlar ve Bat Avrupa devletleri
luluklar da birer birer iine alacak ekilde genilet -1945'de son bulan, ama bundan nce drt buuk
mek zorunda kalacaktk. En akla yakn gr uf- yzyl boyunca hep birbirleriyle hangimiz tekile-

38
re egemen olacaz diye sava stne sava eden
pevletler- imdi kendi istekleriyle, birbirleriyle
eitlik temeli zerine Avrupa Ekonomik Toplulu-
unda birlemeye alyorlar.
Yeni ada toplumlarn ortak bilinlerinde ege-
men olan ses daha byk bir evrenin paras ol-
maktr. Oysa imdi artk kapanm olan ada on-
larn bilinlerinde egemen olan ses kendi balarna
bir evren olma arzusuydu. Sesteki bu deiiklik hi
phesiz med-cezir olaynn dn noktasn iaret rin bir ekilde etkilendiini gsterdi. Bu etkilerin
eder. 1875 ylnda sular en yksek noktaya Uat
nda ykseli drt yz yldr srekli olarak tek bir
yne doru akmaktayd. Bu dn, Bat tarihinde
bir nceki evrenin (<<Ortaa)) denilen) ve Bat Top-
lumunun bilinliliinde Papalk ve Kutsal Roma
mparatorluunun egemen olduu zamarlar kap-
sar. O sralar krallklar, ehir-devletleri ve tmar gi-
bi birtakm baka kurumlar fazla dar ve ikinci de-
recede grlrken Kutsal Roma imparatorluu ha-
yatn baz ynlerini bir btn olarak cisimletiri
yordu. Her neyse, sular imdi bu ynde ykselir gibi
grnyor -yn deiikliinden bu kadar ksa bir
zaman sonra yeni ynn tesbiti ne kadar mmkn
olabil irse ...
Bu gzlem doruysa ve ayn zamanda tarihi-
lerin iinde yaadklar evrenin etkIsinden dn
ce ve duygularn soyutlayamayacaklar da bir ger-
ekse yakn bir gelecekte Bat tarihilerinin Bat
Toplumundaki son genel deiikliklere ilikin g-
rlerinde bir deiiklik olacan bekleyebiliriz. Ar-
karnda braktmz an tam kapan sralarn bir tarihi dnce nesnesi bulunduu olgusunun da
da tarihilerin eserleri endstriyalizmle uyuma
noktasna gelmi ve grmleri (vision) ulusuluk
dncesine yakalanmt. Bylece, muhtemelen,
iine girdiimiz bu yeni ada o tarihiler yeni a-
lma alarlar ararken kendilerini uluslarla snrla
maktan kanarak imdikl alma yntemlerini da-
ha geni apta bir zihni .faaliyetle birletirecekler
dir.
Bu, akla iki soru getiriyor; birisi u an iin
nemli: Yeni ada Batl tarihiler anlalir bi-
imde inceleyebilecekleri yeni alan olarak ne ke~fe'
deceklerdir?)) tekisi de her zaman nemli olan bir
sorudur. Mutlak olan ve yalnzca belirli tarihile-
rin belirli toplumsal evrelerine grece olmayan an-
lalr bir tarihi inceleme alan var mdr?)) imdiye
dein bizim aratrmamz tarihi dncenin, dei"
ken toplumsal evrenin egemen kurumlarndan de-
tarihinin zihninde nce (a priori) kategorileri f-
len yaratacak kadar derin ve silinmez olduunu
kabul edersek bu sonu bizim aratrmalarnza bir
son verir. Bu, Tarihi Dncenin toplumsal evre
ye greceliinin mutlak olduu arlamna gelir; ve
bu durumda tarihi yazlarn hareket halindeki m
mine, kalc bir formun zelliklerine raslamak umu-
duyla bakmak artk gereksiz olur. Bundan sonra ta-
rihi unu itiraf etmek durumunda kalr: ancak
kendi zihninin morfolojisini, iinde yaad belirli
toplumun bu zihin zerindeki etkilerini analiz ede
rek aydnla karmay becerebilir, ama o toplu
mun yapsn ya da baka tarihilerin ve baka in-
sanlarn deiik zamanlarda ve deiik yerlerde
iinde yaadklar baka toplumlarn yapsn ay-
dnla karmak onun iin mmkn deildir. Ne
var ki bu sonula henz karlam deiliz. imdi
lik tarihi dncenin nne greceliin donuk il
nn indiini arIam~ bulunuyoruz. Bu olgunun ke-
sinlemesi, bunun arka plannda srekli ve mutlak
kesinlemesi anlamna gelebilir. Bylelikle, bundan
sonraki admrnz, yresel ve geici bak alarn
dan arnm ve imdiye dein dikkatimizi zerin-
de topladmz tarihilerin edimlerinden bagmsz,
anlalr bir tarihi inceleme alan aratrmaktr.

2 Tarihi incelemenin alan

Nesnel bir arlalr tarih incelemesi alan)) arama- Onun balca paralarndan biri ngiltere, bundan
ya balarken ada Bat tarihilerinin genel bak 250 y nce srekliliinde en ufak bir kopukluk ve
alan olan herhangi bir ulusal devleti ele almak en kimliinde herhangi bir deiiklik olmadan Byk
iyi yol olacaa benzemektedir. Bat'nn ulusal dev- Britanya'yla birlemitir. ngiltere olduka farkl
letleri arasndan, daha ilk bakta ada tarihile- bir tarihi ileve sahip olmakla birlikte Bat tarihin-
rimizin alma alan ideallerine en uygun karlk de Fransa kadar eski ve nemlidir. Bizim amacmz
olabilecek nitelikte birini seelim. Sonra, orlarn bu iin elverili olan kendine zg meziyeti, kural d
konudaki genel gr ufkunu tarihi olgular)) llere varacak kadar yaltim olmasdr -nce
nda bir denemeye sokalm. (<<Tarihi olgular)) keli- fiziki corafyann baz deimez zellikleri yzn-
mesini burada gndelik arlam iinde kabul ede- den, sonra da en yaratc ve en gl olduu dnem-
lim ve imdilik olgu)) kelimesinin felsefi anlam so- de yneticilerinin izledii belli bir politika yzn-
rusunu ispatlam sayalm.) C) den. Corafi bakmdan yaltlrn olmas konusun-
Byk Britanya, yapacamz seirne baka da; Jullian her ne kadar Fransa'nn kara snrlar
herhangi bir rnek kadar uygun dyor. Byk nn kesin ve ebedi olduu zannna kaplsa da ngil
Britanya, Byk G olmu bir ulusal devlettir. tere'ye bir ada olmann salad smrlar ok daha

39

12 Britanya'nn dnya kltrlerindeki kkleri
kesindir. nk bir kara snrna gre, bir adann
ky snrlar karlatrlmayacak kadar kesindir.
rnein, eer Jullian, Britanya'da cilal ta anda
yollarn sona erdii noktann bugn de Britan-
ya'da yollarn ve demiryollarnn sona erdii nokta
olduunu kefetse buna hi glmemeliyiz. Ya da
Roma mparatorluu iindeki Britanya'nn duru-
munu anlatmak iin et penitus toto divisos orbe
Britannos (') (ve Britonlar dnyann geri kalan
ksmndan tamamen kopukturlar) szn nakletse
gene glmemliyiz. Siyasi bakmdan yaltlm olma-
s konusuna gelince; Britanya alter orbis (') (ikin-
ci bir dnya) olagelmitir.
40
----
Ondan daha fazla yaltm ve bye olmakla
birlikte, Bat tarihinde o kadar uzun bir sre ylesi-
ne nemli roloynam br baka Batl ulus daha
bulmamz pek mmkn deildir. Hatta Byk Bri-
tanya, (ngiltere'nin varisi) anlalr bir tarih in-
celemesi alan" olamyorsa, baka hi bir modern
Bat ulusunun bu konuda temiz kamayacan
kesinlikle ne srebiliriz.
yleyse, ngiliz tarihi tek bana ele andn
da anlalabilir mi? ngiltere'nin i tarihini dsal
ilikilerinden soyutlayabilir miyiZ? Bunu yapabi-
lirsek, fazlalk olan dsal ilikilerin ikincil nem ta-
d sonucuna m varacaz? Ve bu sonuca varr
ken gene, ngiltere zerindeki yabanc etkilerin, n
giltere'nin dnyann baka yerlerindeki etkilerine
oranla ok az olduunu mu dneceiz? Btn bu
sorulara cevabmz olumluysa, teki lkelerin ta-
rihleriril ngiltere'ye bavurmadan anlamak mm-
kn olmad halde, baka lkelere bavurmadan
ngiltere tarihinin yaklak olarak anlalabilece
i sonucuna varmakta hakl olab.iliriz. Bu sorulara
yaklamann en iyi yolu, dncelerimlzi geri evi-
rip ngiltere tarihinin akna bakmak ve balca
anahatlar gzden geirmek olacaktr.
Bu anahatlar tersinden balayarak yle sra-
layabiliriz:
(a) Ekonomide endstriyel sistemin kurtl
mas (amzn on sekizinci yzylnn son ey- denizar yeni dnyalar kazanmak iin giri~tii ya-
reinden bu yana) ;
(b) Sorumlu parlamenter hkmetin kurul-
mas (on yedinci yzyln son eyreinden bu
yana) ;
(C).. ~enizan yaylma (on altnc yzyln
u uncu .eyreinde korsanlkla balayp yava
yava dunya apnda ticarete doru gelimek,
tropk bolgelerde baml lkeler ele geirmek
ve lml iklimiere sahip olan denizar lkeler-
talya'dan doduu herkese kabul "edilir. Kuzey
talya'da, yaklak olarak 1275 ile 1476 arasn" d-
~n iki yzyl boyunca, d etkilere kar korunmu .
bir ocuk bahesindeki tohumlar gibi hmanizm,
mutlakiyetilik ve gler dengesi, minyatr bir l.
de ekilip biilmemi olsayd, bunlar 1475'den son-
ra hi bir ekilde Alplerin kuzeyine taamazd. Re-
form da yalnz ngiltere'ye zg bir olay deildi;
Bat Avrupa'nn Prometheus'u kuzeyinde (Baltk,
Kuzey Denizi ve Atlas Okyanusu hep yeni dnyala-
ra el ediyordu) Epimetheus'u gneyden (burada
bat Akdeniz'in gz gp gitmi dnyalara dikilip
kalmt) kurtulmak iin giriilmi genel bir hare-
ketti. Retorm'da ngiltere insiyatifi ele almad, hat.-
tii AtllL3 Okyanusu kysndaki Avrupa uluslarnn
nmada bile eline geirmedi bu insiyatifi. Nisbeten
ge elde etti bunu, kendinden nce o alana giren
Glerle, birka yzyl sren boumalar sonucun-
da. ngiltere'nn denizar yaylmasnn tarihini
anlamak iin Avrupa'nn btn genel savalarnn
sonularn deerlendirmek ve on beinci yzyln
son eyreinden balayarak Avrupa gler dengesi-
nin btn deiimJerini hesaba katmak; aslnda,
gr alann modern Bat tarihinin olanca ufku

de ngilizce konuulan topluluklar kurmak); boyunca geniJetrnek gereklidir.

(d) Reform (on altnc yzyln son eyrein
den bu yana) ;
(e) Entellektel ve sanatsal yrleri kadar ik-
tisadi ve politik ynleriyle birlikte Rnesans
(on beinci yzyln son eyreinden bu yana);
Geriye, son iki blm gzden geirmek kal- .
yor: Parlamenter sistem ile endstriyel' sistemin do-
ulan (genelolarak bu kurumlarn ilkin ngiliz
topranda evrildii ve daha sonra ngiltere'den
dnyann baka blgelerine aktarldna inanlr).

(l) Feodal sistemin kapan (on birinci yz- Bizim iin bu blmler ngiliz tarihinin dnm
yldan bu yana); _ noktalardr. Bu ki blm, yalnz kendi snrlar

(g) ngilizlerin Kahramanlk a denilen iinde ele alndnda, anlalr olabilirler mi? Ha-
zamann dininden Bat Hristiyarlna dn- yr, konunun tannm otoritelerinin kansna gre,
meleri (altnc yzyln son yllarndan bu ya- olamaz. Genel Tarih, Lord Acton'a gre (5), ulu-
na) . salolan glerin eyleminden domaz, daha geni
Gnmzden geriye doru ngiliz tarihinin ge- "pta nedenlere dayanr... Bourbon ve Stuart sla-
nel akna bu ksa bakn da bize gsterdii gibi leleri deiik sonular alsalar bile ayn yasaya uyu-
gemite ne kadar eskiye dnersek ngiliz tarihinde yorlard. Baka bir syleyile, ngiltere'nin mahal-
yaltlm olma ya da kendine-yeterli olma gibi du- li sonucu olan parlamenter sistem, ngiltere'ye z-
rumlarn izine o kadar az raslarz. ngiliz tarihinde, g olmayp, n:;iltere ve Fransa'da ayn anda yrr-
aslnda her eyin balangc saylan din deitirme, lkte bulunan br gcn rnyd. Sanayi Devri-
bunun tam antiteziydi: Bir sr yaltlm barbar mine gelince, bu da sadece Britanya snrlar iin-
topluluklar, ortak' refahlar iin yeni doan Bat de aklanamaz, nk bu lke 'Avrupa Ekonomisi'
Toplumu iinde eritrneyi hedef alan bir eylerndi. ya da 'Avrupal denizci lkelerin dnya ekonomisi'
Feodal sisteme gelince, Marc Bloch'un (') da gs- diyebileceimiz daha geni bir ekonominin bir par-
terml olduu gibi, ngiltere'de yedinci yzyldan asn meydana getiriyordu (').
balayarak koruyucu ilikiler gelimeye balarn Dolaysyla Britanya'nn ulusal tariht tek ba-
ve gelimenin dokuzuncu yzylda daha da ileri git- na ele alndnda arlalr bir inceleme alan
mesi daha ok d bir uyarcnn, Danimarkallarn deildir, hi bir zaman olmamtr ve olamaz da.
!stilasnn bir sonucu olmutu. Normanlann fe- Bu, Byk Britanya iin geerliyse, phesiz baka
tihle birlikte getirdikleri kurumlar ve ynetimle il- btn ulusal devletler iin de geerlidir. Dolaysy
gili uygulamalar gerekten toplumun iine iyice sz la, aratrmamz devam ettirmek iin, ulustan da-
d. Dolaysyla, ngiltere'de feodal sistemin kurulu- ha byk bir varl alanmz olarak kabul etmeli-
unun anlalr olmas iin, en azndan Fransa ve yiz.
skandinavya'nn da gzden geirilmesi gerektiini Bir toplum', hayat sresince bir dizi sorurla
sylemek yanl olmaz. Rnesans'a gelince, bunun karlar ve toplumun her yesi bu sorurlan elin-
hem kltrel hem de politik bakmardan Kuze den geldiince zmeye alr. Her sorunun ortaya

41
,--
k, bir gemeye aran bir meydan
snavdan
okumadr ve bu snavlar dizisi boyunca toplum ye-
leri giderek birbirlerinden farkllarar. Her sefe-
rinde bazlar yenik der, bazlar da bir zm rmsal blgeler zaptedip koloniletirerek nfus faz-
bulmay baarr; ayrca, bulunan zmlerin bir
ksm da ya eksik ya da sradandr, daha sonraki
sorunlar zmekte baar salayacak nitelikte de-
ildir. Baz zmler ise eksiksiz, orijinal ya da yen
ilerleme imkanlarna gebe olur. Snav snav izle-
dike, toplumun baz yeleri belirli anlarda kendi-
lerini duruma adapte etmeyi beceremez ve yar
yolda kalrlar; bazlar yaralanm, berelenmi, zo-
ra gelmi veya geliimleri arptlm olarak mca-
deleye devam ederler; kimileriyse bilgeleir, gle-
nir ve kendi yollarnda yrrken bal bulundukla-
r toplumun genel ilerlemesi iin yepyeni yoar da
kefederler. Aslnda, belli bir snav veren belli bir
yenin davrann anlamak iin, kendi arkadala
rnn buna benzeyen ya da benzemeyen davran
larn iyice kaydetmek ve snavlar dizisini, btn
toplumun hayatnda bir olaylar dizisi olarak gr-
mek mutlaka gereklidir.
Bylece, ngiliz tarihinin anlalr olabilmesi
iin, bunu, daha geni bir toplumun tarihi olarak
ele almalyz; baka ulusal devletlerle birlikte B-
yk Britanya'nn da bir yesi olduu bu daha geni
toplumda yelerin her biri, bir btn olarak top-
.lumun ortak yaantsna kendine gre tepki gs-
teriyordu. Ayru ekilde, Venedik tarihi de, Milano,
Cenova, Floransa ve Kuzey talya'nn baka orta-
a)) ehir devletlerini de iine alan geici bir alt -
toplumun tarihi olarak grlmelidir; Atina tarihi,
Tebai, Korint, Isparta gibi, Helenik a Yunanis-
tan'nn baka ehir devletlerini iine alan bir top-
lumun tarihidir. Bu dunnlarn hepsinde, parala-
rn deil btnn snrar iinde dnmeliyiz;
hikayenin blmlerini belli bir yenin deil, top-
lumun hayatndaki olaylar olarak grmeyiz ve
yelerin talihierini teker teker deil hep bir arada
izlemeliyiz - tek bir tema zerinde varyasyonlar
ya da bir orkestra iinde uyum asndan nem ta-
yan, ama bir dizi ayr nota olarak hi bir anlam
olmiiyan katklar olarak ele almalyz. Tarihi bu g-
r asndan incelemeyi baardmz oranda, zih- du, tarmsal retiminde ihracat iin uzmanlama
nimizdeki kargaalktan bir dzen doduunu ve
daha nce anlalr olmayan anlamaya balad lad; sonra da politik kurumlarn, bu iktisadi ye-
mz grrz.
Tarihi olgular)) yorumlamann bu yntemi,
yaklak olarak t. 725 ile 325 arasnda yer alan
drt yzyl boyunca Helen dnyasnn ehir devlet-
lerinin tarihlerinden alnacak somut bir rnekle da-
ha ak seik gsterilebilir.
Bu an balangcndan ksa bir sre sonra, munun btn iin yeni bir ilerleme yolu am
bu, birok devletin yesi olduu bu toplum, nfu-
sun geim aralarn zorlamas sorunuyla karla duunu sylerken bunu kastediyordu ('). Bir ehir
t; bu geim aralarn Helenler, o srada hemen ta-
mamiyle kendi yurtluk alanlarnda kendi tketim-
leri iin rettikleri eitli tarmsal rnlerle elde
ediyorlard. Buhran patlak verince, farkl devletler
42
farkl mcadele biimleri buldular. Kimisi, Korint
ve Halkis gibi, denizar lkelerde -Sicilya'da, G-
ney talya'da, Trakya'da ve baka yerlerde- ta-
lasn balarndan attlar. Bu kolonilerin yerli halk
ya ok dankt ya da istilaya direnecek gte de-
ildi. Bu ekilde kurulan Yunan kolonileri Helen
Toplumunun karakterini deitirmedencorafi ala-
nn genilettiler. Uyguladklar tarm ve meydana
getirdikleri kurumlar, terk ettikleri yurtlarndaki
kouarn basit bir tekrarndan ibaretti.
te yandan, baz devletler, kendi hayat tarzla-
rnda deiiklik yaratacak nitelikte zmler ara
trdlar. rnein Isparta, yurttalarnn topraa su-
samln, Helen Dnyasnn C) nceki corafi.
snrlarnn dnda denizar blgeleri kolonileti
rerek deil de, kendisine en yakn Yunan komula
rna saldrp topraklarn fethederek doyurma yo-
lunu seti. Bunun sonucunda, Isparta, ancak, kendi
apnda komu halklarla inat ve devaml savalar
pahasna gerekli fazla topraklar kazand. yle ki,
fetih tamamlandktan sonra bile, fethedilen blge-
lerin elde tutulmas srekli askeri aba gerektiri-
yordu. Ve bu srekli bask da, denizar bir lkede,
kendi gvenliinden kendisi sorumlu olacak bir ba-
msz yavru-devletin deil, dorudan doruya Is
_ parta'nn srtndayd. Bu durumla baa kabilmek
iin, Ispartal devlet adamlar Isparta hayatn te-
peden trnaa askeriletirmekzorunda kaldlar. Bu-
nu yapmak iin de, birok Yunan topluluunun bil-
dii, ama bu sralarda Isparta'da ve baka yerlerde
yok olmaya yz tutmu birtakm ilkel toplumsal ku-
rumlar yeniden canlandrmalar ve adapte etmele-
ri gerekti. (')
Nfus sorunu karsnda Atina da bambaka
bir tepki gsterdi. nce aldr etmedi Quna -ne
denizar koloni kurdu, ne de Yunanl komular-
nn topraklarn zaptetti- ama bir sre sonra bas-
k, toplumsal bir devrim eklinde patlak verme ei
limini gstermeye balad. Bu anda, baka devlet
lerin bulduu zmler Atina iin artk geer-
li olamazd; bylece Atina kendine zg bir yol bul-
ya, gene ihracat iin mamul maar yapmaya ba
niliklerle ortaya kan yeni snflara politik iktidar-
dan hatr saylr bir hisse verebilecek ekilde dei
tirdi. Bir baka syleyile, Atinal devlet adamlar
toplumsal bir devrimi savuturdUarve ortak bir so-
runa, bylece kendilerini ilgilendirdii lde bir
zm bulmakla, farknda olmakszn, Helen Toplu-
oldular. Perikles, Atina'nn Heas'n eiticisi)) ol-
devleti olarak kendi bana yaad lde Atina,
Helen tarihinin bu ag kapanmadan nce ykma
u~rad. Ama Heas iin yaad lde, Perikles'
in iddias doru kt; nk Helen tarihinln aa

13 BIR ORGAN1ZMA OLARAK TOPLUM Hobbes'un incelemesindeki Leviatban, yani Marur
lar Hkmdar. Bu resim, toplumlarn ilikilerden deil de kalabalklardan meydana geldii ya
lundaki yanl inanc tekrarlyar.
yukar .. 325'de balayan bundan sonraki an
da, nceki an genel sorununa tikel bir zm
bulmak iin Atina'nn gelitirdii yeni fikirler ve
kurumlar, Helen Toplumunun (o da bu zamana
kadar Yunanca konuan halklarn'dar alannn ok
telerine yaylmt) geri kalan yeleri tarafndan
ortak toplumsal miraslar olarak benimsenmit.
Helen tarihinin bu evresine genelolarak Helenistik
a)) denir, oysa "Attistik a)) terimi bundan ok
daha uygun olurdu ('O).
Atina'y ya da Isparta'y ya da Korint'i ya da
Halltis'i deil de Helenik Toplumun btnn alan
olarak kabul eden bu gr asndan bakld za
man, bu eitli topluluklarn .. 725 ile 325 arasn
daki tarihlerinin nemini anladmz kadar, bura-
dan bunu izleyen dneme geiin de neminl anla-
yabiliyoruz. Tek bana ele aldmz bir Halkis ta-
rihi ya da Korint tarihi ya da Isparta tarihi ya da
Atina tarihinde, anlalr bir inceleme alan arad
mz srece cevaplandramayacamz sorular by-
lece cevaplandrlm oluyor. yle bir adan bakt
mz srece, ancak, Halkis ya da Korint tarihinln
bir anlamda nonnal olduu, ama Isp.arta ve Atina
tarihierinin bu normdan farkl ynlerde uzaklat
sonucuna varabilirdik. Bu uzaklamann nasl ger-
l5
ekletiini aklamak mnkn olmazd; hatta ta-
rihiler Ispartalla(la Atinallar'n, daha Helen ta-
rihinin afanda, baz zel isel nlteliklere sahip
olarak br Yunanllar'dan fakllk gsterdiklerini
ima etme derecesine de dtler. Bu, Isparta ve
Atina'nn gelimesini, hi bir_ gelime olmadn
syleyerek aklamak demekti, nk bu teze gre
szkonusu iki Yunanl halk, hikayenin banda da,
sonunda olduu kadar farklydlar. Ne var ki bu
varsaym kesinlemi tarihi olgularla eliki halin-
dedir. rnein, Britanya Arkeoloji Okulu'nun Ati-
na'da yrtt kazlar, .. altnc YZYI ortalar
na kadar Isparta hayatnn. kendisini daha sonra
teki Helen topluluklarndan o kadar keskin izgi-
lerle farkllatracak nitelikleri ynnden hi de
anormal bir zellik gstermediini ortaya koyan
arpc kantlar salamtr. Bu yzyln ortasndan
sonra aklanmas gereken devrimsel bir deiim
var; bu aklama da ancak, bu dnemdeki Isparta
tarihine, Helen Toplumunun btn karsna
kan bir snava, Isparta'nn zel mahalli cevab ola-
rak. bakmakla bulunabilir. Atina'nn, "Helenistik
denilen ada Helen Dnyasnn btnne ilettii
(Isparta'nn zel tavrnn bir kmaz olduu anla-
lmt) zel karakteristikler de ayn ekilde sonra-o
43
 dan ediniimi karakteristiklerdir ve bunlarn da do-
uu ancak genel bir gr asndan bakldnda
""Jalabilir. Bat tarilUmzin artaag derulen d-
neminde Venedik, Milano, Cenova, Floransa ve ba
ka Kuzey talya ehir devletleri arasndaki farkl
lamayla daha yakn zamanlarda Fransa, spanya,
Hoanda, Byk Britanya ve Bat'nn baka ulusal
devletleri arasndaki farkllama da tpk byledir.
Paralar anlamak iin, dikkatimizi nce btnn
zerinde toplamalyz, nk kendi bana anlalr
olan inceleme alan bu btndr.
Bir toplumun tamamlayc gelerinin byle gi-
derek farkllamas bakmndan, .. 725 ile 325
arasndaki drt yzyllk Helen tarihi, bir btn
olarak ortaa Kuzey talya tarihi ya da modern
Bat tarihi ile ayn tarz bir biimleni gsterir; ama,
Helen tarihinin bu episodu, br iki episodla kyas
kabul ettii halde, onlarla ada deildir. Krono-
lojik bakmdan onlardan ncedir. Bat toplumunun
kkenleri Helen tarihinin son evresine kadar geri
gtrlebilir --Greko-Romen evresine- ama bun-
dan daha geriye gtrlemez; ite Bat tarihinin,
Helen tarihiyle bu kronolojik ilikisi, Bat toplumu-
muzun zaman iinde geriye doru yaylnn snr
larn ortaya koyar. Bu anlalr alann mekanda
yaygnl ise, kendisine ait herhangi bir ulustan
daha geni olmakla birlikte, en geni mekan kesitin-
den bakldnda bile, Dnya'nn toplam yzeyin-
den ve nsarln toplam yaayan kuaklarndan
daha dardr; ve imdi, zaman iinde geriye yayl
nn da, kendisine ait herhangi bir ulusunkinden
biraz daha uzun olmakia birlikte, yeraltna inen
kklerinin derinliini hesaba katsak bile, bir tem
silcisi olduu toplum trnn varolu sresi yann
da pek o kadar eski olmadn gryoruz.
Geici varglarmz ylece sraayabiliriZ:
(a) Kendi gnmz ve kendi toplumumuz
asndan geriye ve darya doru alarak snr
larn yaklak olarak belirlediimiz tarihi incele-

14 Benin'den savalar. 1.8. on altnc veya on yedinci yzyl

menin anlalabilir alanlar, gerek taman gerekse
mekan iinde, ulusal devletlerden, ehir-devletlerin
en ya: da baka herhangi bir politik topluluktan
daha geni toplumlardr.
(b) Bu gibi politik topluluklar (ulusal devlet
ler, ehir-devletleri ve benzerleri) bal bulunduk
lar toplumlardan mekan iinde daha dar ve zaman
iinde daha ksa mrl olmakla kalmazlar, ayn
zamanda bu toplumlarla ilikiler ayrlmaz para-
larn blnmez btrle olan ilikileridir. Bunlar
sadece gerek toplumsal varlklarn eklemleridirier,
kendi balarna bamsz varlklar deildirler. Ta
rihi inceleyenlerin ele almalar gereken toplumsal
atomlar devletler deil, toplumlardr.
(c) Byk Britanya gibi ulusal devletlerin
ya da Atina :ibi ehir-devletlerininbirer paras ol-
duklar toplumlar bir yandan (paralarnn aksine)
bamsz varlklardr, nk her biri kendi bana
tarihi incelemenin anlalabilir bir alann mey
da getirir, bir yandan da birbirleriyle bant.ldr-

44
ar, nk hepsi de tek bir toplum trnn temsil
cileridir.
(d) ncelediimiz tek tek toplumlarn hi biri
nsanln btnn kucaklamaz, ayn zamanda
dnyann yaanan ya da geilebilir )'zeyine de
yaylmaz ya da bir temsilci olduu trler kadar
eski bir gemie sahip deildir. rnein, bizim hala
hayatta olan Bat Toplumumuz, Helen Toplumu
olgunluk an doldyruncaya kadar domamt,
Helen Toplumu ise -ftrn ilk temsilcilerinden bi-
ri olduu ispatlansa bile (ki ispatlanmamtr)
on buuk yzyl nce ortadan kaybolmutur, do-
3 Baz terimlerin tanmlar
i Toplum
TOplum, insanlar arasndaki toplam ilikiler adr.
Toplumu meydana getiren geler bylece insanlar
deil, insanlar arasndaki ilikilerdir. Bir toplumsal
yapda birevler sadece ilikiler ann odak nokta
tandr... (') Hobbes'un Leviathan'nn nl kapak
resmi, toplumu, bir yn normal boyda insandan
olumu dev bir insan biiminde resmeder ama bu
gerekliin antropomorfik arptmasd;'; insan:
lardan, toplumun ya da toplumu meydana getiren
kurumlardan herhanj;(i birinin yesi.. ol.rak sz
etme alkanlg da (') byledir (rnein bir kul -
bn, bir kilisenin, bir snfn, bir ailenin bir kor-
porasyoDun yesi olarak).' nsanlarn gzle gr-
lr ve elle tutulur bir derlemesi bir toplum deil
dir; bir kalabalktr. Kalabalk, toplumun aksine,
toplanabilir, datlabilir, fotoraf ekilebilir ya da
kltan geirilebilir.
2 Kltr
P. Bagby'nin, kltr, bir toplumun yelerinin,
aka soyaekimden gelen dzenli davranlar d
nda kalan isel ve dsal davran dzenlilikleri..
olarak tanmlamasn doru buluyor ve benimsiyo-
rum n. Bagby'ye gre (') tarihin kalpl ve tek-
rarlanan gesi.. olmas bakmndan, kltr, tari-
hin anlalabilir yandr ... A. L. Kroeber de (5), ilk
Bagby'nin tanmlamasna uyan drt maddelik
bir tanm neriyor. Kroeber'in drdnc maddesi,
kltrn, deerleri de iermesidir. Bu gr de
doru 1:uluyor ve benimsiyorum.
3 Uygarlk
Bu, szde Latince kelime modern Franszca'dan t-
retilmitir. Dr. Johnson, kelimenin ngilizce karl
n, hazrlad ngiliz dili szlne koymak iste-
memiti. O. zamandan beri btn modern dillerde
kullanlan bir kelime oldu ve belirli bir ada var
laysyla yaama sresinin tamam trn henz ta-
mamlanmamyaama sresinden bir o kadar ksa
kalr.
(e) ki toplum arasndaki tarihlerin srekli-
lii,tek bir toplumun tarihindeki eitli blmler
arasndaki srekl'likten ok daha azdr (o kadar
ki. aada trsel bir farkllk olduu sylenebilir),
ama deiik alarda iki belirli toplum arasndaki
zaman ilikisinde -rnein Bat ve Helen topium-
lar arasndaki- mecazi olarak akrabalk.. diye
anlatabileceimiz bir ba gsteren zellikler gz-
lemleyebiliyoruz.
olan kltrn belirli bir tr ya aa evresi anlamn
kazand. imdiki bilgi durumumuza gre Uygarlk
ann yaklak olarak be bin yl nce balam
olmas gerekiyor.
Bagby ('), Uygarlk.. (Civilization, medeni
yet) kelimesinin etimolojisinden ipucu almamz ve
uygarl, kltrn, kentlerde bulunan eidi.. ola-
rak tanmlama1'!11z1 neriyor. ((Kentlileri de, ((oun
da, ya da daha dorusu ounlUunda, oturan in-
sanlarn yiyecek retmekle uramad barnak
lar toplulugu .. olarak tanmlyor. Bagby, doruya
ok yaklayor. Ama gene de tam deiL. V. G. Childe'
n uygarlk adyla tannan kltr eidinin dou
u ile eanlaml olmak zere (<<Sanayi Devrimi.. de-
yimine benzeterek) trettii ehirleme Devrimi..
sz de yle ('). ehirsiz olduu halde uygarIa
ma srecine girmi toplumlar vardr. Onun iin sa-
nrm bir aejm daha ileri gitmeli ve uygarl, yal-
nz yiyecek retmekten deil, toplum hayatn mad-
di planda uygarlk dzeyinde yrtebilmek iin ge-
rekli baka iktisadi etkinliklerden de (endstri ve
ticaret gibi) kurtulmu bir aznln varolduu top
lum durumlaryla eitlemeliyiz. Bu iktisat-<i uz-
manlar -profesyonel askerler, yneticiler ve belkf
hepsinden nce rahipler- bildiimiz uygarlklarn
ounda phesiz ki ehirliydiler (').
H. Frankfort yiyecek retimi ya da teknolojik
ilerleme art gibi deiiklikler (her ikisi de uy-
garln douuyla ayn zamana raslamakla birlik-
te) ... uygarln douunu aklayamaz.. der (').
Ben de ay<11 fikirdeyim. Dogruyu herhalde Frank
fort'un da bu balamda and A. N. Whitehead di-
le getriyor: Dnyann, yksek etkinlikleriyle se-
kinlemi btn alarnda, uygarln doruunda
ya da bu dorua yol aan etkenlerde, zmnen kabul
edilen ve zamann eylem zembereklerine kendi zel-
liini damgalayan derin bir kozmolojik bak as
vardr." (10)
Christopher'Dawson ja, her uygarln ardn
da vahiyle v,arlm bir grm (vision) vardr.. der-
ken ayn noktay belirtmi oluyor (n). Benim de
45
 katldm bu gre gre, toplumda iktisadi etkin-
liklerden kendini kurtarm bir aznln varl, uy-
garln tanmlamasndan ok uygarl tanmamz
ve tesbit etmemizi salayan bir iarettir. Whitehe-
ad'i izleyerek ben de uygarl manevi terimlerle ta-
nmlamak isterim. Belki, iinde btn nsanln,
herkesi kapsayan tek bir ailenin yeleri olarak, tam
bir uyum halinde yaayabilecekleri bir toplum du-
rumunu yaratmak iin giriiimi bir aba eklinde
tanmlanabilir. Bilinen btn uygarlklarn, bilin-
li deilse bile bilinsiz bir ekilde amaladklar he-
defin bu olduuna inanyorum.

4 Toplumlar

ou "toplumlar ve tekil "toplum kelimelerini,

yukarda incelenen soyut "toplum fikrinln belirli
tarihi rnekleri olarak kullanyorum. "Toplumlar-
n, ya da "bir toplumun "topluma ilikisi, bir
olaylar snfnn bir ya da birden fazla temsilcisi-
nin, temsilcisi olduu snfla ilikisidir.
Toplum kelimesini insanlar arasndaki toplam
ilikiler a anlamnda kullandma gre, "toplum-
lar ya da "bir toplum kelimelerin! de, kendilerini
meydana getiren belli sayda kurumlarn derlemesi
15 Beinci Slale dneminden Msrl yazc olarak analiz edilebilecek, ama kendileri, daha ge-
ni kapsaml iliki alarnn meydana getirici gele-
ri olarak analiz edilemeyecek belirli alar anlamn
da kullanyorum. Toplumlar bu terimlerle tanm
landnda, birka eit toplum olduu grlr.
Baka bir syleyile, "toplum genl, birka trden
meydana gelmitir. rnein, uygarlk-ncesi top-
lumlar, uygarlk sreci iinde toplumlar, daha yk-
sek dinleri ieren toplumlar vardr. Uygarlk-n
cesi toplumlar da gene birka alt-snfa ayrlrlar:
Aa Paleolitik, Yukar Paleolitik, Mezolitik, Neo-
litik, Kalkolitik. Bu alt-snflarn son ya da en
azndan son ikisi, kendi Paleolitik nclerinden ok
uygarlkla ortak noktalara sahiptir.
Geri benim tanmma gre to~lumlar, baka
toplumlarn meydana getirlci geler olmayan ili
ki siStemleridir, ama benlm grmce, Leibnlz an-
layna uygun monad'lar da deildirler. Btn top-
lumlar srekli olarak birbirlerinl etkilerler. Triin
yaayan btn temsilcileri, sadece hayatta kalan
adalarnn deil, ayn zamanda gelip gemi b-
tn toplumlarn miraslarnn da etkisi altndadr.
Her toplumsal ilikiler a bir kltrn tay
csdr ve pratikte bir toplumla o toplumun klt-
rn birbirlerinden ayr olarak incelemek mmkn
deildir.

5 Uygarlklar

u uygarlklar ve tekil uygarlk kelimele-

rin!, yukarda incelenen soyut uygarlkD fikrinln
belirli tarili rnekleri olarak kullanyorum. "Uy-
garlklarn ya da bir uygarlkDn uygarlka ili
kii. bir olaylar snfnn bir veya birden fazla tem-

46
sileisinin, temsilcisi olduklar snfla ilikisidir. Uy-
garlklarn temsil ettii snf kltr geninin bir
trdr. Her uygarlk bir toplumun ilikiler anda
temellenir ve pratikte bir uygarlkla toplumunu bir-
birlerinden ayr olarak incelemek mmkn deil
dir.
Bir uygarlk Anlalabilir bir inceleme alan
olarak tanmlanabilir; belli sayda deiik halklarn
farkl, eylem alanlar arasndaki ortak zemin ve be-
lirli bir toplum trnn bir temsilcisi. Bu tanmlar
birbirleriyle uyumaktadr, ilerinden birini dar
da brakrsak ok nenli bir eyeksik kalm olur.
Tannlarn ilki, phesiz, znelee konmutur. Uy-
garln tanmna yaklam epistemolojiktir. br
iki tanm ise nesneldirier. Aratran kiinin szko-
nusu olayda griip kavradna inand (ve bence
hakl olarak inand) gereklii betinleme (tasvir
etme) yolunda abalardr. Aslnda, neyi tannlyor
olursak olalm, tannmz bu ikili biimde yapma-
lyz, nk zne ve nesne ikililii ve aralarndaki
doru ilikinin ne olduu sorunu, btn insan d-
ncesinin altnda yatar.
Bir uygarlk, kendini meydana getiren toplu-
luklarla kyaslandnda -uluslar, ehir-<levletleri,
milletler, kastlar ya da bu meydana getirici ge-
lerin girebilecei baka biimler- anlalabilir bir 16 Budist rahip, Japonya, tS. dokuzuncu yzyl
alandr. Genelolarak, daha byk bir inceleme biri-
mi, daha kk bir birimden daha kolayanlalr,
nk toplam gereklik boyutlarna varmayan bir
ey, hi bir zaman btnyle anlalamaz. Ama bu
da anlalamaz, nk eyler ancak zihinler iin an-
lalabilirdir ve toplam gerekiik dnda, bu nesne-
nin znesi olabilecek hi bir zihin yoktur. Dolaysy
la, hangi lde baklrsa baklsn, olaylarn anla-
labilirlii, ancak ksmi ve kusurlu olabilir. Bu de-
mektir ki, bir uygarlk ancak grece bir arlamda
analabilir bir inceleme alandr.
Belli sayda deiik halklarn farkl eylem alan-
lar arasndaki ortak zemn, benim bu blmde, bel-
li sayda insan arasndaki ilikiler a diye
adlandrdm eyi dile getiren bir deyimdir.
Bir ilikiler a, mekan boyutunda olduu gibi za-
man boyutu iinde de yer alan bir olayolduuna
gre, belli evrelere sahip olacaktr. Tarihleri im
diye kadar kayda geen uygarlklar, ayr ayn do-
unlar olan nesnel gerekliklerdir; bunlarn o-
u, ayrca, eitli dnemlerde, eitli erecelerde
serpilip bymlerdir; bazlar kmtr; bazla
n da erimeyle sonulanan bir zlme srecinden
gemitir. Uygarlklarnkalph evrelerden meydana
gelen tarihleri olduunu sylerken bunlar ne in-
sarlatryorum. ne de antropomorfik terinlerle
aklyorum. 1nsani olmayan bir anlalabilir in-
celeme alan da --rnein bir kristal- dzenli evre
kalplar iinde deien bir nesnel gereklik olabi-
lir.
Uygarlklar, tpk anayasalar, devletler, kilise- i

ler gibi -ve ayn nedenlerle- gzle grlmeyen

varlklardr. Ama uygarlklarn da gzle grlr te-

47
zahirleri olur: Prusya devletinin altn tal kartal- hkm srd bir ortamaa sluba yer .kalmaz...
lar ve dikenli miferleri, Hristiyan Kilisesinin ar- Seme yapmak bakmndan slup da tpk bir dev-
mhlar ve cppeleri ~ibi. Bir Msr, bir Yunan, bir let gibi, iradeyi gsterir ("). Bagby de (n) sa
de Rnesans-ncesi Avrupa heykelini yan yana ko- nat tarihilerinin. sanat eserlerinin sluplarnn ta-
yun ("). Bunlardan hangisinin, hangi heykel mamen tanmanamaz olmaditn.. gsterdiklerini
okulunun rn olduunu grmemek imkanszdr. sylyor ve yle devam ediyor: AntroPolog ya da
O_ sanatsal slubun birbirinden ayrl sadece kltr tarihisi de ayn trden bir ey yaparlar. On-
gzle grlr deildir; kesindir, herhangi bir kilise lar da bir kltr veya br dnemin eitli zellikle
ya da devletin rn ya da amblemlerinden daha ke- ri arasnda ortak bir lezzeti duyarlar; onlar da bu
sindir. Bir uygarln aync sanatsal slubunun duyguya yol aan gzle grlebilir nitelikleri gs-
snrlarn zaman ve mekan iinde aratrmak, bu termeye alrlar... (") Frankfort'a gre (") ..bu,
slubun dile getirdii uygarln zaman ve mekan nu (br uygarln karakterini) eitli tezahrleri
snrlarn da aa karr. Kroeber'in dedii gi- arasndaki belli bir uyarlktan. ynelilerindeki bel
bi (U) sanatsal bir slup, tarihi balantlarn du- li bir tutarllktan, politik ve adii kurumlarn, ede
yarl bir gstergesidir. Herhangi bir uygarlk evresi biyatn olduu gibi sanatn, ahlakn olduu gibi
iindeki eitli sluplar ..kendi aralarnda belli bir dinini de biimlendiren belli bir kltrel 'slup'tan
tutarlla ynelirler (") ve ..sluplar, uygarlk anlarz.II
tarihinin girdii dinamik biimlerin ete kemie b- Kendi uygarlklarnn bu kadar ok yann gs-
rnmesidir.. (U). Nitelii belirtilmemi bir sanat teren gzle grlr sanat eserleri aslnda o uygarl.
eserini slup dizisi iindeki yerine yerletirebilme n eitli anlatmlardr. Uygarln kendisi deil
yeteneimizin, Dr slUoun gellmesnn tek-ynlu dirler. Bir din ya da bit devlet kurumu gibi bu da
bir yol izlediinin kant olduunu ekliyor Kroeber. gzle grlmez. Bir antropolog ya da bir kltr ta-
slup bir kltr iinde bir izgidir ... Ayn za- rihisi, bir kltr tehis etmek iin ipucu rol oy'
manda bir semeyi gsterir ... Herhangi bir zorla- nayan bu gzle grlr nitelikleri analiz etmek iste.
mann ya da fiziksel veya fizyolojik bir zorunluun ,diinde. Babgy'nin belirttii gibi ('O), analizini fi.
krler ve deerler zerine yapar.

4 nsanlgn bandan geen olaylann genilemesine incelenmesi geregi

nsanlgn bandan geen olaylarn genileme gibi bilgi edinmek. dnyay kavramak peinde ko-
sine incelenmesi istei birka sebepten esinlenir. arken de insann salad ilerlernelerin hi bir za-
Bunlarn kimIsi kalcdr kimisi geici; kimisi n man tam olmad bir gerektir; ancak nsanolu
yargsz kimisi ise kendi-karna yneliktir. Bun nun e~demlerinden biri de, bunu farkedecek bir ze-
larn en gls ve saygdeeri meraktr. Merak in- kaya ve 'snmeyen bir istekle yetenekleri elverdii
san tabiatnn ayrc zelliklerinden biridir. Bu lde, amacna en yakn noktaya ulancaya kadar
duygunun gllk derecesi her ne kadar bireyden didinmeye devam etme evkine sahip olmasdr.
bireye deise de hi bir insann tamamen ondan nsanln bandan geen olaylara ve tabii fe-
yoksun olamayaca aktr. nsanln bandan nomenal evrenin tmne panoramik bak arama-
geen olaylar alannda merak, bizi, bir gereklik g- nn baka bir drts biraz da kendi-karna-y
rm (vision) kazanabilmemiz iin panoramik bir neliktir. Blc, paralayc insan zihnine, feno-
bak aramaya zorlar. nsan zihninin elverdii l- menler saysz ve evren bitimsiz grnr; usuz bu
de gereklii anlalr klacak bir grmdr bu. caksz bir denizde haritasz pusulasz srklenip
Einstein'lIl, burnunu ayrntlarn bilei tandan durmak. gleri bitimli olan bir varlk iin dehet
kaldrp daha geni bir gr iin atlm yapanlar verici bir yaantdr. Bu artc insan halinde ilk
dnda, hi kimse bilirnde byk bir keif 'yapa- snamz okyanusun grnd kadar byk ol-
mamtr szn, tarih gerekten hakl karm madna kendimizi inandrnaktr; hemen olay -
tr," {ll Her ne olursa olsun, panoramik bir bak zerp.oe paralama ve yok sayma oyunu oyhdmaya
gerekliin, ksmi bir baktan daha az yanltc bir alrz; ama oynadka bunlarn arasndan yeni-
yansmas olacaktr. Tm insan edimlerinde olduu den g'rmeye balarz ve ondan sonra basvurmanuz

48
iin kalan tek snak, zihhi amz bir btn ola-
rak Evrenin zerine atmaktr. Needham, ilkel bi-
limin en nemli uyarc etmeninin, ilkel ilsanda y
lesine ar basan ve kendini hep yineleyen korku
ve deheti yenebilmek iin fenomenleri hi deilse,
snflandrma ve aralarnda bir ba kurma ihtiyac
olduuna iaret eder n .
Olaylarla, yz yze gelme annda duyulan bu
endie, insan zihinlerini her zaman ve her yerde, O'
laylarda bir sra ve dzen arayp onlar tespit et-
meye kamlar; gnmzde modern bilim ve tek
noloji araclyla dnyann anszn birlemesi so-
nucu bu durum bsbtn vurgulanmtr. Mesa-
leyi yokederek insanl birletiren, gene ayn n-
ceden ei grlmemi' bilimsel ve teknolojik ilerle-
meler Insanolunun eline atom silahlaryla savaa
rak kendini yok etme gcn de vermitir. imdi
gzmz yeni bir geree ayoruz; hi niyetli ol-
mad halde nsanolu ya kendini yok etmek ya
da bundan byle tek bir aile olarak .yaamay
renmek gibi iki zt alternatifle kar 'karya kal-
mtr. (') imdi insan-d Tabiat zerinde ilk
stnl salayarak, Neolitik ada elde ettii
baardan sonra insan soyunun var kalmas ilk kez
gene tehlikeye dmtr. Bu kez nsan soyunu yok
etme tehdidi insan tabiatndan geliyor. Bu eski
tehdidin yeni bir yerden tekrar btn insanlara,
kendi geleneksel dar grl ballklarn, nsan
soyunun kendisi gibi yce bir balla feda etme-
17.18 EVRENIN HARITASI1nsan, anlayablmek iin nce sIDflandrmahdt'.
leri iin bir meydan okumadr. Kendini yineleyen Yukardaki Kopernik-ncesi Ev~n panoramas, evreni, Cennet ordusunun ko-
ruduu bir dizi kreler olarak tanmlyor. Bir Aztek takvim ta) da dnyann
tehdidin, kaynan insan tabiatndan almas, bu- tarihini resmederken gtlnei (ortada) gemi ve imdiki dnyalarn yok edilii
nu denetlernek bakmndan, bizim insanln ban nin simgeleriyle evrelenmi olarak gsteriyor.

dan geen olaylar incelememizi gerektiren bir

meydan okumadr.
Zaman ve mekan bakmndan birlemi bir
dnyada insanln bandan geenlerin incelenme-
si etkili olacaksa mutlaka genilemesine ele aln
malar ('). Yanzca yaljay,u <uau..... ele almak-
la kalmayp yaayan kuaklarn gemiinln tm
ele alnmaldr. nsan soyunu kurtarmak iin gele-
neksel din, uygarlk, ulus, snf ve rk ayrmna ra
men bir arada uyum iinde yaamay renmeliyiz.
Birlikte uyum iinde yaamay baarabilmek iin
birbirimizi tanumalyz ve birbirimizi tanumak bir-
birimizin gemiini bilmek demektir, nk tpk
lenomenal evrenin ynlerinde olduu gibi insan ha-
yat da, insan zihnince ancak zaman iindeki devi-
nimi srasnda gzlemlenebilir. Tarihi gler atom
bombalarndan daha patlayc olabilirler. Trm-
zn silinmernesi gibi u an iin acil ortak aInacmz
yznden insan tabiatn incelemek yeterli olmaya-
caktr. Psikologun almalar arkeologunkiyle, ta-
rihininki antropolog ve sosyologunkiyle tamam-
lanmak zorundadr; ortak insan tabiatmzin ken-
dini deiik dinlerde, uygarlklarda ve uluslarda
dile :etiriini, deiik kltrel biimleri tanmay

49
renmeliyiz ve onu mmkn olduu kadar da an- sevgi gstermek zorundayz. nsanolunun toplum-
lamaya almalyz. Tarihin aknda insan klt- sal dayanmasndaki teWikeli atlaklar sevginin a-
r byle dile getirilmitir. "nsan tarihinin tm tei olmadka eritilip kapatlamaz. Tehlike, gn-
imdiki ve gelecekteki insani ihtiyalara uygun- mzde olduu kadar u duruma varm bile olsa,
dur. (5) "nsan soyu tarihinin bilgisi, nsan soyu- tek bana, insanln kurtuluu iin insanlara ya-
nim ortaklaa sahip olduu eylerden biri olmal plmas' gerekli olan yaptrmaya yeterli bir uyarc
dr. (6) deildir. Olumsuz olduu iin zayf bir uyarcdr.
Ne var ki, artk yalnz birbirimizin kltrel mi- Soukkanllkla bulunmu bir are bize kendimizi
rasn anlamakla, dahas deerlendirmekle yetine- kurtaracak manevi gc veremez. Bu g ancak
meyiz. Bunlara, nsanolunun ortak hazinesinin olumlu, kar gzetmeyen" bir amala varolur ve
paralarym, kendi malmz, ortak depoya gidecek kendini-yoketmekten kanmak gibi olumsuz bir
miras eyalarmzngibi bakmak, deer vermek ve durumdan daha etkilidir (7). Bu olumlu ama in-
sanlara sevgiden baka hi bir eyle verilemez.

5Gei toplumu
Bu kitabnasl ilgilendii toplum trleri uy-
garlklar ve ykSek bir aamaya varm dinlerdir.
Gemie baktmzda nmzde bunlar ykseliyor, potamya ve Aa Nil vadilerinde ilk ortaya kan
rk yaayan balca kurumlar bunlar ve biz
bunlar hakknda, kendilerinden ncekilere oranla
daha fazla bilgiye sahibiz. Ama sohbet konusu ve
tandk olmalarnn nedeni, dne ait eyler olmala-
ndr. Jeri aamaya varm dinlerin en eskisi topu
topu 2500 yllktr; en eski uygarlklar da sadece
5000 yllk. nsanln en uzun dnemi, imdiye
kadar, Aa Paleolitik a olmutur. Atalarmzn
insan andnr bir kla girdikleri tarihten balaya
rak hesaplanrsa bu dnem yanm milyon yl sr-
m olmal (1). Belki 30.000 yl nce balayan Yu-
kan Paleolitik a buna oranla ksayd, gene de s-
resi uygarlklarn zaman leine oranla uzun, he-
le yksek dinlerin zaman-leine gre adamakll
uzundu. stelik, hem Eski Dnya'da hem de Ame-
rikalarda, uygarln afan Yukan Paleolitik
a'n sonundan gerek kltr, gerekse kronoloji a-
sndan ayran bir dizi kltrel gei aamas var- a'nn parazitleri olmaktan karak, Doa'nn etkin
d. nsanlarn bandan gemi eyleri geni kap-'
sami bir biimde incelemek gereini duyuyorsak,
insanlk tarihinin bu daha erken ve daha uzun b-
ln!erini grmezlikten gelmemeliyiz.
Yukar Paleolotik a'n nsan bir avcyd, a-
ma, Eski Dnya'nn kuzey-bat kesinde, buzulla-
rn son gerileyii blgesel bitki ve hayvan hayatn
da artc deiiklikler yaratnca, bu geim yolu-
nu kaybetmi oldu. Kuzey Avrupa'nn o bir zaman-
lar muhteem avcs, Magdalen nsan, ortamn
kendi karsna kard bu meydan okumaya ge-
rekli tepkiyi gstermeyi baaramad. Gney ve g-
neydoudaki, kendisi kadar muhteem olmayan
adalarndan bazlar da yok olup gittiler. Kimi-
si, tropikieri kemiren savanlarn gneye doru gi-
diine ayak uydurarak daha gneye doru indiler.
Ama bazlar yerlerinde kalarak tarihi yapt.
Yukar Pa!eolitik ile t.. 3000'de Aa Mezo-
uygarlklar arasnda bir gei salayan kltr tipi
ya da evresi, genellikle Neolitik adyla anlr; ka-
rakteristik aleti olan cilal ta baltasndan tr
bu ad alr. Bp alet, Yukar Paleolitik nsann en
gelikin yontma akmaktandan ok daha gly-
d. Gelgelim, Neolitik kltrn zn meydana ge-
tiren eyler tarm ve Eski Dnya tarmnn ortaya
kt yerlerde tarmn normal tamamlaycs olan
evcil hayvan yetitirme ileriydi. Daha ileriki evre-
lerde, manevi baarlar veya deerler asndan da-
ha yksek olup olmadklarnabaklmakszn, sadece
Neolitik temeller zerinde ykselmeleri anlamnda
"daha yksek .diye nitelenen kltrler iin bu a-
n en byk ve en kalc miras bunlar oldu.
Tarm-hayvanclk devrimini baarmakla in-
sanlar, baz toplumsal bcekler dnda kalan eski
insan atalar dahil btn canl yaratklar gibi Do-
ortaklar haline geldiler. Gerek bitki, gerekse hay-
van yetitirme, ngr, nceden tasarlama, sebat
ve kendine hakim olmay gerektiren ilerdir ve bu
erdemlerin srmesi iin devaml olarak uygulanma-
lar gerekir. Yetitirici yalnz ertesi gn deil, bir
dahaki yl da dnmelidir; byle insanlar ne ka-
dar ackrlarsa acksnar, tohumluk buday ye-
memeli, kendilerine st veren inekleri, koyunlar,
keileri kesmemeli, tersine da varlarn; srlerini
oaltmaya bakmaldrlar. Yetitiriciliin dl,
avclk ve toplaycln baaramayaca lde, da-
ha youn bir nfusu daha byk bir gvenlik iin-
de besleyecek bir yiyecek retimidir. Ama bu dev-
rimi ,sadece teknolojik ve ekonomik terimlerle an-
latmak, olayn aklamasn yetersiz klar. Daha
yksek dinlerin douu btn dini faaliyetleri ha-

50
19 Eek srcs, Msr Beinci Slale.

NEOLtTK TEKNOLOJK DEVRM

Yk tayan eek, kz arabas ve yelkenli gemi,
hepsi, icat teknikte balca ilerlemeleri ve insani
olmayan glerin dizginlenerek insan yararma kul-
lanlmasm temsil ederler. Teknik adan bu gibi icat-
lar !nsan'm evresi zerindeki e-gemenliini byk
lde artrdlar; ama toplumsal ve psikolojik bakm
lardan tnsan'm kendi kltr iinde hapsolma duy-
gusunun balangcn gsterirler.

20 Araba modeli, Suriye, . . nc binyl

21 Yelkenli gemi, Minos uygarlndan,I. O. ikinci

51
 su GC VE NSAN GC

llk sulama tessler o zamana dek grlmedik bir

toplumsal ibirlii ve zorlama gerektiriyordu; sula
ma ileri insanlarn fiziksel evreleri kadar birbirle
riyle ilikilerini de srekli deitirdiler.

22 Akrep Kral, Msr'da bir sulama kanalnn ilk

baln kesiyor. Bu sahne Aa Msr'n Gney ta
rafndan fethedilmesinden sonra bar dzenine ge-
eii simgeliyor.

23 Stw::lof ile su karma. Bir diree taklan bir sr

n bir ucuna kova, br ucuna da bir arlk aslr:
dengeyi salayan bu arlkla kova zahmetsizce dol
durulur, kaldrlr ve ieri ek.ilir.

52

24 Yukar ve Aa Nil'in birlemesi; papirs ve lotus amblemIe-
rini birlii temsil eden bir motife balayan iki tanr bu birleme
yi salyor.
25 1., 1300'den kalma bir harita Mezopotamya'daki Nippur ya-
knlarnda bir kraliyet toprann" sulama kanallarn gsteriyor.
Kanallar tarlalar arasndan akyor, halkalar kyleri temsil ediyor.
yatn gndelik yarundan koparmazdan nce, tm
toplumsal ve kltrel faaliyetler ayn zamanda di-
ni faaliyetlerdi. Gerek bitki, gerekse hayvan yeti
tirmek ekonomik olduu kadar dini bir grnm
de tayordu. Bu grnmlerden birinde ayn za-
manda dini bir devrim olmasayd, tarm-hayvanc
lk devrimi de hi bir zaman baarlamayabilirdi.
lkel tarm hi fazla rn (yiyecek) yaratm
yor, dolaysyla uzmanlar geindirecek bir kaynak
ortaya kmyordu. Tek iblm erkeklerle kadn
arasnda oland ve her mahalli topluluk kendine-
yeterliydi ("). .. drdnc binylda Atrasya (Af..
rika-Asya) vahalarnda beliren yeni sanatlar erkek
uzmanlara ihtiya gsteriyordu ki bu, beHi bir faz-
lann daha o sralardan itibaren birikmeye balad
nn iaretidir (3). Madencilik insann btn za-
mann alan bir megaledir ('), "madencilik bilgisi
uluslaras bilime ilk yaklamdm, (O) ve madenci-
lik Neolitik kendine-yeterlilii yok eder; nk yal-
nz demirci deil, ayru zamanda maden iisi, tas-
fiyeCi ve tayc gerektirir (6). Drdnc binyln
icatlar -madencilik, tekerlek, kz arabas, yk-
eei, yelkenli gemi- Afrasyal nsann henz kal-
kmad bir ii stlenecek yeni bir iktisadi rgt-
lenmenin teknolojik temellerini kurdu: Afrasya'nn
byk ukurluk ve vadilerindeki cangl kalntlar
nn temizlenerek tarma kazandrlmas. Byle bir
i sulama sanatn ustaca kullanabilmeyi n-gerek-
tiriyordu, sulama da incelmi bir Toplumsal ve ik-
tisadi er.eve istiyordu, nk bl,lnlar olmakszn
kamu almas da olamazd (7) ve bunlar olmadan
drdnc binyln teknolojik bulular Afrasyal n
san'n yeni byk giriimini baarmasna elvernez
di.
ph~siz her teknolojik devrim ayn zamanda
bir toplumsal devrimdir, nk teknolojik deiim
ler toplumsal devrimlerin hem sonucu hem de ne-
denidirler. R.. Braidwood ), uygarlk-ncesi kl-
trden kalan kantlarn, bu dnemde teknolojinin
ok byk bir yer kapladn gsterdiini sylyor.
Ama her eyden nce teknolojik bir devrim olan
Neolitik devrime karlk, uygarlk devrimi de zn-
de toplumsal ve kltrel bir devrimdi. Tarihin tek-
nolojik aamalar -yiyecek-toplaycl, yiyecek-
retimi, endstriyalizm- tarihin kltrel evreleri-
ne tekabl etmez (9). Yiyecek-retiminin yiyecek-
toplayclnn yerini ald Neolitik teknolojik
devrimi, qykl ve nemi bakmndan, dizgin-
lenmi cansz gcn, nsan'n maddi imalat ve ha-
reket aralar olarak adale gc yerine getii mo-
dern Bat Dnyann Sanayi Devrimi ile ayru tr-
den bir teknolojik deiimdi (10). Aradaki alarda
bunlarla kyaslanacak bir teknolojik deiime ras-
lanmaz. "Uygarlkla uygarlk-ncesi yiyecek-topla-
53
 hayatnn dnm noktasyd, ama bu dnm nokta-
ma evreleri arasndaki teknolojik ve iktisadi ayrm smm sonular ancak ehirleme devrimi sayesinde
lar, derece ayrmlardu. (n) te yandan, aradaki gerekleti. (") Uygarln ilk baarlarmn en
bu alarda, ilkin uygarln, sonra da ileri dinle- by ve belki de en gc - Aa Dicle-Frat
rin, yani insanlk tarihinde imdiye kadar grle- havzasnn bataklklarndan Smer topraklarnn
gelmi en byk iki tek kltrel deiimln dodu yaratlmas-ayn zamanda en erken olanyd. S-
unu gryoruz. Yiyecek-retiml ve yukarda sz- mer'in yzlm aa yukar Danimarka'nnki
n ettiimiz baka tamamlayc veya o kaynaktan kadard ve .. 2500'e kadar bu eski bataklklardan
treyen teknolojik ilerlemeler olmasayd, kltrn elde edilen rnler seksen alt kat artt ("). Daha
uygarlk aamasna varlamazd. Ama uygarln snrl bir giriim olan, Aa Nil'den Yukar Msr'
douu, kendi bana ele alndnda, teknolojik- yaratma giriimi, grne gre daha sonra baa
olmayan bir dzeyde yer alan bir olayd. Uygarlk rld (belki de Smerler'in daha nce baardklar
manevi dzeydeki gelimeler sonucunda dodu ("). iin etkisi altnda). Nil Deltas'nn kazanlmas
Yeni bir teknolojik ilerlemeden domad ya da -Smer'in yaratlmas apnda bir i- belki de
byle bir ilerlemeyle atba gitmedii gibi, stelik Msr'n ilk Slaleler anda tamamlannt. Eer
Neolitik teknolojik devrimin balatt teknik iler- byleyse, nds vadisinin kazanlmasndan daha
leme hareketini d~ durdurdu (13)" te yandan, Neo- erken bir tarihte olmal. Dou Asya nehir havzala-
litik teknolojik devrim manevi bir bedele de mal ol- rnn bataklklarnn kurutulmas ise kesirlikle da-
mutu. ((Avcnn geni alanl hayat nsan'n ruhu- ha ge bir tarihin olaydu.
nu zgrletirmiti; tarm onu topran klesi yap- Bylece' Afrsya'nn nehir vadilerinin tarma
t. (H) kazamlmas, Buzul-sonras ya da Buzullar-aras
((Btn Yakn Dou'da en iyi yerler didinmey- a'da Afrasya'mn gittike i>urumasyla ortaya
le kazanld. (I') Byle bir giriim, yiyecek-reti- kan meydan okumaya kar bir tepki oldu. Bu mey-
minden kopup, besin biiminde dolaysz bir rn dan okumaya kar balangta kk apta vaha.-
salamayan kamu ilerinde alacak byk bir i lar yeertilmiti, ama bu yamur-sonras koullar
gcn doyurmaya yetecek kadar geni bir besin- da i\frasya'y nsan iyi devaml ya.anabilir bil' yer
fazlas retmeyi, toplamay ve depolamay gerek- yapmaya yetmemiti. Sonu olarak iki eyarasnda
tiriyordu. Bu i-gcnn de toparlanmas, denet~ bir seim yapmak zorunda kalnd: Ya, tarm Af-
leXlmesi, ynetilmesi gerekti. Hem dehetli yetenek- rasya'dan Eski Dnya'nn u noktalarna gtren
li, hem de dehetli otoriter bir ynetici aznlk ol- ncler gibi g edilmeli ya ja ilk Eski Dnya uy-
makszn bu ilerin ikisi de mmkn olamazd (16) garliklarn kuranlarn yapt gibi Afrasya batak-
nk bu i insann belini krd gibi kalbini de k lklarn tarma elverili duruma getirmeliydi. Ba-
ryordu ve yle byk bir ldeydi ki suadan ii. tak!klal'n tarma uygun hale getirilmesi kalc bir
abalarnn rnn nceden hayalinde canland zmd, nk bylece ekilip biilmeye balanan
ramazd (17). Ya imanla alyor yi da zorla al yeni tarlalar, kayna kurak blgelerin dnda olan
tulyor olmalyd. Bu iki gcn ikisi tarafndan nehirler tarafndan srekli olarak sulanyor ve ne-
almaya itilmesi daha muhtemeldir. Gerek S- hirler bitmez tkenmez saylabilecek kaynaklar-
mer, gerekse Msr uygarlklarnda tarihin afan dan erozyonla alvyon getirerek topra bereket-
da kazanlm topraklarn bir tanrya ait olarak d- lendiriyordu. Kazs:nlan nehir vadilerinde nsan r-
nlmesi (IS.) anlamldr; bu tanr da, egemen gtlii ve disiplinli bir sk almay yrtt s-
aznln ynettii etkili iktisadi ve politik kurum- rece geimini salayacandan emin olabilirdi.
larca temsil edilirdi. Meydan okuyan olay kuraklkt; Smer ve Msr
Ardnda esinlenme kayna olarak dini bir i- topraklar bunun tepkisi oldu. Ama bu yaln sz,
nan ve elinin altnda gerekli politik otorite ve tek- hikii.yeyi yanltc bir ekilde basite indirgeyebilir.
nolojik donatm bulunan bu disiplirli birleik aba Yukar Paleolitik an son yiyecek-toplayc ve
Afrasya'mn umak boylarn ve vadilerini tarma avc toplumlarnnan ilk uygarlklara geii gerek-
kazandrd. .. drdnc ya da beinci binylda letiren ilkel tarmsal toplumlar hesaba katmad
deiik bir ya ve hava dzeni old1Junu dn srece anlalr olamaz. Yukar Paleolitik an
medike -ki bu son derece phelidir- alvyon- nsan bile cangl ve bataklklarla mcadele edecek
lardan oluan Mezopotamya topraklarnda sulama- teknolojiden yoksundu. nsan, uygarlk giriimine
sz bir ekstansif tarm mmkn deildi. (9) lB atlmadan nce, geisel bir raklk evresini de at-
yk nehirlerin alvyonlu kylar olduka sert bir latmak zorundayd.
ortam yaraty.ordu, ama iyi kullanldnda maddi Kltrn ilkel dzeyiyle <<uygarlk dediimiz
kazanlar da ayn oranda bykt. Buralarda, Ba- daha yksek dzeyi arasna bu gei aamasnn gir-
kr a kyleri Bronz a ehirlerine dn mesi Eski Dnya'ya zg bir olay deildir; ayn ola-
t';) ("') I,Y~yecek-retimi devrimi belki de insan y Amerika tarihinde de gryoruz.

54
6Uygarlklarn karlatrmal
nsanlarn bandan geen olaylar genilemesine
gzden geirmeye, Bat'da son zamanlarda orta
ya kan bir. uygulamay kurcalayarak baladm;
Batl aratrc kendi lkesini ve yaad a tm Batl, Grek ve Latin klasikleriyle eitim grmemi
insan tarihinin doruu durumuna getiriyordu. Ben
de bir ngiliz olduuma gre, kendi kendime, yaa
dm adaki ngiltere'nin, tarihin bir doruk nok-
tas olduuna inanabilir miyiz 'diye sordum ve bu
griin, kaynan milliyetilikten alan bir kurun-
tu olduu sonucuna vardm. (Bu kuruntuya inan-
mak, 1972 ylnda yaayan bir ngiliz iin, bu kita-
bn ilk notlarn tuttuum 1927 ylnda yaayan
bir ngilize gre ok daha gtr.) Ne benim zama-
nmda ne de siyasi haritada ngiltere diye bir ey
ilk grndnden bu yana, herhangi bir tarihte,
ngiltere tek bana anlalr bir inceleme alan
olmamtr. Bunun zerine ngiltere'nin de bir par-
as olduu ve kendine-yetmesi bakmndan, ince-'
lendiinde anlalr bir alan olabilecek asgari . bir
birim aramaya baladm ve bu birini Bat Uygarl
nda buldum. Bir ulus-devletten daha byk ol-
duu gibi, kendine-yetmeye daha yakn olmas
dol~syla daha anlalr bir inceleme alan olan
bir tr, benim yerlisi olduum rnekle zdeler
ken iki nemli olguyla karlatm. Birincisi, Bat,
dnyann tm deildir; Dnya, Bat ile ok say
da yaayan baka uygarlklar arasnda blnm
tr. kincisi, Bat ve teki adalarnn halen ya-
amakta olmas bunlarn tarihlerinin henz bitme-
diine iaret eder; ve bir trl inceleyebilmek iin
gerekli ilk maddi bilgi, en azndan tm olarak bir
uygarlk tarihi rneidir.
Bylece zaman iinde'-geriye dnk, benim yer-
li Bat Uygarlmn kkenlerine inen bir sonda
yaptm. Sonunda, eski bir uygarln sonunu, Hris
tiyan Kilisesi araclyla)3at Uygarlyla sk sk daha fazla olaylar dizisi arasnda bir ba kurmak
bal Greko-Romen (yani Helen) uygarln yaka-
ladm. Bu Helen Uygarlnn tarihi kendi tr i-
inde bitip tamamlanm bir rnektir. Bitmi oldu-
u kesindir, nk benim yaadm ada hi bir
Helen Uygarl kalmamtr. ok nceleri iki halef
onun yerini almtr: Bat Uygarl ile onun kar-
dei ve ada Bizans Uygarl. Ayrca Helen Uy-
garl tarihi elbette bizim bildiimiz zamanlarn
dna uzanamaz, halenerini bildiimiz gibi seleli
Minas-Helas-Miken (yani Ege) Uygarln da bili-
riz. Demek ki benim aradm uygarlk tarihi rne-
i burada, Helen Uygarl tarihindedir. Batl bir
aratrc iin bu Uygarln bir genel iki zel mezi-
yeti vardr. Genel meziyeti btn ve tamam olma-
sndadr. Hi deilse anahatlar halinde tehis edi-
lebilir bir balang ve sona Sahiptir ve aradaki b-
incelenmesi
tn hikayeyi gene anahatlar halinde veren belge-
ler vardr. ze. meziyetleri de, Bat tarihiyle ban
tl olmas ve Batllara yabanc olmamasdr. Bir
bile olsa Helen tarihini, kendininki dnda btn
baka uygarlk tarihlerinden daha iyi bilir..
imdi uygarln .tarihi iin tamamlanm bir
rnek bulmuken bunu kendi amacm iin nasl
kullanacam? Bu ama insanln bandan'geen
olaylarn genilemesine bir incel~mesini derlemenin
yollarn ve aralarn aratrmaktr; ve aratrma
mn bandan beri, tarihin tmn yazarn yaad
yer ve zamana toplayarak sunan allagelmi tu-
tumu yadsm bulunuyorum. Bu, tarihin tek-yollu
bir krokisini izmeyi yadsmak anlamna gelir; n-
k insan ancak her eyi kendinde toplamakla tari-
hin tek yol izledii konusunda kendini kandrabi
lir; ama tek-yollu bir tarih krokisi ie yaramaz.
Karlatmz fenomenIere ancak ok-yollu kroki-
ler uyabilir.
Ne var ki ok-yollu bir krokide tek-yollu kroki-
de olmayan bir entelektel sorun vardr: Verilmi
bilgiyi derlemek. nsan tek yol izledike byle bir
sorunla karlamaz. Olaylar bulduu gibi alacak-
tr; ve belli bir zaman sras iinde bulacaktr. Za-
man sras hikaye anlatlrken olduu gibi hi de-
itirmeden yanstlabilir. Ama gzlemci tek yol iz-
lemekten vazgetii anda karsnda eanl bir sr
olay bulur. Bunlar tek bir hikaye aniatr gibi ele a-
lnamaz, nk tek bir zaman sras gstermezler.
imdi ayr ayr bir sr hikaye, aralarnda bir ba
kurularak toplanlmaldr ve bir hikaye anlatrken
baka bir hikaye daha anlatlamayacana gre a-
radaki bu ba hikaye anlat trnden farkl olmak'
zorundadr. Ayn anda meydana gelmi iki ya da
zorunda isek, bu bizim, bir konuyu ayn ynden
alan bir gr edinmemizi gerektirir; bu 'da kar
la'jtrnal bir almaya yol aar.
Birok rnein karlatrlarak incelenmesi,
bunlarn tikel zelliklerini bir yana brakp, arala-
rndaki benzerlik ve ayrlklara dikkat ederek hep-
sinin birden uyduu standart bir tip olup olmad
n kefetmeye almak demektir. Ama karla
trmamzdan emin olmak iin, ne srdmz r-
neklerin bir karlatrmaya uygun olup olmad
konusunda da iimizin rahat etmesi gerekir (').
te, kendi-karna-ynelik ve saptrc tek-yollu kro-
ki yerine, fenomerleri, ok-yollu bir krokiyle izle-
r eyi setiimi~ an karlatmz iki ehtelektel
ilem bunlardr; ve sanrm bir model kurmak bize
burada yardmc olacaktr.
55
 26 Dieaea, . . 520

HELEN DNYASNN DORUK

NOKTASNDA KLTREL BIRLIK VE
POLITtK DAGINIKLIK

Dokuz bamsz ehir devletinden gelme olan

bu sikkelerde hep ayn slubun damgas var:
Ortak bir kltr i~indc verimli rekabet.

21 Peparethos, . . 500-480 28 Abdera, . . 520-515

29 Makedonya. . . 500-480 30 tanus, . . 450 31 Boioti.. I. . 446-426

32 Nakses, . . 46U 33 Aenus, . . 455-432 34 Maronea, . . 400-336

56
 Bil imsel aratrmalarda kullanld anlamda
bir "Model, ara olarak kullanlan bir semboldr.
Bir sembol, sembolize ettii nesneyle zde ya
da ayn zamansal uzunlukta deildir. yle olsayd
zaten sembololmaktan kar, nesnenin kendisi o-
lurdu. Bir semboln, anlatlmas amalanan nesne-
nin tpks olmasn beklemek yanltr, semboln tn olarak genel grnmn kaostan kurtarabil-
grevi kopya olmak deil aydnlatc olmaktr. Bir
semboln yerini bulup bulmadn denemenin en
iyi yolu, onun iaret ettii nesneyi olduu gibi yan-
stp yanstmamashda deildir;. uygulanacak test
onun bu nesneyi anlalr klacak kadar aydnlatp
aydnlatmadn gstermelidir. Etkili bir sembol
aydnlatcdr, ve etkIli semboller zihni rgmzn
vazgeilmez bir parasdr. Bir sembol zihni eyle-
min bir arac'olarak -yanl bir modeb olarak-
etkIn bir biimde ileyebilmek iin, yol gsterici
olarak hizmet edecei gereklik parasnn bir tas-
lak-haritas olabilecek derecede basite indirgen-
mi ve kesklnletirilmi olmaldr. U-2 uandan
alnma bir fotoraf gibi deil, bir taslak harita gibi
olmaldr.
Bir Modelin d dnyada bir eye benzeyip ben-
zemedii ancak dorulama yoluyla anlalabilir.
Bir test uygulayarak modelin fimomene ne kadar
uyduunu aratrdmzda, elbet bu kendi bana
bir ama deil, yalnzca bir aratr. Son amacmz
modelin ne lde geerli olduunu renmek de-
ildir; ama, geerli ve yle olduu iin etkili bir
ara olan bir modeli uygulayarak gerekliin yap
sna, ve tabiatna nfuz etmektir. Modelin kendisi-
nin ne kadar ge~rli olduu kendi bana hi bir as-
li nem tamaz.
Bir model kurma ilemi, bunun fenomene uyup
uymadn deneme. ileminden farkldr ('). Ama
gene de, bu ilemleri birbirinden ayrmak uygun ol-
mayaca gibi bunlar birlikte yrtillmedike her
ikisinden de kesin sonu almak mmkn gzkme-
mektedir. Model verilmi bilgi toplamnn yalnzca
bir parasndan kurulmaldr, yoksa geri kalann
aratrmak iin kuIIanlacak montaj bir daha ya-
pamayz. Ama gene tamamen bu nedenle, yap, bil-
gimiz snrlar iinde geri kalan btn verilmi bil-
gilere uygulanarak snanmazsa, geici ve ireti ka-
lacaktr (3). te yandan verilmi bilgilerin bir b-
mek iin bunlann iinde trn rneklerinin bir d-
zenini ortaya karan bir model bulmak gerekir.
Bu iki ilemi eanda ve birbiriyle balantl o-
larak yrtp bir kavaa getiremezsek geici mo-
delimizin grnrdeki kaosa bir dzen getirmek
konusunda sahici bir ipucu verip vermediini anla-
yamayz ve byleIikIe bu belirli modelin baka bir
modelle deitirilmesi ya da zerinde bir deiiklik
yaplmas~ konusunda bir karar veremeyiz. Ne de,
ocuklarn bir 'yn iinden oyuncak tahtalar top-
lamalar gibi kaosun iinden karp aldmz be-
lirli verilmi bilgi yn iindeki birimlerin ortak
zelliklere sahip olup olmadklann ya da tamamen
raslansal ekilde ylp ylmadn anlayabiliriz.
Bu iki ilemi tek tek yrtrken mutlaka tekinden
alacamz' sonucu da beklemeliyiz. kisinin de s
nanmam sonular -elimizdeki tek test olan-
teki ilemin geerlilii konusunda bir test imkan
yaratr.
Helen Uygarl tarihinde bulduum model
in testi bu modelin ayn trden baka toplumlarn
tarihine uygun dp dmediidir. Bu testi uygu-
layabilmem iin sunacam uygarlklar listesini ge-
cici olarak doru kabul edip dokuzuncu blmde
bunun doruluunu kantlamaya alacam. He-
nz testten gememi listeme, modebimi uygula-
yarak yapacam test, in Uygarlnn tarihinin
salad ikinci bir "modeble birleerek Modebin
kendisini deitirmeme yol aacak. Ayn zamanda
tek bir ;,modelin kendi bana tam bile olsa, kar-
latrmal bir inceleme biiminde, verilmi tm
bilgileri derlemeye yetmeyecei sonucuna da byle-
ce varm olacam.

7Relen ve in modelleri
imdi de Helen modelimi, uygarlk tarihleri ala-
nnn geri kalan ksmna uygularnam gerekiyor.
Modeli uygulamadan nce terihini yapp, tamam-
layc eleri birer birer uygulayacam. Byle bir
yol aydnlatc olabilir, nk deiik gelerin o-
layara deiik derecelerde ve deien durumlarda
uyduunu greceiz. M.R. Cohen'in, nceden d-
nlm kalplara uymayan olgulara zel bir dik-
kat gstermek (!) gerektii yolundaki uyarsn
akldan karmayacam.
Helen modelim, Helen uygarlnn kendi isel
tarihi dnda da birtakm geler ieriyor. Bu Uy-
garln, yelerini kendi i proletaryas arasna
katt baz ada uygarlklarla ilikIlerini de kap-
syor; Hristiyanlkla ilikIleri, son olarak da, H
ristiyanlk yoluyla, daha sonraki Ortodoks Hristi
yan ve Bat Uygarlklaryla ilikilerini iine alyor.
Tarihi olayl~rn bu .tipte bir bii,mlenii aadaki
gel~re ayrtrlarak inceleneJ:ilir.
gelerden biri Helen Uygarlnn kendi politik

57
tarihinin biimleniidir. Helen tarihinin, kaytlar
n iulabildiimiz en eski aamasnda Helenik Dn-
ya'mn kltrel birlii ile politik birliksizlii arasn
da keskin bir kartlk var. ok sayda egemen ba-
msz devletin yurttalar ortak bir kltr payIa
Lklarn pekala biliyordu, ama bunun byle olmas
birbirleriyle savamaktan onlar alkoymuyordu.
Zaman getike bu kardeler aras kavgalar yle y
kc bir duruma geleli .ki uygarlk bunun zararn
grmeye balad. Tam zlme noktasna varm
ken Helen Dnyas'nn Roma mparatorluu iin-
de gecikmi politik birlignin salanmasyla, du-
rum belli bir anlamda tecil edilni oldu. Bu, geici
br bar ve dzen getirdi, ama bylesi de epey pa-
halya maloldu; nk ayakta kalan tek galip d
nda btn politik Gler Knock-out"luk yum-
ruklar yiyerek yere serildiler. Helen evrensel dev-
letinin Roma tarafndan kurulduu zamana ge-
lindiinde, Helen Dnyas yle ciddi bir biimde
yorgun dm ve ylesine morali bozulmutu ki
evrensel devletini srekli klmak elinden gelmedi;
ve Roma mparatorluu'nun paralanmas Helen
Uygarlnn zlp dalmasna yol at.
gelerin ikincisi, Helen Uygarlnn toplumsal
tarihinin, . "k" den sonraki biimleniidir. Top-
lumun ynetici aznl gitgide kaba kuvvete da-
yanmaya balad, egemenliini srdrmek iin se-
vimli grnme ihtiyacn duymaz oldu. Ynlarla
ilikisinin niteliinde grlen bu deiiklik, gerek
egemen aznln Helen Uygarl alan iindeki te-
basn, gerekse daha nceleri kendilerine yaknlk
duyan, snrlarna komu ilkel halklar yabancla
trm oldu. BL! iki snf zamanla i ve d "prole-
tarya"ya dnt (toplumun "iinde" ama "toplum-
dan" saylmayan bir snf anlamnda). D proletar-
yadan gelen fazladan barbarlarla ve askeri fetihler
srasnda zorla Helen Uygarlnn i proetaryas
na katlan yabanc uygarlk temsilcileriyle, toplum-
daki i proletarya says adamakll kabard.
Bir nc ge, Helen Uygarlnn dini tari-
hinin ayn evredeki biimleniidir. proletarya da-
ha yksek dzeyde bir dini, Hristiyanl yaratt.
Bu dinin esinlendii kaynak, Helenik i proletarya
ile temsilcileri btnleen Helen-d uygarlklar-

REKABET YOZLAIP SAVAA DNYOR 35 Peloponnes Sava'nn patlak vermesi (1.0.431/430), Helen Dnyas'n drt
yzyl sren ykc karde kavgasnn eiine getirdi. Kk Asya'da bir Yu-
nan ehrindeki kuatmay, Yunanl'nn Yunanl ile savan gsteren bir ka-
bartma. (Likya, 1.. 400).

58
36 HIRtsTlYAN V ARtSLER Drdnc yzyldan kama Aa!
RabbaniniD zaferi mozayii, Hristiyanlm putperestlie kar
zaferini simgelernek iin Roma askeri. zaferlerinin geleneksel im-
gelerini kullanyor.
dan biriydi. Hristiyanlk hem Helen Dnyasnn,
hem de barbar istilaclarnn yeni dini oldu. Yerli
Helen kaynaklarndan esinlendii iddia edilen, H
ristiyanla kar bir din rgtleyip ortaya kar
ma, yani Neoplatonizm'i yayma abalar baarsz
kald. Hristiyan dinine toplumsal bir biim veren
Hristiyan Kilisesi, iinden iki yeni uygarln, Do-
.u Ortodoks Hristiyan (br adyla Bizans) ve Ba-
t Hristiyan uygarlklarnn doup, bir kltrel
fetret dneminden sonra nihayet birletikler'i bir
krizalit grevini yerine getirir.
Bir drdnc 'ge de, d proletaryann (bar-
barlarn) oynadi roldr. Bu insanlarn yaratcl
epik iirlerinde; ve Hristiyanln ancak Kilise 0-
toritesine bakaldran mezheplerini (rnein Aria-
nizm) ya da kkeni bakmndan Hristiyanla ak-
raba dinleri (rnein slam) kabul etmelerinde g-
ze arpan ulusuluklarnda dile gelir. Barbarlar
37 BARBAR GASIPLAR Lombard Kral Agilul!'un zaferini an-
mak zere klasik Roma slubu dn alnm (tS. yedinci yz-
yl).
evrensel Helen devletini askeri yoldan fetheder ve
onun topraklar zerinde onun mirass olan ba
ka devletler kurarlar. Ama onlarn, yeni uygarlk
lar yaratlmasna katklar, i proletarya nn kat-
ksna oranla azdr. Yeni uygarlklarn dlyata,
Roma mparatorluu'nun barbar varislerinin dev-
letleri deil, Hristiyan Kilisesi'dir.
Beinci ge ise iki helenistik uygarln, Bi-
zans ve Bat uygarlklarnn tariWeri boyunca, He-
len kltrnde meydana gelen bir dizi rnesans-
an dr. Bu rnesansar,'liiristiyanl,liindeki He-
len gesi yoluyla dolayl olarak deil, dolaysz ola-
rak Helenizm'den esintenrnek iin girilimi aba-
lardr.
imdi bu benim Helen modelimdekl eitli -
gelerin Helen'd uygarlklarn tarihlerine ne ka-
dar uyduunu izleyelim.
Helenik Dnyann tarihinin afanda grd-
59

38, 39, 40 TEKRARLANAN RNESANSLAR 500 ile 1500 ara-
snda kere Bat kltr Helenik kaynana geri dnd- Ka
rolinyen Rnesansnda (tepede, klasik filozof klnda Aziz Mat-
ta), on ikinci yzyl Rnesansnda (ortada, Autun'da Madonna
ve ocuk) ve on beinci yzyl talya'snda asl Rnesans'da (a-
ada, Madonna ve ocuk).
60
mz kltrel birlik ile siyasi danklk bileimi
olduka yaygn grlyor. Bagby'ye gre, bilinen
btn uygarlk-ncesi yaayan toplumlarda durum
byle. Bu kadar sk olmas artc saylmamal,
nk, ne de olsa, mnkn olan sadece iki alter-
natif var: Politik bakmdan birlememi bir top-
lum, blnm bir toplum demektir. Onun iin si-
yasi danklk kendi bana ele alndnda, ok
fazla nemi ve anlam olamayacak kadar genel bir
zelliktir. Benim Helenik modelimin nemii ve an-
laml politik biimlenii, daha politik birlik baar
lamadan nce uygarl g duruma dren bir
dizi, giderek sertleen sava sonucunga birliksizlik-
ten birlie doru devrimci geitir. te, uygarlk
larn tarihlerinde, bu biimleni sk sk grlyor_
rnein -Helenik kalba hi. amaz bir biimde u-
yan srelerle- Gney ve Orta Amerika Uygarlk
Jar tarihlerinde ortaya kyor (imdiki gzle Or-
ta Amerika uygarln srekli ve birliki kabul e-
der ve Aztek mparatorluu'nu da bunun evrensel
oluum durumu olarak ele alrsak). Ayn kalb ge-
ne amaz bir biimde Suriye, in, Hint ve Smer
-Akat Uygarlklarnda, Rusya'daki Dou Ortodoks
Uygarlnda ve Japonya'nn Uzak Dou Uygarl
nda gryoruz. Suriye, Asur mparatorluu za-
mannda ve onun miraslar olan Yeni Babil m
paratorluu ile Akamenyan (pel's) mparatorluu
zamanlarnda; in, fetret dneminden sonraki Ch'
in (Ts'in) ve Han mparatorluklar zamannda;
Hindistan, buna benzer bir devlet ii kardeler ara-
Si sava sonunda Maurya mparatorluu zamann
da; Smer-Akat Dnyas, Agade mparatorluu ve
daha sonra Ur'un nc Slalesi'nin kurduu m
paratorluk zamannda; Rusya, -Moskova mparator
luu'nda; Japonya, Tokugava ogunate tarafn
dan kurulan Birliki rejim srasnda politik bakm
dan birlemiti.
Msr Uygarlnda Helenik modelimizin biim-
lenii gene grlebilir; ancak, Msr nomlarnn
(kantonlar) birbirleriyle srekli savaan birtakm
egemen bamsz devletler olduunu, bu ekilde ge-
en bir dnemden sonra ilkin Yukar Msr, sonra
da btn Nil vadisinin Eski Krallk (') adyla
anlan rejim iinde politik bakmdan birletiini
kabul etmek gerekir. Bu biimleni Helen modeline
uymakla birlikte, kronoloji uymuyor. Helen Uygar-
lnn tarihinde, politik dzeyde danklktan bir-
lie doru devrimsel gei, hikayenin son blmn-
de ortaya kt. Bu zamana kadar birbiriyle didien
devletler arasndaki sava Helen Uygarln g
durumlara sokmakla kalmam, bu uygarl -
zlmenin eiine getirip brakmt. Msr'daki uy-
garln tarihinde ayn devrimsel deiin oldu, a-
ma daha iin balangcnda oldu bu. Birbiriyle sa-
vaan Msr kantonlarnn a -byl~ bir an
olduu kesin deildir- uygarlk-ncesi" olmak an- Helen Dnyasnda kazand, ama esinlenme kayna-
lamnda tarih-ncesi" idi. Msr'da politik birlik Suriye'ydi; Mahayana da in dnyasnda baar
uygarln afayla ayn anda kuruldu ve bu, He- kazand, ama esinlendii kaynak Hindistan'd. Ay-
len tarihinde olduu gibi, k ve zlme dne- rca, Mahaya~a da in Toplumunun proletaryaS
mini izleyip erimeyle sonulanmad; tersine, Msr arasnda tutundu, yani, Konfys gelenene ba
tarihinin yaratc dnemine yol at. ki uygarln kaldran yerli inlilerle bu gelenee kar kuku du-
tarihlerinde, olduka deiik aamalarda ortaya yan barbar istilaclar kendine ekti. stelik, Maha-
kan ve olduka deiik fonksiyonlar yerine geti- yana'nn gelimesi de bir kar-kilisenin domasna
ren ayn biimlen~e rasladmzcta, bu, ortak zel- yol at: Taoist Kilise de, yabanc bir dinle mca-
liin, iki tarihin temel yaplar arasnda kkten bir dele amacyla yerli bir felsefeden yaplm olmas ve
ayrm maskelediinin iaretidir. bu yabanc dinin tantanasn, onu ekici klan zel-
Bat'nn karde uygarl, Dou Ortodoks H likleri taklit ederek almaya almas bakmndan
ristiyan ya da Bizan uygarlnn yaps, Msr mo- Neoplatonist Kilise'ye ok benzer. Mahayana ile
deline uyar. Dou Ortodoks Hristiyanlnda, Ro- Hristiyanlk arasndaki bu benzerlikler gerekten
ma mparatorluu'nun kn izleyen fetret d- hatr saylr nitelikte; ama bu noktadan sonra iki
nemi, burada, Roma mparatorluu'nun baarl dinin tarihleri artk paralel akmyor.
bir dirili hareketiyle politik birliin hemen kurul- Bat ve Bizans dnyalarnda Hristiyanlk, bu-
mas ile sonuland. Bu durum, Bat'da Roma m nu imdilerde kaybediyor olsa bile, yzyllarca el-
paratorluu kalntlarnn, Karloman'dan (Charle- den brakmad bir tekel kurdu. Gerek Neopla-
magne) sonraki baarsz dirili hamlelerine keskin tonist kar-kilisenin, gerekse. yerlemi drt Helen
bir kartlk gsterir. felsefesinin -Platonculuk, Aristoculuk, StoaClk,
Helen modelimin ikinci gesi -yklm toplu- Epikrclk- lmnden bu yana ise en az on
mun i ve d proletarya olarak blnmesi- Helen drt yzyl geti. Helenizm, ancak Hristiyanln
d durumlarn ounda kendini gstermez. Helen kendisini iinde barndrmay uygun grd oran-
tarihinde bu ikinci ge n'csyle skca ban da yaayabildi. Bizans ve Bat'nn, Helenizm'in do
tldr: proletaryann, yabanc bir kaynaktan e- rudan dbruya eme bandan yaratmaya altk- .
sinlenen daha ileri bir dini yaratmas olay. Bu - lar rnesanslar yzeysel ve anlk oldu. Bat ve Bi-
nc ge, modelin kilit ksmdr, nk Helen zans Toplumlar imdilerde Hristiyan olmaktan
Dnyasnda bu ileri dinin kendini cisimletirdii kyor olabilirler, ama gene de kanlmaz bir biim-
kilise, iinden iki yeni uygarln doduu bir kri- de eski-Hristiyan'drlar. Kltrel miraslar Hris
zalit olmutu. Dolaysyla Hristiyan Kilisesi tarihi tiyanlkla ylesine dolup tamtr ki kendilerini
kalbnn, baka birok durumda da gzlemlenebi- Hristiyan gemilerinden koparp ayrmalar mm-
lecek standart bir kalp m, yoksa istisnai bir ey kn olamaz (Komnist ideolojinin Yudaik-Hristi
mi olduunu anlamak nemlidir. yan kkenlerinin saydaml da bunu gsteriyor).
Bunu snamak iin ilkin kalb gelerine ay- Dou Asya'da tarih daha az devrimci bir biimde
ntrmalyz. Hristiyan Kilisesi zlen bir uygar- akt-. Burada Mahayana, hi bir zaman, hatta dirim-
ln proletaryas arasnda' dodu; farkl bir uy- selliinin ve gcnn en yksek noktasnda bile;
garlktan esinleniyordu; muzaffer yeni kilisenin kar-kilise olan Taoizm ile in'in kabul edilmi
topraklarnda belirdii uygarln yerli gelenekle- felsefesi. olan Konfysl sprp atamad.
rinden esinlenen bir kar-kilise hareketini kolayca in'de yirminci yzyln banda Mahayana gibi
yendi; muzaffer kilise, zaferini kazand dnyay Taoculuk ve Konfyslk de ayaktayd ki, bu
ve ayn zamanda bu dnyann barbar istilaclarn zamana kadar, Mahaya'nn in'e yerlemesinden
kendi saflarna ekti. ki yeni uygarl dnyaya beri bin sekiz yz yl; Birleik .(Bat) Ch'in (Ts'in)
getirdi ki bunlar Hristiyanln kucanda ilk l- rejiminin Hristiyan dneminin drdnc yzyl
kn yapt nceki Helen Uygarlnn devam n nn balarndayklndan,1.S. 842-45 arasnda Bu-
dan ibaret saymak hi doru olmaz. Geri Bat ve dizm'in resmen kovuturmaya uramasna kadar
Bizans UygarlJ,<lar Helenistik'tir, ama Hristiyan Mahayana'nn ksmi stnlnden beri ise bin
olmakla stelik balangcndan itibaren Hristiyan yldan fazla zaman gemiti. 1.S. 1911'e kadar ev-
olmakla Helen Uygarlndan ayrlrlar. .rensel in Devleti hala yrrlkteydi ve hala Kon-
Eski Dnyann bat ucundaki Hristiyanlk ta- fys sistemine gre eitilmi brokratlar tarafn
rihinin belki de en yakn paraleli ayn dnyann dan ynetiliyordu. Bu evrensel devlet, onu yneten
dou ucundaki Mahayana tarz Budizm'dir. Maha- geleneksel sistem, brokrasinin kadrolarnsrekli
yana'nn esinlenme kayna da, tpk Hristiyanl olarak saladll'Konfyztarznda eitilmi soy-
n kayna gibi, ykselen dinin baarsn kazan- lular, hep bir arada, tek bir btnlemi byk ku-
d dnyaya yabancyd. Hristiyanlk baarsn rulu meydana getiriyorlard. Bu kurumun srek-

61

Iilii,
in uygarlnn teki gelerinin srekliliin- anlarndan
deki en iddetli kopulardan ok daha nemli ola-
gelmitir.
Bu sreksizlie karlk sreklilik olay, Hele-
nizm Uygarlnn eski alannda Hristiyanln za- dr. Birliin saland evreler, bugnden
feri ile Dou Asya'da ayn zaferi kazanmakta Bu-
dizm'in baarszl arasnda griilen kartlkla ol) rejimleridir; aralarnda grece ksa sreli da-
kendini gsterir. Ayh olay Hindistan tarihinde de
grlr: Burada yerli Hint dininin deiimi o kadar
devrimciydi ki in'e ve Helen Dnyasna yabanc
dinlerin -Mahayana ve Hristiyanlk- girmesiyle
karlatrlabilirdi. Hint toplumunun egemen et-
kinlii in toplumunda olduu gibi brokratik y-
netim deildi; dini ynetimdi. Bu nedenle Brah-
man kast', in'deki Konfys tarz eitim gr- kldnda, Birleik Ch'in'in (Ts'in) ykl tesin-
m soylularn karln meydana getiriyordu; ve den Han sonrasnn yklna kadar); bundan n-
Brahmanlar, . . kinci yzyln bandan bala ceki birliki Han rejimi ve onun Ch'in (Ts'in) uver-
yarak geen bin yllk sre iinde, Hint dininin kul
lanm biimi kadar ruhunu.n da geirdii radikal
dnme karn, Hindistan'n dini ynetiminin te
kelini ellerinde tutmay baardlar.
Helen modelimin deiik gelerinin, uygarlk
tarihlerinin biimleniierinde grlen benzerlikleri
aydnlatmakta eitderecede yararl anahtarlar ol-
madklar artk anlalyor. Helen modelinin siyasi
biimlenii, grdmz gibi en az dokuz baka uy-
garln tarihlerinde tekrarlanyor. te yandan,
gene grdmuz gibi, Helenik modelin bu gesi
Msr Dnyasnn politik tarihine hi bir ekilde
uymuyor. Msr'n politik tarihinin biimlenii sa-
dece farkl olmuyor; br modelin bir antitezi o-
luyor. Helen tarihinde evrensel devlet son aama
dr; Msr tarihinde ise birinci aama. Bir krizalit
grevini yerine getiren daha ileri bir din yoluyla
akraba uygarlklar yaratlmas konusuna gelince,
burada, Helen modelinin, birka kilit asa bile o-
unlukla gerekli kilitleri aamayan bir anahtu ol-
duunu gryoruz (3). Modelin bu gesi, grlm~
olduu zere, in ve Hint tarihlerinde ve belki ay-
rca Msr tarihinde tekrarlanyor; ama btn bu
baka rneklerde raslanan sreklilikteki kopu,
koputan sonra gelen eyin yeni bir uygarln ta-
rihi olduu yolundaki geici yorumumu pekitirme
mi salayacak kadar kesin grnmyor.
Helen tarilii snandnda baka btn uygar-
lklarn tarihlerine uyacak bir model salayamad
na gre, bakalm in tarihi ayn snamaya kon-
duunda Helen tarihinin bir alternatifi ya da onun
bir tamamlaycs olabilecek mi? in tarihinde ge-
rilere doru baktmzda, Ch'ing (Manu) rejimi-
nin d yl olan .S. 1911'den geriye doru bu
tarihi incelediimizde, olduka vurgulu bir biim-
leni gsterdii dikkatimizi eker. in tarihinin bu
kesiti -phesiz ok uzun bir zaman kesitidir bu-
bir evrensel devlet lksnn ard arda gerekle-
62
me anlaryla bu arada birlik ve dzenin bozulma
meydana gelme bir sralan gsterir.
ki eitten evrelerin de sreleri bir hayli deiebi
lir, dolaysyla ritml, herhangi bir dzenlilik gs-
termeyen bir dngsellik olarak ortaya kmakta
geriye
baktmzda, Ch'ing (Manu), Ming ve Yan (Mo-
nklk evreleri vardr. Yan-ncesi kargaalk d-
nemi 150 yl kadar devam etmiti; bundan nce
167 yl sren birliki Sung rejimi vard; ondan n-
ceki kargaalk yarm yzyl kadar srd; daha
nce, yzyllk birliki T'ang rejimi ve onun
uvertr olarak Sui dnemi yer alr; bundan nce-
ki kargaalk drt yzyl devam etmiti (geriye ba-
tr de drt yz yl srm, ama arada, .S. 9-25
ile .. 207-202 aras ksa anari evreleri gemiti.
.S. 1911'de blrliki Ch'ing rejiminin ykl
ile geriye doru, .. 221'de birliki Ch'in (Ts'in)
rejiminin kuruluu arasnda in tarihinin gze g-
rnr biimlenii budur. 1911'den sonra in yeni-
den bir kargaalk dnemine girdi ki bu 1949'da
komnist himayesi altnda yeni bir birliki rejimin
kurulmasyla sonuland Gelgelelim, bu yabanc
Bat ideolojisinin in tarihinde kopu noktas olup
olmadn ve politik biimleniinde yeni bir de-
iim yaratp yaratmadn kesinlikle bilemiyo-
ruz; bu nedenle birlik ve birliksizlik evrelerinden
oluan eski bildik kalbn geleneksel tarzda ileme
ye devam edip etmeyeceini de nceden kestireme-
yiz. Geri in bundan nce in-d bir felsefe ya
da din tarafndan (yani Budizm) zaptedilmiti, a-
ma bu Hint dini, bir sre egemen olur gibi grn-
dkten sonra, in'in yerli dnya gr (Weltansc-
hauung) karsnda yenik dmt; ma imdi bu
dnya grnn bir kere daha zafer kazanacak
kadar gl kp kmayacan bilemeyiz.
in'in gelecei bir bilmecedir. te yandan,
in'in .. 221'deki politik birlemesi ile son bulan
in tarihindeki gemi olgular konusunda herhan
gi bir kesinsizlik yoktur. Han a da iinde olmak
zere, in Uygarlnn afanda, in tarihinin
biimleniinin Helenik modele uyduunu gryo-
ruz. in tarilii kaytlarnn grnr hale geldii
en eski tarilite -ve bu da .. dokuzuncu ya da
onuncu yzyldan daha eskilere gitmez- in'in
sahneye politik birliini kurmam bir mahalli dev-
letler dnyas olarak ktn, Ch'in (Ts'in) ile
Han sW.ieleri sayesinde sonunda eritii politik
birliin ard arda uzanan ve gitgide daha ykc bir
ha]. alan bir dizi sava sonucunda kazanldn g-
ryoruz. Ne var ki, .. 221'deki politik birlemeden
nceki ada da, in, kltrel dzeyde bir birlik
olmay baarmt; ve bu dzeyde en byk ente- deil, sahici ve elle tutulur bir birliki rejim var-
lektel yaratc eserleri, politik birlii salanmadan, dr. Ve bu Eski Krallk da bir birlik ve kargaalk
politik bakmdan bu felaket olan Fetret Dnemin- temposuyla ilerler: Msr tarihinin Birinci Ara D-
de ortaya kmt. in'in btn felsefe okullarnn nemi, Orta Krallk, kinci Ara Dnem, Yeni Kral-
kurucular bu dnemde yaad. Okulu sonradan lk, sonra da, in tarihinin buna tekabl eden aa
klasik saylp .kutsallatrlan Konfys de bu d- masnda olduu gibi, imparatorluk-kurucusu rol-
nemde yaad. Konfys tutucuydu. in Dnya- n gitgide daha ok yabanclarn oynad -Msr
snn etkili bir biimde siyasi bir birlemeye gide- rneinde bunlar Libyal, Etyopyal, Asurlu, Pers,
bileceini aklndan bile geirmemiti. Ch'in Shil Makedonyal ve Romallar'd- yerli salerinse
Hwang-ti'nin eserlerini grse ok geirirdi; Han Liu gil.glde daha seyrek ortaya kt bir dizi Yeni
P'ang'n bunun zerinde yapt deiiklikler de o- Krallk dirilii.
nu daha fazla mutlu edemezdi. Platon ve Aristo- Geleneksel in modelinin uygulanmas eski
teles gibi Konfys de politik kargaal dei in tarihi iin ne. kadar geersiz kalyorsa erken
mez bir olgu gibi grp kabul ediyordu. Erken in Helen tarihine uygulanmas da o kadar sama
taribinin bu sahici biimlenii -politik kargaalk olur. te yandan, ayn model belli kaytlarla Roma
ve entelektel baaryla ada olmas ile- erken mparatorluu'na uygulandnda daha iyi sonu
Helen tarihinin biimleniine amaz bir benzerlik alnabilir: Ancak bunun iin incelemeci t. 31 y
gsterir ve sonraki in tarihinin akndan, yani lndan geriye deil ileriye bakmal ve gzn Helen
anormal ve geici olan kargaalk dnemleriyle evrensel devletinin kalbi olan merkezi ve dou ke-
noktalanm politik birlik ve entelektel miskinlik simierine dikmelidir; bu topraklar, tS. 284'de Dioc-
biimleniinden btnyle ayrlr. letian Nicomedia'y ve tS. 324-30'da Konstantin s
Gelgelelim, t. 221'den nce grlmeyen bu tanbul'u bakent yapnca imparatorluk hkmeti-
sonraki biimleni, Han andan beri in bilginle- nin bulunduu yer haline geldiler. mparatorluun
rinin bir btn olarak in tarihi iin geerli say- kalbi olan bu topraklarda deien tempo amaz
dklar modeldir. Dolaysyla, bu model erken in biimde belli olur. tS. 69 ve tS. 193-97'deki karga-
tarihine. olgular zedelemeden uygulanamaz: Ama a ve dzensizlik dnemieri, 235'den 284'e kadar
bilgirler tutarllk ve simetri araylarnqan vaz- sren yarm yzyllk ac anari dneminde id
gemektense olgular zedelemeyi tercih ettiler. detlenerek tekrarland. Daha sonraki Diceletian-
Daha sonraki birliki rejimIerin, Ch'in (Ts'in) Konstantin restorasyonu, imparatorluk ordusunun
-Han birliki rejiminin bilinli ve kastl restoras- 378'de Edirne'de Gotlar karsnda urad korkun
yorlar olduunu hakl olarak kabul eden in bil- yenilgi sonucunda bir ke yerirl brakt. Ama
girleri, bunun da daha eski bir rejimin restoras- beinci yzyl iinde bu tehlikeli ters dn de a-
yonu olduunu varsayarak, geriye doru ileyen bir bucak denetim altna alnarak iler yerlden rayna
dizi birlik evresi icat ettiler, zaman-ncesi bilgelerin oturdu. . Jstinyen (saltanat tS. 527-65) evren-
kurduu lksel bir politik bIrliin Chou, ang ve sel Helen devletini bir kere daha kntye urat
Hsia restorasyorlar olduunu ileri srdler. O bil- t. nk lkeyi, yeniden geniletmek urunda gi-
geler belki de insan kl,na sokulmu tanrlard; ritii yarl yollarda fazla zorlad; bu fazla zorla-
bildiimiz kadaryla Hsfa rejimi efsanedir; ang may yeni bir anari dnemi izledi; 602'den 7l7'ye
ve Chou rejimieri gerekten vard; kltrlerinin kadar sren bu dnem, 235-84 arasndaki anari
baz maddi kalntlar, bu arada kehanet kemikle- dneminden bir misli uzun ve bir misli daha acly
ri zerinde ang yazlar gibi faydal ada bel- d. Ama 7l7'de evrensel devlet Leo Syrus tarafn
geler, tarihi olduklarn kantlyor. Ama ang ve dan bir kere daha kuruldu; bundan sonra birlik ve
Chou rejimlerirln, Ch'in (Ts'in) ve Han rejimIeriy- dzen lO71'e kadar muhafaza edildi; 1081'de yeni-
le ve orlar izleyen benzer rejimierle ayn trden den kuruldu; ve 1186'ya kadar yerlden muhafaza
olduklarn gsterecek hibir kant yoktur. ih edildi. O yl Bulgarlarn ayaklanmas, Batl Hris
Hwang-tinin salad ve Liu P'ang'n pekitirdii tiyarlarn stanbul'u yama etmeleri ve 1204'de
etkili birlik, Helen Dnyasnda Sezar ve Augustus' Dou Roma mparatorluu'nun ikiye blnmesi,
un saladklarna benzeyen, daha nceden ei g- iki yzyl kadar sren bir kargaay yaklatrd. A-
rlmemi baarlar olmaldr. ma on drdnc yzyln son yllarnda birlik, ye-
in bilgirlerinin in tarihine uyguladklar ge- rlden, bu sefer de Osmarllar tarafndan, kuruldu.
leneksel model aslnda daha ok Msr tarihi iin Yeni Roma Sezar (Kayser-i Rum) yeniden ku-
geerlidir. Msr tarihinin balangcndan sonuna rulan evrensel devletin snrlarn mparator Tra-
kadarki btn tarihi olgularna uyar. Msr'n E:!- jan zamannn (saltanat tS. 98-117) Gney-Dou
ki Krallklnda, tarihin afanda, Hsia rejimi gibi Avrupa ve Dice-Frat havzasndaki snrlara ka-
efsane ya da Chou rejimi gibi glgeli ve kararlk dar gerlletti; ve bu Trk-Roma mparatorlUU da

63
 drt yz yl kadar devam etti. (tS. 1372-1774); a-
ma on altnc ve on yedinci yzyllarn dnm nok And Dalar tarihlerine hi uymaz. Ayrca, tarihi,
talarnda ve 1683'de, Osmarllarn kinci Viyana
evrensel devletlerle burlarn knt dnemlerinin
Kuatmas yenilgisinden sonra bu devlette de fela-
birbirini izlemesi olarak ele alan, gerek mahalli
ket ve dzensizlik dnemleri oldu. Osmanl mpa devletleri gerekse uluslarn dalmalarn grmez-
ratorluu'nun 1768-74 Osmarl-Rus savanda ye-
likten gelen bir tarih anlay iinde, Yahudiler i-
nilmesi sOnun balangrcyd. Ama, bundan sonra in hi yer yoktur. Yahudiler mahalli devletlerini
bile, on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda, yeni bir kaybettiler, imparatorluk-kurucusu olmay hi bir
toparlanma grld. Osmanl mparatorluu G- zaman baaramadlar (bunu baaramayan daha
ney-Dou Avrupa'da.1878'e ve Gney-Bat Asya'da
birok halk vardr), ama bir devletleri, hatta ulusal
yurtlar olmad halde ulusal kimliklerini koruma-
1918'e kadar yklmad. Son Osmanl Kayser-i
y baardlar (bunu baaramayan uluslar oktur).
Rum'u tS. 1922'de, Roma mparatoru unvannn
Bat'daki son sahibi tarafndan inkar edilmesinden
in gzyle grlen bir dnya tarihinde, gerek
116 yl sonra, kendi uyruklar tarafndan !ahtn Peygamberler a'nn, gerekse Farizeler a'nn
dan indirilerek kovuldu ve saltanat kaldrld. Yahudileri gze arpmaOO.
te, Helen tarihinin, balangc t. 31 olan Demek ki geleneksel in modeli en azndan
serveninin bu son sz, t. 221'den bu yana in Helen modeli kadar kusurludur. Ne var ki in mo-
tarihinin ak kalbna tamamen uyuyor ki, o in deli, kendi sreci iinde oiduka aydrlatcdr ve
tarihi de, bandan sonuna kadar Msr tarihinin iki model, birbirlerine ilikin olarak ele alndklarn
tpatp ei. Ve in'de olduu gibi Dou Akdeniz'de
da, her birinin kendi bana olabildiinden en az
de, bu srekli ritm, pek yakn bir tarihe kadar de- iki kat daha fazla aydnlatc olurlar. Helen modeli
vam edegelmitir. Gelgelelim, evrensel Helen dev- uygarlk tarihlerinin erken dnemlerine, in mo-
letinin, Akdeniz'in Bat kylarna da uzanan birta- deli ise sonraki dnemlerine uyar; bylece, erken
km kollar, blgeleri vard, talya ve evrensel dev- dnemi Helen modeline, sonraki dnemi de in mo-
letin politik ekirdei olan yar-barbar Roma ehri deline gre uydurup biletirerek gelimi bir mo-
de bu blgeler iindeydi. in modelinin, Eski Dn- del kurulabilir (')' Uygarlklarn tarihleri iin ku-
ya'nn bat ucuna da uygulanabilirlii snamamz rulan bu bileik model, bu toplumlarn, politik d-
tamamlamak iin, bu modeli bat ucuna da uygula- zeyde birlemeksizin ,kltrel dzeyde birlik olarak
malyz; o zaman, in modelinin, 1.S. 378'den iti- baladklarn gsterir. Bu rejim, toplumsal ve kl-
baren buradaki tarihi olgulara da uymad gr- trel ilerlemeye elverilidir; ama bedeli, mahalli
lecektir: Tpk, 1.. 31'e kadar Helen dnyasna ve devletler arasnda mzmin savalardr; toplumun
.. 221'e kadar in'in kendi tarihine de uymad gc arttka, bu savalar yourlar ve ykc 0-
gibi. Geleneksel in modeli, Helen modelinin ok lur; eninde sonunda bir toplumsal knt balar
iyi uyduu Orta Amerika ve And Dalar Uygarlk ve uzun sren bir sknt devrinden sonra elll"en-
lar'nn tarihlerine de uygulanamayan bir model- sel devletin kurulmasyla biraz gecikmi olarak to-
dir. parlanr. Bu evrensel devlet de sk sk anari. db-
Uygarlklarn tarihlerini geleneksel in modeli nemlerine yer verir; ama bu ara dnemler ister k
asndan gzden geirmemiz, Helen modeli gibi bu sa, ister uzun srsnler, sonunda politik birliin
modelin de btn durumlara uymadn gsteri- yeniden kurulmasyla ortad!m kalkarlar. Birliin
yor. Gerekten, tam olarak yerini bulan tek uygu- orijinallturuluubir kere ykldktan sonra, birliin
lamas Msr tarihi oluyor ve bu da ancak tarih y.eniden douu ve muhafazas mmkn olabildii
ncesi a hesap d brakmamz artyla gerek- ne gre, bu yolda nemli bir gcn etkisi var de-
leebiliyor. Geleneksel in modeli, baka hi bir mektir; nk yeniden kurulma olay sk sk tek-
uygarln erken dnemine, hatta in'in kendi er- rarlanr, hatta, gelenekte onarlmaz bir kopukluk
ken dnemine uymuyor. in garibi, saygdeer fi- yapt izienimini verecek kadar uzun ve kargaa
lozof KonfyS'n yaad a konusunda bile o- l ara Dnemlerden sonra bile uygarlk yeniden
lumsuz 'bir y.orumda bulunuyor; oysa Konfys, kurulabilir.
anarist klkl bir yeniliki olduu halde, ann Bu yeni model, uygarlklar diye adlandrd
tipik bir ocuuydu. Geleneksel in modelinin Kon- mz toplum trnn tartlmaz rneklerinin byk
fys a'n, Bat Chou ile Ch'in (Ts'in) mpara ourluuna uyar. Msr Uygarl, tarihinin ba
torluu arasndaki ara dnemin bir paras olarak langcnda politik birliini kurmu olmas bakmn
kabul etmesi gerekiyordu. Evrensel devletin kuru- dan benzersizdir; ama, grm olduumuz gibi bu
luundan itibaren, in modeli Helen ve daha son- rada da, Msr tarihinin uygarlkoncesi an he-
raki Bizans tarihlerine iyi uyar,. Dicle-Frat havza- sab~ kattmzda, gene bir politik birliksizlik a
s ve ran tarihlerine yle byle, Hindistan tarihi- gemitir. Orta Am,erika, And ve Helen Uygarlkla
nede pek az. Ama Bat tarihine, Orta Amerika ve r, evrensel devlet aamasnn sadece tek bir evres-

64
ni yaam olmalan bakmndan istisnaidirier; n- ~lmazdan nce ekilmez hale gelen nceki skn
k normal sre, balangta byle bir evreden tlar evresi ile kyaslanr ve ona oranla benimsenir;
sonra bir dizi yeniden kurulular olmasdr. Oysa, Felaketin penesinden kurtulmak ve evrensel dev-
Helen Uygarl'nda bu, egemenlik alannn yalnz let yaadka bu korkun tehditten uzak yaamak
ca bat ucu iin geerli olmutur. Bat tarihileri bu yle deerli bir nimettir ki, eski teviklerin kayb
u blgelerde olanlarla ncelikle i1gilenme duru- bunun karsnda olduka ucuz bir fiyat olarak
mundadrlar, nk bu, kendi uygarlklarnn ta- grnr (5). Zaman getike, evrensel devletin, uy-
rihidir. Ama Roma mparatorluu'nunorta ve do- ruklarnn gnllerindeki egemenlii artar - m
u eyaletlerindeki kten sonraki olaylar q.izisi paratorluu kuranlar, ekilmez davranlarnda
de eit derecede anlaml ve nenlidir; bu blgedeki inat eden yabanclar olmad srece (G). Evrensel
olaylar dizisi in kalbna uyar: tS. 7l7'de bala bir devletin bir kere kurulduktan sonra, sk sk
yan ve 1922'ye kadar nihai bir sona ermeyen bir kse bile niin yeniden kurulabildiini anlamak
dizi evrensel devlet dirilii grlmtr. bu yzden kolaydr. Ama bir soru daha sormamz
Grnte standart kalp olan bileik Helen- gerekiyor imdi: Evrensel devletin devam normal
in modeli, btn aamalarnda insani terimlerle olarak halkn ounluunca istendii halde, bu
aklanabilir. rnein, bir uygarln byme a- devlet bir kez kurulduktan sonra, neden baz ara
n inceledi~irnizde, bir toplumun, her biri ayn dnemler ortaya kyor?
ortak kltr paylaana, politik bakmdan birbirin- Evrensel devletlerin ykl ve kleri, top-
den ayr birtakm mahalli topluluklar halinde ek- lumun daha nceki skntlar evresi iinde, kendi
lemlendii (artikle olduu) bir dnemin, bir ya- kendinde at lmcl yaralarn, sonradan ken-
ratclk ve ilerleme dnemi olduunu grdmz dilerini gsteren sonular olarak yorumlanabilir.
de buna amyoruz. Dolaysz kiisel ilikilerden ge- Bu tkenme deilse de bu geveme, evrensel devle-
len tevik, kk bir toplulukta, byk bir toplu- tin srekliliindeki kopular akar; ama, evren-
lukta olduundan daha etkilidir; kend apnda ve sel devletini srdrecek canll gsteremeyen bir
kendi trnde komularla etkin ve rekabeti bir toplumun, naslolup da sonradan o devleti yeniden
karlkl ilikiyi srdren bir kk toplulukta ha- kuracak canll toparladn aklayamaz. Bir
yat daha da fazla tevik edici itkilerle doludur, n- uygarln tarihinde, evrensel devletinin ilk kurulu
k bu, yaknlktan gelen itltiyi daha geni bir uf- anndan itibaren egemen olduu grlen k ve

kun verdii itkiyle kaynatran bir toplumsal yap yeniden kurulular ritmini aklamaya alrken
dr. Hume, Sanatlar ve Bilimlerin Douu ve Geli inliler gibi bizih de, bunun, kendisi aklanmaz
mesi zerine denemesinde, iktisadi ve kltrel bir ve varsaymsalolan Yin ile Yang'n temel koznik
birlik alannn zerinde politik birliksizlik rejimin ritminin, kendini insani olaylarda gstermesi oldu-
kltrel yararlarnn klasik aklamasn yapar. u yolunda bir aklama ile yetinmerniz gerekmez.
Ama bu yararlarn bedeli, devletleraras savan Evrensel devletlerin tarihlerinde byle bir ritm var-
skldr; ve bazan yle bir an gelir ki bunun ald dr, ama bunun insani bir aklamas da vardr.
vergi, eitlilik ve rekabetin kazandrd !tkilerin Bu, iktisadi terimler iinde bir aklamadr.
yararn silip gtrr. Bilano ok ters bir biimde Evrensel devlet, bir uygarln ekonomisi ze-
sonulanrsa, toplum yklr. Bir toplumun kece- rinde ar bir yktr. Korunmas iin iyi para alan
ini niin nceden gremedii, sonunda naslolsa profesyonel bir ynetim mekanizmas ve profesyo-
bavurmak zorunda kalaca politik birleme are- nel bir savunma gc gereklidir; mahalli zerk h-
sine niin en bandan el atmad gibi sorular akla kmetin kurumlar rr ve snr tesindeki bar-
gelebilir. nsanlar' niin evrensel bir devlete boyun barlarn basks artarken, zamanla, idari ve askeri
eerek savatan kendilerini kurtaracaklan yerde personelin de sayca artmas evrensel devletin yasa-
upuzun bir sknt devreshme katlanyorlar? n- larndan biriyse, bu hizmetlerin bedelleri de ykse-
k insanlar alkanlklar olan yaratklardr ve ma- lecektir. Eer evrensel devlet -ve onunla birlikte,
halli egemenlik rejimi balangta, avantajl bir onun iinde bulunan toplum- bu ykselen bedel-
bilano kard ada insanlarn gnln ylesi- ler karsnda ezilmeden o bedelleri karlamak isti-
ne fethetmitir ki, eskiden yararn grdkleri rei yorsa, gene ayn derecede artan bir retkenlie
min kurban olduklarnda bu ballklarndan vaz- ya,slanmaldr; ama gregeldiimiz Uygarlklar a-
geebilmeleri iin uzun sreli bir felaketler yaan 'nda, ekonominin byk bir ksmnda genel bir
tsndan gemeleri gerekir. durallk vardr.
Gelgelelim, evrensel devlet de bir kere kurul- Bat'da bilimin teknolojiye bilinli bir biimde
duktan sonra, bu rejimin de artk insanlann gnl- uygulanmas ~eni ve daha nce benzeri grlme-
lerini fethetmesi artc olmaz. Politik birliin dik bir eydir. Sanayi Devrimi balayal iki yzyl
baarlmasyla ortaya kan bars ve dzen, daha a- oluyor ve Sanayi Devrimi, doum yeri olan ngilte-

65
re'den karak dnyann drt bucana yayld; ykn iktisadi bakmdan tayabilecek gc ken-
byle olduu halde, bugn bile, insan soyunun b- dinde bUmas, oy'sa ada Alpler tesi Bat Avru-
yk ksm hala endstri-ncesi aamada. Bundan pa'nn ayn gc gsterememesidir. Dou Roma
nceki son iktisadi devrim, sularn denetlenmesi mparatorluu'nda, 1.S. 1071'deki felaketten hemen
yoluyla tarmda retkenliin salanmasyd ki, 1.. nceki yzylda, imparatorluun kalbi olan Ana-
drdnc binyl kapanmadan az nce baarlan bu dolu'da toplumsal ve iktisadi hastaln belirtileri-
yenilik sayesinde dman bataklklar ve canglla nin artm olmas anlamldr.
n Smer-Akad ve Msr Uygarlklan'nn beii ha- Bunlar iktisadi tretkenliin bir evrensel dev-
line getirmek mmkn oldu (7). Ama yeryznn leti yaatabilme deerinin dramatik mekieridir.
ekilebilir ksmnn ancak bir paras bununla kyas Gene de, imdiye kadar, evrensel devletlerin yne-
lanabilecek kadar verimlidir. stelik, en elverili ticileri bunun pek az farknavarmlardr.ou za-
ortanarda bile, bilimin imdi olduu gibi rn ve man teknolojik ilerlemenin imkanlanna kar ya
hayvanlarn gelitirilmesi iin uygulanmaya ba kaytsz kalmlar ya da bunlara dpedz dmll.ll
lamasna kadar, tarm teknii hemen hemen bt- olmulardr, nk her trl teknolojik deime ik-
nyle statik kalmt. Oysa bu yenilik de, Sanayi tisadi denge iin bir tehlikedir ve evrensel devletin
Devrimi gibi, ancak on sekizinci yzylingiltere'sin kurucularnn onca glkle salayabildikleri
de balamt. Dolaysyla uygarln normal ikti- toplumsal ve politik dengeyi de tehdit eder.
sadi temeli, ou yerde, Uygarlk-ncesi a'n Neo- phesiz Roma mparatorluu hkmeti, tarihinin
litik toplumiarnn pek tesine gemeyen bir ret- q; bir aamasnda, skenderiyeli Hera'nun trbin
kenlik dzeyinde statik bir tarrnd. Ama bir uy- makinasn icadnda grlen biimde teknolojinin,
garlk bir Neolitik toplumdan ok daha pahalya Helen evrensel devletinin birbiri iine gemi ma-
mal olan bir toplumsal yapdr ve uygarlk, politik liye ve savunma sorunlarn zebileceirJ aklndan
olarak bir evrensel devlet biiminde rgtlenip bu geirmemitir. Hristiyan a'nn drdnc yfu-
evrensel devlet belli bir sre yaadktan sonra, uy- ylnda, Bat blgelerinde, imparatorluk orada a-
garln. maliyeti de en yksek noktaya eriir. Bi- yakta durabilmek iin urarken, insan gc ek-
lim-ncesi br tarmsal ekonominin bu ekonomik sikliini ve savunma lojistiini makinalama yo-
yk tayamaz olmas belli ki bunca evrensel dev- luyla giderme imkanlarna hi aldr edilmemiti;
letin bunca sk lj:ereler istenmedik ekilde kme- oysa yazar belli olmayan De Rebus Bellieis'de bu-
sinin nedenlerinden biridir. nunla ilgili bir dizi proje yaymlanmt (8). Eski
Bir evrensel devletin kmesini ya da varkal- Dnya'nn iki ucundaki evrensel devletlerde yet-
masn belirlemekte iktisadi etmenin (faktr) oy- kililer, tarmsal retimin dt ya da kamu har-
nad roln nemi, Roma mparatorluu'nun de- camalarnn ykseldii zamanlarda sadece toprak
ik blgelerindeki deiik kaderlerini karlat vergisirJ artrmak ve vergilendirilebilir reticilerin
rarak ortaya kartlabilir. Hristiyanlk dneminin ya da onlarn mal sahiplerinin boyunduruunus.k
beinci yzylnda mparatorluun kt bat makla yetinni grnyorlar.
blgeleri iktisadi bakmdan grece gerlydiler; ayn in'de de, rakiplerinin sonuncularn 1.. 221'
yzylda mparatorluun varkalabildii orta ve de yenerek ilk kez bir evrensel devlet kuran Ch'in
dou blgelerih, He!en Dnyas'nn endstri ve ti- (Ts'in) mahalli devleti, 1.. drdnc yzylda,
caretinin balca merkezleriydi; ve grece stn halkn ret.kenliirJ artrmak ve artrlan rn
iktisadi kudretleri, stratejik durumlarnn yaratt hkmetin eline vermek amacyla toplumsal ve ik-
grece elverisizlii fazlasyla karlayabildiler. tisadi yapsnda devrim yapmakla rakipleri arasn
Merkez ve Dou, steplerin Byk Bat Koyu'ndaki dan sivrilmi bir devletti. Ama bu evrensel devletin
AvrasYal Gebelerin ve ran'la Irak'daki Sasani kurucusu Ch'in Shih Hwang-ti bu rejimi in'in b-
giicnn saldrlarna kar daha dolayszca ak tnne yaynca iddetli muhalefetle karlat. Shib
olduu halde, imparatorluk buralarda kendini ko- Hwang-ti'in lmnden sonra rejimi arabuk y
ruyabildi; geri burada da, yedinci yzylda kt, kld; gerek o, gerekse Ch'in hkmetinin pratiini
ama imparator Jstinyen altnc yzylda yklm teorileriyle esI\1endiren Hukuku filozoflar oku-
baty yeniden zapt~tmek iin glerini fazlasyla lu, daha sonra yerleen in geleneklerince karalan-
zora komasayd, iktisadi bakmdan daha gl 0- dlar. Han imparatoru Wu-ti'nin (saltanat 1..
lan bu blgelerde imparatorluk daha uzun sre 140-87) resmen" kurduu ve o zamandan 1.S. 1911'
varkalabilirdi. Karalinyen imparatorluU abucak e kadar tekelini srdren felsefe okulu Hukuku
kt; Dou Roma imparatorluu, yeni kler (Legist) deil, Konfysu Okul'du. Konfys-
olmakszn, buuk yzyl daha yaad (1.S. 717- lk ise, su denetiminin tarm ve ulatrma iin
1071). iki kader arasndaki bu deiikliin nedeni, deerini anlam olmakla birlikte, tarm-d ikti-
bu sefer de, Anadolu'nun bu ada evrensel devlet sadi giriimlere kar olumlu tavr taknmamtr.

66
N TAR1HINDE BIRLIK "E DACINIKLIK. 41 Bu ta basmasnn st ksmnda anari, in evrensel devletinin Ch'in kuru-
cusuna suikast yapmaya alyor; aa ksm dzeni simgeliyor: iki efsanevi
kral geometri aralar kullanyor ve aadaki simetrik kalplar da yi Hk-
mebi temsil ediyor. (tS. ikinci yzyl).

Yalnz in'de deil, evrensel devletlerin ayn sarsp hkmetin taleplerine kendi zel vergilerini
iktisadi ve toplumsal temel zerinde kurulduu de ekleyince dayanlmaz hale geldi.
baka blgelerde de, iktisadi altyaplarn yetersizli- imdiye kadar gelip gemi bu evrensel dev-
i evrensel devletlerin srekli yklarn olduka letlerin sk sk kmesinin nedeni gerekten iktisa-
iyi aklar. rnein, Msr'n Eski Krallnn yk di bir nedense, nsanin iktisadi durumunda mo-
!In, Roma mparatorluunun beinci yzylda dern Bat Sanayi Devrimi sayesinde ortaya kan
Bat blgelerinde ykln, Roma mparatorluu' yeni deiiklik, gelecekteki evrensel devlet iin ke-
nun ayn blgede bir devam olan Karolinyen m limenin gerek arlamyla dnya lsnde bir i-
paratorluu'nun dokuzuncu yzylda ykln ve lerleme vadediyor. Doum ve lm orannda bl-
Roma mparatorluu'nun Anadolu'daki devam o- linli bir indirimin yansra modern teknoloji, ge-
lan Bizans'n on birinci yzyldaki ykln ak lecekteki dnya-devletinin maliyesine imdiye ka-
lar. Eski Dnya'nn in'e kart ucundaki bu drt dar grlnedik bir carllk verebilir. Gelecein dn-
rnekte de evrensel devletin iktisadi temeli hemen ya-d.evleti, yoksul ve dural bir kyl ekonomisinden
hemen tamamen tanmsald ve evrensel bir devleti dayanlnaz vergiler almaya zorlanaca yerde,
srdrmenin kyl zerindeki yk --n iyi rejim- bilim ve teknolojinin, kyl tarmna dnya apn
de bile yeterince ar bir yktr bu- resmi yetkiy- da uygulanmasyla kylnn Neolitik hayaJ; tar-
le donanm toprak beyleri hkmet denetimini znda bir devrim yaratabilir.

67
 KYL RETM! 42 Arazi sahibi Menna kyllerinin almalarna nezaret ediyor. Bir fellah ce
zalandrlyor ve grevliler raporlarn sunuyor. Aada ise, srlar biilmi
budaylarn zerinden geiriliyor. (Msr, On sekizinci Slale).

Gelecekteki dnya-devleti iin byle bir umut
varsa, bu, insan soyu iin gerekten byk bir anli
tr. nk bu daha yksek retim inkarlarn a-
an ayn grlmemi bilimsel ve teknolojik ilerle-
me, kullanldnda sava genoside evirebilecek
gte silahlar da yaratmtr. Bugnk dnya, im
di olduu gibi, politik dzeyde Qirtakm egemen ba-
msz devletler arasnda blnm olarak kalacak-
sa, bu silahlarn kullanlma ihtimali de ak kala-
cak demektir. imdiki durumumuda, skit ev-
resindeki atalarmz gibi biz de, bu tehlikeli poli-
tik birlikliizliin devamna raz olamaylZ. Ama ayn
zamanda, bu atom silahlar anda, btn nsan
ln politik birliinin, geleneksel biimde sava
yoluyla, yani rakip Glerin bir tanesi dnda hep-
sinin yklmasyla salanmasna da raz olamayz.
nsanlk anlama yoluyla politik birlie erimek
zorundadr; gene, bu birlik salanrsa ve saland
nda, eski k ve yeniden kurulu ritminin deva-
mna da raz olamayz. nk Atom a'nda bir-
liksizlie ve dzensizlie dmek insan soyunun
varoluuna kar bir tehdittir. Bu, devlet adanlar
iin imdiye kadar benzeri grlmemi glkte bir
sorundur. Ama dnya-devletini mimarlarna bu
sorunu sunan teknolojik devrimin, daha nceki
de'ilet adanlarn durmadan amaza sokan iktisadi
sorunu kolaylatracadoruysa, cesaretimizi kay-
betmemiz gerekmez.

68
8 Yahudi modeli
Bir seferlikten daha uzun srmese bile evren-
sel devletin kuruluu, normalolarak kendi iinde
btnleen mahal!1 devlet ve halklarn kimlikleri-
nin, artk tamamen silinmesi sonucunu verir. Bu-
nun klasik bir rnei "Kayp On Kabile" dir. Asur
mparatorluu tarafndan .. 722'de haritadan si-
linen bir devlet olan srail Krall'nn nfusu, ma-
hallinde, bugn sadece Nablus evresinde oturan
birka ytlz Samaryal tarafndan temsil edilmekte-
dir. Yurtlarndan srlen srailliler yerletikleri l-
kelerin nfusu arasnda tamamen eridiler. Kimlikle-
rini yitirmeleri bir istisna deildi; kurald. Ama s
railliler'in hsmlar, Yahudiye halk, kendi kralk
lar da .. 586'da Yeni Babil mparatorluu tara-
fndan silindikten sonra istisnai bir ekilde kural
bozunca nam kazand. Ya:hudileri kendi yurtlarn
dan iki kere Nabukadnezzar, iki kere de Romallar
srp kard. Romallar .S. 135'de ikinci kere on-
lar yurtlarndan srnceye kadar be mparator
luun uyruu olmulard: Yeni Ba.bil, Pers, Ptole-
maius, Selevkos ve Roma mparatorluklar. .S.
135'den tS. 1948'e kadar bir Yahudi devleti olmad
gibi (1) Yahudi ynetiminde olmasa b~le Yahudi
nfusun youn olduu bir Iilge anlamnda bir Ya-
hudi "ulusal yurdw> bile yoktu. Ama bir devletin
politik erevesi ya da bir yurdun toprak temeli de
olmadan, Yahudiler, .. 586'dan -Yahudiye Kral-
lnn silindii yl- gnmze kadar bir ulus ola-
rak kendi ayr kimliklerini korumay baardlar.
Artk varolmayan Yahudiye Krall'nn snrlar
dnda ve tarihi bakent Kuds'den yzlerce ya da
binlerce mil uzaktaki lkelerde, Yahudi olmayan
ounlul;lar arasnda yaayan dank bir aznlk rihi kimliini muhafaza etme kararll vardr.
(c!iaspora) olarak bu kimlii korudular.
Bu, nemli ve istisnai bir baardr. ama tek
deildir. Yurdundan atlm uluslar arasnda yalnz
Yahudiler bunu baarm deildir. rnein, Sasani
ran mparatorluu, lkel Mslman Araplar tara
fndan ykldktan sonra Farisiler (Parsiler) de ay-
n ii ha~ard; Mslman Araplarn Suriye, Msr
ve Ermenistan' fethetmesinden sonra Monofizit
Hristiyanlar; Roma mparatorluu'ndakiOrtodoks
Hristiyan dmanlarnn eziyetlerinden kap Sa-
sani mparatorluu'na sndktan sonra beinci
yzyldan beri Nasturi Hristiyanlar da gene ayn
eyi baardlar. Osmanllarn Dou Roma mpara
torluu'nun eski topraklarn fethetmesinden 1821'
de Mora'daki "Osmanl" Yunan uyruklarnn ayak-
lanmasna kadar Ortodoks Hristiyan Rumlar
ksmen yerlerinden kopmu ve dalmlard, ama
bu danklk iinde de Yahudiler gibi bir topluluk
olarak kimliklerini korumay baardlar. Rus Or-
todoks Hristiyan dnyasnda, baz bakaldran H
ristiyan mezhepleri kendilerine eziyet eden Orto-
dokslardan kaarak Rus mparatorluu'nun uzak
kelerine ya da Rus snrlarln tesindeki blge-
lere g ettiler. Molokanlar Transkafkasya ile Do-
u' Sibirya'ya, Skoptsiler Romanya'ya, Dukhobor-
lar ise Kanada'ya sndar. Bat Hristiyan dnya-
snda Arkadalar Dernei yeleri (Quakerler) ilk
olarak ngiltere'nin kuzeyindeki krsal alanlarda
toplu durumda bulunurken, hi deilse ngiltere'
de doduklar krsal blgelerden ehirlere akmlar
dr, nk ehir ortamnda, Yerleik Episkopal Ki-
lise'ye vermekten titizlikle kandklar vergi y-
znden yetkililerle atmaya girmekten kurtulma-
lar daha kolaylamaktadr. Quakerlerin ehirlere
g ayn zamanda Fransa'dan Hollanda'ya, Bri-
tanya'ya ve Almanya'ya snan Hgnolar iin de
geerlidir.
Gene de, diaspora tipi bir model kurmak iin
en iyi malzemeyi Yahudi diasporas veriyor. Liste-
mizdeki btn diasporalar iinde en nls, en
etkilisi ve hi deilse imdiye kadar, aralarnda
yaad gentile ounlukiarla ilikisi asndan
en mutsuzu odur. Ayrca varolu tarihi tekilerden
daha eskidir ve asl yurdundaki toprak ekiciliin
den en fazla kopmu olan da odur.
Bu gibi dncelerden tr Yahudi diaspora-
sn bu topluluk trnn modeli olarak aldmz
da, modelde u geleri buluruz: Hkin, birok toplu-
i uklarn kendi kimliklerinden olmaya rza gstere-
bildikleri elverisiz ortamlarda bile diasporann ta-
Yurdundan ve devletinden uzaklatrlm, bir a-
znlk olarak -hem de dank bir aznlk- yaban-
c bir lkede yaamaya zorlanm bu yersiz yurtsuz
topluluk uyarlln v.e srekliliini bu ters koul
lar altnda da devam ettlrmenin yeni yollarn bul-
mutur. Bunlar imdi, kesin ve kat bir dini ayin
ve yasaya gnll boyun eerek devam ettirmek-
tedir. kinci ge, diasporann gelip aralarnda ya-
ad ounlukla kaynama konusundaki isteksiz-
!iidir. Esiz bir nemi ve .deeri olan dini bir va-
hiyin tek alcs olarak kendini grd iin ayr
bir kim!ie sahip olmaktan n:emnundur. Yahudi
diasporasnn biimleniinde bir nc ge de,
kendisine yeterli bir iktisadi temel kuramazsa ha-
yatta kalamayaca gereini kavramasdr. Kendi
da devleti, kendi olusal yurdu olmadna gre, erie
bilecei tek g, iktisadi gtr; ve bir topluluk
hayatta ayakta kalabilmek iin bir eit gce sahip
69
 UYGARLIK KKSZLEMEKTIR:
D1ASPORA HALNDE YAHUDILER

Geleneksel dini ayine inat bir baghlk

Yahudi topluluunun hayatn yabanc
toplumlar iinde muhafaza etti.

43 Yukarda, bir Yahudi ailesi on seki

zinci yzylda, Amsterdam'da, hamur-
suzu kutlamak zere toplanm.

44 Basel'de (1831) Ulmann alesi, gele-

neksel ;ardak altnda, Yahudiler'in ha.
sat bayram olan Suoot'u kutluyar.

70
 "lmaldr. IJir diasJXlrann iktisadi gce bile sahip
olmas zordur. Neolitik a'dan beri nsan'n birin-
cil ve dej;~mez geim kayna olan tarmdan uzak
diimtr, dal:Jd yabanc lkelerde, mahalli o-
unlu;un dinini kabul etmedii iin, ok zaman
kamu hayatna, hatta normal meslek hayatna so-
kulmarntr. Bir diaspora, Oj;unluun kendisine
ak brakt i ne olur~a olsun ona sarlmak zo-
rundadr. En az engeli olan yol genellikle peraken-
de ticarettir. Ama, iktisadi frsat ne olursa olsun
diaspora her zaman bundan kendi varkalmas ii~
gerekli iktisadi kaynaklar karmtr. Manevi d-
zeyde olduj;u kadar iktisadi dzeyde de cezalandr
ma olaanst gl bir tevik olmutur. (')
Yahudi diasporasndan alnan bu model liste-
mizdeki btn br rneklere az' ok uyuyor. B-
tim b.u rneklerde din, dagnt. topluluun kimlii
ni koruma gdsn salam ve tarm-d bir
ite ekonomik baar bu varkalma isteini gerek-
letirmenin yolu olmutur. Modeli imdi biraz da-
ha basitletirirsek. diasporann dini trnn da-
ha geni kapsaml bir gen'in temsilcilerinden biri
oduunu grrz. Bugnk dnyada en fazla g-
ze arpan diasporalarn ikisi skolar ve Lbnanl
lar'dr. Yahudiler, Parsiler, Hgnolar ve Quakerler
gibi, yurt dnda alan skolar ve Lbnanllar
i hayatnda gze arpacak. kadar baarldriar; a-
ma onlar talihlerini yurt dnda aramaya sevke-
den bask dini ya da politik deil, iktisadidir. Ne
Lbnanllar, ne de skolar yurtlarn kaybetmi
lerdr; her ikisi de evinin efendisidir (3), ve ikisi de,
ne yurtlarnda ne de darda, eski dinlerine bal
kaldklar iin (') kovutunnaya uran.lardr.
Baka insanlarn deil, Tabiatn kurbandrlar.
Yurtlar yoksul lkelerdi,. ve yurtta geim kazan-
mann l onlar gurbete itmitir (O).
Yahudilerin temsil ettij;i dini trden diaspora-
larla yurt dndaki 1skolarn temsil ettii dnye-
vi trde~ diasporalar arasnda ortak olan ey, top-
lumsal br yapnn dnmdr. Her iki durumda
da, kendi aync kimliini srdren uyarlln te-
melini deitiren bir topluluk gryoruz. Kendi u-
lusal yurdunda ve kendi ulusal hkmetine sahip-
~en, bu ekilde birliini salad bir toprak teme-
l vard, oysa imdi ortak anl~r, inanlar, davra-
nlar, alkarIklar ve hnerlerle birlik olduj;u kl-
turel ve mesleki bir temele geiyor. Hem Yahudiler
hem de iskolar bu yolda; yalnz skolar balang~
noktasndan pek uzaa gidemediler, Yahudiler son
duraj;a geleli ise ok oldu. Diasporann aralarna
dald yabanc Oj;unluu da iine alan daha ge-
n br evre. iinde baktln.zda, Yahudilerle sko nevi bir yakrIl olan insanlann kolayca habele
Iarn gerdg bu deiiklik, dikey bir toplum r.
gutlenmesinden yatay bir toplumsal rgtlenmeye
geitir. Toplumun eklemleri olan topluluklar bir
. zamanlar birtakm mahalli hcrelerken, imdi de
iiyorlar ve belki de dnyann btn yaanabilir
yzeyi olarak kabul etmemiz gereken bir alanda
birbirleriyle ayni anda varolan ve btn yzeyde
ortaya kabilen tabakalar olmaya balyorlar...
Bu del;iimin tarihini izleyebiliriz. "Uygarlk
kknden kopmaktr. (O) Yahudi diasporas birbi-
rine bal iki toplumsal gelimenin bir rnyd:
Toplumsal 'i1ikilerin yo{;unlamas ve ehirleme
nin hzlanmas. Artan toplumsal ilikiler, bir yan-
dan bar ticari ve kltrel dei toku, br yan-
dan da iddetli sava ve srgn biimlerini ald;
byyen ehirler 'karlkl ilikilerin erimeye .yol
aaca kazanlard. Bildiimiz kadaryla bu re
her yerden nce Mezopotamya'da balad. Gerek-
ten. Buzul-sonras a'da bu yredeki yerleik ha-
yat merkezleri arasnda fiziksel ulatrma kolay-
lklar Mezopotamya'nn uygarln beii olmasna
yol aan etmerIerden biridir. l.. beinci ve dr-
dnc binyllarda, uygarlk orada kuluka aa
masndayken, Mezopotamya her zaman yandan
ileri olmutu. ok kereler, yksek kltrn bu ana
okulunda domu eyler sonradan dnyaya yay
mtr. Diaspora tipi toplumsal rgtlenme tarh
de Mezopotamya'nn dnyann geri kalan ksmna
nclk yapma huyunun bir rnedr.
Teknolojik ilerleme sonucu "mesafenin yok e-
dilmesi fiziksel ulam aralarna da uygulandn
da, dnyann btn yaanabilir ve geilebilir y-
zn ve bunun hava zarfru kucaklayacak ve b-
tn insan soyunu kavrayc tek bir toplumda bir-
letirecek bir gelecek toplum vadediyor. Byle genel
bir toplumda, blgesel bakmdan kend iine kapa-
l mahalli lirirrIer deil de dasporalar global top-
lumn geleri olan topluluklar iinde en nemlisi
olabilirler; gelecekteki bu dlasporalann ounun,
bir zamanlar mahalliyken datlm topluluklar o'
mayaca~n ve etnik ya da hattli dini balarla ba~
l bulunmayacan tahmin edebiliriz. Manevi ba
lar, ortak bir ilgi ya da ortak br meslekten Ibaret
kalacaktr. Dnya fizikileri zaten tek br global
diaspora topluluu meydana getlrtyorlar; dnya
mzisyerleri de bir baka diaspora. Dnya doktor-
laryla cerrahIar da br yeni diaspora olma' yolun-
dalar. Basn izleyin ve uluslararas kongrelerin
toplant ilanlarna bakn; greceksiniz ki, ehirler
ya da uluslararas telefon konumalan, yolc uak-
larnn btn dnyay kapsayan uu programlar
sayesinde, mahalli yurtlar neresl olursa olsun, or-
tak bir ilgiyi paylamak dolaysyla birbiriyle ma-
ebildi{;i ve lbi)lIi kurabildii br toplumda global
diaspota tipi topluluklarn ebekesi hzla bymek-
tedir.
71
 45 Fransa, 14. yzyl 46 ltalya, 16. yzyl 47 Hollanda, 17. yzyl

48 Polonya, 18. yzyl 49 Irak, 18. yzyl 50 Hollanda, 18. yzyl

YAHUDl DASPORASININ
KLTR
Geleneksel bir ayn eyas, hanukka.h
ad verilen amdanlk, her biri mahalli
kltr yanstan deiik artistik slup-
larda.

51 Avusturya. 18. yzyl 52 Kuds, 19. yzyl

72
53 Ta~lek, arnma ayini. Ayine k atlanlar ceplerinden bir eyler
karp akar suya atyorlar: ortala serpilmi insanlar Yahudi-
Yahudi diasporas uyariin yirmi drt yz-
yl korudu. Olayn balad altpc yzylda nsan
olunun fiziksel haberleme imkanlar, yelkenli ge-
mileri yrten rzgar gcyle eeklerin, atlarn,
develerin adale gcnden ibaretti. Bu akBara dur-
gunluk verecek baar, cansz Tabiatn fiziksel g-
cnn insan teknolojisi tarafndan ve insani ama-
lar iin her an says artan biimlerde dizginlene-
rek kullanma: sokulduu bir ada neler umulabi-
leceinin lsn verir.
Her eitten ulatrma ve haberleme aralar
nn gitgide hzlanan gelimesi, diasporalann yara-
tlmasn kolaylatrarak tevik etmek asndan,
Asurlu savalarn kaba kuvvetinden daha etkili
olabilir. "Mesafeyi yok eden bir toplumda, mahal-
li ulusal devletlerden ok dnya-apnda diaspora-
lar gelecein dalgas olacaa benziyor. Dnyann
bir kozmopolise dnmesi, mahalli temele dayan-
ler'in dalmasn sanki mecazi bir ekilde dile getlrr gibi. (Po-
lan ya, 19. vzyl).
mayan tipte bir toplumsal rgtlenmeyi gelitiAr.
ehir hayatnn ok iyi bilinen bir zellii, insanla-
rn kap komularyla deil, btn metropol ala-
nnda yaylm olan, kendilerine ruhen yal<:n in-
sanlarla dostluk kurmalandr. Bir kyde in"an is-
ter istemez kap komus~yla ahbap olur. Olduka
gelikin bir ulam sistemine sahip bir byk ehir
de ise insan dostlarn, arkadalarn ok daha. ge-
ni bir evre iinden seebilir. imdilerde dnya
tek bir ehir haline geldiine gre, komuluk teme-
line dayanan beraberlikietin yerini manevi yakn
lk ilikilerinin almasn bekleyebiliriz; yani, me-
kandan bamsz olarak, dini ya da baka her eit
ten balarla bai ve her yere dalm azrlklar
da iine alacak ekilde, en geni arlamyla, eitli
diasporalar k\lrulabilir.
Bu, hal<;i bir tahminse, mahalli devletlerden u-
lusal devletlere flei iin Helen modeline, bir u1u-
73
-
sal devletin sonraki dzenli ve dzensiz dnemle-
rinin deiken ritmi iin in modeline nasl ihtiya-
cmz varsa, bir diaspora iinde Yahudi modeline
ihtiyacmz var demektir. Bu modellerin her biri,
uygarlklarn kar~latnnal Incelemesi iin onsuz
edilmez, birer zihni aratr, nk her biri, bize.
imdiye kadarki Uygarlklar a'nda insan toplu-
mu ve 'kltrlinn balca biimleniIerinden biri-
ni verir. Her biioeni, br gler atmasnn ve kaynamaya raz olarak ulusal bireyselliini elden
dengelenmesinin rndr. Her durumda, nsan
olunun kendisi iin ok 'nemli bir amac baarya
u1atnna giriimi, bu belirli amac kovalamasnn
kendi yansra getirdii sorunlar ve cezalarla at
I'. Helen modelinde nsanolu, uygarlk sreci
iinde, ar mahalli eitlilik ve bamszlk reji- sizlie dayananaz. Bu abalarn her biri, nsano
minin getirdii yaratclk inkanlarn denemiti:
sonunda bu rejimin bedeli olan i kavga dayanl
maz bir younlua erimi ve toplum, hayal gc-
n coturmaktan uzak bir dzenlilik ve monoton-
luk bedelini deyerek birlik yoluyla huzuru satn
almak zorunda kalmt. Yahudi modelinde, tarihi-
nin ayn blmndeki Insanolunun, son deree
stn bir anlam, nemi ve deeri olduuna inan-
d bir vahiye, bir kefe, bir baarya ya da bir
hayat tarzna smsk sarldn, dolaysyla bu
9 Uygarlklarn gzden geirilmesi
Yedinci blmde uygarlkla' trnden top-
lumlarn normal biimi iin bir Helen-in modeli
yapmaya alrken iki postula getirmek zorunda
kaldm. Helen ve in'ln iki temsilcisi olduu trn
baka topluriilar da ierdiini kabul etmem yet-
medi, bu uygarlklarn bazlarna geici olarak ad
vermem, zaman ve mekan iinde snrlar koymam
da gerekti. Bu blln, yedinci blmde ne srd-
m Helen-in modeli yardmyla uygarlklarm
nihai bir listesini karma giriimidir.
Meruluk gzeten bir uygarlklar listesi
karrken model uygulayarak selecekleri snamak
tam anlamyla nesnelolamaz ve dolaysyla tart
maya' aktr. znellik ve keyfilie hi bulamadan
iin iinden kmak mmkn deildir.
rnein Bat. Helen ve in Uygarlklarnn
her birinin ayn trden adalar vard. Tabii bun-
larn her biri, Uygarlkla yat olduunu ne sr-
yordu; ama aka grnen olgular -rnein Ya-
hudilerin kendilerini Seilmi Halk ve geri ka-
lan insanlarn Putperest (Genties) olduunu id-
dia etmeleri gibi- bu Iddialarn doru olmadn
kantlar. Hepsi ayn trn sahici birer temsilcisi
74
pahal incinin bekisi olarak (,Seilmi ulus.. kim
liini, kendi bana muhafaza edebilmek iin ken-
dini skya sokup aba harcadn gryoruz. Se-
ilmi Ulus.. un kendi ulusal misyonuna inanc.
dusal devletini ve hatta ulusal yumunu da
kaybettikten sonra bile bir diaspora halinde yaa
ma gcn ona verir. Oysa baka birok ulus ayn
durumda huzurun bedeli olan genel btn Iinde
karmtr. in modelinde ise, uygarlam denilen
nsanolu br kez kurulmu olan bu genel birlii
srdrmek iin abalar ve dzenin her yklndan
sonra onu bir kere daha kurar. Kurar, nk bir-
!iksizliin beraberinde getirdii kavgaya ve dzen-
lunun temel ihtiyalarndan birinI doyurma yolun-
da bir giriimdir. Ama imdiye kadarki uygarlkla
rn tarihleri, bu temel ihtlyalann hepsinin bir a-
rada ve ayn zamanda giderileblleceine dair her-
hangi bir garanti vermiyor. Uygarlama sreci iin-
deki nsanOlunun bu ihtiyalar ne dereceye ka-
dar birbirleriyle UZatrmay baard, varkalmak
iin olmas gerektii toplumsal hayvan olarak ya-
ama 'yeteneinin lsn bize gsterir.
olan ada uygarlklarn bir arada varolmalar k~
layca gsterilebilir, ama bu itiraz kabul etmez olgu
ortaya bir baka soru karyor; bir ada uygar-
lklar dizisinde "bu diziyi oluturan tamamlayc ~
geler birbirinden tamamen bamsz mdr? Bunla- .
rn bazlarnn aralarnda bir akrabalk olduu s0-
nucuna vanrsak, o zaman bu akrabal n niteliini
ve ayn zamanda derecesini de incelemeliyiZ.
Ha.len yaamakta olan uy~arlklar dizisinde
Bat ve in Uygarkarnn birbirinden bamsz
Olduklar sylenebilir. Bat Uygarl Helen Uy
garlna baldr ve Hristiyanln kk Helen-
Suriye ktr-karm diyebileceimiz bir ey
olduuna gre. din dolaysyla ayn zamanda Suri-
ye'ye de baldr. Bunun kart olarak, in Uygar-
l kendi trnden daha nce varolmu hi bir.
topluma bal deildir ve tarihi ak iinde her ne
kadar yabanc kkenli Budizm dinini benimsediyse
de Budizm'in kayna Hristiyanln kaynandan
ok farklyd.
Demek ki Bat ile in Uygarlklar arasndaki
iliki tamamen birbirlerinden bamsz olmalarn
dadr. Bunun kart olarak Bat Uygarl, Dou
Ortodoks Hristiyan Uygarl ve Slii.!fl Uygarl
na aldr, nk ayn Helen-Suriye kltr-kar Bat'daki Roma mparatorlUunun glgemsi haya-
~m Dou Hristiyanlg kadar slamn da kkle- letlerine kart olarak, Dou Ortodoks Hristiyan
rinde vardr. te yandan daha yakn bir ba, in
ile Kore, Japon, Vietnam Uygarlklar arasnda var-
dr. Bu Uygarlk in Uygarlndan esinIenmi
lerdir, ama in Uygarlndan aldklarn tamamen
kendilerine zg bir izgide gelitirerek uydu a-
dn verebileceimiz bir alt-snfta ayr uygarlklar
olarak verlerini bulmulardr. Bunlar Bat UVe'ar-
lnn ikisine birden a,kraba olduu Helen-Suriye,
Bat ve in gibi Bamsz uygarlklarn kartdl'.
Ne var ki, trn ayr ayr temsilcileri olan, bu-
nunla birlikte bamsz uygarlklardan biriyle
(ya da srayla birkayla birden) sk balar olan
uydu uygarlklarla olgunlua ulam bir uy-
garla tabi olan eyaletler arasnda bir ayrm yap-
malyz. Bu eyaletierin bir ksm ylesine ayr eya-
let zellikleri gsterebilrler ki. bunlar neredeyse
uvdu snfndan ayr uygarlklar olarak snflan
d;mak uygun grlebilir. rnein, talya'nn kl-
trn, .. son bin yl ve Hristiyanlk ann ilk
be yzyl iinde nasl snflantiracaz? Bu talya
kltr Helen Uygarlnn vurgul u bir biimde e-
valetlere yansjm biimi midir, yoksa Helen Uygar-
ilnn uydularndan biri olmakla birlikte ayr
bir uygarlk mdr? Byle durumlarda snflandr
ma ister istemez znel ve key ci olacak ve fikir ayr
lklar doacaktr. Ancak bu atan fikirlerden bi-
rini dorulayp tekinLyalanlayabilecek nesnel bir
lt yoktur.
Mekan boyutlar iindeki ilikilerden zaman
boyutlar iindeki ilikilere getiimizde de benzer
bir belirsizlik tortusuyla karlarz. Bat Uygarl
tarihine yalnzca Helen Uygarlnn bir epilogu
olarak baklamaz. Batdaki,. Germen Halknn Ro-
ma mparatorluu (Kutsal Roma mparatorl:uj
Roma mparatorluunun ok gsz bir sureti ol-
mu ve Bat tarihinde ok kk bir rol oynam
tr. Dolaysyla Roma mparatorluunun hayaleti,
Bat tarihini yalnzca Helen Uygarlnn uzam
ekli olarak grmemize izin vermez. Dahas Hris
tiyanlk araclyla Bat Uygarlnn Helen Uy-
garl kadar Suriye Uygarlyla da i1intisi vardr.
Bylelikle Bat kltrn akraba uygarlklar alt
-snfndan bamsz bir kltr olarak snflandr
makla yetinemeyiz ve Bat Uygarlna bir kere bu
staty verince, ayn staty Dou Ortodoks Hris
tiyan Uygarlyla slam Uygarlna da vermek
zorundayz, nk bu iki kltrn kk de tpk
Bat Uygarl gibi Helen-8uriye ktr-karm" len, ksmen kendi zgn yaratlar olan -Kush ve
adadr.
Dou Ortodoks Hristiyan tarihine Helen tari-
hinin bir epilogu gibi bakmak yerine ona kendine
ait bir kimlik vermek de baz kukulara yol aar.
Dnyasnn hayaletleri, daha nce de belirttiimiz
gibi 'in'deki Ch'in-Han mparatorluunun haya-
letleri kadar som.:t olmutur. in'deki bu feneme-
nin aarirrna'dayanarak Shang andan 1911 d~
~ ~
Ch'ing Hanedannn dne kadar in tarihinin
tmn tek ve ayn uygarln srekli tarihi ola-
rak yorumladm ve buna "in Uygarl adn ver-
dim. Bunu kabul edince, Dou Akdeniz'de 1922 y
inda Osmanl Roma imparatorluunun tasfiyesi-
ne kadar Helen Uygarlnn varkaldn kabul et-
mekte hakl olmuyor myum? te yandan, Hris
'tiyanln ve Mslmanln benimsenmesinin, s- .
lam ktrlerini ve Bat'daki Dou Ortodoks Hris
tiyan kltrlerini ayr uygarlklar ola'Tak snflan
drmamz gerektiren bir kltrel kopukluk getir-
diini de kabul etmitim. yleyse, in'de Budizm'
in benimsenmesinden sonraki kltr evresini yal-
nzca in'le akraba olan ayr bir uygarlk olarak
snflandrmamaktahakl mym?
Snflandrmann kendisi hakknda bir anla
maya varlsa
bile, belirli bir kltrn u ya da bu
snfa sokulmas baz snr durumlarda gene tar-
tma konusu olabilir. Bat tarihi ile Helen tarihi
arasndaki sreklilikte bir kopu olduu kabul e-
dilebilir. Bunun gibi, .. bin ylnn hemen ba
larnda iki ta~n birlemesinden sonra Firavunlar
Msr tarihinin de Hristiyanlk ann ikinci yz-
ylna kadar srd kabul edilebilir; ama bu iki
durum bir gam iinde kart ular gibidir ve arada-
ki perde deiikliklerini ayn kesinlikle .etiketlemek
mmkn deildir. Gene, halen yrrlkte.. olan
uygarlklar arasnda Bat ve in Uygarlklarnn
tamamen birbirlerinden bamsz olduklar kabul
edilebilir; ama Rus Uygarlnn Dou Ortodoks ve
Bat'yla ilikisi tartmaya aktjr.
Afrika Uygarlklarnn katln da aklamal
yz (1 j. Terim burada, Bat Sudan ile Orta ve Do-
u Afrika'nn politik bakmdan rgtlenmi slam
ncesi ve Hristiyan-ncesi toplumlarn ieriyor;
ekonomik ve politik kurumlar gelimemi, blk
prk Afrikal topluluklar bunun iinde deildir.
Modem Batllarn gelip Afrika 'y ada Batlla
rn gz nne bir Haritayla sermesinden ok
nceleri, Sahra'nn gneyindeki Afrika'nn'kp'>:
damaya balad inkar edilemez. Alt-Sahra Afri-
kasnda yerli uygarlklarn ykseliinde n , .. son
bin yl iinde Msr'dan metalrjinin yaylmasnn.
ve Nil vadisindeki kltrleri ksmen Msr'dan ge-
Merae gibi (3) - lkelerin pek aydnla kmam
etklleri vardr.
Nil vadisinde birinci avlann gneyinde ve
15
-
Beyaz Nil Bataklklarnn kuzeyi arasndaki krallk
lar, Hristiyanlk ann on drdnc yzylnda likle bu kendine-yeterlilik, ancak dman ama
Mslman Araplar tarafndan fethedilip dinleri de-
itirilinceye kadar Monofizit Hristiyandlar. Da-
has, Sahra'nn gneyindeki yerli Afrika Uygarlk
lar, Dou ve Bat Sudan iin balca yabanc etki
slam Toplumundan gelmitir. Bu toplum Msr'
n ve Kuzey-Bat Afrika'nn yedinci yzylda Ms-
lman Araplar tarafndan fethedilmesinden beri
Alt-Sahra Afrikasyla sk temas halinde bulunmu
tur (4). Elbette, Afrika'da yerli uygarlklarn en b-
yk ilerlemeler gsterdikleri alanlar slam etkile-
rinin en fazla duyulduu yerlerdir. Sahra'nn gne-
yindeki dzlkler kua ve NilotiK bataklklar (5).
Ama yerli Afrika kltrleri slam'n gelmesinden
ok nceleri kurulmutu ve Kongo havzasyla Rift
vadisinde on dokuzuncu yzyldan nce ne slam
ne de Bat kltryle etkilenmi Afrika kltrleri
vard (n).
Her ne kadar slam-olmayan topluluklar o-
unlukla okuma yazma bilmeseler ve dolaysyla e-
konomik ve politik gelimeleri nemli bir ekilde
kstlanm olsa da (7), Bagby ve Childe'n uygarl
n lt olarak kabul ettikleri kentler (8), Afri-
ka'nn slam olan kesiminde de, olmayan kesimin-
de de grlr. Ticaretin gerekleri ve salad dl- Afrika'y olduundan daha fazla kmsemelerine
ler ehirlemi bir toplumun gerektirdii ehirleri
rgtl ve merkezi ynetimi dourdu (9). Entansif
tarmn ve ticari karlarn gelimesi, artk deerden
geinen Kral, ynetici, bilgin, rahip gibi retici
olmayan bir elitin domasna yol at (10). Benim
ahlaki terimlerle (") y'aptm uygarlk tanm,
Afrika'nn dim ve felsefi miras Batllarn gzleri
nne serildiinden beri, Afrika'ya da uygulana-
bilir (").
Gene de'bir Batl, yerli Afrikal topluluklarn
yarattklar dnyay aklayc kosmolojilerin ciddi
bir eksiklik iinde ve birbirleriyle eliir durumda
olmasna amadan edemez. nsann, insan ve insan
d dnyayla ilikisini kurmaya alan bu olduk-
a btnsel sistemler, elbette, bilim-ncesi bir
toplumun bakna gre, onun maddi ve manevi
yaantlarnn, karmak verili bilgilerini pratik
76
bir tutumla snflandrmaya yarar. Ne var ki, zel-
aa yukar nceden bilinebilen bir evreyle uz-
lama sorununa bir zm salad lde avan-
taj saylabilir (13); ama bunun baaryla yaratt
duraan denge bir kez geleneksel yaantlarda
cevab bulunmayan gelerce bozulursa bir bela ha-
line gelir.
Bu durumda denge tutuculua dnerek ka-
mikleiyorsa, ylesine kp deerini yitirir ki,
toplum belirsizlie der. Birinci kta nceden ei
grlmemi sorunlar ya da uyarclar bir yolunu
bulup zaten varolan toplumsal ve zihni dzenlerce
emilerek saf d edilir; baka bir deyile sistem
olumlu ve verimli meydan okuma ve tepkilere hi
elverili deildir (14). Bymenin eiinde Tutuk-
lanma (15) ya da Domadan lme mahkum
olma, yenilik ve insiyatif gibi isel kapasitelerden
yoksun her toplumun yoluna kuruu tuzaklardr.
Bunu hem Afrika'nn tarihinden, hem de bugn
Afrika'nn geliiminde belirleyici anlarda Afrika
felsefelerinin zihni katlnn yol at sakatlay
c snrlamalardan karabiliriz (16).
Gene de kolonya! dnemde, Batllarn, gei-
'ci olarak Afrika'y egemenlikleri altnda tutmalan,
yol at. On dokuzuncu yzyln hrn Bat Top-
lumunun deerleri byk lde teknolojik yenilik
idealiyle belirlendi ve keyfi biimde empoze edilen
bu teknolojik standarda ulaamayan yabanc top-
lumlarn durumu Batllarn kafasnda barbarlk,
ilkellik, vahilik olarak snflandrld. Ne var ki
bugn, bu grler artk yalnzca inat bir nyar-
gyla buna sarlanlar inandrabiliyor. Tarafsz
bir gzlemci Afrika'y baka toplumlardaki iler-
lemelerle karlatrarak deerlendirir; oysa bu
normal toplumlarda teknoloji kabusunun baka
her eyi glgede brakmasna izin t;erilmemitir.
nsanolunun toplumsal ilikiler ve insan - d ta-
biatla ilikiler alannda kaydettii kltrel ilerIe-
melere Afrika'nn da zel bir katks olduu -bu-
gn henz tam kesinlememi olsa da-- o zaman
anlalacaktr.
 kesin ve nihai bir listesi yapla
Uygarlklarm
maz; bu nedenle yukarda tarttmz baz nokta-
lar tam olarak kesir!ememitir. Aadaki izelge
btn uygarlklarm zaman sresir! gsteriyor; an-
cak ayr grnmek iddialar pheli bulunan baz
uydu uygarlklar bunun dmdadr (17).

54 tO, 3500 ile 1.8, 2000 arasnn dny.a uygarlklar ve bu

uygarlklarn bymelerinin evreleri,

i TAM GELIMI UYGARLKLAR :;~$$#!/~~## r:.'~

:,,~o_~~~._ _:":0_'_.,~'o~~_.~~o~. _._':"rO__'~$'~. _._',$'~._._.,~,"?_._"~"~""",,,,...,;.,~ci-;.J
A BAGIMSIZ UYGARLIKLAR
Bat ehir deVJetll-- +- +
-i-__...,r~~::;~:~:~~:~~~_~! OH
Baka/of/Ylo ilikisi olmayanlor
lskandinaVyal--f - -t -t.....""m::::::b,- __H
Orta Amerika Uygarl
And D:glar Uygarlt \;') Uzak Bat Hristiyan1--l----+----+------1H~o::~:::~~~~:::g:::.~:::iJ~:::~:."."..1-1
Bat ..::~::~::;~:~:~:~ :~:::::::~:::::::::::'
8akolorv1o Akaoa o/n,oyanlar
Smer-Akad Uygarg (') Rus
Msr UygarltP Ortodoks Hristiyan 1--I----+----+----iI-~
Ege UygarhP t L~ i
!nds Uygarllg,.
n Uygarl slam 1---l----+---+------1I->i:;,.;.;ii~mm!H
Baka/oTlYlo Akraba olonlar Monotlzit Hristiyan ~-l----.j...---_J.----ll-..Jiili?i;?il?i;?~~~
SmerAkad, Msr, .h.ige ve Hitit'le akraba Suriye Uygarlg
Nasturl Hristiyan ~-l----.j...--=d,===,.,.jbJ!;m""+""""">;;;;~
Ege ile akraba Helen Uygarl
lnds ile akraba Hint Uygarl Suriye 1-,....----l---i~1il!tMbi1
nce Msr, sonra slam, sonra da Bab Ue akraba Relen
Afrika Uygarl (l')
Hem Suriye hem} Ortodoks Hristiyan Ege
He1en i'I e a kra ba Bat
lshlm Uygarl.klan Iran 1--+---+-"",....---'
B UYDU UYGARLKLAR
!ik Suriye 1-+----.!@,=~I_--_+---+-----1H
Hitit
f......:k=d_ _~k-----1----tl
Orta Amerlka'nn uydusu } Misisipi Smer-Akad
GneyBat (ll) Uygarlklar
Msr
Kuzey And (1)
And Dalar uydusu } Gney And (l<) Uygarlklan Afrika (Dou) ~+_-_----+...;;m::i:
SmerAkad'n uydusu (?) Elam Uygarlg. eo)
Afrika (Bat) 1-+-
Smer-Akad'm uydusu Hitit UygarhgI (16)
lnds 1--4-_
SmerAkad'm uydusu (?) Urartu Uygarl ( lI

Once SmerAkad, sonra Suriye'nin uydusu tran Uygarlg Hnt ~+---I---..i:i:i:ll~~::m:::..o

Gney-notu Asya
Msr'n uydusu (?) Meroit Uygarlg. (ll) I--l---+--...j----Ii--"'"
Kore
Tlhet ~-+---i__-_=d,,==""
ln'in uyd~su }Japon
in ~-J.---_+--'iH:'I~i:i:ll:a
Vietnam Uygarlklan
Kore 1--+ + 1--__--1......
(?) talya Uygarhg. (1')
Japon 1--+---1-----+---1-
nce Rin, sonra, yalnzca Endonezya ve Malaya'da VIetnam
slam uydusu Gebe --+---+---."..",,,,,,,,,,,rn..,,,~m
T1bet Uygarlg- (lA)
nce Ortodoks Hristiyan, sonra Bat uydusu Rus Uygarl~
Orta Amerika ~-l----jl_---l----'
Avrasya ve Afrasya steplerfne komu uygarlklann uydusu
Gebe Uygarlklar Mlsislpi 1--+---+---I------1I----~~
Gney-Bat~ I--ll----ll----ll----lb=
II L DaGAN UYGARLKLAR ("j And Dag-Ian ~-lI----I_---ji----jF
Gney Andlar
Msr'n glgede brakt~ ilk Suriye Uygarl Kuzey Andlar I--ll----I----ll----ll----,-
bUml'n glgede braktg- Nasturi Hristiyan Uygarllg.
slam'n glgede braktg- Monofizit Hristiyan Uygarg-
Bilinmeyen evreler
Bat'nn glgede braktg Uzak Bat Hristiyan Uygarl
Bat'nn glgede brakt skandinav Uygarhg Mm Po1itik ogulluk evresi
Modern Bat'nn glgede braktlgI Ortaa Bat Evrensel Devlet evresi
ehr-Devleti Evreni

77
 BLM II

UYGARLIKLARN
DOGuU

Atlar arabaya kotum, imdi srmeye balyorum onla-

r. Bir uygarl douran ey nedir? nce rk, sonra ev-
reyi aratryorum, her iki aklamay da yetersiz bulu-
yorum. nk bu iki gr de yaayan varlklarn cansz
madde gibi deimez Doa Yasalarna tabi olduu inan-
cna dayanyorlar. Onun iin aklamarn hayatn iinde
aryorum; bu da insanlarla ilgili olaylarda zgr irade
demektir. BlJnu, yaradl bir atmann sonucu olarak
gsteren -bu srece meydan okuma- ve -tepki adn ve-
receim- mitoloji ve dinin derin grlerinden kar yo-
rum. Sonra, meydan okuma ve tepkinin pratikte gerek-
ten yaratc olduu snrlar bulmaya alyorum. Bunu,
tezi baz .testlerden geiretek aratryorum ve sonunda,
bir uygarln domas iin gl bir tevik gerektii
halde, meydan okumann yaratcl boacak kadar sert
olmamasnn da zorunlu olduu sonucuna varyorum.
 Jl.f',nkli Resim: 13
UYGARLIGIN DOCUU

Durgun bir evrene dinamik hareketi zerk eden kudret nedir? Hin-
distan'da yaplan bu dllenmi dnya - yumurtas resmi, Budit
Tantralardaki dnyann kuruluu kavramn gstermektedir: Bi
linli hayatn mmkn olabilmesi iin ilkin katksz Varln fark
llamam birlii zlp deiik kategorilere ayrlmal ve bu da
edilgin dii hayat-ilkesi ile harekete geirici enerjinin erkek
gesi arasndaki ayrmla balamaldr. Kartlarn diyalektik et-
kilemelerinin ilerleyen bir hareketle sonuland fikri, birok
baka a ve toplumda da yaradlnn tabiatn ve byme s-
recini anlamak iin bir anahtar olarak kullanlagelmitir: Yuna-
nistan'da bu gler sevgi ve nefret, in'de Yin ve Yang, modern
Bat'da ise tez ve antitez olarak bilinmitir.

80
\
J

t
i
Renkli Resimler: 14. 15 nsanln bir ksm yaratclk kvlcmna br ksmndan daha fazla sahip midir? Modern Ba*
tl rklarbeyaz rkar doutan stn sayarlar, ama ortaan Bat dnyas msanl rka de*
ffiKVE i1, dine gre snflandrmt.Maribi Mslman spanya, ortaa Hristiyanlarmn gznde
YARA TICILIK kara bir uygarlkt, ama yukarda grlen vaftiz o uygarln yelerine beyaz Bat toplu-
muna gei iin pasaport veriyordu. Karda ise, ortaa ressamnn cennetine girmek iin rkm
bir engel olmad" grlmektedir.
::~~~ '
.
 Meydan okuma-ve-tepki bireysel ya da toplumsal hayatta yeni kopmalar zorlayan glerin serbest ha-
reketini anlatan bir formldr. Etkili bir meydap okuma, insanlar yaratc eyleme tevik eder, ama n
Renkli Resimler: 16, 17 ceden varolan uyumu da ister istemez bozar ve dolaysyla ilk bata ktlk gibi grnebilir. Hristiyan
teolojisi asndan sa'nn kurban olmas, Tanr ile daha yksek dzeyde bir uyuma yol at, ama nsan
HIR1STIYAN SlMGECILIGlNOE ln D olmakszn buraya eriilemezdi. Bylece, ortaada yaplan bu lm ve Hayat Aac meyva
MEYDAN OKUMA-VE-TEPKI olarak hem kafatas hem de armh tayor: Bu ayn zamanda hem Tevrat'm bilgi ve gnah aac, hem de
ncil'in armh ve kurtulu aacdr. Blake'in kar sayfadaki sulu boya resmi de ayn fikirden esinleni
yor: Adem'le Havva'y sa kendisi cennetten karyor, nk onlarn gnah Tanr'nn kurtarc sevgi
sinin aklanmasn mmkn klyor.
Renkli Resim: IS Kolayortamlar tnsan' wrlamaz; yaratc eyleme iten, orak lkedir. srailoullar, Filistin
lnn ksr yabanilitindenTanr'nn birlii ve her eye kadirtiinin sezgisine vardlar - Bu
ORAK LKELERIN anlay baars, o kadar wrlayc olmayan iklimierde yaayan atdalarnn baarlarnn ok
TEVIKI telerine ular.
Renkli Resim: 19 Dini ayrmlar da kat fizikselortamlar gibi tevik edici bir etki yapt. Japonya'daki Batl tccarlar ve
yerlilerden Hristiyan1l benimseyenler, dini cezalandrnalar tarihinin btn-iinde ei grlmedik bir
CEZALARN iddetle kovuturmaya uradlar, ama on dokuzuncu Y'-Z}'llda hogr salanncaya kadar iki yzyl
TEV!K1 aan bir sre boyunca bu eziyete katlandlar.
BeaIIi Resim: 20

DOGMADAN LEN UYGARLIKLAR:

KARI KONAMAYAN GULUK

Onemli bir glk ok zaman yksek dzeyde yaratc bir tepkiye

yol aar, ama bazan da gln iddeti tevik edici olmaktan
kp kar konulmaz bir hale gelir. Dokuzuneu yzylda Qarakhoc-
ko'da bir Hristiyan tapnanda yaplan bu duvar resmi orta
Asya'daki oktan lm Nasturi Hristiyan cemaat iin bir ant
tr. Bu uygarlk yeermeye balarken ezici bir Arap istila.s kar
snda dayanarnayp yklmt. Baz bireyler yeni durumla da ba-
a kabildiler, ama bir btn olarak toplum dalgay gsIeyeme
di ve kimlii yabanc bir kltr ve yabanc bir din iinde eriyip
gitti.

89
 STATIK GEMI
Uygarlk-ncesi toplumlarda mi-
mesis, ya da atalarn toplumca
takidi, durdurucu bir etki yapar;
titizlikle uyulan geleneksel al
kanlklarn l arl yenHii
ve toplumsal ilerlemeyi nler.

55 Benin'de Oba'nn (kral) atala-

ra zg mihrab. Nedimleri Dba'
y tutuyor.

DINAMIK GELECEK
B;na kart olarak, ayn mimesis
yaayan insanlara yneltilince
toplumsal hareketlilik mmkn
olur. Yaratc nderler patrik de
il, ncdrler; arkalarndan ge-
lenleri gelenek sayesinde deil,
kendi meziyetleri sayesinde e.
kerler.

56 Rus Imparatoru Byk Petro

askeri baarlarndan yaplma
bir piramidin. Sf:nde duruyor.
Yanlarda esk ararn portreleri
var.

90
10 Uygarlklann doguunun tabiat
Listemi yaparken uygarlklar takmlara ayr nnar; hayatn belli aamalarnda ayr komnal
dm. Bu takmlara koyduum etiketler bir uygar- meskenlerde bulundurarak cinsiyet ayrm gzet-
ln ortaya knn birden fazla yolu olabilecei mek- .. ardr. Bu kurumlarn bazlar hi phesiz
ni gsteriyor. Bir uygarlk. uygarlk-ncesi bir top- uygarlklarn kurumlar kadar karmaktrlar ve

lumun kendiliinden (spontane) deiimi (mutas- muhtemelen bazlar da uygarln bir zellii sa-
yonu) sonucunda doabilir. Bakalaryla ilikisi ylan incelik bakmndan onlardan hi aa kal-

olmayan" ve "Akraba olmayan" diye adlandrd mazlar,

n uygarlklarn dou biimi budur. Bunun gibi" Uygarlklar. uygarlk _ ncesi toplumlardan i

uygarlk _ ncesi bir toplumu uygar olmaya. ok- blm nedeniyle de ayrlmazlar; nk her ne
tan varolan bir uygarln etkisi de tevik edebi- kadar iblm genellikle uygarlklarn hayatnda
lir. "Uydu" adn verdiim uygarlklar snf bura- daha nemli bir rol oynasa ve uygarlk bydk-
dan gelir, Bu etiket yalnzca bu belirli kkenin ia e bu rol byse de.' uygarlk - ncesi toplumlarn
retidir; ve uydu)) uygarlklarn kltrel nitelii hayatnda da en azndan iblmnn temelini

nin ya da tarihi neminin. nceden varolan ve ona gryoruz. rnein. uygarlk sreci iindeki top-
b~latc uyar grevini yapm olan uygarlktan lumlarda birer uzman olan siyasi topluluklarn y-
daha aa olduunu ima etmesi gerekmez. rne- rtme ilerinin banda bulunan kimselerin tersi-
in Rus uygarl kken olarak, Dou Roma mpa ne farkllamam. Elinden her i gelir)) tipte il-
ratorluu ve Bulgaristan'daki Dou Ortodoks H kel krallarn da kendi toplumsal evrelerinde ve
ristiyan Uygarlnn bir <<uydusu)) dur; sonralar kabilenin geri kalan yeleriyle karlatrldnda
Bat Uygarlnn uydu)) su olmutur; ama ken- birer uzman olduklarn gryoruz. lkel byc-
dine zg. ayrc ilerlemeler kaydederek Rus Top- ler. demirciler ve ozanlar da bu lde uzmandr
lumunun kendi kltrnn eski uygarlk - nces; Iar.
dzeyinden daha yksek bir dzeye kmasn sa Gerekten. herhangi bir biimde belirli bir in-
layan Dou Ortodoks Hristiyan Uygarl'n baz sann bedeninde cisimletirmeden ve bu insanlarn
bakmardan gemitir. Bir uygarln k dei zel toplumsal ilevler yklendiini dnmeden
ime bal olmayp. daha eski bir nesilden bir ya kurumlarn varolabileceini hayal etmek ok g
da daha fazla uygarln zlmesi ve bunlara ait olduundan. kurumlarn varolmas iin iblm
baz gelerin yeni bir biime dnmesiyle de ola.. zorunlu bir koul ve bylelikle de toplumlarn ha-
bilir. "Akrabalk)) adn verdiim sosyal ve klttr- yatnda genel bir zellik olabilir.
rel sre budur, Kelimenin bu anlamnda, Dou blmnn tamamlaycs ve panzehiri top-
Ortodoks, Bat Hristiyan ve slam Uygarlklar, lumsal taklit ya 'da mimesis'tir C). Mimesis, tak-
Helen ve Suriye Uygarlkarna akraba)) drlar. lit yoluyla toplumsal servet" in --eilimlerin. duy-
Bu nc biim douta. ayn tr toplumun gularn ya da dncelerin- elde edilmesidir. El-
daha gen temsilcileri esk uygarlklar izler ve on- de edenler bunu kendileri icat etmedikleri iin, b
larn yerini alr. Douun teki iki biiminde t- servete nceden sahip olanlarla hi karlamam
riin deitii grlr. Eskiden uygarlk - ncesini ve onlar taklit etmemi olsalard. hi bir zaman da
y~ayan bir toplumun deiimi (mutasyon) dola- elde edemeyeceklerdi. Mimesis de toplumsal haya-
ysyla bir Uygarlk ortaya kmtr. Bir tr top- tn genel bir zelliidir ('). Bunun. hem uygarlk
lumun baka bir tre deitiini grrsek bu ikl larda hem uygarlk-ncesi toplumlarda iledii
trn zellikleri arasndaki ayrmn nereden geldi- grlr. Ne var ki ileyii. bu iki ayr trde dei
ini bulmalyz. ik ynlere dorudur, Bildiimiz kadaryla. uygar-
- ncesi toplumlar ara-
Uygarlklarla uygarlk lk-ncesi toplumlarda mimesis. yaayan yeler
sndaki ayrm. kurumlarn varl ya da yokluuy arasnda daha yal kuaa ve yaayan yallarn
la aklanamaz; nk kurumlar, tm toplumIa- arkasnda grlmedikleri halde hissedilen ve g-
nn iinde varolduklar kiiliksiz ilikilerin bir ara- lerini pekitirip prestijlerini artran lm atala-
c olarak. genin tmne ait bir zelliktir ve byle- ra yneliktir. Mimesis'in byle gemie doru ge-
likle iki trn de ortak zelliidir. Uygarlk - n riye yneldii bir toplumda grenek kurallar ve
ces toplumlarn kendi karakteristik kurumla,r toplum statik kalr. te yandan uygarlk sreci
-dramatik bir dng iinde mevsim dnmleri iindeki toplur;larda mimesis, insani ilerlemeler
ne gre deien yaantlarla yln ruhu; totemizn ortak amacnn yolunda nc olan ve izleyicilerine
ve d evlenme; tabular, inisyasyonlar ve ya s- yol gsterebilen yaratc kiilikiere yneliktir. Mi

91
mesis'in byle ileriye, gelecee yneldii toplum-
larda grenekli (3) paralanr, toplum deiim ve
byme yolunda dinamik bir hareketlilik iinde
olur.
Bu dinamik hareket ve statik durum kartl
nda, en sonunda uygarlklarla uygarlk-ncesl
toplumlar arasnda bir ayrm noktasna gelmi
bulunuyoruz; ama kendi kendimize, ampirik ola-
rak byle gzlemlenlm ayrmn deimez ve temel-
de bir aynm olup olmadn sorduumuzda cevap
olumsuz olacaktr.
Uygarlk-ncesi toplumlan statik bir durum-
da biliyorsak, bu yalnzca bizim bilgilerimizin b-
lk prk olmasnn raslansal bir sonucudur. Bu
eit toplumlar inceleyebilmemizi salayan tm
verili bilgili ler, bu trn, tarihlerinin son evresi-
ni yaayan rneklerinden gelmi bulunmaktadr,
ama dorudan doruya gzlemln yetersiz kald
yerde mantk zinciri gsterir ki, uygarlk-ncesi
toplumlar, tarihlerinin daha eski evrelerinde, im
diye kadar uygarlklarda grlen en dinamik ha-
reketten ok daha dinamik hareket ediyorlard.
Uygarlk-ncesi toplumlar, irsanlk-ncesi olma-
ldrlar, nk toplumsal evre olmadan nsano
lu insan olamazd; elimizde hi bir kayd olmayan
koullarda ve uygarlk-ncesi toplumlarn kalka-
n altnda gerekleen bu insanlk-ncesi atalar
mzn insana sray, nsanln, uygarln kal- rarak duyarszlk baladlar. Bizler sahneye ta-
kan altnda elde ettii her ilerlemeden ok daha
derin oir deiim ve bymeye doru ok daha b-
yk bir admd.
Dorudan doruya gzlem yoluyla bildikleri-
mizle, uygarlk-ncesi toplumlar, sarp' bir da
yamacndaki dz bir setin zerinde kmldamadan
yatan insanlara; uygarlklan, bu Yedi Uyurlar
n biraz nce ayaa kalkp yamac trmanmaya
balayan arkadaanna; kendimizi ise, gr ala-
n yalnzca bu set ve yukarki yamacn balang
noktasyla snrl ve bu manzaraya, sz geen
kimseler anlattmz pozisyonu aldklan anda ta-
nk olan gzlemcilere benzetebiliriz. lk bakta, tr
mananlar atlet, yatanlar felli sayarak iki grup
arasnda kesin bir izgi izebiliriz, ama biraz d-
ndmzde bu yargy biraz geciktirmeyi daha
akla uygn buluruz.
Oysa yatanlar gerekte felli olamaz; nk
bu set zerinde domu olamazlar ve kendilerinin-
kinden baka hi bir insan adalesi onlan alp, he-
men altlarndaki yardan buraya kaldrm olamaz.
Bylece felli olmak bir yana, onlar da altlarnda
ki yarlar baaryla trmanp, bu yorucu abadan
sonra hakettikleri' dinlenme ann yaayan gn
grm atletlerdir (4 ). te yandan o anda trma
nan arkadalar ise seti henz terketmiler ve ya-
mac trmanmaya balamlardr. Bundan ,sonraki
92
set grnrde olmadna gre, bu sonraki trman
rnann ne derece yksek ve ne kadar etin olaca-
n kestiremeyiz. Ancak, nerede olursa olsun bir
sonraki sete ulalncaya kadar durup dinlenmenin
imkansz olduunu biliyoruz. Bylece, oradaki her
tnnanann gpcn, hnerini, sinlr durumunu ve
cesaretini tek tek hesaplayabilsek bile, bunlardan
herhangi birinin, imdiki abalannn hedefi olan
br sonrakI sete ulap ulaamayacan bilemez-
dik. Ne var ki bazlarnn oraya hi bir zaman va-
ramayacan kesinlikle bilmemiz mmkndr.
Trmananlarn birounun imdiden aaya
-kimisi lmek kimisi ise yar l bir halde yaa
mak zere- setin zerine yuvarlandn gryo-
ruz. Bu sonrakiler, tamamen yok olmakla baar
sizln aclarndan kurtulan l arkadalarnn
-Felices opportunitate mortis- (O) kokuan ce-
setleri ve bu zavalllar yenilgiye uratan, trman
ma eylemine henz kalkmam, grnte felli
olanlarla yanyana yatarlar.
Hem yamaca yeniden trmanma ihtimalin-
den, hem de yok olarak kurtulmak frsatndan yok-
sun kalanlar, eli kolu bal ve aresizlik iin-
de ("), bu da banda cierini akbabalarn ye-
dii Prometheus'a yaplan ikencelere katlanmak
zorunda kalacaklard. Ama tanrlar oniara acd
lar ve Sipylos Dandaki. Niobe gibi onlar talat
nk olmaya geldiimizde setin zerindeki yamac
trmananlarn ou yenilginin cezalarndan birine
-l ya da takesilme- arptrmtr, hiila yu-
kar kmaya alanlarn says pek azdr. Eer bi-
zim setten bir aaki seti grebilseydik ve bu da-
ha aadaki setin hareket sahnesi olduu zamana
dnebilseydik, bizim sete varabilen ve burada bir
sonraki sete trmanmaya balamadan nce dinle-
nen daclarn saylarnn, o sete trmawrken d-
p lenler yannda kck bir aznlk tekil et-
tiini grecektik.
imdi, bilgilerimiz lsnde, uygarlk-n
cesi toplumlarn statik durumu ile uygarlk sreci
iindeki toplumlarn dinamik hareketi arasndaki
kartln, srekli ve temelde bir ayrm noktas
olmayp gzlemin zaman ve mekanna bal bir
raslant olduunu bu benzetmeyle kesince ortaya
koymu olduk. u anda dinlenme halinde seyretti.
imiz tm uygarlk-ncesi toplumlarn vaktiyle
hareket halinde olmalar gerekir; ve uygarlk s-
reci iine girmi tm toplumlar, eninde sonunda
bir dinlenme noktasna gelebilirler. Bunlardan ba-
zlar oktan, daha hedefe ulalmadan yuvarlana-
rak balangtaki ilkel insanlk dzeyinde kalm
lard. II'rmaimada baan gsteremeyen bu nceki
uygarlklarn durumu, trmanmada baan gster-
dikleri iin bugn hala varolan uygarlk-ncesi
taplunlann durumu gibi statiktir. Bundan baka
her ynde birbirlerinden farkldrlar ve bu fark
-ba.anyla baarszlk arasndaki fark- tama-
men uygarlk-ncesi toplumlarn lehinedir. Biz
bugn bu toplumlara baktka, onlar statik bir
durumda gryoruz, nk onlar bu duruma gel-
mek iin gsterdikJeri baarl bir abadan sonra
di1eniyorlar, o durumlarn deitirmiyorlar. On-
lannki lm durgunluu deil, uyku durgunluu
dur ve kaderiliri hi uyanmamak da olsa en azn
dan hala hayattadrlar. nceki uygarlklarn statik
olmas, imdi iinde bulunduklar durumu amak
iin aba gsterirken baarszla urayp hayat-
Jarn kaybetmelerinden ileri geliyor. Onlarnki
ryen llerin durgunluudur; ve onlarn l-
'U, ister kokuan bir ceset kadar hzl bir dalma
iinde, ister ryen bir aa gvdesi ya da dur-
duu yerde anan bir kaya kadar yava olsun, ke-
sindir, dn yoktur.
Aratrmamzn ilk amac olan, uygarlklarla
uygarlk-ncesi toplumlar arasnda srekli ve te-
melde bir ayrm noktas bulmay baaramadk;
ama tesadfen imdiki aratrmamzn nihai ama-
c iin bir k bulmu olduk; uygarlklarn dou
unun tabiat. Uygarlk-ncesi toplumlarn uy-
garla degiimiyle (mutasyon) balayarak, bunun
statik bir durumdan dinamik bir eyleme geiiyle
gerekletiini kefettik; ayn formln, eskiden
varolan yaratc glerini yitirmi uygarlklarn
egemen aznlklarndan proleterlerin kopmasyla
yeni uygarlklarn ortaya kmasnda da geerli
olacan greceiz. Bu gibi egemen aznlklar ta-
nmlar gerei statiktirler; nk, byyen bir uy-
garln yaratc aznlnn yozlasp ya da tembel-
leip, rme yolunda bir uygarln egemen azn 57 nsan abalarnn hedefi. Ruh, Tanr'ya giden merdiveni COIjkuyla trman
yor. Merdivenin buemak1arl akn anlay,n yolunu gsteren erdemlerle ia
l haline geldiini sylenek, szkonusu toplu- retli. n Monte Satdo di Dk>'da.n &lnma bir graVr, 1417.
mun, dinamik- etkirlikten statik duruma geri dn-
dn sylemenin sadece bir baka eklidir. Bu
statik durumda proletaryann egemen aznlktan
kopmas dinamik bir tepkidir; olaya bu gzle bak-
tmzda, proletaryann egemen azrlktan kop-
mas sonucu, toplumun statik durumdan kp di-
namik etkinlie getii ve bylece yeni bir uygar-
ln dodUU grlr. Bu, ilkel toplumdan bir uy-
garlk karan deiimle ayn eydir. Btn uygar-
lk.lann doular -birbirleriyle ilikisi olan veya
olmayanlar- anzn Batl bir filozof-devlet
adamnn Birinci Dnya Sava'nn bitiminden bir
ay sonra syledii hir tek cmle. ile anlatlabilir:
Insanln yeni bir yola km Olduundan phe edile.-
mez. Temeller kaad ve gevedi, her eyakyor imdi.
adrlar topland, byk insanlk kervan yeniden yola re-
van olmak zere ('7).

Her uygarln dou srecini meydana geti-

ren, statik durumdan dinamik etkinlie gei ze-
rine baka sylenecek bir ey kald m? u kadar-

93

AYDINLIK VE KARANLlK
58 in sanat teorisine gre. bir manzara resmindeki en yksek
doruk, daha alak tepelerle evrili olmaldr. -Bunlar, Yn ve
Yang taraflar (karanlk ve aydnlk taraflar) aka seilebilir
bir ekilde doruun evresinde kmelenmelidir- Saray ressam
T'ang-Tai'nin bir incelemesinden.
94
n da imdiden biliyoruz: Geiin bu eidi tek ve
benzersiz deildir. Da yamac benzetimizle olay
incelerken. uygarlk-ncesi toplumlarn uzanp
dinlendikleri, nceki uygarlklarn lp setildikle-
ri ve uygarlama srecindeki toplumlarn zerinde
durup yamac inceledikleri dzln, benzeri bir
dizi dzlkten sadece bir tanesi olduunu, ama bu
teki dzlklerin gr alanmz dinda kaldn
anlamtk. Bugn varolan uygarlk-ncesl top-
lumlar, bizim grdmz dzle, aadaki, bi-
zim gremediimiz bir dzlkten trmanarak gel-
mi olmaldrlar ve uygarlama srecindeki btn
toplumlar da yukarda, gene bizim gremediiniz
bir dzle trmanmaya alyorlar; stelik, bu-
nun stndeki ve berikinin altndaki dzlklerin
says sonsuza kadar gidebilir.
Kar~mzda dikilen sarp yamacn yksekliini
hesaplamak bizim elimizden gelmez, ama baz in-
san toplumlarnn imdi girimi olduu tehlikeli
trmanma eyleminde aradmz hedefin Ile oldu-
!tunu biliyoruz. lk uygarlklarn ortaya kndan
sonra, 2500 yl bulmayan bir sre iinde en yk-
sek dinler ve en yksek felsefeler de ortaya kt
ve bu uygarlk-sonras toplumlarn her biri n
sanln hedefinin ne olmas gerektiini syleye-
rek bu hedefe erimenin yolunu da tarif ettiler.
Bylece, nsanln srekli ve younlaan abala-
rnn hedefi henz gr alanmzn dnda, ama
gene de ne olduunu biliyoruz. Gelecek zetine ke-
hanette bulunmaya gerek kalmadan, kendi iimi-
ze bakarak bulabiliriz bunu; nk nsanln he-
defi insan tabiatnn yapsnda byk harflerle ya-
zldr. nsan-ncesi atalarmz bizim gibi insan-
lar haline getiren ey bilincin ve iradenin kazanI
masyd. Bu iki manevi yeti, insan tabiatnn ayn-'
c zeIlikleridir; ama iftdeerli bir yaplan var-
dr. Hem bize umut veren bir hazine, hem de bizi
tehlikeye atan bir yktrler. Bu yetile:in nsan'da
belirmesi Evren'in birliini bozmu, her bilinli,
irade sahibi. insan ruhunda, uyumu paralamtr.
nsann bilgi ve zgrlnn bedeli akli ve ahla-
ki greceliliktir. Her birimiz Evren'i kendimizle ge-
ri kalan arasnda blnm olarak gryoruz; ve
her birimiz, kendisini, her eyin evresinde dnd-
merkez haline getirmeye urayor. nsan tabi-
atnn hedefini tesbit eden de insan tabiatrun bu
yapsdr. Hedef, insan tabiatnn greliliinin bize
empoze ettii akli ve ahlaki snrlamalar amak
tr. Musevi teizmin terimletine gre, Evren'i, Tan-
r'nn kendini merkez yapmaya alan yaratkla
rnn arpk gryle deil de, Tanr'nn Kendi
grnde olduu gibi grebilmektir. nsanln
ahlak) hedefi, birtakm bencil karlar ardnda ko-
acak yerde, benliin iradesini Tanr'nn iradesine
e klmaktr. Hindistan'n dinleri ve felsefeleri ni-
bal gerekliin kiist grm (vision) asn n ve insanslarn ortak atasnn
dzeyini bulmak
Qn bu ayn hedefi gsterirler. iin alt-insann nsan'a trmand dzln de
Pek az -belki de hi bir- insan bu hedefler- aasna inmeliyiz. Hele ilk omurgallardan me
habersiz yaam ya da bu hedeflere kar ta- melilerin douunu ya da hayatn kuyudan ilk k
mamen kaytsz kalabilmitir. Azizler kendilerini t ilkel biimler iinden ilk omurgallarn kt
bu ii kovalamaya adamlar ve baz azizer hedefi dzlkleri de grmek istersek, dnn nasl yz-
:')'3kalamaya kl pay kalana kadar yaklaabilml lerce veya binlerce dzl daha inmek zorunda-
ierdi. En azndan, bu manevi atletler olay hi by- yz.

le grmeseler bile, manevi atletleri seyreden nor-
mal insanlara byle gelmiti. Bir insan ruhunun
-bir ermiin ruhu da bunun dnda saylamaz
"kendi bencilliine kar verdii kavga hi bir za-
man bitmez. Ermiler bunun byle olduunu ken-
di manevi deneyleriyle renmilerdir. Bu demek-
O kararlk inii gze almadan, hatta yar-set,
yar-set dizisinin bitimli mi bitimsiz mi olduu gi-
bi dncelere bile kendimizi brakmadan, dan
yamacndaki yatay ve dikeylerin, kendilerini belir-
li bir dzen iinde yinelediklerini ve bunun kar
l olarak yamac trmanmaya alan canl yara-

tir ki, bundan sonraki dzlk de, imdi tnnanma tklarn enerjilerinde)<:i dinamik hareketin de, ken-

Jll alanlardan bazlar erimeyi baarsalar bile. dini belirli bir ritm iinde yinelediini grebiliriz.
Insanlarn ruhlar iin kalc bir mekan olamaya- Hepsi, bu ritme, Evrenin tabiatnda temel bir nok-
caktr. Altndaki, bizim gr alanunz iinde ka- ta olarak baknakta anlaan, deiik toplumlarn
dzlk gibi o da sadece geici bir konaklama deiik alarnda yaam birok gzlemci iaret
olacaktr. nsanln gelecekteki kuakla etmitir.
;nndan biri, elbirliiyle, insan toplumunu bir er- Herbert Spencer, Evreni, bir dizi btnleme
miler topluluuna dntrecek manevi abay ve farkllama arasndan Belirsiz, c;Iank bir
JLLP5a bile, bu manevi baarnn dllerinden bl- homojenlikten belirli bir heterojenlie doru bir
dinlenme olmayacaktr. Bir ermiler toplumun- hareket iinde grr (8). Hegel, nsanlk tarihini,
da bile, kollektif ya da bireysel bencillie .kar za- bir birlik formundan birliksizlik evresine geen ve
fer hi bir zaman tam olmayacak, dolaysyla aba- daha yksek dzeyde yeniden btnleen dairesel
LUn tekrarlanmas gerekecektir. u halde bundan bir geliim (!l) olarak ele !llr. Saint-Simon, uy-
,sonraki dzlk de, da yamacna adm adm trma garlklar tarihini birbirini izleyen organik ve
mrken uranlan br dzlkler gibi youn bir kritik dnemler dizisi (10) olarak grr. On se-
manevi mcadelenin oynand sahne haline gele- kizinci ve on dokuzuncu yzyl Bat filozoflarnn
cektir. ortaya kndan yirmi yzyl nce bir Helen
stelik, bundan sonraki bu dzlk, sonuncu bilim adam olan Empedokles, Evrenin yznde
dzlk de olmayacaktr. Kim bilir, belki de tepe- ampirik olarak grdmz deiikliklerin sebe-
mizdeki, llmeyi bekleyen ykseklikler, imdiye bini, birbirini tamamlayan ve ayn zamanda birbi-
dein lebildiklerimizden .ok daha yksektir; oy- rinin antitezi olan iki gcn med ve cezirine ba
sa imdi aamzda kalan derinlikleri de lmek lad; adna sevgi dedii bir birletirici g ve
neredeyse mmkn deiL. Bugn varolan uygarlk nefret. dedii bir datc g. Ztlar oimada
ncesi toplumlar lkel nsan dzeyinin ok stn- ilerleme olamaz. (11)
dedir. ou, Neolitik nsan'n temsilcileridir; yani. Empedokles'in Sevgi ve nefret adn verdi
tannu icat eden ve bildiimiz evcil hayvanlarn e- i, Evrenin ritminde birbirini izleyen gler ya da
u terbiye eden inann. Sadece birka tanesi evreler, -Helen dnyasndan tamamen bamsz
:Yukan Paleolitik nsan'n temsilcisidir ki, bu bece- olarak- in dnyasnn gzlemcileri tarafndan
'rikli ve giriken avc ve yiyecek-toplaycs da za- da farkedildi ve bunlara Yin ile Yang denil-
ten belli bir gelime sreci iindeydi. Aa Paleo- di (l,2). Yin'in yerini tutan in iaretinin ekirde-
Jitik atasnn daha ilkel teknolojisini ve ekonomisi- i Gnei glgeleyen kara bulutlar temsil eder-
ni arkada brakmt. Aa Paleolitik nsan dzl- ken, Yang'n yerini tutan iaret bulutsuz bir G-
nde belki de yarm milyon yl yatp dinlenmiti; ne-diskirden kan nlar temsil eder gibidir.
ama bu da nsanln imdiye kadarki insani varo- Orijinal, gndelik kullanlnda Yin'in, bir dan
luunun zaman sresi iinde pek kk bir kesir- ya da vadinin glgede kalan yann, Yang'n ise g.
den ibarettir. Aa Paleolitik nsan, kendi insan- ne alan yann temsil ettii anlalyor. in filo-
ncesi atalarnn insan olabilmek iin giritikleri zoflan Yin ile Yang' iki deiik madde olarak d
20rlu abann yorgunluunu atmak durumunday- nrlerdi. Madde olarak Yin suyu, Yang atei
d; nk bu olay sadece nsanln en eski baar temsil ederdi. Evrenin evreleri olarak da mevsim-
s deildir; ayn zamanda, nsanln o gnden be- leri temsil edererdi; mevsimlerin yllk dzen iin-
ri eritii en byk ve en etin baardr. nsanl- de deiimleri Cin'de, Yin ve Yang'n birbiriyle na-

95
 sl bantl olduu kavramn dourdu. Her biri s
rayla tekinin hayat pahasna stn gelir; ama
gene de, gelimesinin en yksek noktasnda bile
tekini tam olarak bomaz. Bylece her zaman ol-
duu gibi sular en yksek noktaya ulatktan son-
ra geri ekildiinde, teki genin ekirdeinin ha-
lil yaad, daimi orta ve rakibi ekilerek tm
hareketin yeniden balad tam zt yndeki dn
noktasna ulanca serbeste geliecei grlr.
Deiik toplumlardan deiik gzlemcilerin
ne srd Evrenin ritminde statik durumla di-
namik hareketin birbirini izlemesini ifade eden e-
itli semboller iinde en uygun olan Yin ile Yang'
dr. nk onlar ritmin lsn psikoloji, mate-
matik ya da mekanik biliminden gelen bir benzet-
me araclyla deil dorudan doruya aktarrlar.
Bunun iin, incelememizde bundan byle bu in
sembollerini kullanacaz; ve greceiz ki bu nota-
lama teki uygarlklarn mziine de uyacaktr.
Magnificat'da Yin'in Yang'a gei iin syledii se-
vin arksn dinleyeceiz:
Ruhum Efendimizi yceltiyor ve ruhum, kurtarcm Tanr
59 Yin-Yang sembol
ile kvan duyuyor;
nk .o, dk hizmetkarna bir gz atmaya tenezzl
etti.

Faust'un ikinci ksmnn sonu olan Chorus

Mysticus'da Yang'n, yar bittikten sonra, yeni-
den Yin'e dn karsnda sevin arksn dinle-
yeceiz:

Alles verganliche
st nur ein Gleichnis;
Das Unzulangliche,
Hier wird's Ereignis;
Das Unbeschreibliche,
Hier Is1's getan;
Das ewing-Weibliche
Zieht uns hinan (13).

Dnya Ruhu'nun zihni mcadelesinin iddeti

sayesinde onu armay baarabilen tbilimadam
karsnda kendini aklamasnda, de~ien ritmin
temposunu olduu gibi ii te bileceiz:
in Lebensfluten, im Tatenslurm
Wall' ich auf und ab,
Webe hin und her!
Geburt und Grab
Ein ewiges Meer,
Ein wechselnd Weben,
Ein glhend Leben.
So schaff' ich am sausenden Webstuhl der Zeil
Und wirke der Gol1heit lebendiges Kleid. (14)

96
 VE !NSAN RK
. 61 Ortaa lsa'sl btn insanla
u vaad ediyor, ama modern ln-
insan soyunu blme ve derecelen
cretini kendinde bulabiliyor.

97
 11 Dogu nedeni: rk m?
Vis inertiae (temQellik gnah) kltrnn uy-
garlk-ncesi dzeyinde nsanolu'nun belki ya-
rm .milyon yl kadar duraklamasn aklayabilir;
ama naslolmu da, son be bin yllk dnem iin-
de insan soyunun baz yeleri, Yin - durumundan
kp Yang - etkirIiinin yeni bir nbetine gire-
cek derecede duraanlklarn yeebilmilerdir?
Olumsuz, geciktirici bir etme olarak vis inertiae'
ye ne kadar arlk tanrsak, insan hayatn yeni-
den hareket iine sokan olumlu etmene de (bu et-
men her neyse) o kadar fazla arlk tanmaJyz.
Bu olumlu etmeni ararken bakabileceimiz
birka yn var. Bilgimiz dahilindeki durumlarda
Yin'den Yang'a bu belirli geIi yapan insanlarn
zel bir nitelii olabilir bu; ya da geiin yer ald
evrelerdeki zel baz nitelikieri aratrabiliriz; ya
da, mikrokozmosla makrokozmos arasnda geen
bir ilikide, evrenin meydan okumas ile karla
an rkn bir yiitliinde bulunabilir. Bu ihtimalle-
.ri birer birer aratralm. lkin rk etmenini, sonra
da evre etmenini, birer birer ve kendi balarna
ele alalm. ki etmen de yalnz balarna, aklama
sn yapmamz gereken atlm yaratmaya yeterli
grnmyorsa, u halde bilinmeyen niteliimizi bu
iki etmenin ortaK bir rnnde aramamz gereke-
cektir. Olur ki, belli koullar altnda karlkl etki
ve tepkileri, baka koullar altnda ayr ayr ya
da birlikte etki ve tepkilerinden daha deiik so-
nular verir. rnein, hava ve benzin buhar, bir
karbratrde karp yanma haznesine girdikie-
rinde, bir otomobilin motorunu altracak kadar
gl patlamalar yaratabilirler, oysa atmosferde-
ki havayia benzin deposundaki benzin olduklar
gibi kalrlar.
.. Irk, yaayan yaratklarn herhangi bir gen
ya da trnn ya da baka herhangi bir snf ya
da grubunun doutan gelme, ayrc bir niteligini
belirtmek iin kullanlan bir terimdir. Burada bizi
ilgilendiren rksal geler, belirli insan toplumlarn
da belki de doutan gelme olan, ayrc psiik ya
da manevi niteliklerdir; bunlar, bu toplumlar uy-
barl1;a doru iten olumlu etmenin ta kendisi ola-
bilirler. imdiye kadar rk zerine yaplagelen, ve
trk bizim bu gru amzdan tle alan btun tar-
tmalar, insann fiziksel yapsnda grlen rksal
karakteristiklerle insanda psiik trden varsaym
sal rksal zellikler arasnda kalc ve kesin bir ba
lant olduu postlasna dayanmtr. Fiziksel r bayrda
kn ayrc iaretleri hemen gze arpar, gz alk derecede kirli, ne de bir daha kazanlmaz ekilde
olmasa ve zellikler kk ve belli belirsiz olsa bile.
Gnmzn Bat Dnyas'nda, Toplumsal
olayl(l.rn rksah aklamalar pek modadr. Ken-
98
di balarna deimez saylan ve inan bilincinde
gene ayn ekilde deimez rksal farkllklarn gs-
tergesi olarak kabul edilen, insan fiziinin rksal
ayrmlar, deiik insan toplumlarnn talihlerini
ve baarlarn aklayacak bir eyolarak ele aln
maktadr. Ne var ki, Bat'daki bu yeni rklk mo-
dasnn gene yrrlkte bulunan bilimsel varsa-
ymlarla pek az ilgisi vardr. Bylesine kat bir n-
yarg, bylesine aklc bir nedenle aklanamaz.
Modern Bat'nn rksal nyargs, Bat bilimsel d-
ncesinin arptlmasndan ok, Batl rk duygu-
sunun szde-entelektel bir yansmas olarak d-
nlmelidir ve amzda grdmz ekliyle bu
duygu, on beinci yzyln son eyreinden bu ya-
na Bat Uygarl'nn yeryz zerinde yaylma
snn bir sonucudur. nsanlk iinde grlen fizik-
sel rk eitliliinin en ar ularnda duran top-
lumlarn temsilcileri arasnda, en uygunsuz ko-
ullarda ortaya kan temaslar sonucunda olumu
bir duygudur (i).
Modern Batl rk-duygumuz, daha nceki
alarda Bat Toplumunda bilinmezdi ve bu Bat
Toplumunun baz kesimlerinde bugn bile bilin-
miyor; Karanlk a" ve "Orta a" diye adlan-
drlagelen dnemde -yani, on beind yzyln son
eyreiyle tamamlanan on yzyllk sre iinde-
Bat Toplumunun yeleri, nsanl bir btn ola-
rak dndklerinde, insan ailesini bizim de bugn
yaptmz gibi iki kategoriye blmeye almlar
d. Gelgelelim, blme ilkesi apayryd. Atalarmz,
bizim yaptmz gibi nsanl beyaz insarIar ve
renkli insanlar diye ikiye bleceklerine, ayrm H
ristiyanlar ve putperestler arasnda yaparlard; iti-
raf etmemiz gerekir ki onlarn ayrm gerek ahla-
ki, gerekse entelektel adan, bizimkinden ok da-
ha iyiydi. Entelektel bakmdan daha iyiydi, n-
k bir insann dini o insann hayatnda deminin
renginden ok daha nemli ve arIamll bir etmen-
dir ve dolaysyla bir snflandrma ileminde ok
daha kullanl bir lttr. Ayrca, Hristiyan ve
putperest olarak ayrmak, beyaz ve renkli olarak
ayrmaktan ahlaken de daha iyidir, nk rklar
arasndaki uurum geilmez. Bu, aldaki koyun-
larla dalarda ba bo gezen koyunlar arasndaki
ayrmdr, koyurIarla keiler arasndaki ayrm de-
iL.
gznde, krda
Ortaa Batl Hristiyannn
gezip dolaan putperest ne tedavi olmaz
kay.pt. Potansiyelolarak, o da kendisi gibi bir
-Hristiyand; kaybolan btn koyunlarn ada
toplanaca zaman zlemle bekliyordu. Gerekten,
 u dnya tarihinin nceden kesinlemi sonucu,
n dnyadaki amacnn hedefini bulmas
gvenle bekiiyordu. Byle bir ruhla Batl
ar, Magi'den birini siyahi olarak resme-
erdi. Oysa modern an beyaz derili Batl pra-
n, Hristiyan yapt kara deriliye ne kadar
.ik bir gzle bakyor. Yeni Hristiyan belki de
adamn dininde manevi selamet bumutur;
. beyaz adamn kltrn benimsemi, onun
ni bir melek diliyle konuma,n renmitir;
adamn ekonomik tekniinin bir uzman ol-
ur, ama derisini deitirmedike btn bun-
n ona bir yarar olmaz. Tabii o da diyebilir ki,
yrseverlik olmadka, beyaz adamn btn bil-
" btn esrarlar anlamas ve dalar yerinden
tacak kadar usta olmasnn da bir yarar yok-

Ortaan Batl insannn rk-duygusundan

l, Bat Uygarlmzn aa yukar orta-
aamasnda taklm olan Bat uluslarnda bu-
de vardr: rnein, spanyollar ve Portekizliler
spanyoarla Portekizlilerin Amerika'da yeni
i topluluklar kuran toruniar ('l
Araplar, sarn veya esmer btn teki Ms-
nlar, beyaz olmayan rkara kar renk nyar-
yla hareket etmezler ve gnmzde Ms!-
ar, hillil Ortaa'da Batl Hristiyanlarn in-
k ailesine uygulad ayrm yapyorlar. n
mminler ve potansiyel mmin olan mn-
er olarak ikiye ayryorlar. Bu ayrm, fiziksel
btn ayrmlarnn stnde. Bugnn beyaz
lDanlarnn bu liberal tavr, Ortaan beyaz
i Hristiyanlarnnkinden daha dikkate deer;
ortaadaki atalarmzn farkl renkte in-
arla temas yoktu ya da yok denecek kadar az-
oysa beyaz Mslmanlar daha bandan beri
'daki zenciler ve Hindistan'daki esmer .tenli
arla temastaydlar. Bu temas gn getike
tr; yle ki, bugn beyazlar ve siyah1ar, Pa-
ve Afrika boyunca slam'n bayra altnda
panm ve kaynamlardr. Bu nemli snavda,
Mslmanlar rk-duygusundan zgr 01-
i kantlarn en inandrcsyla ispatam
: Kzlarn kara Mslmanlarla evlendirmi-

Son be bin yl iinde ortaya kan uygarlkla-

en parlak ve en ok sayda katkda bulunan rk
62 SAYAH! MAGUS. Hans Baldung'un Adarasyon'u,
hepsi hillil yaamaktadr; ay~ca, bunlarn
Ortaa geleneine uygun olarak Magi'den birini
ksm, henz barbarlk dzeyinin, hattil vahi
zenci olarak resmediyor.
dze}inin tesine gememi uygarlk-ncesi
umlarda yaamaktadr. Klllk lsne gre
dracak olursak, Hint, Hitit, Helen, Bat ve
Jlus Uyg2Tlklarn, ve Gney-Dou Avrupa'daki
i
oks Hristiyan Uygarln yaratmakta yar-
iJnc olan Homo hirsutus'un Kuzeyli rneklerini,

99
 bugne kadar uygarlk-ncesi dzeyde kalan za- kysn in'in gney sahilinden ayran dalar ara-
vall akrabalar Kll Aynular ve Avusturalya yer- snda orada burada, daruk bir biimde hala Yll'la-
\ileriyle, Veddahlar ve Todalarla karlll'ltrabiliriz. yan sar rktan barbarlarla ya da Hindiini yarm
Renge gre snflandracak olursak, bildiimiz uy- adasnn ilerindeki baz kuytularda Yll'layan sar
garlklarn belki de yarsn kurmu olan beyaz in- rktan vahilerle karlatrabiliriz. Hint Uygarl
sanlar bugnn beyaz barbarlaryla karlll'ltra 'nn kahverengi kurucularn kta Hindistan'nn
biliriz: Rif, Atlas ve Kabile'nin derinliklerinde otu- vahi kabileleriyle -Bil'ler, Gond'lar ve benzerle-
rup, birbiri ardnca gelen birok uygarln hem ri- ve Sumatra ile Borneo'nun kelle avclaryla
saldrlarna hem de okamalarna kar koyan karlatrabiliriz. nkalar ili'nin Araukan bar-
Kuzey-Bat Afrika'nn sarn, mavi gzl dal barlaryla ya da Amazon ve Tierra del Fuege'nun
lar; derileri kavurucu gnein altnda esmerlese vahileriyle karlatrabiliriz. Mayalar ve Toltek-
bile, salar ve gzleriyle renklerinin akln ele ler'i, Kuzey Amerikal, kzlderili olarak n yapm
veren Sahra'daki Gebe akrabalar; Yunanistan' "Soylu vahi ile karlatrabi\iriz.
la Roma arasndaki kara yoluna tepeden bakan Tarihi kaytlarmzn gsterdii gibi, bugn
dalarnda uzun sre uygarlktan kanmay ba- hala yaayan barbarlar, komu uygarlklarn ile-
aran Arnavutluk'un sar sal, mavi gzl dalla rine alp zmledii barbar topluluklarn kalnt
r; beyaz rkn ok gzel rnekleri olduklar iin, lardr ve bu zmleme sreci hala devam etmek-
Batl etnologlarmzn btn Home pallidus soyu- tedir. Beyaz barbarlar incelememizi bugn deil
na bilimsel terim olarak adlarn vermeye bouna de, iki yzyl nce yapsaydk, \istemize, 1745'den bu
uratklar Kafkas dallar; Krdistan dallar; yana gelip geen yarm dzine kadar kuak bo-
Afganistan ile Hindistan arasndaki snr blgesi- yunca Bat ToplUl~u tarafndan tamamen zm-
nin dallar; ve -bir kere daha- gr kllarnn lenmi olan skoyal dallar da ekleyecektik. n
arasndan kendini gsteren beyaz tenlerine karn, celemeyi iki yzyl sonra yeniden yapacak olursak,
Japonya'daki Dou Asya Uygarlna kar barbar- 1skoyal dallarn, Kral LL. George zamannda
lk iin umutsuz bir sava veren ve sonunda "Sar hala barbar saylmalar bize nasl ~uhaf grn-
tehlike)) ye yenilen Aynular. te yandan, in Uy- yorsa, Arnavutlarla Rifli'lerin bizim zamanmzda
garln yaratan sar insanlar, Yangtse'nin gney barbar saylmalar da iki yzyl sonraki torunlar-

63 g!yAH! AZ1Z
Aziz ErasmUB'ia Aziz Mauritius'
un Ka~lamalar, Matbias Gr
newaldm resmi.

100
64,65 Yukandaki Avrasya stepleri tim gelimi bir Gebe Uygarl'n ayak-
ta tutabilmiti, oysa Kuzey Amerika'nn ayn tipteki preyri ayrilkIar yerli
bir Gebe Uygarl'n hi bir zaman yaratamad.

101
mza ayn ekilde tuhaf gorunur. Ayn ekilde,
. . 1000 ylnda
san rktan barbarlarn listesini
karmaya kalksaydk, iki kk blgede yaa
yanlar dnda bugnk btn in halknn barbar
olduunu grrdk: O iki blge de, o erken ada
in Uygarlnn snrlarn izen, Sar Irmak'n
aa ve orta havzalar olacakt. Uygarlk dedii
miz toplum biimi var oldu olal, uygarlk snrla
rnn genilemesi ve barbar komularn emilip
zmlenmesi yoluyla insan gcnn artmas, uy-
garlklarn hayatlarnn ve etkinliklerinin balca
srekli zelliklerinden biri olagelmitir.
Btn rkardan btn insanlarn uygarlk
kurabileceini kabul e.dersek, ampirik gzlemlerle
kesinlemi bir olgu olan bu zmleme sreci, bi-
12 evremi?
Bir toplumun genilemesi bazan o toplumun n-
clerini fizik ve kltr asndan kendilerinden
farkl halklarla kar karya getirir. Bu farkllk
lar bir sorun yaratr; modem Batllar, rk kavra-
mn icat ederek, bu sorunu kendi zevklerine uy-
gun bir biimde zmlerdir. Helen Toplumunun,
.. sekizinci yzyl onlarna doru balayan ge-
nilemesi sonucunda, Helen akl da ayn sorunla
karlam ve onlar da sorunu, olduka farkl tip-
te bir teorik aklama yaparak -gene kendi zevk-
lerine uygun ekilde- zmlerdi. Helenlerin -
zm her bakmdan Batllarn zmnden s-
tnd. Daha fazla hayal gc gerektiriyordu, da-
ha aklcyd, daha insaniydi; hepsinden daha
nemlisi, nyargszd. Bat'nn rk teorilerinde o
kadar genel, o kadar gze batc, o kadar irkin bir
zellik olan o kendine dknlk gesi Helen -
zmnde yoktur. nk, kendilerine benzemeyen
insaniarla temas edince rk bilincine kaplmak
yle dursun, rk konusunda eskisinden de daha
pheci olan bir tarzda akl yrttler. Kendileriy-
le yeni edindikleri komular arasndaki gze ar-
pan farkllklar, tek bir insan tabiat zerinde e-
itli evrelerin farkl etkileri olarak akladlar:
Her naslsa insan tabiatnda isel bir farklln d
a vuran belirtileri olarak grmediler.
Helenlerin evre teorileri nin incelenebilee-
i klasik rnek, .. beinci yzyldan kalan ve Hi-
pokrates'in Tp Okulu'nun derlenmi eserleri ara-
snda muhafaza edilen Atmosferin, Suyun ve
Etkileri adl bir kitapktr. Elimizin altnda bulu-
nan literatr arasnda teorinin en yeterli akla
masn verdii iin bu kitap alnt yapmaya deer:
Ikliminde en byk ve en sk mevsim deiiklii olan
lkeler ayn zamanda en vahi ve en fazla farkllam
102
zim iin anlalmaz ya da zor anlalr bir olgu ol-
maktan kar.
Barbarlktan uygarla ilerleyiteki gecikmele-
rin nedeni, btn insansoyu iin ortak olan insan
tabiat ile, insan ailesinin belli dnemlerdeki ma-
halli evrelerinin baz istisnai derecede elverisiz
koullar arasndaki etki ve tepkilerdir.
Yukardaki dnceler, nsan soyunun belli
bir parasnda bulunan zel bir rk niteliinin, son
be bin yl iinde, nsanln bir ksmn Alkan
lklarn kklemesi adn verdiimiz Yin-duru-
mundan karp, Uygarln farkllamas diye
adlandracamz Yang-etkinliine srklemekte
kendini gsteren olumlu etmen olduu yolundaki
yanl kandan bizi kurtarabilir.
manzaraya da sahiptir ve buralarda trl daa'ar, orman-
ar. ovalar, ayrlar grlr; oysa fazla mevsim de-
iikligi olmayan lkelerde toprak biimi de had dereced&
monotondur. Konu incelendiinde ayn eitlemelerin in-
san tabiat Iin de geerli oldu~u grlecektir. Insan
'izyonomileri de bol aal. sulak dal tipi, ksr top--
rakl, kurak yer tipi. ayrlk-bataklk tipi. temizlenmi.
sulamas yaplm alak aval tipi olarak snflandrla
bilir. Burada da evre farkllnn insan lizii zern
deki etkileri grlyor; farkllk fazlaysa, bedent tipakl
farkllama da ayn oranda artyor .... (1)
Uygarlklarn douunda evre-teorisinin, rk
teorisinde grlen ahlaki irenlikten nasibi yok-
tur, ama entelektel adan bakldnda o da te-
kisi kadar sakattr. Her iki teori de, nsanolunun
farkl kesimlerinin fiziksel davran biimlerindf
ampirik ekilde gzlemlenen eitlilii, bu fiziksel
eitliliin bir neden - sonu ilikisi biimlnde, Ta-
biatn fizikselolmayan alannda, gene ampirik gz-
lem tarafndan verilmi eitlilik geleriyle, srek-
li ve deimez biimde bantl bulunduu eklin
de aklamaktadrlar. Irk-teorisine gre farklla
tran doal neden insan fiziinin eitliliindedir,
evre-teorisine greyse deiik insan toplunlar
nn yaad iklim, toporafya ve hidrografya ko-
uUarnn eitliliindedir; ama iki teori arasnda
ki bu uyumazlk temel deildir. kisi de, ayn eit
lemeyi, ayn bilinmez nicelii farkl deerler vere-
rek zmek yolunda, 'iki farkl giriimdir. ki teori-
nin de koyduu eitlemenin yaps zdetir; ve
ikisi de, ortak temel formUerinin sakatlnn an-
Yern lalmas sonucunda kerler. Formln z, iki
takm eitleme arasnda bir karlaktr (torre-
lation): bu karlan sabit ve kalc olduu gs-
terilmeHdir ki -her trl kouUar altnda her du-
rumda ayakta kalabilmelidir- bunun zerine ku-
rulu teoriler bilimsel yasa statsne 'girmeyi talep
edebilsinler. Byle bir snavda rk-teorisinin baa bancdr (yani Helen Dnyasnn iklimine yabanc
nl olamadn grdk; imdi evre-teorisinin de dr); ayrca, nehirlerinin de benzeri grlmemi bir
ondan farkl olamadn greceiz .. zellii vardr. Bu, Msrllarn niin nsanln ge-
rnein, Avrasya ile Arabistan ve Kuzey Af- ri kalan ksm iin tamamen yabanc ve ters davra-
rika'nn stepleri, belki drt bin yldan beri ve da- n ve alkanlklar olduunu aklar. (2) Hero-
ha birka gn ncesine kadar, fizyografya ve iklim dotus'un, Msr Uygarlnn kendirye zg karak-
asndan olduka kendine zg ve tekdzeU olan teristil<.1erini bu Hipokratesi yaklamla alklama
bir evrede, tamamen kendine zg ve tekdzeU s, bu dnyann herhangi bir yerinde, iklimi ve fiz-
bir hayat tarz olan pastqral Gebe halklaru yografyas Nil nehrinin aa vadisine ve deltasna
yurduydu. u halde bu pastoral Oebelerln evre- benzeyen btn baka lkelerde ayn davran ve
lertnin fizyografyas ve iklimi, kltrlerinin karak- alkanlklara raslansayd doru ve inandrc ola-
lertni aklamaz m? ncelememizi Eski Dnya'- bilirdi. Tabii Msr Uygarlnn fiziksel evresinin
nn ana karasndaki steplerle snrlandnrsak, ev- tpatp ayn olan herhangi bir lke aramak sama
re tipi ile toplum tipi arasndaki banty gste- olur, ama gerek Aa Frat-Dicle havzas, gerekse
rir ki, bu da, benzer evrelerin her zaman ve her nds havzas buraya yaklak olarak benzer. Bu
yerde, taklit yoluyla deil, Tabiatn tekdzelii il- iki baka yrede fiziksel koullar, baz ana zellik-
kesi uyarnca, benzer toplumlar yarattn savu- leri bakmndan, Msr'dakinin eidir. ki yreyi de
nan evre-teorisinin iddialarna uygun der. Ne ayn ekilde stepler evreler, iklim ayn ekilde ku-
var ki, daha baka snamalar uygulandnda, ba- rudur, uzaklardaki yal, tepeleri karl dalardan
ntmm ktn gryoruz. nk dnyann, doan byk nehirlerin getirdii bol miktarda su
Gebe toplumlar iin evre olan baka alanlarnn ve alvyon vardr; ve birbirine benzeyen bu iki
-Kuzey Amerika'nn preyrileri, Venezella'nn ya- ortamda da, Msr Uygarlna benzer uygarlklar
nolar, Arjantin'in pampalar ve Avusturalya'da dodu. Ama inceleme alanmz genilettiimizde,
bat Queensland ayrlaryla New South Wale, a- bantnn ortadan kalktn gryoruz. Nil ile n
yrlar kendi bana bamsz Gebe topl umlar ya- ds ve DiCle-Frat'n aa vadilerinin yaratt ev-
ratarak evre-teorisinin balca gereini yerne ge- re koullar, Birleik Devletler'in gney-batsndaki
tirmemitir. Potansiyelleri de szkonusu deildir. Rio Grande ile Kolorado nehirlerinin vadilerinde
Modern caf!da Bat Tonlumunun giri'imleriyle bu de vardr. Dnyann br ucundan getirdii uygar-
potansivel sonuna kadar gereke~mi'tir. lerleyen ln kaynaklaryla donanm Avrupal gmenin
pulluk ve fabrikann nnde bu sahipsiz toprak- elinde, Amerika'nn bu nehirleri, Nil ve Frat'n bir
lar kazanan ve birka kusak bovunca elinde tu- zamanlar Msrl ve Smer sulama mhendislerine
tan nc Batl hayvanclar -Kuzey Amerika' sunduu mucizeleri yarattar; ama Kolorado ya da
nn kovboylar. Gney Amerikal gooiar ve Avus- Rio Grande bu byy, onu zaten baka yerde
turalyal srclar- nsanolunun hayalini, tp renip sindirmemi insanlara retemezdi. Bu insan-
lt hkitler. Tatarlar ve Araplar gibi fethettiler. larn, gerekli ustala sahip olduktan baka, frsat
Gcebe alkanlklar olmayan. ortaya kt kal kan yerde ustalklarn uygulayacak ruha da sa-
tarm ve manifaktrle geinen bir toplumun n- hip oldul<.lar unutulmamaldr.
eillerini. bir kuak iin olsun, Gebe insanlara Belirli tipte bir evrenin bir insan toplumu ta-
dntrebilseydl. Amerika ve Avusturalya step- rafndan elverili duruma getirilmesi, ama bir ba
lerinin potansiyeli gerekten gl olurdu. lk ka insan toplumunun ayn potansiyelleri kullan-
Batl kaiflerin burada bulduu insanlar da. ne may baaramamas, pek ok rnei grlen bir o-
tuhaftr ki evrenin potanSiyeli tarafndan Ge- laydr. Ama potansiyelolarak sulamaya yatkn iki
belie itilmemi, bu geni Gebe cennetlerinde av- nehir yata ve potansiyelolarak otlak yaplmaya
clktan baka yapacak i bulamamlard: Hay- yatkn iki step rnei. rk gibi evrenin de uygar-
vanclk-ncesi avclk ve yiyecek-toplaycl d- ln dou nedeni olmadn gstermeye yeter.
zeyinde bir ekonomileri vard. "evre. grecelii olan bir terimdir. Bir ba
evre-teorisni bundan sonra bir de Aa Nil kasnn varln, varoluunu ve etkinliini ima e-
vadisine benzeyen alanlar gzden geirerek snar der. Bu bakas, yaayan bir yaratlktr; ve her ya-
sak, gene ayn sonula karlarz. Yunan ulusu ayan yaratn evresi, Evrenin geri kalan ksm
tarihinin Helenik a'nda Firavunlar Msr ile nn toplamdr. rnein, bir insann evresi, canl
lemas eden btn Yunanllar, Msr Uygarlnn, ve cansz btn insan-olmayan Doa ile teki in-
Yunanl gzne grnen zellikleriyle karlam sanlardan meydana gelir (yaayan insanlar kadar
!ard. Herodotils, Msr kltrnn bu zelliklerini, lmler de buna dahildir). Her eyden nce, bir
bu kltrn biimlendii fiziksel evrenin zellik- insann evreSi, o insann kendi insanl tabiatn
lerine hamleder. "Msrllarn yaad iklim ya- da ierir. nsann evresinin, bu son szn ettii-

103
miz gesi -isel manevi ge- kiinin, evresinin
geri kalan btn geleriyle ilikilerinin anahtar
dr; nk, bir insan kendi iindeki Doaya ege-
men olmasn bilmezse, kendi dnda yatan Ev-
rene egemen olmasn da bilemez. "Btn esrarla-
r ve btn bilgileri anlamak elinden gelebilir (O),
ama en yksek derecede kazanlm teknik ustalk
bile, kendini ynetmeyi bilmeyen insana yararl
olamaz.
nsann evresindeki insan-d Doadan mey-
dana gelen ge ise, atalarmzn bilinlenmeye ba
layp insan olduklar o bilinmeyen tarihten mil-
yonlarca yl nce de vard. nsan-d Doann, ge-
lecekte, insan soyunun yok olaca o bilinmeyen
tarihten sonra da milyonlarca ylolacan tahmin
edebiliriz. nsan-d Doann tarihinde (bu tari-
hin nsan-ncesi ve insan-sonras blmlerini in-
san-olmayan bir gzlemcinin kaydettiini hayal e-
debilirsek Evreni meydana getiren gelerden biri-
nin de nsanlk olduu dnem, gz ap kapayacak
kadar ksa bir zaman olacaktr. Ama nsan varoldu-
u srece, insan-d Doann nsan iin nemi,
nsann evresinin bir paras olmasdr (en nem-
li paras olmasa bile). Evrene nsan asndan ba-
kldnda,
corafi olgular, kendilerine yaklald zaman olgudur-
lar. .. Insan olmadka bu dnya bir evre deildir, bi-
zim dnyamz deildir... Insan olmadan, evre de oL-
maz. (4)
Doann bir rn, ancak insan onu kullanmak istedii
ve kullanabilecek teknikleri bulduu zaman doal bir
kaynak olur. Dolaysyla. zengin, bataklk bir toprak, fn-
san onu kurutup ekime elverili duruma getirinceye ka-
13 Meydan9kuma-ve-1epki
Son be bin yl iinde nsanln bir ksmn
"alskanlklarn btnsellemesindenn "uygarln
farkllamasomaiten olumlu etmeni aryorum im
di. nsanlk tarihinin ritmi, ilk olarak uygarln
afanda bu deiimden gemi deildir. Mezopo
tamya evresinde yaayan baz insan toplumlar
tarm icat ettikleri zaman bu deiimden geilmi
ti. Bundan daha nce, baz daha eski toplumlar -o
zamarlar belki de yarm milyon yanda olan- A-
a Paleolitik aralar (Aa Yontma Ta) yap-
maktan vaz geip ok daha yeterli Yukar Paleoli-
tik teknii icat ettiklerinde de ayn eyolmutu.
nsanlk tarihindeki yeni balanglarn en radi-
kali, nsann insan-ncesi atalarnn insan haline
geldii ilk balang noktasyd. Dolaysyla, bu gi-
bi yeni balanglarn aklamasn aramak, yalnz
uygarln deil, ayn zamanda insanln da kke-
nini aramaktr.
imdiye kadarki araymda ruhsuz glerin
104
dar doal bir kaynak deildir: insan kullanmak steyene
ve kullanma yolunu bulana kadar kmr, altn ve uran-
yum madenieri de herhangi bir nem tamyordu. (S)
Bylece, Doann, nsann evresi olan insan-
d gesindeki eitliliin insan kltrndeki e-
itliliin nedeni olduunu, kltr tipleriyle fizyog-
rafya ve iklim tipleri arasnda deimez bir bant
bulunduunu ileri sren Yunan dnrleri yan
lyorlard. Corafi olgular, kendilerine yaklald
zaman olduklar gibi olgudurlar" ve bu yakla
m ancak insan yapabilir. Bu dorudur, ama bu
doruysa bunun kart olan nerme de doru ol-
maldr. Corafi olgulara yaklaan insan, bu olgu-
larla baa kabilmek iin gerekli donanma ya sa-
hiptir ya da deildir; ve nsann donanmnn ana
noktas nsann teknolojisi deildir; ruhudur. n
san, baz corafi olgularn sunduu potansiyeller-
den yararlanma giriimi iin gerel<li grten, in-
siyatiften, sebattan, ve hepsinden nemlisi, kendi-
ne egemen olabilme yeteneinden yoksunsa, en iyi
aralar da kendi balarna, nsann bu ii baar
masn salayamazlar. nsanda belirleyici etmen
-terazinin baar ya da baarszlk kefesinin ar
basmasn belirleyen etmen- rk deildir, ama ay-
n zamanda ustalk da deildir; Evrende nsann
kendi zuhurunun bir sonucu olarak nsann evre-
si haline gelmi Doann tQplamnn nsana mey-
dan okumas karsnda nsann tepkisini gsterdi-
i ruhtur. Tabiatn bu toplam, gerek nsan so-
yunda (Home sapiens), gerekse bu trn bireysel
temsilcilerinde - yani, tek tek kiilerde- kendini
gsteren nsan tabiatn da iine alr.
-,redururluk, rk ve evre- etkilemele ini ele
aldm ve determinist neden-sonu ilikisinin terim-
leri iinde dndm. imdi btn bu manevralar
birbirleri ard sra boa knca, ard arda dizilen ba-
~arszlklarmn yntemde bir yanla iaret edip
etmediini dnmek zorunda kalyorum. Belki de,
aratrmamn banda (I) kendi kendimi uyard
m halde gene apatetik yanlt"ya kurban gittim.
Yaayan yaratklarn incelenmesi demek olan ta.
rih dncesine, cansz Doa zerine dnmek
iin yaratlan bilimsel dnce yntemini uygula-
mam sakn bir yanlg olmasI,!? Ayrca, insanlar
aras karlamalarn sonularn neden-sonu ile
yiinin rnekleri olarak ele almakla bir yanlgya
daha dm olmayaym? Bir nedenin sonucu ka-
nlmazdr, deimezdir ve nceden tahmin edile-
bilir. Ama yaayan kimselerin biri ya da brnn
bir atma karsnda insiyatifi bir neden deildir;
bir meydan okumadr. Dourduu durum da bir
sonu deildir; bir tepkidir. Meydan okuma-ve-tep-
ki (2) bir olaylar dizisini temsil etmek bakmndan
neden-ve-sonuca benzer. Ama dizinin karakteri ay-
n deildir. Tepki, sonuca benzemez, nk nce-
den belirlenmi deildir, her durumda ayn olmaz
ve dolaysyla nceden tahmin edilmesi, kendi isel
yaps gerei mmkn deildir. imdi sorunuma
yeni bir gzle bakacam. imdiye kadar gler
grdm yerde imdiden sonra kiiler grece-
im. nsanlar arasndaki ilikileri, sonu yaratan
nedenler olarak deil de, tepki yaratan meydan
okumalar olarak resmedeceim. Platon'un gster-
dii yoldan gideceim: Mitolojinin diline kulak ve-
rebilmek iin bilimin formiilIerinden uzaklaaca
m.
imdiye kadar, bir eleme sreci sonunda, bir
eyi kefettik: Uygarlklarm doularnn nedeni
basit deil, karmaktr; bir varlk deil, bir iliki
dir. Bu ilikiyi ya iki insan-d g arasndaki -r-
nein' otomobilin motorunda birbirlerini deiti
ren benzinle hava gibi- karJkl etkileme ya da
iki kiilik arasndaki bir karlama olarak kavra-
mak arasnda bir seme yapmak durumundaylZ.
Zihnimizl bu iki kavramn ikincisine yatralm.
Belki o bizi aydnla karr.
nsann hayal gcnn yaratt en byk hi- mektedir; ve Doann allm gidiinde yaratt
kaye ve dramardan bazJa~n olay rgs insan-
st kiilikler arasnda bir atmay ele alr. Tev- lar olduuna inanlmaktadr.
rat'n Tekvin Kitab'ndaki nsan'n D hika-
yesinin olay rgs Yahweh ile Ylan arasndaki a-
tmaya dayanr; ayn antagonist kiiler (Suriye
ruhunun daha ileri dzeyde aydnlanmas sayesin,
de bllm deitirmi olarak) arasndaki ikinci bir
atmaysa nsanln .Kurtuluu'nu hikaye eden
ncil'in olay rgsn mezdana getirir; Eyb'n
Kitab'nn olay rgs Tanr ile eytan arasndaki
atmadr; Tanr ile Metistofeles arasndaki a-
tmadr; Tanr ile Metistofeles arasndaki atma
Geethe'nin Faust'unun olay rgsdr; Tanrlarla
Daymonlar arasndaki atma skandinavya'nn
Voluspa'snn olay orgsdr; Artemis ile Afrodite
arasndaki atma Evripides'in Hippolytusunun
olay rgsdr.
Her zaman ve heryerde ortaya kan bir mit-
te -Zaman-ncesi imge denebilecek bir ey var-
sa o da bu mit olmal dr- yani Bakire ile onun o-
cuu'nun Babas arasndaki karlamada, ayn o-
lay rgsnn bir baka biimini grrz. Bu mi- suz okluunu temsil eder. Teoloji dilinde de ayn
tin kiileri sayslZ adlarla, binlerce deiik sahnede,
kendi deimez rollerini oynayagelmi.lerdir: Danae
De Altn Yamuru; Avrupa ile Boa; vurulmu Yer-
yz olan Semele ile yldrm savuran Gkyz Adem ile Havva'nn Aden Bahesi'nden kovulmala-
olan Zeus; Evripides'in Ion'unda Kreusa ile.Apol-
lan; Psike ile Kpid; Gretchen ile Faust. sa'nn
doacann bildirilmesi sahnesinde de ayn tema
biraz deimi olarak ortaya kar. Gezegenler sis-
teminin Gne ile bir baka geen yldz arasnda
ki yaknlama sonucu doduu teorisini ortaya
atan ada Batl astronomlar bile bu deiken
mite kar ilgi duydular.
Onlarn varsaymna gre uzak gemite bizim gneimiz
de gezegenleri olmayan normal bir yldzdl. Sonra, yakla-
k olarak yirmi milyon yl kadar nce, uzaydan ge-
mekte olan bir baka yldz gnein ok yaknndan ge-
ti. Iki cisim arasndaki ekim yznden birbirlerinin ev-
resinde savruldular, sonra br yldz yoluna devam
etti. Ama bu yakn karlamada gneten byk gazl
kitleler koptu: bunlann bir ksm geri dnd. bir ksm
giden yldzn ardna taklp uzaklat, ama bir ksm da
gnein ekim alan iinde kalarak onun evresinde dn-
meye balad. Bu gazlar zamanla daha kk paralar
halinde YOOunlatllar, sonunda gitgide byyen cisimer
haline gelerek gezegenleri meydana getirdiler. (')
Bu, modern astronominin uyumsuz diliyle de
olsa, Doann eitiro grmemi ocuklarnn azn
da tandk bir yk olan, Gne tanras ile ona
sahip olan erkek g arasndaki mitolojik karla
mann yeni bir formlnden baka bir ey deildir.
Bu kadar deiik balanlarda ve bu kadar e-
'litli biimlerde tekrarlanan bu hikayenin ya da
dramn olay rgsn analiz etmeye alalm. ki
genel zellikten balayabiliriz: Karlama; ender,
hatta benzeri olmayan bir olayolarak dn
kopuun ycelii ile eorantl bir ycelikte sonu-
Helen mitolojisinin rahat ileyen bir dnyas
vard; tanrlar insanlarn gzel kzlarn grr ve
o kadar ouna istediklerini yaparlard ki kurban-
lar iirsel kataloglara sokulup alayalay sralana
bilirdi ('); gene de byle olaylar her zaman heyecan
yaratrd ve sonu olarak kahramaniar doard. o-
lay rgsnn, karlaan iki tarafn da irsanst
olduu biimlerinde olayn enderlii ve anilii da-
ha ak seik grnr. Eyb'n Kitab'nda "Tanr'
nn oullarnn Tanr'nn huzuruna vardklar ve
eytan'n da aralarna girdii gn belli ki olaan
st bir olayolarak anlatlmaktadr; Goethe'nin
Faust'unda eylemi balatan Cennette nsz (p
hesiz bu da Eyb'n Kitab'ndan esinlenmitir) b-
lmndeki Tanr ile Mefistofeles arasndaki kar
lama da byledir (O). Her iki dramda da, Cennet'
deki olaanst karlamann Yeryzndeki so-
nular muazzamdr. Eyb'n ve Faust'un ektik-
leri, sanatn sezgisel dilinde, nsann ektiinin son-
muazzam sonu, ncil'deki Tekvin'de resmedilen
insanst karlamalarn sonucu olarak temsil
edilir. Yahweh ile Ylan'n karlamasndan sonra
r nsann D'nden baka bir ey deildir; n
cil'de sa'nn ge ykselii nsann Kurtuluu'ndan
baka bir ey deildir.
105
 66 EYTAN'N MEYDAN OKUMASI, TANR'NN TEPKtSt Tann'nn Ev-
reni'ne eytan'n burnunu sokmas tanrsal yatatcln yenilenmesini gerek-
tirir. Blake'in sulu boya resmi eytan' canl bir hareket, Tanr'y hametli bir
hareketsizlik iinde gsteriyor. Aada, kusursuz ve dimdik Eyp.

106
 67 Ben Tanr mym? duyuyorulII (Fa.ust). Faust'un insan bilgisinin
tesine gemek iin huzursuz aranlar Tanr'ya kar bir meydan okumadr,
ama Tanr bunu ksr miskinliin bir alternatifi olarak kabul ediyor.

ncil'de olayn benzersizlii, hikayenin zne
uygundur; modem Bat astronomisinin keifleri
merkezi dnya olan evren kavramn ykt ykal,
Bat akl bu ilikayeye durmadan taklp sendele-
mitir.
Ama, benzeri olmayan bu tanrsalolayn tarih
kadar eski mitini daha dn yalanlar gibi grnen
modern astronomik genilik kavram, yarin ayn
miti dorulayabilir: nk bo uzayn genilii ile
yldzlarn saysnn muazzaml tamamen orant-
szdr; dolaysyla iki yldz arasndabir karlama
akl almayacak kadar ender bir olayolmaldr. By-
lece, dnyada hayatn ortaya kmasna yol at
varsaylan Gne ile bir baka yldz arasndaki ya-,
knlamann enderlii ve anilii, karlamann
Tanr ile eytan arasnda, sonucun da nsann D-
ve Kurtuluu olduu Tekvin ve ncil'in zn-
de olduu gibipir, onlar zedelemez. Oyunun gele-
neksel olay rgs en olmadk ortamlarda kendini
gsterebiliyor.

107
 8 D VE BACILANMA Insan dm olmasayd, Tanr fedakar sev-
gisini belli edemeyecekti: Havva'nn batan kmas ile sa'nm armha geri!
mesi, ortaan Hayat ve lm Aac sembol ile birbirlerine balanyor.

Oyun, eksiksiz bir Yin durumuyla balar. Ev-

ren'de Balder, kendini hayatta tutmakla her eyin
gzel ve parlak olmasn salar. Gkyznde:
Die unbegrejflich hohen Werke
Sind herrlich......ie am ersten Tag. (6)
Yeryznde. Faust bilgide kusursuzdur; Eyp iyi-
lik ve refahta kusursuzdur (7); Aden Bahesi'n.
deki Adem ile Havva, masumiyet ve rahatlkta ku-
sursuzdur; bakire!er -Gretehen, Danae, Hippoly-
tus- temizlik ve gzellikte kusursuzdur. Astrono-
Tllun evreninde, akkor halinde maddenin kusursuz
bir kresi olan Gne Uzay iinde engeli olmayan
bir yolda ilerlemektedir. Biyoloun evreninde, tr
evresi ile kusursuz bir uyum iindedir.
Yin bylece tamam olunca, Yang'a gemeye
hazr demektir. Ama ne iteeektir onu oraya ge-
meye? Tanm gerei, kendi lleri iinde kusur
suz bir durumda bir deIiklik olabilmesi iin, an-
cak darpan bir iti ya da dardaki bir ama de-
imeyi balatmahdr. Durumu, fiziksel bir eden
ge durumu olarak kabul ediyorsak, Gne kresi-

108
nin yzeyindeki gazlar ekmek iin bir baka yl
dzn ya da motorun iindeki durgun havay pat-
latmak iin bir baka gazn bulunmas gerektiini
de kabul etmeliyiz. Durumu, psiik bir ermilik ya
da nirvana olarak kabul ediyorsak, sahneye bir ba
ka oyuncu sokmalyz: Baz pheler uyandrarak
zihni yeniden dnmeye zorlayan bir eletirici;
endie, honutsuzluk, korku ya da antipati yarata-
rak yrei yeniden duygulandral} bir dman; ya-
ni, tarlaya delice otu ekecek bir dman ('J; kar-
ma varatmak iin bir istek. Tekvin Kitab'nda Y
lan';n. Eyb'n Kitab'nda eytan'n, Goethe'nin
Faust'uncla Mefistofeles'in, skandinav nitolojisin
de Loki'nin, Evripides'in Hippolytus'unda Afrodi-
le'nin ve on'unda Apollon'un ya da modern Bat
astronomisinde geen yldzla Darwin'in evrim
teorisinde evrenin rol budur. Modern bir Batl
filozofun dedii gibi, Bireyi sarsmak ve ayrca ...
iinde tutsak olduu kollektif ereveleri krmak
iin, dardan sarslmas ve drtklenmesi mutla-
ka zorunludur. Dmanmz olmasa ne yapar-
dk? ('l
Bu rol en iyi yorumlayarak oynayan Mefisto-
feles'dir. lkin, Tanr, Cennetteki nsz'de sorunu
ortaya koyar:
Des Menschen Tatigkeit kann allzulelcht erschlaffen.
Er liebt sich bal d die un bed ing te Ruh;
Drum geb' ich gem ihm den Gesellen zu,
Der reiz und wirkt und muss als Teufel sehaffen. (LO)
Daha sonra Mefistofeles, Yeryznde, kendini
Faust'a tantrken, roln ayn ekilde aklar:
Ich bin der Geist, der stets verneintl
Und das mit Recht; denn alles. was ansteht,
st wet!. dass es ugrunde geht;
Drum besser war's. dass nlchts eolslnde.
SO ils denn alles. was ihr Snde.
Zers!orung. kurz das Bse nennt,
Mein eigenlliches Element. (ll)
Son olarak Faust da, lrkenki konumasnda
dmannn roln kendi deneyine dayanarak bu
~ilde aklar:
Nur der verdien sich Freiheit wie das Leben
Der taglich sie erobem muss. (12)
Kusursuz Yin-durumundan yeni bir Yang-et-
kinliine gemek iin itki ya da ama Tanr'nn ev-
lenine eytan'n mdahalesinden gelir. Olayen iyi
ekilde mitolojik imgelerle anlatlabilir, nk -
nerne mantk terimlerine evrildii zaman ortaya
kan elikiler bu imgelerde glk yaratmaz.
Mantkta, Tanr'nn evreni kusursuzsa, dnda bir
eytan da bulunamaz. eytan varsa, srf onun .bu
varoluu yznden, gelip bozduu kusursuzluk da
bandan beri zaten eksik olmaldr. Mantk ere-
vesi iinde zlemeyen bu mantki eliki, her e
ye kadir bir Tanr'y ven, ama Onun da iki nem-
li snrlamaya tabi olduunu bandan kabul eden
air ve peygamberin imgelerinde sezgisel bir ekilde
alr.
Birinci snrlama, yaratm olduu eyin ku-
sursuzluu yznden Tanr'nn daha fazla yaratc
etkinlie frsat bulamamasdr. Tanr kendisi a
kn olarak grlyorsa, u' halde
Die unbegreflich hohen Werke
Sind herrlich. wie. am ersten Tag; (13)
yaratlan eserler her zaman ycedir, ama yce-
likten yceliegitmezler (i' l. Bu noktada, Tan-
r'nn ruhunun olduu yerde, zgrlk vardr, (L~)
ilkesi ilemez; Tanr ikin olarak grlyorsa ay-
n snrlama gene geerlidir:
Der Gott, der mir im Busen wohnt
Kann tief mein Innerstes erregen.
Der ber alIen meinen Kraften thront
Er kan n nach aussen nichts bewegen. (lll)
Tanr'nn kudretinin tabi olduu ikinci snr
lama, yeni yaratmala r frsat Kendisine dardan
sunulduunda, Onun bu frsat kabul etmek zorun-
da olmasdr. eytan Ona meydan okuduunda, bu
meydan okumaya karlk vermemezlik edemez.
Tehlikeli yaamak: Nietzsche'nin Zerdt' iin
lkselolan bu ilke, Tanr iin bir zorunluktur. De-
lice otu meseli bu snrlamaya rnektir:
Ve ev sahibinin hizmetileri gerip ona dediler: Efendi,
sen taflana iyi tohum ekmedin mi? yle Ise, delice ne-
reden oldu? Ve hizmetilere: Bunu bir dman yapm
tr, dedI. Hizmetiler de ona: yle ise, ister misin, gidip
onlar toplayalm? dediler. Fakat o dedi: Hayr, belki de-
liceleri toplarken. onlarla beraber buday da skersiniz.
Hasada kadar brakn. ikisi beraber bysn; hasat
vaktinde ben oraklara diyeceim: nce deliceleri top-
layn, ve yakmak iin onlar demet yapn; fakat buday
ambarma toplayn. (I')
Tanr, eytan'n bu meydan okumasm kabul
etmek zorundadr, nk. ancak Kendi amalarn
inkar etmek ve Kendi eserini bozmak pahasna ka-
bul etmekten kamabilir, aslnda, Kendi z tabiat
m inkar edip Tann olmaktan vaz gemek pahasna
yadsyabilir ki bu da imkansz bir eydir ya da ta-
mamen ayr bir hikayedir.
Bylece Tanr mantki bir ereve iinde he
eye kadir deilse, mitolojik bir ereve iinde hala
yenilmez olabilir mi? eytan'n meydan okumasn
kabul etmek zorundaysa, bunu izleyecek sava ka-
zanmas da eit derecede zorunlu mudur? Evripi-
des'in Hippolytus'unda Tanr'nn roln Artemis,
eytan'n roln ise Arrodite oynamaktadr, ama
burada Artemis savatan kanamayacak durumda
olduktan baka, yenilmeye de batan mahkumdur.
Olimpus tanriar arasndaki ilikiler -barbar bir
sa va reisin sava etesinde birbirlerinin stdr
hepsi- anariktir:
Kbrsl tannayd
Btn bu ktlkleri isteyen.
Doyurmak iin gazabn. Ve bunu Zeus
Kesinkes buyurmutu gkyznden: Hi bir Tanr
Bozamaz bir Tanr'nn kesin iradesini;
Ozlse de ktmardan seyreder ancak. (L8)
Artemis de bu durumda, bir gn kendisi ey-
109
tan roln Afrodite'ye zarar vermeyi ka-
oynayp
rarlatrarak kendini avutabilir:
ElIerim ulaacaktr intikamma,
Yaayan erkekler iinde en sevdiinin
Yreini dalerek amaz oklarla. (lll}
Bylece, olay rgsne Evripides'in verdii bi-
imde. eytan roln oynayan G savata zaferi
kazanyor ve son.u bir yaratma deil, bir yok etme
oluyor. skandinav hikayesinde de yok olmak. ayn
ekilde Ragnarok'un (tanrlarla daymonlarn lp
ldrldkleri" zaman) sonucudur ('O); ama gene
de Voluspa'nn yazar kendine zg dehasy\a ka-
ranl deler ve ardnda yeni bir afan- n gs- Tanr'nn zaferiyle sona erer.
terir. te yandan, ayn olay rgsnn bir baka
biiminde, meydan okumann kanlmaz br ekil
de kabul edilmesini izleyen sava, eytan'n ilk kur-
unu atp da adamn vurmay beceremedii bir vu-
ruma deil de, grne gre eytan'n kaybet-
meye mahkum olduu bir bahis eklini alr. Bu
bahse-girme motifinin ilendii klasik sanat eser-
leri, phesiz, Eyb'n Kitab ile Goethe'nin Faust
udur ve nerli konularn en ak seik konduu
eser de gene Faust'dur.
Tanr, Cennetteki nsz'de Mefistofeles'le bah-
se girmeyi kabul ettikten sonra (21), artlar Yery-
znde, Mefistofeles'le Faust arasnda, aada ol-
duu ekilde tespit edilir:
faust. Werd Ich beruhlgt je mich auf ein Faulbett legen.
so sei es gleich um mich getan!
Kanost du mich schmeichelnd je belgen
Dass ich mir selbst gefallen mag,
Kannst du mich mit Genuss betrgen.
Das sei fr mich der letzte Tag!
Die Welte biet' ich!
Mefistoleles. Topp!
faus.. Und Schlag aul Schlagl
Werd' ich zum Augenblicke sagen:
'Verweile doch("Ou bist so schnht
Dann magst du mich in Fesseln schlagen.
Dan wi1! ich gem zugrunde gehn!
Dann mag die Totenglacke schallen.
Dann bist du deines Dienstes trei.
Die uhr mag stehn. der Zeiger fallen.
Es sei die Zeit fr mich vorbei (22)
Bu mitik szlemenin bizim yeni balanglar 50-
runumuzla ilgili nemi, Faust'un bahse girdii
anda, bundan nceki daa trmananlar benzeti-
mizde, tepedeki dzlkte uzun sre hareketsiz yat-
tktan sonra kalkp kayann yamacna trmanmaya
balayanlardan biri gibi olmasdr ('3). Bizin! ben-
zetmemizin dilinde Faust unlar. sylemektedir:
Bu dzll\' terk edip bunun yukarsndaki yen
bir dzlk aramak zere bu yamac trmamaya
karar verdim. Bu ie kalkrken ~mniyeti bilerek
ve isteyerek geride braktll\'nU, kendimi tehlikeye
attm biliyorum. Biliyorum ki bir kere dqrakla-
yacak olursam derim ve bir kere decek olur-
110
sam yok olurum. Gene de, baar mmkn oldultu
iin, ben bu kanlmaz riski gze almaya hazrm."
Olay rgsnn bu biimi ald bir hikayede,
Korkusuz dac, ynla lm tehlikesini, umutsuz
vartay atlattktan sonra, tepeyi baaryla trmana
rak zafere ular. Gerek Eyp, gerekse Faust'da;
bahsi Tanr kazanr, daha sonra, Yeni Ahit'de, gene
ayn sonu alnr. Yahweh ile Ylan arasndaki sa-
va, Tekvin Kitab'nn ilk eklinde, Hippolytus'da
Artemis ile Afrodite arasndaki sava gibi sonulan-
mt ("). Ama ayn antagonist ift arasndaki, n
cil'de (Yeni Ahlt'de) anlatlan ikinci karlama
Ayrca, Eyb'de, Faust'da ve Yeni Ahit'de, bah-
si eytan'n kazanamayaca ima edilmi, hatta
aka ilan edilmitir; denilmitir ki eytan Tanr'
nn iine bumunu sokarken Tanr'nn amacn bo-
zamaz, tersine bu amaca sadece hizmet edebilir ve
Tanr bandan beri duruma hakim olarak eytan'
n kendi yenilgisini kendisi hazrlamasna frsat
verir. !sa, bakiUii:Jere, mabedin kumandanlarna
ve ihtiyarlara bunu ima eder gibidir: Bu sizin saa-
tnzdr ve karanil\'n kudretidir (25); Pilatus'la
konuurken de yle: Eer sana yukardan veril-
memi olsayd, benim zerimde senin hi kudretin
olmazd!. (,G) Modern bir Hristiyan ilahiyatlSnn
kalemi de ayn imay iliyor-:
Isa zafere ac
ve yenilgi ve lm yoluyta erimiyar. -Onun
yaratklar olan bizler iin de aym-- nk ... aslnda bu
eyler zaferin kendisidir.. bizim ha.a. da karsnda ar-
pmamz gereken ktOl~n yolunu nasl iz'edi~ini ve
sonunda nasl. balangta direnir ve yok eder grn-
d iyiliin ta kendisi Olduunu Dirilen sa'dan grp
anlarz: Tanr bizden daha da emin olabilmek iin bizi
terk etmelidir. (27)
Bylece, Goethe'nin Faust'unda, Cennetteki n-
sz'de bahise girildiinde, Tanr Mefistofeles'e
unlar syler,
Du darfst auch da nur frei erseheInen, (ZS)
ve Mefistofeles'i bir arkada olarak nsan a sevin-
le vereceini syler, nk,
reizt und wirkt und muss, als Teufel, sehaffen (Lg)
Daha da ga,ribi, Mefistofeles Faust'a kar saldriya
getiinde kendini yle tantr:
Ein Teil von jener Kraft
Die stets das Bse will und stets das Gute sehaftt. (:LO)
Aslnda Mefistofeles, yaratmay baard btn
ktlklere ve aclara ramen, oyun boyunca,
sonunda aldanaca belli olan bir soytar olarak ele
alnmaktadr. Cennetteki nsz'den az nce grd-
mz alntda Tanr Kendisi de bu tarzda konu-
ur:
Ich habe .deinesgleichen nie gehasst.
Von alien Geistern die vemeinen
st mir der Schalk am .wenigsten zur Last. (31)
,
Ayn izgi oyunun birinci blm boyunca de.
vam ettikten sonra ikinci blmde ~aha da youn-
 ve zellikle komik bir biimde yazlan son ba-
ar
anszlksahnesinde (S2) Mefistofeles tam bir soy-
lan haline sokulur. Faust, lrkenki konumasn
da, Mefistofeles'le girdii bahsin temeli olan
Verweile doch, du bist so schn
szn tekrarlar; ve Mefistofeles, cesedin banda,
bahsi kazandna inanarak srtr; ama erken se-
vinmitir; nk Faust bu nemli form imdi
ki zaman iin olumlu ekilde deil, gelecek zaman Goclhe'nin on dokuzuneu yz)'l etlisyanlarndan ahnaD:_ ~serin ban_ ve sonu-
nu gsteren bu iki graviirde eski popiilrr Fast efsanesnn dolayszligt az ok
Iin artl olarak sylemitir: grlebiliyot".
Zum Augenblicke drtt' ich sagen
,Verneile doch, du bist so schn! .. 69 eytan Tanr'ya meydan okuyo!".
Im Vorgefhl von solchem hohen Glck
Genisess' ich jetzt den hacns'en Augenblick. (33)
Sonunda Mefistofeles bahsi kaybeder; len Fa-
ust'un lmsz yann burnunun dibinden alp
gtrrken duyusal byleyicilikleriyle Mefistofe-
/es'in akln elen koronun att gllerle gln
br akilde sahneden kovalanr. Boa giden btn
bu emeklerden sonra'hem kendine acyan, hem de
tedinI ~ayan Mefistofeles, Venedik Taciri'nin
oundaki baarsz Shylock'dan daha da zavall
idr tlptir.
k byk modern Batl oyun yazarmzn ya-
ratt bu gii!n ekilde hezimete uram kt ki-
Illerin prototipi, skandinav mitolojisinin Loki'si-
dlr: Loki, kristalleip mit haline gelmeden nce bir
dini ayin olarak oynanan geleneksel ve yazar be-
lirsiz bir dramda roloynamt, Bu ayin oyununda,
Loki.
. iblisi ininden karmak, dmanl!:! son perdesine
vardnp bylece zaferin yolunu hazrlamak olan kutsal
oyuncu)'du. Ikili zelli~i bundan tryd ... Byle bir tip,
hayatn felhedilmesini salamak iin gerekli oyunlarn ve
70 e....Ytan ve Cennet Faust'un rununa :::;ahip olmak iin arpyol".
numaralarn suunu yklenmek zorundadr. dolaysyla ko-

mik bir kii, kaderi, sonunda tongaya bastrlmak olan

bir dolandrc durumuna der. (34)
,.. '
eytan gerekten kaybe-
kand,rld m? Tanr,
demeyeceini bandan beri bildii
bir bahse mi
girdi? Bunu iddia etmek gtr: nk, byle ol-
sayd, btn hlk8.ye batan sona br uydurmaca 0- i ...... 1/
lurdu. Tanr hi br riske girmemi 'olurdu. Kendi-
mtehlikeye atmak olmazdi bu yapt; phesiz,
.m bir eyi gze almayan, hi bir ey kazanamaz
a.. Karlama olmayan br karlama, bir kar-
lamann yarataca sonular yaratamazd: Ya-
ni, Yin'in Yang'a g>mesi gibi muazzam br koz-
mik sonu ortaya kmazd!.
Aslnda eytan, Tanr'nn yaratklarndan bi-
rini batan karmaya kalknca, Tanr Kendisi
dnyay yeniden yaratma frsatn bulur. Dma
nn atall mzrann vuruuyla, derinlerdeki b-
tn pnarlar fkrr. eytan'n mdahalesi Yin'den
Yang'a, statikten dinamie geii salamtr. Ama
Tann da, kendi Yin-durumu tamamladndan be-
ri, Kendi kusursuzluu yznden iinden 'kama-

III

71, 72 AC EKER~~K EDl'iiLEX BLGl Eyb'n ve armh'taki isa'nn
cekti~i aclar baka trl criilcmcyccck bir 3.nay:~ kudreti kazandryor.
112
d bu durumu drt gzle bekliyordu. eytan, Tan-
r'ya bir baljka hizmette daha bulunmu oluyor;
Yin bir kere Yang'a dnnce, Tanr'nn daha
yksek bir dzeyde yeniden Yang'dan Yin'e gee-
rek yapt yeni yaratma edimini tamamlamasn
eytan kendisi de nieyemez. eytani dengesizlik
tanrsal edengeyi bir kere bozunca, eytan baru-
tunu tketmi olur; edengenin, Tanr'nn ama-
cnn yerine gelmesine uygun yeni bir dzeyde bir
daha kurulmas artk tamamen Tanr'nn elinde
olan bir eydir.
Dolaysyla eytan bahsi kaybetmeye mahkum-
dur; Tanr onu kandrd iin deil, boyundan b-
yk bir ie girdii iin buna mahkumdur (35). Tan-
r'ya glk karmak gibi haince bir zevkten ken-
dini yoksun brakamad iin Tanr'nn iine ya-
ram olur. eytan, Tanr'nn bahisten kamayaca-
n ya da kaamayacanbilir, ama Tanr'nn bu
bahsi sessiz fakat umut dolu bir ekilde beklediini
bilemez. Tanr'nn en sekin yaratklarndan birini
mahvetme frsatn bulunca sevinten kabna sa
mayan eytan, Tann'ya btn yaratlm eserleri
yenileme frsatn verdiini gremez. Bylece Tan-
r'nn amac eytan'a ramen ama eytan'n ara-
clyla gereklemi olur (36).
Grlyor ki olay rgsnn dnm noktas,
Tanr'nn giriilen bahse konu olan yaratnn oy,
nayaca rolde dmlenmektedir; ite burada,
gene her yanmz mantk! elikilerin kapladn
gryoruz. Bir Eyp ya da bir Faust seilmi bir
ara, ayn zamanda yok edilecek bir aratr ve s
navn verme sreci iinde zaten Ilevini yerine ge-
tirmitir, onun iin, aracn Yeryznde atee daya-
namayp erimesi ya da ateten daha eliklemi 0-
larak kmas, Gkyznde oynanan dram asn
dan hi bir eyi deitirmez. Tanr ondan istediini
kazansa bile -tamamen yok etmeyi baljarsa bile-
gene Tanr'nn amac gerekleir ve gene eytan'
n planlar boa kar; nk, yaratk kurban edil-
se bile Yaradan yaljar ve yaratn kurban edilme-
si sayesinde yaratma sreci devam eder:
Yerin temelini eskien kurdun,
Gkler de ellerinin Iidir.
Onlar yok ctaca~, fakat sen duracaksn,
Ve hepsi esvap gibi eskiyecek;
Onlarbir kaftan gibi deitireceksin ve deiecekler,
Fakat sen osun,
Ve yllarnn sonu yoktur, r
Gene, Tanr ile eytan arasnda iddialaljma ko-
nusu olan seilmi yok edilme arac, Onlarn ortak
hareket alandr, savaljtklar arena, zerinde oy-
nadklar sahnedir. Tanr'nn yaratp eytan'a terk
ettii bu yaratk, peygamberin gznde, hem Ya-
ratan, hem de Baljtan karan'm ete kemie b-
rnm eklidir; psikoloun analizinde ise ge.rek
Tanr gerekse eytan, ruhunda atan psiik g-
lere indirgenir; mitolojinin sembolik dili dnda ba-
msz bir varolular yoktur bu glerin.
Tann ile eytan arasnda iddialamaya konu
olan yaratn Tann'nn ete kemie brnm ek
li olduu kavram tandk bir kavramdr. Yeni Ahit'
in merkezi tema's budur. ddialama konusunun
ayru zamanda eytan'n da ete kemie brnm
ekli olduu kavram bu kadar yaygn deildir, a-
ma belki teki kadar derin bir dncedir. Faust'u,
anlad ruha, henz belirmemi Mefistofeles'e ben-
zerliini ilan' ederek ykan Dnya Ruhu ile Faust
arasndaki karlamada bu da dile gelir:
fIUIL Der du die weite Well umschweifst,
Gescha1tiger Geist, wle nah fhl' ich mich dJrl
GIIIL Du glelchst dem Gelst den du begreifst,
Nicht mJrl. (Vershwindet).
~ (zusammensnrzend). Nicht dir?
Wern denn?
Ich ebenbild der Gottheitl
Und nicht ainmal dir! (311l)
imdi bu eytan-Tarlr>nn, bu para ve b-
tnn, bu yaratk ve yaratkta cisimlemenin, bu
arena ve gladyatrn, bu sahne ve oyuncunun rol-
lerini gzden geirmemiz gerekiyor; nk olay
rgsnn bahse girme motifini ieren eklinde
cennet ve Cehennem Gleri arasndaki karla
ma oyunun sadece nsz, Yeryznde bir insann
acs ise oyunun zdr. . larna karlk olarsk aclannn arh. (Bir blge halk
Bu dramn her sunuluunda, ac ekme nsan
protagonistin roldr (ister Nasral sa. ister E-
yp, ister Faust ile Gretchen, ister Adem ile Havva,
ister Hippolytus ile Phaedra, ister Hoder ile Balder
bu rol oynasnlar). Hor grld, ve insanlar ta-
mfndan brakld; aclan tanmu, elemierin ada-
m.' (") Krbalanacak, zincire vurulacak, kzgn
demirlerle gzlerine mil ekilecek, her trl iken
ceye konacak ve sonunda kaza oturtlacaktr...
('0) Faust karmza ktnda insani bilgiler d-
zeyindeki stnln tamamen kmsemekte-
dir (41); byyle uramaya balar, ama Dnya
Ruhu'ndan sert bir darbe yer (4 2); sonra Mefistofe-
les'in kendisini soktuu duyular ve cinsellik haya-
tnda Herler ve Margaret'.in hcresinde, kzn l-
d gn\in afanda, Eyp (<3) gibi, aclar iin-
de hayknr: Ah, keke domaz olaydm." (H)
serbeste giren Gretchen (45), lm Glgesi Vadi-
si'nden geirilir:
Meln Ruh' st hln.
Main Herz tst schwer;
Ich finde sJe nlmrner
Und- nimmerl'TlMr. (tS)
Bu role gre yaratlm bir insann znel ya-
ptw, William James'in arIattl, yetersiz eterle
ameliyat olan bir kadnn aadaki ryasnda ola-
tanst bir canllk ve keskinlikle iletilmitir:
Byuk br Var1k ya da GO gkyOzOnden geiyordu, aya-
O br et yldrma dayalyd, rayda gIden bir tekerlek
gb, yan yldnm onun yoluydu. Yldrm, tamamen, blr-
biriert stne )'lOlm, saysz Insanlarn ruhlarndan ya-
plmayd ve ben de o Insanlardan biriydim. O varlk dOz
br izgide ileriiyordu ve izginin ya da lnn her par-
u, sm o lIerles.in diye ksa bilinli varoluunu yayor
du. 0COrudan dOOrvya Tanr'nn aya~ altnda olduOumu
dndm, onun kend hayatn, benim sanclarm Qte-
rek kardOn sandm. Sonra grdm ki onun da btn
gcn kullanarak yapmaya altlQ ey yolunu deOl,tlr~
IMk, baQI oldu{u yldrm, gitmek IsteptQI yne do.~ru
etmekt' EsnekllQiml ve aresizli~lml y~kidm 've o1lun
ba,arya ulaaca{n anladm. Beni bJJkt, ~benm sancm
.sayesinde keslnl dnd, hayatmda hi duymadOm ~a
dar actt beni ve acmn en keskin annda, geerken, gor-
dm. Bir an iin, imdi hatrl8madl~lm birtakm eyleri
anladm, akl banda kimsenin hatrlayamayaca~ ey
lerdi bunlar. A geni br ayd ve uyanrken hatrlad
ma gre bunu dar ya da dik a yapsa ,hem daha ok
ac eker hem de daha ok ey grrdmit ve herhal-
de rdum ..
Gzme ilien eylerden bazlarm ksaca anlatacak
olursam, yle bir eylerdi:
Ebedi ac ekme zorunlu~u ve acnn ebedlyen br
bakas adna ekilmesI. En kt aclarn rtl ve an-
latlrnaz tabiat; --dehann edilginlii, nasl kend zn-
de sadece br arac ve savunmasz
olduOu, kprdatmBylp
kprdatld, nasr yapmas
gerekeni yapt!); -bedeli
denmemi buluiarn imkanszl;- son olarak: ac e-
ken (grc ya da dehann, kendi kua!)mn kazandk
n ktlkan kurtarmaya yetecek kadar kazanmak iin ca-
nn diine takm bir insan gibi, sonU~da, lm~lialinde
ama sevinli, buday trnak iin srne srune bir u-
val para getiriyor, ama Tanr uval elinden alyor, bir
tek mangr brakyor, ve diyor k, Bunu onlara verebi-
lirsin. Onlar iin kazand!)m budur. Gerisi BENIM.') Ay_
nca, grdklerimizin gsterebildiklerimlzden ~ ne kadar da-
ha fazla olduunu da hi unutulmayacak bir ekilde gr-
dm.
Nesnelolarak baklrsa,
bu etin ile, ilecinin
Tanr'nn amacna hizmet edebilmek iin gem i
gereken bir dizi aamadan meydana gelir. (47)
Birinci aamada oyunun Insan protagonisti
-Batan karcnn bir saldrsna tepki olarak-
bir eyleme geer ve bu edilginlikten etkinlie, dur-
gunluktan harekete, sakin havadan frtnaya, u-
yumdan uyumsuzlua, aslnda Yin'den Yang'a ge-
ii balatr. Eylem dinamik bakmdan alaka ola_
bilir: Ancient Marinerin (Coleridge'in bu ad ta-
yan iirindeki Yal Denizci) Albatrosu vurmas
ya da Loki'nin Balder'i kr Tann Hoder aracly-'
la kseotu okuyla vurnas gibi; ya da dinamik ba-
kmdan yce olabilir: sa'nn, tl'rdn nehrinde vaf-
tizini izleyen, sszlk iinde batan karma girii
mi olaynda olduu gibi, Seilmi Halk'n bu dn-
yay kl zoruyla ynetmesi iin gelen militan Me-
sih olmay yadsyarak geleneksel Yahudi inancna
kar kmas (4S). Eylemin z ahaki zellii de:
il, dinamik sonucudur. Yal Denizci'nin eylem
113
 geminin ve tayfalarnn talihini deitirir; sa'nn dklar yerlere yaylr. Insanlarn dnceleri karam, doa
eylemi Mesih kavramna yeni bir anlam verir ve daki a!tOstlOk ve kendi zihinlerindeki kargaalk yOzOn-
.bylece daha nce orada varolmayan bir gc de bu den karmakank olur ve aknla duen Insanlar ha-
kavrama katar (.o). Eyb'n ilesinde buna teka- yatn ana i1kel~rini ykarlar. Kan balar paralanr, kr-
lemesine fkeye yerini brakr; kardeler birbirleriyle d-
bl eden eylemse doduu gne lanet etmesidir
vr, hsmlar birbirlerinin kann dker, kimse arkada
(50): Bu protesto Eyb'n meziyetleri ve Tanr'nn
na inanmaz; yeni bir an afa sker: Kllarn a ..
adaleti sorununu ortaya getirir. Faust'un ilesinde
baltalarn adr bu; insanlarn kulaklar arpp krlan
bu nokta daha ok ilenir ve daha ak seik hale kalkanlarn akrtlar ve cesetlerin banda uluyan kurt-
konur. larn sesiyle dolar. (~1)
Mefistofeles'in mdahalesinden nce de Faust Tekvin Kitab'ndaki nsann D hikaye-
kendi Yin-durumundan kmak iin kendi bana sinde, dinamik eylem, Ylan'n kkrtmasyla Hav-
birtakm abalar iine girmitir; insani bilgisini ye-
va'nn bilgi aacnn meyvasn yemesidir; burada
tersiz bulmaktadr. By yoluyla manevi hcresin- mitin tarihte yeni balanglara uygulanmas do-
den kamaya al!fken Dnya Ruhu'nun darbesi- layszdr. Aden Bahesi'nde Adem ile Havva'nn g-
ni yer (5); intihar ederek kamay dener, ama rn, uygarlk-ncesi nsan'n, Yeryzndeki
melekler korosuun arks buna engelolur (52); btn bitki ve hayvanlar zerinde egemenliini
eylemden vazgeerek tefekkr alanna itilir; ama kurduktan sonra, ekohominin "yiyecek-toplam8.
zihni hala eylemle urar ve 'Im Anfang war das aamasnda eritii Yin-durumunu hatrlatr. Bu
Wort'u Im Anfang war die Tah (53) diye deiti durum Helen mitolojisinde de "Kronos a olarak
rir. Mefistofeles daha o anda da yar hayvan bir hatrlanr ("'). yilik ve Ktlk bilgisi aacnn
biimde oradadr; ama ancak batan karc kar~ meyvasn tatma drtsne cevap olarak .D,
sna insan klnda gelipdikilince Faust dinamik
baarlm btnlemeyi brakp yeni bir btnle
eylemini yapar ve btn 'maddi ve manevi evreni meyle sonulanp sonulanmayaca belirsiz yeni
lanetler ("). Bunun zerine, enginlerin derinlik-
leri boalr ve gze grnmez ruhlarn korosu, eski bir farkllama srecine girme meydan okumasnn
yaradln yklp yeni yaradln balamasn h~m
kabul edilmesini simgelemektedir. Bahe'den ko-
at, hem de sevin arklaryla karlarlar.
vulmak ve Kadn'n ocuunu acyla dourup Er-
Weh; Weh! kek'in ekmeirl almnn teriyle kazanaca dman
Du hast sie zerstrt, bir d dnyaya atlmak. Ylan'n meydan okuma-
Die schne Welt sn kabul etmenin getirdii iledir. Adem'l,,: Havva
Mit machtiger Faust; arasndaki bunu izleyen cinsel iliki toplumsal ya-
Sie stnt, sie zerfallt! ratma eylemidir. .;Domakta olan iki uygarl tem-
Ein Halbgott hat sie zerschlagen! sil eden iki oulun doumuyla meyvasn verir:
Wir tfagen
Koyun oban Habil ile toprak ekicisi Kabil (5").
Die Trmmem ins Nichts hinber.
Uygarln tarmla, ilerlemenin de didinmeyle
Und klagen
eitlenmesine Helen edebiyatnda, Hesiod'un nl
ber die verlome Schne.
Machtiger
dizesinde raslanr:
Baarnn bedeli didinmedir; ve' tanrlar bedelin .OOceden
Oer Erdenshne.
denmesini art kotular. (GO)
Praschtiger Bu szler Vergilius'da yanklanr:
Saue sie wleder. iftinin yolunun dzgn olmamas Jpiter Baba'nn t:Jy-
In deinem Busen baue sie aul! ruuydu. Yorucu toprak kazma iini o balatt. Bizim in-
Neuen lebenslauf sanca aklmz endieyle biledi. Diyarnn rmesine yol
Beginne aacak tembellie tahamml yoktu. (6t)
Mit hellem Sinne,
Origen de ayru hikayeyi daha genel bir ere-
Und neue Ueder
Tonen darauf. ($$)
vede, daha az sayda iirsel imgeyle anlatr. Origen,
Bu ruhlarn, Mefistofeles'in kendine ait olduu- Helen filozofu olmaktan kmakszn Hristiyan
nu iddia ettii arklarnda (56) Yang'n ilk no- Kilisesi'nin Baba'larndan biri olmay baarm bir
ikinci yzyl dnrdr.
talar nlar. Bameleklerin ilahisi.-
Tann, insann zekaSn her yerde kullanmasn istiyordu,
Oie unbegreiflich hohen Werke
Onku kullanlmayan zeka ileklikten ve sanatlardan uzak
Sind Herrnch, wie am arsten Tag-
kalr. Onun iin Tanr insana ihtiyalar verdi. bu ihtiyalar
imdi almtr. . ., . . yzOnden kendisine yiyecek ve barnak salayacak sa-
skandinavya evrennde de, Lk, nn kkrt natlar lcat etmesini istedi. Zekalarn Tanr'nn felsefi bil-
masyla kr Hoder dinamik eylemini bilmeden ye- gisi ii~ yormak istemeyenerin bu zekay bsbtn llet_
rine getirip Balder'i ldrnce ayn eyolur: memelerindense, 20r duruma dp sanatlar ve hnerler
Hayat solar ve lanetleme, -tanrlardan insanlarn barn- icat etmekte kullanmalar daha y olurdu. (62)

114
 u halde insan protagonistin ilesindeki ilk beni kim kurtaracak? ln u szler izler:
aama dinamik eylem yoluyla Yin'den Yang'a Rabbimiz sa Mesih araclyla Allaha krl
gemektir (Tanr'nn yarat bunu dmann mdi yle ise, ben kendim gerekten fikirle Allahn
kkrtmasyla yapar). Bu Tanr'ya, Kendi yaratc eriatna, fakat bedenle gnah kanununa kulluk

etkinliinde devam etme frsatn verir. Ama bu ediyorum. (")

ilerlemenin bir bedeli de vardr; ve bedeli deyen Yal Denizci de, Dn Konuu'na ayn ya-

Tann deil -Tanr, ekmedii yerde bien, bime- anty arlatr. Yal Denizci Albatros'u vurup l-
dii yerde toplayan, sert bir efendidir- (G3) Tan- drmek gibi canice, ama dinamik bir eylemie -
n'mn hizmetkar, insan ekicidir. lm-iinde-hayat ilesini kendi bana sarmtr:
nsan protagonistin ilesindeki ikinci aama Yalnz, yalnz, yapayalnz,

buhrandr. Yaratcs ve Efendisi'nin yaratc g- Yapayalnz bir koca engindel

Ve tek bir enniin acmad
cn yeniden serbest brakan dinamik eyleminin,
Ruhum aclar nde.
kendisini de aclara ve lme giden bir yola soktu-
Onca adam. yiesine gzel'
unu kavrar. Hayal krkl ve dehet iinde, Tan-
Hepsi de lm, uzanm:tl:
n yararna da olsa kendi bana sard bu kadere Ve binlerle yapkan yaratk
isyan eder. Tanr iradesinin arac, Tanr'nn elin- Yayordu; ben de yaadm.
deki 8let olmaya bilinli bir ekilde rza gsterdi- Bu ile srecinde acy
eken insan, eyleminin
inde buhran zlr ve bu edilginlik iinde etkin- sonularna boyun edii ve daha nce, yrei ka-
lik, bu yenilgi iinde yengi, bir baka kozmik d~ tyken sadece irkinlik grd yerde gzellikler
iklik getirir. Birinci aamada dinamik eylem na-
grmeye balad zaman lanetten kurtulur:
sl Evreni sarsp Yin'den Yang'a geirdiyse, ikinci Ah mutlu. yaayan varlklar Dil
aamadaki boyun eme eylemi de Evrenin ritmini yetmez gzelliklerini dkmeye:
tersine evirir: imdi gidi hareketten durgunlua, Bir sevgi pnar boand kalbimden.
trtnadan sakin havaya, uyumsuzluktan uyuma, Bilmeden kutsadm hepsini:
Yang'dan Yin'e dorudur. Mutlaka bir aziz bana acd da,
Bir Helen airinin feryadnda, sonraki" boyun Bilmeden kutsadm hepsini.
emeye yol vermeyen bir ac kulamza alnyor: O an ilk kez dua edebildim;
Keke alnyazm yazlmasayd. Ye refahlayan boynumdan
Beinci ve sonuncu kuan arasndal Albatros dt, batt
Keke onlardan nce lm olaydm Kurun gibi denize.
Ya da onlardan sonra balasaydm yaamaya! (&4) Bu romantik Oddysseiann dnm noktas bura-
skandinavya mitolojisinde Odin, Ragnarok sdr. Gemiyi durduran tanrsal gler imdi onu
arifesinde, Alnyazsnn srrn bunu ellerinde tu- limana srkler ve baladn kt kiisin -ya da
~ glerden koparmaya alrken tragedya daha kahramann- yurduna getirirler.
;>ksek bir dzeye kar; nk adin bu srr ken- Eyp de nce arkadalaryla konuur ve Elihu
!isi hayatta kalmak iin deil, Herkesin Babas 0- ona Tanr'nn adil olduunu ve Ondan korkmak
arak ondan himaye bek'eyen btn tanrlar ve in- gerektiini'nk bilgeliinin aratrlamayaca
anlar Evreni iin koparp almaya alr, sa'nn byk szleri olduunu anlatr, sonra da Tanr
arnha gerilmesi olayn btn psikolojik yaant Kendisi gkgrltsnn iinden seslenerek ac
m bize iletir. eken insan tartmay srdrmeye arr. Eyp
isa, Galile'den Kuds'e son yolculuunda ka- bunun stne Tanr'ya boyun eer.
mm kavraynca duruma tamamen hakim olur; o zaman Eyb Rabbe cevap verip dedi:
Ite, ben deersiz bir eyim; sana ne cev"ap vereyim?
ran ve yklanlar, biim deitirmesinden he-
Elimi a~zma koyuyorum .
.en nce ("") ve hemen sonra (.'&) sezgisini iletti-
Bir kere syledim, ve cevap vermem;
havarileridir. armha gerilmenin arifesinde, Ye iki kere syledim, ve artk e1mem
etsemani Bahesi'nde (67) ilk acy duyar ve bu- Sen her eyi yapabilirsin, bilirim,
i dua ile aar: Ey Baba, eer ben onu imeden Ye hi bir muradn alkonmaz ...
mesi mmkn deilse, senin iraden olsun. (68) Bundan 1r anlamadm eyleri syledim,
na carmhta aslyken ac geri gelir, o zaman son Benden stn olan bilmediim alacak eyleri. ..
umutsuzluk ln atar: Allahn, Allahm, be- Senin Iin kulaktan iitmitim;
ni niin braktn? ("!I). Fakat bu da son boyun e imdiyse seni gzm grd.
me szlerine yol gstermi olur: Baba, ruhumu Bundan 1r kendimi hor grmekteyim,
ellerine brakyorum (70), ve Tamam oldu (71). Ve 10zda ve klde 1vbe eylemekteyim. (73)
Aym ac ve boyun eme -burada tamamen Bu Suriye, iirinde psikoloji olduka kaba sa-
psikolojik bir erevede- Romallara Mektup'da da badr. Boyun eme, ruhun manevi sezgisi yoluyla
!(rr. Ne zavall adamm! Bu lm bedeninden deil de, Tanr'nn kar durulmaz gcnn plak

115

BAKALDIRMADhN BOYUN r;GMF.YE
13 Q{ckc domaz otaydm . Eyb !:cktii aclar araslDda Tanr'nn amac
Anla)'amad iin Tanr'nll iyiliKinc inancn inkar ediyor.
14 eTanrl')'} knayan kimse, o vcrs c:evabn.: Tanr, gkgriillsniin n
den Eyb'c cevap v<'ri)'or. William Blakc'in sulu boyalar.
116
gzle grl sonucunda gereklemektedir. Dra-
ma Geethe'nin verdii biimde ac ekme ve boyun
eme sras, olay rgsnn dm ve sonucu
olarak yerini almaktadr -Gretchen, 1. Blmn
son sahnesinde (H) Faust ise II. B!mn zm
sahnesinde (75) buradan geerler- ama eserin a~
lak! mesaj tamamen deimitir.
Gretchen'in hcresindeki sahnede, son gn-
nn klrengi afanda, Mefistofeles kzn acsn
dan yararlanarak alnyazsndan kama yollar
retmeye ve bylece onu kurtulutan yoksun brak
maya alr. imdiye kadar denedii en kolay giri-
im gibi grnr bu ona. Kurban, karlaaca
eylerin hayaliyle dehete dmtr; insan haya-
tiyetinin en aa noktasna indii bir saattr; -
lm sanclar yaklamaktadr; kurtulu umudu an-
szn ve beklenmedik bir biimde nerilir ve byy
le alan hapisane kapsndan birlikte kamalar'
iin yalvaran da Gretchen'in sevgilisi Faust'un ta
kendisidir. Ama aclar iinde sayklayan Gretchen
Faust'un ricalarna aldrmaz grnr. Sonunda
Mefistofeles sabrszlanarak kendisi lafa karr.
Bu, kkrtcnn yenilgi andr; nk onun ne ol-
duunu anlayan Gretchen yar baygn halinden u-
yanr ve Tanr'nn yargsna snr. Aeskhilos'un
Kassandra's gibi bir kabus iinde bulunduu nok-
taya mhlanp kalmaz, Platon'un Sokrates'i gibi,
ok iyi bildii bir ka yolunu bilinli olarak yad-
sr:
Margarete, Was steigt aus dem Boden hen:uf?
Der! Der! Schick' ihn fort!
Was will er an dem heiligen Ort?
Er will mich!
Feual Du solist leben!
Mrgarete. Gericht Gottes! Dir hab' ich mich ubergeben!
Mephlstopheles (zu Faust). Komm! Komm!"1ch lasse dich
'mit Ihr im Stich.
Margarete. Dein bn ich. Vater, Rette michl
lhr Engel! Ihr hailligen Seharen.
lagert euch umher, mich zu bewahrenl
Heinrieh! Mir graut's vor dr.
Mephistopheles. Sie ist gerichtet!
SUmme (von oben). st gerettet!
Mephtophetes (zu Faust). Her zu mirl
(Verswindet mit Faust).
Stlmme (von innen, verhalend). Heinrich! Heinrich! r'>
nc aamada, ikinci aamada balatlan
Yang'dan Yin'e koznik ritmin geri dn tamam-
lanr. Ragnarok'un doruunda, Thor Ejderha ile
ve Odin de Kurt'la karlatnda,
Gune kararmtr, toprak dalgalarn altnda kalr. yl_
dzlar yaar. yalmlar frlarve gkyznu yalar. Ama son-
ra Kurdun son ulumas duyulur dnyann atei yatr
ken.)) Gurlt ve sesler kesilince yeryuz bir kere daha
yemye~1 tazeilgiyle denizden kar; tepelerden aa ay-
lar kouur; ... Tanrlar kendiliklerinden ekilmi tarlalar-
da buluur, eski bilgeliin, eski Ilerin ykusn hatrlar
 lar, ayaldarnn
dibindeki lmende altn masatar vardr.
ats altndan, gneten de gzel yeni bir saray ykse
Iir. Burada drust kalpli insanlar oturacak ve istedikleri
gm1 eleneceklerdlr. Sonra yukardan, her eye kadir olan
iner. Karanlk ejderha uarak uzakla.r, yeri spren
kanatlar cesetlerI e arlamtr: dipsiz kuyuya dalar ve
gzden kaybolur. (7'1
Tanr'nn yaratklarndan birinin ilesi saye-
sinde Tanr'nn salayabildii bu yeni yaratmada
ac eken insann kendisi de, kldrtcmn meydan
otumasnakarlk verirken arkasnda brakt du-
rumdan daha yksek bir dzeyde bir huzur, mut-
luluk ve uyum dnyasnda yaamaya balar. Eyb'
n Kitab'nda baar artc derecede kaba saba-
dr -Tanr Eyb', hi !;lir insana hesap vermek
IllTUI1da olmadna inandrr - ve bu yzden res-
torasyon da olduka yontulmam bir biimde
maddidir: "Ve Rab Eyubun sonun balangcndan
ziyade bereketli etti. Ona kaybettiklerinden daha
gzel kzlar ve eskisinin iki kat kadar koyun, deve,
kz ve eek verir (7S). Yeni Ahit'de, sa'nn acs,
boyun emesi ve armha gerilmesi nsanm Ba
lanmasn salar ve bunu Kurtarc'nn dirilii ve
ge ykselii izler. skandinav mitolojisinda Odin
blr aata asl kaldktan sonra hayata dner, blI-
, bekarlardan biri olarak ortaya kar ve Doktor
i gelen Faust da onu bu balanm durumlarnda
'SONULANMA Melekler Faust'un ruhunu Cennete gtr
Max Beckmann'n yirminci yzyl yorumu.
gelie sahip olmak iin tek gzn karp atmaz-
dan ncekinden daha keskin grr imdi kalan tek
gz (79). Geethe'nn,. Faust'unda, Bakire Tanra'
nn peindeki tvbekarlarla birlikte, sarp dan te-
pesine trmanmay baaran haclara bir aydrlk
gr balad iklnci blmn son sahnesi, oyu-
nun lk blmnn balangc olan Cennetteki n-
sz'n karldr. Mitin Hristiyarlkdaki biimin-
de nsan'n Balanma'dan sonraki mutluluu D-
'den nceki masumiyetine nasl tekabl ediyor-
sa, bu iki sahne de ayn eklIde birbirlerine
tekabl ederler. Kozmlk ritm tam bir daire
izerek Yin'den Yang'a ve Yang'dan Yin'~ gemi
tir; ama Ikinci Yin birinciden, lIkbaharin sonba-
hardan ayrlmas gibi ayrlr. Bameleklerin iHihi-
sini syledikleri (80), Faust'un lanetiyle yklan
(SI) yaradln eserleri yeniden ihtiam iinde
yllkselir ve sonunda Pater Profondus lle ilahileri
sylenir (S2); ama imdi hasat zaman olgrluu
iinde deil, filizlenme halindedirler. Faust'un di-
namik eylemi ve Gretchen'in boyun emesi saye-
sinde Tanr her eyi yenlIemeyi baarmtr; bu
yeni yaratmada, tanrsal dramn insan protagonist-
lerinin de rol vardr. Dnyadaki son gnnn
afanda Cennet'den gelen bir sesin kurtuluunu
ilan ettii Gretchen Meryem'in arkasndaki tv-
Marianus olarak ortaya kan, onunla birlemeye
grme hakkn kazanr.
Das Unzulangliche,
Hier wird's Ereignis:
Das Unbeschreibliche.
Hier ist's getan. (83)
Bylece sert bir Efendi olmad an-
Tanr'nn
lIesi, sonradan bakld
lalr. Tanr yaratnn
nda, Tanr'nn duygusuzlunun ya da zulm-
nn deil, sevgisinin aklanmas olarak grlr.
So st es die allmachtige liebe
Die alles bildet, alles hegt. (84)
"nk Tanr sevdiini terbiye eder ve ald
her evladn cezalandrr. "Pathei mathos. (85)
Son olarak, zafere ulaan ac eken insan bir
nc olarak alr. "nk hayata gtren kap
dar ve yol skktr ve onu bularlar azdr. (86)
Tanrsal dramn insan protagonisti sadece yarad
l yenilernek frsatn vermekle Tanr'ya hizmet
etmi olmaz, ayn zamanda br insarlara da yeni
bir yol gstererek hizmet eder (8 7 ). Eyb'n araya
girmesi Tanr'nn Eyb'n arkadalarna kar ga-
.,abn yattrr. (SS) Gretchen'in araya girmesi
Faust'un balanmasn salar (,!i). sa havarile-
rine ilesini ilk tlattnda unlar syler: Bir
kimse ardmdailigelmek Isterse, kendisini inkar et-
sin, ve nan yklenip ardrnca yrsn (90), ve
sonra armha gerimenin arefesinde urlar ekler:
117
Ve ben yerden yukar kaldnlsam, btn insanla- olmaldr, nk oyuncuar veya savalar da bu-
r kendime ekeceim. (Ol) nu bilemezler ve bu nicelii bilmemeleri hesapla-
Mitolojinin yla meydan okuma ve tepkile- may imkanszlatrr, nk denklemde hesab ya-
rin tabiatna biraz nfuz edebildik. Yaratmann bir pann znesi gereken en nenli terim budur. Bi-
karlama sonucu ortaya ktn ya da -Mitik linmeyen nicelik, oyuncularn, ileye nasl tepki
imgeleri bilimsel terminolojiye evirirsek- dou gsterecekleridir. Fiziksel nedenler sadece, ruhu-
un bir karlkl etkeme ilevi olduunu gr- muzu ya da kiiliimiz! oluturan gizli ilkeler yo-
dk. imdi, rk ve evreye yeni bir k altnda ba- luyla etken olabilirler. (92) Bir general kendi in-
kp bu fenomene deiik bir yorum getireceiz. san-gcn ve cephanesini, ayrca dmannn
Bundan byle, uygarlklarn douunun nedenini kaynaklarn bilebilir; dmannn planlarn da
anlamak iin her zaman ve her yerde tpatp ayn kurnazca sezebilir ve btn bu bilgilerin nda
sonucu yaratan basit bir sebep aramayacaz. Uy- kendi planlarn kendisi iin en avantajl bir bi-
garlklarn knda, ayn rkn ya da ayn evrenin imde tasarlayabilir. Ama hareket balayp kavga-
baz durumlarda verimli, baz durumlarda ksr ya giriilince dmannn ya da dmannn ku-
kaldn grnce armayacaz. Bazan tek ve mandasndaki birlii meydana getiren insanlardan
ayn meydan okuma, hatta bu meydan okuma ay- herhangi birinin eylem iinde nasl davranacan
n koullar altnda ayn rk ve ayn evrenin kar- nceden bilemez; kendi adanlarnn nasl aavra-
lkl etkilemesi bile olsa, deiik durunlarda de- naca da nceden bilinmez; "kendi kendisinin na-
iik tepkiler douruyorsa, bu deikenlik olayna sl da vranacan da nceden bilemez. Ne var ki,
da amayacalZ. tki ya da daha fazla durum ara- llp tartlmas ve bilimsel bir ekilde nceden
sndaki zdelik bilimsel bakmdan ne kadar kesin hesaplanmas yaplar gerei imkansz olan btn
olursa olsun, bu durumlarn sonulanmn birbirle- bu psikolojik geler, karlama balad zaman
rine kesinlik lsnde ya da herhangi bir lde sonucu belirleyen asl glerdir. Askeri c;aJi, nce-
uymasn beklemeyeceiz. Sorunu, bilimsel bir er- den bilenemezi tekrar tekrar talmin edebilen ya da
eve iinde, cansz birtakm glerin hareketleri- sezebilen generaldir ve tarihi askeri dahilerin o-
nin bir ilevi gibi ele alrken hakl olarak Doann u -Cromwell ve Napoleon gibi deiik -miza-
tekdzeli olduu postlasna dayanntk. Ama ta ve grte koniutanlar- insan-gc, cepha-
imdi bu bilimsel postlaya da dayanmayacaz. ne, zeka ve stratejinin kendilerine zaferi kazand
Bilimsel bir ekilde formllendirilmesi mmkn ran tlsmlar olmadn aka grebilmilerdir.
btn rksal, evresel ya da benzeri verilerf kesin Btn llebilir ve ynetilebilir etrenleri sonuna
olarak bilsek bile, bu verilerin temsil ettii gler kadar hesapladktan sonra -Tarr bYi!k tabur-
arasndaki karlkl etkemenin sonucunu nce- lardan yanadr ya da Tarr kendinl korumay
den tahmin edemeyeceimizi apriori kabul etmek bilene yardmc olur ya da Tanr'ya iman edip
zorunda olduumuzu bileceiz. Tahmin' edemeyiz, barutunu da kuru bulundurmaya bakmal gibi
nk eylemin bu dzeyinde, gler insanlardr. szler sylerler- gene de zaferin dnceyle kes-
nsanlar arasndaki karlamalarn sonular tirileneyeceinl ve iradeyle. ~azanla":e-~acan,
nn nceden kestirilemeyecei, yaantnn bilinen unku zafern sonunda ne duunce ne de radenin
bir verisidir. Askeri bir uzman, iki dman genel nfuz edebildii bir kaynaktan geldiini aka iti-
kurmayn kaynaklarn ve eilimlerini ieriden. raf etmilerdir.Dindarsalar, Bize zafer kazand
bilmekle dahi bir savan veya bir seferin sonucu- ran Tanr'ya krler olsun, diye haykrmlar
im nceden kestiremez. Bir bric uzman da, herke- dr; pheciyseler, zaferlerini Talih'e ya da kendi
sin elindeki katlar ayn ekilde bilmekle oyunun yldzlarnn uguruna balamlardr; ama nasl
sonucunu syleyemez. Her ikt benzetmede de ya- bir dil kullanrlarsa kullansnlar, hep ayn yaan
kn bilgi bilgi sahibinin kesin sonulara varmas tnn gerekliini dorulamlardr: Bu da, bir kar-
n salamaz, nk ne kadar yakn olursa olsun lama sonucunun nceden bilinemeyecei, nce-
tam bilgi deildir. En iyi bilgilerle donanm bir den belirlenmi bir yan olmad, yeni bir yaratma
seyircinin bile eriemeyecei bir bilinmeyen nlcelik gibi, karlamann kendi iinden doduu yaan
tsdr.

118
 -

. - .-',
. '.
,
.
-'
;' , ..
~.

~.

76 Kuzey Sudan'da sulanm tarladan kuru le ani gei, yabankan ekime yatkn
toprak koparmann ne kadar bUyk bir aba gerektirdiini gsteriyor.

119
 14 stnlemenin etinligi
Bundan nceki blmde, uygarlklarn dou ne-
deninin, meydan okuma-ve-tepkb adn verdi-
imiz karlkl etkil"me kalb iinde aranmas
gerektii sonucuna vardk. Neden-sonu ilikisin-
den farkl olarak, bir meydan okumann tepkisi
deiebilir, dolaysyla nceden tahmini mmkn
deildir. Ayn meydan okuma baz durumlarda ya-
ratc bir tepkiye yol aarken, baka durumlarda
ayn sonucu vermeyebilir.
Gemi insan deneylerine baktmzda, ne gi-
bi durumlarda meydan okumalarn yaratc tepki-
lere yol atn gryoruz? nsan topluluklarnn
karlatklar eiti tevik edici itkileri gzden ge-
irdiimizde, uygarlklarn, nsan'a olaanst ra-
hat yaama koullar salaym elverili evrelerde
doduu yolundaki genel gr bir yana atmak
zorunda kaldrnz greceiz. Bu grn yanl
l, bir uygarln dOUundaki, zaman iinde bir
deiiklik srecini gerektiren yaratc eylemi gre-
memekten ileri gelmektedir. DoU dram oynanp
bittiinde karmlZa kan son grn, ayn yerin
nsan tarafndan byk bir insani eyleme sahne
olmak zerQ seilmesinden ve ele alnmasndan n-
ceki ilkel grllyle 6zde saylrnaktadr ki, bu,
olduka dncesiz bir tutumdur. rnein,
Msr',. bir cennet,. Dnyann en verimli lkesi, top-
ra yle bir kazyp tohum serpitirdiimlz zaman ra-
hata oturup bereket bir hasat bekleyebllece~imiz br
yer olarak grmeye almzdr. Yunanllar, Msr'n ilk
insanlarn ortaya kmasna en elverili yer olduunu sy-

ler/erdi, nk onlara gre burada yiyecek zaten hep

hazrd, elini uzatp bol bol yiyecek toplamak iten bile
deildi. (ll

Ama, yazarn daha sonra syledii gibi,

Bugnk Msr'n tarm - ncesi a~larn Msr'ndan
ok farkl bir yer olduu phe gtrmez. 8 tn lkenin
fiziksel yapsnda ar yryen ama ok byk bir dei
im olmutur ... Modem an tarmsal Msr' yalnz Nil'in
deil, bir o kadar da Insan'n armaandr. (2)

Aslnda yani genel gr, sadece Aa Nil va-

77 abann devam: Kuyu zinciri ldeki Insan iin bir
izgisi meydana getiriyor.
disinin verimli Msr Top-
cangl-batakik alann
ra'na dntrmekte harcanan bir seferlik kor-
kun insan abasru, emeini gzden karrmakla
kalmyor; insan emeinin bu muhteem, fakat ay-
n zamanda sallantl eserinin eski doal durumu-
na dnmesini rlemek ve onu bu verimli haliyle
bugne kadar muhafaza etmek iin harcanan s-
rekli emei de unutuyor. Yukan Nil vadisindeki
Bahr-el-Cebel'in" bakir yabanllii, be bin yl kadar
nce, ayn tipten geilmez cangl ve bataklklar
yok e,dip insarlarn hizmetinde ve insarlarn de-
yaama
netiminde, dzenli bir tarlalar ve setler rgs ya-
ratan nclerin baardklan iin byklne ta-

120
nklk etmektedir. Bir corafyac, sz konusu iki
blgenin ap arasnda byk fark olduunu, do-
laysyla karlatrmamzn geersiz olacan sy- Mayalarn eserleri, ayakta duran eserler olmaktan
1eyerek itiraz edebilir ('J; ama inat Doann, bir
zamanlar insan kahramanl karsnda evcille
miken sonradan balarn kopard ve eski bir
uygarln beiinde ya da insan baarlarnn bir
baka nemli sahnesinde eski egemerliini yeniden
kurduu yerleri grrse, herhalde bu itirazndan
vazgeer. Kantlamamz kesirletirmek iin byle
gen dn rneklerinden birkan gzden geire-
!im. Doann nceki durumunun, nsann daha
sonraki eserlerinin ve Doann ilk durumuna nihai
dn~nn ayn noktada jeolojik tabakalar gibi
s"'r:jilt"'::diJi b;rk:,c yere bakalm.
Dikkate bir rnek, Meksika'daki Maya
deer
Uygarlnn anayurdunun imdiki durumudur.
ok uzaktr bugn, varkalan tek antlar olan kos-
kocaman ve muhteem bir ekilde sslenmi kamu
binalar imdi tropikal ormann derinliklerinde, in-
sarlarn bugn yaadklar yerlerin ok uzanda
dr. Orman, bir boa ylan gibi. kelimenin tam an-
lamyla yutmutur onlar ve imdi artk rahat ra-
hat organlarn paralayp emmekte, yok etmekte-
dir. Kvrm kvnm kkleri, dallaryla, zenle yon-
iulmu. birbirine bititirilmi talar ayrmaktadr.
Ama imdi ormz.nn boazlad, Maya mimarisinin
iu bayaptlar, herhalde, evredeki kilometreler-
ce arazide daha nceden orman verimli tarlalara
78 Angkor'da, gitgide yaklaan cangln iinde gml bir tap
nak.
121
 dntren bir insan enerjisinin, o ilerden arta-
kalan fazlasyla ina edilmiti. nsann Doaya
kar zaferinin antlaryd bunlar ve dikildikleri an-
da, yenilen ve kamaya zorlanan yeil dmann
gerileyen kys belki ufukta belli belirsiz seilebi-
liyordu. O zaman bu ykseltilerden dnyaya ba-
kan insanlar iin nsann Doaya kar zaferi ta-
mamen gven altnda grnm olmaldr; ama
ormann nihai dn de, insan baarlarnn gei-
ciliinin ve insan isteklerinin boluunun ac ka-
ntdr. Gene de, Kopan veya Tikal veya Palenkue'
nin imdiki durumlarndan karlacak en nemli
ders bu deildir. Ykntlar, Maya Uygarlnn ya-
ratclarnn kendi alarnda fiziksel evreye kar-
zaferle yrttkleri mcadelenin iddetini daha
ak seik gstermektedir. Tropikal Doa da, inti-
kanru alrken, bir mevsimlik sreyle bile olsa, ken-
disini kannay ve uzakta tutmay baarabilen in-
sanlarn cesaretini ve direncini istemeden sergiie-
mi ,oiuyor.

Angkor'un sarmaklrla kapl harabeleri de

bize ayn dersi retiyor. Seylan'n scaktan atla-
m ovalarn tarma kazanmak da Mayalarnkin
den dlLha kk bir baar saylamazd. Bu baar,
bir Hindi dini olan Hinayana'y benimseyen Sin-
hallerin bir zamanlar dalk lkenin yal tara-
fnda, muazzam bir lde ina ettikleri, imdi ot-
lar ve sarmaklarla kapl setler ve su depolarnda
hala anlyor. Hint Uygarlnn Seylandaki bu
misyonerleri, musona ak merkezi dalar, Doa
nn kurak ve orak kalmaya mahkum ettii aa
daki geni ovalara su ve hayat vermeye zorladlar
ve bu ii baardlar.
Seylan tarihinin ilgin bir zelliI, bu adadaki itk uy-
garln adann kuzeyindeki kuru dzlk blgesinde ye-

ermi olmasdr ... Sinhaller, nesiller boyu alarak, hay-

ran olunmaya deer bir sulama sistemi yarattllSf: erken

dnem sivil mfihendisliinin artc ve hayranlk uyan-
drc bir baarsyd bu.

Dzlk arazide sulama sistemi, suyun depolarda birik-

tirilmesini ve suyu mfimkn olabilecek en geni araziye
datacak su kanallarnn yaplmasn gerektirir. Eski Sin-

haller, olaCanusta bir ustalkla su depolarn ina ettiler.

Oepolarn bazlar byk yapma gller diyebec~imiz ka-
dar gen aptayd ve bu depolar ustaca birbirlerine ba~
lanarak koskoeaman bir sulama sistemi meydana getiri-
yorlard. Eski Sinhallerin, ada maslekdalar Iin da-
hi hi de kolayolmayan bu sulama sistemlerini kurmak-
taki baarlar karsnda modem sulama mhendisler!
de byk hayranlk duymulardr ... Bu ilk sulama sstem-
lerinin inas mthi pratik bir baaryd. Srekli bakm
gerektiriyorlard; yapm ve bakmar. Sinhal ekonomk ha-
yatnn ilk dnemerinin balca zellii olarak ele aln
maldr ...
Minne:iye adn tayan deponun birka mil uzunluun.
'L9 Insann orma'na kar eski .zaferinin ant: Yaxchilan'da dikil da ve aa yukar elli ayak yksekliinde br seti oldu-
ta. Ou dnlecek olursa, ne kadar byk bir emek g-

122

cnn kullanld
ve bu gcn ne kadar dikkatle rgt-
lendii anlalr.
Bu depo, suyla dolu olduu zaman, 4.560
akrlk bir alan kaplamaktadr (1 akr, 4.39 d-
nmdr)... (LS.) Drdnc yzylda kazlan, 25 mil
uzunluunda bir kanal bu depoyu besliyordu. Anuradha-
pura'ya su getiren bir baka kanaln uzunluu 54 mlldi
ve 180 mil karelik bir alan suluyordu; bu kanaln ilk on
yedi milinde eim, mil bana sadece alt intir ki, bu
da o zamann sulama mhendislerinin becerikliliini ok
gzel gsterir. (4)
Ama bu verimli lke, insan elinden kma du-
unu, ancak nsan dman fiziksel evreyle m_
esini devam ettirdii srece koruyabildi. H-
5Elverisiz Cografi Kosu llarn Tevi ki
risiz bir evrerln uygarlk iin imkansz
~ yaratmadn, tam tersine, uygarln dou
ullarm yarattn . grm olduk. imdi bir
daha ileri giderek, uygarlk yaratma teviki
ILIin, evrenin elverisizliine ters orantl olarak
nermesini formllemek hakkn kendimiz-
bulabilir miyiz? nce fiziksel ve insani evre-
tevikleri arasnda bir ayrm yaparak, kant
!JaunZl ampirik bir snamadan geirip bu nerne
ne dereceye kadar doru olduunu aratra
lm. e, farkl glk dereceleri yaratan fiziksel
vreleri karlatrarak balyoruz.
80 Bir deri bir kemik bir lkc- Attika'da, Sunyon Burnu'nu
plak manzaras.
ristiyanlk a'nn on birinci yzylndaki yKC
savalar barajlar yapan hanedan yok edip Doa
ya kar bu mucizevi dnm yaratmak ve ya-
atmak iin zorurlu olan srekli insani abay ak-
satnca, bu sularn, ekilmi, iskan edilmi ovalar
daha nceki kurak durumlarna dndler. O za-
mandan beri de hi bir insan bu durumu deitir
meye yeltenmedi, cesaret edemedi. Doann bu in-
sarl eserler karindaki nihai zafer bbrlerline
bakp da, uygarlklarn yaratld koullarn ola-
anst kolay deil, tersine olaanst g oldu
undan hala phe edebilir miyiz?
Birbiri ard sua gelen iki uygarln doum ye-
ri olan Ege blgesi, bu blgeyi evresindeki baka
blgelerle karlatrabilecek bir tuturrla corafi
konumu iinde ele aldmzda gzmze arpan
baz olaanst glkler gstermektedir. Ben bu-
nu kendi gzmle de grdm. Ege'ye ilk ziyaretim-
de deniz yoluyla geldim ve gittim; ngiltere arazi
yapsndan Yunanistan arazi yapsna ani gei,
kartl tam olarak deerlendrmemirledi. kin
ci ziyaretimde ~ene denizden geldim, ama Atina'
da kalrken birka keif gezisine karak Ege bl-
gesinin hemen dndaki baz yreleri de grdm.
123
lkin zmir'e ve Anadolu'nun ilerine gittim; son-
ra stanbul'a giderek Anadolu ilerine bir de o yol-
dan girdim; sonra Selanik'e gidip Makedonya i-
lerine daldm. Sonunda, ngiltere'ye kara yoluyla
dndm, stanbul-Kale arasn trenle getim. B-
tn bu seferlerimde, plak, ksr, kayalk, dalk
olan, yabanclatrc bir deniz tarafndan ayr par-
alara blnm bir araziden kp, sradalarn ye_
rini yumuak tepelerin, krfez ve boazlarn yerini
geni, ekime elverili nehir 'vadilerinin ald, daha
yeil, daha zengin, daha yumuak arazilere gitmi
oldum. Birbiri ard sra dizilen bu kartlklarn bi-
riken etkisi ok gl oldu, nk bylelikle Ege
blgesini, yalnz ngiltere'yle deil, komusu olan
btn yrelerle de kyaslandnda olaanst g
koullar sunan bir blge olarak, yani kendi gerek
zelliiyle grebildim. Bu yeni bak asndan bak-
tm zaman, Herodotus'un Ispartal Damaratus'a
sylettii szlerin derin anlamn daha iyi kavra-
yabildim: Hellas'n yanndan hi ayrlmayan, Yok-
sulluk adnda bir vey kardei vardr; ama bu
vey kz karde, Bilgelik ile Yasa'nn ocuu olan
Erdem'i konuk getirmitir; ite bu Erdem sayesin-
de Hellas hem Yoksulluk hem de Klelik'i uzakta
tutmay baarabilmektedir. (1)
Fiziksel evrede buna benzer kartlkiar, ayr
ca, uygarln mahalli eitliliinde de buna teka-
bl eden baz kartlklar, Ege blgesinin ilerinde
de grlebilir. rnein, Atina'dan ister demiryolu.
ister karayoluyla ayrlp, Selanik'den geerek Av-
rupa'nn ortasna girerken, yolculuun ilk aama
snda Orta ya da Bat Avrupal insana kendi tan
dk manzaralarna benzer zellikler gsteren bir
araziden geilir. Parnes Da'nn dou eteklerini
ar ar trmanp gdk amlar ve entikli kire balad. Zeytinliklerinin rnyle geinebilmek iin
ta kayalklarndan ibaret tipik Ege manzarasn
getikten sonra yolcu anszn artc bir manza- r lkelere gndermesi ve skit pazarnda bu
ra deiikliiyle karlar: Buras, hafife kvrm dayla takas etmesi gerekiyordu. Bu zor\lbluklar vp
lanan, verimli bir tarm blgesi, derin toprakl bir
dzlktr. Bu beklenmedik manzara kural d"
bir olaydr, neredeyse bir kapristir. Helen Uygar-
l zamannda buraya Boiotya denirdi ve HeIenIe-
rin zihninde Boiotya nn olduka kendine zg
bir arm vard. Kyl, duygusuz, haya gcn- bir donanmannvarln gerektiriyor, ayn zaman-
den u:zak, kaba saba bir ahlak anlayn yanstr
d; Helen kltrnn egemen dehasna hi uyma-
yan bir ahlakt bu. Boiotya ahlakyla Helenizm
arasndaki uyumsu'luu vurgulayan bir ey de, At-
tika'nn Parnes'in hemen tesinde olmasyd, n-
k Attika da Hellas'n Hellas' idi: Ahlak Hele-
niznin z olan lke, ahlak normal Helen duyar-
ln akortsuz bir nota gibi rahatsz eden bir l-
keyle yanak yanaa yatyordu.
Bizim iin ilgin olan nokta bu derin kltrel
kartln fiziksel evredeki eit derecede arpc lektel kltrn ve Boiotya yabaniliinin antitezi
124
bir kartla corafi bakmdan tekabl etmesidir.
nk Attika yalnz ruhuyla deil, fiziiyle de
Hellas'n Hellas' dr. Ege lkelerinin kendi ev-
relerindeki yrelerle ilikisi neyse onun da bu Ege
lkeleriyle ilikisi odur. Yunanistan'a Bat'dan de-
niz yoluyla gelirseniz, Korint Kanal'nn derin b0-
azna dalp da manzara ortadan silinmezden n-
ce gznzn -ayn anda hem gze, hem de r-
ktc olan- Yunanistan manzarasna altna
inanrsnz. Ama geminiz sonunda ksta geride
braktnda, Saron Krfezi'nin sertlii karsnda
gene de aalar, kstan br tarafndaki manza-
rann sizi buna yeterince a1ltramadn anlars
mz; 'hele Salamis'in kesini dnp, Pentelikus ve
Himettus tepeleriyle olanca Attika topra gz-
nzn nne serildiinde bu sert manzara a1abil-
di.lne ha;nleir.
Ancrmal derecede hafif "e tal bir topra!;]
olan Attika'da, Boiotya'nn bugne kadar bana
bela olmayan erozyon daha Platon zamannda top-
ra alp gtrmt. Platon bunu yle anlatyor:
ada Attika asl lkenin sadece bir kalnts saylabi
lir... Geen dokuz bin yl iinde ard arda gelen sert
seller sonucunda... toprak sre'kli olarak ykseklerden
aalara kaymtr... Geriye kalan ey, hastalktan bir
deri bir kemik kalm bir bedenin iskeleti gibidir. Btn
zengin. yumuak topraklar srklenip gitmi, geriye yalnz
deriyle kemik kalmtr. f}
Boiotyal genliinin tombalakln kaybeden
yoksul lkelerinde ne yapt Atinallar? Atina'y
Hellas'n eiticisi" klan eyleri yaptklarn bili-
yoruz. Attika'nn otlaklar kuruyup tarlalar o-
raklanca, halk baka hnerler icat etti: Zeytin
ekmeye ve topran alt - tabakasn kullanmaya
Atinalnn Attika yan kplere doldurup deniza-
ihtiyalar Attika mlekiliinin ve Attika ticari
gemiciliinin domasna, ayrca, uluslararas tica-
ret para ekonomisi gerektirdii iin, Attika'nn g-
m madenlerinin ilenmesine yol at. Btn bun-
lar -ihracat, endstri, tccar gemileri ve para-
da o donanmann masrafn karlyordu. Bylece
Attika topraklarnn erozyonu sonucunda Atinal
lar Ege'nin bir ucundan br ucuna kadar deniz
egemenliini ellerine geirdiler, sonra daha tele-
re de gittiler; byle olunca, eski kaybettikleri ser-
vetin yzlerce kat fazlasn kazandlar. Ama deniz
yoluyla elde edilmi bu servet -topra bol tarla
larndan hi bir ikayeti olmayan Boiotyal ifti
bu kadar serveti dnde bile gremezdi- Atina'y
HellaS'n eiticisi" yapan politik, artistik ve ente-
olan "Attika mayas nn ekonomik temelinden
ibaretti. Politik dzeyde, Atina'nn imalat ve de-
izci halk Atina demokrasisinin semen kitlesini
meydana getirdi; Attika'nn ticareti ve deniz g-
ciyse, Ege ehir-devletlerinin Atina himayesin-
deki Delos Birlii biiminde ortaya kan uluslara-
ras birliinin erevesini salad. Sanatsal dzey-
de, Attika nlekiliinin refah, Atinal vazo bo-
yaycsna yepyeni bir gzellik biimi yaratma '' ATINA BAARISININ TEMELLERI
satn verdi; Attika ormanarnn ortadan kalkna
81 Balca ihra rn olan zeytinin topanmas;
s da Atinal mimarlar tala boumaya zorlaya
br beinci yzyl vazosundan.
rak, sradan tahta yaplarla yetinecekleri yerd,
Partenon'u yaratmalarn salad. Son olarak, Ati-
na1Iar, tccarlar ve denizcileriyle birlikte sahille-
line vuran btn yabanc dnce ve kltr akn
Ianyla har neir oldular; ehir, ada Helenil<
kltrn tmn kendinde toplayp bunu Attika
mayas ile yourup Attika damgasyla soylulatr
dktan sonra gelecee brakt.
Helen Uygarl anda Ege blgesinde gr-
len tek kartlk rnei Boiotya ile Attika arasn
~ deildir. Boiotya'nn br komusu da, Evboia
adasnn ana karaya bakan ehirlerinden Haltis'di.
lIalkis'in ardndaki hinterlandda, Boiotya kadar
zengin bir tarm blgesi olan Lelant Ovas uzanr
d. Ama H~lkisliler'in talihsizliine -ya da talih-
Iiliine- bakn Iti, ova fazlasyla dard ve yeni top-
Jak araylar dimdik ykselen Dirfis dann sarp
eteklerinde pek abuk son bulan Halkisli iftiler
bu yzden topra d lkelerde aramak zorunda
kaldlar. Ege'ye alarak nce kuzeyde ve douda,
Trakya kylarnda, sonra da gneyde ve batda,
Sicilya kylannda, birer Haltis daha kurdular.
phesiz, Evboia'daki toprak ktlnn meydan
okumasna karlk HalkislileriIi tepkileri, Attika'
daki erozyonun Atinallan' tevik ettii baarlarn
yrnda pek kayda deer bir ey deildir; nk" . . . ~ Atina ticaretinin arac ola n bir tccar gemisi,
Atinallar ekonomilerini niteliksel bir biimde de t.. altnc yzyldan kalmabir ri'sim.
iitirnilerdi, oysa Halkisliler sadece tarlaya tarla
eklemek gibi niceliksel bir i yaptlar. Ama ne de
.olsa, Helen tarihinde Halkis halk da bir iz brak
t -Atinallannkinden daha soluk bir iz olsa da-
:nk onlann denizar gidip yerleen iftrl-g&;-
enleri sayesinde Makedonya ve Latium barbarla
n Helen kltrnn yrngesine girdiler. Halkisli-
r de zorunluun dikeni karsnda kendi apla-
nnda bir tepki gstermi oldular, oysa rahat ye-
nnde BOiotya'nn bu gibi eylerle hi bir ilgisi ol-
mad.
Helen' Dnyas'nn. Halkislilerin de bu nemli
il oynadklar t.. 725-525 dnemindeki geni
1emesi, izlediimiz tema iin bir nl rnek daha
6UILLII: t.. 685'de Boazii'nin Asya kysna kuru-
lan Yunan kolonisi Kalkedon ile t.. 668'de Boaz
i'nin Avrupa kysna kurulan Yunan kolonisi

125

83 Giriim: Girne kral Arkesilas
denizar ticaret iin yapanm
tartlmasna ve denklenmesine
nezaret ediyor. Gime 1. O. yedtn-
ci yzylda Kk Asya'da kurul
mu bir ok Yunan kolonisinden
bir tanesiydi. . rak yapmlard; Boazii kylarna yakl,rken
84 Edilginlik: Beiotya'dan kaba
saba bir yas tutan kadn heykel-
::ii.
126
Bizantiun. Herodol-us'un anlattna gre, bu iki
ehrin kuruluundan bir buuk yzyl kadar sonra
buradan geen ranh devlet adam Megabazus, Kal-
kedon'un Bizantium'dan on yedi yl nce kuruldu-
unu renince ehre "krler ehri adn takm
t; gz gren insanlarn iki elverili yer arasndan
aka daha kt olann bilerek semelerindeki
anlamszh dile getirmek istiyordu ("). Ama bu
szde, doruluktan ok parlak bir vecize syleme
merakn grrz; nk olayalup bittikten son-
ra bilgelik taslamak kolaydr ve Megabazus zama-
nnda iki ehrin kaderi artik belli olmutu. Kalke-
don, YunanlIarn sradan denizar tarmsal yer-
leme noktalarndan biriydi, Akdeniz kylarna
serpitirilmi dzinelerle baka Yunan kalanlsin;
den hi bir fark yoktu.. Oysa Bizantium daha o za-
manlar bile Helen Dnyas'nn en ilek limanlarn
dan biri olma yoluna girmiti, ileride kendisini Or-
todoks Hristiyan evrensel devletinin bakenti ya-
pacak gelimenin balangcndayd. Dolaysyla,
Megabazus zamannda Bizantium ile Kalkedon'un
avantajlar arasnda yapIacak herhangi bir kar
latrma, ister istemez, iki ehrin liman olarak
avantajlar noktasna dayanacakt; byle bir sna
mada, Bizantium'un stnl su gtrmez bir
kesinlikteydi. Bir kere Bizantium, Kalkedon'un ku-
rulduu kar kyda herhangi bir benzeri olmayan
Hali gibi bir doal limana sahipti. Aynca, Kara-
deniz'den gelensularn Boazii'nde yarattklar
akntlar her iki ynden gelen gemilerin Hali'e s
nmalarn kolaylatrd. halde, Kalkedon'un
ak sahiline ynelen gemilere glk karr. Kal-
kedon'un kurucular, bu olgular karsnda, kendi
yerlerini bir liman olarak Bizantium'a ye tutmu
olsalard, gerekten kr olmalar gerekirdi.
Oysa gerekte, Kalkedon'un kurucular tarihi
semelerini tamamen baka dncelere dayana-
manzaraya bakm ve hi de kr olmayan, ama de-
nizcilik deil, iftilik asndan bakan gzlerle
yerlerini semilerdi. ehirlerini verimli ve koru
nakh bir sahil eridinde kurmu, yurtlarnda her
zaman yetitirdikleri rnleri ekip birnek zere
ie girimilerdi. Byle bir ama iin bundan daha
iyi bir yer seemezlerdi. Hatta Bizantium kurucu-
larnn -kendi sabanarna yeni toprak bulmak
iin on yedi yl sonra Yunanistan'dan buralara g
etmilerdi- imdi Kalkedon duvarlaryla. evrili
bu gleryzl Bitinya rivierasndan uzaklap hi
de davetkar olmayan Trakya sahiline doru yne-
lirken KalkedonyalIarn aIkgzl i ne ve ken-
di gecikmelerine az dolusu svdklerini gzm-
zn nnde canlandrabilirtz. stelik, bu talihsiz
yeni gtnenlerin kk yarmadalarndaemek ve-
rip yetitirdikleri rnler' her yi hinterlanddaki
'JIacl Trakya kabileleri tarafndan sistematik tohumuyla birlikte eski denizci geleneklerini de g-
ekilde talan ediliyordu (4 ). Bizantium kurucu- men Shephelah Ovas'mn Beyleri deildi Atlas Ok-
ian, silah gcyle yenilemeyecek kadar kalabalk yanusu'nu kefeden. Onlar, genileme ihtiyacn
:lll gl, hara demeyle defedilemeyecek kadar duyunca, srtlarm denize dnm ve Beersheba'
da agzl ve kararl bir barbar dmanla bitip nn alak ovalaryla Esdraelon ve Yezreel'in sulak
enmez bir aresiz sav~ taklp kaldlar. vadilerini zaptetmeye girimi, sonunda Filistin
Bizansllarn perian haline baknca, Kalke- egemenlii iin srail ve Yahudiye'nin dal kabile-
yallarn ileri grl l ve zekasm teslim et- lerine meydan okuduklarndabelalarn bulmular
gerekiyor. Ama hikayeden asl karlmas ge- d. Atlas Okyanus\l'nun kefi de, sesli harflere da-
'!eken ders de bu deildi: karlmas gereken de"rs, yanan alfabenin icad da, Suriye'nin yerli Kenan
Bizansllarn karada!<i bu engelleyici handikaptan halknn bir kalnts olan ve istilalar srasnda sa-
u1anayacaklarn anlamalar zerine denize hilin engebeli merkez blgelerine snan Fenikeli-
dnmeye karar vermeieri ve ifti olarak uradk lere kald. Fenike, fiziksel bakmdan, gneye inen
lar felaket kayplar tccar ve denizci olara!< b- Filistirli gmenlerin setii Shephelah ile tam
karlara dntrerek kapatmalardr. Kal1<e- bir kartlk gsterir. Sahilin bu kesiminde ova hi
ya1 iftilerin hi bir zaman karlamadklar genilemez ve tepelerden kyya yumuak ini yok-
gl illiyle BizansWar boazlarndan yarar- tur; Lbnan sra dalar denizden dimdik ykselir
!lamaya baktlar ve zamanla Hali'in bir servet ve kydakilere ayakta duracak bir kar yer brak
~ olduunu grdiller. Ege ve Karadeniz'in mad gibi, ierideki ovalara da yol bra.kaz.
I*onomik milraklar arasnda tam orta yeri tut- Yurtlarmn sevimsizlii sayesinde Fenikeliler, Fi-
olan Blzantium, btn ticaretin gemesi gere- listirlilerin Suriye ilerine qoru akrlarndan ken-
dar geite egemen olduu iin, Helen Dnya- dilerini kurtardlar ve gene bu yurdun hain kaya-
'nda refahn anahtarn elinde tutuyordu. Bu lklar sayesinde, Filistinlilerin artk vaz getii o
tajl durumun salayaca btn servet ve uzun-mesafe denizcilii geleneini yeni komula
- uzu elde etmekte ok gecikmedi. te bu ba!<m rndan devraldlar. Filistinliler Shephelah'da yon-
Megabazus'ui vecizesi, Bizantium ile KaIke- cala dalm koyunlar gibi otlar ve yeni ayrlar
'un kaderleri arasnda!<i muazzam fark ak arayarak ilere doru ilerlerken Fenikeliler konuk-
ya yetmez. Bizantium'un servetini salayan sever olmayan sahillerinden uzaklap ak deniz-
Kalkedonyallarn krl dei.], barbar akn lere yneldiler ve Akdeniz'in Batsyla daha da te-
iddetiydi, nk Bizantiumiular bylece, deki Okyanus'un kylarnda Suriye Uygarl iin
nk karsnda, gvenli bir yerde oturan Kal- ikinci bir yurt kazandlar.
tedonyaliann hi bir zaman renmek zorunda Ama fiziksel bir bulu olan Atlas Okyanusu'
:blmadklar bir dersi renmilerdi. nun kefi, insani abalarn bir baars olmak a
imdi bir de Suriye Dnyasna bakacak olur- sndan, manevi bir bulu olan tektanrc inann
ara halknn baard grece sekinlik ile, Mi- yannda glgede kalmak zorundadr; bu baar da,
bn-ooras Kavimler G~ sonunda kendilerini Kavimler G srasnda" Fenike sahillerinden bile
uklan evrenin fiziksel glkleri arasnda <:Iaha az ekici bir fiziksel evreye tklp kalan bir
bir bant griiriiz. Suriye Uygarlnn baKa Suriye toplulunun eseridir. Efraim ve Ya
eline zg byk baars vardr. Atlas Okya- hudiye'nin plak tepelerine srii!en Gebe brani
nusu'nu kefetti; bugn in, Japonya ve Kore d kabilelerinin srailli ncleri gezgin hayvanclk
a kullanlan btn sistemlerin atas olan alta- tan karak yerleik ift oldular ve ormanlar yok
IetJk bir yaz sistemi icat etti; Musevilik, Zerdt- olmu yksek tepelerin verimsiz, tal toprandan
k, Hristiyanlk ve slam'da ortak olan, ama clz bir geim saladlar. Bu yoksul ifti kabilesi
,Sner-Akad, Hint ve Helen dini dnce o derece gzden rakt ki, t.. beinci yzyl gibi ile-
wl duygu tarzna eit derecede yabanc, belirli bir ri bir tarihte, srail'in btn byk Peygamberleri
kavramna vard. Ama Suriye Uygarlnn syleyecekleri her eyi syleyip bitirmiken, Hero-
tu Iaanlara doru ilerleyiinde nc roln oyna- dotus srail adndan habersizdi ve byiik Herodot
yiar ne am'da veya verimli Orontes vadisinde panoramasndasrail lkesi hAla PaIaistine (6) ad
"li&man Aramiler, ne de rdn'n dousunda, Gile- ardnda gizliydi. Ama srailliler manevi anlayla
id'm zengin ayrlarnda yerleen srail kabileleri- rmn kudretiyle Filistirlilerin askeri baarlarm ve
dIr ('). Daha da' nemiisi, barbar deil de Ege Uy- Fenikelilerin denizcilik baarlarm geride brakt
JIII~:nn varisleri olara!< gelen ve Ekron'dan Gaz- lar. srail'in plak ve denizden uzak tepelerinde
rIEYe kadar uzanan geni, denizcille yatkn ovay beliren tanrsal esinlenme bu yabani ve gzden
gaimet olarak ele geiren Denizci Filistin Halkar rak lkeyi orada oturanlar iin bir inayet yolu ha-
da Suriye Dnyasnda nc bir rol oynamadlar. line getirdi ve insanln en byiik manevi hazine-
YenJ yurtlarnn derin topraklarnda tahllarnn lerinden birinin eritme potas burada kaynad.

127
DADNK TEPKI:
85, 86 Fenike dehas alfabenin icad devrimiyle kendini da vur-
du; ve bu aadaki gemi gibi gemilerle Fenikeliler Bat Akde-
niz ile Kuzey Afrika'nn Atlas Okyanusu kylarn kefettiler Vt
koloniletirdiler.

IEDNK TEPK! 87 Buras Tanr'nn dadr ve orada barnmalttan halanr. srailliler'in yurdu: Kuds ile Je
riche arasndaki l, geride Moab Dalar.

128
16 Eziyetlerin Teviki
Fiziksel evreden insani evreye getiimdzde,
bu deiiklie karn, olaylarn gene ayn olduu
nu gryoruz. rnein baz etkinlik dallarnda
kendilerini gstermeleri yasaklanarak eziyet gren
bir toplumsal grup, ayrmcln karlarna getir-
dii bu meydan okumaya, enerjilerini baka alan-
larda toplamak ve bu alarlarda istisnai' bir usta-
ik kazanmakla tepki gsterir. Bu bakmdan eziyet
ve cezann da fiziksel meydan okuma kadar tevik
edici bir etkisi olabilir; bunu, deiik gruplarn, di-
ni aynm meydan okumasna kar tepkilerini ince-
leyerek rnl!!tlendirebiliriz.
Bat Dnyasnda Nonkonformist (ounlua
uymayan) Protestarlarn katlandklar kstlama
lar, kendisini cezalandrarlarla ayn toplumun ye-
si olan bir grubun cezalandrlmasnn rneidir.
ngiltere'de, ts. 1660 Restorasyonu'ndan sonra,
ana kiliseden ayrlm Protestan mezhepleri bt-
nyle dayanlmaz olmasa da gene yeterince kah-
redici bir baskya tabi olmulard. Bunun sonucu,
girmelerineizin verilen mesleklerde stnlk gs-
termeleri oldu: Arkadalar Dernei'nin yeleri en-
dstri ve bankaclkta, baka Nonkonforrnistler de
perakende ticarette parladlar. Bu Protestanlar
kendi toplumlarnda varolmay ve refaha kavu
may becerdiler; ama ayn yzyln balarnda n
giltere'de ngiliz Pritenleriyle iki yzyl sonra
Amerikal Mormonlar ok daha sert bir kovutur
maya uramlard. Kovuturmann sertlii bu
mezheplerin de ayn iddetle tepki gstermesini ge-
rekli kld. Kendilerine eziyet edenlerle ayn lkede
barnamayacaklarn anlaynea kendi alarnda
ber iki grup da yurtlarn terk edip yabani diyar-
!ara g ettiler. Bakir bir toprakta lksel vatan-
arn) kurmak iin kendi cesaretleri ve inanlarn
dan baka bir dayanaklar yoktu. Bylece,. hem
imarlarn korudular, hem de uygarln ncs
roln oynadlar.
EZiyet gren mezheplerle ayrcalkl mezhep-
ler, ikisi de hayatna devam eden iki ayr uygarl
n yesi olunca, ortaya daha baka bir durum l-.
kar. Bunun bir rneini Osmanl mparatorluu'
nun eskl rejiminde bulabiliriz. Burada Ortodoks
Hristiyan Topluluu, kendisine yabanc Msl-
man evrensel devleti ile btrlemiti. Uyruk dU-
rumunda olan Hristiyanlar, hkmette, orduda ve
<serbest" mesleklerde alamadklar. gibi, topraa
sahip olmalar, hatta topra ekip bimeleri de bir
lde gletirilmiti. Bu olduka sert ayrm so-
nucunda cezalandrlan Hristiyanlar, Hristiyan
lar iin ala ak saylan daha mtevazi meslekIer-
de kendilerini gstermeyi rendiler. stanbul'da
oturan Hristiyan Rumlar arasnda bir zmre ~e
hir surlar iinde, ehrin kuzeybat kesinde otu-
ran ve Fenerll (Fanaryot) adyla tannan Rum-
lar- bu meydan okumann tevikiyle yle yksek
bir baar gsterdiler ki zamarla Osmanl mpara
torluu'nun siyasi ynetimi ve denetiminde Os-
manllarn orta oldular ve neredeyse bu ite on-
larn yerini aldlar. Yeniden kurulan Ortodoks Pat-
rikhanesi'nin koruyucu kalkan altnda Fener get-
tosu Rumca konuan Ortodoks Hristiyarlarn top-
lanma merkezi haline geldi; ve F'anaryot aznl
iki zel baar kazand. Byk apta tccarlar ola-
rak, Bat Dnyasyla ticari ilikileri sayesinde Bat
dillerini ve Bat adetlerini ok iyi rendiler. Ev-
rensel Patrikhane'nin ilerini yrtrken de, Os-
marl ynetiminin ana izgilerini yakndan izleyip
iyice kavradlar; nk Patrik, Padiah'la, Padi:
ah'n, Evrensel Patrik'in dini yarg alan dnda
kalarlar da dahil olmak zere btn Ortodoks H
~stiyan uyruklar arasndaki resmi ara merciydi.
Osmanl ImparatorlUu ile Bat Dnyas arasn
daki uzun sreli kavga tS. 1682-83'de ikinci ba-
arsz Viyana kuatmasndan sonra kesin olarak
Osmanllar aleyhine dndnde, daha nce ka-
zandklar bu iki baar Fenerlilerin ok iine ya-
rad.
Osmarllarn askeri gerilemesi, karlarna iki
nemli sorun karyordu. imdi, artk sava mey-
dannda yenemedikleri Batl Glerle konferans
masasnda grmeleri gerekiyordu ve ilk olarak,
zorla bastrabileceklerinepek de gvenemez oduk
lar Ortodoks Hristiyan uyruklarnn duygularn
dikkate almak zorundaydlar. Baka bir syleyile,
Osmarl mparatorlUu usta diplomatlar ve usta
yneticiler varken, bunlarn yardmna bavur
mazlk edemez hale gelmiti; Osmarllarn bu muh-
ta anlarnda kendilerinde bulamadklar gerekli
tecrbe, Fenerlilerin elindeydi. Dolaysyla, Os-
manllar daha nceki yntemlerinden vaz getiler
ve kendi retimlerinin ilkelerini inediler; Osmari
kamu hiznetinde yer alabilmek iin gayri-ms-
limierin slam dinini kabul etmeleri koulunu' Fe-
nerli Rumlar iin geersiz saydlar. Daha '1683 fe-
laketi ellerini mahkum etmeden Osmarllar bu yol-
da birka adm atmlard. 1669 ile 1716 arasnda
Fenerlilere, yeni politik durumda kilit mevkiler
haline gelen drt byk devlet makamnn tekeli
balanmt. Bundan sonraki yz y iinde bu
makamlarn salad~ nfuz ve strlk sayesinde
Fenerlilerin siyasi kudreti durmadan artt. Artan
Bat basks karsnda, Osmarl mparatorluu'
nun Garp Meselesi ile baa kabilen tek gesine
129

ESNEK AZINLIKLAR
88 Mslman devletinde Hristiyanlar Dou Ortodoks Hristiyan papaz;
on altnc yzylda, stanbul'daki Fanaryot cemaatinin bir yesi iin
yaplm bir Trk resmi.
duyulan ihtiya da Rumlarn nfuzunu artrd. On
sekizinci yzyla"'gelinceye kadar, Fanaryotlar, Os-
manl irketinde byk apta bir ortakl~a giden
yolda sa~lam bir ekilde yerlemilerd!.
Ama tam bu durum szkonusu oldu~unda Fa-
naryotlar Belirmi kader lerini yerine getlreme-
diler (1); dllerini ellerindEm kardlar, nk
bar bir tavrla Osmanl devletine szacak yerde
ulusal bakaldrmann iddetli yolunu denemeyi
tercih ettiler. On sekizinci yzyln sonlarna do~
TU Osmanl mparatorlu~u'nda yaylmaya bala
yan Bat milliyetili~i virsne ilk yakalananlar
Rumlar oldu ve Fransz Devrimi'nin patlak verme-
siyle Yunan Ba~mszlk Sava'nn patlak vermesi
(tS. 1821-29) arasnda iki uzlamaz zlernin b-
ys altnda kaldlar. Eski Fanaryotlarn Osmanl
mirasnn tamamna konmak ve Osmanl mpara
torluu'nu Trk deil-de Yunan ynetimi altnda
paralanmadan muhafaza etmek ihtirasndan vaz
gememilerdi; ama aym zamanda da kendi ege-
men bamsz ulusal devletlerini kurmak gibi yeni
bir ihtirasa kapldlar bu devlet mparatorlu~un
paralanm cesedinin bir parasndan baka bir
eyolamazd. Bu iki amacn birbirleriyle uzlatr
lamayaca 1821'de, Fanaryot Prensi psilante'nin
Osmanl mparatorluu'nun bana gemek ve
Manyot reisi Mavromihalis'in b~msz bir Yuna-
nistan yaratmak zere ayn anda harekete geme-
leriyle kesin bir biimde belli oldu. Silaha sarlmak
Fanaryot emellerinin sonu demek oldu, nk Os-
nanllar bunun zerine anszn uyandlar. Bir yz-
yldan fazla bir sredir yaslandklar denek elle-
rini yaralamt ('); bu ihanet karsnda gazaba
gelerek hain bastonu param para ettiler ve ne pa-
hasna olursa olsun yeniden kendi ayaklar stn-
de durma cesaretini toparladlar. Osmanllar 1821'
de psilante'nin sava harekat kar~nda, Fenerli-
Ierin 1669'dan beri yava yava rdukleri kudret
an bir vuruta paraladlar; bu da, Trk-olma-
yan gelerin Osmanl mlrasnn kalntlarndan
arnmalar yolundaki yzyllk srecin ilk adm
oldu. stelik, Yunan milliyetiliinin bu ilk patla-
mas sadece Trk milliyetiliinin ilk kvlenn
tututurmakla kalmad; Osmanl mparatorluu
iinde yaayan Yunanl-olmayan uyruklar ze-
rinde de ayn etkiyi yaratt; bylece Fanaryotlarn
Beliren Kaderi ile Osmanl mparatorluu'nun
gelecei birlikte sfra inmi oldu.
Gr alanmz Osmanl mparatorluu snr
larnn dna tarmadan, Katolik Levantenlen,
de temamlZn bir baka rneini bulabiliriz. Bat
Avrupa'dan gelen bu gmenlerin Osmanl mpa
nl.torluu'nda oturmalarna ltfen izin verilmiti
ve tab" olduklar dini ayrmdan kurtulmalarnn
tek yolu dnek almakt. Din deitirmeyi kabul

130
 -
erinde, parya muamelesi gnne sefaletinden
ulmu olmuyorlar, Osmanl devletinin en yk-
mevkileri de nlerinde alyordu. Ama Fanar-
topluluunda olduu gibi Levanten toplulu-
da da elinden dnmek, ynla tevik ve an-
karn, kurai deil istisnayd. Hali'in kuzeyin-
Galata'da ya da baka yerlerde Katolik rea-
(3), Fener'deki ortodoks Hristiyan reayann ha-
dan ya da Fransz Devrimi'ne kadar Batdaki
iludilerin hayatndan pek farki olmayan bir
hayat yayordu. Levantenler, getto hayat
gerektirdii erdemleri ve kusurlar gelitinnek-
gecikInecliler: Gettonun boucu atp.osferinde,
eziyetin meydan okumasna ya baka insanlar
tepki gsterecekler ya da yok olup gideceklerdi.
Son rneklerimizi nc bir durumdan sei-
: Burada, eziyet gren mezhebin yeleri sa
bir fosil olarak yaayan ya da baka bir uy-
n iinde bir diaspora (4) olarak varolan bir
ln halkdrlar. imdi Suriye Toplumunun 89,90 Ermeni ve Yahudi tccarlar;
diasporalarna ve bu toplumlarn sk sk kesin- kendi yurtlarndan kopmu, dinleri uru-
'ye urayan uzun sreii tarihleri boyunca zaman na baskya uram, gene de ticarette baarl.
an oraya buraya dalan Hristiyan varisleri-
bir gz atalm. Hepsinin de kendi kimliklerini
uhafaza ettikleri ortam dini bir ortamdr; kim-
lerini koruyan ve. varolularn srekli klan dini
teristikleri, onlar ayn zamanda iinde yaa
yabanc toplumlarn elinde trl dini ezi-
de maruz brakmtr; bu eit dini ayrm, sk
grld gibi, hayatn belli yollarnda yr-
. yasaklamak biiminde olmutur; kurbanla-
a da gene ayn bilinen tepkiyi yaratmtr.
rnein Yahudiler, pek ok eitli insanl ev-
e tccar ve maliyeci olarak baar kazanp di-
zelliklerinden ileri gelen handikaplar yenme-
bildiler. Parsiler, Yahudilerin baka yerlerde
rol Hindistan'da oynadlar ve zel usta-
, uzmanlklarn deiik koullarda baa
la uygularken onlar da Yahudiler gibi esnek, gi_
en davrandlar. Roma mparatorlUu'ndakiOr-
ks Hristiyan basksna kar koymakla ortaya
Ermeni Grigoryen Monofizitler de benzeri
adaptasyon yetenei gsterdiler; yle ki bug-
- Ermeni tccar da, Parsi tccar gibi, her za-
ve her yerde ortaya kabilir. Suriye'deki Ya-
i .Monoflzitler ile Msr'daki Kpti Monofizitler
mahalli evrelerinde ayn meydan okumaya ay-
tepkiyi gsterdiler.
Monofizitiere karlk Nasturi Hristiyanlar Ro-
mparatorlUu'nda hayat ekilmez buldular ve
ile ran taraflarna g ettiler. Burada, nisc
Ileten hogrl Sasani, Emevi ve Abbasi rejimle-
de yalnz iadam olarak deil, ayni zamanda 91 Meliapore'da Aziz Toma'nn trbesi. Aziz'in Hindistan'a gitmi
hekim olarak da baar kazandlar; tS. 1258'de Mo- ve orada lm olmas muhtemelen hayal rndr, ama mezan
iIarn Badad' yamalamasndan sonra bu y- olarak tannan yer Hintli Hristiyanlar iin bir hac merkeziydi.

131
 relerde Abbasi Halifelii'nin yklmasyla balayan
byk toplumsal kargaalkta da varlklarlIll koru-
yabildiler. slam mparatorluu'ndaki i alarlar
bu felaketle yklmazdan nce Nasturiler dnyann
ke bucandaki baka insani evrelere de yerle
milerdi. Bir ksm deniz yoluyla Hindistan'n bat
sahiline uzanm ve Hindistan yarmadasnn ucu-
na giderek orada bir dnya kurmulard; burlarn
tomrlar (Nasturilik'den Monofizitizm'e dnm
olarak) bugn Kerala'da, Aziz Torna Hristiyarla
r olarak yaamaktadrlar.Baka bir ksm da ka-
radan yola km, Suriye ve ran Dnyalarnn Ma-
verannehir'dekl ileri karakollarnn tesine de ge-
erek byk Asya steplerinin derinliklerine inmi
ve ktay boydan boya geerek in'in br ucunda
ortaya kmlard. Bir zamarlar Orta ve Dou As-
ya'dakendilerine yurt edinen bu Nasturi ncler-
den bugne kimse kalmamtr. Ama, her ne kadar
bu bakmdan deniz yoluyla Hindistan'a giden din-
dalar lsnde baarl olamadlarsa da, yaadk
lar ksa sre iinde nsanlk tarihinde daha derin
bir iz brakmay baarm~lardr.

93 Orta Asya'da bulunmu, mcevberli Nasturi istavrozlan. (L

S. sekiz ile onuncu yzyl aras).

92 1.8. 181'de Pekin yaknlarna konan bu dikili ta intdeki Nasturi Hristi- ,

yanlarm misyonunu belgeliyor.

132
 Dou Asya'da Nasturiler T'ang a'nda (.S.
618-907) toplumun etkin yeleri olmulard; Av-
rasya steplerindeki vahalarda yerleik Uygur Trk-
lerine de kendi dinlerini benimseterek neredeyse
ayr bir Uzak Dou Hristiyan Uygarl yaratacak
duruma geldiler ('). Ama bu, dk bir ocuk gi-
biydi. i.S. 737'de Maverannehir vahalar Arap
Imparatorluu'na katlnca gelime durdu ve put-
perest Mool hakan Cengiz Han yksek steplerde-
. yar-Nasturilenil Gebeleri birbiri ard sra
yenilgiye uratnca perde kapand. Bu durumda bi-
le Nasturi ncler, daha yksek bir kltrn ge-
leri zerindeki mahalli tekelleri sayesinde, Gebe
koruyucularnn yenilgisinden sonra bile balar
nn aresine bakmay baardlar. Yazc, sayman,
tarihi olarak Mool fatihin hizmetine girdiler.
)(ool mparatorluu'nun arlk merkezinin step-
lerde kaldve Karakurum'un bakent olduu bir
yzyla yakn sre boyunca Byk Hakan'n saray
arivlerini Nasturi Hristiyan katipler dzerledi.
Nasturiler baz Mool ileri gelenlerine Hristiyan
l kabul ettirmeyi bile baardlar. .S. 1258'de
Badad' talan eden ve Irak' yakp ykan Hlag
Han'n karlarndan biri Nasturi'ydi; gene Hlag'
nn, .S. l260'da am' zapteden nc mfrezesi-
nin generali de Nasturi'ydi. Grld gibi bu Na;;-
turL Hristiyan Uygur Trklerinin tarihi, 'Ortodoks
Hristiyan Rum Fanaryotlarnntarihini andrmak
tadr. Onlar da "Beliren Kader lerlni az farkla ka-
rdlar; ama, cezalandrma meydan okumasna
tepki olarak gelitirdikleri zel yetenekler, iinde
yaadklar insarl evrede toplumsal deerlerini
ylesine ykseltmiti ki sonunda byk bir impa-
ratorluun hkmdarlarnadpedz ortak oldular.

17DogmdanOlen Uygarlklar
!rtk szkonusu tartmamz bir sonuca ula aalar devirmek iin gerekli aralardan yoksun
bileceimiz noktaya geldik. Uygarlklarn, ola- olduu gibi, ormanarn altnda yatan zengin top-
st kolay deil, olaanst g evrelerde ra ekime elverili hale getirmeyi de zaten bilmi-
duunu grdk; bylece, cezalandrlma ve ezi- yordu. 'Onun iin ormanardan kand ve kumluk-
grmenin sonularn aratrarak, u ekilde lara, kireli topraklara yerleti. Ana onun bu de-
formllendirebileceimiz genel bir kural bulduk: neyleri, ormarlarn meydan okumasnn her trl
dleydan okuma ne kadar byk olursa, tevik edi- tepkiyi imkanszlatracak derecede ar olduu
etki de o kadar fazla olur. Gelgelelim, gene de nu gstermez; nk onun yenilgiye urad yer-
kuraIm geerliliinin mutlak m, yoksa snrl de Neolitik a'n, Bron' a'nn ve Demir a'
olduunu incelememiz gerekiyor. Baka bir sy- nn nsanlar daha stn aralarnn ve teknoloji-
leye, meydan okumann sertliini alabildiine lerinin yardmyla belli bir baar kaZanmay be-
nrsak, tevik de bylece alabildiine youn cerdiler. Sonunda. Bat Hristiyan Uygarl ile Rus
m olur ve dolaysyla, meydan okumann Uygarlnn ncleri Atlas Okyanusu'ndan Ural-
d tepkide snrsz bir enerji artmas mi lara kadar orman egemenlikleri altna aldlar.
olur? Yoksa, bir noktadan sonra sertliin art Byk skender'in ardndan Helenizmin Suri-
smda tepki ufalr m?' Hatta bu noktann da ye ve ran Dnyalarna politik mdahalesi, bu ik
ine getiimizde, meydan okumann sertliinin toplum iin nemli bir meydan okumayd (1). Zor-
'ce artt ve buna baaryla tepki gsterme im- la mdahale eden bu uygarla kar ayaklanp
nm ortadan kalkt bir noktaya gelinir mi? onu kap dar etmeleri gerekiyor muydu, yoksa
Bu sorulara inandrc bir cevap yerebilmek gerekmiyor muydu? Bu meydan okuma karsnda
meydan okumann ar olduu durumlarn tepki gsterebilmek iin eitli giriimlerde bulun-
ank ve belirsiz olmayan kantlarn bulmalyz. dular ve btn bu giriimler ara olarak dini bir
Meydan okumann arl, belirli bir durumda be- harekete yasland. Zerdt ve Musevi tepkileri
. bir grubun meydan okumaya gerekli tepkiyi baarsz oldu; Nasturi ve Monolizit tepkileri de
rememesiyle, sadece bu olguyla, kesin bir e baarsz oldu; slam tepkisi baar kazand.
tDde kantlanamaz. Bu kendi bana hi bir eyi Zerdtlk ve Musevilik. srasyla, ran ve
t etmez, nk baarl bir tepkiye yol am Suriye Uygarlklarnn dini terinilerle iladesiydi-
lemen hemen her meydan okuma, baarl sava ler. Helenizmin saldrsyla savunma durumuna
yznc ya da bininci arda delloya girinceye geen bu uygarlklarn ikisi de helen darbesini ye-
bdar birbiri ardndan sryle dellocuyu saf d meden nce baarl bir ekilde gelimilerdi. Nas-
brakmtr. rnein, Kuzey Avrupa ormarlarnn turi ve Monolizit Hristiyanl ise yeni uygarlk
. i meydan okumas Paleolitik nsan etkili lar yaratmak yolunda, l domu giriimlerdi.
biimde yenilgiye uratmt. Paleolitik nsan, Domadan len bir uygarlk, baka bir uygar-

133
ln yelerinin daha sonraki bir tarihte baaryla
oynadkar belirli bir rol balangta oynamaya
kalkan ve beceremeyen bir uygarlk olarak tanm
lanabilir. Byle bir durum ortaya kt zamanda
iki rakip uygarln birincisi glgede kalr. Ya ta-
mamen yok olur ya da deliklerde, kovuklarda bir
kalnt olarak yaar. Az nce Nasturiliin ve Mono-
fizitizmin Hristiyan Kilisesi ve Roma mparator
luu'nda Helen stnln sarsmak iin gIriii
mi iki aba olduunu grdk. Hristiyanlk a
. nn beinci yzylnda eski Suriye ve Helen kltr-
leri Yahudiler ve Samaryallar dnda btn eskl
Suriye ve Helen.halklarnn ortak kltr olan bir
karrn haline gelince, bu helen stnl de
anakronlk bir nitelik almt. Ne Nasturiler, ne de
Monofizitler, Helen emperyalistlerle (Melkitler)
baa )cabilecek gc gsteremediler. Nasturiler
Roma mparatorluu'nun dna srldler; Mo-
nofizitler yeraltna itildi. Gelgelelim, bu Roma d~
mam Hristiyanlarn deneyip de baaramad gi-
riim daha sonra Mslmanlar tarafndan baar
ya ulatnld. Bunun sonucunda, Nasturiler ve Mo-
nofizitler ya diasporalar halinde ya da gzden rak
ke bucaklarda yaayabilirken, Suriye-Helen
<kltr-karm slam Uygarl'n yaratt. Bir
uygarln yerni bir baka uygarln almas bize

ETKISIZ MEYDAN OKUMA 94 Fiziksel corafi koullar Etyopya Hristiyanlarn dardan gelecek teviklere kar ko-
rudu: Topluluk izole olarak bitkisel bir hayat yaad. Lalibela'da kayadan oyulmu bir on
nc yzyl kilisesinin dam.

134
bir ipucu veriyor. Yerini bir bakasna brakan her
uygarlk, domadan len uygarlklar listesine gir-
meye adaydr.
imdiye kadar gzden geirdiimiz durumlar-
da, baz rakipleri yenilgiye uratan bir meydan
okumann bir baka rakipten baarl karl al-
dn grdk, ama tarihi olaylarn bu eitten so-
nular, bir meydan okumann gerekten baa k
lamayacak kadar sert olup olmadn anlamamz
Iin gerekli kesin kantlar bize vermez. terimli
bir karlatrma yntemi uygularsak bu soruna
dala verimli bir yaklam yolu bulabiliriz. nce br
meydan okumann baarl bir tepkiye yol at
bir durumdan balayalm, sonra bunu benzer bir
grubun hem daha sert hem de daha yumuak mey-
dan okumalara kar tepkileri rnekleriyle kar
latralm. O zaman balang noktamzn iki ar
u arasnda bir orta yere isabet ettiini grrz.
Baka bir syleyile, iki ar ucun, yaratc bir tep-
kiyi tevik etmek bakmndan biri fazla sert, biri
de fazla yumuak olan iki tip meydan okumay
temsil ettiini saptarsak, sertliin' optimum nok-
tasnn nerede oduunu bulabiliriz ve o zaman
meydan okuma-ve-tepki ilikisinin, ok iyi bildii
miz azalan kar yasasna uyduunu da anlarz.
imdi bu durumu slamiyet ile Hristiyanlk

STEsINDEN GELNEMEYEN 95 Orta Asya'da kurulmaya balanan Nasturl Hristiyan uygarl daha kklenemeden
MEYDAN OKUMA Mslman Araplar karsnda ezildi. Karaku'da bir Hristiyan tapna1>>Ddan duvar
resmi.

135

arasndaki atmalar rneinde inceleyelim. Bir-
ok kereler bu ik; dini hareketin genileyendal~a
lar att. Bu atmalar karlatrmal br YO,n-
temle gzden' geirdiimizde, baar dereces deg
en tepkilere yol aan, deiik iddette bir dizi mey-
dan okuma olay gryoruz. Mslmanlar LS.
732'de Fransa ilerine girdikleri zaman Bat Top-
lumu kendini kurma mcadelesine, daha yeni ba
lyordu. Yeni fatihler ise Akdeniz'in gney kyla
rndaki snrlarn ap ilerlerken zaferden zafere
komulard. Ama gene de bu arpc meydan oku-
mann sonucu meydan okumann {azl;. an olma-
dn gsterdi; nk, yeni doma srecindeki Ba-
t Toplumu saldr karsndaboulmak bir yana is-
tilaclar geriletti ve politik, kltrel zerklik ve
egemerlik yoluna baarl bir ekilde girmi oldu.
Ama Bat dnyas, Mslman-Hristiyan a-
tmasnn patlak verdii eitli noktalardan sade-
ce bir tanesiydi. Gneyde, slamiyet Habeistan'
daki (bugnk Etyopya) Monofizit Hristiyanla
meydan okuyordu. Bu olayda, meydan okumann
mahalli biimi fazlasyla gsz olduu iin baa
rya ulaamayan bir tepki rneini gryoruz. Mo-
nofitizmin Habeistan'daki fosilinin bugne kadar
garip bir ekilde varkalmasnn nedeni, evresin-
deki dalarn nfuz. edilmez sarpldr. Bu ilkel
fosilin karaya vurduu kayal ard arda yalayan
kltrel istila dalgalar bir iz brakmadan gerile-
mi, ne kayal iine alabilmi, ne de .daha stn
bir aba gsterilmesini .tevik edebilmitir. Habe-
istan Monofotiz mi Hristiyomhn durgun ve zo
le bir parac olarak kalmtr. slam'n meydan
okumas burada bir sonu vermedi, nk, modern
teknolojinin Habeistan'n doal korunaklarn
hayvanca bir zorlamayla ykt aa kadar gr-
legelen btn meydan okumalar gibi slamiyet'in
Habeistan zerinde etkisi.de, mahalli fiziksel ev-
renin nfuz edilmezlii yznden optimum sertlik
noktasnn ok altnda kalmt.
te yandan, Dou'daki Maverannehir Nastu-
riliinin slami meydan okumaya kar tepkisi bu-
nun tam kart bir nedenden tr baarsz oldu.
Meydan okuma ylesine sertti ki Uzak Dou Nas-
turl Hristiyan Uygarlnn doumunu kesirlikle
rledi. Nasturi krizaliti iinde bir tohum niteliin
de olan bu Uzak Dou Hristiyan Uygarl, dk
domadan nce kz-nci nehirleri havzasnda
olumaya balamt; dnyaya gelme frsatn elin-
den alan darbe bu blgenin tS. 737-41 arasnda
kesin bir ekilde Arap mparatorluu'na balan
mas oldu. Fetihten nce blgedeki btn mahalli
koular orada yeni bir uygarlin domasna el-
verili grnyordu. Uzun ve btnsel bir kltr
karm olmutu: ran, Suriye, Helen ve Hint kl-
l 136
trlerinin eritme potasyd buras. lrklar da gene
ayn ekilde uzun sreden beri karm, tam ola-
rak kaynamlard: Yerli rarl kyller t. ikin-
ci yzylda Frasa konuan Gebelerle karm
lar, Hristiyanlk ann beinci ve altnc yzyl
larnda Trke konul!n Gebeler etnik karma
iki tabaka daha eklemilerdi. nsani genin bu ve-
rimli eitlilii, fiziksel evrenin karakteriyle de
korunmu ve vurguanmt. Yerleik ahalinin bir-
ka muhkem vahada yourlamas toplumsal ya-
pnn politik bakmdan bamsz ama iktisadi ve
kltrel bakmlardan birbirleriyle bantl birta-
km ehir-devletleri halinde eklemlenmesiyle (arti-
klasyon) sonulanmt. Bu ehir devletleri gerek
Eftalitler ve gerekse sonradan gelen Trk beyleriy-
le iyi ilikiler iindeydiler. Sonradan gelen beyler
de efendilerin ve uyruklann refahnn Dou-Bat
kervan yolundaki transit ticaretine bal olduu
m, dolaysyla kervarlarn kendi lkelerinde en-
geenmeden, gverle' gemelerinin gerektiini an-
layacak kadar saduyu sahibiydiler. Roma mpara
torluu'nda dini baskdan kaan mminlerin Orta
Asya'ya ve hatta in'e kadar getirdikleri canl bir
Nasturi inann'dini teviki de bu elverili insani
ve fiziksel koullara ekleniyordu.
Bylece, Hristiyanlk arun yedinci yzy
lnda, Maverannehir'deki yeni uygarlk tohumu-
nun gel.i.mesi iin gerekli btn koullar hazr g-
rnyordu. Olgurlaamadan yok oluunun nede-
ni, Mslman Arap saldrsnn sunduu tehlikeli
meydan okumaya yeterli tepkiyi gstermeyi baa
ramamasdr. Arap istilaclara ve ksa bir sre iin
ortal yakp ykarak geen Trke Gebeler'e
(Bat Trkleri) kar yrtlen uzun direni ha-
reketi, ylesine youn anari koullar yaratt ki
kervan yollarn ak tutmak mmkn olmad; bu
yollar bir kere kapannca Maverannehir'in btn
kan damarlarndan durduruamakszn akp gitti.
Araplar iki alternatif gsteriyorlard: Ya aresiz bir
iktisadi buhrana srk!enecek ya da politik ba-
mlln lml bir biimine rza gstereceklerdi.
Horasan'dan Atlas Okyanusu'na kadar uzanan bir
hinterland emri altnda buunduran Arap mpara
torluu'nda baz yeni pazarlara nfuz edebilme u-
mudu bu politik bamllk alternatifini daha kat-
lanlr klyordu. Kaytsz artz teslimiyet anlam
na gelemeyecek bir bar kabul etmekle Maveran-
nehirliler iktisadi yok olma tehlikesinden kurtul-
duar; ama yabanc bir evrensel devletle btnle
meyi kabu etmeleri ayn zamanda kendi uygarlk
lannn tohumunun kanlmaz bir ekilde imha e-
dilmesi arlamma geliyordu. Bu durumda meydan
okumaya karlk gsterilen tepkinin fiyat, yara-
tcl imkanszlatracak derecede yksek olmu
tu.
 imdi slamiyetle eitli Hristiyan toplulukla- aramadn anlyoruz. slamiyet, Helen emper-
n arasndaki atmalar bir sraya sokabiliriz. s yalistlerin stnln yenilgiye uratacak ka-
lam dalgasnn Habeitan Monofizitizmi zerin- dar gl olabilmiti; Bat da, slamiyet'i yenilgi-
deki zorlamas o kadar zaytt ki gZe grlr hi ye uratacak kadar gyd. te yandan, Nasturi
bir tevik yaratmad. Hristiyan Bat dnyasna ve Monofizit Hristiyan mezhepleri Helen emper-
kar daha gl zorlamas, tepkinin canllndan yalistlerin Ortodoks Hristiyanlna kar tu-
da anlald gibi,. daha yksek dzeyde bir tevik tunamamlard ve Ortodoks Hristiyanln sonun-
oldu. Nasturi Hristiyanl zerindeki zorlamasy da slam karsnda yenilgiye uramas da onlarn
sa bu toplumu henz meydan okumaya kar 0- iine yaramad. Habeistan'da slamiyet'in Monofi-
lumlu bir tepki gsteremeyecek kadar zayf bir a- zit Hristiyanl zorlamas, grdmz gibi, bir
nnda yakalad ve daha tohum halindeyken imha tevik gesi olamayacak kadar zayft; ama Mave-
etti. Belli ki slami meydan okumann Bat Hris rannehir'de slamiyet'in Nasturi Hristiyanl -
tiyanl karsnda gsterdii iddet derec~si, op- zerine zorlamas o kadar g"lyd ki sonu bu uy-
timum noktadr; gerek Habeitan Monofizitizmi- garlk tohumunun ezilmesi oldu. Bylece slami
ne. gerekse Orta Asya Nasturi Hristiyanlnakar- yet Hristiyanln bu iki eidini glgede brakt
meydan okumalarnn sertliiyse gerekli dozdan 'le onlarn miraslarna kondu. Monofizit Hristiyan
eit derecede uzaktr. Burada, yeeren uygarlklarla mezhebi Habeistan ve Ermenistan'n sarp dalk
l doan uygarlklar arasndaki ayrmn ltn blgeleri dnda ancak diasporalar halinde barna
bulabilivoruz. Bat Hristiyanl ile slamiyet'in bildi; Nasturi Hristiyan mezhebi de sadece Kr-
nn brer uygarlk yaratabildiklerini ve Nasturi ile distan dalarnda ve Hindistan'n gney bat u-
Monofizit Hristiyan mezheplerinin niin bunu ba- cundaki bataklk ve cangllarda yaayabiidi.

137
 BLMIII

UYGARLIKLARIN
BYMES

Domay baarm bir uygarlk ilk ve en yksek engeli

am demektir, ama bu otomatik bir ekilde baardan
baarya koaca anlamna gelir mi? Doumdan sonra
byme sreleri kesilen baz toplumlarn varolmas, bu-
nun h'er iaman byle olmadn gsteriyor, onun iin
ben de bOYOme olaynn kendisini aratrmay gerekli g-
ryorum. Grne baklrsa, bir toplumun bymeye de-
vam etmesi iin, bir meydan okumaya kar baarl bir
tepkinin yeni bir meydan okumaya yol amas, bylece
tek bir hareketin bir hareket dizisine dnmesi gereki-
yor. O zaman, bu meydan okuma-ve-tepki dizisindeki ba-
samaklarn belli bir yne gtrp gtrmediini, aratr.
mam gerekiyor. nceden bilinebilir bir hedefe doru
kanlmaz bir ilerleme bana insani a.lemde olmaz gibi
grnyor, ama genel bir anlamda bir toplumun by.
mesinin toplum nderlerinin kazand gittike artan ka-
rarllk gcyle llebildiini gryorum; dolaysyla bir
uygarln gelecekteki kaderinin bu yaratc insanlar
aznlnn elinde bulunduuna inanyorum.
--

Renkli Resim : 21
BYMENlN DURDURULMAS

Din deitiren gebe Moollar. Olaanst bir zorlamaya kal

an bir uygarlk, batan aka yenik dmese bile, kendisini j
nel bir hareketsizlik iinde hapsedilmi durumda bulabilir, bt
enerjilerini bu tek byk meydan okuma ile mcadelesinde tili
tebilir. Orta Asya Gebelerinin alnyazs byle oldu: Stepler
ki hayatn kat zorunluluklarna kendilerini uydurmay baar
lar,' ama bunu yaparken evrE'.lerinin klesi oldular, yeni yarat
ilerlemeler yapma imkanndan yoksun kaldlar.

140
Reldi Resim: 22
BUYtlME ATILIMI

Doum tek bir eylemdir: Byme srekli bir sre. Meydan oku-
mave-tepki devinimi, eer her ba15arl tepki yeni yaratc uyar
Iamalar getiren bir eitsizlik salyorsa, kendi kendini srdrebi-
len bir dizi olur. Prometheus miti bu ilerici atlm ierir, nk
Prometheus, yasak ate gcn tnsan'a vererek despot Zeus'a
bakaldrdktan sonra, onu nsanln srekli gelimesine izin ver-
meye ikna eder. Mitin Ortaa'daki anlatmlar, putperest oriji-
nale Hristiyan eilimler de kattlar ve Prometheus'u Tanr'ya
bakaldran biri olarak deil, Yaratl'ta Onun orta olarak gr-
dler. Bu on beinci yzyl minyatrnde Prometheus'un ilkin
Evren kreler arasndan elde mealeyle geii, merkeroe ise een-
netteki kprtsz nsan'} canlandr grlyor. Burada Promet-
heus atei tam anlamyla hayat veren bir g olarak gsterilmi,
ama ayn zamanda bilgi ve entelektel merakn atei olmak gi-
bi simgesel bir anlam da var. Prometheus'un cezalandrlmas bu
yzden aratrmann tehlikeli meyvalarn temsil eden bir mecaz
saylyor.

143
18 Bymenin Durdurulmasna Ornekler
Uygarlklarn bymesi nemli sorunlar yara-
tr m? u noktaya kadar yaptmz aratrmalar
uygarlklarn douunun en ufak bir pheye yer
vermeyecek kadar nemli bir sorun olduunu gs-
terdii iin biz de birtakm zmler getirmeye a-
ltk. imdi bundan tesini aratrmamz gerekli
mi? Doum bir kez gerekletikten sonra byme
bunu kendiliinden izlemez mi? Grne baklr
sa bu sorunun cevab bymenin, kendiliinden,
doumu izlemediidir. Gelimi ve l domu di-
ye tesbit ettiimiz rneklere ek olarak nc bir
toplum ya da toplum iinde topluluk tipi bulabili-
riz: Bunlar, doumu baaran ama gelimesi de-
vam etmeyen, doumdan sonra bymesi duran
toplumlardr.
Bymesi duran toplumlarn ya da topluluk-
larn ortak zellii, hepsinin ayn tr bir zorlama-
ya kalkmas, bunu baarmas ve salt bu nedenle
hareketsiz kalmasdr. Bunlar tevikle ank ara-
sndaki snrn en tehlikeli yerinden gelen meydan
okumalara kar tepkilerdir. l doan uygarlk
lar son derece g bir doumu baarr baarmaz
yenilgiye uramken, bymesi duran toplumlar
bu ilk ravnd'da- kazanmakla bundan sonrakinde
yenilgiyi garantilemi olurlar. Bizim daclar hi-
kayemizde (1) bymesi duran toplumlarn tem-
silcileri, da yamacn en tehlikeli kntlarn bu-
lunduu yerden trmanmaya balayanlardr. Daha
rkek ya da daha akll baka daclarn tersine
bu an cesur daclar yenilgiyi kabul etmeden, yl
madan meydan okumaya cevap vererek dik ka-
yalkla bouurlar, ancak hemen sonra kendilerini
bir daha kprdamaya cesaret edemeyecek bir du-
rumda kaskati kesilmi, kayala sarlm bulur-
lar. Btn hnerleri, enerjileri ve cesaretleri d
memek iin harcadklar korkun abada toplan-
mtr ve rabat hir yere trmanmaya yetecek ye-
dek .::nerjileri de ycktur. nsana aknlk veren bil'
akl'obalik gsteridir bu. ama baarlar dinamizm
dnyasnda deil statiklik dnyasnda yer alyor.
Dstur!an ve nihayet kitabeleri "J'y suis, J'y res-
te" (Olduum yerde duruyorum) dir.
Pratikte bir toplum doduktan sonra hayat
nn herla,gi bir aamasnda bymesi durabilir.
Bu durma fenomenini bir ok toplumda kle
rinden sonra, hayatlarnn son evresinde grece-
iz. (') Bunun gibi, ayn uygarlk iinde bir top-
luluk komular bymeye devam ederken durabi-
lir. Bu olay, hayvanc. gebe bir toplum olmaktan
kp mparatorluk Gc'ne srarken, geni te-
ba ynlarn ynetmek gibi nceden eini grme-
144
dikleri bir meydan okumayla karlaan Osmanl
Trklerinin bana geldi. Bu yeni siyasi soruna a-
re olarak yarattklar kalpl, kat kurumlar daha
ileri bir toplumsal gelimeyi
~ . .. tamamen imkansz
klyordu. Ispartallar da LO. sekizinci yzylda,
Helen toplumunun ortak bir sorunu olan nfus
basksna are olarak HeUas iinde fetihe kaIka
rak topraklarn geniletince tm yaratc enerji-
lerinin akraba ama dman bir nfusu denetim al-
tnda tutarken eridiini grdler.
Bu rneklere ek olarak balatc doum zorla-
masn gerekletirdikten sonra byumek iin ken-
dilerini en ufak bir kmlt yapamayacak durumda
bulan baka toplumlar da vardr. Eskimolar by-
ledir. Son derece ayr ve uygun bir Arktik kltr
gelitirmekle birlikte Eskimolar, fethetmek istedik-
leri evreye esir dmlerdir, nk varkalma g-
revini yerine getirirken btn glerini tketmi
lerdir. Afrika Dnyasndaki ufak topluluklarn da
ou byledir. Bunlar byk ve esnek toplulukla-
rn gelimesine izin vermeyen fiziksel ve ideolojik
bir evre iinde yaarlar. Bu kabilelerden, gelenek-
sel kurum ve uygulamalarla yetinemeyecek kadar
byyen olursa, ana topluluktan yeni bir kabile
toplum kurmak zere ayrlr. Demek ki toplumsal
ve gndelik hayatn bylesine kat bir ereve iin-
de yaratlmasna yol aan ihtiya ayn zamanda o
toplumu tecrit edilmeye, gszlemeye mahkum
eden bir etkendir.
Bymesi durdurulmu toplumlarn en belir-
gin rnei Avrasyal Gebe Toplumdur. Gebeler
stepin, fiziksel tabiatm Arktik buzlarndan ya da
tropik cangUarndan hi de aa kalmayan mey-
dan okumasna cevap vermilerdir. Steplerin en
fazla fiziksel benzerlik gsterdii ge, herhangi bir
kara parasyla llmeyecek kadar hain olan ok-
yanustur. Stepin yzeyiyle okyanusun yzeyinin
ortak yan, nsanoluna ancak konak noktalar
halinde ak olmasdr. Geni yzeyinin hi bir
noktasnda (adalar ve "ahalar dnda) insanlara
kalc bir varolma, dinlenme, yerleme imkan ta-
nmaz. Her ikisi de yolculuk ve ulam bakmn
dan, insan topl ul uklarna srekli olarak yaadkla
r yerin kara paralarndan ok daha byk ko-
laylklar salar; ama her ikisi de (zerlerinden
geme cezas olarak) srekli bir "devamnn ge-
rekliliini her an hatrlatrlar: Yoksa btn b-
tne ve hemen bu alann snrlarndan ltdan
kp sa"lam topraklar zerinde kendilerine yer
bulmalar gerekir. Demek ki. stepte otlak arayarak
yaylm gebe srleriyle, balk srleri bulmak
 okyanusu tarayan balk filolar arasnda ger-
k bir be;zerlik var; bunun gibi denizin kart k
nndan gelen mallarn dei tokuunu yapan
car konvoylaryla stepin' kart ularo birle
n deve kervanlar arasnda; deniz korsanlarl\ YARIDA KALM GELIME
96 Gebe kampnda hayat, on drdnc yzyldan bir Mool resmi.
l ekiyalar arasnda; ve Vikinglerin, Halla
n gemilerine binip Avrupa ve Dou Akdeniz k
larma dalgalar halinde yaylmalarna yol aan
nfus patlamas hareketleriyle Araplar, skitler,
rklcr "e Moollarn stepteki yrngelerinden
rlay!) ~iddetle ve apansz Msr'n, Irak'n, Rus-
'nn, Hindistan'n ya da in'in yerleik toprak-
ma gelmesi arasnda ayn benzerlik var.
Grlecei gibi. Gebeler'in Tabiat'n mey-
n okumasna gs:erdikleri tepki bir zorlamadr;
lma ortada yeterl arkeolojik kant olmaynca, bu
rya nasl bir te~vik sonucunda varldn bul-
mak bir tahmin meselesi olmaktadr. Sorun, za-
an tahmin edebilme sorunudur, nk Orta As-
ya pastoral Gebeliinin tarihi kkenini belirli bir
yere ve kesin bir zamana balamanuza yarayacak
hi bir bilgi yoktur. ('I)
insanolunun fiziksel evresini evcilletirme
ve dizginleme yolunda ilk giriimlerirti aratrr
ten iktisadi retim tarzlarnn birbirini izleyen
~alar halinde ilerleyip gelitii varsaymina
dayanan bir gelime modeli uygulamak mmkn-
dr; buna gre avclk ve toplayclk aamasn
izleyen bitki ve hayvanlar evcilletirme aama
Sndan sonra tarmsal iftiliin ve hayvancln
bir karm olan yerleik biime geilir. Bu ka.-
IIba gre Gebeliin, bu standart gelimeden hay-
vanlar evcilletirme aamasnda kopup ayrlan
97 Japonya'da donmu bir nehir stnde Aynu balklar.
bir alternatif sistem olduunu varsayabiliriz, n- Aynular, byyen Japon Uygarl'nn etki alan dnda,
k Gebelik, aslnda hayvancln iyice uzman- Kutup Kuann hemen altnda otran avc ve balk bir topluluk
lam bir biimidir. Bu srecin aamalann rne- olarak uzun sre statik bir hayat yaadlar.
in iklim deiikliklerine balamak giriimlerinde
bulunulmutur; buna gre, 'kuruma derecesi art-
tka nce insanlarn avlad yabani hayvan s-
rleri yok olarak eskiden tamamen avclkla gei-
nen topluluklarn hayatlarn daha az elverili ko-
ullarda srdrmelerine, ilkel bir tarma ve ken-
dileri iin artk bulamadklar yiyeceklerle yabani
hayvanlar besleyip evcilletirmeye yol at sonu-
cuna varlmtr. Daha sonra, teoriye gre, kuruma
sreci iddetlendike bu kez yerleik iftiler ve
hayvanclar durmadan klen ekilebilir toprak-
lar alanndan karak, evredeki stepte daha gez-
gin bir hayvan retimi tarz benimsemeye zorlan-
dlar ve mevsimden mevsime srleriyle birlikte
stepin geici ekim alanlarna tandlar. (4) Son
amanlarda nfus basks varsaym, varolan re-
tim tekniklerini gelitirme imkan olmad iin
artan nfusa cevap olarak eski insarlarn, geirn
aralarn, rnein bitki ve hayvanlar evcilletir-

145
me sanatn renip deitirmezorunda kaldklar giyeceini, barnan, yaktuu, ulamn ve ayn
varsaymna dayanlarak aklanacak kadar geli zamanda stepteki baka topluluklarla tahl ve de-
tirilmitir. Bu iki teori hayvanc Gebelik kuru- mir gibi en hayati ihtiyalarn dei toku edebil-
munu inandrc bir ekilde aklayabilir, ancak mek iin bir de fazlasn ondan salamak zorunda-
hi bir arkeolojik kant bulunmad iin bunlar dr. Tarmla uraanlarn grece duraanlnn
yalnzca ispatlanmam dnceler olarak kalma- tersine Gebeler son derece hareketlidir. Ne var
dr; nk herhangi bir yerde yaplan bir kaznn ki olduka kalabalk sayda insan ve hayvan grup-
salad snrl kantlarn analoji yoluyla zaman larnn, orak ve dman bir evrede hareketini or-
zanan hayvanc Gebelik iin kuanlrru geni ganize etmek saysz lojistik sorunlarla snrland
alaniara uygulanabileceini hi bir zaman varsa- rlmtr. Gebe, kendisi, ailesi, srleri ve davar-
yamayz. lar stepin geni alanlarnda, hayvanlarn ardarda
yleyse, ilkin, tarmsal retim tarzlarndaki yemlenebilecei otlak alanlarnn kapasitesini be-
deiikliklerin tarihlerini yaklak olarak bile tes- lirleyen iklimin yl-dngsne de uyarak bir ot-
bit edemiyoruz: Bu sre bir esrar perdesi altn laktan bir otlaa manevra yapmak zorundadr.
dayken hayvanc Gebeliin kkenleri daha da Koca sszlkta kaybolmak ya da ok geni bir alan
karanlk bir esrar perdesine brnr. nk, tan zerine serpitirilmi birbirinden uzak sulama nok-
m gerei. gezgin insan klanlar ve onlara ait s- talarn ve meralar karmak istemiyorsa -za-
rlerin, yerleme yerlerinde yeterli sayda kalc ten bu meralar karmas kendisinin de srs-
izler buakmas ve ada arkeologlarn krekleri- nn de lm demektir- gidecei yn ve uzak-
nin bunlara rastlayp gn na karmas ihti- l ok dikkatli hesaplamas gerekir. Gebe Ba
mali, herhangi bir tarih-ncesi topluluunkine g- kannn, srekli iktisadi sava iinden zaferi s-
re ok daha azdr. Dahas Gebeliin, bunu be- kp almas, her eyi nceden dnmek, kendine
nimseyen insanlar, ana akm olan tanmsal geli gvennek, maddi ve manevi dayankllk gibi er-
meden saptrp sonunda yerinde saymak anlarruna demere baldr. Fiziksel doayla deil, insanlarla
gelen bir yne eken evresel meydan okumalara savarken bir askeri komutann birliklerinden
-ister iklim, ister nfus basks isterse baka her- kendisi gibi erdemli davranmasn beklernesi gibi,
hangi bir ey olsun- bir tepki alternatifi olarak Gebe de otoritesi altndaki insanlar ve hayvan-
baladuu varsaynamz iin bile herhangi bir ka- lardan byle davranmalarn bekler. Gebeliin
nt yoktur. Bundan baka, hayvan yetitiriciliinin zorlamas davranta ve fiziksel yapda kat ve
iltilik yapan topluluklardan renilip orak
stepe getirildiini dnmektense bunun, stepin 98 Gebe sanat: Bir skit kl knndan ayrnt. Mezopotamya
mitolojisinden alnm bir grnt: Birer kutsal aaca bakan iki
eski yerlilerinin yaratt zgn ve daha nce de- tanr.
nenmemi bir yntem olduunu, kendi tarihnce-
lerinin olduka uzak denebilecek ama balca da-
yanaklar olan evcil hayvanlar ele geirdikten
somaki bir aamasnda, evrenin cimri artlar
nn zorlamasyla yaratldn dnmek de akla
yakndr. .
Gebeliin kkenleri konusunda kesin kant
lar henz gn na kmamtr. te yandan,
Gebe hayat biiminin, tepkisi olduu meydan
okumann ikin sert.lii konusunda hi bir phe
yoktur. Gene hi phesiz buna kar gsterilen
tepki canla bala ve inatla yrtlnt. Gebe-
ler ok gelimi bir hayvanclk sanatndan aldk
lar g sayesinde ar dman bir evreyle bou
uyorlard; ama son derece zorlu kouar altnda
bu gc baaryla uygulayabiirnek iin zel bir h-
ner gelitirmeleri ve ayn zamanda bu hneri ge-
litirmek iin de zel ahlaki ve entelektel gler
edinmeleri gerekiyordu. Hayvanc Gebelik ekono-
mik etkinliklerin en uzmanlarru olanlarndan bi-
ridir, nk yerleik bir ev ve topra ekme imka-
nndan yoksun olan gebe, elindeki tek kaynak
olan srsne dayanmak zorundadr, yiyeceini,

146
yksek bir standart ve ok gelimi bir ballk ve bir gerektr,
hatta kendi uygarlklar iinde baz
k1an dayanmas gds gerektirir; bu zellikler sze arpar baarlar
da kaydetmilerdir. Bat
olmazsa, step boyunca kvrla kvrla disiplinle iler- Dnyasnn en erken karlat skitler'in canl
leyen katar, hi birinin yalnz bana hayatta kal- sanat eserleri adalar olan herhangi bir yerle-
mas mmkn olmayan atomlam paracklar ik toplumunki kadar gzeldir: Ve bin yl sonra
halinde dalr. Bylesine stn bir disiplin dere- Trklerin. Moollarn, byk Gebe mparator
cesine ulaan bir toplumun bu baarya kar de, luklar gedey Han'n Karakurum'u gibi ,gittike
yeeei cezann da ayn derecede byk olmasna zenginleen bakentlere dayanan artc derecede
~mamak gerekir. . grbz ve canl kltrlerin domasna yol am
Gebenin cezas znde Eskimo'nunkiyle ay- tr. Ne var ki Gebe Toplumunun gerek zayn
mdr. Fethini baardklar amansz fiziksel evre nn ipucu da ite burada yatar: Kendi tarihlerin-
onlar sahibi olarak kabul etmi grnmekteyse de de, too'aklarndan kp komu blgelerde yaayan
aslnda sinsice kleletirmitir. Gebeler de Eski- yerleik toplumlar zerinde, stepin tesinde geici
molar gibi, belli bir hareket dngsnn ebedi bir otorite kurduklar dnemler dnda, kendi o-
mahpuslar olmulardr; srleri bir meray biti- rak evrelerinde, kk klanlar ve gruplar halinde
rip brne balad srece hi durmakszn hare- "rekli olarak hareket edip canszlamaa mah-
ket halinde olmalan gerekir. Bylece insiyatifi kumdur. Dman bir arazinin mthi etkili bir ik-
.stepte kullanmakla, Gebeler, geni anlamyla, tisadi kullanmna yol aan toplumsal gere ayn
- yadaki insiyatifin dnda kalmlardr. Uygar- zamanda daha yksek bir kltrel gelime iin
lar tarihini hi bir iz brakmadan gemedikleri almaz bir engelolmutur.

19 Bymenin lt
dan korkmadklar, byk kurlarclar olarak ha-
Uygarlklarn bymesinin gerekten bir sorun
la insan aklnn, mantn ve serbest aratrmann
:yarattn grdkten sonra, imdi bymenin
gcne g'vfndiklerin ('j cesur bir klasik-ncesi
:tabiatnn ne olduunu ,.aratrarak bu sorunu
ada, btn kusurlanyla sergilenmi olur. Zeus'
zmeye alalm; ya da bir baka syleyile, b-
un baars kendinden nceki tanr olan Kronos'u
~enin ltn tesbit etmeye alalm. Ara
yenmek,ti; bu gsterili baary kazanp Olimpos
trmamza, daha nceki blmlerde de imdadmza
tahtna kurulduktan sonra, orada, ayan yere se-
ien hir gc, mitolojiyi yardma ararak ba
rilip yatan Evren'in srtna koyarak, yalnz ba
Jayalm. Bakalm Aeskhilos'un Prometheus ls
na, kprtsz ve despota bir saltanat srmekten
. diki konumuzu biraz aydnlatabilecek mi?
baka bir kaygs kalmamtr.Ama Zeus, Kronos'u
Eyb'n Kitab 'He Geothe'nin Faust'unun
kendi gcyle deil, Prometheus'un yardmyla
tleri, uygarlklarn doularnn zellii konu-
yenmitir; dolaysyla Aeskhilos'un dncesine
da bize bilgi vermiti, (i) imdi de Prometheus
gre, kendi istemese de, eski yandann meydan
.. uygarlklarn bymesi konusunda bir ipucu
okumasyla kurtulmas gerekmektedir. Zeus'un,
layabilir. Bu mitin Aeskhilos'un iledii bii-
statik bir edebiyat iinde kendi yerini korumaktan
de Zeus, kendisine meydan okuyana kar sa-
baka bir derdi yoktur ama, Prometheus da doy-
kaybeder. Eyb'n ya da Faust'un Tanr'lar
ma~ hilmeyen bir yaratcdr, atei bulan odur, ak-
tersine, Zeus burada kendisine yeni bir yarat-
l hep aratrr ve aar; byme srecinin, Berg-
eylem frsat verecek bir itkiyi sabrszlkia bek- son'un elan vital'inin (hayati atlm) mitik bir
ecei yerde, olduu gibi kalmak ve evresindeki
temsilidir. Zeus'un, hareketsiz kaldka, kendinden
ni de olduu gibi muhafaza etmek derdindedir.
nceki Kronos gibi devrilmesinin kanlmaz oldu-
etheus'un, Zeus'un mizacn ve yneticiliini unu bilir; onun iin de, Zeus'a rahat vermez.
ya ynelik meydan okumas, Zeus'un kar- Babasnn tahtna kurulur kUFulmaz
pndakine intikamc bir saldrya gemesine yol Hemen tanrlar Elrd. her birine
. Sevgili dengesini bozan bu hareketiyle de Yer verdi, en~f verdi. Byle kurdu
us kendi yenilgisini kendi hazrlam olur. Oysa Imparatorluunu. Ama insan, zavall insan,
Umursamyordu hi: Btn insan soyunu silip
metheus, ac ektii halde, zaferi kazanma yo-
Yerine bir garip cins getirmekti plan.
adr
Kimse de kar kmaQ bu kt dnceye
Bylece Aeskhilos'un Zeus'u, insanlarn henz Benden baka. Ben bakadrdm. Insan onun
best dncenin eritici ve yok edici sonulann- Ezip yok etmesine izin veremezdirn ... (3)

147
 Prometheus, Zeus'a, dural Evren'inin bar iinde
bir dnya deii de bir lolduunu mantk yoluy-
I i .'. la anlatmay baaramaynca, tanr iradesine kar
. \ \ \
i I

r
,J
i

gelir, himaye ettii rencisi olan nsanl iieriye

.' ve daha yksee gtrmek iin kendi ruhunu verir.
". .... i
~t
,~, ~ . .,
Ie yaramaz
.; ;: "\ ..:-.
,.~.
Bir varlkh, ama ben capcanl

. . ' ... }~.,:,

/ ,. ) "l- '> \'
'~'I"
Bir zihin ve dnce verdim ona. (4)
:-j;'":' . \
. i ...

" ::.r-:'~.-' . "5'

.i ,:,.. ,.! .
;.:.-../ .'.!, \ \
~
radesine kar gelinen Zeus olanca insanst g-

\.
.
."'l.' .. cn seferber ederek Prometheus'dan almaya

'\'~.-\ ~_ ,I..., ,.
+
. i giriir.

::I! i

...
. r. 1 . .. ..
..: ':;,,"\
.~ L'I r .
i J "'-
Insana acmtm; onun iin de bana

;r.\ 1[,:.
Hi acnmadl. asldm bu kayalara.

~ )'4".".r,/'{1 r.,
i ;" . .: T~nrnn kibrine. zulmne kant. (~)

~ if.:) 'r I'} ,

Kavgann bu dzeyinde Prometheus fiziksel

,.. l'~ '; -"."

,~
. r J ' . ~.;"" .... ..,1' ~J .
\. C . I' .," }>;.
olarak Zeus'un avucunun iindedir. Ama gene de
zafer Prometheus'undur; nk Zeus'un yapt

. ] . ~., tZ.., '~~;:~~';~?

hi bir ikence onun irade gcn zayflatamaz:
bu irade gc ise, Zeus'un bilmeye can att bir
r i
"O ~"'i' ,;" ~i:
:1, \
_.L\,"
". :11.' ,,-,... . "~/'./ ';. . '"
. rj
srr saklamaktadr. Zeus dural ve despota tavrn
da devam ederse. dncenin yerine bilerek geti-
:i'~~'.;.~\''.~ I' rr /~1<
i
.\ o '.' . o i --r","
rip oturttuu kaba kuvvet tarafndan, tpk ken-
"
\ .' ' "
\.~ .h .. dinden nceki tanr gibi alaa ediimeye kendini
.A"..
, . a""
~,". },.. ~ --:.-.\
~. .,t.
'1
. _, . ~j~. ;, ol,.. ~ . ~
i .1-'
. i mahkum etmektedir, sr budur. Bu sr Zeus'un
. .'f" 'l-"~~.,;.
(-..'~
.
j,y. "";"
kendi alnyazsnn anahtardr; Bal Prometheus'
: ',. da, Zeus'un bu srr Prometheus'dan koparp alma-
'.. i." 'r ~
i : _

;.\ .
' i .\', .
o

ya altn. ama baarszla uradn gr-

' .' i,
.~'
99. 100 YARATICI PROMETHEUS Yunan mitolojisinde Promet-
heus -Zeus'a ba kaldrp Olimpas'un uyumunu bozan kii- ay-
n zamanda insan soyunun yaratetsyd; yukarda, Prometheus
killi amurdan insan iskeletini tanrlara benzeterek yapyor. Aa
da, kendi koruyucusu, miferli tanra Athene, cansz kuklaya
hayat fleyerek onun iini tamamlyor.
~ .. ... ;
i . yoruz. Triiojinin br iki oyunu bugn elimizde
yok, ama grdmz kadarndan sonunda Zeus
ile Prometheus'un uzlatklarn tahmin edebiliY0-
ruz. Zeus, balamay renecek, dmann sal
verecek ve insan soyunun gelimesine izin vere-
cektir. Demek ki aslnda Zeus'da da. btn btn
sndremedii "Prometheus nn bir kvlcm
vard; Prometheus'la atmas. bandan beri ru-
hunda gizli yatan bu kvlcm alevlendirmiti.
Mitolojik dzeyde Zeus iie Prometheus iki ay-
r insani kiilik olarak sunulmulardr, ama psiko-
lojik bir analizde, tek bir insan ruhunda karlkl
olarak birbirine nfuz eden iki itki olarak yorum-
lanabilirler. atmalar ne kadar sert olursa ol-
sun, her iki itkiyi de duyan ayn ruhtur. Bu psiko-
lojik yorumu, toplumsal konumlar iindeki insan
ruhlarnn eylemine uygulayabiriz. rnein, di
yelim ki .. ikinci binyln sonlarna doru, Helen
Toplumu'nun bebeklik dneminde, yklm Ege
Uygarl'nn kysnda kesinde yatan Kuzey-Ba

tl Yunanca-konuan barbarlarn miskinlii hir

bir yerde Prometheus tipi bir zihni enerji akmyla
canlandrlmam olsun; o zaman btn Hellas,
"Dorik Girit gibi srekli bir bitkisel yaay iine
girecekti. Ama bu barbarlarn bazlarnn ruhunda,
mitolojik Zeus'da olduu gibi, uygarlatrc bir
ahla~n snmeye yz tutmu alevi yeniden canla
nabiimiti; ve bu Prometheus'vari hayatiyet saye
sinde ocukluk dnemini yaayan Helen Toplumu

148
 bir toplumsal rgye kle olarak hareketsiz
tan kurtulmu, doumdan bymeye do 101,102 ATE! GET1REN PROJ.IETHEUS Prometheus'un, nsann yaratcs
erleyebilIniti. Aeskhilos'un Mitik imgelerle ve Tanrya ba kaldrarak onun ateini nsana getiren kii olarak ikili mitolojik
rol ok zaman tek bir imge halinde birletirilmitir ve Prometheus Insana
edii, insan aklnn Prometheus'vari hayati-
atele can veren kii olarak grlmtr. .
Bergson tarafndan da felsefi terimlerle ak Aada, Prometheus, nsana atei ulatnnak iin Yeryz ile Gkyz
arasndaki alemleri ayor; on beinci yzyldaki bir Flarnan el yazmasndan
tr.
bir resim. Aada, Yahova Kaos'u bicimlendirirken, Prometheus da cennettE'
tnsan, Tabiat'n elinden kt~ ekliyle, hem akll
mealesiyle nsan canlandryer: Ovid'in Deiimler'ini ssleyen bu ortaa
hem de toplumsal bir varlkt; kltc toplumlarda Hristiyan resmi, Helenizm'in varath mitini TE'vl'at'n ikonografik diline e-
son snrna dayanacak bir 10plumsall ve hem birey- virerek putperest gelenei kutsam oluyor.
seL hayata hem de grup hayatna hizmet edecek bir ak-
l vard. Ama kendi abalaryla genileyen akl beklen-
m'3dik bir gelime gsterdi. Tabiatarndaki snrllklarn
Insanlar mahkum ettii kleliklerden kurtard. Bu ko-
UII3:rda. zellikle zengin (psiik) yetenekleri olan insan-
krn. genelolarak Insanlk iin Tabiat'n yapmas mm
kn olmayan eyleri hi deilse kendileri iin yapma-
lan ve kapatlm olan yeniden amalar imkansz 01-
maklan kt. Onlarn verdii rnek, Insanln geri ka-
lan ksml:11 da. hi deilse imgelemde. alp srkledi. (6)
Bu grleri kendi meydan okuma-ve-tepki di-
evirebilir miyiZ? imdiye kadarki aratr
zda meydan okumalarn zellii hakknda
ok belirgin dorular kaydetmekle yetindik;
sert ve fazla zayf olmayan trden bir mey-
okumann yaratc tepkilere yol atn, a
snrnda yatan bir meydan okumann ise
bakta en fazla tevik edici bir meydan oku-
gibi grnse de-- karsndakilere, bymenin
urulmas biimini alan lmcl bir ceza yk-
ini grdl:. (7) Aratrd!IUz byme srrda
esiz burada yatyor; nk, uzun vadede, opti-
meydan okuma, karsndakileri sadece tek
baarl tepkiye tevik etmekie kalmaz, bir
daha attracak hz da kazandrr. Bylece bir
dan yeni mcadelelere, bir sorunun z-
- den yeni sorunlarn ortaya kna, geici bir
uktan tekrarlanan harekete, Yin'den yeni-
Yang'a geilir. Doumu byme izleyecekse,
tdan dengenin yeniden kurulmasna giden
bitimli hareket yeterli olamaz. Hareketin tek-
lanan ve srekli bir ritm haline geiebilmesi iin
le bir hayatiyet olmaldr ki, meydan okuma ile
aanlar edengeli durumdan, bir denge faz-
na gidebilsinler, yeni meydan okumalarla
!ap yeni tepkiler gsterebilsinier ve bylece
. bir denge fazlal yaratan yeni bir edenge
durumuna girsinIer; yani potansiyelolarak
iz bir ilerleme temposuna dalsnar. Dnyev!
evrildiinde:

so tauml'ieh von Begierde zu Genuss

Und im Genuss versehmachfich nach Begierde. (8)
nsal dilde ise:
Komm! Hebe dich zu hheren Spharen!
Wenn er dich <hnet folgt er naeh. t~)
Bu srekli tekrarlanan byme ritminde her-
gi bir yn ya da ama olduu sylenebilir mi?
sortyla karlatmzda, "yn fikrinin an'

149
cak fiziksel dnyada somut bir uygulama imkan
olduunu, ayn fikri psiik alanda uygulamaya
kalktmzda yolumuzu tamamen arabilecei
mizi aklmzdan karmamamz yerinde olur.
Belli ki yn (insanlarn ilerlemesindeki admlarn) bu
bu hareketleri bir iterlemenin admlar olarak g6rmeyi
kabul ettiimiz anda tek ve .ayndr. O zaman her ha-
reket ileri atlm bir adm olarak tanmlanmahdr. Oy-
sa bu sadece bir mecaz olabilir; Insanln zednde
yrmekte yetinecei, nceden-belirlenmi bir yn olsay-
d, manE;vi dirililer de nceden bilinebilirdi. Her bir di-
rili iin ayr bir yaratc abaya ihtiya olmazd. As-
Irnda insan her zaman bu admlarn sonuncusunu ele
alp. onu bir kavramla tanmladnda, daha nceki adm
larn da bu kavramn ieriinin bir ksmna az ok
sahip olduunu. dolaysyla .putUn bu aamalarn bu
yol zer:ndeki konaklar olduunu syleyebilir. Ama olay-
lar ancak geriye dnk bir bakla bakldnda by.
Le bir biim alrlar. Gerekte, deimeler niceliksel de-
il, nitelikseldir, dolaysyla da nceden tahmin edile-
mezler. Gelgelelim. yalnz kavramsal karlklarnda de-
il de. kendilerini sunu biimlerinde, hepsi iin ortak
olan bir el men (faktr) de vardr. Hepsi de, kapal ola.
n ama yolunda giriimlerdir.. Analizimizi biraz daha
ileriye gtrecek olursak, btun bu ardarda abalann.
bir lknn giderek gereklemesI demek olmadn ek
Iememiz gerekir: nk nceden tasarlanm hi bir fi-
kir. her biri kendini yaratrken kendi zel fikrini de yara-
lan kazanlar toplamn temsil edemez. Gene de. btn
ou degiik abalar toplam, benzeri olamayan bir eyi
meydana getirebilir; bu da ancak. elsn (atlm) ola-
bilir. (10)
Teleolojik hir forml, srekli ak ieri'inde
herhangi bir terimi dile getirmeye yeterli olabilir,
ama btn dizinin toplamna uygulanmas yanl
tc ol,r. Bymenin sreklilii uzaysal (mekana
ilikin) deil, toplamsaldr. Yn sz konusu oldu
u srece, meydan okumalara kar tepkiler dizi-
siyle meydana kan hareket izgisi son derece zik-
zakl bir yol izleyebilir. Ama bunun sembolik nemi
ya yoktur ya da yok denecek kadar azdr, nk bir
meydan okumaya verdii karlk yeni bir meydan
okumaya yol aan Prometheus (atlmnn ulat
srekli ilerleme, bir eri biiminde grlemez. Bu
ilerleme daha ok, byme srecinde olan birey ya
da toplum iin, gerek da dnk bir evreye ege-
men olma yeteneinin ya da ie dnk bir kendini-
belirleme ya da kendini-dile getirme yeteneinin
ilerleyen, birikimsel art olarak, yani bir denetle-
me ya da bir rgtleme erevesi iinde kavranl
maldr.
ster insani, isterse fizikselolsun, dsal evre-
nin fethedilmesi, bu basit forml balangta e-
kici grnse de, kendi ba.~na byme ltn
meydana getiremez. Bu grle elien rnekleri
kolayca bulabiliriz. rnein in Uygarl kendi
politk egemenlik snrlarnn dna tayor ve by- ar yaylma aresine ba vurularak zld, ama
lece corafi bir yaylma anlamnda bir byme d&-
nemi yayordu. stelik bu, Savaan Devletler d&-
150
nemindekl (.. 771-221) sert toplumsal zlme
sreci srasnda oluyordu. Teknoloji alannda da
yeni tekniklerin gelitirilmesiyle uygarln ilerle-
mesi arasnda amaz bir karlkl iliki yoktur;
durdurulmu topl umlar gzden geirirken, teknik
ilerledii halde dural kalan toplumlar olduunu
daha nce grmtk. (n) AyTca, nsanolu'nun
dsal evresini denetlemesini ve fethetmesini sa
layan teknik ustalk, ruhuna ieriden musaHat
olan meydan okumalar cevaplandrmay baara
mazsa, onu yok olmaya da mahkum edebilir. (")
Gerek byiime, makrokozmoz alanndan mikre>-
kozmoz alanna doru srekli bir vurgu deiiklii,
enerji aktarm ve eylem alan deiiklii gerektl
rir; bu yeni arenada meydan okumalara kar za
fer kazanan tepkiler dsal bir engeli yenme bii.
minde deil, kendini daha iyi dile getirme biimin
de ortaya karlar. Bir insan bireyinin ya da insan
toplumunun bir dizi meydan okumaya karlk bir
dizi tepki gsterdiini gzlediinizde ve kendimi
ze bu meydan okumalara kar tepkiler dizisinin
bir byme olay olarak yorumlanp yorumlana-
mayacan sorduumuzda, cevabmz bulmann
yolu, eylemin ad geen iki alann birincisinden
ikincisine doru kayp kaymadn tesbit etmek-
tir. Bu aktarm hareketinin varl ya da yokluu,
meydan okumalara kar tepkiler dizisinde by-
menin varl ya da yokluu ltn kazandrr.
Pratikte phesiz eylem bu alanlarn sadece bir ta
nesine kapanp kalmaz, ama byme sreci, zafer
ya da yenilgi sorununu belirlemekte dsal alanda-
ki eylemin giderek daha az, isel alandaki eylemin-
se giderek daha ok nem kazanmasn gerektirir.
Bymenin zellii stne bu olduka soyut d-
nceleri biraz daha aydnlatmak iin, tarihten bir
rnek alalr ve dncelerimizi somut bir kanta
balayalm.
Helen tarihinde daha nceki btn meydan
okumalar dsal evreden domutu. Ege Uygarl
'nn yklmasndan sonra, Yunanistan'n dzlk
lerinde oturan insanlar, komu dalarda yaayan
saldrgan haydutlara kar bir eit gvenlik sa
lama zorunluu gibi bir meydan okumayla yz y-
ze geldiler. Dzlklerde oturanlar, komularna
kar askeri bir stnlk kurarak kendilerini koru
ma sorununu baaryla zdler. Ama bu ilk mey-
dan okumaya kar tepkilerinln baars onlar
ikinci bir meydan okuma ile kar karya getirdi.
Dzlklerde bar iinde tanmla uranalarm
salayan zafer nfus artn hzlandrd. Sonunda
kalabalk, Helen yurdunun artk besleyemeyecei
kadar younlat. Bu nfus art sorunu da deniz
bunu koloniletirilmi lkelerdeki rakip Fenikeli
ve Etrsk kolanicilerinden gelen insani meydan
LLIrUma izledi. Yunan-olmayan komularnn kar
basks ile Yunanllar'n yaylmalar iki yzyl s-
reyle (1. 525-325) durdurulunca bu meydan oku-
ma btn ciddiyetiyle ortaya kt. Bir dnm nok-
tas olan 1.. 480 ylnda Yunanistan ayn anda
iki cephede birden oir lrnokalm sava vermek
zorunda kald: Sicilya'da Kartacallar'a ve Yuna-
nistan'n kendi topraklarnda da Keyaksar yne-
timindeki Persler'e kar. Daha sonra, skender'in
t.. 3M'de Anadolu topraklarna gemesinden ba
layarak drt yzyl sreyle bu meydan okuma ba-
8l'll bir ekilde savuturuldu. skender Pers m
paratorluu'nu yknca, Helenizm hem Suriye dn-
yasnn nemli kesimini, hem de Msr, Smer-
Akat, ran ve Hint dnyalarn egemenlii altna
alm oldu. Romallar Kartacallar' yendiler ve Av-
rupal barbarl~ stnlklerini tattrdlar, byle-
ce Helenizm'in Bat'ya doru yeni bir alm yap-
masna yol hazrladlar. Bu zaferler sayesinde He-
len Toplumu be ya da alt yzyl rahat bir soluk
alma imkann buldu -t. drdnc yzyln son
ksmndan Hristiyanlk a'nn, unc yzyl
nn ilk dnemlerine kadar- ve btn bu sre bo-
yunca dsal evreden gelen herhangi bir ciddi
meydan okumayla karlamad. Ama bu, btn
bu sre iinde Helen Toplumu'nun meydan oku-
malara kar baklk kazand anlamna gel- yasi bamszlklarn kazanmay baarmalaryla
mez Tersine, bir knt dnemiydi bu; yani, bu
dnem iinde Helenizm baarl bir ekilde tepki
gsteremedii meydan okumalarla karlat. im
di bu meydan okumalara bakarsak, hepsinin de es-
kiden dsal alanda baaryla karlanan eski mey-
dan okumalarn yeni biimleniIeri olduunu, ama
bu baaryla birilkte Helen Toplumu'nun evresin-
den kp o Toplum'un kendi z hayatna girdikle-
rInI grebiliriz. -.
rnein, Helen Toplumu t. 480'de Persler'le
Kartacallar'n dsal askeri meydan okumalarna
iki gl silahla cevap vernlti: Atina donanma-
syla Sirakza diktatrl; ama dolaysz ilevle
rini yerine getirmekte bu kadar baarI olan bu iki
ara Helenizm'in toplumsal organizmasnda iddet
li zorlama ve gerginlikler yaratt: Atina ile Isparta
arasnda hegemonya rekabeti balad, Atina'nn
denizci mttefikleri zerindeki hegemonyas yoz-
!aarak bir tiranlk haline geldi, Sirakza egemen-
me kar Sicilya'da tepki dodu. Btn bunlar,
Helen Toplumu'nun karlk veremedii ve sonun-
da toplumsal bir kntye de yol aan bir mey-
dan okuma yarattar. Bylece, t. 480 ylnda d
sal politik glerin basks olarak ortaya kan
meydan okuma, t. 431'de (Byk Atina-Pelopo-
nez Sava.~nda) toplumun bir i atmas biimine
brnd.
Helen tarihinin bundan sonraki blmlerinde
Helenizm'in douda ve j:atda, Makedonya ve Ro-
ma ordularnn at yolda yaylmasn, buna ben-
zer sonular izledi. Helen silahlarnn Helenizm'i
daha be alt yzyl sreyle dsal meydan okuma-
larla karlamaktan kurtaran askeri zaferleri,
meydan okuma-'le-tepki alann dardan, Helen
Dnyasnn isel evresine aktarmakla sonulan-
ru oldu. D dmanlara kar uzun sreli askeri
mcadele rakip Makedonya beyleri ile rakip Roma
diktatrleri arasndaki i savalara dnt. Helen
ve Suriye Toplumlar'nn Akdeniz'e egemen olmak
Iin ekonomik rekabetler, Helen Toplumu'nun
bannda, Doulu iftlik kleleriyle Helen kkenli
efendileri arasndaki kahredici I savata yansd.
Helen kilitr teki kilitrlere kar stnln
baarl bir ekilde kurduktan sonra Helenizm'le
Dou uygarlklar arasndaki kltrel atma da
ayn ekilde Helen ruhunun bir i buhran olarak
ortaya kt. Bu buhrann sonunda sis'e tapnma,
mneccimlik, Mahayana, Mithraizm, Hristiyanlk
ve daha ynla uzlatrc din dodu.
Bat Uygarl ile Asya ve Afrika Dnyalar
nn bugnk karlamalarndada buna benzer bir
eylem alan aktarm gzlemleyebiliriz. Saldrgan
Bat emperyalizmine kar tepki bu toplumlarn
yalanc egemenliine ya da dorinyonuna kar si-
sonulanmtr; ama Batcln, Siyasi ve iktisadi
smrgeciliin empoze edilmi ynetim makinesi
biimine giren dsal basks bu toplumlarn kendi
ilerinde yabanc bir uygarlkla yerli ahlak arasn
daki isel atmaya dnmtr. Bunun sonucu
olan kltrel gerilimler bu toplumlarda ak ak
grlyor, ama Bat Toplumu da -yakn zamana
kadar, dsal meydan okumalara kar uzun sreli
bir baklk dnemi yaadktan sonra- imdi,
balangta kendi yaratt meydan okumaya tepki
gsteren eski uydu ve uyruklarnn abalarnn
kendisine srayan etkileriyle boumaktadr.
Aktarma olay, insani olduu kadar fiziksel
meydan okumalarda da gzemlenebilir. nk
Bat Uygarl'nn maddi evresine kar zaferini
buna benzer bir dsal meydan okumadan isel
meydan okumaya doru gei izlemitir. Fiziksel
Doa'ya iktisadi dzeyde egemen olma sorunlar
-Doa"nn salad ham maddeleri nsan'a ya-
rarl rnlere dntrme ii- Batl Homo faber
(imalat Insan) tarafndan byk bir baaryla
yerine getirilmitir; ama teknik alandaki bu ba-
arlar insani Ilikiler dnyasnda muazzam sorun-
lar yaratmtr. ktisadi rekabet uluslararas geri-
limleri vurgulamtr; baz topluluklarn i hayat-
larnda sermaye ile emek arasndaki gerilim, tufa-
n andran bakaldrmalarayol amtr; bu iki y
kc hareket, dnya apnda birleerek, ticaret ve
151
 "f

, -
~

,
i S~

, ""
........ 0.:,

103 Prometheus'un Zeus'a kar

ba kaldrmas yeni eitten bir
yaratlmaya yol amtr: Mea
lesini gnee kaldnyar ve atei
vcudundan aktarak nsana ha-
yat veriyor.
104 Prometheus mitinin epi-
sosu. Prometheus gkyznde
Gnein arabasmdan mealesini
yakyor; solda, donuk lnsan hey-
kelini ateliyor; yandaysa, cezas
ileride verilmek zere Hermes
onu aaca balyor.

finansn dnyay kapsayan balar yznden bir- dan okumas ve kendi kendisinin eylem alan hali-
birleriyle iktisadi ilikilere giren nsanln ayr ke- ne gelmesi demektir. Baka bir syleyile. byme-
simleri arasndaki deiik hayat standartlar soru- nin lt kendi kendini belirlemeye doru bir iler
nunu gz karacak bir ekilde ortaya sermitir. lemedir; kendi kendini belirlemeye doru ilerleme
Askeri dzeyde de temel meydan okuma artk ise, hayatn kendi lkesine ayan basmas muci-
teknolojik deil, psikolojiktir. Yok etme teknikleri- zesinin basit terimlerle yaplm formldr.
rnlzi belki biraz daha inceltebiliriz, ama daha id Bymenin lt kendi kendini belirlemekse
detlendirnenllz artk gtr, rk btn fiziksel ve kendini beilrlemek kendini dile getirmek de-
ve insani dnyay olduu gibi yok edecek kapasi- mekse, uygarlklarn kendilerini giderek nasl dile
teye oktan Ulald.. Dolaysyla, atom fiziinin getirdiklerini incelediimizde, uygarlklarn gerek
maddi srlarnn bilim adamlarna sunduu mey- byme srelerini de analiz etmi oluruz. Uygar-
dan okuma btn nsan soyu iin manevi bir mey- Iama sreci iinde bir toplumun, topluma ait"
dan okumaya dnt. olan ya da toplumun ait olduu insan bireyleri
Bu bakmdan, bir dizi meydan okumaya kar- yoluyla kendini aile getirdii gener bir dorudur.
lk oran bir dizi baarl tepkinin, ancak ey lerin Daha nceki bir blmde sylediimiz gibi toplum
dizi ilerledike dsal evreden -ister insani, ister kendisi bir kiiler toplam deil, bir ilikiler a
fiziksel- byyen kiilik ya da byyen uygarl dr; (13) iki veya daha fazla sayda gcn karlkl
n vicdanna kayd oranda gerek bir byme etkileme alandr. Kendisi.. toplurn;al eylemin kay-
iareti olarak yorumlanabilecei grnde srar na deildir, nk bir kaynak, tanm gerei
edebiliriz. Bydke ve bymeye devam ettik- alandan baka bir eydir. Toplum, insanlarn bir-
e, yabanc dmanlarn, dsal bir sava meyda- birleriyle karlkl eyleme giritikleri iletiim ara-
nnda cevap gerektiren meydan okumalaryla he- cdr ve tarihi yapan da insan toplumlar deil, in-
saplama gerei azalacak, isel bir arenada kendi san bireylerdir.
kendine meydan okumasyla hesaplama gerei ar- Bergson, bu blmde daha nce de alntlar
tacaktr. Byme, byyen kiilik y!'- da uygarl verdiimiz eserinde bu doruyu gl ve srarl bir
n kendi kendisinin evresi, kendi kendisinin mey- biimde neriyol';

152
 Tarihte bilindlt (etken) diye bir ey tanmyoruz:
Onca szO edilen dncenin byk yeralt akntlar.
sadece, insan ynlar ilerinden biri ya da brnn
arkas'Oll taklp srklendikleri Iin yle akarlar... (top-
lumS21 ilerlemenin) tarihinin belirli bir dneminde top-
lumun manevi durumunun bir gerei olarak kendi ken-
dine ve azar azar gerekletiini sylemek sama oLur.
Ilerleme ,aslnda toplum bir deney yapmaya karar verdii
zaman gerekleen ileriye dOru bir sramadr. Bu de-
mektir ki toplum ikna edilmeye raz olmu ya da en
azndan sarslmay kabul etmitir; bu sarsma Iini ya-
pan da her zaman iin bir Ins~ndr. (L4)
Topluma bu yardm yapan ve bylece iinde
doduklar toplumlarn bymesini salayan bi-
reyler kelimenin hem de szlk anlamnda insan-
stdrler. nk kendilerini denetlernede s-
tn bir yere erierek ender bulunan bir kendini-be-
lirleme kudreti gsterebilmilerdir. Bunlar, Berg-
son'un diliyle, elan vital'in (hayati atlmn) y-
nn sezebilmi insanlardr; istekleri. .. (elan'n)
damgasn nsanln btnne vurmak ve -ken-
dilerinin de bilincinde olduklar bir eliki yoluy-
la-{iznde yaratlm bir eyolan bir trl yara-
tc bir abaya evirmek; tanm gerei bir durak-
lama olan eyi harekete dntrmek olan imti-
yazI insanlardr.Li (")
Yaratc kiilik, insan kendi derin
kardelerini
grne ekerek onlar deitirmenin isel zorun-
luunu bir ilki olarak duyar; bu eit bir deha
-sa ya da Buddha gibi bir dini mistik veya Le-
nin ya da Gandi gibi bir siyasi nder olabilir- ka-
nlmaz bir ekilde bir toplumsal atmaya, top-
lumun, onun yaratc enerjisinin bozduu dengeyi
kurmak iin mcadelesine yol aar. Bireyin gr-
toplumun pratii haline gelebilirse denge ye-
niden kurulacaktr; yani, mikrokozmozdaki yara-
tc deiim, makrokozmozdaki adaptasyon dei
imiyle karln bulmaldr; hareket dinamik bir
ekilde srekii deiinler dizisinden geerek iler-
ler, btnlemeden farkllamaya ve sonra, gene
hikayenin sonu demek olmayan yeni btrleme
ve farkllamalara yol aarsa, byme gerek bir
byme olacaktr. Ama ya yaratc kiilik toplumu
ard sra srklerneyi baaramazsa ya da manevi
nderlii yozlap ezici ve ksr bir diktatrlk ha-
line gelirse ne olacaktr? Bymenin, kendini-e
lirlemenin yaratc enerjisinin tarnarrlayclSl oldu-
unu sylemitik; u halde, yklmay da bu kudre-
lin kaybedilmesi olarak aklayp ak!ayamayaca
mz grelim.
153
 BLM IV

UYGARLIKLARIN
CKSLER
. . .

Gemiteki uygarlklardan bazlar neden ykldlar? Ben,

uygarlklarn kaderlerinin yklmak olduuna inanmyo
rum, onun iin deterministlerin yanl fikirlerini rte.
rek ie balyorum. Determinist a.klamalar yadsdlm
iin baka bir alternatif aryorum. Ilkin, bymenin de.
vam ettirilmesi srecinin kendisinin yaps gerei tehli.
keli olduunu gryorum: Toplumun yaratc nderleri
yaratc olm"ayan kitleyi srklemek iin toplumsal ta-
Iime bavuruyorlar ve bu mekanik ara, yaratcl t-
kenen efendilerine dman oluyor. Bu durumda yaratc,,"
IIktaki baarszf aklarnam gerekiyor. Biz insanlarn,
byk baarlar arefesinde uradmz maneviyat bo-
zukluu ile aklyorum bunu. Byle bir moral bozuklu-
una girmemiz zorunlu olmad iin, bunun -sorumlulu-
u da bizim stmzdedir. 8a?r bizi tembelletiriyor,
kib;rlendiriyor. Bunun naslolduunu ve insanlarn her
selemle nasl ~a!l\ldill!l\ gs\ennel< iin bu dutul""r,
bir ok nemli tarihi rneini sralyorum.
Renkli Resimler: 23. 24

DETERMINIZM MI, YOKSA ZGR IRADE Ml?

lnsanlar, zellikle toplumsal buhran dnemlerinde, zgr iradeyi

inkar edip hayat aknn determinist aklamalarna snmlar
dr. Yukardaki, on yedinci yzyldan kalma ngiliz taba, tem'a-
sn dngc felsefelerin ark imajlarndan alyor: Bolluk, Gurur,
Kavgachk ve Yoksulluk kanllma7. bir sralan iinde birbirle
rine balanyor, ama ortadaki Huzur, bir ka imkan salayabi
Hyor. Aadaki Poussin'in nsan Hayatn Dans ise gene geri-
ye, Ortaan arkfelek anlayna dnk, ama olumlu ozgr &e-
me gesini de resme katyor.. Deimez yolunda ilerleyen Gne'
in arabasnn altnda Sreksizlik ve Zaman, Yoksulluk Emek,
Bolluk ve Lks'n ritmik dansn seyrediyorlar. Dans edenler tek
bir hareket iinde tutsak olmular ve evren yasalarnn ynetimi
altndalar; ama Emek'in resme katl ~rtaa'daonun yerin-
de kendini brakm bir Tevazu figr bulunurdu- insanlarn
bilinli abalarnn kader dngsn krabileceini ima ederek de-
terminist imge rgsne kar kyor.

156
 li Resimler: 25. 26

uygarln bymesi yaratc bir aznln

'r. Bu sekinler yalnzca toplumlarnn
kan meydan okumalar baaryla
urmakla deil, ayn zamanda yaralc
yan insanlar ounluunu da kendileriyle
srklemekle ykmldrler. Assisi'li
. Francis baka ruhlara srayan yalm
km k gibi bir esinlenme iletebilen
tc kiilii temsil eder. Giotto'nun sada
freski, Aziz'in, Papa"m. Innocent' Fran
Mezhebinin kurulmasna izin venneye
yan gmmn (vision) resmediyor. Bir
'yeye gre Papa Lateran Bazilikas'nn
k zere olduunu, tam bu srada ufak
, klksz bir adamn kiliseye srtn daya-
ve onu yklmaktan kurtardn grd.
d, Innocent', Francis'in, Kilise'nin mane-
kurtarcs olduuna inandrd.
byle bir esin kayna olabilme gc en-
.. ounlukla bir toplumun nderleri,
umsal talimin, alt kademedekileri nderle
. izlemeye mecbur eden kuru itaat duygusuna
balarlar; ama bu yaygn are, kendi iin-
bir baarszlk tohumu tar. Kar sayfa-
. askerler bir makine halinde perinlenmi
ardr: Kendi kendilerine karar verme ye-
.. ya da kiisel tepkileri olan bireyler 01-
tan km, mekanik bir alayolmulardr,
bakalarnn insafna kalmlardr, n
leri baarsz kalrsa moralleri bozulur, n-
lik yozlap zorbala dnnce ayaklanr-
 Venedik, ortaada yaad grkemli hayatn bysnden bir trl kurtulamad iin, modern dnya
Renkli Resimler 27, 28 nn meydan okumalarna yaratc bir ekilde tepki gstermeyi baaramad. Yukanda grld gibi, ol
altnc yzylda, Tintoretto, gerei tahrii etmeksizin, Venedii Adriyatiin Kraliesi olarak resme
GEMIE TAPMAK: VENEDIK debiliyordu; ama iki yzyl sonra, yandaki resimde grdnz gibi, Dka'wn ta giyme trenini tepe
den seyreden Mars'la, Neptn'n dev heykelleri, tapolan bir gemiin ii bo sembollerinden te bL
anlam tamaz olmulardr.
Renkli ResimJer 29. 30 Ortodoks Hristiyan Toplumu, mutlakiyeti Roma mparatorluu'nun hayaletine yeniden can
verip tapnarak kendi geleceini tehlikeye soktu: Kilise egemenliinde bir devletin otoriter y-
BIR KURUMA TAPMAK: netimi toplumsal byrneyi ezdi ve arptt. Yukardaki OD birinci yzylmparatorve 1mpara-
toriesi, sa'nn iki yannda yer alarak, dnyevi iktidann kendine mal ettii manevi egemenlii
ORTODOKS HlRtSTYANLIK sembolletiriyorlar. Bylece ksrla mahkum edilen yaratc potansiyelin ltlan on drdnc
yzylda yaratlan deha rnlerinde gze arpar. Bu dnemde imparatorluk iktidarnn zayfla
mas, yzyllardr bask altnda tutulan enerjilerin serbest kalmasn salamsada artk ok ge
kalnmt. Yandaki resimde sanatnn, Bakire'nin att ilk admlar resmeden mozayie katt
canllk ve hareket. daha nceki resmi sanatn kat biimcili~ine anlaml bir kartlk yarat
yor.

Renkli ResimlE'r 31. 3Z
BIR TEKNICE T.PMAKo SAVAILIK
Askeri tarih, gelecei yaratc yeniliklerle karlamak zere aba gsterecek yerde, gn gem
bir tekniin ykc etkilerine beL balamann bir baka rneini sergiler. Klasik rnek, yuk
daki resimde grlen, Goliat ile Davut arasndaki efsanevi arpmadr. Burada, zrhara~
rnm, yeni bir zafer kazanacandan emin olan dev. ufak tefek, zararsz grnl oban
cuk karsnda beklenmedik bir yenilgiye urar Yanda, Attdorfer'in nl skender'inzaferi
miyse birlikte hareket eden Makedon svari v~ falanksmn (mzrakl ve kalkanl piyade)
da Asya ve Yunanistan'm askeri bakmdan tutucu ordular karsndaki tarihi zaferlerini ..
gyle anyor.
ReokIi Resim 33
ZAFER SARHOLU(';U: lHT!RAS KEND KENDIN! AIYOR

Yasl bir Ecclesia -Roma'daki Katolik Kilisesi- kocas Papa V.

Clem.ent tarafndan terkediliini seyrediyor. Papa'nn elinde, hem
tehlike, hem de kutsal akn sembol olan bir ahin var. Bir on
beinci yzyl el yazmasnn iinde bulunan resim, Papaln,
l309'da Clement'in papal srasnda balayan, Avignon'daki
Fransz krallarllilD eline dmekle girdii Babil esareti dne-
mini anyor. Bu tutsaklk ve onu izleyen Byk Ayrlk, dnya
ilerinde baan kazanma hrslaryla kendi boylann aan giriim
lerde bulunan birtakm. Papalarn birbiri ard sra gelen yanl ka
rarIannn sonucuydu. Papahn manevi gcnn Reformla sonu
!anan zayflamas, krletirc htirasn felaketli sonulannn ka
sik rneklerindendir.

167
20 Determinizlle nanma1 myz?
nsanlarn deimez zayflklarndanbiri ken-
di baarszlklann denetimlerinin tamamen dn
da ve insan eylemleriyle llmeyecek kadar geni
alanlarda ileyen glere yklemeleridir. Bktnc
bir aalanmlk duygusunu (koca Evren maki-
nesini insanlann yapt ileri bozmak zere ha-
rekete geirerek) yeniden kendini-nemseme duy-
gusuna dntrme umudunu iinde barndran
bu zihni manevra Felsefenin Tesellileri arasnda
en sahte alandr. Bu, zellikle k ve ykl d-
nemlerinde duyarl dnrlere ekici gelir; Helen
Uygarlmn knde deiik felsefe okullarnn
hepsinin birden ba vurduklar beylik aklamaya
gre, bu zuc ama durdurolamayan toplumsal
rme, n alnmaz kozmik yalanmann an-
zi ve kanlmaz etkisinden douyordu. Helen a-
nn zorlu gnlerlnin son kuandan olan Epi-
krc air Lukretius'un, Helen Toplumu- Pax
Augusta'da (Augustus bar) geici bir rahat bul-
madan nceki felsefesi bu idi.
Evren kendisi de dnda deil. bunun.
Duyarlar kuatilacak; bu korkun gedik
Onu da dndrecek pis. kokuuk bir harabeye.,
Ktlk balad bir kez. Ite. a~mzn
Beli byk imdiden. Toprak Ana
Gcn yitirdi. Bugn zor geliyor ona
Cceler dourmak - o ki bir zamanlar
Tm alara hayat vermiti; onun baarsyd
Koca canavarlar tamak srtnda ...
rnlerimiz. glmseyen balarmz da
Topran. onun bir anlk armaan, insanlara.
Sevimli kuzular da onun. neeli ayrlar da.
Heyhat! Bugn. bunlar byrnyar bile yeterince.
Insan emei imdi kouyar Doa'nn yardmna,
Ama lesiye yoruyaruz, tftimizi de, iftimizi de,
Kryoruz aletler, yetiemiyoruz gene topran imdadn:
Tarlalar daha ok emek istiyor, meyva vermiyor ama.
Yayl ifti i ekiyor, sallayp ban.
Yaptkar hep bouna, ona yaknyar.
imdi ml? Gemiin ackh zdd.
Babasnn talihini imdi o kskanyor.
'Eskiler diyor, ac ac, tanrsal Insanlard,
Geimlerini hem de kolay kazanrd onlar.
Ayn topraktan ayn rn gel de al imdi.
Prsm asma yaprann kederli bakcs
Zamann in:.a1slz akna kusur buluyor
Evren'in ar aksak rumesi umurunda deil.
Oysa alar a kvcam. lme mahkum evren. (1)
Ayn tema sonra Bat Kilise Babala-
yzyl
rndan Cyprian'n bir polemiinde yeniden ortaya
kar. Helen Toplumunun, yedii darbecten sonra
ikinci bir kriz dnemine giresinin etkisi altnda
kalan Cyprian, bu dnemin balarnda putperest
bir bilginken kriz sona ermeden nce bir Hristi
yan martiriolmu~tu:
168
Artk yal ve dkn bir aj)da olduQumuzu hbul et
rnek gerekiyor. Dnyay ayakta tutan kuvvet merkezi
gl klan canllk ve grbzlk artk yok. Biz sussa
da bu gerek duyuluyor... Dnya. kend kn ispa
edcrcesine. rme srecinin birok somut kantlarn
ortaya koyuyor. Topraktaki tohumlar besleyen k y8Q
murlannda, harman olQunlatran yaz scanda bir azal~
ma var. Ilkbaharlar daha az taze, sonbaharlar daha az
dourgan. Ii dna km. ypranm dalar daha a
mermer verir oldu. tkenen madenIerin deerli stoklar
kldke kld. Akarsular gnden gne zayflyor.
Tarlalarda alan iftilerde. denizdeki gem1cUerde. lut-
lalardaki askerlerde, pazardaki namusta, mahkemede-
ki adalette. dostluun salamlnda, tekniin hnerin~
de. ahlakn amazlnda, hep bir azalma var. Bir ey
yalanrken, taze parlak genliin taknln ypratma~
dan srdurmesl mmkn mdr sanyor~unuz1 Sonu-
na yaklaan, kn, ykln snrna gelen her ey
yava yava klr. rnein gne batarken nlar da-
ha donuk daha so~uk bir grkemle parlar. Ay batarken
hilalin ular yok olur, ipince kalr. Bir zamanlar yem-
yeil ve bereketl olan aalar. dallar kuruduka ksr
lar. irkinleir: bunun gib' kayna taan pnardan ya
lhkfa sular damla damla gelir. Dnya hakknda verilen
hkmdr bu: TanrMn hkm: Domu olan her ey
lecektir. byyen her ey yalanacaktr. gl olan
gcn yifi,reccktir. byk olan klecektir: bu gcn
ve endamn kayboluu en .sonunda yoklua varacak-
tr. (2)
Cyprian'n ktmserliinin belki bu-
yanks
gn bizim kualIn1zda yeryznn kay-
doal
naklarnn tkenmekte olduu endiesinde dile gel-
mektedir; Batl fizik bilginlerinin kinGi Termocli-
nanik (3) Yasasna gre, maddenin en sonunda
paralanp dalacan ne srmelerinden bu ya-
na, kaznik lm mahkumiyeti dncesine biz bi-
le yabanc deiliz. Ama bugn artk tartlabilir
bir konu olan bu postulay kabul etsek bile, maddi
kozmoza verilen bu mahkumiyetin Lukretius ve
Cyprian iin vadettii (bilinliliimizin snme.si
ya da eterlemesi(4) yoluyla) manevi kurtulu bi
zim iin bir anlam tamaz; nk Batl kozmolo-
jisUerimiz insan tarihiyle kozmoz tarihinin iaret
lendii zaman izelgesinde bu ikisini birbirinden y-
lesine ayn l~eklere oturtmulardr ki pratikte ara-
larnda en ufak bir ba kurmak mmkn deildir.
Insanolu gentir... Uygarlmz haa ocukluunu ya-
yor, yeryz .henz ile:w-inin ancak yarsn yerine ge-
tirmi durumdadr; 4.000 milyon yandan biraz fazla
ama bundan 4.000 milyon yl sonra herhalde gene ya
yor olacak. r')
Buna uygun olarak, son zamanlarn uygarlk
kaderci ya da determinist gr
larnn ykln
le aklama taraftarlar yalanma ve ksa. vadede
lme yasasn geerli sayp gezegenimiz zerindeki
tm hayat .yarglama.hakkn sakl tutuyorlar. Bu
 un en tannm yelerinden biri olan Oswald
gler, bir uygarln bir organizmayla karla.
bileceini, tpk bir insan ya da baka bir ya-
yan organizma gibi ocukluk, genlik, olgunluk
yallk sreler41den geeceini ne srm rata bal. olduunu varsaysak bile, biraz dnn
- . (6) Ama biz daha nceki bir blmde, (7) top
ann hi bir anlamda ya.ayan organizmalar
klarn zaten iaret etmitik. znel terim-
e sylendiinde, toplumlar, anla.labilir incele-
a1arlardr; nesnel terimlerle sylendiinde,
umlar. ok sayda insanlarn bireyolarak et-
. gsterdii deiik alanlarn ortak zeminldir;
toplumun tarihini ve zaman iindeki uzamn
daki bireylerin carl gler olan enerjileri be-
KiIL' 'ou aktrlerin tmnn karakterinin ve
daki etkilemenln ne olabileceine ya da
. ii bir sahnede bunlardan ka tanesinin ba.n
sonuna kadar grneceine nceden karar ve-
.. ya da bilebilir? Spengler'le bir olup dogma-
bir tutumla her toplumun belirli bir mr oldu-
u ilan etmek, yazlan her oyunun ayn sayda
en meydana gelmek zorunda olduunu sy-
kadar sama olur.
Spengler, benzetmesine tek bir organlzma ye-
bir organizrna trn ya da gen'inI koydu-
determinIst gr daha salam temellere
~olmuyor:
Bir grup organizmann doal yetime ortam iin gerek
ii olan birok ::yin yansra. belirli bir mr ve belirli
bir gelime temposu vardr; hi; bir tarih morfolojisi bu
kavramlar bir kenara atamaz.
...Sz konusu yaratk ne olursa olsun. bir neslin mru.
neredeyse mistik nem tayan. saysal bir deerdir. Ve
bu ilikiler uygarlklar iin de geerlidir; hem de daha
nce hayal edilmemi bir biimde. Her uygarllgn. her
cki an. her yOkseli ve dlin ve bu hareket-
lerin her kanlmaz evresinin, hi deimeyen ve hep
sembolik bir vurguyla tekrarlanan belirli bir mr var
dr. Her uygarilgn hayatnda yrrlkte olan siyasi en
telektuel ve artistik ritmin elliyllk bir dnem iinde ne-
mi nedir?
... Bir insann yetmi yllk hayatna oranla, bir uygarlk
iin idealolan bir milyon yllk mrn nemi nedir? (8)
Bu sorguya verilecek son kesin cevap, bir top-
lumun bir organizma olmad gibi bir tr ya da
gen de olmaddr. Toplumun kendisi "toplum-
tar genhnin bir trnn tek bir rneidir, ayn e
kilde bir toplumun yeleri olan insanlar da ba.ka
bir gen'in bir trnn rnekleridir. Ama biz insan-
tar ne Bat Toplumu (Ya da Helen Toplumu ya da
herhangi bir ba.ka toplum) ne de genelolarak top-
lumlar gen'inin bireyleriyiz. Bizimki, nsan (Ho-
mo) gen'idir ve bu basit gerek bizi Spengler'in, bi-
yolojik gerler ve trleri temsil eden tek tek orga-
nizmalarn mrlerinin nceden belirlenm~ ol-
masna bakarak analoji yoluyla genlerin ve trle-
rin mrlerinin de nceden belirlenecei dnce
sinden doan dogmasn burada inceleme gerein
den kurtaryor. Bir an iin nsan gen'inin bu ge-
zegen zerinde varoluunun, sresi snrl bir kont-
ce, biyolojik genlerin ve trlerin tarihi srelerinin
fiilen gnmze kadar gelmesi, bize nsan gen'inin
varsaynsal kontrat sresinin sona ermesiyle her-
hangi bir uygarln ykl ya da maddi Evrenin
radyasyonla dall arasnda hi bir ilgi kurula-
mayacan hemen gsterir. "Uygarlklar> denen
toplumlarn ilk kndan bu yana 5000 kadar yl
gemi olmasna karlk nsan gen'inin bugnk
insan eklini alm olarak 300 000 ila 500 000 (9)
yldr varolduu sanlmaktadr. Bu gen'in kontra-
tnn en azndan bir 500 000 yl daha uzamayaca-
n (gerekten bir kontrata balysa) dnme
miz iin hangi kesin kant gsteriliyor? Buradaki
ivedi sorunumuz olan uygarlklarn ykllna d-
nersek, bu ykllarla birlikte bir toplumun z-
l dneminde ya.am olan tek tek insanlarn fi-
ziksel ya da psiik yozla.ma belirtileri gsterdikleri
neye dayanlarak ne srlyor? 1. . 431 felake-
tine uram olan Sokrates, Euripides, Tukidides,
Phedias ve Perikles kuann Atinallar, zlerin-
de ruh ve beden bakmndan, geriye bakldnda
ve bir sonrakiyle karla.trld iin yanltc bir
k altnda olduundan daha anl grnen Ma-
raton kuann insanlarndan daha kt yaratk
lar myd?
Szde-bilim Eugenics'e (gelecekteki kuakla
rn slahyla ura.an szde bilim dal!.) gre uy-
garlklarn yklnn aklanmas belki en iyi Pla-
ton'un Dt'vlet'indeki u nl blmde dile gelmi
tir:
.. .Zor bozulur sizin kurduunuz gibi bir devet, ama her
doan ey rumek zorundadr sonunda; sonsuz olamaz
sizin dzen de. o da bozolur. dalr bir gn. Nasl m
dalr? Yalnz topraa kk salan bitkiler deil. topran
uslunce y&ayanlarn canlaryla bedenleri de bir ksr
oh;r. bir verimli. Ksrlktan verl.mlilie. verimlilikten k
s.rla g2iler her varln gelime emberinin kapan
eg zaman olur. I<imi varlklarn olu emberi uzun, ki-
mininki ksadr. Hayatlarnn uzunluguna. ksalna g
re. Gelelim sizin soydan varlklara: Del~ti yrtmek ze
re yetitirdiiniz insanlar ne kadar akll ne kadar gr
gl olursa. olsunlar, ksrln nerede bitip verimliliin
nerede baladn bilemeyecekler. Geiin hangi anda
olduunu fark edemedikleri iin, ocukarn tam getiril.
meyc.cek zamanda dnyaya getirecekler... (10)
Platon, insan sresini lmek iin
hayatnn
mthi karmask' bir forml bulmu ve bir toplu-
mun nderleri eugenics'in bu matematiksel yasa-
sn hie saydklarnda toplumsal riiIenin ba.
layaca postulasn ne srmt. yle de olsa,
aka Jrld gibi Platon, toplumsal ykln
nedeni olarak sunduu rksal yozla.may otomatik
169
 ~
i .
{
i

ARK dngsel felsefenin ilk benzetisi ve deimez simges.

105 Rota. fortunae: Ta1ih arknn bu ekli szkonusu ark fikrini bir dizi ahlaki kategori ere-
vesinde yorumluyor: Huzurdan servete, servetten kibire, kibirden savaa, savatan yoksulluat
yoksulluktan alakgnllle, alak gnlllkten huzura.

170

106 Rota fatalis: Bat'nn kader arkt, ayn nerden belirlenmi!'
dngler imgesini kullanyor.
ve nceden belirlenmi bir olayolarak grmekten
ok bunun bir ente!ektel yanlg, teknik baar
szlk; insan edimleri alannda bir boluktan do
duunu syler.
Gene de, toplumsal kn ykla yolat
nedensellik zinciri iinde Platon'un rksal yoz
lama dedii eyi ikincil bir halka saymanllz iin
bile hi bir gvenilir neden yoktur. nk her ne
kadar toplumsal k anlarnda bir toplumun
uveleri. toplumsal' byme anda yaam olan
atalarnn grkemi ve saltanatyla karlatrld
nda pigmeler kadar klm ve sakatlanm gi-
bi grnseler de bu hastal yozamaya balamak
yanl tehis olur. nc atalarn biyolojik kaltm
ne ise sonraki kuaklarnki de odur, nclerin tm
baar ve ilerlemelerine kendilerinden sonrakiler
de potansiyelolarak ulaabilirler. Yozlama dne-
minin ocuklarn sefilletiren (") hastalk insan
olarak doal yeteneklerinin felce uramas deil
onlarn yeteneklerini' etkili ve yaratc toplumsal
eylem alannda kullanmalarm nleyen toplumsal
kaltmlarndaki ykl ve daltr. Sonraki ku-
aklarn ccelemesi toplumsal kn nedeni de-
il sonucudur.
imdi uygarlklarn yklma ilikin ka-
derci aklamay saf d etmi bulunuyoruz: -
kn, fiziksel Evrenin dzenli ileyiindeki kt-
lemenin arzi bir sonucu olduu tezi; bir uygarl
n da tpk canl bir organizma gibi belirli bir m-
r ve hayat-erisi olduu teZi, herhangi bir top-
lumun herhangi bir tarihte yklma o toplumu
107 Rota vitalis: Hindistan'n hayat ark, ebedi oluum dngle~
rini simgeliyor.
oluturan insanlardaki rksal yozlamann yol a-
t tezi. imdi ele almamz gereken bir kaderci hi-
potez daha kalyor; buna gre uygarlklar tabiat-
ar gerei kozmoz'un ortak yasasna uyarak s-
rekli olarak kendini tekrarlayan doum ve lm
dngleri halinde birbirlerini izlerIer. C')
Bu dngler teorisinin insanlk tarihine uygu-
lanmas Grekler'de .. IV. yzylda yeniden mo-
da olan, ama aslmda .. III. binylda (") Babil
Dnyasnda ilk olarak ortaya kt sanlan heye-
can uyandrc bir astronomik bulgunun doal bir
yan sonucuydu. Bu bulguya gre, herkesin bildii
nl astronomik dng (gece-gndz-dnya
dngs, aylarn ay dngs, yln gne dng-
s) yalnzca gksel cisimierin hareketinin dzenli
aralarla tekran deildi; bundan baka dnya. ay
ve gnei de ierrnek zere tm gezegenleri kap-
sayan yldz-hareketlerinindaha byk bir koordi-
nasyonu vard. Bu semavi koronun uyumundan
meydana gelen Gksel Musiki>nin notas notas
na emberi tamamlamas ok daha byk kozmik
aylar ve yllar ald iin gne yl bunun iinde
ufalyor, imlemini (signifigarce) yitiriyordu. Yap
lan karsama (inference) uydu: Dnyadaki bit-
kilerin yk doum ve lmleri aka, gne-y
l dngsyle ynetiliyorsa bunun karl kozmik
vl dng~nn zaman izelgesinde de olmal, ora-
da da her eyin doum ve lm tekrarlanmalyd;
bu dncenin bysne kaplan tm dnen in-
~anlar bu dngsel kalb btn dnce nesnele-
rine uygulamaya yneldiler. (14)
171
 Helen edebiyat bu dng felsefesine atflarla
doludur. Belli ki bu dnceyle kendinden geen-
lerden biri de Platon'du, nk ayn tema eserle-
rinde sk sk karmza kar.
Alin811 yabanc: Sence eski' efsanelerde gerek pay var
mdr?
Glrin Klelolas: Hangi efsaneler?
Yabanc: Seller. bulac hastalklar ve baka felaketle-
rin ~k sk tekrar etmesi yiiznden insan soyunun sO-
rekli olarak silinip sprOlp ancak pek aznn varkal.
dn anlatan efsaneler.
Kleinias: Elbette. o efsaneler!n hep'sine herkes inanr. (L5)
Platon, dng hipotezinin bu ksa ifadesini baka
bir yerde gelitiren Helenlerin (lG) tarihine ve bir
btn olarak kozmoz'un kalplanna uygular ve bu
kez srekli bir felaketle yeniden hayata dnme
~'irbirini kovalar. (17) Ayn reti Vergilius'un
ijrinde yeniden karmza kar:
Sibil'in arksnn son a
geldi
alarn ak balyor
yeniden
Geri geliyor gemi -Sakire, Satum a
Yce Gkyznden yeni bir soy iniyor ..
Bir baka Tiphys. bir yeni Argo'nun dumaninde
Kahramanlarla dolu tekne; evet, baka savalar
Byk Ahilleus'u getiriyor yeniden Troyaya. (II)
Ama Vergilius, kahramanlk ann zaferle
tekrarn grrken, 200 yl sonra melankolik bir
an etkisi altnda yazan Marcus Aurelius bu son-
suz tekrardan ancak hayal krkl duyar:
Kozmoz'un dngsel hareketlerinde. in k. sonsuz bir
dnya ... lmcl bir tekdzelik var. ok gemeden top-
rak olacaz. sonr.a topran kendisi bir dnmden
geecek ve bu dnumden hayat bulup ykselen her
ey gene sonsuza kadar ayn sreci yaayacak. (19)
Helen dehasn hi bir zaman tam olarak avu-
cunun iine alamayp yalnzca artmakla kalan
bu tekrar felsefesi ada Hintlilerin zihinlerinde
egemen dnce oldu.
Hintli filozoflar dngsel bir zaman teorisi gelitirmi
lerdi. 4.320 milyon dnya ylna e!t olan bu dngye
kalpa denirdi. Kalpa 14 doneme bolunmt. Bu dngu-
lerin her birinin sonunda evren yeniden yaratlr( Manu
(zaman~ncesi insan) Insan soyunu dOOururdu. u anda
biz iinde buunduumuz Kalpa'nn 14 dneminden ye-
dincisindeyiz. Bunlarn her biri nce 71 byk Araya son-
ra yuga, yani zaman paras denen 4 paraya blnm
tr. Her yuga'da 4.800. 3.600. 2.400, 1.200 Tanr-yl (bir
Tanr-yl 360 insan yl olmak zere) vardr ve uygarln
niteliinde giderek artan bir k grulr. Biz imdi
bu yuga'lardan drdilncilsndeyiz. yani dnyann gil-
nah ve ktlukle dolup tat katlyuga'dayz. Dolay
syla. her .ne kadar nJmzde daha birka bin yl var-
sa da, dnyann sonu gndemde ol:n bir meseledir. (ZlI)
Putperestlerin bu bo tekranlan (") gerek-
ten bir Evren yasas mdr? Ilolaysyla, bunun
rastlantsal bir sonucu olarak uygarlk tarihlerinin
de bir yasas saylr m? Cevabn olumlu olduunu
grrsek. sonsuz kozmik bir akann kurbanlar ol-
duumuz sonucuna varmaktan artk kanamayz.
stelik, bizi aclarmza katlanmaya. glkleti
yenmeye, gnahlarmzdan arnmaya mahkum
172
eden bu akann. anlamsz bir zaman birimi. ota-
matik ve n alnmaz bir ekilde geip. tpk biz o
zahmetlere hi katlanmamz gibi sonsuza kadar
(ad infinitum) tekrar tekrar ayn durumlar re-
terek btn insanca abalarmz boa karaca
n nceden bile bile.
Bu sonuca ancak olaanst grbz bir zihin,
olaanst canl bir annda dayanabilir. Modern
Batl bir filozof sonsuz tekrar yasasl"n sevin
kayna yapmay bile baarmtr.
ark syle ve kpr, ey Zerdt, yeni arklarls ss~alt
ruhunu. sa21l ki. daha tek bir insana vergi C?lmam
byk yazgn tayabiiesinI nk senin hayvanlarn al:
iyi bilir. ey Zerdt. senin kim oldu~unu ve kim olaca
n: Dinle. ebeci' tekr.nn Or.UeI......n Nn, ite bu MNn
y<:zgn imdi!.. Dinle. senin ~rettiini biz biliyoruz: Her
eyin. her eyle birlikte bizim de ebediyen tekrar1andl-
gmzr. bundan nce bizim ve bizimle birlikte h.r eyin
saysz kereler var oldu!)umuzu., (22)
Aristo da meteoroloji zerine bir incelemenin
tam ortasnda yapt u rahat gzlemle kendi tel
sefesinin toyasn meydana kanr:
Insanlk
tarihinde tpatp ayn bilimsel grlerin tek-
rarlanmas
brr ya da bir ka kerade durmaz; (ad Inftnl-
tumhonsuza kadar tekrarlanr, (23)
Baka bir blmde Aristo, insani neselelerin d-
zenli aralarla tekrar sorununu ele alrken, tekrar-
lanan Troya savann iaret ettii olgular gibi s0-
mut bir rnei, sanki bu olgular entelektel bir
kelime oyunundan baka bir anlam ta~ gi-
bi kullanr. (") lgisiz bir rahatlkla, tekrarlanan
doum ve lmlerden meydana gelen insan ha
yat ksr bir dng. dr nerisini hi ac duyma-
dan dnmektedir. Vergilius da daha nce ak-
tardmz blmde, Troya Savan, Yal Adem'
in anlk dirilii. altn an gvenle ve rahata ye
niden afakta belirmesi iin basit bir vesile gibi
grr. Ama gene de a.ir, yeniden-kazanlandnye-
vi cennet hayalinden ayrlp kendi ileke kua
nn manevi acsn yaamaya balaynca. Akal
larn Helen-ncesi fetret dnemindeki kahraman
ca savalarnn srekli bir karma. zinciri izleyerek
Romal sava-lordlarnn birbirlerini krp geirme
sine yol atn itiraf eder.
Yllar nce.Roma kanyla dedik
Troya'nn ahde vefaszlnn kefaretini..,
Bir dnya ki doru yanl, yanl dOOru yerinde!
Bunca sava! Suun bunca ayr biimi!
Saban horlanm, ifti srklenmi uza~al
Dul kalm tarlalar bakmsz! Oran erisi
Dzlenip bir keskin kl az olmu ..
Komular brakp dostluu. silaha davranyor,
Zalim sava tanrs egemen her yerde.
Yar arabalar gibi hzlanyoruz gitgide.
Bouna. arabac!, aslma dizginterine.
Arabc:nn efendisi atlarndr. sen deiL. (2$)
Her seferinde yzyllk b;r ac ve ktlk biriki-
mini birlikte getirmesi kanlmaz olan Troya sa
va, saysz kereler tekrarlanacak m? Vergi'
Jins'un yzlemeye cesaret edemedii bu soru Shel-
ley'nin bir iirinin koro blmnde cevaplandrlr.
Vergilius'u andran bir ha~langtan sonra iir,
mamen Shelley'e zg bir tonla son bulur:
Dnyann yce a geliyor geri
Yeniden balyor altn yllar
Toprak derisini tazeliyor bir ylan gibi
Bir yana atlyor ypranm klklar:
Glyor gk, inanlar, kraklar .
Erlyen bir d gibi idyorlar.
Daha yce bir Argo yaryar sular
Yeni bir 2rmaan gvertesinde;
Bir baka Orfeus yineliyer arkl61n1
Seviyor, alyor, lyor yine;
Br yeni s varmak iin yurduna
Kalipso'yu ardnda brakyor bir daha.
Ah! Yazmaynyeter. yksn Traya'nn
Dnya lm'n defteri alacaksa!
laius gazabna sevinci kartrmayn
O sevin ki glyor zgr olanlara
Daha kurnaz bir sfenks sunsa bile
zlmez lm bilmecesini Tebai'ye...
Ah. yeter! Ille dnsn m Olm ve Kin?
Yeter! Insanlar rmeli ve ldrmeli mi?
Yeter! Dibine kadar iilmesin
Ac kehanetin kadehl.
Dnya yorgun dm kendi Gemiinden:
Ah br lse. ya da dinlenebilse derinden!
Plns a change destla meme chose (") (Her
~Y ne kadar deise o kadar ayn kalr) gibi alayc
bir yasa gerekten bir Evren Yasasysa, airin bu
varolu emberinden kurtulu iin Budiste yakar-
nasma amamalyz. nk bu ember ancak yl
dzlara klavuz olduunda gzel bir ey saylabilir,
ayn yol insanlar iin bostan beygirlii anlanuna
gelen dayanlmaz bir cezadr.
Akl m bizi keye kstrp yldzlarn dngsel
hareketinin ayn zamanda insanlk tarihinin de ha-
reket biimi olduuna Inanmaya zorluyor? Seip,
aydnla karrken hafif bir zihinsel zevk duydu-
umuz Yin-ve- Yan<, meydan okumaya-tepki, son
uzmlemede nedr? Elbette, Insanlk tarihinin
an ren glerin deviniminde salt br tekrar
gesi bulunabilir; bu olgu karnuza dikiliyor. Ama
zaman tezgahnn srekli, br ileri bir geri gidip
gelen mekiinin iledii nak" ayn zamanda bir
sona doru her an kaydedilen br erlemedir, me-
kiin kendi hareket gibi sonsuz bir tekrar deil
dir bu ilerleme. Herhangi verili bir durumda Yn'
den Yang'a gei, tekrarl bir hareketin tekrarlan-
masdr; ama yepyeni, kendiliinden (spontane)
ve tek (") bir yaratl eyleminin zorunlu koulu
olduundan, bu, bouna, kof bir tekrar deildir.
Bunun gibi, daha sonra gene bir meydan-okumay
tevik eden bir meydan-okumanin-tepklsl ve bu-
nun teviki hi phesiz dngsel br devinim hr.-
zrlar. Ama toplumsal byrnede Prometheus'unki
gibi bir atlm salveren tepkinin Ite tam bu e-
itten (Kendinden sonraki iin dngsel bir hare-
ket balatan) bir tepki olduunu zaten grm
ta- tk. ("')
Karnuza kan basit gerek u: Herhangi bir
ritm zmlemesinde elikkat edeceimiz nokta,
paralarn hareketleriyle btnn hareketlerini
birbirine kartrmamak, aralarla arnalann ta-
biatn iyice ayrdetmektir. Amacn arala ayn
t.abiatta olmasn emreden ya da btnn paras
gibi hareket etmesini gerektiren, nceden koyl
mu bir uyum yasas yoktur; bu, dngsel felse-
fenin vaz geilmez ve orjinal tekerlek benzetmesi,
tekerlek olaynda apak grlr. Tekerlein kendi
dingiline bal hareketi aka, tekrarldr; ama te-
kerlek yalnzca bir tatn bir paras olsun diye
yaplm ve bu dingile yerletirilmitir; ama ta
tn ancak tekerlein dingil evresinde dnmesi atl
karnca gibi dngsel bir hareket biimine zorla-
maz. Bir hareket arac olarak tekerlek tatn zo-
runlu bir parasdr, ama tatn hangi ynde hare-
ket edeceini o belireyemez. Yol, dizginlere ya da
direksiyona baldr. Tekerlekle tatn (ya da par-
ayla btnn ya da arala amacn) arasndaki
ilikiyi yneten bir yasa varsa, elbette bu bir zdes-
lik yasas deil kartlk yasasdr. te bu yasaya
gre tekerlein tekrarl hareketi (ya da parann
ya da aracn) tatn tekrarl olmayan hareketini
dourur (btnn ya da amacn); tersini d
nrsek, sralamay tersinden yaparsak; benzer
aralarn Ileyiinin tekrar, standart paralarn
yanyana dizilmesinin tekran, tekerlein dlngili
evresinde dnmesinin tekrar sayesinde btn,
benzersiz tikelliine, tat, benzersiz hedefine ve
ama benzersiz gereklemesine ulam olur.
Belki de ritm kelimesinin z, bu iki hareke-
tin (kk, tekrarl bir harekete yaslanan dei
mez ana hareket) uyumundad:-ve bu gler oyu-
nunu yalnzca insan-eliyle yaplan makinede de-
Il hayatn organk ritminde de bulabiliriz. Bitki-
lerin yllk doum ve lmn de birlikte getiren
mevsimlerin yl Iindeki hareketi, bitki dnyasnn
yzyllar sren evriminin gereklemesini mm-
kn klmtr. Kalbin, akcierlerin pompalama Ii
ni grmesi LTlsann yaamasn mmkn klar, m-
zikte bir l izgisi, iirde l, dize ve kta bes-
tecinin ya da airln temasnn almasn salar;
dua-enberinin dngsel rotasyonu Budist'I hedefi
Nirvana'ya gtrr; Budlst disipline uymakla kur-
tulacamz vadedilen varolu emberi bile, bir en-
karnasyon dngsnden tekine iletildike by-
yen ya da klen, deimez karma ykn yara-
tarak basit bir dngy trajik bir tarihe dnt
rr. Uzay-zaman erevesinin greceli, gen yl
dz dizilerinin birbirini izleyen her durumunda, ak-
trieri insan olan bir oyundaki gibi, kanlmaz
173
 108 Yaratc nderlik: Bir toplumu, blgesel ve tanrsal bir mirasa doru harekete geirmek
iin Tanr tarafndan esinlendirilen Musa.

174
dramatik "durumun tarihi benzersizliini verir-
ken, tekrarlanan "Gksel Musiki, inanlmaz bir
hzla kopup uzaklatklar aka belli olan nebula
ve yldz kmeleriyle gen~leyen Evrende kaybolur
gider.
Demek ki, dzenli aralarla tekrarlanan hare-
keti bizim uygarlklar srecinin analizinde bul-
mak, hibir ekilde, srecin kendisinin onu destek-
leyen yardmc hareketlerle ayn dngsel dzen-
de ilediini gstermez. Tersine, bu dzet1i aralar-
la meydana gelen yardmc hareketlerden mantki
bir karsama yaplacaksa bu daha ok, kendileri-
nin ileyii tekdze olsa da srtlarnda tadklar
ana hareketin deiken olduu eklinde ortaya
kacaktr; baka trl sylersek, ana hareket tek-
rarlanan deil, ilerleyen bir harekettir. Hayat ha-
reketinin iki ritm biimine gre yorumlanmas
Afrika Uygarlklarnn felsefelerinde en ak biim-o
de ifade edilmitir. Bunun en incelmi rneini
Bat Sudan'n Dogon halknn kozmogonisinde bu-
Iabiliriz.
Bu Evren kavramnn temelinde bir yandan maddenin
titreimlerilkesi. bir yandan da bir btn olarak evrenin
genel hareketi vardr. zgn hayat hcresi en kk
ekili tohumda simgelenir.. Isel bir titreimle hayat bulan
bu tohum, kendisini saran klf patratp evrenin en geni
uzamna ulamak zere dar kar. Bu alan madde
21Mimesis'in (Taklidin) Mekanikligi
Uygarlklarn, insanln denetimi dndaki bir-
takm glerin, ister tekrarlanan, Ister Ilerleyen
ileyii sonucunda yklmadn inandrc bir bi-
imde ispat1adktan sonra da, bu felaketlerin ger-
ek nedenlerini arayp bulmamz gerekir; daha n-
ceki blmde bymenin zellii (1) zerine var-
dmz sonular, imdiki aratrmamzda bize da-
ha gvenilir tutamaklar verecektir. O blmde gr-
m olduumuz gibi byme, kendini-belirlemenin
tamamlaycsdr. imdi bunu tersine evirip, bu
kendini-belirleme gcnn yitirilmesi sonucunda
uygarlklarn ktn ileri srebilir miyiz? Bir
baka syleyile, uygarlklarn, dsal ve denetlene-
mez bir dmann saldrs karsnda deil de, ken-
di eksikliklerinden tr ldn syleyebilir mi-
yiz?
Modern bir Batl air, kesin bir sezgiyle bu so-
nucu karrut.
Tanr bilir ya, ktlerin
Hayat trajik olmaz Fesatlar tutkulardan rlr:
Iimizdeki dzmeceliktir bize ihanet eden. e
Meredith'in bu gr prlts on dokuzuncu yzyl
Bat bilgeliinin yeni bir buluu da deildir; Tr-
ayn zamanda helezon! bir yol izler... Bylece iki temel
anlay ifade edilmi olur; bir yanda srekli helezonl ha-
reket maddenin kalcln ifade eder;.. ayrca. kart
larn srekli yer deitirmesi (sala sol. alakla yksek.
Ickle ift diiyle erkek) hayatn en mkemmel oal
masn yneten bir ikizlii de gsterir. Bu ift kartlk
i<:!r. tik"1 varlklarn da ilerinde tad. srekli bir den
ge iin birbirlerini desteklerler. te yandan maddenin
kendi helezon! yolunda iterleyii Evrenin snrsz uzamn
ifade eder. (29)
Tam kesinlememl olan bu sonu bizim u an-
daki amalarmz bakmndan yeterlidir. nsat1l
n en st yasas olarak dngsel kadercilie inan-
maya mahkum deiliz; bu da, ele almiuruz gereken
gereklilik retilerinin en son biimiydi. Savama
liuz gereken, ldrc zrhl Tanra Saeva Neces-
silas (",,) (gereklilik tanras) deil, gemiteki
uygarlklarn kaderlerinin de kantlad gibi, fani
cesaret ve fani silahlarla saf d ecfilebilecek olan
,,jhtimal,>ierdir. len uygarlklar "kaderleri yle
olduu iin lnediler; onun iin de Bat Uygarl~
gibi. yaayan bir uygarlk, bu dpyadan gmeye
daha batan mahk'm deildlr; kazaya uraylnar
alayna katlmak zon11lda de'ilc1ir. Yaratc gcn
ilahi kvlcm
iimizde bir gddr, bizde bu kvl
cm tututuracak inayet varsa, "kendi yollarnda
giden yldzlar p ) bizim insani abalarmzn he-
deflerine ulamasna engelolamazlar.
lerin Kkeni ya da Enerjinin Muhafazas Kanunu-
na benzemez. Daha bir yzyl nce Volney'in de-
has on sekizinci yzyln, insan yaradlnn doal
iyilii ve otomatik dzelmesi retisini ykmt.
yle demiti Volney: Felaketlerinin kayna...
nsan'n kendi iindedir; bunu da yreinde ta-
r. (3) Bu ayn doru, Meredith'in szlerini de
hazrlarcasna, Menander'in u satrlarnda da di_O
le gelir:
Her ey, kendinde yalan kouluk yuzunden uru r
Ve zarar veren ne varsa. ieriden kar buyiir. (~)
Hristiyanlk a'nn drdnc yzylnda Batl
bir Hristiyanpiskoposu da ayn sonuca varmt:
"Dman iinizdedir, diyorum, yanlgnzn nedeni
orada, ieride, yalnz sizin iinizde gizli. (")
Dini bir sorun olarak kendini-belirleme kavra-
m Afrika Uygarlklar'nn felsefelerinde de gr-
lyor. Onlara gre insann ya da topluluunun ba-
na gelen talihsizlikler kaderin deil, gnahn
rndrler; baka bir syleyile, sorumsuz dav-
ranlarn sonucudurlar. Qnipa ne asem," diyor
Akanlar, (bir Bat Afrika topluluu): nemli olan
insanlktr. Yani, bu balamda. her insann her za-
man kendinden sorumlu olacan anlatmak isti-
yor. (6)
175
 nsanlarn hayaUaryla ilgili bu doru, top-
lumlarn hayat iin de eit derecede geerlidir. He-
len filozoflarndan Dikaearkhus'un -nsanlar Na
sl Mahvolur adl kaybolmu bir eserinde- nsan
iin en byk tehlikenin nsan olduunu syledii
anlatlr. Volney, "felaketlerinin kayna... n
san'n kendi iindedir szn, bireyler gibi toplu-
luklarn da snrl bir y~ama sresi ve formllen-
mi bir hayat-erisi olduu yolundaki dorulana
maz varsaym karsnda, politik organizInalarn
yklna uygulamtr; (') Afrikal Aziz Cyprian
da ayn doruyu toplum;a1 hayatn btn alanna
uygulamtr. (8)
Yabanc dmanlarn saldrganllOndan yaknyorsunu:
ama, yabanc dman saldrmaktan vaz gese, Romalyla
geinebilecek mi? Oardan silahl barbarlarn istilasna
u{:rama tehlikesi yok edilse, kendi yurdumuz cephesin-
de, glkleri n daha zayf yurtta kardelerine ynelt-
MAKNA H1ZME'ITE
tikleri saldrlarla. daha aOr ve daha iddetli bir i patf
109 Birka kitab bir arada incelemek iin yaplm dahiyane bir d- tya u{:ramayacak myz? Kt Orunden, ktlktan yakn 1-
ner makina. yorsunuz: Ama en byOk ktlklar kuraklik deil agz-
llk yaratr, en byk skntlar tahl ticaretinde fiyat
yksE:ltmekten, kAr gzetmekten doar. Bulutlar gkyzn
de yaOmurlarnl boaltmyar diye szldanyorsunuz, ama
buOdaylarnl u kat topraa boaltmayan tahl ambarla
rm grmezlikten geliyorsunuz. Oretim dt diye szda
nyorsunuz, ama aslnda retilmi olanm Ihtiyac olana
b.ir trl datlamayma ses karmyorsunuz. Vebaya.
hastala svp sayyorsunuz. oysa bu belalarn sonu-
cu insanlarn sularn a karmaktan baka bir ey
deil: Hastalara acma gstermeyen nasr tutmu yrek-
eri, lmlerin mal ardndan yaygara koparan doyma
h ve yamaclllOI aydnla karmaktan baka bir ey
deiL. (O)

Bu blmde, geni grl ve derin duygulu bir

adam, yakl~k olarak 600 ya da 700 yl nce Helen
Uygarl'nn bymesine set eken kn ger-
ek aklamasn yapyor; bu knt Cyprian'n
son gnlerinde kaam toplumu ykl ve k-
nn hemen hemen son ~amasna getirip brak
mt. Helen Uygarl yklmt, nk daha b-
yme-aamasnda, byyen bir uygarln by-
mesini salayan bireyler aras karlkl ilikilerde,
yani i cephede, bir ey bozuk gitmiti.
Byyen bir uygarln yolun yarsnda byle
tkezlemesine ve Prometheus atlmn kaybetme-
sine yol aan zayflk nedir? nceki blmde (10)
yaptmz byme analizini hatulayacak olursak,
byle bir knt ihtimalinin srekli ve acil oldu-
unu, nk byyen bir uygarln almak zorun-
da bulunduu tedbirlerin kendi iinde bu ihtimalin
yattn kavrarz.
Uygarln izledii yol, az kiinin bulduu;
hayata giden dar yol deildir. (n) Geri bu yolu
bulanlar bir uygarl harekete geiren ve onu ileri
gtren yaratc kiilerdir, ama onlar da merlerin-
den btn safralar atp alnyazlar olan yara
tek balarna giriemez1er. (.o) nk onlar top-

176
 MAKNA EGEMEN 110 Ayr ayr suratlar
lumsal hayvandrlar ve dolaysyla insan karde
lerini yanlarna almakszn tek balarna yryp
gidemezler; ve nsan soyunun, her toplumda ezici
ounluu meydana getiren, yaratc-olmayan ne-
lerleri, gz ap kapayncaya kadar kitle halinde
deitirilemez.
Birey yalnz kaldka kusursuzluk gerekletirilemez: Bi-
rey, boyun emezse kendi gelimesi gdk ve gsz
kalaca Iin, kusursulua doru giderken bakalarn
da yan sra gtrmelidir, oraya doru giden insan se
linin hacmIni bytmek ve geniletmek iin elinden ge-
len her eyi yapmaktan geri durmamaldr. (13)
Toplumsal hayatn yapsna ikin olan bu koul
lardan tr, yaratc kiiler bir zorlamaya ba
vurmak durumunda kalrlar: "znde yaratlm
bir eyolan bir tr, yaratc abaya evirmek ...
bir duraklama olan eyi bir harekete dntr
mek" iin. (1")
olmayan, uysal1atr1m iler.
Bu zorlamann baarya u1a'masl imkanszbir
ey deildir.Hatta bunun amaz bir yolu olduu
da sylenebilir: Tanrsal atei bir ruhtan brne
"bir yalmdan kapim k gibi" ileten, "zoriu akli
ortaklk ve yakn kiisel iliki". (15) Ama bunu,
Platon'un yapt gibi, bakalarn darda braka
cak ekilde yapmak tlennce, tn pratikte
uygulanma imkan kalmamaktadr. nk aydn
lanmam bir ruhun bir azizle ortak duyguya eri
tikten sonra iinde manevi inayetin idamas, o
azizin bu dnyaya gelebilmesi kadar ender rastla-
nan bir mucizedir. Yaratc kiinin kendini iinde
bulduu ve iinde almas gereken dnya sra
dan insanlarn meydana getirdii bir toplumdur,
Grevi, bu insan kardelerini arkasndan srkle-
mektir; ama kitle olarak nsanlk, ancak mimesis
ya da taklit (16) yetisinin canlandrlmasyla ken-
177
di tesinde bir hedefe doru harekete geirilebilir.
nk bu mimesis, bir eit toplumsal talim-
dir; (17) Orfeus'un dnya tesi lirinin musikisine
kar sar kalan kulaklar, eitim avuunun sert
komuta ~esine iyi alktrlar. Neferler nderlerine
ancak kestirmeden giderek yetiebilirler ve ancak
yok olua giden geni yola yayldklan zaman ken-
dilerine yryecek kadar geni yer bulurlar. (18)
Hayat aramak iin bazan yok olma yolunda yr-
mek zorunluysa, arayn kimi zaman felaketle
son bulmasna da belki amamak gerekir.
stelik, taklit yetisinin ktye kullanlma ih-
timallerinden tamamen ayr olarak, mimesisin uy-
gulanmasnda da bir zayflk vardr. nk, mime-
sisin bir eit talim olduu bir gerekse, talimin
insan hareket ve hayatnn bir eit mekanikleti
rilmesi olduu da bir gerektir; makine.. kavra-
mmzn ise belirsiz arnlan var. Hassas bir. yacak ara haline gelebilir.
mekanizma.. dan ya da dahiyane mekanizma.. dan
ya aa usta bir makinist.. ten sz ederken, haya-
tn maddeye kar zaferinin genel arm ve in-
duu gibi byyen br orgarlz'!Jlla da, ~uk
ndeki aznl mekanik bir biimde Izlemek iln
talim grr.
Byle doal ve insani mekanik zaferler kar
snda hayranlktan kendimizi kaybetrnil< durum-
dayken ((makine rnleri,), ((mekanik hareketler,
(mekanik davran (C parti mekanizmas)) gibi sz-
ler iitmek irkiltici olur; nk bu deyinlerde
makine.. kelimesinn arm ncekilerin tam
kartdr. Ama hi phe yok: Bu ikinci grubun
ima ettii fikir hayata kar kazanlan zafer deil,
maddenin hayata kar egemerlildir. Kendimize
gvenip kvan duyacamz yerde, bir alalma ve
bir gvensizlik duygusuna kaplnz, nk haya
tn ve akln maddi Evren'e kar snrsz bir ege.
menlik kurmasn vadeden aralar, insarlarn ken
dilerini Gece lkesi'ne mahkum etmelerini ~la.
Iyi br grn altnda gizlenen klelik
Kendi balarna yarar11 ve mufik sanatlar,
Fazla kreesine ve fazla ileriye gtryoruz. (1')

san iradesiyle .dncesinin bir insan toplumunun Bir an nce Evren'I atee vennenin srrn yaka
fiziksel evresine kar zaferinin zel arm zih- am gibi grnen gler, birdenbire kendi alev
nimizde uyarur. Makinelerin icad, cansz nesne- lerini sndryor ve potansyel yaktlannn altn
leri insani amalara hizmet edecek ekilde hare- daki kvlcm hoyrata boarak kendi klarn
ket ettirerek -avuun komutlarnn makinele yayyorlar.
m insanlar mangas tarafndan yerine getirilme- Makinelerin bu Janus'u andran (Janus: ki
si gibi- nsan'n evresine kar nsan'n kudreti- suratl Roma tanns) zellii, br ihanet gibi g-
ni muazzam derecede geniletir ve artrr. rnd Iin Ilk bakta huzursuzluk veriyor; ama
Doa kendisi de, mekanik aralarn kullan daha sonra dnnce insan burlann hepsinin
mnda ona nclk ederek nsan'n mekanik deha- oyunun bir paras.. olduunu arlyor. Br halat
sna st rtl bir biimde iltifat etmitir. En ya- ekme takm gidip bir baka takm kuvvet dene-
kndan tandmz baeseri olan insan bedeninde, mesine arr, meydan okur ve kendi elleriyle r
Doa, doal mekaniznay en cretli ve en geni bir dklerl halat kullandklar yarmacta yenilirler
biimde kullanmtr. Kalp ve cierler, kendi tr- se, yenilgiden tr halat sulamalar ok sama
lerinin modeli olan, birer kendi kendini dzenleme olur. Bir makinistin de, elini kpan makineyi la-
makinesidir: Bu organlar kendilerine verilen g- netlemesi bir bu kadar samadr. Kaybeden tak
revi otomatik alma.. derecesinde bir kusursuz- mn yanl, yanmada yenilginin olabileceini akl
lukla yerine getirebildikleri iin Doa bizim adali, etmemektir. Ama takmn halat da, kendi bana,
sinirsel ve psiik enerjilerimizin bir ksmn tek- herhangi bir tarafa zaferi garanti etmez. nceden
dze bir biimde tekrarlanan yrek arpmas ve belirlenmi bir sonucu olmayan bir kuvvet dene-
soluk allar dzenleme grevinden azad etmi, mesinde. tarafsz bir yol ve aratr halat. Hayatla
oradan ald bu marjinal enerjilere hareket, du- madde arasndaki kozmik halat ekme yarnda
yum ve dnce almasn yerine getinne gre- da, m.akine kategorisine giren her ey bu tarafsz
vini vennitir. Organik hayatn evriminde gittik- ilevi yerine getirir. Makine, znde belirsizdir. Bu
e incelen ve kusursuzlaan organizmalar kurabil- belirsizlii ihanet saymak da, aletlerinden ikayet
me baarsnn srr budur. Bu ilerleyiin her aa eden kt iiye benzemek demektir. Homo faber
masnda, Orfeus'un talim avuunun yntemlerine (yapmc insan) kendine tehlikeli bir meslek se-
ba vurduu zaman yapt gibi davranmtr. Bir- mitir. Hi bir eyi gze almazsan, hi bir ey ka-
birini izleyerek ykselen organizmalarn her birin- zanmazsn ilkesine uygun davranmak zere yola
de. mmkn olan azami talim toplamn ya da ba kan kii, zafer tacnn ardnda komann bedeli
ka bir syleyile, otomasyonu koymutur. Aslnda, olarak her trl kayb da gze alyor demektir.
insan toplumu gibi doal organizma da, aza.. l.r nsan fiziksel evresiyle baa kmak iin ma-
nn yaratc aznl ile yaratc olmayan ourlu kine kullanmakla bu riski gze alyorsa, kendisiyle
undan meydana gelir; byyen bir toplumda 01- ve baka insanlarla ilikilerinde makineleme ara-

178
cna ba vurduunda risk daha da bym olma-
ldr.('") Hayatla madde arasndaki mcadelede
hayat iin bir tehlike olabilecek bir ara, hayat
onu hayatn kendisine kar kullanmaya giritiin
de tam bir zorlama olacak demektir.
Dolaysyla, insan yaradlnn hareket tarz
nn mekanikletirilmesi demek olan mimesis yeti-
sinin kullanmnda ikin bir felaket riski vardr.
Hi phe yok ki, mimesis yetisinin. dinamik bir
toplumda kullanlmas, durgunluk dneminde kul-
lanlmasndan daha fazla tehlike ihtimali tar.
Mimesisin zayfl, yabanc kaynakl bir drtye
kar mekanik tepki gstermesidir. Dolaysyla, mi-
mesis yoluyla oluan bir eylem, varsaym gerei,
eylemcinin hi bir zaman kendi insiyatifiyle giri
meyecei bir eylemdir. Bu yzden mimesis sonucu
ortaya kan btn eylemler phelidir, rk
kendi kendilerini belirlemem.i4lerdir. Mimesis yeti-
sinin kullanlnda bir aksama olmasn nleme-
nin en pratik aresi de alkanlk ya da gelenek ha-
linde billurlamasdr. Mirr.esisin iki yan keskin
ba alkanlk pastas na, (") rahata gmlr. imdiye kadar bilinen hi bir uygarlk tarafndan,
Ama alk~nlk pastasnn yarlmas, uygarlk
ncesi bir toplumun edilgin Yin-durumundan di-
namik Yang-durumuna getii deiim ile ayn
z paylaan bir olaydr. (") Bu harekette keskin
mimesis arac kullanlp atlmaz, alkanlk pas-
tas yarlp ban keskin yan iyice belirdii iin,
bundan sonra daha da etkili bir biimde kullanlr.
Ban bylece knndan kmas koruyucu tedbir-
lerin yok olmas demektir. Allm bir rejimin ko-
ruyueuluu olmakszn mimesis aracn kullanma
zorunluu -bymenin bedelidir bu zorunluk-
byyen bir uygarl tehlikeli yaamaya mahkum
eder. Gerekten de, tehlike her an oradadr, nk
Prometheus'un byme atlmn ayakta tutmak
iingerekli koul, alkanlk pastasnn bir daha
kurumaya inkan bulamad bir edengesizlik du-
rumudur. (") nsani abalar hedefini byle teh-
likeli bir biimde kovalarken, mimesisin getirecei
sakncalara kar geici bir garanti gibi bir ey
olamaz. Sorun ancak nihai ve radikal bir biimde
zlebilir ki, bunu!'. iin de, bir azizler topluluu
haline dnm olan toplumda mimesisin tama-
men elenmesi gerekir. Ama, hedefe ulamaktan
baka hi bir anlama gelemeyecek olan bu sonu,
yanna bile yaklalm bir ey deildir.
Bu srada -insan hayat lsnde olduka
uzun bir zamandr bu- makinelemi tabur da

MAKNAADAM Yozlam iktidarn, edilginlik talimi yapan kurbanlan.

179
 112 Ykc nderlik: Totaliter devlet: nsanlarn canm ve maln yiyen, kiiliksiz bir Molok.

180
 - kli tehlike karsndadr, nk neferler daha
en bir rnei grlmemi bir durumla nder-
olarak yz yze gelip kendi balarna davran-
zorunda kalnca yry duracak ya da dizi
acaktr. Uygarla doru giden geni yolda
- "yen insanlarn ayaklar altnda dunnadan a
aan dipsiz kuyu, her seferinde olaanst
amanlklar yaratt gibi ayn zamanda ola-
st moral bozukluu da getiren, deniz kazas
ya da yangn gibi anormal kazalarla kendini gs-
terir. Anormal snavn doal bir kaza deil de bir
ava ya da bir devrim gibi toplumsal bir hastalk
oIdu"au durumlarda bu manevi kuyu daha da derin-
leir. nsann uygarlama abas tarihinde, devrim
ya da sava zamannda yelerinin kanl cinayetler
i1emeyeceine garanti verilebilecek derecede ileri
bir uygarla varm hi bir toplum griilmemitir.
Kendi kuamz boyunca kendi toplumumuzun
snrlan iinde kalarak kinci Dnya Sava'nda
Nazilerin, 1950-51 arasnda Kore'de Batl gle-
rin 1960'larda Vietnam'da Amerikallarn, 1954-62
~nda Cezayir'de Fransz kolon ve askerlerinin
ve 1968'de Paris'te kendi yurtlarnda Fransz polis-
lerinin davranlarn kaydedersek, belirli anormal
koullarda ve belirli lde bir bask altnda, im yolda durunca, bunu sra neferlerinin bakaldrma
dive kadar bilinen en uygar toplumlarn yelerinin
biie vahi cinayetler ileyebileceinin kesin ispat
n sunmu oluruz. Gerilim anlarnda, nefes srasn
daki i insanln ilkel suratndan uygarlk mas-
kesi yrtlr; ama uygarlklarn knn ahlaki iin umutsuz bir abaya girimilerdir. Sonu ola-
sorumluluu nderlerin zerindedir.
Uygarln ncs olarak mimesis mekanizma-
sna ba vuran yaratc kiiler biri olumsuz, br
olumlu iki ynden baarszlk ihtimaliyle kar
~ryadrlar.
Olumsuz baarszlk ihtimali udur: nderler,
arkalarndan gelenleri bilinli bir ekilde hipnotize
ettikleri halde, kendileri de ayn ekilde hipnotize
olabilirler. Bu durumda sra neferlerinin uysall
subaylarn insiyatif yoksunluu gibi ar bir bedel
karlnda kazanlm olur. "Kre kr klavuzluk rrist haline gelmesi, uygarlklarn k ve yk
ediyorsa, ikisi de ukura der. (~') Bir organiz-
mann yzde doksann, geri kalan yzde on ener-
jinin yaratc evrimde kullanlabilmesi amacyla
tabi duruma getiren mekanik ritm, o zaman, bt-
ne yaylm olur. Bunun sonucunda, mekanik de-
ha harikas yozlar ve yerine mekanik otoma-
ton ucubesi gelir. Yzde doksan mekanikleme ile
ysde yz mekanikieme arasnda, dnyann en
nemli fark vardr; byyen bir toplumia durdu-
rlmu bir toplum arasndaki fark da ite budur.
Daha nceki bir blmde ("') gzden geirdi-
iniz durmu toplumlar evrelerine o derece iyi
uymulardr ki, evreye kendi damgalarn vura-
cak yerde evrenin rengini, biimini ve ritmini al-
mlardr. Hayatlarndaki glerin dengesi ylesine
kl pay bir dengedir ki, btn enerjilerini eritik
leri bu durumda kalmak iin harcarIar, ileride ya-
tan yolu kefetmeye enerji fazlalar kalmaz. Dur-
mu toplumlarda, sra neferlerine yaptrdklar ta-
Iimin etkisinden kendileri de hipnotize olmu n-
derlerin olumsuz baarszlnn klasik rneini
grrz. Bu durumda alay yolun herhangi bir nok-
tasnda znk diye durur, nk alal'n banda yeni
emirler verecek kimse kalmamtr.
Ama bu olumsuz baarszlk nadiren hikaye-
nin sonu demek olur. Orfeus'un musikisini brakp
eitim avuunun komutlarna kulak veren nder-
ler sra neferlerindeki mimesis yetisini zorla hare-
kete geirmilerdir. Ancak kendine yakn ruhlara
ekici gelen gerek dehann yerine bunu koymu
lardr. Ynetenle ynetilen arasndaki karlkl
ilikide mimesis ve iktidar birbirlerinin karl
dr; iktidarn da, ktye kullanlmadan uygulan-
d pek seyrek grlr. Zaten, iktidara sahip olan-
lar nderlik yetisini kaybetmilerse, iktidarn elde
tutulmas bal bana bir ktye kullanmadr. Do-
laysyla, askeri bir benzetiyle resmettiimiz alay
Si, subaylarn da rktc tavrlar almas izleye-
cektir; nk bu subaylar, ortak mutlulua hi bir
katkda bulunmamakla artk hak etmez olduklar
yetkilerini, kaba kuvvete ba vurarak srdrmek
rak askeri dzen tam bir anariye dnr ve i
ren bir pandomima patlak verir. Byyen bir uy-
garlkla mimesise ba vurmamn kanlmaz yaz-
gs olan olumlu baarszlktr bu. Bir baka ben-
zetiyle betimlediimizde, iyi tandmz bir baa
rszlk olduunu grrz. Yozlap bir egemen
aznlk haline gelmi bir eski nderler etesine kar-
proletaryann kendini ayrmas eklinde teza-
hr eden bir uygarlk kdr bu. (") Peygam-
berin eitim avuunun, bu sert yneticinin de te-
ln nderler erevesi iinde aklar.
Karlkl ilikiler asndan bakldnda,
Prometheus atlmnn baarszl bir uyumsuz-
luk olarak kendini gsterir. Hayatn hareketi iin-
de, her eyin yolunda gitmesi iin, btnn her-
hangi bir parasndaki bir deiiklik teki para-
larda ayn dorultuda deiiklikle-Ie tamamlanma-
ldr; ama hayat mekanikleince bir para deiip
br paralar eskisi gibi kalabilir ve bunun sonucu
da uyurnun bozulmas olur. Herhangi bir btnde
yapc paralardaki uyunsuzluun bedeli btnn
de kendini belirleme imkanndan yoksun kalmas
olur; ken bir uygarln yazgs sa'nn Piyer'e
syledii kehanette dile geliyor:
181
 Gen Iken kendIni kuatp istediin yere giderdin: fakat
kocaynca ... bir bakas seni kuatp istemediin yer. g-
turecek. (tT)
Kendini belirleme yeteneini kaybetmek kn
nihai ltdr. nk, bu blIDn daha banda
22 Rollerin Degimesi
ncelediimiz kendini-belirleme baarszlnn bir
baka ~rnm de yaratcln sanki bir ka-
ra yazgs olmasdr. Oyle grnyor ki, belli bir
toplumun tarihinde iki veya daha fazla sayda
meydan okumaya ayn aznlk ya da bireyin yara-
tc tepkilerde bulunabilmesi olaan d bir ey.
Byle bir baar o kadar istisnai ki, bir meydan
okumay baaryla savuturarak sekirliini ispat-
layan kii ya da grup, bir sonraki meydan okumay
ele aldnda ak bir hezimete uruyor. nsan ta-
lilinin ronik, artc, ama grnte gene de
normal deikenlii Attika tiyatrosunun balca
motiflerinden biridir; Aristoteles de bunu Poetika'
snda, peripeteia, yarl rollerin deimesi ad al-
tnda ele alr. (I) Ayrca, ncil'in de balca tema
larndan biridir.
Yahudiler uzun zamandan beri yeryzne bir
Kurtarc (Mesih) gelmesini beklemilerdi. sa o
Kurtarc olarak geldi. Ama ncil'de anlatld gi-
bi, bundan daha birka kuak nce Helerletir
me'ye kar kahramanca bir Yahudi isyann yn
lendiren Katipler ve Ferisiler sa'y tanmadlar.
Bu yeni durumda -Hristiyarlara gre- sahici
Yahudi Mesihinin getirdii haberi anlayan ve ka-
bul edenler toplumun en dk yeleri, vergi m
tezirr1eri ve fahieler oldu. (') Mesih kendisi (Ya-
banc) Milletlerin Galilesi>nden (3) gelmektedir;
en byk takipisi olan Pavlus Tarsus'tan, yani Va-
dedilmi lke'nin geleneksel ufkunun dndaki bir
ehirden gelme, Helenlemi bir Yahudi'ydi. Hris
tiyan Ahitirln olaylar ve meselelerinde peripeteia
dranunn eitli sunulu biirrleri arasnda deien
rolleri bazan sekin Ferisiler ve Yahudi topluluu
nun ayaktakm, (4) bazan da bir btn olarak Ya-
hudiler'le Milletler (Yahudi-olmayarlar) oyar; (.)
ama, meydan okumaya urayan, ister Ferisi ile
vergi mltezimi meselesindeki gibi Ferisiler, (G) is-
ter iyi Sarnaryal meselesinde olduu gibi Yahudi
topluluunun kendisi olsun, (7) karlacak ahlak
dersi deimiyordu:
Yapclarn reddettikleri ta, kenin ba ol
du. (S)
Hristiyanln peripeteia temasn verii, ken-
di tarihi erevesi iinde, eski Yahudi metirlerinin
eski sunuiarnn deiik bir biimidir. Yeni Ahit
de, Eski Ahit de, Tanr'nn insanlara yararlanma-
182
ima ettiimiz gibi, byme ltnnk8Itdr.
Bundan sonraki blrrlerde uwmun bozulmas
yoluyla ortaya kan kendinibelirleme yetenei
kaybnn baz biirrlerini inceleyeceiz.
lan iin balad doast bir mirasn aktarl
ma arac olarak grlmlerdir; iki kere oynanan
bir tragedyann ortak olay rgs de, Tann'nm
paha biilmez armaannn, olduka gverli gr
nen bir alcdan hi de o kadar parlak bir gelecek
vadetmeyen baka bir alcya aktarlmasyla rone-
rin deimesidir. Oyunun ilk oynarnda, ilk d<r
an, Esav, ilk oulluk hakkru kk kardei Ya..
kub'a satmt; ikinci oynanta ise Yakub'un va-
risleri, sa'y tanmamakla, Esav'dan gelen hakla
rn kaybediyorlar. Bylece Hristiyarln getirdi-
i olay rgs ikili bir peripeteia, deiim stne
deiim getiriyor; ama Yeni Ahitte gsterilen ta
rihi sra, bir esrarn alegorisi olarak daha derin ve
arlarrl, nk tarihin ak boyunca bu esrann
hayatn kalbinde yatt ortaya kyor. Bu nedenle
Yerl Ahitte peripeteia ilkesinin ileyii belirli bir
zaman ve mekann tarili snrlarn aacak bir e
kilde konmutur:
Eer bir kimse birinci olmak isterse, hepsinin sonuncu-
su ve hepsinin hizmetisi olacaktr. (') Hepinizin en kii-
u olan, o byuktCr. (,0)
Bu balamda rolleri deien oyuncular Ferisiler-ile
-vergi mltezirr1eri ya da Yahudiler-i1e-Milletler-
deil, erginler-ile-ocuklardr:
Eer ~iz jnmez ve kk ocuklar gibi olmazsanz. gk-
lerin melektuna asla girmeyeceksiniz. Bundan dolay kim
bu kuuk ocuk gibi kendini alaltrsa. gklerin meleku-
tunda en buyk odur. Ve km byle br kk ocuu
benim ismim iin kabul ederse. beni kabul eder. (lt)
ncelikle sadelik arasndaki bu paradoksal peri
peteia sa'nn Yahudi metinlerinden ald bir aln
tyla olumlanr:
Kuk ocuklarn ve emzikte olanlarn azndan hamdi
ikmal ettin. (t2)
Burada, ocuklarla erginlerin rol deitirmesiyle
simgelenen esrar, Aziz Pavlus'un cokulu szleriyle
alegorik knndan syrlveriyor:
Fakat Allah, hikmetiiieri utandrmak iin. dnyann akl
sz eylerini seti; ve Allah. kudretli eyleri utandrab1l4
rnek iin, dunyann zayf eylerini seti; ve Allah, olan
eyleri iptal etmek iin, olmayan eyleri, dnyann Adi
ve hor grnen eylerini seti; yle ki, beerden hi
biri Allahn huzurunda vnmesin. (l3)
Ama hem Yeni Ahit, hem de Attika tiyatrosunda
bu kadar n planda bir roloynayan bu ilkenin
aiklamas nedir? Daha sonraki insanlar daha ok
ac ekerek daha derin bir bak kazandlar; ama
ilkel insarlar bu soruya sinik bir cevap vermekle

A GZLtlLUK-lRKIN D~VRANI-FELAKET Herodotus'a
Krezs byk servetini Solon'un nne yayp bbrlenmiti. Bu kfr a~zndan kar kmaz Keyaksar kendini
8o10n da ona sonunu bilmeyen hi bir insann mutlu olanayaca
sylemiti. Gunru yaralanan Krezs t gazaba gelerek Solan'u
Ama bundan sonra bana ard arda felaketler yad. Sonunda
olduu Kurus da onu yanarak lme mahkum etti. Krezs,
ek zereyken. Solon'un szlerini hatrlad ve onun adn hay-
Bunun zerine Kurus merhamete geldi, ama alevler ancak Apol-
araya girmesiyle sndrlebildi.
yetiniyordu. Benzerlerinin zerine ykselebilmi
insanlann klerini ahlaken Insan, ama kudret-
leri bakmndan insanst olan dsal glerin i
leri olarak yorunluyorlard,. Bu varsayma gre
byk insanlar ykanlar tanrlar, byle yapma-
larnn gerekesi de kskanlkt. Tanrlarn ks
kanl ilkel mitolojinin leitmotif'lerinden biri-
dir; bu, Helen dncesine de zellikle ekici gelen
bir konuydu.
Tanr, benzerlernnzerine ykselen her eyi kesip bu
damak Ister. Ite bunun Iin belli koullarda byk bit
ordu kk br orduya yenilr. nk, rnein, kskan
Tann onlara panik gndermi ya da gkgrlfsn fr
latmtr. O zaman yok olurlar ve son durumlar Ilk du
rumiarna yakmaz. Tanr Kendnden baka kimsenin
gururlu olmasn Istemez. (14)
Herodotus'dan alnan bu szler, Keyaksar Hellas'
zaptetme projelerini anlattktan sonra, Keyaksar'
n amcas Artanabus'un azndan kt~ varsay
lan szerdir. Herodotus'a gre Keyaksar konuur
ken tannnn birden kskanln zerine ek-
mitir: Poseidon, Hellespont'u (anakkale boaz
m) bir kpryle birletirme niyetini; Zeus, Evren
egemenli~ini onunla paylaacan syleyerek
vnmesini; Helios ise, lkesini gn batmayacak
boyutlara eritirme iddiasn kskanmlardr. (>O)
Keyaksar'n bu byklk ve k tragedyasnda
kahraman, Hellespont'u geti~i ve yenilgiye ura
d gnn arifesinde, muhteem ordu ve donan-
masna bakp tanrlar gibi mutlu oldu~unu syle-
yerek kend kara yazgsn kendi eliyle yazm olur.
toplar; ama bundan sonra piman olmann bir ya-
rar yoktur.
Herodotus, Kroesus ve Polikrates meselelerin-
de de ayn tezi biraz daha ciddi bir tonla tekrar-
lar. (><ll Herodot'un tanns Kroesus masalnda bi-
raz Insanca iyilik gsterir; Keyaksar gibi kibirli ve
kstah olan Kroesus, son anda pimanlk getirerek
cann kurtarnay baarr. Ama Polikrates'in me-
selinde, tanrsal ktlk ve amanszlk sfatlar
rlplak ve hi utanmadan kendilerini ortaya ko-
yarlar. "Tanrlarn kskanln yznden, kendi
eliyle kendi mutluluunu ykarak mahvolacan
bilir, bunu onlardan nce kendisi yapmak ister,
ama bu amala trenle denize att~ sevgili mhr
yz, amansz tanrlar tarafndan mucizevi,
beklermedik bir ekilde geri gelince anp kalr.
Heredotsus'un bu temasn Yunan ilriyle Helen
dnya grnn baarl Latinletiricisi Horatius
kapar ve insan cretkarllnn lmcl sonular
zerine bir tefekkrde kullanr:
Biz lmllerin cret etmeyeceoi yoktur;
lgnca neredeyse cenneti lmeya kalkarz.
Sularmz ileden karr yce Jpiter'I,
Oysa o da isterdi unutsun fkesinI. (11)
183
Kant olarak bir Romal filozof-airin szlerinden
de bir alnt verebiliriz; bunlar daha da etkileyici
olurlar, nk bu filozofun balca amac insanla-
rn ilerine insanst mdahaleler olduu inanc
n rtmekti.
Titrerniyor mu uluslar, ma~rur krallar
Orpermiyor mu. tanrs~1 gazabn korkusuyla kvranp1
Sayp dkyarlar sularn. dncesiz szlerini.
Korkun hesap gn; geldi mi yoksa? (L)
Lucretius, Helen Toplumunun ldill srasn
da, Evrenin ileyiini alayc bir ekilde aklamt.
in Dnyas da benzeri bir skntlar dneIn!nde
ayn sinizme dt:
Bir yay al ger, gerebildl~in kadar,
Keke bu kadar germeseydlm dersin az sonra;
Klcn azn bile, keskin ml keskin olsun,
ok gemeden bakarsn, krlemeya balar ... (18)
Corafi yaknlna karn Helen dnya gr-
ne daha da uzak bir dnya~ gzmz evlrdi-
imizde, 1.. sekizinci yzylda yaam bir srail
peygamberinin, yz yl sonra Herodotus'un Ar-
tanabus'a sylettii szleri syledlirl grrz:
nk btn gururlu ve yksek olanlara kar. ve b-
tn ykseltilmi olanlara kar, (ve onlar alaltlacak!r) ...
Ve adamn ykseklii Idrllecek... Ve o gnde yalnz
Rab ykselecek. (20)
1.. ikinci yzylda, belki yalnz Yahudi gele-
neinin deil, ayru zamanda Herodotus-sonras
Helen dncesinin de etkisi altnda yazlan Valz'
de de bu felsefeye rastlanr; (") bundan iki yzyl
sonra yazlan Luka'ya gre ncil'de bile Tanr'nn
insan ilerine mdahalesinin nce bir iktIdar ve
kudret meselesi ve ancak bundan sohra bir adalet
ve merhamet meselesi olduu ima ectuir:
Bazusu 118 kudret gsterdi; MaOrurlar yreklerinin ku-
runtusu ile da~ttt. Hkmdarlar tahtlarndan Indirdi ve
hakirleri ykseltti. (22)
lk
olarak bir Yahudi deil de br Ynanl,
kendi manevi ilelerinin rn olan bir doruya
parmak bast ve peripeteia'nn nedeninin dsal bir
gcn mdahalesi olmadn, ac ekenin kendi
ruhu iindeki br sapma olduunu ve bu lmcl
ahlaki ktln adn kskanlk deil de gnah
olduunu syledI.
Br klrengi &z yaar, afandan beri
Eski a"larn, .mler arasnda.
Derler ki !nsann Serveti ocuksuz tam olmaz,
Tam olmak Iin mutlak evlat edinir;
Ve hep byk mutluluktan doaar
Dinmeyen gzya ve krk bir kalp.
Ben dinlemem onlar. baka trl dunurm;
Kutsill olmayan in dl olur. ocuk ocuk stne,
Gnah gunah stne. ana-babas gibi; olduklar
Gb kalacaktr naslsa onlar.
Ama dz yryen adam V8 onun d. Kader
Kendisini yceltse de, gzel kahr ocuklar. fU)
Gnah ileyeni mahveden, Tanr'nn yapt deil,
184
kendi yaptdr.Suu, Yaradan'a rakip olmaya
kalkmak deil, bile bile Ona benzememeye al
maktr; bu insani tragedyada Tanr'nn rol de et-
kin deil edilgindir. Gnahkarn felaketine Tan-
r'nn kskanmas yol amaz, ama Tanr, kendisini
Yaradan'n hayatndan yabanclatrmak iin bu
kadar didinen bir yarat artk bir yaratma arac
olarak kuanamaz hale gelmitir. (") Gnahkar
ruhun sonu ktdr. nk, gnah ilerneyi iste-
dike, Tanr'nn inayeti ona eriip doru yolu gs-
teremez. Bu gre gre peripeteia -rollerin de-
imesi- dsal bir varln zoruyla deil, ahlaki
bir yasann ruhun iinde ilemesinden ileri gelir;
bu psikolojik tragedyann olay rgsn incele-
yecek olursak, ierisinde iki deiik izginin yer al-
dn grrz. izgilerin birinde kii zamansz bir
edilgirlik yznden yanlgya der, briinde ise
etkn bir biimde alnyazsn aramaya koar.
Yaratc bir insann bir baardan sonra iine
decei edilgin sapma, cennete vardn hayal
ederek !<reklere yaslanp dinlenmek ve bir zaman-
lar kendini skya soktuu iin imdi ebediyen
mutlu yaamak hakkn elde ettiini sanmaktr.
Dnk galip budalaln bu derecesine varmam
sa, zaman yerinde durmadna gre, son seferin-
de ok iyi iine yarayan hareketleri mekanik bir bi-
imde tekrarlayarak karsna yeniden kacak
meydan okumalar da bylelikle savuturabilece
ini sanr. Bu edilginlie den yaratc bireyin
durdurulmu toplumla ayn duruma geldii ak
tr. (") nk bu toplum da evresiyle o kadar ek-
siksiz bir edenge iindedir ki evrenin efendisi
olack yerde klesi olur. evre deill1t'den byle
durduu srece, durdurulmu toplum da ayn du-
rumu srdrebilir, ama evre deimeye balar
balamaz felaket anlar alar. Kendi eserlerinin
bysnden kurtulamayan yaratc bir birey ya
da aznln yaz~ da tpk byledir. Suriye'nin
Yaratma efsanesinde fiziksel Evrenin tamamlan-
mas duraan bir cennetle sonulanm ve Tanr'
nn Kendine karn yeni bir yaratma edimini yeri-
ne getirecek ekilde enerjilerinin serbest kalabil-
mesi iin Ylan'n istemeden hayrl olan mdaha
iesi gerekmiti. ('") Batnn modem fiziksel bilim-
lerinii terminolojisi iinde, bu edilgin biimi alan
yaratclk yazgs, bir trn belli bir alanda faZla
uzmanlamasdr; evrede olacak bir deiikli~e
ayak uyduramazsa tr yok olup gider.
Baz yaratc kiilerin kendilerini kurtarama-
dklan bu edilgin sapmadan karlacak ders du
ruyorum zanneden saknsn, dmesin (") ise,
Krgndan nce kibir ve dmeden nce marur
ruh gelir (") de alnyazlarn aramaya koan
tekilerin mezar yaztlar .olabilir.
 r-
"
j.
!
. .

114 Birinci sonuncu, sonuncu da birinci olacak: Kibirli insann mahvolduunu, alakgnll
insannsa, cennete ktn gsteren bir Hristiyan alegarisi. (Floransa gravr, 1470-80.)

Olay rgsnn ikinci eklini Yunan edebiya-
tnda perdelik bir tragedya olarak zaten tan
rz: Koros (ar oburluk), hybris (ar kibirli dav-
ranlar) ve ate (felaket). Bu etkin psikolojik fela-
ket srecinde kahraman baardan mararak akli
ve ahlaki dengesini anr ve imkansz yapmaya
kalkarak felaketi davet eder. Beinci yzylm Ati-
na tragedyasmn bildiimiz kadaryla, en yaygn
temas budur: Aeskhilos'un Aganemnon'unda bu
kahramanm ve Persae'de Keyaksar'm hikayeleri;
Sofokles'in Aias adl oyununda bu kahramann,
Kral Oidipus'da Oidipus'un ve Antigone'sinde
Kreon'un; ve Evripides'in Bakalar oyununda Pent-
heus'un 'ikayeleri hep bunu yanstr. Platon'un
syleyiiyle:
Insan orant yasalarna kar gnah iler ve ok byuk

185
 bir eyi onu tayamayacak kadar kGk br eye ve- ne varsaym gerei, onlar artk hi bir ey baara
rirse ~rnein ok kk bir yelkenli gemiye ok b mayacak kadar lmci!l bir ekilde yeteneksizle
yUk yelken, ok kGk bir bedene ok fazla yemek, ok tiren eski baarnarn kendileri, ayn zamanda eski
kk bir ruha ok. byk bir g- bunun sonucu her
yaratclar n safa getirip kilit yerlere koymutur;
eyin tamamen altGst olmas olur. Hybrls br kere pat-
lak verince fazla beslenen beden hemen hastalt~a ko- burada, ksr yaratma iktidarszlklar, stelik, g-
ar. bunun sorumlusu da hybrts'in her zaman yarattlO_ rev banda devam eden arptma ve engelleme ik-
adaletsizlie der. (28) tidarlarn artrr.
Ayn olay rgsnn bu iki deiik eklinde Yaratcln yazgsndan kanlabilir mi?
yaratcln yazgsn grebiliyor ve kavrayabiliyo- phesiz kanlabilir; yoksa doan her uygarlk
'TUZ; bir blmn baarn yaratcsnn, hem de bu zorurlu olarak hayatn eiinde donup kalrd.
baarsndan tr, bir sonraki blmde ayn ya- Ama uygarlklarn byk ourluunun (30) bu
ratc rol taknmas, gerek hayat"ta da glei yazgdan kandklarn ve gitgide glendikierini
yorsa, u halde uygarlklarn knde nemli ro- biliyoruz. Oysa kurtuluun yolu dar, bulunmas
l olan bir nedeni tesbit ettik demektir. imdi, top- gtr. Sorumuz u: Bir adam ihtiyarken, nasl
lumsal hayatn tiyatrosunda da, yaratclk yazg doabilir? Anas rahmine ikinci defa girip doabi
snn dorudan doruya iki ayr ekilde toplum- l,ir mi?" (31) Cevap da u: Siz dnmez ve kk
sal knt yaratacan tahmin edebiliriz. lkin, ocuklar gibi olmazsanz, gklerin melek1tuna asla
herhangi br meydan okuma karsnda yaratc girmeyeceksiniz." (82)
rol oynamaya adayolacaklarn saysn ciddi l-
de azaltrd., nk son meydan okumaya baa Bir meydan okumaya baarl bir tepki gster-
rl !:ir ekilde cevap verebilerleri darda brak menin yolun u bulan yaratc aZrlklar acaba ka
m olurdu; burlar da, varsaym gerei, kendi ba- kere, manevi bir diriliten geerek, birbiri ardn
arlar, yaratclklarn, onu yrrle koyduk- dan yeni yeni meydan okumalar ele alma hakkn
lar anda ksrlatrma eilimi gsteren potansiyel kazanmlardr? Ve ne kadar sk baarlarna dalp
yaratclardr. kincisi, eski yaratclarn byle sk "kreklerine yaslanarak ya da koros'dan hybris'e
sk klSrlamalar toplumun bir sonraki etin sl- ve oradan da ate'ye inen dar yokutan aa koa
navnda handikaplar yaratr, oranty bozarak top- rak bu hakk kaybederler? Bu' soruya cevap bula-
lumu bir avu kayp nderle bir yn yaratc ruh bilmek iin, her zamanki ampirik gzlem yntemi-
arasnda srf saysal bir orana indirger; nk, ge- ne ba vurmaktan daha iyi bir aremiz yok.

23 AtinaveYeneclik: Geici Bir Benlie Tapnma

Sandalcnn, kreklerine yaslanp dlrlenmesio kurum ya da teknie tapnmak eklinde kendini
yaratcln yazglSna edilgin bir biimde bo- gsterebilir. Putperestliin bu iki eidine srayla
yun emek saylabilirse, buradaki zihni durumun bakalm imdi.
olunsuzluu ahlaki br kusurun yokluunu gs- Geici bir benlie taprnmann rl rnei Ati-
termez. imdiki zamana kar bombo bir edilgin- na'dr; Hellas'n eiticisi olarak oynad geici
lik, gemile ilgili bir bylenmilikten ileri gelir. rolle bylenerek yaratcln yazglSna yenik
te bu bylenme, ilkel brani dininde bir ks dm~tr.
kan tanrnn alma duygusunu en fazla hare- Atina, daha nce grdmz gibi, (4) 'yolun
kete geirecek olan putperestlik gnahdr. Puta balangcnda karsna kanfiziksel ve insani
tapmak, btn yerine bir paraya aklen ve ahla- meydan okumalara kar byk bir zafer kazana-
ken krcesine tapnmak, Yaratc yerine yarat rak byle yce bir sfata layk olma hakkn geici
a, ebediyet yerine zamana tapnmak eklinde ta- bir sre iin elde etmiti. Bu zaferlerinden sonra
nmlanabilir. (') Bu insan ruhunun en yce yeti- yaratt son derece parlak i kltr de bu hakk
lerinin ktye kullanlmasdr; sonucu da, Tanr' kazandnn kantdr. Hellas'a armaanlar ger-
nn "en deerli eserlerinden" (') birini, aalk ekten muazzamd; ama Hellas'n eiticisi" nva-
bir orakla" (3) dntrmektir. Pratik hayatta nn kazand olay bile Atina'nn evlatlarna ba-
bu ahlaki sapma, byme dediimiz kesintisiz ha- arlarnn kusursuzluktan henz ok uzak oldu-
reket iinde geici bir evrede, putperestin kendi ki- unu hatrlatmalyd. Deyimi ilk olarak Perikles,
iliine ya da kendi toplumuna tapnmas biimini bir cenaze treninde (.) Atina'nn llerini vmek
alabilir; ya da daha snrl bir biimde ortaya iin sylemiti. lenler, .. 431-430'da, Helen Top-
karak, putpereste bir vakitler yardmc olmu bir lumu'nun hayatndaki isel manevi kntnn

186
da vuran grnr iareti oian Atina-Peloponez Atinallar'n lm atalarnn hatrna byle oldu-
Sava'nn ilk ylnda imlerdi. Bu lmc sava- unu aklad (") - bir mimarlk baeseri ve bir
n nedeni, Atina'nn, parlak i baarlarnn geti- entelektel hayat merkezi olarak yaamaya devam
rip karsna koyduu yeni meydan okumaya kar etti, ama uluslararas politika arenasna bu son
gerekli zaferi kazanamam olmasyd. Atina'dan zrvacl. k Atina politik tarihinin pek erefsiz bir
beklenen, Helenik bir siyasi dnya dzeni yarat- biimde sona ermesi demek oldu.
makt. t.. 431-430 yllarnn ortamnda, hatibin Atinallar, kendi gecmL~lerine hayran olmak
Atina'y Hellas'n eiticisi olarak ilan etmesi bu gibi hir ahlaki kusur ilediklerinden tr, bala
nedenle dirleyerlerin kendi kendilerine hayran ol- rna gelen politik felaketlerden de kendileri sorum-
malarna yol amamal, tersine, kendilerinden ludurlar. Sarslmaz kibir ve bencilliklerinin psiko-
,tiksinmeye ve kl ve tozlar iinde piman 01- lojik nedeni de burada aranmaldr. Baka Helen
maya gtrmeliydi. (G) .. 404'de Atina'nn as- topluluklarnn, Atinallarn entelektel stnlk-
keri ykl ve .. 399'da Sokrates'e kar adalet lerinden gzle grlr ekilde uzak, ama bu sayede
yoluyla ilenen cinayetin, yeniden kurulmu Atina Perikles bulutunun basncndan da kurtulmu bir
demokrasisine bylece kendi iinden vurduu dar- ekilde eritikleri ada yaratc baarlar kar
be ada bir Atinal dilinin Atina'y ve hemen latrmal bir tutumla incelersek, bu aklanma pe-
hemen btn eserlerini yadsmasna yol amt. (7) kitiriimi olacaktr.
Ama bu jest de ne Platon'un kendisine yarad, ne rnein, Atinal Ksenophon'un . . 401'de,
de hemerilerini etkiledi. ehirlerini Hellas'n ei Pers tahtna kurulmu olan Kurus'un hizmetin-
ticisi yapmay baarm eski Atinal nclerin deki cretli Yunan askerleri arasndaki Akaial ve
ada kopyalar. artk hak etmez olduklar n Arkadyal yoldalarn nasl kmseyerek arlatt
vanlarn ellerinde tutabilmek iin, kendilerine bir n dnn. (>l) Bu minyatr silah-altnda-Hel
ey retHemeyeceini ispatlamak gibi ters bir las' anlatrken Ksenophon yukardan bir hog
ynteme ba vurdular. Atina'nn l berliini, Pe- rrlk tavryla, ama biraz da sinirlenerek, Akaial
rikles andaki geici bir anda olduu gibi kabul ve Arkadyallar'n, Atina, Isparta ya da Boiotya gi-
ederek putlatrdJlar; bylece de, Perikles-sonras bi o gnn daha incelmi, daha ileri Helen toplu-
Atina'nn daha sonraki Helen yaratclnda rol luklarndan gelen arkadalarna kyasla daha ha-
oynamasnn nne gemi oldular. vai, igdsel, dncesiz, disiplinsiz, szn ksas,
Atina bencillii politik dzeyde de Atina'nn her bakmdan daha kaba saba ve barbar oldukla-
bana ardarda belalar at; nk, l.. 404'de, He- rn arlatr. Ksenophon'un gzlemleri an do
len Uygarl'nn bir btn olarak k ile, Hel- ru yanstyordu; ama roller o kadar abuk tersine
las'da kendi siyasi ncln kaybetmesiyle so- dnverdi ki, Arkadyal tarihi Polibius (.. 202 -
nulanan yarllar yapmaya devam ediyordu. Ati- 120) sadece drdnc yzyln Atinal politikacs
na'nm sarslmaz bencillii yznden Helen Dn- Demosthenes'i dar kafallk ve tarallkla sula-
yas t.. drdnc yzylda Makedonya egemenlii makla kalmyor, onun devlet adam olarak baan
tehdidine kar koyabilme frsatn karmt. An- szln ayn kuaktan kendi Arkadyal atalarnn
cak, Helen Dnyas'nn d-evresinde devasa bo- politik bilgeliiyle karlatrabiliyordu. (10)
yutlara erimi yeni Byk Gler karsnda ta- Bu doru karlatrmal yarg, Helen politika-
mamen aresiz kaldn anladktan sonradr ki snn daha sonraki dnemi iin daha da geerli ol-
Atina Byk Helen Gc olma iddiasndan isteme- du. .. nc yzylda Heas' Makedonya zin-
ye istemeye vaz geti. O zaman bile kard ders cirlerinden kurtarma hareketinin ban eken, k-
felaket derecede olumsuzdu, nk bencil bir yal- k ehir-devletlerinin mahalli zerkliklerinden
nzla gmlerek rakip devlere Roma'nn mcl fedakarlk yapmakszn ulusal bamszlklarn
darbeler indirmesini ve bu felakete kar federas- koruyabilmelerinin tek yolu olan gnll federas-
yon kurma yoluna ba vurarak kar koymaya yon sistemini icad eden, Akaiya ile .(rkadya idi.
-Atina'nn yardm olmakszn- alan komula Kaskat geleneki Isparta bile kendinde bir esnek-
nn birer birer yutmasn uzaktan seyretti. Ati- lik, deneycilik gc bulabildi ve yzyllk uyuuk
na, dehetli bir kaytszlkla, Roma'nn btn cid- luundan bir sre iin olsun silkindi. Hellas'n
di rakipleri ykarak sarslmaz bir temel zerinde alnyazsna kar umutsuzca abalad bu dnm
bir dnya iktidar kurmasn bekledi, sonra da an- noktasnda yalnz Atina souk bir ekilde kaytsz
szm yalnzlk poli tikasnctan vaz geerek Roma'ya ve olumsuz kald.
kar bir hareketin iine atlverdi. Bu sersemlii Dikkatimizi politikadan kltre evirdiimiz
nin cezasn .. 86'da, Romal fatih 'Sulla'nn ehri de, Atina'nn son grlerindeki bu uyuukluun da-
kuatarak zaptetmesiyle dedi; geri Atina yok ha da fazla gze battn grrz. nk Atina
edilmekten baland -Sulla bunun, yaayan politikadan da nce kltr alannda kendi tarihin-

187
 deki sray gerekletirmi, bu etkinlik alann
daki yeermesi daha ge balayp daha uzun za-
man srmt. Atina-Peloponez Saval'nn 'patlak
vermesiyle ilk iaretleri beliren politik dmanlk
lar Evripides'in, Tukidides'in, Sokrates ve Platon'
un kiilikierinde, Attika ruhunun en yce ahlaki
ve ~ntelektel cokularm ortaya karan bir mey-
dan okuma etkisi yaratmt; Atina tarihinin p0-
litik sonbaharnn balangc olan .. drdnc
y.zylda ise ehir kltrel yaz'nn doruundayd.
knt uzun zaman ald, ama Polibius anda
Atina en yksek Helen kltrnn tekeline sahip
olduunu artk iddia edemezdi; zellikle ve sanki
deimez biimde kendi mal haline getirdii fel-
sefe alannda bile "Hel1as'n eiticisi olma inan-
cnn kibiri iinde intihar edercesine kendi kendine
kyd.
Atinallann Pavlus'u yadsmalar, Yahudiler'
in de Pavlus'un Efendi'sini yadsmalarna benzer.
Pavlus Atina geleneine uygun olarak, karlkl di-
yaloglarla vaz veriyordu, ama kendi Stoac ve
Epikurosu gemiinin bysnden bir irl kur-
tulamayan Atinallar onun lmden sonraki Dirili
mesajn hi bir &ekilde kavrayamadlar. (") Pav
lus'un ilk Atina izIenimi, "tamamen putperest bir
ehir olduuydu. Gerekten de Resul'n yaad
ada Atina'nn durumu byleydi. Uzun felsefi ha-
zrlnn nihai tac olarak kabul edebilecei ma-
nevi grevi ykle1'!meye hi yanamad Atina. At-
tika deil, Kk Asya, Helen felsefesiyle Suriye
dininin tohumlarnn karp meyva verdii toprak
oldu.
Pavlus'un gidiinden yzyl sonra. Kapa-
dokyal Kilise Babalar yeni bir toplumsal dzenin
ruhan; temeerini atarken, Atina imparator Jl-
yen'e, Hristiyanln darphanesinde yeniden bas
EHR GURURU lacak ve suni solunumla' canlandrlacak bir putpe-
115 ehir
gururunun antsal rnei olan tanra Athene; ge dnem
restliin akademik ryasn'anlatarak yeni traje
Relen heykeli. diler hazrlyordu. Bundan da yz yl sonra, Ati-
na, skolastik bir aklclkla ilkel batl inanlarn ge_
rici dirilii arasnda garip bir kltrel ittifaka sah-
ne oluyordu; oysa Helen felsefesinin yaayan de-
has, bin yl nce, ta iyonya'daki ocukluk dne-
minde, bu batl inanlar kolaylkla bauvermiti.
Helenizm'in Attika istihkamlarnda kstrld bu
ada Helen geleneinin ba ve sonu ~n aa
ve en yksek geleri- bir kutsal ittifak kurarak
ortak savunmaya getiler. imparatorluk hkme-
tinin putperestlie kar fermannn nicedir geci-
ken takviyesiyle, bunam Attika bilgiliinin son
temsilcilerinin etkinlikleri de mum gibi snp
gitti; tS. 529'da Atina niversitesi kapatld. Ko
vulan Atinal profesrler Asya'ya gidip Roma'nn
dmam Sasanijer'den i istediler; ama Dou'ya,
Zerdt Hsrev'in yurduna doru giderken.

188
uzaklara yayan nlaryla Helenizn'i kendi yur-
dunda bozguna uratmay az nce baaran saldr
gan Suriye kltrnn kaynana yaklayorlard.
Suriye ruhu, Hristiyanlk gibi bir Helen-Suriye ka-
nmnda bile, bir Helen filozofunun Atina'da yaa
masn imkanszlatracak kadar gl idiyse, halk
dininin Nasturilik biimine girmi bir Hristiyan
lk, hkmet dininin ise, ran dehasnn saf ve mi-
litanca anti-Helenizm'inin ifadesi olan Zerdt
lk olduu ran'da, bu adamiar nasl yaayabilir
lerdi? Atinal mltecilerin ksa zaman sonra, kah-
ramanca jestlerle terkettikleri yurtlann onulmaz
bir ekilde zlemeye balamalarna hi amamal.
Neyse ki bu traji-komedi mutlu bir biimde sonu-
land. Hsrev tS. 533'de R,?ma ile bar antlamas
ID imzalarken, kendi yamna snan bu kiilerin
Roma topraklarnda, imparatorluk polisinin hm
na uramadan putperest olarak yaayabilmeleri
iin zel bir zgrlk garantisi maddesini metne
koydurttu. Attika'nn putperestlik tutkusu, son
profesrleriyle birlikte yok olup gitmedi. Ortodoks
Hri,Uyanhk'da ikon kltrn ilk olarak baaryla
yeniden kuran kii, Atina doumlu mparatorie
rene'ydi (Saltanat, tS. 780-802).
Helen Toplumu'nun uzun bir zaman alan -
knt sreci boyunca Atina'mn oynad politik
ve kltrel role artk yeterince baktk; bu yzey-
sel bakmz sonucunda ortaya olduka paradok-
sal bir olgu kyor. Helen tarihinin bu dnemine
Attika a dense yeridir; nk bundan hemen
nceki dnemde Atina'nn yaratc eserleri an
Helen Toplumu'nda en gl izi brakmt; gelge-
lelim, gemiteki Attika baarlarnn damgasn
arpc bir ekilde tayan bu ada Atina kendisi
-bu sefer de arpc, ama varhyla deil, yoklu- 116 Olimposlular arasmda bulutlar zerinde tahta kurulmu muhte-
uyla arpc- gndemdeki Helen sorunlarmn - em bir Venedik. Zafer ona ta giydiriyor. On altnc yzylda, dkali:
saraynda Veronese'nin bir tavan resminden ayrnt.
zmne en ufak br katkda bulunamyor.
Atina'nn kendi l benliine tapnarak glrdii
bu lmcl SlJ.pklkla akladmz Attika para-
doksunun bir paralelerine de Bat Dnyas'nda
rastlarz: Bat tarihinin eitli blmlerinde tal
ya'nn oynadi eitli roller.
Bat ToplUmu'nun tarihini, on beinci yzy
Im sonlarndan on dokuzuncu yzyln sonlarna
kadar geen "modern" dnemi iinde incelersek,
Bat'nn modern ekonomik ve politik etkililiinin,
modern estetik ve entelektel kltrnn aka
talyan kkenini grrz. On drt ve on beinci
yzyllarda talya'nn rakipsiz yaratcl Bat Uy-
garh'nn bundan sonraki drt yZyllk hareketi-
nin ardndaki itici g oldu; bu bakmdan Bat ta-
rihinin bu ana "talyac! a desek yanl ol-
maz; (") ite burada bir daha Attika paradoksuyla
kar karya g~liyoruz; nk, ortak Bat tarihi-

189
 13~0'1797 ARASINDA VE. EDiK ETiNDEKI EHIRLER VE ADALAR
o VENEDiK HAKiMiYETI DII DAKI SEH VE AOALAR
c.llASLlCA DENIZ YOLLARI
VE:'-IEDIK CUlfH1f_~_~Xril~~INIRLARI
......
___--IS.ciriaY'klion-
o 300 Mi~
soo 'm
"
117 Venedik Deniz mparatorluu, 1380-1797.
mizin gemiteki talyan yaratclnn damgas
n tad dnem boyunca, an genel
talya'nn katklar, ortaa talya>Snn modem
a:lakiAlpler-tesi hayvanlarnn katklar yann
da gze batacak kadar clz kalr. Yaklak olarak
t.S. 1475'de balayan drt yz yllk tarih kesiti
iinde talya'nn grece kltrel ksrl, talya'
nn btn eski kltr yuvalarmda grlyordu;
ama bir rnekler kme'si iinden Venedii seerek
talya'nn tarihi ehir-devletlerinden her birini et-
kileyen hastaln zellikle arpc rnei olarak
sunabiliriz.
On altnc yzyln afanda, Venedik, etin
bir siyasi deiim ortamnda durum.unu koruyabil-
mesi bakmndan komlarna oranla daha baarl
grnyordu. Milano gibi, Alpler-tesi bir fatihe
yenilerek bamszln yitirmemi, Floransa'nn
eline den Siena ya da Papaln eline den Bo-
lonya gibi talya iindeki bir imparatorluk kuru-
190
KIB~I
a
oe
,:-- ...e.:::..--rlleyn
_
r I
cusuna da tutsak olmamt. Tersine, kendisi bir
hayatna imparatorluk kurmay ve atala:dan kalma cumhu-
riyet anayasas altnda yaama lksnden vaz ge-
me zorunluunu duymakszn bu hnparatorluu
yaatmay ve srdrmeyi baarmt. Rastlantsal
bir baar deildi bu, ne yaptn bilir, uyank bir
devlet adamlnn sonucuydu. Bu devlet adanl
nm nitelii, benzer durumlarda Atinallarn dav-
ranlaryla karlatrlarak snanabilir. Venedik
kendi yurdunda despotlua boyun emek zorunda
kalmadan bir imparatorluk kurup yaatabildiyse,
bunun nedeni, emperyalizmin emperyalist lkelere
ykledii basklardan kanmay bilmi olmasdr;
bu olumsuz ama hi bir ekilde kmsenemeyecek
baary salamasnn yolu da, uyruu durumuna
getirdii ehirlerin bakaldrmasna yol amaya-
cak kadar yumuak bir egemenlik kurmasyd.
Benzeri koullarda Atina tiranln yle dayanl
maz derecelere vardrmt ki uydu-mttefikleri bir
 VENEntK tMPARATORLUK
KUDRETNN !ARET TALARI

120 Girit'de, Herakleon'da Venedik kalesi. 121, 122 NaupIion'da ve Korfu'da, kaplar zerinde Venedik as-
lanlar.

191
 baka boyundurua ginne pahasna da olsa bu ili
kiden kurtulmaktan baka bir ey dnemez ha-
le gelmilerdi. Venedik devlet adaml nitelikleIi-
nin Atina devlet adaml niteliklerine stnl
belki de en ak seik ekilde u durumda grlr:
Uluslararas bir sistemin corafi merkezindeki k-
k bir devletin, sistemin genileyen d-evresin
de treyen yeni devler karsnda cceletiini g-
rnce statsn nasl srdrecei sorununu ele
altaki tutumu. Atinallarn bu sorunla baa k
makta gsterdikleri srarl beceriksizlik Venedik
diplomasisinin stn maharetini daha parlak bir
biimde ortaya koyar; Cambrai Ligas'nn (1508)
byk plan Venedik Cumhuriyeti'nin talya'daki
domlnyonlarn Alpler-tesi Gler arasnda pay-
lamak olduu halde Venedik diplomasisi bu pay-
lamay yz yl geciktirmeyi baarmt.
Venediin baarsnn srr, Atina'nn da baa
nszlklarn borlu olduu kendine-tapnma g-
nahndan kurtulabi1me~iydi. Ama modern Venecli-
in baans da sadece ol umsuz ve grece bir ba-
an olabildi; Venedik, bir btn olarak ve son ana-
lizde, iinde varkalmay baard toplumun ha-
yatna herhangi bir yeni yaratc katkda buluna-
mad; Venediin bu baarszl da, Venediin,
kendi izgisi iinde, yaratcln yazgsndan kur-
tulamamas olgusuyla aklanabilir.
Venedik de kendi lm benliiyle bylendi-
K1BRN KRL(;. i iin ortaadan kalma cumhuriyeti anayasas
123 stanbul'un 1204'de Hallar tarafndan alaka yamalanmasm), n deitirmekten kannt. Ama i politika ala-
Venedik kendi uzun ticari hayatnn anl bir episodu olarak grmt.
124 1668'de Kandiye'de, Venedik'in Trklere kar deniz zaferi guru- nnda ayn nedenle svire ya da Kuzey Hollanda'
runu okad, ama somut bir kazan getirmedi: 1669'da ehir gene nn modern anayasal baarlarna nclk etmesi
kaybedildi. ya da bu baarlar taklit etmesi, yani, sonradan
::"'\:::::; ;~I~,Ni;~~I'~' ~l'" _",'~'~ ~.::....~.j ,I, I', _\.
~I,.; .;, -.+ nt".
',._. \.
kazand talya mparatorluunu cumhuriyeti
..... .. ,I>\~"" ,, "'~~ ....... , .<0. ''-'~n i, , ..... ~h. l!..l ......._i) ;"",~
._""'........._:~J".J:ofl.,. . n'",' '~'\''''''' ,t\ ,.,_ ....... ,I temele dayanan bir federal devlete dntrmesi
, mmkn olamad. Geri Venedik hi bir zaman
uyruu olan ehirlere bask yapacak kadar dar ka-
fal olmamt, ama onlar kendine ortak yapacak
kadar geI)i grt de olamad; bu nedenle, tS.
1797'oe Napoleon gelip Venedik Cumhuriyeti'ni
yktnda, Venedik dominyonlarnn siyasi rejimi
tS. 1339'da neyse hala oydu: Yani, ok sayda uy-
ruk-toplluun, tek bir ayrcalkl egemen devlet-
ten emlr aldklar yumuak bir hegemonya.
Ayrca, d politika alannda da, modern Vene-
dik diplomasisinin, Venedie kendi takatn aan
iler yklemeden son zamanlarda talyan toprak-
larnda kazanlm dominyanlarn btnln
koruma imkann veren olaanst ustal, Vene-
diin ayn dnemdeki Dou Akdenlz (Levant) po-
litikasnda kendini gstermedi. Batl glerle u
rarken Venedik snrl enerjilerini tketmemeye
dikkat etmiti, ama douda, eski Dou Akdeniz im-
paratorluunu srdnnek gibi imkan d bir
umutla Osmanllarn ezici gcne meydan okudu.

192

125 On sekizinci yzylda Venedik'in havailii, belki de dayanlmaz basklarla geen
psikolojik anlamda nekahat dnemiydi. Canaletto'nun Ka:naval Sahnesi resmi.
Kandiye Sava'ndaki gereksiz uzlamaz tutumu
(1645-69) yznden Venedik takatn tamamen yi-
tirdi' Osmanllarn, zaferi son derece yksek bir
bede karlnda kazandklarn bilmek dnda
herhangi bir ie yarar doyumu da olmad bu zor-
iamann.
Modern Venedik1iler, Venediin Dou Akde-
niz'deki ortaa imparatorluuna tapndklar iin
byle kendi kendilerini kurban etmilerdi, ama ge-
ne ayn nedenle ilk frsatta eitsiz mcadeleyi ye-
niden atlar. l682-83'de ikinci baarsz Viyana
kuatmasndan sonra koullar Osmanllarn aley-
hine dnnce Venedik de bir kou Osmanllara kar-
I cepheye katld ve bu abalarnn dl olarak
Osmanllarn Avrupa'daki topraklarndan byk
ksmlar eide etti. Ame. bu zafer de geiciydi, n-
k l7l5'e kadar Venedik hem o kazandklarn hem
de eski topraklarn kaybetmiti. Gereksiz mdaha-
lelerinin tek kalc etkisi Habsburglarla Romanof-
larn Osmanllar hesabna kendi imparatorlukla-
nn geniletmesi oldu. Aslnda Venediin bu po-
, , '"~
,
~/
i
/
/
yllarn
litikas politik olduu kadar ekonomik. bakmdan
da zararlyd, nk Venediin kazanmaya ya da
geri almaya alt topraklar, ticaretin ana akn
tsnn Akdeniz'den Atlas Okyanusu'na kaymas
nedeniyle, artk ticari bir deer tamaz olmulard.
Bylece, Venediin Trkiye'ye kar oynad Le-
vant kumar, gemiteki politik bykln artk
arlndan baka bir anlam olmayan toprakla-
rn geri alarak "erefini kurtarmaktan ibaretti.
Byle bir tutkunun gelip de geneliikle serinkanl
ve hesapl Veneclik devlet adamlarn etkisi altna
almas, kendine-tapnma hastalnn ne kadar
lmclolduunun arpc bir kantdr.
Venediin ortaadaki yaratclnn yazgs
modem Venediin eski Dou Akdeniz imparatorlu-
unda brakt masif askeri istihkamlarda hain
hir maddi biime brnr; bu srada anayurtta ya-
ratlan yasl sanat eserlerinde de ayn yaz belirir.
On yedinci ve on sekizinci yzyllarda, mziin ve
resimlerin and o zarif ve bo karnaval hayatn
yaayan Venediklilerle Dou Akdeniz savalarnda
193
 SON KIVILCIM DA sNYOR 126 1797'de Napoleon Venedik'i fethetti_ sen Mark Meydannda, z-
grlk Aac evresinde kutlama trenleri yapld.

dverek len Venediklilerin ayn mayadan yapl cKller, fozlar, lm gemi, Venediln kazanclOl
ma olduklarna inanmak ilk bakta biraz gtr; Venedik tketrnedel
Ruh. phesiz. .mszdr -bir ruh var burada
ama sonradan dnnce, aradaki kartln kes-
denebilirse.
kinliinin, iki ruh haiinin birbirini tamamladn
gsterdiini anlarz. Modem Venediin Dou Ak-
Galuppi'nin atn be~teleyip Canaietto'nun
deniz'de karlat dayanlmaz bask ancak Ve- da lm yaztn resmettii Venedik tarihinin bu
nedik'deki epikryen gevemeyle'psikoiojik bakm karanlk blm ehrin Bat Dnyas hayatnda

dan giderilebilirdi. Canaletto'nun titiz Venedik re- oynad roln son aamas da deildir. talya'nn
simlerinde sanki gn atmosferden ekilmi, Ti- geri kalan ksmyla birlikte Venedik de on sekizin-
tian ve Tinf,oretto'nun kanl canl renklerinden ci yzyldaki lm-iinde-hayat'tan on dokuzun-
zevk aldklar gnlerden bu yana iinde enerjileri- cu yzylda bir Risorgimento (dirili) ierisine gir-
ni tkettikleri yangnn klleri dnyay kaplam di. taiya'nn yakn adaki bu toplumsal mucize-
tr; air Browning de Galuppi'nin Tokattasnda
si Venediin eski yaratclnn yazgsyla mca-
ayn temay vurgular. dele edip sonunda onu altettii izlenimini verebi-
Ite geldin eskimi mziinle ve ite onun getirdii lir; ama bu Risorgimento'nun gerisinde yatan ya-
iyilikler. ratc glere baktmzcla, bunlarn, hemen he-
Bu Venedikte ml byle yaanrd br vakit, kral olmuken men hepsinin, Ortaa'da taiyan yaratclnn
tacirler, tohumluklar olan tarihi ehir-devletlerinin snr
Burada: myd San Marko. yzk takp denizi nikahlayan
lar dnda olutuunu grrz. Modem taiya s0-
Dkler?
nunda ayaa kalkabiidiyse, bu sonuca aktrlerin
Nasl? u alayan kler. eriyen althklar. i
kendi baarlar yol amad, baz kar duruImaz
ekmeleriniz.
Br eyanlatr myd onlara? Bu gerilimler, zmler dsal gler olay byle gelitirdi. lk gl politik
-qlmell miyiz?~ itki talya'nn geici bir sreyle Napoleon mpara
Aclar paylaan bu yedilikler - Hayat devam etmeli! torluu bnyesi iine girerek modern Fransa ile te-
bir denemeliyiz! masyd. lk gl ekonomik itki, Bat Avrupa ile
Evet, sen, bir crc.r bc~i gibi tyorsun, bir evin Hindistan arasndaki ticaret yolunun yeniden Ak-
yand yerde: deniz'e kaymasyd (ngilizler'in on sekizinci yz-

194

ylda kurduklar bu fantezi, Napoleon'un Msr se-
[erinin sonradan ortaya kan sonularyla gerek-
lie dnt). Akdeniz sularnda ngiliz ve Fran-
sz gemilerinin yaratt huzursuzluun dalgalar
talya kylarn yalamaya balad, Kahire-Svey
demiryolunun yapmn, l869'da, Svey Kanal'
nn almas izledi. phesiz ki, 41pler-tesinden
gelen bu itkiler talyan yurttalan tarafndan kav-
ranncaya kadar tam sonularn ortaya koyam:
dlar; ama talya'nn Risorgimento'ya meyva ver-
diren yaratc gleri, ortaa talya kltrnn kader birliine girdi.
hasatn veren topraklarda domad.
ktisadi alanda, modern Bat deniz ticaretinde
kendine yer yapan ilk talyan liman ne Venedik,
ne de Cenova oldu; bu liman, Taskanya Grand D-
k'nn berya'dan getirdii gizli Yahudi gmen-
lere kurdurttuu modern bir ehir olan Leghorn'
du. On yedinci ve on sekizinci yzyllarda Leghorn'
un servetini yaratanlar da, ticaretin eski yerli n-
cllierinin tonnlar deil, bu gmenler oldu. Siyasi
alanda, talya'nn birlemesinl salayanlar, on bi-
rinci yzyla kadar Alpler'in talya tarafndan ne-
redeyse topra bile bulunmayan ve Alpler-tesin-
deki blgelerini 1e l860'a kadar ellerinden kar
mayan Alpler-tesi bir birliin yeleriydi. Savua
hanedannn Alpler-aas dominyonlar olan Pie-
127 Avusturya'ya kar 1848 ayaklanmas gemiin anl gnlerinden
kaynaklanlarak yapld, ama ne kadar kahramanlk gsterilirse g&-
terilsin.. o gnleri geri getirmenin artk imkan yoktu.
monte, ruhu ve gelenekleri bakmndan Alpler-te-
si bir karakter gsteriyor, Alpler-aas talya'mn
ehir-devleti kltrn herhangi bir ekilde pay-
lamyordu. Savua devletinin arlk merkezi on
drdnc yzyldan sonra dalarn talya tarafn
daki yamalarna kaydktan sonra bile talya'nn
geri kalan ksmna kar bu yabanclk duygusu
deimedi. Ancak l848'den sonra, Savua hanedan
taral ihtiraslarndan vaz geip ulusal birleme
hareketinin banda yer alarak talyan halkyla
l848'de Lombardiya ve Veneziya'daki Avustur-
ya rejimi, ayn anda hem Piemonte istila teebbw
leri hem de Venedik, Mano ve Habsburglarn tal
ya'da egemenlikleri altna aldklar baka blge-
lerde ayaklanmalarla kar karya kald. Ayn an-
da ortaya kan ve resmen de ayn ortak davann
paralar kabul edilen Avusturya'ya kar bu iki
hareketin tarihi nem ve anlamlar arasndaki
farklar dnmek ilgin olabilir. Venedik ve Mi-
lano'daki ayaklanmalar phesiz igrlk adna
vurulmu darbelerdi ve baa.'1S1Z kalsalar bile gene
de kahramanca giriimlerdi; ama onlar esinlendi-
ren zgrlk gr ortaa genlinin hatrlan
ndan geliyordu. Venedik'deki kahramanca ba
kaldrmayla karlatrldndaPiemonte'nin 1848
195

128 Sezaro-Papalk: Dou Roma mparatorunun elinde dini ve
dnyevi gcn toplanmasn temsil eden, sa'nn tmparator Vll.
Konstantin'e ta giydirmesini gsteren, onuncu yzyldan kalma
fildii oyma.
129 Sezar ve Papa; Sen Piyer, Papa ID. Leo'ya dini iktidar ve
Imparator Karloman'a dnyevi iktidar veriyor. 1. S. ,dokuzunC'u
yzylda domakta olan Bat Hristiyan Dnyas'nda gerek oto-
rite blnmesini yanstan bir resim.
196
-49'daki askeri gsterisi pek yle parlak olamad;
ama Piemonte Novara'daki utan verici yenilginin
rezaletinden kendini kurtarp on yl sonra Magen-
ta'da almay baarabiIdi. Charles Albert'in 1848'
de halkna balad, ngiliz tipi anayasa onun
tahttan ekilmesinden sonraya da kalarak birleik
talya'nn anayasasnn temeli oldu. Buna karlk
Milano ile Venediin kahramanl tartlmaz at
lmlar bir daha tekrarlanmad; her iki ehir de
bundan sonra edilgin bir ekilde Avusturyal yne-
ticilerin kollar arasna ylp kurtulu hareketi-
nin Piemonte'den ve onun Alpler-tesi mttefiki
Fransa'dan gelmesini bekledi.
Venedikliler ile Milanolular daha bandan be-
ri baarszla mahkumdular, nk manevi itici
gleri, hiUi kendi lm benliklerine, Machiavelli
andan beri talyan devlet adamlnn en yk-
sek abalarna srekli set ekecek ekilde, ortaa
ehir devleti lklerine, tapnme.ya varacak dere-
cede' bal kalmaktan geliyordu. 1848'de Manin'in
arsna cevap veren on dokuzuncu yzyln Vene-
dikliler'i. Piemonte ya da Milano ya da hatti Pa-
dua iin deil, yalnz Venedik iin arpyorlard.
Yeni talya ulusal devletini kurmak iin deil, g-
n gemi Venedik Cumhuriyeti'ni canlandrmak
iin urayorlard; bu nedenle giriimleri umut-
suzdu, oysa Piemonte daha da utan verici bir ye-
nilginin etkisini atlatabiliyordu; nk Piemonte-
liler unutulamaz bir tarihi gemiin klesi deil
lerdi: Psikolojik bakmdan zgr olduklar iin a
larnn egemen politik gleriyle kendilerini zde
leyebiliyor ve birleik bir talya devleti yaratmak
gibi yepyeni bir girJjime atlabiliyorlard.
Bu adan bakldnda 1848 ayaklanmalar
talya'nn Risorgimento'sunda znde olumsuz
olan bir roloynadlar; gerekten de, onlarn .yenil-
gileri 1859-70 aras yllarndaki mcadelenin' so-
nucu olan zaferin bir balangcyd. 1848'de orta-
a Venedii ve ortaa Milano'su putlar o ka-
dar yaralanp berelendi ki, bu putlara tapaniar da
artk eski ballklarn srdrernez oldular. tal
yan ortaann byle biraz gecikerek silinmesi so-
nucunda talyan Risorgimento'sunun, fazla canl
ortaa anlarnn uyuturucu etkisinden uzak bir
modern tayan"devletinin nclnde baarlma
s mmkn oldu.
24Dogu Roma mparatorluu: Geici BirKurumun Put1atr1mas
Bundan nc!, geici bir benliin putlatnlma man n alcs, muhatab olmamalan gerekir. Byle-
s biiminde ele alp incelediimiz yaratclk yazg ce z deimeden kalan bu ahlaki ve akli sapma,
s, bazan da geici bir kuruma putpereste tapn daha dar bir insani ereve ierisinde yrtlmek-
ma biimine brnebilir. Geri bir kurum, yara t le hafiflemi olmaz. Bir kurumu putatrnamn
cs olan insandan daha nemsiz bir puttur, ama btn bir uygarl mahvediinin klasik rnei,
aslnda her ikisi de yaratktr, dolaysyla da Ya- Ortodoks Hristiyanln Roma mparatorluu
radan'dan baka kimsenin hakk olmayan tapn- hortandan kendini bir trl kurtaramamasdr.

SO
P'E.
r~
YS

+ jCi SS llI1'1S
'PN
.E

il
P'P

.
197

IMPARATOR
130 Jstinyen'in Ravenna'daki kiUsesini. kendisinin btn Dou kili-
""erini seyrettii gibi tepeden seyreden mozayik portresi.
Oysa bu eski kurum, Ortodoks Hrristiyan Toplumu
onu diriltmek iin lmcl bir abaya girimeden
ok nce tarihi ilevini tamamlam ve doal ya-
ama sresinin sonuna gelmiti.
Ortodoks Hristiyan Uygarl'mn k belir-
tileri, onuncu yzyln sonlarna doru ortaya k
mt: bunlann balcas da tS. 976-1018'deki fe-
laketli Bulgar-Roma Saval'nn patlak vermesiydi.
Ortodoks HU"istiyanlk stne felaket kt, He-
lenizm-sonras fetret dneminin kaosundan ktk
tan sonra, daha yz Sl gemeden bymeyi ye-
niden durdurdu; bu byme sresi, Bat HU"isti-
yanlnn yaama sresiyle karlatrldnda,
son derece ksa kalrr. Oysa bu karde uygarlk da
Dou Ortodoks Hristiyan1 ile ayn zamanda
domu, ama, ikizi olan uygarln sorunlarla kar-
karya kald tarihten bin yl sonra, bugn bi-
le, gzle grnr biimde kntye uramam
tr.
Hayata ayn anda ve ayn koullar altnda ba
!ayan iki uygarln talihleri arasndaki bu arp
c aynl nasl aklayacaz? Bin yllk srenin
bugn gzlerimiz nne serdii sonu daha da ar-
Pcd!l', nk, tS. onuncu yzyln ortalarnda
ya~am tarafsz bir gzlemci o zaman Dou ve Ba-
t Hristiyani arasnda karlatrrmal bir ince-
leme yapacak olsa, bugnk sonucun tam tersi
ynde bir tahminde bulunurdu. O ada yaayan
bir gzlemci hi phesiz Dou Hristiyan Uygarl
'nn gcJecei::in Bat'daki kardeinin gelecein
den daha parlak olacan sylerdi. nk daha iki
yz yl nce, Arap istilaclar btn Kuzey-Bat
Afrika'y inemi, tberya yarmadasna gemi,
ve Bat Hristiyanl'nn herhangi bir etkili direni-
iyle karlamakszn Pireneler zerinden anu
lard; oysa Dou Hrristiyanl doudaki Arap sai-
dnsn Toroslar hattnda durdurmu ve bylece
Anadolu topraklarnn btnn Emevi gcnden
korumutu. Bizim varsaymsal gzlemci aynca,
Ortodoks Hl1"istiyanln Roma tmparatorluu ha-
yaletine ba vurarak darda kalm glerini top-
ladn ve yreklendirdiini ve zaferi bu sayede
kazandn dnebilirdi; Bat'da iki kuak son-
ra, Karloman ayn abay tekrarlamak istedii za-
man, nasl ackl bir baanszlkla karlaldnu
da hatrlaynca, tmparator Leo Syrus'un (saltana-
t, tS. 717-41) bu byk siyasi baars gzlemci-
mize daha da parlak grnrd.
yleyse neden Ortodoks Hristiyan Uygarl
balangtaki vaadlerini bu kadar ksa zamanda
yalanlad da, Bat Uygarl fazla umut vermeyen
bir balangtan sonra nasl o baarlara eritp
Bunun aklamas da ite burada, Karlarnan'n 00-
anszl ile Leo'nun baans arasndakl kartlk
ta bulunur. Karloman'n Roma mparatorluu ha-

198
yaletini diriitme abas bir fiyaskoyla son bulma-
sayd, bu ezici kabusu omuzlanan Bat Uygarl
daha ocukluunda devrilip gidebilirdi. Eer Bat
bylece Karloman'n ba~arszl sayesinde kurtul-
duysa, Ortodoks Hristiyan Toplumu da bunun ter-
sine, Leo'nun baarts yznden ykld. Leo'nun,
Roma mparatorluu kurumunu Ortodoks Hristi
yan topranda etkili ekilde diriitme baaris, a
r bir meydan okumaya fazlasyla baarl bir tep-
kiydi; bu zorlamann getirdii gerilim de toplumun
arpk biimlenmesine yol at. Olayn gzle gr-
lr belirtisi Ortodoks Hristiyan toplumsal yaay
nda devletin vaktinden nce ve ar bir biimde,
baka btn kurumlar boarak bymesi oldu.
sel sapma ise, belirli bir tarihi politikann putla
tnlmas oldu; bu politika doum evresindeki bir
toplumu yaklaan ykmdan kurtarmak amacyla
mezardan karlm ve duygusal bir ekilde ycel-
tilmi bir gemiin prestijiyle sslenip bezenmiti.
stanbul mparatorluu'na yzeysel askeri baa
rsnn yapmack ltJs iinde deil de bu grn
getirdii aydnlk iinde baknca, ard arda gelen
imparatorlarn gerek miraslarn boa harcayp
gnahkilr bir kibirin altarnqa kurban etmeleri s-
recini adamakll anlayabilmek iin tarihin daha
nceki bir sayfasna bakmak gerektiini grrz.
Roma mparatorluu tarihinin son blm-
nn, .S. 395'de mparator Byk Theodosius'un
lmyle baladn kabul edebiliriz. Bu tarthte,
evrensel Helen devletinin bir yanda Latin blgele-
linde, br yandan da Yunan ve Dou blgelerin-
deki talihinde nemli bir farkllama meydana k
mt. Latin blgeleri hemen mali, politik ve top-
lumsal bir knt dnemine girdi; mparatorluk
erevesi atlam, bunun yaratt politik boluk
bu olayla hemen zgrlklerine kavuan byk
arazi sahIpleriyle gl barbar sava etelerinin
nderleri tarafndan doldurulmu, Kilise de top-
lumsal atla onarmaya girimiti. Latin blge-
leri birbiri ard sra gelen dalgalarla paralanr
ken, Bat'daki mparatorluun kne ahit olan
bu ada, Yunan ve Dou blgelerindeki mpara
torluk ayn dalgalar gslemeyi baard. Byk
Leo (saltanat 457-74), devlet adam olarak iradesi
ve askeri reformcu olarak kararllyla, Dou'daki
mparatorluu, imparatorluk snrlarnn tesin-
deki sahipsiz topraklarda yaayan barbar cretli
askerlere tehlikeli bamllndan kurtarmt; on-
dan sonra gelen Zenon ile Anastasius mali ve idari
reform sorunlaryla baarl bir boumadan sonra
mparatorluun Yunan blgeleriyle Dou blgele-
rini birbirinden ayrma eilimi gsteren doktrin MPARATORtE
kavgasn da savuturdular. (') Yani, stanbul m 131 Jstinyen'in kars Teodara. Dou Roma devletindeki durumuyla
paratorluu rejimi beinci yzyl boyunca mpara uygun olarak kocasyla eit yere konmutur.
torluu yaatma yolundaki baarl abalanyla

199

lMPARATORLUK HKUMETI
132 Jstinyen'in maiyetindeki askerler ve bakanlar.
yen bir idari ve askeri sistemin yeleri.
200
kendini gsterdi; bu da, Bat'daki imparatorluk re
jiminin ayn adaki teslimiyeti tavnnn tam
kart oldu. Dou'nun abalar geici bir sre iin
byk bir zafer kazanm gibi grnd. Ama, al
tnc yzylda, aradaki kartln aslnda yzeY3el
ve geici olduu belli olmaya balad. Leo ve Zenan
ve Anastasius'un sabrl, sebatl almllan sonu-
cu biriktirdikleri her eyi, Jstinyen'in saltanat
srasnda rzgar alp gtrd, nk Jstinyen
(saltanat 527-65) Konstantin ile Avgustus'un yok
olan mparatorluunu putlatrm, daha sonraki
taklitisi Karloman ile ayn dehetli ihtiraslan bes-
leyip ayn felaketli sonulan almt. Kendinden
nce gelenlerin ylesine zenle sakladklar ve onca
titizlikle kendisine devrettikleri kk enerji kay-
nan Jstinyen, Afrika ve 1 vrupa'daki kaybedil-
mi Latin blgelerini yenideli mparatorluunun
arazi btnl iine katma yolundaki bouna a-
balar ile harcayp tketti. tS. 565'de lm, Yu-
nan ve Dou blgelerindeki mparatorluun k-
ne iaretti ve bu bakmdan Byk Theodosius'un
Bat'daki ke yol aan lmn andryordu;
yalnz Dou'daki knt, 170 yl ertelenmi olma-
nn getirdii hzla ve iddetle gerekleti. Jstin
yen'ia lm ile Leo Syrus'un tahta k arasn
da geen 152 yl boyunca sava hemen hemen hi
durmad ve stanbul mparatorlUu'nun Dou eya-
letleriyle Jstinyen'in Afrika'da fethettii blgeler
Araplara kaptnld, Gney - Dou Avrupa'daki ve
talya'daki Avrupa eyaletleri de slavlar ve Lom-
bardlarn eline geti. Bylece Roma mparatorlu
u Theodosius'un lmnden sonra Bat'da nasl
kesin olarak ktyse, Jstinyen'in lmnden
sonra da dou ve merkez blgelerinde ayn kesin-
likle kntye urad.
Aslnda yedinci yzylda, doum evresindeki
Ortodoks Hristiyan Toplumu'nun, kardei Bat
Hristiyanl toplumu iin Papa Byk Gregory'
nin (Papalk tarihi tS. 590-604) izdii yola -ge
Bat'da bilinme- ama kesirlikle-- gireceine dair baz belirtiler var-
d. Bat'da mparatorluun yklndan sonra po-
litik otoritenin ok sayda mahalli birimler arasn
da dalmasyla beliren boluk, evrensel Kilise'nin
Roma Pat.riklii ya da Papalk'ta simgeleen oto-
ritesi tarafndan doldurulmutu. Bat'da Gregary'
nin yaptklarn Dou'da Ortodoks Patrii Sergius'
un (Patriklik tarihi tS. 610-38) baarmasna ra-
mak kald; tS. 618'de Sasaniler'in stanbl'a yak-
lamalar karsnda. mparator Heraklius devlet
bakentini Kartaca'ya tamay tasarlad srada,
Patrik Sergius yok olan imparatorluun karsn
da genel bir Kilise alternatifi yaratma frsatn bu-
lur gibi olmutu. Ama bu olayda Heraklius'u ta-
sarsndan vaz geiren ve bylece stanbul'da mer-
kezlenen imparatorluun varkalmasn kesirleti-
ren, Sergius'un kendisi oldu. Heraklius Kartaca'ya beinci ile on beinci yzyllar arasnda bunlarn
,?t:'I'Tleyi b~ar:cak olsayd. Istanbul'daki Orto- ikisine de hi rastlanmamtr_ Her iki kurumun
doks Hristiyan Patrii'nin de Bat'daki benzeriy- da varolabilmesi iin profesyonel askeri ve idari
le ayn rol oynayacan tahmin edebiliriz; bu du- rgtn eitimini salayacak iktisadi ve kltrel
rum toplumun btn yapsn deitirebilirdi. Ama kaynaklara sahip olan bir devletin varl gereki-
giritii zorlama ile Heraklius'u zoraki bir kahra- yordu. te bu eitilmi subaylar ve bu eitilmi
man yapan Sergius, kendisi iin Gregory'nin kah- devlet mcmurlar hiyerarisi sayesinde Ortodoks
'amanca roln oynama frsatn yok etti; dahas. Hristiyanlk'ta diriItilen Roma mparatorluu
Leo Syrus'un da yz y sonra Ortodoks Hristiyan hc~tla en dikkate dcer ve ayn zamanda en ta-
i'n Bat'ya hi benzemeyen bir gel~me izgisine lihsiz baarsn kazand: Kilise'yi devlete tahi kl
sokmasna zemin hazrlad. nk Sergius l bir d. Ortocioks Hristiyanlk ile Bat Hristiyanl'
b2~ar kazanm, mparatorluk prestijini kurtar- nn tarihleri en geni ve en nemli farkll Kilise
m, Istanbul'un prestijini kurmu ve Ortodoks H ile Devlet arasndaki ilisilerinde gsterirler. Bat
ristiyanln Asya'daki topraklann Doulu istila- Top!umu'nu byme yoluna sokan Ortodoks Hris
clarm penesinden ekip geri almt. Bylece Ser- tiyan Toplumu'nu ise yoklukta son bulan yola go
:rius Leo Syrus'a Kk Asya'daki Ortodoks Hris tren yol ayrmn da gene burada tesbit edebili
tiyan topraklarnd,a Roma mparatorluu'nu res- riz.
men kurmak iin gerekli btn malzemeyi hazr Leo Syrus ile ondan sonra Dou Roma mpa
layp miras brakt ve bu mparatorluu kurma ii rator!uk tahtna oturanlar Bati'da Karlarnan'n, L
de Leo Syrus'a dm oldu. mparatorluun yeni- Otto.'nun veya III. Hznri'nin yanna bile yaklaa
den kurulmas ise Papalk tarznda bir evrensel m~dkl"r bir hedefe eri~mi~erdi. DOu Roma im-
Patrikliftin gelimesini nledi. paratorlar kendi hlgelerinde Kilise'yi devlet dai-
Hristiyanlk ann sekizinci yzylnda Or- relerinden biri haline getirdiler, Patrii de, mpa
todoks Hristiyan topraklarnda baaryla hortlat ato:'luk devletinin Ruhani i~lerine bakan bir dev-
lan Roma mparatorluu be yz yla yakn sre let memuru yaptlar. Patriin stats profesyonel-
ayakta durabilmeyi beceren gl ve etkili bir di. ama ye~i ve geliri hi de gvenli deildi. Kilise'yi
merkezi devlet eklinde cisimleti. Dou'nun bu di- bu duruma getirmekle Dou Roma imparatorlar
riltilmi mparatorlUU amalad eyolmay ge- sadece, Roma imparatorlUu'nun restorasyonunu
ne! zellikleriyle ba~ard. Eski Roma mparatorlu rJle tutul:~ bir geree dntrme programnn
u'nun bir kopyas olduu gzle grlebiliyordu, nemli bir parasn yrrle koymu oluyorlar-
politik gelimesini de Bat Hristiyanlndan yle d. nk Byk Konstantin de Hristiyan Kilise-
tir yedi sekiz yz y nce gerekletirmiti. n- si'ni himayesine almaya karar verdiinde, Kilise
k en beinci ve on altnc yzyllarda Alpler-tesi ile dcvlet arasnda tpk byle bir iliki kurmak
krallklarda italyan baarlarnn yansmasna ka- istiyordu; Konstantin'in bu tasars, Konstantin'in
dar, sekizinci yzyln Dou Roma mparatorluu kendi saltanatndan Jstinyen dneminin sonuna
ile kyaslanabilecek herhangi bir devlet Bat Dn- kadar Roma imparatorlUu tarihinde zaten res-
yas'nda ortaya kamad. Yeni Ortodoks Hristi men gereklemiti.
yan Gc, bir kere, salam bir toprak temeli ze- Konstantin'in Hristiyan Kilisesi'ni Roma m
rinde krulmu~tu: nk Leo ile ondan sonra ge- paratorluu'nun politik yaps iine alma politi-
len V. Konst:ntin. Balkan yarmadasnda Edirne' kas ok baarl oldu. Kilise onun kendisine ver-
den Kck 1\sya'da Kayseri'ye kadar uzanan top- dii yeri ald ve koruyucusunun lm felaketi
ra ye~idell birletirmiler, Ege'deki dank ada- zerine eyleme geme zorunda kalncaya kadar ba-
lar ve ltp.ya ile Balkan yarmadasndaki kylarn mszlk kazanmay aklndan geirmedi. Bundan
strat,ejik noktalarn ele geirmilerdi. Bu arazi Or- sonra Patrikler gibi Papalar da mparatorluun
todoks Hristiyan Gcne byk maddi kaynaklar koruyucu kabuunu kaybettikleri iin yanp yakl
kazandrvordu. Asl gvdenin tkzl ve salam dlar ve tekrar o kabuun iine girme abalarn
l bu k~ynaklar dmanlara el dedirmeden ko- dan bir trl vaz gemediler. Bat Hristiyanl'n
rumay kolaylatryordu; imparatorluk enerjisi- da, Bat Hristiyan toplumsal yapsnn birlik il-
nin koru"m"'s da zaten Leo'nun saltanatn izle- kesi ve otorite kayna olan tek evrensel Kilise'ye
yen iki yzyl boyunca imparatorluk ynetiminin eitli mahalli devletlerin tabi olmay kabul etme
balca ilkesi oldu. Leo'nun ve kendisinden sonra leri sonucunda Papaln llespublica Christiana'
gelenlerin fazla ihtirasl askeri servenlerden ve snda (Hristiyan Cumhuriyeti) Kilise ve devletin
verimsiz boumalc:.rdan kanabilmelerinin srr yeniden birlemeleri sayesinde bu ikilem zld
iki Dou Roma kurumunda yatyordu: Devaml or- Toplumun bu "hierokratik (Papaz hkmeti) ku-
du ve devaml kamu hizmetleri rgt. Bat'da, ruluu yepyeni bir yaratydl. (') Ortodoks Hristi

201
ORTODOKS KLrnESlNtN SANAT! 133 Bizans
yan tarihinin bunun paraleli olan blmnde ise
hi hir yaratc eylem grlmez, nk Ortodoks
Hristiyan tarihinin daha nceki blmlernde Ro-
ma mparatorluu'nun restorasyonu baanyla ta-
mamlanm, gemiten mlras kalan bir kurumu
putlatrmak ;ibi kolay bir yol seilince yeni ey
ler yaratma imkan da kendiliinden kapanmt;
ite Ortodoks Hris~iyanln bu doal, ama kt
sonu veren sapmas, vaktinden nce yklmasna
da yol amt.
Ortodoks Kilisesi'nin Dou Roma devletine ta-
bi klnmasnda Leo Syrus'un dirilttii Roma m
paratorluu hayaletinin Ortodoks Hristiyarlk
ierisinde putlatrlmas en nemli etkendir; bi-
linli ve tamamen istekli bir hareketti bu. Dou
Roma mparatorluu'nun kurucusu olan Leo
Syrus'un Imperator sum et sacerdos> (3) sznde
Konstantin'in "Sezar ve Papa" olma iddiasn Js-
tinyen'in hrsl dilinden iitml gibi oluruz. Leo im
202
sanatnn on drdnc yzyldaki yeermesi: Kariye camisinden mozayik.
paratorluk hkmetinin stn otoritesini lkesi-
nin byk ksmnda Kiliseye kabul ettirmiti; bu,
iki buuk yzyl kadar sonra Ortodoks Hristiyan
Uygarlnn kyle sonulanan lmcl neden-
sellik zincirinin ilk halkas oldu.
Ortodoks Hristiyan tarihinin tragedyasn in-
celediimizde, Leo Syrus'un Kilise'yi devlet bnyesi
iine alma eyleminin y,k,c sonularnn iki ayn e
kilde ortaya ktn grrz: Bunlarn biri genel,
br ise tikeldir.
Genel sonu, Ortodoks Hristiyan hayatnda
eitlilie, esneklie, deneycilie ve yaratcla va-
rabilecek eilimlerin durdurulmas ve ksrlatrI
masyd. Ortodoks Hristiyan Uygarl'nn geli
mesIne bu ekilde verilen zarann derecesini kabaca
lmek istersek,. Bat'daki karde uygarln, ken-
di bymesinin ayn aamasndaki, ama Ortodoks
Hristiyanlk'ta karl olmayan arpc baarla
rna gz atabiliriz. Ortodoks Hristiyan toplumsal
 134 Bahede zdrap (1585), Bizans geleneinin
yapsnn byme evresinde bir kere Hildebrand
Papalna benzeyen hi bir ey' gremiyoruz; ayr
ca, ne yeni kurulan Bat'nn entelektel faaliyet
merkezleri olan Paris ve Bolonya gibi zerk niver-
sitelerin ykseli ve yayllarna, ne de, yeni Ba-
u'nn hayat merkezleri olan Orta ve Kuzey italya'
daki ve Flandr'dakl zerk ehir devletlerine rastl
yomz. (-I) stelik, ortaan Bat Kilisesi ile ve or-
Laan ehir-devletleriyie atan ve onlardan ba-
msz olan- Bat'nn feodalizm kurumu da Dou'
da -bsbtn yok denemese bile- etkili bir bi-
imde bastrlmt; ama imparatorluk iktidar za-
yflaynca Kilise gibi bu feodalizm de Ortodoks H
ristiyan dnyada gecikmenin verdii iddetle or-
,aya kt.
Ortodoks Hristiyanlk Dnyasnda hem feo-
calizmin, l:em de Kilise'nin sonunda ortaya kma
!M, hi Geilse bu iki alanda, Ortodoks Hristiyan
;ayatnn tarihin daha nceki blmunde rastla-
son variS, GiritH sanat El Greco tarafndan.
n.:m grece ksrl ve monotonluunun, Ortodoks
Hristiyan toplumsal yapsnda canllk veya yara-
Uc kudret bulunmamasndan deil, bu yetilerin
yapay ve geici olarak bask altna alnmasndan
ileri geldiini gsterir; nk, Ortodoks Hristiyan
ln toplumsal manzarasna ekilen tohumiardan
sadece bir tanesi -Sezar'la Papa'y birletiren Do-
tu Roma imparatorluk kurumu- ylesine anor-
mal bir hz ve iddetle boyatt ki kardelerini ta-
mamen geride brakt ve bymelerine de engel
oldu. Bat'da yeeren eitli ve orantl kurumlara
karlk Ortodoks Hristiyanin manzaras ac bir
uyumsuzluk gsteriyordu; bu da, arpk byme-
nin cezasyd.
Ortodoks Hristiyan Toplumu'nun hemen he-
men her yerde hazr ve nazr olan imparatorluk
kabusundan zaman ve mekan iinde kendini kur-
tarabildii birka anda gsterdii yaratc. deha
ltlarn grdmz zaman, Ortodoks Hristi-
203
 yan Toplumu'nun salkl biimde bymesine en
gelolan eyin ksrlk deil de bask olduunu da-
ha iyi anlarz.
rnein Bat Trakya'da, imparatorluk rejimi
nin arln olduu gibi tamak zorunda kalma-
yan bu blgede, Ortodoks Hristiyan Kilisesi Ma-
kedonya'daki Athos danda bir s kurarak impa-
ratorluk gcne bir kar-saldr hazrlama imka
nn bulmutu; daha uzaklardaki Kalabriya'da da
Afrikal Msman fatihlerin gelip Sicilya'daki
manastrlarndan kovduklar bir avu Basil'ci ke-
i, bu ykk ve uyuuk eyaleti dzgn ve canl bir
blge haline getirmeyi baarnt!. Altnc ve ye-
dinci yzyarda putperestleen ngiltere'yi yeni-
den ele geire;) irlandal keilerin baarsna denk
bir baaryd bu. Kalabriya'daki bu manastr da-
ha sonralar canl bir dini dnce ve felsefe yu-
vas oldu ve nl Bizans dar kafallndan ok
daha ayr bir izgi izledi.
Dou Roma imparatorluk rejimini c.aman-bo-
yutunda atederek ldayan, Ortodoks Hristiyan
yaratc dehasnn parltlar belki bunlardan da-
ha da nemlidir. Bu yaratcln belki de en ar
tc ,jrnei, ~onradan cami ve imdi de mze olan
Kariye mznastr kilisesinin On drdnc yzyl
dan kalma mozayikleridir. te burada, imparator-
luk bakentinin snrlar iinde, imparatorluk h-
kmetinin zay nad bir anda ve Bizansl sanat-
n"- seme imkan blduu inat malzemeyle,
ayr adaki talyan yal boya sanatnn da aa
mad bir hareket ve hayat yaratmaY' baaran
Ortodoks Hristiyan sanatnn sergisine bugn ha
la bakabiliyoruz.
ki yzyl sonra. Ortodoks Hristiyan Toplu
mu Dou Roma imparatorluu'nun kurun gibi
yknden kurtulup Osmanllgn cenaze kefenine
brndkten sonra, lm uygarln son bir Itl
tz gzmze arpyor. Ortodoks Hristiyan Girit
adasnda do~an ve "El Greco adyla tannan Do-
menico Theotokopulos (i.S. 1541-1614), Athoslu
ikonclarn kat kurallarnn antitezi saylabilecek
bir sanat anlayyla Bat Dnyas'na geldi. Ama.
grne karn. EI Greco yerli bir kaynaktan esin-
lenmi olmaldr, nk slubu ada Bat resim
slubundan o kadar farklyd ki uzun bir sre an
laimaz bir Imus alurae (Tabiat ucubesi) olarak
kabl edildi.
Bu olay bize Ortodoks Hristiyanln almya-
zsnda bir baka trajik zellii hatrlatabilir. Bu
talihsiz toplumun yaratt iyi eyler de, kt ey
ORTODOKS HOGRSZLC ler de, genellikle ba~ka bir toplumun kazan ha
135 Dini tartmalarn yol aabllecei kanl iddet dokuzuncu yz- nesine gemitir.
yldan kalma bu lncil sslemesinde grlyor. Sanat phesiz Pa-
ulusularn yok edilmesi gibi olaylarn, Ortodoks Kilisesinin ideolojik
El Greco'nun Roma'da ve Toledo'da almas
meydan okumalara kar hayal gcnden yoksun tepkilerin bilincin- gibi Kalabriya'daki Basil'ci keiler de' Bat'daki,
deydi. henz yerleememi Hristiyanln gelecekteki

204
hayrma altlar. Modern Bat
tarihinin ilk say- lan talihinden bamsz bir derlenme noktas sun-
falarnda, Bat'nn, Hristiyankardeinin ken mu oldular. Bu ilgin Paulisyen cemaatinin var-
evinin ykntlar arasnda bulduu Helen Uygar- kalmasna izin verilseydi, Ortodoks Hristiyarln
l edebiyatnn ortaya knda, gene ayn kom- toplumsal mirasndaki, Kilise'yi resmen devlete
u yararma, gene ayn bilinsiz zgecilik rneine tabi klan Dou Roma rejimiyle uzlamayan canl
rastlanr. Eer Ortodoks Hristiyan dindarl Hele- geleri koryarak ve sonunda yeniden kazandra
nizmosonras fetret dneminin frtnalar ve dep- rak Ortodoks Hristiyanln hayatn kurtarmas
remleri srasnda ortak ana-kltrn bu deerli mmknd. Ortodoks Hristiyanln dini dehas
antlarn sebatla saklamasa ve Karolinyen rne- n meydana getiren geler Istanbul'da mparator
sansyla ayn kuaklar srasnda balayp on be- luk bakentinde ve Tefrike'de Paulisyenlerin ka-
inci yzyla kadar devam eden Bizans rnesans rargahnda kutuplamt. konoklazmn kesin ola-
nn hazine deposu na yerletirmese, Bat bu verimli rak reddedilmesiyle ikonlarn stats stne a-
kefi hi bir zaman yapamazd. Helen dehasnn tmalar sona erdirilir erdirilmez imparatorluk h-
~l eserlerinin Ortodoks Hristiyan Toplumu'nun kmeti Paulisyen sapmasn yeryznden kazma
kucanda muhafazas ve dirilii gene bu toplum ya giriti; bylece Dou Roma imparatorluu'nun
iin -sonradan ok etkili bir biimde Bat Hms- hem teolojik, hem de askeri enerjisi atmaya gir-
tiyanl iin olduu gibi- bir esinlenme kayna mi oldu. Glerin bu kadar eitsiz olduu bir sa-
olmal ve bu topluma kendi zgn eserlerini ver- vata sonu belki geciktirilir, ama deitirilemez;
dirtmeliydi. Bat'da Eskiler'le Yeniler arasnda h- 843'den 875'e kadar sren bir kavgadan sonra Is-
km sren Kitaplarn Sava" on yedinci yzyl tanbul'daki imparatorluk kovannn sahibi Tefri-
boyunca devam ettikten sonra tartlmaz bir bi- ke'deki eekars yuvasn dumana bodu ve yok
imde Yeniler'in zaferiyle sonuand; ama Orter etti.
doks Hristiyan kltr' tarihinde Helenizm'in diz- Dou Roma hkneti asndan bu byk bir
ginlerine kar hi bir zaman byle bir kurtulw; ?('.ferdi; nk mparatorlUun Paulisyenlere sal
sava verilemedi. <Imrken gsterdii iddet, Paulisyen Cumhuriye-
Dolaysyla Ortodoks Hristiyanlk'ta Hele :Xnin varoluunun imparatorluun gvenliini
kltrnn yeniden domas. da, Dou Roma im- tehdit. ett.ii inancn yanstr. ki rejim arasndaki
paratorluu gibi, bir tevik olaca yerde yeni bir ilke uyu~mazln d~necek olursak, bu resmi
kabus oldu. Ancak on beinci yzyl italya'snn gr~n hakllna biz de inanabiliriz. Ana ayr
canl zihni ortamna aktarlmasyladr ki bu gl ca bu kavgada Dou Roma imparatorluunun za-
'ihni kuvvet urubu gerek tevik edici etkilerini fe;inin, Ortodoks Hristiyan Toplumu'nun yenilgi-
ortaya koyabildi; bylece, sonu olarak, Ortodoks si olduu yargsn da verebiliriz. Dou Roma h-
Hristiyanlk dindarca kltrel abasn da Bat' kmeti Paulisyenleri yok ederken Kk Asya'ya
daki kardei yararna harcam oldu. ktl k etmiti (ayn ekilde, Emevi Halifelii'nin
Ortodoks Hristiyan Toplumu'nun gene Bat' mirasna konan Hristiyan devletleri Yahudileri ve
ya yarayan nl bir ktl de Paulisyenleri yok Mslmanlar kovmakla spanya'ya ktlilk et-
etmesiydi (I'aulisyenler, Hristiyanln eski adap- mi, XLV. Louis Hgnolar kovmakla Fransa'ya
tasyoncu" okulundan Ermenistan ve Kk As- ktlk etmi, Nasyonal Sosyalist rejim Yahudiler-
ya'da snrl evrelerde varkalabilmi bir mezhep- le liberalleri kovmakla Almanya'ya ktlk etmi
ti). (',) Kk Asya Hristiyanln tohum yatay ti). stelik, Paulisyenlerin Dou Roma hkme-
d ve bu tarihi ilevini yerine getirirken Kk tince ezilmeleri, Ortodoks Hristiyanla Paulis-
Asya yarmadas zerine ylesine baarl bir ekil yenerin kabul ettikJeri ikinci dini anlaya kar
de ekilen rrlerden zengin bir deneysel eitli bir baklk da kazandramad.
lik retmesirl de bilmiti. Bu Asya mirasnn ilk imparatorluk hkmetinin srgn politikas
meyvalarndan biri bir yzyldan fazla sren a- sayesinde baz Pau1isyen gruplar tS. 755 ile 757
imalardan sonra bask altna alnan konoklazm arasnda Trakya'da, imparatorlUun Bulgaristan
hareketiydi (tS. 726-843). Ama Asya'nn grenek- snrnda iskan edildiler. tS. 872'de Paulisyenlerin
lere uymayan ve Dou Roma imparatorluu'nun Tefrike'deki askeri harekat merkezleri de imha
metropoliten blgelerinde bylece bask atna al edildikten sonra kalanlar baka yerlere srldler
nan dini ruhu Paulisyenlerde halen devam ediyor- ve misyonerce alacak yeni alanlar buldular. Do-
du; onun iin, dokuzuncu yzyl iinde bir tarihte u Roma mparatoru . Basil'in onca emee mal
Paulisyenler imparatorluk'la Abbasi Halifelii ara- olan bime harekat, bir yzyl kadar sonra, Bul-
sndaki sahipsiz topraklarda bir eit militan, ahr gar {{ikici sapma nderi Bagomil'in ektikleri kar-
zaman ermileri cumhuriyeti kurduklar zaman, 'i"nda boa gitmi oldu. Bu nemli kii, Bulgaris-
Kk Asya'daki dank gelere ikonoklazmn so- tan'daki Ortodoks Kilisesi'nin slav kkenli bir pa-

205
lat almas g bir engelOrtodoks Kilisesi iin
hi bir zaman mesele olmamt. Bat Hristiya~1l
nda, Kiliseyi kabul edenlerin yerli dilleri ne olur-
sa olsun. Latince'nin tek ve evrensel dini dil olmas
daha batan beri tartmasz kabul edilmiti. Bu
dii konusunda Batl Kilise otoriteleri, yen dinda
larn bagl!n kaybetme pahasna da olsa taviz
v('rmiyarlard. Bat'da Latince'nin bu tiranlna
karlk Ortodoks Hristiyan Kilisesi alacak ka-
dar liberal bir politika uyguluyordu. Yunan diline
Latince iin olduu gibi bir dini tekel balamak
yoluna gidilmedi; hi he yok ki ayinleri mahalli
yerli dile evirtme politikas misyonerlik giriimi
aannda Ortodoks Hristiyanl! Bat Hristiyanl
na oranla ok daha avantajl yapyordu. Bu du-
rumda, Bat Hristiyanlnn misyonerlik alannda
da Ortodoks Hristiyanl geride brakmas bs-
btn paradoksal grnmektedir. Bu paradoksu
aklamak iin, Ortodoks Hristiyanln dil konu
sundaki Iiberalizmiyle kazand avantaj n bir ba-
ka almaz handikapla karlatn varsaymamz
gerekir; ite aranmaya balar balamaz gzmze
arpyor bu handikap.
Ortodoks Kilisesinin misyonerlik almas Ev-
rensel Patriklik Dou Roma imparatorluk hk
metinin dnyevi otoritesine tabi olduu iin sa.-
katland. nk Ortodoks Kilisesinin Dou Roma
devletine byle kle olmas, Ortodoks inancn ka-
bul etmek isteyenleri ac bir ikifernle kar karya
brakyordu. Patriin elinden Hristiyanl kabul
etseler ve onun ruhani adalet mekanizmas iine
girseler, bylece statlerinde yaptklar deiiklik
sadece dini inan ve davranlarnda kalan bir de-
iiklik olmayacakt. Patriin ruhani adaletini ka-
bul etmekle, ayn zamanda, Patriin dnyevi efen-
disinin politik egemenliini de kabul etmi olacak-
lard. Baka bir syleyile, ya atadan kalma put-
peresttiklerini srdrecekler ya da Hristiyan dini-
ni benimseyerek politik bamszlklarndan"vaz
geeceklerdi. Bu koullarda, ikinci semeyi yap-

'VKAH~HWf : ftliA C';'h6hCXrl'~--;

nr*"'&1.-' lirrkV f H eH II rrI::K# v.),A:-
.. 1\ fe l E ili

ORTODOKS MSYONU
136 Bizans Imparatoru ill. Mihail ile lmparatorie, tS. 865'de Bulgar
Boris Hanm vaftizinde hazr bulunuyorlar; on drdnc yzyldan
kalma bir Islav el yazmasndan.

207
 ii "

J~P"i',,-, H'J{Ao..~.~15ArrH Hlilfff ""04A

Hwt'''-'HO.. 8 ~i ro

137 Bulgar-Roma Savalar: 8ll'de Nikeforos'un seferi. Yukar

da, Ortodoks Hristiyan mparatar i. Nikeforos svarilerini sava-
a sokuyor; aada, Nikeforos'un yenilgisinden sonra, Imparator
idamndan nce alaya ve hakarete uruyor.

208
Simon mparatorlUU Patriin Bulgaristan'daki Hristiyanlk ann yedinci ve seklzinci yz-
yabanc ruhani nfuz alanna katarak bu zorunlu yllarn dnm noktasndaki Helenizm-sonras fet-
ve kanlmaz zm bulmaya alm, ama ba- ret dneminin iinden doan Ortodoks Hristiyan
aramam olduuna gre, imdi er ge srecin ter- Uygarl son derece deerli bir toplumsal servere
sine yoldan izlenmesi ve Bulgaristan'n mparator sahip olarak hayata balamt. Sekizinci yzylda
lua katlmasyla kanlmaz politik birlemenin Dou Roma mparatoru olan Leo Syrus ile V.
salanmas gerekiyordu. Bylece, Ortodoks Hris Konstantin'in kardklar yasalar o gnlerde Or-
tiyan Dnyasndaki iki ana devlet, birinden biri todoks Hristiyanl'n, toprak mlkiyetinin az elde
tekini .yere serinceye kadar dvmek zorunda toplanmas ve bunun sonucunda tarmc toplumun
kaldlar. Yzeysel bir bakla bakldnda Simon' bir avu toprak beyiyle geni serf kitleleri arasn
un kiisel hrs yznden Ortodoks Hristiyanln da kutuplamas durumundan, ayru adaki Bat
bana bu belay sardrd dnlebilir. Ne var Toplumuna oranla ok daha uzak olduunu gste-
ki, felaketin temel nedeni Dou Roma mparator riyor. Oysa Roma mparatorluununson gnlerin-
luunda Kilisenin devlete tabi klnmasyd. Simon de can ekien Helen Uygarlnn ldrc hasta-
bu yzden balangta yanl yola sapm, sonra lklarndan biri de bu kutuplamayd. Ortodoks
da bu yanlgnn sonular kanlmaz ve geri aln Hristiyan Uygarl sonraki iki yz yl iinde her-
maz hale gelmiti. Tek bir toplumun kucanda halde biraz 'da bu salkl tarm temeli sayesinde
birden fazla "totaliter devlete yer bulunamyor hzla geliebilmiti. Ama Simon Han saltanat sra
du. snda (893-927) Dou Roma Imparatorluuile Bu
Karlamann birinci ra vnd Bulgarlarn ye- garistan arasndaki savalardan sonra sinsi bir de-
nilgisiyle kapand. Dou Roma mparatoru Yani iim ba gsterdi. Bu dnemde kan 'Dou Roma
Dzimiskes Bulgaristan'n asl ekirdei olan dou yasalarnda kk tmar sahibini byk top-
kesimini lkesine katt. Ama drt yl iinde Bulgar rak beyinin gasp amacn tayan saldrlarna
devletinin kalntlarnn bana yeni bir hanedan kar korumak iin srekli tedbir dnld
geti ve bunu izleyen yarm yzyillk savata -976' n gryoruz. Bunlar kant olarak kabul eder-
dan 1018'e kadar- Ortodoks Hristiyan Toplumu sek, Jstinyen'in altnc yzylda Kapadokya'da
.yprand. ki rakip mparatorun birinden birini ele- ki byk toprak beylerine kar kard yasa-
menin mmkn olan tek yolu bayltc yumruun lardan beri Merkezi ve Dou Kk Asya'da
vurulmasydl. Bu yumruu, 1018'de, Dou Roma ilk olarak latifundia derdinin ba gsterdii ro-
mparatoru II. Basil vurdu; bylece yz yl akn nucuna varabiliriz. ki yasalar demetinin de,
bir sava pahasna Ortodoks Hristiyanln bt- yorucu d savalar izleyen dnemlerde ortaya
n tek bir imparatorluk ynetimi altnda nihayet kmas herhalde bir rastlant olamaz. Savan sa-
birleebildi. (!Il stelik, bu uzun sreli Roma-Bul- vaan lke zerinde 'en ok bilinen etkilerinden bi-
gar didimesinin asl kurban da artk Dou Roma ri, servet dalmnn bozulmas ya da zaten varo-
mparatorluu bnyesine katlan eski Bulgar dev- lan bir dalm bozukluunun daha da artmasdr.
leti olmad; asl kurban zaferi resmen kazanm "Bulgar-ldren mparator U. Basil'in saltanat
olan Dou Roma mparatorlUunun kendisiydi. s,rasnda doruuna ve .ayn zamanda baarnz ro-
107l'de Seluk Trkleri mparator Romen Diyo- nucuna erien Dou Roma tarm yasalaryla Bu
jen'i tutsak edip Kuk Asya'y igale baadklar gar savalar arasndaki balant phesiz budur;
zaman Bizans'n yazgs belli oldu. savalarn sresi ve yorgunluu arttka, toplum-
Bulgaristan, Dou Roma boyunduruundan sal hastaln baka ve daha iddetli belirtilerinin
kurtulmak iin 1040 ve 10n'de iki vakitsiz ktan de ortaya kmas, bu gr dorular. Bu belirti-
sonra 1185-1187 arasnda mparatorluktan ayrl lerden bir tanesi, Kk Asya'da Nikeforos F()-
may da baard. Ama Dou Roma mparatorluu, kas'n 963'deki baarl darbesiyle balayan, toprak
askeri zafer kovalarken kendi bana bela ettii beylerinin bir dizi isyan hareketidir. Bu saltanat
toplumsal dzensizliklerden bir daha hi kurtu- dknlerinin imparatorluk tahtndan ikayetleri
lamad. Dou Roma snrlar iinde Ortodoks H -ya da ihtiraslar-- yurtseverlik duygularna bas-
ristiyan toplumsal yaaynn bu ada geirdii kn geldi. mparatorluk hkmetine vergi ve as-
derin sarsnt, birbirleri zerinde ok kt etkiler ker veren Kk Asya kylleri de yabanclat.
yaratan iki hastaln patlak vermesine ve ilerle- On birinci yzylda Seluk Trkleri Kk Asya'
mesine yol at. Birinci hastalk tarmsal buhran- nn barna yerleince kyller imparatorluun in-
d; ikincisi de militarizmin azmas; ikisi de uur safsz ver;i memurlarndan ve topraklarna el ko--
suzluk belirtisi saylrd, nk Ortodoks Hristi yan mahau beylerden kurtulduklarna ok sevin-
yanln toplumsal yaps salkl gnlerinde bu diler. Kitle halinde Trkletiler, Mslman oldu-
elertlerden tamamen uzak yaamt. lar. Bu toptan dini ve kltrel dn, kyllerin

210
daha yeni Trk efendileri sahneye .kma.dan ek kskanl" deildi. Dnm dsal bir rastlant
nceleri hem Dou Roma'nn p0ltik reJmnden, dan deil, isel bir itkiden ileri geliyordu. nk
hem de Dou Roma mparatorluunun bir kabus byyen bir toplu\llun genilemesi doaldr, Orto-
gibi zerine kt Ortodoks Hristiyan Uygar- doks Hristiyanln toplumsal tarihinin zel ko-
lndan souduklarn, ona manen yabanclatk ullarnda, genilemenin, genileyen toplumun sr
larn gster-. Dou Roma kyllerinn edndkle tnda zaten yk olan kabusu bytmesi de kanl
ri deneyler o kadar acyd ki, byle davranmasalar mazd. Ayn evde Roma mparatorluunun birden
aslozaman amak gerekirdi. Kyl-askerler d fazla hortlann gezinmesine yer olmad iin Do-
leriyle, trnaklaryla kazandklar zaferlerle Kk u Roma mparatorluu ile kopyas olan Bulgaris-
Asya'y Mslman istilalarnn ykmndap kurtar- tan, Bulgaristan'n Hristiyanl kabul etmesin-
mlard. Ama bu zaferlerin "onucunda ulke koylu- den hemen sonra kanlmaz bir ekilde bir lm-
lerin kendileri iin deil, mltezimlerle zorba top- kalm savana tutumulard. ki putlatrlm
rak beyleri iin yaanlas bir yer omutu. hortlak arasndaki bu kyc kavgada Ortodoks H
Dou Roma tarm buhran byle bi~ felaketle ristiyan Uygarl yklp gitti.
sonulandysa, bunda militarizm hastalgnn kat: Dou Roma mparatorluunun putlatrlma
ksnn da bir pay vardr. Simon'un megalomans s olay ile bunun sonular stnde epeyce durduk,
zoruyla Do~u Roma hkmetinin istemeden gr nk bu trajik hikaye, geici bir kurumun put-
di~i Bulgarsavaar daha sona ermeden hkmet latnlmasnn kt sonularn aydnlatmakla
politikasn kkl bir biimde deitirdi; o kadar kalmyor; ball btnden btnn bir paras
ki, ta br utaki snrlarnda Musluman komu na ve tapnmay Yaradan'dan yarata aktaran
larna kar saldrya bile geti. 926'da, Frat'da putperestliin sapk ve gnahkar yapsn tehir
toprak kazanmak zere bir Dou Roma birlii se- ediyor. Ortodoks Hristiyar:lk sekizinci yzyldan
f~e <Tnderildikten sonra hkmet yz yirmi be sonra, Ortodoks Hristiyan Toplumunun btnne
yl ~~unca saldrgan bir politika izlemekte inat et- gsterilmesi gereken ball tek bir kuruma gs-
ti ve bylece savunma sistemini zayflatt, dar terdi: Dou Roma mparatorluuna. Oysa bu ku-
dan <Tel~cek saldrlara kar aklar verdi, Bulgar rum toplumsal hayatn sadece bir dzeyinde yer
sava~arnn yaratt i gerilimleri &iddetlendirdi. alyordu ve oraya onu diken de kendisine tapan
Militarizm mikrobu -963'den 1025'e kadar subay- insanlar olmutu. Onunc\! yzyldan sonra, Orto-
imparatorlar Nikeforos Fokas, Yani Dzimiskes ve doks Hristiyanln genilemesi Yunanllar gibi
"Bulgar-ldren" II. Basil bu tipin rnekleridir- Bulgarlar da Ortodoks Hristiyan al iinde ku-
imparatorluu gitgide artan bir hzla savalara s- caklaynca putperest toplumun tapnd deersiz
rkleyerek 1071 'deki kanlmaz knty. hazr nesne bsbtn daralarak tekilden oullat ve
lad. kendi yzeysel dzeyinde bile, btn toplumu kap-
Toplumda ne aenge, ne de gven brakan bu sayamaz duruma geldi. 927'den sonra Ortodoks
ituhat politikasna gz dnm& bir ekilde atlan putperestlerin bir politik fetie kar gereksiz ba
Dou Roma hkmeti eskiden mparatorluun llklar biri stanbul'da, br de Preslav'da mer-
kurtarc yan olan lmll ve serinkanll da kezini bulan iki mahalli mparatorluk arasnda b-
kaybettiini gsterdi; bu devlet adam ruhu da el- LJnd. Her iki mparatorluk da evrensel bir yarg
den gidince, Ortodoks HristiyaniJn hayatnda lama alann kutsal haklar olarak talep ettikleri
her zaman bir kabus gibi oturan kurum iyice da- iin aralarnda bir lm-kalm savann balamas
yalmaz oldu. Ama Dou Roma mparatorluu kanlmaz bir eydi; putperestlerin evi bylece
nun eski anlayn kendi antitezine eviren ve by- kendi iinde blnnce, artk ayakta durmasna
iece bu lmcl sonucu yaratan ey, akld blr imkan kalmad. (''')
talih oyunu ya da kt bir ans ya da "tanrlarn

211
25 Davut'la Golyat: Geici BirTeknigeTapnma
DEV-LDURENLElt
138 Yukarda., Davut ile Galiatl, on beinci yzyl tahta oymas.
139 Vietnam gerilla sav~, ada karikatr.
212
imdi durup da tekniklere tapnma olayna ba-
kacak olursak, sava tarihinin, bu gnahn i
lenmesi karlnda ciddi bir ceza alnan klasik
forum olduunu grrz. Davut ile Golyat arasn
daki efsanevi kavgay (I) balang noktamz ola
rak ele alnca, eski tarz askeri teknikleI'le yeni olu
turulmu askeri teknikler arasnda ayn dramn,
bir karlamalar dizisi eklinde yeniden sahneye
konup yeniden oynanduu grrz.
Golyat, srail ordUanna meydan okuduu
lmcl gnden nce ar mzra ve delinmez
zrhyla o kadar yce zaferler kazanmtr ki baka
eitten bir silahlanma olabileceini dnemez ve
kendisim kimsenin yenemeyeceine inanr. Dolay
syla o gn de dmarlanna meydan okurken ara
larndan bir ampiyon seip teke tek dve gn-
dermelerini buyurur; nk karsna kacak ki-
inin de tepeden trnaa zrhl ve kendisi gibi mz.
rakl olacam, aynca, Filisti kahramannn kar-
sna kendi silallanyla dvmeye kacak srail
kahramannn kendisi iin kolay bir lokma olaca-
n dnr. Bu iki fikir Golyat'n kafasnda o ka-
dar kkl bir ekilde yer etmitir ki, Davut'un her-
hangi bir zrh giymeden zerine doru kotuunu
ve elinde de bir sopa oldunu grnce korkaca
yerde gocunur, dmannn bu grnteki hazr
lkszlna karlk seslenir: Ben kpek miyim ki
bana denekleI'le geliyorsun? Bu ocuun ks-
tahInn ocuka bir delibozukluk deil de, tam
tersine, dikkatle dnlm bir manevra olduu
nu Golyat akl edemez (Goiyat kadar Davut da,
Golyat'n kendi alannda Golyat'n dengi olana
yacaru arlarntr, onun iin Saul'un srarla ver-
dii zrhlar geri evirir); Golyat, denekSiz elde
sallanan sapan da grmez, oban heybesinin iin-
de ne gibi belalann gizli olabileceini de akndan
geirmez. Bylece bu talihsiz Filist! trikeratos (
boynuzlu tarih-ncesi gergedan) tantanal bir y-
ryle ilerler ve zrhsz alnn, kmsedi! d
man daha kendi, imdiye kadar hep ldrc ol
mu mzrann menziline gimeden, bir tek sefer-
de cann alacak olan sapan tana hedef eder.
Bu klasik yk bir yandan, silahlanma yan
nn tarihinin de ar ar sergiledii felsefi bir do
ruyu btn zamanlar iin zetlerken, bir yandan
da tarihi bir dnm noktasn belgeliyor; aslnda
bireysel zrhl sava tek bir rakibe yenilmedi, fa
lanksa (dzenli askeri birlik) yenildi. Falanksn
z de kendisini meydana getiren askerlerin dona-
nmlanndan ibaret deildi, bireysel savalardan
meydana gelme barbar sry alp, bir askeri ku
rulu haline getiren disiplindi; bylece, falanks,
dzenli hareketleriyle, eit sayda ve eit derecede
iyi silahl kiilerin birleik olmayan abalarnn on SAVAIN MORFOLOJIsr
kat fazlasn kolayca baarabiliyordu.
lyada'da mjdesini veren kvlcmlarn belli
belirsiz setiimiz bu yeni askeri teknik, kinci
Messeno-Isparta Sava srasnda (.. 650-620)
sava basks altnda kalplanan Isparta falanks
biiminde tarih sahnesine kesin olarak girmiti;
ama falanksn zaferi kesin olmad, nk Ispartal
lar t.. 431-404'deki Atina-Peloponez Savandaki
zaferlerinden sonra "kreklerine yaslanp dinlen-
meyi>< tercih etmiler ve dolaysyla falanks da az
sonra yeni tekniklerle karlaarak y,klmt. Ati-
na'nn knden otuz yl sonra bu galip Is-
parta falanksnn kendisi de bozguna uratlmt: 140 Hoplte savalar. bir kabartmadan ayrnt. 1.0. 400.
390'da Atinal peltastlar (hafif silahl piyade),
371'de ise bir Tebai kolu tarafndan. Bu kol, derin-
lik, arlk ve vuru gcnn eitsiz dallm saye-
sinde eski disiplin kazancn yeni artna gesiy-
le gelitiren nemli bir taktik yenilikti. Ama Ispar-
ta falanks gibi Atina ve Tebai teknikleri de kendi
zaferlerinin kurban oldu. nk t.. 338'de bir
Makedonya birliinin darbesi karsnda her ikisi-
nin de eski zaferleri buhar olup utu. nk bu
Makedonya birli!f,inde birbirlerinden iyice ayrlm
olan hafif sava ncs ile falanks yesi, alr s-
variyle ustaca btnletirilerek tek bir sava gc
haline getirilmiti. II. Eilip ve skender komutasn
daki Makedonya ordusunun yenilgiye uratt as-
keri Gler listesi gerekten uzundur. Ama Lucius
Aemilius Pau]]us'un .. 168'de, Pydna'daki zafe-
rinden sonra syledii, Makedonya falanks gz- 141 Yunan falanks, . yedinci yzyl sonlarmdan bir vazo par-
nn grd en korkun ve rktc manzaray- as.

d>< e) sz, bu birliin gcnn daha da inandrc

bir kant oluyor.
Paullus'un yenilgiye uratt Makedonya bir-
liine vgs, ayn zamanda, lm darbesini indi-
ren Roma birliinin efendisinin, dmann cesedi
banda syledii cenaze nutkuydu. Daha be ku-
ak nceki Atina, Tebai ve Akamenya birlikleri Ei-
lip ile skender'in Makedonya ordularyla nasl ba-
a kamadlarsa, o zamana kadar yenilmeyen tek-
nikIerine kar ksr bir hayranlk besleyen Make-
donyallar da Roma'ya kar duramadlar. Pers m
paratorluunu olduka rahat bir ekilde fethettik-
ten sonra Makedonyallar kreklerine yaslanp
oturmular>< d; onlar b~e dinlenirken Roma Ani-
bal'le korkun mcadelesinden elde ettii deney-
leri .. 197'de Cynoscephalae ve sonra Pydna sa-
va meydanlarnda sonuca vardrarak savama sa-
natnda devrim yapyordu. Roma lejyonu Make-
don falanksn yendi, nk Makedonya'nn hafif
piyade ile falanks btnletiren tekniini ilerIet-
miti; bu sistem eitimi ve donatm tamamen ay- 142 Roma ve Sarmatya svarileri; Trayan stunundan ayrnt.

213
 n, hatta birlik olarak da birbirinden aynlm iki
g arasnda ok ince ve hassas bir ibirlii salan
mas temeline dayanyordu. Son derece uzmanla
nu iki birlik arasndaki bu ince ibirlii dengesi
bir kere bozulacak olursa -rnein, Cynoseepha
lae'de sis ve Pydna'da yer yanklan gibi denetlene-
mez etkenler yznden bozulmutu- birlik de ko-
puyor, daha hareketli ve etkili bir dman kar
snda tutunamyordu. Makedonya ordusunun bu
nemli zayflna karlk Anibal-sonras Roma
ordusu -.. 216'da Cannae'deki felaketten sonra
eski tarz falarksa bal kalmaktan vaz gemiti
stn derecede bir esneklik gelitirmiti; bu s-
tnlk, herhangi bir asker ya da birliin ister ha.-
fif sava ister zrhl piyade rol oynayabilmesin!
ve bir taktikten brne istedii anda geebilme-
sin! salayan yeni tip bir dizili ve donanma ba
lyd. Bireycilikle talimin avantajlann biletiren
bu esneklik, olgunlam Roma askeri dehasnn
karakteristik yandr. Her lejyonerde hafif piyade-
nin hareketliliiyle zrhl piyadenin kar konul-
mazln birletiren ve bu teknli cumhuriyet re-

143 1.8. ikinci ya da nc yzyldan katafrakt (Zrhlara brnm

kargl).

144 Svariye kar svari: Ar zrhl Memluklerin on drdnc yzylda grn.

214
 jiminin son yzyl iiI)de kullanarak -ve ktye
kullanarak- renip ustal~n yetenekli general-
ler elinde incelten Roma ordusu, ateli silahlann
icadndan nce piyadenin elde edebilecei en yk-
sek derecede etkililii kazand.
Ama, tam da bu kusursuzlua eritii anda,
lejyoner, bir ift silahl svari karsnda urad
uzun yenilgiler dizisinin ilkiyle karlat. Bu sva-
riler. sonunda piyadeyi sava meydanndan silecek
olan oklu svariyle kargl ve batan aa zrhl
svariydl. Carrhae'de (1.. 53) sava kazanan ok-
lu svariler Pharsalus'daki klasik piyade arp
masn be yl nceden haber veriyorlard, ama ay
ri zamanda, be yzyl sonra Adrianopolis'de (1.S.
378) lejyoneri nihai yenilgiye uratan zrhl ve kar-
gl svarinin de ncsydler. Bu korkun sava
ta Roma ordusu kendi geleneksel askeri tekniine
fazla gvendii iin yeniidi: Gotik dmanlarnn
basit bir taktik tuzaklarna kurban giden Valens'in
!ejyonerleri bir sradada patlayan gkgrlts
git!" tepelerine inen C') ve skk, aresiz Roma
saflarnda grlmemi kayplar verdiren dman
145 Ateli silahlara kar pala: 1798 Piramidler Sava'nda Msrl
ar svarisine kar dayanamadlar. Romalla,
bundan alt yzyl nceki, piyadelerinin Anibal'in
ar svarisinin insafna kald Cannae savan
da rendikleri dersleri unutmulard; daha nceki
Makedonya falankslar gibi onlar da kreklere
yaslanmlard",; sonunda, Anibal'in birliklerinden
daha da korkun ark tipi bir ar svari karsn
da yenilip gitmilerdi. Roma Cannae'den beri lej-
yonerin Doulu svariler karsnda pek tutuna-
madn grmyor deildi -1.. 53'de Crassus'un,
tS. 26'da Valerian'n, 1.S. 363'de Julian'n byk
yenilgileri- ama piyade tekniinde yeni bir yara-
tc ilerleme yapmamt. Lejyonu dzeltmeden,
kaderine brakmlard; Edirne'de felakete ura
ynca da, yenilen lejyoneri bsbtn kap dar et-
tiler ve yeniden kurduklar ordularna zaferi kaza-
can zrhl svarinin kopyasn koydlar. Akllar
na bundan daha orijinal bir ey gelmiyordu artk.
Zrhl svari, Asur'un ar zrhl piyadesyle
Gebelerin oklu svarilerinin yozlam bir bilei
miydi, ama daha zengi icad edilip, eyerden d
meksizin kargsyla hedefi vurmas mmkn ol
svari ve Fransz piyad~'.
215
 146 Prusya saflar geitte, 1871.

mazdan nce de, egemen duruma gelmiti. Askeri durgunluktan gelen zayflarna iaretlerine kulak
teknik zerindeki bu egemenliini bin y srdrd asmadlar, 1.S. 1798'de de yeni bir teknikle donan
ve btn bu sre boyunca artc bir tekdzelilik m eski bir dmann basknna uradlar. Ermi
iinde Avrupa ve Asya'nn her yerinde grld; Louis'rn dzensiz valyeleririin tannamayacak
ama bu alann genilii, daha imdiden uursuz bir kadar deimi miraslar, Napoleon ynetinlndeki
gelecei iaret etmeye balamt. Bu blm sona ~Tans1Z kuvvetiydi bu gelen. 1516-17 arasnda Os-
.ermeden, zrhl svari kendi kendisinin levha-zrn manl yererilerinin zaferi piyade tekrklerini ye-
l bir kopyas haline gelmiti. Davut ile Golyat niden carlandrr gibi olmu, sonra, on sekizinci
arasndaki efsanevi arpmann bir tekrar olan yzylda Msrl Memlukler Osmanl egemenliine
Nahr Beir (tS. 1258) savanda Irakl ar zhl kar ksmen toparlanarak bamszlk kazanm-
svariler teke tek dvte hafif silahl ve hareketli lard, ama btn burlar Memluklere "ne bir ey
Mool oku svarilerine yenildiler. Bu Moollar G- unutturmu ne de bir ey retmiti. (6) Askeri
ney-Bat Asya'da uzun zamandan beri tannan ve gelenekleri talar, taktikleri ve donannilar yozla-
korkulan tipik Gebe istilaclard. (') Ama onla- rken, Bat Dnyas disiplirli piyade kuvveti tekr-
rn zaferleri de ksa mrl oldu, nk nasl eski ir yeniden kefederek glendiriyor ve artk ate
lalanks yesi zrhla talimi biletirerek baanya li silahlarla donatyordu. Devrim-sonras Fransa'
eritiyse yeni Svari anda da bireyci Mool kah- nn halktan devriip eittii kark ordu artk -
raman Msr Memluklerinin disiplinli ar svan- kntsnn son aamasn yaayan Osmanl yeni-
leri karsnda ksa srede yenildi. Memlukler, tS. eri kuvvetirn iyi kt bir kopyasyd; 1789'da,
1250'deki Mansure savanda tekniklerinin gele- Franszlar Msr' alarak Osmanllarn 1516-17 baa
cekte egemen olacan gstermilerdi. Burada Er- rlarn tekrarlamaya hazr bir durumdaydlar. Mu-
mi Louis'nin Frank ordusu, disiplinli mfreze d- rat Bey'in kendilerine krcesine gvenen kuvvetle-
zenlni bozarak kiisel eref kazanmaya alan rine kar Franszlarn utandrc zaferi drt buuk
valyelerin dncesizce bireycilikleri yznden yzyllk onulmaz durgurluun felaket sonularn
ar bir yenilgiye uramt. (S) ak seik ortaya koydu.
Bylece on nc yzyln sonuna doru Do- imdi ykm zlnci1imizi. zrhl piyadelerin ilki
u Akdeniz'de kimse Memluklerin karsna ka olan Golyat'n zrhl svarilerin sonuncusu olan
maz oldu; Pydna sonras Roma ordusu gibi rakip- Murat Bey'e kadar getirdik. Daha sonraki, daha iyi
sizdi Memlukler; ama Pydna ile Edirne arasnda tandmz halkalar stnde fazla durmamz ge-
geen be yzyl iinde Romallarn yapt gibi rekmez. Ateli silahlar anda Batda gelitiren ye-
Memlukler de "kreklerine yaslanp dirilendiler", ni piyade teknii statik kalmad gibi, tek bir Bat

216
ulusunun srekli tekelinde de kalmad. Fransz niinin ne byk bir tehdit olduunu gremediler.
levee en masse'nn (kitle halinde saldm) Prusya' Hitler ordular 1939-40'da ikinci bir Sitzkrieg bek-
nn kk ama son derece profesyonelordusuna leyerek rahat rahat oturan hasmlarnn bu hayal-
kar baans, yenilen gcn disiplini say fazlal lerini ykt ve onlar bu yeni temel zerinde sava
yla biletinne eklini alan yeni zorlamay baar kabul etmeye zorlad. O zamandan beri, kltlesel me-
makta Franszlardan daha ileri giden bir askeri ve kaniklemenin kendisinin de meydan okumaya u
siyasi dehalar topluluu yaratmasna yol at. Bun- rad
n gryoruz. Bir yanda, atom savann kii
da o kadar baarl oldu ki Prusya'nn 1806-07 sava- lik-diI makinalar karsnda byk apta insan
ndak! yenilgisinin acs 1813-14 Befreiungskrieg seferberlii tarihe karyor; bir yandan da, teknik
ile tamamen karlm oldu. Franszlar bundan hi bakmdan ok daha yksek dzeyde bir askeri G-
ders almadklar iin 1871'de daha da ar bir boz- cn bir noktada yourlatrlmkaynak ve kuvvet-
J(una uradlar; ama sonunda Prusyallar zaferleri leri, donanm ok daha geri, ama kendi setikleri
iin, Franszlarn yenilgileri iin ektiinden daha blgede ve kendi setikleri koullarda savamasn
fazla sknt ektiler. Kendi baarsnn parlakln ok Iyi bilen bir avu gerilla etecisiyle kar kar
dan gzleri kamaan Prusya Genel Kurmaynn ya geldiinde tamamen gsz kalyor. Bylece da-
strateji kuruculuu ilemez oldu, sonu olarak ha eski alarda olduu gibi bizim zamanmzda da
Prusya sava makinas lkenin o zamana kadar kntyle tap'nma arasndaki balantnn pek
grlmemi lde bir kuatma altna alnmasna ok rnei vardr; zellikle son rnein de gster-
yol aarak 1914-18 savan kaybetti. O zaman, Ba- dii gibi, ktlk kiilerin, nesnelerin veya teknik-
tl Mttefikler siper sava ve iktisadi abluka tek- lerin iinde yatan herhangi bir nitelikten ileri gel-
nikIerindeki baarlarna krce gvenerek, Hitler'in miyor' dorudan doruya putlatrrna ediminden
ordularnda gelien yeni mekanize hareketlilik tek- douyor.

26 Roma Papal: Zafer SarholUu

Koros-h)'bris-ate tragedyasnn grnd en genel mad: Papalk kendi inat eeriyle kendine kar
biinlerden biri de zafer sarholuudur. Bu lm- dvd o silah.
cl dl kazanmak iin giriilen mcadele silahl On birinci yzyln ikinci eyreinde Toskan-
bir sa va da olsa, manevi gler arasnda bir at yal Hildebrand Roma'ya yerletii zaman, kendini
ma da olsa, sonu deimez. Manevi alanda kaza- Dou Roma mparatorluu'nun ykk bir ileri ka-
nlm bir zaferin kt sonularnn belki de en rakolunda bumutu. Bizans Toplumunun yozla
dikkate deer rnei, Papalk kurumunun uzun ve m bir kolunun ynteminde olan ehir askeri ba-
hala devam eden tarihinin bir blmnde grlr. kmdan savunmasz, ahlaki bakmdan da tamamen
tS. 1046'da balayp 1870'de kapanan bu b- mf!isti. Hildebrand ve ondan sonra gelenler, bu
lmde Hristiyanin ruhani bakan iki kere ken- aalk ve yabanc ehirde Bat Hlristiyarlnn
di ynetim merkezinde dnyevi bir hkrtdara b0- ba kurumunu yaratmay baardlar. Hildebrand'n
yun emek zorunda kald. 1046'da mparator III. Papaln, dini yetkiyle dnyevi yetkiyi birbirine
Hemi, Sutri Konseyi'nde rakip Papay birden kartran, rnein ba)rahip Hrihor'un kurduu
Pa;alktan indirdi ve kendi adayru orlann yerine Tebai rejimi gibi baka kurumlarla karlatrmak
oturttu; 1870'de ise Kral Victor Emmanuel'in aske- iin allmtr, ama Papaln bu Respublica
ri birlikleri Roma'y zaptettiler ve Papaln Vati- Christiana'snda,zeiklerini benzetme ve aralojiy
kan dndaki son toprak egemenlii kalntlarn le anlatmay imkanszlatran bir benzerlik var.
da elinden aldlar. Bu iki felaketi birbirinden ay En iyisi olumsuz terimlerle arlatmak, rnein daha
ran sekiz yz yl iinde ise ortaa Respublica nceki bir blmde baktmz (1) Dou Roma m
Christiana'snn muhteem kuruluuyla bu yce paratorluk rejiminin tam kart olarak ... Zaten Pa-
manevi baarnn trajik k grld. Bylece palk omi. kar bir toplumsal tepki ve manevi pro-
talih ark tam yz altm derece dnm, Papa- testoydu; byle bir anlatm belki Hildebrand'n ba-
l ola~;anst bir yenilgiden olaanst bir zafere arsn en uygun ekilde verir. Papaln Romas,
ulatrm, sonra gene zaferden yenilgiye gtrm insarlarn kalplerine Antonirlerin mparatorluun
t. Bu en byk Bat kurumunu ykan silah da Pa- dan daha iyi sahip kan ve maddi dzeyde bile,
palk Romasnn d dmarlar tarafndan yapl- Bat Avrupa'da Augustus ya da Marcus Aurelius

217

::~ . luyor, ama te yandan, yeni yetimekte olan Bat
147, 148 Roma Kilisesi'nin alakgtllll ve debdebesi. Beinci yz-
yldan bir Roma mozayii Kilise'yi kendi halinde bir kadm olarak res-
mediyor; on nc yzylda mcevherler taknm bir imparatorie
haline gelmi.
lejyonlarnn hi bir zaman ayak basmaa geni
blgelere yaylan, yce bir imparatorluk kurdu.
Byk fedakarlklarla snrn Ren'den Elbe'ye ka-
dar genileten ve bylece Augustus'un da gcn
aan bir eyi baaran Karloman'n lkesinden de
geniti Papalk; nk Karloman bile Man ya da
Baltk denizlerinin tesine geememiti; oysa or-
taa Papal, Karloman'dan iki yzyl nce B-
yk Gregory'nin Papalndan beri ngiltere'de ma-
nevi egemenlii ele geirmi, sonra skandinavya'
nn manevi fethini tamamlamaya girimiti. Karlo-
man'n lmnden iki yzyl kadar sonra skandi
navya'dan baka Polonya ve Macaristan'n Papah-
a balanmas da tamamland.
Papaln bu fetihleri bir bakma Papalarn s
nrlarn genilettii Papalk Cumhuriyeti'nin ana-
yasasna balyd; nk bu anayasa dmanlk ve
diren yaratnyor, gven ve sevgi duygularn
uyandryordu. (') Papaln Respublica Christiana'
s, ruhan, merkeziyetilik ve tekdzelikle Siyasi e-
itlilik ve yetki farklln biletiren bit sistem ze-
rine kurulmutu. Ruhani iktidarn dnyevi iktidara
stnl anayasa retisinin ana noktalanndan
biri olduu iin, bu bileim birlik sorununu vurgu-
Toplumunu, bymenin onsuz edilmez koullan
olan zgrlk ve esneklik gelerinden de yoksun
kl1rnyordu. Aslnda Papaln ruhani otoritesini or-
taklaa tanmak demek, Bat Hristiyanlnn top-
i umsal birli"ini kabul etme anlamn da iinde ta-
yordu ve bu durum, Papaln boyunduruunu
srtlanan herhangi bir mahalli topluluun siyasi
bamszln da belli lde garantiliyordu; ayn-
ca Papalk boyunduu, on birinci yzylda henz
hafif bir yk saylrd. Papalk yntemiyle doru
dan doruya iliki kurduklar ve bylelikle Bat
Hristiyan Toplumu iinde hak sahibi birer ye ola-
rak tanndklar iindir ki Hristiyanl yeni kabul
eden barbar Macaristan ve Polonya krallklar Reg-
num Teut.onieum (Tton Birlii) tarafndan zapto-
lunrnak ve yutulmak tehlikesini atlatabildiler; oysa
eskiden Saksonlar Karlarnan tarafndan zorla "H
ristiyanlatulm>, rlandallar ve Prusyallar da
daha sonraki yzyllarda ngiliz krall ve Tton
Birlii tarafndan gene zorla uydulatrlmt. (3)
ngilizler gibi Macarlar ve Polonyallar da Papalk
sayesinde, siyasi bamszln kaybetme bedelini
demeksizin, Bat Huistiyan toplumunda ye ol-
marun toplumsal ve kltrel yararlanndan nasip-
lendiler. Gene byk lde Papalk ynetinlyle
bir kar birlii kurulabildii iin Lombardiya'nn
ehir devletleri mparator 1. Frederick'e kar siyasi
bamszlklarn hakl gsterebildiler ve mpara
tor II. Frederick'e kar da bunu devam ettire-
bildiler.

2111
 ortaa Papalnn mahalli bamsz devlet lerini, yeni bir plana gre, daha gen temeller ze-
zlemlerine kar tavn olduka liberaldi; Pepen,
Karloman ve Matilda'nn ard arda yaptklan ba-
lara. dayanarak ruhani yetki dnda dnyevi
yetki de istedii Orta talya blgelerinde bile ma-
halli devletikJere kar yumuak davranyordu.
ehirlerin ehir-devletleiine dnmesi hareketi il-
kin Lombardiya'da ba gstermi ve Romagna,
Ma,rches, Umbria bu yolu izlemilerdi. Hareket
Lombardiya'dan talya'nn baka blgelerine yay-
. lnca Papalk bu eilimi anlayla karlad. t.S. ratc
119S'de III. Innocent Taskanya'da yeni kunlan e
hir-devletleri ligasn resmen tand, aynca Pisa'y
da ligaya katlmaya tevik etti. Bu hayrhah tavr,
Papaln metropoliten blgesi olan Ducatus Roma-
nus (Roma Dkal) iin bile geerliydi. Bu blge-
de Papa, yen doan Tivoli, TuscUum ve Viterbo'-
nun yurttalk haklarn Roma'nn saldrgan yurt-
talarna kar koruyordu. ehirleme hareketi
1143'de Roma'da, militan ve devrimci bir biimde
patlak verdiinde, Papalk ynetimi onunla da uz-
lamakta gecikmedi. 1143'deki Roma ayaklanmas
n 1145'de yeni cumhuriyetle Papa III. Eugenius'un
antlamalar izledi; USS'de III. ClemenVin Papal
srasnda bu antlama metni dzeltildi ve ye-
nilendi.
Bat Hristiyan Dnyasnda prensIerIe ehir
devletlerin ounluunun hi mrn krn
etmeden
Papalk egemenliini tanmalarnn nedeni, Papa-
nn o sralarda dnyevi iktidar alanna ayak atma
en;elleri beslediinden phe edilmemesiydi. Bu
agda P~palk ynetimi toprak zerinde egemenlik
kazanma yarna girmiyordu, ne ada Istanbul
Imparatorlar gibi toprak egemenlii tekelinde id-
dias vard, ne de Byk Otto gibi, Bat'daki Kutsal
Roma Imparatorlarnn Fransa, ngiltere ya da Le-
on'un bamsz krallarya ilikilerinde yaptklan
gibi, kendilerine ncelik tannmasn istiyorlard.
Tamamen genel bir lde, tamamen ruhan karak-
terde bir yetki kullanyorlard; bu yetki herhangi
bir toprak egemenlii yetkisinden apayn bir d-
zeydeydi ve bu dzeyde kald srece mahalli p0-
litik zgrlkler iin bir tehlike yaratmyordu. Pa-
palk hierokrasisi, en parlak dneminde, toprak
hrsna kar usta devlet adamlanna yakr bir ka-
ytszlk gsterirken, bir yandan da Bizans'n Papa-
lk Romasna getirdii eyiz olan ynetim yetisin
enerjik ve giriken bir tarzda kullanyordu. Orto-
doks Hristiyanlkta bu yeti Roma mparatorluu
nun mezardan karlan hortlana bir tz koymak
iin kullanlm, yani bir zorlamamn hizmetine ko-
ulmu, bylece yeni doan Ortodoks Hristiyan
Toplumu dayanlmaz derecede ar bir kurumun
kabusu altnda ezilip gitmiti; ama Respublica
Christiana'nn Romal mimarlan ynetim yetenek-
rinde ykselecek daha hafif bir bina yapmaya has-
rettiler. Papaln rmcek ann incecik telleri on
birinci yzylda ortaa Hristiyanln btn ka-
dar paralar iin de hayrl bir birliin iine zorla-
madan ekti; bu incecik ipek gibi tellerin sertleip
Bat Toplumunun bymesini durduran ve arp
tan demir zincirler haline gelmesi daha sonraki bir
olaydr.
Papaln bu yaratc almasnda hayati ya-
g phesiz ki ne ynetim yetisi, ne de top-
rak egemenlii tuzandan kanabilme baansy
d. Roma ynetiminin bu ada Papaln koruyu-
cu kalkan altnda.bir Hristiyan Cumhuriyetin
yoktan var edebilmesinin temel nedeni, Papaln.
byme aamasnda genileyen bir toplumun ma-
nevi nderliinl bilinli bir ekilde omuzlamasydl.
Hildebrand'nPapal Hristiyan pleblerin sze d-
klemeyen zlemlerini dile getirdi ve rgtledi. On-
lan tek tek bireylerin ya da dank aznlklarn
hlya ve kuruntular olmaktan kararak stn de-
erde, yerlemi bir yetkiye dayanan ortak davalar
haline getirdi. Hristiyan Cumhuriyetinin zaferi,
rahipleri yasa d evlilik ve mali yozlama gibi iki
byk ahlaki kntden artma, Kilise'nin haya-
tn dnyevi ktidarlarn mdahalelerinden ve Do-
ulu Hristiyanlarla Kutsal lkeyi Mslman Trk-
lerin penesinden kurtarma kampanyalan arasn
da kazanld. Ama Hildebrand Papalnn btn
eserleri veya en iyi eserleri bunlardan ibaret deil
di. Hildebrand zamanndaki byk Papaln bal
ca erdemi, soylu eylerin tohumlanlli kefetmek ve
byle bir rnn hasadn toplamay bilmesiydi; bu
deha, hal seferine kan Kilise militannn kut-
sal sava.. larnda deil, niversiteler ve tarikatler
gibi umut veren kurumJar verimli bir ekilde ekip
evirmekte ya da Bat Hristiyan Dnyasnn en
sekin yeteneklerini Papalk ynetiminin hizmeti-
ne toplamakta kendini gsteriyordu.
Hildehrand'n Papalnn ykl da douu
kadar olaanst bir manzaradr; r!k ykselir-
ken sahip olduu btn erdemler, kmeye bala
dktan sonra kendi kendilerinin tam antitezi olur-
lar. Maddi gce kar manevi zgrlk iin savaan
ve kazanan ruhani kurum, imdi kendisi, Bat H
ristiyanlnn toplumsal yapsnda skp atmaya
alt hastala yakalanmt. Bir zamanlar kut-
sal eylerden kazan salamaya kar sava aan
Papalk imdi btn dnyasndaki papazlara, her-
hangi bir dnyevi ktidardan almay.. yasaklad
ruhani tercihler iin Roma'ya hara verip makbuz
almasn tlerneye balamt. Manevi ve fikri
ilerlemenin beyni ve cephesi olan Roma Kuria's
(Papalk Divan) -manastr hayatn yeni yk-
sekliklere eritiren azizler ve niversiteleri yarat-
219
PAPANIN GSTER1ILtGt 149 Ata binmi Papa, Roma'nn imparatorluk geleneinden alnma
bir egemenlik motifiydi. On nc yzyldan, Konstantin'in Arma-
an1D1 gsteren bir freskte mparator, Papa T. Sylvester'e Roma'nn
egemenliini balyor, sonra da. onu ehre gtryor.

makta olan bilginler iin bir kuvvet kaynayd bu mi fiziksel zor rejimi manevi klcn darbelerine
meclis- imdi bir manevi muhafazakarlk kalesi hi kulak asmayabiliyordu; ite byle durumlardan
haline gelmiti. Mahalli di,inyevi trediler, yani Ba- birinde Roma Kilisesinin Militan Sfenks bilmece-
t Hristiyanl Dnyasnn ykselen yresel dev- sine cevap bulmak zorunda brakld. Tanr'nn as-
ietlerinin prensieri, Papaln, kendi otoritesini et- keri, artk ilerleyememek pahasna manevi olmayan
kili klmak iin ustaca gelitirdii mali ve idari silahlar kullanmaktan kanmal myd? Yoksa
aralarn rnlerinden, bunlarn aslan payndan, Tanr adna eytana kar savarken dmann
Hristiyan Cumhuriyetinin egemen ruhani iktida- kendi silahlarn m kullanmalyd? nk dma
rn yoksun klyorlard. Kk bir blgede siyasi n siperinden skp atmann tek yolu onu kendi ba-
egemenlie sahip olmak da bu kaybn acsn gide- rutuyla atelemekti. Ama bu iki yoldan hangisi
recek bir avuntu deildi. Baka herhangi bir ku- gerek Hristiyan imalUna uygundu?
rum, Tanr'nn dmanlarna, kfr etmek iin bu Reform yapmak isteyen Papa VI. Gregory tS.
kadar ok frsat verdi mi tarihte? (5) Hildebrand 1045'de Papalk grevini stlendiinde, soru ok
Papalnn k yaratcln yazgs inceleme- acil ye pratik bir biimde karsna kt. Bir reronn
mizde imdiye kadar karlatmze~ ar peripe- arac olarak hizmet grecekse, Kutsal makarnn et
teia olaydr. Bu, nasl ve niin oldu? . kili bir biimde rgtlenmesi gerekiyordu; rgtlen-
Naslolduu, Hildebrand'n kariyerinde kayda mek iin para gerekliydi; ama gerekli kaynaklar
gemi ilk ilemde sezinlenir. yoktu; nk eski Papaln Patrimonla petri gelir-
Rcma Kilisesi'ndeki yaratc kiiler on birinci leri Patrimonla ile birlikte ortadan kalkmt, hac
yzylda bir Hristiyan Cumhuriyeti kurarak Bat larn baladklar ise Sen Piyer Kilisesinin alta
DnylU:n anariden kurtarmaya alrken, poli- nndan, Ducatus Romanus'un serseri soylular tara-
tik bir dnya dzeni kurarak uluslararas anariyi fndan alnyordu. Byle dini yerde yaplan hrsz
. ortadan kaldrmaya alan biz bugnk varisleri- ln Papalk ve Hristiyan Cumhuriyeti karlarna
nin karlat ikilemle karlamlard. Amala- zarar verdikten baka, kendi bana da kt bir su
rnn z, fiziksel zor yerine manevi otorite rejimi- olduu tartma gtrmez bir gerekti. Bu hrszla
ni getirmekti, iddete kar mcadelelerinde en rn herhangi bir manevi uyarya kulak asacaklar
stn zaferlerini kendilerine kazandran silah, ma- da yoktu. u halde, bu apak olayda zora zorla kar-
nevi kllaryd. Hildebrand t.S. 1076'da tmparator lk vermek hakl gsterilebilir miydi? VI. Gregory,
IV. Henri'yi tahttan indirir ve araroz ederken fizik- Hildebrand' kendine capellanus (apel papaz) ta-
sel zora hi ba vurmamt; ama Papa'lUn kanatl yin ettii zaman bu sorunun cevab verilmi3ldu;
szlerinin manevi etkisi, tmparatorun Alpler-tesi nk Sen Piyer Kilisesinin altaru da, zerine y
uyruklarn ylesine sarst ki birka ay iinde Hen- lan armaanlar da korumak, capellanus'un iiy
ri Canossa'ya geldi. Ama baka durumlarda, yerle- di; Hildebrapd hemen asker toplay.p serserileri zor-

220
150 On beinci yzyldan bir resimde ayn motif tekrarlanyor: mpa
rator Friedrich Barbarossa, 1177'de mparatorla Papa'nn uzlamas~
dan sonra, papalk otoritesine boyun ediini gstermek iin Papa ill.
Alexander'i Roma'ya gtryor.

la kap dan ederek bu grevini yerine getirdi.

Hildebrand grev banda bu ilk admlli att
nda eyleminin isel ahlaki zellii henz belirsiz
ve yorumlanmas gt. Ama krk yl sonra, son
saatlarn yaarken, iin gerek z biraz daha gz-
le grnr hale gelmiti. .S. l085'de, Saleroo'da,
srgnde bir Papa olarak lm deinde yatyor
du, zamanla Sen Piyer Kilisesi a!tarnn basamak-
larndan yaylarak btn Bat Hristiyanln kap-
layan askeri mcadelede yardmc olmalar iin
kendisinin ard Normanlar Roma'daki kutsal
makamn yakp yama etmilerdi. Hildebrand ile
IV. Henri'nit fiziksel atmalarnn doruu, iki
yzyl sonra IV. Innocent'le II. Frederick arasnda
lmne giriilecek ok daha korkun mcadelenin
habercisi gibiydi; IV. Innocent'in Papal srasn
da ise Hildebrand'n davrannn anlam daha ak
c!acaktl. Zora zorla karlk verne alternatifini se-
mekle Kiliseyi yeni bir yola sokmutu Hildebrand;
bu yeni yolda dmanlar olan Dnya, Beden ve
eytan, Yeryzne indirmeye alt Tanr Kenti-
ne kar zaferi kazanacaklard.
Papalk, ruhlardan kovmaya alt fiziksel
~iddet ifritine yakalandysa, bu, teki Papalk er-
dem1erinin de niin kendi kartlar olan kusurlara
dntklerini aklar. nk manevi klcn yeri-
ne maddi klcn konmas, baka her eyin birrr yan
wnu olarak izleyecei lmcl ve temel deiim
dir. Bir zamanlar kutsal eylerden para kazanmay
yasaklayan Papalk imdi vergi sistemi kuruyor,
bunu gelitiriyordu, nk Papalk Maliyesi srekli
para talep ediyordu, nk Papalk ile mparator 151 Papa ID. Nicholas ile konuan Dante, Papal tamah ve
luk arasnda srekli tekrarlanan savalard!O\ para msriflii dolaysyla knyor.

221

152 PAPALICIN ALAKGNLLLC Papa Vll. Greguar'
n Roma'dan kovuluu. Greguarn en yksek dini ve dnyevi kud-
reti eline geirebilme abalar onu mparator IV. Henry ile srek-
li atmaya srkledi. l077'de Kanassa'da bartlar, ama Henry
sonradan Greguar' Papalk tahtndan indirdi, Greguar, gney
talya'da srgnde ld.
153 Kendi kendini sa'nn vekili olarak" tayin eden m. Inno-
cent: Roma'da, eski Sen Piyer'deki bir portre.
222
gerekliydi; Papalk bir gn Avignon'da rakip dn-
yevi glerden birine teslim olunca, Bat Hristiyan
Dnyasnda Papaln zamanla kendine kazand
idari ve mali kudretin tamamn bu mahalli dnye-
vi prensIerden birinin erge ele geirecei de artk
belli olmutu. Papalk Kutsal Roma imparatorluu
ile lmne atmas sonucunda takatn kaybe-
dince kendini mahalli dnyev devletlerin insafna
brakt, onlar da, ortaa tarz savamak iin edin-
dii ar zrhlarn yama ettiler. Papaln bu ya
maclardan bulduu tek avunma, mahalli dnyevi
prensierin Papalktan yamaladklar eyler kar
lnda lutfen izin verdikleri kck bir toprak
egemenliiydi. Bu yeni toprak egemenlii datm
na boyun een -ya da boyun emek zorunda ka-
lan- Papalk artk kar konulmaz bir gelgit ze-
rinde srklenmeye kendi kendini mahkum etmi
ti. Reform okundan sonra Papaln muhafazakar-
Ik tavrna saplanmasnda da, phesiz, artk ken-
di kaderini kendi belirleyemediinin, dalgaya ka-
plp siiklendiinin bilincinde oluunun da psiko-
lojik etkisi vard. Gnll insiyatif gcn kaybet-
tiine gre, gvenliini durgunlukta aryordu. By-
lece yalnz Protestan Reformunun teolojik ve hiye-
rarik yeniliklerine kar gzn yummakla kal-
mad, modern Bat fiziksel bilimlerinin yenl keif
lerini ve modem Bat toplumsal felsefesinin yeni fi-
kirlerini de grmezlikten geldi.
Belki imdi, Papaln nasl bu olaanst pe
ripeteia akbetine uradn biraz olsun cevaplan
drabildik. Ama olaylar dizisinl betimlerken ayn
zamanda nedenl aklayamadk. Papaln her
alanda knn manevi kl yerine maddi klc
tercih etmesinden ileri geldii tezirnizde hakl ola-
biliriz, bu lmcl deiimin Hildebrand'n kamu
hizmeti hayatnda att ilk admla baladn sy
lemekte de hakl olabiliriz. Ama Hildebrand'n zo-
ra zorla karlk verme yolundaki ilk kararnn b
tn Hildebrand giriiminin ykmna yol at bir
olgu olarak ortaya ksa ve kantlansa bile, bu, ola
nn apriori byle olmak zorunda olduunu kant
lamaz. Tek bana bir Hildebrand tragedyas, ma-
nevi amalar iin maddi aralar kullanmann teh-
likeli bir oyun olduu yolundaki basmakalp sz
karutlar sadece. Ama tehlikeler karsnda yaa
mak, hayatta olmann kanlmaz koullarndan bi-
ridir. Ayrca tehlikeli manevralara ba vumlursa
yenilginin kesinleeceinl gsteren bir ahlaki yasa
da yok. Hildebrand olaynda bir felaket olduunu
gstermek yetmez; in sorusuna da cevap verme-
miz gerekiyor.
Ortaa Papal nlin kendi aralarna kle
oldu, niin, maddi aralar kullanmakla; o aralar
kullanmasnn gerekesi olan manevi amalara
eriekten vaz geerek kendi kendine ihanet etti?
Papaln nihai yenilgisinin nedeni, grlyor ki, sarlkla, cinayetle, rza gemeyle, cinsel sapklkla
balangtaki zaferin o zaman tahmin edilemeyen ve aile ii cinsel ilikiyle suland. (7) Drt yzyl
sonularndan douyor. Zora zorla karlk verme- dan biraz ksa bir sre iinde dnyeviliin zehiri
nin tehlikeli oyunu bu durumda lmcl bir sonu herhalde iyi ilemiti ki iki sahne arasnda bu ka-
verdi, nk bir kere, oyun fazlasyla baarl ol- dar keskin bir kartlk olabilmit.
mutu. Kutsal Roma mparatorluu ile mcadele- Bir Papann silah zoruyla Gney talya'y isti-
lerinin ilk aamalarnda bu tehlikeli manevrann la ettii, erefsiz bir yenilgiye urad ve derdin
kendilerine kazandrd baarlarn bysne ka- den ld bir ift benzer sahne daha var tarihte.
plp sarho olan Papa Vll. Gregory ile onu izeyen Bilinci sahnede, Papa x. Leo, Normarlar tarafn
ler zor kullanmakta direttiler, bu ii anya vardr dan tS. 10S3'de bozguna uratlyor; ikinci sahne-
dlar, sonunda ara ama haline gelerek kendisini de ise Papa v. Innocent tS. 12S4'de Manfred kar
kullananlarn yolunu artt. VII. Gregory, Kilise snda yenilgiye uruyor. Dtan bir baka gre, ga-
reformunda nne engel kard iin mparator lipIerin elinde Leo, Innocent'e orarla daha kaba bir
lukla savayordu, ama v. Innocent iki yzyl son- zulme uramt; ama iki olay gerekeler ve zihni
ra mparatorluk iktidarn ykmak iin mparator tavrlar asndan deerlendirirsek, daha byk ah-
lukla dvt. Hildebrand Papalnn k m- laki yenilgiye urayann Innocent olduunu gr-
ros-hybris-ate dramnn son derece trajik bir tem- rz. Papa Leo, hem Dou hem de Bat mparatorla
siliydi. rnn dnyevi glerinin de yardmyla, tamamen
Bu Leitmotiv'in ileyiini iki yoldan dorulaya dk seviyeli bir haydut ve serseri etesine kar
biliriz: Oyundaki ilk ve son sahnelerini karlat bir polis harekat yrtyordu. Kalbini kran da
rarak ya da bir btn olarak olay rgsn analiz yenilgisi deil, kendi davasn benimsemi insanla-
ederek.
rnein bir Kutsal Roma mparatorunun top-
lantya ard bir Kilise konseyinde rakip Pa-
pa adaynn kp konutuu, dardan baknca
benzer, ama ieriden baknca farkl sahneleri, aday-
lardan ikisinin sahte bulunup kovulmasn, n-
csnn ise makamndan ekilmeye zorlanmasn
dnn. tS. I046'da mparator III. Henri'nin top-
lad Sutri Sinodu tarafndan bu ekilde makanun-
dan vaz gemeye zorlanan Papa, VI. Gregory idi;
14IS'de de, mparator Sigismund'un himayesi al-
tnda toplanan Konstans Konseyinde Papa XXIII.
John ayn akbete urad. Dandan baklnca iki
sahne arasnda hi bir fark yok gibidir, ama iki
protagoniSt arasnda bir ahlak ve dnya gr
fark vardr ki, arada geen drt yzyln Papal
nasl bir ahlaki kntye urattn iyi gsterir.
Papa VI. Gregory dnyevilikle ilgisi olmayan, aziz
yaradll bir adamd, Papalk grevini deersiz
vaftiz olu Papa IX. Beneclict'den kurtarmak iin
parayla satn alm ve bylece teknik adan, kutsal
eylere para katma suunu ilemiti. VI. Gregory'
nin mahkum edilmesi, btn Bat Hristiyaninn
fkesini uyandran bir adaletsizlikti; nitekim Hil-
debrand da bu nederle hayatlU Kiliseyi keyfi "Se-
zar-Papalk ynetiminden kurtarmaya adamt.
Ama bu adli adaletsizlik ediminin kurban hi sz
lanmadan yargy kabul etti ve onaylad. Konstars
Konseyinin Papa XXIII. John olarak karlarna
almak zorunda kaldklar, 1nsarlln en soysu-
zu (6), condottiere (cretli asker) Baldassere Cos-
sa ise hi de byle bir kii deildi. "Kat ve tutuk-
lanarak geri getirildi; hakkndaki en kepaze sula- 154 Aziz Francis'in koruyucusu IX. Greguar, eski Sen Piyer'deki
malar aa karlmad; sa'nn vekili sadece kor- bir mozayikte.

223
rn lxiazlanmas oldu. Oysa IV. Innocent, yenilgi-
ye uram ve lm bir dmann oluna kar sa- sundaki atmann kanlmaz sonucu olarak hakl
va amt ve bu dmandan o kadar nefret edi-
yordu ki bu amansz kan davasn ikinci ve nc
kuaklara kadar srdrmeye hazrd. Babasnn
saldrgan ihtiraslarndan vaz gemi, sadece huzur
iinde oturup rahat etmekten baka bir ey dn
meyen bir prensi babasndan kalma krallndan
kovmak zere savaa girmi ve bu sava dman
nn lkesinde yrtememenin acsndan lmt. nanm olabilir. Kilise bu nc prangadan kur-
Askeri adan Leo'nun da, Innocent'in de seferleti
yaklak olarak ayn ekilde sonuland, ama iki gi-
riim ahlaken kyas kabul etmez; bu ahlaki uurum
da arada geen iki yzyl iinde Papaln geirdii
manevi yozlamann bir gstergesidir.
Bu karlatrmalardavarln sezebildiimiz
koroshybrisate'nin ileyii, oyunu bir btn ola-
rak ele alp olay rgsn incelediimizde daha da
a~k seik grlr. Bilinci perde tS. 1046'da, Hil-
debrand'n kamu grevinde att ilk admlarla a
lr; Hildebrand, Bat Hristiyan Dnyasnn bitki-
sel uyuukluundan uyanmaya balarken Papal
n karsna ne gibi bir meydan okuma getirdii
ni anlam ve kabul etmi bir kiiydi. Ancak sefa-
Ietten duyular kreimi bir toplumda -Karloman
kuann alacakaranlndan Byk Otto'nun a
fana kadar Bat HIistiyanll bu durumdayd
ahlaki nderlik, Roma Papalk makam gibi, taIihi-
nin o sefil dneminde, kendini iyiden iyiye rezil et
mi bir kurumun eline braklabilirdi. Bat Dnyas
manevi uyuukluundan syrlp bir btn olarak
daha iyi bir hayat aramaya balad zaman Pa-
palk makam iki alternatifle i kar karya kald:
Ya o .an ahlaki merdiveninin en alt basaman
dan bir srayta en st basamana trmanacak
ya da o gnk rm durumunda boyundurua
kstrlm olarak kalacak ve krallnn sayfp par-
alanp Medlerle Perslere sunulduunu seyrede-
cekti. (H) te bu anda Hildebrand, Kilisenin, Bat
Dnyasnn manevi nderliindeki iddiasn kesin-
letirmek gibi muazzam bir greve adayolarak or-
taya kt; otuz yllk dev almalardan sonra im-
kansz baard. 1075'e kadar, Bat Dnyasnda ra-
kipIerin cinsel ve mali yozlamalarna kar yr-
tlen ikili sava kazanlmt; zaferi kazanan da,
daha bir yzyl nce, dklyle Bat Kilisesi- 1k onuruna belki de hi bir zaman kendini tama-
nin en byk skandallarn yaratan Roma Papalk
makamnn ahlaki azmiydi. Papalnn nc y ama bu manevi zafeti izleyen olay bir sonu deil,
lndaki bir zafer annda Hildebrand kanlmaz ol-
sa da, ardndan f~laket getireceinden phe edile-
meyecek bir adm att. tS. l075'de Hildebrand sa-
va cephesini salam alan olan metres tutma ve
dinden para kazanma ilerinden, hi de salam ol-
mayan resmi tayin alanna geniletti.
Belki mantken, tayinler konusundaki atma,
224
metres tutma ve dini ilerden para kazanma konu
gsterilebilir; yalnz bunun iin, bu mcadele de
Kilisenin kurtarlmas yolundaki tek mcadelenin
ayr grnmleri olarak ele alnmaldr. Grevinin
bu etin dnm noktasnda Hildebrand da Kiliseyi
Vens ile Mammon'a klelikten kurtarmann dn-
yevi ktidara politik bamllktankurtulu s~lan
madka, bouna kaybedilmi zaman olduuna
tuln:adka, nsanln yeniden douu iin giIi
mes gereken kutsal ilerden alkonmu olmayacak
myd? Ama bu iddia, Kilise ile dnyevi ktidar
arasnda sahici ve verimli ibirlii imkannn 1075'
de gerekten tamamen ortadan kalkp kalknad
sorusunu sormay zorunlu klyor. Bu soru sonldu
unda, en az iki nedenden tr, kantlam~ zahrne-
tine Htldebrand'n girimesi gerekiyor.
Bir kere, ne Hildebrand ne de partizanlan
-1075'de Hildebrand'n dnyevi iktidar tarafndan
dini tayin yaplmasn yasaklayan fermanndan ne
nce ne de sonra- Kilisenin ruhani yneticiletinin
seiminde dnyevi ototitelerin oynayacak meru
I)ir rolleri olduunu inkar etmeye kalkmamlar
d. Ikincisi, 1075'de tamamlanan otuz yllk sre
boyunca, eski metres tutma ve dinden para kazan-
ma sorunlar atmasnda Kutsal Roma mpara
torluu ile Roma Papalk makam el ele alma
mkan bulmulard. Bu koullarda, rahip tayini
konusunda dnyevi otoritenin mdahalesini snr
lamak ya da yasaklamak yolunda kararl bir politi.
kaya ihtiya duyulmas en azndan tartlabilirbir
eydi. Zaten Hildebrand I075'de ipleti koparmaya
karar verm olmasayd, yeni ve verimli bir ibirlii
dnemini balatabilecek yeni bir uzlamaya varl
mas mm~nd.
Hildebrand'n yapt iin ciddiyeti, onu izle-
yen felaketin boyutlarndan da kolayca anlalyor.
Hildebrand bu tayin sorununda, otuz yldr Papa_
la kazandrd manevi prestilin tmn kuma-
ra soktu. mparator IV. HenIi'nin AIpler-tesi bl-
gesindeki Plebs Christiana (Htistiyan Plebler) ze-
rndeki vicdani etkisi de, Sakson silahlarnn da
yardmyla, mparatoru tS. 10n'de Canossa'ya ge-
trecek kadar kuvvetliydi. Canossa olay imparator-
myla kurtaramad bir darbe vurmu olabilir,
br yenilemeydi; yani Hildebrand'n iki yl nce ba
latt savan yenilenmesi. Bundan sonraki elli yl
nde meselenin yattrlmasna alld, ama a-
tma Batnn toplumsal yapsnda bir yara gibi
kald ve buhranlar ne zaman sktrsa yeniden
alma eilimi gsterdi. Hildebrand'n 1075'de tu-
tUturduu ate yz yl sonra hala alevalev ya-
nyordu.
155 Aziz Francis, Bayan Yoksulluk ile evleniyor. Eski manastr mezhepleri iin yoksulluk nefsi kr-
!etme rejiminin doal bir parasyd; ama Francis yoksulluu, sa'nn hayat ynetiminin ideal biimi
olarak seti.

225
 Tragedyann ikinci perdesi Papa III. Innocent'
in zamanna (tS. 119.81216) raslayan bir dinlenme
sresi ile alr. Almanya i sava sonucu ikiye ay
rlm, Sicilya'nn ocuk kra,l Frederick de Papa'
nn velayetine girmitir; bu durumda gen Papa,
Hildebrand'n hayal ettii ekilde Hristiyan Cum
huriyetinin Bakan roln oynayacak frsat bul
mutu. III. Innocent gerekten de Hildebrand Pa
palnn Sleyman' ya da Kanunl Sleyman' ya
da Harun Reid'i olmay becerdi. Parlak bir rold
bu, Papa da dorusu roln iyi oynuyordu; ama
Innocent'in papal gerekte, yzeyden grnd
kadar kazanl Cmad. Bir eylem adam olarak hi
phe yok ki soylu bir kiiydi; ama bu soyluluk az
ck bir hybris'le lekeleniyor ve biraz da kaln-kafa
llkla ktleiyordu. Hal seferi silahn kullan

tarz, yarglarnda yanlma paynn nemli olduu

156 Papalk Jbilesi'ni balatan VIll. Boniface; Arnolfo di Cam-
bio'nun yapt sylenen bir heykeL.
157 Tahttan indirilen Papa
XXill. John'un yerine geen V.
Martin; bronz madQ.lyon.
nu gsterdi. Hohenstaufen Hanedanyla ve mpara.
torla ilikisi, ayrca, kuann en byk insan
olan Aziz Francis'e kar tavr da bu noksann a
a vurur.
Innocent Papa olur olmaz Suriye'de Eyyubi ku
atmas altnda kalan Frank beyliklerinin kurtarl
mas iin hal seferi amak yolunda vaz vermeye
balad. Ama bu giriim tamamen ters sonu verdi,
nk Batl Hristiyan hal ordusu ilk 'hedefinden
vaz geerek seferi Dou Roma mparatorluu'nda
ki Hristiyan kardelerine kar anlamsz ve yak
ksz bir kampanya haline getirdi. Bu ac durum
ka~lSnda, Innocent, Bat Hristiyanlnn erefi.
ne reziice bir leke srldn grerek byk bir
perianla dt ve gerekten idealist olduunu
inandrc bir ekilde gsterdi. Ama soylu bir ruha
sahip olduuna inandmz iindir ki, 1204 dersin
den topu topu drt yl sonra, hem de yabanc Orto
doks Hristiyanlk diyarnda deil de Languedoc'da,
yani kendi Hristiyanlk alannn merkezinde, gene
Hristiyanlara kar Hristiyanlarn seferini dzen
lerken grnce, bsbtn ayoruz. Fransz Ha
llarnn stanbul'u yama etmesi karsnda b
yk znt duyan Papa, bu Fransz ruhanl uyruk.
larnn, hem bu sefer Papa'dan da resmen izinli ola
rak, Bat Respublica Christiana'snn en zengin
eyaletlerinden birine salverildiklerinde daha az
hayvanca davranacaklarna m inanyordu? Inno
cent, kendi eliyle serbest brakt korkun iddet
ve ktlk kUvVetlerini bu sefer bir nceki sefer
den daha iyi denetleyebileceine mi inanyordu?
Innocent hal seferlerini ocuka bir becerik
sizlikle yzne gzne bulatrd, ama ayn bece-
riksizlik mparatorluk ve Hohenstaufen sorunlar
n ele alnda da grlr. imparatorluk kavgasn
da Hohenstaufenlere ka~ tarafa krlemesine ka
tld, ama sonra kendi destekledii aday, Bruns
wickli Welf Otto, imparatorluk tacn elde edince il

226
kin Papaya kazk att. Bu durumla karlaan Inno-
cent bula bula, daha nce bir Hohenstaufen'i kov
mak iin destekledii Welf'i kovmak iin bir Ho-
henstaufen'i kavgaya sokma aresini buldu. Bu-
nunla da kalmad. Bu ie adayolarak Sicilya tac
n zaten banda tamakta olan bir olam seti;
Bu ocuk Innocent'in yardmyla !mparatorluk
tahtna da gerekten oturabilseydi, babas Henri'
nin, Roma Papaln iki ate arasnda brakma ta-
sarsn gerekletirebilcek duruma gelebilecekti.
Geri Innocent 1216'da lrken gen Frederick'e
yemin ettirmi, imparatorluk tacn alrsa Sicilya
tacn oluna devredeceine dair sz almt, ama
bu sze uyulmas iin ortada herhangi bir garanti
yoktu. Bylece Innocent, on sekiz yl nce son dere-
ce rahat politik koul1arda eline teslim edilen b-
yk kurumu Roma'nn eski dmarlar olan mpa
ratorlarn, IV. Hemi ile Frederick Barbarossa'nn
varisine brakyordu.
Innocent himayesi altna ald iki insann da
kiiliini sezmeyi becerememlti, ama ayn sezgi
yoksunlu:unu Aziz Francis'e kar tavrnda daha
da ak ekilde grrz; burada, kaln kafallkla
hybris arasndaki izgiyi ekmek de zordur. Inno-
cent'in bu erni kiiye kar \ik tepkisi olumsuzdu,
158 Pinturicchio, Aeneas Silviuss Basel Konseyine Yola kar
wnradan fikrini deitirdiyse bunun da sorumlusu ken; Papa II. Pius'un hayatn canlandran on duvar resminden
Innocent deil Assisi Bapiskoposu ile, Innocent'in birincisi. Siena, 1505-07.
Kuria'snda Francis'in tek koruyucusu olan gelece-
in Papa IX. Gregory'siydi. Innocent'in soukiuu 159 Basel Konseyinin mhru. Papalk otokrasiyi elden brakma
maya abalarken, Konsey Hareketi ard arda birok yenilgiye u
Francis'in bykln anlamamasndan m ileri ramt.
geliyordu, yoksa buna kar kaytsz . olmasndan
m? ann en derin manevi hareketine kar ka-
ytszl ilere dalm bir insann unutkanlln
m,.yoksa bir artstokratn kibrini ml yanStyordu?
Haydi imdilik Innocent'in durumunu kesirleme
mi sayalm ve hybris suundan beraat ettirelim,
ama ortada bir baka olay daha var ki burada bu
sulama geri alnamaz. Daha ncesi Papalar kendi-
lerine Piyer'in Vekili demekle yetindikleri halde
Innocent sa'nn Vekilj,> nvanm ald. Bu, mes-
lekda Permzci Yahya stanbul'da kendini Evren-
sel Patrik ilan ederken Servus Servonn Del (Tan-
r'nn hizmetkarlarnn hizmetkar) nvann alan
Byk Gregory'nin alakgnl1Wnden kesin
bir kopmayd. Hildebrand'nki gibi III. Innocent'in
karar yanll da, en iyi sonularyla karlatm
larak anlalabilir; nk Innocent'in Papa olma-
syla ortaya kan rahatlama onun lmnden son-
ra srmedi. Bunu Papalkla mparator II. Frede-
rick arasnda patlak veren ve iddeti bakmndan
Papalkla mparatorluk arasnda olagelml btn
savalar geen sava izledi; bu sava Bat Avrupa'
da Bat Topluhununafandan beri benzeri grl-
meml bir ykm ve sefalet yaratt.
Papalk tragedyasnn nc perdesi, 13 Ara.-

227
lk 1250'de alr; bu, II. Frederick'in ani ve VakitslZ
lmnn tarihidir. imdi Papa IV. Innocent'in
temsil ettii (.S. 1243-54) Papalk Bat Hristiyan
Dnyasnda barn yeniden kurulmas iin bu fr
sat frsat bilecek mi, yoksa Frederick'in slalesine
kar alan kan davas ac sonuna kadar srdr-
lecek mi? Bu yeni a Anibal Savann korkun
sonularna aldr etmeyen Innocent yl nce,
Frederick ya da oua.nridan herhangi bir Kral ya
da mparator kaldka bar yapmama karann
. aklad zamanki tavnn srdrmekte srar etti.
Sadece bir yanl karardan ibaret kalmayp ayn
zamanda ahlaki bir sapma da gsteren bu deklaras-
yon, Hildebrand Papalnn intihar karar oldu.
Inn0Cent'jn kendinden sonra Papalk maka-
mna oturacaklara brakt miras bu amansz d
manlk tutumuydu; bu politika, Frederick'in oul
lar lp soyu kuruduu zaman nihayet sona erdi
(Manfred 1265'de savata, Conradin de 1268'de dar-
aacnda can verdiler). III. Innocent'in kendini
sa'nn' VekilD ilan ederken, IV. Innocent'in de
Frederick'e kar itii amansz anta Frederick'in
ocuklann da kartrrken tn1attklan hybris no-
tasn nc bir kez alan da Papa VIII. Bonifaee
oldu (. S. 1294-1303). Bonifaee, tam da yzyln
dnmnde, Papalk Jbilesi kurumunu kurdu.
Kutsal 1300 ylnda Roma'ya koan haclan grn-
ce Boniface bu insanlann kendi blgesel kudretinin
tan old uk1ann sand. Papaln Kartaca Sava ama Papaln kendini dndkleri kadar Hristi
lar korkun sonlarna eritikten bir kuak sonra
hiUa Papala sava vergisi demek zorunda bra
klan uzak tara papazlarnn homurdanmalann
da hi iitmiyordu. Dnyevi tiranla kar Papal
n tiranln desteklemek iin ne papazlarn ne de
Plebs Christlana'nn hayatn ve servetini tehlikeye
atmayacan anlamyordu. Hildebrand'n ars
na nasl kotularsa kendi ansna da yle davra-
nacaklarn sand. Bu yanl anlayla Fransa Kra-
ln kzdrp klcn .ektirdi, sonra dosdoru o kl mento gesinin katlmasyd. Papalk bu konuda
cn sivri ucuna kotu; kendi ruhani topu atei
karsnda her trl dnyev! silahn eriyeceine
inanyordu.
Bu intihar hareketinin sonucu Papa'nn Anag-
ni'de tutuk1anmas, Avignon'daki Babil Esareti
ve Bat Hristiyarln ikiye blen Byk Ayrlk Papa'nn vermesi gerekti: Ve bir kere daha ce-
oldu. Boniface'nin iinde ete kemie brnm
olan atc grn, yarglamasn ve eylemini ber-
bat etmeseydi bu felaketlerin her biri nceden g
rlebilir, korkulabilir, kanlabilirdi. Tarihteki r-
neklere baksa, bir Papa'nn sava at bir dnye-
vi prensten beklenecek ilk kar saldrnn Papa'nn
kendisine kar yrtlen bir conp de force olaca
n dnebUirdi, nk 1111'de II. Paschal ve 1075'
de Hildebrand kendisi kanmlard. Ayrca Papa-
ln Fransa yrngesine ekilmesi de on birinci
228
yzyldan beri sregelen tarih iinde tekrarlanan
bir olayd. Fransz gcnn karsnda mparator
luk gc olduu srece bu ekim o kadar dayaul
maz bir eyolmamt. Ama, Boniface zamannda
olduu gibi Almanya tehdidi ortadan kalknca,
Fransa Kralnn ihtiraslarna kar meydan oku-
yacak kim kalyordu ortada? Byk Aynla gelin-
ce, son elli yldr Hildebrand'n kurdul Papalk s
ras sk sk bozan fetret dnemleri Bonifaee'nin Pa-
pal zamannda byle bir ihtimali gz nne ge-
tirmiti. Bu di:inemde, Hilderbrand'n aba1aryla
1059'da kurulan seim mekanizmasnn iyice pas-
land ve bir zoramaya daha urayacak olursa b-
tn btn durabilecei artk belli olmutu. Papa-
lk byle tehlikeli bir durumdayken Bonifaee'nin
Fransa Kralna meydan okumas, akl banda bir
adamn yapaca i deildir ve akll adam ii ola-
rak aklanamaz.
Bylece Hildebrand Papal tragedyasnn
drdnc ve son perdesine geliyoruz; bu, on dr-
dnc ile on beinci yzyllar arasndaki Uzlatr
ma Hareketi ile balayan perdedir. Bu dnemde
Byk Ayrlk skandal karsnda uygulanan ta
ra papazlar Bat Hristiyanlnn en saygdeer
kurumunun imdadna koarlar; Uzlatrma Hare-
ketine de temelolan tavrlar, evlat sevgisiyle ah
laken ayplama duygularnn bileimidir. Refonn-
cular Papal intihardan kurtarmak istiyorlard,
yan Cumhuriyetini de dnyorlard. Yklan evi
yeniden ina et.meye karar vermilerdi, ama tepesi
tehlikeli bir ekilde ar ekmeye balayan Papalk
binasna yeni bir denge verecek yeni bir plana gre
alyorlard. Yeniden yaplan piramidin tepesi bi
raz daha alak olmal, taban da geni/etiimeliydi.
Bylece yeniden iler duruma getirilmesinin bedeli
-ya da garantisi- olarak Papalktan istenen ko-
ul, Batnn ruhan! organnn anayasasna parla-
Hristiyan 'Dnyasnn iradesi karsnda boyun
eerek gemiinin gnahn karmaya ve gelecei
iin garanti vermeye raz olacak myd? Bir kere
daha, hem Bat Dnyasnn, hem de Papalk maka-
mnn kaderini belirleyecek bir nemli karar bir
vap olumsuz oldu. Papalk parlamento ilkesini geri
evirdi, sadk ve blnmemi bir genel Hristiyan
cemaatine snrl anayasal bir otorite ile egemen ol
makt"nsa, snrl bir alanda kstlanmam ege-
menlie sahip olma alternatifini tercih etti.
Bir dnm noktas olan 1417 ylnda Konstans
Konseyinde alnan ve i 448'de Basel'de pekitirilen
karar buydu. Bu iki olay birbirinden ayran otuz
yl ierisinde Papalk Konstans Konseyinin talep
ettii reformlarn ounu yapmaya gerekten kal-
kt. Ama Papaltn bu reform abalan, Papaln
asl ama ve karlar arasnda olmad iin daha
batan gszdler. Bu korkulu yllarda Papaln
balca derdi ctokratik bir otorite kullanma iddia
sn kesinletirebilmekti. Papaln Kilisede yapla
cak reformlar Papaln yceltilmesinden sonra
dnmesi, belki de Papalkla Uzlatrma Hareketi
arasnda kan anlamazln en nemli nedenidir;
anlamazlk, Basel Konseyiyle Papa LV. Eugenius
arasndaki kavga sonucunda aa kmt. Bu
kuvvet denemesinde Uzlatrma Hareketine kar
kazand 7.aferin sarholuu iinde Papalk Hildeb-
rand andan beri ana gnah olan kudret hrs
n bir kere daha alevlendil'di. Bir eliyle, Bat KIlise-
sinIn buyruu altnda tutmakta beklenmedik dere-
cede baarl olduu blgelerdeki despotik ruhan
nfuzuna smsk sarld; br eliyle de Orta tal
ya'daki dnyevi iktidar blgesin! kuvvetlendirmeye
alt. On beinci yzyl talyan despotlar roln parampara da eden rakip Bat Hristiyan mezhep-
oynamaya balayan Papalar, on beinci yzylda
artk fazla olgunlaan ortaa talya kltrnn
kibirine iyiden iyiye battlar. 1449'da Basel Konse-
yinIn dalndan sonra daha yz yl gemeden,
Papalk 1414'de Konstans Konseyinin alnda ol-
duundan daha da kt bir durumdayd. Papa, Uz-
latrma Hareketini yenmi, ama bu arada kendi
felaketin! de hazrlamt. Bir kUyUat ve onu
kazd. Ve at ukura kendisi dt. (!I)
Papaln on beinci yzylda Hybris'e dalma-
srun cezas on altnc yzylda ortaya kt. Kendi
. setii yolun mantki bir sonucu olarak Papalk
Alpler-tesi gler tarafndan talya'nn dnyevi
devletiliklerinden biri, stelik de gsz biri, bir
cce olarak grlyor ve yle bir muameleye uru
yordu. Sonunda dersini rendi ve uluslararas sa-
va oyunundan elini etein ekti; ama Papaln
blgesel egemenliin sakncalarn bylece ge an-
lamas Papa XI. Innecent'i XIV. Louis'nin hmna
uramaktan, Papa VII. Pius'u da Napoleon'un sa-
va arabasnn arkasnda srklenmekten kurta.ra--
mad.
Papa dnyevi bir talyan prensi olarak ac bir
akbete uramt, ama Bat Kilisesinin evrensel
hkmdar olarak talihi de ac oldu. Protestan olan
lkelerde btn gcn, szde Katolik kalan dev-
letlerde de eski gcnn bete drdn kaybetti.
Protestanln meydan okumasna Katoliklerin on
altnc yzylda verdikleri cevapta ba eken Pa-
palk deildi, bir avu esinlenmi azizdi; aslnda bu
azizlerin cokulu yryn vakitsiz durduran
ey de Papalk geleneinin larl oldu. Onlar
Papal kibirden kurtarmlard, ama Papaln
kudret h.rsna kar onlar da dayanamadlar; by-
lece,' cn altnc yzyldaki derleni de durumu kur-
taramad. Roma Kilisesi manevi bir uyuuklua
dald ve ancak on sekizinci yzylda dnyevi fikir
carlanmas olayna bir kar-devrimle cevap ver-
mek zere uyandl. Demokrasinin ve milliyetiliin
yeni glerinin meydan okumasna kulak asmayan
Papalk talyan Risorgimento'su srasnda kendi
topraklarnda da baskna urad. 20 Eyll 1870'de
toprak egemenliinin de yok olup gitmesi, Hilde!>.
rand' n kurduu kurumun maddi talihinin en faz-
la alald an iaretledi.
Gelelim bu Siyasi iflas Papaln manevi yenil-
gisinden ok daha az trajiktir. Manevi yenilgi,
Aziz Efanris'in koruyucusu Papa IX. Gregory'nin
1227'de mparator II. Frederick'i afaroz etmesiyle
balad ve Papaln, Roma KIlisesine kar on al-
tnc yzyl Protestan bakaldrmasn kkrtma
syla sonuland Reform'dan beri, Bat Hristiyarl
nn birliinin kurumsal ifadesi olan bu KIlise,
karlkl grltl dmanlklar bat dnyasn
leri iinden sadece bir tanesi oldu. Mezheplerin bu
dmanca kavgasdr ki Hristiyanl gzden d-
rd, Hristiyarln yerine milliyetiliin konma-
sna yol at; oysa Milliyetilik, Hristiyarlk-nce
si, kollektif insan gcne taprunann Hristiyan
lk-sonras diriliidir.
Roma Killsesi yirminCi yuzyIlda da on beinc
yzyln Uzlatrma Hareketini ve Hildebrand, Pa-
pa VII. Gregory gibi kiilerde nderini bulan on bi-
rinci yzyl uyann andran bir reform hareketi-
ne giriiyol'. Hem bu sefer Katolik rahipler ve din
d kesim iki kere Papalk tarafndan tevik grd.
Papa XI. Pius ada Papa IX. Pius'un politik yarl
n dzelterek 1929'da talya devletiyle Lateran
Antlamalarn imzalad; buna gre Papalk Vati-
kan ehri dnda ruhani hak iddia etmeyecek, !tal-
ya da Papaln kendi minyatr blgesinde politik
egemenliini tanyacak. Bundan daha nemlisi Pa-
pa XXIII. John tarafndan Kilisenin manevi ag-
giomamento'suydu (adalatrlmas). Ksa s-
reli Papal srasnda 11958-63) bu enni tavrl ve
dahi Papa dpedz bir tarih n at. On birinci
yzyln manevi diriliinden bu yana Bat Katolik
din adamlar ve sivilleri arasnda grlegelmi ha-
reketlerin en dinamik alann balatt. Achille Rat-
ti'nin Pius adn almas nasl bilinli bir ekilde an-
lamlysa, Angelo Giuseppe'nin John adn alma-
s da o kadar arlamalydl. Bu papalarn her ikisi
de, en az bir eski Pius'un ve ok sayda eski John'-
un saygrlktan uzaklatrdklan birer ad yeniden
saygdeer klmaya alyorlard.
Yirminci yzyln buhran grnte on bein
c.i yzyln buhranna benziyor. Sonucunun daha
mutlu olup olmayaca imdiden bilinemez, ama
imdiki reform hareketinin de baarsz kalmas
durumunda, buna da gene Papaln otokratik ikti-
229
dar isteinin yol am olacan tahmin edebiliriz.
Papa XXIII. John'un Vatikan Konseyinin iki otu-
rumu, 1869 Kenseyinin etkilerini silebilecek mi? Bu
eski Konseyde Papa IX. Pius Papaln kaybettii
otcriteye karlk, Papa'nn her sylediinin doru
saylmasm bir dogma haline getirmiti. Papa VI.
Paul'un otoritesini kabul ettirme abalan boyun
emeyle mi, yoksa bakaldrmayla m sonulana-
cak?
Katolik Kilisesi tarihinin her a.'jamasnda bir
errni~ler yata olmutur. Assisili Aziz Francis, Bat
Dnyasnda imdiye kadar yaam en byk ruh-
tu. Ama her seferinde, azizlerin feragat!an Papala-
rn kudret hrs yznden semeresiz kalmtr. Bu
tragedyann gene tekrarlanmas iyi olmaz. Ermi
Papa XXIII. John'un geni yrekli politikas ya-
ayabilir ve ya.'jarsa, bu Bat Toplumunun eh eski
Kilisesine taze bir esinlenme kayna olarak btn
Bat Toplumu iin hayrl sonu verecektir. te
yandan, Roma KilisesindeIIi imdiki manevi diri-
li hareketi yeniden sonusuz kalrsa, bundan da
Roma Kilisesinin kendi umessese)si zarar gre-
cektir; nk Bat Hristiyanl Papaln eski ev-
rensel nderliini hak edemez duruma gelmesinin
bedelini bir kere dedi. Bu bedel, Bat ortaann
Uespublica Christiana's yerine birtakm putlat 160 Papa'nn Yanlmazln bir dogma haline getiren
rlm ulusal devletler kurulmas oldu. Gerek Ro- Papa rx. Pius.
ma Kilisesi, gerekse Bat Uygarl iin bu ktye
giden bir deiim olmutur, sorumluluu da, Pa-
pa XXIII. John'un, tarihin nemli dnm noktala-
rnda yksek grevlerinin manevi gereklerini yeri-
ne getiremeyen selenerinin srtndadr. Manen ye
nildiler, nk maddi baarlarla sarho olmular
d. Onlarn baarszl da yaratcln yazgsnn
dikkate deer bir rneidir.

230
 BLM V

UYGARLIKLARIN
ZLMESi

k kanlmaz. olmad gibi geri dnlmez de de-

ildir; ama zlme srecinin devam" etmesine izin ve
rilirse, bunun ok sefer ayn ortak kallba uyduu gr-
lyor. Killeler nderlerine yabanclayor, nderler de o
zaman eski ekiciliklerinin yerine koyduklar kaba kuv-
vetle yerlerini korumaya alyorlar. Bir. toplumun ege-
:nen az:nlk, i proletarya ve snrlar.daki barbarlardan
meydana gelme d proletarya halinde paralanmas s-
recini izliyorum. Bu deiik gruplarn zlme ilesi kar
I51nda toplumkal tepkilerinin emasn iziyorum. Bu
mutsuz ada doan insanlarn ruhlarnda da toplumsal
duruma tekabl eden bir psikolojik blnme olduunu
gryorum. Belki her zaman insan yaradlnda gizil
olarak varolan uyumsuz psiik ynsemler byle alar
da ,serbeste aa kyor. Insanlar ynlerini aryer,
kaalm derken kmaz sokaklara sapyorlar. Daha s-
tn kiilikli insanlar kendilerini hayattan ekiyorlar; da
ha byk insanlar ise hayal, bizim bu dnyada bildii
miz hayaltan daha yce bir ey yapmaya alyor ve bu
arada yeni manevi ilerlemelerin. tohumlarn ekiyorlar.
Renkli Resim sol

TALAMI BlR TOPLUM

Kral lll. Amenofis'in ufalanan heykeli orak Tebai manzarasna

kar koskocaman ykselerek arka landaki modern ky de c
celetiriyor. Bu heykelin dikildii . . ikinci binylda Msr byk
bir diriJii baarm, ama kendini ayakta tutabilmesinin bedeli
talama olmutu. Hi bir esneklii olmayan ve yeni gelimeleri
en~lleyen hiyerarik bir yap, toplumu hareket8iz1etirm.iti.
2500 yl sreyle Msr durgun ve bombo bir lm - iinde - hayat
halinde srklendi; daha sonraki alara kalan muazzam antlar
biJinen uygarlklann bu en uzun mrlsnn inat direniini
ilan ediyorlar.

232


..

 1917 ORTHSPb 1920

Renkli Resimler 35. 36

len bir toplum, snrlannn ucuna varm iddet hareketleri arasnda zlp gider ve sava kazanan-
TOPLUMSAL MlToLOJ1, lar, bunu, ktlk glerinin yok olup yeni bir ban ann balad kargaalk dnemi olarak grr-
ler: Hristiyan ikonuyla Marksist afi, bu olaylar dizisini sembolletirmek amacyla ayn ejderha ldr-
HIR1sT1YAN. MARKSIST me imgesini kullanyor.
Renkli Resim 37 Dalma srecine giren bir toplumda i proletarya (manen borlananlar) yeniden douun ncs olur,
yerli ve yabanc kaynaklara dayanan daha ileri bir din yaratr. Bu katakomb resminde insanlara. Tanrnn
PROLETARYA buzur ve barn getiren lsa, liriyle yabani hayvanlar evcilletiren Helenik Orfeus olarak resmediliyor.
Renkli Resim 38 Snrlarn tesindeki barbarlardan
meydana gelen d proletarya uy-
DI PROLETARYA gar komulannnkltrn dn
alr ve daha kaba bir ekilde kul-
lanr: Burada, bir Anglo-Sakson s-
s haline getirilmi bir Roma para.
s grlyor.
 ,,

Ilenkli Resim 41
LmIDEN DOCUM

Mucizevi diriliin sembol oLan zmrdanka (phoenix). eskiden,

Msr'n Gne-Tanrs Re'den tremiti; bir seferinde yalnz bir
ku yayor. her ku gn nce kendini yakan selefinin klle-
rinden douyardu. Bu gl imgenin Hristiyanlk in ne kadar
ekici olduunu anlamak kolaydr: Bir ortaa yazarnn sze
riyle, Zmrdanka Meryem'in olu sa'y temsil eder, nk o da
kendi isteiyle lm ve sonra lmden hayata gelmitir. Zmrti-
danka, onun, insanlarn kurtarmak iin kendi isteiyle armh
ta ac ektiini gsterir. Bu nedenle, anka kuu, acya katlanma
yaantsndan kazanlabilen yeni hayatn bir imgeSidir.

241

TALAMI ttYERAR1LER
161, 162, 163 Kaskat bir toplum-
sal tabakalar sistemi Msr' 1.0.
2000 sralannda yok olmanm ei
ine kadar getirmiti; ynetici
aznlklar -yukandaki idareci
ve rahipler- bu sreci ancak da-
ha fazla sertlikle srdrebiliyor-
lard. Aadaki kyl, bu boaz maIdr. Dolaysyla, zlme balasa bile, zoruniuk
lanm toplumun ezici ykn la hemen erimeye varmaz; bu yzden, srecin zel-
2500 yl daba tad.
242
27 Toplumsal zlmenin
zelllgive Belirtileri
Uygarlklarn klerinden zlmelerine ge-
erken, bu srarun otomatik ya da deimez oldu-
unu, bir kere ken bir uygarln kanlmaz e
kilde zlerek sonunda eridiini bir nyarg ha-
linde kabul etmemeliyiz. Geri Helen Uygarlnn
kalb] buydu ama ayn srecin btn uygarlklar
iin geerli olamayacan grmtk (1), geici He-
len normumuza uymayan durumlar da hesaba ka-
tabilmek iin deiik bir modele ba vurmak zorun-
da olduumuzu da grmtk. Bymenin eiin
de durdurulan topluluklar gz nnde bulunduru-
lacak olursa (2), yklan bir uygarlk, zlme tam
olgunlamadan nce, belli bir noktada, durdurula-
bilir" . Msr Toplumunda byle bir durdurulmarun
parlak bir rneini grebiliyoruz. Bu toplum ..
nc binyln sonuna varmazdan nce yklmt,
ama yok olmaya kar hrsla savaarak yle byle
iki bin be yz yl daha varkalmay baarabiidi. Bu
yle uzun bir sredir ki, doum, byme ve ilk y
kl srelerinin toplamnn kat olduu sylene-
bilir. Ama pahal bir bedel deyerek varkalabiidi,
nk Msr Toplumu varoluunun bu ikinci aeon'
unda (evren a) bir eit lm-iinde-hayat ya
yordu; daha dorusu, talama pahasna varkala-
cilmiti.
Msr Toplumunun bu yazgs byme gibi
zlmenin de tek bir edim deil de zaman ierisinde
bir sre olduunu ve bu niteliinden tr tempo-
sunda deiiklikler olabileceini bizlere hatrlat
liini daha dikkatli incelememiz gerekir.
Uygarlklarn bymelerinin zelliklerini (3)
analiz ederken vardnuz sonular, zlmelerin
zellikleri konusunda da baz ipular verebilir. B-
ymenin zn, meydan okumayla kar karya
kalan taraf, balangta etkili olmu bir tepkinin
edengesinden ararak bir denge fazlalna geti-
ren ve bylece yeni bir meydan okuma ile kar kar-
ya brakan bir <ilan (atlm) olarak tanmlamtk.
Uygarlklarn douunda da gzmze arpan ve
tek bir edim olan meydan okuma-ye-tepkiyi, by-
me kavramnn ierdii tekrarlanan ritm haline
dntren ey de ite bu 'denge fazlal gesidir.
Bir sre olmas bakmndan byme kavramna
ben7.eyen zlme kavramnda da bu sreklilik ya
da tekrarllk ima edilir. Meydan okuma-ve-tepki
d amnn her tikeloynannda,bu sefer, baar ye-
rine baarszlk yazmal, art iaretini de eksi ia-
retine evirmeliyiz; ama, zlme srecini meyda-
na getiren ardarda yenilgiler, gene de, byme s-
recini meydana getiren ardarda zaferlerle benzer-
ler; nk her ikisinde de bir olayn bir yenisine
yol at srekli bir dizi vardr. rnein, Solon'un
iktisadi devriminin Helen Toplumunu politik bir
dnya dzeni kurma greviyle yz yze getirdii
dnemden balayarak, Helen Dnyasrun uluslar-
aras politikas tarihinde, Atina'nn sorunu Delos
Birlii yoluyla zme abasnn baarszlnn Ma- kum eden bir talama iinde donuyor. in doru
kedonyal Filip'in "orunu Korint Birlii yoluyla z-
me abasna yol atn ve Filip'in baarszlnn gibi kantlar inceleyerek sonularn salanmasm
da Avgustus'un ayn sorunu bir Pax Romana (Ro-
ma tarz bar, yani zorla kabul ettirilen bar) yo-
luyla zmeye almasna yol atn gryoruz. br btn olaylar iin de geerli olabilir; bir top-
Ayn ekilde Msr Toplumunun toplumsal kabus-
lar sorunuyla mcadelesi tarihinde de tanrlatrl
m kral kabusundan kurtulunamaynca,katip, ra-
hip ve profesyonel askerin de srayla, kraln arka-
sndan ykbeygiri k<'iylln srtna binmesiyIe,
zlememi sorun biraz daha kark bir duruma
geldi.
u halde, tekrarlanma ve ri tm asndan bakl
dnda byme ile zlmenin zellikleri arasnda lerinin zellii zerine son sz syleyemeyiz. s-
gze .arpan bir benzerlik vardr; ama te yandan,
rneklerimiz ikisi arasnda arpc bir farkll da
ortaya karacaktr. Belli ki byme srecinde ay-
n meydan okuma ile iki kere karlalmaz, nk
varsaym gerei, byme devam ettii srece her
meydan okuma baaryla karlanmakta ya da b"'l-
ka bir syleyile, yaayan bir sorun olmaktan ka
rlarak tarih kitaplarna yollanmaktadr. Buna
karlk, ardarda gelen meydan okumalara gsteri-
len tepki sonucunun zafer deil de yenilgi olduu
bir olaylar dizisinde cevap verilemeyen meydan
okumadan hi bir zaman kurtulunamaz; dolaysy
la ayn sorun tekrar tekrar ortaya kp durur; by-
lece, ya gecikmi ve kusurlu bir cevap alr ya da
kendisine etkili biimde tepki gstermekte tama-
men ve kesirlikle yetersiz kalan bu toplumun yk
lna yol aar. Bylece, zlen uygarlklarda, b-
ymenin aync zellikleri olan srekli eitlilik ve
deikenlik insafsz bir tekdzelie ve icat yoksun-
luuna dnr. Bu olaylar dizisini imdi tekdze-
likten kurtaran deiiklik biimi artk eitlilik de-
il, iddetlenmedir. lk kntye yol aan trajik
meydan okumadan beri, her olayda ortaya kan
meydan okuma ayndr; ama buna tepki gster-
mekteki her baarszlktan sonra eski, cevapland
rlmam meydan okuma gittike diretken ve git-
tike kar konulmaz bir biimde tekrarlanr; so-
nunda, karsnda durmadan yenilgiye urayan
zavall insanlar tamamen egemenlii altna alr,
onlar ezer.
Bylece bir uygarln bymesi gibi zlme-
si de hem srekli, hem de belli bir birikimi olan bir
sretir; te yandan, byme srecinden sz eder-
.ken (') kullanmakta tereddt ettiimiz ynle il-
gili mecaz, burada belki daia ralata kullanabili-
riz. zlen bir uygarlk yok olmayla sonulanan
bir yenilgiye doru srkleniyor ya da aslnda sahi-
ci bir geciktirme de saylmamas gereken, nk -
zlen toplumu nihai ve kanlmaz erimeye kadar
sadece geici bir lm-iinde-hayat durumuna mah-
su gerekten byle olabilir, ama biz her zamanki
yapmadan bu gr de hemen kabul etmeyelim.
Solon'un Respice finem'i (s), hedefi bulabiliyorsa,
lumun ya da bireyin sonunu gzmz!e grnceye
kadar mutlak bir yarg vermek, zamansz olabilir.
Tanr sevdiini cezalandmn>: Bu sz, Herodotus'a
gre Solon'un syledii Tanr, birok insana mut-
luluu bir gz ap kapayncaya kadar gsterir ki
sonradan onlar tamamen yok edebilsin sz ka-
dar, nihai do~ruya yakn olabilir. Sreci bandan
sonuna kadar izlemeksizin, uygarlklarn zlme-
telik, srecin yalnz da vuran belirtilerini deil,
isel yaantlarn da bilmeliyiz.
Uygarlklarn klerinin analizini yaparken,
kn nihai lt ve temel nedeninin, toplumun
kendi kendini belirleme gcn kaybetmesine yol
aan bir uyum yoksunIuu olarak betimlenebilrce-
ini grmtk (6); sonra da, bu kendini belirleme
gcnn kaybedilmesinin hangi pratik biimlerde
belirdiini uzun uzadya aratrmtk. imdi bu
analiz izgisini, kantlar gzden geirmek iin b
raktmz yerden tekrar ele alalm ve. uyum kayb
n toplumsal zime srecinde grld ekliyle
analiz ederek bir aama daha ileriye getirelim. Da-
ha nce bir btn olarak toplumda birlikte varolan
geler arasnda:ki uyum kayb kanlmaz bir ekil
de toplumsal uyumsuzluun patlak vermesine yol
aar. ken toplum, bu uyumsuzluun da vurdu-
u toplumsal ayrlklarda ayn anda iki ayr boyut-
ta ikiye blnr. Corafi bakmdan birbirinden ay-
r topluluklar arasnda dikey" ayrlklar grlr.
Dikeyayrlk tipinde, toplumun eitli maialli
devletler halinde eklenmesi, ayn toplumsal yap
nn birbirleriyle geinemeyen komu yeleri ara-
snda gittike iddetlenen bir i sava zorunlu k
lar. Byle bir sava toplumun enerjisini tketir, s0-
nunda kendisi de sert bir Knoek out" darbesi iie
yere serilir ve bylece varkalan tek devlet rakip
dvlerin cesetleri arasnda sendeleyerek ayak-
ta durmay baarr. lmcl uyumsuzluun ne ka-
dar sk olarak devletler arasndaki bu dikey ve yk
c sava biimini aldn daha nce grmtk (1);
243
 ama im<li, ken bir uygarl zmeye gt-
ren uyumsuzluun en karakteristik beliri biimi-
nin bu dikeyayrlk olmayabileceini de grelim.
Bir toplumun mahalli devletler halinde eklenmesi,
ne de olsa, btn insan toplumlar geni iin ge-
erli olan, sadece tikel uygarlk trne zg ol-
mayan bir olaydr. Uygar dediimiz devlet, sade-
ce, ilkel kabilenin daha etkileyici, daha kudretli bir
biimi<lir; bir uygarln barndaki devletler ara-
snda i sava uygarlk-ncesi bir toplumun barn
daki kabeler arasndaki atmalardan hi phe
siz ok daha ykc olmakla birlikte, toplumsal inti-
harn bu yntemi aslnda her toplumun ba vura-
bilecei potansiyel kendini-yok etme aracnn k-
tye kullanlmasndan baka bir ey deildir. te
yandan, toplumun snf izgeri boyunca yatay ay-
rm sadece uygarlklara zg bir olayolmakla
kalmaz, ayn zamanda, ilk olarak k annda or-
taya kan byme evresinde hi grlmedii
halde, k ve zlme evrelerinin ayrc zellii
olan bir olaydr. Bu, phesiz, uygarlk-nces! top-
lumda ya da byme aamasndaki uygarlkta top-
lumsal eklemlenmenin yatay izgerine hi rast-
lanmaz demek deildir. Gelgelelim, o aamada, k-
meler arasndaki uurumlar kolaylkla geemese
bile, bu hiyeraik kopukluk ykc bir ahlaki ayr.
ma 'yaratmaz, nk deiik statleri olan deiik
zmreler manevi bakmdan birlemi!erdir ve bu
birleme refah, hatta belki de bir ve blnmez olan
bir toplumun sa kalabilmesi iin karulmaz olan
karlkl ilevlerin kabulne degin bir ortak bi-
linten doar. (") Oysa km bir toplumda snf
lar aras ayrlk, tutarl bir toplumsal ahlakn -
zlmesiyle ba gsterir.
i Bu yatayayrlk tipiyle daha nceki bir blm-
i de, Helen uygarl (9) modelini kurup zmler-
E "'\ERa-v~vr~_~~. ~ ken karlam, sonraki blmlerde de zaman za-
man ksaca zerinde durmutuk. imdiye kadar,
zlen bir uygarln paralarn oluturan smf
lara, egemen aznlk ve i ve d proletarya demi
tik. Ayrca bu snflarn kkenleri ve tabiatlan ko-
nusunda da baz eyler renmitik: Egemen azn
lk, liderlik roln yaratc azniktan kaltm yo-
luyla aldktan sonra saptrarak, artk kendi yarar-
l stnlnn sonucu olmaktan km. bir otori-
tey! toplumsal bask olarak kullanan snfa denir;
i proletarya, nceleri yaratc liderlerin gnll
mttefiki olan ama gittike yozlaan efendilerinin
zorlu despotluu yznden artk kendi toplumuna
her gn daha fazla yabanclaan ourlua denir;
d proletarya,. bir uygarln snrlar dnda ka,-
lan ve artk kendirl ayn biimde yabanclam
bulan barbar topluluklardan oluur. Ayrca bu
gruplarn her biri kendi statsn dile getiren ku-
rumu bulmutur: Egemen aznlk, evrensel devlet

244
mekanizmasn kurarken i proletarya toplumdan
kopuunu, esin Kayna yabanc olan ve evrensel
bir kilise yaratmada doruuna ulaan bir manevi
ahlak benimser; d proletarya ise imdiye kadar
baml olduu egemen uygarl silkeler ve bir di-
zi barbar savayla zgr bir topluluk olarak varl
n kantlar.
Toplumsal klerin bu ana izgileriyle ilgili
ilk gzlemlerimize ek olarak, bir lider aznln ya-.
ratma yeteneini yitirmesiyle, ounluun ittifa- TOPLUMSAL DENGESIZLIK
kn zora ba vurmadan salamasna yarayan nite-
170 zlme dneminde --saint-Simon'un kritil> evres- uzlamaz
snf karlarnn insafszca gdlm.esi toplumsal piramidi paralar ve
liini yitirmesi arasndaki neden-sonu ilikisini da- yeni bask yaplar yaratr. Fransz Devrimi'nden kalma bu tabasma
ha ak seik grmeye de almtk. (10) Burada, snda olduu gibi aa snflar ayrcalkl sekinlerio arl altn
da ezilmelidir. Sonunda sefalet, YOKsullann, aznln iktidar tekeline
yaratc aznln toplumsal taliIl! aresine -yarat meydan okumalanna yol aar.
c olmayan ynlar hizaya sokmann kestirme yo-
lu- byme aamasnda aznlkla ounluk ara-
sndaki ilikinin zayf noktas olarak parmak bas
TOPLUMSAL DENGE
yoruz. Bunun da gsterdii gibi, sonunda proletar 164-169 Yaayan her insana bir yer ve bir yol: On. beinci yzyldan,
yann kopup ayrlmasyla patlak veren aznlkla toplum katlarn gsteren bir graviir. Byyen bir uygarhkta -Saint-
ounluk arasndaki yabanclama, byme evre-
Simon'un organik toplumu- topluluk snftan nce gelir: Kral,
valye, soylu, tccar, zanaatkar ve hizmeti karlkl bamllk ve
sinde bile ancak, iyi-ezberlenmi bir mimesisten ortak bir ahlakla uyum iinde yaarlar; her eyin z uyarhlktr.
(taklit) yararlanlarak elde edilen ilikinin kopma-
snn sonucudur. Liderlerin, sra neferlerindeki bu
nitelii smrmeyi srdrmemekteki baarszlk
Ian ayn liderlerin tikel bir meydan okumaya yara-
tc tepki gsterememekteki baarszlklarnn bir
sonucudur. Liderlerin yaratcl snmeye bala
dnda ilikiilin kanlmaz.slarak koptuunu gr-
rnek, artk artc gelmemelidir; hele toplumun
tarihinde byme aamasnda bile, bu taklit ili
kisinin, her mekanik y,ntemin tabiat olduu ze-
re, haince bir ikilik yznden -isteksiz klenin in-
tikam- her zaman tehlikeli olageldii dn
lrse.
Bunlar, artk avucumuzun iinde olan ykl
m bir toplumdaki yatayayrlklar aratrrken
bulduumuz ipulardr; hem belki aratrmamz
daha ileri gtrrken en umut verici yol bu ipula-
rn bir araya getirip sonra ipi balamak olacak.
Ayrlmann dzenine daha yakndan baktktan
sonra, km bir toplumun iinde ve evresinde-
ki ynlarn blnd her kesiri -i ve d prole-
tarya- daha ayrntl inceleyebiliriz. Bundan sonra
atacamz adm -tpk byme srecini inceler-
ken belirli bir noktaya geldiimizde yaptmz gi-
bi (Il) - makrokozmozdan mikrokozmoza dnmek
. olacaktr; uyumsuzluun toplumsalolarak dile ge~
liini inceledikten sonra bunun tamamlayc bii-
mini, ruhta isellemi daruk1ll da grmek iste-
yeceiz. En sonunda dikkatimizi, ziilen toplu-
mun ykntlanndan doan kurumlara yneltece-
iz; ve zellikle evrensel kilisele.rin tabiatn yakn
dan inceleyeceiz, nk daha nce de grd
mz gibi (12) bunlar iinde doluklar uygarlklann
eski snrlarn a~an yeni bir evrimsel srecin to-

245
 171 Kyamet sonras; Hristiyan.Toplumsal yklma savatan bara, ykntdan yeni yaratmaya gi(kr.
ncil gelenei, sa'nn yeryzndekiebedi bar kurmasndan nce lgnca bir iddet olaca~ k~han..:tin
de bulunur. Drer'in, Vahiy dizisinden, Drt ntikame1 Melek resmi, 149798.

246
 172 Kyamet sonras: Komnist. Marksizm, Yahudi-Hristiyan geleneine dayanan kkl~rini de aga
vurarak, toplumsal buhranlar ve yeniden doularla ilerleyen bir kalp ngryor ve proletarya yk
clnn patlak vermesinden ideal lkenin yaratlacan sylyor: Ebedi snfsz LO!Jlum: lU19'd:.n
devrimci Sovyet afii.

humlann kendi ilerinde barmdrr gibi grn-
yorlar.
Bymeden ykla geite ileyen mekaniz-
malar, Saint-Simon'un, ykc toplumsal kavgala-
rm doruuna ulat Fransz Devrimiyle ilgili ken-
di deneylerine dayanan almalar srasmda kes-
kin bir gzle tehis ecWmitir. Saint-Simon, top-
lumlarm tarihinin, biri organik teki buhrarlu
olmak zere birbirini izleyen iki dneme aynlabile-
ceini ne sryor. Toplljmsal olarak tutarl,
uyumlu olan organik dnemlerde bir toplumun
yeleri toplumsal dzen ve toplumsal amalar ze-
rinde ortak bir arlamayla birlemilerdir; Birey
sel ve siyasi ilikilerde bir anlamaya van1m, den-

247
ge salanmtu; iktidarn kullanl, eitli ynler- duu, kendisine miras kalm ayrcalkarn zora
deki yeteneklerin toplumun refahna katkda bu- ~linde tutmak ister ve bu amala akl da, hakk da,
lunmas eklinde yansu. Bunun tersine, ((bulran 1_ukuku da iner. zaman proletarya adaletsizlie
l dnemlerin zellii genel gr birliinin ykl fkeyle, korkuya nefretle, iddete iddetle cevap
, toplumun ayrlk ve birbirine diiman fraksi- vererek ayrlma eylemini yerine getirir. Ama bu
yonlara daldr; eski statler tartma konusu patlayc ziilme sreci paradoksal bir ekilde
edilir, ilikiler akkanlk kazanr, bunu izleyen ik- olumlu baarlarla son bulur: Evrensel bir devlet,
tdar kavgasnda mcadeleyi yrten snflarn ve evrensel bir kilise ve barbar sava eteler! kurulur,
bireylerin grece yetenekleri unutulur. (13) M"arx'n Bu baar, phesiz, karlkl deerleri bakmn
toplumsal dinamii srekli bir snf sava olarak dan hi de birbirinin dengi deildirler. arasn
ele alan gl ve zl analizi sayesinde modem in- da yalnz evrensel kilisenin hem gemite bir aya-
sanlk toplumsal zlme ile smf kavgasn bir ara- hem de gelecee ak bir yan olduunu daha n-
da dnmeyi renmitir. Marx'n izdii muaz- ce grmtk. (16) Evrensel devletle barbar sava
zam proleter devrimi grnts burada bizim iin eteleriyse tamamen gemiin maldr. Ayrca, geri-
nemlidir, nk hem bir uygarln zlmesine ye dnk bu iki kurum arasnda da, barbar sava
elik eden toplumsal buhrann klasik aklamas etelerinin evrensel devletle karlatrldnda
dr, hem de bu formiil, iddetli bir ykseli noktas pek fazla deerli bir ey saylamayaca aktu.
n izleY,en yumuak bir sonu manzarasnn perde- Egemen aznlk bir evrensel devlet yaratmakla,
sini hafife aralayarak mutlu sonu gstermesi ba- kendi gemi davranlarnn gerektirdii ve hz
kmndan geleneksel Zerdt, Yahudi ve Hristi Iandrd toplumsal zlme srecini geici bir s-
yan kyamet kavramlarna uyar. Marksizm'in bu re 'iin durdurmak gibi deerli bir hizmeti yerine
dinlerle ortak olan, ama belki de btn politik dog- getirir ve bylece toplum nihai erimeden nce ksa
malardan ayrlan bir yan vardr ki, o da ((insan bir pastrma yazmn tadn karr. D proletarya
varoluunu, insanlarn kendilerini dnya iine ise barbar sava eteleri yaratmakla, sadece len
yerletirip, eylemlerini, bu dolaysz yerlerinin ge- uygarla kar ykc bir saldrya gemek zere
rektirdii amalar aan baka amalara gre yn- kendini hazrlamtr. Ama burada bile bir yarat
lendirmelerini salayan bir yoruma (") bal ola- clk lts seilebilir; strogotlarn nderi Theodo-
rak deerlendirmesidir.Bylece (( ...bireye, dnya ta- ric'in Roma'ya gtird sava etelerini t.. ikin-
rihi dramnda oynayaca ya da oynayabilecei bir ci ve sonuncu yzyllarda Alpleri aan Kimbr! ve
rololduunu gstererek... bireylerin hayatlarn bi- Tton eteleriyle karlatrdmzda; ya da, am'
timliliin nemsizliinden kurtarr. (i 5) Marks- da Emevi hkmdan Muaviye'nin ynetimindeki
ist eskatologyaya gre (Dnyann sonucunu arat Mslmanlar, bundan yedi ya da seklz yzyl n-
ran szdebilim), iddetli ve ykc proletarya devri- ce, Kuzey Afrika lnden kardklan topra Her-
mi ile bunu izleyen proletarya diktatrl (bu, mon ve Antilibanus'un dou kanadna yan putpe-
geici bir aamadrr) bir Yeni Topluma yol aacak, ' rest turya srleri ile karlat:rduozda, ykc
bu toplumda retici glerin dalm ylesine ola- lklar ve ahlaklan arasndakl kartlkta, byle bir
caktr kl snf atmas ve bunun gerektirdii poli- yaratclk lts grebiliyoruz.
tik ve toplumsal aygt bir fazlalk haline gelerek
yok olacaktrr; nihai hedef, insanlarn yaratc ye- Bylece, km~ bir toplumun zlme sre-
teneklerini o zamana kadar grlmemi ve tasav- cinin dsal lt olan topiumsal ayrma, sadece
vur edilmemi bir derecede gelitirebilecekleri, ni- bir ayrmadan ibaret bir ey deildir. Hareketi ba-
hai ve srekli zgrl bUacaklan bir toplumsal ndan sonuna kadar bir btn olarak kavrad
uyum a,drr. Byle bir ema smf savamn ya da mzda ve zelliini eksiksiz olarak verecek bir ad
yatay ayrln izledii yolu gerekten' gsteriyor; takmak istiyorsak; bu harekete bir ((ayrma-ve
ken 'bir toplumda smf savann bu yolu izledii palingenesia (Palingenesia: Btn zellikleriyle t
dorulanabilir bir tarihi olgudur. Tarihte griild- pa:tp yeniden doma) adn verebiliriz. (17) stelik,
!;ll ekliyle zii!me olay savatan bara doru y- bu ikili hareketin nemli zellii ikinci ((vuruta
nelen bir hareket gsterir; gemiteki baarlar g dr, Palingenesia'nn mutluluu sadece nceki ay-
rniite keyfi ve vahi bir ekilde paralanr ve by- nmann aclnn giderilmesi deildir, Ayn za-
lece yeni yaratma eylemlerine yol alr; yeni yara- manda o aynl~n hedefi, aka teleolojik bir te-
tlan eserlerin zel nitelii sankl iinde dvldk- rimle 'syleyecek olursak, ayrmann amacdr. As-
leri alevin kavurucu yalmlanndan ileri gelmekte- lnda, gerekten de, ayrlk bir kere patlak verdi mi,
dir. kavgann gerekli palingenesia sonucuna varmadan
Ayrlk kendisi iki olumsuz hareketin rn- kapanmas sadece yeni bir sknt yaratr. Bunun

dr. Bir kere, egemen aznlk, artk hak etmez 01- bir rnei Msr Toplumunun egemen aznl ile

248
i proJet,arvasnn i.. on sekizinci yzyldaki Hik-
sos istilaclarnn temsil ettii d" proletaryaya kar-
kutsal ittifakdr; nk on ikiye be kala varlan
bu uzla~mayla Msr Toplumunun hayat -bir e-
it lm-iinde-hayat olmakla birlikte- iki bin yl
daha, talam bir durumda devam ettirilebiidi;
oysa bu ittifak gereklemese zlme sreci bekle-
nen erime olayyla sonulanacakt.
Msr'daki bu kutsal ittifakn sonucu, toplum-
sal aynlm bu istisnai sonucunun gerekten de ku-
ral ispatlayan istisnalardan biri olduunu gsterir;
bozulan bu kurala gre, yarann iyilemesi deil de
bir yeniden douun, ayrln sadece normal sonu-
cu olmakla kalmayp, ayn zamanda mmkn olan
tek mutlu son olduu grlr. Bu doruysa, u hal-
de ackl zlme sreci boyunca bile yaratclk ru- oyun olarak kalmaz. Uygarln zlmesi srasnda
hu -ya da meydan okumalara cevap verme yete-
nei-- tamamen ortadan kaniamaktadr. Ama,
z]en bir toplumda yaratclk almasn yrilt- egemen aznlk durmadan kendi yenilgiSinin prova-
mek iin deiik bir kanal bulmak gerekir. Tabii
egemen aznlk daha bandan, bu almada hi br lar, yeni kazanlm aznlkiardan yeni yaratc ce-
roloynamamaya kendini mahkum .etmitir, nk
yozlap fikirleri, lkleri sabit ve deimez bir ka-
pal zmre haline gelmekle, byme evresinde ya-
ratc bir aznln eylemini niteleyen tepki gste-
rebilme esnekllini zaten kaybetmitir. Egemen
aznln perSoneli, yeni insanlar arasna kabul
ederek yeniden biimlendirilebilir, ama bu da bir
ferahlarna getirmez, nk bu yeni insanlar, an-
cak katlnkiar topluluun eski geleneklerini kabul
etmeleri kouluyla bu saflar arasna girebilmekte-
dirier. Byle kaskat duran egemen aznlk, yukar
da grm olduumuz gibi hep ayn olan, tekrarl
bir meydan okumayla gszce boumaktadr.
Her yenilgiden sonraki perianl nceden bilinen
bir wnutur. Yaratcln yerine getirip koyduu
kendini savunma gc uyuuk da olabilir, yrtc
da. Ama ister lgnca yldrma meydan okusun, is
ter te.mbel tembel kreklere yaslanp otursun, her
iki durumda da egemen aznlk kendisinin oynaya-
mad artk ispatlanan kahraman roln baka
adaylara brakmaktan kanmaktadr.
Ama bu byk olumsuzluu yapmakla da ege-
men aznlk kendinden baka kimseyi yoksullatr
maz. Bir yaratma arac olarak ie yaramayacaru
gstermekle meseleyi kapatm olmaz; nk, u
uygarlk yklr, bu uygarlk ykselirken, yaratc
~alma devam eder durur. Bir uygarln byme-
si bir kntyle kesintiye uraynca, yaratc ola-
bilecek aznlk donup katlaarak egemen aznlk
olup, kendini tekrarlamaktan hi vaz gemeyen
bir cevapsz meydan okumann her saldnnda ay-
ru etkisiz jesti yapmaya balaynca, yenilgi tmged-
yasnn byle tekdze bir ekilde kutlanmas k-
m uygarln toplumsal sahnesinde oynanan tek
deiik olay rgleriyle iki ayr oyun ayru anda ve
yan yana oynanmaktadr. Bir yandan deimez' bir
sn yaparken, bir yandan da yeni meydan okuma-
vaplar almakta ve bu yaratc aznlklar her seferin-
de durumun gereini yerine getirerek yaratc g-
lerini ilan etmektedirler. Meydan okum~ve-tepki
dram oynanmaya devam eder, ama yeni bir ortam-
da ve yeni oyuncular tarafndan. Bu deimez top-
lumsal gler burcu iinde yaratc kiiler, artk
nderlikten uzakiatnlm bulunan ve bir zaman'
lar nderlerin ardndan giden kitlelerin arasndan
doar ve ie' balarar, Proletaryann tekilerden
ayrlnda bylece bildiimiz yaratc eylem sreci-
ni izleriz. Ama yaratc bir aznln ykselii ve
mimesis sreci topl],mun btn iinde gereklee
cek yerde imdi tek bir toplumsal snfn snrlar
iinde hapsolmu durumdadr. Olay rgsnn z
pek fazla deimemitir; ama roller yeniden da
tlm. oyunun sonu da beklenmedik bir ey olmu
tur: Bir palingenesia'dr bu. Bu yeni yaratma edi-
minin pratikte nasl gerekletiini izleyelim imdi.
249

28 Proletaryalar
proletaryalar incelememize bll.'llamak n bula-
bileceimiz en iyi giri belki de Tukidides'in bir
blm olacaktr; Helen Toplumunun knn
tarihisi bu blmde l.. 431'den sonra bu toplumu
parampara eden toplumsal ayrln kkenlerini
anlatyor.
Korkira'dd gelien stn,f sava (,t8sls) bu derece vahydj
ve bu trn ilk rnei olduu iin daha da derin bir
iz brakmt; ama sonradan Helen Dnyasnn btn ay
n ekilde altst oldu. Btn [jlkelerde proletaryann n-
derleriyle, Atinallarn ve Lakedaimonyallarn mdahale-
sini salamaya alt<n .gericilerin arasnda mcadeleler
oluyordu. Bar zamannda yabancy a~rmaya ne istek
duyar ne de frsat bulabilirlerd!; ama imdi sava var_
d; her iki kampta" ihtilalci kiilerin. dmanlar aley-
hine ve tabii kendi taralfarnn da yararna ileyecek
byle bir ittifak salamalar kolayd. Snf savann a
t{ bu gedikten sonra Hellas lkeleri zerne yagan fe
laketler birbirini izledi. Insan yaradl byle kaldka
byle felaketler olaca).. ve olmakta devam edecektir. yal-
nz ortamn deiikliine gre byyebilir. klebilir, de
iebilirler. Bar zamannn daha elverili koullar altn
da gerek insanlar gerekse lkeler daha sevimli ve akl
bandadrlar, nk olaylarn mant ellerini mahkum
elmez yle zamanlarda; ama sava olagan hayatn ke-
narlarn kemirir ve ou insann mizacn zorla eiterek
yeni ortama uydurur. Bylece Hellas lkeleri de snf sa-
vana bulallar ve bu olayn her patlak veriindeki heye~
can br sonraki zerinde birikimsel bir etki yaratr.(I)
250
173.174 KLE, solda, snf savann arketipsel kurban; ve kamas
durumuna karlk. kimlik iareti: Kaarsam beni yakalayn ve CfCD-
dim' teslim edin.
Tukidides, Helen Toplumunun manevi daya-
nmasn ykan eyin savll.'l ruhunun maneviyat
knc gc oluuna bylece parmak bastktan son-
ra, ok parlak bir analiz yapyor. Bu analiz, ayn
zamanda, insanlarn ruhlarnda serbest kalan ey
tani ktliik drtlerinin de ezici yargs oluyor.
Entrikacl inceilmeke cir zeka yaryd bu. Kelimele
rin allm anlamlar arptlyor,
kelimeleri kullananla
rn davranlarn rtyordu. Kaygszca
sorumsuzluk, kah-
ramanca sadakat saylyordu. ihtiyall bir ekimserlikse
yce bir adn maskesi arkasna gizlenmi korkaklk ol
mutu, lmIIlik yreksiztik, akl politikas ise bir lalue
falre politikas gibi ilem gryordu. Cezbeye tutulmu
bir fonatizmdi halkn davran lks. insafsz entrikaysa
meru bir korunma yntemiydi. iddetli duygular br d-
tslk gstergesi. iddete kar kmaksa phe ekicI
bir davrant. Zeka ls ent~kada baarl olmakt, bir
adamn entrika evirdiinin grlmesi stn zekasnn br
kant saylyordu, byle yntemlere yz vermeden poli-
tikasn izen adamsa kendi grubuna kar bir nihilist ola-
rak talanyor, dmanlarna kar yreksizin teki olarak
grlyordu. Szn kISC:Sl, darbeyi indlrmekte dmann
dan nce davranan ya da daha nceden bunu dnme
yeniere byle bir eyi dndren, aferini alyordu. Parti
balar akrabalk balarndan daha yakn oldu('t nk
part iz an ar. kEndilerini bir an iinde bir servene atmak-
ta akrabalardan daha istek1iydller ve sz geen bu der-
nekler yerleik r<urumlarn yararlarn salamak n de-
 g, k.urumlarn yasalarn bozarak gayri meru kazan-
lar salamak iin kuruluyordu. Su ortakl, ciddI bir
yeminden daha geerli bir ahde sadakat bayd. Gnn
egemen partisi, dmanndan dosta bir neri alacak
olursa, cmert tir karlk verecei yerde. bunu birtakm
pratik tedbirler almak iIn iaret sayard. Ceza gerektiren
thlakszlklara kar bakla kimse deer vermiyordu
da, birinin cezalandrlmasna herkes baylyordu. Uzla
malara ancak geici bir son are olara... ba vuruluyor,
ancak deiik bir seenek belirmedii srece bir uzla
maya uyuluyordu. Dmannn zrhnda zayf bir nokta g-
,en ve bu frsat deerlendirmeyi becerebilenler. intika-
mn hile yoluyla almay yigile almaya tercih ediyorlard.
Btn dnen, tehlikeye girmemek ve hileyle kazanlm
zaferle:.ri rten zeka parlakg <!ylasn elde etmekti ...
Btn bunlarn nedeni, yrtc, rekabeti itkilerden do-
c::n kudret hrsyd. Bunlar. atmaya yol aan ilkiler-
dir ki atmadan da ihtiras doar. HeJlas'ln btn lke-
lerinde oarti nderleri sesi kufaga ho nelen lanl2n~l laf
lar icat ettiler ve yalnz lafla hizmet ettikleri kamu karn
dan kendilerine pay ayrabilmek iin. ya kitleler iin
politik citli~in ya c;Ia ltml tutuculuun savunucusu ke-
sildiler. Birbirlerini geride brakmak yolunda giritikleri
vicdansz yarmada hi bir eyonlar durduramad. kan
davalar iine gmlp gittiler. Ahlaki doruluk veya 'lu
sal kar snrlar iinde hareket etmek yle dursun. r:er
ikisinde de o ann estirdii kapris dnda hi bir kstla
ma dinlemiyorlard. Anlk hrslarn gidermek zere, yaln
kaba kuvvetle olmasa da. dmanlarna kar ahlakszc:
salanm yarglar kullanarak iktidara gelmekten kan.
myorlard. Aslnda. dinin bunlar stnde ti bir etkisi kal
mamt. dolaysyla. kt bir i yaoacak1.:r zaman, adlar ya da Kartaca bar iln aman diledikten sonra da
nn ahlaksza kmamas iin. olan yanl tantmaktaki
yeteneklerine gveniyoriard. Bir yandan. iki ar u da.
her lkedeki lmi kiilere saldryar. biraz taraf tutmn
dklar iin. biraz da bu kavgadan onlarn sa kab
leceklerini dniip kzdklar iin. onlarn bana dert
<1:yorlardl.
Bylece snf sav<:. Helen Toplumunu her eitten
;hlaki kbtulgn iine batrd.(3)
t.. 431'de Atina-Peloponez Savan izleyen bu
manevi knt, o byk felaketin sonucu olan sa-
valar ve ihtilaller yzyl boyunca durdurulama-
dan devam etti; ilk toplumsal sonucu da kalabalk
ve says gitgide oalan bir vatansz srgnler
alaynn domas oldu. Helen Uygarlnn byme
evresinde de korkulmutu byle bir olaydan, ana
o zamanlar rnekleri enderdi. .. drdnc yzy
ln ortalarnda Helen Dnyas artk bu yersiz yurt-
suz gezginlerle dolup tamt. skender, her ehir
devletindeki ynetici klii ehirden kovduklar d
manlarnn gelip serbeste yerlemesine izin verme-
ye kandrmak iin urat, ama bundan da bir so-
nu alnamad. Ate, kendi yaktn buluyordu, ak
ta kalan srgnler cretli asker olarak almaya
baladlar; bu askeri insan gc fazlal da yeni
savalara yol at ve bylece ortaya yeni srgnler
-dolaysyla yeni cretli askerler- kt. Bu kt
neden-sonu ksr dngs ilkin Hellas'n kendi
iinde karde kavgas kvlcmn tututurdu; son-
ra da Helen sava okulunda yetien insanlar ileri
atlp Perslerle bar bozdular ve bu da skender'le
Makedonyal varislerinin bitip tkenmez savalar
n balatt.
Savan serbest kld ykc iktisadi glerin
ileyii bu ahlaki ykm kuvvetlendirdi. rnein,
skender'le varislerinin Gney-Bat Asya'daki sa-
vR~lar bir sr evsiz barksz Yunanl'ya, baka bir
grup Yunanl'y evinden barkndan etmek pahas
na askeri io salad. ki yzyldr Akamenya (Pers)
:'Rzinelerinde biriken altn, dolama sokularak c-
retli askerlerin paras dendi, dolamdaki para
['acminde bu ani ve byk art da, o zamana ka-
rar politik kavgann dnda kalmay oaaraolJm
Yunan ehir-devletlerinde berbat bir enflasyon ya-
ratt. cretlerde benzeri bir art olmakszn fiyat-
lar frlad, bu mali ihtilalozamana kadar olduka
salam bir gvenlik iinde yaayan kyl ve zena-
at snfn dilenci hallne getirdi. Ayn yoksulla
ma, bundan yzyl sonra, talya'daki Anibal sava-
nn iktisadi sonucu olarak da ortaya kt; i1kln
Anibal'in ordusunun yakp yknasyla, sonra da,
talyan kyllerinln hem ana talya sava blgesln-
de hem de Apenlnlerin ve denizlerin teslnde yap-
makla ykml olduklar uzun sreli askerlik hiz-
meti yznden, orada da kyller yaadklan top-
rakiardan koptular. Anibal talya'dan ekildikten
sona ermedi Po ovasndaki, berya yanmadasnda
ki, Yunanistan'daki, Dou'daki seferler, tersine, da-
ha da insafszca yaylarak ve byyerek devam et-
tiler ve gittike artan sayda talyan kyl-askerini
topraktan kopardlar. Byle koullar altnda, atala-
rna bir angarya (corvee) olarak kabul ettirilen bu
durumdan kendilerine bir meslek edinmekten ba
ka bir ey yapamazd bu yoksullam kyl-asker
torunlar. t.. 133'de Tiberius Gracchus'un tribn-
lyle balayp da t.. 31'de Actium savayla son
bulan ihtilal ve i sava yzyl boyunca, yeni yok-
sullar, yeni Roma mparatorlUunda egemenlik
iin atan rakip sava-beylerininemri altnda c-
retli asker hizmetine girerek durumlarnn imkan
brakt tek yoldan geimlerini salamayabaktlar.
te bu zalim "kknden koparna srecinde,
hi phe yok ki, Helen i proletaryasnn douu
nu gqnekteyiz: Bu, terimi daha nce (4) de tanm
ladmz gibi, tOplumun "iinde .olan,. ama "top-
lumdan saylmayan bir toplumsal ge anlamnda
bir prolet.aryadr. Proletaryann gerek ayrc zel-
lii ne yoksulluu ne dkldr, toplUmun ",u-
rulu yaps iinde geleneksel yerinden kovulduu ve
kendi yurdu olan bir toplulukta artk istennedii
bilinci ve bu bilincin getirdii fkedir. Helen Top-
lumunun i proletaryas Heleniznin zlen politik
yaplarnn zgr yurttalarndan, hatta aristokra..
sisinden olutu, bu manevi yoksullama da tabii
hep maddi yoksullamayla yan yana gitti; ok ge-
251
iinde, t. 198'de Setia'da kleler ve Kartacal! tut-
saklann domadan len ayaklanma hareketi ve t.
196'da Etruria'da arabuk bastrlan ayaklanma
ile bu dizi ~laIIllt. l85'de Apulia'daki dehetli is-
yanla devam etti; olay geici olarak Sicilya'ya kay-
dktan sonra t. 73 ile 70 arasnda talya yanma-
dasn bir boydan bir boya geerek dolaan kaak
Trakyal gladyatr Spartakus'un umutsuz girii
miyle en nl rneini verdi. Helen egemen aznl
na kar bu iddetli nefret yalnz klelerin efendi-
lerine kar ayaklanmalarnda ortaya kmyordu,
Roma'nn yoksullam zgr yurttalan da ayn
duyguyu paylayorlard, Romal ehirli proleterin
vaheti i savalarda Roma plutokrasisinl param-
175 Judaea armata; tS. 66-
para etti; zellikle t. 9l-82'deki galeyan dne- 70'deki byk Roma-Yahudi
minde Yahuda Makabeus ve Spartakus'un vahe Sava'nda baslan sikke.
tinden geri kalmyordu; alevler iinde yanan dn-
yann nnde sinsi bir siluet olarak duran ka-
ranlk kiiler iinde en eytani olan da, Ordo Sena-
tonus'un kendi iinden kp bu hareketlere dalan
Romal ihtilalci liderlerdir: Marius, Sertorius, Kati-
lin ve Sextus Pompeius.
Bu iddet cmbleriyleHelen proletaryas, He-
len egemen aznlnn vahetinl, gze gz, die di
dyordu. Ne gibi basklar karsnda ayaklanld
n hatrlarsak, ayaklanma hareketlerinin yrtc
lna pek fazla armayz. Ama gene de bu idde
tin, Helen i proletaryasnn karlat muazzam
meydan okumaya karlk gsterdii tek tepki bii-
mi olmamas hem artc, hem de hayranlk veri-
cidir. Bir de, manevi gamn kar ucunda, antifonal
(Hristiyanlkta karlkl okunan ilahide, cevap
olarak gelen kar ses) cevap vard. te bu uta, i
proletarya, egemen aznlkta her naslsa hala kala-
bilmi yaratclk ruhu kalntlarnasadece erimek
le kalmyor, onun ok daha ilerisinde bir baan d- 176 Judaeacapta: Kuds'n, bu Roma sikkesinde kutlanan d
zeyine ulaabiliyordu_ Gerekten de, burada kay- bile Yahudi militanln ezemedi.
dettiimiz iddet olaylar kurbanlarn ektikleri 177 Judaea resurgens: Yahudiler'in, 1.8. 132-35'de, Bar Kochba
acya karlk gsterdikJeri tipik tepki deildir. nderliinde kalktklar son bahtsz bakaldrmann sikkesi.

Kurbanlardan bazlan iddete iddetle ve sadece

iddetle cevap vermekle yetinlyordu, ama ou za-
man kuvvete kuvvetle deil, yumuaklkla cevap
verenler de vard. Canavar efendileri Damophilus'a
kar bakaldran lgna dnm kleler bile, i
kencecinin kendisini ve eit derecede canavar kars
n ldrmek zere sryp gtrrlerken Damophi-
lus'un iyi yrekli kznn cann balamlar, by-
lece iyilie ktlkle cevap vermeyecek kadar insan
olduklarn gstermilerdi.(7) Filistin Yahudilerinin
Antiochus Epiphanes'in zorla Helenletirme politi-
kasna kar direnilerinin Yahudiler arasndaki
yar-efsanevi anlarna gre, yal yazc Eleazer ile
yedi erkek kardeinin ve annelerinin pasif direnii,
kahraman Yahuda Makabeus'un (') militanca di-
reniinden' nce gelir. sa'nn lm hikayesinde de

253

178,179 BARN ZAFER! Avna kkreyen bir arslan yavrusu gi
bi: Yukardaki Judas Maccabeus Yahudi militanlnn lmcl dn-
~sU balatt. Eline klc alanlar kltan geiriJecek: Aa~da.
lsa. iddete dayanan direnii yadsyarak bu dngden kn yolunu
gsterdi.
254
sa'nn arkada<jlarna t -"ve olmyan esvabn
satsn, kl satn alsn)) (") -
vardr, ama Oniki kii
arasnca iki kl olduunu renince hemen "Ye-
ter)) der (I"); Arria nder tutuklauna durumunda
dvmeyi bilinli olarak yadsynca o batan sav
ma silahlanma ars da nemini yitirir. (") Hi-
kayenin bundan sonraki blmnde, nl doktor
Gamaliel, sa'nn Havarilerinin eziyete kar gl
manevi direnileri ile Yahuda Makabeus'un ada<j
varislerinin ksr ve greneksel sava<jll arasnda
ki arpc kartla hayret ediyor. (12) te burada,
ayn meydan okuma karsnda, yalnz deiik deil,
ayn zamanda eliik ve uzJa<jma,z nitelikte iki cevap
rnei gryoruz. Yumuak cevap da sert kadar,
proletaryann kopma isteini dile getiriyor; ..
ikinci yzyldan beri Helen Dnyasnn Doulu
proletaryasnn tarihinde yumuaklkla iddetin
ruhlar kazanmak iin yartn gryoruz; $0-
nunda, iddet kendi kendini yok ediyor ve yumu-
sak! yar alannda yalnz brakyor.
Sorun, daha bandan beri vard. .. 167'de
n-martirlerin setii yumuak yol sabrsz Maka-
beus tarafndan arabuk terk edildi. Onun verdii
rnek de sonraki kuaklarn ylesine gzn ka-
matrd ki sa'nn en yakn arkada<jlar bile efen-
dilerinin fiziksel yazgya bu kadar rahata bo-
vun emesinden utandlar. (1") "Onu brakp kat
lar... (") Ama armha gerilme olayndan birka ay
scnra Gamaliel, idam edilen nderin mucizevi bir
J ekilde bir araya toplanan akirtlerini belki de Tan-
r yannda olduklarn ispatlayabilecek insanlar ola-
rak grmeye balamt; birka yl sonra Gamaliel'
in kendi akirdi Pavlus da armha gerilen sa ad
na vaz vermeye balamt. Hristiyanlarn ilk ku-
ann iddet yolundan yumuaklk yoluna ge-
meleri son derece acl, ama son derece verimli bir
olayd ve ancak btn maddi umutlarnn param-
:ara elmas pahasna baarlabilirdi; armha ge-
rilmc olay sa'nn mritleri iin ne idiyse, .s, 70'de
Kuds'n yklmas da ortodoks Yahudiler iin y
le oldu. Bu son felaketten nce Yahudi din bilginle-
rinden bir tanesi bilmeden ve kendi kendine sa'nn
"harap edici mekruh eyin mukaddes yerde dikildi-
ini grdnz zaman ... Yahudiyede olanlar o
vakit dalara kasnlar.. ("') tn yerine getir-
miti. sa'nn kasdettii mekruh ey, Filistin ufuk-
larnda yeniden grnen silahl Helen putperestlii
idi. Haham Yuhanna ben Zakkai, Yahuda Makabe-
us'un balatt sava<jlk geleneini bozma karar
n kendi ba<jna verdi; Yahudi militanlarn arasn
dan syrlarak kuatlm ehirden dar kt, Ro-
ma komutarln da uzaklarda bir yerde sessiz se-
dasz ders vereceine inandrarak geip gitti. Aske-
ri direni yolunu bylece yadsmakla okulunu yeni-
den kurmay ve retime yeniden balamay ba<jar-
d. Bylece de, politik iktidar kavgasnn gnll
olarak dnda durmakla kendi yurdundan uzak,
her eit yabanc ve dman evrelerde bugne ka-
dar varkalmay baarabilen yeni bir Yahudiliir>
kurucusu oldu.
Bu i deiiklik sayesinde tS. 70'de Kuds'n
yaklp yklmasndan sonra ortodoks Musevilik bir
diaspora olarak varkalmay baardysa, armh ola-
yndan sonra buna benzer bir i deiiklii geiren
sa'nn arkadalar da bylece Hristiyan Kilisesi
iin daha byk zaferler kazanma imkann buldu-
lar. Hristiyan Kilisesi, nc yzyln yaygn ezi-
yet ve kovuturmalar yznden ilk byk meydan
okuma ile yz yze gelince Yahuda'nn iddet yo-
luyla deil, Eleazer ve Yedi Kardeinin yumuaklk
yoluyla cevap verdi. Bundan sonraki snavda H
ristiyanl kabul eden Roma mparatorluu, dr-
dnc ile beinci yzyllarn dnm noktasnda,
yklmaya balamt, Kilise istilac barbarlara da
ayn tarzda tepki gsterdi (ama Hristiyan olma-
yan kendi yurttalarna kar byle deildi), ve bu
seferinde kazanc, ken mparatorluun yaklp
yklm Bat blgelerinde yz yze geldii barbar
sava etelerine bu dini kabul ettirmek oldu.
Bylece Helen Dnyasnn i proletaryasnn
manevi taribi boyunca uyumaz yumuaklk ve id
det ruhlarnn birbirleriyle durmadan mcadele
ettiklerini ve yumuakin, zamanla, deneylerin de
yardmyla, azar azar zaferi kazandn gryoruz.
Bu mcadele toplumun sadece proletarya kesimin-
de kalm da deildir phesiz, nk Helen ege-
men aznlnn manevi tarihinde de bunun en azn-
29 D Proletaryalar
D proletarya da i proletarya gibi, yklm
ve zlmekte olan bir uygarln egemen aznl
ndan kendini ayrarak varolur. Bu durumda, ay-
rlk elle tutulur bir biimde ortaya kar. nk,
i proletarya, aralarnda manevi bir uurum alan
egemen azrlkla corafi bakmdan kaynam ola-
rak yaamaya devam ettii halde, d proletarya
egemen azrlktan yalnz duygularyla deil, ayn
zamanda, bir haritada grlebilecek bir snr izgi-
siyle de ayrlr.
Byle bir snr izgisinin belirmesi, gerekten
de, d proletaryann kopuunun, gerekletiinin
kesin bir iaretidir. Bir ,uygarln, bymekte ol-
duu srece kat ve kesin snrlar olmaz, ancak
kendi trnn bir baka yesiyle att yerlerde artk komu toplulukla,r zerinde bu ekim geni.
byle snrlar belirir. (I) nk bir yaratc aznl harekete geiremez, nk kendini belirleme gc-
n, kendi toplumunu aydnlatmak iin yakt k n yitirinee, kendi dndakiler zerinde y,arate bir
dan ipular var. Yazc Eleazer ile Yahuda arasn
daki kartl ya da sa ile ada Yahudi militan
Tevdas arasndaki kartl t. nc yzylda
Isparta'da yumuak kral Agis'le sert kral Kleone
nes arasnda ya da 1.0. ikinci yzylda Roma'da
yumuak tribn Tiberius Gracchus ile sert tribn
Gaius Gracchus arasnda da grebiliriz. sa'nn
haksz yere idam edilme durumunda gsterdii in-
sanst teslimiyet karsnda Petrus'un isyarunn
bir benzerini, Sokrates'i hak etmedii bir idam yar-
gsyla hapisanede yatarken, buradan karmak
'iin ikna etmeye alan Krito da gsterir. Aynca,
Petrus, Pavlus ve Yuhanna ben Zakkai'nin ruhla-
rnda yumuakln iddete kar kazand zaferin
paralelleri Byk skender'in ryasnda, Sezar'n
mehametinde ve Augustus'un pimarlnda da
grlr.
Helen egemen azrlnn bu rl temsilcileri
arasnda, btn Helen ahlak felsefesi akmiarnn
babas olan Atinal Sokrates ile Hel~n evrensel dev-
letinin kurucusu olan Romal Augustus var. Helen
egemen aznlnn en byk iki yaratc eseri, pi
manlk gstermeyen fatihlerin ve zorbalarn yaptk
lar ilerin tam karsnda yer alyor. Filozoflar ve
imparatorlar, bu can ekien toplumun, pastrma
yaznn solgun gnei altnda ksa bir sre daha
snmasna izin verdiler, Bu len yaratma gcnn
son parltlarna karlk i proletaryann ok daha
kalc manevi baars daha ileri bir din olan Hris
tiyanlk ve onun Hristiyan Kilisesi iinde kurum-
sal cisimlemesi oldu, Bu baarlarn her biri daha
ilerideki bir qamada gzden geirilecektir. (i")
snrlarnn tesine
de taar ve evresindeki uygar-
lk-ncesi toplumlara yansr. Kendi tama gc-
nn isel zayflklar dnda n yolundan alko
yacak hi bir ey yoktur. Ik, kararma ve yok ol-
ma noktasna varncaya kadar gider. Dolaysyla,
byyen bir uygarlkta, gnn yaratc aznl
iinde doduu topluma kar yapt hizmeti ev-
redeki uygarlk-ncesi komulara da yapar; hatta,
~k merkezinden ok uzak keleri de etkileyebilir:
Suriye alfabesinin Manurya'da kabul edilmesi ya
da Helen estetik sluplarnnKeltk Britanya'da ya
da Kuzey Hindistan delta blgelerinde sikkelerde
yansmas gibi.
Gelgelelim, bir uygarlk bir kere ykld m da,
255
 - - -----------.,

HELEN UYGARLTeININ YANSIMALARI
180~183 Arabistan, Orta Asya, Kk Asya ve Britanya'dan portre
bst1er, lS. birinci yzyldan yedinci yzyla kadar. Byyen bir uy
garln kat snrlar yoktur, onun iin kltr de komu barbar top-
luluklarna yansr; ama yklrken, bu toplumlar zerindeki etkisi za
yflar ve .verli p."e daha fazla g<; kazanr.

~ ..

"

~.

256
 ,
~--'
"
,

;
;
v
;'
/.

SAVASA BOCULAN IMPARATORLUK 184 t.0. son yzylda dalan bir dnyaya dzen getren Roma, kendi
dsndaki barbarlara kar bu dzeni korumak iin bitip tkenmez bir
mcadeleye girdi: Barbar kabileleri bir Roma kalesjne saldryorIar.

257
etki yapma gcn, baka toplumlar iin bir mo- rlyor. Yunanl ile barbarn politik uzlamala
delolabilecek, uyumlu bir btn grnm verme rndan dala arpc olan ey, Helenizm'in kltrel
imkann da elinden kanmtr zorunlukla. ste: dzeydeki bar szmasyd. Sicilya'da t. son
lik, zlen bir toplumun egemen aznl, yaratc yzylda, oradaki son Yunan kolonlsinin kurulma-
aznln manevi etkisi yerine ancak bir iddet ve sndan be yzyl kada~ sonra, .uzun sreden beri
bask politikas getirip koyabilir, ama bu da, ieri- ortak Helen kltr. ortak Yunan dili ve kt R0-
deki yaratc olmayan kitleler kadar dandaki tak- ma ynetiminin ortak aclaryla birlemi bir halk
litiler stnde de itici, yabanclatnc bir etki ya- arasnda yerli Sicilyallarla Yunanistan'dan gelip
ratr. zlen bir uygarln evresindeki uygarlk yerleenleri birbirlerinden ayrdetmek inkanszla
ncesi toplumlar kendileri uygarlktan uzaklaarak mt. talya'da Tarentum'un hinterlandnda He-
yabaniliklerini gsterirler: zlen toplumun ma lenizn yle hzla yayld ve yle iyi tuttu ki, t.
nevi yrngesinden kendilerini eke~ler ve bylece drdnc yzyl gibi eski bir tarihte bile Apulia
o toplum iin bir tehlike potansiyeli haline gelirl~r; krmz topraktan vazo retiminde en hzl alan
ite o zaman, egemen aznlk, bir vakitler iyi rnek atlye olarak n yapm ve Helenizn'e 'katln
olmakla kazand bamll imdi askeri yoldan bylece ilan etmiti. Daha ilerilerde, Latium ehri
salamaya kalknca, yabanclaan d proletarya nin halk Helenizm'in garip ehir-devleti kurumu
da kuvvete kuvvetle karlk vererek tepki gsterir: nu ylesine cokuyla benimsedi ki, Yunanl gzlem-
D proletarya komusunun bir vakitler ekici ge- ciler Latinleri sonradan olma Helen saydlar; Yu
len kltrn reddetmek gibi olumsuz edimi yerine nan edebiyatnda Roma'nn ad ilk olarak bir He-
getirirken, ykc olsa da olumlu bir baka eyi de len ehri olarak geer. (')
yapar: Kendini egemen aznln zorbalndanko- Ama, modelin kendisi paralannca, egemen
nmak. iin kendinden daha stn dmanndan Helen hayat tarzna kar bu gnll eilim de ke-
askeri teknikleri dn alarak uygarlktan ders a-' siliverir. Helen Uygarlnda kntnn belirtisi
ma iine devam. eder. Sonu, iki yabanclam top-- t. 431-404'deki i savat; barbarlarla Helenler
luluk arasnda uzun sreli ve amansz bir savatr, arasndo bin ylk bir savan ilk hamlesi de bu y
nk artk her biri brn tehdit etmektedir. kc atmann nc ylnda yapld; bir Trakya
Dmanlk iddetlendike, bir. zamanlar esnek ve ordusu Makedonya'y istila ederek yakt, ykti. Ger-
akkan olan snr katlar, geilmez bir duvar ha i bu basknn arkas gelmedi, ama Trakya'nn g-
. line gelir. Latince terimler iki temas eidi arasn nll olarak kendini Helenletirmesinin de sonu
daki kartl ve akrabal da dile getiriyorlar: Li demek oldu ve ilk olarak uygarlkla barbarlk ara-
men, ya da eik, bir blgedir; bunun yerine limes sna kat bir engel dikti. Bu Trakya snn o zaman
ya da askeri snr geliyor ki, bu, eni olmayp da drt yzyl sreyle bozulmadan kalabildi, ama d
yalnz boyu olan bir izgidir. proletaryann Helen Uygarlnn kne kar
Helen tarihinin byme evresi, salkl bir uy- militanca tepkisi Magna Graecia'da (Byk Yuna-
garln topraklarn saran limen ya da tampon nistan) dala iddetli ve dala tantanal oldu; n-
blp-enin klasik rneini gsterir. Kta Avrupa'sna k, Atlna-Peloponez savann kmasndan sonra-
doru Helenizm'in z biraz glgeleniyor, kuzeyde ki yzyllk sre iinde Helen 'kolonielleri, evrele-
yar-Helen Tesalya ile batda yan-Helen Aetoia yer rini kuatan Oska kabileleri tarafndan denize ka-
alyordu; Aetolla ile Tesalya'y ise llirya ve Trak- dar srlmlerdi. Barbar akn Messina boliia
ya'nn katksz barbarlndan, Epirus ile Make- nn gemi, o ehirde de, Sicilya'nn fethi iin bir
donya'nn yanm-buuk-Helenizm'i aynyordu. K- harekat merkezi kurmutu. Ama o srada Roma or-
k Asya'ya doru da Helenizn karanyor, kydaki dularnn mdahalesi her eyi sona erdirdi. Bun-
ehir-devletlerinin hinterlandnda Karya'nn yar dan sonra. Helen Dnyasnn btnselliini yeni-
Helenizm~iyle Lidya'nn yarm-buuk-Helenizm'in den kurma iini stne alan Roma, gerek barbar-
den geerek, Anadolu yaylasndaki Hitit ykntlar lara, gerekse Helen Uygarlnn pelerinini kapmak
arasnda oturan Frigya barbarlnadalyordu. Ku- iin alan rakip talyan ehirlerine kar geni
zey Afrika ve talya'daki Yunan kolonilerinin hin- apl seferlere giriti. Roma'nn bu ard arda askeri
terlandlarnda oturan yeri topluluklarla aralann- baarlan Helen egemen aznlnn egemenlik ala-
da dala geni kltrel uurumlar olmas bek- mm kta Avrupa'snda, tberya yarmadasnda .e
lenebilir, iki dnya arasndaki politik ilikile Kuzey-Bat Afrika'da, neredeyse Asya'da Makedon
rin nisbeten daha dmanca olaca dnle yal skender'in fetihleriyle kazand kadar geni
bilir, ama buralarda da, Sirakza'nn impara blgelere yayd. Ama bu hametli Roma ve Make-
torluk kurma hareketi ve tal'lerle Khon'larn donya fetihleri, zlen Hel~n Toplumunu, ktin.'
yok edilmesi olaylarnn yan sra daha bar tsnn kanlmaz cezalarndan biri olan. bir top-.
sever temaslar ve daha yumuak geiler de g- lumsal hastalktan kurtaramazd ve kurtaramad.

258
Helen Dnyasnn bu askeri genilemesi, barbarlar-
la snrlar yok edecei yerde, Helen egemen aznl
nn harekat ssnden uzak1ara ittii oranda
uzatt bu snrlan. Snr gibi haberleme iZgileri-
nin de ayn ekilde durmadan uzamas egemen
aznln ykmllklerini artrrken vurucu g- rn nde Romallar barbar saldrlarn durdur-
cn d azaltt. Roma kavgaya ginni ve Etriiskle-
rin Keltlere kar,. ykmllklerini, Tarantolula-
rn Oskallara kar ykmllklerini, Makedonya-
llarn TrakyalJar ve Dardanyallara kar ykm-
llklerini baaryla devralmt; ama bylece, Ku-
zey Denizinden Karadeniz kysna kadar btn
Avrupa ktas boyunca barbarlara kar snrlan
korumann tek sorumlusu Roma oldu. stelik, He-
len Uygarlnn kendi gemiinden kalan miras
olarak devrald bu barbarlara kar snrn muaz-
zam uzunluu ve genilemesi, hasta toplumun kap-
ris yaparcasna srtland fazladan yklerin sade- .
ce bir parasyd. Makedonya ve Roma'nn fetih sa-
valar sonucunda zorla Helen Dnyasyla btn-
letii1en Suriye Toplumunun Kuzey Afrika, !berya
yarmadas ve Gney-Bat Asya'dakl barbarlara
kar snrlarn da ayn anda Helen egemen aznl
devralyordu.
t.. nc yzylda ikinci yzyln dnm
noktasnda Roma ada Helen Dnyasndaki b-
tn teki Byk Glere bayitc yumruklar.indir-
meyi baarmt; bylece de, Helen egemen aznl
nn yalnz alacaklarn deil, borlllrtnl da devral-
mt. t.. son yzylda Helen evrensel devletinin
snrlarnn ilk olarak iziliinden Roma mparator
luunun kn iZeyen gei dnemine (.8. deniz kylarn da yamaladlar. Arap srunnda
375-675) kadar Helen Toplumu her yanndan teh-
likeli barbar snrlaryla kuatlmt: Kuzey Avru-
pa'da, Tuna'da, Suriye'de, Kuzey-Bat Afrika'da.
Bu uzun sreli ekime boyunca youn askeri faa-
liyet dnemleriyle her snrda grece bir bar dur-
gunluunun korunduu dnemler birbirini izliyor-
du: Barbarlar iki kere bu snrlan yarmay denedi-
ler, ama ncde baardlar.
Helen Dnyasrun en fazla dertli olduu t..
.son iki yzylda Sarmatyal barbarlar Don'un dou
kys boyunca Aa ve Orta Tuna havzalarna ka-
dar-ilerler, ondan sonra da burada, Helen Dnyas
nn kuzey-dou kanadnda tehlikeli bir ekilde as
lp dururlar. Ayn dnemde, t.. ikinci yij.zyldan
son yzyla geerken, Araplar, Mezopotamya ve Su-
riye'de can ekien Selevkos Krallnn perian
topraklarna girerler. Kartaca'nn Anibal savala
rndan sonra, yenilmesi ve t.. 146'da yok olmas,
Kuzey-Bat Afrika snrndaki Numidyallarn Afri-
ka ktasndaki ykk Kartaca topraklarna yakla
malarna yol amt. Son olarak, Kuzey Avrupa
snrnda, 1.. ikinci yzylda Romallarn Alpler-
tesine ilk klar Kimbri ile Ttonlarn dehetli
kar-saldrlaryla cevabru alm oldu. Bu kavim-
ler, .Roma ordular tarafndan sakatlandklan ya
da yok edildikleri iin bir engel de karmayan yar
barbar tampon glerin serbest braktklar sava
yollarndan dosdoru talya'ya aktlar. Drt sn
mak iin mdahale etmek zorunda olduklarru d-
ndler; Kuzey Avrupa snrnda ise canlarn kur-
tarmak iin dvmeleri gerekti; barbar saldrIan
nn tarihi nbetinin birincisinde bile. Avrupa ile
Afrika'da durumu Marius kurtard; Numidyal sal-
drgan Jugurtha'ya kar (t.. 112-106) ve Kimbri'
ye kar (t.. 105-101) savalarda yenilgiden zaferi
ald. Pompey 1.. 63-62'de Roma'nn .Suriye eya-
letini rgtleyince Selevkos mirasnn son kalntla
rn Arap sava etelerinden korumak mmkn ol-
du. Bundan sonra, Kimbri'nin yakn zamandaki ka-
der.inden rkmeyen bir grup Suev ~ vrupa'nn ge-
ne ayn sava yoluna ayak basnca, Sezar Roma do-
minyonlannn Alpler-tesi snrn Ren izgisine
gtrerek dzeltmek iin bunu frsat bildi (sava,
t. 58.-51); bundan sonraki drt yzyl boyunca bu
snr birka kSa sreli dalgalanma dnda hep
byle kald.
Barbarlarn drt snrdan birden ieri girmek
iin ikinci baarsz abalar Hristiyanlk ann
nc yzylnn ortalarna raslar. Bu sefer en
ar bask Tuna snrndayd. Burada Gotlar yalnz
karadan Balkan yarmadasnn canevine inmekle
kalmadlar, ayrca denizden giderek Ege ve Kara-
Mslman Araplarn Palmiryal atalar hem Suri-
ye hem de Msr' geici olarak igal ettiler. Ayn
ada Kuzey-Bat Afrika'da Berberler Jugurtha'nn
zamanndan beri ilk kez sava safna girdiler. Ku-
zey Avrupa snrnda Franklarla Alemanlar Ren'i
geerek Gol' yanaladlar, Bu e anda, e-mep
kezli barbar saldnlarnn ikinci nbetinde Roma'
nn gc durumu ikinci kere de kurtarmaya yetti.
stilaclar girdikleri hemen her blgeden pskr-
tldler, bozulan btn snr izgileri yeniqen d-
zenlendi. Ama bu seferinde zafer daha ar kayp
lar ve daha utandrc yenilgileri izlemiti. Daha
yksek bir bedel karlnda satn alnmt zafer,
stelik nceki statkoyu ancak yzeysel bir anam
da yeniden kuruyordu. nk, eski snrlar hemen
hemen her yerde olduu gibi korurmutu ama, Ro
ma ile barbar glerinin grece kuvveti bundan
sonra pek deimeyecek bir biimde barbarlardan
yana ar basyordu.
Bylece zayflayan Roma yzyl kadar s-
ren yeni bir barbar saldr nbetiyle kar karya
kald (t.S. 375-675) ve Helen evrensel devletinin ni-
hai olarak ortadan kalkmasyla son buldu. Drdn-
259

c yzyldan altnc yzyla kadar kuzey snn bir-
biri ard sra gelen, st ste ylan ve sonunda Ro-
ma mparatorluunun batdaki topraklarnn b-
tnn ezip geen Hun, Avar, Tton ,ve Slav dalga-
larn;n srekli ve younlaljan basnc altndayd.
Yeclinci yzylda Mslman Araplar dzenli ve
amal askeri seferlerine giritikleri zaman eylem
alan Kk Asya ve Afrika'ya kayd. Kk Asya'
da stanbul hkmeti btn ykmllklerini b
rakp baka btn snrlardaki yenilgilerl kabullen-
mek pahasna Mslmanlar boazlardan Torosla-
ra kadar geriletmeyi ve orada durdurmay baljard.
Ama bylece Ortodoks Hristiyanln domakta
olan toplumsal yapsn da adamakll zora komu
oldu. Ama Afrika'da Araplar Nil'den Atlas Okyanu-
suna kadar hzla yrmeyi baljardlar, yolda rast-
ladklar Berberler ve Vizigotlar yendiler, sonra Ce-
belitark boazndan geip spanya'ya girdiler ve
Pirenelerin tesine bile getiler; aknlar ancak 732'
de, Frarklar tarafndan, Loire ve Rhne hizasnda
260
BARBAR HYDRA'8
mparatorluunun gvenini saldrg an bir biimde arayan Roma her
yandan, insafsz
bir barbar tepkisi yle karlat; 1.8. 200 sralarnda
savata talih Roma'datlyz evirmiti.
nlenebildi. Ama Tours yaknndaki savaljn da ta-
nklk ettii arpc tarihi olay Araplarn Franklar
karsnda yenilgiye uramas deildi. Araplarn ve
Franklarn ve baka btn barbar savalj etelerinin
balj dman olan Roma Gc direniinin yklma
syd. Roma Dnyasnn orta yerinde Frank sava
etesi, yanm yklm Roma lkelerinde giiney s
nrlarnn tesinden gelen savalj eteleriyle karla
p onlar yeniyorsa, d proletaryann Helen evren-
sel devletini zaptetmek iin nc giriimlerinin
tamamen baanl olduu aka belli demekti.
Barbarlarn Helen Toplumu stndeki etkileri-
ne ksaca bir gz atnca, zlen bir uygarln ya-
ratt~ basnca kar d pr-oletaryann gsterebildi-
i tek tepkinin iddet olduu ve i proletaryann
olumlu bir yaratma eylemini baljarnasna yol a-
tn grdmz o yumuaklk alternatifini ge-
litirme asndan herhangi bir yetenee sahip bu-
lunmad akla gelebilir. Gerekten de Helen d
pl'Oletaryasnn baljlca zellii yrtc bir iddeti;
185 Kuzey: Kelt svari ve piyadeleri.

186, 187, 188 Aada, Tuna snr: Steplerden gelen gebe atl
lar.
rlunlarn adlannn en an barbarlkla e anlanl
bir kelime olarak tarihe gemesi, en nl ndene-
rinin adalanna Allahn Belas adyla korku
salmas gerekten de bir raslant deildir_ Ama ay-
n zamanda d proletarya ile i proletaryann dav-
ranlar arasnda baz ilkel ve hafif benzerlikler g-
rebiliyoruz; bu benzerlikleri kaydetmeyl ve hak et-
tikleri deeri vermeyi baaramazsak, tarihi nyar-
glara sahip olmak suundan yarglanabiliriz_ Bir
kere, deiik sava etelerinin uygladklar id
dette gzle grlr derecede ayrlklar vardL tS.
410'da Vlzigotlarn Roma'y yamalamalan hi
phesiz krk be yl sonraki Vandal ve Berber ta-
lan kadar vahi deildI. Latin edebiyatnn en n-
l paralarndan biri, Vlzigot kral Alarik'in Roma
Kiliselerinde fethedilen ehir halkn banndrd
hikayesinin adalan tarafndan duyulduunda
yaratt etkiyi anlatyor.
Roma'nm bana gelen felakette grlen ykp ~krne,
kltan geirme. talan, kundakhk ve her eltlen sal-
dr sava geleneglne gre yapld; ama bu felakette ye-
ni bir balang. daha nce hi gNlmemi bir manza-
ra da ortaya kt. Barbartarm korkulan vaheti umulan.
dan o kadar az oldu ki, sCoacak gen odalar olan ki-
. liseler! fatih kral halka ayrd. bu kutsal yerlerde kim-
seye klla vurulmamas ve kimsenin tutsak edilip 06.
trlmames iin de emir verildi. Gerekten de, baz yu'-
ka yrekli dmanlar tutsaklarnn zgrle kavuma la-
r iin onlar alp bu kiliselere getirdiler ve insafsz d.
manlar tarafndan tutsak ve kle yaplmak zere oradan
srklenilcrek alnp gtrlen kimso olmad. (3)
Augustine bir paka blmde de (') -putperest
Romal adalann Tanrya yeterli kran gster-
medikleri Iin azarlyor; Roma'nn katksz zalim
Radagaisus tarafndan 406'da zaptedilmeylp de
410'il.a olduka aydnlanm Alarik tarafndan zap-
tedilmesini, Tanrnn, Romallann hak etmedii
bir lutfu olarak gryor. Daha Ileride, Alarlk'ten
sonra gelen Ata wlf ve Dstrogot nderi Theodorlc,
barqar boyunduruunun bundan bile daha hafif
olabileceini gsterdi.. Akitanya halk da 412'de
Vizigot istilaclara kar direnni, ama bir yzyl
sonra ok daha barbar olan Frank dmanlara kar-
fatihlerle birlikte ortak bir savunmaya girdik-
lerinde, su katlmadk barbarlkla yumuam bar-
barlk arasnda neml bir aynm odumu gr-
mlerq. te yandan, spanya'da, Vlzlgotlar sonra-
dan gelip kendilerini oradan atan (sekizinci yzyl
da) Mslman Araplarn yainda hi de y efendi
deillerdi; nk Emeviler gerek Dou'da, gerekse
Bat'da, Hristiyan ve Yahudi uyruklarna hog
rl davranmakla n yapmlard.
Bu aynmlar, d proletaryann Insancllk et--
kisine ne dereceye kadar ak oldumu.gsteriyor.
Manevi yaratclk alanna dndmzde gene bu:-
na benzer bir eitlilik gryoruz. Hristiyanlk'l;)lle
nn drdnc vzylnn ortasnda hareketsiz bir
262
Roma limes'inde kamp kuran Kuzey Avrupal bar-
barlar, o zamanlar Roma mparatorluundakiH
istiyanln resmi biimi olan Arianizm'i kabl et-
milerdI. Bu elini kabl etmekle de, snnnda dur-
dukian uygarln manevi kltrne daha fazla
yaklanlard. '. Ama drdnc yzyldan beinci
yzyla geerken Roma mparatorlUunde Ni1tea
(Znik) Hristiyanl ArianZm'in yerini almt,
onun n de, mparatorlum gedikler alm SI-
mrlanndan ieri akan ArianIzIn'l kabl etmi bar-
barlar artk kendilerirj zdelememeye kararl bir
ekilde dkkat ettikleri yenik halkla aralarndaki
toplumsal ayrin bir nian olarak dinlerin! kul-
landlar. Aryani sava eteleri yrelerindeki yenik
halka kar ne kadar sert davranrsa, Katolik Hris
tiyanla kar dmanl da o kadar fanatike
oluyordu. rnein, Kuzey Afrika'daki Vandallar ik-
tiSadi smr ve siyasi basklarnn tepesine bir de
dini eziyet ve kovuturmay koydlar. Arianizm'i
kabl edenler bu dini blduklar gibi benimsemi,
sonradan da bu din belirli sava etelerinin, fethet-
tkleri blgelerde kendilerini yerlilerden ayran
balca zellikleri olmutu, ama baka snrlarda
da, dini hayatlarnda gerek bir yaratclk olmasa
bile belli bir zgnlk gsterebilen baka barbar
gruplar vard. rnein Britanya adalarnda Keltlei
Katollk Hristiyanl kabul etmilerdi, ama bu ya-
banc dine olduu gibi balanacaklan yerde, onu
kendi yerli geleneklerine uyacak ekilde yourmak
tan geri durmadlar. Roma mparatorluunun
Arap snrnn tesinde oturanlar bundan daha ile-
ti derecede bir dini bamszlk gsterdiler. Arabis-
tan'a yansyan Yahudilii ve Hrlstiyanl kart
rarak kendilerine zg ve yeni yksek bir din ya
rattlar. Buna Ilikin estetik yaratclk alanna d-
np bakt.mzda, d proletarya barbarlarnn
tsbtn ksr olmadklarn, i proletaryann da-
ha yksek dinlerine gze arpacak biimde elik
ed<:fi yaratc eserlere denk olmasa bile bu alanda
baz basar:lar kazandklarn gryoruz. D pm-
letaryarn kara~'teri3tik kltrel ifade tarz epik
iir 've saga olmutur, ama Araplar fetihlerinin are-
lesinde di!, alanda 'gsterdikleri zgnl r ala-
"r,da _da g3terdiler. Kur'an'daki uyakl diizyaz
nn onciis olan, kiisel tonlu bir lirik iir yarattlar.
D proletaryann-zellii stne imdiye ka.-
darki bulgularnz artk zetleyebiliriz. Bir zaman-
lar uygarlk-ncesi komularn kendi yrngesine
eken ve o zaman salkl olan, ama artk bir mo-
delolarak ekiciliini yitiren ve kendi dnda ya-
tan barbar toplumlarn etkileyemeyen bir uygar-
ln zlmesine tepki olarak doarlar. Barbarla-
rn zlen Helen Uygarlna kar saldrlannn
kalbn da inceledlk ve iddetin, d proletaryann
ilkel ve lgdsel tepkisi olmakla birlikte, I prole-
taryannkiyle karlatrlabilecek daha insancl Dr
tepki biiminin izlerinin de zaman zaman grle-
bildiini tesbit ettik. D proletaryann yksek din-
lerde cisimleen nihai bir manevi gereklik gr-
30 RuhtaAynma
nceki blmlerde ele aldmz toplumsal ay-
nma ortaklaa, dolaysyla diL yzeysel bir yaan
tdr. nemi, zlen bir toplumun yesi olan bi-
reylerin ruhlarnda yara aan manevi bir kopuun
dsal iareti olmasnda yatar. zlmen\n toplu..'TI-
sal davurumunun tesinde, toplumsal kn
gzle grnr belirtilerinin gerek z ve kkeni
olan davran, duygu ve hayattaki kiisel buhran-
lar vardr, Bir toplumun bymesini devam ettiren
yaratc eylemleri balatma frsatn kaybeden bi-
reysel ruhlar (phesiz k~isel yeteneklerini kay-
betmi deUlerdir), zlmenin basksna kar bir
dizi deiik tepkiye snrlar; bu tepkiler bir bak
ma, bu nceleme'de (') daha nce ele aldmz ve
tanmaya altmz baz byme srelerinin pa- _Doaya gre yaamak.. abasnn etkin kart Ise
tolojik karlklardr. Gelgelelim, biz de imdi has-
taln bu manevi belirtilerinin analizini yapmaya
kalkrsak, uyandrdklar duygu ve eylemlerin -
zlme srecini yoksamak ya da durdurmak bak
mndan fazlasyla olumsuz ve hatta ykc olduu
halde, zlen toplumun karsnda yeni bir toplum
al~ernatifi kurmak yolunda daha sahici abalara
yol aabilecek trden baka tepkiler de olduunu
grrz; ite bu eit tepkilerde, aynma-ve-palin
genesia.. hareketimizin ikinci ksmnn biimlenme-
ye baladn grebiliriz. Pratik hayatta iki eit
tepki arasndaki ayrm ok kesin oimayabilir: Stoa-
c filozofun kendi zerinde kurduu denetleme ken-
dini daha iyi bilmesine, kendini bilmesi de tanr
sal alglamasna yol aabilir; griinte olumsuz
bir kendini kurban etme edimi, daha disiplinii ruh-
lar iin' olumlu bir esinlenme kayna olabilir; ta-
mamen kiisel bir kurtulu yolu bumak iin giri-
ilmi, zilnde bencil olan bir aray yaratc bir top-
lumsal eyleme dnebilir. Olumlu ve olumsuz, ay-
n mknatsn iki kart kutbudur. Bo vermilik
tavr, yaratc bir karar haline gelebilir. Baka bir
syleyile, statik bir konunla deil de dingmik bir
srele kar karya olduumuzu bir kere daha
gryoruz. Baz ruhlarn umutsuzluk iinde, bu ha-
yatta varaca br yer olmayan bir yolcuua k
tn grrken, ikence ve skntlar arasndan ge-
erek hayatn nihai hedefine varan bir yolu da iz-
leyebiliriz.
Yaratclk yetisinin kaybedildiini ~aret eder
gibi griinen ve aktrleri ya km toplumlarnn
milne potansiyelolarak ak buunduunu,i prole-
taryann dini grlerini zmleyebildii ve orlara
uyabildiini, dolaysyla da snrl ama amaz bir
yaratclk gc gsterdiini grdk.
ykntlan arasnda edilgin bir boyun emeye ya
da gerek yaratc sre yerine geici bir strateji
koyarak toplumun zlme dalgasn durdurmak
Iin etkin ama bouna bir aba gstermeye zorla-
yan duygu ve davran biimlerini gZden geirerek
ie balayabiliriz. Her ikisinin de kendini ifade et-
me abalar olmas anlamnda, genel yaratclk
yetisinin kularulmasnadeiik alternatifleri tem-
SIL eder gibi grnen iki tip kiiSel davran vardr.
Edilgin aba, ruhun, yaratcln tamamen disip-
Ilrsjz ve doal' br kendilllnderliin dl olarak
geleceine inanarak bsbtn kendini brakan bir
&esllmlyetillktir; bu zihni durumda ahlak kuralla-
rna kar kmann yaratclk olduu sanlr. Bu
kat bir kiisel disiplin uyguama abasdr; bu
Inanca gre Doa yaratcln kayna deil katili-
dIr ve yitirilen yetlyl yerlden kazanmann tek yolu
. doal tutkular sk bir denetim altna almaktr.
Helen Toplumunun skintl dneminde haksz ye-
re kendilerini Epikur\l$'un izlemcileri olarak tan
tan o baya hedonistler kendi teslimlyetilikleri
rln Doann yasalarna uygun bir hayat olduunu
Iddia ederek tavrlarn savunuyorlard; te yan
dan, Sinikierin biraz fazlasyla harfi harfine yrt
tkleri nefs! krletme pratiinde ve benzeri bir fel-
sefeyi ok daha ince bir ekilde srdren Stoac
larda doallk.. daha baka bir trl yorumlana-
rak mnzevi bir hayatn tereli oluyordu. Bir Stoa-
c iin kendi iradesinin doruuu ya da yanll
dnda hi bir ey kendi bana iyi ya da kt de-
ildi ve bir hedonistin doa buyruu sayd btiln
insani istekleri krletmek Stoac bilgenin greviy-
di. Bu kreitme yle bir dereceye varmalyd ki, bil-
ge, hedonistin doal insan.. nn drtlerini deil,
bu lml hayatn kendi stne ykledii kaderin
deiikliklerini doalolarak kabu etmeye bala
rr:.al1yd. Stoac bilge kusursuzluk mertebesine eri
mekistiyorsa byle tasavvur edilen Doann gid~i
ni neeyle kabul etmeli, hi deilse, Zenon'un m-
ritleri arasnda saylmak istiyorsa, durgun ve din-
gin bir tavrla acya katlanmalyet.
Filozof-tmparator Marcus Aurelius'un Dn
celer'inde Stoacln kendini-denetleme gelenei
nin bu melankolik havas yansr. Aurelius, felsefesi
yznden, ken bir dnyann Atlas'vari ykn
263

189,190 TALtHN KANATLAR Kader, talih, aunyazs, ans... can
ekien bir toplumsal evrende bu gibi denetlenemez glere inanmak
insanlara ekici gelir. Roma'da talih ktt resmen yerletirilmiti; ha
yata ve dncelere szan ~tkisi yaratc iradeyi kemirdi. Yukarda,
Zafer kanatlaryla Talih, yannda deimenin ark; yanda, Fortuna:
Dnen bir kreye binmi, alnyazsnndenetimini simgeleyen dmeni
elinde tutan Nemesis.
191 LMN TEMAS ark, kelebek, kafatas ve cetvel-kaderin,
ruhun, deitirilemez yargnn simg~l~i- ezici bir ka_derciliin m~:
lankolik bir imgesi halinde biletirlm: Yanda, aagda, Pompe
den mozayik.
264
kendi omuzarna yklenecek cesareti bir trl bu-
lamamt.
Bizi iimizden yneten g, doa ile uyum iinde olur-
sa -imkan oranlOd~- karsna kan her eye kendini
uydurabil~r ... ()
Dalgalarn gelip paraland kaya gb ol; ama evresln
deki dertli dalgalar dinip dinlenirken kaya dimdik ayakta
durur... (S)
Bu son derece ksa zaman sresi Doa ile uyum iinde
ve gleryzle geiritmesi gereken bir sredIr; olgunlan
ca den bir zeytin tanesi de kendini dnyaya geliren
Doaya krann sunar ve kendisini tayan aaca min-
net duyar. (4)
zntlerle yorgun den Stoac mparete
run hznl bir ekilde zledii mizac kazanan,
daha nceki kuakta Zenon'un pelerinini en ok
gze arpacak ekilde giyen topa! kle olmutu.
Tanry vmekten' ve Onun adn iyi anmaktan ve Ona te-
e!<.krlerimizi dUe getirmeye almaktan baka ne yapa
biliriz? Ister kazarken. ister tarta srerken, ister yemek
yerken. her an Tanr iin ilahimizi sylememiz gerekmi.
yor mu? Hem. sizler o}unuz kr olduOunuza gre, bura
da bu yerde duran ve Tanrnn ilahisini hepimiz adna
syteyen birinin olmas uygun deil myd? Topal br lh--
liyar olan ben, Tanrya ...gler sylemekten baka ne ya~
pabilirim? Bir blbCI olaydm. bir bClbl gibi terdim; ya
da. bir kuu olaydm, kuular gibi terdim. Ama ben bir
ak baOlanm bir varlm, onun iin de Tanrya ...
gler sylemeliyim. Bu benim iim, onun iin ben bunu
yapyorum ve bu grev bana verildii srece ben bu iten
ayrlmayacamo Ve sizlere, geri kalanlarnlZB da sesle-
niyorum ayn arky syleyesiniz diye... (I)
Ve, lm gelip be'ni aldnda, isterim ki O beni bakala
rna {tlediklerlml kendim yaparken bulsun. ki sorabi
eyim Tanrya: Senin buyruklarn hi inemedim mi?
Duyularn yetkilerini ya da Senin bana ...erdiln do{utan
gelme fikirleri (mis prolepaesln) Seninkiler dnda ama-
lar iin kuandm m? Seni hi suladm m? Ynetimine
hi kusur buldum mu? Senin Ist~inle hastaandm (br
insan kardelerim de hastaland, ama ben hastayken, is-
yan etmedim). Senin Ist~inle YOksullu{u da tandm, ama
yoksulluktan sevin duydum. Hi bir zaman ynetmedim,
nk Senin is:ein byle deildi; ama ben de hi bir
zaman istemedim. Bu y:1zden surat astm hi grdn
m? Se:in karna neeli bir yzle kmadOm ya da
St:;r;in bz.na vermek isteyecein herhangi bir emir ya da
lerte hazr clmadm herhangi tiir an oldu mu? imdi
d'2benim ~:J bayr;;r;; brakp ayrmam Senin iste{in, onun
i ir, vc1a ediyorum ... Gnlm Sana kranla dolu. nk
Sen b2.na bu bayram Seninle kutlamaya ve Senin eser-
lerini ve Senin ynetiminin gidiini seyretmeye imkan ver
din. lm beni aldnda isterim ki bu dnceler zihnim-
de ve bu szler kalemimin ucunda ya da gzlerimin
ok... duu S~Y'31<lda olsun, (6)
Helen Toplunmnun zl srasnda Stoac
felsefe okulunun en soylu mritleri Doaya kar
byle bir mnzevice denetim kurmay baardlar.
Ve Helen tarihinin son blmnde, son nefesini ve
ren egemen aznln mnzevi geleneinln proletar-
yann o kadar olumsuz olmayan mnzevilii ile ka
rp kaynatn gryoruz; bu dnemde Helen
felsefesi Neoplatonlzm ile birlikte son ve en yksek
anna erimitir ve eritii bu rilistik duygu yksel-
tisinde lm halinde syledii Tanrya vg ark
s Hristiyanln daha gen ve daha gl sesiyle
hemen hemen hi falso yapmadan birleir.
Buna benzer bir stknt dneminde Suriye Dn-
yasna baktmzda, VaiZer Kitabnn rahata p
heci teorisiyle Essen'lerin manastr topluluunun
mllZevi dindarlklar arasndaki . kartltkta ayn
teslimiyet ve disiplin uzlamazlrn grebiliriz. Bir
baka alanda, in'in skntl dneminin felsefesin-
de ise Yang Chu hem hedonistlerce smrlerek
Epikurus'un yazgsn paylayor hem de Konf-
ys ve Mencius okulundan ahlaki disiplin taraf-
tarlannn hmna uruyor. Japonya'nn daha son-
raki, Tokugawa ogunate'nin bar zorla kabul et-
tinnesinden nceki skntl dneminde, yksek ka-
demeli Japon politikaclarnnteslimiyeti ahlaksz
l ile ada samurayarn feodal lordlarna nere-
deyse insanlk d derecede ballklar ve kendile-
rini adamalar arasnda da ayn eitten bir antitez
grlr.
Gnmzn Bat Toplumunda bu atan dav-
ran biimlerinin Iaretlerine rastlyor muyuz?
phesiz, Doaya dnme" ars iki yz yl nce
Jean-Jacques Rousseau syleyeli beri kulaklarda
nlyor; ada uyuturucu madde kltr"nn
srrna ermi olanlarn iddialar da imdiye kadar
iitilmedik bir patrt yaratyor; kendiliinden ge-
len, yasaklanmam bir yaratcln kaybedil~
yetisini y~niden bulduklarn, kusursuz bir "\l1san
toplumunun gerek modelini kefettikietini' Ileri
srp duruyorlar. Yeni psikoloji biliminin ilerleme-
si de bu modern teslimiyet ynsemini bir dereceye
kadar destekledi; nk psikOlOji gerek benliin
i ekirdeini maskel~ii ve onun davurumIlIlU
yasaklad~ sylenen, sonradan eclinilme toplumsal
ve kiisel yaant tabakalarn delip gemeye al
r. Kiisel disiplinin ke tilarnn anmas g-
rece zararsz bir ekilde, tarih boyuncaBat Toplu-
munda u ya da bu ekilde yer eden geleneksel Ya-
hudi-Hristiyan cinsel ahlak yasasnn bireysel ola-
rak yadsnmas eklinde kendini gsterebilir. Daha
ciddi olarak, grelilik iikesini toplumsal ve politik
dzeyde tehlikeli bir ekilde sonuna kadar abarta-
bilir; oysa kendinden baka bir eye indirgenemez
asgari sabit kutuplann varlnn gerek bireyler
gerekse toplumlarn psikolojik sal iin gerekli
bir ge olduu gr, rtlmesi &akncal olabi-
lecek, geerli bir kavramdr. te yandan, mllZe-
vilik kar-hareketinin de bugnn Bat Dnyasn
da pek fazla ilerleme kaydedemedii grlyor.
Ama belki de, ahlaki kirlenme"ye kar darbe di-
ye nitelendirilen hareketlerde benlii yadsmann
ilk hafif kprtlar olduka dk ve s bir biim-
de de olsa, kendini belli ediyor.

265
 Kendini dile getirmenin bu gibi d.zmece bi- atan kudretli sular arasnda bir antitezdir. Srk-
imleri; bireysel yaratciln yerini almaya b~la lenen kii kendine-dnk bir ruh hali iindeyken,
d" zaman bir byme d:eminde toplumdakkt kendisini byle yenilgiye uratan bu gc olumsuz
le;';,rin nd'erleri izlemesini biimlendiren mimesis bir gzle, kaotik bir dzensizlik olarak grr ve
(taklit) mekanizmasnnda yeterince iyi ~Ieye~ gene bu ruh hali iindeyken dayanlmaz dman
yeceini tahmin edebiliriz, Toplumsal talmn br ve sevgilisine ans adn takar. Ama dzensizlik kav-
denbire yklvermesinin birey uzerndek etks, ram, Bergson'un da iaret ettii zere, dzen kav-
toplumsal kimlik' ve karlkl ykmllk duygu- ram gibi grecedir, (10) Dzen de, dzensizlik de,
sunu paralamak, buhrana kar tamamen bireyci ancak kartyla kartlk iinde dnlebilir. Bir
tepkiler gstermesini tevik etmektir. Kafas bu eyi ya da bir, durumu dzensiz diye niteledii
ekilde almaya balayan toplum kaa, baka mizde znel bir yarg vermi oluruz, sylemek iste-
insanlara kar devlerini inkar ederek, her ne pa- diimiz ey de, dunce ve eylemde Evrene vermek
hasna olursa olsun kendi gvenliini salamak gi- istediimiz bir dzen biiminin bizi hayal krkl
bi bencil bir zlemle tizensizlemi ounluu terk na urattdr. Bizim kt dzensizlik adn
ederek toplumsal kntnn sonularndan ken- takarak dilsel bir intikam aldm~z olgular demeti
dini kurtarmaya abalayacaktr, Bundan nce de ayn zamanda, bizim tek keyfi amzn yan sra
gzmze arpan (7) klasik bir kaaklk rnei, varolmas mmkn olan saysz deiik 'alardan
t. 228'de Atina'nn Hele: federalizmi davasna birinden bakldnda, dzensizlik ilkesinin rnei
yan izmesidir; oysa zlen toplumun kysal olabilir, hatta olmaldr. rnein, Msrl airin ()
alanlarnda belirmeye balayan dev glere kar
gznde dzensizliin alilsn temsil eden mleki-
gerek Atina'nn, gerekse Helen Dnyasnn kalbin- nin tekerlei ve alrin imgelemlride canlanan, te-
deki br karde-devletlerin bamszln koru- kerlein stnde aresizce dnen kil, ayn zaman-
mann tek yolu, bu davaya sahip kmakt. Atina.
da, matematiksel bir varolu dzeyinde, dzenli bir
daha geni toplumsal balamdan bencilce ayrln dngsel hareketin rnei, teleolojik dzeyde ise
d zaman bireysel kurtuluun baaryla kazanla
mlekinin iradesinin temsil ettii manevi dzeni
bileceine gizli gizli inand iin byle zayf bir
kilin stne damgalayan uysal mekanizmadr. Ay-
tepki gstermiti. Oysa, kaakln bir de zgec!1 n ekilde, Platon'a gre Tanrnn terk ettii Evreni
biimi, vardr ki, bireyin saflardan ayrlmas bura- temsil eden dmeni krk geminin dzensiz hare-
da tam tersine, toplumsal amaca hizmet eden bir keti, bir bilgi-sayar programlamasl) iin gerekli
ara olur: Bir martirin kendini kurban etmesi, bir dinamik ve fizik bilgisi olan bir kii iin sudaki ve
anlamda, zlen bir toplumim saflan terketme- havadaki dalga ve akntlann dzenli hareketleri-
siyle edeerdir; ama bakalarna rnek olmak gibi ni kusursuz bir ekilde gsteren bir rnektir. Srk-
ol umil. bir yetki yaratma potansiyelini tamas ba-, lenen insan ruhu bu doruyu kavradnda, kendi-
kmndan kaaklktan ayrlr. (8) sini denetleyen bilinmez g znel ans grnm-
Yaratc'frsatlarn karlmas ayn zamanda, n kaybeder, zorunlu!< olarak nesnelleir; ama b-
bymenin etkin z olan Prometheus- atlmnn tn bunlar olurken bu insanlk d! kudretin kendi
kendini eylemde boaltana.mas anlamna gelir; z deimi olmaz.
byle bir durumda ruh, kt ya da en azndan de-
Helenizm'in yklma anda, talih kavramyla
netlenemez bir Evrende bir eylere kaplp srk-
uzlama imkanszl HelenZm'in entellektel dn-
lendii gibi umutsuz bir duyguya 'teslim olmaktan
yasnda kargaalk yaratmt, nk
kendini alamaz. Aslnda, bir baka bal2.Inda da
bylece ihanete urayan anlalabilirlik lks kendisine
grdmz gibi (O), bir toplumsal knt an
ihanet edenlerden arabuk intikam ald; tyche ya da
da hayatlarn yaamak durumunda kalan insanla- tortuna (talih) bir (<ilke niteliine brnnce gzlemci-
rii ortak tepkilerinden biri dertlerini deitirilemez nin znel keyfine gre baka trl hesab verilemeyen
bir zorunlu!< yasasnn ya da kaderin sonucu ola- gelimeler (w1klama) sA.yllmaya baland. Bu haliyle dlt."
sanat v~ felsefenin fantastica fornlcatla (hayal edilml.zi
rak belle~leridir; buna, bunun tamamlayc kar-
na) gnahnn en sinsi biiminin rnei oldu.
tn, yani kr ve nceden kestirilemez talihin elin-
Rm<.:'da i<:lih kavram ilk olarak Servius Tullius'un Fors
de nsann hayatnn ve ilerinin tamamen bo ol- fortlina'snda kendini gsteriyor. Buradaki tanma gre
duu inancn ekleyebiliriz. Zorunluk ve ans kav- (takvirndc grnmedii. kahini olmad ve dardan g81-
ramlar, birbirlerinin antitezi olduklar iin aYn za- m!s olmss nerktib halde bu erken dnemde ehirde
v:=r olr~s (1.6. ~ltne' yzylda) Romallarn bu yanlt
manda birbirlerini tamamlarlar. nk bu, eya
talih inancn kabul ettiklerini gsteriyor. Ama bu ilkel
nn tabiat st;'e iki ayr ve uzlamaz kavrayn k;;vramlartn nemi ne olursa olsun, daha sonraki cumhu-
arasndaki bir 'antitez deildir, sadece, akntya ka- rj~et dneminde belki de Polybius'dan kaynaklanan ve git
plp srklendii duygusuna kaplan insanla, onu tike daha fazla arlk kazanan, imparatorluun erken
sanki Nnsz bir p parasyn' gibi ordan oraya dneminde de. dzenli bir Talih knn kurulmaslOa y::l

266
 aan baka benzer inanlar onlarn stne eklendi. Sras
gelmken. klasik scientla'n," yklmasn ans kavramnn
t"nnl~trlmast kadar aka sergileyen hi bir ey 01
m<:.dn da burada soyleyabiliriz. Tarihin akn boyle
bir ilkeye bamak hem akti btnluk. hem de ahlaki so-
rumluluk iin olumeul bir durumdu. (L)
Kadere, ksmete inananlarn ortak tavr olan
kaderd edilginlik, slam'n nceden belirlenmi ka
der teorisinde de grlr. Bu teorinin klasik biimi-
ni Ebu'l Hasan el-E~ari formllemitir (.. 873-
935). El-Eari, Tanrnn takdiri ilahisi ile nsann
zgr iradesi arasndaki elikiyi zmek iin, in-
san iradesinin Tanrnn kendisi iin nceden takdir
ettii alnyazsn kabul ettii ktisab retisini ile
ri srer. Bu gre gre .. nsan gene de bir maki-
narun parasdr, ama bu mekanizmann bir zelli-
i de kendi zgrlne olan inancdr. (") Tan-
rnn yaratt Evrende insan zgrl ile tanr
sal zorunluk arasndaki bu gerilim btn dini d-
nrlerin zihinlerini megul etmitir; Hristiyan
lk ve Hinduizm gibi yksek dinlerde, .. ikinci
yzyln in Dnyasnnpoplerletirilmi Taoizm'
inde bu sorunla karlarz. Hristiyanln ilk g-
nah retisi bugn Yeryznde yaadklarn gr-
dm? insanlarn karakter ve davranlarnn.
Adem'in gzden dmesine yol aan gemiteki
hareketle nedenselolarak belirlendiini ileri srer;
ama Hristiyan retisi ayn zamanda Adem'in g
nahn kendi zgr iradesiyle ilediini vurgular,
bylece de nsann zgr iradesi olduunu kabul
eder. Hintlilerin bunurla karlatnlabilir kanna
retisinde btn bireylerin manevi karakteristik-
leri, bir dirililer dizisi yoluyla duyular dnyasn
da durmadan grnp kaybolan bir srem'in (con
tinuum) paralar olarak birikir ve bu fenomenal
varolularn birbirlerinden ayrlklar sadece bir
yanlsamadr. Bylece, Sanskrit dilinde szlk an-
lam ..eylem demek olan karma felsefe ve din ter-
minolojisinde billnli iradi edimlerden ortaya kan,
eylemi yapann karakteri stnde kalc bir etki 192 GEM1 KLT -arkaizm- lmcl bir imdiden. lk5ell""ti.
yaratan, bir eit her zaman ak duran bor-ala- ri~~i bi~ g.~m~in mitik ansna. ka salar. Bu ksr budalaln
mllyet bmnde Kayser i. Wlhelm lkesinin kahraman atasm
cak hesabnda bir diriliten brne st ste ekle- Tton valyesini taklit ediyor. '
nerek byyen ahlaki eylem anlamn tar.
Kiisel srklenme duygusunun toplumsal
karl kltrel dzeyde, hi bir dzene inaIa
ma durumudur: Hi bir belirli biim ya da slubu
birbirinden ayrdedememek uygarlklarn byye-
rek farkllamas srecinin kartdr. Ruh sanki
bir erime potasnda kaybolup gider, o zaman top-
lumsal etkirllin her aJann olumsuz anlamda bir
kltrel rasgelelik .kaplar. Toplumsal ilikiler ala-
nnda bu, uyumsuz geleneklerin kaynatrlmas ve
uzlamaz deerlerin biletirilmesi (pammixia) ile
sonulanr; dil, edebiyat ve grsel sanatlar alann
da' gene byle standartlatrlm, bileik bir edebi-
yat, resim, heykel ve mimari ekllnde grnr; fel-

267

193 Romantik bir afiin altnda sosyalist bir el kitabna bakan Ame-
rikal zenci, bugnk Siyah tktidar hareketlerindeki devrimci gelecek-
cilikle nostaljik gemiilik arasndaki gerilimin bir rneini canlan-
dryar.
268
sefe ve din alannda ise
ayinleri ve teolojik uzlatr
macl yaratr. zlen bir toplumun ayrmas
muhtemel kesim iinde, bu eitten bir rasgele
kaynamaya en kolay raz olan, egemen aznlktr.
Zihni ve fiziksel anlamda kkiinden kopanlanl,arve
i proletaryay meydana getirenler yerli miraslar
nn kalntlanna sk sk sarImakla kalmaz, efen-
dilerini de bu yolda bir lde etkilemeyi baam
lar; geilmez bir askeri snrn araya dikilmesinden
sonra, ien uygarln n alamayan d prole-
tarya ise, artk yklan uygarl eZip getii ana
kadar grbz bir barbar kltr beslemeye devam
eder. Egenen aznln yabanc ktrlere kar bu
vurdumduymazlna belki hi amamak gerekir,
nk onlar imparatorluk-kurucusudur, zlen
bir dnyada hkmet birlii salama ihtiyacnn
gzle grlr belirileri olan evrensel devletlerin
kuruculardr.
lltn bu manevi kesinsizliklerin davurumla
rnda ortak oian yan, bir manevi yenilgi duyguGu-
dur; bu duygu yznden oyuncular toplumsal ve
bireysel varolularnn gerekliklerinden kopar ve
dayanlmaz imdiki zamann yerine koyacak bir
utopya ararlar, Aslnda ikiz olan arkaizm ve ft-
rizm (gemiilik ve gelecekilik) akmlarnda
grdmz 'aba, byme hareketinin bir karak-
teristii olan, eylem alannn bir manevi dzeyden
tekine aktarlmas yerine, bu aktarmann sadece
zaman-boyutu iinde yaplmasdr, ('G) Her iki uto-
pik akmda da, makrokozmoz yerine mikrokozmoz-
da yaama abasndan vazgeilir, manevi iklimin
wrla deiimini gerektiren herhangi bir meydan
okumayla karlamakszn eriilebilecei sanlan
lksel bir dnyann ardnda koulur. Gerek akta-
rm eyleminin yerine bu utopyann konmas ya
sz konusu toplumun gemiteki "Altn ana
dnme abas eklinde ya da gelecee doru umak
veya sramak abas eklinde ortaya kar. sei
manevi kozmoz yerine bu dsal utopyann akn
deerl~rinin "te dnyas olmas beklenir; ama bu
utopya ancak s, doyurucu olmayan ve sonu ola-
rak da anlamsz bir ekilde bir "te dnya olabi-
lir, nk makrokozmozun imdi ve buradaki var-
oluunun geici aamasnda bu makrokozmozun
olumsuzlanmasndan ibarettir, Hayat yasasnn z-
de deil, biimde yerine getirilnesidir; geri ruhu
manevi bir intihardan kurtarabilir, ama zaman ve
hareket yasaiarnn bylece inkar edilmesi hem bu-
nu yapanlara hem de toplumlarna uzun vadede
mutlaka felaket getirir.
Arkaik tavr, ada yaratc kiileri taklitten
kamarak, atalar taklit etmek olarak tanmlana
bilir, bu anlamyla da uygarln dinamik hareke-
tinden uygarlk-ncesiinsanln statik durumuna
doru bir d demektir, Ya da, toplumu belirli

194 GELECECE lHANET ETMEK Eruno Carusotdan Gsteri. Baskya kar abuk kurtulu z
lemini dile getiren devrimci ar anlamsz bir slogan haline gelir; Katharsis niteliinde bir bo-
alma, uralarak kazanlm bilgeliin yerini alamaz.

bir aamada durdurma veya toplumsal bymenin
dinamik etkenlerini hareketsizletirerek tehlikeli
saylacak bir deiime nceden engelolma abas
;eklinde de tannlanabilir. Bu da, daha nce gr-
dmz gibi (16), toplumsal meydan okumalam
kar hi amaz ekilde felaketler douran bir tep-
ki biimidir. Utopyacln arkaik biimine eilim
gsteren balca gdlerden biri milliyetilik vir-
sdr. Bu virsn hareketlerini ada dnyada
da grebiliyoruz. Bu ciddi manevi hastala yaka-
lanan bir topluluk kendisinin de topu topu bir par-
as olduu uygarla kar klturel borcundan t-
r fke duyar, byle bir kafa yapsna sahip olunca
da, btn enerjisini yabanc etkilerden annm ol-
duunu iddia ettii bir yresel ulusal kltr yarat-
maya yneltir. Kendini ulus-st bir uygarln da-
ha geni toplumu iinde bulduu iin, bundan n-
ce gelen bir ulusal bamszlk ann szde anl
na erimek iin toplumsal ve politik kurunlanyla,
estetik kltryle, diniyle, urap durur.
BattToplumumuzda bu geriye dnk, milliyet-
iliin yakn zamanlardaki en arpc rnei Al-
manya'daki Nasyona! Sosyalist hareket olmutur.
Bu hareket Alnanln, araya giren alardaki b-

269
 H~ PIIOl'ER.....r: "!RI
S-\UllIOI'VM suL."fT
MO''T[M
I'vnttA,...\IlOIll' ER""
PRtMIA 'ALMA qv Lt.:S .

YEN! BALANG 195 Toplumsal ykln acl buhran karsnda ac eken ruh, kolay
cevaplarn bysnden kendini kurtarmaya alr. Bu on beinci yz-
yl alegorisinde en bilge olanlar, rzgarn kaprisli gcne bal ola-
rak carkn ve direksiz geminin zerinde duran Tatihle srt eviriyor-
Iar~ Onlarn da stnde, Krates ile Sokrates'in arasnda Erdem oturu-
yor. Filozoflardan biri dnya servetini atarken. br de Erdem'den
bilgelik simgesi hurma daln alyor.

270
tn yabanc fazlalklardan arnm arkaik "zne
uyan ilkel bir Tton toplumunu yeniden kurmay
amalyordu. Tamamen uydurma bir gemii yeni-
den yakalamak iin giriilen bu bo ve korkun a-
bann iler acs sonucu, birer manevi sapklk olan
arkaizm ve milliyetilik akmlarnn birleiminin
nasl bir cezaya arplmaya mahkum olduunu gs-
terir. Ama sanki rnekler ne kadar gl olursa ol-
sun, sonraki kuaklara dersi iletecek kadar inand
rc olamyor; nk ayn kt hastalk bugnn lerde de kendini gsterebilir. Gelecekiliin bugn
dnyasnda da topluluklara hala bulayor. Modern
Bat Uygarlndaki baz kk gruplann militan
milliye~ilii, artk kabul edilmeyen bir btn ye-
rine soc;;e deerli bir parann konarak ona putpe-
reste tapnlmasna yol aan manevi buhrann
ak bir gstergesidir. Utopik bir gemiin krcesi-
ne yceltilmesinin yozlatrc . etkilerinden birine
rnek olarak birka Batl lke iindeki zenci azn
lklarn hareketini gsterebiliriz. Kknden kopa-
rlm siyah topluluu beyaz Batl Topluma bala
yan yakn tarihin tartlmaz ve koparlmaz hal-
kalarn grmezlikten gelmeye alp, kendileri
iin bir tarihi olgu olarak artk lm gitmi sayl
mas gereken bir Afrika geq.iine doru geriye d-
np bakan Kara ktidar hareketleri de parayla
btn birbirine kartrma yarln yapmaktadr jimde yaayan insarlar efendilerinin ahiaki ve ak-
lar. Yzyllar sren -politik olduu kadar klt-
rel- vahi beyaz basklanndan sonra, onurlu bir
kinilik kazanmak iin giritikleri tamamen hakl
mcadele, imdiki ve gelecekteki mmkn olan tek
manevi evrelerinden kendilerini koparmak zere
giritikleri sert ve sonuta bouna aba yznden
youndan saptrlmak tehiikesiyle yz yze gelmi
tir.
inde iddet potansiyelini de tayan bu tip
arkaizmin yanna, Rousseau'nun "Doaya dn
arsru Bat tarihinin daha eski ve szde imdiki
kadar kark olmayan bir dnemine kar duyduk-
lan zlemle birletirmeye alarlann daha lnl, bir diyalektii vardr ve byk oulliuk iin kar
ama yozlatrclk bakmndan hi de tekinden
aa kalmayan arkaizmierini koyabiliriz. nsanl
;:n maddi ilerlemesiyle bu ilerlemenin yaratt so-
rurlarla baa kmaktaki manevi yetersizlii ara-
snda'bulunan tehdit edici uurumdan rkerek ba
l olduklar btrlkten kopmak isteyerler, ilk ba-
kta, milliyetiliin yaln vahetine orarla daha
sevinili grnebilirler; ama byle bir arkaik geri
dn abasnn da eit derecede tehlikeli olduu
nu aka kabul etmeliyiz. Her iki poza girerler de,
hayatn ne olduunu kavramadan onu oraya bura-
ya itebiJeceklerini sanmaktadrlar.
Yeterince iddetle gereklii irkar edersek, bel-
ki de gerekliin, gereklik olmaktan kaca umu-
du bo bir umuttur; geleceki utopyacln teme-
linde yatan yanlg da budur. Bat Uygarlnn ta-
rihinde dnem dnem gelip geen yresel buhran-
larda ortaya kan binyllk bolluk ryalar, gele-
cekiliin en sk brnd biimlerden biridir.
Ama ayn sapklk bu kadar dini olmayan ideoloji-
en iyi tandunz biimi politik devrim klnda
karmza kyor. imdiki sefaletle potansiyel mut-
luluk arasndaki btn ara aamalarn gelecee
doru atlm tek bir devadmla bir srayta al
vereceini ima eden bu kavram, btn ideolojik
damgalarndan bamsz olarak, znC!e. deneyie-
rin acsn (pathci mathos) ekme zorurluunu in-
kar eder. (17) Bu gibi devrimci giriimlerin imdi
ye kadarki tarihi, zaman-boyutunun nsanOlunun
karsna diktii snrlamalar grmezlikten gelme
lgnln sergilemekle kalmam, nderliin top-
lum kitlelerini kendisiyle birlL'<te srklerne gre-
vinin ktye kullanlmasndan doacak zararlar
da gstermitir (IS); bu iki yanlgnn birleimi a-
mzda baz despotik rejimler kurmu ve bu re-
li yanlglarnn kanlmaz cezasn ekmek zorun-
da kalmlardr.
Ruhun,. toplumsal kntnn basks altnda
yaratclk devini bir yana. brakt durumlarda
meydana gelen manevi sapklklar artk yeterince
gzden geirmi saylabiliriz. Yaratma yerine tak-
tik uygulamak ksa vadeli baz kazanlar salaya
bilir -byle bir ey mmkn olmasa, zlen top-
luml~nn birdenbire anariye gmlmesi rlene
mezdi- ama uzun vadede bor hanesindeki mad-
deler kabardka kabarr. Ancak, grm olduu
muz gibi bymenin olduu kadar zlmenin de
durulmaz bir meydan okuma olan byk toplumsal
knt buhran bakalarndan da ayn derecede
byk bir tepkiyle karlaabilir. Ne toplumlannn
zlmesine boyun een ne de yaratclk yerine
yapmack eyler koyarak dalgay durdurmaya al
an, buna karlk meydan okumann karsnda
durabilecek gre ve manevi cesarete sahip olan
kiiler de vardr; burlar, toplumsal bymenin en
etin aamalarnda bile kolay kolay grlemeyecek
kadar byk yatrm eylemlerini byle bir dnem-
de baarabilirler.
271
31 zlmeOlaynn YnttgMeydan Okuma
Yaama ve duygulanma yetenekleri baya bir
dzeyi aamadan tkeniveren kimseler iin kapal
olan byme yolu, bu l?aya ve gndelik grn-
n tesinde, gndelik-st bir manevi dzenin
te dnyasun grebilen uzak grl ruhlar ta-
rafndan yeniden alabilir. Toplumsal zlme de-
nen felaket bylece nihai olarak bireysel ruhun al-
glay buhran eklinde kendini gsterir. Gemi
ilik ve gelecekilik diye adlandrdmz hayat
tarzlar, artk byme iin elverili bir ortam ol-
mad aka ortaya kan ezici bir imdiki zaman-
dan kurtlmak iin baka bir hedef alternatifine
iaret eden snrl hareketlerdir. Ancak, her iki ha-
reket de, bir uygarln knn aydrla "larak kabul edilmitir; nk her ne kadar karma
kard manevi hastaln, manevi iklim ya <.:a 00-
yutunun deitirilmesine gerek kalmadan iyilee
bileceine inanmak gibi temel bir yanlg iinde-
dirler. Oysa bu, nsann Yeryzndeki hayatnn
sadece zamansal bir mekarzma, maddi dnyann
makrokozmozu iinde kendini gerekletiren kro-
nolojik bir dizili olduu arlamna gelir. Salkl
bir uygarlkta bymenin onsuz edilnez kolunun
makrokozmozd;n mikrokozmoza geiinin zorun-
luu olduunu daha nce grmtk (1); bu ger-
ei kabl etmekten inatla kanmalar gemii
ve geleceki deneylerin iflaslarnn nedenidir. Ama
bu yarl inan, kendisini izleyen manevi bozgu-
nun gerekiliiyle karlanca yklr ve bylece, mek gcne de sahiptir. Yenilmez bir alnyazsn
kaybedilenler yeniden kazanlamasa bile, hayatta
yeni bir balang yapmann gereklilii anlalr.
Birey, kendi i dnyasnda kendinl gerekle
tirme hedefine erimek iin nasl bir yol izlemeli-
dir? Aslnda o da, zlen bir toplumda ortak olan
yaama azabnda, ayn toplum iindeki kardeleriy
le birlikte ayn buhran yaamaktadr; ama onlar
iin almaz bir engelolan ey, onun iin byk
bir meydan okumadr. Salkl bir toplumun by-
me atlm tkenmeye balaynca,. edilgin birey,
Evrenin haritasz denizlerinde ynn kaybeder;
ama bu denetim kaybna kar gsterilmesi gere-
ken tepki darya, ktlklerle' kuatlm bir mak-
rakozmoza bakmak deil, ieriye, ruhun kendi ben-
liine bakmak, manevi yenilginin aslnda benlie
egemen olmaktaki baarszlktan ileri geldiini
kavramaktr. Byle bir kiisel gnah duygusu, edil-
gince bir eylere kaplp srklenmek duygusu-
nun tam kartdr; nk srklenme duygusu
bir afyon gibidir, kurbann denetiminin tesinde-
ki dsal kollardan ileri geldii varsaylan bir-k-
tle boyun eme tavrn ruha sinsice kabl etti-
rir; oysa gnah duygusu kiiyi uyarr, nk gu-
272
nahkara ktln aslnda dtan gelmediini, ie-
riden olutuunu, dolaysyla da iradesine bal ol-
duunu gsterir.
Umutsuzca miskirlikle dalar yerinden oyna-
tan iman arasndaki derin ayrm ite buradan kay-
naklanr; ama ayn zamanda, pratik hayatta da
larla miskinlik arasnda bir ortak arazi eridi ol-
d uun u da grebiliriz; bir topl umsal zlme a-
nda azap eken ruh, isterse, aradaki bu duygu ve
davran blgesinden geerek, teslimiyetten giri-
imcilie giden etin yolu aabilir. Hindistan'n
karma kavramnda da iki ruh halinin birbirlerine
kart byle bir sahipsiz arazinin varl rtk
bir bakma nedensellik yasasnn amansz ileyii
dn ortaya kard bir yk olarak grlebilirse
de, bir baka adan, hepsi de hareketi yapan~ii
nin kendi irade alan iinde kalan eylemlerle bilin~
li ve istekli olarak artrlabilen ya da azaltlabilen,
kabul edilebilen ya da geri evrilebilen bir yk ola-
rak grlebilir. Karma byle grldnde, zenin
dnda kalan ve onun denetimine girmeyen bir
alnyazsnn ii deil, kendi znesi olan ruhun ese-
ri olarak ortaya kar; ite bu grnmyle karma
alnyazs deil, gnah olur. Yani, znenin kendi
i
eliyle yaratt bir ktlk olur, ama ayn nedenle,
zne bu ktl azaltmak, hatta sonunda yok et-
dan yenilebilir bir giinaha gei, Hristiyarlk yo-
lundan da mmkndr. sa'nn armhta can ver-
mesi sayesinde Hristiyan ruhu Tanrnn inayetini
arayarak ve blarak Adem'in miras olan ilk gna-
hn lekesinden kendini artma imkann kazanm
tr. nayet denen ey de tamamen dsal ve akn
bir g deildir, insani bir abaya verilen tanrsal
cevaptr.' Gnah duygusunun uyannn klasik
bir rnei, SUriye;nin skntl dneminde srail ve
Yahudiye Peygamberlerinin manevi yaantlardr.
Bu Peygamberler kendi dorularn kefeder ve bil-
dirilerini yayarken, iinde 'doup yetitikleri ve
yelerine hitap ettikleri toplumlar insafsz Asurlu
saldrgarlarn elinde paralanm ve doranm~t.
Toplumlar bylesine korkun bir felakete dm
insanlarn perianIklarnn nedenini kolayca, dire-
nilmez dsal giilerin eseri olarak aklamak yolu-
nu tutacak yerde, btn d grnlere J<arn
ektiklerinin kendi gnahlarndan ileri geldiini,
dolaysyla da kurtuluu kendi elleriyle kazanabi
leceklerini syleyebilmeleri gerekten kahramanca
bir manevi ba4ryd.
Edilgin srklenme duygusu bireysel bir ru-
hun hayatnda bylece ~tkin ve potansiyelolarak
yaratc bir gnah duygusuna dntrlebilirse,
toplumdaki aresiz pammixia duygusu da olumlu
bir kltrel birlik duygusuna dnebilir. Bu algla
ma dzeyine erien bir ruh, zlen toplumdaki
aync kltrel slup kaybna herhangi bir biim-
den yoksun bir kaostan kaarak deil, ebedi ve ev-
rensel ajan iinde barndran bir kozmozu kucak-
Jayarak tepki gsterebilir. Kltrel aynlklann si-
linmesi, bylesine ezici bir ebedilik ve bitirnsizlik
grne kar nsanolunun koyduu mahalli ve
geici savunma siperlerlnin ardnda mimarisi o za-
mana kadar gizli kalan bir manevi ant gr ala-
nna getiriverir. Bu gr, nsanln birlii anla-
yn.dan balayp kozmozun birlii anlayndan da
geerek genileyip, hem nsanln, hem de btn
Evrenin iindeki ve tesindeki manevi varln bir-
liine ulanca bu birlik duygusunun uyan da
geniler ve derinleir.
Hayatn gndelik politik dzeyinde bir birlik
duygusunun douu, baz evrensel devletlerin yne-
ticilerine verdikleri unvanlarda da yansr. rne-
in, Suriye Dnyasnn evrensel devleti olan Aka-
menya (Pers) mparatorluunun ba, "lkeler
Kral ya da "Krallar Kral unvanlarn takna
rak ynetiminin evrenselliini vurguluyordu. Bu
196 Tefekkr kuana sarh Hindu bilge; Gney Hindistan.
unvan Yunancaya, herhangi bir harfi tarif kullan-
ma gerei de duyulmakszn, tek kelimeyle Basileus
olarak evrildi. in'de, Han evrensel devletinin res-
. mi unvan olan T'ien Hia (Gnein altndaki her
ey) deyimi de birleik bir dnya zerindeki ayn
evrensel yetki kullanm iddiasn tam bir aklk
la dile getirir. Helen Dnyasnn evrensel devleti
olan Roma mparatorluu Latin dilinde Orbis Ter
rarum, Yunaneada ise Oikoumene kavramlaryla
eitlenmiti: Her iki deyim de meskun dnyarun
tm anlamn tayordu. nsan toplumunun ev-
rensel devletlerde kk lde, snrl bir ekilde
birlemesiyle ilk belirtileri meydana kan bir koz-
moz birlii gr, yasalarla ynetilen bir Evren
tem'as halinde eitli zamanlarda insanlar tara-
fndan ilenmitir. Babilli mneccim de, modern
Batl bilgin de, matematik yasasna tutsak olmu
lardr; Budist mnzevi psikolojik bir yasann tut-
sadr; Helen filozofu ise toplumsal bir yasaya
tutsak olmutur. Byle inanlar hi deilse gn-
delik dnyann eitli grnmlerinin ardnda or-
tak bir ilkenin varln kabul etme meziyetine sa-
hiptirler, ama birleme ilkesinin yasayla zdelen
mesi sevginin roln grmezden gelir, oysa yasa
kadar sevgi de insani yaantlarmz sresince
kar karya geldiimiz gerekliin bir grn-
mdr. Yasa. bizce, egemen bir yasamaenn wrla
kabul ettirdii bir birliktir. Sevgi ise, blc ken-
dine-dnkl -ki bu hayatn kendisinin bir 197 Saint Simcon Stylitcs: Suriye'den altn plaket.

273
!NSANST !LG!S1ZL1K Yoz dnyadan tamamen kopmay a- baka ad olabilir- almak yerine vennek iin da-
malayan mnzevi, !nsanla.kar tanrsal acma duygusunu kay yanlmaz bir istek karsnda yenik dm canl
beder. Yogi, stun zerindeki mnzevi ve bilge, kusursuz bir bo
luun tefekkrne dalarak, ac eken dnyaya kar souk bir ka-
ytS1Zlk iinde otururlar.
198 Rahip Myo-e tefekkrrle: Japonya, tS. on nc yzyl. ine inkar etmek anlamna gelir phesiz.
bir varln birlik araydr. Sevgi ile de, yasa ile
de tank1mz, insani ilerin minicik alanndan
edinilmedir. Sevgi ve yasann ayn zamanda nihai
bir manevi gerekliin grnmleri olduu inanc,
bir iman sorunudur. Ama dorulanamazvarsaym
lar da hayatn pratik zorunluklarndandr; insan
dncesinin snrllklar da, varsaymsal bir in-
san-st gereklii antropomorfik (insan-biimli)
olmayan terimierle dnmeyi gletirmektedir.
nsan-st manevi gereklii kendi insani gr
mze gre kavramaya alrken fenomenal dnya-
nn ok'yanll kendini insans tanrlar panteo-
nunda yanstr, ok-yanlln altnda yatan birlik
duygusu ise politeizmden monoteizme (ok-tanr
clktan tek-tanrcla) geite yansr. Yahudi k-
keninden doan dini n antropomorfik dini imge-
lerinde TanrrJn ahlak ve eyleminin kavranl da
gene ayn dorultuda bir deiimden gemitir.
Egemen yasamac Tanr, sevgi ne eanlanl olan
merhametli ve duyguda Tarrya dnmtr.
Birlik grne ulaan ve birleme ruhunu da
sevgi olarak kabul eden ruh, uyduruk br gem~
ya da gelecek olarak sunulan gndelik dnyadan
ibaret olmayp, ayr bir gereklik dzeninin dnya-
s olan bir te dnya.nn meydan okumasn hem
alglamaya. hem de bu meydan okumaya cevap ver-
meye. manen hazr durumdadr. Ruh bu aklayc
gr sayesinde, bir zlme anda hayat rten
sefalete gndelik dny~nn hi bir nihai zm bu-
lamayaca gereini 'kefedebilir. O zaman, giin-
delik varolu dzeyinin stne ykselerek ruhun
hayatnda bir balang noktas aramak zorunda
kl!lr.
Gndelik dzeyin stne kmann br yolu,
dnyaya ve dnyann marazlarna kar kaytsz
bir tavr almaktr. Bu, gnlsz bir Stoac tesliml-
yetten, bilinli ve istekli bir kendini-yok etme tav-
ma kadar eitli derecelerle uygulanabilecek bir
felsefedir. Marie-Antoinette'in Paris'deki mandra
~nda oynad Doaya dn" oyunu gibi bilgi
bir kaytszlk da olabilir, Theokritus'un stanky'
deki hannan yerinde oynad oyun gibi de olabi-
lir.. Fda yaayan Diogenes ile adrda yaayan
Thoreau gibi bir piz haline de getirilebilir bu oyun.
Hayatn yaratt soruna kar bu szde zme
itenlikle bel balayabilir insan; ldeki mnzevi
ya da cangldaki yogi gibi. Ama hedefe ulap d-
l kazanmak isteyen kay~k yolu yolcusu, haya-
tn bu araya balamann tesinde de bir eyler
yapmaldr: Hayattan kendini aynnay, olumsuz.-
lanmasndan baka hi bir eyi sevmemek derecesi-
ne vardrmaldr. Bu da, insan yaradln tama-

274
INSANST ILGISIZLIK Yoz dnyadan tamamen kopmay a-
malayan mnzevi, insanla. k ar tanrsal acma duygusunu kay-
beder. Yogi, stun zerindeki mnzevi ve bilge, kusurs,?z bi~ bo
luun tefekkrne dalarak, ac i eken dnyaya kar soguk br ka
ytszlk iinde otururlar.
198 Rahip Myo-e tefekkrde: Japonya, t.S. on nc yzyl.
274
baka ad olabilir- almak yerine vennek iin da-
yanlmaz bir istek karsnda yenik dm canl
bir varln birlik araydr. Sevgi ile de, yasa ile
de tanklmz, insani ilerin minicik alanndan
edinilmedir. Sevgi ve yasann ayn zamanda nihai
bir manevi gerekliin grnmlefi olduu Inanc,
bir iman sorunudur. Ama dorulanamaz varsaym
lar da hayatn pratik zorunluklarndandr; Insan
dncesinin snrllklar da, varsaymsal bir in-
san-st gereklii antropomortik (insan-biimli)
olmayan terimlerle dnmeyi gletirmektedir.
nsan-st manevi gereklii kendi insani gr
mze gre kavramaya alrken fenomenal dnya-
nn ok'yanll kendtni tnsans tanrlar panteo-
nunda yanstr, ok-yanlln altnda yatan birlik
duygusu ise politeizmden monoteizme (ok-tanr
clktan tek-tanrcla) geite yansr. Yahudi k-
keninden doan dinin antropomorfik dinl imge-
lerinde Tanrnn ahlak ve eyleminin kavranl da
gene ayn dorultuda bir deiimden gemitir.
Egemen yasamac Tanr, sevgi ile eanlaml olan
merhametli ve duyguda Tanrya dnmtr.
Birlik grne uaan ve birleme ruhunu da
sevgi olarak kabul eden ruh, uyduruk bir gem~
ya da gelecek olarak sunulan gndelik dnyadan
ibaret olmayp, ayr bir gereklik dzeninin dnya-
s olan bir "te dnya'nn meydan okumasn hem
alglamaya, hem de bu meydan okumaya cevap ver-
meye, manen hazr durumdadr. Ruh bu aklayc
gr sayesinde, bir zlme anda hayat rten
sefalete gndelik dny~nn hi bir nihai zm bu-
lamayaca gereini ~efedebilir. O zaman, giln-
delik varolu dzeyinin stne ykselerek ruhun
hayatnda bir balang noktas aramak zorunda
k2lr.
Gndelik dzeyin stne kmann bir yolu,
dnyaya ve dnyann maraziarna kar kaytsz
bir tavr almaktr. Bu, gnlsz bir Stoac teslimi-
yetten, bilinli ve istekli bir kendini-yok etme tav-
ma kadar eitli derecelerle uygulanabilecek bir
felsefedir. Marie-Antolnette'in Paris'deki mandra
snda oynad "Doaya dn oyunu gibi bilgi
bir kaytszlk da olabilir, Theokritus'un stanky'
deki hannan yerinde oynad oyun gibi de olabi-
lir. Fda yaayan Diogenes ile adrda yaayan
Thoreau gibi bir paz hane de getirilebilir bu oyn.
Hayatn yaratt soruna kar bu szde zme
itenlikle bel balayabilir Insan; ldeki mnzevi
ya da cangldaki yogi gibi. Ama hedefe uap d-
l kazanmak isteyen kay~k yolu yolcusu, haya-
tn bu araya balamann tesinde de bir eyler
yapmaldr: Hayattan kendini ayrmay, olums=
lanm&.sndan baka hi bir eyi sevmemek derecesi-
ne vardrmaldr. Bu da, insan yaradln tama-
men inkar etmek anlamna gelir phesiz.
 AhlAki stnlk. verimllll~l, yenmezlil, ruh saOI~ln ya~
ratabilir ve yaratr... ruh saOI~na erimenn tek br yolu
vardr: AhlakI bakmdan nrt olan deoerlere kar kayt
sz kalma yolu. Hi bir eyde kendini mlk sahibi say-
ml'\mals1n; her eyi Tanrya ve Ksmete brakmallsn ...
yalnz tek bir ey stnde durmalsn: Gerekten senin
olan, baka hi bir d.sal gcn mdahale edemeyecei
ey stnde. (2)
Stoac.felsefenin bu elkitabnda, kaytszl
uygulamak iin eitli manevi altnnalar nerili-
yor; ama kaytszlk yolunu sonuna kadar izlemek
istersek eninde sonunda Helen klavuzundan vaz-
geip Hint klavuzuna ba vurmak gereini duya-
rz; nk Zenon'un mritleri bu yolda ne kadar
llerlemi olurlarsa olsunlar, kaytszl mantki he-
defi olan kendini-yok etme sonucuna vardrma ce-
saretirl gsterenler Hintli filozof Siddharta Gauta-
ma'nn mritleridir. Hintli arhat aday, Helenlerin
turistik nirvana gezisinin sadece bir tuzak ve bir
yanlt olduunu bllir. Uyuturucu lla alan kii
harakir! yapamaz; oysa manevi kendini-yok etme-
nin byk zorlamasn baarmak iin insan ban
dan sonuna kadar ne yaptnn bilincinde olmal
ve uyank bir bilinle hareket etmelidir. Nirvana
kapsnn kilidirl aan anahtar estetik bakmdan
hoa gidecek bir hipnoz durumu deildir; Hinayana
Budizmi felsefesirln bir eserinden alnm aada
ki parada tlenen eitten zorlu ve acl bir zih-
rl mcadeledir:
Nesnelerin eL uzatmaya yol aan zevklerini seyrederek
oturan insanda zlem (tenha) byr. e uzatma zlemden
do{ar. ei uzatmayla do{um, do{umla da ya.llk ve lm
olur ... Sanki on, yirmi, otuz, krk yklk bir odun y!}n
alevalev yanyor, adamn biri de zaman zaman stne
kuru otlar, kurumu tezek ve al arpt atyormucasna;
yle de olsa O yaktla ve o beslemeyle alevalev br ate
bile uzun sre yanar...
Nesnelerin ei uzatmaktan ileri gelen aclarn seyrederek
oturan insanda zlem kesiljr. zlem kesilince el uzatma
da biter, ei uzatmann bitmesiyle d~um da biter. d~um
bitince yallk ve lm biter. znt, keder. ac, umutsuz-
luk biter. Btn bu aclar Ite byle kesilir. (S)
Bu arayn dl olan hedef, nfn.n.'dr, nlnana Ise yle
bir durum ki ne toprakt var ne {(SU)!, ne ate ne hava,
ne bitimsIz uzay Alemi var, ne bitimsiz bilinlilik Alemi
VDr; boluk Alemi de yok, ne alglama ne de alglamama
Alemi de yok... ben bu duruma, Kardelerim, ne gidi
diyorum. ne geli, ne de oldullu yerie duru, ne d
ne de kalk; sabitlii yok, hareketlililli yok, temeli yok.
Aclarn sonu bu. (4)
Dnyadan bylesine mutlak bir kopu Gauta-
ma okulunun dnda belki hi baarlamantrya
da hi de~ilse kalc bir durum haline getirileme-
mitir. Akln bir baans olarak gerekten etki-
leyici; ahlaki bir b~ar olarak muazzam; gene de
artc bir ahlaki eksikl~ var, nk tam bir ka-
ytszlk kt tutkular silip att~ gibi ayn ekilde
acmay, dolaysyla sevgiyi de kovuyor.
Sevgi arkadalktan doOar;
Sp.vgi lrse maraz balar;
Madem sevgiden geliyor mutsuzluk.
Sen de yc.::lnrz yaa gergedan gibi. (S)
Hintli bilgeye gre bu kalpsizlik felsefenin sarsl
maz zdr. nk, ne kadar erdemli olursa ol-
sun, yrein duyumlarndan herhangi birine n-
celik tanmak, bilinliliin kusursuz birli~i iine
benliin ikiciliini sokmak demektir. Budistlerin,
btn duyumlarn son kertede berli~n zihcirlerini
glendirdii grne, buna paralel bir hayattan
ka~ izgisini ac mantki sonucuna kadar izleyen
Helen filozoflar da katldlar (ama, aydrlanma-
nn gnl~na kmay beceren Helen bilges, eski
tutsak arkadalarnn hala pinekledi~i kararla
dnmek iin daha baskl bir toplumsal ykml-
lk duyar).
Bilge kii acmamadr, nk kendisi (Icnas br zihnl
durumda olmadan acyamaz... Acrna, baka insanlarn
perianll!1lnl grmekten ileri gelen bir zihnl hastalktr
ya da baka insanlarn dertlerlnden. hasta bunlarn hak
editmemi dertler olduuna inand zaman bulaan ka-
yifsizlik illeti olarak tanmlanabilir. Bilge byle zihnt has-
talklara yakalanmaz. Bilgenin zihni dingindir, herhangi
bir dsal gcn yaptklarndan etkrenrnez. (tl)
Mantki bakmdan kanlmaz, ama ahlaki ba-
kmdan da hogrlemez bir sonuca erimekle dn-
yaya kar kaytszlk felsefesi kendi kendirl r-
tr sonunda. Bir yandan bu felsefeyi uygulayarla
rm sa~lamlna hayran olurken, bir yandan da in-
san yok '>aynalar karsnda isyan ederiz. Kayt
szik felsefesi nsano~lunun yre~ine deil de yal-
nz aklna danmakla Tanrnn birletinnek iste-
diklerini zorla ayrmaktadr. Bu felsefe, ruhun bir-
lik 'tinde ikiirl hesaba katmad ve airin "y-
rek neredeyse, beyin de orada olsun (7) yakarsna
kulak vennedi~i iin doruya eriememektedir. Bu
nedenle Tecelli (sa'nn insan kl~na girmesi) gi-
zeml, kaytszlk {elsefesirl glgede brakmtr.
Hinayana, Mahayana'ya, Stoaclk Hristiyarla,
arhat' Bodhisattva'ya, bllge ermie yol amaldr.
Kaytszl~ savunarlar, nsanolunun kendi
varoluunun ortaya koydu -varlkla bilinlilik
arasndaki ayrm- ikili~i grmezden gelerek ger-
ek olmayan bir birlik aramaktadrlar ve varlk
dnyasndan ka yollar bu yzden bir manevi
kmaz sokaktr. Ruh, boucu bir nihilizm felsefe-
sinde kendi kendirl olumsuzlamak istemlyorsa, br
yolunu bulup yerlden bu dnyaya dnmelidir. te
Tecelli (sa'nn insan' klnda grnmesi) gizemi
bu yolu aar. Bu lknn znde, zaman-boyutuna
girdii lde sadece gelecekle ilgili bir d olma-
yp bu dnyada her an var olan bir manevi gerek-
lik kavram, bir Tanr Diyar kavran vardr; ve
-bu dnyada varolduu iindir ki- gndelik-st
bir manevi gereklik dnyasnn sonsuzluk ve bi-
275
timsizliinde de varolur. Filozofun "te dnyans
znde bizim bu Yeryzndeki dnyamzn dn
dadr, ('na kar snlacak bir yerdir, oysa tanr
sal "t~ dnyan nsanolunun Yeryzndeki haya-
tn hem kucaklar, hem de onu aar.
Ferisiler tarafndan, AllClhn melekOtu ne vakit gelir, .djye
sa'ya soruldugu zaman, onlara cevap verip dedi: Allahn
melekutu gzle grlerek gelmez; ne de: Ite burada!
yahut: Orada! diyeceklerdir; nk ite. Allahn melekutu
iinizdedir. (SL
Ama Tann'nn Melektu nasl hem bu dnya-
da bizim iimizde olup hem de znde bu dnyadan
olmaz? Mantki zmlerin snrlarn aan bir so-
ru bu; ama, Tecelli'nin, katksz akli dncenin
eriebilecei yerin tesinde bir gizem olduu kat
gereini kabul etmeye raz olursak, o zaman belki
bu gizem.e airlerin sezgilerini ileten imgeler yo-
luyla bakarak, akli gcmzn snrlann arba
llkla kabul etmenin armaann kazanabilirz.
Bir dnya grmek bir zerre kumda
Ve bir yaban ieinde cenneti
Bitimsizlii tutmak avucunda
Sdrmak bir saate ebediyeti. (')
Budist Ch'an (Zen) okulundan bir airin deyiiyle,
ok kk eyler ok byk eylerin olabilecei kadar
byktr.
nk burada dsal koullar ilemez;
ok byk eyler ok kk eylerin olabilecei kadar
nk nesnel snrlar burada hi bir eyi etkilemez ...
Tm iinde Bir
Bir iinde Tm;
Bunu kavra bir kere.
Sonra artk zlme,
Kusursuz deilim diye. (10)
Birlik iinde ikilik zm, gizemciliin diliyle
salanabilir, ama Tanr iradesi Cennette olduu
gibi Yeryznde nasl yerine gelir? Teolojinin tek-
rJk dilinde -gerek Mahayan"" gerek~e Hristiyan
lk- Tanrnn her yerde hazr ve nazr oluu Onun
bu dnyada ve burada yaayan btn ruhlarda i-
kin olmasn gerektirir; ayrca, dnya-tesi varlk
dzeyinde de Onun Kendi akn varoluu vardr.
Hristiyanln Tanrsailk anlayna gre Tanr
nn akn yann Baba Tanr temsil eder, ikin yan
ise Kutsal Ruh olarak Tanrdr; ama Hristiyan
retisinin kendine zg ve ayn zamanda en nem;
zellii Tanrsall yalnzca ikilik deil, birlik iin
de bir lk olarak kabul etmesidir: Tanr'nn Oul
olarak Tanr grnm sayesinde, insan anlay
nn tesinde olduu halde bu r;izenle insan kalbi-
nin eriebilecei bir kiilikte br iki kiilik de bir-
lemektedir. sa'nn kiiliinde hem tanrsal toplu-
mun, hem de dnyevi toplumun ortak bir yesi
vardr; bu ye, bu dnyann gndeminde, proletar-
276
yann saflar arasnda doar ve bir sulu olarak
idam edilir; "br dnyannn gndeminde ise Tan-
n, Krall'nn Kraldr. Bu iki yaradln -biri
insani, br tanrsal- naslolup da herhangi bir
gerek anlamda ayn anda ayn insanda varolabil-
dii sorusunu kendimize sormak zorundayz. Hris
tiyanln Babalar da Helen filozoflannn teknik
terminolojilerini kullanarak bu sorulara ament-
ler biiminde cevaplar hazrlamlard; ama iin
merkezinde yatan gizemi anlamsz kelimelerden bir
formle dntrebilen bu yaklam tarz bizim iz-
leyeceimiz tek yololmayabilir. Bundan baka bir
balang noktas, tanrsal yapnn, bizim ona erie
bilmemiz orannda, bizimkiyle ortak bir yan olma-
s gerektii postlasdr; ruhumuzda var olduu
nun bilincinde olduumuz ve tam bir gvenle Tan-
rda da olduunu syleyebileceimiz -nk by-
le bir ey bizde olup Tannda olmasayd Tanr biz-
den ok daha aa olurdu (quod est absurdum-
ki bu abestir)- bir yetiyi iimizde arayabiliriz;
o zaman Tann ile nsan arasnda ortak olarak ilk
ak1lmza gelecek ey filozoflarn krletmek istedik-
leri sevgi yetisi olacaktr.
Hinayana Budizminin bilgelerinin yadsd
sevginin Hint dinine yeniden sokulmas gereki-
yordu.
Bu ben kendimim, bu bir bakas.
kktr. Kurtu evreni saran bu badan.
Benliin' de bylece kurtulur.
Benlik ve bakas konusunda yanlmayasn.
Her ey Buddhadr. Istisnasz.
Dncenin kendine uygun, katksz oldu~u
O temiz ve nihaT aama budur.
Ikilik tanmayan dnce aac,
Bu l dnyaya salar daarn.
ie~i ve meyvas duyguda1ktr,
Bakalarna hizmet'tir ad. (ll)
Duygudalk -ancak bakalarna hizmet etmek-
te doyum bulan sevgi- martirleri esinlendiren
ve kendilerini kurban. edilerine yaratc bir zellik
katan drtdr. Sokrates'in kendini kurban etme-
si rneine daha nce deinmitik. (1') Suriye Dn-
yasnn skntl dneminde gnn dini anlayyla
uyuamayanlarn, ncelikle srail ve Yahudiye Pey-
_gamberlerinin kendilerini kurban ettiklerini gr-
yoruz. Daha ileriki bir aamada, Selevkos rejimin-
de, devletin Yahudi olmayan Filistinli uyruklar
standartlatnlm biimde bir Helenizm kltr-
n kabul ederken, Yahudiler deerli geleneklerine
sarlarak gene martir oldular. Helen Dnyasnda,
1.S. 235'de mparator Alexander Severus'un l-
myle 1.S. 311'de mparator Galerius'un lm
arasndaki iki !<uaklk sre iinde Hristiyan Kili-
sesinin klasik martirler dnemi yaand. Can eki-
irken iyice vahileen ve proletaryann haince bir
saldrsna kurban gittiine inanan Helen egemen
aznlnn darbelerinin boy hedefi, Hristiyan KilI-
sesi oldu. Bu aclara katlanrken Hristiyanlk a
lnda koyunlarla keiler birbirlerinden kesinlikle
ayrldlar; nk ya inanlarn inkar edecek, ya
da hayatlarn feda edeceklerdi. Dnekler tmen
tmendi, ama kk martirler grubunun gc, sa-
ylaryla tamamen orantsz bir gl.
ncil'in z gerekten sevgidir. Nikodimos'a ve-
rilen tte sevginin hem Tanry ete kemie b-
rnme ve armha gerilme pahasna nsanOlunu
kurtarmaya iten ey (I") hem de nsann Tannya
ulamasn salayan yololduu anlatlr. (14) Tan-
rnn yreindeki sevgi -Tanry armhta lme
katlanmava iten sevgi- sa'nn havarilerine, aln
yazsnn, Yahudi gelecekilere dnye\' bir Mesih
olmak deil de, armh olduunu bildiriini anla-
tan drt ncil'de aklanr. sa, tanrsaUi Petrus
tarafndan anlalncaya ve Tecelli'de belli olunca-
ya kadar bu afaHatcl doruyu aklamaz; ama
Tanr olarak epifann yerine getirir getirmez, ar-
mh zerine de konumaya balar. Buradaki bu
aklamalarn anlam ancak Tanrnn yapsnn
znn, lme raz olacak derecede sevebilen bir
sevgi olduudur. Pavlus'un Korintoslulara Birinci
Mektubunun on nc babnda da insann yre-
indeki sevgi nsann Tanrya ulamasnn en yce
--ve aslnda tek- yolu olarak vr. nsann Tan-
r sevgiSi Yeryznde, btn insan toplumu yele-
ri arasnda, nsanOlunun insan kardeine olan
sevgisinin kanalndan akar.
Ey sevgililer, eer Allah bizi bylece sevdi ise. bizim
de birbirimizi sevmemiz gerektir. Hi bir vakit kimse Al-
lah. grmemitir. Eer birbirimizi seversek Allah bide du-
rur ve onun sevgisi bizde ikmal edilmis olur. (1$)

Eit derecede hem insani, hem de tanrsalolan

bu sevgi sayesinde Tanrnn Melekutunun felsefi
kaytszln deil de, insanlarn Tanr iin ve Tan-
r iinde yaadklar hayatn huzurundan gelen bir
huzuru vardr. zlen bir dnyevi toplumun, ben-
liini Tannya teslim etmekle benliin daha rahat
edeceini renmi bir yesi henz bymekte
olan bir toplumun sadece bir kere domu ye-
sinden daha salam bir umuda, dolaysyla daha
derin bir mutlulua sahiptir; nk o, ikinci bir
doumun acsna katlanmakla Tanrnn Melekutu-
na girme hakkn kazanabileceini bilir. 199 DUYGUDA MERHAMET T'ang hanedan anda inli Bodhi
Aclara Isa uruna katlanmak kadar Tanry sevindire
sattva. Duyguda aziz, Tanrnn yaratklarn! severek Tanry daha da
cek. senin iin de yararl olacak bir ey yoktur. Semek fazla sever. Eski Budistlerin hain kaytszlna bir tepki olarak Ma-
senin elindeyse, bir yn avuntuyla avunmak yerine Isa hanaya okulu duygudaa sevgiyi imann en st mertebesine yerle
adna glklere katlanmay' se; OnkO byle yaparsan tirdi.
Isa ile Onun btn Ermilerine daha ok benzersin. nk
biz avunarak deil, byk yOkler tayarak manevi i1er
Jememizi yaparz.

277
 Insanln kurtuluu iin daha iyi, daha yararl bir yol
olsayd Isa bunu kelam ve hayatyla aklard. Ama hava-
rilerine de. ardndan gelmek isteyen herkese de armh
tlyor, diyor ki, cBenim yolumdan gelmek isteyen. var-
s: kendini inkar etsin. ham alp ardrnca gelsin. Onun
Iin, her eyi okuyup inceledikten sonra, son kararmz
u olsun: Allahn melektuna ok cefalar ekerEk gire-
biliriz. (lll)
U halde, zlmekte olan bir toplumda d~
mu bir ruh acdan kamaya alarak deil, acy rumu olduu iin doum benzetisinin bu duruma
kucaklayarak ve acya cevap vererek kurtuluunu
kazanabilir 'le toplumunun sapt byme yolunu
daha yksek bir dzeyde yeniden ele geirebilir.
te bu dn hareketi hceleme'mizin bu blm-
nn banda (11) zlmemn karakteristik hareke-
ti olarak nerdiimiz, ruh dnyasndaki ayrma-
278
ve-palingenesia ritminin ikinci vuruudur. B-
yme gcnn lmsl grnen toplumsal kn-
t felaketinden ekilip kurtarlabilecei sreleri
analiz etme abamlZ, sonunda tesbit ettiimiz do-
umun tekrar! olaynn, toplumun herhangi bir
dnyevi dzeyde yeniden d~mas deil, dnyevi-
st bir duruma eriilmesi demek olduunu artk
gstermitir. Bu yeni durum, olumlu bir hayt du-
uygulanmas aydnlatc olur. nk buradaki ha-
yat Tann'nn grntsyle doludur. sa, bedenle
mesinin balca amac olarak bu palingenesia'y
ilan etmiti.
Ben onlarda hayat olsun. ok hayat olsun diye geldim. (11)
 BLM VI

EVRENSEL DEVLETLER

Toplum zlmeye balaynca, blnd paradan

her biri ayr bir kurum yaratr. Egemen aznlk, savaan
uluslar bir evrensel devlette toplayp birletirerek tehli
keye girmi iktidarn srdrmeye alr. Evrensel dev-
let deyimini kullanyorum, nk bu imparatorluklar ger-
e!<ten dnya apnda olmasalar bile tek bir uygarln
btn alann kapsarlar. Ama evrensel devletler bazan
da yabanc imparatorluk kurucularnn eseridir; tpk, da-
ha ileri dinlerle: barbar kltrlerinin esinlenme kaynakla-
r bakmndan birbirlerine yabanc olmalar. gibi. Bu ol-
gular karsnda bir uygarln kendine-yeterli ve dolay
syla anlalabilir bir inceleme alan olduu yolundaki
kendi nermemi yeniden gzden geirmek durumunda
kalyorum. Evrensel devletlerin kendi balarna bir ama
m, yoksa daha ilerideki bir eye varmak iin bir ara
m olduklarn soruyorum. Kurumlarndan bazlarna ba-
knca, istemeksizin gerek daha ileri dinlere, gerekse
barbarlara yararl olduklarn, ama asl ileri dinlerin da-
ha ok yarar saladn ortaya karyorum. Ayn za
manca, tz.rihte imdiye kdar grlm evrensel devlet-
ler hep mahalli ve gEici olduklar halde, gelecekte b
tn insanln politik birlik iinde yaayaca bir rejimin
ncleri olduklarn gryor ve dolaysyla byle bir ge-
lecein imkanlarn deerlendirerek blm bitiriyorum.

279
/

Renkli Resim 42

EVRENSELIMPARATORLUK

Evrensel devletin kurulmas, dalan bir uygarln ba aa -

kn durdurur; bir i savan dayanlmaz aclarn eken in-
sanlar iin byle devletler Tanrnn bir ba gibidir ve byle bir
durumda olan insanlar imparatorluklarnn, onu ihsan eden tan-
rlar kadar lmsz olduuna nanmak isterler. Bu kany destek-
leyen bir baka inan da evrensel devletin btn dnyay kapsa-
d, kendisini tehdit edebilecek bi bir dsal g brakmad
inancdr. Nesnel bakmdan bu inan phesiz bir hayatdir, ama
znel bakmdan, btn bir uygarln tek bir politika evresinde
birletii bir durumu olduka iyi yanstr. Bu yanl ama sarsl
maz lmszlk ve evrensellik inanc, bir Roma kabartmasnn
yanda grlen ayrntsnda gze arpmaktadr: Roma'nn yann
da oturan mparator Tiberius, insan klna sokulmu Oikoume-
ne'den, yani btn yaanlr dnyadan zafer elengini alyor. Bir
Roma efsanesine gre, Capitol ina edildiinde, snrlar tanns
olan Terminus Jupiter'e yerini vermernekte diretmiti. Gibben 0-
lay yle anlatyor: Onun bu inad iyiye yorulmutu, nk ka.-
hinler bundan Roma iktidarnn snrlarnn hi bir zaman gerile-
meyecei sonucunu karmlard.

280
Renkli Resim 4.3 Evrensel devletlerin prestiji, bu devletlerden daha uzun mrl olur ve gleri buharlap gittik-
ten sonra bile sayg ve huu yaratmaya devam eder. Hintli tmar sahipleri arasnda grlen Av
tMPARATORLUK PRESTUt rupaltlar, Byk Mool II. Ekber'e sayglarn sunan Britanya Dou Hindistan Sirketi'nin tem-
silcileridir. Oysa 1803'den sonra mparator, ngiliz efendilerinin elinde bir kukla olmutu. ngiliz
lerin bu kot merasimi srdrmekteki tek amalar da mparator'un politik prestijinden yarar-
lanarak kendi egemenliklerini merulatrmakt.
KenkJi Resim 56

lMPARATORLuGUN
KAN DAMARLAR
Evrensel devletlerin yneti-
cileri i~in yeterli bir ulam
ebekesi, askeri ve siyasi de-
netim i~in onsuz edilmez bir
ara~tr_ En nl yol ebeke
si, herhalde, Helen Dnyas
nn evrensel devleti olan Ro-
ma tmparatorluununkidir.
Romallar, bu yollarn yap
mna 1.. 312'de balandn
sylerler, ama en eski Roma
yollar en azndan bir yzyl
nce yaplmtr. 1mparator-
luk geniledik~e bu sistem
de byd. Yandaki yol ve
nian talar, himaye altmdlJ.
bir devletken tS. l06'da bir
Roma eyaleti haline gelen
Maveardn'dendir.

Renkli Resim 57

BAKENTLER:
KUDRETIN
Y AN5ITIClLARI

Bir evrensel devlette ba

kent, hkmet merkezi ola-
rak muazzam prestij kaza-
nr. Sadaki, on beinci yz-
yldan kalma Badat manza-
ras -ehrin bugne kalan
en eski resimlerinden biridir
bu-l258'de Abbasi mpara
torluu'nun kalntlar Mo-
ol fatihlerin eline gemeden
nce, parlak imparatorluk
andaki durumun, tama-
men hayalde canlandrlm
eklidir. Mool felaketinden
iki yz yl sonra bile 1mpara-
tarluk a Badad'nm an
s slam Dnya~)l'nn belle-
inden bir trl silinmiyor-
du.
Bekli Resim 58

KAMU HZMETLER

Imparatorluk ynetimerinin etkililik derecesi evrensel devletler

arasnda nemli lde deiir, kamu hizmetlerinin ortaya klE}
sreleri iin de ayn durum geerlidir. Roma'da ve Britanya ege-
menliindeki Hindistan'da ticaretle geinen orta snflar giderek
ynetim mekanizmasnaalnm, profesyonellikten uzak ve yaz bir
kitleyi olduka etkili ve verimli bir hizmet mekanizmas haline
getirmiti. Hindistan'daki Britanya ynetimi on sekizinci yzy
ln sonlanna kadar Dou Hindistan S:rketi'nin, btn mesleki:
hayatlann yurt dnda, irket hizmetinde geiren ticari memur-
larnn elindeydi. Daha buharb gemilerle ulam gereklemezden
nce ngiltere'den byle tamamen kopmalar onlarn Hindistan
hayatna ve kltrune daha derinlemesine dalmalarna yol at.
oysa.. bir smrge ynetiminin profesyonel yeleri olarak, yer-
li hayat karsnda bir devlet memurunun souk uzakln daha
iyi koruyan AD dokuzuocu yzyldaki halefleri iin durum hi de
byle deildi. Bazan alayl bir ekilde yerlilemek diye anlan
bu mahalli ktrle har neir olma durumu J.800'den kalma bir
Hint resminde gzlemlenebiliyor: Hindistan giyimlerine brn-
m, nargile ien bir Britanyal, evinde Hintli rakkaseleri seyre-
derek eleniyor.

289
 ARNOLD
TOYNBEE

CA STUDY OF HISTORY)
II. CLT

Yazarve Jane Caplan tarafindan

gzlen gfirilni ve ksaltlrJ?
yem bask, 90' renkli 507resnn
23 harita ve ema

Istanbul1978
_J.,..;;J......... 7_

Bate Yaynlar
rp Akademileri
BlDPIlANES!
L
 32 Evrensel devletler:
Ara m, Ama m?
Bu kitabn ha~b.tng noktas, kendi zaman ve meGn
snrlar iinde, kendi dlarndaki tarihi olaylarla balant
kurmakszn, kendi balarna anlalabilir olacak tarihi in-
celeme alanlar aramakt; ilk aratrmalarmzin sonucunda,
uygarlklar diye anlan toplum trnn bu zellikte, kendi
bana bir birim rnei oldUU vargsna ulatk. u ana
kadar, bu ayr ayr birimlerin karlatnnal incelemesiyle,
insan tarihinin srelerini anlamak, haritasn izmek iin
ihtiya duyduumuz perspektifi kazanabilece~imiz varsa-
ymyla hareket ederek aratrmalarmz srdrdk. Ne

var ki, bunu yaparken kendi setiimiz metodolojinin

kendi iinde yatan birtakm snrllklarn belirtileriyle de
karlatk, rnein, iki uygarlk arasnda "akrabalk" de-
yimiyle betimlediimiz yakn banty grdmzde, (2)
ya da, zlen bir uygarlkta toplumu meydana getiren
snflarn baka a~da topluluklarda yaayan yabanc ge-
lerle toplumsal ve politik birlikler iine girdi~ini grd
mzde. (3) Onlarn bu da akl rnleri olan kurumla
GURUR VE SAYGNLK
rnda da grlr. Baz evrensel devletler yabanc imparator-
~OO, 201 Yukarda: Karta!. 1{ll1a imparatorluk kudretinin, :,>ora
luk kurucularnn elinden kmtr; baz yksek dinler ya-
<lan baka imparat~rlukar da Ulilit ('ttii simgesi. Aada: impara-
banc esinlendiriciler tarafndan canlandrlmtr; baz
torluk klt: mparatar. bir zilfN .sahnes 1' tanr oluyor.
barbar sava-eteleri de yabanc bir kltrn temel ilkelerini
zmlemilerdir.

Evrensel devletler, evrensel dinler ve kahramanlk

a~ar bylece a~da olan veya olmayan btn uygarlk
lar birbirlerine balar; bunun byle olmas da, bu tarihi
olaylar imdiye kadar yaptmz gibi sadece zren
uygarlklarn yan-sonucu olarak ele alp yalnz uygarlklarn

kendilerini tarihi incelemenin aklanmas gereken konular

olduunu kabul etmenin ne dereceye kadar hakl gsterile-
bilir bir tutum olduu sorusunu ierisinde gereklen anla-
lar bir ekilde incelenemiyorsa, o zaman kurumlarn ken

dilerini olduu gibi uygarlklar da kucaklayan daha geni

bir btnn paralar olmalardr_
Aratrmamza, evrensel devletlerin bamsz olarak

anlalr inceleme alanlar olma iddialarnn hakllk dere-

cesini inceleyerek balayabiliriz. Bu devletlere taktmz

isim onlarn bu iddialarnn geerli olabileceini gsteriyor.
<,.'nk evrensellik kendi "dnda" herhangi bir ey kavra
n ortadan kaldrr. Nesnel bir adan baktmzda hi-
hir evrensel devlet krenin btn yzeyine yaylmak anla-
mnda gerekten evrenselolmamtr,ama, nemi olan bir

znel anlamda bu devletler gerekten evrensel olabilmi

lerdir, nk kendi rejimieri altnda yaayan insanlara
dnya apnda gibi grnm, bu duyguyu verebilmilerdir.
Romallar ve iniiier, daha nce grm~ olduumuz gi.
bi, (4) imparatorluklarnn, yeryznde nemi olan btn
halklar kapsadna inanmlardr; Dou Roma mparator

296
luu 'nun da, bunlarla ve baka imparatorluktarta ortak yan
btn dnya zerinde kavramsal bir egemenlik iddiasnda
olmasyd.(S) Bu znel evrensellik inanc her zaman iin bir
y,nlsama olagelmitir~ ama, srf bu nedenden dolay, ne bu
mnca sahip insanlarn gzndeki znel gerekliklerini, nE'
d' byle bir yanlsamann bile uyandrabilecei nemli
etkilerin potansiyelini inkar edebiliriz. ileride greceimiz
gibi baz imparatorluktar bunun bir yanlsama olduunu
anlam ve gereklememi, gerek-d bir evrensel ege-
menlie hak talep etmekten bilinli olarak kanmlardr;
yalnz, bu gibi imparatorluklarn aznlkta kald grlyor.
Ayrca, bu evrensellik yanlsamasnn, evrensel devletlerin
halklarnn hayaerini tutsak eden eitli gerek-d
varlklardan sadece bir tanesi olduunu da greceiz. Bu
gibi znel inanlar snamak iin evrensel devletlerin,
corafi genilikleri sorunundan ayr olarak, kendi kendile-
rinin amac m olduklarn, yoksa kendi telerinde, kendile-
rinden daha derin bir eye varmak iin birer ara m olduk-
larn sorabiliriz.
Gene de hatrlayalm ki evrensel devletler olu'msuz
kurululardr. Bir kere, uygarlklarn knden nce de-
iL sonra doarlar ve ken uygarla politik birlik getirir-
ler. Yaz deil, pastrma yaz gibidirler, sonbahar gizler,
kn haberini verirler. kincisi, egemen aznlklarn rn-
drler: yani, bir zamanlar yaratc olan, ama yaratc g-
lerini kaybeden egemen aznlklarn. Gelgelelim, bir belir-
sizlik vardr evrensel devletlerde. nk bir yandan toplum-
sal zlmenin belirtileri olduklar halde, bir yandan da
bu zlmeyi durdurmaya alr ve ona kafa tutarlar. Ev-
rensel devletlerin tarihi bize bu kurulularn her trl elve-
risizlie karn neredeyse eytanca bir yaama tutkusuna
sahip olduklarn, ayrca yurttalarnn da. kurumun lm-
szln yalnz istemekle kalmayp buna ayna zamanda
hrsla inandklarn gsteriyor. Ama dardan bakan
gzlemciler evrensel devletlerin bir politik birlik snf ola-
rak toplumsal ykl srecinin yan-sonular olduklarn
ve bylece doularnn zellii gerei zorunlukla yaral
clklan uzak ve geici olduklarn kolayca griir. Byle bir
torluk n'rdim." (7) Asker-tarihi Velleius da, Auguslus'un
Tiberius\ 1'\la edinmesini anlatrken ayn bekleyii, lan-
rsal bir ferman deil de. insani bir umut biiminde dile
~etiriyur: "Roma mparatorluu'nun srekli gvenlii ve
ebediyeti umudu ..... (8) Bir tarihi-propagandacnn bu
karlar miitevazi konumas belki beklenemezdi, onun iin
Livius (L_ 59 - Ls. 17) Tibullu,un gveniyle yazyor:
"ebediyen kalmak zere kurulan ehir"; (9) "tanrlar katn
da ebediyen kalmak zere kurulan_ .. ehir". (10)
LS. 14 'te Augustu'un lmyle t.S. 138'd.. Piu'uri
tahta k arasnda geen yz yl akn sre i(,'inrle, vak-
tinden nce kiisel bir lmle yaptklarnn cezasn i)deyen
iki kt imparator da Roma'nn ve Roma mparatorluu'
nun ebediyeti kavramna bel balamard. Neron. Ipa
ratorluun ebediyetine adanm ve mparatorun zel h~
ru1Jyla 'en byk' ad verilmi" (11) oyunlar bala.
Acta Fratrum Arualium 'da da u kaytlan okunz: 'impa-
ratorluun ebediyeti iin sunulan adaklar: bir inek" (12)
Ls. 86, 87, 90 yllarnda "mparator Domitianus'un bu
adaklar adam olmas sayesinde genilettli mparatorluun
ebediyetinin korunmas iin sunulan kran adaklar.._,,(13)
Antoninus'lar anda Yunanl bir edebiyatnm
Augustus'un inancn daha ince bir dua biiminde dile ge-
tirdiini gryoruz; bir pastrma yaz yaad~nn ve gei.
ci bir ekim aynn srekli bir hazirana dnmesi iin yakClr
.... dnn hi farknda deildi.
LJtn lanrlara ve tanrlarn ocuklarna seslenelim
ve onlardan bu mparatorlup ve bu kente sonu ol-
mayan hayat ve refah balamalarm di/eyelim. Kl-
eler su stnde yzmeyi reninceye kadar ve aa
lar ilkbaharda iek amay unutuncaya kadar yaa
sm bu Imparatorluk ve bu kent. Ve yce yarg ve
Onun evlatlar da uzun mrl olsun_ Daha nice yllar
biz1mle kalsmlar ve btn uyruklanna mutluluk da-
ktma i~ini srdrsnler. (14)

adan bakldnda, evrensel devletin lmszl~ne inan.
bir dnya kurumunu Adanm Topraklar, eiuitas De;
(Tanr'nn yurdu) sayan hayret edilecek bir sanrdr; te
yandan, bu yanlsamann hem ok yaygn, hem de uzun-
mrl olduu da phe gtrmez.
Roma mparatorluunun uyruklan tarafndan tanr
sa!latrlmas -Helen evrensel devletiydi bu- nl bir r-
nektir ve mparatorluun kurulu anndan znn are-
fesine kadar bu kesin inancn ayakta kaldn grebiliyo-
ruz. Tibullus (tahminen .. 54-18) "ebedi Kent'in sur-
lar" (6) stne iir yazyor, Vergiliu'un (L_ 70-19)
iupiter'i ise Aeneas'n soyundan kacak gelecekteki Roma
hykleri iin yle diyor: "Bunlara ne zaman, ne de me-
kanda snr koymuyorum; onlara sonu olmayan bir impara-
Bundan sonra, k kendini hissettirmeye balaynca,
kurbanlar daha nce tahmin edemediklen ve kabul etmE',
cesaretini de gsteremedikleri bu mevsim de~iiklieine ba
kaldrrlar, sonu gelmez bir yaz ortas gnnde yaama ay-.
ncalna sahip olduklarn. iddia eder dururlar. Severus
anda ve bunu izleyen daha karanlk dnemde imparator-
larn resmi sonsuzluklaryla aslnda alnyazlar olan gei-
cilik arasndaki kartlk gl ve acl bir iz brakr. Alarik
Roma'y zaptedip yamalattrdktan sonra mparatorlUun
lml oldUU gerei artk iyice ortaya kmtr, ama
eldemezlii uup gitmi imparatorluk bakentinden kendi
savalarla yanp yklm yerli yurduna dnen Galyal airin
tiz sesi gene de bu ykc darbenin yanklar arasndan ken-
dini iittirir.

297
 /(oma, SU(,:IOrJI11 el'l'eleyel defne e/engin; ha/tlr n.'
Iwlsal ha~tIlIII kirrIlilg,,1l yc"iclen J.!e(.. li/~ dol hl,,

Ic!L'l"e dijii:,;fr ... ,-\1('(' alc' ytldo?/ur balaraJ? do:;

lar/m {azL'i<'I'/er. "'\y /wrarmas, yenideri oydmlot
mal? i('itldir. B"ell1l11s'1111 Allia 'dal.. i zaferi cezasn

ortada 'wldm/wd. Saile, barl$ i<,:in getirdiki

zalim IWSi/lIl/ra /Iyo/"ol.. he{al'clii dedi. Pyrr/tls'lll
eliilde ic<' {e/ahete kallanclhlan sonra bu {alilini de
1~()L'dl seli. ~\/ibal, bO<;fol'llal"ll1l1l yasltlltara/? geir-
di soil yllari/ll. Topran a1lma solwlamaya bedenler
direnilmez bir allmla yeniden doarlar: derinlil?-
lerden srad/dan i(:in daha da )'ii/~.'ichl('r(! etiiler.

Hir me~aleyi egerseniz alec'i glenir; ba/arsalllz. al..

daha yiicelere de ('ka/'smz. Roma aeo 'larm m (euren
ralan) yaamas iin yasalar (,"hal'lll, yalnz seli.
/lama. Kader'lerin Iwrlwn asalarndan Iwr/~mada

ya{>ayabilirsin ... Sei sevg!;'1 gibi beldeyen yllar

yaayacahsn. dnya durduka c' gkyz yddzlan

tal:julha srecehtir bu alar. Ba~ha imparator-

luhlan yIlwn darbeler seni yeniden hayata /WVIl/U'

raca}~. Diriliin reetesi gliiMere gs gerere/~ yao

yabilehti. O i<~i, sa,.'ao! Souda dinsiz ha bi/e
seni ayiinde /wrbal1 edeeeiJin adak olsun. Gol1ar
tilremeli ('C' dit/siz boyunlarn emeliclirler. Senin
egemeliki hanfma IWuuca zengin gelirler aluna'
dr. Barbarlarn ganimetieri senin yiice pelerininin
(uvrlarn doldurmahdr. Sonsuza deh, Ren se.nin
iin ift srmeli, N! senin iin /amaltdr. Verimli
kiire seni beslemeli, suna sl vermelidir. (15)

Roma 'nn byleyici gcnn belki de en garip ka-

nt,Aziz Jerome'un Kuds'deki uzak snanda ehrin
d haberini ald zaman geirdii oku hikaye ediidir.

B "leolojih sava" Kudiis 'le siirdriiliirJ~ell Bal 'dan

horlwn haberler geldi. Roma'n nasl hualld.
I?enllilerin nasl fidye deyereh conlarm kurtard k
larn. sonra da. byle malda mlhle tlml/ du-
rnday/~en, nasl yeniden saldmya uradklarn ve
mallarndan old/~/on sonra bi' de canlarndan olduk

larn rendih.Haberi almca dilim lu/uldu, /Hknk

(ar, sylemeye altn kelimeleri bodu. Zaptedil
miti: bir zamanlar btn dnyay tutsak eden o
Kenl. (/6)

Aziz, umudunu herhangi bir dnyevi politik birlie deil,

Tanr'nnortak lkesine balam (ya da baladn syle-
KUDRETN GLGELER yen) bir Kilisenin hizmetindeydi; ama bu dnyevi haber
202 Mo~ollar, Abbasi Halifelii'nin bakenti olan Badad' kuat Jerome'u ylesine etkiledi ki teoloji k tartmasn ve ncil
yorlar. ehir 1258'de dene kadar Badat Halifeleri gerek glerinin yorumunu ertelernek zorunda kald.
. byk ksmn kaybetmilerdi, ama slam Dnyasndaki simgesel saygn LS. 1258'de Abbas; Halifeliinin bakenti dnce
Iklar hala ok bykt. Arap Dnya~ da buna benzer bir sarsnt geinniti. Bu ola-

298
yn yaratt iddetli psikolojik sonu belki ~oma'da olan-
dan da daha artcdr. nk :vool Han Hlag Bagdad '
yagmalayp Abbasi Halifelii 'nin can e~ime aclarnn
dindirdiinde bu devlet eski dominyonlar"n byk k15-
knda arlk sadece lafta kalan bir egemenlie sahipti.
Bir egemen aznln ~an ekien evrensel devleti
kendi son baarlar ve son umutlar olarak grmeleri. dolay
syla bir g:lgeyi, biraz da bilerek. asl cisim yerine koymalan
anlalabilir bir eydir: ama ('HPnsel dpvletin kuruluuna

pek aZ emei ge~en i ,.e d proletaryalarn da saygyla

baglanmalar kurumun ekim gcnn olaanst bir kant
dr_ Evrensel bir de,-Ietin egemen yetkisinin gerek meru
temsilcileri, gerekse dardan gelip buna el koyan yabanc
zorbalar, bu yelkinin kendilerine ait olduuna dair ister
sahici. isterse dzmece bir hak iddia ederek. ad kalm im
paratorluklarnda gerek iktidar kaybettikten ok sonralar
bile meruiyetin temsilcisi olarak nemli bir statye sahip
olurlar, Bu anla~1l11az politik metanm deeri ou zaman
o kadar yksektir ki bir imparatorluk blgesini zaptemi
bir o~rbar f(tihin bu diil zorla kazanmak ve srf kol kuv-
"eliyle elinde bulundurmakla viindn hemen hemen hi
grmeyiz, Uphesiz byle bir tutuma giren barbar fatih
rnekleri de olmutur: Roma Afrikasna sahip kan Ari
Vandallar, Abbasi Afrika'snn ve Msr'n i'i Kulama
Berber falihl'ri gibi: ama bunlar ikisi de cezalar yok
edilerek dediler. Buna kar&lk Ari Ostrogotlarn Amalung
!iderleri ve i 'i Deylamilerin Bveyhi lideriNi zaptettikleri
yerleri, teoride, Konstantinopolis m'paratorluu'nun ya da
Bagdad'daki Halifeliin \'ekili olarak yneltiklerini syleye-
cek kadar akll davranmlard. Bu Ayanilerle Bveyhiler de
dinlerinin sapknlg yznden devriidiler ve yerlerini, 203 Bir Hintli maharanann Durbar' bir ngiliz ressan tarafndan
politik meruiyetlerinin yan sra dini bakmdan ortodoks lIinl hiikiimelinde, uyruklann imparator. ya da prense biimsel bir hiz-
olmaya da zel dikkat gsteren baka barbarlar ald. Ta met davran gsterdii "durbar" ya da halkn huzura kabul, ok cid-
onnc yzyln sonunda bile Delhi'deki "kle krallar" di bir rendi, Hindistan 'n egemenlii ngilizler'e getikten sonra bile
her sallanat deiiminde yetkilerini Abbasi Halifeliinden hC'm durbarn, hem de etek pmenin ayin havas devam etti.
geldiini tekrarlayarak merulatryorlard.
Osmanl. ~Ianu ve Moul mparatorluklannda da
gerek iktidara dayanmayan ayn etki kullanm gri.ilr.
Manular in 'in evrensel devletini diriltirken, vaktiyle
in 'le evresindeki baml devlellerde oldugu gibi, Gksel
mparatorluun diplomatik iliki kurduu btn devletlerin
de ayn meruiyet kayna~ndan byle bir nvan kazandk
larna inanr gibi bir tavr iindeydiler_ Ls, 176874 arasn
daki Trk-Rus Savann ac sonularndan ve 1839-40
arasnda Mehmet Ali ile giriilen kuvvet denemesinin onur

knc bitiminden sonra kmeye balayan Osmanl mpara.

torluunda, Msr, Suriye ve Balkanlar'da kendilerine kk
devletler ayrmaya alan sava beyieri titizlikle Padiah
adna davrandklarn sylyor, oysa gerekte Padiah'm
iktidarn gasbediyorlardl.
Bu iki mparatorluun, yklar srasnda bile, kar-
sna kanlar bile ancak kendisine hizmet etti~i zaman

299
meru klma yetkisi tekelini ellerinde tutabilmeleri,
mparatorluunun ayn diplomatik-psikolojik zorlamay ye-
rine getiri
biimi kadar parlak deildi. Eski Moal mpara
torluu ne Osmanl, ne de Manu mparatorluklarnn d
medii bir iktidarszlk dzeyine dmt, ama bu durum-
da bile, insafna kald yabanc Glere eski mparatorlu
un glgesinin bu yetkisini kabul ettiriyordu. Ls. 177'de
byk lmparator Evrengzib'in lmnden yarm yzyl SOn-
ra, Hindistan yarmadasnn byk ksmna egemen olan
imparatorluk birka bin kilometre karelik bir toprak par
asna in~i, bu tarihten yzyl sonra. da egemenlik alan
Delhi'deki Kzl Kale'nin duvarlar ierisinde hapsolmutu.
Ne var ki, 1857'de -yani mparatorlu~un kesin bir ekilde
zlmesinden 150 yl sonra- Britanya'nn Dou Hindis-
tan irketi ordusundaki sepoylarn ayaklanmasyla, bir za-
manlar Ekber ve Evrengzib"in oturduu taht igal eden
kukla mparator atalarnn imparatorluunun meru nva
nml tamamen fantastik bir ekilde hayal ederken, bylece
bu hayalleri gerekletirme imkann da grd. syanclar,
Britanyal iverenlerinin haksz ynetimine kar silah
zoruyla bir karracalk kunnak istiyorlard, onun iin
mparator'un adna ihtilalci bir hkmet kurdular; artk
iktidarszlam Byk Moal 'un prestijini kendi amalar
iin kullanrken, Hindistan kamuoyunun, Britanya'nn da
vaktiyle hesaba katmak gereini duyduu deimez zelli-
ini deerlendirm oluyorlard_
Britanya'nn Dou Hindistan irketi de, 1764 ve
1765'de, mparatorluun Bihar ve Bengal blgelerinde y-
timi yrtmek ve gelirleri toplamak iin mparator'un resmi
onayn alrken bu zorunluktan yola kmt. Britanyal
larn daha sonraki deneyleri de, bu nemsiz Mool mpara
torluu iktidar kalntsnn kolay kolay grmezlikten
gelinemeyecek ciddi bir arla sahip olduunu doru
larnt. Daha 1773'de ngilizler M~ol mparatorlu~unun
Bihar ve Benga! zerinde egemenliini tanmama karar al-
mlard, ama 1811'de mparator'un kendisinden nicedir
ayrlm bu blgeler zerinde egemenlik ,hakk iddia etme-
siyle karlatlar ve bu talepleri ezmek onlar iin pek o
kadar kolayolmad. Britanya ordusunun 1803'de Delhi'yi
igal etmesiyle 1858'de Hindistan ayaklanmasnn bast
rlmas arasnda geen elli be yl boyunca da, mparator'un
Delhi'de, Kzl Kale duvarlar iindeki son mstahkem ye
rinde, mparator'un Dou Hindistan irketi 'nin efendisi
mi, yoksa kiracs m olduu sorunu tartld durdu. Bri-
tanya Dou Hindistan irketi ISlI'de kamuya yaynlad
bir bildiriyle "Hintli uyruklarnzn uyruumuz olmalarn
kantlamak iin Delhi Kralndan ek bir nvan almann
gereksiz" oldu~unu aklamt, ama Britanyal ynetici
mparator'un durbar'na gittiinde bir uyruun ballk
sunma treninin gereklerini yerine getirdike bildirideki
szler Hintli halk iin pek fazla anlam tayamazd. 1857
Ayaklanmas Hintlilerin bu simgesel davrana ne kadar
300
Moal nem verdiklerini gzle griilr ekilde ispatlad.
Evrensel devletlerin lmszl inancnn ne kadar
inat olduunu kantlayan olaylardan biri de bunlarn lp
lml olduklarn bylece ispatlamalarndan sonra, para-
doksal bir ekilde, ruhlarnn arlmasdr. Badad'daki
Abbasi Halifelii Kahire'deki Abbasi Halifeliinde, .Roma
mparatorluu hem Bat 'daki Kutsal Roma mparatorluun
da, hem de Dou Roma Ortodoks Hristiyan mparatorlu
unda bu ekilde diriltilmiti, in toplumunda da n
ve Han hanedanlar Sui ve T'ang mparatorluklarnda
yeniden canlandrld. Bu hayaletlerin her biri, bir merui
yet kayna olarak, asllarnn bir zaman sahip olduu sta-
ty bir kere daha yaadlar.
Memlukler LS. 261 'de Kahirede arabuk bir s
nt Abbasi halifesi buldular, nk kendileri de Eyyubi
mirasn zorla gaspetmilerdi ve bundan byle saltanat k-
leden kleye devretrnek sorunuyla kar karya olduklar
iin Delhi'deki adalar ve benzerleri "Kle Krallar"
gibi onlarn da acele olarak kendi meruiyetlerini salama
lar gerekiyordu. Grne baklrsa Memluk Sultanlar da,
uyruklar da, kukla Abbasi halifelerini bandan sonuna ka
dar kmsediler, ama Hindistan'n uzak kelerinde h
km sren Mslman yneticiler Kahire 'deki Abbasi Hali-
felerine atalarnn son Badadi Abbasi Halifesi Mustasm
gsterdi~i saygy gstermekte' devam ettiler, Babasn l-
drp yerine geen zorba Muhammed bin Taglak (salta-
nat: Ls. 1324-51) kadar, onun gibi rejimine dardan
fetva almak zorunda olmayan varisi de~erli ynetici Firuz
ah da (saltanal: 1351-88) Kahiredeki gnn Halifesin-
den bir tasdikname edinmek gereini duydu. Tirrurleng'in
veraseti zerine giriilen kavgalar srasnda Timur'un to
runu Pir Muhammed 'in de ayn manevray dnm ol
du~u anlalyor; Osmanl Padiah i. Beyazid (saltanat:
1389-1402) 1394'de Kahire'de Halifelik makamnda
bulunan Abbasi 'den Sultan nvann alabilmek iin resmen
bavurmutu. Ama, Bayezid 'in torunlarndan r. Selim (sal-
tanat: 1512-20) byle bir meruiyete ihtiya duymad ve
yenip idam ettirdii son Memluk Sultannm son kuklas
nm tad nvan kendi stne ald, ama buna hi nem
vermedi ve kullanmad. Yeni doan slam Dnyasnn kendi
gcne dayanarak ynetici olan yeni kuag Mekke'deki
Kutsal Aile'den ok Gebe sava beyi Cengiz Han'la
akraba olmaya nem veriyordu; bu koullarda Kahire'dek~
Abbasi Halifeliinin ekicilii kalmad; "Halife" nvan
zelolarak evrensel egemenlik anlamn kaybetti, herhangi
bir yneticiye verilen kibar bir sayg ifadesi haline geldi.
Son Kahire'li Abbasi'nin 1543'te yalnzlk iinde lp git
mesinden sonra Halifelik tarihinin de artk son bulmas beko
lenebilirdi. Ama, hikayenin sonu hi de byle olmad.
Osmanllar yaklak olarak drt yzyla yakn sreyle Hali-
felik konusunu hi dnmedikeri halde, ykl gnlerin-
de, uzun sredir kmsedikleri bu kurumun aslnda sandk-
meru klma yetkisi tekelini ellerinde tutabilmeleri, Moal
mparatorluunun ayn diplomatik-psikolojik zorlamay ye-
rine getiri biimi kadar parlak degiidi. Eski Mogal mpara.
torlu~u ne Osmanl, ne de Manu mparatorluklarnn d
rnedii bir iktidarszlk dzeyine dmt) ama bu durum
da bile, insafna kald yabanc Glere eski mparatorlu
gun glgesinin bu yetkisini kabul ettiriyordu. t.S. 1707 'de
byk mparator Evrengzib'in lmnden yarm yzyl son-
ra, Hindistan yarmadasnn byk ksmna egemen olan
imparatorluk birka bin kilometre karelik bir toprak par-
asna in~i, bu tarihten yzyl sonra da egemenlik alan
Delhi'deki Kzl Kale'nin duvarlar ierisinde hapsolmutu.
Ne var ki, 1857'de -yani imparatorluun kesin bir ekilde
zmesinden 150 yl sonra- Britanya'nn Dou Hindis-
tan irketi ordusundaki sepoylarn ayaklanmasyla, bir za-
manlar Ekber ve Evrengzib'in oturduu taht igal eden
kukla mparator atalarnn imparatorluunun meru nva-
nn tamamen fantastik bir ekilde hayal ederken, bylece
bu hayalleri gerekletirme imkann da grd. isyanclar,
Britanyal iverenlerinin haksz ynetimine kar silah
zoruyla bir karracalk kurmak istiyorlard, onun iin
mparator'un adna ihtilalci bir hkmet kurdular; artk
iktidarszlam Byk Mool 'un prestijini kendi amalar
iin kullanrken, Hindistan kamuoyunun, Britanya'nn da
vaktiyle hesaba katmak gereini duyduu deimez zelli-
ini deerlendirmi oluyorlard.
Britanya'nn Dou Hindistan irketi de, 1764 ve
1765'de, mparatorlugun Bihar ve Bengal blgelerinde y
tim i yrtmek ve gelirleri toplamak iin mparator'un resmi
onayn alrken bu zorunluktan yola kmt. Britanyal
larn daha sonraki deneyleri de, bu nemsiz Mogo! mpara
torluu iktidar kalntsnn kolay kolay grmezlikten
gelinerneyecek ciddi bir arla sahip oldUunu doru
lamt. Daha 1773'de ngilizler Mogol mparatorluunun
Bihar ve Bengal zerinde egemenliini tanmama karar al
mlard, ama 18l1'de mparator'un kendisinden nicedir
ayrlm bu blgeler zerinde egemenlik hakk iddia etme-
siyle karlatlar ve bu talepleri ezmek onlar iin pek o
kadar kolayolmad. Britanya ordusunun a03'de Delhi'yi
igal etmesiyle l858'de Hindistan ayaklanmasnn bast
rlmas arasnda geen elli be yl boyunca da, mparator'un
Delhi'de, Kzl Kale duvarlar iindeki son mstahkem ye-
rinde, mparator'un Dou Hindistan irketi'nin efendisi
mi, yoksa kiracs m olduu sorunu tartld durdu. Bri-
tanya Dogu Hindistan irketi 18lI'de kamuya yaynladg
bir bildiriyle "Hintli uyruklarmzn uyruumuz olmalarn
kantlamak iin Delhi Kralndan ek bir nvan almann
gereksiz" olduunu aklamt, ama Britanyal ynetici
mparator'un durbar'na gittiinde bir uyruun ballk
sunma treninin gereklerini yerine getirdike bildirideki
szler Hintli halk iin pek fazla anlam tayamazd. 1857
Ayaklanmas Hintlilerin bu simgesel davrana ne kadar
300
nem verdiklerini gzle gri.ir ekilde ispallad.
Evrensel devletlerin lmszl inancnn ne kadar
inat olduunu kantlayan olaylardan biri de bunlarn lp
lml olduklarn bylece ispatlamalarndan sonra, para-
doksal bir ekilde, ruhlarnn a~rlmasdr. Badad 'daki
Abbasi Halifelii Kahire'deki Abbasi Halifeliinde, ..Roma
mparatorluu hem Bat 'daki Kutsal Roma mparatorluun
da, hem de Dou Roma Ortodoks Hristiyan imparatorlu
unda bu ekilde diriltilmiti, in toplumunda da ~n
ve Han hanedanlar Sui ve T'ang imparatorluklarnda
yeniden canlandrld!- Bu hayaletlerin her biri, bir merui
yet kayna olarak, asllarnn bir zaman sahip oldugu sta-
ty bir kere daha yaadlar.
Memlukler L.S. 1261 'de Kahire'de arabuk bir s
nt Abbasi halifesi buldular, nk kendileri de Eyyubi
mirasn zorla gaspetmilerdi ve bundan byle saltanat k-
leden kleye devretmek sorunuyla kar karya olduklar
iin Oelhi'deki adalar ve benzerleri "Kle Krallar"
gibi onlarn da acele olarak kendi meruiyetlerini salama
lar gerekiyordu. Grne baklrsa Memluk Sultanlar da,
uyruklar da, kukla Abbasi halifelerini bandan sonuna ka-
dar kmsediler, ama Hindistan'n uzak kelerinde h-
km sren Mslman yneticiler Kahire'deki Abbasi Hali-
felerine atalarnn son Badadi Abbasi Halifesi Mustasm
gsterdii saygy gstermekte devam ettiler. Babasn l-
drp yerine geen zorba Muhammed bin Taglak (sa1ta
nat: LS. 132451) kadar, onun gibi rejimin. dardan
fetva almak zorunda olmayan varisi de~erli ynetici Firuz
ah da (saltanat: 135188) Kahire'deki gnn Halifesin
den bir tasdikname edinmek gereini duydu. Timurleng'in
veraseti zerine giriilen kavgalar srasnda Timur'un to-
runu Pir Muhammed'in de ayn manevray dnm ol-
duu anlalyor; Osmanl Padiah i. Beyazid (saltanat:
1389-1402) 1394'de Kahire'de Halifelik makamnda
bulunan Abbasi 'den Sultan nvann alabilmek iin resmen
bavurmutu. Ama, Bayezid 'in torunlarndan i. Selim (sal-
tanat: 1512-20) byle bir meruiyete ihtiya duymad ve
yenip idam ettirdii son Memluk Sultannn son kuklas
nn tad nvan kendi stne ald, ama buna hi nem
vermedi ve kullanmad. Yeni doan slam Dnyasnn kendi
gcne dayanarak ynetici olan yeni kua Mekke 'deki
Kutsal Aile'den ok Gebe sava beyi Cengiz Han'la
akraba olmaya nem veriyordu; bu koullarda Kahire'dek!
Abbasi Halifeliinin ekicilii kalmad; "Halife" nvan
zelolarak evrensel egemenlik anlamn kaybetti, herhangi
bir yneticiye verilen kibar bir sayg ifadesi haline geldi.
Son Kahire'1i Abbasi'nin 1543'te yalnzlk iinde lp git.
mesinden sonra Halifelik tarihinin de artk son bulmas beko
lenebilirdi. Ama, hikayenin sonu hi de byle olmad.
Osmanllar yaklak olarak drt yzyla yakn sreyle Hali-
felik konusunu hi dnmedikleri halde) ykll gnlerin
de, uzun sredir kmserlikleri bu kurumun aslnda sandk-
lar kadar deersiz olmadn biraz gecikmi olarak ka"-
radlar.
Ruslarla Trklerin 1774 ylJnda
Kk Kaynarea'da
i11zaladklar bar antlamasndan sonra geen yz yl
iinde tarihte ilk olarak OsmanJ Halifeli@ Bat'nn ulusla-
raras politikasna etkin bir biimde katld. Batl Gler,
yzyllardr adndan baka hibir eyi kalmam bir maka-

mm ne olduunu bir trl doru deerlendiremedikleri

iin Osmanllar bu yanl anlamadan da ok yararlandlar.
Bat'da Hilafetin, aa-yukar Papalnkiyle edeer bir
otoriteye sahip olan manevi bir rtbe, S~ltanln ise dn
yevi iktdar organ olduu dnlyordu. Bylece Osman-
l Padiah, baka durumlarda iki kii arasnda paylalacak
iki ayr trden otoriteyi kendinde biletirmi gibi grn.
yordu. Oysa Halifelikle Papalk arasnda imzalanan bar
antlamalarndan en az nde, Osmanl iktidar -tamamen
bilinli olarak- Padiah adyla teslim etmek zorunda kal-
d blgelerdeki dnyevi iktidarn Hatife adyla devam et-
tirmeyi baard.
Sonunda yabanc Gler yanllarn griip dzeltti
ler, bylece bu aldatmaca mparatorluun kaybedilmi bl
gelerinde Osmanl politik denetiminin kaybolmasnn srek
li geitirilmesini salayamad. Ama, te yandan, "ruhari"
Hilafet makamnn yeniden ihya edilmesi uluslararas
politikada azmsanmayacak psikolojik etkiler yaratt. Os-
manl mparatorluu'nun politik zaafnn lsn bilen,
ama slamiyet 'in patlaycJ dini gcnden hala ekinen sal-
drgan Batl ya da Batllatrc Gleri duraklatt. te
yandan, topraklar daralan Osmanl mparatorlugu yalnz
eski Osmanl blgelerindeki halkn deil, hibir zaman
hibir Halife'nin ynetimine girmemi Hindistan ve in
gibi uzak diyarlardaki Mslmanlarn bile evresinde toplan-
204 FATH, Sultan II. Mehmet. 1453'to Istanbul dmeden nce
d manevi bir mihrak oldu. Sultan II. Abdlhamid'in
atalar Hristiyan DouRoma mparatorlu~u'nuntopraklarn ele geir-
gereketirdi~i, Osmanl Hilafetinin bu psikolojik yararlar
milerdi. Fatih mparatorlu~un egemenlik merkezini ele geirerek ba
Osmanl Devleti iin deeri apak olan kazanlard, onun
kente dnya egemenlii nvann da kazandrd.
iin Sultan'a muhalefet eden liberal "Yeni Osmanllar"
Halifelii ortadan kaldracak yerde kendi ulusal Trk
politikalarnn bir arac olarak kuanabilmek iin muhafaza
edilmesini istiyorlard. Bu nedenle Halifelik 1922'de Sultan-
ln kaldrma~ndan sonra da yaayabiidi, ama ancak
1924 'e kadar. Bu tarihte, dini ve dnyevi yetki arasnda
gerek bir ayrm yaplamayaca artk anlalmt. Bylece,
yarm yi.izyJJlk bir sredir bu makam ortadan silindi.
Osmanl padiahlar Abbasi Halifelii mirasn balan.
gta ok valyece davranarak umursamam, sonradan
ise buna drt elle sarlmlard; ama, Roma mparatorlugu
mirasn bandan beri ciddiyetle ele ald. in imparator-
lar gibi Dou Roma imparatorlar da dnya egemenlii
nvannn yalnz kendi haklar olduunu iddia ediyorard.
Dou Roma ve in 'in bu iddialarna gre gerekte dnya-
hkmdarlOm denetimi dnda yaayan uzak devletler,
hukuken onun szerenliini tanmak zorundayddar. Dogu

301
Roma mparatorlar bu ar iddialarn hkmet merkezi
olan Konstantinopolis'in "Yeni Roma" olmas olgusuna da-
yandrmlard; bu reti yznden Dou Roma impara- uyruklar bu anlamay reddettiler. 1460'da, aruk bir YU.
torluu 'nun komular da ehri ele geinnekle dnya ege
menliine hak kazanlacana inanmaya baladlar. 913'de
Bulgar kral iman'n Roma ve Bulgar mparatoru olarak
istanbul'u ele geirmesine. ramak kald, (17) ondrdnc
yzylda, Dou Roma mparatorluu'nun iyice yklmaya
yz tuttuu sralarda, Bulgar Han iman 'n elinden kayan
dl neredeyse Srbistanl imparatorluk-kurucusu istepan
Duan ele geirecektL Onun vakitsiz lmyle bu giriim
de yarda kald.
Bundan yz yl sonra, 1453'te, Konstantinopolis
Osmanl padiah "Fatih" JI' Mehmet'in eline geti. Bu
zamana kadar Dou Romal Konstantinopolis, Il. Mehme-
t'in atalarnn fethettii, Tuna'dan Toroslar'a kadar uzanan
muazzam imparatorluun iinde minicik, kuatlm bir
paradan ibaret kalmt; gene de "Fatih" nvan II. Meh-
met 'e verildi, nk o ve teki Osmanllar Konstantinopo-
lis'ten hkmeden bir imparatoru n btn dnyaya egemen
olaca yolundaki Dou Roma retisini' kabul etmilerdi,
onun iin de, onlarn gznde Istanbul'un fethi ehrin Asya
ve Avrupa 'daki geni hinterlandnn fethinden daha (azla
nem tayordu.,(18) Bundan byle, Osmanlolmayan Ms-
lmanlar Osmanl Padiahna -br nvanarn yan sra
Kayser.i Rum diye hitap ettiler ve Osmanllara da "Rumi"
dediler. Daha nceki bir blmde (19) Roma mparator
lu~u 'nun Dou Roma aamasnda -Ortodoks Hristiyan
Grek Roma imparatorluu olarak- yaamaya devam etti
ini grm) ayrca Osmanl imparatorluu'nun Fener!i
Rum uyruklarnn da Grek Roma mparatorlu~ "megalo
idea"s yznden, Trk Roma imparatorluunu ynetmekte
Osmanl Trkleriyle ortak olabilme frsatn ellerinden ka-
rdklarn da izlemitik. (20) Fenerli Rum Prensi Alek-
sander ipsilanti'nin 1821'deki Moldavya istilas fiyasko-
sunrlan sonra bir yl daha varkalabildi bu Trk Roma m
paratorluu. Bat'rla, Karlornan'n dirilttii Roma mpara
torluu'nun tacnn terkinden 116 yl sonra, 1922'de, Trk-
ler kendileri son Osmanl Trk Roma mparatoru 'nu tahtn
dan indirdiler.
Dou Roma imparatorlarnn dnya egemenlii iddia
lar Ortodoks Hristiyan dinine sadakatlarna da bantly
dj. Dou Romaton bu iki iddiasn srdrme ii daha sonra
Rusya'ya kald. Rusya'nn mahalli Kilisesi 1589'a kadar
Konstantinopolis'teki Ortodoks Hristiyan Evrensel Part-
riklii'nin ruhani denetimi altndayd. 1589 'da, drt byk
ve yal Ortodoks Patriin kutsarnalaryla bamsz Mos-
kova Patriklii kuruldu. Moskova 'nn Yunan MetropoHt'j
zidor 1439'da Floransa'da imzalad Birlik And ile Papa'
nn btn Kilise'ye (yalnz nderliini deil) egemenlii
ni tanmt1; Dou Roma tmparaton VIII. Paleologus ile
302
Moskova :v1etropoliti 'nin ruhani st olan Evrensel Patrik de
ayn belgeyi imzalamlard. (21) ~loskova Byk Dk ile
nanl deil,bir Rus olan Moskova Metropoliti KonstanUno-
polis'in 1453'le fethediliinin. Yunanllarn rloransa'da
Ortodokslua ihanetierine karlk Tanr'nn verdii ceza
olduunu ilan etti. (22)
iskenderiye, Antakya ve Kuds patrikleri, hatta..
sonradan i. Gennadius adyla Osmanl rejimi srasnda Kons-
tantinopolis'in ilk Evrensel Patrigi olan Yergi Schelarius
gibi, Do~u Roma mparatorlUU~nn baz ndegelen din
adamlar da Floransa'daki Birlik And'na kar kmlard.
Ama, Ruslarn Floransa And'n reddetmeleri daha nemli
bir olayd. nk 1439'dan 1484'e kadar, Floransa And'n
reddeden ve drt DOUlU Patriin de temsil edildii Kons-
tantinopolis evrensel konseyinde (23) politik bakmdan
bamsz tek Ortodoks Hristiyan devlet Moskova Byk
Dkalyd: Roma'yla uzlamayanlar arasnda yalnz onun
bir devlet olarak belli bir nemi vard_ (24) Ondokuzuneu
yzyl iinde Osmanl mparatorlUU 'nun eski topraklarnda
kurulan Gneydou Avrupa Ortodoks Hristiyan Devlet.
leri bamszlklann kazaneaya kadar da gene ~Iosko\'a
tek bamsz Ortodoks Hristiyan devleti olmakta devam
etti.
Papaln ruhani egemenliini reddetmek ve Rus Kili-
sesi'nin Ortodoksluga sarslmaz balln ilan etmekte
Moskova hkmeti, Rus dini otoriteleri, Rus halk oybirli-
iyle ittifak halindeydiler. Ama, hkmet 1551 'de loplanan
Rus ruilani sinoduun vard Ruslarn Yunanllardan daha
Ortodoks olduu sonucunu desteklemeye yanamad: (25)
baz Ortodoks din adamlarnn, Moskova'nn artk yok olan
Dou Roma mparatorluu'nun mirass olduu, dolay
syla mparatorlUun evrensel egemenlik nvannn Mosko
va'ya getii yolundaki tezini de onaylamad. (26)
1492'de Moskova Metropoliti Zosimus Byk Dk LLL.
van ' (saltanal: 1462-1505) "Yeni Konstantin", Mosko-
va 'y da "Yeni Konstantinopolis" olarak adlandrd, Pskof
manastrnn yal keilerinden Philotheus Byk Dk llL.
Vasi!'e (saltanat: 1505-33) yazd bir mektupta bu inan-
cn Rlasik formln biimlendirmiti:
Eski Roma Kilisesi'nin knn nedeni dinden sap-
masdr; Trklerin baltalar ikinci Roma olan Konstan-
tinopolis'in kaplarn dorud; ama, Moskova Kili
sesi. yeni Roma 'nm Kilisesi, btn evrendeki gneten
daha parlak bir ekilde parlamaktadr. Sen, btn
Hristiyan halkmn tek evrensel }hiimdarsm, dizgin-
leri elinde Tanr korkusuyla tutmalsr; sarla onlar
verenden korl. ki Roma ykld; ncs sapasa
lam ayakta duruyor; br drdncs olamaz. Senin
Hristiyan kralln bir bakasma verilmeyecektir. (27)
 ki kuak sonra, bu nl bliimn zeti, ilk :vlosk.o\'jJ
Patrikliinin kurulu yasasnn yaratcs Evrensel Patrik
Yeremya'nn imzas stne yazld:

Apollinars'un elinden sapmas yznden eski Roma

ykld iin va Konsianti1lopolis olan ikinci Roma
imdi Trlllerin elinde ofdugu iin, senin byk kral-
ln, ey dindar ar, nc Roma olmutur, Dine
balllkta biitiin tehileri gef,;'mektedir ve bt H

ristiyan Irallklar imdi senin diyarnda biremitir.

Dnyadahi teli Hristiyan "hiimdar. btn Hristi

yanlarm tek efendisi sensin. (28)

Bu bildirileri kaleme alan Ortodoks Hristiyan rahipler

1453'te son Dou Roma mparatoru'nun omu:larndan
kayan pelerini Mosko\'a devletinin siyasi hkmdarnn sr
tna giydirmek iin igzarca didiniyorlard~ ama, Moskova
hkmdar da bu giysiyi sanki Nessus'un gmlei imiesine
silkeliyordu srtndan~ aslnda, pelerinin srtna giydirilmesi-
ne izin verecek olsa, kendi siyasi hedefine erimesi engelle-
necektL Osmanllarn Konstantinopolis'i fethetmeleri
olmu-bitmi bir olguydu, bunun kavgasn yapmak Mosko-
va hkmetinin siyasi ihtirasnn bir paras deildi; Mosko-
va 'nn ihtiras, Moskova ynetimindeki Rus evrensel devleti-
nin bayra altnda Rusya 'nn siyasi birliini gerekletir
205 Tanrlatrlm imparatorluk-kurucusu: Roma'nn ilk impara-
mekti.
Onbirinci yzylda eski Rus Kiev devleti yklm, toru Augustus. Savalardan yprann bir topluma bar getirme baa
rs evrensel devletin kurucusuna efsanevi bir n kazandrr; ileriki yl
birok paralara ayrlml. Onnc yzylda Mool m
paratorlu~u'nun bat ucundaki Altn Ordu devleti btn larda dnp gemie bakldnda baar tanrsal, imparator da kutsal
bu paralanm Rus devletiklerini kendi egemenli~i al- grnr.
tna sokmutu, Ondrdnc, onbeinci yzyllarda, Kiev de
aralarnda olmak zere, Bat RusY'nn geni blgeleri Po-
lanya ve Litvanya- egemenlii altna girmiti.~ ;Vlaskova 'nn
hedefi, kalan Rus devletlerini kendi egemenlii allnda
birletirmek, Aln Ordu 'ya vasal olmaktan kurtulmak,
Rusya'nn Batl komularnn eline geen Rus topraklarn
geri almakt.
Moskova'nn Rusya'y
yeniden birletirme srecinde
alt en nemli adm 14 7l ile 1479 arasnda Novgorod
Cumhuriyeti'ni ilhak elmek oldu_ NovgorodJ gerek Altn
Ordu, gerekse Litvanya'ya kar bamszln korumu,
topraklarn da Beyaz Deniz kylarndan Ural Dalar 'nn
te yamalarna kadar geniletmi bir Rus devletiydi. Nov-
gorod 'u i1hak etmeyi baaran Moskova Byk Dk lll. van
1480'de Altn Ordu egemenliini reddelti ve otokral n
vanyla kendi bamszln ilan etti. III. lvan'n ikinci
varisi olan ve Korkun van adyla tannan IV. van (salta-
nat: LS. 153384) 1547'de imparatorluk tacn giydi. Po
lonya ve Litvanya'nn ilhak ettii Rus topraklarnn geri
alnmas 1667'ye kadar balamad, 1945'e kadar da bitme
di; ancak, Rus arlig 'nn yklmasndan yirmi sekiz yl son-

303
 206 ['ann .\luranazda tarafdan "gndo~lImundan gnbatmna
kadar btn insanlarn efendisi" tayin edilen Pers hkmdar Darius
vezirini huzura kabul ediyor, nndeki gnlk buhurdanlar tanrsal
himaye altnda olduu inancn yanstyor. Persepolis'ten kabartma.
ra tamamlanabildi. 1945'te, Sovyetler Birlii, iki sava yklerneye alt roln aka reddiydi. IV. van, Roma
arasnda Polonya'nn elinde tuttuu Beyaz Rusya ve Ukray mparatorluu'nun tek meru varisi olma sfatyla, yklan
na blgelerini, ayrca da halk Ukrayna1 olan, Karpatlar'n Dou Roma mparatorluu hkmetinin dnya egemenli~i
gneybatsndaki eski Macar blgesi, Karpat-Rutanya'y iddiasn kendi mparatorluu iin diriltmeyeceini ilan
yeniden ilhak etti. ediyordu. Oysa bu iddia Ortaa'da Konstantinopolis'teki
Moskova'nn "Btn Rusyalar" -Beyaz Rusya, B- mparatorlarla Habsburg soyundan kayserler arasnda bitip
yk Rusya, Ukrayna- yeniden birletirme abas onbein tkenmeyen kavgalara yol amt.
ci yzyldan sonra kesintisiz devam etti. Obolenskiy'in Yenia Rusya's Byk Petro'nun saltanatna kadar
deyimiyle, Moskova hkmetinin d politikasnn temel yzn Istanbul'.a evirmedi. Petro da, Azak ' alr, sonra ba-
ta "nc Roma olan Moskova" d~il, "ikinci Kiev arsz Moldavya istiHis! sonucu nda geri verirken Osmanl
olan Moskova" idi. lar'n yerine Rus Roma mparatorluu 'nu kurmaya al
Moskova hkmeti "Btn Rusyalar" Moskova y- myordu. Petro'nun hedefi ideolojik deildi; pratikti. Kara
netiminde yeniden birletirecek bir evrensel Rus devleti lar iinde kilitlenmi lkesine denize alan pencerelet sa~
kurmay amalyordu; ama, Moskova hkmeti Ortodoks lamaya alyordu. Petro tahta ktnda Karadeniz bir
Kilisesi'nin yok olup gitmi Do~u Roma imparatorlu~~u' Osmanl gl, Baltk Denizi ise bir sv.e gyd. nk
nun dnya egemenlii iddialarn bu abaya ayak ba yap IV. van, ovgorod Cumhuriyeti'nden Moskova'ya miras
masna izin vermedi. Hatta, Bath komularn byle kalan, Finlandiya krfezinin bandaki dar ky eridini
emeer beslemediine inandrmak iin hayli aba harcad. 155883 'teki sava sonucunda kaybetmiti. Petro da v.
1576'da ar LV. van, Habsburg'larn Bat "Roma mpara~ van gibi --ayrca, 1858'de Vladivostok 'un kuruldu~u ara
torluu" sarayna gnderdii elilere, "ar" nvann kul ziyi ilbak eden II. Aleksander gibi- buzsuz bir liman ar
lanmn Kazan ve Astrahan "arlk "larn fethetmesine yordu.
dayand~n (29) aklamalar iin talimat verdi; bu arlk Dou Ortodoks Hristiyanl'nn Rus hayatnda t
lar Altn Ordu 'nun Volga havzasndaki mir.aslan olan dev- kenmi bir g olduu yargs stne tartabiliriz; ama, bir
letlerdi. 1582'de de IV. van Papalk Temsilcisine unu sy Roma dnya-imparatorluu serabnn Ruslar aldatarnad
ledi: "Btn Evrenin egemenliini ele geirmek istemiyo- olgusu kesindir. Roma serab Bizansl ve Fenerli Rumian,
ruz." (30) Bu, Ortodoks Kilisesi'nin Moskov~ hkmetine Bulgar ve Srp Slavlar ve Osmanl Trklerini kandrd;

304
ayrca Homa mparatorluu 'nu n lmnden sonra bu by mparatorluuntIMdeneyleri nda, bu "kotmwysl"l1In
leyici etkiyi yaratan tek evrensel devlet olmadn da gr- olabileceJ:: en iyi ey olduum griiyouz. Bu mutlu deney
dk. Topladmz kantlar, evrensel devletlerin lmsz- btn dnyann canla bala Roma mparatorluuna sarl
l inancnn, kat gereklerle kesin bir biimde yalan- masIfla yol atl. Bir gemi tayfas nasl klavuzdan ayrlmak

landktan sonra bile yzyllarca, binyllarca devam ettii istemezse, btn dn ya halk da ayr ,ekilde Roma 'dan ay
yolundaki ilk iddiamz genellikle destekler gibi grnyor. nlmah istemiyor. Bir maarada hayalara ue birbirlerine s/u

u halde, bu garip olayn nedenleri neler olabilir? s/u ~ulunan

yamsalar grmsnzdr phesiz; ite btn
ilk bakta gze arpan nedenlerden biri evrensel dnya Roma 'ya byle sarlyor. Bugn btn yreklerde
devletlerin kurucularnn. onlardan hemen sonra gelenlerin endienin oda salkmdan kopma korkusudur. Roma 'nn

brakt kiisel izlenimin glldr. Zaman getike bu
izlenim abartlarak efsanevi boyutlara ular. Pax Augt~sta
(Augustus Bar) kuncusuna resmen tapnlmas, onu izle-
yenerin de lmlerinden sonra tanrlatrlmalan'bu gerei
en ak bir biimde dile getirir. Augustus'a dorudan do
terl?elmesi diincesi ylesine lwrkw ki bir Iwprise uyup
da Roma'y ler'~ 'etme diincesini biitn akllardar siliyor.
Gemile btn savalarn pal1ah uerme nedeni olan
egemenlik ve saygn/til Iwugalarnm sonu geldi. lI?elerin
bazlar, grlliiszce alwn sular gibi durgun -urap di-

ruya dini bir dille yaZlm vgler dzlyordu; dinmehten hurtuldul~lal'l iin bayram ediyor, eski mcade
lelerinin ne hadar bouna olduunu nihayet anlyorlar

(Tanrsal Sezar) her yerde zlme iinde bulunan, peril$an bazlar ise bir zamanlar ihlidar koltuunda oturup oturma-
bir duruma diien Evreni yeniden Iwrd. KomoslII dMarm bile bilmiyor ya da hatrlamyor/ar. Aslnda

tmne yeni bir elre verdi: bir dniim nolasudo Sezar. Pamphy/iat ' milinin (yo!?sa Plato 'U/ki mi?) yeni bir
bu Evren 'in I<urtarcs olarak donllli? olmasayd, Ko;mlOs biimini seyreder gibiyiz. Dnya devletlerinin kendi harde
I?edisi seui/le yol::. olmaya hazrd... insan hayalnm btn Iwugalannn habOlll olaral cenaze odunlan zerinde yakt
ayrnt/ann dzenleyen tanrsal irade AUgstS'LI yaratrhen may behlediJderi bir anda birdenbire Roma egemenlii al-

;wsw'suzu dnyaya getirmehle hendili de aml'; lna girdiler ue yeniden canlanverdiler. Bu duruma nas/
AlIgSfs ' Insan1tm iyilil~ !?ayna olmah iizere erdemlerle geldiMerini kendileri de a;latamazlar. Bu konuda bir ey
donatarah, savaa son uermeh ue Evren 'i dzene sokmak bilmiyOl, yalnz imdi/~i mutfufhlarna bakp ba}?p a
iin bize ve gelecee gnderl7litir.(31) yorlar. Sanki uy/wdal1 uyannca hendilerine gelmiler ve
daha az nce penesinde hvral1lr gibi olduhlan dleri ILO-
Bir yzyl iinde tanrlatrma mant kabul edilmiti. {alamdan silip almlar. Dnyada sava diye bir ey oldu-
ma arlh inanacaklan. gelmiyor: bugn "sava" keli
(Gaius Caligula) gerehten tanr olduuna dair her yerde mesi sYlel1~iinde ou nsan
bunu masal sanyar..
yaygm olan inanca dayanarak har<2ket etmel hstahlm Dnyanm hel" yerinde artl srekli tali! var. Eski gn
gstermiti. Bukadar erhen bir tarihte Romallar bulwdarn lerde giydilderi elii bir yana brakt insanlar, dertsiz tasa-
kaldramazlard. Ama ok gemeden bu fikre alrlzlar. Topu sz, eit eit elence ve bayrama verdiler kendilerini. Ba

topu IHrk yl sonra gelen DomiUanus zamannda imparato- ILO her trl ,ekabet ld, imdi teh bir relwbet uar ehirler

ru dominus et deus (efendim ve lanl'lm) diye selamlamah de. en giizel ve en latl grnme I"ehabeti. imdi btn
bir kibarlh meselesi haline gelmiti. Bundan sonrahi yzyl dnya gimnazyl.lmlar!a, emelerle, taklar, apmahlar, tez-'
da Tl'Oianus gibi merutiyei bi- zihniyete sahip prensler gah/al', alwdemilerle dolu. Bir zamanlar can ehien dnya-
bile bu hilap biimlerini benimsemekle tereddt gsterme- nn imdi iyileip dipdiri orlaya hll1l1 bilimsel bir kesin-
dile,.(32) lillle sylemeh mmkiin arltlL. Btn Yeryz bir elence

park haline geldi. Yanan kylerin ve (dost ya da dman

Evrensel devletlerin lmszl inancnn devamll ateledii) haberleme alelerinin dumanlar ru/~lan ekil-
na bir baka neden de, kurumun, yaayan cisimlemi di, sanki bir kudretli rfizgar onlar alp gtrdii ve yerlerine
biimleri olan yneticilerin prestijlerinden ayr olarak, saysz
ve eit eit byleyici gsleriler~ oyunlar getirdi ..
kendi etkileyici zelliidir. Evrensel devlet upuzun bir feHi- Onun iin, Iwn'dtllar gzel eylerden dolay acmmas ge-
ket dneminden kurtuluu simgeledii iin yrekleri ve zi- reken insanlar -byle insan yeryznde kaldysa- bu
hinleri kendine kul eder. Roma mparatorluu'nun, balan mparatorluunsnrlar dnda kalanlal"dr.. / 33 )
gta dman olan Yunan yazarlarnn saygsn sonunda
kazanmasn salayan ey de onun bu grnm oldu, Byle insan kaldysa
bile, ieridekilerin zerlerine
konumasna layk olacak deerde olamaz bunlar ve bu da,
ihtidardan kopuk bir egemenliin Iwllanm himseye yarar evrensel devletlerin lmszlne inancn byleSine kr
getirmez. nsanm kendini silerinin egemenlii altnda bul- krne inat olmasnn bir baka nedenidir. Evrensel dev-
mas "ktn iyisi" denebilecek birseenekfi;ama Roma 'Ietler, z~lme s~recinin psikolojik rnlerinden biri olan

305
 207 Britanya 208 Argentorall:' 209 Pannonia

Tebai

i:>lPARATORLUK DUVARLABI Roma'nn balca snr blgelerinden bazlarnn hariwlar imparatorluun muazzam geni
ligini bileik bir resim halinde gsteriyor. Bu onbeinci yzyl resimlerinin asar drdnc.
ya da beinci yzylda Galya'da bulunan Romal bir menurun sahibi oldugu, imdi kaybediI-
mi bir dizi evraktr.

birlik duygusunun-politik dzeydeki en stn ifadesidirP 4 1 Burada Akamenya mparaorluu iin szkonusu edi-
zlen uygarlklaro skntl dnemleri sresince birliin len birLik ve evrensellik duygusu Yunanl Aelius Aristeides'in
gereklii uzaklatka zlemi kuvvetlenir; sonunda, umu- Roma'ya vgsnde de tekrarlanyor. Yazar bu evrenselliin
dun tamamen snmeye yz tuttuu bir anda, niceclir kova yan sra yaral Helen Toplumuna kazandrd yeni hayal
lanan ama beklenmedik bir biimde gerekleiverince.bu- da anlatyor.
nun psikolojik etkisi ok byk olur.
Yeryznn ue Gkyzniin yaralclsHrmz(AIlllmmazda) Bu Roma ehrinin Lakedaimanya kabadaylna
Iran Kraln "bu koca Dnyann drt-bir yannn hkmdan uygun ekilde savunmasz olduu da sylenemezdi, Babil
yapt" -onu "oku yneten tek" (efendi) yapt; "nice di gibi grhemli surLarLa evrili oldutl da ... Ama siz RomaL
yar/ar ve dillerin krail" yapt, "denizin bu yanndaki ve te Lar sur yapmay savsaklam deilsiniz; yalnz, ehrinizi
yanndaki dalarn ve ovaLarn" kral yapll (Babil, H. Ya- deil, mparatorluunuzu surlarla evirmisiniz. Dnyann
zt?) O kendine "gndoumundan gnbatmna btn in- en uzak kelerine duvar 'ekmisiniz; ama bunlar anlnaa
sanlarn efendisi" diyebilir (Aishines, ll!. 132). Tahtna re- Iiiyk grkemli duvarlar ve ieride yaayan herkesin grn-
simleri kazdan btn insanlar ona boyw eer, vergi sunar ce gsn habartyor. A ma bir yolcu Roma 'dan balaya

ve otelusunda hizmet ederler.f 35 ) rak bunlar grmek iin geziye ksa oralara varmas ayfar,

306
halM yllar siirerdi; nk insan yaayan dnyann en u stelik eylerin tmn deitirebilecek bir gii de
hiil'jelerine hadar gitmi, Ilimsenin oturmad yerlere s .\ l/ur. Darda, herhangi bir maddenin kaabilecei bir
mmz (;izmi~, sonra daha kolay savunulacak bir duvar i"'liluk yo/~lur. steliJ darda bir boluk da yoktur ki
daha yapmsnz,. Bt" danyay bir e11ir gibi sur/arla \'ei bi,. g orada doabilsin. eyann tabiatm para/aya

/watmsz... Bu sur hibir yerinde" yardamaz, ala bilsin, db'i!itrebil:;;in, hareketini sapl1rabilsinJ 39)
maz. biitn benzer/eriden stndr; imdiye kadar yap!

/Ili hibir istilhrim. bUlwnta hoy lemezJ36)

Bu blmde. endipl saltanat srasnda Roma'nn

harnetli dnyasurunun atlamaya baladg :\Iarcus
Aurelius'un a~daJ olan bir edebiyat bir nceki kuaktan
bir yazarn balatt temay yeniden iliyordu. Daha n-
ceki o yazarn yaad dnemde- dnyann koruyucu du
varlar gereku'n almaz denecek kadar salam grnyor-
du. skenderiyeli tarihi Appianos (.S. 90160). Roma
Taril ncelemeleri'nin nsznde, iki yzyl iinde yle
yazar:

(Roma) dedeti en yiihsek rgtlenme dzeyine er

ti, kamu getirieri en yiilseh /loh/aya ulat. ayl'lca do lIzun

sreli (pe del/ueli bir bar dnemi biitiin dnyay rahat bir
re/ah dzeyine yiihsellli, Daha nceden Roa egemenliine

gil'llil$ iilhelere imparatorlar birlw yenisii de kaitlla/.

aya/da/lmalar basm/d; ama Romallar zaten yeryzndehi
toprak ve su/ann en gzel/erine sahip oldulllan iin. uyga'

lamam tiluslal'U yolsul ve verimsiz topra/ilarn alarah

imparatorlukla/'llil sonsuza /?Odar geni/etece/~ yerde zate
eifel'/ltde bulman ellerinde tutmaya nem verece/ kadar
abif davre/lIyorlar. Byle uygar/amam utus/arn elileri
nin Roma 'ya ge/diini ve uymh olma)' diledihlerini gr
dm. ama mpara/or hlmetine bir yarar do/wnmayacah
insanlarm bamlanma nerilerini geri eviriyordu. Daha
bir yl11 ulus var ki krallarn Roma/ilar seer. nk on-
lar mparator/uun iine almak gereini duymazlar. Birde
ba/w uydu IIluslar vard r ki, mali yk oldullar halde. gel'i
evirmeye gururlar elvermedii iin hazineden on/ara ba
yaparlar. Jmparator/uhlannll1 snrlarna gl ordulardan
mt.'ydana ge/me bir ember koymu/atTir. bu Ioca lkeyi
son/i kk apta bir iftlikmi gibi kolaylkla kollar. i!-
zetirler. (37)

Appianos'la Aelius Aristeides'e gre Roma mparator

luu ebediydi, tpk hereyi n btnnn ebedi olmas gibi:
nk onun dnda baka yer yoktur, dolaysyla yapc
eleri uup uzaklara gidemezler, stelik gl bir dar-
beyle gelip arpacak ve paralayacak bir dsal cisim
de yoktur.(38)

BARN MEYVALAR
Romal air Lucretius'un u dizelerinde, retmeni Democ- 213 Dinlenen Roma: Ondrdnc yzylda Tunus'ta Romal bir top-
Titus'un kantlamas da Roma Limes'inin kendisi kadar n- rak sahibinin malikanesinde gndelik hayat sahneleri. En stte, ift
fuz edilmez grnyor: ilik ileri, ortada, gez, aada. rnler ve hesaplar malikanenin ham
mma veriliyor.

307
 Evren nasl, varsaym gerei zaten varolmayan gezgin
yldz kmelerinden korunmu durumdaysa, evrensel dev
letin de dardaki barbarlardan korkmas iin sebep yoktur,
gene de bir yanlt bu kantlarna, nk daha nceki bir
balamda grdmz gibi, "eyler kendi ilerinde yatan
ktlkten tr rrer,,(40) Fiziksel Do~ada elementler yiz. te yandan, kendi amalamadklar birtakm hizmetleri
vardr ve bunlarn atomlar dardaki paracklann bom
bardmanna gerek kalmadan kendiliginden radyoaktivitey
le zlrler, insanlarn toplumsal hayatnda evrensel dev
letler "ieride dzmece olann ihanetine urarlar,,(41)
ve bylece, grnteki nfuz edilmezliklennin gerisinde
yatan grmesini --bilenlere, lmsz olmak yle dursun,
btn bunlarn kendiliinden atlayp yarlabilir politik
birlikler oldueunu gsterir.
Her zama~ eski d2enin yol at bir yenilik imkan uardr
ue her zaman bir eyin baka eyler zararna onarlmas
gerekir. Ama bunlar da kendi hayat siirelerini tamamlayn
ca gene ardmz sra srklenirler. Gemite de alar yok
olup gitmitir, gelecekte de yok olup gidecektir. Eurenin
yasasdr bu. Her zaman bir eyin iinden bir ba}w ey do
acaklr. Hayat hibirimize mutlak mlkiyet olarak verilmi
yor; hayatr sadece intifa hakkna sahibizJ42)
33 iletkenligin ve barn nimetleri
lk sorunumuz, edilgin, tutucu, arkaik, yani her ba
kmdan olumsuz bir kurumun nasl olup da herkese hizmel
iletebildiini anlamaktr.
Roma 'nn dnya imparatorluu olumsuz bir olayd. sadece
bir tarafta bir kudret fazllnn deil (nk Romallar hesiz evrensel bir devlette ekilecek yaratc enerji tohumu,
Zama'daki zaferlerinden sonra bundan yoksun kalmlard),
.aym zamanda br tarafta bir direni eksikliinin sonucuy
du. Romallarn btn dnyay fethettiklerini sylemek
doru olmaz. Kim olsa elini uzatp alabilecei bir eyi top
lam oldular. Roma Imparatorluu Roma 'nn btn askeri
ve mali gcnn azami lde kullanlmasyla -yani, Karta
ca 'ya kar olduu gibi- deil, ada Dou Dnyasnn sunab}lecei en stn iyilik olan dirilmi yaratclk yeten~
kendini belirlemek istememesiyle varolabildi... Msr, in ve
Roma imparatorluklar gibi imparatorluklarda ve Hint dn-
yas ya da !slm dnyas gibi toplumlarda emperyalizmin
talam kalntlarna raslanr; bu toplumlar yzlerce ya
da binlerce yl yaar ve bir fatihin elinden br fatihin eline
{leebilirler. cesetlerdir bunlar, ruhun uup gittii ekilsiz
308
Bir serabn ard-sra koturmaya kendini adam. bir
kurum nasl olur da, insani abalarn nihai hedefi haline
gelebilir yurttalar, Gilead yanlsamasn Adanm Toprak
gereklii sansalar bile? Buna gre, evrensel devletlerin
kendi balarna ama olduklar kavramndan vazgemeli
yerine getirecek birer ara olarak herhangi bir nemleri
olup olmad~n gene de aratrmamz gerekiyor. phesiz
ki evrensel devletleri kuran egemen aznlklar bu abaya
bakalarnn iyilii iin ginnezler; tersine, bilinli gerek
eleri kaderlerini baladklar bir toplumun boa harcanan
enerjilerini muhafaza ederek kendilerini korumak gibi ben-
cil bir istek, evrensel devleti kurmaktaki bilinli niyetleri
de onu bu bencil amaca ulamak iin bir ara olarak kul
Ianmaktr. Ama, bu niyet hibir zaman gerekleemese bile,
bu amaca harcanan emek bil' nc tarafn yararna olabi
lir, bylece de bir evrensel devlet taze yaratclk eylemini
dolayl olarak paylama frsatn bulabilir. Yararlananlar,
bir evrensel devletin kuruluunun temasa geldi~i gruptan
birinden biri, yani, ya can ekien toplumun i proletarya
s ya da d proletaryas, ya da a~da olan bir yabanc
uygarln yeleridir. imdi evrensel devletlerin istemeden
sunduklar hiz...-metler konusuna dneli~ ve yararlanma im
kan olanlardan her birinin bu kolaylklardan nasl yararla
nabileceklerini grelim.
insanll yndlrlar,
byk bir tarihi gemiin kullanlp
harcanm malzemesidirier. Ardnda byle bir fortu brakan
emperyalizl1r toplumsal erimenm tipil belirtisidir. ( 1)
Bylesine umut knc bir durum, yeni bir yaratc
etkinlik atlmna hi imkan veremezmi gibi grnr. p
orada, kendinden nceki alkantl dnemlerin bOucu or-
tamnda verebileceinden daha dolgun meyvalar verebilir,
nk evrensel devlet km bir toplumun erimeye doru
yuvarlan sreci ierisinde geici bir ferahlk dnemi
salar. Ne var ki bu, btnyle olumsuz bir hizmettir. Bir
evrensel devletin, kendi yararlanamasa bile yararlanacaklara
inin olumlu kaynan hibir ekilde hesaba katmaz. Ev-
rensel devletlerdeki egemen aznlklarn kendi ar tutu
cuIuklarn yenmek zorunda kalarak yapc ve yeniliki
ilere girineleri belki buna bir ipucu verebilir. Elbette ki
her devlette, kendini ba~msz bir politik birlik olarak ayak
ta tutmak ve bu ama iin gerekli her eyi yapmak yolunda
 ~;'; ..t~~
.~ +-
~~)
~-;IJ
';

216 Gelincik
215 Kask otu
214 Devedikeni

""I,
i

"'.'".---
219 Baldnkara
218 Takran
217 Rezene

221 Helvac\kaba~
220 Karanfil ,
.'{'j}
y.
eMRAF! HARfl(EI'L1L1K
"Btn dnyadan. insan so
yunun iyili~i iin eit eit
otlar getirilip gtrlr":
Roma mparatorluu zama
nnda bilinen bitkiler.(Altn~1
yzyilda bir Do~u Ronta ei
yazmasndan)

309

~-
222 TOPLUMSAL HAREKETLLK Onaltne yzyl Japon bask-
sndan, Japon tccar. Bu sralarda hkmet Japon Toplumu 'nu de~i
imiere kar yaltlamaya alyordu. Japonya'nn genileyen ekono-
misindeki yerini vurgulayan tccar snf do~al olmayan bir biimde
durdurulan bu toplumu yz yl iinde devrimden geinneyi baard.
310
bir itki vardr; bir evrensel de"leli yapc almalara iten d
ncelikle bu ilkidir. Ama, ilki gl olsa da. ncelikle egE
men kuvvet olamaz; nk evrensel devletler, birbirleriyi
yaran mahalli devletlerin varolu mcadelesinde ylesi
gl bir itki olan rekabet basksndan uzaktrlar. Evrense
devletin kuruluu. derhaL. i kavgadan bara geii salar
nk bu kurulu tek bir mahalli devletin btn rakiplerin
haritadan siIrnesi ve kavgann tek galibi olarak ortaya k
masyla gerekleir. Bir evrensel devlet varsaym gere
kendi dnyasnda tektir ve bu tek olu, tkenmi bir top
lumun uyuukluu ile birlikte, kurulan evrensel devleti
ileyi biimini belirler. Bylece, hi deilse balangta
evrensel devletin kendi gvenli~iyle ilgilenmesi iin sebe
yoktur, nk zaten ortada kendisini tehdit edecek bir e}
kalmamtr.
te yandan, hayatta kalan rakibi olmad iin evren
selleen devleti deil de. evrensel devlet iinde politik bir
lemesini tamamlayan loplumun kendisini hayatta tu taca!
eylemi gerektiren nemli nedenler vardr. ite bu kendin
iten ie ayakta tutma ihtiyac, birtakm yapc eylemler
zorunlu klmtr; nk evrensel devlete miras kalan top
lumsal kurumlar daha nceki alkant dneminin anaris
srasnda iyice zel:lelenmitir. Bu byk ve gitgide genileyer
toplumsal boluun yaratt tehlike yznden evrensel
devletin hkmeti kendi eilimlerine aykr hareket etme~
zorunda kalr ve boluu dolduracak tka-kurumlar kur
maya balar; nk byle bir devletin varolu nedeni olar
temel grev toplumun kendisini hayatta tutmak, bunun te}.;
aresi de kurumlar salamlalrmaktr.
Bylece. gittike genileyen bir atlaa doru git-
tike daha fazla sokulma zorunluunun klasik bir rnei.
ni grmek istiyorsak, Roma mparatorluunun, L. 31
ylndaki Actium savandan sonra kuruluunu izleyen iki
yzyllk sre ierisindeki idari tarihine bakabiliriz. Roma
hkmetinin srr, dolayl ynetim ilkesiydi. Romal kurucu
lar Helen evrensel devletini, Helen kltrnn henz politik
kklerini salmad yrelerde zerk devletlerden oluan bir
eritle evrelenmi, kendi kendini yneten ehir-devletleri
nin birlii olarak dnmlerdi. Ynetim yk -HelenIe-
rin alkant dnemlerinin sonunda bile bu saygdeer Vf!
kskanlr bir yk gibi grnyordu- bu sorumlu, kendi
kendini yneten mahalli otoritelerin srtna yk.lenecekli i
imparatorluk hkmetinin balca iki ii vard: mahalli top
luluklarn birbirleriyle uyum iinde geinrnelerini sala
mak ve onlar dardaki barbarlardan gelecek saldrlara
kar korumak. mparatorlUun bu snrl etkinlii iin basit
bir askeri ereve ile hafif bir politik styap yetip arta-
bilirdi. Bu temel politika hibir zaman bilinli bir tutumla
dzeltilmedi, ama Roma mparatorluuna,bir de iki yzyl
lk Roma Ban sresinin sonunda bakacak olursak, gnl-
sz ve para para oldUU halde hepsi ayn dorultuda ol-
duklar iin birikimsel bir sonu yaratan ve bylece uzun
rad(>1i etkiler do~uran yenilikler sonucunda idari yapnn eyi yeniletiren bir etki yaratmaya balarar. Bu kurumlar
aslnda baka bir eye dnm olduunu grrz. son derece "iletken" olduu iin sonular da devrimsel
:l\1arcus Aurelius ynetiminin (LS. 161-80) sonuna nitelikte olur. mparatorluun kuruculan niyetleriniD doal
doru kydaki bamsz devletlerin hepsi de eyaletiere tutUCUlUuna karn yeni fikirlere ok ak olduklar iin

katlm, stelik daha nemlisi, eyaletler kendileri zerk ynetimin merkezilemesinin zgl etkileri daha da gl
ehirdevletlerindeki mahalli gruplarn erevesini sa~laya olur. Kurucularn bylece istemeden ve deer vermeden ye-
cak yerde. dolaysz ynetim organ haline gelmilerdi. Dn- nilie ak olmalar belki de alkantlar dneminde, evren

ya hkmetinin merkezilemesi dorultusunda hareket eden sel devletin efendileri olarak varkalmak iin rakipleriyle gi-
bu uzun vadeli eilimlerin nedeni imparatorluk otoriteteri- ritikleri lrn-kalm savanda zaferi onlarn kazanmasn

nin ayrnt saylacak konularda da sorurnlulu~u kendi st- salayan nedenlerden biridir. a~n bu ayrc zei~i ev-
lerine alma istekleri deildi. Mahalli otoriteler etkilerini rensel devletin yaratt tkakurumlara, fiziksel Doa'nn
gittike yitirmi, imparatorluk hkmeti de bu yzden bo okyanusa ve steplere balad eitten bir iletkenlik verir.
luu doldurma gereini duymutu. Augustus kuanda,
Byk Herod apnda komu prensierin hkmet edi tarz Yeryz nasl btn nSang layorsa, Roma Yeryznn
genellikle .insafsz ama etkili olmutu_ Tek bir olay ele ala bii/iin insanlarn kuca/llar, denizin neMrleri /wcahlad

cak olursak. bunlarn, dardan gelen korsan aknarna gibi.f 2 )

kar blgelerini savunmakta. komu eyaletlerdeki Roma
\'alilerinden daha etkin olduklar grlmt. te yandan
ehir-devetlerinde de, ehir ilerini kar gzetmeden yrte-
cek ve mahalli grevin hala tad eref ve prestiji al
malarnn karl sayacak ahlakl, yetenekli, zengin ve
kamu karna saygl yurttalar buunabiliyordu. Ne var ki
Evrensel devletin iletkenli~i ierisinde kendilerine yol
bulan toplumsal akmlar hem yatay, hem de dikeydir.
Yatay hareketin rnekleri Roma mparatorluu'nda ila
olarak kuaOllan otlarn dolam ve Arap HalifeliiDin
dou ucundan bat ucuna kadar ka~t kullanmnn yaygn

bunu izleyen iki yzyl iinde mahalli hkmetin yrtl- lamasdr_ Byk Plinius unlar anlatyor:
mesi iin gerekli insani kaynaklar kurudu ve merkezi hkU-
met, nicerlir gvendii mahalli ynetim yeteneinde byle nsan soyunun iyilii iin dnyann drt bucamdan otlar
gittike artaD bir ktlkla kar karya kalnca, hem komu oraya buraya getirilip gtrr. Roma Barnn muazzam
prensierin yerine imparatorluk valileri koymak. hem ehir hameti yalnz trl iklim 'e ulustan insanlar birbirleriyle
devletlerinin ynetimini "ehir i adarnlar"nn eline ver- tamtmnakla llO/myor. gllZere ykselen dalarla srada

mek gereini duydu. Eski ehir yneticileri ehirdcvleti iar, otlar ve hayvanlaryla da lawtmyor. Tanr biL hulsal
yarglar gibi) ehrin ileri gelenleri tarafndan seilir, impa- hayrn bizlere ebedi h/sm. Romallarn Insanla bala
ratorun kendisine kar dolayl bir sorumluluk yklenirler- d armaan ancak yeni bir aydnlk biimi olarak anlatla

di. Ama yeni yneticiler seimle deil, imparatorluk yetki-
lilerinin tayinleriyle geldiler.
mparatorluun varoluunun ikiDci yzylnda, alda-
tc bir pastrma yaznm balangJcnda,mparatorTraianus'la
(saltanat: Ls. 98-117) arkada ve memuru olan ve o sra
larda Btinya eyaletinde valilik grevini yerine getiren Gen
Pliny arasndaki mektuplamada, ynetim mekanizmasm-
daki tedirgin edici gelimenin nasl ilerlediini izleyebiliriz.
Daha hikayenin sonuna varmadaD, Roma mparatorluu
nun btn ynetimi, tabandan tavana kadar, hiyerarik bi-
bilir. (3)
Bir in icad olan kadn Arap Halifeliinin iletken yze-
yinden geiine gelince, olduka hzl oldu bu i.I.S. 751 'de
in'den Semerkant'a ulaan kat 793'de Badad'a, 900'
de Kahire'ye, lIDD'de neredeyse Atlas okyanusunun k
ysndaki Fas'a ve 1150'de iberya yarmadasndaki Jativa'
ya varmt.
Dikey hareketleri gmek bazan daha gtr, ama
bunlarn toplumsal sonular daha etkili olur. Japon Toplu-

imde rgtlenmi hr brokrasinin eline geti. Bir zamanlar munun evrensel devleti olan Tokugawa egunate tarihi de
kendi kendilerini yneten ehirler.in kaytsz mahalli yarg bunu gstermektedir. Tokugawa rejimi Japonya'y dnya-
lar ve belediye meclisi yeleri ise merkezi maliyenin ileri nn geri kalan ksmndan izole etmek istiyordu; iki buuk
gelenlerden felaket derecede ar vergiler koparmak iin yzyl boyunca bu politik zorlarnay baaryla yrtebiidi.

kulland gnlsz aletler haline geldiler. Ama. eski alkat dneminden kalma feodal sistemi ~a'
Ne merkezi yetkililer bu deiiklikleri empoze etme- latrp ebedi bir kurum haline getirme abalarna karn,

ye, ne de mahai yetkililer bunlara katlanmaya istekliydi- izole edilen Japonya'nn kendi iindeki toplumsal de~iim
ler. Her ikisi de, daha byk bir gcn kurban olrnu'lard; akn durduramad.

ama byle bir zorunlua boyun een bir evrensel devlet

kendi amalarna aykr hareket etmi olur, nk tutucu Tokugawa hkmetinin Japonya 'y kapatmasnn nedeni ya-
bir niyetle istemeye istemeye kurduu yeni kurumlar her banclarn istiliisna urama korkusu deildi, devlet iinde-

311
 Ii honutsuz kesimlere, zellikle tozamadaimyo (ubeyleri) mlard. .. Zamanla daha gl tefeciler byk feodalferin
ve ronin 'e (bamsz savalar) kar kendi durumuna g- bankerleri oldular... Bu kapitalist snfn ylsefii ve geli

venememesiydi... Tokugawa ogunate herhangi bir i ayak- mesi aslmda feodal bir oplumun varoluunun devam el-
lanma imkann yoh etmeh iin kark ama olduka etkili mesiyle badaacak bir ey deildi.(4)
bir denetim mekanizmas kurdu ... Tohugawa statik ve hiye-
rorik bir toplum yaralmaya kararlyd ama bu toplumun Hideyoi 'nin son direnii de savuturarak diktatrle tr
iinde de ogunatenin
hi istemedii baz ok nemli de- mand 1590 yln Japon evrensel devletinin kurulu tari
iiklikler oluyordu (szkonusu edilen, onsekizinci yzyl). hi olarak kabul edersek, bir yzyllk sre iinde, Hideyoi'
Bunlarn kayna, temeldeki pirin ehonomisinin stne te- den sonra gelen Tokugawa leyasu ile onun varislerinin don-
peden aa rgtlenen yeni bir ekonomide parann yayl durarak bir eit Platoncu utopik hareketsizlik vermeye
masyd. Onsekizinci yzyln ilk yllarnda Japon sava altklar toplumun batan aaya deitiini grrz.

lar, daimyo e adamlan. hepsi de tccar snfna borlan- Bu toplumsal alt-st olu, kapal bir sistem ierisindeki i-
sel glerin. Japon evrensel devletinin snrlan dndan
gelen hibir zorlamadan etkilenmeyen ileyiinin sonucuy-
du. stelik, Tokugawa ogunate bir evrensel devlet olarak
olaanst derecede homojen bir kltre de sahipti, 'nk
toplumun tamamen dnda tutulan Deima 'daki Hollanda
tccar topluluundan baka tek trde ge kuzeyde yaa
yan, herhangi bir toplumsal gc olmayan barbar Aynu 'Iar-
d_ eride hibir kltrel gerilim de olmaynca, rejimin. b-
tn abalarna karn gerekletirilen bu toplumsal devrim
bsbtn nem kazanr.
Baka hibir evrensel devlette ayn lde bir kltrel
trdelik gremeyiz, Standart dzen kltrel bakmdan e

ayrlm bir yapdr. Bu durumda. evrensel devletin iinde

doduu kltr dnyasnn iki yannda, barbarlardan ve
komu uygarlklardan ilhak edilen blgelerin yabanc kl-
trleri yer alr. rne~n, Hindistan'o ilk evrensel devleti
olan barbar etkilerine ak olan Pencap blgesinin yabanc
kltr vard; baka blgelerde mparatorluun Hindi z
Gney Hindistan ve belki de daha uzaktaki Seylan ve Ho-
tan 'n bir zamanlar barbar egemenliinde olan yrelerinin
kltryle evrelenmiti. Maurya mparatorluu'nun so-
nunda btnletii Gupta mparatorluu'nun da evresinde
bir eski-barbar kua vard: Gcerat ve Kuzeybat Dekkan'
da Helenizm 'e bulam, Pencap 'daki blgelerde ise hem
Helenlenmi, hem de Kuhan barbar kltryle karm

bir kuakt bu. Han ve Roma mparatorluklar da bu d-

IMPARATORLUK MISYONUNUN ALANLARI
Evrensel devletler misyonerlerin almalan iin ok geni alanlar aar-
lar; yneticilerin bana ball balangta dini etkinlie gz yumula
cana gvence verir,
223 Kubilay Han, 1257'den 1294 'e kadar Moollmparatoru. Kubi
lay'n mparatorluu in'den Karadeniz'e kadar uzanyordu, btn bu
koca alan onun egemenlii altnda o zamana kadar grlmemi bir ba-
r ve huzur dnemi yayordu. Geleneksel Mool dini amanizm
olduu halde Kubilay Budizm 'i, Taoizm 'i, Nasturi Hristiyanl. s
lam 'i. Konfliysl, Maniheizm 'i ve Yahudilii resmen hogryle
karlyordu.
zene uymulard.
Baz baka durumlarda da bu standart kl trel biim
leni yeni ek gelerle zenginleir. Moskova arlnda, z
meydana getiren Rus Ortodoks Hristiyanl Arktik Deni-
zine doru kuzeye ve Byk Okyanusa doru douya uZa-
mrken eskiden barbarlarm elinde olan geni topraklar ilhak
etmi, Volga havzasnda, Ural 'larda ve Bat Sibirya'da ise
MUslman blgeleriyle evrelenmiti. Ama daha sonralar
Byk Petro Batllamay Rus evrensel devletinin kltrel
erevesi olarak gelenekselOrtodoks Hristiyanlk yerine
koymaya bajlaynca bu durum bsbtn kant. Sonradan,
gneydeki slam Dnyasndan ve batdaki Bat Hristiyan
Dnyasndan da yeni topraklar bu karma eklendi.
Akamenya (Pers) mparatorluu daha nceden varo-

312
lan bir kltr ayrlnn stne oturnutu; Suriyeli zn
kendi iinde Suriye Uygarlnn yaratclaryla onlarn ran'
dan devirdikleri arasnda bir ayrm vard, ran 'la Suriye ara-
sndaki corafi bolukta da SmerAJ<ad kltrnn yava
yava yok olmaya yz tutan kalntlan yer alyordu_ Aka-

menya mparatorluu ayrca Dou Anadolu 'nun Hitit kl

trn, Msr Uygarlk aleminin byk bir ksmn, Helen ve
Hint dnyalarndan koparlm eritleri, grece evcilleti
rilmi barbar dallarla Avrasyal Gebeleri iine alyordu.
Byk skender bu mparatorluun hayatna son verdikten
sonra da onun politik varisleri, zellikle de, Kiros ve
Darius'un Helen halefleri diye tanmlanmas daha doru
olan Selevkoslular Akamenya 'nn grevini devam ettirdi.
Akamenya mparatorluunun da sonunda iinde btn-
letii Abbasi Halife1ii -Suriyeli yaratclarla ranl devir
meler arasndaki daha eski ayrlk, yaklak olarak ayn
co~rafi izgi slnde- Roma mparatorluunun eski uy-
nklaryla Sasani mparatorluunun eski uyruklar arasnda
daha derin bir uurum haline gelmiti- barbar Arap mpa
ratorlukkurucular tarafndan komu steplerdeki barbar ve
baka uygarlk paralaryla politik bakmdan birletirilmi.
ti; bu uygarlk paralar da Hint Dnyasnn Sind ve Mul-
tan 'dan bir dilimi, Maverannehir havzasndaki domadan
len Uzak Dou Hristiyan Uygarlnn potansiyel blgesi;
Ermenistan'daki monofizist Hristiyan o~unuk; Suriye ve
Msr'da Monorzist Hristiyan ounluk arasndaki Orto-
doks Hristiyan diaspora; ve baka yerlerde yok olan
Smer-Akad Uygarl~nn Harran 'da kalm bir fosiliydi.
Mool, Manu ve Osmanl mparatorluklannda da
ayn derecede karm~k yaplar vard, Smer-Akad mpara
torluunda ise ancak nemsiz derecede azalrd bu karma-
klk. u halde evrensel devletlerin kltrel bileimlerinde

yksek derecede kltrel farkllk olmas beklenmelidir;

byle olunca, evrensel devletlerin iletkenliklerinin sonu-
larndan birinin de, daha nceki al kan t dneminin sal

drgan anarisi arasnda balayan ~ltrel pammixia sre

cini, o zamankinden daha az iddetli ve kaba olan baz
yollardan, srdrlmesi olmas doaldr. Evrensel devlette,
daha nceki zulm ann kleleri, srgnleri kaaklar,
nakledilmi kleleri ve baka kksz insan tipleri yerine tc-
carlar, profesyonel askerler, felsefi ve dini misyonerlerle
224 Btn dnya dinlerini tek bir evrensel inan halinde birletir
haclar geer.
tasarsyla tannan Trk-Hint mparatoru Ekber, Mslman din ada
Gzlemcilerin baktklar toplumsal, politik ve tarihi
ryla Cizvit misyonerler arasndaki bir tartmaya katlyor.
alara gre bu kltrel btnlemenin sonularyla ilgili

yarglar ok deiir, kart kutuplara ayrlr. Kahramanca

direnileriyle, tam da kendi uygarlklarnn en yksek no k-

tasndayken Akamenya'nn dnya-imparatorluu boyundu-

ru~u altna girmekten kurtulan Avrupal Yunanllardan

birinin torunu, "Pers boyunduruu altnda birbirlerine ka-
nmaya zorlanan halklarn dehet verici'dunmlan,~5) S
tne yazabiliyordu. Oysa bundan be yz yl sonra, bir
Helen evrensel devletinin pastrma yaznda doan ve daha

313
 >
="
{_._-

nceki kargaalk dneminden tr bunun tadn kara Btl! /helere ciadlI? eden bir l1eyi bu hadar Insa ve ba

bilen baka bir Yunanl Roma'ya sunabilecei en byk v. lan sauma bir ekilde an/al/m iin duygusuzlk ve lem
g olarak unlar sylyordu: "Btn dnyay tek bir evin bellih/e sulanmam hi de halsz olmaz. Bu lke herIesin
halk gibi y~ptn,,;(6) Bundan iki yzyl sonra, Roma mpa dads, annesi ve babasdr, glyiizn durulatnnah, da-
ratorluu 'nun Bat'da lmcl darbeyi yedii bir anda dl1w$ dnyalar lel bir siir iinde toplamak, kaba soba
yazan' Galya1 bir air ise ayn duyguyu nl vecizesiyle geleneksel adetleri yumualmah, ortak bir dilsel mbadele
yanklyordu: Vrbem fecisU qued prius Orbis eraJ7) So- aracyla bir yr halkn uyumsuz ve barbar dilleri arasmda
nularn deeri, grlerin tamamen farkl olduu bir tar- karlkl arlama imln yaratmak, nsan insan yapmak,
tma konusudur; ama olgular sunan yazarlarn kendi ta lel kelimeyle. diinyadali btn uluslarn tek anayurdu oL-
vrlar ne kadar deiik olursa olsun, olgularn tartma g- mak gibi kulsal bir grevi yerine getirme/? zere Tanr tara
trr bir yan yoktur. Roma talyasnda ve onun evresinde {mdan seilmitir.(8)
kurulan dnya-imparatorluunda hkm sren Roma Ba-
rnn birinci yzylnda yazan PIiny, bir dereceye kadar b- Bu ulus-st kltr sentezini gerekletirmenin en
tn evrensel devletler in geerli olabilecek bir durumu an- nemli kouu, phesiz, uzun sreli bartr. Kargaalk d
latr. nemlerinin zelli~i olan sert ayrlklar ve ykc dmanlk-

314
i:lIPARATORLUCU:'-J
HOGRSZLC
225.226 Birdin devleoturilesi
ni !.ehrlit etmeye balaynca. resmi
ilgisizliin yerini sert kavuturma

alr. Yanda, Japonlar'n Hristiyan.

lar ezme politikasnn ilk kurbanla-
r. Sada: "Krk '\1artir"; 32'de,
Hristiyanara kar bir imparator
luk fermanna uymadklar iin L-
drlen bir Roma Iejyonunun askpr-
leri.

lar, grdgmz gibi, hibir verimli temasa imkan brak nca zlen uygarln temasta,olduu yabanc uygarlklara
myorlar; ve tabii bir evrensel devlet de kuncular tarafn da yaylr kusursuz bir bar salanamasa bile, en azndan
dan ite bu skntl dneme kar bir are olarak empoze bir ate kes ve bir modus uiuendi (hayat tarz, geici bir
edilir ve halk tarafndan bu ekilde benimsenir. imparator- uzlama) olmaldr.

luk-kurucularnn, kardeler aras bir sava andan sonra
\'arkalan tek gten bir evrensel devlet karmaktaki dolay-
sz ve balca amalar kendileri arasnda ve eski mahalli
nevietierin egemen aznlklar arasnda bir uzlama sa~la
maktr. Ama iddete kar olmak y!e bir zihniyet ve yle
bir davran ilkesidir ki, toplumsal hayatn bir blmne
hapsetmek kolay deildir; byle bir ilke bir toplumsal ili.
kiye uygulanyorsa bir dereceye kadar btn baka ilikilere
de uygulanr; bu nedenle bir egemen aznln bir snf
olarak kendine empoze etmeye alt uzlaclk bylece
atmann durdurulmas evrensel devletin balca
psikolojik iklimidir ve halknn del\ik kesimlerine. farkl
derecelerde yarar dokunur. Egemen aznlk kendini biraz
toparlar -gerekten de, kendini toparlayabilmesnin onsuz
edilmez koulu budur- proletaryaya ise grece daha [azla
bir g ~~lanm olur. Uzlama, ne de olsa, temelinde
olumsuz bir nimettir. Egemen aznln bir kere kaybetmi
oldu~u canllk, armadar byle geici bir ekilde kurtul
mak1a geri gelecek deildir, oysa bu ayn rahatlama --skn
tl dnemlerin dertleriyle eZilmeyip tersine zindeleen

egemen aznl~n i ve d proletaryalarIa ilikilerine ve ay- proletaryaya "filiz verip gelime,,(9) imkann aar. Byle

315
 HOGRsZLON BULAICILIOI
227 Ondrdnc yzylda, talya'da, Papa ve Kuria dinden sapanlar yargllyer, bir
mahkum yaklyor, tekiler hapse gtryor. Dini aynIklar bask altna almak iin
eziyet dinlerin kendi balarndan geti~i iin ~rendikeri trajik bir derstir. Hristi
yan Kilisesi ilk kez 385'de dinden sapt~ iin biradam idam etti.

ce, evrensel devletin kuruluuyla alan toplumsal atekes
dneminde "egemen aznlk kururken proletarya iek aar.
Ortak uzlama ~ejimi altnda egemen aznln biriktirdii
enerji bir arkaizm haline gelerek donar; te yandan, bu ege
men aznln kendi saflar arasnda hkm sren karde
kavgasndan kur~ulmak iin uygulamak zorunda olduu
hogr anlay i proletaryaya da evrensel bir kilise kura-
rak kendi yaratc enerjisini gsterme frsatn verir. Evren-
sel devlette askerlik mesleinin tekeli tamamen imparator-
luk iktidarnn eline gemi ve bunun yaratt politik edil
ginlik iinde devletin uyruklarnn sava ruhu uy~uya dal
mtr; bu nedenle d proletarya da snrlar yarp ieri dal
mak ve askeri bakmdan uyumu devletin ynetimini ele
geirmek imkann bulur.
Egemen aznln kendi kurduu evrensel devletin
yaratt koullardan yararlanmaktaki -grece beceriksizli-
inin nemli bir kant, yukardan aaya kendi felsefesini
ya da "fantazi dinini" yaymakta hemen hemen her zaman
baarszla uramasdr (bu kuraln grnrdeki tek istis-
nas in evrensel devletinin resmi Konfliys dinidir).
Egemen aznln, uydusu olan halklarn hayatlarnn dn-
siyasi bakmdan tamamen gsz olan i proletarya evrensel
devletin bar atmosferinin sundUu frsattan sonuna ka
dar yararla:narak daha ileri bir dini aadan yukarya yayar
ve sonunda evrensel bir kilise kurmay da baarr.
kinci Babil mparatorluu ve sonradan onun yerini
alan Akamenya mparatorluuile Selevkes Krall Yahudilik
ve onun kardei olan Zerdtk tarafndan bu ekilde
kullanlmlard. Birbirleriyle yaran birok proletarya din-
leri Roma Bar 'nn salad frsatlardan yararlandlar;
Kbele ve sis kltleri, Mithraizm ve Hristiyanlk ve ayrca
Babil'in yldz dini bunlarn arasndadr. in Dnyasnda
Han Barnn salad benzer frsatlardan yararlanan da,
Hindistan egemen aznlnn felsefesinde kkenini bulan
Hint proletaryasnn dini Mahayana ve gene bir felsefeden
doan, yerli in proletaryasnn dini olan Taoizm tarafn
dan kullanld. Arap Halifeli~i slam 'a, Hint Dnyasnda
Gupta Rac da Hinduizm 'e benzer imkanlar verdi. ok ksa
bir sre iin boydan boya btn Avrasya'da etkili bir G~
ebe bar yaratan ve yayan Mool mparatorluu, bu
neredeyse kelimenin szlk anlamnda da evrensel devletin
sunduu frsatn olaanst geniliiyle, ynla rakip dinin

yevi yann denetlemek iin baaryla kullanabildii siyasi misyonerini byledi; egemenJik sresinin ne kadar ksa
iktidar cihaz, sanki -resmi bir felsefi, ya da dini retiyi olduu hatrlanrsa, Nasturi ve Bat Katolik Hristiyan Kili-
kabul ettirmekte kesin bir engel haline gelir. Buna karlk, selerinin ve slamiyet'in, ayrca da Mahayana Budizmj'nin

316

Lamac Tantrik mezhebinin bu imkandan ne kadar ok ya-
rarlandklar, dikkate d~er bir olaydr. Mool evrensel
devletinin in Dnyasndaki devam olan Ming ve Manu
devletleri iin ikinci bir rrsat tandlar. Tokugawa ogunate
Japonya'da bir evrensel devlet kurunca ayn kilise bu rr
sattan da yararlanmak iin yeni bir hamle yapt_ Osmanl
Imparatorluu Bedreddin'cilie, Imam ii'ye ve Bektai.
Ii~e, Hint Dnyasnda Mughal Rac ise Kabirizm ve Sihizm 'e
ayn trden frsatlar verdiler.
Evrensel bir devletin elverili ikliminden yararlanarak
eskisinden daha ileri bir dini yayanlar, baz durumlarda,
iinde yaadklar ortamn sa~lad zel avantajlarn bilin-
cine varyorlar ve bunu hizmetinde olduklar Tanr 'nn bir
ltru olarak yorumluyorlard. "Deutere-aya", Ezra ve
Nehemya kitaplarnn yazarlarnn gznde Akemenya m
paratorlu~u Yahova 'nn Yahudiliin yaylmas iin setii
arat, evrensel devletin ereksel nedeninin byle olduu
yorumunu, Hristiyan. Kilisesinin Babalarndan biri de
Roma mparatorluuna kar tavr ile paylar:
Tanr Kelm'nn cisimlemesi tanrsal yaradl insani
yaradlla .ylesine tam olarak birletirdi ki Tanr nnyara
dl derinliklere !adar inebiidi ve bizim yaradlmz yk-
, seklere kadar kabildi. Bu byk inayetin sonularnn
dnyaya yaylabilmesi iin Tanr Roma mparatorluuna
hayat verdi. Onun topral fetihlerinin yaylmasyla her yer-
.del btn uluslar bir evrensel devlet iinde kurulan yakn
balantlarla komu oldular. Bu tanrsal tasar sayesinde
birok krallk tek bir imparatorluk iinde konfedere duru-
ma geldi ve Insanllm Inci!'i tanmas bylece tek bir poli-
tih birlik ynetimi altnda birleen halklarn btn taba-
kalar arasnda engellenmeden ve hzla ilerledi. (10)
mparatorluk barnn kurulmas, daha ileri dinlerin
yaylmas iin Tanr inayeti olarak grlebilecek kadar
olaanst imkanlar yaratr; gene de, misyonerlerin al
malarna bu derece elverili bir balang salayan hogr
ikliminin sonuna kadar srmesi beklenemez, ileri dinin bu
hogriiden yararlanmaktak i baarsyla orantl olarak do-
acak tepki bu tutumu kartna dntrr. Byle durum-
larda, dinin bar iinde ilerlemesi birtakm resmi kovu
turmalada kesintiye urar, din, ya tomurcuk halindeyken
koparlr, ya da politik veya askeri bir tavr olmaya zorlanr.
rnein,anyedinci yzylda, Japonya'nn Tokugawa rejimi
Bat Katolik Hristiyanh:n lkeden neredeyse tamamen
sildi, Manu iktidar da onsekizinci yzylda in'de ayn
eyi yapt. Osmanl Imparatorluunda, 1514 'de bir ii
ayakanmasnn Yavuz Sultan Selim tararndan bastrlma
syla iilik ezilmi oldu. Putperest Mool hakanlar slami
yet'i kavuturdular; geri bu kovutunna, uzun vadede,
in ve Dar-l slam 'n Mool ynetimi altnda geici politik
birlii srasnda slamiyet'in in'e kalc bir biimde ginne.
siyle karl:n grm oldu ama, gene de slamiyet in
Dnyas'nn anablmnn evrensel dini olma rrsatn elin
den kard. Kansu ve ensi gibi iki uzak kuzeybat eyale:
tiyle gneybatdaki Grek eyaleti dnda, in'de kayda
deer bir dayanak noktas bulamad, bu blgelerde bile
slam yabanc bir aznlk olmann tesine geem~ii iin,
durumunun tehlikelili:i nedeniyle sk sk fanatik patlama-
lar yaratt. Hindisan 'da Sihizm 'i de buna benzer bir akbet
bekliyordu. Hindu evrensel dininin bu potansiyel halindeki
tohumu, Mughal Rac'dan kendisine yneltilen srekli ve
iddetli kovuturnalar yznden ksr bir politik savakan
la itildi.
Byle rnekler karsnda, Hristiyanlann Roma
mparatorluu'nda grdkleri eziyetlerin sonradan belli
olan etkileri' daha nemsiz kalr. 1.8. 312'de; Konstantin'in
yeni dini biraz kararszca kabul etmesine kadar geen
yzyl boyunca, Hristiyanlk Roma Bar 'nn byle bir
niyeti olmakszn salad kolaylklardan yararlanrken;bir
yandan da Kilise srekli olarak Roma politikasna ters
dme tehlikesiyle kar karya kalyordu.
Imparatorluk anda Roma devletini fazlasyla k
ten btn zel birleme biimlerinden ileri gelen kukular
bir yana, Roma geleneinde, yabanc dinlerin benimsenmesi
317
ve yaylmas iin kurulan zel birliklere kar, daha eski n' Bir uygarln kmesiyle bir uygarln yok olmasn bir
daha derin bir zel dmanlk vard. Geri bu politika iki birinden ayran ey. yok olma durumunda. len evrenst'}
kere gevetilmiti -Kbele ve Yahudilik karsnda- ama, devletin egemenlik alanna snrlar tesinden gelme barbar
t.. ikinci yzylda BakanaUer'in bask altna alnmas, sava-beylerinin, ya da kltr farkl bir baka toplumdan
Hristiyanlarn kendi alarnn nc yzylnda kar gelen fatihlerin dolmas. ya da bazan bu iki eit istilac
laacaklar glklerin bir habercisi gibiydi. Gelgelelim, nn birbirlerini izlemesidir. Smt>r ve Akad mparatorluk
Roma rejimi altnda yaayan Hristiyan Kilisesi Mughal larn, Gupta mparatorluu'nu,'in (Tsin) ve Han impan
Rac'daki Sih cemaati gibi davranmad ve dini ko\'Uturrua orluklarn.. Roma mparatorluu'nu, Arap Halifelii'ni,
lara kar dini bir yana brakp politik-askeri bir birlik olma Msr'n hem Orta, hem de Yeni Krallklarn barbarlar ykt.
yoluna gitmedi, kendi ruhuna sadk kalmasnn dl de. Smer-Akad Uygarl 'nn son evresi olan kinci Babil
gelecein evrensel kilisesi ve mirass olmasyd. Gene de mparatorluu 'nu ykanlar, Suriye klwrn zmleme s-
Hristiyan Kilisesi bu badireyi hi yara bere almadan atlata recinde ve ilk Suriye evrensel de\"letini kurmak zere olan
mad_ Roma'n~ kaba kuvvetine kar&1 Hristiyan yumuak iranh barbarlard; bu Pers mparatorluu da, Byk sken
lnn zaferinden gerekli dersi karaca yerde. -Roma nn der'in rutuhat seferinden nce Helenizm 'in etkisi altna
baanszlna yol aan gnah kendisi ileyerek lm giren, greke konuan Makedonyal barbarlar tarafndan
dmanndan manevi bir almaya kalkt. Daha drdn- ykld. Maurya mparatorluu. bundan 150 yl sonra, Bakt-
c yzyln sonuna gelmeden, Hristiyan Kilisesi de, egem'n riya 'daki Pers mparatorlugu 'nun Helen varisi tarafndan
inan ve adetlere kar en kestirme yololarak ko\'Utunna ayn sonuca mahkum edildi~ And Dalar'nn evrensel dev-
ya bavurma alkanln edindi, on yzyl boyunca da leti olan nka mparatorluu da, Makedonyal skender'in
bu ekilde ayakta durou. Kilise hala bu manevi kn eytani enerjisine sahip olan, ama onun bykgi.ii.n gs-

acsn ekmektedir. teremeyen militan Bat Hristiyar'l havarilerinin nderi

Evrensel devletlerden ileri dinlere geen bu gibi sinsi tarafndan yerle-bir edildi. Ortodoks Hristiyanln gvde-

miraslar gene de, evrensel devletlerin dinlere sarad ko- sinin byk bir ksmna yabanc bir evrensel devlet kazand
laylklarn yannda hafif kalr. Hristiyanlk, slamiyet, ran Osmanl mparatorluu 'nun knde, Batllamann
Hinduizm ve Mahayaa bu politik ve toplumsal erevenin daha gl ilerleyii, balang halindeki barbar istilalarn
iinde ve onun yardmyla evrensel kiliseler haline gelmeyi bastrd, ya da baka bir eye dntrd: ya Batl, ya da

baard!ar. Batlatrc glerin fetihleri biiminde, ya da mpa

Bylece i proletarya, ileri dinlerin yaratcs olarak,
eemen aznln evrensel bir devlet kuntaktaki geici ama,
nemli baarsndan manevi dzeyde en ok yararlanan
zmre OlUr. Yalnz, politik dzeydeki kazanlar bakalar
nn eline geer. Bu yarar dalm da, durumun kendi zel-
liinden doar. Evrensel devletin zorla kabul ettiriimi
huzuru i proletaryay politik iktidar kullanma ayncal
ratorlukta yaayan uydu halklarn ve barbar istilaclarn kl-
trlerini deitirmeleriyle, Mughal mparatorluu ktk-
ten sonra. evrensel devletin Britanya Racal olarak resto
rasyonuyla balang halindeki barbar istilalar nlendi.
Gzden geirdiimiz bu rnekler evrensel devletin
psikolojik ikliminden yararlanan barbar, ya da yabanc sal-
drganlarn ksa vadede somut ve nemli griinen zaferler

gmdan uzaklatrdg ve askeri grevleri yerine getirme y- kazandklarn gsteriyor. Ama, daha nce de grdmz
kmll~nden kurtard oranda, manevi yaratcl~na fr gibi,(ll) ufalanan evrensel devletin harap lkesini ele gei-
sat hazrlar; imparatorluu kuranlar kendileri bile, ezici bir ren barbar istilaclar gelecei olmayan kahramanlardr;
askeri zafer kazanarak huzuru zorla kabul ettirmenin ge- bu kiilere daha yakndan baktmz zaman pekitirecei
rektirdii byk abadan sonra yorgun d tkleri iin, miz bir olgudur bu(12) Edebiyatar yaptklar ileri son
daha nceki skntl dnemlerde atalarn zafere gtren radan romans ve tragedyann hametiyle sslemi olmasay
enerjiden yoksundurlar. Bir zamanlar bir eref ve ihti(3sn d, gelecek onlar mutlaka deersiz selVencier olarak mah-

kendini gerekletirecei bir yololarak grlen askeri hiz
met artk istenmeyen ve kanlan bir yk haline gelir ve
imparatorluk yetkilileri askerlerini evcillememi d pro-
letatyann sanan arasndan aramaya balarar. Bylece, ev-
rensel devletin himayesi altnda yaanan huzurun getirdii
psikoloji yneticilerin kendilerini de politik miraslarna
sahip kma yeteneinden uzaklatnr, ite bu psikolojik
silahszlanma srecinden dorudan doruya yararlananlar
ne yneticiler, ne de ynetilenler deil, imparatorluk snr
larnn dndan gelen, ya toplumun d proletaryasnn,
ya da yabanc bir uygarln temsilcileri olan yabanclardr.
kum ederdi. Yabanc uygarlklarn askeri temsilcilerinin ba
arlarna gelince, bunlar da, barbarlarn zaferleri kadar ksa
mrl olmamakla birlikte, aslnda onlar kadar aldatcdr
ve i proletaryann tarihi baarsyla kyaslandnda dpe-
dz hayal kncdr.
Bunlara ek olarak, hi deilse bir durumda evrensel
devleti yabanc fatihlerce vaktinden nce yklan bir uygar-
hem yeraltma girip yzyllarca k uykusuna yattn,
sonra yabanclar bandan atarak tarihinin evrensel devlet
evresine getiini gryoruz. Hint Uygarl aa-yukar
alt yzyllk bir sreden sonra bu duruma gelebildi. Baar-

318
sllllll an, bir zananl<.r J.hurya mparatorluu'nda (isin
I('~(i'n evrenspl dHletini dt"am ettirdii Gupta imparator.
lugu'ydu. te y(lndan. Siiner-Akad ve i\-Isr Toplumhr.
hl'rbiri bamsz kILiirel kimliini bir dereceye kadar koru-
may baarmakla birlikte, SuriyeHe-Ien "kltiir-karl1nl"
iinde eridiler_ Bu rnekler. bir uygarln bir baka uyg:ar-
1l zorla yiyip sindirme' abalarnn iki farkl sonucunu gs-
termektedir. Grn' baklrsa. her iki durumda da sonul.,"
uzayabilir. ya da nihai olmayabilir_ O zaman. imdiki Hat
Uygarl~'nn da adaiarn yutna abalarnn -bunlarn
nekadar yeni baladn da gz nnde bulundurarak-
i
nihai sonucu konusunda tahminler yrtrken dikkatli ol-
;!namz gerekir. Bat emperyalizminin Afrika, Hindistan.
t
Orta ve Gney Amerika ve t\sya dnyalarna nfuz l'tn~'
siyle -ama, bu tek bir evrensel devletin deil. H'k bir
uygarln birbirleriyle rekabet eden mahalli temsilcilerinin
C'seriydi- bir sre iin, bu blgelerin zorla Batllatrl<
'a ta:hmin edilebilirdi. Ama. Bat dnyasnn deniz-ar
imp<ratorluklarnn yakn zamanlarda hitt'~eklenmedik bir ~1(."'H ..f'1"~'.. :f.~Y:iCl\lJj\.UI
~ekilde koloni olmaktan kmas, zgrtune yeni kavuan 1.' t('.1-~(

de,leLlerin ve dUnya apnda uzantlarn gittike artan kl- "r t ~"\1" II

trE'l bilinleriylE' birlikte ele alndtnda, bu srete nemli
bir kesinti oldu~unu gsterir. Tek, ama arpc bir rne'
bakacak olursak. nispeten yakn bir zamanda egemen ba-
msz devletler olarak BaLtl uluslar topluluuna katlan
Arap lkeleri, yzyllardr zerlerine ken Osmanl politik
egemenliini ve hal Mslman kltr cilas n yrtarak bu
tutkularn gerekletirmeyi baardlar. Ama, bir zamanlar
Araplarn karde bir toplumun akraba kltrne ka~ eri-
..
~

meden direnmelerini sa~layan Arap kltrnn gizil varkal- 1.\11' \ ILlTUI{Ll'C,U:-< KAN DAMARLAR
ma gcnn, ok daha yabanc olan Bat kltrnn yabam' ~2B. ~29, 230 nka mparatorluu'nun,genellikle devlet mE'murla
etkisine kar er-ge ortaya kmayacan kim iddia edebi- c,;in yaplm, lkeyi boydan boya saran dehetli yol sistemleri varc
lir? Bu byle olabilirse, imdiki durumunda Bat etkilerilH' Yukarda: Bir memurla kars tahtrevanda tanyor. Aada: Yolda b
ak olan br toplumlarn gelecei de byle olamaz n'! imparatorluk habercisi ve yol planlamas.(Onaltncl yzylda bir spa
"Kltr deitinne"nin nihai sonularn bylece gz. yol gzlemcinin igileri.)
den geirdikten sonra, bir enensel devletin sunduu hiz-
metlerden uzun vadede yararlanan tek zmrenin i' pro-
iC'tarya olduu sonucuna varabiliriz. D proletaryann ka-
zanlar her zaman yanltc, yabanc bir uygarln kazan:,
lar ise geicidir.

34 Ulastrma

Evrensel bir devletin varln salayan koullarn
gerpk kendi halkna. gerekse komularna birtakm yararlar
salamaya yeter olduunu grdk. Bunun tesinde. evrensel
devlellerin, egemenliklerini glendirmek, korumak iin
yarattklar kendilerine zg kurululardan bazlarnn, iste-
meyerek de olsa, bunlardan yararlanmasn bil~nlere hiznN
'dE'bilecei de birok rneklerle gsterilebilir. imdi ince

319
 leyecek olduumuz bu tr kurulularn balcalar evrensel
devletlerin kurduklar, ya da benimserlikleri ulatlrma
dzenleri, byk kentler, uygarlk hizmetleridir. Bunlarn
banda ulatrma gelir;- nk ulatrma evrensel bir dev-
letin varlnn dayand balca kurululardan biridir.
Yalnzca o devletin dominyonlar zerinde askeri egemenlik

kurmasna yarayan bir ara olmakla kalmaz, ayn zamanda

i d~eni kollamasna, gizli polis rgtnn almasna da

yardm eder. Etkili bir ulatrma dzenini kurup yr
tebilmek balca anayollarn dzenlenmesine baldr.
Birok evrensel devletlerde ulatrma dzeni imparator-
luun posta yollar olarak kurulmutur; posta ileri devletin
gizli haber alma rgt ile birlikte yrtlm, gelitiril
mitir.

Smer-Akad hkmet mekanizmasnda devlet posta

rgt nemli bir yer alyordu. Bu arada, sulama kanallar
nn setleri kara trafiinin anayollar olarak kullanlyordu.

Hiksoslar dneminden sonra kurulan. Smer-Akat impara-

torluu 'nun Suriye. Mezapotamya topraklarn egemenligi
altna alan "Yeni Msr" mparatorluu buralarda eski sa
hiplerinden kendisine miras kalan yollar. diplomatik kur-
yeler. gezici denetleyiciler araclyla. yerli hkmdarlan
kontrol altnda tutmakta kulland. Akaman (Ahamenian)
mparatorlu~u'nda ayn kurulular daha yksek bir rgt.
leme. daha byk bir etk.inlikle kullanmtr.

imparatorluun snrlar geniledike, eyalet hk-

metlerinindurumlar glenmi, bu da imparatorluu, b

tnln srdrebilmek, devletin buyruklarn daha ksa

zamanda, daha etkin biimde yerine getirebilmek iin, bir-
takm yeni kurulular yaratmak zorunda brakmtr, Im-
paratorluk topraklarn her ynde aan, Sus 'a kadar uzanan
byk yollar eski ticaret yollar zerine kurulmutur. Bu
yollar daima iyi halde tutulur, ulatrmann hibir ekilde
aksamamasna zen gsterilirdi. Yollar {ersahIa llrd,

aa-yukar drt fersahta-bir posta duraklar, hanlar,

kervansaraylar vard, Eyalet snrlar, kprbalar kalelerle
korunur, bu kalelerde hayli gl askeri birlikler bulunur-
du. Bu arada, Babilon:t'a 'nn l snrlar da ayn ekilde ko-
runurdu. Bu duraklarda btn trafik sk bir aramadan ge i-
rilirdi. Yine bu duraklarda atl postaclar vard ki bunlarn
grevi imparatorun ?uyruklarm, devletin haberlerini, gece,
gndz demeden, durmakszn iletmekti. Grek yazarlar
bu pos~aclarn "turnadan daha hzl" gittiklerini belirtmi
lerdir. Gece fenrlerle, gndz birtakm iaretlerle, uzaktan
uzaa bir haberleme yntemi kullandklar da sylenir.

.tmparator, satraplarn denetim altnda tutmak iin, eyalet-

lere yksek grevliler gnderir, bunlarn arkasnda da gl
birlikler bulunurdu. Denetimeiler nceden haber vermek-
231 Kara ulam: feodal bey ve maiyeti Japonya'nn Byk Kuzey-- sizin anszn gelirler, ynetimi denetlerler, yolsuzluklar iin
do~ Yolu 'nda Berliyor. Bu yol, d blgelerin merkezden denetimi iin rapor hazrlarlard. SatrapIarn yolsuzluklarn nlemek iin
ok gerekliydi. daha baka grevliler de "vard. Bunlardan biri eyaJet valileri

320
yanma uerilmi olan katiplerdi Ayrca kale komutanlar.

subylar da satraplar denetlemekle grevliydiler. Btn

bunlarn stnde de hayli gelimi bir gizli istihbarat rgt
vard. mparator her trlii ihbara kulak verir. zerinde nem-
le dururdu.O)

Akamanlar'n devlet ulatrma yollarn eyaletler

zerinde hkmet kontroln kurmakta kullanma ynte-
mini daha sonra bu imparatorlu~un Frat'n bat yakasn
daki dominyonlarna sahip olan Roma lmparatorlu~u 'nda
da, ayrca Arap Halife1i~i 'nde de gryoruz. Romallarn
Cursus Publicus dedikleri devlet yollarn Augustus kur-
mutur. Bu yollarn bakm, hizmet ileri nceleri yerel y-
netimlerin zerindeyken, Haddanus, Septimus Severus de-
virlerinde devlete yk1enilmitir. Romallar Akaman
lann denetim yntemlerini daha da ktye kuanmlar,
postaclara gizli istihbarat grevleri vermilerdir. Frumentarii
(zahire salayc) adn verdikleri grevliler, yolsuzluklar
denetlemenin yan-s~ra, gizli istihbarat ileriyle de urar
232,233 Su ularn: in 'de yollann yerini kanallar tutmutur, zel
lard. Bylece, sk bir hafye rgt kurulmu oluyordu.
likle, tanrnsaI gneyden politik ekim merkezi olan kuzeye su yoann
Buna benzer bir yntem Abbasi Halifelii'nde de kul-
dan buday tanmtr. Yukanda: Byk Kanal'n haritasndan bir k
lanlmtr.
sm, Aada: Kanal kullanlrken: Britanya tekneleri, byk eliyi in
lmparaton'nun sarayna gtrmek zere havuzdan geiyorlar.
Merkezi hhmette bir daire vard. buna berid deni-
/irdi. Eyalet yneticilerinin faaliyetleri zerine haber edin
mekle grevli olan bu daire Muaviye zamannda kurulmu

tu. Daha sonra, Abdiilmelik devrinde, berid yalnz posta hiz

meti anlamnda kullanld. Halife ile genel valileri, komutan-
lar arasndaki ulatrma, haberleme bu daireee yrtrd.

Halife Mansur devrinde bu rgt daha geniletildi, hkme

tin balca dairelerinden (divanlarndan) biri haline geldi.

Dairenin mdr (sahib el-berid) Babdad'm en nemli, en
sz-geer makam sahiplerinden biri oldu. Emrindeki adam
lar btn lkede ehirlerde, Akamanlardan, Sasanilerden,

Romallardan, Bizans'tan kalma yollar zerine kurulu posta

duraklarnda grevliydiler. Biitn konak yerlerinde haberci-
lerle atlar her an hazr beklerlerdi. Berid memurlarnm g-

revi yalnzca resmi yazmalar ulatrmak deildi; bunlar

ayn zamanda lkenin her yanndan eitli bilgiler toplar-
lar, bunlar Badad'a iletirlerdi. Tarm, sulama ilerinin du-
rumu, halkn ne halde bulunduu, eyalet idaresinin tutumu,
faaliyeti iizerine en yeni bilgileri edinirler, bunlar raporlar-
la bildirirlerdi. Raporlar Badod 'da Berid merkezinde top
lanr, bunlardan kartlan zetler, sonular gn gnne
halifeye iletilirdi. Ksacas, Berid bir denetim, haber alma,
hafiyelik rgtyd; emrinde, kadm, erkek, saysz grevli-
ler alr, gerek Halifelik topraklar iinde, gerekse yabanc
lkelerde geni bir haber alma rgt olarak i grrd.(2)

Bu yntemleri gelitiren Gneybat Asya evrensel dev-

letleriyle hibir ilikileri bulunmayan daha baka devletler
de de bunlara benzer rgtler kunlmutur. in evrensel

321
deyJelinin devrimci kurucusu ih Huang-ti, merkezi ba Bu yollar boyunca, eitli aralklarla "tambo" denilen zahi-
kenti olmak zere, geni bir yol a kurmutu ki bunu gerek re depolar bulunuyordu: ayrca, iki- kilometredebir
siyasi, gerek mali denetimlerde kuanrd. Bu arada, ok ge- posta duraklar kurulmutu. Bu mesafe 'bir ulan yorul-
ni bir denetleme rgt de kunnutu. Genel dE'netimci ba,?- madan. soluu kesilmeden koabilt'cei uaklk" olarak
kentteki dairesinde bulunurdu. ki de yardmcs vard. Ta ayarlanmtl.l 4 ) Cuzco ile Quio arasn -bin beyz kilo-
radaki geni denetim a bu daireye balyd. Bu arada. metre kadar bir uzakl- bir ulak on gn gibi ksa bir sre
imparatorluun egemenlii altnda bulunan kle devletler iinde alrd. Bu ulatrma dZE'nini sekizinci nka Paakuti'
iin de zel denetimciler bulunurdu. nin kurduu sanlyor (saltanat: 1400-1448). Ularnn
nkalar da ok iyi yollar, kaleler kurmulardr. tal salad kolaylklardan gerek nka mparatoru 'nun kendisi,
ya fatihleri Romallar gibi onlar da bu ara<,:lar ele geirdik- gerE'kse deneticileri, grevlileri, yarglar yararlanrlard.
leri her toprak parasn glendirmekte kullandlar, byle-
ce kuzeye dogru giritikleri istila hamlelerine hazrlk yapt Merkezi 1l~iimeli" tara eya/etleri iizerindehi deneti-
lar. Bu arada, biri And Yaylas, biri de Byk Okyanus ky mini .viiriile grevlilel' orejonelerden(5) seilirdi. Bunlar
lar boyunca uzanan birbirine kout iki anayol yaplm, yer y('l" dolarlar, btn iill~eyi dola may, ylda bitirir-
bunlar yan yollarla birbirine balanmt. Yoar akarsular, ler. son/o yeniden bali/ar/ord. Ayrca. imparatorun zel
ukur yerleri tahta, ta, ya da ipten asma kprlerle gei. gizli istihbarat adamlart da vard ki bunlar denetim/erinr ya
yordu. nkalarn yollar yle grkemli yaplard ki yalnz parhen eitli htlhlara girer/er. bylece. larnmadan. gerek-
Apunmak Kprs'nn bile o dolaylardaki dman Kzl li bilgileri gizlice elde ederlerdi. Grd/der; olaylar, edin-
derili kabileleri dehete drmeye ye ttii sylenir.(3) dilderi bilgileri. diledi/deri i/~.yetleri rapoJ" halinde bildi

iKi YNL TRAFiK

~34. 235, 236 Roma'nn yollar sistemi o alarn insanlarnca imparatorluun birli
inin, genilemesinin gzle grllir iareti olarak vlm. gklere karlm!.1. Su-

riye'de tatan yaplma bir yol; bin mil iilt'de. Tunus'a hir ni!?antal.

322
rirlerdi; yolsuzluklar gidermek zere nlem almal yethileri onlarn atklar yollarn, kurduklar kprlerin, konak yer-
yoktu. mparator Tupak Yupankui bit'ok kardeini sra ile lerinin bakmn da kendi zerlerine aldll)r.
bu grevlerde kullanmt. Bedenetki grevini imparator Japonya'da, Ana Ada'nm gneydou kysndan ba
kendisi yapard. O da, altin tahtrevanma biner, biitn lke- layp Kyoto'daki si \'i i bakentten Kamakura ile Yedo'daki

sini dolar, halkn ihiiyetterini dinler, adaleti yerine geti- askeri bakentlere ulaan byk Kuzeydou Yolu, balan
rirdi. Bu geziler dolaysyla , drt yl ba}enlten uzak gta, Japonlarn Aynu topraklarn ele geirmelerine

kaldIolurduJ5) olanak salamt). Japon evrensel devleti olan Tokugaua

rejiminde bu anayolla kollar yalnz Kyoto 'daki 'gsz
nkalarda ulatrma aralar, 1:>ylece, mparator imparatorluk sarayn gz altnda bulundunuaya yaramakla
bata olmak zere, btn devlet grevlileri kullanrlarken, kalmam, ay.n zamanda btn lkede bakaldran dere bey-

zel yolcular bunlardan yararlanamazard. nk yollarn leri bask altnda tutmay da salamtr. "Daymiyo"
btn masraflar tmparator hazinesinden kard. Buna kar- denilen bu derebeyleri hkmet her yl bir sre Yedo 'da
lk, Orta Amerika'da Aztek imparatorluunda, yollar kalmakla ykml klmtlj yerlerine dndkleri zaman da
tccar birlikleri yapar, bylece de btn tccarlarn yaranna karlarn, ocuklarn orada rehin tutard. Derebeylerin

ak bulunurdu. te yandan, tccarlar daima kazanlarn ylda iki kez yaptklar bu gler Tokugaua ann Japon

dndkleri iin, yeni yoar amada imparatorluga nc yaaynda en gze arpan renkli olaylardan biriydi. H-
olurlar, lke bu YOllardan yararlanarak genilerdi. Aztek kmet, gvenlik dncesiyle, bu yollara nem verirken, te
devlet makamlar sonradan bu tccar yolcular kendi hesap- yandan, dman derebeylerin YOllardan yararlanarak ba
larna askeri, siyasi casus olarak kullanmaya baladlar; kent zerine yrmelerinden de kayg duyard. Bundan do-

323
lay kpr yapmndan mahsus kanr, yollar da ancak zor-
da kalnca onarrd.
in 'de ok miktarda yiyecek maddelerinin uzak
yollara gnderilmesi devleti en ok u~ratran sorunlardan
biriydi. Bu da, bakent kuzeyde bulunurken, lkenin eko
nomik bakmdan a~rlk merkezinin Yangtze (Gk !rmak)
vadisine kaym olmasndan ileri geliyordu.
in 'de ticaret tarmsal ekonominin yerelliini, dar tekel-
ciliini krabilecek bir dzeye hibir zaman eriememi
tir. Blgesel ticaret topluluklar ancak kendi gereksinmele-
ri'J.i karlyorlard, birbirlerinden de bamsz bulunuyor-
lard. Aynca, makine sanayii, ulatrma kolaylklar, ileri
ekonomik rgtlenme de olmad iin, bugnk anlamda
bir devlet merkezetirmesi kurulamamt. Bu koullar
altnda, in 'de devlet otoritesinin btn, ya da merkez-
lemesi mlamma gelirdi. Bunlar tarm rnlerinin, ulatr
ma kolaylklarnn olduka iyi bulunduu blgelerdi. (7)
Dou Tsin'ler hanedam (317420) ile br gney ha-
nedanlar (420-5B9) dnemlerinde Yangize uadisi nemli
bir rn merkezi olarak geliti, Tang hanedan dneminde
de (618-907) ana ekonomik blge haline geldi. Yalnz, siya-
sal bakmdan arlk merkezi yine Kuzey 'deydi. Bu durum-
dan dolay, rn merkezi gneyle siyasal merkez kuzey ara-
snda bir ulatrma dzeni kurmak, gelitirmek zorunlu
oldu. Bu iki blge arasndaki balanty Byk Kanal sa
lyordu. Byk Kanal, bu ekonomik neminden dolay on
yzyl akn bir srece iniilerin igisini ekmi, zihinlerini
uratrmtr. Kanaln korunmas, gelitirilmesi urunda
milyonlarca can gitmi, lke servetinin byk bir blm
harcanmtr.(B)
Kanal Sui hanedanndan Yang Ti'nin (saltanat:
605-618) eseri olarak kabul edilirse de, gerekte bir tek im-
paratorun, bir tek dnemin eseri deildir. in Setti gibi,
Byk Kanal da eitli dnemlerde blm blm yapl Bat 'ya istediimiz gibi gidip gelebiliriz.( i O)
mtr. Yang Ti bu blmleri, ay" ayr ynlerle alm
olan kanallar birbirine balatm, yeni atrd kanallarla
bunlar arasnda balant kurdurmuturJ9)
Uzun mesafe tahl tamacl~ sorunu onuncu"nikinci
yzyllarda, in Sava 'nn kavgalar arasnda kesintiye u~.
rad. Birlik yeniden kurulunca, onnc yzylda, impara
torluk kurucusu Mo~oar dneminde bu sorun yeniden
ortaya kt, bu sefer daha geni llerde ele alnd. Mo-
~ollar bakentlerini Pekin'de kurmulard. nk buras
in 'in en kuzey snrlan iinde, gebe Mo~ollann do~ma.
byme topraklanna yakn bulunuyordu. Oraya yerletik
ten sonra, giineye do~ru, Kanton'a kadar btn in'i ele
geirme iine koyuldular. O zaman yle bir sorunla
karlatlar: Bylesine geni bir lkeyi ta kuzeydeki ba.
kentten nasl yneteceklerdi? Bakentlerini gneyin erzak
ambarndan nasl besleyeceklerdi?
324
Mo~ollardan sonra onlann yerine geen Ming hane-
dam da ayn sorunla kar karya geldi. Yeni hanedann
kurucusu bakenti Nanking'e aktarmak gibi bir deneyimde
bulunduysa da, ok gemeden, bundan vazgeildi. nk
bakentin Pekin'de bulunmasnn askeri, siyasi bakmardan
birok yarar vard; bunlar kltr, ekonomi dncelerinden
daha a~r basyordu. Yalnz, yeniden birlemi bir in Pe
kin 'den ancak gl bir ulatrma dzeniyle ynetilebilirdi.
Hayli uzaktaki Yangtze vadisini, ok daha uzaktaki deniz
kys blgeleri denetim altnda tutabilmek, hem besin, hem
vergi kayna olan pirinci kuzeye tayabilmek iin gl
bir ulam dzeni gerekiyordu. Bu sonn Byk Kanal'a
yeni bir yatak amakla zmlendi. imdi kanaln kuzey-
de son buldu~u nokta, Kaifeng yerine, Tientsin oluyordu_
Tientsin 'den giineye do~ru gene Yan 'Iann (Mo~ollann)
atklan Byk Kanal kullanlyordu. Sui hanedan dne
minde alan Byk Kanal', da Tang, Sung hanedanlan gene
eskisi gibi kullanmlard. Gerekten, Kanal in siyasi,
ekonomik hayatnn belkemiiydi. Bu nemini ondokuzun-
cu yzylda geleneksel in hkmetinin da~lna kadar da
korudu.
unu belirtmek isteriz ki evrensel devlet kurucular,
grkemli ulatrma dzenlerini gelitirirlerken, bu geni,
masrafl iin yurttalarnn omuzlarna bindirdi i a~r ykn
amalarI1:1 iyice biliyorlard. Ya1nz, bu muazzam eserlerin
ekonomik nemi kadar siyasal nemi de ok bykt. Bu-
nun en gzel rneklerinden birini Roma mparatorluu 'nda
gryoruz. Romallarn ulatrma alannda gelitirdikleri b-
yk eserleri Grek filozofu Epiktetos Roma Bar 'nn ikinci
ylnda yle yazar:
eaesar bize byk bir bar hazrlyor diyebiliriz.
nk artk ne saua var, ne ar bir su, ne haydutluk, ne
de korsanlk. Onun iin, yln her mevsiminde Dou 'dan
Gene o yzyln sonlarna do~ru ayn vgy Aeleos
Aristeides'ten dinliyoruz. Aristeides Roma lmparatorlu~ i
nu evrensel bir devlet olarak benimsemi Grek yazarlarn
dandl.
Dnya'nn hereyin anas, evrensel yurdu olduunu
sylerler; Romallar bunun doru olduunu gstermi/er
4ir. Gerekten, bugn bir Grek, ya da bir yabanc, ister ar,
ister hafif ykle, istedii gibi bir yerden bir yere gidebilir.
Nereye giderse gitsin, yurdunu arkada brakm saylmaz.
Kilikya Gezitleri de, Arap lkelerinden Msr'a ulaan dar
kumluk geitler de artk eski korkunluklarn yitirdiler.
Dalar geituermez deil artk; rmaklar almaz deil;
kabile halk yrtc olmaktan kt, R.oma yurtta, hatta.
Roma 'ya bal lkelerden birinin yurtta olmak her yerde
geer bir pasaport. Omeros'un "Dnya btn insal1~arn
maldr" szn siz gerekletirdiniz. Yeryznn insan Kuzey Afrika 'daki br anayolu da daha baka istilclara

bulunan btn topraklarn gzden geirdiniz, akarsular -Berberi kabilelerine, Hristiyan Hallarma-ayn kolayl
zerine kprler kurdunuz, dalardan yollar alnlZ, Dnya' salad. Buna karlk. ayn yol "Arap Corafyaclar Kl-

y alabilir hale getirdiniz yaban ellerine kondurduunuz liyatHnda anlatlan o harikuleide dzeni sayesinde, islam'm
konaklama yerleriyle. ta uzaklara dek ulalrdnz uygar- yaylmasn da kolaylatrmtr.(14)
"" "I (JI)
Ik d uzenye.
Daha baka ulatrma dzenlerinin tarihinde de ayn
Roma mparatorluu 'nun ikinci yzylnn sonlarn hika.yeyi okuyabiliriz. Azteklerin, nkalarn mkemmel bir
da, gene Aristeides 'in aa-yukar ada olan bir baka ekilde hazrladklar yollar Cortes'in, Pizarro'nun iki yeni
nl kii, Lyon 'lu Aziz renaeos, Helen dnyasn batan dnyay Byk skender hzyla devirmesini mmkn kl
baa kaplayan Katolik Kilise'nin btn~n gklere ka mtr. in Sava'nda da ih Huang-ti'nin at~ yollar
nrken dlaysyla Roma mparatorluunu da vm olu- ayn sonucu vermitir.
yordu.
Yol yapm imparatorluun yararna idi ama, in
Kilise, btn dnyaya yaylm olduu halde. bu hazi hanedannn zararna idi. Byk ayaklanma balaynca, is-
neleri sanki bir tek at altnda yayormu gibi zenle, ti- yanclarm ordular yeni yollarn, imparatorun ordular
tizlikle korumutur. Bu gereklere sanki bir tek kalp. bir kadar, belki daha bile ok, kendilerine yaradn grdler.
tek ruhmu gibi bir btn iinde inanu, bir tek azdan ko- nk btn yollar bakente ulayordu. Bylece, si ordu-
nuur. Yeryznde konuulan diller ok eitli olmasna lar eskiden ulalmas g olan dalk bat blgesine
karn, gelenein gc yer yerde bir tektir, aynuiu. Tanr' kolayca abucak eritier.(15)
nn yaratt Gne nasl bir tekse, btn yeryznde ay
nysa, Gerek de klarn her ;ere serper. (12) Bildi~imiz btn br uygarlklarda da ulatrmann
ieriye karbtnleyici, darya kar ise paralayaca bir
ki yzyl sonra, Roma'nn hristiyanhkla resmen roloynadn grrz. Yalnz, bugnk halde Bat Dnya-
dostluk kurdu~ gnlerde, bu dine girmemi olanlardan An- s'nn siyasal amalar aka belli de~il daha. "Ya tek bir
takya'l Ammianus Marcellinus yle yazyordu: dnya, ya da hi,,(16) tek seenek gibi grnyorsa da bun-
lardan birincisine do~ru imdilik ilk adm bile atlm de~i.
(Imparator) Constantinius (II) hristiyan dinini pek Yalnz u muhakkak ki eski uygarlklarda grlen, darkafa-
temiz, ak buldu. onu kocakarlarn boinanlaryla kar l bir devletin bir bakas zerine uygulad "yere serici
trmaya giriti. Din konusunda k krk yormaktan ald yumruk" yntemi bir daha kullanlmayacaktr;nk byle
zevk uyumu elde tutmak konusundaki sorumluluk duygu- ~bir davran artk yalnz bir dereceye kadar harap olmakla
sundan daha derin olduu iin de, saysz anlamazlklara deil, insan hayatnn mahvolmasyla sonulanacaktr.
yol at, yangna krekle giderek korkun kavgalar yaratt.
Bunun bir sonucu u oldu: Sr sr yksek rtbeli din
adamlar posta beygirlerine atladhlar gibi, kendilerinin

"kilise meclisi" dedikleri toplantlara ho tu lar. Bunlarn

amac dini kendi heueslerine uydurmak; Constantius'un

baars ise, posta hizmetlerini aksaimak J13)
35 Diller ve yazlar
Akaman imparatorluk kuruculannn eserlerinden
uzun sre yararlananlar balca iki byk dinin mensuplan Bir evrensel devletin? zihni haberleme iin de kendi
olmulardr: Yahudiler, Zerdtler. Makedonyal fatihler sine resmi bir arac bulaca, bunun iin" de sadece konuu
ise yolu, yeniden kurulan bir imparatorluk iin de~il, Helen lan bir ka dilin de~il, ayn zamanda yazl iaretlere daya-
kltrnn yeniden canlanmas iin atlar. nan grsel bir kayt sisteminin bulunaca hemen hemen
kesin bir kuraldr. Evrensel devletin bu amalar iin setii
Eskiden Akamamlarn egemenlii altnda bulunan dil ve yaznn gerek Imparatorluk Iktidar, gerekse uydu
topraklar, bin yla yakn bir Helen istiasndan sonra, Arap halklar iin anlalr bir eyolmas phesiz ki gereklidir;
Halifelii altnda yeniden birletii zaman Kuzeydou yolu ama pratikte bu genel koul baz de~ikenlikler gsterebili-
dnemi balad. Bu yol imdi Euroasis (Auro-Asya) isteple- yor. Birka durumda ---rnein Japonya'da Tokugawa
rinin Ceyhun snrlarna kadar uzanyordu. Bu durumu ogunate ya da Rus ImparatorlU~u- resmi dil do~rudan
bakmndan, yldrm eken bir tel ii grd, gebe Trk- doruya imparatorluu kuranlann anadiliydi, nk zaten
ler, Moollar buradan gneye doru indiler. Halifeliin evrensel devletin tek bir dilsel alan vard. Ama her zaman

325
 byle ak-seik bir durumla karlamayz; nk ou
uygarlklar yabanc kullanmlar da olabilir. Dolays~ La
Ounluu meydana getiren durumlarda, bir imparatorlu-
un kurucular, onaylanmas gereken bitmi bir olguyh

de~i1, birbirleriyle yaran birka adayarasnda yaplmas

gereken bir semeyle kar karya kalrlar. Bu koullarda
genelolarak uygulanan yol, imparatorluk kurucularnn
kendi ana dillerini resmi dil yapmalar, ancak bunu bir tekel
haline getirmemeleridir. yle ki, ou zaman evrensel dev o

letlerin ynetiminde birden fazla resmi dil kullanlr; huku-

ken ncelikte olan dil pratikte en yaygn biimde kullanlan
dilolmayabilir. 'mparatorluun belirli blgelerinde ya da
belirli imparatorluk hizmetlerinde egemen olan ikincil diller
bulunabilir, bunlar, hukuken. byle bir stat verilmeksizin
bir olup bitti eklinde bu yere ulam zgrlemi diller de
olabilir. mparatorluk kurucularnn tek bir dil, ya da bir
diller ortakl~ dnda seebilecekleri baka bir alternatif
de, kendi dillerinden baka bir dilin kendiliinden kazand
ncelii tanmak ve kendi ana dillerini zorlamaktan vaz-

gemeleridir. Mmkn olan btn bu konumlarn rnekleri

MPARATORLUK YNETiMlNN DiLLER
237 imparatorluk kuruculan geni topraklannda etkili haberlemeyi in Toplumunun politik kargaal vard. te bu durumda
salayabilmek iin genellikle birka dile birden resmi yer verirler. Bu
bir in garnizonuna kar salrln resmi in 'in Manular tarafndan fet
hi srasnda dilde yazlm ada bir belgeden geliyor.
gemi evi'"..:nsel dillerin tarihlerinde bulunabilir.
n Dnyasnda ih Hwangti (saltanat t.. 221-210)
dilsel sorunu kendine zg sert ve kesin bir biimde zd.
in evrensel devletinin bu kurucusu, kendi atalarnn \n
(Ts'in) devletinde resmen kullanlan in harflerini tek resmi
ara haline getirdi ve bylece Rakip Devletlerin, yabanc
larn ancak ksmen anlayabildikleri mahalli yaz eitleri
gelitirme eilimlerini durdurdu. in harfleri sesleri temsil
eden fonemler olmayp, anlamlar ileten ideogramlar olduk
lar iin, ih Hwang-ti'nin yapt, in Toplumuna tek bir
grsel yaz biimi kazandrm oldu; konuma dili zamanla
birbirlerini anlayamayan eitli diyeleklere ayrt, ama yaz
dili okur yazar sekinler iin evrensel bir iletiim arac
olarak kullanlmakta devam etti. Ama in Dnyasnda yaz
gibi konuma birli~i iin de elverili koullar yaratan birta-
km glerin etkisi olmasayd, in harflerinin bylece stan-
dartlatnlmas da in Toplumunu bir diller Babil'i bela-
sndan kurtarmaya yetmezdi.
Bu glerden bir tanesi udur: t.. 221 de ln (Tsin)
birlemesi srasnda, in Dnyas hala olaanst bir dil
homojenli~i ortamnda yayordu. Oysa bu zamana kadar
balangtaki ekirdeinin ok telerine kadar yaylmt.
Bu son derece geni alanda yaayan nfusun byk bir o:
unu~u, Asya'nn tek heceli dillerinin in-Siyam grubunun
in dalnn bir eidini konuuyor, de~iik diller kullanan
aznlk ise akraba TibetBirmanya grubunun birtakm dil-
lerinde konuuyordu. Ama, balangtaki bu dil trdeli
~ine karlk, bir yandan co~raf yaylma, bir yandan da
nce ih Hwang-ti politik birlii salayarak in tarihinde
yeni bir blm balatt, sonra da onu izleyen Han hane-
dam etkili bir kamu hizmeti sektr yaratarak bu evrensel

326
hkmet yapsn salamlatrd. mparatorluun eyalete duklar iin, dini ve dnyevi iler iin kullandklar diller
tayin edilen bu profesyonel kamu hizmetlileri, ilerini yal- ayn zamanda kendi dinlennin kutsal dilleriydi. Osmanl
nz yaz yoluyla yrtemezlerdi. Yeni imparatorluun mparatorluu 'nun Mslman halknn mahkemelerinde
ynetici snf ortak bir konumadiline ihtiya duyuyordu: uygulanan yasa Arapa 'yd, btn mparatorluk 'taki
standartlatrlm yaznn standartlatrlm resmi seslen- Ortodoks Hristiyan cemaatinin yasa dili Yunanca'yd,
dirilii in Toplumunu blc bir dil okluu derdinden Gregoryen Monofizist cemaatinin yasas Ermenice'ydi.
kurtaran etken oldu. Ortodoks Hristiyan ve Arap Dnyalarnda yaayan Osman-
Emevi Halifesi Abdlmalik (saltanat; 685705) ile !lann, Hindistan 'daki Britanyallar gibi, kendi anadierine
Orta Amerika Dnyasnn spanyol conqu.isladore 1eri verdikleri resmi yaygnl~n snrlarn daraltmakta sa~du
(fatihleri) ayn ekilde bir dil tekelini zorla kabul ettirdiler. yulu davrandklar grlr.
Gelgelelim, imparatorluk kuranlarn daha sk izledikleri yol, Romallar da. imparatorluklannn Greke (Yunanca)
evrensel devletlerinde kendilerininkiyle birlikte birka resmi konuan blgelerinde Latince'yi resmi dil yaparken ayn
dile birden izin vermektir. rnein Hindistan 'daki Britanya ekilde ll davrannlard. mparatorluk ordusunun bi
Racalmda, Mughal Racaln yeniden kuranlarn anadili rimleri iin, nereden devirilmi ya da nerede konaklam
olan ngilizce, belirli amalar iin, Mughal'lann kendilerini olursa olsun resmi komuta dili Latince idi; Yunanistan 'da
izleyen Britanyahlara ve bakalarna miras braktklar resmi ya da Do~u 'da talya kkenli kolonilerin belediye ynetim
dil olan farsa'nm yerini ald. 1829'da Britanya Hindistan lerinin balca dili de gene Latince'ydi. Baka alanlarda,
hkmeti ngilizce'yi diplomatik haberleme dili haline ge- Altika'nn koine dilini nerede resmen yrrlkte buldularsa
tirdi, 1835'de ise ngilizce yksek renim dili oldu. Ama dokunmadan braktlar; stelik, .merkezi ynetirnde de bu
1837'de Britanya Hindistan'nda Farsa'y resmi dil stat- dile Latince'nin yannda yer vererek mparatorluk ierisin-
'snden indirmek yolunda nihai adm atlrken, Britanya deki resmi statsn vurguladlar. Roma'da imparatorluk
Hindistan hkmeti Farsa'nn daha nce kuanld btn yargtay hem Yunanca hem de Latince olarak i gri.iyor
alanlarda ngilizce'yi yerletirmedi. Her trl milliyet, kast du. Roma'nn Grek diline kar bu hogri.is, sadece Yu-
ve snftan Hintlileri kiiselolarak ilgilendiren kamu nanca'nn bir kltrel al veri arac olarak Latince'den
ynetimi alanlar ol~n adli ve mali ilemlerin yrtlmesinde stnl~ne kar gsterilen bir sayg sonucu deildi; ayn

Britanya Hindistan hkmeti Farsa 'nn yerine ngilizce 'yi
deil, mahalli yerli dilleri getirdi. "Hindustani" adyla bili-
nen Sanskritletirilmi Hint dili, aslnda Britanyal Protes
tan misyonerler tarafndan imal edildi. Bunun amac, ku-
zeydeki Hindu halka, Mslman Hintlierin daha nceden
kendileri iin imal ettikleri "Urdu" diye bilinen dile kar-
lk bir dil kazandrmakt. mparatorlUU kuranlarn kendi
yabanc dillerini tek resmi dil klmakla politik iktidarn k-
tye kullanlmasndan byle insani ve akla uygun nedenler-
le kanlm olmas, koloni ynetiminin zincirlerinden kur-
tulmu bamsz Hindistan ve Pakistan'da ngilizce'nin hala
resmi dil olarak kullanmda bulunmasn belki ksmen ak
layacak bir etkendir.
Osmanl mparatorlu~unda kurucularn yerli dili olan
Trke imparatorluk ynetiminin resmi diliydi; ama, Os
manl mparatorluu 'nun onaltnc, onyedinci yzyarda
ki ykseli dneminde Padiah 'n kle saray-hizmetkar-
lannn geerli dili Srpa. Hrvata idi; Osmanl donan
masnn komutanlk dilinde de terimler talyanca idi. Ayn-
ca, Hindistan'daki Britanya hkmeti gibi Osmanl hkmeti
de, bireyi kiisel bakmdan ilgilendiren kamu ilerinde uy-
Nklarnn mmkn oldu~u lde kendi istedikleri dili kul-
lanmalarna izin verme politikasn izliyordu. Merkezi hk-
met adalet mekanizmasnn iletilmesini birtakm mahalli
cemaatlerin yetkililerine brakmt; bunlar da, bu gibi i
lerde gelenekselolarak yrrlkte olan dilleri kullanmakta
devam ediyorlard(1) Ayn zamanda dini yetkililer de ol
zamanda Romal ruhunda devlet adamlnn kibire baskn
geldiini gsteriyordu. nk mparatorluk'da Yunanca'nn
Latince ile rekabet etmedii muazzam alanlarnda Latince'
nin zaferi o kadar eziciydi ki, ancak en akl banda impara-
torluk kurucularnn balar byle bir zafer karsnda dn-
mezdi. Yunan dilinin konuuldu~u alanlann dnda kalan
blgelerde Romallar Latince'yi uynklarma ve mttefik-
lerine empoze etmek yle dursun. herkesin paylamaya
can alt bir ayncahk olarak Latince konuuyorlard.(2)
Kltrel ve edebi alardan Yunanca ile eit dzeyde olan
diller ve diyelekler karsnda bile Latince hi amadan
zafer kazanyordu. Romallarn Yunan diline gsterdikleri
saygnn deerini tam verebihpek iin, onlar Roma
mparatorlUunun baka blgelerinde Latince'nin kazand
byk baar ortamnda grmemiz gerekir.
Smer devletinin kurucular da, tredi Akad dilini,
yalnz imparatorluu kuranlann ana dili olmakla kalmayp.
ayn zamanda Smer kltrnn tarihi arac olan Smerce'
nin yanna koyarken, belki bundan da byk bir lllk
gstermilerdi. B~ cmert politikaya yol aan nedenlerden
biri, phesiz, UrNanunu zamannda (saltanat; l.. 2113
2096), Smerce kararmaya balarken Akadca'nn glen
mesiydi. Smercekonuan imparatorluk kuruculannm ev-
rensel devleti, Hamurabi 'nin lmnden sonra (saltanat:
.. 17921750) kesintili yolunun sonuna erdi~inde, S
merce artk l bir dil haline gelmiti. SI11erlerin siyasi
binasn restore eden Amoriler, miras devraldklar

327
 238, 239 Pers imparatnrlan an.dillerine
hibir ekildezel bir nem vermemilerdi.
Yukarda, ran'da Behistan'daki nl kaya
yaztnda Darius'un baanlan Akad, Elam ve
Med-Pers dillerinde anlatlyor.

328
UrNammu 'nun l dilini diriltmeye abalayarak olmaz
oldurmaya kalkmadlar. Ama Smer dilinin artk boalan
yerine kendi atalarndan kalma Kenan dilini koymaya
almamalar da ilgintir. Bunun yerine, Akadca'nn o
zamana kadar kendi kendine kazand -o sralarda tam
don~undayd bu dil- tekelin srp gitmesine ses karma
dlar.
Persler de mparatorluk hkmetlerinde anadilleri
olan Farsa 'ya, ancak mparatorlu~un ana Fars lkcs\ ora-
Medce-Perse dilinin yazya aktarlmas iin ivi alfabesinin
harflerini uyarlayan deha sahibi kii bu dile neredeyse
Arami dili kadar elverili bir alfabe kazandrmt. Herhal
de alfabe!1in kendisinden esinlenmiti, ama alfabeyi bulan
Smerlerin, daha sonra da Akatlarn, Elamllarn, Hititlerin
ivi yazsyla hibir zaman ulaamadklar bir baary elde
elde etmiti. MedPers dilindeki btn sesleri otuz alt harf-
lik hemen hemen alfabetik hecelerle grselolarak vermeyi
baarmt. Gene de, MedPers ve Arami dilleri arasndaki

nnda yer verdiler. Byk Dara'nn Behistan'da, Byk yarmay Ararni dili kazand.

Kuzeydo~u Yolu stndeki kayada, baarlarn anlatan Sarsak bir Akat dilinden boalan alan kapmak iin
yazt, imparatorluk bakentinin dillerini yanstacak e giriilmi bir yar ta Arami dilinin Med-Pers dilini yenmi

kilde ivi yazsyla yazlmt: Susa ehri iin Elamca, Ek- olmasna amamak gerekir, nk Aramice daha nceden

batan iin MedcePersce ve Babil iin Akadca. mparator beri bu alandayd, stelik de, karde bir Sami dili olduu
lu~n btn blgelerindeki imparatorluk binalarnda gr- iin Akata-konuan insanlarn onu renmeleri, tamamen
len resmi yaztlarda da ayn dil kullanmt. Iki baka dili yabanc bir HintAvrupa diyeleini renmelerinden ok

kendi anadilleriyle ayn dzeye koymalar Akamannlar daha kolayd. Asl olaanst zafer Arami yazsnnkiydi;
hesabna olumlu bir nottur, ama bu vicdanl eitilik tutu- Akamansonras evrede, MedPers dilini aktarmakta kul

mu yrrlkteki imparatorluk ynetiminin pratik ihtiya lanlan ivi yazsnn yerine geti. Yaz sanatnda dehetli

lanna cevap veremeyecek kadar beceriksiz ve sakar bir e bir gerileme olduu iin bu zafer daha da fazla nem kaza
kilde uygulanyordu. rnein Elam dili, geri Susa ehri nr. Med-pers dilini aktarmak iin Akamenya yazsn bulan

nin diliydi, ama kendi mahalli yresinde oktan lmeye ad unutulmu mucit, balangta ideogramlar olarak orta-

yz tutmutu. MedPers dilinin yazlmas iin zelolarak ya kan ivi yazsn tamamen fonetik bir biimde kulla
bulunan ivi yazs tr de -teknik bakmdan ok stn narak byk bir yenilik yapmt, oysa daha sonraki.evre~e,
olduu halde- genel kullanma erimeyi baara ayn dili aktarmak iin Pehlevi yazsn icat edenler hazr

mad ve dolaysyla devaml olamad. II. Artakserkses bulduklar fonetik alfabeyi kt kullanarak bundan yeniden
(saltanat: I.. 404-358) ile llL. Artakserkses'in (saltanat: ideogramlar kardlar. Farsa kelimeleri, fonetik bir ekil
I.. 358-338) yaztlarnda bu yaz biiminin kullanmnda de Arami harfleriyle yazacaklar yerde, anlam olarak ban
ki yanlarn srekli artmas, daha icadndan iki yz yl son- tl, ama ses bakmndan tabii hibir ilgisi bulunmayan
ra dilin unutulmaya balandn gsterir_ Arami kelimeleriyle yazarak aktarmaya altlar. Arami
, Ak.amanlarn resn;i dil ve yazlar semekteki bu alfabesi Fars dilini, alfabenin kendi zel teknik stnl
baanszl, ksmen, blgesel yaygnl olan gayrresmi dil n yok eden bir kullanmla yerinden itti~lne gre, Persler
ve yazlan kullanmaktaki liberal tavrlaryla gideriliyordu: bu sralarda Arami diline fazlasyla nem veriyor olmaly
rnein, Ege evresinde Grek dilini, alfabesini, Msr'da da dlar; bu prestijin bir kayna~ da phesiz, ana dilleri Sami

ya hiyeroglif ya da Msr harfieriyle yazlan Msr dilini
kabul etilerdi. Uyruklarna gnderdikleri resmi belgelere
mahalli dilde eviriyi de eklerneyi alkanlk haline getir-
milerdi. Ama kendi ukalalklar yznden yarattklar bu
dunmdan kendilerini kurtaran devlet adaml~ baarsn
Arami dilini ve alfabesini resmiletirmekle gsterdiler. Bu
dil, Imparatorluun, Babil 'in batsnda kalan btn eyalet-
deil Hint-Avrupa kkenli olan Akamenya Imparatorlannn
Arami diline ve alfabesine verdikleri resmi stat olmaldr.
Maurya Imparatorluu 'nda fllozof-imparator Aoka
(saltanat: I.. 273-232) iki ayr yaz eidi olan Brahml
ve Kharothi ile aktarlan eitli ayr yaayan yerli diller
kullanarak, tarafsz adaletin gerekleriyle pratik kolayl
hadatnnay baannt. Aoka'nn uyruklaryla iletiim

Ierinde br ar-resmi dille birlikte kullanlmaya ba
land.
Bunu izleyen olaylar, ticaret ve kltrn, bir dilin
kaderini belirlemekte politikadan daha gl bir ara oldu-
~nu gsterdi. Akamenya Imparatorluunda Arami dilini
konuanlan hibir politik nemi yoktu, ama Medce-
Perse konuanlar politik egemenlie sahiptiler; bu politik
avantajn yansra, MedcePerse 'nin stn oldu~u baka
yanlar da vard. Bir ana dil olarak konuulduu blge belki
Aramice'nin konuulduu blgeden daha kk deil, ama
nfus younlu~ bakmndan daha tenhayd. Ayrca,
arac semekte byle herkesi kucaklayan bir tavr taknma
snn nedeni, Aoka'nn efendisi Gautama'nn nsanh~a
gsterdi~i kurtulu yolu nu onlara tantmakta kararl olu
udur; nka devletini ykan spanyollar da Katalik Hris
tiyanln propagandasn yapmaya ok istekli olduklan
iin burada geerli olan Quichuan dilinde ncil'in anlatl
masna gz yummulard. spanyol fethi srasnda bu
Quichuan geni bir yaygnlk kazand, nk Ispanyollar
gelmezden nce nkalar Quichuan dilinin ~renilmesinj zo-
runlu klmlar, bu entellektel angaryay uyruklanndan
baka kendi srtlarna da yklemilerdi -Inkalann, baya-

329
240 Asurlu yazclar kaytlarn iki dilde yazyoriar: Biri Akata yazmak iin u kul-
lanyor, teki kalemle Ararnice yazyor. (Sennakerip sarayndan kabartma)

36 Bakentler bir yerden hkmet etmeye balarar. Buras ya kendi ana-

yurtlarnn bilinen bakenti iken mahalli bir ehir olmaktan
kar ve bir evrensel devletin bakenti olur, ya da fethedilen

yeni blgelerin kysndak~ bir ehirdir ve imparatorluu ku-

Evrensel devletlerin merkezi hkmetlerinin yerleri,
zaman ierisinde belirli bir deime eilimi gsterir ve hare-
ket kalplan, sonraki yer seiminde imparatorluu ilk ku
ranlarn kiisel-kardnceleri dnda birtakm etkenlerin
nemli bir roloynadn dndrr. Evrensel devleti ku-
ranlar ou zaman balangta yalnz kendileri iin elverili
ranlarn kendi lkelerinden gelilerinde kolay nfuz edilir
bir noktadadr. Gelgelelim, zaman getike imparatorluk
ynetiminin deneyleri ya da olaylann basks imparator-
luu kuranlar ya da onlarn varislerini bakenti yalnz
imparatorluu kuran Gcn deil, bir btn olarak impa-
ratorluun tmnn daha ok iine gelen bir yere aktar-

331
maya zorlar. Ynetirnde elverililik semede lt oluyorsa
buras merkezi bir yer olur, ama en acil sorun savunmay
la ilgiliyse, stratejik bir noktada karar klnr.
Bir evrensel devletin bakentinin balangtaki yeri
ve bu yerde sonradan yaplan de~iikHkler phesiz ki b
yk lde imparatorluu kuran Gcn kimli~ine ve kke-
nine ba~ldr. Yabanc bir uygarl~n temsilcilerinin, ya da
barbarlann kurdu~ evrensel devletlerde imparatorluk ba
kenti genellikle imparatorlu~n kJysnda kurulur, sonradan
ierilere tanr. Osmanl mparatorlu~ 'nu kuran Osmanh-
lann izledi~i yol buydu. ondrdnc YZYlda, Ortodoks
Hristiyan Dnyasnn snrlarnn hemen yan bandaki bir
noktada imparatorluk kurma faaliyetlerine giritiler; hk-
met merkezleri de, ondrdnc, onbeinci yzyllarda fet
hettikleri blgelerin genilemesiyle orantl olarak yrd.
Anadolu yaylasnn kuzeybat emberindeki Eskiehir'
den, Marmara Denizi'ne yakn dzlklerdeki Yeniehir'e
aktarld. 1326 'da Bursa 'ya geldi, krk yl sonra da anak
kale Bo~az'n aarak Balkan yarmadsna girdi, Edirne'de
kuruldu. O!todoks Hristiyan Dnyasnn Rusya dnda
kalan blgelerini Osmanl bayra~ altnda yeniden birle
tiren Fatih Sultan Mehmet (saltanat: 1451-81), Osmanl
hkmet merkezini, Do~u Roma Imparatorlu~u'nun ba
kenti KonstantinopoHs'e (Istanbul'a) getirdi. Istanbul,
Osmanl mparatorlu~unun zp 1923'te Trkiye Cum
huriyeti 'nin kurulmasna kadar Fatih' Mehmet'in
staty kaybetmedi. 1924 Trkiye Cumhuriyeti Anayas'nn
kinci maddesiyle, Osmanl mparatorluu 'nun resmi h-
kmet merkezi Istanbul yerini Trkiye Cumhuriyeti 'nin
bakenti olan Ankara'ya brakt.
Osmanl bakentininOrtodoks Hristiyan Dnyasnn
kalbine doru ilerleyiinin bir benzeri Mool hakanlarnn
bakentinin Mool fetihleri boyunca aama aama in 'in
ilerine do~ru ilerleyiidir. Cengiz Han'n kaydetti~i
baarlar Orhun havzasnda oturan, evredeki isteplere de
egemen bulunan iki Gebe Trk toplulu~una, Karayit
lerle Naymanlara kar kazand~ zaferlerdir. Mo~oar bu
havzay, evredeki yreleri eDerine geirince, imparator
luk kurucusu olarak eritikleri yeni durumu belirtmek
zere Orhun havzasndaki Karakurum 'u kendilerine bakent
yaptlar.Hakan 'n istep\frde ykselen bakentini gzelle
tirmek iin, in 'deki, R'usya'daki uzak y.rUanndan yakala-
np tutsak edilen usta iiler getirildi; ama, daha ehrin
yaplmas bitmeden, Mo~oarn in srndaki baarlar metrius'un Yeni Taksila's!, ayn ad tayan eski ehrin
btn bu giriimleri gereksiz kld.
Kubilay Han (saltanat: 1260-1'295) zamannda Mo
~oarYangtze havzas ile gney Iny eridi de iinde olmak
zere btn in toplumunu egemenlikleri altna aldlar.
Uzak Do~ yan-ktasnn ekimi, Mo~ol bakentinde de
hemen kendini duyurdu. 1264'te Kubilay Pekin'i yeniden
kurmaya giriti -daha nce Kuzey in 'i fetheden Kin hane-
dannn bakent olarak setii, in'in kuzeybat kesinde
332
bir ehirdi buras- 1267'de bakentini Karakurum 'dan Pe
kin 'e tad. Mo~ollarn bakentlerini burada kurmalan,
in mparatorluunun askeri fethinden daha kalc bir etki
yaratt. Onyedinci yzylda Manular Moollarn ayak izle
rinden yryerek in'in tamamn \.tethettikle;inde, in
evrensel devletini kurduklarnda, imparatorluk bakentinin
yerinin seilmesil}de tarih kendini tekrarlad. Manular,
in Setti-tesi in'i fethetmeye girimeden nce bakent
leri Mukden 'di; burada, Moollann ilk bakentleri Karaku
rum 'da yerlemi olduundan daha kkl bir ekilde yer-
lemilerdi. Ama, Manu nderleri Byk in Setti 'ni
amadan nce de yar inlilemilerdi; Mukden yalnzca
Manu hkmetinin de~il, ayn ~amanda in kltlnn de
merkeziydi. Yalnz, in 'in Manu fatihleri de Mo~ol Kubi-
lay'n verdii karar verdiler. Manularn ocuk kral un
ih'in (saltanat: 1644-1661) velileri onu mparator yapar-
ken Manu hkmet merkezini de Pekin 'e aktarddar. By-
lece Manularn "eitim merkezi" olan Mukden geri plana
dt.
evreden merkeze doru ilerleyiin bu rneklerine
karlk, bir metropol gc tarafndan kurulan evrensel dev-
letlerin bakentleri de merkezi bir konumdan hareketle,
politik bakmdan birletirilmi bir dnyann snrlanna dO
n yrr. Bu eilimin klasik rnei Hint evrensel devleti
nin tarihinde grlr; atalardan kalma yurtlar merkezdeki
verdii Magadha olan hanedanlar tarafndan kurulmu ve yeniden
kurulmutu bu devletin bakentleri. Maurya ve Gupta ha
nedanlar, eskiden Magadha'nn mahalli bakenti olan Pata
Hputra'da (sonradan ad Patna oldu) hkmet merkezlerini
kurmulard. Pataliputra Ganj ile Cumna'nn kavutuklar
yerde oldu~ iin Ganj havzasnn doal ynetim merke
ziydi; ama, bu yerin, pratik avantajlarna ve gelenekle pres
tijin, Pataliputra'nn nceliini konma ynnde ileyen
ilk byk gcne karn, Hint tarihinin birbirine paralel giden
bu iki blmnde de hkmet merkezi kuzeye doru kayd,
her iki durumda da kayma nedeni snrlann tesinden gelen
askeripolitik basklard.
Maurya lmparatorlu~ zayflayp viranlaan lke
1. . 200183 aralannda Baktriyal Yunan Prensi Demetrius
tarafndan zaptedHince, Demetrius eski Maurya bakentini
kendisinin Hinduku 'un Orta Asya tarafndaki eski ba
kenti Baktriya'ya (Belh) balayan Byk Kuzeybat Yolu'
nun daha ilerisindeki yeni bir yerde bakentini kurdu. De-
yaknlarndayd; buras, Maurya mparatorlUU kurulmaz-
dan nce mahalli bir Hint devletinin ~nti olan eski
Rawalpindi yaknlannda bir yerdi. GeilmeSi g bir yollar
kavann Hindistan tarafna hakim bir blgesindeydi;
buradan geen yolcunun nd5 nehri, Haybey Geici ve
Hinduku sradalanndan oluan engelleri ardarda gemesi
gerekiyordu. GanjCumna havzasn nci-kz havzasyla
birletirerek "Hinduku'u yok etmek" isteyen biri baken
tini doalolarak bu yrede kunnalyd. Ama, Grek sava
beyi Demetrios'un fiziksel corafyaya meydan okumak yo-
lundaki nc ve cretli giriimi kalc olamad. Baktriya 'da
ki Yunan Gc Maurya mparatorluunu fetheder etmez,
karde kavgalar yznden zayf dt ve Gebeler hem
Hindistan, hem de Hinduku 'un Orta Asya tarafndaki bl
gelerini istila ettiler; ama iki yzyllk politik alkantlar
ve deiimlerden sonra Hristiyanlk ann ilk ya da ikinci
yzylnda imparatorluk kuran Kuhanlardan 1. Kadphises,
Grek imparatorluk kurucusu Demetrios'un mrsz baar
sn tekrararl, onu iZleyenler de ayn ie devam ettiler;
bu yeni kurulmu politik birliin hkmet merkezi, balan
gta Demetrios'un setii yerin pek uzanda deildi.
Kulan mparatorluunun bakenti, Inds'le Hayber Ge
iti arasndaki Byk Kuzey-Bat Yolu stndeki Peavar'
da kuruldu.
Guptalar Maurya mparatoru~unu yeniden kurunca,
tarih bir kez daha kendini tekrarlarl? Kendilerinden nceki
ler gibi Guptalar da Hindistan') Pataliputra'dan ynettiler;
ama Gupta mparatorluu yklp mparator Hara tarafn
dan geici olarak restore edildiinde (saltanat, tS. 60647),
Hint evrensel devletinin bu son Hindu hkmrlar baken
tini Pataliputra'da deil, Delhi'nin zerinde, Yukar Jum
na'nn kysndakiStranesvara'da kurdu; bylece, Hint ta
rihinin daha nceki b1m~nde Avrasya steplerinden Gupta
mparatorluuna akan HUD ve Gurjara Gebe istiHiclarm
getii Ganj havzasnn ,kuzey-bat giriini korumu oldu.
SamerAkat evrensel devletinin b~kenti, imparator-
luk kurucusu UrNammu (saItanal: I.. 21132096) tara
fndan kurulan Ur ehri, merkezden da doru kayn bir
baka rneidir. Hkmet merkezi bir yzyldan fazla sre
Ur'da kald, ama -Ur-Nammu 'nun imparatorluunun y
klndan, Hamurabi (saItanat: I.. 17921750) tarafn
dan ksmi restorasyonundan ~onra- SmerAkat Dnya-
snn o ynde genilemesinin bir sonucu olarak kuzey-
batdaki Babil'e kayd. Pekin gibi Babil de zayflayan bir
uygarln topraklarnn kysna yaklaan bir barbar mahalli
devletinin bakenti olarak kurulmutu. Farkl bir balam
da(l), yeniden birlemi bir in 'in imparatorluk hkme
tinde Moollarn yerli miraslar olan Ming hanedannn
askeri deneyler yznden in 'in merkezindeki Nanking'
den, Kin ve Moollarn kulland, barbar ynetimintleki
in 'in corafi bakmdan garip bir yerde bulunan Pekin eh
nne bakenti tadklarna iaret etmitik.
Evrensel devletlerde bakentlerin izledii ortak
hareket kaplarn gozoen geirdikten sonra, bu ehirlerin,
imparatorlu~u kuranlarn hkmet merkezi olmalar d
nda oynadk1arl br rolleri inceleyebiliriz. Bir baken
tin en nemli karakteristik1eri hkmet merkeEi olarak
oynad~ rolden do~ar. nk bu genel ilevi yerine geti-
ren ehir kendi dnyasnn bir mikrokomozu"ve devlet
hayatnn btn grnmlerinin merkezi oda olur. Sur-
lar,btn ulus ve snflar temsil eden, btn dilleri ko-
nuan, btn dini ve felsefi inanlara bal kiileri ilerin-
de barndrr, kaplar ise, dnyann btn ynlerine doru
uzanan karayollarnaalr.
Inkalar imparatorluk bakenti Kuzko 'nun mahallelerini
imparatorluklarnn Tahuantinsuyu denilen drt blgesine
gre ayrmlard, Bu ayrm ilk nka olan Manko. Kapak
yapm, egemenlii altna ald vahilerin ehirde. do
duklar yere gre iskan edilmelerini, douda doanlarn
douda, batda doanlarn batda oturmalarn emretmi
ti, Bylece, ehrin ilk sakinleri ehir smrlar iindeki bir
emberde, yeni fethedilmi blgelerden gelenler de do
duklar eyaletlerin konumlarna uygun yerlerde oturuyor'
lard. Kuraka'lar, (vasallarn beyleri), bakente geldik-
lerinde oturmak iin birbirlerine yakn evler yaptrtyor
lard, ama hendi eyaletlerine yakm tarafa yerleiyorlard,
Bir efin eyaleti komusununkinin sandaysa, evini de
sa tarafta kurmas gerekiyordu; soldaysa sol tarafta,
arkadaysa arka tarafta 'ev yapyordu" Bu dzenlemenin
sonucu, ok sayda ve eitli habilelen'n ehirdeki evlerine
ve mahallelerine bahan bir kimsenin, bir aynaya ya da
kozmografik bir plana bahar gibi, ayn anda btn impa-
ratorluun yapsn grebil"mesiydi, (2)
Kuzko, bu bilinli plana gre kurulmu olmas ba
kmndan belki de benzersiz bir ehirdi, ama btn ba.
kentler de, gerek kendi sakinleri, gerek surlarn dar
snda oturan insanlar, gerekse lke snulannn dnda
oturan uluslarn gznde, ynettii dnyann gzle gr
lr zdr. Bu nedenle, istilac glerin birincil hedefi,
barbar srlerinin talan kaynag, yabanc zorb~larn me
ruluk arac olurlar. Yklm imparatorluklar yeniden ku-
ranlar, daglm imparatorluklan canlandranlar, impara
torluk hkmetinin eski merkezinin kaybolmam presti
jinden yararlanrlar. Bir taht gaspeden biri, kurbannn
eski bakentini elegeirince, eyere trmanp orada sk"
oturma iini kolaylam olur. rnein Pekin yerli in
hanedanlan tarafndan deil, dardan gelen barbar
Khitan tarafndan imparatorluk "hkmeti merkezi seit-
miti, ama hem Khitan 'n yerine gelen Kin, hem de Kin 'in-
yerine gelen Moollar in halknn barbar bir efendinin
komutlanot dinlemeye alkn olduklar bir bakenti
ellerinde bulundurmakla, in 'de egemenlik srdrmeyi ko-
aylatrdlar. in tarihinin daha sonraki bir blmnde
de, barbar Manularn imparatorluk ehrini barbarlardan
deil de, in 'in yerli hanedanlarndan olan Ming hanedann
dan almalar, bu gasp olayn kolaylatrm olmaldr.
Bir imparatorluk bakentinin prestiji, banda durdu-
u imparatorluun kp Ykmasndan sonra da devam
edebilir. Ortaan Bat Dnyasnda Alman ulusunun "Ro-
ma mparatorlan", Roma ykntlann ziyaret edip orada
333
 '. i \

334

tl
 Fransz mparatoru: Napaleon merkezi Fransa'da olan yeni bir imparatorlukla
Kutsal Roma mparatorlUU 'nun yerine gemek istedi. Bin yllk kurumu soyduktan
baka, ta giyme geleneini de tersine evirerek Papa VII. Pius'u Paris'e srd. orada.
1804 'de kendisine ta giydirtti.

Papa'nn elinden ta giymedike, erguvan renkli giyimlerini duygudalk yaratt.

merulatracak kusursuz nvana kavuamyorlard. G Bir evrensel devletin bakenti. her eyden nce, ya-
leri Alplerin kureyindeki babadan kalma blgelerden gelen banc kltrlerin ve dinlerin erime potasdr; bu kltrlere

Alman prensieri iin bu talya seferi her zaman pahal ve ve dinlere bal insanlar ehrin gerek kozmopolit nfusu,
tehlikeli. stelik bazan verimsiz ve onur knc oluyordu. gerekse ulatrma sisteminin d~m noktas olarak rol sa-
Ama gene de l Roma'nn glgesinin prestiji o kadar b yesinde bu kltrleri ve dinleri zenginletirme ve yayma
ykt ki bu pervane-krallar bu uurda Almanya'nn kann bakmndan sunduu esiz imkanlar yznden buralara ge

ye cann bile feda edebiliyorlard; geri Almanya 'nn orta
aL! krall sonunda bu Romallk kaprisi yznden batt,
ama Napoleon 'un daha sonraki deneyleri de, ortaan bu
Batl mparatorlarnn. eski imparatorluk ehrinin akld
kudretine kiisel sayg sunmamakla ne gibi glklerie
karlaabileceklerini gsterir. Napoleon 'un yanlgs. Kutsal
Roma mparatorluu yerine geecek bir imparatorluun
tacn giymesine yardmc olmak zere Papa 'y Roma 'dan
Paris'e artmas oldu. Bylece, Roma'ya zorbalk ederek,
patriine saygszlk yaparak, kendi politik gcn saydra
mad. tersine, saygde~er kurbannn aresizliine herkeste
Iirler. Evrensel devletlerin bakentleri bu ilevleri dolay
syla gelecekle kalc bir ba kurarlar, balca tarihi nemleri
de burada yatar. Bu gerein iki klasik rnei Roma ile
Istanbul 'dur. Her ikisi de kudretli birer irnparatorlu~un y-
netim merkeZiydi, ama ikisi de lmszlklerini bundan
deil. ileri Hristiyan dininin yayld bir merkez olmakla
kazandlar. Roma'nn politik gc on alt yzyldr yok, ama
ehir hala. iki Resul. Petrus ile Pavlus'un neredeyse iki bin
yl nce Roma'da alm ve lm olmalar nedeniyle.
dnya apnda bir etkiye sahip. Istanbul'a gelince ....of'tUn
dini misyonu da daha doduu gnden belliydi; nk Pet

335
336
rograd' nasl Byk Petro kurduysa, bu ehri de Konstan
tin, jeopolitik oldu~u kadar manevi bir amala kunnutu.
Putperest ncs Septimius Severus'un Bizantion'a fkesi
yznden yerle bir etti~i bir alanda yeni bakentini kuran
ilk HLristiyan mparator bu ehrin temelini atyordu. Bugn
hala grlyor ki, onu yeni bakentini bu yere kunnaya
iten stn nitelikli co~rafi konum kalc bir neme sahip
olmutur. ehrin kuruluunu izleyen on alt yzyl boyun makszn kurulup yaayabilecek bir evrensel devleti dn
ca Istanbul, srasyla Roma mparatorluunda,Dou Roma
mparatorluunda ve Osmanl mparatorluunda imparator-
luk bakenti olma politik nceliini kazand. kaybetti, iki
kere de yeniden kazand.
37 Kamu hizmetleri
Evrensel devletlerin kurumlarn gzden geirirken
imdiye kadar btn bu eit devletlerin zellikleri arasn
da olan imparatorluk kurulularnn rneklerini grdk,
nk bir dil ya da ulatrma sistemi ya da bir bakenti ol-
mek imkanszdr. Buna karlk, imparatorluun kamu hiz-
metleri, deiik evrensel devletlerde, en ilkelinden en geli
kinine kadar eitli gelime derecelerine gre farklilklar
gsteren bir kurumdur. rnein. Akaman devletinde
kamu hizmetleri her zaman ilkel bir dzeyde kald. En
nemli temsilcileri. imparatorluk valilerinin karargahlann-

*** da oturan, ama satraplardan ba~msz olup merkezi hk

BAKENTLER
245, 246 Bakentlerin ne-
mi imparatorluk unutulup git-
tikten ok sonralara kadar sre-
giden bir durumdur. Roma 'nn
Yedi Tepesi unululduktan son-
ra ehir Yedi Kilise 'siye hatr
lannt!. Sada: Onbeinci yz-
yldan Istanbul resminde de
Ayasofya'nn byk kubbesi
baka btn binalar glgede
brakyor_

337
mete do~rudan do~nya rapor veren imparatorluk k~itip lik tanyarak onu kendilerinden olmaya ikna edebilirlerdi.
leriydi. kinci bir denetleme kademesi olarak, satrapiar, Bu pazarlk, gelecekte de rnek olacak bir uygulama balan
"mparatorun Gz" denilen gezici mfettiler tarafndan gc oldu ve 1631 'e kadar, in 'in geleneksel brokratik
da gzlenirdi.(1) Bu ynetimsel denetimin birbirinden ayr ynetim sistemi Manu mparatorluunda resmen benim-
iplerini bir arada tutacak ve ynlendirecek bir merkezi sendi. Manularn Byk Sed ii in 'i istila ve fethetme-
otorite ihtiyacnn yetkisi geniletildi, "hazaraptis", ya da lerinin bitimine kadar, iki kuaktr ar ar sregelen in-
"Chiliarch" denilen, imparatorluk katibi, ya da devlet na- liIene sreci onlar yeni uynklarna hem allm, hem de
zr makam yaratld, kalabalk bir ynetici ve yazc grubu saygdeer grnen bir ynetim biimine kavuturdu. Zaten
da emrine verildi. Akamanlarn kamu hizmetleri hibir in 'in yerli Bilginsoylu sekinleri de Manular bu nedenle
zaman bu grece basit aamann ilerisine gemedi, oysa in 'e davet etmilerdi, nk bu kltrl snflar bu sralar
Osmanl mparatorluu kendi ynetim ihtiyalarn kar da Ming hkmetini ykmakta olan ve bir eit haydut
lamak zere, sadece etkili bir profesyonel korporasyon r~jimi .kurma eilimi gsteren isyanc soydalarnn emrine
(lonca) olmakla kalmayp ayn zamanda dini bir mezhebin girmektense, alacaklarna inanyorard. Bylece Manu-
dnyevi ede~eri olan bir kamu hizmeti kesimi yaratt. larn bilinli inlileme politikas, daha balangtan bu

Varolan bir evrensel devleti birdenbire bir darbeyle imparatorluu elde etmelerini de salad.
fetheden barbar bir imparatorluk kurucusu, genellikle mparatorluk kurucular arasnda Manular, Emevi
devletin kamu hizmetlerini olduu gibi kabul etmek du- Araplar yanlar-sra getirdikleri yerli kltr ve kurumsal
rumunda kalr; rnein, Yakn Dou'daki eski Roma ve miras ktl bakmndan belki de birer istisnaydlar. Evren-
eski Sasani blgelerini ele geiren Emeviler bu topraklann sel devletleri kuranlarn ou bu eyere daha iyi donanm
ynetimini zaten orada bulunan Hristiyan ve Zerdt bir ekilde kp otUnTIU, bir imparatorluu ynetmek gibi
devlet memurlarna braktlar. Devlet kay.tlarnda kullan allmadk ve zorlu bir ile yz yze gelince. doal olarak

lacak resmi dil olarak Arapa, Greke, Kpti ve Pehlevi kendi imparatorluk-ncesi miraslarn mmkn olan lde
dillerinin yerine kondu, ama Araplar ynetimin kendisini kulanmaya ynelmilerdi. rne~in, Rus ve Roma mpara
devralmaya kalkmadlar. Daha sonra, Abbasi rejiminde torluklarnda, daha nceki a~ardan kalma bir aristokrasi

slamatrma sreci ile Halifeli~in her. snf ve meslekten imparatorluu kuranlar tarafndan genel bir ynetim yap

halknn byk ounluu Mslman oldu, ama gene de, snn malzemesi olarak kullanlmt. Gegelelim, bu zde

slamiyet'i kabul etmemi Hristiyan aznlk kalnts, say politikalara yol aan gerekeler bir hayli farklyd. Byk
,
syla orantlSl olamayacak nemde. ,bir ii kamu hizmetlerin- Petro, eski tarzda yetimi Moskova soylularnn, ok say
de grmeye devam etti. Geri, bu durumda oldu~u gibi, da ihtiya duyduu, ada Bat slubunda yetimi, kl-
bazan ~oullar genel hareket izgilerini belirler, ama bazan trl, etkili ve alkan yneticiler haline gelmeye zorlam
da devleti ele geiren barbar bir ~unmu deitirebilir ve t; oysa Augustus, politik tecrbesi olan Roma senato dze-

kendi yerli gelene~inden gelen baz deerli geleri ona kata- nini, kendi yeni diktatrlk rejimi ile ihtiyatla dzenlenen
bilir. in 'de Manu mparatorluu'nun kurulmas ok ani bir ortakla soktu. Bunun nedeni onlarn uzmanlna duy-
olmamt, onun iin Manularla yerli in ynetici kuru- duU ihtiyatan ok, eski ynetici snfn tredi Sezariara
munun karlkl ilikileri Araplarla uynklan arasnda ol kar dmanlnn yattnlmas ve ibirliklerinin salan'
du u ndan daha yumuak bir ekilde uzlatrlabildi. mas gereiydi.

Manularn 1644'de duvar aarak in'i zaptetme-
lerinden yarm yzyl nce, eski klana dayal feodal yn.~
temlerinin yerine, Byk Seddin dnda durmadan kazan-
dklm eyalet ya da "sancak"larn in 'den esinlenmi bir
ynetim sistemi gemiti. Manular bu yeni elde edilmi
blgelerin ynetimi iin inli bilgin-serOer kullanmaya ba
ladlar. Ama, Osmanl Padiabnm enderun kullarn bir
reym halinde andran bu klelerden oluma kamu hiZmet-
leri hibir zaman tam olgunlua eriemedi. mparatorluu
kuranlar, ok gemeden, inli kamu hizmetlilerini zgr
insanlar olarak Manu hizmetine almann ve onlara yerli
in rejiminde gelenekselolarak tannan staty geri verme-
nin yararn ve hatta zorunluunu kavradlar. Bu belirle-
yici politika deiikliiie yol aan olay, gl Ming komu-
tan Li Yung-fang'n Manu tarafna gemesiydi; Li,
Manular iin ylesine gl bir mttefikti ki, ancak eit-
Augustus ile Byk Petro'nun karsna kan bu
elikilisorunlar bir imparatorluk halknn imparatorluk
ncesi aristokrasisiyle baa kmak zqrunda kalan her ev-
rensel devlet mimanmn ister istemez karlat bir ikile-
min birer ucudur. Aristokrasi yetenekli, tecriibeliyse.
kendisine bir di ktatr emrinde sevimsiz bir hizmetkarlk
dnda ak kap brakmayan byle bir talih deiikligin
den honut kalmayacaktr. nk bu durumda, kendi poli.
tik egemenlii zamannda gelitirdii yneticilik yeteneini,
bu sefer bir bakasnn hizmetinde kullanmak zorunda kala-
caktr. te yandan, aristokrasi yumuak balysa, bu sefer
de onun hizmetinden yararlanmak isteyen diktatr kullan-
maya niyet ettii aletin krlne sinirlenecektir. Byk
Petro 'nun Moskova soylurmm Bat tarznda yneticilere
dntrme abas iki kuak boyunca srdrldkten son-
ra, Petro 'nun imparatorluk hkmeti bundan hayr gelmez

338
diye bu ii brakt. I.S. 1762'de aileden soylu olanlara kamu fatihin anszn brokratik bir ynetimi zorla kabul ettir-
bizmetlerinden artl ba~klk verildi. te yandan, Petro' mesi bamszlklarnn elden gjtti~i en kesin biimde vur
nun boyarlarn ie ko ma iste~inin tersine, senatrlerini guluyordu. Uyandrd~ geni muhalefete karn ih
bandan savmaya alan Augustus, onlan Msr ynetimi Hwang-TI radikal politikasnda herhangi bir de~iiklik yap-
ne kartrmamakIa yetinmek zorundayd. (Msr' kendisi, maya yanamad. Btn emniyet spaplann byle sorum-
ahsen fethetmiti ve bu eyaletin gelirleri o kadar byk, suzca kapatnca da, lmnden bir yl sonra ortaya kan,

ylesine etkili bir ekilde hkmetin denetimindeydi ki, isyanc halk nderi Han Liu P 'ang tarafndan kendi hane
hibir Roma imparatoru bunun banda bir Roma senat- daninn yok edilmesiyle sonulanan patlamay davet etmi
r grmeye dayanamazd).
Ancak yzyd sonra, Augus oldu.
tus'un varisi Gallienus (saltanat: 260-68) senatr snfn ih Hwang.ti uyruklarna yabanc bir brokrasiyi
sistematik bir ekilde kamusal sorumluluk ve iktidar yerle- tepeden inme bir biimde kabul ettirme giriiminde hak et
rinden uzakatrmaya kalkabildi; o zama: bile bu sre ti~i bir yenilgiye u~rad, arna Augustus ile Han Liu p'ang,
ancak yarm yzylda tamamlanabildi. yaratlmasndan kendi sorumlu olduklar yklm, da~lm
mparatorluk-ncesi aristokras, imparatorlu~u kuran- bir dnyada $Omn1an zmeyi baaracak yeni. bir kamu biz
lann kendi genel ilerini baarmak iin getirdikleri balca meti olutunnakta dikkatli, devlet adamna yakr bir poli-
ynetici snft!, ama tek deildir Amerika'daki spanyol tika izleyerek baary. hak ettiler. Helen burjuvas ile in
mparatorlu~, idare edilmez conquistadore1an ekip evi kylsnn kurdu~ ynetim sistemleri belki de dnyann

rebilmek iin orta snftan avukatlarn mesleki ustalklanna grm olduu en baanh dnyev kurumlard; gene de,
bavurmak zonnda kalmt; Hindistan 'daki Britanyal eletirel bir gzlemci, bunlarn meziyetierini de mrleri
imparatorluk kurucular ise ancak ngiltere'den ithal edilen kadar eitsi olduunu grecektir. Augustus tarafndan ku-
noui homines (yeni insanlar) ile ykk dkk Mughal Racal rulduktan sonra yedinci yzylda parampara olan Roma'
~n profesyonel bir kamu hizmetiyle yeniden kurabildiler. nn imparatorluk ynetim sistemi kendisinden 1S0 yl n
Ancak, bu bakmdan, btn imparatorluk kuruculan ara- ce kurulan, hi de~ilse bir sreklilik izgisi gstererek 1911 'e
snda en korkun --sonradan, en lmcl oldu~u da meyda- kadar devam eden Han sisteminin dengi deildi.
na kt- ekilde donanm olan ih Hwangti idi, Roma mparatorluu'nu n kamu hizmetlerinin kusum
'in (Ts'in) bu son kral ve in evrensel devletinin ilk eski cumhuriyetin senato aristokrasisi ile yeni imparator-
yneticisine yenik den alt Rakip Devlet geleneksel reodal luun diktatrlnn, AugustQ,~ uzlatrmasnn maskele-
u rejimi altnda yaamaya devam ederken, 'in (Ts'in) dii ama iyiletiremedii uyumsuzluunu yanstmasyd.

devletinde feodalizm ang Lordunun devrimci tahtna k Roma imparatorluk kamu hizmetinde birbirinden kesinlik
masndan aa yukar bir yzyl nce tamamland. ang le ayr iki hiyerari ve birbirini danda brakn iki kariyer
Lordu, yok ettii aristokrasinin yerine profesyonel bir b vard; bunlara gre senatrln kamu hizmetlisi ile valye

rakrasiyi geirdi. Bu radikal idari yeniden~rgtlenmenin snfndan kamu hizmetlileri apayn yollardan Hediyorlard.
sonucunda ikt.idann krallk hkmeti eFnde toplanmas Sorunu zndeki ayrlk, imdi gnn oldu~umuz gibi,
'in (Ts 'in) devletinin bundan sonra gitgide glenmesine nc yzylda, her zaman kamu yaranna olacak bir uyum
yol Sonunda, ih Hwang-ti n'in komu devletlerini
at. salanarak deil, senato dzeninin btn ynetimsel sorum
ykt, L. 230-221 arasnda in evrensel devletini kurdu. luluk gerektiren yerlerden uzaklatnlmas sonucunda gide-
Ne var ki, bu dramatik zaferin nedeni, ayn zamanda, ilk rildi. Ama senatrlerin bylece elenmesi valye rakipleri-
mparator'un lmnden sonra 'in (Ts 'in) hanedannn ne imparatorluk kamu hizmetlerinin tekelini vermi olmad.
talihinin gene dramatik bir ekilde ters dnmesinin de ne nk bu zamana kadar mahalli zerk hkmetler tamamen
deni oldu. Devrimci dnceli imparator, imparatorluu ka rd i"in, imparatorluk kamu hizmetlerinin elindeki
zanan kuvvetle imparatorlu~u srdrmeye kalkmak gibi iler adamakll kabannt; Diocietian, orduda oldu~u gibi
lmcl bir yanl yapt, oysa bu aracn bu koullara uygun kamu hizmetlerinde de kadrolan kalabalklatrmak zorun-
oimad~ ok akt. Alt rakip devleti yenmek ve ilhak da kald. Dioc1etian-sonrasl dnemde, snflar arasnda ay-
etmekle yetinmeyen ih Hwang-Ti kral aileleriyle birlikte rmgzetilmeksizin, gerekli eitim dzeyine ulam her
feodal aristokrasiyi de srd, onlarn ynetimini kendi 'in Roma yurttann hizmete girmesi mmkn oldu. Bu nok-
(Ts'in) Krall'ndan yabanc brokratlarn eline verdi. Bu tada, Han imparatorluk kamu hizmetleriyle yaplacak bir
hareket, kurbanJarnn kaldramayaca~ bir eydi. Yz yl karlatrma retici olur. Augustus Ban dneminde
nce 'in (Ts'in)'de bile toplum, aristokrasinin in 'in ba kurulduktan tam yzyl sonra Roma Imparatorlu~unda
ka blgelerine gre ok daha gsz odu~u grece, ilkel yetene~e gre i verilmeye balanmt; oysa Han Impara-
bir toplum omasayd, ang Lordu 'nun devrimci brokrat- torlu~unda, Han Liu P'ang kendisi, I.. 202'de dzeni
latrma politikas baarszl~a urayabilirdi ama, bu ok yeniden kurduktan alt yl sonra, I.. 196'da, bu gelene~i
daha ileri derecede uygar in devletlerinin halklarna bir kunnutu. O yl yaynland~ bir fennanla blgesel kamu

339
i ;::::::>'

yeni politik rejime uygulanabileceini anlatmalaryd.

ih Hwangti gemiin ansn inemeye kalkm
t; ondan daha incelikle davranabilen Han hkmdarlar bu

gemii arptmay baardlar. Han hanedam srasnda yay-

gnlk kazancin Konfuyus retisi yorumu devrimin en

kalc sonularndan biri oldu. Merkezi devlet lks bilgin

snfnn, Konfuyus okuluna bal olanlarn lks haline

yetkililerine kamu hizmeti adaylanm -yeteneklerine gre

semelerini ve merkezi hkmet memurlar tarafndan
snanmak zere bakente gndermelerini bildirdi.

Han Liu P'ang'n varislerinden Han Wuti (saltanat:

1.0. 140-86) adaylardan beklenen yetenein KonfUys
yasasnn klasik edebiyat slubunu taklit etmek ve KonfU-
ys felsefesini gnn KonfUys okumularn doyuracak
biimde yorumlamak oldu~una karar verince, in 'in bu
yeni kamu hizmetleri kesin biimini alm oldu. Han tm
paratorlarnn usta ynetimleri altnda, Chou ann eski
feodal dzeninden Han a 'nn yeni brokratik dzenine
gei -1n (Ts'in dneminin domadan len devrimci id
deti dnda) ylesine yumuak bir ekilde gerekletirildi
ki, yava yava, eski adlar yeni anlam, eski ~retiler yeni
yorumlar kazand. '

Han imparatorlarnn ok nemli, o zamana kada.r uzla

mam bir snfa, cn tzu 'ya kar gttkleri politika ile feo-
dalizmin kaldrlmas mmkn oldu. Aristokrasi, ih
Hwang-ti'nin devrimci tedbirleriyle helen hemen yok edil-
mi, ama onlarn lkleri ve politik grleri yeni bir sn

fa, merkezilemi imparatorluun bilgin ve memurlarna

gemiti. ~u zamandan sonra cn tzu snrl sayda klan-

larn yeliiyle sekinleen babadan kalma bir aristokrasi

olmaktan karld. Devrim, eski aristokrasinin toprak ve

klan temelini geri 'dnlmemeces;ne ykmt. Eski aris-
tokratik ailelerin ounu da iine alan cn tzu eitimle,
ve yalnz eitimle halk kitlesinden ayrlan bir snf hane
geldi... Eski terimlerin anlam bile belirsizleti. cn tzu
eskiden bir lordun olu, soylu bir klann yesi demekti.
Yeni rejimde, giderek, modern lngilizce'de "Gentleman"
(centilmen) kelimesine yakn bir anlam kazand; yani, ki
bar eitim grm biri.
Sonraki Han lmparatorlar eitim grm yeni sn
f aka tuttular. Kendileri kyl kkenliydiler, tahta

iddialarn destekleyecek tanrsal ya da kanlarnn soylu-

PROFESYONEL YONETIM luuyla ilgili bir iz yoktu. Onun iin de yeni imparatorla-
247, 248, 249 Kadrolanm ge- rn kendi iktidarlarnn meruluunu kantlayacak yeni bir
nel snavlarla besleyen in kamu ilke bulmalar! gerekiyordu. Kanlarnn soylu olduunu ya
hizmetleri imparatorluk ynetim da tanrsalbklarn iddia edemezlerdi; 'jn~n dayand
sistemleri iinde en uzun mr, kaba kutlUetin iki yan keskin bir kl olduu anlalmt.
en etkili rnektir. Han, Ming, Han lmparatorlarnn byk baars, feodalizmi sonuna
Manu ~emurlan 1700 yl >rey- kadar savunan okulu, merkeziletiritmidevletin hizmetine
le kamu hizmeti grdler, sistem komak oldu... stn' baarlar, feodal a kiiselolarak
2000 yl >rd_ tanyan bu yeni bilgin snfna, Konfuyus retilerinin

340
geldi. Bundan sonra, eski feodalizmi savunan snf. bilginler
snf. ayrlk hareketlere her zaman kar ktJ3)

t.. ikinci yzydda bylece ustalkla Konfuyus oku

lunun Han imparatorluk rejimine ortakla alnmas, kuru
tunun kendi bak asndan gerek entellekte, gerekse
politik farkllgnn muazzamlg bakmndan, Konfuyus'un
kendisini de berhalde derin bir hayrete drrd. Yan bar
bar halklarn ve kltrlerinin in evrensel devletinde btn-
lemesi, bunun ardndan 'il dneminde bilgimer gelene-
g.de meydana gelen iddetli kopu, Konfuyus'un felse-
fesini birtakm garip battl inanlarn erime potas! haline
getirmiti. Han rejiminin daha sonraki yzylllarnda Kon-
fuyus okulu bu halk inanlarnn ounu att; o zaman da
agn balca aykn felsefesi, Taoizm, balkn yaygn dini
baline geldi. Ama sonradan edindii kupkuru ve ukalaca
biiminde bile Konfuyusuluk Han imparatorluk brok
rasisi arasnda ortak bir meslek ahlak yaratmay baara
biliyordu. Han kamu hizmetlilerinin Romal karlklarnda
bu ortak geleneksel ahlak ba eksikti; evrensel devletlerinin
kn izleyen fetret dnemleri srasnda bu iki resmi ku-
ruluun yelerinin talihleri arasndaki farkhhkta phesiz bu
da bir roloynamt.
Han ve Roma imparatorluklar muhteem kamu hiz-'
metlerini kendi toplumsal ve kltrel miraslarndan- kanr
ken, Rusya 'da Byk Petro ve onun varisleri, Moskova soy-
lularnn bir ie yaramayaca anlaldktan sonra Impara
torluklarn Batddatrmak zere bir ynetim aygt kurma
ya giritiklerinde, nce Bat kunmlarn kopya ettiler ve
hatta Bat'dan gelme personel bile kullanddar. Petro'nun
ada bir Bat modeline gre kurduu kabine sekreterlii
makam, Batlaan Moskova otokratna, Akamenya impara-
toronun Hazarapatis'den ve Roma imparatorunun praetaria
prefekt'inden saglad hizmeti salad. Petro 'nun 1711'de
kurduu ve geni yetkilerle donatt senato ile 1717-18'de
kurulan ynetim kolejleri' de Bat hkmetlerinin ada
~tlenme biimlerinden esinleniyordu. Bu kolejIerin ou
Rus bakardar ve yabanc bakan yardrnclaryla ie bala
yarak Ruslara Bat'nn yeni ynetim yntemlerini rettHer .
hveli sava tutsaklan burada retmenlie zorland, Rus
yal raklar'da Prusya egitimi grmek zere Konigsberg'e
gnderildi. 1722'de, hem kolejler. hem de senato zerinde
"kraln g2ii." olmak zere yeni bir makam kuruldu.
Imparatorluk kamu hizmetlerinin bilinli olarak ya-
banc bir modele gre kurulduu durumlarda personel
yetitinnek iin zel dzenlemelerin gerei tabii son derece

aktU'. te yandan, imparatorluk kamu hizmetlerinin sa

lanmas gereken btn eit eit konurmarda bu ihtiya

belli derecelerde kendini duyurur. nk hem bir evrensel

devletin yaps byle bir ihtiyac dourur, hem de evrensel
devletin iinde dodUU olaan koular byle bir kurumu
gerektirir. Bu tip.te genel bir politik birlik, skntlar dne-
341

GRt:VLILER
250-255 Osmanl Imparatorlu~u'nun alt memuru:
Hepsi de ocukken kleletirilni, zelokullarda dev-
1et ynetimi iin yetitirilmi eski Hristiyanlar'dr.
(Onyedinci yzyldan bir Ingiliz kitabndan gravlirler_J
342
mini en yksek noktaya vardran mahalli devletler kavgas
nn iinden, biraz ani bir ekilde do~ar. Bu anakranik dev-
letlerin sorunlar, deneyleri, kurumlar, sonunda yerlerini
alan devletin ihtiyalarna tam olarak cevap verebilecek ni
telikte deildir. Yeni yaratlm bir evrensel devlet hemen
hemen her zaman ihtiyalmnm ounu kendisi karlamak
zorunda kalr, hem de karlamakta acele etmelidir nk
ana grevi, zlmenin eiine gelmi kkn bir toplumun
sorunlarna bir an nce zm getirmektir. Deneylerle
renme lksne kendini braknaz nk vakti yoktur, yeni
hkmet tipinde i grecek yeni ynetici tipini bir yolunu
bulup e~iterek buhran sona erdinnelidir.
nka, Pers, Osmanl ve Roma mparatorluklannda
hkmdarn kiisel saraynn ~izmetkarlar hem imparator-
luk hkmeti arknn tomavidas, hem de makinay 7let
mesi beklenen yneticilerin yetitirildi~i okuldu. lk
rnekte, e~itim sistemi imparatorluk saraynn iinde kurul
mutu, soylu ve ileri gelenlerin ailelerinden alnan genler
de ynetim sanatnda e~jtim gryorlard. Osmanl, rnein
de ll. Fatih Sultan Mehmet (saltanat: 1451 - 1481) ilk
sistemi genileterek Hristiyan kleleri de ynetim kadrosu-
na ald. Bunlarn arasnda, Padiah 'n Ortodoks Hristiyan
uyruklarndan devirilen "penik o~lanlan"nn yan sra
sava tutsaklar, dnmeler de vard. Bunlar bir kle snf
olarak Osmanl imparatorluu ynetim hizmetinin kadro-
larn dolduracaklard. Bu Sekin kapkullan bir yzyl
boyunca hi bozulmadlar; onaltnc yzyln sonunda, m
paratorluun zgr Mslman uynklan da hizmetin askeri
dalna girmeyi baardktan sonra bile, devirn~leri "art
landrmak " iin yaratlan eitim kurumlar ondokuzuncu
yzyla kadar devletin sivil grevlerine personel yetitirme
tekelini 9.irdrdiller. Ondokuzuncu yzylda, ynetimi Bat
llatnna yolunda ilk resmi giriim balatld_
Osmanl padiahlar kiisel kapkuHarn bilinli ola-
rak geniletip byyen imparatorluun hkmetinin arac
. haline getirirken, Osmanl imparatorluk halk olan zgr
Osmanllar da ynetimden uzaklatrdlar_ Romallar Roma
cumhUriyet rejiminin iflasnn yaratt ynetim buhrann
da Caesar'n saray hizmetkatlann benzeri bir yolda kullan-
mak durumupda kalnca, dnya hkmeti grevinde impa-
ratorluun zgr yurttalarnn roln nce snrlamaya,
sona da azaltmaya gittiler.
Augustus, Princeps hizmetindeki en erefli, en ar
sorumluluk isteyen grevleri senato dzeninin yelerine
ayrmt; bundan baka, "diyarki" adn koyduu siste-
minde, baz eyaletlerin ynetiminin tekelini de senatoya b
rakmt. mparatorluun hibir zgr yurtta nemli im-
paratorluk eyaletlerinin yneticiliine ya da lejyonlarm
komutanh~na atanamyordu; daha sonralan, sena~o yeleri-
nin bu yksek grevlere atannas nlenince, onlann yerini
valye snf doldurdu. Princeps ~n ilk gnlerinde zgr
yurttalan Roma Imparatorlu~undaki mstahkem mevki-
leri merkezi hkmetti ve burada, Sezar 'n sarayndaki be
idari makam --ab epistulis, a rationibus, a libellis a eogni-
tionibus ve a studs- sonradan imparatorluun bakanlk
lan haline gelmiti. Claudius'un, Neron'un azatl bakanlar
Dm olaanst iktidara sahip olmasnn" yol at skandal,
Flavius ve onu izleyen imparatorlar zamannda bu kilit
grevlerin birbiri ardsra azatllann ellerinden valye sn
f yelerine gemesiyle sonuland. valyeler de i yetene-
ii bakmndan mparator klelerinin dengiydiler ve bunlar,
teki zgr-domu Roma yurttalarn gcendirmeksizin
merkezi ynetirnde kullanlabilirlerdi.
Bylece Prineeps zamannda Roma kamu hizmetleri
tarihinde valyeler her aa dzeyde klelere. hem de
senato aristoktasisine kar nem kazandlar. valyeler
resmi grevlerini etkili ve drst bir biimde yerine getir-
mekle rakiplerine kar bu zaferi kazandlar; cumhuriyet
rejiminin son iki yzyl da ordu anlamalarn, ortak ift-
ilii ve tefecilii kullanarak vahi yntemlerle servet ve
iktidar kazanm bir snfn bylece kendini balatma
Kumpanyas, sonra da Britanya Kraliyet hizmetinde drt

be kuak boyunca sicilleri Roma'nn valye kamu grev-

lilerininkiyle karlatrlabilecek ekilde hizmet gren
Britanyal Hindistan kamu hizmetlileri de, Roma'daki ben-
zerleri kadar umut vermekten uzak bir insan malzemesinden
tremilerdi.
Britanya Hindistan kamu hizmetlilednin atalar da
ticaretle ilgiliydiler. Amac ticari kazan salamak olan zel
bir ticaret rgtnn memurlar olarak ortaya kmlard
yurtlarndan uzak, elverisiz bir iklimde byle bir ie gir.
meyi kabul etmelerinin balca nedenlerinden biri de bir
kenarda kendileri adna para yapma imkanyd. Maghal
Racal~nn yklmas Dou Hindistan Kumpanyasn bir-
denbire ticari bir irketten Mughallarn en byk ve verimli
vans devletinin hkmdar haline getiriverdi. O zaman.
Kumpanya'nn memurlan byle bir ekilde ellerine gei
veren siyasi iktidar kullanarak yasa d byk karlar yap-
maktan kendilerini alamadlar. Roma 'nn valyelerinde 01-
duWl gibi bu durumda da balang herhangi bir umu t vere-
meyecek kadar kt grnyordu; ama, her iki durumda da
saldrgan bir ete, alacak kadar ksa bir sre iinde.
amalar kiisel kazan olmayan ve muazzam bir siyasi rk-

tidar ktye kullanmakszn ekip evir~eyi bir eref me

selesi sayan kamu hizmetlileri haline geldi. Hindistan 'daki
Britanyal yneticilerin bu ekilde arnmasnn bir nedeni.

Do~u Hindistan Kumpanyas'nn memurlarn giritikleri

yeni siyasi grevlerde eitme kararydI. Bylece yaratlan
e~itim sistemi, o srada Britanya'nn kendi kamu hizmetlile-
rini yetitiren sistemden daha da stn oldu.
lmparatorluklarn kamu grevlil~rini devirme kaynak
re yntemleri stne incelememiz ne uygarlk-nces soylu-
larn, ne de imparatorluk saray hizmetkarlarnn bu i iin.
en iyi insani malzemeyi vermedi~ini gsteriyor. En fazla
PROFESYONEL BROKRASi
256 Dou Hindistan irketi'nin memuru, 1775. Britanya'nn Hin
distan'daki egemenlii irket'in kar amacyla balatt tieari bir giri-
im olarak dodu; sonradan Hindistan'n ynetimi rnek bir orta-snf
meslei oldu.

343
umut vaad eden devinne kayna, resmi olmayan bir ite
sorumJu ynetici olarak rakhk yapm bir orta snf gibi
grnyor; zellikle gnmzde hkmet ynetimi incel-
dike bu gerek daha belirgin bir biim alyor. Ulus.(ist
olmas bakmndan tarihi evrensel devletlerin ynetim sis-
temlerine bir dereceye kadar benzetilebilecek bir ada
brokratik sistem Avrupa Ekonomik Topluluu 'nunkidir.
Burada, topluluun ynetici personelini meslek sahibi orta
snfardan kurma politikas azar azar uygulanyor; nedeni,
ii, ya da akademik uzmanh kendi ulusal hkmetlerine
kar bamszlkla badatrabilen insanlarn uluslararas
bir birlie salad stnlkler oluyor.(4) Bu kaynaktan
gelen yneticilerin, Topluluk yesi uluslarn kamu hizmet-
lerinden alp getirilen memurlara gitgide tercih edilmesi
resmi ynetim arenasnn dndan devirilenlerin stn-
ln gstermektedir; Roma mparatorluu 'nun tarihinde
de yeni valye snf bylece aristokrasiyi, azatllan gerile-
terek ne kmt.
imdi, evrensel deyletlerin kurduklan imparatorluk
kamu hizmetlerinden. en fazla kimin yararlandn arat
nrsak, en byk nimetleri bu imparatorluklann barbar-
olmayan miras-devletleri tarafndan kazanldn grrz.
Amerika'daki spanya mparatorluu'nun yerine geen
cumhuriyetler; Petro'nun Rus mparatorluu 'nun yerine
geen Sovyetler Birlii; Britanya Hindistan Racalnn yeri-
ne geen Hindistan ve Pakistan devletleri; Han mparator
luu'nun yerine geen Yangtze havzasndaki ve in Dnya-
snn gney ky eridindeki yerli varis-devletler. Kurulmaya
alan bir varis-devlet, politik ya da kltrel dmanl
yznden, hkmet dengesini korumak iin eski imparator-
luk ynetiminin canl ynetim tekniini ve hatta profes-
yon~l personeli devralmamazlk etmez. Bunu yapmakla,
varis-devletler imparatorluu kuranlarn yapt gibi varolan
kurumlar ie yarar hale getirme yolunu izlemi olurlar.
Pr.ofesyonel kamu hizmetleri, bir yandan imparator-
luu yaratanlann ve onlarn yerine geenlerin ihtiyalanna
cevap verirken, bir yandan da bir kltr yaymak gibi daha
nemli bir grevi ye~ne getiriyor olabilirler. mparatorluk
kuran bir g tarafndan imparatorluun en uzak kelerine
gnderilen yneticiler temsil ettikleri uygarln misyoner-
leridir; baz evrensel devletlerin memurlar bu ilevi kavra
m ve bilinli bir ekilde uygulamlardu, nka evrensel
devletini kuranlar egemenliklerini And Uygarlnn tesin-
deki ilkel halklara yayarken zgl bir uygarlatnc grevle
ykml olduklann sanyorlard; "ieri" ya da "geri"
uyruklar zerinde btn fetih ve ynetim mekanizmalar
aslnda asimilasyon amacn giidyordu. Hindistan'daki
Britanyallar da ayn ekilde politik ve kltrel gelerinin
birbirinden aynlamayaca bir rolo oynadklannn bilincin-
deydiler; daha nceki bir blmde grdmz gibi ( 5 )
politik egemenliin arac olan dil Hindistan 'n kamu haya
tna ylesine yerlemiti ki Hindistan 'da da, Pakistan 'da da
344
hala politik ve kltrel iliki arac olarak yaamaktadr_Bat
Toplumunun -evrensel bir devlet olarak deil, birbirine
rakip bir mahalli ulusal devletler grubu olarak- Afrika 'da
ve baka yerlerde bir dizi kolani imparatorluklar kurmak
zere ie giritii olduka deiik kouarda da, "uygarik"
misyoneri olmann bilinci politikaclarn ve kolon i yneti-
cilerinin zihninde herhangi bir dnyevi politik amala ayn
dzeyde yer alyordu; Bat Toplumunun denizar impara-
torluklarnda yaayan yerliler zerindeki etkisinn bu yan,
bildiimiz gibi, tamamen politik olan etkilerinden daha
uzun zaman yaamtr.
Ama, imparatorluk kamu hizmetlerinden en fazla ya-
rarlananlar vansdevletler, ya da dnyevi uygarlklar deil,
kiliseler olmutur. Msr'n "Yeni mparatorluu" .
Thothmes'in Teb'deki Amon-Re barahibinin ynetimi al
tnda BtnMsr Kilisesi'ni kunnasn salamt; Sasani
mparatorluu Zerdt din rgtn, Roma mparator
luu Hristiyan Kilisesini rgiitlemiti. Ruhani piramit,
tepeden tabana kadar, dnyevi modelin zelliklerini kopya
ediyordu. Dorukta, Teb'in Amon-Re Barahibi Tebli Fira
vun'un bir eiydi; Zerdt Mobad, Sasani ehinahnn
benzeriydi; Papa ise, DioCetian..sonras Roma mparatorlan.
nn kopyasyd. Ama dnyevi ynetim, kiliseler iin, srf
rgtsel bir ereve salamaktan daha teye varan hizmet
lerde bulundu. Ayn zamanda dnya grlerini ve ahlak
anlaylarn etkilediler, baz durumlarda bu entelektel ve
ahlaki etkiler yalnz rnek ve taklit yoluyla deil, bir kii
liin dnyevi alemden nhani aleme toplumsal tercmesi
eklinde iletiliyordu.
. Bat 'da Katolik Kilisesinin gelimesinde hayati rol
oynayan tarihi kii Roma'nn dnyevi imparatorluk
kamu hizmetlerinden devirilmiti. Ambrosius (34097),
Gol 'de pretoria prefekti olarak mesleinin doruuna varm
bir devlet memurunun oluydu; gelecein Ermi Ambro-
sius'u da, iki Kuzey talya eyaleti olan Liguria ve Aemilia'
nn gen, umut vaad eden valisi olarak babaslOn izinden gi-
derken, 374'de, hayret ve fke iinde, rahat resmi iin
!ien alnp halkn da basksylt Milano Piskoposluuna atan
d. Senatr F1avius Magnus Aurelius Cossiodorus (490585)
i hayatn bir barbar sava beyinin emrinde Roma talya
sn ynetmek gibi nankr bir almaya harcad; dnyevi
kamu hizmetinden emekliye aynlnca resmi iinde edindi~i
gemie dnk edebi .bilgilii yaratc bir ekilde kuilan
may baarabiidi. Gey talya'daki kr malikanesinde
-Squillace yresindeki Vivarium-yeleri, Ermi Benedict'in
Monte Cassino'daki toplul~unu tarlalarda almaya tevik
eden ayn Tanra akyla klasikleri ve Kilise babalano kop.
ya etmek gibi eit derecede yorucu zihni almaya adayan
bir manastr kurdu. Byk Gregory'ye gelince (540-604),
o da Praefectus Urbi (ehir prefekti) olarak alt dn-
yevi kamu hizmetini terketti'kten sonra Roma 'daki babadan
kalma saraynda Cassiodons gibi bir manastr kurmak iste
257 Kamu hizmetlileri ile Tanr hizmetkarlar. Kendilerine rgtsel bir ereve ara
yan kiliseler imparatorluk kurumlarn bilinli olarak taklit ederler. Burada, Ortaa
Bat dnyasnn dini ve ~nyevi snflar karlkl hiyerariler halinde sralanyor: mpa
rator ve Papa, kral ve kardinal, kont ve bapiskopos, memur ve rahip.

Synesius ile Sidonius ise, kendilerine herhald~ tamamen

mi~ bylece, kendisi hi ummakszn ve istemeksizin, Pa uyumsuz gelen rollerini ok utanga bir ekilde kabullen-
palen byk yapc,ndan
biri olmutu. Bu byk diler. Gregory nasl sradan bir kei olmakta ekingen dav-
aydnen yannda daha ufak apta klar da gryoruz.
randysa, dekan, apokriser, Papa, ve hatta kendi manastn
iki tara soylusu olan Auvergne'li Gaius Sollius Modestus nn barahibi olmakta da o kadar gnszd. Bu be ruhani
Apollinaris Sidonius (1.S. 43,083) ve Kirene'li Synesius kariyerin ikinci ortak zelli~i, bu eski ileri gelenlerin, istek
(370-415), kendi krlk blgeleri aen genel felaketleri leri olsun olmasn, ynetici olarak edindikleri ustal~ ve
iinde kainca, yaratclkla ilgisi olmayan bir edebiyat deneyleri Kilise hizmetinde kullanmak zonnda kalmalany
zentisi hayatndan vazgetHer. Her ikisi de, mahalli nder d. nc olarak, bu yetilerini uygulamak iin dnyevi
Hein ykn, zntlerini ve tehlikelerini srtlanarak bu kii
hayatta bularn;<dklar frsatlar Kilisede buldular. Son ola-
sel meydan okumaya karlk verdiler; her ikisi de, mahalli rak da, manevi dzeydeki dehalaryla kendi ynetimsel
toplulue~n bapapaz olarak zorlu grevlerini en iyi ekilde
baarlann da glgede braktlar. Bylece, hizmet etmek
yerine getirebileceklerini grdler. zere' e~itim grdkleri evrensel devletin k bu Romal
Bu be kiinin kkenleri de, tarihleri de ok deeiik, kibarlar dnyevi iler yapmaktan alkoydu, arna onlar bu

ama aralarnda ortak olan drt ey vard. Belki Cassiodorus byk meydan okumaya tepki olarak Hristiyan Kilisesinin
dnda hepsi iin ruhani kaiyer istenmeyen bir eydi. hizmetine girdiler ve btn glerini yeni bir toplumsal d-
Ambrosius bapapaz atannca neye u~rad~n arnt, zenin yaratlmasna yardmc olmaya adadlar.

345
38 Evrensel devletlerin gelecegi olabilir mi?
Bu blmn daha nceki ksmlarnda gemiteki ev-
rensel devletlerin baz kurumsal ve baka trl zelliklerini
eLe aldk, bu eit politik birliklerden birok rneklere eil
dik. Balca rnei Rusya olan (1) bu imparatorluklardan
birka, bir uygarln, yani tek bir kltrel "dnya"nn
btn mahalli politik birliklerini tek bir rejim altnda bir-
letirmek gibi snrl bir ihtiras gerekletinnek anlamnda
evrenselolmulardr; ama grm olduumuz gibi impara-
torluklarn ou --rnein in, Roma ve Dou Roma im-
paratorluklar- yalnz bo snrl anlamda evrenselolmakla
birlikte, ayn zamanda egemenliklerinin gerekten dnya
apnda olduunu iddia etmiler ve uyruklar da onlann bu
iddialarn hakl grm tr.
Ne var ki, tarihi evrensel devletlerin hibiri kelimenin
gerek anlamnda evrenselolmamtr,halkn znel duygular
ne olursa olsun. Her iki trden saydmz evrensel devlet
rnekleri arasnda yalnz ikisi -in ve Rusya- bugn hala
yayorlar. Bu ikisi arasnda yalnz in kelimenin gerek
anlamyla evrenselolduunu iddia etmiti. Ama, in bile
dnyann imdiki politik yaps yznden geleneksel evren-
sellik iddiasndan vazgemek zorunda kald. in, teknolo
jik dzeyde gerekten dnya apnda, ama politik dzeyde
saylan gitgide artan resmen bamsz toprak paralarna
blnm bir toplumda yaamaya da kendini altrmaya
alt. (kinci Dnya Sava'ndan beri bu gezegen .stnde-
ki resmen bamsz devletlerin says iki kat artt.) Daha
politik terimlerle konumak gerekirse, imdi in -Sovyet-
ler Birli~i'nin de yapt~ gibi- evrensellik iddiasn dolayl
bir biime, in ve Rusya blgesel imparatorluklarnn
imdiki yneticilerinin retisine gre btiin dnya iin tek
doru iman olan bir ideolojinin politik taycs olma iddi-
asna dntryor_
Bu yeni in deneyi insana ilk bakta, son bebin yl
lk tarihte nekadar byk grnrse grnsn, evrensel dev
letin bir gelecei olmadn dndrebilir. Bu trden poli
tik birliklerin talihlerindeki en. byk ters dnlerden biri,
Roma mparatorluu'nun, beinci yzylda. egemenlik ala
nnm bat kesiminde, hibir zaman durdurolamayan z-
tyd. O zamandan beri Bat Hristiyanl hibir zaman
poLitik olarak yeniden birleemedi. Son beyz yl iinde
dnyann Batllatnlmas bir;>k ayn, rakip mahalli Bat
devletinin eseri oldu. Bunlarn birbirleriyle rekabetleri Bat'
nn yaylmasnn ardnda yatan balca itici glerden biri-
dir; politik olarak blnmlk de, Batllama srecinin
krenin politik manzaras stne kondurduu arpc zel-
liklerden biridir.
346
Bat Hristiyanlnn Roma-sonras politik parala
n imdi btn dnyann politik eilimi haline geldi,
. mahalli bamsz devlet gnmzde en mutlu an ya
yor. Smer-Akat Dnyasnda .. nc binyln ilk yz-
yllarnda, Helen Dnyasnda . . son binylda blgese! bir
lekte genel karakteristik haline gelen uluslararas anari
bugn btn dnyaya egemen. Gem alarn evrensel
devletleri, nsanln gelecei iin geerli midirler? Bu poli-
tik birlik trnn varkalan iki rnei sadece birer "mle
eyas" m? Evrensel devletleri tarihin gn dolmu antika
lar arasnda m saylmal? lk dncemiz. biraz daha d
nldnde, bize olgunluktan uzak grnecek.
Trn varkalan iki rneinden birinin in olduunu
hatrlayalun: i. .221'den beri durmadan genileyen bir
alan ve nfusu bir arada tutan ve daha 18391842'deki
Afyon Savana kadar dnyann yarsnn politik olduu ka-
dar kltreloda da olan bir politik birlik. in 'in gelenek-
sel dnya gr, binyldan fazla sredir in 'in deneyIe-
riyle snand, bu grn kilit kavramlarndan biri de di-
namik etkinlik olan Yang'la, edilgin bir durum o(an Yin
arasndaki diyalektik deiimdir. Yang ya da Yin arya
\",rdrldnda, hemen kartna dnerek otomatik olarak
Doa'nn dengesini yeniden kurar; sonra. bu durum da Do
a 'nn dayanamayaca bir ar uca vardnda. gene eski
duruma dnr.
Bat'da Roma mparatorluu'nun yklndan b~ri,
imparatorluun bu alanndaki ykntlarelan doan uygarlk
evrensel devletlerin karakteristii olan Yin durumuyla kes-
kin bir kartlk gsteren bir Yang-evresi iinde bulundu;
Bat'nn Roma-sonras Yang-etkinlii zamanla daha da belir-
ginleti. ilk ve en inat ekilde politik dzeyde kendini gs
terdi; ilkin Roma mparatorluu'nun barbar variserinin
devletlerinde, sonra Bat'nn ortaa ehir-devletlerinde, ya-
kn zamanda da, Bat Uygarlnn ilk kurulu alanndaki
eski ehir-devletlerini yu tan ve Bat Toplumunun global
yaylmas sonucunda politik birli~in dnya apnda standart
tipi olan modern Batl ulusal devletler. Bat Hristiyanl~
nn kilise birlii bile on altnc yzylda bozuldu; on yedinci
yzyldan bu yana, Hristiyanln Bat ruhundaki etkisini
kaybetmesiyle. Bat Hristiyan Kiliselerinin kopuk paralan
hepsi ufaldlar. Bat Uygarlnn, Hristiyanlk-sonras dn-
ya apnda yayl. Bat'nn birliksizlik ve kargaalk mi-
rasn dnyann her kesine tad.
in geleneinden yetien bir kimse btn bunlan
gzemledi~inde. Yang'n bu imdiki kuvvetinin, yakn ge-
lecekte Yang'n ayn lde vurgulu bir Yin'e dnece~i
nin belirtisi olduunu sylerdi. Geleneksel biimde d ; ~ ...
PG
,. i ...
,S f~ tt
t& ... 1
f tt
nen inli bu tahmini apriori (olgulardan nce) yapard, .. 4 ta n
'),11,1.t.
'''Utl'$.
ama tahminini olgularla desteklemeyi de baarabilirdi. lk .f .'\ i
ts'._'
politik yaplar o~ulcu olan uygarlklaro sonunda politik s " ." .& U.
i. t') ' " ...
birlikler haline geldiklerini sylerdi. phesiz yalnz in
deil, SmerAkad, Helen ve And Dalar tarihlerinde de
byle olmutu. inli gzlemcimiz ayrca, dengeliterneyi
zorunlu klan ada olguya iaret ederdi. Bu olgu
Dkleer silahlarn icad, nfus patlamas ve nsanolu 'nun
yaamak iin baml oldugu yerine yenisi konarnaz dogal
kaynaklarn tketilmesi ve kirletilmesidir.
Dmzdaki uzayn aratrlmasndaki ilk admlar -bu
adunlar fiziksel kozmozun grnr lleriyle kyaslarrd
nda ok cce kalsa da- gelecei imdiden grebildiimiz

kadanyla, kendi gezegenimizin kaynaklar dnda buJaca-

~nz bir baka kaynak yoktur. Cansz Doa'nn glerinin

dizginlerrmesi, snrl maddi gelirini arur etme imkann

vermitir. Tbbn ilerlemesi sayesinde lm orannn
dmesi nsanln sayca artmasn nleyen eski insafsz
engelleri ortadan kaldrmtr. Mekanikemi teknolojiyle
mesafenin yok edilmesi nsanlara global genosid uygulamak
zere nkleer silahlar kullanma imkann vennitir. Bu
olgu bir araya geldiklerinde, bar koruyacak, kaynaklar
koruyacak ve halk ocuk saysn azaltmaya ikna edecek
etkili bir dnya hkmetinin kurulmasn gerektiriyor.
Gelecein gerekten dnya apndaki evrensel devleti
son be bin yl iinde gelip geen evrensellik iddiasndaki
devletlerin birok zelliklerine sahip OlUr. Onlar gibi bu da,
kendini srdrme dnda amalarn arac olur. Ama, nce-
likle aksine, bunun geici olmaya mahkum olmas gerekmez.
Dardan gelip onu ykacak barbarlar ya da yabanc uygar
hklar olmayacaktr. Daha nceki evrensel devletlerin
kmelerinin balca nedeni olan i rme de, genosidi
nleme, nfusu snrlama ve kaynaklar koruma ihtiyacnn
sreklilii, ve srekli tehlikesi yznden, nlenebilir. Byle-
ce. insani iler alannda, Evrenin ritmi pekala durdunla
bilir. imdiki Yang-evresini izlemesi muhtemelolan Yin-
durumu. Yang yeniden domasna izin vermeyebilir. Roma
mparatoruu'nunzlmesi lsnde politik ve insani bir
felaket bir daha olamaz gibi grnyor; Gibbon'u ikna
258 Modern in 'dt' bir atletizm gsterisi:
eden nedenlerden farkl nedenlerle olsa da.
Bu dncelerde bir doru pay varsa, gemi evrensel
devletlerin karakteristiklerini yakn bir dikkatle izlemeliyiz;
nk, b.u trden politik birlikler tarihinde, dengeli bir du-
rumun ne olduU grlebilir. nsanolu, bu gezegen yaanr
durumda kald srece bu gezegende otunnak zorunda ol-
duuna gre, o dengenin nasl doduunu da iyi bilmek ge

rekiyor. nsanolu'nun muhtemel alnyazsn gstermeleri

bakmndan en nemli imparatorluklar, modern Batl ulus-
lann yakn gemite kurduklar kolani imparatorluklan ya
da Byk skender gibi, tek bir uygarln toplumsal gv.
desinden mahalli devletlerin kurduklar imparatorluklar

347
degildir. Helen Dnyasnda Roma mparatorlugu, Hindis
tan'da Maurya Imparatorlugu, ya da in 'de 'inHan Im
paratorlugu gibi, btn bir ygarla, bu uygarlgn bir dizi
savalar ve ayaklanmalarla gittike ilerleyen bir maddi ve
manevi ykm aamasna geldii bir anda, politik birlik
kazandran imparatorluklardr. nsanln yok olmasna al
ternatif olarak srekli bir bask rejimi altnda yaamak iste
miyorsak, tarihteki evrensel devletlerin olumlu ve olumsuz
yanlarn incelememiz yerinde olur.
Gelecein evrensel devleti kelimenin gerek anlamn
da dnya apnda olmak ama byle olunca. bunun, gemi
dini artk zgr kiisel seimle ilgili bir sorun olduuna
gre, politik birligin gemite sk sk yapld gibi tek bir
dini ya da ideolojik ortodoksiuu empoze etmeye kalk
mas ok gerici bir davran olur. Akamenya mparatorluu'
nun dini hogr politikas burada umut vaad eden bir
ilham kayna olabilir.
Evrensel devletlerin tekrar tekrar dikkatimizi eken
bir zellii ilan ettikleri amalaryla gerekteki uygulamala-
n arasndaki uyumsuzluktur. mparatorluk kuranlar genel
olarak yalnz dnyevi denilebilecek amalar urunda aba-
lam olabilirler, ama onlarn abalarndan asl yaran sa

teki gibi, tek bir uygarln yaratt bir bilim olmas ge layan, znde geici ve deiken olan dnyevi hayat degi,
rekmez. Batllarn, kendi uygarlklarnn deer ve amalar nsanolu'nun ebedi manevi hedefler araydr. Dnya
nn her zaman egemen olaca yolunda bir yanl inanlar apnda bir ulatrma sisteminin yaratlmasnn dine ne

varch. Tam tersine, gelecek dnya devleti herhalde ok sa- kadar yarar olacagn daha nce grmtkp) bir dnya
yda yaayan uygarlklarn btn kltrel geleri srekli ola devleti de, balangta, yukanda tespit ettiimiz dnyevi
rak ne kaca gnl bir politik birlik olarak balayacak meydan okumalara karlk vermek zere kurulacaktr i ama
tr. Ne olursa olsun, birka uygarlk ya da kltrel gelenek daha sonraki hayatnn manevi amalara hizmet etmesine
tek bir politik eilimle bir arada yaamay renecektir. hi amamalyz. Bu, normal bir eydir, nk, insanlar
Bylece, tarihteki evrensel devletlerden renebileceimiz kitle halindeyken daba ok pratik gerekelerle hareket
en yararl derslerden biri, birbiriyle yaran ktrlerin nasl ederler, ama evrensel lde bir politik birlik yaratma ey-
bir arada varolabilecei ve ~irbirlerini nasl verimliletire leminin kendisi bile, hayatn ancak bir btn olarak kavran-
cegidir. dg zaman yaanr olaca yolundaki ahlaki doruyu peki.

Bir uygarl politik bakmdan birletiren evrensel tinnektedir. Gelecein dnya devleti berhalde bu bakmdan
devletlerin ou, ayn zamanda baka bir ya da birden tarihi nclerinden radikal bir ekilde aynlacaktr. zl-
fazla uygarln paralarn, ayrca, kendi toplumunun bar- menin ei~ine gelmi bir uygarln kara yazgl dnyevi
bar hinterlandn iermitir. Zaman getike, balangta ant) olaca~ yerde i imdiy~ kadar ileri dinlerde grd~
birbirinden ayn olan uyruklar ortak bir insan ailesinin o- mz manevi hareketin tohumlarn daha batan iinde
cuklar gibi dayanma iinde yaamay renmiler ve iin- barndrabilir ve bunlarn serpilip bymesini bilinli ve is-
de yaadklar dnya devleti de politik olarak bu ailenin tekli olarak tevik edebilir.
birliini simgelemitir. Kovuturmaya urayan aznlklar yleyse, nsanolu 'nun yeryzndeki hayatnn gele.
ve kltrel bask gren uymk halklar bu dayanma duygu. ce~i iin yaplabilecek yorumlardan bir tanesi budur. Ge-

sunu duyarnazlar; evrensel devlet kurucularnn blgelerinde miteki evrensel devletlerin tarihleri kendi geleceimiz iin

kltrel farkll tanmalarna. ve bognnelerine yol aan baz genel postulalar koymamz mmkn kld gibi, bize

pratik sorun da budur. Evrensel devletleri gzden geirir- baz olumlu dersler de verebilir. Ama, bunlardan rene

ken dikkatimizi eken bir hogr rnei, .dilsel farklla bileceimiz en byk ders belki de olumsuz bir derstir.

kar gsterilen hogr olmutuf 2 ) Ayn ekilde, insann nsanlk bugn bar, zgrlk iinde birlemi bir dnya
istiyor.

348
 BLM VII

EVRENSEL DNLER

Yksek dinlerin ortaya k bence insanlk tarihinde yle

nemli bir olaydr ki uygarlk/arn k, ya da ykse/i-
i ile domulordr denilemez. Bu blmde bu dinlerin len
uygarlklar zerine konan asalaklar olmadklar gibi yeni
uygarlk/ara beih olmadklarn da gstermeye altm.

Bence yksek dinler yepyeni, apayr trden toplum/ardr.

Bunlarn birou kendilerine bei k olan uygarlk/arn smr

layc kalp/arndan kurtulma baarsn gstermilerdir.

Yalnz birka, yapca kat. griie dar davranarak bu ama-

tan ayr/mlardr. Dinler muhakkak ki tarihte byk rol
oynam/ardr. Yalnz, ben gene de "Din nedir?" diye so-
racam. Insanlarn teden beri "din" dedikleri bir ey uar-
d. Ancak: inandklar ey gerek miydi, yoksa hayal mi?
Gerek olduu kansndaym. Bu kammn ksmen ispat olu-
namaz bir inan olduunu bilmekle birlikte. ispat olunmu

beeri duygularn ancak insanst bir gerek olduu kabul

edilirse bizim iin anlalabilir hale gelebileceini de gster-
meye altm.

349
Renkli Resimler 59, 60

INSANI DUYGUDALIK
Tapnma ediminde dile gelen Tanr sevgisi nsan 'a kar
duygudala aynlmaz bir ekilde baldr, nk "gzyle
grd.~ kardeini sevmeyen, gnnedi~i Tanr'y nastl sev-
sin?" Hristiyanlgn bu hayrseveriik a~rsnn paraleli
Yahudaclkta da varl -"Kardeine, yoksula, muhta ola-
na elini aacaksm"; slam'da -"Hayr yapann kurtulu
yolunu kolalatraca~z"; Budizm'de -"bou~a sarJan
ve duygudal~ ihmal eden en yksek mertebeye eriemez."
Btn dinlerdeki bu fikir birlii insana heyecan veriyor. H
ristiyan inanc nsan'm komusunu sevme grevini zeilikle
vurgulamtr. Aziz Matta 'ya gre ncil 'de Isa, dnyay mer-
hametli olanlarn kazanacan sylemi, kurtuluu kazan-
dracak merhamet edirnlerini saymtr. Onbeinci yzyl
dan bir friz, alar doyurmak ve hastalan ziyaret etmek yo-
lundaki tevikleri rneklendiriyor. sa'nn baka duygu-
dalk ilkeleri de susuzlara su, evsizlere ev, plaklara gi-
yecek vermek ve hapisanedekileri ziyaret etmektL

350
Renkli Resim 63

KENDN KURBAN ETMENIN TANRsAL BIIMI

Kendini kurban etme ileri dinlerin gndelik dnyann iin-
de, ardnda ve tesindeki nihai manevi gereklik olarak
gsterdikleri duyguda sevginin en yksek ifadesidir. Aziz
ya da bilge iin kendini kurban etmek, benlik sevgisini ye-
nerek aydnla erime yolunda verilen son derece etin m-
cadelenin bir paras olabilir; Hristiyan inancnda sa'nn
kendini annhta kurban etmesi verimli bir ac ekme ya-
antsn benzeri olmayan bir kurtartclk edimine evirir.
Ac ekme ile kurtuluun birleimi Hristiyan ikonografi-
sinde, bu onbeinci yzyl resminde de grlen pelikan ku-
uyla simgeletirilmitir. Ortaan hayvan kitaplanna gre
pelikan yavrularn seven bir kutur; ama, yavrular anne ve
babaiarna bakaldrr, babalan da onlar ldrr. gn
sonra, lm ocuklarna kar snrsz bir sevgi duyan anne
ku onlar kendi can damarnn kanyla besleyerek diriltir.

o zaman dedi ki Pelikan,

Kularm lnce, ben,
Kendi kanmla diriltirim onlar.
Incil'de de yazyor,
Aynsn yapm Tanr 'mz.
lmden kalkm, dirilmi. (John Skelton)

Bylece Hristiyanln Yaradl, bakaldtma ve kurtulu

hikayesinin z bu dokunakl efsaneye de konmutur .....

355
/
39 Ur mu, krizalit mi?
Evrensel dinleri, kiliseleri incelemeye iinde doduk. yalnz balarna yaama kararlann aklayan bir ad ... Saph

lar toplumsal ortarola ilikilerini ele alarak balayabiliriz. bir zihnin sersemce lgml! Hayatn klliil~lerinden o
Bir evrensel dinin uygarln kn izleyen skntl d- kadar Iwrkuyorsunuz ki iyi tarafma da dayanamyor
nemlerinde dana eilimi gsterdiini, bir evrensel devletin sunuz. (2)
siyasi erevesi iinde biimleorliini daha nce grm
tk. (1) Evrensel devletler stne incelememiz, bunlarla ilgili Capraia'daki keilere kar Rutilius'un bu kiisel
iki ulguyu aydnla kard: Birincisi, bir evrensel devlet olmayan fkesi, ksa bir sre sonra, airin bir baka yurtta
uygarln k ve yklnda geici bir toparlanmann d ve tandnn da gnln elmi baka bir adann bana
nda bir anlam tayamayacana gre, bu kurumun uzun- gelenlerle daha da keskin bir ac duygusuna dnt.
vadeli yararlarnn bakalarnn hesabna ilemesi doaldr;
ikincisi, bu kurumlar, yabanclarn yararlanmasna yol aa Pisa ile Korsika kylar arasnda Gorgon ykseliyor imdi.

rak, bu dotayl yoldan yaratc olduklar l?e, kendileri denizin ortasnda bir adack. Kayorum kayal/damdan.

de bilmeden ve hatta hi istemedikleri halde, yaratc duru- yakn zamandaki bir kayb halirlalyorlar. Bir yurtta burada
muna girerler. Onlarn ncelikli amac yaratc olmak de~i1, yaayan bir lme gmlerel l?ayboldu. Yaknlarda, birzo'

sadece varkalmaktr. Ama, kaybettikleri hayatlarn, kendi- manlar bizden olan bir gen -hali vakti yerinde bir ailenin
lerinden yararlananlarn hayatlarnda yeniden bulmak, gz bebei, servelte, evlilikle atalarnn dengi- cadlann

onlar yazglaryla bartrmaz; tersine, sinirlenir, fkelenir- ana derek nsanl ve dnyay terketti. Aldand, kendi
ler. Bu incelemenin daha nceki blmnde gzden geir- kendini srgiine yollayp bu sefil yere snd. Zavall bu
diklerirniz arasnda evrensel devletlerden en ok yararlanan- dala, pislii cennette verilen len sanyor. Kendine ikence

larn evrensel dinler olduunu grdk; dolaysyla, tarihin ediyor; oysa hakszlk ettii tanrlar o kadar vahi deil.

knt aamasna girmi bir evrensel devletin yneticileri-
nin kendi kucaklarnda oturan ve kendilerine hibir yarar
salamadan evrensel devletin btn nimetlerinden faydala-
nan bir evrensel dini seyretmekten ok holanmayacaklar
aktr. Dolaysyla kilise balangta bir toplumsal ur gibi
grnr. nk kendilerini evrensel devlete adam olanlar
bu konumda ve byle bir zihni durumda, devlet yklrken
kilisenin glenmesi karsnda sinirlenmekle kalmaz, ayn
zamanda bu kilisenin bir asalak olduuna, ev sahibinden
salad yararn ev sahibinin hastal~na yol atna da
inanrlar. Byle bir tehis sinir bozucu oldu~u kadar. ekici-
dir de, nk hem entelektel, hem de ahlaki adan,
sonmluluu kendi stne almak yerine, huzursuzluun ne-
denini dardaki bir kimseye yklemek her zaman iin daha
Soranm size, bu tarikat Circe 'nin zehirlerinden daha beter
deil mi? Circe, yalnz bedenleri hayvana eviriyordu, oysa
imdj aklar ayn akbee uruyorJ3)
Bu satrlarda, Roma mparatorluunun eriyen Bat
blgelerindeki hala putperest bir aristokrasinin ruhu sezili-
yor; bu aristokrasi, Hristiyan mparator Theodosius zama-
nnda putperestli~in yasaklanmas ve putperestlerin Helen
panteonunu brakp Hristiyan olmasn, Roma 'nn ykl.
nn nedeni olarak glyordu.
Batan Roma mparatorluu'yla ykseen Hristiyan
Kilisesi arasndaki bu kavga ylesine genel, derin bir sorun
oldu ki yalnz do~rudan do~ruya ilgili olan a~da insan-
larn deil, ok sonraki zamanlarda yaam yazarlarn bile

kolaydr. duygularn altst etti. Gibbon "Barbarln, dinin zaferini

Roma mparatorlu~u'nun knde, eelsus'un att~ anlattm" derken5 4 ) kitabnn yetmibir blmn be ke
okla (yazl tarihi: 178) balayan Hristiyan Kilisesine limeyle zetlemi olmaz, ayn zamanda Celsus'tan, Rutilius'
kar saldnlar, Bat 'da, imparatorluun can ekime dne~ tan, yana oldu~unu da ilan eder. Gibbon 'a gre Helen tari-
minde iyice alevlendi. tS. 416 'da, sonuna kadar putperest hinin kltrel doruu Antoninler adr, o zamanla kendi
Galyal Roma hayran Rutilius Namatianus, birtakm ssz dnemi arasnda onalt yzyllk bir kltrel ukur vardr.
adalarn Hristiyan keiler tarafndan kolonize edilmesi Gibbon 'un sesi, Hristiyanlk ann onbeinci yzylnda
manzaras karsnda bu dmanca duygulann yle dile Avrupa hmanist "dirilii "nden beri glenen, o zamandan
getirdi: bu yana daha da aka ifade olunan, ancak gnmzde,
daha sk ve daha alglayc bilimsel aratrmalar karsnda
Deniz enginleirken Capraia ban kaldrr. Bu ada kirlen- yok olmaya yz tutan birtakm duygularn yanksyd.(5)
mitir: ktan kaan adamlarla dolup tamaktadr. Bunlar Roma mparatorlu~u zerinde Hristiyanln etkisi konu
kendilerine "kei" derler. Yani insan kardelerinden uzak, sunda btn bu eitten yonmlarn zayfl, Helen

356
 l!ygarlnn kendi doruuna vardg ve atg tarihi yanl deerlerve toplumsal deerler birbirlerinin antitezi ve d
bilmeleridir. in dorusu, daha Hristiyanlk ya da Hris
tiyanln can ekien Helen Dnyasnda egemen olmak
iin sonradan rekabete girdii ileri dinlerden herhangi biri
ufukta belirmeden ok nce, Helen Uygarl kendi ken-
dinde lmcl yaralar amt. Helenlerin mahalli ynetim-
. deki baarlarnn ve Helenlerin mahalli sadakat erdemleri-
nin. bu zamana kadar, kendi yetkili ve yneticileri tarafn
dan kt ynetildii ve kt kullanld iin deersizle Stoacln rettii,
tii ve yklp gittii tartmas yaplmayacak bir olgudur.
i. . beinci yzylda, Helen Dnyasnn en bata gelen top-
lumsal ihtiyac politik birlik olunca, Helen kamu hayatnn
kendi zg zellikleri Helen Uygarlnn an olacak yerde
bana beli olduj Atina-Peloponez Savann patlak verme-
siyle bu mahalli yurtseverlikler Helen Toplumunu kert-
ikten sonra bile. Helen halklar daha drt korkun yzyl
boyunca tanrlatrlm mahalli devletlerinin mihraplann-
da kendi kendilerini kurban etme yolunda yrmeye devam
~iler. Putperestliklerini kendi istekleriyle gri.ip anladklan
iin deiL. hayatlar dayanlmaz hale geldii iin bundan
\'azgetiler.
Aug,:,stus'un evrensel devletini kurduu sralarda, Ro
ma senaosundaki arisokrasiden baka kimse mahalli y-
netimi srdrmeyi toplumsal huzursuzluktan kurtulmaya
tercih edemedi, Helen Dnyasnda, savalardan kurtul-
maktaosa mahalli egemenlii srdrmeyi tercih edecek tek
bir kii bulunamazd. Helen toplumunun kendinde at
)'aralar bu dnyay saran toplumsal buhrdna yol amt,
bunun sonucunda ekilen aclar da Augustus Barnn em-
poze edilmesine imkan veren devrimci gr as deiik
liini yaratl. Helenizm 'in lmnden sonra lm nedenle
riyle ilgili soruturma atmzda, Helen tarihinin bu e
kilde okunuu doruysa, Hristiyanlk ve hikayenin daha
sonraki blmnde Helen ruhlarnn manevi fethi iin onun-
la yaran teki ileri dinler iin beraat karar verilmelidir.
Bu inanlar manevi bir boluu dolduruyor, kendileri onu
yaratmyorlardlj in uygarlnn tarihinde Mahayana 'nn
roln inceleyince de ayn yargya vanyoruz.
u halde, ileri dinlerin gemite uygarlklann lm
nedeni olduklan sylenemezse de, bunun gene de teorik
olarak mmkn oldu~unu kabul edelim. Geri byle bir
iddiay destekleyecek tarihi kantlar bulamyoruz, ama bu.
byle bir tragedyann bundan sonra oynanmayacan gs-
termez. Bu sorunun temeline inebitmek iin, aratrmamz,
tarihi olguJarn makrokozmozundan bireysel insan yaan
tlSlnn mikrokozmozuna aktarmalyz. Balca konumuz
ileri dinlerin znde onulmaz biimde anti-sosyal olup ol-
madklan. nsan ilgisi ve enerjisi. dnyevi bir uygarln
amalad ideallerden, br dnyaya ynelik bir dinin
amalad ideallere do~ru kayarak odaklarsa, uygarln
temsil ettii sylenen toplumsal deerlerin bundan zarar
gnnesi zorunlu mudur? Baka bir syleyile, manevi
man mdrlar? Bir uygarl~n, toplumsal bir baar demek
olan dokusu. bireysel ruhun kurtuluu hayatn en yce
amac kabul edildiinde. bozulur mu? Yakn zamanlarda
Roma tarihini yazan biri bu gr olumlamtr:
Sal bir honutluk yalnz inanl Hristiyanlara, en ok da
keilere zg bir eydi. Keiler. bir zamanlar putperest
Seneca 'nn yazlarnn asl arln
meydana getiren ilkeleri uygulamaya koyuyorlard. Bu in-
sanlar dnyaya srtlarm evirmilerdi, kendi ruhlarnn
'wrtuluu onlara yetiyord. Oysa, btn bu cokularyla
dnya ilerine kanm olsalar. belki de onu kurtaracak bir
eyler yapabilirlerdi. (6)
Ama, bu akl yrtme, bireysel ruhla o ruhun kendini
iinde bulduu toplum arasndaki ilikinin yanl bir ana-
lizinden yola kyor. kisi arasndaki szde antitez, hayali
bir eydirj nk birey kendi kii1i~ini ancak baka
kiiliklerle ilikileri iinde dile getirip gelitirebilir; te
yandan. toplum da, bir bireyin bir bakasyla ilikiler a
nn ortak zemininden baka bir ey de~ildir. Toplum olma
sa varolamayacak bireylerin faaliyetlerinin dnda bir varo-
luu yoktur. Ayrca, bireyin baka insanlarla ilikileriyle
Tanr ile ilikileri arasnda da nceden tespit olunmu bir
antitez yoktur.
(Agustine'e gre) Caesar'n talepleriyle sa'nn talepleri
arasnda son analizde bir uzlama olamayaca aktr. Do-
laysyla Sezar bamszlk iddiasndan vazgeip Hristiyan
ilkelerine boyun emeli, ya da adalet ve doruyla dnyevi
atmaya giren giinah ve yanlgy beMeyen yazgya hazr
olmaldr. nk, ona gre, sa, "Benim hkmdarlm
dnyada deil," dememi, "Benim hkmdarim bu dn-
yada deil" demiti. Ne demek istedii, "Senin hkm-
darln gelsin" duasnda en iyi ekilde anlalr. Bylece,
"ahlakl insan "la, "ahlksz toplum" arasndaki ikicilii
nihai olarak kabul etmek. sapmalarn en kts(Jr. lsa 'nn
vaadini itkdr etmek ve Hristiyan umudunun temelini yk
mak demektir.
te yandan, bu vaadi geerli olarak kabul etmek de,
insan hayatnn, eitli dnyevi sapmalarn sonunda yenile
bilecei ekilde yeniden btn le tirile bilecei im/ann
tanmaktr. Bu btnleme mmkndr. nk temeli, dn-
yeviliin mallarnn tersine, ortak, anlalabilir, bitip tken-
mez, hibir ekilde kiinin elinden alnamaz ve tekelletiri
lemez bir maldr; yani, Tanr 'nn kendisidir. Bu nedenle,
bireye uygulandnda, onu polis'in (blgesel, rksal, ya da
kltrel bir "birliin tt) dar snrlar ierisinde hapsetmez,
eit derecede keyfi ve yapayolan alternatifler, rnein
"faal" ya da "aklc" hayat, "toplum" ya da "dnce"
hayat gibi, sapmalar iinde sapmalar arasnda bir seme
357
 yapma zorunluguyla Iwr llOryo bra/maz: tan tersini'.
ona btn bunlar ieren bir "hayal", bir "iyi niye t, hayat

sunar. Bylece bireysel hayatn sapma/arn e aynlhlarm

n/erken, ayn zamanda toplum hayatm zora koan sapma-

lar da nlems olur. nk, bireysel yaantda bireysel
iradeyle aklanmayacah bir ge tanmad gibi, toplumun
"hayatnda" da birlemeye, bireylerin iyi ama-saydklar

lara erimek iin bilinli olarak birlemelertyle ak/ona

mayan herhangi bir bilinemez niceliin varln da habul
elmez. (7)

nsan, Tanr'y ararken, toplumsal bir i yapyordur.

(Hristiyanln) t/edii ey "adhaerere Deoudur; yani,

doruluk, gzellik, iymk kayna olarak Tanr'ya balan

mak. Bu, bireyin yenilernesi ve toplumun reformu iin

tek temel ilke, insan ilikilerinde yeni deneylerin' balan
g noktasdr ue dnyeui hayatn vaadlerini yerine getirme-
nin tek gerek umudu da bunun kabulne baldr. (8)

Tanr Sevgisi bu dnyada sa 'nn Insanolu 'nu kurtar

ola'ah eyleme getiyse. nsanolu 'nun, onu hendi grn-
nde yaratan Tanr 'ya daha fazla benzeme abalan da, Isa'
dan rnek almal. nsan insan kardeleri uruna kendini
feda etmeyi renmelidir. Tanr'y byle, Hristiyan inan-
cyla aramak ve izlemek. Tanr 'nn kendi yoludur, bir Hris
tiyann gznde. Dnyada bir insan ruhunun kurtuluu

arayabilecei tek yoldur. Dolaysyla, Tanr 'y arayarak, iz-

leyerek kendi ruhunu kurtarma abasyla komusuna kar

devini yerine getirme abas arsndaki antitez yanltr.

Tanr Efendimizi btn kalbinle ve ruhunla ve btn aklnla

seveceksin. /Lk ve en byk emir budur. ikincisi de buna

benzer: Komunu kendin gibi seveceksin. Btn Yasa ve
btn Peygamberler bu iki emre baldrJ9)

Bu iki faaliyet birbirinden ayrlamaz, nk "Grd-

~ kardeini sevmeyen, grmedi~i Tann 'y nasl sevsin?"
Tanr'y Tanr'nn istedi~i ekilde severek kendini kurtar

maya alan Hristiyan ruhu, Termopolai 'de toplumu u~

rona lerek kiisel erefini kurtaran Spartal kadar toplum-
sal bir varlktr; yalnz, Dnyadaki Hristiyan ruhu, Sparta
mikro-devletinden, ya da Roma Leviathan 'ndan daha fark
l bir toplumda yaamaktadr. Dnyevi bir birli~in de~il,
Tann lkesinin bir yurttadr, dolaysyla da bata gelen ve
en kapsaml amac kendisini herhangi bir dnyevi ehrin
dehasyla zdelemek de~il, Tann 'nn kendisiyle en yksek
komnyon ve en yksek benzer1i~ derecesine erimektir;
nsan kardeleriyle ilikileri, Tanr ile ilikilerinin sonular,
onun gerekleridir; kardelerine kar tavrndaki ls, Tan-
259 Bir Mslman mnzevi bir Hint prensini kabul ediyor. r'nn lnsano~lu 'na kar tavrnn sezgisi olmaldr; Tanr'

358
nn nsan sevmesi gibi onun da komusunu sevmesinin
yolu, Hristiyan 'n kendisi iin kazanmak istedi~i eyi onun
da kazanmasna yardmc olmaktr~ yani, Tanr ile daha
yakn bir komnyon iinde bulunmak ve Tanr 'ya daha ok
benzemek.
Bu, bir ruhun kendisi ve dnyadaki Hristiyan Kilise-
si'nin yesi baka ruhlar iin kendini ykml sayd~
amasa, u halde Hristiyanl~a gre Tanr 'nn iradesi her
hangi bir dny~vi toplumda olduundan ok daha ileri bir
derecede Cennette ve Yeryznde yerine getirilmelidir.
Gene aktr ki, Dnyadaki Militan Kilise, dnyevi toplum-
larda baanlm ya da baarlabilecek toplumsal amalan,
yalnz bunlar amalayan ve bunlarn tesinde bir ey iin

aba harcamayan dnyevi toplumlarda olduundan ok

daha baarl bir ekilde yerine getirecektir. Baka bir sy-
leyile, bu hayatta bireysel ruhlarn manevi i1erleyii, ken-
di yan-sra, baka yollardan salanabilecek olann ok te-
sinde bir toplumsal ilerleme de getirecektir. Hayatm eliik,
ama son derece doru ve nemli bir ilkesi, bir hedefe eri.
menin en iyi yolunun, O hedefin kendisini deil, ondan
daha ileri bir hedefi amalamak olmasdr_ Tevrat 'da Siiley-
mantn Semesi masalnn ve ncil'de insann hayatn kay-
bedip bulmas sznn anlam budurJ10)

Ah, insann zand, kavradn amall.

Yoksa cennet neye yararl( 11)

nsan'm Tanr'ya kardevi kavramyla komusuna

kar devi kavramnn arasndaki
uyumu n bu aklamasn,
Hristiyanl~n terimleri ierisinde yaptk; ama ayn ey,
Helen Dnyasn ele geirmek iin Hristiyanhkla yanan
Mithraizm, ya da Kybele ve his kltleri ierisind~, Hris 260 Epik romanslarn kahraman Lancelot gnah karmak iin bir
tiyanln Helen Dnyasn ele geirmesi gibi in Dnyasn mnzeviye gidiyor.
ele geiren Mahayana ierisinde de yaplabilirdi. nsana ben
zemeyen ve kiiselolmayan bir nihai manevi gereklik
inanc ve tapnmas ierisinde de yaplabilirdi. Hristiyanlk
erevesi iinde bunun rnei Huistiyanlk a~nn dr-
dnc yzylndaki geite grlr: bu dnemde, mminle-
rin kendilerini toplumsal devrelerinden bsbtn izole et
tikleri mnzevi Hristiyan tapnma biiminden, yalnzca
kiisel bir kurtulu amacyla Hristiyanca sevginin toplum
sal gerekleri arasndaki aldatc ayrl krmaya alan
"eoenobitie" (Kardee yaama) bir manastr hayat bii
mine geildi.

Keilerin cokularnn yaratt temel sorun hare-

ketin ayrlk
ve bireyci z.elliinden douyordu. Kei
yalnz kendi kurtuluunu mu aryordu? Yoksa hareketin
toplumsal bir amac da var myd? (drdnc yzylda)
Kiik Asya'da Kayserili Nasil'in rgtnn temel zellii,
toplumsal amaca asetik hareket iinde kesin ncelik 261 Wilheim Teli 1465'te politikadan tefekkr hayatna ekilen bir
vermekti ve bu denle baar." yeni bir Ir at ... z.el ve svire yurtseveri olan mnzevi Flue'li Nicholas' ziyaret ediyor.

359
 ETKiN EVGi
262 nsanla kar hayrseverlik ou dinlerde insanlarn Tanr'ya, Tanr'nn dnya
ya sevgisini dile getirmenin dolambasz bir yolu olarak merkezi bir yer alr. Matta'nn
ncil'inde, sa'nn insani merhamet stne verdii dersleri anlatan Yedi Hayrseverlik
Eseri'nin bir paras.

kiisel bir aray olarak mnzeuilik-idealini yadsd, nkii snda kazand~ preslijle orantl lde etkili oluyordu.
bu ncil'in syledii insann komusuna seugi ve hizmet y- 475/76 'da Ermi Danie!, Konstantinopolis'teki Ortodoks
kmlln ortadan kaldryordu.(12) Patrii'nin elilerinin iste~i zerine Boazii 'nde, Anaplus'
taki stunundan inmeye raz olmu, Ortodoksluu mpara.
Hristiyanlntoplumsal amacnn byle aka ka- tor Basiliscus'un etkisinden kurtarmaya almt. Bu
bul, mnzevi hareketin daha egzantrik ve garip zelliklerini kutsal adamn imparatorluk ehrindeki Havariler Kilisesi'ne
vurgulama e~ilimi gsterdii, temeldeki arptlmam ve indi~i haberinden d kopan imparator kendi bakentini

gnlden tefekkr idealinden uzaklat bir dnemde, ok boaltarak yedi kilometre tedeki sarayna snmt. Er-
nemliydi; ama, mnzevinin kiisel kutsallk abas bile mi, yirmidrt yldan beri o stunun zerinde yayordu,

Hristiyan sevgisinin geerli bir ifadesi olarak genellikle
kabul ediliyor, ada insanlar bundan kuvvet ve ilham al
yordu: "Drdnc yzyln ikinci yarsnda Msr'daki l
mnzevilerine y~nla insan ziyarete gider, allm bir for-
mlle, "Bana bir ey syle de yaayaym, baba, derler
di.,,(13) Aynca. bir mnzevinin dnyevi bir buhrana m
dahale etmek zere dnyaya dn, yalnZlk rejimi sra-
hayatnn sonuna kadar da orada kalmaya niyeUiydi; byle
bir insann halkn derdini duyarak inzivasndan aynlmay
kabul etmesi mparator'un ynetim tarznn kt}ne ezi
ci bir yargyd. Ermi Daniel yolda hastalar mucizelerle iyi
ederek Konstantinopolis papazlarn, halkn toplad, dnek
mparator'u yazlk evinde basmaya gitti. Koruyucular kala
bal ieriye brakmaynca, Ermi halk, ncil 'deki simge

360
sel hareketle, bekilerin elbiselerinin tozunu silkmeye da yevi bir ite geiren insandan ok daha geni bir evreyle
vet etti. Bu i muazzam bir gmbrtyle yerine getirilinl'l' etkin bir iliki iine girmesidir. Ama, bu doru yalnz Hris
nbetilerin o~u mparator'u brakp Ermi 'in ardna ta tiyan dinine mi zg; yoksa, mahalli dogmalann Bineksel
kldlar. mparator, ekip giden Ermi 'in arkasndan ricac biimlerine bakmadan kendileriyle nihai manevi gereklik
lar koturup onu Hebdomon'a ard; Konstantinopolis'e arasnda bir uyum salamak isteyen btn ileri dinlerin
dndkten sonra gene bouna onu sarayna davet etti. So- ortak bir zellii mi? rnein, Budist sangha 's, ya da
nunda mparator kiliseye gidip Ermi'in ayaldanna kapand; manastr mezhebi, Bat Hristiyanlnn geleneksel "hayr
herkesin nnde Ortodoks kalacana yemin ederek tahtn ileri" okulunda eitim grm kimselerce, toplumsal ahla-
kurtarabildi. Daniel ise, iini bylece bitirip, stununda ka kar kaytszl, ya da "bu dnya'nn ilerine etkin
oturmaya dnd. olarak katlmay nedeniyle uzun sredir eletiriImitir.
Bu hikayenin, Hristiyanlk Dnyasnda mnzevi bi-
reycilie kar manashdarn toplumsal hayr anlaynn Insanlarn dnya hayatndan eki/dii, bir ey kazanmad
genel gelimesinin yanstt temel doru kiisel Tann sev- , yiyeceklerin; basit insanlardan dilendikleri, ocuk
gisinden toplumsal bir devi de karabilen mtefekkir, yapmadklar byle bir rgtn, toplumun salna aykm
ya da mistiin, toplumsal amalarn "dnyada" gerekle olduu bazan ileri sriiliir. Buna verilen eitli cevaplar
tirmeye alan, hayatn askeri, ya da siyasi dzeyde dn- vardr. Hayatn amac nedir? Ama bir Aydnlanma sala-

361
maksa, "topluluun en ileri zekiil yelerinden bazlarnn
kapal denebilecek bir hayat yaayarak toplumsal faaliyet-
lere karmamalar ve toplumsal balarla bal olmamalar
topluluk iin de olumlu toplumsal ve ahlaki bir kazantr. "
Bu gibi insanlar tarihin afandan bu yana dnyevi istek-
lerden arnm bir inziva hayatnn rneklerini vermi, ken-
dileri zerindeki stn denetimleri ve gelimeleriyle, kralla-
rn danmanlar. halkn retmenleri, herkes iin rnek
olmulardr.(14)
phesiz btn bunlar Hristiyanlk iin olduu kadar
Budizm iin de geerli olabilir. Bu do~ru, Budizm'in Maha-
yana okulunun Bodhisattva retisinde aka grlm,
btn sonularyla ele alnmt.
Bodhisattva, ayrca, mantki bir kavramdr. OnLlIl mii-
ritleri, hayat tektir ve biz herkes iin yayoruz, diyorlar.
Onun iin kendine almaktansa herkese almak daha
soyludur. /yi, kt btn davranlar, baka insanlara zarar
veya yarar getirir, bilerek yaplm iyilikler de btn
yaayan varlklar aydnlanmaya gtrr. Ama gerekten
byk insan o kadar kendini unutur hi kendi hak ettii
dlleri umursamaz, onu da herkese 'verir. Bodhisattva:
"Bu Parluarta, ya da Parinamana retisi Budizm 'in daha
nceden anlattklar;na aykrysa, o zaman su o eski anlat
lanlardadr. nk Kar.ma retisi souk, kat, gtur; bildi. Btn bunlardan anlalyor ki ileri dinler, toplumsal
meziyetin aktarlmas ise seugi ile, scaklkla, zevkle dolu-
dur. .. dedi. (15)
Bu reti, ge!ek aydnlanmann yalnzca bireysel
aba ve meziyetin dj oldUunu, bakalarnn edindii
meziyet yoluyla salanan sallantl kurtulu fikrinin zayf
dnceli ve tembelolanlara tehlikeli imKanlar vereceini
ileri srmekte devam eden anlktan yana eski kafal~ Budist-
ler iin srekli bir engeldi. Arlklann, "hayr ileri "nin
deerini ya da toplum iinde eylemi yadsmalarnn Budist
retiye uygun oldUunu itiraf etmemiz gerekir, nk
buna gre "i, kurtulu younda olan insan iin iyidir,
ama kurtulduktan sonra bunlarn bir nemi kalmaz".(16)
Ama, sevgi ve duygudah~n Budizm 'e yeniden alnmas,
Budizm 'in temel retisi olan kendini yok etme anlayn
bilinli bir ekilde inkar ettii halde, Tanr sevgisi ile nsan
sevgisinin kart de~il, birbirini tamamlayan eyler oldu~u
nun anlalmasnda tarihi bir dnm noktas olan bir adrndi.
Kendini br dnyaya veren erm.iin greneksel ele
tirisi, meru hedefi olarak, toptan kaytszl salk veren fi
lozoDan se.er. Bunlara gre bu dnyadan ekilme ii, uzak
kalnan sre ierisinde kazanlan derin gleri pratikte uy-
gulamak zere yeniden dnyaya dn le sonulanmamal
dr. Hinayanac, Stoac ve Epikurosu bilge ideali, insanst
ve tanrsal bir kendine-yeterlilik roln oynamak zere
nsan 'dan vazgemeyi gerektirir, bylece bu imkansz du-
362
rumdan kmak isteyen mez insan-alt bir rolIe kendini
snrlamak ~onnda kalr. Bu felsefe nsan ', Tanr inayetin-
den esinlenen bir ermi degil, bir tanr yapmak ister; bu da,
insan ruhunun tayamayacag kadar ar bir yk olduu
iin, filozof bunu bir roloynama dzeyinde bile baaramaz.
Ancak Tanr'nn kendisine verdii, Tanr'nn br yaratk
larna kar sevgi ve acmay atarak bu yk hafifletir.
Felsefenin en sinsi ktl, nsan 'n Tanr idealini, insan
bilge gri.innde yeniden ekillendirmektir; ilkel korku
Tanrs yerine akliletirHmi bir kusursuzluk putundan ba
ka verecei bir ey yoktur, inan gvenlii arayan ruhlara.
phesiz ermi olabilecek birok insan filozoflarn
toplum-d pratiklerinin t.zana derek kendi dini ideal-
lerine kar gnah ilemilerdir. Kendini dnyadan manen
ayrmak, Tanr 'nn dnyaya kar sevgisini paylamaktan Vf'
bu dnyay deitirme abasna katlmaktan daha kolay
bir itir; Helen Dnyasnda ileri dinler geldikleri vakit fe!-
sefeyi, yerleik geleneiyle, saygnlyla hazr bulmulard.
Bu felsefe, tanrsal sevgi alevinin snk yanci ruhlar
.fethetmek iin bekliyordu. Ermi olmaya kalkanlann o
u, belki de ounluu yar yolda kaid; ama bir lye
kadar Hristiyan idealine uygun ekilde davranabilen azn
lk, Roma, Helen Uygarln gemiteki intihar niteliin
de hareketlerinin nihai sonularndan kurtarmay baara
maynca, Hristiyan toplumunun ayakta kalmasn salaya
birer ur olmak yle dursun, manevi olduu kadar toplum-
sal hayatn da besini olmulardr.
Evrensel dinlerin sinsice uygarlklar yok ettii gr-
nn kart, bunlarn aslnda kurtarc olduklar, daha do
rusu bireysel temsilcilerin deil de genelolarak trn kurta-
rclar olduu grdr. Bu adan bakld~nda, evren-
sel dinlerin varlk nedeni, bir uygarln zlmesiyle br-
nn douu arasnda geen tehlikeli ara dnemde deerli
hayat tohumunu koruyarak tr canl tutmalandr. Uygar-
lklarn, kendi bana bir ama olarak mutlak bir deeri ol-
duu varsaylan bu yeniden retilmelerinin tekrarlanan s-
reCinde, dinler yararl ve belki zorunlu, ama ikincil ve geici
olaylardr. Tarihi verileri yzeysel bir ekilde okuduumuz
da, baz durumlarda biz de bu sonuca varabiliriz. rnein,
aktr ki, Hristiyan Kilisesi, l Helen Toplumuyla ayn
topraklarda doan Bat Toplumu arasnda bir balant hal-
kas olmutur; in Dnyasnda da, Hristiyanlk a~nn
ikinci ve nc yzyllannn dnemecinde Han hanedan
mn kn izleyen fetret dneminde Mahayana dini buna
benzer bir roloynamt. Ama btn bunlarn gzlemlen
mesinden kacak zorunlu sonu, bir kilisenin balca
amacnn yeni bir uygarln douunda "krizalit" rol
oynamas gerektii deildir, Tam tersine, dinin ya da dini
inancn znn ne olduunu kendi kendimize sorduumuz
anda, bu gibi olaylarn ya da srelerin kronolojik raslan-
sal birleimlerinden varsaymsal karsamalar yapmaktan
\azgemek gerektiini anlarz. nemli olan, dini inancn herhangi bir yerinde olduundan ok daha uzun bir sreyle
inayete bal oluudur. Din, bir kpek gibi, insana hizmet bamszlndan yoksun klnd Dou Ortodoks Hristi

etmeye arlamaz. yanlnda bile, Bulgaristan'a Ortodoks Ruhani Kurumu'

BeUi yer ve zamanlarda yaayan dinler dini olmayan
amalara hizmet etmeye arlm, ya da itilmilerdir.
Ama, tarihlerindeki bu evreleri onlarn varlk nedeni say-
mak, gerek misyonlarn yanl anlamak, yanl yorumla
mak demeklir. Byle dnyevi amalara hizmet onlann mis-
yonu deil, misyondan sapmalardr. leri dinler ne zaman
byle yan so kaklara saptlarsa, taraflarlar arasnda, dinin
gerek amacna sadk kalan ruhani dnceli bir aznlk
nun getirilmesi Bogomilizm olarak biimlenen bir tepki
yaratt. Modern ada ise en azndan bir byk Dou Orta
doks lke vard: Rusya. Burada da yerleik Kilise kurumuna
uymama eilimi en azndan ngilizce-konuulan lkelerde-
ki kadar yaygn olmutur.
Bu eitten bamszlk iddialar, Kilise'nin dini ol-
mayan amalarda kullanLmasna' boyun eememe tavn
Hristiyan Kilisesi tarihinde istisnai olaylar deildir. Kuraln

oldu. istisnai oLarak bozuluuna kar, kuraim hakl gsterilmesini

Roma imparatorluunda Hristiyan Kilisesi bir zaman temsil ederler. Onbirinci yzyldaki Hildebrand hareketi
geLince yalnz hogryle karlanmakla kalmad, devletin yeni bir din kurmu olmad. Eski Hristiyan Kilisesinden
bir dairesi haline getirildi. O zaman, mnzeviler llere e- kupu deil, onun diriliiydi bu. Protestanlk iindeki
kildiler ve Donatistler, Nasturiler, MonofiziUer, Monor "Noneonformist'" (yerleik kuruma uymayan) hareket de
ilierin "Emperyalist" (Meliki) diye adlandrdklan Kilise'den geici bir ltdan ibaret deildi. Bugn ngiltere ile sko
srayla ayrldlar. Bat.'da, diriltilen imparatorluk hkmeti ya'dan baka, yerleik kilise kurumlarna sahip ngilizce
Roma Papaln ve onun ynetiminde olan Kilise rgtn, konuan lke yoktur_ Birleik Devletler de dahil olmak ze-
"M"eliki" Ortodoks Kilisesinin Dou Roma tmparatorlu- re btn tekilerde, btn Protestan Kiliseleri, aynca Kata-
unda indirgendii duruma getirmeye kalknca, Kilisenin lik Kilise devlet denetiminin dndadr; Rusya'da da, 1917
zgrlne yneltilen bu dnyevi meydan okuma on birin Devriminden sonra, Kilise Kurumuna uymayan Rus dindar-
ci ;e on ikinci yzyllarda Papalk nderliinde zafere ula. larnn niee mcadelelerle kazand zgrlk nimeti Dou
tnlan kudretli direni hareketine yol at. Papalk ile Impa Ortodoks Kilisesine bana kaklrcasna baland. Dine
ratorluk arasndaki atma ilkin byle balad. Papalk, dman bu politik rejimin Kilise'yi yerleik dzenin dna
Bat Roma Imparatorluuna, Ortaa Bat Hristiyan Top karmas phesiz bir iyi niyet eseri deildi.
lumunun asl ynetici kurumu olduu iddiasn kabul etti- leri dinlerin devletlere, ya da baka dnyevi kunm
rince, onun bu yar politik iktidar klna brnmesi nce lara baml klnmas ilkel alara dn demektir. O a
Konsey Hareketine, sonra da Protestan Reformuna yol at. da, din, manevi, corafi alan snrl bir uygarhkoncesi
Luther'd ve Anglikan Protestanlar yamurdan kaarken toplumun, ya da erken uygarln toplam kltrnn asli bir
doluya tutuldular. Dosdoru otokratik mahalli prensierin parasyd. Ama, ileri dinler her zaman kendilerini dnyevi

penesine dtler; Kalvinistler ise, varkalabildikleri yerler- toplumsal, kltrel engellerden uzak tutmaya alacaklardr;
de, ancak Muhammed'in siyasi denetimi ele geirme yolu- nk bu, gerek misyonlarn yerine getirebilmelerinin vaz-
na bavurarak mahalli hkmetlerin klesi olmaktan kendi- geilmez kouludur, Bu misyon, insanlarn birbirleriyle top-
lerini kurtarabildiler. ngiltere'de Kraliyet Anglikan Protes umsal, ya da kltrel ilikileriyle do~rudan do~ruya ilin

tan Kilisesini kendine baml duruma getirince, Yerleik tili deildir; ilgi alan, her insan bireyiyle, ileri dinlerin yeni
Kurumdan kopan Serbest Kiliseler ngiltere'de gerek Kilise bir grmn (visian) verdikleri insan-tesi m"anevi varlk
roln oynadlar. Kilisenin, Hristiyan Dnyasnn baka arasndaki ilikidir.

40 Ayr trden toplumlar m?

Bu incelemede, ilkin uygarlkLarn zlmesiyle ilgili hristiyanlnRoma Katalik kolu etkili bir ekilde birle
olarak evrensel kiliselerden sz etmitik.(l) Hristiyan Kili tirici olan "kilise"lerde toplanmlardr. Dou Ortodoks,
sesi, incelediimiz bu trden kurumlarn ilk rnei olduu Bat Protestan Hristiyan Kiliseleri ise, ortak bir ruhani

iin hristiyanln "kilise" kelimesini tr iin genel bir de- hkmetin organlar olmakszn birbirleriyle komnyon
yim olarak kuandk. Bu sz kullanldr ama, yeterince iindedir, teki ileri dinlerin ruhani rgtlenmesi ise ---rne-
uygun deildir. "Kilise" kelimesi birleik bir ruhani hk- in Hristiyanln quaker eidi- bundan daha da gev-

met demektir; oysa ileri dinlerin yalnz ikisinde kilise dedi- rktir.

imiz kurumlar toplumsal aratrlar. Tantrik Mahayana ile Bu ncelemenin daha nceki alt blmnde kiliseleri

363
 uygarlklarstne incelememiz iinde ele aldk, uygarlk
trnden toplumlann tarihleri iinde griHegelen olaylar
olarak gzden geirdik. Uygarlklarn, yakn zamanlarda
tarih incelemesinin allm alanlar haline gelen politik
birliklerin (yani, eitli trlerden devletler) yannda, grece
daha "anlalabilir inceleme alanlar" (2) olduunu grdk.
Btn kurumlar kiileraras ilikiler takmlardr; bir ili
kiler takm da, kendisi daha kapsaml bir iliki iinde ol
maz da btn br ilikileri de iine alrsa, ancak o zaman
anlalabilir. Anlalabilirlik byle tanmlannca, bir kavram
olur, nk ancak Evren 'in tamam btnyle anlalabilir
bir eydir; ama, bizim insani dncemiz Evren konusunda
bilgimizin ksmi olduunu anlayacak kadar ok ey biliyor.
Bu incelemeni timdiki blmnde "kiliseler"i kendi
TOPLUMSAL AYN
balarna ele almak istiyoruz; balang ksmnda da kilise
263 mparator Marcus Aurelius kurban treninde. En eski dinlerin
lerle uygarlklann ilikileri konusunda iki olumsuz sonuca
toplumsal bir amac vard, toplumlarnn yapsn, kimi~ini pekitir
vardk. Bir kilisenin ykseliinin, bir uygarl~n geici, ya da
rnek iin insanlann Tanr ile ilikilerini toplumsallatrarak bireysel
kesin kyle ok kez a~da olmasnn bir tarihi olgu
ruhaniliiti en aza indirgiyorlard.
olmakla birlikte, uygarlklarn z nedeninin kiliseler
olmad~n grdk. kinci olarak da, baz durumlarda,
kilisenin, km ve yklm bir uygarl~a akraba yeni bir
uygarl~n doumunda bir krizallt grevi gnnekle birlik-
te, toplumlarn uygarlk dedi~imiz trne yaplm bu
tarihi hizmetin kiliselerin varlk nedeni olmad sonucuna
vardk. Tam tersine, bu yabanc amaca hizmete saptrlan
kiliseler asli zelliklerini kaybetmi ve kendilerine zg i
levi yerine getinneleri nlenmitir.
Kiliselerin asli ilevleri bundan nceki ksmn son
paragrafnda belirtilmiti. Kiliseler ileri dinlerin kurumsal
atlardr ve ileri dinlerin, onlan daha eski din trlerinden
ayran gerek misyonlar, insanlarn Evrenin iinde ve ar
dnda ve tesinde bulunan insan-an varlkla dolaysz kii
sel iliki iine sokmaktr; ileri dinlerden nce insanlar bu
nihai manevi gereklikle ancak dolayl yoldan, bireyin top
lumsal ortam olan uygarl~n ya da uygarlk-ncesi toplu.
mun aracl~yla ilikiye geebiliyorlard.
Kilisenin misyonunu bu ekilde aklamak bu incele-
mede henz ele alnmam birok soru dourur. "neri
dinler"le daha eski din trleri arasndaki aync zellik
nedir? Ueri dinler, tarihi olarak, daha eski dinlerden mi tre
mitir? ~yle ise, ne dereceye kadar kendilerini tarihi nc-
lerlnden ayrnay baarabilmilerdir? Ileri dinler bireyola
rak insanlara hitap ettiklerlne gre, niin kiliseler halince
cisimlemilerdu, niin kiliselerin kurumsal yaps bazan
katlam, her zaman manevi bakmdan yetersiz, hatta
birka durumda rezalet olmutur?
t
Bu sorular, dinin yaps stne daha temel sorulara yol
aar. Din, insan yaradlnn isel, yabanclamazbir yetisi
midir? Yoksa, din, insann toplumsall~nn dile geli yoila
nndan sadece bir tanesi midir? Byleyse, bir uygarl~n
dnyevi ilerleyii ve ~lenmesiyle; alabilen, "'iimas
gereken ve baz durumlarda imdiden alm olan, olgun-

364
lamam bir dile geli biimi midir? Bu dizi~eki sorulann
sonuncusu en can alc olan. Dinin nesnesi bir gereklik
midir? Yo~sa, aklanabilen, rtlebilen. rtlmesi
gerekli ve baz durumlarda imdiden rtlm olan bir
yanlsama m? Bu sorular, bu ve bundan sonraki ksmda,
burada sunulduklar srayla ele alnacaktr.
leri dinlerin aync zellii, onlar eski dinlere gre
yeni bir balang yapan ey. ileri dinlerin insanlara, bu in-
sanlarn baka etkinlikleriyle katldklan toplumlannn ara-
clyla deil, bireysel kiiler olarak dorudan doruya
hitap etmeleridir.
nsann ze1li~i toplumsal bir hayvan olmann yan
~ra bir kii olmaktr. Toplumsallk, insann birok baka
yaayan yaratk tryle paylat bir zelliktir; rnein
kurtlarla. ya da termitlerle. nsann kiilii ise, onu bu ge-
zogendeki ynla hayat eidi arasnda benzersiz klar. Ata-
lanmzln kiilik kazanmalar, onlarn
insan statsne
,
varmay baarmalarn anlatmann bir yoludur. Ama
imdiye kadarki tnsanl~n ya lek olarak alnrsa, insan
tarihinin ok ge bir tarihine kadar toplumsallk insar haya-
t,nn nde gelen zellii olmakta devam etmitir. nsanlar
iinde doduklar ve bydkleri toplumun erevesinde
yaam, duygulanm, dnm ve hareket etmilerdir
ve dinleri de bu kurala bir istisna yaratmamtr.
Yalnz uygarlk-ncesi toplumlar deil, ilk uygarlk
lar da -rne~in, SmerAkat ve Msr uygarlklar- yele-
rinin, dinleri de dahil, hayatlarnn btn yanlarnn bu
uygarlk kapsam iinde bulunmas anlamnda, "anlailabilir
inceleme alanlar" olmulardr. Bu toplumlarn toplumsal
yaps monolitikti. Tarm, hayvanclk, hkmet ve sava
dini etkinliklerdi; dolaysyla da, Hristiyan dilinde dini
eylem ve dnceden ayr, "dnyevi" diye adlandnlacak
herhangi bir bamsz dini pratik ya da inan yoktu. nsann
nsanla ilikisinin ve nsann doal dnyayla ilikisinin do
laym dinden geiyordu. Bylece, en eski uygarlklar a
da iinde olmak zere eski insanlk tarihi kubak bir g-
rle ele alnabilir, burada nce uygarlkncesi toplumlar,
sonra da uygarlklar,kendine-yeterli "anlabilir alanlar"
saylabilir. Ancak ikinci tipten uygarlklara, ve bu sonraki
uygarlklann zlme aamalarma vardmz zamandr ki,
ileri dinleri cisimletiren kiliselerle karlanz; bunlar artk KSEL ARAY
iinde doduklar Z1en toplumlann kltrnn birer 264 "Tann Adam" diye adlardm'lan Alexis beinci yzylda Dou
grnmnden ibaretmi gibi ele alndarsa, anlalr olmaz- Roma toplumuna srt evirerek, gezgin dilenci k~mda Hristiyanca
lar. Onlarn douu
insan yaradlnn ikiciliinin ne k hayat yaamaya koyuldu.
mas demektir. tnsan sadece bir toplumsal hayvan deildir;
ayn zamanda nihai bir manevi gereklikle dolaysz iliki
arayan bir kiiliktir.
Bu noktadan sonra -bu nokta: insanlk tarihinde yeni
bir nn ~alangcn iaretlernektedir- tarih incelememi
zi yalnz uygarlklar erevesi ierisinde Stdremeyiz; ayn
zamanda insanlar atarlan kalma uygarlklara klelikten
kurtaran, dolaysyla birok uygarln yelerinden de taraf-

365
tar kazanabilen ileri dinleri de hesaba katmalyz. Alalanmz dr. Ayrca, Yahudilik, Zerdt!k gemile en azndan
insan olal beri, toplumsal hayvan olarak insanla kii olarak Budizm, Hristiyanlk, slamk kadar kkten bir kopu
nsan arasnda gizli duran gerilim artk a~a kar; bu nok- yaratmlardr. Yahudilik Yahova dndaki btn tannlann
tadan sonra, insan tarihinin, uygarlklar tarihi ve ileri din- ilkin meru tapnma nesneleri olmadklarn, sonra da var
ler tarihi olarak ikiye aynmasnda toplumsal olarak yansr. olmadklarn sylemitir. Zerdtlk kendisinden nceki
Yakn tarihin bu iki ayn ak, tek ve her eyi kapsayan bir Ari panteonunun btn tanrlarn zebaniler olarak kabul
toplum tr erevesi iinde incelenemez artk. etmitir. Ama, bu eski dini n hibiri yeni yolu kararl

Bugn de yaayan balca ileri dinler Isliimlk, Hris bir ekilde benimsememilerdir. de, yeni balangc
tiyanlk, Hinduizm, Yabudilik, Zerdtlk, Budizm'dir. iaretleyen izginin stnde, bir aya~ bir yanda, teki br

Burada onlan, dnyada belirilerinin tarihi srasyla yazyo
ruz ama en eski olan ikisinin, yani Hinduizm'le Yahudiliin
balang tarihleri kesin olarak bUinemez; nk bu ikisi,
sonraki drdnn tersine, dini dzeyde gemile devrimci
bir kopu yaratan, ya da byle yaptklar taraftarlannca
yanda, kararszca oyalanmlardr.
Kadir-i mutlak Tanr'nn rol konusunda, gerek Hris
tiyan, gerek Mslman dnne ok eliik grnecek
bir ekilde ikici bir dnce aamasnda donup kalmlardr.
Tanr 'y Evren 'in her yerde hazr, nazr efendisi olarak gr

iddia edilen, tarihi kantlarla varlklan desteklenmi kiiler meye baladktan sonra, gene de O 'nu, bir zamanlar tapnl
tarafndan kurulmamtr. Ileri dinlerin alts da tarihleri d ekilde, bir toplum, ya da toplulu~un kendine zg

boyunca birok deiiklik geirmitir, ama Hinduizm ile mahalli tanns olarak grmekte devam etmilerdir. Bylece,
Yabudili~in geirdi~i de~iiklikler daha uzun bir sre iin bu ileri dinlerin herbiri, ileri din haline gelirken, belirli bir
de gerekleti, kkenlerini de kesinlikle tek bir kurucuya topluluk, ya da toplumun btnsel kltrnn bir paras
ba~lamak mmkn de~i1dir. Yabudilik'de, Musa tarihi bir olmay da srdrmlerdir. Ayn zamanda Hindu, Yahudi,

kii olabilir. Ad -ba ksm kopmu bir Msr adn andr ya da ran toplumlarnn bir yesi olmakszn Hindu,
yor ("Moses" olarak)- gerek bir kiinin sabici ad olabi Yahudi, ya da Zerdt dinlerini kabul etmek hibir zaman
Iir; Musa'nn sonradan Yahudilik haline gelen tektannc bir mmkn olmamtr. Yahudili~i, ya da Zerdtl~ be
dini kurdu~u dnlebilir. Gelgelelim, Yahudilik tarihinde nimsemek bir Hristiyan iin dnyevi kurumlar saylacak
bulunan ilk kesin kantlar srail ve Yahudiye Peygamberle. eylerle zlmez biimde i ie gemi dini ayinleri kap-

rinin . . sekizinci, yedinci, altnc yzyllar boyunca mey- sayan bir yasalar sistemini kabul etmeyi gerektirmitir.
dana getirilmi yazlardr_ Hinduizm tarihinde Upaniad 'la- Hinduizmi kabul etmek bir kast iine girmeyi, Hindu kast
rn yazarlar yaklak olarak srail ve Yabudiye peygamber dzeninin getirdii kstlamalara boyun emeyi zorunlu kl
lerinin adaydlar. Bu hesaba gre, ileri dinlerin k mtr. Bu durum, niin bu dine daha az insann katld

.
Amos ile Hosea kua~ndan . Muhammed 'e kadarki aa~..
yukan on yzyllk sreye yaylr.
Btn ileri dinlerin ortak zellikleri bunlann herbiri-
nin tek bir uygarln erevesi iinde do~maSl. kendini
bir lye kadar bu toplumsal kalptan kurtannas, ama hi-
birinin de tam olarak kopamamasdr. Yalnz, kendilerini
koparmada ulatklar dereceye gre birbirlerinden nemli
lde aynlrlar.
Hinduizm1e Budizm Hind Uygarh~nn, Yahudilik
Suriye Uygarh~nn, Zerdtlk ran Uygarl~nn, Hris ye'nin miraslarna aymnlard. Yeni ileri dinler bunlan
tiyanlk, slamk ise zlen Suriye ve Helen UygarlkJan
nn gelerinin iinde kart~ "kltr-bileimi" iinde do
dular.(3)
Daha gen olan teki ileri din gibi Hinduizm, Ya-
hudilik, Zerdtlk de tanry Hint, srail, Iran toplum
Iannn toplumsal tanrsalh~nn ok zerinde, tesinde bir
eyolarak grrler. Brahma, Yahva btn Evren 'in hereye
kadir, her yerde var olan efendileridir; Hrmz'n alnya
zs da ayndr; ancak, imdiki kozIDik a~da, onun bu
evrensel egemenlii dman Ehrimen 'in tehdidi altndadr.
Tanry evrenselolarak kavraylarnn tutarl bir sonucu
Olarak, bu dinlerin mlninleri inanlarn bu inanlarn do~
duu toplumlarn snrlarnn tesine yaymaya alm lar-
n, asl taraflararn da, kskana koruduklar cemaatieri-
ne yeni insanlarn girmesini gnlsz karladklarn aklar.
lk ileri dinin kendilerini geleneksel toplumsal
kalptan kurtarmaktaki baarszl ayn zamanda daha ileri
yeni dinlerin onlardan niin do~du~unu da aklar. Hin-
duizm, Yahudilik, Zerdtlk evrenselolarak geerli do
rular, evrenselolarak uygulanabilir ilkeleri bulmu, ama
bunlar nsanl~n ayncalkl kesimlerine, yani Hint, ran
uygarlklarnn, iki Suriye toplnlu~u.olan srail ile Yabudi
btn nsanla yaymay stlendiler. .
Hinduizm 'den kopan Budistlef Hindistan 'm temel
toplumsal kurumu olan kast dzenini umursaroadlar;
bylece de, insan soyunun yarsn, bu arada Kore, Japonya,
Vietnam 'daki uydu toplumlaryla in Dnyasnn btnn
kazandlar. Ama, Budizm 'in bu evrense1li~inin bedeli iinde
dodu~u Hint toplumu tarafndan daba sonra yadsnnas
oldu.
Yahudiliin belirli bir toplumun kltrne ayrlmaz
ekilde ba~l m, yoksa, geleneksel kltr, maballi ulusai
kimlii ne olursa olsun, herhangi bir kiinin benimseyebile-
ce~i bir din mi oldu~u konusu, hristiyanl~n ilk kuanda,
balangtaki Yahudi.Hristiyan mezhebiyle Ermi Pav

366
PUTPERESTLK
MtRAs
265, 266 leri din-
ler daha eski din ge-
leneklerinin kalpIa
nndan kendilerini
bsbtn kUrtarama-
mlard. Mslman-
lar'n Kabe'deki
Karata 'a sayg gs-

termeleri de slam
ncesi Orta Dou

dinlerinden kalma
bir kttr.

367

SLAMA KALAN MRAS
267,268,269 Yukanda, brahim ile shak' konu alan Ms
lman minyatrleri. Ort~da: Samson'un Filistinlile!'in tap
na~n ykmas!. Aa~da: Muhammed'in Mekke'den ka
n sa onaylayarak seyrediyor.
368
lus'un almas sonucunda ortaya kan genel Hristiyan
Kilisesi arasndaki tartmann nedeniydi. Pavlus ile
Petrus'un ayrl~a engelolmak iin ortak abalarna karn
genel Hristiyan Kilisesi 'nin Yahudilikten ayrlmas bu e
itten tek olay de~i1dir. Alt yzyl sonra, gene Yahudilik
ten esinlenen bir baka misyon sahibi din, yani slamiyet,
Hristiyanl~n yapt~ gibi, Yahudili~in kefetti~i ama ge
re~ince yaymad~ do~rulan ve ilkeleri Yahudi olmayanlara
da yaymak zere Yahudilikten ayrld.
Zerdtl~n tarihinde de ayn hikayeyi izliyoruz.
Zerdtl~n Sasani mparatorluunun kurumlam dini
oldu~u a~da, Hristiyanlk ann nc yzylnda
Maniheizm ve beinci yzylnda da Mazdakizrn ondan ayn
dlar. Bundan sonraki ada, hem Sasani mparatorlu~,
hem de Roma mparatorluunun yars Araplar tarafndan
fethediHnce, yeni rejimin ran 'daki Zerdt uyruklar
Irak, Suriye ve Msr'daki Hristiyan uyruklardan ok daha
kolay ve abuk, slamiyetl kabul ettiler.
Budim Hristiyanlk, slamik de evrensellie y.
rekten ba~ldr, ya da zamanla yle olmutur. Bu dinlerin
de nsanl~n btnn kendine ekmeye alnutr.
Her nn de biila birlikte var olmas bu ortak hedeflerine
varamadklarn gsteriyor; ama, herbiri de ok sayda degi
ik uygarlklarn blgese! alanlar olan koca ktalar kendi
saflarna katmay baarmtr.stelik, hepsi de bu baary,
bugnk teknolojik ilerlemeyle "mesafenin yok edilmesi "n-
den nce ellerinin altnda bulunan ilkel ulatrma aralary
la kazanmlardr. (4)
Bu misyonerlik baars sayesinde Budizm, Hristi
yanlk, slamlk tarihi kkenlerinin gereksiz kalbromdan
kendilerini kurtarabilmilerdir; oysa, Hinduizm, Yahudilik,
Zerdtlk hala atadan kalma uygarl~n davranlann,
greneklerini yaatmaya devam- etmektedir. Ama, nc
diin kendilerini gelenekten kurtarmalar bile aneak ksmi
bir lde gerekleebiimitir.
Hristiyanl~n en byk ayini olan Eueharist, Akdeni
zin bitkisel tannsna tapnmann bir biimidir, arap ve ek-
mek "ge"leri ise blgesel rnlerdir. Japonya'ya giden bir
ziyareti bunun mahallili~ini hemen griir; nk orada
bu~dayruhu de~i1,
pirin-ruhu tanrsaldr ve Akdeniz'in
hayati maddelerine okadar yabancdr ki ziyareti ekmek
isterse bunun iin Portekizce pan kelimesini kullanmaldr.
Hristiyanl~n protestan olmayan byk kesiminde Tanr 'nn
Byk Anas da Theotokos olarak tapnlan bir varlktr.
te yandan Protestanlar da, bir insan tanrlatrmakta'
br Hristiyanlarla ayn grtedirler; oysa bu, Msr ve
Helen "putperestli~i"ne uygun bir davran olarak Yahudi
leri dehete drr. niteryenler de, furistiyanlk dna
dmek pahasna bunu yadsmlardr.
niteryenler gibi Mslmanlar da Hristiyanllin
Yahudi tektanncl~ndan sapmasna kar bir tepkiyi tem
sil ederler. slam da tektanrclk konusunda Yahudilik
kadar lololiterdir. Yilnz, Yahudilik gibi slamlk da
putperest gemiinden izler tar. Mekke'ye baca gitmek,
Kabe duvarlan iindeki Karata 'a (Hacer.i Esved'e) tapn
mak sl.mncesi Arabistan'dan kalma bir mirastr. Mekke'
deki Karata bir baetylus'tur (Samice "Tann'nn banna~"
anlamna gelen bir bileik kelimenin Latinceletirilmi
BUDzM'E KALAN MRAS
biimi). Doiaysyla, t.. 204'de Pessinus, ya da Bergama' 270, 271 Doktrin tutarszl~ yznden Buda atalarndan
dan, LS. 21S'de Emesa'dan Roma'ya getirilen karatalarla kalan Hindu dininden kopmutu ama, lmden sonra diri-
Hintisi vardr. Aynca Mslman yasas da, Yahudi yasas, li Hint gelene~inde ylesine kkl bir inant ki Budizm de
btn ilkel yasalar gibi, bir btndr. Yahudilik gibi slam' bunu tartmasz kabul etti. Aa~da: Budist hayat ark
da da dini yasayla dnyevi yasa arasnda bir izgi ekmek ruhlarn srekli diriliini gsteriyor. Altta: Nirvana'ya ermi
imkanszdr.
Buda.
Hristiyanlkla slamiyeti btn nsanlk iin dinler
haline getirenler kurucularn arkasndan gelenlerdi. Kumcu
lann kendileri bu amata de~illerdi.
sa'nn ncil'de anlatlna baklrsa, onun ortodoks
bir Yahudi olmad~ru gsteren bir ey yoktur; byle olun
ca ufku da kendi ulusunun smrlaryla evrilmiti. Aziz
Matta'ya gre ncil'de,c5) habercilerine yabanclann ya da
Samaryallarn ziyaretine gitmemelerini, "srail evinin kay-
bolmu koyunlarna" gitmelerini syledi~i anlatlr. Aziz
Markus'a gre ncil 'de de, Kenanl kadtmo kendisine a
nsna verdiiilk olumsuz cevapta -bu sefer kat ve yara1a-
ye bir dille- ayn tutumu srdrd~ grlr.
Muhammed 'in ufku da kendi ulusunun snrlanyla
evriliydi. Araplarn, Yahudiler, Hristiyanlar gibi ''Kitab
olan Halk" olma istekleri ulusuluklann yanstyordu. Bu
istek, bir .uygarh~n kysnda yerlemi barbarlara zg bir
eydi: (6) Araplar Roma lmparatorlu~u kltrnn etkisi
altoda kaldklar iin mparatorluk uyruklannnkine ben.
zer bir din zlyorlard; ama ayn zamanda yeterince ba~m.
sz dnceli insanlar olduklar iin hameW komulannm
dinini olduu gibi, ona Araplara zg bir renk katmadan
benimsemek de istemiyorlard. Muhammed kua~ndan
Araplara gre Hristiyanlk Romallann, Yahudilik de Yahu
dilerin ulusal diniydi. Muhammed 'in yurttalanna s.indu~u
Tann grnis(7) Yahudilerin Tann grnis gibi, iki yan
byd. Evrenin Tanrs olmasnn yansra, ayn zamanda
Araplann ulusal Tannsyd. Sam, brahim 'in katksz
dininin dirilmesi olacakt ve bu seferinde de brahim soyun-
dan gelen "Seilmi Halk" o~lu shak'n Yahudi soyu de~il,
o~lu smail'in Arap soyu olacakt.
slam'daki bu milliyetilik gesi, slam dini Araplann
ulusal dini olarak Arabistan 'dan Roma ve Sasani mparator'
hklanno eski blgelerine tamnca daha da artt. Fatihler,
Arap olmayanlann Mslman olmasn pek istemiyorlard.
Egemenlik altna aldklan halklar, az vergi veren dindalar
olarak de~i1, fazladan vergi deyen gayri mslimler olarak
daha de~erliydi onlar iin. Arap krall~n baskna u~ratan
lar, Arap olmayan Zerdt ve Hristiyan uyruklan oldu.
Bunlar slam dnyasna girdiler, Araplan slam devletinin
tek yneticisi statsnden indirdiler, aynca da slamiyet'e,

369
o zamana kadar milliyetilikle evrenselli'in iki uzlamaz Suriye ve Helen kltrleri rakipsiz bir besleyici gc olan bir
ideali arasnda bocalamasna yol aan belirsizlikten kurtara "kltr-bileimi" oluturmulard ... kisi de evrensellik
cak bir rgt ve bir teoloji kazandrdlar.(S) Bylece, iddiasnda olan iki ileri dini bir arada olgunlatrmak tek

Muhammed'in dinine geen Arap olmayan kiiler kurucu rarlanmas g bir baardr. Sonradan gelip dini kabul eden-

nun kendisinin aydnlatmadan brakt bir gl zm ler olmasa Hristiyanlk kk bir Yahudi mezhebi olarak
oldular. kalabilir, slamiyet ise Yahudi-Hristiyan tektannclnn
slamiyet 'in gizil giilerinin bylece bir evrensel din ulusal Arap taklidi olabilirdi.
olarak hasad, dini olduu kadar, kltrel bakmdan da Budizm hibir zaman sadece hir Hindu mezhebi ola-
byk bir baar oldu. Ayn ey daha nce Hristiyanlk iin rak kalmak tehlikesiyle karlamad!. Dini kuran, Hindis
de szkonusu olmutu ve gerek yapanlar, gerekse bu ite tan'n kast kurumunu tanmayarak, Hint dnyasnn, insan

kullanlan aralar hep ayn oldu. Hristiyanlk gibi slamiye yaradlllnn psikosomatik karmaasnda psiik genin zel

tin de manevi, kltrel bymesine katks olan insanlar lii konusunda yaygn ekilde benimsedii kanya kar

bileik Suriye.Helen kltrlerinin mirass olan Gneybat karak, dinini eski Hint dininin arka-planndan karmt.

Asyallard. Eskiden bu iki uygarla katlm olanlar eski Buddha zamannda egemen olan kanya gre, insan psikesi
ayn ktrlerini unutmu, daha evrensel bir ekilde dn ebedi bir varlktr; iednk bir tefekkrle, Evren'in iinde,
meye balamlard. Ama, kltrel verimliliklerini unutma- ardnda, tesindeki nihai manevi gereklikle zde olduu

mlard. Tam tersine, ayr kimliklerini kaybeden eski grlr. Tat tuam asi: "Sen ite busun". Burada "sen

370
iSLA~I'DA HOGR
HIRiSTIYA LIKTA EZiYET
272, 273 )'lsman olmayp da
"Kitaba (nanan" insanlara
kar slam genellikle cmert
dananmtr. Yahudilik, Hris
tiyanlk Kur'an 'da karde

dinler olarak nitelenir. Soldaki

slam minyatr Muhammed'in
Hristiyan keilerle sohbetini
gsteriyor. Hristiyanlk can s
ke tarihi balantlar olan din-
lerin yelerine eziyet ederek
tek dOruyu savunduu iddia-
snglendinneye almtr.
Goya'nn Enkizisyon stne bu
duygulu yorumunun ad ok
sade: "Yahudi atalar oln;kLan
dolay".

insan ruhu, "bu" da nihai manevi gereklik oluyor. Buddha sebep olan ey bu istekti. stek bir kere yok edilirse insan
bu gn tam kartn savunarak insan "ruhu" diye bir kesin olarak bu dnyadan ayrlp kutsal bir yokluk durumu-
eyolmadn, insan yaradlnn psiik yan denen eyin na (Niruana 'ya) eriebilirdi.(9) Budizm 'in Z budur (en
aslnda sreksiz psiik durumlanil ak olduunu syledi. azndan, ilk "gneyii" biiminin z) Ama, sonraki "ku-
Buddha ile Hindu a~dalar arasndaki ayrlk ooa- zeyli" biimi (Malayana) deiir_ Bylece Budizm de
nlamazd. Ama Buddha 'nn nsanlk durumu kavram da, Hindu muhalifleriyle paylat ortak Hint geleneksel kl-
bunu ele almak iin nerdikleri de, Buddha 'nn muhalif- tr mirasnn paras olan bir inanca dayanr.
leriyle paylat ve hepsinin birden tartlmaz saydklar leri dinler, geleneksel kltrlerinin kalplanndan ken
bir Hint inancna dayanyordu. ki taraf da, insann bu dn dilerini kurtannay baardklar derecelere gre birbirlerin- .
yaya bir kere geldiine inanmyorlard. Diriliin lm izle- den ayrlrlar, ama aslnda hepsi de, dini toplumsal hayat
diine, tekrarlanan doum ve lmlerin belki de sonsuz alanndan karp insan nihai manevi gereklikle dolaysz

olabileceine, bunun aslnda lmden ok daha ac bir yazg komnyona sokma abalarnda birleirler. Bir baka syle-
olduuna inanyorlard. nk, sonradan dirili olmayaca yile, ileri dinler dini "kurum olmaktan karma" giriim

kesinlikle bilinse, lm gerekten bir kurtulu olabilirdi. leridir. Gene de, btn ileri dinlerin "kiliseler" adn verdii
Buddha'nn diriliten kurtulmak iin nerdii ey istek miz kurumlarda cisimletiini gryoruz. Burada aklan
ten arnmakt; nk ona gre psiik durumlarn akn sr- mas gereken bir uyumsuzluk var ki bir aklamay daha

dren ve lmden sonra da bu ak canlandrp dirili~e imdiden ima etmi durumdayz.

371
 nsan bir kiidir ama, ayn zamanda halen de bir top larn dndkleri iin izin vermilerdir. Hristiyanlar da,
lumsal hayvandr; onun iin de, en zel kiisel isel manevi Mslmanlar gibi, kendi dinlerinin balca tarihi kayna
hayatnda bile iine ilemi toplumsallktan btnyle kur olan bir dinin taraftarlarna eziyet etmenin biimsizliinden
tulamaz. Mnzeviler, kendilerini ayrma abalarnda ne utan duymulardr; ama, bu utan Hristiyanlk Dnyasn
kadar kararl olurlarsa olsunlar, gene de hayranlar ve da Slamiyet'deki kadar gl olmam, dolaysyla da Hris
mritler eker, dnya ileri alannda toplumsal sonular tiyan lkelerinde yaayan Yahudilerin durumu hep tehlikeli
yaratular. (10) Aynca, mnzevi nihai manevi gereklii olagelmitir. Hristiyan ve Msmanlar ayrca gnn orto
kendi bana arar ama, ararken kendi kendine yapt~ ma doksluunu heterodoks gruplara empoze etmiler, sapan,
nevi keifleri insan kardeleriyle paylamak gibi toplumsal ayrlk karanlar zorbala bavurarak srye uydunnaya
bir amala inzivasna ara verir. almlardr. "Mnkirler" bile hogryle karlanrken,
rnein Buddha da, kendini aydnlatr aydnlatmaz mezhepler hem Hristiyan, hem de Mslman topluluklarn
ninxpa 'sna
gidip yok olabilirdi, ama baka duygulu varlk da cezalandrlmlardr; aynca Mi.islilinanlarla Hristiyanlar
lara yolu gstermek iin kendi yok oluunu ertelernek birbirlerine, putperestlere, yoldan sapanlara kar "kutsal
zorunda kald. Bu nedenle de sangha 'y, manastrn kurdu; savalar'" (cihad) amlardr. '"Ve erendi hizmetiye dedi:
nk piri mezlere balayacak toplumsal bir at olma- Yollara ve itlerin boyuna k, bulduklarn ieri ginneye
dan kurtulu yolu bakalarna retilemez. Kiisel dinin zorla da evim dolsun...(12)
kurumlamasnn kanlmazl~na Hristiyanlktan da rnek Bylece her iki ileri din de balca grevlerinin "mn
verilebilir. Bu evrensel din, bit evrensel devlete, Roma tan- kirler"i imana getirmek ve ortodoksu~ korumak olduu
ras ve tanr Sezar'la simgelenen Roma tmparatorlu~una na, bunlarn inanlarndaki belirli ahUiki ilkelerin uygu-
tapnmaya kar tepki iinde domutu. Roma mparator lanmasndan biLe nce geldiine inanmlardr; bu durum,
luk hkmetininbyk gcne kar kendilerini koruyabil ruhani otoritelerin niin' bazan en kt dnyevi hkmet-
rnek iin Hristiyanlar gene Roma modeline uygun, otoriter ler kadar baskc ve kyc olabildiklerini aklar. Budizm
Roma ruhundan esinlenmi bir ruhani hkmet kurdular. ise, baka imanlarla bar iinde bir arada yaamas bak
leri bir dinin taraftarlar yalnz ortak bir savunma mndan Hristiyanlk ve slamiyet'den aynlr. Misyonu olan
arac olduu iin deil, bazan da kendilerini deeri lsz din arasnda Budizm 'in en baarl olmas phesiz ki
dorulann ve tlerin sahibi gibi grdleri iin otoriter sadece bir raslant deildir.
li~e kaplrlar.
Manevi hazinelerini henz bunu bilmeyen
leri dinlerin kurumlamas belki nlenemez bir tra-
insan kardelerine bildirmeyi bir ykmllk sayarlar. .
jedidir. Cezas, kurumlamann vardrld aamayla oran
Hristiyanlk da, slamiyet de putperestleri, genellik
tl bir manevi gerilimdir. Fazlaca kurumlam bir kilisede
le, zorla doru dine sokulacak kiiler olarak grmlerdir. bireyin vicdanyla ruhani "Kurum" arasnda bir atma
Mslmanlara Kuran'da Yahudi ve Hristiyanlara kar ho. olmas doaldr. Vicdan, kendini tehlikeye atarak Kuruma
grill olmalar sylenir, nk onlar 'Kitab" olan insanlar- kar kar; ama toplum da vicdann yldrlmasna ve
dr; ayrca
da Yahudiye dinin ortak temel ilkeleri vardr.
ezilmesine gz yummamaldr. Bir insan, insan kardeleriyle
Ama, ayn dnce Hrist~yanlarn her zaman Mslman ve
toplumsal ilikilerini iyi yrtebilmek iin nce kendini
Yahudileri hogrmelerini salamamtu. Okadar ki, Hris
manen iyi denetleyebilmelidir. Vicdan ortaklaa deil,
tiyan inancnn Yahudi kkenleri ve hala Yahudili~e san-
kiisel bir yetidir. Bu ortaklaa dzey de ancak bireylerin
lan bir diasporann varl~ ok zaman Hristiyanlar iin
inisiyatifiyle ykseltilebilir; birey toplumsal evresinin
ciddi bir _teolojik utan kayna olmutur. Hristiyanlar,
dzeyi zerine ktnda, bu, ilkin kendi manevi hayatnda,
kendi Hristiyan topluluklarnda Yahudilerin yaamasna,
kendine kar kazand zaferin bir rn olur.
kendi dinlerine gre tapnmalarma srf kend kiisel kar

372
 .. i

:


KAOS'TAN KOZMOZ'A:MISIR
274 Msr dininin sistematik bir yaratl ve yeniden do~u mitolojisi vard. Burada
balca konu yaratl; Zaman-ncesi Kaos'un imgesi Nu iinde kutsal bce~in de bulun-
du~u Gne 'in kayndutuyor; Gkyz tanras Nut ile ller tanrs olan olu Dsiris
de gne yuvarlana doru uzanyorlar. Sada, papiriis bulan rahip Anhai 'nin mumyas.

373
41 Bir hayale, yoksa ritme lellillesi
gsterse, hayata ynelmeyi garantiieyece/
"Mer/ez" ne zaman yok olsa, gene bir kabusa dniu.(J)

gereklige .kar Uyuma kavumak iin bilmecemsi nihai gerekliin

toplumsal tepkiler mi? byle geici bir haritasn karmak. dindir; bu tnm do
ruysa, dinde, karlkl olarak birbirine baml olmakla
imdiki blmn daha nceki iki ksmnda kiliselerin birlikte, ayn zamanda birbirinden ayr iki e bulunmas
mantken zorunludur. Din, hem bilinmeyen olgular stne
uygarlklarla ilikilerini incelerlik, bu kiliselerin yeni trden
yrten tahminleri, hem de bu tahminlere uygun eylem-
"kurumlar olarak degil de, iinde doduklar uygarlklarn
ktrlerinin dini griinmleri olarak ele a1ndklarnda anla
leri ierir. Bu, btn din eitleri iin geerlidir; ama bu or-
lamayacak olan ayn trden toplumlar oldugu sonucuna
tak ereve iinde geni bir eitlilik grlr; dinler, gerek
vardk. Bir kilisede cisimleen bir ileri din yaratmadan yk-
tahmin yrtme alanlar, gerekse eylem biimleri bakmn
dan birbirlerinden farkldrlar.
selip ken uygarlklarn, ayrca uygarlk-ncesi toplumla-
rn tarihlerinin dini yann bu ekilde ele alabileceimizi,
lk nsan, dnyay anlamakta yetersizlii dolaysyla,
insan-d bir Doa'nn insarnda olduunun bilincindeydi.
ama incelememizin bu noktasna vardktan sonras uygar-
hklan artk her eyi ieren, kendi bana bir btn olutu Onun iin insan-d Doa stne tahminler yrtt,
Doa'da ilediine inand gleri tanmaya ve kendine ka-
ran ilikiler rgs olmak anlamnda yeterince anlalabilir
alanlar saymann mmkn olmadn grdk. Gene grdk zanmaya alt. Bunlar, kendi insani ilikiler yaantsnn
nda yapt. Kayda gemi en eski din tr insan~
ki kiliseler uygarlklarn erevesini paralar, kiliselerin
Doa hakknda mitler ve insan-d doal glerle uyum
ayn, kendine zg toplumlar olarak ele alnmasnn gerek.
lilii bundan ileri gelir. Kiliselerin kendine zg olular,
kunnaya ynelik asinerden oluur. lkel Roma dinin 2ii,
onlarda cisimleen dii1in kendine zg karakterinin bir Evrenin biiminin bu gibi simgelerle pekitirilmesiydi;
sonucudur. leri dinler, insanlar nihai manevi gereklikle bugnk Japonya'nn into dininde ayn ilke yaamak
~adr. Bu zamana kadar, insann il)san-d Doaya egemen
dolaysz bir ilikiye sokma yolunda abalardr; kurumla
malarma karn, zlerini oluturan kalc amalar budur.
Bu belki de, nsann, toplumunun yanss olmayan ve top-
lumu tarafndan koullanmayan isel manevi hayata sahip
bir kii olmann yansra ayn zamanda bir toplumsal
hayvan olmasnn kanlmaz sonucudur.
Bizim bu tartmamz, dinin, insan yaradlnn top-
lumsal ve kiisel yan ile ilikisi sorusunu ortaya kard.
imdi bu soruyu ele almalyz; ama bunu ele alabilmek iin

nce bir baka, daha nce gelen ve daha derinde yatan bir
soruyu incelemeliyiz. Din kendisi nedir?
Dinin belirgin bir zeIIii, bilinliliin bir sonucu ol-
masdr. nsan kendini ancak ksmen anlad ve denetleye-
bildii bir dnyada bulur. Bu onun iin zor bir durumdur;
ama bu dnyada ve bu dnya ile, elinden geldi~inde yaa
mas gerekmektedir; bu garip ve huzurs~z koullarda yapa-
bilecei en iyi eyaklnn tesinde kalan eyler stne tah-

minler yrtmek ve gcnn tesinde olanla UZlamaya a-

lmaktr.

.... Dnyann temelini kuran ey dini yaantdr. Ayinlerin

gsterdii kutsal mekn yaps "Kaos"u "Kozmos"a eui-
KAOS'TAN KOZMOZ'A:HlRSTYANLIKTAVE
rir ue bylece insan uaroluunu mmkn klar; yani, 20010-
HNDSTAN'DA
jik uarlolu dzeyinin gerisine koymay nler. Btn dinler,
275, 284 Yukarda: Kategorilerin zarnan-ncesi aynl'
en ilkelleri bile, birer ontolojidir (uarlk-bilimi).' kutsal
eylerin uarln ue tanrsal uarhklar, neyin gerek olduu nn bildiimiz Hristiyan anlaynda Tanr aydnhkla ka-
nu gsterir ue bunu yapmakla da, artk Uucu ve anlal ranl ayryor. Yanda: Bir dizi Budist resmi: "Kozmik Bi-
maz olmayan bir Dnya kurar. Bundan ncesi bir kbus imin Evrimi ve Yozlamas"; buna benzeyen, ama daha
gibidir ve varolu ne zaman tam greceliin "Kaos'una ev-; soyut bir yaratl yorumu.

374
 Joi@YqiPf\it!!i(
....;fil"~P'i1lllf,~ i
v... fWlfll'iil '@l"'Pli~il'/I'(lI
t"IJ@'i.~
~
~& ..ciM)"lfHal,ni;flNi"'@;WI1: i
i~ L'i'l"l>tij ~~fff.l"!lil'1
14wi'lm'l1......() N-f4'1~iq'"
~I

i.!::===~- -

~~~~Af,'fi""
' .....4111". lj..H,Riaf.N i 'll"l'lr jllf<Fi""~ ~'"
i'kifil.. \!!'i~ ~f'I"i il>lf<:iJ'l'i 1/ ~.,'j,;~ Lf'I'> ~;;iiiij;Ol'il.1 ~. 4"""/~i:"4"'g_{lt(>'...1 i
~~ ~c..,..".I::x'"""""
;iq~ .."..,"..,'''"....'ffl~li'li !lii> 'h'l "RII
~(1IJ(;;;;IRN'j6*

1
'llilj!F1tl!ii(
:\1" 'il ~ .,mL(
~ ll,lR'f;;;41tiFl\1Pliii ii
~,;, ... ~I;;/lB""<<+f"':1I
~~~S~II
. lf~$lJlij",''''~4 ~ ii "lr1l(fif ,
IFiiYi\l'i~4 &h+fcfj4~"
l/ij1l'iJif

i
u;L:=:=ii'-.;::::::::
. =,.,.,......-.
375
olmay baaramadka gene Doa 'nn insafnda kalacaktr, olma abas -insanoncesi atalarmzn insanlamasndan
ama i~san yaradl da, insan-d Doa gibi, ortak insan beri sregelen bir aba- yle bir baanya ulat ki nsan
eylemiyle egemenlik altna alnamaz. artk dengeyi deitirdi. nsan artk insan-d Do~a'nn
nsan duygulan, .bilinlilii ve iradesi ortaklaa deil insafnda deil, onu yenmi durumda, dolaysyla insan-d
dirler; bireysel insann yetileridir bunlar; bir insann isel Doa ile ilikisi artk din alannn dndadr. nsan, simgesel
manevi hayat da -toplumsal ilikilere katlan her insann dini ayinlerle insand Doa'nn dzenini srdrmeye
kendi kendine egemen olmann manevi savann getii alacak yerde, teknoloji yoluyla onu smrebiliyar ve
alandr. nsann en acil ve en g grevi budur. Gtr hatta doal dzene mdahale de edebiliyor. nsan-d Doa
nk nsan yaayan bir varlktr ve her yaayan varlk stne mistik tahminler yrteceine, bilimsel bir ekilde
tabiat gerei kendine dnktr. Kendine dnk olmak, onu kefediyor.
Son iki yzyldr nsann insan-ci Doa 'y yenmesi
byk bir hzla gerekleti; cansz Doa'nn, insanlarn ve
KENDINE HAKM OLMAK evcil hayvanlann kas gcnden ok daha kudretli gleri
nsan doutan kendine dnktr, yaantlar bilinli kii birbiri ardndan nsann hizmetine kouldu. Ama, nsan,
liinin bi~imsiz Ben 'ine ilikindir. Yaratltan gelme bu insan-d Doa'ya kar belirleyici zaferini daha .. dr-
in~i ben-merkezliliin yenilmesi toplumsal uyum iin zo- dnc binylda, Aa Frat-Dicle havzasnn ve Aa Nil
runludur, ama ileri dinlerin kurucularnn da gsterdii gibi, havzasnn sularn dzenlemeyi ve bylece eskiden insana

insanlar bu duruma ancak zorlu i mcadelelerden geerek dman olan cangt paralarn retken sulanm topraklara

varabilirler. evirmeyi baard zaman kazanrntl(2) rgtlenmi or-

tak insan eyleminin ilk dramatik zaferi buydu ve bu co
turucu yaant yznden nsan, insanr Doa'nn gc
yerine kendi ortak gcn, en stn tapnma nesnesi olarak
koydu. Smerlerin, daha sonra da Helenlerin ehir-devletle
rinde, bir zamanlar insan-d Doa glerini temsil eden
tanrlar bundan sonra Ur ya da Eridu veya Isparta ya da

Atina yurttalarnn ortak gcn de temsil etmeye balad.

Firavunlar Msrnn Birleik Krallk dneminde Msr Uy-
garl yelerinin ortak gc biraz daha kaba ve basit bir

biimde tanrlamt1. Firavunun ifte tacn giyen kii'

resmen tanr oluyordu.
Tapnd nesneyi bylece deitiren nsan gurura ve
Felakete d t, nk gurur alak gnlll ezer ve In-
sani ilerin yrtlmesinde onsuz edilmez bir klavuz ve
emniyet spab olan gr karartr. Dolaysyla, ilk uygar-
lklarn douundan beri insann kendi ortak gcne tapm-
mas onu bir felaketten brline srklemitir. Bu ortak
kendine-tapnma biimi hala da nsanln byk oun
lUunun balca dinidir; aslnda, nsann ortak gc imdi
daha byk olduu iin, buna tapnmas da eskisinden daha
ar bir dozdadr Bizim kuakta eskiden dnlemeyecek
apta ve dehette felaketleri bamza sannamz alac~k
bir ey deildir.
Aslnda insan yaradl Doa'nn bir parasdr, ayr
ca anlay ve denetimimizin asgariye indii bir alandr;
oysa bu, doru bir anlay ve etkili bir denetimin en fazla
gerekli olduu bir alandr, nk nsan yaradl bizim in
sani dnyamzda dizginlediimiz cansz doa glerinin hep-
sinden daha kudretli bir gtr. nsan iradeleri olarak akli
le tirilmi insan tutkularnda kendini dile getiren insan ya-
radl, bu evcilletirilmi cansz glerin nasl kullanlaca
na karar verir. nsan, insan..<f Doa'y zaptetmekte ne
Oru. tutan Buddha, ar fziksel mnzevilik. kadar ileri giderse gitsin, kendi insan yaradlnn egemen

376
286 Bahede Istrap: sa. ruhunu fiziksel acya boyun e~meye hazrlyor.

377
aslnda. yaamann bir baka addr. dolaysyla kendine
dnkl~ yenebilmek bir zorlama gerektirir. Ama insan
bu zorlamay baarya ulatrd~ lde br insanlarla snda kan "Din Savalar' 'nn yaralt~ dmanlk ve vah-
doyurucu toplumsal ilikilere girebilir. Ve insan toplum d
olamaz. Ancak bir toplumsal hayvan olarak varolabilir ve
almam. kemiklemi kendine dnklk de. toplumsallk laklarna doru gelmeye balamt. Tantum religio potuit
Iar. toplumsal bcek trlerinde oldu~u gibi, iten gelmeyen
yaayan varlklarn toplumsal trne gerekli olan toplum-
sa~a dmandr.
nsan hayatnda kendine dnklk toplumun her ye-
sinin isel manevi hayatnda egemenlik altna alnabildii
oranda toplumsal feHiketelere yol amas nlenir. "Ac ek-
mek ~renmenin anahtandr",(3) ardarda uygarlklar
ykan, kendine dnklkten ileri gelme yaralar seyretmek,
ileri dinlerin kurucularnn gzn at. Kurtuluun toplum-
sal ilikiler alannda degil, kiinin isel rr:anevi haya ala-
nnda aranmas gerekti~inj ve bu alanda selametin ancak
kendine egemen olmakla kazanlabileceini anladlar. Onun
iin bu peygamberler insanlara toplumun yeleri olarak
de~i1. kiiler olarak hitap ettiler. Bir insanla nihai manevi
gereklik arasnda doru ilikinin kurulmasnn onsuz edil-
mez koulu olarak kendine egemen olmay tlernelerinin
nedeni de budur.
ileri dinlerin en gencinin kurucusu olan Muhammed
dinine "teslim" adn verdi; Muhammed 'in inancna gre
nihai manevi gereklik olan insan..st bir kii olarak tasar-
lanm tek Tanr 'y'a kendini teslim etmek anlamn ta
yordu bu. Arapa slam kelimesinin anlam teslimiyettir;
Zerdt, Buddha, sa da kendi dinlerini kendi dillerinde
ayn anlama gelen kelimeyle adlandrabUirlerdi. Bu drt
peygamberin insanlara bireyolarak hitap etmek, onla n
kendilerine egemen olmaya. kendilerini teslim etmeye
a~rlarndaki ortaklk ok arpcdr, nk nihai gerek-
lik kavramlan bir hayi de~iikti. Zerdt, Isa, Muhammed
tanrc idiler; Buddha yle deildi; ya da, toplumunun ata-
dan kalma tannlarna inansa bile. nemlerine inanmyordu.
Bu peygamberlerin getirdii yeni gr din nalannn,
nsann toplumsal hayatnn deil. isel manevi hayatnn
alan olmasdr. Dinin insan yaradlnn isel, yabancla
maz bir yetisi olduunu kabul ettiler. ama bu bir yenilik
de~ildL Atalarmz insan olal beri, o~u insanlar bunu tart
lmaz bir gerek saymlardr. Yalnz. kar kan da ol
Lucretius'un meydan okumasnn modern Bat'da canlan-
masnn nedeni, Batl Hristiyanlarn rakip mezhepleri ara-
ete duyulan tepkiydi. Daha onyedinci yzyl sona erme-
den. Lucretius'un din zerine yargs a~da Batllarn ku-
suadere malorum. (4)
Ne Lucretius, ne de modern ada onu izleyenler,
ou insanlarn imdiye kadar bir dine sahip olduklann
sanmalarn inkar etmemilerdir. Hatta, ou insann
sahip Olduunu sand~ dine gerekten sahip olduunu
kabul etmierdir. phecilerin inkar ettikleri, dinin kkn
den koparlamayacak bir eyolmasdr. Onlar. kendi hayat-
larnda dini attklarn sylyorlar. u halde onlarn yap
bbn bakalar da yapabilir; din braklmaldr. Modern a
da dine kar kanlar ileri dinlerin kurucularnn tezie
rine meydan okumulardr. Dinin. psikenin isel bir yelisi
olduaunu kabul ememilerdir. Onlara gre din insann
kendini dile getirme yollarndan biri. hem de olgunlama
m bir tanesidir. Hakl olarak, dinin nsann kendi bilgisi:
liginin ve zayflnn bilincinde oluunu dile getirdii te~
hisini koyuyor, bylece de, haksz olarak, uygarlk ilerle-
dike dinin ortadan kalkmasn istiyorlar. Onlara gre dinin
gerilemesi, bu ilerlemenin indeksidir. nsanlk ocukluun
da bir dayanak olarak dine ihtiya duymu olabilir. Ama,
artk erginleti~ine gre bu dayana bir kenara brakmaI
dr. Bu tezler grnte doru. ama onlarn da rtlmesi
mmkn.
Birinci tez dini inan ve pratiklerin ve ayn ekilde
ahlaki yasalarn aslnda belirli bir zaman ve mekann adet
ve alkanlklar olduu, dolaYSYla. din bir ahlaki yasay
takviye ediyorsa, bylelikle dinin yalnzca faydac bir ile
vi bulunduudur. Buna gre din aklen kabul edilemez, ama
yagn toplumsal davran biimleri asndan pratik olarak
etkili bir eydir.
Din, ncelikle toplumsal bir olaydr. Kiliseleri kuranlar
salam bireysel inanlar olan reticiler olabilir, ama bu
reticiler kurduklar Kiliseleri pek (azla etkileyemezler,
oysa Kiliselerin iinde yeerdikleri topluluklara byk etki-
leri olur.f S )

duu iin. bu varsaym incelemek gerekir. rnein. L.
son yzylda Romal air Lucretius De Rerum Natura
adl iirinde, L. nc ve drdnc yzyllarda yaayan
pin Grek filozofu Epikuros'un dncelerini aklarken bu
konuyu da ele alr. Ls. onyedinci yzylnn son onyllarn
da dinin insan yaradlnn isel, yabanclatrlamaz bir
yetisi oldUu inanc yeniden tartlmt. Buna ilkin az
sayda Batl katld; sonradan, Bat fikirleri Bat snrlar
nn telerine yayldka, Batl olmayan uygarlklardan
hala yaayanlarnn yeleri de bu tartmaya katldlar,
Ne var ki bu gr, dini dinin deiebilir toplumsal orta-
myla zdeledii ve dinin her insann hayatndaki kalc ve
onsuz edilmez roln grmezden geldii oranda dorudur.
Bir inan yapsnn, bir kilisenin. ruhani bir hiyerarinin.
ya da toplumsal ahlakn dnyevi toplumla dolaysz bir ili.
kisi olaca su gtrmez bir gerektir. Tarih de, dinin ku-
rumsal yannn her zaman gnn toplumsal ve politik yap
sn dile getirdii ve takviye ettii yolundaki maddeci tezi
do~ruluyor.

378
Hristiyanln bana gelen en byk felaket belki
Konstantin 'in Hristiyan olmas ue ondan sonra gelen Sezar*
larn Tanr iine, Tanr'nn euinin de Sezarn iine karma
syd. Bu deiimin yansra bir baka deiim de Kilisenin
lsa adna eziyete urayan bir kurum olmaktan kp lsa ad*
na eziyet eden bir kurum haline gelmesiydi. (6)
nsan kendi bireyselligiyle toplumsall arasndaki gerilimi
Zemedi~i srece bu kurumlama ve onu izleyen dnyevi-
leme felaketinin kanlmaz olduguna deinmitik.(7) Di
nin toplumsal eletirisi kendi temelleri asndan hakldr.
Ama ayn akl yrtmeyi kiisel manevi yaant ve aba ala*
nna da uygulamaya kalktgnda bedefi skalar. Dinin z
akn manevi gerekliin kiiselolarak yaanmas ve bu
yaanm gereklikle kiisel uyum araydr. Yer ve zaman
raslansall dinin bu zn her eitten dsal zelliklerle
giydirebilir, o kadar ki bazan dinin zn dndaki te beri-
den aynnak neredeyse imkansz hale gelir; ama kiisel a
knlk inanc -nihai manevi bir gereklie inanmak-
toplumsal eletirinin silah deposundan kanIm silahlarla
yaplamaz.
Dine kar kanlarn ikinci tezi nsanln bilgisizlii
ve zayflgnngeici bir olgunlamamlk belirtisi olduk
iar, uygarlk incelik glendike bu belirtilerin yok olduu.
dur. Ama bu ilerleme sadece nsanln insan-<i Doa ile
ilikilerinde gereklemitir; insan-d Doga'y Doa'nn
btnyle zdelemek ise kaba bir dncedir; hatta budala-
ca bir dnce olduu sylenebilir. Doa insan yaradln
da ierir ve nsann Doa'da fethetmesi gereken en zorlu ve
en inat taraf zaten budur. leri dinlerin kuruculan bu do
ruyu ok eskiden grmlerdi. nsann insan-d Doa'y
teknolojisiyle fethetmesi, ona d~a ldrc silahlar ve daha
fazla kir saan aletler kazandrmas nedeniyle, nsan ken-
disi iin daha da lmcl bir tehlike haline getirmitir.
Atomik silahlann icad ve kullanmndan ve "ban iin
atom" kullanlmaya balanmasndan beri artk bunu
grmek iin kahin olmaya gerek yok. Herkes grebiliyor.
Bylece tarih -<;agda tarih de dahilolmak zere-
nsanln bilgisizlik ve zayfgnn geici belirtiler olmad
n gsteriyor; insan hayatnn kalc gerei. nsan hem bir
bayvan, hem de bunun tesinde bir eydir; hem bir top-
lumsal hayvan, hem de Vcdan olan bir kiidir; bilgisi ve
biraz gc vardr ama, bilgisi de, gc de snrldr ve kendisi
de bunun bilincindedir. Aynca, onun iin korkun bir d-
ncedir; oysa yeniden doacana inansa, hayat onun iin
srekli ve zorlu bir gereklik haline gelir. nsann derdi,
baiangta ne idiyse gene odur. Atom agnda da bunun,
srail ve Yahudiye peygamberleri, Zerdt ve Buddha'nn
grd eyden bir fark yoktur. Olgunluk, olgunlamam
lk, ya da "ocukluk" ve "erginlik" kavramlarn, nsanlk
gibi bir yaayan yaratklar trne ya da bir uygarlgn ol
du~u gibi, bir topluma uygulanmas yanltc olur. nk
yanl bir analojidir bu; nk yalanmak ve olgunlamak
de organizmalara zg yaantlardr, oysa ne bir tr, ne de bir
toplum, bir organizma olamaz. Bir tr, bir organizmalar
takmdr; bir toplum ise bir ilikiler rgs.(8)
Bu iddialardan hibirinin, dinin insan yaradiliInIn
gerekten isel ve yabanclamaz bir yetisi olduu tezini
ri.itemedi~i sonucuna varabiliriz; hatta kendilerinin dille
inanmadk1arnl, hem de inanarak ileri srenlerin, aslnda
bilmeden bir dine inandklann da syleyebiliriz. megin,
Lucretius, gliinr ekilde dindar bir insand. nsanlan
dinden kurtarmak iin gsterdii misyonerce aba, ileri
dinleri kuranlan esinlendiren, insanlan dinle kurtarma
abasyla karlatrlabilir.
Ancak, dini n insan yaradlndan kaznamayacak
kalc bir gereklik oldugu ya da dinin hedefinin eriile
bilir bir hedef oldugu sonucu kmaz. Belki de bizim akl
mzIn dnda anlalabilir ya da anlaml bir ey yoktur,
belki bizim gcmzn tesinde, aramzda bir uyum sala
yabilecegimiz nihai manevi bir gereklik de yoktur.
Aklmzn tesinde bir eyin gerekliine inanmak. dorula
namaz bir iman eyleminden baka bir eyolmayabilir.
Aklmzn snrlar ierisinde baz "aknlk iaretleri' ,(9)
grebiliyor muyuz, fenomenlerin tesinde nihai manevi bir
gerekliin varln ileri sren dorulanamaz hipotezi des-
tekleyen belirtiler var m'?
Bu belirtilerden biri en iyi olumsuz bir ekilde anlat
labilir. nsann Evrendeki en yksek manevi varlk olduu
sylense bu iddiay ok sama bulurduk. Kendimiz manen
kusuriu oldugumuz halde, kendi en yksek gsteri dzeyi-
mizin ok stnde manevi standartlanmz var. Kendisine
tekabl edecek bir gereklik olmayan bir ideal herhalde
tasavvur olunamaz. Bu insan-st yceli~e sahip bir manevi
gerekliin varolduunun iareti saylamaz m? Bir iaret
olsa da, tab kesin bir iaret deildir. Bir ispat deildir,
olamaz da.
nsan-st manevi gerekliin varlnn olumlu iare
ti insan zihnin in doru ile yanl arasnda seme yapabilme-
si ve insan vicdannn taraf tutma zorunIuunu duymasdr:
dogru oldugu na inand eyi yapmaya almas; her du-
rumda yanla kar dogruyu savunmasdr. Gerek seme
yapma, gerekse taraf tutma zorunluunun evrenseloldugu
grlyor. Yanl olduuna inandgrnz eyi de yapabiliyo-
ruz, ama yanl olduuna inandmz eyin doru oldugtl*
na inanamyoruz. '1yiligim ktlk olsun"(lO) szlerini
syleyebiliyoruz da, pratikte ahlaki degerlerimizi ters evi-
remiyonz~ Bize gre iyi olan ey iyi, bize gre kt olan da
ktdr, tersine evrilemez. Tabii aslnda ,neyin iyi ya da
kt oldugu konuSunda, dnyada ne kadar degiik insan
veya toplum varsa bir o kadar da degiik yarg vardr.
Bu belirli yarglar bazan birbirlerine taban tabana kart
da olabilirler; ama belirli durumlarda yarglan bylece bir
birlerinin kart olan insanlar iki temel ilke konusunda ayn
fikirdedirler: doruyla yanl arasnda seme yapmak ve
taraf tutmak zorunluu.
379
 Do'ru ve yanl. iyi ve kt kavramlar ancak mant
ken birbirlerine grecedider; aslnda eit de'ildirler; nk
vicdanmz tarafsz kalmamlZ yasaklar. iyiyle kt, do~ruy
la yanl arasnda seme yapmak, taraf tutmak zonnlu
lu'u insann yapsnda vardr, dolaysyla Evren'in yapsnda Buddha, baka duygulu varlklarn duydu~u sevgi yznden
da vardr. Bu belirti do~rulanabilse (phesiz ki do~rulana'
maz), bu da doj!ru olann mutlaka kazanaca~ demek de
'ildir. Ama, her bilinli varln ---insan, insan-stii ya da
insanalt) ahliiki bir seme yapabildi~i oranda do~rudan
yana hareket etmek zorunda olduunu ve sonu ne olursa
olsun, varln bu sonuca balad'n gsterir. hedef olduj!unu kesinlikle bilemiyoruz. yleyse niin insan
Bundan, bir insann vicdannda olduu gibi, Evrenin
iinde, tesinde ve ardnda da iyilii yapan manevi bir g
olduunu ima eder. Bu g her eye kadir olmayabilir,
hatta iyilik yapyorsa gerekten her eye kadir olmamaldr,
nk biz insanlann kendimizi iinde bulundu'umuz dnya
iyiyle ktnn bir karmdr ve hem iyi, hem de her eye uygun geliyor mu? Bunun cev~bJ, belki de, bilgsisizlik ve
kadir bir Yaradan dnyay byle yapmazd. Lucretius bu
noktay kuvvetle belirtmitir. OI )
Nihai manevi gerekli'i insan-biimli (antropomor
Cik) olarak canlandnr, iyi olduunu da tahmin edersek,
onu Yahweh'e benzetemeyiz, nk o iyi ya da kt btn
nesnelerin her eye kadir, dolaysyla da her eyden sorum-
lu yaratcsdr; bizim Tanrmz Mardon 'un "yabanc tanr "s
olmal; yani, yaratann ya bilerek ya d~ daha iyisi elinden
gelmedii iin kt yapt bir dnyaya, srf sevgisi yzn-
den yardma gelen bir tann. Ayrca, bu duyguda tanrsal
ziyaretinin, kendi eseri olmayan ve iyiden yana olmay
syleyen evrensel ahlakj emir yznden ve sevgiden tr
mdahale etti~i bu dnyay kurtarnay baaraca~ da hi
kesin de~ildir. Duyguda ''yabanc tanr" belki de mda
halesinin bedelini armha gerilerek deyecektir; onun iin
armha gerilmenin dirilile sonulanmas da muhtemel
de~ildir. Kendini feda eden sevgi, kendi dnda bir dl
beklemez. Sevgi, kendini feda ederken kendini dllendir
mi olur.
Insanlarda ve bu dnyada yaayan baz insan~
yaratklarda, kendini feda eden sevgiyi dolaysz bir yaant
olarak biliyoruz. AklmzlD snrlar ijnde olan bu sevgi,
aklmzn snrlar tesindeki bir sevginin gstergesi de ola
bilir. Ama bizim bildi~imiz sevgi de tartlmaz bir ey de
~ildir; do~ru ve yanl gihi sevgi de grece bir terimdir ve
sevginin mantki karl~ nefret, do~ru ve iyinin karlk.
lar yanl ve kt gibi bir soyutlama de~ildir. insan-st
bir manevi gerekljk varsa, ve bu nihai gereklik sevgiden
esinleniyorsa, u' halde bizim insani dnyamda olduu gibi
Evrende de sevgi dunnadan nefreti yenmeye almakta
dr, ama bu daha byk manevi muharebe meydannda da,
sevginin zaferi garantili deildir.
Sevgi bir istek, istekler de yaayan varlklan canlan
dran duygulardr. Tanr sevgi ise, bu tanrnn her eye kadir
olmas zorunlu deildir, ama zorunlu olarak canl olmal
ve sevebilrliine gre, insanabenzer olmaldr. Ama gene de
nihai manevi gereklijn insan-biimli olarak tasavvur edH.
380
mesi gerekmez. Budistler onu bir "yokolmuluk" durumu
gibi gryorlar ve burada yok olan ey, sevgi de dahil her
eitten istek oluyor. Ama Budistler de sevgiyi yadsmak
pahasna manevi huzur kazanmaktan kanmlardr.
kendi Nirvana'sna gitmeyi ertelemi, .Mahayana'ya gre,
Bodhisattva'lar da ayn duygu yznden Buddha'nn
yapt~n yapmlardr.
Son sorumuza verdjimiz cevap kesin olamad. Dinin
nesnesinin bir gereklik ve djnin hedefinin eriilebilir bir
bir bilince sahip oldu olal bir djne de sahip olmutur? Ve
din niin insann znde varolan bir zelliktir? Hem de,
insan soyu varkaldka insanl~n balca ilgi alan olacak
bir zellik? nsann deimez gndeminde birinci sray
belki de bir hi olan bir hedefjn kovalanmasna vermesi akla
zayfln, jnsanln ebedi dertleri olduudur. "Kvlcmlar
nasl yukar uarsa, insan da skntlara doar.'<12) Bu
durumda nsan din olmadan bayatta yolunu bulamaz; nihai
manevi bir gereklijn varlna inanc ve kendisiyle onun
arasnda bir uyum salama abas, dorulanamaz bir ima-
nn sonular olsa bile:
stelik, ileri dinlerin douundan beri, nsann bitip
tkenmez manevi aray verimsiz de kalmamtr. Aeskhi
los'un "Ac ekmek, renmenin anahtardr" szn peki
tinnitir. ileri dinlerin do~uuyla alan insanlk tarihi a
nda, tekrarlanan dnyevi felaketler onlar izleyen manevi
ilerlemelere yol amtr.
Yahudilik tarihi nsann dnyevi ve manevi tatihleri
arasndaki bu kart de~ikenli~i yanstr. israil ve Yahudiye
Krallklarnn ykld~ a~, Peygamberler a~ oldu. Yahudi
topluluunun nderlerinin Babil 'e srgne gnderilmesi
srgnde yeni bir kurumla, havrayla bantl yeni bir Yahu
diliin yaratlmasn salad; bu, yalnz Kuds'deki tapnak
ta yerine getirilebilen bir ayine bal olan eski Yahudi dini-
nin yerini ald. Tapnan LS. 70'de yklmas Yuhanna
ben Zakkai'ye Yah~dili~i bugn de muhafaza olunan
biime sokrna imkann verdi.(13)
nsan hayatnn dinj ve dnyevi yanlan arasndaki
ilikilerinbu biimi, misyon sahibj ileri dinin tarihlerin-
de griilr. Hristiyanlk ve slamiyet zlen Suriye ve
Helen uygarlklarnn kalntlarnn karmndan doan bir
"kltr-bilemj "nin rnleriydiler. Buddha kendisinin ve
atalannn yesi olduklar Hint Uygarl~nn bir skntlar
dnemine ginnek zere olduu bir srada kendi aydnln
buldu ve bu manevi kefini mezlerine iletti.
Uygarlklarn felaketlerinin tekrarlanan "kederli
dng"s ileri dinleri dngsel deil, ilerleyen bir manevi
hareket iine sokup gtrmtr. Uygarlk ark aa~ do~
ro dnerken din arabas niin ileri ve yukan gitti diye sora-
cak olursak, cevab, dinin manevi bir etkinlik olmas doru.
sunda buluruz. nk manevi ilerleme Aeskhilosun yukar
da andmz szleriyle ilan ettj~i yasaya gre ynetilir.
ibranilere Mektup yazar bunu yle anlatyor: "nk
Rab sevdi~ini azarlar ve kabul etti~i her o~ulu dver...(14)
 BLM VIII

KAHRAMANLIK CAGLARI

-
Bence uygarlklar, dtan bir etkenle deil, kendi hata/ar,
ihmal/eri yznden felakete uramtr. YalnlZ u uar ki
bir uygarlk kendisine ldrc yumruu indirdikten sonra,

kmek zereyken, snrlarnn dndan gelen yabanclarn

eliyle yklmtr. Evrensel bir devletin snrlarnn hesin-
ternesi bu ite en nemli etken gibi grnyor .. nk bu

durumda yabanclar o uygarlkla bar iinde temaslarda

bulunamyorlar, sonunda da ykc saldr/arma geiyorlar.
Bu blmde yabafc basknn naslolutuu anlatlmtr.

Yaral uygarlk zerinde yabanclar daha kolay stnlk

salarlar, sonunda da onu biisbtn ykarlar. Eski uygarlk

topraklarnda bir sre "kahramanIk a'nn zevkini siirer-

ler. Yalnz, bu alar ylksek dinler gibi deildir, uygarlk
tarihinde yeni bir blm aamazlar. Dtan gelenler lm

uzgarln sprntlerini spFen sprge gibidirler; tarihi

grevleri ykmaktr. Bu grevonlarn mitIerinde, itrlerin
de gklere karlmtr.

381
Renkli Resim 64

YANSMA

Byyen bir uygarlJda eiindeki barbar topluluklar ara-

sndaki denge olduka nahif bir eydir. Uygarlk kerse
birdenbire para1anabilir, ekicili~ini kaybeder, saldrganla
r. Bu noktaya kadar, uygarlJda barbarlk arasndaki snr
akkandr, tesine nfuz edilebilir. Barbadar da yabanc
toplumun ekimine kaplarak onun kltrn, sanatanm
taklit ederler. Ama, yklm bir uygarlk bir evrensel dev-
et olarak yeniden kurulduunda kendisini birtakm kat
politik snrlarla evreler ki bu snrlar ayn zamanda uygar-
ln n barbarla yanstmasn engeller. Bir Galyal
savann bst bu gizil ekimi meklendiriyor: Heykelci,
bir hcreyi ssleyen Roma mezar bstnn slubunu yakala-
llIak zere ekingen bir adm atm; artk kmeye bala
m bir uygarln standartlann kopya etmek YOlunda
kabasaha ~ma sahici bir aba bu.

382
Renkli Resim 60
Uygarlk geriledike, uygarlkla komu barbar tupluluklar arasndaki akkan temas alan donar,
SINIR BARAJ alrnaz bir askeri snr haline gelir. Komular dman olur kltr alverii kesitir. Hadrianus Du-
van. Roma Imparatorluu'nun kuzey Britanya'daki barbar kabileleri ile temas kesrnek, kendini
istilMan korumak iin giritii abann gzle grlr kantdr.
Renkli Resim 66

ARPTMA

l bir uygar1~n topraklan zeriode kendi ksa "kabra-

man1lk af'lannn tadn karmaya bakan barbar toplum-
lar yok ettikleri kltre kar irade d bir merak duyarlar.
Yklan kltrn yabanc inceli~i hem kmseme, hem de
bayran1lk duygular uyandrr. YontuImarn yerli gelenek-
le yan-zmlenmi egzotik esin1enme arasndaki bu tedirgin
birleme barba:larn mcevherlerinde zellikle gze arpar.
Barbarlann plastik sanatlann bu dalnda ok usta olmalan
belki de byle gsterilere diiknlklerinden trdr. tS.
altnc, ya da yedinci yzyldan kalna bir Merovinyen bro
bu bileimi en gzel ekilde gsteriyor: Ortada, esinIendi~i.
Roma rneklerinden ok daha acemice yaplm kaba....ba:
bir kabartma varj ama, ereve alml, parlak, klasik bak
ma, ya da biim inceliklerine taviz venneye hi de niyetli
olmayan bir zanaatkar elinden km.

387
 .
42 Barbar gem

Bu nceeme'nin nceki iki blmnde egemen azn nlmaz seli karsnda atlayp yklmasdr. Ama bu top-
ln yelerinin kurduu evrensel devletlerle ve i proletar- lumsal afet, kanlmaz bir tragedya m, yoksa kanla
yann yaratt evrensel kiliselerle ilgilendik. imdiki B- bilir bir ey midir? Buna cevap verebilmek iin, askeri
lmde konumuz barbar sava etelerinin ksa hayatlannda baraj kurann, bir uygarlkla uygarln d proleteryas
episodlar olan, "kahramanlk a" denen zamanla ilgili. arasndaki ilikilerin doal akna mdahalesinin top-
Kahramanlk a, daha nce, zlmekte olan bir uygar- lumsal ve psikolojik sonularn analiz etmemiz gerekiyor.
ln karakteristik belirtisi olduunu tespit ettiimiz Bir baraj kurmann ilk sonucu, phesiz, sulann
limen'in (eiin) billurlamasnn yaratt toplumsal, normal . akn durdurup bu yapma engelin arkasnda
psikolojik ortamda doar.(l) Byyen bir uygarln biriktirmektir; nceden dnlmemi, tahmin edilmemi
limen'i gerekten her zaman ak bir kapnn konuksever olsa bile, bu, kanlmaz bir sonutur. Fizyografik bir dille
eiiyse, zlen bir uygarln askeri limen ii de artk ka anlatldnda, su deposu barajm hemen stndeki yapma
panm bir vadinin azna kurulmu dehetli bir barajla gl alann rter; ama bunun tesinde su altnda kalmam
karlatnlabilir. Bir eik ok alakgnll bir nesnedir; geni bir hinterland olacaktr. Bu benzetmeyi imdi top-
ama, o eik nekadar salamsa, muhteem baraj da akadar lumsal gerekliin diline evirirsek, limen-barajn hemen
tehlikededir; nk, Doa'ya kar bir meydan okumadr stnde durdurulan insanlarla halen yksek ve kuru blge-
ve bunu destekleyecek insan olu cezadan bak olamaz. lerde yaayan insanlar arasnda buna benzer bir farklla
Tarihte bilinen her evrensel devletin her limen 'inin ban ma olduunu griirz. rne~in Avrupa ktasnda Kuzey
dan gemi hikaye, bu barajm barbar istilaclarn daya- Slavlar iki binyl boyunca Pripet bataklklaryla korun-

388
 BARAJ 288 T'ang dneminden bir kk heykel. T'ang fetihleri
I.. nc yzylda ln Hanedam tarafndan ona LS. yedinci yzylda byk bir imparatorluk yaratmt,
"k in Seddi sktnlm bir uygarln yabanc ama bu da sonraki istilac aknlannn kurban oldu.
i saelam savunma hatlanyla kendini koruma a-
eDe tutulur kantdr.

mu olarak ilkel hayatlarn rahat rahat yaadlar; bu sre selen kaynaklarnn

artan su hacmini aklamaya yetme-
ierisinde Akal barbarlar Ege Uygarlnn Avrupa kara di~ini bildiimizdurumlarda, barajda suyun nasl ykse-
Slnnna yaknlklar dolaysyla ihtilalar geirdiler ve bun- lip duvara basn yapt~n hesaplamamz gerekir. Byle
dan bin sekiz yz yl kadar sonra da Tton barbarlar bir durumda, kaynan aada, gln boald denizde
Roma mparatorluunun kara snrlarna yaknlkan do- oldu~unu kabul etmemiz gerekir. Ama, biliyoruz ki
laysyla ayn deneyleri yaadlar. Akalar ve Ttonlar, su yukar doru akarnayacana gre, aa dzeyden yu
bir limen kurularak yaratlan "su deposu" iine dtkleri kar dzeye ykselmesi bunun tek doal yntemiyle, yani,
iin byle kvrandlar; Slavlar hi tedirgin olmad, nk buharlama, skma ve sonunda yamur olarak dmeyle
ller iki durumda da onlarn fizikselolarak su .iinde bulu- gereklemitir. Bylece' yerekiminden kurtulunmu
Dan yurIlarl kltiirel olarak yksekte ve kuruydu. olur, ama suyun da bu ekilde bir yol bulma karl~nda
"Su deposu" alan iindeki barbarlar niin, ayn demesi gereken bir bedel vardr. Buysa suyun ilk bilei
zamanda bir kltrel engelolan askeri bir smra yaknlk mini kaybetmesidir. Eski deniz tuzunun izleri buharlama
lan yznden bylesine derinden tedirgin olurlar? Bir yar- sreci iinde geride braklr ve dken ya~munn
ma hareketi teoride mmkn oSUn, olmasn, tarihi bir beSedi~i dereler biriken gle inileri srasnda yarlar

olgu olarak her seferinde er ge limen 'i yarp getiklerine aarken kaya tuzuyla kaynarar.

gre, onlara sonradan bu enerjiyi kazandran kaynak ne- Bu fizikselolay, askeri limenle engellenmi barbar
dir? Hidrografik benzetiimize biraz daha devam edersek, enerji deposunun yeni dinamik itilerle dolmasn do~n ve
bu sorularn cevabn da bulabiliriz. Deponun yukar yk. aydnl~tc bir ekilde anlatan bir benzetidir. Depoda biri

389
 ASKER DECIIM
Yklan bir uygarlk snrlar d
ndaki barbarlara kar umut-
suz bir sava verir; uygarlk
zayfladka barbarlarn gc ve
saylar
artar; uygarlklar, za-
man ve insan gc kazapmak
iin abalarken bazan d
manlarn da aylklasker ola
rak kiralayp onlar mttefik
yapmlardr.

289 Romal, barbarla dv

yor.

290 Barbar sava tutsaklar

291 Barbar yedekler Romal
lejyonerlerin yan-sra
savata.

ken ve sonunda baraj atlatan etkin enerji, sadece snr diren durum ise belli ki bu iki ar u arasnda bir yerde
tesi barlarlann kendi ilkel toplumsal miraslarndan edini olmaldr: kltr yayan taraf, zlen bir uygarlk, baraj
me bir ey deildir. Byk ksm, harajn 'korumak iin glndeki barbarlar ise uygarlk-ncesi nsan'm temsilcileri-
yapld~ uygarl~n geni kaynaklarndangelir. Bu byk dir; bunlarn komu uygarl~n kltrel yaylmasna ya da
kaynaktan eklenen sular depodaki su yzeyini artk barajn radyasyonuna kar direnlerinin nedeni kendilerine zg
direnme gcn aan bir dzeye ykseltir; o zaman yank- bir baka uygarlk alternatifini koruma iste~i gibi olumlu
tan fkran sulann, aslnda, imdi sel altnda yok olan bl- bir gereke de~il, zldke eski ekicili~ini kaybeden
geden gelmi olmas tarihin bir cilvesidir. Nonnal koullar yabanc bir kltre kar duyduklan dmanlk gibi olumsuz
da denetlenmi ve bereket getiren bir akla yukandan bir gerekedir.
aaya bir yol izleyen su, niin anszn ykc bir sel haline Enerjinin dnm, bileimin bozulmas sreci iin
gelir? bunun cevab ksmen, Doa 'nn olaan akna in- de ortaya kar: istiliic kltr ayrarak kendi yapc
sani bir mdahale demek olan limenbarajn dikilmesidir; gelerine indrrgenir, sonra, eklenen ya da karlan geler
ksmen de, insan enerjisinin, limen iindeki kltrl dnya- olmasa da, bu srekli gelerin birbirleriyle yeni ilikilere
dan, dandaki barbar deposuna geiteki dnm; bu girmeleriyle, yeni biimlenmeler iinde yeniden kunlurlar.

dnm, Do~a 'nn, Insano~lu 'nun kendi yoluna dikti~i Byyen bir uygarl~n kltri1nn yapc geleri biribirleriy-
engeli amak iin icad etti~i bir aratr. le uyum iindedir ve btnsel bir tm olutururlar; gene
Byle bir dnm phesiz bir toplumdan baka top- ayn ilkeye gre, zlen bir uygarhkta ayn geler birbir
luma yaplan her kltr aktarmnda denmesi gereken bir leriyle uyumsuzlu~a dmlerdir. Bir kltrn knnm
bedeldir.(2) Ama dnmn zelli~i ve derecesi koullara bylece kendi bana bir toplumsal hastalk belirtisi olmaya-
gre de~iir. Kltr yayma durumunda olan toplum by- bilir ve bir uygarln yabanc bir kltre etkisinin sonucu
yen bir uygarlk, alma durumunda olan toplum ise statik de~, uygarl~n kendisinin daha nceki ykd ve zlme
bir uygarlk-ncesi toplum ise, de~iim asgari dzeyde sinin sonucudur. Btnsel bir kltr ayrt~nda ortaya
kalr; her iki taraf da uygarlksa, ve her iki taraf da zlme kan geler, ekonomik ge, politik ge, bir de kltrel den-
durumundaysa, azami noktaya ular. Burada bizi ilgilen- mesi gereken bir gedir. Istila eden ve kabul eden iki kltr

390
 arasndaki karlamada, kltrel gelerin her birinin nfuz
etme gc, tek bana zmlendi~inde,toplumsal deerinin
tamkart olur.. Bylece, en kolayekonomik ge, sonra
politik ge, en sonra da kltrel ge zmlenir; kltrel
kmnmm toplumsal bir felaket olmasnn nedenlerinden biri
de budur. zlen bir uygarlkla yabanclam d prole-
taryas arasndaki balca ilikiler sava ve ticarettir; bu ikisi
arasnda egemen olan da savatr.

Barbar halklann limen 'den geerek uygarlk alanna,

ilkin sava tutsaklar, sonra rehineler, sonra cretli askerler,
en sonunda da fatiller olarak ginneleri. ekonomik dzeyde
de parann da aknda yansr; para, ganimet, askeri c-
ret veya yardm olarak limen iindeki dnyadan dandaki
barbar "deposu "na akar. Bu para da sonunda, uygarln
tccar temsilcilerinden barbar alclarn satn ald mallann
karl~ olarak yeniden kayna~na dner. Bu eitten te
maslar barbarlarn zerinde avlandklan toplumun i eko-
nomisinde nemli bir roL oynamalanna yol aar. Klasik
rneklerden biri, Konstantinopolis'deki mparatorluk hk-
metinin, Macaristan'daki Alr6ld 'de konaklayan Gebe
Hun sava eteleri konfederasyonunun bakan Attila'ya
(saltanat: 434-53) dedikleri paralarn ekonomik sonucu_
dur. mparatorluk hazinesinden kan parann Attila'nn
limen tesindeki kampna aktlmasyla satn alma gc
mparatorluk iindeki tarmsal kar evrelerinden alnd,
nk denen para onlarn vergilerinden kyordu; bu satn
alma gc ticaret ve imahit evrelerine aktarim oldu,n-
k Hunlar aldklar paralarla bunlann yapt~ ve pazarla
. d~ mallan satn alyorlard.(3) Ama Imparatorluk yetki-
lileri ok zaman askeri lime~ zerinden yrtlen bu eit
ticari al verileri nlemek isterler. Snr tesi ticaret iki
taraftaki tccarlar iin de ok karldr, onun iin, limen'in
kurulmasyla ortaya kan toplumsal durumda, barajn
hemen ierisinde, snr blgesinde oturanlar,limen 'le ko-
runmak istenen dnya iinde oturan kendi yurttalarn s-
mrrnekte, snr dnda oturan barbarlarla bir kar birli~i
kurabilirler. Byle bir kar birli~i, snr blgesi halkyla
barbarlar arasnda, kuatlm uygarlk iin lmcl bir
tehlike do~rabilecek bir ortak eylem de yaratabilir.

Jmparatorluk snrnn... aslnda iki ieui vardr: yalnz

dardahilerin ieri girmesini deil, ieridekilerin de dan

kmasn nler... in giriimini Byk in Seddinin te

sinde kstlamak gerekiyordu ... nk duuarm ok telerin

de i yapan inli/er devlet iin bir yk oluyordu; giritik
leri i, ister tarmsal, ister ticari olsun, in toplumundan
ok barbar topluluuna yaryordu. in YTngesinden k
yorlard ... (ve) in yrngesinden kp inli olmayan bir

iktisadi ve toplumsal dzene uymaya balayan inliler za-

manla ya barbar yneticilere balanyor ya da kendileri
barbar ynetim biimlerini uygulamaya balyorlar, btn
1}unlar da in 'in alejlhine oluyordu.(4)

392
 Bu gibi dnceler imparatorluk hkmetlerini snr
daki ticari ak kstlamaya gtriir; olan ticaret de barbar-
lann iki trden imparatorluk rn almalanyla snrlanr:
sava beyleri ve yardmclar iin lks maddeleri, onlarn alt
kaderneden adamlar iin de silah alnr. Ticaret clz ve
geici, snr sava ise sreklidir, nk zlen uygarlkla
yabanclam d proletarya arasndaki karlamaon
temel zellii karlkl dmanlktr.
Bu elverisiZ durumda egemen aznI~n d proletar-
ya tarafndan ne ekilde taklit edilecei, barbarlarn inisi
yatifine bal bir eydir, nk onlar politik bakmdan
zgrdrler.

Snfii toplum ve devlet, ihtiya ve isteklerinde,

QTIlr.i)tesi halklara taviz vermelidir. Bir snr ekme hare-
keti kendisi de, darda kalan insanlarn denetim altnda

olmadnn, dolaysyla emirle ynetilemeyeceininbir ili-

raf say/r.(5)

Barbarlar, smrii uygarlktan kabul ettikleri klt

rel geleri kendilerine gre de~itirerek inisiyatiflerini kulla
mrlar. geleri veren uygarlkla aralannda dmanlk fazlay-
sa. barbarlar sevimsiz yabanc kkenlerden gelme eyleri
dn aldklarn kabul etmek istemez, bu geleri daha ok
de:itirirler; te yandan, alnan eyi de mahalli barbar ha
yatnn deiik ihtiyalarna uydurarak pratikte yararl
bale getirmek gibi olumlu bir istek de, bu olumsuz dman
b destekler.
Bylece, uyarlamada yabanc dmanl~ ve fayda.
mk belirleyici etkenler olur, bpnlar de~iik faaliyet alan-
larnda de~iik derecelerde etkili olurlar; sonu da, neredey-
se farkedilmez bir dn alma ile neredeyse yeni bir yarat
ma eylemi arasnda dei~bilir. Ama barbar toplumlann
grnte yaratc baarlar bile kusurludur; nk bun
Iann kaynaklar gizlense bile, bsbtn yok edilemez. Do-
laysyla snr-tesi barbarlarn
btn kltrel rnlerinde,
toplumsal zlmenin tamamlaycs ve sonucu olan, ruhta
blnme hastalnn izleri grlr. lkel bir hayat tarzndan
bir kahramanlk a karan psikolojik devrimde huzur
iinde yaayan statik toplumun geleneksel uyumu bozulur,
daha incelmi bir bireyciIikle gene daha incelm! bir birlik
"'ygusunun kutuplar. arasnda bir gerilim doar.
Enerji aktann
diye adlandrdmz olay, imdi,
Jimenbarajnm bir afetle atlamasnn kanlmaz bir sonu KLTREL SRAMA
olup olmad yolundaki sorumuzu cevaplandrmada bize 292, 293, 294 Barbar sanat, barbarlarn nefret ettiklerini
ir ipucu verebilir. Fiziksel mhendislik alannda, byle bir syledikleri uygarla kar irade d hayranlklarn ele ve-
.selekar emniyet spaplar hazrlamann yolu, rezervuar- rir. Yabanc kltrler talan edilerek yerli kullanma uydun
daki suyun barajn diren kapasitesini ama e~ilimi gster labilecek nesneler ve fikirler aranr. Yanda: uyumsuz bir
dii durumlarda alabilen savaklar yapmaktr. Bu yararl ekilde bir Frank hana konmu Roma brolan; altnc,
emniyet spab arac, greceimiz gibi, askeri Limen '"n ya da yedinci yzyldan bir Gennen fbulas. Yukarda:
politik mhendislerinin de gzden uzak tutmadklar bir Dokuzuncu yzyldan bir Vizigot kabartmas bir Roma tab-
eydir. Ancak, bu ikinci durumda, bavurulan are, durdur letini tamamen yerliletiriyar.

393
mas iste,nilen felaketi hzlandnr, nk byle bir limen ~n
ina edildii toplumsal ve psikolojik malzeme o kadar rk
arktr ki, bir yerinde bir yark ald m, barbar enerjisinin
taan sular btn yapy ykp geer. Toplumsal bir baraj
ayakta tutma abasnda dzenli bir su boalm imkanszdr;
barajn altndaki uygarlktan, stiin~eki barbar toplumlarna
giden enerji aktanm baraja yklenen basnc bsbtn Caz
lalatr(h~ iin er ge atlama noktasna vanhr; o zaman
da aret kanlmaz olur.
Emniyet spaplan ina etmek, aresiz bir ara
olduuna gre, kendini korumak isteyen uygarln bavu.
raca ikinci alternatiC baraj salamiatrarak akbet gn.
n geciktirmektir. Ama bu dah.a kaba tedbir de, o kt gn
engelleyemez, sadece geri brakr. Zaman", zlen uygar-
la saldran barbarlardan yanadr, nk, gene grecei
miz gibi, limen zerinde aktanlm enerji basncnn derece-
sindeki her aritmetik art, barajn ayn oranda takviyesi
masraCnl geometrik ekilde artmr. . cuk1ar arasndaki ortaklklar kalc sonular yaratmad;
Bylece, bir limen'in kuruluu, sonunda kuruculann
Celaketiyle bitecek bir toplumsal gler oyununu harekete
geirir. Kumcularn nihai felaketi nlemelerinin tek yolu,
limen 'in yapay bir ekilde topraklann birbirinden ayrd
iki uzlamaz toplumu kesinlikle izole etmektir. liki kUr-
mama politikas, gerekten, imparatorluk hkmetinin izle-
yebilece~i en iyi yololabilir, ama pratikte, bu keyfi biim-
de izilmi snr hibir zaman kesin ve eksiksiz bir izolas-
yon arac olamaz, nk imparatorluk hkmeti ne smr
tesindeki barbarlan, ne de snr blgesinde oturan kendi
yurttalarn etkili bir ekilde denetleyebilir.
Darda braklm blgede yaayan "barbarlar"m saldrgan
ya~maclar ve istiltic olarak nitelenmesi de bir topluma
"do~al" grnen co~rafi snrlarn baka toplumlara ille de
do~al ya da zorunlu deil, sadece politik engeller olarak g-
rndn kantlar.(6)
Ya da, tersine,
(Erensel) devletin genel politikas karlarnn merkezcil
kalaca snrlar tesbite, yneliktir, gereinden fazla yayla
rak merkezka bir dalmaya girmekten ekinir; ama bu
politika tccarlarn.> kaloni kurmak isteyenlerin, hrsl poli
lik ve askeri ik bal dknlerinin karlarna aykrdr, nk
onlar snrlarn tesinde kendilerine uygun frsatlar grr-
ler. Bylece merkezi karlarla elien snr karlar olu-
ur(7)
Evrensel devletin snr blgelerinde oturanlann snr
dndaki barbarlarla ortaklk kurma eilimlerinin arpc
bir me~i, Hristiyanlk a~nn drdnc yzylnn n. in 'den ve Horasan'dan ithal etmek zorundaydlar."(lO)
c eyreinde Avrasya steplerinden kopup Macarlstan'da
ki AlCld'e yerleen Avrasyal Gebe Hunlarla Roma m
394
paratorluunun ilikileri tarihinde grlr. Hunlar ok
uzaklardan gelen. olaarl:st yrtc insanlard ve Roma
mparatorlu~unun Avrupa limen'i boyunda kurduklar ege-
menlik de geici oldu, ama bu ksa srede de ayn ortak
lk kuma olayna raslanr. Attila 'nn bayardmcs Orestes
adnda bir Roma mparatorluu uyruuydu; onun olu
Romulus Augustus da Bat 'daki son Roma mparatoru ol
mak gibi kolay bir baarya ulaacakt. Grek tarlhisi,
Romal diplomat Priscus, 448'de Attila'nn kampnda nce
Hunlara tutsak dmken sonradan gzlerine giren
Viminacium'da bir dnek Yunanl i adam grmt.(8)
Triyonun nc yesi" Apamea'dan bir tccar olan Eustace"
dr. O da, 484 'de, yani Attila'nn lmnden uzun bir sre
sonra, ran 'a do~ru bir talan seferine kan bir Hun yama
c grubunun badanman roln oynamaktadr.(9)
Avrupa'da Hun iktidar ok abuk gelip getii iin
saldrgan barbarlarla kurbanlar olan uygarln dnek o.
ama, ilk karlamalarda iki tarafn yaama tarz bakmn
dan aralarnda dalar kadar fark olmasna karn gene de
bu kadar ortaklk kurulmu olmas anlamldr. Barbar ikti
darnn daha kalc t~mellere oturabildi~i durumlarda, bu
kutsal olmayan ittiCak bazan dikkate deer politik sonular
yaratabiliyordu: rnein, Bat Roma mparatorluunun kta
Avrupasndaki kalnt varisdevleti, F'(ank laeti (yerleik
yabanclar) ile Roma senato dzeninin mahalli temsilcileri
olan Galyal piskoposlar ve toprak beyleri tarafndan ku
ruldu. Manu mparatorluu da snr tesi Manu barbar-
laryla snr blgesindeki inlilerin birlikte kurduklar bir
devlet oldu.
Dolaysyla, pratikte bir limen'in varl~ engelin bir-
birlerinden ayrmaya alt taraflar arasnda toplumsal
karlkl iliki yaratr. Gene de, en yaygn temas biimi
ticaret deil, savatr. Bu ilikiyi de "temas" bal altna
koymamz yanl olmaz, nk sava psikolojik bakmdan
yabanclatrc olsa da, teknolojik bakmdan e~iticidir.
Evrensel devlet, savamadan, barbarlan limen'in br
tarafnda tutamaz. Ama, onlarla savanca da, istemeden,
onlan daha stn sava tekniklerinde yetitinni olur. Sava
teknii, tekniin baka btn dallarndan daha hzl ve
daha derin nfuz eder; ihra edilen rnler arasnda silahlar
genellikle ldrc olmayan aralardan daha erken gelir ve
daha abuk tutunur; komu uygarlktan ithal edilen silablar
da, mahalli barbar pazannda talep okluuyla orantl bir
ustalkla, barbar zenaatkarlar tarafndan taklit edilir.
Avrasyal Gebe barbarlar 'ithal edilmi silahlar olmadan
byk apta saldr harekatlarna uygun ekilde silahlanam
yorlard ... Onikinci yzyln Moollar bile-bunlardan daha
askeri bir ulus dnmek de gtr-silahlann daha ok
Barbarlar bu dn alnma aralar ve teknikleri ken-
di mahalli arazi yaplarna uygun hale getirebildikleri iin,
295. 296 SmI'da oturan
inliler'l. ibirlii ~Ianular"m
1644 'te in 'in fethini tamam-
lamaIarna yardm etti. tki yz-
yil sonra Manu imparatorlar
Orta Asya snrlarn genilet
rnek iin gebe kabilelerine
kar gene barbar mttefikler
kullandlar. imparator 'ien
Lung'un smarlad iki diziden
alnan bu graYrler 17 55'ten
1795'. kadarki seferlerden sa
valar kutluyor.

395
daha da etkili yapyorlard. Aslnda, askeri harekatta onlar ordusunda gerekli grlen insan gc artyd. SeptilT).IUS

kendi yurtlarnda, dmanlar ise yabanc saylmaldr,
nk limen, uygarl~n daha nceki tarihinin saldrgan bir
blmnde silah zoruyla ele geirdi~i bir yerde kurulmu
tur. Barbarlar araz stne soydan gelen bilgilerini dn
Severus (saltanat: 193-211), ilk olarak Augustus'un kurdu-
l!u statik snrlarn korunmas iin I.S. S3'den beri kullanla
gelen otuz lejyona yeni lejyon daha ekledi; DiocIetianus
284-305) imparatorluk ordusunun gcn bun-
(saltanat:

aldklar silahlarn mahalli sava koullarna yaratc bir dan daha yksek oranlarda artrd.
uyarlamasyla birletirebildikleri anda, gerekten kar Bir limen 'e saldranlar1a koruyanlar arasndaki
durulmaz' bir g oluyorlard. mzmin savata sorun kimin daha fazla dayanaca ise,
mel!in, nehir korsanl~yla ie balayp Altn Ordu.' savunan taraf er ge kmek zorundadr, nk bu savun-
nun istep imparatorlul!unu yalmalayan Kazaklar, Tatarlar- may o.irdrd~ .Jrece, gittike etkinleen barbar dman
dan ata binmeyi ~rendikleri zaman birka kat daha g- larnn koydul!u abann birka kat fazla bir aba harca-
lenmi oldular. Yeni Bat Hristiyan toplumunun kurulma- mas gerekir. Byle bir durumda savunan taraftn kendi geri-
sndan nce can ekien Roma mparatorluu dnyasnn lemesini nlemek iin bavurabilecei iki yol vardr. Kendi
kysnda yaayan skandinavyal barbarlar ilkin Prizyal rgtlenme ve teknik yeteneini limen 'in savunmasna kay-
snr ahalisinden gemi yapmn, denizcilii, sonra p,a Frank- drabilir ki burada uygarlk barbar komularndan daha s-
lardan svari sava sanatn rendHer. Daha nceleri, tndr; ya da, limen 'in getii mahalli arazi iinde barbar
"onager"in, ya da yaban eeinin. savata slivannin binei dmanlarnn yeteneklerinden yararlanr. Bu iki politika,

olarak del!il de sava arabacsrun hayvan olarak kullanl yani kendi rgtlenmesini ve silaJ!anmasn gelitirmekle
masn Ari gebe barbarlar Sner-Akat toplumundan ~ barbarlardan insan gc devirmek politikalar, bir arada da
renmiled, bu barlarlar sonradan, yeni edinme bilgilerini yrtlebilir; genellikle, limen'in gerisinde bunalp duran
eski ustalarma kar lmcl sonular alarak kullandlar. g. barbar dmanlarnn zafere doru hzlanan ilerle-
Daha yakn zamanlarda, Bat Uygarl~nn dnyann btn melerini durdurmak iin umutsuzca are ararken, bunlann
ktalarna mdahalesi, teknolojik bak;dan ilkel toplumlarn ikisine birden bavurur. Hibir zaman tekni~e ok fazla
szde kendilerini uygarlatrmaya gelenlerden aldklar ilk nem vermeyen ve daha nce bu ynde gsterdii yetenei

dersin sadece onlra kar ateli silahlar kullanmak de~i1, bile zamanla kaybeden Helen Uygarll!nn son bo~umasn
ayn zamanda keskin nianclkla, gerilla tai<tikleriyle, vb. da, Dioeletian, Roma mparatorluu savunmasnn lm
bu silahlar mahalli arazide en uygun biimde kullanmak 01- kalm sorunu karsnda, teknie deil rgtlenmeye eL

dul!unu g"sterir. att.

Saldrgan barbar topluluklarla karlamalarda z- Diocletianus'un zi.im Roma imparatorluunun sa-

len uygarll!n aleyhine ileyen bir baka etken, iktisadi vunma sistemini btnyle yeniden dzenlemekti; bu sis
bakmdan karmak bir toplumun zerinde uzun o.ireli tem, Augustus tarafndan ilk kuruluundan beri, temelde
savan yaratt~ ykc etkidir. lkel barbar topluluk1ar herhangi bir deiiklik olmakszn kalmt. Augustus'un
meslek olarak, toplumsal rgtleni olarak, savaa ok daha ba derdi, Helen Dnyasn yz yl sren toplumsal devrim
yakndrlar; oysa uygar hasmar enerjilerini birbiriyle ya- ve i savan getirdi~i yorgunluktan kurtarmakt!; bunun
ran eitli faaliyet dallarna ayriak zorundadr. Uzun iin ald~ tedbirlerden biri de bu karde kavgasn srdr-
o.irell bir sava destekleme zorunlul!u daha ileri toplum mek iin seferber edilmi kuvvetlerin saysn azaltmak
yapsna byk zorlamalar ykler. Dzenli ordunun saysal oldu. Augustus dneminde mparatorlu~un gvenli~i say
gcnde yaplacak herhangi bir art, ulusal gelir zerindeki stnll!ne del!il, profesyonelordusunun snrotesi bar-
vergilendirme basncnda da buna karlk bir art olmasn barlara kar askeri nitelik stnl~ne ve Roma kudretinin
gerektirir ve iktisadi hayat giderek bozabilir. Hristiyarlk muhteem grnnn uyandrd~ rktc saygya da-
al!nn beinci yzylnda Batda ve yedinci yzylnda yanyordu. Diocletian zamannda ise temelde ekonomiye
Do~uda Roma mparatorlu~unun lmne yol aan dayanan bu gvenlik sistemi oktan iflas etmiti. Barbar
toplumsal hastalklar iinde en fazla gze batan, azalan ulu- larn limen okulunda edindikleri askeri etkinlik sonunda
sal gelirin ok fazla olan ve hala da doymak bilmeden ar- onlara evreleri~deki kordonu yaracak cesareti ve ustale
tan bir ksmnn kamu hizmetlerinin artan harcamalarn kazandrmt.Byle acil durumlarda imparatorluk hkme-
karlamak zere kulIanlnasydl_ Mahalli zerk ynetimle- tinin alan gedi~i kapamak iin tek yapabildil!i, geici ola-
rin gitgide _kmesiyle ortaya kan idari bolu~u doldur- rak durgun bir blgede bulunan birlikleri oraya aktarmakt.
mak iin imparatorluk kmu hizmetleri personeli kalabalk Dincletlan'n bu duruma buldu~u balca are bir yedek
layor ve bu da Roma mparatorluk hkmetinin uyruk- ordu kumak oldu; bu ordu da, zaten genilemi askeri
lanna yklenen para ykn dunnadan al!rlatnyordu.(l1) kuruluun toplam saysnn bete ikisinden pek az !Ie~ildL

ama bundan daha nemJi.. bir etken, snr-tesi barbarlarn Grevi, basknc barbar etelerine yetimek, onlan savaa
askeri. etkinlil!inin artn karlamak iin imparatorluk sokmak ve yok etmek oldu~u iin, en az onlar kadar hm-

396
297 Gney in barbarlannn onikinci yzylda bir Sung ordusu tarafndan hizaya
getirilmesi. Sung mparatorluu yattmc bir politikayla gneydeki kabileleri eritmeyi
baarmt ama, kuzeydeki daha sert bask duIdurulamad.

fazla bir maddi servetleri yoktur; komu uygarlkla savata bsbtn ykcdr- askerlemi barbar iin hayat veren
kaybedecek ok bir eyleri olmaynca da, dmaldn sr hava gibi bir eydir. Psikolojik donatmdaki bu byk ve her
mesinden, hatta. yo~un1amasndan da korkmalan iin zaman artan eitsizlik uygar savann er ge yenik dme
sebep kalmamaktadr. Snr savann savaan iki taraf iin sini kanlmazlatnr.
verdii maddi sonulann arpc eitsizlii aralannda beli Bu durumda, limen'in hem kurucusu, hem de kurba-
ren byk ve gittike byyen ahliiki eitsizlikte de kendini n olan tarafn kara yazgsndan kurtulmak iin son bir
yanstr. Kendini k?rumaya alan zlen uygarl~n umutsuz are denemesi hi de artc olmaz. Kendi kay-
ocuklan iin snr sava gitgide artan mali bir yk ve naklar etkisiz kaldna gre, barbar dmann ispat edilmi
hibir zaman zlemeyen askeri ve politik bir sorun yeteneini kullanma istei dayanlmaz hale gelir. L.
demektir. te yandan, barbar savada ayn sava bunlann ikinci yzydda yaam bir in filozofu, "Orta Kralln
tam kart anmlar uyandrr. Onun iin bu bir yk politikas barbarn kafasna vunnak iin barbarlan kirala-
deil, bir frsat, bir endie deil, bir cokudur. Uygar taraf mtl." diyor;(15) bu hrsz hrsza yakalatma politikasn
iin her zaman ykc olan bir atma --elinin altndaki btn hakl gsterecek eyler olabilir. Barbar sava snr sava-

kaynaklann hibir ie yaramadn grmek onun iin nda yurttaAaskerden stndr, nk barbar burada kendi

398
telli olmalyd. Baz moaem sava arenalarnda gerilla taktiklerinin ba an-
Profesyonel bir askerin bilimsel gr asndan bak l lar da bu teorik geriliin pratik avantajlarnn yeni kant
dlnda Diocletianus 'un izgisel savunma yerine snr izgi- larn vennektedir; nkii, bugnn gerillalan hibir ekilde
sini savunacak hareketli bir yedek ordu kurma sistemi, sava barbar olmadklar halde,teknolojik bakmdan stn d
!8l13tnda nemli bir ilerlemeyi temsil eder. Diocletianus'un manlara kar bu denenmi sava yntemlerini kullanmay

tahta kndan yarm yzyl kadar nce can ekimeye bilinli olarak ve ustaca semilerdir.

balayan lmparatorluk Batda yz yl, Douda ve Merkez- Ayrca, bir uygarlkla barbar komular arasnda iu
de ise yz yl daha dayanabiIdiyse, phesiz bu askeri kilerin bozulmas sonucunda barbarlar eski ban il~rini
refonnun da bunda pay olmaldr. Ama bu batrl ok pa brakp snr sava sanatnda uzmanlamaya balarlar. Bar-
halya mal oldu, iinhii deyen, sivil nfustu. Diadetian'n bar, balangta, vahilemi bir uygarln elinde tutsak
askeri bakmdan stn dzenlemesi nceden tahmin edile- veya yok olmak tehlikesini savuturrnak iin kendini savun-
meyen ve dolaysyla rktc toplumsal bozukluklar yara- ma sanatn remnek zorunda kalmtr belki, ama sonra
tan bir fiyat tespiti sistemine dayanan bir vergilendinne ~s' dan -kendi arazisinde askeri etkinliinin askeri avantaj
temiyle iliyordu; ada bir gzlemci "vergiyle geinen dengesini kendi lehine evirince- geimini kazanmann bir
insanlann says vergiyi deyenerden daha fazla' demi baka alternatifi olarak savamaya balar. Artk kendini
ti. (12) te yandan, sekin askerlerin hareketli yedek ordu- korumak zorunda kalan bir uygarlk yama ya da hara
da toplanmas snra dizilen koman-birliklerinin moralini yoluyla soyulabilir duruma gelince, kl ve kargyla ekip
bsbtn kertiyordu. Ordunun barbarlan limen gerisin- bimek barbara daha ho grnr; aynca, ilkin sava ol-
de tuttuklan yolundaki son iddiasndan da vazgemesi ge- may ~rendii, ancak sonradan retici olduu iin, byle
rekti. Sava alan artk limen 'in barbarlar taraf, hatta yaamay daha ok sever. Bylece, bir limen yaknnda otu
Imparatorluun snr blgeleri bile deildi. Imparatorluun ran barbar iktisaden kendine-yeterli olmaktan vazgeer ve
iktisadi ve klt~re canlln meydana getiren i blgeler askeri snnn teki tarafndaki uygarlk iin bir iktiadi
sava alan haline gelmiti. "Derinlemesine savunma" paro- asalak olur.
las bilimsel bakmdan kusursuzdu ama, aslnda, vergi de Tacitus, Roma Imparatorluunun kta Avrupas
yen sivilin, imparatorluun askeri rgtndeki muazzam ar- Iimen 'ine komu oturan barbar Germenler stne syledik-
t demek iin bir kere derisi yzldkten sonra, imdi de, leri, zlen bir uygarl~n yabanclam barbar dman
Imparatorluun i blgelerine kadar inip ortal talan et- larnn bu karakteristik iktisadi gerilemelerinin klasik bir
meleri nlenemeyen barbarlar tarafndan ikinci bir kere rne~idir. Bu limen Tacitus yaamadan nce yz elli yldr

derilerinin yzld olgusunu gizleyen bir laftan ibaret vard ve dolaysyla tipik toplumsal sonularn vermeye
kalmt. zaman bulmutu. Tacitus, Germenlerin tek servet biimleri-
Srekli sava zorunluu ve gerekleri bir uygarln nin sr olduunu sylyor,(13) ama, o gnn Germen eko-
ve bir barbar topluluunun toplu~u ve ekonomisi zerinde nomisinde tanrnm, Roma tarihisinin bu ve baka blm-
larkl etkiler yarattktan baka, bu iki toplumun rgtlen- lerinde ima edilen grece nemsizJi~i bilgisizlik, hatta
me derece ve biimi de savan kendisinin sonulannda tecrbesizlikten ileri geliyor olamazd; nk modem arkeo
buna paralel bir farkllk meydana getirir. En yaln ekliy lojik aratrmalarn ortaya koyduu kantlar Germen kabi-
le anlatlacak olursa, bir barbar sava etesinin yerleik bir leleri arasnda tarmn bir hayli ilerlemi olduunu gsteri-
toplumun stne kerken yaratt yknt imparatorluk yor, dolaysyla bu sonraki nemsiziik ocuksu bir ekono-
ordu9Jnun barbar topluluuna yapt cezalandrc kar mik gerilii deil, daha ileri bir durumdayken sonradan bir
saldrlardan
ok daha fazla zarar yapar. Imparatorluk or- ekonomik d olduunu iaret eder. Gelgelelim, bu tarm
dusunun barbar dmanlarna nihai darbeyi wrmas gtr, sal gerilik yalnz snrn dibinde yaayan topIuluklarda gr-
nk bunun iin yeterli hedefi bulamaz. zellikle Gebe !yordu. Bu blgenin tesindeki Es!'ler (Aestil), Tacitus'un
topluluklar szkonusu olduunda bu byledir, nkii on dediine gre, "tipik Germen tembelliine hi benzemeyen
lar, ilerleyen bir dman ordusu karsnda toparlanp hare bir alkanlkla tab ve baka meyvalar ekiyorlardL ,,(14)
kete geerler; ama yerleik barbar topluluklarnda bile du- stelik, askeri timen'e yakn otunnann ahlak bozan etki-
nm ok farkl deildir, nk burada da hayat kaynaklar leri !>arbar topluluklarnn tarmsal pratiklerinde olduu
bir basknda kolayca yok edilse de, onanlmas ve yeniden kadar politik kurumlarnda da kendini hissettirijordu.
kunlmas g deildir. Uygarlk dzeyleri eit olmayan Gney-doudaki yakn komu Germenler ilkel ve dengesiz
antagonistler arasndaki savalarda daha uygar olan sava bir sava-beylii nderlii gelitirirken kuzeydeki ve dou
tlar Pyrrhus zaferleri kazanrlar, nkii bu durumlarda daki topluluklar geleneksel ataerkil krallk sistemine sadk
kazanan taraf yorgun der, oysa daha az uygar olan d kalmlardr.

man, rgtlenmede gerilik handikapnn doal karl olan Limen'.e komu barbarlarn askerternesi ellerindeki
dirili gc yznden, yeniise de kendini abuk toparlar. kozdur_ Ekonomideki gerileyileri yznden, kaybedecek

397
tand~ arazide dvr; stelik, dmann kaybettii silah Byle iyi eitim grmcretli askerler toplu olarak
tutkusunu o yeni kazand iin kiisel baar alannda da saf deitirince,ok zaman, son bir are olarak kendilerini
stndr. Vergi deyen yurtta bu stn askeri malzemeyi bu ie sokan limen 'in ardndaki sarsak gce nihai darbeyi

ok daha ucuz bir fiyata satn alabilir; dman savanm indirmi olurlar. Ama iverenlerine niin byle sk sk iha
bylelikle dost cretli asker haline gelmesi limei stndeki net ettiklerini de aratrmamz gerekir. Bir kere imparator-
basnc iki trl hafifletecekter: barbarn saldrna gcn luk hizmetine girince, kiisel karlaryla profesyonel g-
elinden alarak ve sava gerekesini elind~n alarak. Kuvvet- revleri artk uyumaz m? Daha nce basknlar ve yamalar
leri blnecei iin kudreti azalacaktr; ayrca, uygar ko m- da kaptklarndan dara rahat ve ho~ olmas gereken bir bi-
ulann yamalama hrs da nemli lde azalacaktr, imde, imparatorluk hazinesinden dzenli olarak cretle
nk hem cretli askerin denei baka gelir kaynaklar rini alrlar; ayrca,limen 'in berisindeki topraklarda iskan
na duyulan ihtiyac azaltacak, hem de snr savan hala edildilerse, bu da karlarnn imparatorluun karlarna
devam ettirmek isteyen barbarlar imdi kendilerinin dengi balandn gstermez mi? Hizmet ko~ullar bu kadar el-
olan dmanlarla karlaacaklardr. verili olan barbarlar niin ihanet etsinler, limen'i koruduk-

Evrensel devletlerin yneticileri bu gibi dncelerle lar srece kendi tekellerinde kalacak nimetleri niin resmen

snr-tesi barbarlar kendi ordularna asker yazm ya da davet ettikleri snr-tesi barbarlaryla paylasnlar?
onlan gmen olarak limen 'in imparatorluk tarafna yer- Bu sorulara verilecek cevap u: savunmak zere kira-
letinnilerdir. En nl rnek Roma politikasdr, ama Han land imparatorlua ihanet etmekle, barbar cretli asker

Imparatorluu ile Osmanllar da ayn pratii uyguladlar;
ama limen 'in kn geciktirmek iin bavurulan bu are
aslnda durdurulmas gereken felaketi hzlandmr. Grn te
bir paradoksu andran bu olgunun nedeni ksmen, limen'in
arkasndaki Gcn barbarlar hizmetine almakla ayn zaman-
gerekten kendi dolaysz maddi karlarna kar hareket
ediyordur, ama bunu yapmakla da, basit bir ekonomik d-
nceden ok daha gl bir itkiye kar tepkisini gster-
mektedir. Bu durumun belirleyici etkeni, snr tesindeki
barbarn oktan beridir kk komu uygarla yabanc

da onlara sr vermesi, bylece de askeri ve siyasi bilgilerle lam olmasdr. ki taraf arasndaki bu manevi kopukluk,
donatarak youn bir eitim yapmasdr. Ama onlar sonra- nekadar karl olursa olsun, bir i akdiyle onarlamaz; m
dan, isterlerse, bu bilgileri retmenlerine kar kullanabi paratorluk Iktidar bu areye bavurmakla saatleri geriye al-
llrler. Roma, daha Ls. 6'da, Panenyal yedeklerin ayaklan makta, byyen uygarlkla evresindeki uygarlk-ncesi
masnda bu sorunla karlamt; bundan sonraki tarihi bu topluluklarn karlkl kar birlii temeli zerinde bir ara-

eitten ayaklanmalarla noktaland; bir zamanlar Roma
ordusunun yeleri olarak tecrbe edinmi, Arminius ve
Takrarinas gibi komutanlarn ynetimindeki dman ordu-
Jarna kar sefere kmak gerekti. Bu politika, barbarlara
Roma sava sanatn rettikten baka -mparator 1.
Theodosius'un ynetiminin muhalif bir eletirmeninin s-
zne inanmak gerekirse- barbar cretli askerlere mparator
lu~un zayfln da gstererek kendi kendini mahkum etti.
Roma kuvvetlerinde disiplin kalmam, Romalyla barbar
arasndaki btn ayrmlar ortadan kalkmt. Her iki katego-
riden birliklerin de alt kademeleri tamamen birbirine ka-
rmt; nk askeri birliklerdeki savalarn kaytlar
bile tutulmaz olmutu. Bylece, (barbar) kaaklar (yani
snrtesi sava etelerinden Roma imparatorluk ordusuna
kaan/ar) bir kere Roma birliklerine kaydolduhtan sonra
serbest kalyor, yurtlarna dnp yerlerine bakasn gnde-
rebiliyor, canlar istedii zaman gelip Roma ordusunda hiz-
metlerini yerine getiriyorlard. Bylece Roma askeri birlik-
lerinde bagsteren bu ar rgtszlk barbarlar iin de
bir sr deildi, nk -snrda kaplar ardna kadar ak 01-
du.una gre- kaaklar onlara biitn haberleri ulatrabili
yorclu. Barbarlar da Roma toplumunun saldry davet ede-
cek kadar kt bir ekilde ynetildii sonucuna uardlarJ16)
da varolabildikleri bir aa dnmek istemektedir; szkonusu
ygarln kne ve barbar kom~ularnn yabancla.
masna yol aan uzun olaylar zincirini grmezlikten gelme-
ye almaktadr. Uygarl~n k,ljmen'in kuruluun
dan sonra devirilmi barbarlar kolayca ihanet ederler,
nk maddi kazan karlnda korumay
stlendikleri
imparatorluu paylamaya hi niyetleri yoktur. Mimesis
aknn yn, grm oldu~unuz gibP 7) oktan beri
tersine dnm tr; barbarn gznde uygarln prestiji
kalmamtr, ama barbarlar kendileri perian egemen azn
ln kinli hayranln kazanmlardr. Mimesis aknn
yn de~iiklii barbarl uygarln hizmetine koma poli
tikasnn felaketi olur. Bu psikolojik ortamda barbar bir
likleri hibir zaman imparatorluun dzenli ordusunun bir
birlii haline gelmeyecektir; kendi silahlarn ve taktikle
rini kullanan, emirlerini kendi sava-beyinden alan, kendi
birlik ruhuna sahip, kendi ihtiraslan olan, zmlenmemi
bir barbar sava-etesi olarak kalacaktr. Ayn koullarda
bir barbar yerleme blgesi de hibir zaman imparatorlu-
un yurttalarnn bir toplulu~u haline gelmeyecektir. O da
zmlenmemi bir devlet iinde devlet olarak kalacak ve
yerle bir edilmedike, er ge, ayrlk. bir varis-devlet
ekirdei oluturarak politik grevini yerine getirecektir.
Ksacas, akrabalann danda tutmak iin barbarlar kira-
lama politikas baarszl~a mahkumdur. Bu are de,

399
 limen 'in gerisindeki sarsak Gcn son umudu odu~una
gre onun baarszl~n hemen limen 'in ykl zler.
Bir baraj yklnca, ardndaki glde birikip duran
btn sular hzla denize doru akar, nicedir engellenen ve
nicedir biriken bu gcn anszn serbest kahvermesi katl
bir afet meydana getirir. Bir kere, seller nsanolunun
yklan barajn
dibindeki ekili topraklara koydu~u eserleri
yok eder. kincisi, p0ta:siyeI olarak hayat veren su byle
yakp ykarak getii zaman ne sulamada. ne gemicilikte
ne de enerji retiminde nsana bir yarar olmakszn bou
bouna akp gider. ncs, gl boalnca eski kylan
yksekte ve "kupkuru kalr, bir zamanlar bu yapma gln
kysnda yeeren bitkiler susuz kalr ve tepeler eski plak
hallerine dnerler.
Bu doadan alnma
benzeti askeri baraj,yadali.men'in
yklndan sonra yaanan insani afeti de. ok iyi anlatyor.
Ortaya kan toplumsal tufan herkes iin bir felakettir,
ama ykmn da alm eitsiz, ve daha nce tahmin edile-
nin tersi olabilir. Bir kere, paradoksal bir biimde, roller
de~iir.(8) zlen bir uygarlk iin, riik timen'ini ko
romann bedeli, bunun barbar' basksna kar verdii gei

ci ferahlkla orantsizdr. te yan~an, yklmaya mahkum

olan uygarlk barbar istilb tarafndan yutulunca, bunun
acsn en ok ekenler artk evrensel devletin eski yurt
talan de~il, grnte zafer kazanm olan barbarlar ken
dileridir. Nicedir bekledikleri zafer saati sonunda ne kendi
lerinin, ne de yenik dm dmanlannn nceden tahmin
edemedikleri bir bozguna yol aar.
Olaylarn bu paradoksal sonucu yle aklanabilir:
zafer, barbarlardaki, limen 'in ve ardndaki uygarl~n bask
sy.la denetim altnda tutulan kendi kendini yke! glerini
serbest brakmtr. Grdmz gibi limen re yakn olmak
snrtesibarbar toplulukIannda bir ei t hastalk yarat
yordu, nk ken uygarlktan yaylan politik ve kltrel
etkilere uyarlayabiliyor, batta bu yzden yaratc bulu
lar bile yapabiliyorlard!. Bu uyarlarna ve ve hatta yaratma
yetene~i barbarlann iinde bulundukIan psikolojik huzur
suzluun belli snrlar iinde tutulabildiinin, mimesis
me
kanizmasnn yklna karn, btnyle moral bozucu
olmayan, srasnda ksmen yapc bile ol?bilen sonular
yarattnn belirtisidir. Btn bu olumlu zellikler limen'in
varlndan' ileri gelir; nk uygarlk-ncesi topluluk
zlen uygarl~n kavurucu radyasyonuyla yar karya
geldi~i zarnan geleneksel alkanlklarn kaybeder ve Umen
tebu onsuz edilmez disiplinin yerini tutar. Barbar toplu-
luunu bu disipline zorlayan ey srekli snr savadr.
Barbar bylece hem sert ama eitici bir askeri okulda yeti
mi nlur, hem de yaplacak ileri, eriecek bedeneri oldu~
oranda isellemi bir disiplin edinir. Bu nedenle limen
komu uygarl~m knden sonra da barbar tnplulu~.
nun iinde varolmaya devam edecei bir erevedir.
Ne var ki limen 'in anszn yklmasyla, ereve de,

400
emniyet siipab da yok olup gider, snr-tesi barbar, kendi KAHRAMAN VE CANAVAR: HIRS VE tRADE
olgunlamam yaratc gcyle baannas ok zor olan, Barbar mitolojilerinde ortak bir tema, belki de evciIlememi barbar
yepyeni sorunlarla, yaptlacak yepyeni ilerle kar kar- ruhunda psikolojik bir mcadelenin simgesi olan paha biilmez bir ha-
ya kalverir; bu aknlk annda barbarda yeni domakta zine u~runa kahramanIa canavarn dvdr.
olan yaratclk, yerli kltrel mirasnn derinliklerinde 298, 299 Solda: Glgam 'n sava; Perseus 'un Medusa 'y ldr.
:yatan yrtclk ve ba boluk eilimleri tarafndan bou. 300, 301 Glgam motifi, iki yannda iki hayvan olan insan, aa~-
m. Barbar bir kere limen blgesini arkasnda brakp kendi- daki sve ve Burgonya bronzlarnda olduu gibi, barbar sanatnda
si iin bir dnya cenneti demek olan uygarlk ykntsna kendine kalc bir yer bulmutu.
ayak basar basmlZ, hastal tam bir ahHik yozlamasna
dnr. Barbann ruhundaki bu ifrite devrim, Karolin
yen mparatorluunu ineyen tskandinavyallann uradk.
lar manevi ykntda grlr. Vikingler anda bunlar ha-
yatlann geleneksel kklerinden kopanp bilinmeyen seN-
venlere atldklanndabu ar zgllklerinin bedelini fea
ket bir dengesizlemeyle dediler.

Kraln kona yabanc bir lkeye tamp talihi de

maliktinesini evreleyen tarlalar ve otlaklardan kopanl-
dnda, hayat zorunlu olarak savalarn ve iki lenleri

nin birbirini izlemesine dnt.(J9)

Byle garip koullarda yaan barbar asalakhk ve tembel-

lik gnahlarna boyun eer, nk daha nce de grd
mz gibi bunlar iimen boylarnda yaarken de iinde gizli
ce varolan egitimIerdir. Daha nceki o ada barbar ruhun
daki yozlatrc etkiler, cretli askerlik yapmak ya da ara
sra yama seferlerine kmak gibi, tembellii giderici ge-
rekliliklerIe az ok hafifletiliyordu, onun iin an zevk ve
",fa hayat youn askeri faaliyet dnemleriyle noktalan
yordu. ~a uygarla varis devletin barbar efendisi bu dn
~den kendini kurtarmtr, tamamen bitkisel bir hayata
girebilir. Sonunda, ya Vizigotlara Franklann yapt gibi
daha gl bir barbar gelip onu yerinden eder, ya da Kassit-
Ierle Merovinyenlerin yapt gibi, beslendii eski uygarl
gn neyi var neyi yoksa hepsini yiyip bitirir.
Bu ahlaken itici davrann kkeni,limen 'in getirdii
kstlamadan anszn kurtuluudur, nhii iimenin hem kur-

ban, bem de smrcs olan barbar byle bir kurtulua

hi hazr deildir.
Aynca, barbar askeri monarileri zaman
zaman bir evrensel devletin himayesi altnda tampon devlet
olarak ynetirnde baar gsterse bile, yok olmu bir uygar
ben eski topraklar stnde kurulmu bir barbar varis-
devletin kaderi, onlann bu yeni yk tayarnadn ve yeni
sorunlan zemedi~ini gstennitir. Zaten, btn bir uygar-
btn politik deney birikimini miras alan evrensel devlet
iktidar bile bu sorunlarla baa kamad iin barbar ken
disini o yerde bulmutur. ken uygarln stesinden gele.
medi~i bir meydan okuma karsnda barbar mdahaleciler
nasl zm bulsunlar? Barbarlarn varisdevleti iflas eden
bir evrensel devletin protesto edilmi senetleriyle ie atlr.

Devletin bana geen bu kaba saba kiiler, ahliiki bir s

navn gerilimi altnda, kendi ilerinde yatan arpk eilim

401
 FATIHLERIN
FETHEDILMESi
302, 303 Barbar!ar fetih
lerinin tadn uzun sre kara
nadJar, yeni bir toplum kur-
may baaramadlar, bunun
iin de ya kolayca yenildiler,
ya da ahlak kntsne ugra.
dlar. Solda: Bir Vandal toprak
beyi, altnc yzylda, Kuzey
Afrika 'da, kendinden nceki
Romal beyderr pek de farkl
saylamayacak bir hayat yaad
ama, hibir zaman gvenli bir
toplum yaratamad. Sagda: Av
rupa 'nn barbar fatihlerinin
ikinci dalgas; Yedinci yzylda
bir Merovinyen svarisi.

leri de da vurarak kendi kaderlerini hzlandrrlar.(20) snda, Herakles'in Kerberos'u karmasnda da grlr.
Bir etenin bir askeri ndere sadakatma dayanan bir politik Bu mitin, barbarn kendi ruhunda, nsan 'm aklc iradesini,
birlik, bir baskn yapmakta yeterli olabilir, bir snr devleti ya da kendini-belirleme gcn bilin-d, iraded g-
nin ynetimini ve savunmasn da baarabilir. eski bir uygar lerin gayya kuyusundan kurtarmak iin verdii psikolojik
toplulugun ynetimini hibir ekilde baaramaz. mcadelenin d dnyaya yansmas olduu sylenebilir;
Barbar zorbalar kendi seriivenciliklerinin kanlmaz Barbar, Iimen tesindeki hayatn grece gvenliinden kp
bir sonucu olarak byk bir ahlaki kntye urarar. yklm harajm ardndaki bilinmeyen yaantlar dnyasna
Ama, kendi elleriyle yourduklar bu kadere manevi bir m- girince bu yepyeni yaant szkonusu i mcadeleyi aa
cadele venneden boyun emezler. Bu mcadele, onlann karr.

mitlerinin, ayin, davran standartlarnn edebi kaytlarnda Bir kahramanlk ann kendine zg koullarnda
izlerini brakmtr. uygulanabilecek zel davran llerinin ortaya kmas bir
Barbarlann her yerde ortaya kan balca mitleri bakma yeni bir ahlak anlay yaratma abasdr. Bunun

kahramann bir canavarla dverek onun yemek iin, ya da gze arpan rnekleri Homeros'un savalannn aides
kendi hayvani zevki ugruna saklamak iin nsano~lundan ve nemesis (utan ve fke) kavramlaryla Emevi devlet
esirgedi~ibir hazineyi kazanmasdr. Beowulf'un Grendel'le adamlarnn hilm (bir eit sarayl z-denetimi) anlaydr.

ve Grendel'in anasyla dvnn; Siegfried'in ejderhayla "aides, kendi davranm hakknda duygunu: Nemesis
savann; Perseus'un gorgonu ldrp kafasn kesmesinin, bakasnn davranna duydugunuzdur...(21) Homeros
sonradan da deniz canavarn yenerek Andromeda 'y kur epiklerinde anlatla.n Egesonras kahramanlk anda aides
tarp kendi kars yapmasnn ortak motifi budur. Ayn mo- ve nemesis duygularn uyandran davranlar korkaklk,
tif Yason'un Altn Postu bekleyen canavar ylan aldatma yalanclk, sahte yemin, dine saygsZlk, dknlere kar

402
 . , ya da hainliktir.(22) Toplumsal hayatn btn gr- bunlan, yapt~nzn sonularndan korkmakszn bakas
- lerinde kendini gsteren bu davranlara karlk hilm 'ri;n hesabna ktye kullanabillrsiniz.(25)
pnlitik dzeyde geerlidir. arap hayatnda bunun er- Bylece bu davran' standartlar, kahramanlk a~
o ok vld ama, rne~ine az rastlandi. nn kendine zg politik, toplumsal ve psikolojik koullar
na tamamen u~gundu; toplumsal davrantan silinneleri
Hilm ne sabr, ne l, ne acma. ne acya katlanma, a~dalar tarafndan bir toplumsal gerileme iareti olarak
de kiilik ogunluudur. Btn bu niteliklerelen yalnzca zntyle karland. Ama bir kahramanlk a~, daha nce
dzellikleri dn alr, pek uyank olmayan bir gz ima etti~imiz gibi, sadece geici bir evre ise, bu erdemler de
ciyi kandrmaya yetecek liide kullanr. Bu yzeysel kendine-yeterli bir ahliik yasas oluturmazlar, btn yap-
- ~ almalarn rn yalnz Araplara zg bir erdem tklan, wnen uygarl~n de~erleri yerine geici bir vekiilet
(23)
grevidir. Zafer kazanan barbarlarn ahliiki dzenlemeleri-
nin yok olmas da aslnda bir tragedya de~il, yeniden do~an
Bylece hilm, aides ve nemesis'ten daha incelmi bir uygarI~n ilerleyii karsnda bir gerilemedir; uygarlk,
dir; ama, onlar kadar ekici de de~ildir. Kesinlikle i bir toplumsal bakmdan daha yapc de~erleri geri getirerek
nlllk ifadesi de~ildir; "amac, daha ok, bir d. barbarlarn de~erlerini fazlalk durumuna Sokar.
man utandrmaktr; kendi stnl~ gstererek karsn, Barbar davran yasasnn temel zayfl~, toplumsal
. ezmektir; kendi tutumunun yceli~ini ve dinginli~jni ya da kurumsal bir yasa olmayp, kiisel bir yaSa olmasdr.
seqileyerek karsndakini artnaktr. ,,(24) inizde Bireysel ahlaki emperatifler dizisi iinde kendine bir temel
gazap, ya da intikam duygular yaatrken de bu avran bulabilecek olan ndere sadakat erdemi, uygar. bir toplum
g&lerebilirsiniz, servet ve kudrete sabip olduktan baka, sistemi iin yeterli de~ildir; zaten barbarlar dengeU ve

403
 kalc politik kurumlar yaratamadkan iin mahkumdur
lar, kahramanlk a~larnnkarakteristikleri olan ola~ans
t kanl olaylann nedeni de bu eksikliktir. Barbar iktida
nnn ola~an yazgs, bir kudret grnmnden birdenbire
kesin bir gszl~e yuvarlannaktr. Attilarnn lmnden
sonra Bat Hunlan, Genseric'in lmnden sonra Vandallar,
Theodoric 'in lmnden sonra Ostrogotlar, stepan Duan 'n
lmnden sonra Srplar bu motifin dorulanm gster-
diler. Barbarlann politik glicil --ykk bir uygarl~n toprak
larnda anlk bir efendilik olarak grnilr- tek bir dahi
sava-beyinin kiisel hayatnn ipliine b~ldr, bu iplik

kopar kepma etesi anari iine gmlr. len evrensel

devletin yerine geen barbar devleti son nefesini veren kur-
bannn son bir kar darbesiyle de yklahilir; ya da kendi
barbar kardelerinin eliyle ayn iikbete u~rayabilir; ya da
eriyip tkenerek yaar, sonra da eski bir uygarln yeniden
do~uu ya da yeni bir uygarl~n do~u karsnda silinip
gider.
Msr tarihinde, Msr evrensel devlptine yeniden ha
yat veren Tebaili imparatorluk kurucular Hiksos bar-
larn Nil deltasndan kovdular. Jstinyen Vandallarla Ost
rogotlan imha ederek Roma tmparatorlu~unun Akdeniz
.temelli restorasyonunu yapt; Ming hanedam da in 'i is-
tila eden Mo~oar kovdu. Bu sonucu n bir baka altemati
r olan, barbarlarn karde kavgalar iinde birbirlerini yo

yok etmelerinin me~i, Akarnenya mparatorluu 'ndan

sonra birbirleriyle kavga eden eitli Makedonyal barbar
devletleridir; ayrca, Bat 'da, yklan Roma mparatorlu
~u'nun topraklarna ykselip ken savaeteleri de bunun
bir me~i olabilir. nc alternatif, y~ni yeniden ykselen
bir uygarI~n habercileri nnde snp gidene kadar bir
mum atei gibi yaama durumu Roma'nn Galya ve talya
blgelerindeki Merovinyenlerle Lombanilann bana geldi;
bunlar Karolinyenler tarafndan yok edildi.

43 Grnt
ve gereklik
Bu ac
ktlkler ve iddet tarihinden ne sonu ka
racaz? En lml bir yarg bunu bouna bir ka ve israf
olarak mahkum edecek, daha sert bir yarg ise, c~nice bir
rezalet olarak lanetleyecektir. Btn bunlann bolu~nu,
yenik den bir barbar sava beyi kendisi sylemiti. Daha
nceki durumu ve sonraki deneyleri onu bu konuda kesin
sz sahibi yapmaya yeter. 534'te Kuzeydou Afrika'da
Roma mparatorlu~nun yerine geen geici Vandal dev
letinin eski kral Gelirnir, yeniliini kutlamak iin yaplan
R.oma zafer alayyla Konstantinopolis sokaklanndan gei

404
 en kendinden nceki Vandal hkmdan Genseric 'in
.. yddan daha az bir sre nce Kartaca 'y fet.hetti~ini,
5'te de Roma'y yakp ykt~n unutamyordu.
Zafer alaynda gtrlen tutsaklar Gelirnir kendisi,
ailesi, Vandal saualarnn en 14un boylu ue en yak
bounalk de~i1, sululuk ve cinayettir; kena fikri sorul-
mu olsa, Odysseia 'da Zeus'un anlatt Aegisthus 'un hika-
yesi stne Athena'nn sylediklerini tekrarlard: "O cana-
van yere seren yazg kendisine ok uygun; byle iler ya-
pan reziller byle mabvolurlar.',(2) Hesiod'un barbarlar
hakknda kendi yargs gerekten insafszdr:

oIonIarydl. Gelimir Hipodroma gelip yce bir tribnde

n Imparatoru, iki yanma diziimi insanlar grjince Zeus Baba ayrca bir de nc bir lml insanlar so-
bu manzaray seyrederken kendi ac durumunu daha iyi yu yaratt. Bunlar Bronz 'dan yaplmaydzlar; Gm insan-
uraynca, duygularn alayarak ya da inleyerek dile getir- lara benzemiyorlard; gl, korkuntular. Aresljn feci i
lINdi, Ibrani kutsal yazlarndan bir cmleyi tekrar tekrar lerine ue Kibir 'in zorbalklarna baylyorlard. AklZlarna
- ledi. "zentiler zentisi; her ey bir zenti." lmparato- ekmek koymazlard, ama gslerinde yrekleri ta gibi ka-
tribn nne gelince srtndaki erguuan pelerini har tyd, kimse yanlarma yaklaamazd. ok kudretliydiler,

W ve onu yz koyun yere kapanp Jistinyen 'in ihtia omuzlarndan kan kolu bkecek kimse bulunmazd.
..mo hayran olmaya zorladlar. ( 1) Silhlar tuntan, evleri h.ntan. tarlalarn srdkleri

Buna kardk,Hesiod 'un kendi a~nda domakta
olan Helen Uygarl~n hala bir kabus gibi tedirgin eden
Mikene-sonras kah.ramanlk a stne yargs zenti ve
sabanlar tuntand (kara demir daha bulunmamt). Bun-
lar kendi kendilerini yok ettiler ve souk Hades 'in ad ol
mayan k{l bir evine yollandlar. O kadar glydler, gene
de lm onlar karanlk penesine ald ue Gnein parlak
n arkada braktlarJ3)

BELRSIZ IMGE
304,305 Barbar srlerinin uygar kurbanlan dmardanna kmseyerek mi baka-
caklann, yoksa hayran m olacaklanm bilemezler. Soldaki Roma kabartmas Dakyab
bir barban soylu bir kahraman gibi gsteriyor; yukandaki in imparatoru yerlerde sr-
nen bir barbar elisinden arma~an kabul ediyor.

405
 30G Barbar kahraman: Sade ama, gl savalar_ (1._ onnc yzyldan bir
Mikene vazosundan)

Barbarlann lgnca cinayetleriyle kendi balanna Bu blmn, kendinden hemen nce gelen teki b-
getirdikleri lsz aclar zerine sonraki kuaklar Hesiod 'un lmle ilikisi nedir ve aslnda btn bu soylar katalo~uyla
iirinin bu blmn sonsz olarak kabul edebilirlerdi, ama ilikisi
nedir? Bu episod, katalo~un dizisini iki bakmdan
air kendisi yle devam etmiti: bozuyor. Bir kere, burada anlatlan soy, daha nc~ki Altn,
Gm ve Tun soylarla, kendinden sonra gelen Demir so-
Bu soy da topraa gmlp gidince, hereyin ?nos yun aksine, herhangi bir madenle zdelenmiyor; ikincisi,
toprak zerinde Kronos olu Zeus bir drdnc soy daha madenler nasl Altndan balayp Gm ve Tun yoluyla
yaratt. Daha iyi, daha adil bir soydu bu, kahraman insan- Demire kadar dyorsa, bu drt soy da, alalan bir mezi-
larm tanrsal soyu, yar tanrlar denilen, daha nceleri bu yet sras iinde birbirini izliyor. stelik, nceki soyun
dnyada yaayan bir soy. Bunlar da kt saualarda yok lmden sonraki kaderleri Dnyadaki hayat tarzlanna uy
oldular. Kimisi Kadmus diyarnda yedikap,l Tebai'nin gun. Altn soy Zeus'un iradesiyle iyi ruhar, "lml insan-
alhnda, Oidipus'un srleri iin dverek, kimisi, gzel sa- larn koruyucular, servet kazandran, yeryz ruhlan oldu-
l Helen uruna gemilerle usuz bucaksz denizlerden geip lar.',(5) Daha aa~ olan Gm soy da gene "lmller
Troya 'y yok f?tmeye giderek. Orada kendi sonlarn bul- arasnda, yeraltnn kutsanmlan adm ald; nde ikinci
dular ve lmn kucanda eriyip gittiler; ama Kronos olu gelirler ama, onlara da sayg gsterilir_ ,,(G) Ne var ki,
Zeus bunlardan bazlarna hayat balad ve nsanolundan Tun soya gelince, bunlann lmden sonraki kaderlerinin
uzak, Dnyann cra kelerinde onlara bannak verdi. sessizlik iinde geitirildi~ini gryoruz. Byle bir katalog-
Bylece onlar orada yaar, Okeanus rmann derin anafor da bundan sonraki soyun da, lmden sonra, en azm~an
larnn yannda, Mutluluk Adalarnda, yrekleri dertten aza Hades'in evindeki lanetlilere yaplan ikenceleri ekmeleri
de, mr srerler. Mutlu kahramanlardr bunlar, ylda beklenirdi; oysa, tam tersine, bunlardan bazlar ldkten
kez hasat veren bal gibi tatl yemii olan bereketli tarlalar sonra Cehenneme de~il, Elysum 'a gnderiliyorlar ve orada,
uardr.!4) yerin stnde, Altn soyun lmnden nce yaad~ hayat

40G
BARBAR YARATICILIGI
BarDarlarn mcevherleri epik
~iirlerin grsel ede~eridir:
zensiz ve zengin, uygarlklarn
baanlanna kyasla kaba, ama
SOD derece yaratc, gl ve
ekici.

307 Frank brou, 570.

308 Burgonya fibulas, al-
tmc yzyl.
309 Vizigot takas, yedinci
yzyl.

310 Anglo-Sakson takas,

yedinci yzyl.
311 Vizigot brou, yedinci
yzyl.

312 Isve madeni levhas.

407
yayorlar.
Belli ki Tun soyuyla Demir soyu arasna bir Kabra-
manlat ~oyu konmas sonradan dnlm bir eydir. Bu
daha aa~ iki madenden yaplma ruhlar anlatan blmler
gerek z, gerekse biim bakmndan birbirlerini izlemeliy-
diler. Kahramanlar blmn kanp onlan yan yana getir-
dik mi iirin ak dzgnleiyor, gereksiz paragraf kar
d~mz yerde d. her.angi bir eyin eksikli~i duyulnuyor_
O paratezdeki kahramanlar ise iirin srasn, simetrisini ve
anlamn bozuyor; bu uyumsuzlu~u biz nasl grebiliyorsak,
air de onun bilincinde olmalrd. Kendi sanatn bozmak
pahasna bu blm oraya eklemesinin nedeni nedir? Her-
halde bir Kahramanlar soyu grnts airin ve okurlannn
zihinlerine ylesine yerlemiti ki, gemi tarihe bakta
eitli a~lar sra1anrken buna da katalogda bir. yer bulmak
~erekiyordu j air iin ironik olan da, tarihi bir
gstermek u~runa sanat eserine ktymasnn aslnda gereksiz
oluu. Gereksiz nk K;ihramanlar soyu ilk katalogda,
drt madenin ncs olarak zaten vard. Baka bir syle-
yile, Kahramanlar soyu zaten Tun soyuyla zdetir; bu
nedenle kahramanlan anlatan blm gerekli bir ek de~il,
fazladan bir tekrardr.
Bunu byle grmek artc nk blmleri ilk oku-
du~umuzda edindi~imiz izlenim iki soyun zdeli~i de~il,
kartl~. Aslnda, benzedik gibi bu farkllk da gerektir.
Ama benzerlik, kabul edilmi olgular stne sylenmi
nermelerin benzerli~i, farkllk ise estetik ve duygusal at-
mosferde bir farkllktr. Tun soyu ile Kahramanlar soyu,
de~ik zihni gzlk1erle grlm ayn insanlardr; gzl~
birinin cam silik, ama sahici tarihi anlan gsteriyor, te~i
canl ama gereklee aykn bir iirsel imgelemin rn.
Demek ki Hesiod kahredici do~ru ile ideal grntyu
yan yana veriyor; ite bu ikili gr barbarlann kendi epik
iirlerinde varolan bir belirsizliin sahici yansmasdr.
bar sorunu kahr:unanlannn ahkaki n de~il, kendi
airin
iirinin estetik de~eridir; bu amala, yaratt~ grnty,
kendi de farknda olmadan sanatn gerektirdi~i klar ve
ve golgelerle dolduru~. Bunun farknda olmamas, epik
airin gz kamatrc sanatsal b.aansnn srlanndan biri
dir. Barbar sanatnn bu zaferi, barbar sava~etesinin
ken limen 'i gemekle kendi bana getirdi~ y~nla felaket
baanszhk arasnda tek y~tc baandr. Limen-barajn
arkasnda dizginlendiklerinde harbarlann p.olitikada, dinde
ve baka
btn faaliyet alanlannda gsterdikleri ilkel yara-
tclk belirtileri, Vaad Edilen lke'ye tatklan zaman
kendile";ne egemen olan alliiki yozlama iinde kra~
vurmu tomurcuklar gibi yok olup gider. Uygarlk top-
raklan zerinde kurulan barbar devleti.nin gecekondusunda,
barbann henz tohumluk aamasnda olan iir yetene~i,
iek aabilen tek potansiyeli olur. Bu tomurcuk da yle
ola~anst iek aar ki varolan orak lkeyi yanltc
bir cenliet grnm kazandm. Barbar airin byleyici
408
sanatnn baars, barbar sava-beyinin "gerek hayattaki"
baya~ baarlarna, gelecek kualdan kandran ve fetheden
bir an katar;
Tarihi bir olayla, olayn epik barbar iirinde anlat
l arasnda yaplacak bir karlatrma, epik hildiyede an-
latlantarihi olgu sahici olsa bile, bu olaya 'kahramanlk'
geleneinde verilen nemle bizim tarihi belgeler stne bil-
gimize dayanarak verece~imiz nem arasnda herhangi bir
uygunluk olmayaca~n gsterir. me~in. Hibelungenlied'
de okadar nemli roloynayan Burgonyal sava-beyi
Guthhere ya da Gunther, aslnda, Hristiyanlk a~nn
beinci yzylnda daha da l)l Siegfried'e gelince, eitli
tiribi kiilerle zdelenmitir arna bu konuda hibir zaman
bir kesinli~e varlamamtr. Barbar sava-beyinin edebi tali-
hini yapan eyaskeri ya da politik etkisi de~il, edebi "yat-
anya sayg knl~"dr. Ve epik iir temas haline gelnesiyle birlikte,
gerek tarihten ayrlmaya balar. Aslnda, iirsel dehann
nihai rn olan sanat eseri ne kadar gzelse, epi~in kiileri
ve olay rgs de balangta kaynaklandklan tarihi kii
ler ve olaylardan o kadar uzaklarlar_ Tarihi do~runun
yaratc biimde arptlmasnn bayapt belki de Orto-
doks Hristiyanl~n d proletaryas olan Srplann "kahra-
manlk' iirlerinde baarlntr; burada, tarihi bir kahra-
man, Vuk Brankovi, "ykse!" bir hain, tarihi bir hain
olan Marko Kralyevi ise "yksel" bir kahr~ana dnr.
"Kah.ramanlk" iiri, szn etmek istedii tarihi kiileri
ve olaylan byle istedi~i gibi de~itirmesinin yansra, ii~
leri n ele a1d~ a~lann tarihi bakmdan en nemli kiileri
ve olaylan konusunda da tek sz sylemez.
Cavis 'in, ve byi'k baarlarnn iirde hi sz edilmemesi
tuhaf bir olgu. Hikayelerimizde, balca Tton uluslarnn
olu temsil edildii halde, kendilerine verilen grece nem
Bar- umduumuzun ok altnda. En garibi de Kta 'da olup biten-
lerle ilgili hikayelerinde btn balca kiiler (Eormenric,
Theodoric, Guthhere, AttiM, V.b.) altnc yzyln sonuna
gelinmeden gp gitmi uluslarla ilgili. (7)
Sonunda egemen olan "Frank ulusunun rton iirin
de temsil edilmemesi ,,( 8) tarihi iin gerekten bir para-
doks; ama Tton epi~inin onun karsna karaca~ para-
doks1ar bununla bitmuyor. En nemlisi de u: Roma
lmparator1u~nu ve bunun evrensel devleti oldu~ Heleo
Uygarln hi szkonusu etmez Tton epi~i. Oysa bu
Tton "kahramanlkiirlerinin ele a1d~ a~, Kuzey Avru
pa'nn ve Roma lmparatorlu~nunbaka snr-tesi blgele-
rinin Vlkerwanderung (Kavimler G) ve baka barbar
istiliilanyla sarsld~ Helen-sonras fetret dnemidir. As-
lnda barbar . aire romantik imgelemiyle bu baanlan ka-
zamllran olay bu Vlkerwanderung ve ykk bir imparatar-
lu~n fethedilmesi yaantsn\! cokusudur_ u halde
Tton airlerikendi barbar sanatlanmn ve barbar dnya-
Iannn nedeni olan Roma nn hika.yesini niin anlatnadlar? Barbar sanat ve dinleyicileri iin, Beowulf'un
Tarihi barbar airlerin aklannaz bir nyarg ya da Grendel 'in inindeki servenleri, Theodoric 'in, kazand~
srf kapris yznden bu konuda komamakta kararl ve he- zaferin sonucunda Gotik kampn brakarak, Konstantino-
sapl hareket ettiklerini bile aklndan geirebilir. Ama by- polis mparatQru 'nun naibi olarak talya'nn Rcmal halkn
ynetmek zere Roma sarayna yerlemesinden daha inam-
le bir zlmez sorunu yoktan vareden, tarihi kendisidir:
nk tarihi olmayp air olan, toplumsalortamlar da lr br eydir. air, yitirdii nderi saray perdelerinin katla-
r arasnda aramaz artk; bir sanat olarak hakldr da. Ama,
bir uygarlk deil, bir barbar sava-etesi olan yazarlara
tarihinin kendi meraklarlnt ve kendi gr asn vermesi bu airin 'benzemeye hi zenmeriii tarihi iin byle hir
byk ve tarih d bir yanlgdr. "Kahramanlk" iirini ilgisizlik ok artc olabilir.
yazanlarn tarihi gereklie merakl olduklarn ya da gele. Barbar airin .konusuna bu ereve ierisinde yakla
cek kuaklara kendi alarnn gerek bir aklamasn masnn bys sayesinde, barbar savamn izbesinin ir-
brakmak istediklerini gsterecek bir ey yok. Tton epii
kin gereklikleri bir kahramanlk rantazisine dnr ve
nin Clovis veya Roma ~onusundaki sessizli~i ne kaprisli, bu rantazi gerek tarih iindeki uucu kaynandan daha
ne de bilinli bir tavr, nk "kahramanlk" iiri yazan uzun mrl olur. Barbarln bakaca davetkar yan 01
1cii, sanatna elverili bir tema aryor sadece ve onun- a mayan mirasnda kullanlabilecek fazla bir ey bulamayan
sndan, Clovis de,.Roma da, "kt" konular olurdu. Olgu sonraki kuaklar barbarln bu ncisini dep'erlendirir ve
ile yk arasnda ayrm yapmak onun aklna gelmez, nk ona sahip karlar. Eserlerinin kutsallamasyla lmnden
doruluk lt onun sanat iin geersizdir. Btn istedi- sonra kazand edebi hayatta barbar ozan, sayg gster-
i gelitirilebilecek bir konu ve temasn etkili biimde an-
meye demez yoldalar olan barbar sava -beyiyle sava
y, sanatsal byclyle hak etmedikleri bir saygnla
Ialmasn salayan yetenek. Safiyetle bu hedeflere varma-
kavuturarak, onlar alayc bir ekilde cezalandrr. Kah-
ya alrken, Aristo'nun bilinli olarak bulduunu sand
ramanlk iirini sonradan okuyup ona hayran olanlar,
bir yntemi raslansal olarak kullanyor: "kahramanlk"
aslnda airin imgeleminde deitirilmi bir ocuk olan kah-
airinin bunu yaptn sylerken hakl Aristo, ama bilin-
ramanlk an, airin yaratc eyleminin ele ald~ ok
li olarak yaptn sanmakla ok aldanyor.
rarkl tarihi gereklikle zde saorlar. airin byleyici
Homeros yanl eyleri doru anlatma sanatnn b- dokunuu "denizde ve karada hibir zaman olmam bir
yk ustasdr ... Ondan, mmkn deil ama, muhtemelolan lk"(JO) yaratarak, yanm yklm bir dnyann barbar
mmkn ama, inanlamaz olana 'tercih etmeyi reniyo kundaklarnn tututurduu korkun yangnn ac alevIe-
,u2(9) rini deitirmitir; bu tiyatro klar, bir mezbeleyi Val-
halla gibi gsterir. Bir maskeli balodur bu, ama parlak
bir bale.

409
 BLM iX

UYGARLKLAR ARASINDA
MEKAN cNDE

TEMASLAR

Uygarlklarn teker teker incelenmesinin pek bir ey

ifade etmeyecei kabul edilecek olursa, uygarlklar arasn

daki temaslar daha yakndan gzden geirmek gerekece;
bir gerektir. Bu konuda, ada iki uygarlk sk bir kltr
temasmo. geince ne olur, onu incelemek istiyorum. Bu sk

temas, genellikle, ikisinden birinin z/rnek zere olduu

srada balar. Bu tr temaslar zellikle ilgin" grnyor;

nk yksek dinlerin ou birok uygarlklarn birbiriyle
kart yerlerde domutur. Bu blmde nce temas/arn

etkenleri, sonra da sonular incelenmitir. Bu arada gr

yoruz ki "saldrc" uygarlklar kurbanlarn killtr, din, ya
da rk bakmndan aa grmek eilimindedirler.Saldrya
uram uygarlk ise ya kendini yabanc ktrle ayn hiza-
ya gelmeye zorlar, ya da ar bir sauunma durumuna geer.
Her iki tepki de bana olumsuz grnyor.

411
 Renkli Resim 67

YENIDNYALAR
Bebin yl nce ilk uygarl~n do~masndan beri ayn top-
lumlar arasnda temaslar tarihin nemli zelliklerinden biri
olagelmitir; ama, onbeinci yzyln sonlarnda Bat Top-
lumu 'nun okyanus denizcili~i tekni~ini alabildi~ine geli
tirmesi bu ok uzun kltr karlamas sreci ierisinde
benzeri olmayan bir kilometre tadr. Bu nemli Bat
kefinin dolaysz sonucu Eski Dnya 'y Yeni 'siyle temasa
getirmek oldu; daha uzun sre iinde de, Batl denizciler
yeryznn tamamn gezebilir duruma geldiler. Okyanus
aan gemilerin ilk yapld~ tarihle buhar gcnn. daha
baka mekanik ulam araIannm icad sonucunda kulla-
nlmaz olduklan ta.ri.li arasnda geen zaman sresince,
yeryznn genileyen Bat Toplumu 'nun huzur bozucu
temasndan kendini kurtarabilen bir kesi pek kalmad.
Onaltnc yzyln ortalanna kadar Portekizli nciller in'e.
Japonya'ya varmlar. bu toplumlar bugn hiilii kendileri-
ni kvrandran "Garp Meseesi"ne amlard.. Resimde tipik
bir Portekiz nao de trato'su (tccar gemisi) Nagasaki'ye
girerken, nhtmda Batl ve Japon tccarlar bekliyor. Onye-
dinci yUzyl balarndan bir Japon Nanban'nn ("gneyli
Barbar", yani Avrupal) perdesinden aynnt.

412


Rusya'nn inat dini tutuculuu yznden ilk Batllama abalar engellerle karlamt. Yu-
Renkli Resimler 68
kardaki resimde, Byk Petro'nun Rus hayatn, adetlerini Batllattma kampanyas arasnda
RUSYA'NIN bir "Eski Kafal"nm sakalnn zorla kesilii grlyor. Gl'ieneksel imgelerin bilincaltnda inatla
BATI'YLA KARLAMAS yaamas olduka artc.

...
 ,
*-
a
)1;.. ;k

Jk ~
-efu it m
fo
~f ;ot
q
!t-
~
~ ~

Renkli Resim 69

BAT!, BAT!LILAMI BiR JAPONY A YI SEYREDiYOR

ki yzyl sren gnll bir zolasyondan sonra Japonya ondokuzuncu yzylda Bat 'nm arkas
kesilmeyen meydan okumasna karlk hzl bir modernleme program uygulamaya balad.
1894-95 savanda in 'e kar kazand beklenmedik zafer yeni politikann baarsn ispatlad.
Sava cephesinde haber kovalayan Batl gazete muhabirleri sadece bir savan haberini verni
yorlard; imdiye kadar Batllar'n egemen olduu dnya sahnesine, Bat tarz bir askeri kudret
gsteren yeni bir byk Asyal G 'n geldi~ini de gryorlard.
Henkli Resimler 70, j' 1

KLTR KAR:;;IL\:;;~IALAI
DiNi ZM
a~da toplumlar ara'nd,
karlamalar atmalarla de:
de bileimlerle sonulanabil
Kendi atalardan kalma dinle(
inancn yitiren Helen Uygarl'
manevi ihtiyalarn doyura,
herhangi bir imana at. i.
drdnc yzylda Msrl
Ptolemaios, Soter, Helen, M:
elerini biletirerek, imparal
luundaki ayn inanta insanh
LOparlamak iin yapma bir d
kurdu. Bu dinin tanrlar aras
da, Msrl sis'in yandaki Hele
letirilmi ekli ile onun a
Harpokrate, (Horu,) vard.
Bu sralarda Helen Dny
s 'nda insanlarn ba~hln k
zanmak iin birbirleriyle yan~
ynla din arasndan Hristiy
lk, tekilerin zelliklerini ct
ntrme, zmleme yetene
sayesinde, baarl kt. Sol
sa'nn Gne Tanrs Helios o
rak resmedilmesi Helen mital
jisine verilmi ak bir tavizd
LS. nc yzylda Helios, R
ma Panteon 'unun balca tan,
s olmutu, Hristiyan sanat~
ra en yksek tanry resmetme
iin elverili bir biim sa~[
yordu.
 kli Resimler 72,73

yaylma dneminde Bat Toplumu he-

M militanca Hristiyan bir toplumdu,
i dinini dnyann geri kalan ksmna
rta kabul ettirmek iin diretiyordu. Ba
bu tavr yznden karlat~ toplum-
phesini. dmanln uyandrd~
ndilerini koruyabilecek durumda
ar kaplarn kapatarak tepki gster-
er. Japonya'da Bat Hristiyan klt
- e kar direni yabanc misyonerler-
dinden dnen yerlilerin amanszca
o\'Utunlmasna yol at. 1622'deki b
'k kymda yerli, yabanc ellibir Hris
, an lkenin huzur bozucu varlklarn
an kurtarlmas amacyla Nagasaki'de
idam edildi.
Yalnz, Bat'nn ekonomik, ya da tek-
nolojik stnl de ayn ekilde inkar
edilemez, ya da kapdar atlamazd.
Onyedinci yzyln sonlarndan bu yana
dnya iin tek seenek gnl, zorunlu
Batldama'yd. a~da Nigerya'dan,
daki dkkan ilan Bat 'nn baarl
kltr saldrganl~nn bir iaretidir.
Kabile dzenine dayanan bir toplumun
ataerkil reisi bylece Bat ticaretinin her
yerde grlen idareci patronu haline gel-
mitir.
Renkli Resim 74.

YENi BiR DONY ANN

BiTKiLERi VE HAYV ANLAR
Daha zayf bir topluma egemen alpay baaran
bir uygarlk, kurbanlanm do~utan aa~Ik say
ma eilimindedir. Bylece bu toplumun yelerini
bitki ve hayvan dzeyine indirerek kendi kar
larnn dorultusunda onlan smrebilit ya da
yok edebilir. Soldaki Flaman rsminde Amerika'
nn fethi bir plak vahiler srs ile, daha son
raki koloniletirmeiin lkeyi ap temizleyen
uygarlk ncleri arasnda bir karlama olarak
gsteriliyor. Aadaki Kzlderili kadn ve ocuk
resmi de onaltnc yzylda ngiliz Yeni Dnya
"kaif"lerinin yapt, dikkatli gzlemler sonu-
cu kaydedilmi bitki ve hayvan resiileri arasnda
yer alyor.

421
44 ada uygarlklar arasnda karslasmalar

Bu kitabn daha nceki blmnde, zlen bir mparatorluu, en ok Suriye'den etkilenen Hristiyanil;a
uygarhem toplumsal yapsnn ayrt~ parann her biri bir Helen yaps beik sa~lan.t. Bakriya mparatorluu'
stnde zel incelemeler yaparak uygarlklann zlmele- nun yerini alan Kuan devleti de ayn ekilde, en ok Hin-
rinin zelli~i ve sreci stne aratrmamz srdrdk. distan 'dan esinlenen Mahayana 'ya Helen yaps bir bei k
Bunu yaparken, aratnnamzn banda sorduitumuz soru- su ndu. Geri slamiyet ve Hinduizm, balca esinlemneleri
nun cevabn st rtk bir biimde bulduk: sorumuz, uY ni kendilerine ayn zamanda politik bir beik veren birer
garlklarn anlalabilir inceleme alanlar olup olmadkla uygarlktan aldlar, ama her iki ileri dinin douunda da.
ryd. Aratrmalarmzn sonunda u sonuca vardk ki, bur birden fazla uygarln szkonusu olduu daha nceki bir
uygarln douunu, bymesini veya k~n ele ald evre vard. slamiyet ve politik beii olan Halifelik, Su.
rnlZ srece, uygarlklar tek balarna da anlabilir inceleme riye Dnyasna nicedir mdahalede bulunan Helenilm 'e
konular ~luyorlar.(l) kler zerine incelernemizde gz- kar dini ve politik dzeyde tepkiyi dile getiriyorlard.
den geirdiimiz tarihi kantlar bizi bir uygarln k. Helenizm 'in Hind Dnyasna daha sonraki ve daha ksa
Dn genellikle isel bir kendini-belirleme eksikliinden ileri sreli mdahalesi ayn ekilde Hindistan 'dan esinlenen
geldii, dsal glerin indirdJr darbeleri.~ .~ek se:r.ek rol Hinduizm 'i ve Hindistan yaps Gupta mparatorluu bei.
oynad~ sonucuna vardrd.(- Ancak, ozlmeler Incele- ini harekete geirdi. Bylece gtld gibi bugnk dn.
meye balaynca, zihni gr alanmz zen uygarl~n yada hala hayatta olan ileri dinlerin drt tanesinin do~uu
kendisinin tesine geniletip dsal glerin de etkisi hesaba ancak inceleme a;lanmz tek bir uygarln yrngesinden
katmadka ken uygarln bu son evresini anlayamad karp iki ya da daha fazla uygarln arasndaki karla
gmz grdk. Varsaym gerei zlen uygarln yeleri malar kucaklayacak genili~e getirdiimiz zaman anla.
olmayan, ama ona ldrc darbeyi vuran,limen tesi labilir oluyor.
barbar d proletaryann da hesaba katlmas gerektiini leri dinlerin douunda deiik uygarlklar arasnda.
anladk. Ayrca, yabanc uygarlklara kar yaplm fetih- ki karlamalarn oynad rln nemi, bilinen ama, gene
lerden edinilmi gelerin i proletarya iinde oluturduu de dikkate deer olan bir tarihi corafya olgusuyla akla.
yabanc kkeni de gnnezlikten gelerneyiz, i proletarya- nabilir. leri dinlerin do~um yerlerini bir haritada iaretle.
nn dourduu ileri dinlerin knda bu yabanc kaynak- diimizde bunlarn btn Eski Dnya yzeyinde olduka
tan gelen yaratc esinlenmenin oynad roln nemini kk denebilecek iki yrenin iinde ve evresinde kme-
de gene gnnezlikten gelemeyiz. Ayrca evrensel devletlerin Lendiklerini gryoruz. Yani, kznci havzasnda ve Suri'
de kendilerine deil, niyet etmedikleri halde ve bilinsiz ye'de (Suriye adn en geni anlamnda, Kuzey Arabistan
olarak yabanclara bizmet ettiklerini grdk. Son olarak, stepi, Akdeniz, Anadolu yaylalarnn gneyetekleri ile ku-
ileri dinlerin, evrensel devletlerin domasna yardm eden atim btn alan kapsayacak ekilde kullanyorum).
uygarlklardan daha baka bir trden yeni toplumlar olabil- kzlnci havzas Mahayana'nn doduu yerdi; bu din,
diklerini gzlemledik. Evrensel devletler. evrensel kiliselere burada doduu biimde Dogu Asya 'ya yayld. Bundan
hizmet ederek tarihte iz brakmyorlarsa, barbarlara ve ya nce de bir din olarak Helen Dnyasna yayld biimi
banc uygarlklara hizmetleriyle bu izi brakyorlard. ald; bundan nce, Galile'de, Ferizeik Yahudiliin bir e-
Limen dndaki barbarlar gibi bu yabanc, uygarlk idi olarak ilk kn yapmt. Yahudiliin Maronitlerin
larn da yabanch, kaynaklandklar yerlerin, blgelerine Monothelete Hristiyanl, gerekse iilik orta Suriye'de
bazan tecavz ettikleri evrensel devletlerin snrlarnn dn olutu.
da olmas gibi basit ve bariz bir corafi olgudan trdr. Ufkumuzu geniletir de bu iki ekirdek-alana komu
Bu snrlar iinde doan ileri dinlerden bazlar da ayn yreleri de a1anmzn iine alrsak ileri dinlerin doum yer-
de yabanc kalmlardr, nk bu dinleri benimseyenler ierinin byle belli noktalarda younlamas bsbtn gze
de, putperest komular da, onlar dinin iinde belirdii batan bir nitelik alr. Hristiyanln gerek Nasturi, gerekse
zlen toplumun "iinde ama ona ait deil" gibi gnnii Monofizit eitleri Urfa evresinde, Mezopotamya'da do.
lerdir. Dinin yaratc esinlernne kaynann, kendini ilk du, Suriye'nin gneyinde Hicaz'da ise, Mekke ve .ivledine#
olarak Insanla sunduu toplumun geleneine yabanc slamiyet'in dogduu yerler oldu. Islam 'da ii itizal hare
oluu bir tarihi olgudur; bu olgunun psikolojik ifadesi de keti Kuzey Arabistan steplerinin dou kYlarnda dodu.
o dini benimseyenlerin topluma kar uzaklklardr. Roma Gzlemimizin apn kznci havzasna kaydrd~mzda,

422
 Budizm'in felsefesinin bir eitlernesi olarak ilk k
yapan Mahayana'nn komu nds havzasnda dodu
gi.iyoruz; bu ilkel Budizm'in do~um yeri Orta Ganj
i, Hudizmsonras Hinduizm 'in doum yeri de gene
distan yar-ktasnn ayn yresidir.
Btn bu dikkate deer olgularn aslnda corafi bir
mas vardr. Gerek Suriye, gerekse kz-tnci havzas
kseI olarak birer geit noktasdr. Buralarda, pusulanm
gl bir ynnden gelen trafik, eitli alternatif bileim
deiimlerle baka bir yne kanalize edilebilir. Fiziksel
ikler bu alanlardaki kavaklarda trafiin birbirine ge-
'ni tevik eder. Bu iki potansiyel trafik merkezinin
. i gemii de Doa 'nn onlara uygun grd rol ger-
te de oynadklann gsteriyor.
kznci havzas, en azndan . , sekizinci yzyl daha bykt.
beri ran, Avrasya, Suriye, Hint, Helen, in ve Rus
garlklar arasnda bir dizi karlamaya sahne oldu_ L.
izinci ve yedinci yzyllarda Avrasyallarn Kavimler
.. Hindistan ya da Gneybat Asya YOlunda kz-nci
nn zerinden geti. Bu blge o zaman Akamenya
paratorluu'nun, daha sonra qa onun yerine geen Selev-
.\sya mparatorluu 'nun bir parasyd. Selevkes tm-
toruu'nun yerine geen Belh ve Kuan devletleri tnci-
tiiz havzasn politik olarak Kuzeybat Hindistan 'a bala
_ Arap mparatorluu ise buray yeniden Gneybat
Asya ile Msr'a balad. Mool mparatorluu, geici bir
-le, Hint, Arap ve Bat Avrupa yarmadalar dnda
men hemen btn Avrasya ktasn birletiren bir evren-
iII devlet iine soktu bu blgeyi. Bir zamanlar Moal m
torluu 'nun uyruu olan gebe-olmayan varis-devlet
en biri iinde Avrasya stepinin btn kylarn gebe-
ayan vansdevletlerden biri iinde Avrasya stepinin b-
kylmm birletirmeyi, Timurlenk ondrdnc yzyl-
a. baaramad ama, ondokuzuncu yzylda Ruslar baard.
mur'un imparatorluk kucna abalar kalc olabilseydi
!Sovyetler Bir1ii'nin imdiki alanna tekabl eden bir impa-
..,rlugun ekirdei Volga Havzasnda deil, Incikz
1aanasnda kurulmu olabilirdi. Aslnda Rusya bu havzay
Afganistan'la paylat. Afganistan, Hinduku 'a yaymakla
iendisine nceden yol gstenni olan Belh ve Kuan dev-
letIerinin kz ile nci arasnda kalan bir kopyasdr. Btn
lLI politik olaylar kz-Inci havzasna birok uygarlk ara-
da bir toplant yeri olmak gibi kltrel bir rol ykle-
iti,
Suriyenin tarihi daha da olaanst oldu, Daha ba
iangta, Mezopotamya iinde ve hemen dolaylannda
l!Ygarlklar ok yakn mesafed~ birbirleriyle gretiler. Su-
riye, daha eki iki uygarl~n, Irak'daki Smer-Akad ve
.Aq Nil vadisindeki Msr uygarlklannn beikleri arasn
:da skm~ bir yerdir, Smer-Akat Uygarl~nn Hitit
,ylusunun yurdu olan Anadolu kuzeyden Suriye stne
r. Suriye aynca Arabistan'dan ltelen gebelere,
Akdeniz'den gelen denizcilere de aktr. Suriyelilerin
kendilerine zg ayn bir uygarlk yaratabilmeleri tnsano~lu
nun daha sonraki tarihinde derin izler brakm olan ola-
anst bir baardr. SUriye'nin kltrel baarsnn s
olan politik zorunluluklar nci-kz havzasn bile geride
brakr. t.. nc binylda, SmerAkat ve Msr dnyala-
rnda ykselen imparatorluklar birbirleriyle atmadan,
kuzey ve gney Suriye'yi ardarda igal ettiler. t.. ikinci
binyln ikinci yarsnda Msrllar Frat'n bat dirseine
varncaya kadar kuzeydou ya trmanarak Suriye'nin 00-
Wnn igal ettiler ve o zaman Suriye'yi Hititlerle pay-
lamak zorunda kaldlar. Ama, her ne kadar Msrllar
Suriye'de daha derin politik izler braktlarsa da, Akat m
paratorluunun .. ikinci binylda yaratt kltrel izler
Bu binyl ierisinde ayr bir Suriye uygarl domak
iin abalyordu, Sonunda, Arabistan, Avrupa, Kuzeybat
Afrika'dan ayn anda patlak verip Dou Akdeniz'e akan bir
Kavimler G ona bu frsat verdi. Msr, Asur ve Babil
geici bir sre iin etkisiz kaldlar; bu zaman-mekan bolu
~unda bir Suriye Uygarl doabildi, Akat, Msr, Ege ve
Hitit kaynaklarndan gelen zengin bir kltr miras vard;
Helen adalar gibi o da kltrel bakmdan yaratc, poli-
tik bakmdan birliksizdi. Suriye Uygarlnn yeleri alfa-
bey i icat ettiler: Smer ve Msrllarn yapt btn deniz
yolculuklarndan ok uzaklara varan yolculuklara ktlar;
din alannda da. hem manevi hem de fikri bir baar olan
tektanrcl buldular.
Suriye Uygarlnn politik bamszh ksa srd,
Helenlerin Akaenya mparatorluunu ykmasndan sonra
Samaryallarla Yahudiler dnda kalan btn Uygar1klar
nn kalntlarnn karmasyla oluan "kltr-bileimi"
ok verimli oldu, Ortodoks Hristiyan, Bat ve lslam uygar-
tklar bu topraklarda yeerdi, bir yandan da Suriye Eski
Dnya haritasnn en hareketli kavak. noktas olmasnn
politik bedelini dedi, t.. sekizinci yzyldan sonra Suriye
birok mparatorluk arasnda paylald ya da ilhak edildi:
Asur mparatorluu'yla onun yerine geen Yeni-Babil
devleti; Akamenya mparatorluu ile onun yerine geen
Selevkes ve Ptolenaios devletleri; Roma ve slam impara-
torluklar; fatmi Halifelii ile Dou Roma mparatorluu;
Hallarn kurduklar devletler ve Mslman komulap;
Osmanl mparatorluu ile onun yerini alan Arap ve srail
devletleri. Btn bu imparatorluklarm yalnz ikisi -Selevkes
ve Emevi- Suriye'deki bir bakentten ynetildi. Yalnz
kere Suriye politik dzeyde birtakm bamsz devletci k-
lere aynd, Bunlar da, Selevkes'un yklyla Romallann
gelii, Fatnilerin ykl ile Eyyubilerin ykselii arasnda
ve Birinci Dnya Savann ardndan Osmanl mparator
luu 'nun eriv esinden sonrayd. Ama, btn bu belalar
arasnda Suriye ., nc binyldan beri, belki de Buzul
ann son dneminden bu yana, tnsanl~n bandan
423
 "', ..
"'.
.'.'' . ,,,._---
TEMASLAR VE ATMALAR 313 314 Uygarlklar yaltlm kalmazlar; barta, savata, aralarnda srek.
li bir alveri vardr. Bu gibi atmalann nde gelenlerinden biri de Bat Uygarhe
ile Yeni Dnyann onaltnc yzyldaki karlamasdr. Soldaki spanyol baltac
Meksika'da bir "conquistador" sarayn sslyor. Yukarda: Daha banl kar.
lamalar. Yedinci yzyldan bir aynalkta in 'den Hotan'a ipeldi getiren '1pek
Prenses" Batl gezginler ie burunlanm sokmadan ok daha nceleri in ticareti-
nin birbirinden tamamen ayn toplumlar arasnda baelantlar yaratten bizlere ha-
tr!atyor. Alttaki resimde inli bilginler, Orta Asyal gebe atalannn gemiini
anlatan bir tarih kitab smarlayan Iran 'n onnc yzyldaki hkmdar Gaz"n
Han'a tarih kitaplan getiriyorlar.

424
geen olaylarda ba rol oynamtr. uygarlnn ada toplumlara sa1drganca nfuz etmekte
Suriye ile nci-kz havzasnn tarihlerinden kar kltrel ve politik bir nclk kazandn kabul etmek ge-
dmz bu kantlara dayanarak, ileri dinlerin incelenmesi rekir. Onbeinci yzylda Bat Avrupal denizciler okyanus
iin asgari anlalabilir alann herhangi bir uygarln ala- gemicilii tekniini renince, yeryznn yaanan ve

nmdan daha geni olmas gerektii, nk bunun zerinde yaanlabilir btn yrelerine fizikselolarak girme imkann
iki ya da daha fazla uygarln birbirleriyle karlat bir kazandlar_ O tarihten imdiye kadar okyanusun fethedil-

alan olduu sonucuna v~rabiliriz. Burada szkonusu mesi Bat ile';uygar ya da uygarlk-ncesi btn baka top-
olan karlamalar, varsaym gerei ada olmalar gereken lumlarn arasnda Bat koullar altnda temas kurulmasna

uygarlklar arasnda mekan boyutu iinde karlamalardr. yol at. Bu teki yaayan toplumlarn hepsinin hayatnda
Tabii bir de baka eitten bir karlama var; zaman boyu- Bat etkisi bata gelen toplumsal g ve "Garp Meselesi"
tunda yer alan, bileik bir karlama tipinin de mmkn de en lmcl sorun olmutur. zerlerindeki Bat basks
olduu halrlanmaldr; bunun bir rnei Bat Dnyasnda arttka bu toplumlarn hayat da tepetaklak olmutur;

Helen Uygarlnn rnesansdr. Bat dnyasnn alan, bylesine bir ufalanma, yalnzca varkalan uygarhk-;ncesi
Helen uygarl alannn kysnda ve ksmen de onun d toplumlarn clz toplumsal dokularna zg deildir; yaa

mdayd. Ama rnesansar bu ncelemin bir baka blm-
ne brakalm(4) ve imdilik mekan boyutunda yer alan kar
lamalar gzden ge irelim.
ada uygarlklar arasnda karlamalarn belirli
rneklerinin ayrntl incelemelerine girimeden nce alana
bir btn olarak bakalm. phesiz ki bu alan son derece
yan Batd uygarlklar da dnya apndaki bu Bat
kkenli devrimin etkisi altnda rpnm, anmlardr.
1683 'de Osmanllarn kinci Viyana kuatmalarnn
baarszlkla s'onulanmas Batl olmayan bir toplumun Bat
uygarlna son saldrsdr; o tarihten kinci Dnya Sava
nn SOnuna kadar Bat'nn kazand g okadar byktr

kark bir tarih labirenti serer karmza. Kltr haritamz ki tek bana, ya da grup olarak hibir rakip onu tehdit
da en fazla otu yedi uygarlk sayabileceimizi nceden edecek kuvveti bulamamtr. Bu a~da, Batl olmayan g.
tespit etmitik(5) Bunlar co~rafi oiarak, Eski ve Yeni Dn- ler --rnein Rusya ve Japonya- ancak kendileri batlla
yaiarda domu olmalarna gre, iki gruba ayrabiliriz; tklar oranda Bat 'nn byk g politikasnda bir rol oyna-

yakn zamanlara kadar bu iki dnya birbirlerinden ayry
d. Eski Dnya uygarlklarmz da kronolojik olarak kuak
lara ayrdmzda, en fazla ayr kuak sayabileceimizi
grrz. Uygarlklarn bu corafi ve kronolojik ayrrm
adalar arasnda mmkn olan karlamalarn saysn ki karlkl ilikilerin ald biime gre belirleniyordu. Ne
snrlar, ama gene de toplum, uygarlklarn toplam saysn
dan yksektir. a~da uygarlklar tarihleri boyunca birbir-
leriyle birden fazla kerelerde karlam olabilirler, ya da
ayr kuaklardan olan uygarlklarn hayat-sreleri arasnda
kronolojik atlamalar olabilir, ya da lm bir uygarln
yabildiler. tki buuk yzyllk bir sre iinde, Batl gle-
rin kendi emberleri dnda baakmalar gereken hibir
g yoktu ve maddi dzeyde, bu emberin dnda kalan
btn nsanln kaderi dolaysyla Batl gler arasnda
var ki, 1945'ten beri Bat'nn dnyadaki iktidar tekeli sona
erdi. Japonya, Rusya ve in, srayla, Byk Gler olarak
dnya arenasna girdiler, ideolojik veya politik bakmdan n
safa getiler. Bu gler artk kendilerini ksmen batlla
trdklar iin deil, kendi zgn baarlaryla ve kendi

rosili ya da diasporas karakteristiklerini baka bir uygarlk
iinde yaatm olabilir. Uygarlklar arasnda temas ve
arpmalar dizisini oaltan son etken de, on beinci yz.
ylda modern Bat Uygarl~nn Atias Okyanusunu fethet
mesiyle Yeni ve Eski Dnya gruplarnn birlemesidir. Bat
Uygarlnn bu baars tarihi bir dnm noktasdr, onun
iin aratrmaya giritiimiz bu karmak tarih labirentine
girecek bir aklk bulmarnzda bize yardmc olabilir.
Dnyann Bat Avrupa'daki bir balang noktasndan
genilemesi, phesiz, modern Batl gzlemcinin arptc
gr asndan ileri gelen grsel bir yanlsamadr. Ortaa
Bat toplumunun gr alannn dnda kalan blgeierde,
Batl olmayan toplumlarn ok sayda yelerini birbirleriy-
le temasa getiren keif ve glerini hesaba katmaz. rnein
Gneydo~ Asya'da, inli, Hintii ve Araplarn keifleri,
Batllar gelip mdahale etmeden ok nceleri byk bir
ilikiler ve alt topluluklar a~ yaratmt. Ama, btn bun
iar aklda tutmakla birlikte, son be yzyl boyunca Bat
ba~mszlklarnn zoruyla bu yere gelmilerdir. 1945'ten
1972'ye kadarki iktidar mcadelesinin leitmotif'i, artk
Batl ya da ksmen batllam mahalli devletler arasnda
Avrupa veya dnya hegemonyas iin bir rekabet deil,
Sovyetler Birlii, Amerika Birleik Devletleri, in ve Japon-
ya 'nn temsil ettikleri ayn toplumlar arasnda bir rekabettir.
Yzeysel bir bakla bu, uluslararas politikann kaygan
hareketinde son bir gelime olarak deerlendirilebilir. Ama,
byk gler politikasnn bu biimsel dinamiinin tesine
bakt~mzda, 1945'ten beri politik glerin sralanmasnn,
1683 'te Osmanl tmparatorlu~unun yar terk etmesinden
sonra ortaya kan sralanmadan ok farkl dldu~nu g.
rrz. 1945'ten sonra, 1683'ten beri ilk kez olarak, Batl
olmayan gler dnya politika arenasnda, stelik Bat er
evesinde deil, kendi koullarna gre oluan nelli bir
roloynamaya baladlar. Nornale dn denilebilecek bu
olay, son 250 yldr, tek bir modern Batl Ku1turkreis'n
yerli, ya da yerlilemi yesi olan gler arasndaki i poli-

425
 tik kavgalarla snrlanm olan bir kltr atmasn
;'R c/JJ~,;;;, yeniden politika arenasna sokmutur.
.....
- ..
."-
if"
Ayrca. kendi farkl kltrlerini bayrak yapan bu Bal

f'--!~-L:tJ"
, .
l olmayan balca glerin yeniden ortaya kndan bu
yana, dnyann baka blgelerinde de buna benzer nemli
de~iikliker oldu; yerli uygarlklan Bat toplumunun geni

leme ann parlak gnlerinde karanl~a gmlm baka

toplumlar da ayn gidie ayak uydurdular. Gneydou

Asya, Hindistan ve Afrika 'daki Batl olmayan toplumlarn

mahalli temsilcileri ba~msz politik ve kltrel statii talep
lerini dile getirmeye baladlar. Bu ulusal-devletlere slami
yet'in kalbi olan blgeleri de eklersek, uluslararas ilikile
rin 1945 sonras diziliinin, 250 yldr resmen yok olan
uygarlklararas temas sorununu yeniden ortaya kard~

n daha da ak-seik grrz.

Bu dnceler, konumuza yaklamann en iyi yolu-

nun modern Bat ile yaayan br uygarlklar arasndaki
karlamalan incelemek oldUunu gsteriyor. Bylece,
ada tarihin balca temalarndan birini de tartmaya

am oluyoruz. Bundan sonra, yaad dnemde komu

lar stnde Bat'nn adalar stnde yaratt etkiyle
karlatrlabilecek bir etki yaratan imdi yok olmu bir

uygarl da gzden geirebiliriz. Kltrel karlamalarm

psikolojisini ele aldmzda bu rnek zellikle yararl ola-
caktr. Sorunun z zamandr. nk ada uygarlklar

arasndaki arpmalarn yanklanmalar, bireysel ruhtaki

ar yolculuklarn tamamlayncaya kadar nihai toplumsal

sonularn ortaya koymuyorlar; onun iin, oktan lm
bir toplumla adalar arasndaki karlamalar balan
gtan bitimine kadar gzlemlersek, bu sreci daha doru

ve daha dolgun bir biimde izleyebiliriz.

315 in, Hindistan'a geliyor: Onaltnc yzylda Hindistan impara-

oduk saraynda karakteristik elbiselerini giymi inli hanmlar gste-
ren bir resim.

426
45 Modern bat ve Rusya
Modern BaL tarihinin al blmn onbeinci ve
onaltne! yzyllarn dnm noktas olarak tespit ettik.(l)
Moskova ehri de, onbeinci yzyllarn sonlarnda Rus ev-
ren"l devletini kurdu.(2) Bylece Rus tarihindeki bu ok
byk olay, Bal uygarlnn modem biimiyle Rusya'ya
etkilerini duyurmaya balamasndan ok ksa bir sre nce
gereklemi oldu. Ama, Ruslar bundan nce de "Garp
Meselesi "ni biliyorlard. Ondrdnc, onbeinci yzyllar
ierisinde Rus Ortodoks Hristiyan toplumunun atadan kal
ma topra"klarnn geni bir ksmnda Bat Hristiyan Polonya
ve Litvanya ynetimi kurulmutu. Bylece Rus mparatar
tu~unun Moskova 'da yeni kurulan bakenti yaklaan Bat
Hristiyanl~ma kar bir snr kalesi durumuna dmt,
Bat'nn Rusya'nn bat blgelerine yaklamasn tamamla-
yan bir olay da 159496 'da Roma Kilisesi ile birleilerek
daha nce Ortodoks Hristiyan olan halka yabanc bir dinin
zorlanmas eklinde ortaya kan bir Kilise mdahalesiydi.
Poliika ve dinin bu kurumsal balar Rusya 'nn bu Bat par-
asn Bat dnyasna periniedi, Bat'lln baka kltrel
etkilerinin szmas iin zemin hazrlad.
Bat uygarlnn kendi ki.il trne adam kazandl: bu
~ki Rus blgelerinin politik egemenlii sorunu bylece Rus
evrensel dev/etiyle birbirini izleyen Bat Avrupa gleri ara-
snda bir askeri yarma sorunu oldu. Yzyllar getike,
Rusya, deien srelerde Bat egemen!iinde kalm olan bu
blgeleri birbiri, ard-sra geri almay baard. Ama, Rusya'
nm mdahaleci Batl komularna kar kazand askeri ve
politik zafere karlk, bu yar-batllam blgelerden,
kendini bylece szmalara aan Moskova blgesine, kltr
dzeyinde, modern Bat etkileri yayld.
Rusya He modern Bat uygarlnn bir baka, belki
cW. da nemli bir karlama alan Baltk sahilleriydi. Bu-
radaki balca Batllar, Bat uygarlnn Rusya'nn Dou
Avrupa ktasndaki yakn komular olan grece geri temsil-
cUeri deildi. Onbeinci, onaltnc yzyllarm dnmnde
Bat uygarlnn genileme giriiminin nderliini talyan
lar'dan ekip alan, Atlas Okyanusunun Avrupa kylarnda
yaayan denizci uluslard.
Rusya'nn Courland'dan Finlar,diya'ya kadar Ba1tk
kys boyunca komular, bu denizci uluslar arasndayd.
Bu blge on sekizinci yzylda Rus egemenlii altna gir-
mi, Bat kltrnn Rusya ilerinde yansd merkezler-
den biri olmutu. Geri kolonyalist Batl Alman baronlar
ve Baltk yrelerinin burjuvalar, Rus hayatn, saylaryla
orantsz bir lde etkiliyorlard, ama bat-Avrupal Batl
uluslarn etkileri ok daha nemliydi ve Rus imparatorluk
hkmetinin almak iin bilerek at giri limanlar yoluyla
dosdoru Rusya iine yaylyardu.
Modern Bat uygarln kendi anayurdundan almak
iin Ruslarn at ilk kanallardan biri, Beyaz Deniz ky
snda, bir ngiliz gemisinin 1553'te bulduu, Kuzey -Dvina'
nn azyd. Moskova devleti de 1584'te orada Arlangel
liman ehrini kurdu ve daha sonra Rusya 'ya bu yoldan giren
Batllar Moskova'nn eiide "Svoboda"da, bir i merkez
kurdular. Bylece, Bat Avrupal denizciler onaltnc yzyl
da okyanus denizcilii sanatnda kendilerini gelitirirken
Beyaz Deniz yoluyla Bat Avrupa ile Rusya arasnda dolay-
sZ bir temas kurmu oldular. Ama on sekizinci yzyln
balarnda Petregrad ehrinin kurulmasyla Bat Avrupa
ve Rusya'nn Arhangel'den geen temas yoarnn daha
kestirmesi bulundu ve Bat etkisinin younluu artt. Ayn
anda, bu yabanc etkinin szmasna izin verilen alan da ge-
nileyerek Svoboda'nn dar snrlarn at, Byk Petro
zamannda BaltK 'dan Byk Okyanusa kadar uzanan btn
Rus mparatorluunu kapsadL
Rusya zerinde Bat etkisi 250 yl akn bir sredir
bu younlukta srd_ Bundan nceki iki yzyl iinde de,
ayn younl\lkta olmakszn, gene vard bu etki. Oynanan
bu oyunun ana izgilerini belirleyen etkenler, modern Bat
Dnyasnn youn teknik ilerlemesi ile, Rusya'nn her gele-
ne kar kendi bamszln korumak ve imparatorluunu
Orta ve Dou Asya'ya yaynaktaki kesin kararllyd. Bat'
nn meydan okumas iki kart tepki dourdu.
Kk ve politik bakmdan nemsiz br "Mrnin"
aznl (3) Kutsal Rusya devletinde Bat etkisine karyd,
nk bunlar Rusya'nn "nc Roma" ve gerek Hris
tiyan ortodoksiuunun varkalan son bekisi olduuna ina-
nyorlard( 4) Bu ayn fanatik "Eskikafallar" onyedinci
yzylda, Ortodoks Hristiyanlnn geleneksel ayin ve t-
,relerinin onyedinci yzyl Yunan trelerine uydurulup uy-
durulmamas sorunu tartlrken resmi Moskova Kilisesi 'n-
den ve devletinden ayrlmlard. Mahalli Mos,kova alkan
lklarnn en kk bir parasn deitirmeye inatla kar
kmlard. Bylece Ortodoks Hristiyan Kilisesinin kendi
iinde kan bu aile kavgas, daha sonra, blc Bat
Dnyasndan herhangi bir eyalma politikas konusunda da
taknlacak tavr nceden tespit etmi oldu. MIninler,
lekeli anmlar olan Bat teknolojisini de olduu gibi
yadsdlar ve bu tavrlarn, Kutsal Rusya'nn kendinden s-
th dmanlarna kar kendi bamszln konmak iin
Bat silahlar kullanmasna kar kma derecesine vardr
ddar.
427


AIRI DINDARLK
316 Rusya'da Ortodoks Hristiyan Kilisesi 'nin balca zei~i geleneksel alkanlk
lara inat bir sadakatt. Onaltnc yzyldan kalma bu ikon dini tutuculuun bir kalesi
olan ve hkmetin 16681670 kuatmasyla zaynatabildi~i, Beyaz Deniz'deki Solovet,
kiy Manastm 'nn kuruluunu kutluyor.

428
 Modern Bat 'nn basksna kar Mminler'in toptan
tepkisi hem mantki, hem de itenlik1iydi. Mminler
ann 'ya tamamen inanyorlard, Ortodoks Hristiyan Rus-
ya'nn varoluunu Tann'nn yasasna uyan insanlarn koru-
yaca inancna dayandrmay benimsiyorlard. Eskikafa
lat sayca kalabalk olmadklar iin bu inancn gerekle
me derecesi hibir zaman snanamad; ama, tepkileri her ne
dar bastrldysa da, yeralt etkileri oldu. rnein,
'Herodcu"(5) Petro rejiminin ondokuzuncu yzyldaki
kltrel fenomenlerinden biri olan Slavofil hareketinin ikili
bir grnm vard. Herodeu bir ereve iinde, Bat'da
ki ada Romantik akmn Rusya 'da ald biim olarak
giiriilebilirdi, ama bir baka adan baknca, yerli Rus yo-
bazlarn Bat kltrneduyduu dmanln bouklam
sesi olduu anlalyordu. Batllamann Rusya 'da egemen
ilim olduu bu ada, Bat dmanl da, Bat endstri
mesinin yerli bir eletirisi olan ad kalm bir Bat
mnm klna girerek otaya kt.
Eskikafallarn toptanc, yobazlInn tam kart olan
'radikal Herodeuluu balatan ve bir zlemden bir eyleme
eviren kii yobazlarn badman Byk Petro idi (sal ta-
nat: 1689-1725). Petro'nun politikas, Rus mparatorluu'
DU Rus Ortodoks Hristiyan evrensel devleti olmaktan
hnp modern Bat dnyasnn mahalli devletlerinden biri
Jaline getirmekti; o zaman Rus halk da Batl, ya da bat

ldam uluslar arasnda yerini alacakt. Modern Batl ha-

yat tarznn kuralolduu bir dnyada, uluslararas grgnn
belirli kuraarna uyarak Rusya 'y Batllar kulbne ye
yazdrmak ve bylece Rusya'nn politik bamszl ile
kltrel zerkliini kurtarmakt bu politikayla gdiilen
ama. Batl olmayan bir Gcn gir.itii ilk gnll Bat
ma rneiydi.
Ruslarm admlarn uyduraca dans havasn Batl
lar alyordu; Byk Petro ile ondan sonra gelenlerin 317 318 HEROD 'CULUK Byk Petro Rusya 'y Ortaa'dan ka'
Herodeu politikas, Bat 'nn en ok askeri saldr biiminde rarak Bat modernizmine soktu. Yeni dnemin simgelerinden'biri de,
kendini gsteren basksna kar dnlm bir tepkiydi. "Bat 'ya alan pencere" saylan, Baltk Denizi 'ndeki liman, Petiograd',
Bu karlamalarn ilk sonucu Rusya 'nn grece geriliini kurmasyd.
gstermek ve bylece Bat'nn tekniklerini baaryla benim-
.semeye balamasna yol amak oldu; ama nihai sonu,
bu Batllama politikasnn ne kadar yzeysel kaldn
gsterdi.
Karlamalann ilki on altnc ve on yedinci yzyl

larda griild. Bu sralarda yeni kurulan Moskova Bat 'da-

ki topraklarn geniletmek ve takviye etmek isterken s
,e'le ve Polanya-Litvanya ile atmt. Yeni doan Rus
evleti bu savalarda birtakm toprak kazanlan elde etti,
ama Rusya ile Batl komularnn grece glerinin gerek
ls snrlardaki dalgalanmalar deildi, Batl ordulann
bu a~da ada Rus ordularn sava meydannda srekli
yenebilme yeteneiydi; Bat'nn dmanna kar teknolo-
jik stnl de bu durumun herkese kabul edilen nede-
niydi. Yerli Rus askeri tekniinin modern Batl komular

429
.-------------------------

la savata bu rktc yetersizli~i, Petro'nun Herodeu dev- yeni endstri tekniini giderek savaa uygulactlar; Rusya'
riminde tepkisini bulan bir meydan okumayd. Petro, Rus- nn, endstriyel ve askeri teknolojide son Batl ilerlemelere

ya'nn sivil ve askeri rgtlenmesini a~da Bat standar- yetimek iin giriti~i yarm yamalak abalarn yetersiz-
dna ykseltme gibi bir grevle kar karyayd;C6) 1709'da lii 1904-05'de Batllam Japonya karsndaki utan
tedbirsizce Ukrayna'ya giren IsvelJ dmana kar kazan- verici yenilgisi ve Birinci Dnya Savanda Alman askeri
dg- zafer onun bu politikasnn baansn mjdeedi, bir makinasna meydan okudu~u zamanki toptan k ile
yzyl kadar sre sonra Napoleon 'un ordulannn kovulma aa kt. Bunlar, Rusya'nn hzla endstrileen bir dn
s da bu baannm tac oldu. yada kendi bann aresine bakabilmesi iin Petro'nun al-
Napoleon-sonras a~da, yzeysel ekilde batllam d tedbirlerin yetersizli~ini ac bir ekilde ispatlayan ka
olan Rusya grnteki ykseliinin doru~ndayd; ama bu ntlar oldular. l do~an 1905 devrimi Petro'nun Rus Im
grn daha o zaman bile bir yanlsamayd, nk 1792- paratorlu~'nun yenilgisine bir tepkiydi. 1914-18'in kesin
1815 arasnn Devrim ve Napoleon savalan endstrincesi yenilgisi, bunu kanlmaz klan ~n endstriyel ve toplum-
Bat tekni~iyle savalm son byk apta arpmalard. sal geri1i~in insafszca ortaya serilmesi Bolevikleri iktida-
Knm Sava'nda (1853-56) Rusya hill il modern Batl d ra getirdi ve uzun vadede programlanm da belirledi.
manlaryla aa~ yukar eit dzeyde dvebiliyordu; Rusya 'nm Herodcuu~u bylece s~ sonular verdi,
ama, bu da a~da Fransz ve Britanyal asker kafasnn tu~ ama Byk Petro'nun, Rusyasnn kne kadar iki yzyl
tuculu~ sayesinde byle oluyordu_ Amerika I Savanda boyunca izlenen politika bu olmutu_ Sonulann ksrl~nn
ve Prusya'nn saldn savanda (1861-71) Batl gler aklamalarndan biri, Batllamann hayatn ancak birka

430
 pycllOil PATHlllt1l ..Y6~cy.N"H~ HOWIi.lf 'IllHeW>t
HIAH" r~...,.... AJllJ.4 _ltOf'OT~HltA

PETRO ZAMA i DA
RUSYA 'DA LERLEME' VE
GELE~EK
319 Denizcilik teknolojisi
Petro'yu en ok ilgilendiren
konulardan biriydi. Bat tersa
nelerini gizli gizli gezerek mo-
dem teknikleri renmeye a
Ibysa da donanmas (solda)
ada Bat tekneleri kadar
ileri deildi.
BM'l'b 04He'1'CJ\ E~CYF"AHb
Ht WMifc.R 5PA'I"'I. ~~ 06MAHb
320 Petro'nun Batllama
programna karn, Rusya'nn
W'1'll M,cb< "32bJ'''lA'~
stnlne kk derinde bir FAC'b .u." mF" ...~ H RI'-flSA.
6lfT'i~ "')'tbt
inan sryordu. Geleneksel
yurtseverlik duygusuna hitap
eden bu ondokuzuncu yzyl
resmi Rus kylsnn kendin-
den daha iyi donanm Fran-
sz dmanna kar zaferini y.

celtiyor.

alannda snrh kalmas, Rusya 'nn hayat ve kltr zerin- Bylece, Rus hayatnn baz grnmlerinin batl
de hibir zaman derin bir iz brakmamasdr.
latnlmas aslnda btnn ilerlemesini durdurdu. Kuvvet-
Geri bir lke ileri lkelerin maddi ve akl; baarlarn li geleneksel kltrel gler, arlk otokrasisinin btnyle
kendinde zm/er. Ama bu, onlan bir kle gibi izlediini etkili bir ekilde Batlllatr1masna kar direndiler; Petro'
ve onlarn gemilerinin btn aamalarm yeniden rettii nun Herodculuk politikas pratikte topal kald, nk
ni demek deildir... Ara admlarn atlanarah almas imk- arlk rejimi Rusya'mn politik ve toplumsal hayatnn
n phesiz mutlak deildir. Derecesi, uzun vadede, lkenin liberallemesine gz yumamyardu. Oysa Bat'nn kapitalist
iktisadi ve kltrel yeteneklerine gre belirlenir. Aynca, teknii Rusya 'nn bamsz ve Bat ile askeri bakmdan
geri lke, dardan dn alman baarlan kendi daha ilkel denk olabilmesinin bedeli olarak bylesini gerektiriyordu.
kltrne uyarlama sreci iinde bayalatznr. Bu bakm-, Geri Rusya'nn ok yetersiz bir ekilde taklit etmeye
dan mleme sreci kendisiyle elien bir zellik kazanr. abalad toplumla yz yze geliinin 'donunda, Rus
Bylece I.Pefro zamannda Bat teknik ve eitiminin, n- devrimci hareketine gene Bat kk,enli bir politik model
lillle askeri ve endstriyel baz gelerinin alnmas, emek egemen oldu. Marksizm, Bat Romantik hareketinin ad
rgtlenmesinin temel biimi olarak sertliin glendiril- bir adan saldrd modem Bat hayatnn gelikin endst
mesine yol at. Avrupa silcihlar ve Avrupa borlar -her riyel biimine kar, gelecei hedef alan Ballh bir eleti
ikisi de daha yksek bir kltrn kesin iiriinleriydi- arlrm riydi. 1917 Ekim'indeki Rus devrimi ar otokrasisine kar
glenmesine yol at, bu da lkenin gelimesini gecik- znel bir ayaklanmayla -Marksist terrninolojiye gre-

tirdi. (7) proletaryann nesnelolarak zorunlu anti.kapitalist devrimi

431
ni birletirdi. Baka bir deyile, Bat'nn, Bat uygarlnn
yerleik biimine kar radikal muhalefet tarz Rus hayatna
okadar derinden szmt ki Rusya 'nn politik zgrlk hare-
keti de Batl bir klkla yrtld. Aslnda Devrim, Bal'nn
kapitalizmi temsil etmesi orannda Bat'ya karyd; ama,
baka bir anlamda, Bat'ya ya da herhangi bir uygarl~a
kar dmanlk geerli de~ildi. Marksist ~reti ulus ile ulus
ya da bir toplumla bir bakas arasndaki dikey aynm izgi-
lerini kabul etmiyor, bilinen uluslararas ve kltiliel snrla
n yatayolarak kesen snf izgilerini kabul ediyordu. Ta-
rihi ileri dinler gibi o da evrenselolacak bir kurtuluu va;cl
ediyordu.(B)
Komnist Rusya, Bah'nn retim tekniini, pralkte
Bat kltr kalbndan koparmann mmkn oldu~unu
anlayan ilk Batl olmayan lkedir belki de. Ancak, bu kl
tr kalbnn yerine geecek toplumsal bir ideoloji gereki-
yordu. Petro zamannda Rusya Bat endstricili:inden bir
dilimi buna hi de hazr olmayan geleneksel Rus Ortodoks
Hristiyan toplumuna sokmaya alm, ama modern
reformlar programn ancak yanya kadar getirebildii iin
baarsz kalmt. Endstrilemi, ama kapitalist ve Batl
olmayan bir toplumsal sistemin nasl kunlabileceini ara
trmak Marksist e~limli Rusya'ya kald. imdi, kapitaliz.
min bugne kadar zemedii endstrileme sorunlarna
Komnizm 'in pratik ve insancl bir zm bulup bulamaya-
can izlememiz gerekiyor.
Ama bu zm Komnist Rusya'nn bulup bulama-
yaca ayn bir konu; nk, proleter devriminin ertesinde
tuhaf bir ekilde diriltilmi bir yobazl~a brnd. Devrim
46 Modern bat ve
Rus uygarl, modem evresinde Bat kltrnn etki
sini duymaya balamadan nce Bat toplumu hakknda bilgi
sahibiydi. Buna karlk, Bat'nn nc denizcileri gelip ken-
dilerini gsterinceye kadar Bat'nn varoluu in ve Japon
uygar1lklarnda hemen hemen hi bilinmiyordu. Belki de
Bat'y tanmadklar iin ilk karlamada, Bat'y daha iyi
tanyan yakn komularnn gstennedii bir iyi niyetle
kollann modern Bal 'ya atlar. Bat 'nn daha yakn kom
ular -Yahudiler, Ortodoks Hristiyanlar, Mslmanlar-
Bat toplumunun laiklemesinden nceki Bat yaylmas
dneminde Bat 'nn dini fanatizmini olanca gcyle grp
tanml!5laro. Modern Bat kltrnn bu toplumlarca aln-
432
ci savatan sonra Rusya'da benimsenen, daha do~rusu
Rusya'ya empoze edilen izolasyon iin akla yakn pratik
nedenler vard; ama, marksizmin uluslararas ideolojisi de
gecikmi Rus softa hareketinin arac olmaya elverili bir
ey deildi. Marksistler iin komnizm btn kapitalist
toplumlarn gelimelerinin belirli bir aamasnda varacak-
lar "gelecein dalgas "yd; oysa Stalin ynetiminde Rusya
proletaryann iktidar yolu tarihinde kendine ei olmayan
bir yer tand; aslnda marksist ideolojiyi tek bana sahip-
lenmek istedi. Eskikafallar dnyevi bir biimde taklit eden
Rus komnist rej iin i kendini marksist ortodoksluun tek
kayna sayyor, marksizmin bir ~reti olarak ve pratikte,
yalnz Rus deneyine gre geerli olabilece~ini ima ediyordu.
Devrim alanndaki nclkleri Ruslara Rusya'nn ktrel
geleneinde de gizil olan esiz bir alnyazsna sahip olduk-
lann ileri srme farsat verdi. Byle bir inan eskiden Sla-
varller de Rus Ortodoks Kilisesi 'nden almlar, ama iddia
resmilememiti. (Komnist "kurum" ise, tabii, laik
olmakla kalmyordu; ayn z3lT)anda dinin ateist bir biimi
olan bir ideolojinin cisimletii yerdi.) Rus komnist iddi-
asnn ardnda yatan ey, Rusya'nn Dou Avrupa bloku n-
daki, bu lkeleri genellikle ball yerlerinden alp kendi gb.
riingesine ekerek ald nclktr. Rusya'nn bu rol
nekadar ciddiyetle benimsedii komnist kamptan ayn
maya alan birey, ya da uluslara kar gsterdii ac tep-
kiden anlalabilir.
Bylece Rusya devrimden beri, paradoksal bir biim-
de, ald~. yabanc ideolojiyi kendi kltrel kendineyeterlilik
politikasnn arac olarak kullanan bir toplum glnrDn-
dedir.
dogu Asya
mas da, yabanc Bat hayat tarznn kendini laiklemi bir
biimde sunmasndan sonra balad. Bu dnemde, Bat'nn
deerler piramidinde teknoloji, dinin en tepedeki yerini
artk a1m<tl. in ve Japon toplumlar ile Yeni Dnya'nn
yerli toplumlar kaplarna gelip dayanan Batl yabane.ya
kar daha dncesiz bir tavr gs~erdiler. Gemi deneyleri
olmad iin bilmedikleri Bat din fanatizminin yatma
sn beklemeden, Bat'nn erken modern evresinde, yani
geleneksel dini saldrganl~nn benz ykselmekte oldu~
bir dnemde, kaplarn Bat'nn tam etkisine atlar.
Onaltnc yzyln ilk yarsnda, okyanuslar aan Bat
!larn ufuklarnda yeni belirdi~i sralarda, Cin ve Japon
toplumlar zor durumdaydlar;ama, gene de yeni yeni mo-
demleen Bat'ya kar kendilerini savunabildiler. Bat uy-
garln terazide tarttlar, yetersiz buldular, kap-dar

etmeye karar verdiler, kesinlikle iliki kurmamaya dayal

bilinli bir politikay yrrle koymak iin gerekli gc
topladlar. Bu, karlamann birinci blmnn kapan

biimi oldu; ama bu blm izleyen blmde hikayenin

ak deiti.

Bat 'nn, erken modern evresinde karlarna kt

biimde, onunla ilikilerini keserken inliler, Japonlar
"Garp Meselesi "ni kesin bir zme balayamamlard;
nk Bat, Dou Asya 'nn onu def ettii zamanki bii
minde duraan kalmad. Onyedinci yzyldan onsekizini
yzyla geilirken Bat kltrnn laiklemesi Bat tarihin-

de yeni bir blm balatt; teknolojinin en yksek Batl

kltrel deer olarak dinin yerine konmas in ve Japonya
iin "Garp Meselesi "ni yeniden su yzne kard. Bat,
eskiden, Bat toplumuna kabul edilmenin temel koulu ola-
rak, yabanclann Batl dini biimlerden biri kabul etmeleri-
ni zorunlu gryordu; bu geleneksel sranndan vazgeince
kendini inliler ve Japonlar iin sevimsiz yapan ba nazl
blI'3.km oldu. Aynca, Bat, btn enerjisini teknolojiye ada

malda, kendisinin, ya da baka toplumlarn daha nceki

btn baarlarn glgede brakan bir maddi ilerleme i,C'-
risine girmiti. Bat'nn bu teknolojik stnl daha ilk
karlamada in'e ve Japonyaya dehetli ekici grnm,
t. imdi daha da yksek bir kudret derecesine ykselince
Dou Asya halklar, Hint, slam ve Ortodoks Hristiyan
dnyalarnda yaayan iJ1S3fl gibi, ya da stn ustala eJe-
B,\TI'NIN YAKLAMLAR
men olmak, ya da onun karsnda yenik dmek yollarn
321 Son derece egzotik bir karlamayla Dou Bat'y buluyor.
dan birini semek zorunda kaldlar_
1910'da in 'de ilk uan uuunu yapan bu inIi ressam belli ki uak-
iniilerle Japonlarn Bat ile karla.malarnda gs-
ta makinann payn hi bilmiyordu. Ua kattan bir in uurtrnas
terdiklen tepkiler baz bakmardan birbirine benzer, baz
gibi yapm, arac kendi ufkuna uuran makinalar resmetmek iin hi
bakmlardan da benzemez. Benzer noktalardan biri ikinci
zahmet etmemi.
karlamada, Manu ve Tokugawa rejimierinin gerekli n-

cle yapmay baaramamalar stne. laikle.mi modern

Bat kltrnn aadan yukarya doru yaylmasyd. te
yandan, ondokuzuncu yzylda Japonya'nn batllama ha-
reketi hkmet destei kazanarak, resmi ve zorlayc bir po
liUka haline getirilerek ada in 'deki hareketten [arkl
lat. Onaltnc yzyldaki ilk batllama hareketlerinde de
iki toplum balangtan beri ayn yollar izlemilerd!. in
toplumunda bareket yukardan aaya balatlm, Japon
toplumunda ise aadan yukarya gelimi.ti.
Onaltnct yzyln ilk yansndan imdiki zamar.a

kadar iki toplumun Bat'ya kar tepkilerinin izdii yolu

izleyecek olursak, in erisinin olduka dzgn, Japon eri
sinin ise inili-kl oldugunu grrz. in'in tepkilerine
kyasla Japonya'daki iki batllama dnemi ve aradaki
Bab'ya kar tepki dnemleri ile sonra da bu politikalann
deimesi -onyedinci yzylda kabullenmeden yadsmaya,

ondokuzuncu yzylda yadsmadan kabullenmeye- hepsi

433
 de ar llerde ve birdenbire oldu. inliler her iki dnem-
de de modem Bat kltrne kar ne kendilerini teslim et-
mekte ne de ilikilerini kopannakta Japonlar kadar ileri
gitmediler. Japonya'da bir diktatrn buyruuyla ya da bir
devrimin yargsyla ferman olunan politika deiiklikleri
in 'de daha kendiliinden ve daha ar akl bir sre iin
de gerekleti.

ki toplumda da, ilk modern Batl Hristiyan misyo-

nerierin kazandklar kimseler, yeni dinlerinden vazgeme
yolundaki hkmet emrini dinlemektense lmeye raz ola-
rak itenliklerini ispatladlar. Ama, her iki toplumda da
ilk modern Batl Hristiyan kltrnn benimsenmesine yol
aan nedenler dini deil, dnyeviydi; misyonerlerin inand
nc olmayan, banaz dini propagandalanna bunlardan
dolayl, ya d~ dolaysz biimde elde edilebilecek maddi ka
zanlar iin gz yumuluyordu. llikayenin bu blmnde,
in imparatorluk saraynn Cizvitlere kar tavr, ayn a
da Japonya'da olana oranla daha az faydac, ya da --yle
bakmak tercih edilirse- daha az ciddi idi. inliler ncelikle
merak ediyorlard; geri, onaltnc yzylda Bat'nn ateli
siliihlan konusunda Japonlar kadar inlilerin de pratik d-
nceleri vard ama, Ming rejimi iin kendi da~tlan rejimini
bu yeni silahlarla takviye etme istei pek de iddetli sayl.
mazd. Oysa Japon sava beyleri iin yeni askeri teknik,
yeniden birlemi Japonya mparatorluunu ynetmek
iin birbirlerine kar giritikleri mcadelede belirleyici rol
oynayabilirdi.(1)
Ming, ya da Manu rejimIeri Batl araclar yoluyla
ticaretin gelimesinde Japon agzlln uyaran gz ka-
matrc ticari kar imkanlarn da gremiyorlard. On altn
c yzyln sonlarna doru, ada Bat sava sanatn be
;
nimsemeleri ve batl satclarla ticari ilere girimeleri,

\ Japonlar, in toplumunun yrngesinden karp okyanus-

. lar fethederek her yere yaylan Bat toplumunun yrngesine
sokacak gibi grnd. Daha Batl denizciler Dou Asya'ya
gelmeden nce Japonlar 1274 ve 1281'de Moollann
Japonya'ya kar giritikleri baansz istila hareketine .kar-
lk vermek zere denize almlard, 1369'dan beri de in
sahillerine korsanla gidiyorlard. Onaltnc yzyln S)nun
da Hideyoi Japon korsanln yasaklaynca Japon denizci-

.\ leri de yeni gelen Batllan taklit ederek ticarete giritiler,

Byk Okyanus stndeki gemicilik faaliyetlerini hzla ge
litirerek bir. yanda Malaka bOazna,(2) br randa. da
Meksika'daki spanyol smrgesine kadar gittiler( )
te yandan, onaltnc yzyldan onyedinci yzyla

-'. geilirken, yerli bir askeri giile tam ve gvenilir bir politik
birlie kavuturulamam olan Japonya bu politik birliin
son dakikada kendisine dardan empoze edilmesi tehli-
kesiyle kar karya gelmiti. 1565-'71'de Ispanya FiIi
pinIeri zaptetti, 1581'de Ispanya ve Portekiz krallklan bir
leti, 1624 'de Hollandallar Formoza'y aldlar. Btn bun-
lar, Portekiz'in on altnc yzyl ortalanodan beri temasta

434
 ,

DOCU'NUN TEPKILER
322 323 324 Hristiyan diniyle birlikte Bat teknolo
jisin de getiren Cizvit misyonerler 1549'da Japonya'ya
1552'de de in'e varmlard. Japonya yeni teknolojiyi
hemen kapt ama, yabanc dinle misyonerlerini 1614 'te
etkili bir biimde kap dar etti. Soldaki sa resmi, ya-
saklama ncesi dnemde Japon-in sanatnn ender r-
Deklerindendir. Yukarda: Batdlar'n girebildi~i tek
liman olan Nagasaki'deki Cizvt konanda bir papaz
mes aynini kutluyor.

435
325 Parya olarak Batllar: 1690 sralarnda Nagasaki'deki Hollanda fabrikasnn g-
rn. 1639'dan sonra Japonya Batl tccarlarn varlna, getirdikleri kar dnerek
gz yumdu ama, yabanclan bir gettoya kapatarak, ayrca her yl utan verici bir etek
pme treniyle birlikte armha hakaret edilmesini ieren bir ayin de yaptrarak d
manl~n belirtmekten de geri kalmad_

oldu~u baka Bat Pasifik adalarnn da bana gelebilecek
leri gsteriyordu. Bum, karlk, bir kta kadar byk olan
in, on drdnc ve on beinci yzyllarpa nasl Japon kor-
sananndan korkmadysa, on altnc ve on yedinci yzyllar
da Batl korsanlardan korkmak iin de bir neden gremi
yordu. in iin, henz yeterince makinelememi ilk
modem Batl korsanlar lkeyi fethedecek gte de~iUerdi;
can skc olapilirlerdi, arna okadar. in imparatorluk hk
meti iin bu a~da ciddi tehlike i ayaklanma ya da in
Seddi'nin tesindeki Avrasya steplerinden veya Manurya
ormananndan gelebilecek igal ordulanyd. On yedinci
yzylda iyice zayflayan yerli Ming hanedannn yerine
zinde yanbarbar Manu hanedan geti,(4) bundan sonra .
da, Manulan iktidara getiren istila ve ayaklanma konjonk
tr iki yzyl boyunca in 'in politik ufkunda grnmedi.
Batllann okyanuslarda yaylmalarnn modem
a~nn balangcnda in ve Japonya'nn jeopolitik durum
Ianndaki bu farkllk in 'de Roma Katolik Hristiyanl~
nn bastmlmasnn niin on yedinci ve on sekizinci yzyl-
lara kadar ertelendiini ve kuvvetler atmas alannda baz
tehlikeli gelimelere yol aaca~ endiesiyle de~il de, alia
demik bir teoloji tartmasnn sonucunda yasakland~n
aklar. Oysa Japonya'da Hristiyanlk vakit geirmeden ve
insafszca bastmlm, Japonya ile Bat Dnyas arasnda
Hollanda dndaki btn ba~lantllar koparlmt. Yeni
kurulan Japon merkezi hkmetinin indirdii darbeler
1587'de Batl Hristiyan misyonerlerin Japonya'ya ayak
basmasn yasaklayan fermanla balad, 1636 ve 1639'da,
Japon uyrukIanmn yurtdna kmasn ve Portekiz uynk
larnn Japonya'da oturmasn yasaklayan fermanlarla ta
mamland.
in 'de oldu~u gibi Japonya 'da da, Bat ile ilikilerin
kesilmesi politikasnn terkedilmesi aa~dan gelen bir bask
sonucunda oldu; buna yol aan etken Bat 'nn modern bi-
limsel bilgisine kar duyulan tarnamen entelektel ilgiydi.
Bu bilgileri Batllar gibi uygulamaya koyup ayn iktisadi ve
askeri baarlart elde etme dncesi henz olumant.
On yedinci yzylda Katolik Hristiyanl~ kabul eden

436
 nlar gibi, on dokuzuncu yzyln balarnda modern
t'nn dnyevi bilimlerine kendilerini adayan Japonlar da
n eitten bir martirli~e raz olarak itenliklerini gster-

'I'okugawa rejimi varoluunun son yllarnda tp dn

btn Hollanda aratrmalarn yasaklad: hkmet a
dan, bu baskc politikann tek yanl taraf uygulanabilir
-r ey olmamasyd_ Ama modern Bat biliminin baarlar
onusunda uyanan bu tarafsz entelektiiel merak da
hkmetin kendi kltr politikasnn bir rnyd_ Bir za-
manlar son derece ateli olan politik ve askeri dzeylerde
Japon hayatn dondurarak zorlukla kazandklar baary
srekli klmak isteyen Tokugawa rejimi Japonlarn yat
mam enerjilerini tkelebilecekleri baka alanlar aryordu;

bilim ve renim de zararsz bir boalim alan olarak gr- ~,

lp tevik edilmiti. Tercih ettikleri zihni disiplin, in 'deki i #; ,r,
Sung ve Ming alarnn miras olan Yeni Konft.iys- I ...... I'
y
J
lkt. Ama on sekizinci yzyldan on dokuzuncu yzyla i i"ij -
geerken Japonya'nn gerici rejimi, hem modern Bat tp ,.
biliminin tamamen raydac bir biimde incelenmesini, hem
de ve bylece uyruklarnn kendi yerli dncelerinin tulu-
cu niteliini bu yeni bilgilerle gelitirmesine izin vermekle,
btn modern Bal biliminin bir sel gibi ieri dolumasnn
yolunu hazrlam oldu.
Ondokuzuncu yzyln Japon Batllama harekeli
bylece modern Bat'nn dnyevi biliminden esinlenerek
aadan yukarya doru geliti. Buna karlk in 'de ayn
ada buna tekabl eden hareketi balatan modern Bat
Protestan Hristiyanl oldu. Bat'nn modern ticari giriim
lerinin ilk ncleri olan Portekizlilerle birlikte gelen on al-
tnc yzyln Katolik misyonerleri gibi Protestan misyoner-
ler de Bat'nn ihra mallarn getiren ngiliZ ve Amerikal
satclarla birlikte gelmilerdi. 1850 ve 1860'larda Manu
rejimini devirmesine ramak kalan siyasidini T'aip'ing ayak-
lanma hareketleri sadece Manu ileri gelenlerinde bagste
ren batl etkilere kar "yobaz"larn yerli ayakLanmas de
iildi. ayn zamanda, Protestan Hristiyanln yerli in ko-
ullanna bir eit evirisiydi. Ondokuzuncu yzyln son

onyllarnda in 'de laik politik bir reform isteyenler Batl

Protestan Hristiyan misyonerLerden etkiLenmilerdi.
Kuomintang'n kurucusu olan Sun Yat-sen'in babas Protes-
tan Hristiyand. Kuomintang'n bundan sonraki tarihinde
nemli roloynayan bir baka inli Protestan Hristiyan aile
vard: Sun Yat-sen 'in kars, ang Kai-ek 'in kars olan kz
kardei ve erkek kardeleri T.V. Soong.
Bylece, ondokuzuncu yzyln inli batlLama
hareketi, Bat 'nn dnyev bitiminden deil de Protestan
Hristiyanlktan.esinlenmi olmas bakmndan daha ban
326 Japonya'nn Bat yonngesne yeniden girii de k kadar
dan beri Japonya'daki hareketten farkldr. ki hareket poli.
dramatik oldu. Modern Bat'nn Komodor Perry ile birlikte lkeye gir-
tik dzeyde de nemli ayrlklar gsteriyordu. Her iki Wked('
mesinden yirmi yl sonra (1872) Tokyo'yu Yokohama'ya ba~layan ilk
de eskiden beri yerlei k yerli ve evrensel saylan rejimler
demiryolu iletmeye ald.
vard ve bunlar modern Bat uygarlnn gl etkisiyle

437
JAPONY A 'NIN YOLU
328 335 1867'den 1894'e kadar Japonya
ordusunun modernlemesinin aamalan: Ka-
pal kalmaktan yana ogunate'nin k.
1867'68'de Meiji Hanedan'nn geri gelmesiy.
le Japonya hzl bir Batllama dnemine
girdi. Samurayarn geleneksel askeri hizmet
tekeli krdarak genel askeri hizmet zorumuu
getirildi.

439
 meden sonra benzeri glimemi bir askeri ve siyasi fea
ketle sonulanan hareket seyri iinde en ucuz sava gani
metleri in'e kar kazanlm kolayama sonusuz zafer
lerdi. 1894 ile 1945 arasnda Japonya, Petro Rusya'snn
1701'21 B~k Kuzey Sava zaferi ile 1904'05 Rus,
Japon Sava yenilgisi arasndaki baarlarn glgede brakan
BATLLAMA POLiTKASI
bir ustalkla yrtt teknolojik batllama srecinden
Meiji Restorasyonu ~ndan sonra yarm yzyldan ksa bir sre iinde Ja-
nemli askeri kazanlar salamt. Batllaan iki ulus ara
ponya Batllama politikasn anl bir sonuca ulatrd. Byk G
sndaki kuvvet denemesinde zaferi kazanan Japonya, iki
olmay baardnn ilk belirtileri, 1895'te in toprakarnda bir nruz
yz yl nce Rusya'nn sve'i yenerek kazand prestiji
alan yaratma giriiminde ortaya kt, 1905'te Rusya'ya kar kazand
elde etmi ve Batl devletler arasnda bir Byk G olarak
beklenmedik zaferle de iyice pekitiriimi oldu.
kabul edilmiti. Bundan sonra Japonya bir zorlamay daha
gerekletirerek, yinninci yzyl dnyasnn bata gelen

deniz gcnden biri haline geldi; oysa bu dnyada deniz

336 in-Japon Sava'nda Japon birlikleri Kore'de.
gc, Bal 'nn endstri teknii erevesinde bir endstri
gcnn ileviydi. Bir intihar sramasyla felaketin eneleri
arasna atlan Japonya'nn bu yoldaki son hamlesi de Pearl
Harbour'da Amerikan donanmasn batrmak ve Batl
glerin Gneydou Asya'daki btn kolonilerine saldr
mak oldu,
kinci Dnya Sava'ndan sonra in ve Japonya'nn
yere serilmeleri bu iki toplumda, deiik biimlerde de oSa,
batllamalarnn ikinci dneminin birinci blmnn sonu
demek oldu. Japonya, batl hayat tarzn, batl kuvvet
yarmasnda roloynayacak bir derecede benimsemiU;
in 'in kendini batllatrmaktakf gecikmi ve tamamlana-
mayan giriimi ise geleneksel Bat politik modelinin in 'in
kendi isel rgtlenmesi iin ne kadar uygunsuz olduunu
gsterdi. 1945'ten beri her iki toplum da Bat'nn etkisine
deiik yollardan yaklat.
Japonya'nn bat savana karma deneyi felaketle
son bulmu, bunun balca kant da Bat'nn askeri
337 Rus-Japon Sava'nda Japon sava gemisi. Japonya'nn Tsui
teknoloji alanndaki en son baarsnn deneme tahtas
ma 'daki artc deniz zaferi byk gler arasna katld~nn
olarak kullanlmas olmutu, Bundan sonra Japonya, hi
deilse resmen, kendi askeri mirasn yadsmak ve Do~u
iaretiydi.
Asyada askeri deil, iktisadi stnlk kurmaya almak
zorunda brakld. Bu hedere doru zorlama yryn
Japon lpplumunun i hayatnda yaratt an gerilimler
1960'da balayan politik kargaalk nbetlerinde kendini
gstermeye balad, endstriyel retimin snrsz ilerleme-
sinin gerek fiziksel evre, gerekse insan tabiat zerindeki
basklar ayn ekilde kendilerini duyurdu. Bat, Japon "bil-
mecesi " karsnda aknla urarken, belki sadece, kendi
kl trel saldrganln kurbannn kendisine yneltmesine
ayor; nk Japonya Bat 'ya tutsak dme grnmnn
tesinde, aslnda dmannn silahlann elinden ald. Japon-
ya'nn imdiki kltrel karmnn zamanla Batl ve yerli

geleneklerin kendine zg bir bileimi olup olmayaca

imdilik cevaplandrlamayacaK bir soru, nk Japonya'nn
dnyann geri kalan ksm stndeki etkisi phesiz ki daha
henz balad ve yakn gelecekte kesinlikle nde gelen bir
sorun olacak.

440
:138 in 'in Byk Atlm: kaybedilen zaman kapatmak iin abalar. inli svari,
John Bull'u geride brakarak, in 'in Bat toplumunu endstri oyununda gemeye karar
lln simgeliyor.

te yandan, in 'in karlat meydan okuma

Japonya'nnkinden daha karmakt, nk onun "Garp
Meselesi" 1949'dan beri ikili bir biimde ortaya kyor.
Komnist in 'in hem Batl bir "Garp Meselesi", hem de,
Rus Marksist bir "Garp Meselesi" var. in 'in benimseye
bilecei yolu daha ileride tartacaz,(5) imdilik unu
syleyebiliriz: in ve Japonya imdi Bat dnyasnn iki
balca kltrel ihra maln -kapitalizm ve komnizm-
temsil ediyorlar, ama bu iki Bat hareketini birletiren
teknolojik ilerlemenin alttan geen akm bu iki toplumda
btn, ya da ou toplumlarn bandan kabul edilmi Qir
bir gesi olacaktr. Bu tahmin do~ruysa. Batl ve Bath
olmayan toplumlar arasndaki ktrel karlamann bun
dan sonraki blm, Bat'nn at~ ve btn dnyann ba-
na bela ettii Pandora kutusunun iinden kanlarla bu
toplumlarn nasl baa kacaklar sorusuyla ilgili olacaktr.
Endstriyel sistemin kanlmaz yan sonular olan kirlen~
me, kaynak tketimi ve toplumsal gerilim sorunlarna kar
zm bulmakta baarnn yan-sra, bir toplumun en-

farkl hzlarla ilerliyor. imdiye kadarki deneylere dayan dstriyel1eme veya mekanikleme dereesi okadar nemli
rak denilebilir ki Bat 'nn bu teknolojik ihra maddesi ya- olamayacaktr, Balangta Bat 'nn btn dnyaya sordu u

banc bir kltr gesi olarak olaanst nemini yitirecek, soru, gelecekte, Batl-olmayan bir cevap bulabilir.

441
47 skender sonras Helen
toplunu ile karslasmalar

Helen tarihine skender-sonras bir Helen gzyle ba- sinde' kald srece mmkndr; yalnz, arada iki nemli
kld~nda, Byk skender kua~ (saltanat: I.. 336-323) farkllk oldu~unu da belirtmeliyiz. Modern Bat Uygarl
gemile yeni bir an balangc arasnda keskin bir ko- ile adalan arasndaki karlama Bat 'nn henz Hris
puntu yaratm olarak grnr; bu, modern bir Batl g- tiyan dnya grne ba~l oldu~u bir tarihte halamt,
zyLe Bat tarihine bakldnda, Hristiyanlk a'nn on dolaysyla Batt'nn yanstt kltr, kendi ilk z olan dini
beinci yzylndan on altnc yzylna geiteki keifler geyi de ieriyordu. Ama on yedinci yzyln sonlanna gel
ve icatlar konjonktrnn ortaadan modern aa geii diimizde Ba,t Toplumu artk laikleme srecine girmitir
noktalamasna benzer. ve dolaysyla Bat'nn bundan sonra yayd kltr, sadece,
Tarihin her iki yeni blmnde de, gerek askeri za- eski btnsel kltrden karlm dnyevilem bir para-
ferlerle baka insanlara kar kazanlan iktidarda, gerekse dr. Helenizm 'in yansmasnn skender-sonras tarihinde
co~rafi keifler ve bilimsel leatlar yoluyla fiziksel Do~a'y'a buna tekabl eden bir blnme yoktur, nk Helen uygar-
kar kazanlan kudretteki ani ve byk art, varolan l daha erken bir tarihte dini gesinden kendini kurtar-
deneyler ve umutlara kyasla gemite el~e edilmi baar mt. Helen dnyasnda aydnlanma .. beinci yzyln
larn kibirli bir tavrla kmsenmesine yol amt. Make- sonlarna dorudur; onun iin skender zamannda bu ay
donyal conquistadore 'leri n Pers mparatorluunu ykmas, dnlanma zaten yz yana varmt ve skender-sonras
spanyol conquistadore 'Ierin nka mparatorlu u 'nu Helen tarihinde Helenizm 'in balangtaki btnsellii ile
ykmas gibi cokunluk veren bir baaryd. Bir avu askeri dnyaya yaydd~ bir dnem olmad. Helen uygarl~nn
servenci, uyruklarna Doa 'nn kalc dzeninin bir paras daha ocuk denecek bir yata geleneksel dinin entelektei
gibi grnebilmi evrensel devletleri byle bir vuruta cenderesinden kurtulmasnn muhtemel nedenlerinden biri,
param para edebiliyorsa, bu servencileri ortaya salan top- Helen Toplumunun daha nceki Ege toplumundan devral
lumun da gelecekte btn insanln efendisi olacak gte d dini mirasn grnteki yoksulluu olabilir. Bunun ya
oldu~ dnlebilirdi. Ama yeni hir a~n alm oldu~u nnda, lm deindeki Helenlzm 'in kabul ederek Bat
duygusu iinde dile gelen yeni yaantnn btn ve hatta Toplumuna miras brakt Hristiyanlk ok daha zengin-
z bu askeri ve siyasi zafer duygusundan ibaret deildi. dir. Bat tarihinde hem gl bir itki, hem de ar bir kara-
I.. nc yzylda yaayan bir Helen'e ya da Hristiyan basan ilevi gren dini mirasn Helen tarihindeki nemsiz
lk a~nn on altnc yzylnda yaayan bir Batl'ya ne
Lii ikili bir etki yaratmtr. Bir yandan, aklclk, Helen
gibi duyumlarla bu yeni balayan a~n bilincine vard~ Uygarl~nda, Bat uygarlnda oldu~undan daha kolay
sorulsa, toplumunun maddi gticndeki arta herhalde daha ve dolaysyla daha erken ban kaldrabiimitir; ama te
az arlk verir, buna karlk zihni ufkundaki genilemeyi yandan da entelektel bakmdan aydnlarran Helen Dnyas
vurgulard. rne~in, Makedonyaldar btn bir ktay aa
hibir zaman laiklemi Bat Dnyas gibi bir entelektel
rak, Portekizliler ise okyanuslan yenerek, o zamanlara kibire kapdma e~i1imi gstermedi.
kadar bir masal diyar gibi bilinen Hindistan' "gerek ha- Bat dnyasnda .aklclar, dehetli lde mevzilen-
yatta" kefetmilerdi; ama her iki durumda da, mi ve kurumlam olan Kilise ile mcadelelerinin uzunlu
muazzam bir keif yapmann verdii duygunun yansra, ~undan ve gl~nden ilkin ylar gibi olup aclatlar, sonra
grnte esiZ bir ustalk ve bilgeli~e sahip ola~anst da grnte tam bir zafer kazanarak bunun sarholu~una
bir yabanc dnya karsnda duyulan aknlk Bat Dnya kaplddar; ardarda gelen bu farkl yaantlar onlar kstah
snda ise Kopernik'le Ga1i1e'nin bilimsel bulular, bilgi haz- latrd; iin tuhaf, modern Bat aydnlanmasnn bu ks-
nesine yaplan bu nemli katklardan ileri gelen bir g- thl da, egemenliine kar Hristiyan Kilisesinin baka
lillk duygusu vermiti, ama nsann Evren anlayna her dinlere kar tutumunu da belirliyordu. Bat Dnyas geni
her yeni katknn hatrlatt~ Insann grece bilgisiz1i~in lemesinin ikinci evresinde, Batl aklclarn Hristiyanla
den ileri gelen bir gszlk duygusu da ister istemez buna kar tavnn Hristiyan olmayan dnya dinlerinin retile

elik ediyor ve onu yumuatyordu. rine kar taknarak onlar umursamadlar. Aklclarn g.
lskener-sonras Helen Dnyas ile modern Bat ara- ~nde btn dinler ya en kt ihtimalle kastl olarak uydu-

snda yaplacak bir karlatrma, bu genel ereve ieri- rulmu yalanlar, ya da en iyi ihtimalle gereksiz ve hayaliy-

442
KLTREL AYRILlKILlK
339 340 Bat toplumu baka uygarlklarla kar
latka tand yabanc dinleri boinan sayp
nemsememiti. Yanda: Mareo Polotnun gezilerinin
onbeinci yzyldan kalma el yazmasnda eytani
"Tatar Tanns". Aa~da: Amerika'ya yerlemeye
gelen Avrupallar daha nceki bir kiiifin diktii,
Kzlderililer'in de tann sanp taptklar bir stunun
karsnda.

443
 diler. Modern Batl HrisUyanlar ise kendi dinlerinden ba
ka btn dinleri tpk bu gzle gryorlard. Bylece, manev
konularda, Batl aklctarla Bath Hristiyanlar ayn km-
seyici bak paylayorlard. Aklclar Bat d dinleri me-
raktan incelediter; Hristiyanlar ise polemik yapabilmek
iin. Ama ne aklc, ne de Hristiyan, hibir Batl bu din-
leri Batl ruhu iin de bir deeri olabilecek manevi bulular
olarak ciddiye almad.
Helen yaants bundan farklyd. Geleneksel Helen
dinlerinin olmaml karsnda duyulan tiksinti daha be-
inci yzyl aydnlanmas ncelerinde Helen ruhuna sknt
vermeye balad iin aydnlanma onlardaki olgun din z-
lemini bsbtn yok etti. skender-sonras Helenlerin akli
ve askeri zaferleri onlar Helenizm dndaki olgunlam
dinlerle kar karya getirdiinde, Helenlerin tepkisi bun-
lara inananlar~ hilekar rahiplerin kurbanlar olarak km
semek deil, deeri byk manevi hazine sahipleri olarak
kskanmak oldu. Baz skender-sonras Helen devlet adamla
rnn masa banda oturup tasarladklar karma dinler bile
-rnein Ptolemaios Soter melez tanr Sarapis'i icat ederek
Msrl uyruklanyla Helen uynklarn ortak bir dini temelde
birletirmeye alm ya da Romallar Helen evrensel dev-
letinin dini simgesi olarak Sezarlara tapnma kltn kur-
mulard- Helen olmayan uyruklarn dindarlndan yarar-
lanma tasarlar olmak dnda. Helen uynklarn dini bo
luk karsnda duyduklar korkuyu gidenneyi de amal
yorlard. skender-sonras Helen fatihlerin. Helenizm 'in
hem akli hem de askeri dzeylerde tutsak ettii toplum-
lardaki dinlere kar bu istekli tavr saldrgan Helen Uygar-
lnn adalar zerindeki etkisinin nemli dinj sonu
larndan biri oldu.
Helenizm 'in gelimesiyle Bat Toplumunun genile.
mesi arasndaki ikinci fark ayn zamanda daha da nemli
oland~. Btn Helen tarihinin en belirleyici tek olay,
i.. ikinci yzylda. Suriye'de, Helenizm 'le bir Suriye dini
KLTREL BRLEME
olan Yahudilik arasndaki dini ve ideolojik srtme oldu.
341 346 Helen ve Suriye toplumlar yzyar boyunca birbirlerini
Yahudilik, bu zamana kadar bir ran dini olan Zerdiitl.
etkilediler, sonunda tamamen eriyerek tek bir "kltr karm" haline
n baz gelerini de zmsemiti (rnein, Tanr Kutsal
geldiler. Yukardaki, Dura Europas'tan fresk, tS. ilk yzylda kltleri
Ruhu ve gelecekteki Son Yarg inanlar gibi geleri).
Roma 'ya erien Pa1myrene tanrlarna tapnanlar gsteriyor. Karda
Zamanla Helen Dnyas, Yahudi kkenli olan bu dini
ki Fenikeli Baal bu tannlarn ncs ve prototipiydi. Birbirine aykLrl
benimsedi. Bu din, esi-nlendii kaynak ve ilkeleri bakmn
Msr ve Babil sluplarn birletiren Fenike heykelci1i~i i.. yedinci
dan temelde Yahudiye'ye balyd, sonuna kadar da yle
yzyldaki "doucu" Grek sanat zerinde gl bir etki yaratmt.
kald; yalnz, teoloji ve grsel sanatlar alannda Helenizm 'e
uzlat, ayrca da, tanrlar arasna, Tanr 'nn Yce Annesi 'ni
kabul etti. Bu tanra aslnda Yahudilikten dar atlmt
ama, Anadolu'da Kubele, Msr'da da sis olarak yaamaya
devam etmiti. Helen Dnyasnn bylece Hristiyanl
kabul etmesi Helen Uygarlnn sonu oldu. Yeni dini kabul
etmekle Helenizm kimliini kaybetti.
Bylece, Helen Uygarl adalaryla karlamalar
mn en nemlisinin sonucu olarak eriyip gitti. Bu, imdiye
kadar bildiimiz Bat tarihinden farkl olan bir yandr.

444
9riye Uygarl fatihini yava yava paralayp zm ledi.
Suriye ve Helen Uygarlk!arnn karlkl etkllemeleri uzu n
bir sre devam etti, sre uzadka etklleme de yogunlat.
Dibai sonu, her ikisinin birbiri iinde erimesi ve dokular
mn yeni bir yap iinde bllemesi oldu. Bu yap bileik ol
makla birlikte, ylesine sk dokunmutu ki zmek ve ba
langtaki para!ar ayrmak ok gtii. En azndan !..
sekizinci yzyldan beri, yani skender'in seferlerinden drt
yz yl nce, Suriye Uygarlg Fenike aeabesini vermekle
Helen Uygarlnda kalc bir etki ..yaratmt. Yedinci yz-
ylda da bu uygarlga bir Fenike sanat slubu verdi ki zaten
bu slup kendisi de Msr
ve Akad sluplarn karmyd.
Drdnc yzylda ise Fenike ahLik tresi ve kozmoloji
sistemi gelir. Bu, kurucusu, Kbrs'n Citium'daki Fenike
kolanisinden gelme Zenon olan Stoaclktr. Suriye ve Helen
Dnyalan arasndaki kltiire] iliki karlkl bir i1ikiydi ve
Byk skender'den ok daha ncelerden beri Helenizm
'lnlanm Suriye'ye yanstyorduP) .. beinci yzyldan
be-&riye Helen anakmlek, baka Helen mallan ve
sanat eserleri ithal ediyor, aynca da Attika'nn madeni para
basma tarzn kabul ediyordu. "Drdnc yzyln ortala
nnda Kilikya, Suriye ve Filistin 'deki ranII satraplar ve ma
ham yneticiler Grek madeni paralarn taklit etmeye ba
Jan!ard.,,(2) (Yahudiye'deki zerk Yahudi devletinin
rabipynetclleri de aynqeyi yapyorlard.) Suriye Dnya
Snn, Helen Dnyasna do~ru bakan Fenike cephesinin kar-
tucunda bile, "Gney Arabistanl!ar Attika madeni para
lannn kabasaba taklitlerini yapyorlardl".(3) Helen klt
rnn Suriye dnyasna yansmasnn bu daha nceki gc,
skender'in Gneybat Asya ve Msr'daki Akarnenya top
mlan zerinde askeri zaferinden sonra Suriye'nin nasl
bukadar hzla Helenizm'e teslim oldugunu aklar. Ama,
nihai. sonu Helenizm 'in de eriyip paralanmas oldu,
Suriye Uygarl bu lm-sonras intikam Helenizm 'e

kar cephe taarruzuna geerek almad. Aslnda kar sald

nya geecek durumda deildi, nk bu zamana kadar
zaten hayatta deildi. Ayrca, yabanc bir killtrn Heleniz
m'e kar balataca~ bir cephe taarruzu .. beinci yzyl
dan sonra herhangi bir zamanda kolaylkla pskrttrd.
skender-sonras ada, giderek Helenizm 'i yere seren killt-
lel araclar avlarna gizlice sakulmadka
hibir baan ans
larnn olmadn anlamlard, onun iin Helenizm 'in
pen verici sanat ve dncesinin klna girerek yakla
tm. rnein, Helen felsefesi terimleri iinde sunulan
Stoachk srail ve Yahudiye peygarnberlerininkine yakn bir
dnya gr sunuyordu. Ama, bu dn~m sinsi ve
yzeysel bir maskelemeden ibaret de degildi; sahici bir
~imdi; Helenizm 'i eriten ara o zamana kadar zaten
yanHelen olmutu. Suriye uygarhgm ykan Helen uygar
bg kendi barutuyla atldgnda, barutun kanmnda Su
tiye gesi kadar Helen gesi de vard. Helenizm 'in erimesini
sonuna ulatran Hristiyanlk oldu; Helen evrensel devleti

445
 <;anda Helen ruhunu kazanmak iin yaran eiW
Helenizm-d dinler arasnda, kendisini en fazla Helenle.
tiren dinin Hristiyanlk olmas da anlamldr. Hristiyanlk,
Helen sanatnn yerlei k biimleriyle kendini gzlere
sunduktan baka, ncs olan Stoaclk gibi, entelekWel
bakmdan da Helen felsefesinin kalplaryla kendini dile ge-
tiriyordu. Dahas, kendine hayat veren dinden, Yahudilik
ten uzaklama nedeni -yani, sa'nn Tanr'nn olu olduU.
na ve l bir tannsall~n kiisinden biri oldu~una
inan- Yahudi tektanrcl asndan bakldnda Hele-
nizm 'in iki dini sapmasna kar verilmi korkun tavizler
di; bu sapmalar da, insana tapma ve oktanrclkt.
Hristiyanl~n helenleerek Yahudi tektanncl~ndan
uzaklamasna kar bilinli bir tepkjyi dile getiren slami
yet'in de Yahudiliin helenime sk sk kart tavrna dn-
memesi gene anlamldr. slamiyet sistematik bir teolojiyle
donanma ihtiyacn duydu~u zaman slam tealoglar da
kendilerinden nceki Hristiyanlar gibi teolojik amalar
iin Helen felsefesinden yararlanmak zorunda olduklarn
anladlar ve bunu yapabilmek iin Helenizm 'in kaynana
gitmekten baka are olmadn grdler. Dokuzuncu yz-
ylndan itibaren Helen filozoflanyla bilim adamlarnn eser-
leri slam kltrnn benimsenmi, hatta uyulmas zorunlu
paralar haline geldi; tpk, daha nce de Hristiyan kltr-
nn paras olduklar gibi. Hatta, hu eserler ou zaman
Mslmanlann evirileri yoluyla ortaa Bat toplumunun
eline geti. Dolaysyla hem islimiyetin, hem de Hristiyan
ln bileik Helen-Yahudiye topranda kk saldklan
sylenebilir.
slamiyetle Hristiyanl~n yeerdii topra~n bileik
niteli~i Yahudiye dininin ayn ve rakip mezhehe bln
mesini aklayacak anahtardr. Yahudi din tarihinin talih
siz ak, biraz da, drdnc yzylda son hulan be yzyl
iinde tamamlanan Suriye-Helen "kltr kanm"ndaki

Suriye ve Helen gelerinin uzlamazlndan ileri geli'. Iki

_. - -.....I[I!i.. . ._ _...."""""
_.'
ge
tn
arasnda neredeyse tam bir
tamamlanamamt.
distan 'la Atlas Okyanusu
Ortaya
arasnda
karm olmu,
kan kiiJtiirel
oturan
ama bsb
kanm
insanlarn
Hin
nere
347 348 HIRIST1Y AN SENTEZI Daha ileri bir din olan Hristi deyse hepsine uygun gelmi, ama tamam tarafndan benim
yanlk, Helen-Suriye karmnn yaratt~ verimli toprakta byd, senmiti. Dolaysyla bu neredeyse mkenunel kltiirel kay
onun iin her ikisinin de etkisi Hristiyan dncesinde ve sanatnda namadan doan psikolojik uyum baz basklara u~ram,
ak seik grlr. Helen katks iki lahidin ayrntlar karlatnlarak hu hasklar
daha sonraki dini aynlklarda rol ciynarut.
anlalabilir: Yukarda:tinc yzyldan bir filozofun ahdi. Onun al Yahudilerle ranllar (Mave<annehir havzasndaki
tndaki beinci yzyldan kalma Hristiyan lahdi Grek sanat slubunu, lranWar dnda) karrn iindeki Helen gesini ilerine sin
ardndaki felsefeyi aka yanstyor: sa, filozofun ve rencilerinin diremediler; uzlamaya hi yanamakszn atarlan kalma.
duruunu taklit ederek havarilerine ders veriyor. Helenizm-ncesi geeneklerine dndler. Gneybat Asya'
daki Mezopotamya'da ve Msr'da oturanlar ilkin Greklerin
politik egemenli~i altna girmi, sonra da Irak'n batsnda
ki yrelerde, Greklerin varisi olan Romallara uyruk olmu
lard. Bunlar Yahudilerle ZerdtiiJer gibi helenizme kar
tepkilerini dini terimlerle dile getirdiler_ 11kin Nasturi Hris
tiyanlar, sonra da MonoCizit Hristiyanlar GrekoRoma

446
 c
V.

{.~
~\
cr
r
~
,
t
(.- .. ~

.,"
~

~
.,

iSLAM SENTEZi

447
/'

"kurum "unun "Meliki" Hristiyan Kilisesi'nden koptular. saldrnn de~iik dzeylerde balatlm olmas~d. Saldr
Sonra Mslmanlarla onlann Nasturi ve Monolizit Histi aSkeriydi; nihai kar-saldn dini oldu.
yanlardan kazandklan hristiyanlktan bsbtn ayrldlar. Askeri futuhat yapan Helenlere kar dini dzeyde bir
Ama, yukarda sylenjj~i gibi, Mslmanlar -ve dolaysyla kar saldm dzenlemenin, fethedilen toplumlann bavur
iki eski anti-Meliki hristiyan mezhebi- de teolojilerini duu ilk are olmadna da dikkat etmeliyiz. lk tepkileri,
oluturmakta Helen felsefe. formlleri olmadan yapamaya askeri zora as~eri zorla cevap vermeye almak oldu. s
caklarn anladlar. Nasturilik, Monorzitim ve slamiyet kender'in Pers mparatorlu~unu yok etmesinden sonra iki
helenizmi bsbtn bo veremeyince, helenime kar tepki- yzyldan daha ksa bir sre iinde ran ve Irak 'da Yunan
lerini Yahudilii kabul edecek dereceye de vardrarnadlar, Ynetimi sona enniti; ama bu askeri kar saldm iki
nk bu din Suriye dininin uzlamaz ekilde helenizme bakmdan noksandl. Frat'n batsnda Dou Akdeniz blge
kar bir biimiydi. Btn bunlano garip bir sonucu olarak, sindeki ve Maverannehir'deki Helen ynetimini de!
Yahudiler,- Eski Dnya'nn yansn ve Amerika'nn tmn edemedi. Gerek Maverannehir, gerekse Suriye geitleri ve
kaplayan nfusun o~unJu~unun Yahudiye dinleri iinde yollar Grek ynetimi altnda kald. Ayrca, Grekleri Aka
Yahudi olmayan ikisini, hristiyanh, ya da slamiyeti menya mparatorluundan kovup yerine geenler onlan
kabul etti~i muazzarn bir alanda ayr dinden dank bir politik olarak kovmamn bedelini Helen kltrne yenik d-
aznlk olarak kaldlar. erek dedHer. Yedinci y~yla kadar Frat'n batsnda
skendersonras Helen toplumunun baka uygarlk Helen rejimini yaatan Romallar bu bakmdan nldrler.
lar zerinde etkisi bugnn Batllan iin snrh bir nem ran ve Irak 'ta Selevkos krall~n kovarak "Part" mpara
tayor. nk bu a~da uygarlklar aras temas rne~inin torluunu kuran Avrasyal gebe Pamiler de bir derecede
btn hikayesini biliyoruz, oysa modern Bat tarihi szko helenletiler.

nusu oldu~unda karlamann etkisi henz sonucuna var
mad. Helenlerin durumunda karlama askeri rutuhatla
balad ve fat!hlerin din deitiImesiyle sonulanarak
lerin atadan kalma uygarlklarn yok etti. Bu durumda
nemli nokta ilk saldr ile sonradan baar kazanan kar
Maverannehir'e gelince, Part devletinin kuruluu
Belh Greklerini Helen dnyasndan kopardktan sonra da
fatih burada Grek ynetimi devam etti; hatta, i.. ikinci yz.
yln balarnda Belli liler Hinduku 'u geip skender'in
nds vadis'nde becerebildi~inden daha geni bir alan
ele geirip daha uzun bir sre ellerinde tuttular. Belli'li
lerin ve onlann yerini alan eski Avrasya gebeleri Kuan

lar'n zamannda Budizm 'in kuzey dal olan Mahayana Hint-

Grek "kl tr.karm "ndan do~du. O zarnan Helen sanat
Mahayana'nn hizmetine girerek Do~u Asya'ya ilerlerken
bir yandan da gneydouda Gupla a~ Hint sanatnn esin
lendi~i kaynaklardan biri oldu. Bylece, Kuan, Parni ve Ro
ma ynetimlerinde helenizm ikinci yzylda, Hindistan 'dan
Afrika ve Avrupa 'nn Atlas kylarna kadar btn alan kap
lad.

Modern Bat Uygarl~ da bugn gzle grlr ekilde

buna benzer politik ve kltrel bir konum iindedir. nsan
ln Batl-olmayan o~unlu~u Bat'nn ksa ama devrimci
smrge ynetiminden kmtr. Ama, Bat Uygarl~ Bat
toplumunun kendi snrlar tesinde toprak kazanmaya de
vam ediyor. Dnyann Bat ile karlamasnn hikayesi,
gelecekte, dnyann 1skender-sonrasl helenizm 'le karla
masna benzer bir yol mu izleyecek? Yeni bir ktr~kar
m yeni dinler douracak, bundan yeni uygarlklar m olu-
acak? Bugn bu sorulan sorabiliyoroz sadece. Cevaplar
grebildiimiz ufkun tesinde gizli, ama daha imdiden,
teknolojik dzeyde, iki konumun farkl oldu~nu gryo-
ruz, bu farkllk nsanl~n yapaca semenin "ya tek bir
350 HELEN-HNT SENTEZ Orta Asya'daki Gandhara dnya ya da hilik,,(4) ile snrl oldu~unu Bat toplumu
k.sa
bir &.ire iin Helen-Hint toplumlannm buluma yeri kltrel saIdrganl~nn enerjisini ksmaldr. Bu gere~in
oldu; heykel sanatna sinen Grek etkisi nc, ya- da dr bir nedeni baz Batl tutum ve hedeflerin ykc e~ilimleri,
dnc yzyldan kalan bu Brahman banda grlebiliyor. ikincisi de baka kltrel deer sistemlerinin sz hakkdr.

448
48 agda uygarlklar arasndaki karlamalarn
toplumsal sonular
nceki blmde aka grdgmz gibi baarya gelen paralayc etkilerin, btn organizmann kendini
ulam bir saldrgan uygarlgn demesi gereken toplum
sal bedel yabanc kurbanlarnn kendine zg kltrnn
fatihin kendi isel 1>roletaryasmn damarlarna szmasdr.
Byle durumlarda, yabanclam proletarya ile egemen
aznlk arasnda zaten varolan ahlaka uurum bsbtn
derinleir.
Saldrya urayan tarafn toplumsal yaps stnde
baarl bir saldrnn etkileri, sald.ran toplumdaki buna te
kall eden izlerden daha hafif, ya da daha az karmak de
tildir. Bu etkilerden balca ikisi u iki deyimle aklanabi
lir. "Birinin yemei tekine zehir" ve "Bir ey bir baka
eye yol ayor." Baka bir syleiyle, kendi yerli evre-
leri iinde zararsz, hatta yararl kltr geleri yabanc bir
toplumsal ba~am iinde sonradan zorla gelmi birtakm
istilaclarm kltr olarak zmjendiinde tehlikeli ve y
kcolabilir. te yandan, bir kltrn bu nc geleri, yeni
evrelerinde yerlemeyi bir kere baarabilirlerse, eski ana
yurt ktrlerinin baka gelerini de ardarda alp getirmek
eilimini gsterirler.
Bu srelerden ilkinin ileyiini fiziksel ve doal
bilimler alanndan analoji yoluyla biliyoruz. Bir atarnun
gnee benzer ekirdei, gezegenlere benzer uydular olan
elektronlarndan koparlrsa, o zamana kadar kimseye zarar
dokunmam bir maddenin muazzam bir patayc haline
geldiini Hiroima ve Nagasaki'nin kaderleri bize gsterdi.
Bunun niin byle olduunun aklamas da gayet basit.
Atomun paralanrnasyla serbest braklan bu korkun g.
l gizil fiziksel enerji btnsel bir atornun el de~memi yap
snda yatyordu ve orada, dinamik terimleriyle atarnun
yapsal kuruluunu ifade eden glerin edengede bulun
masyla ntralize edilmi ti. Grld gibi atarnda da ana
gelerin ykc potansiyelleri, toplumsal hayatn olduu ka
dar fziksel hayatn da ileyen anayasas gere~i, toplumsal-
ln cansz edeeri tarafndan frenlenmektedir. Canl bir
yapy meydana getiren hcrelerle bu gelerin meydana
getirdii organizma arasndaki bu karlkl ba~unllk ili
kisi ve dolaysyla karlkl ykmllk aslnda hayat iksiri
dediimiz eydir. Hcrelerden herhangi biri, bedenin de,
hcrelerin de varkalmasnn zonnlu koulu olan toplumsal
birbirini tamamlama ilkesini hie sayp srf kendi iin yaa
maya kalknca canl organizmay saran kanserin lmcl
l de bunun bir kantdr.
Dogal baglamnda ekilip alnm bir zerre ya da hc
renin faaliyetine kesintisiz olarak devam elmesinden ileri
yeni bir dinamik gce uyduramamasndan tr ortaya k
tg aktr. Uygarlklarn yaayndaki uyum ve uyumsuz
luun zellikleri stne daha nceki incelemelerimiz hatr
landgnda bu fiziksel analojilerin toplumsal hayat alan
iin ne kadar geerli oldugu grlecektir.(l) Bir toplumun
allm hayatna yeni bir gcn sokulmasnn yaratt
meydan okuma grmezlikten gelinemez. Yeni olayn yarat-
g yeni durumda toplumsal sagg korumann tek yolu
eski dzeni yeniyi barndrabilecek ekilde ayarlamaktr; bu
ayarlama eski dzenin yerine yenisinin konmas, ya da ba
ka bir deyile, bu belirli toplumsal evrenin batan baa ye-
niden kurulmas ile e anlamldr. Bu yeni ayarlamay yap-
ma zorunlu~unu grmezlikten gelmenin ya da bundan ka
nmaya almann cezas bir devrim olabilir; o zaman yeni
domu dinamik g kendisini zmleyemeyecek kadar
kat oldu~unu gsteren geleneksel kltrel dzeni paralar.
Ya da dokusu yeni gcn o zamana kadar ei grlmedik
gte itkisine kar koyacak kadar saglam kan eski inat
kltr dzeniyle yeni gcn kudretli itkisinin atmasn
dan bir ucube do~ar. Yeni kltr gesiyle eski kltr dzeni
arasndaki karlama, yeni ge ister ieriden dosun, ister-
se dardan gelsin, her zaman ayn koullar altnda gerek-
leir. Her iki eitlerne de aslnda ayndr ve yeni genin
ortaya kmas eski dzenin ya yapsnd,a ya da ileyiinde
bir deiiklik gerektirir. Bu amansz yeni hayat ars
eski kltrel yapnn evrimsel bir uyarlamasyla karla
mazsa, baka bir balamda zararsz ve hatta yapc olabile-
cek bir ziyareti bu durumda lmcl bir ara olur.
Bizim imdi ele aldgmz durumda yeni dinamik g,
yerli toprandan sklm, eski arkadalarndan ayrlm,
yabanc ve dman bir diyarda srgne gnderilmi yabanc
bir mdahalecidir. Bu izole ve ba bo kltr gesi gelip
yerletii yabanc yapy darmaAduman eder, nk onu
yerinden yurdundan eden kmnm ayn zamanda eski
varolu nedenini de elinden alm, eski kar denge ve pan-
zehirlerinin disiplininden kurtarmtr onu.
Bunun bir rneini grmek iin, kendi yerli kltrel
baglamnda erem bir tarihi olan Batl bir kltrel kuru
mun, demokratik hkmetin Afrika dnyasna sokulmasnn
sonularna bakalm. Afrika 'da hkmetin kilit kurumu
gel~neksel olarak monariydi, bu sistem ynetenle yneti-
len arasna keskin bir aynm koyuyordu. Byle bir hiye-
rarik politik sistemin bulurunadg Afrika topluluklannda
otorite, kimlii belirli uzmanlam kiiler elinde toplan-
449
makszn toplumun btnne damt. Muna karlk
modern Bat Uygarlnda demokrasi hkmetin standart
ve dengeli kurumu olagelmitir; bu kurum teorik olarak
belirlenmi durumda bu iddia dorulanr; ama ayn zaman-
da da pratik otoritenin kuanm baz uzman gruplarnn
elindedir: rnein yasamaclar, yarglar, polisler, v.b.
Bylece Bat demokrasisi ile Afrika krall aralarnda pek
az ortak nokta bulunan iki politik sistemdir. Buna bir de
u olguJar ekleyelim: modern Afrika devletleri, snrlar
geleneksel kabile ya da ulus birimlerine kulak aslmadan i-
zildii iin organik birlik ve kendilerine zg kimlik duygu-
sundan yoksundurlar. Oysa bu, demokrasinin akla yakn bir
biimde ileyebilmesir.in pratik n kouludur. Byle bir
durumda yaplan bu garip organ naklinde, yeni organ n yeni
yabanc ortamnda- salam k<ler salma ihtimalinin ne
kadar az oldu~u kolaylkla glebilir_
Batl demokratlarn gznde bugnn kurtulmu
Afrika'snn politik eklemleniinde aka bir buhran var-
dr. Bugn varolan eilimlerden biri de bu baarszln so-
rumluluunu, Afrika 'ya "uygar" hkmet gtrd var-
saylan smrgeei glere yklemektir. ki sava arasnda sk
sk iittiimiz bir ey t smrge ynetiminden nce varolan
politik sistemlerin "doal gelimeler" olduklaryd; bunlar,
a~da dnya iin daha uygun saylan bir ey u~runa ko-
runmal, yok edilmemeliydi. imdi ise geleneksel otoriteyi
kabul etmenin balangtan beri bir yanllk oldu~u _bun-
larn zorunlu deiimlere en fazla kar koyan etkileri des-
tekledii, yeni Afrika devletlerinin bazlarnda paralayc
bir rol olan "kabile" ayrlkll eilimlerini glendirdii
syleniyor.(2) Smrgeci gler zaten bu lkeleri bamsz
la 'hazrlamay dnmedikleri iin, onlarn balangta
ki eilimleri asndan sorunu tartmak pek yerinde olma-
yabilir; ama yle de olsa,
in dorusu, Afrika 'nn btn smrge ynetimi tarihi bo-
yunca izlenecek tek bir doru yol yoktu. Yaplabilecek en
iyi ey, bir esneklik kazandrmak olurdu, ama byk apl
rgtlemelerde bu neredeyse ilJlkcinszdr. Aklama l?endisi
aslmda oldula basit, ama o da basit bir harehet klavuzu
deil. Afrika bamszlna kavutuunda geleneksel y-
neticiler btn y~rli halkm saygsn zerlerinde toplam
Iard; o zaman onlar kenara itmek, bugn onlar kabul etme
siyasetine kzanlarn dedelerini fkelendirirdi. Ama smrge
ynetiminin beraberinde getirdii yeni etkiler yznden
baz Afrikallar, kendi gelenelsel hayat tarzlarna kar,
Avrupallarm ynelttii eitten eletiriler yneltmeye
baladlar, yneticilerine kar sayglarn eletirileriyle
dengelediler. Smrge ynetimlerinin insanst bir bilge-
lii olsayd, ooriteleri altndaki halklarn bu ilerici yeleri-
ne o tam gerekli anda destek olabi1irlerdi. Ama normal bir
insan o ann en doru an olduunu nereden bilebilirdi?(3)
450
Baka bir deyile, belli bir noktada, yabanc yeniliin ykc
etkileri koullarn dikkatli denetimiyle asgariye indirgene-
bilirdi. Ama bu olmad. iktidarn smrge ynetimlerinden
bamsz rejimtere aktarlmas alelacele yrtld ve tama-
men Bat deneylerinden karlm bir hkmet biimi iyi
ya da kt, kendi bana ilemeye brakld.
Bylece, agda Afrika'nn siyasi biimleniinde
temel ge seebiliyoruz: ri.im bir yerli geenek; yapay
olarak kurulmu politik birimler iin kendi kimliini bulma
sorunlar yaratan smrgeeilik ara dnemi; Bat kltrnn
egzotik bir biimde ithali. Bu yabanc ithal maln yerli
kltr iine oturtmann glgne bir rnek kamu hayatn
daki yozlamadr. ktidarda olanlarn hsm akrabalanna
mansp ve mevki datmas Batl demokrat iin bir aforoz
gerekesi olduu halde (hi de~ilse teoride) bu yoldan Af-
rika balarn ierisinde nonnal, halta vlesi bir eydir.(4)
Ayn ekilde, "dzene bal muhalefet" gibi yabanc bir
fikri de ieren politik bir yapnn yklmasna yol at.(5)
Byle koullarda politik iktidar aktarmn merulatrmak
iin ileyecek bir sistem kurma ii gerekten ciddi bir so
rundur.
Bu rnekler, tek bana bir kltr gesinin yabanc bir
evreye yerlemesi sonucunda kabilecek glkleri gs
termeyecektir. Byle bir durumun almaklar olan devrim
ya da ucubeleme sonular Afrika Dnyasnda her an beko
lenebilir. Yzeysel demokratik hkmet idealiyle ou za
man demokratik olmaktan hayli uzak olan gereklik
arasnda anlamsz ve zararl bir uurum var. AnlarnslZ, n-
k bu Batl kltr gesi kendi yerli kltre! ba~lamndan
koparld zaman anlamsz oluyor, bu balam dna k
tnda kendine zg deer-yarglar da geersizleiyor;
ayn zamanda zararl, nk bu yarglar verilmekte devam
ediyor ve ieride kesinsizlik, denetlenemez atmalar, d
arda ise kmseme ve alay konusu oluyor_
ki ada uygarlk arasndaki karlama sreci iin-
de ikinci aama, saldrgan toplumun iinde yerlemi btn
sel kltr kalbnn, saldrya uram toplum iinde, gei
sreci srasnda birbirinden kopmu asli kltr gelerini
yeniden bir araya toplayarak ve yeniden btnletirerek,
kendini yeniden ortaya koymaya almasdr. Bu yeniden
btnleme abas saldoya urayan toplumsal yapnn ya-
banc bir kltrn zorla mdahalesine kar direni gster
mesi ok olaandr; ama nihai yenilgisi de hemen hemen
kesin bir ey gstermesi ok olaandr; ama nihai yenil-
gisi de hemen hemen kesin bir ey gibidir. Knnma ura
m gelerin yeniden bileime gitmeleri kar koyulmaz bir
eydir, nk bir takm kltr gesi iin normal ve do~al
durum dalma deil, btnlemedir. Bu normallie dnilij
drtsnden tr teki btn kltr geleri de ilk ncnn
ard sra giderler ve alc toplum ierisinde yeniden birle
irer. Saldrya urayan toplum zora dayanamayarak yenil-
mitir; bu yabanc kltrn giri ve yeniden btnleme
srecini yavalatmaktan baka bir eyelinden gelmez ~ as-
lnda bu oyalama takti~i bile, duruma son veremedi~i i'_in
sadece karlamann acsn daha uzatm olur.
Bylece, dmann ilk admnda gelecekteki olaylarn
nitelii belli olur; Saldrya u~rayan toplumlar, yabanc
kltr gelerinin, girmesine izin verilen en basit ve en zarar-
sz grneninin bile ne gibi sonular yarataca~n bazan
daha balangtan bilirler. Rus balarn iinde dsal bir kl
trel istilaya kar sofuca bir tepki rne~ini grmtk.(6)
Bu. da kar izole olmak isteyen bilinli ve uzlama kabul
etmez bir politikadr. Geri bir $ortann dnce tarz duy-
gusal ve sezgisel temeere dayanr5 7 ) ama izole kalma is-
tekleri kltrel ilikilerde "bir eyin brne yol at"
dorusunun gzlemlenmesine dayanan Softalar da vardr.
Bu tutumun byle aklc bir biiminin klasikrnei, 1683 'fe
son bulan ellibir yllk dnem iinde Hideyoi ve ondan
sonra gelen Tokugawa krallar tarafndan Japonya ile Bat
dnyas arasndaki ilikierin bilinli ve planl bir ekilde
kesilmesidir. Bu eit bir politikann gene byle bilinli bir
uygulanas da modern in 'de 1966 'da balayan Byk Kl
tr Devrimi srasnda grld.

Marksizm ve lenirizm adna (Kzl) muhafzlar Balzac'

la Hugo 'yu, Shakespeare 'le Beethoven'i ryen burjuva
kltrnn rnleri olaraIz lanetlediler; angay 'da Pukin 'in
ontm krdlar, ondokuzuncu yzylda Rus devrimci hare-

ketinin ncleri olan ernievskiy'le Herzen 'in eserlerini

aaladlar... Bir yn sokak ve caddenin ad deiti:

"Ebedi Bar" "Dou Kzldr" oldu; "Prens Saray'nn Ha-

vuzu" "Reuizyonizmi Cmley;n" oldu, "anl Meydan"a
"Vietnam' Destekleyin" ad kondu; "Dou Bar Pazar"
351 PLANL BATLLAMA Mustafa Kemal Atatrk Trkenin
na "Dou Rzgar Pazar" denildi. Baz lokantalarn artk geleneksel Arap alfabesi yerine Latin alfabesiyle yazlmasn retir
"Btn Enlemlerin Derlemesi" deil de, ''Pekin. Kzarm ken. Bylece Trkiye Bat ile eit olma abasnda umut verici bir ba
rdek Lokantas" olarak anlmas karsnda sevin duyma- lang yapm oldu. Atatrk, Osmanl halifeleri gibi Garp Meselesi 'ni
mz bekleniyor. Terzilerle berberler artk "rdek kuyruu"
btn slam Dnyas iin zmeye alaca yerde, bilinli bir ekilde
ya da "helezonlu" sa kesrnemeye, blucin, dar gmlek ve kendini snrl, ama gerekleebilecek bir amaca adarl: Batllaan bir
bluz ya da Hongkong tarz etek yapmamaya yemin ettiler. dnyada kendi bana ayakta kalabilecek modern bir Trk devleti ya
"Bu konular hafifsememeliyiz, " diyor in szcleri ciddi- ratmak.
yet/e, "nk kapitalizmin geri gelmesinin yolu buradan
geer. "
Stalin dneminin son yllarnda Rusya 'da olduu gibi
in de imdi kendine dnk bir izolasyon ve ulusuluk
iine balklama atlad, d dnyaya, btn politik ve klt-
rel etkilerine kar kendini kapayp mhrledi. (8)

Bylece, in-d slup ve tavrlann ulusu bir tutum-

la yadsnmas ayn zamanda burjuva kltrne kar kom-
nist kltrne politik baelanmayla birbirine kanyor. Ama,
komnizm kendisi de Bat'dan ithal edilmi bir ey ve
Byk Kltr Devrimi 'nin inli yapclar iin bu henz
antlamam bir uyumsuzluk; gene de, "bir ey tekine
yol aar" ilkesinin kabul bu politikann da rehberi oluyor.

Harp Medamil ri 451

lfilUf ,
m
 352 Mehmet Ali Paa 1839'da lde yaplacak bir yolu ngiliz Fransz mhendisi.
riyle tartyor.
Aslnda dandan gelme yabanc bir kltr gesi ba
langtaki kltr kalb iinde bir arada bulundu~u teki
geleri kendine ekmek gibi tehlikeli bir e~i1imden kolay
kolayartlamaz. Bu gelerden birinin bir topluma ayak bas
masna izin verilince, eer alc toplum onu metabolizma-
snda sindirip zmleyebiliyor ve hkm sren uyumu bo-
zan de~il de zenginletiren bir ge olarak yerli kltr iinde
eritebiliyorsa o zaman bu enin ekim gc ortadan kal
kar. Saldnya u~rayan taraf istenmedik ziyaretiyi bu e
kilde ntralize etmeyi beceremezse o zaman toplumsal var
kalmasnn tek kar yolu psikolojik bir yz.geri (politika
deiiklii) yapmaktr. Bu durumda, kar konulamayan
istilacmn amansz ilerleyiine kar bir Saftann krce di-.
reniinden vazgeip Herod 'un taktiini kullanarak stn
dmana kar onun kendi si1ahlanyla savamal ve ona ku-
cak aarak nce dostluunu kazanmaya bakmaldr.<9)
Osmanllarla modem Bat arasndaki karlamann birbiri-
ni izleyen iki aamas bu politikann pratik deerini gste
rir. stilac Bat kltr bir kere Babali yolunu kendine
ap Osmanl imparatorluk ordusunun ,Harbiye Nezareti 'ne
452
yerletikten sonra, Abdillhamid 'in gnu1suz asgari batl
lama politikas hibir zaman pratik bir politika olamazd;
oysa Mustafa Kemal Atatrk'n gnll azami Batllama
politikas, onikiye be kala da olsa, Osmanllara son bir kur-
tulu umudu verdi.
Abdlhamid'in askeri mekanzmayl modernletirme
politikas, kara ve deniz subayrarnn Batl e~itimini
mesleki bakmdan vazgeilmez bir asgari teknik ~renim
dzeyinde tutabilecei ve baka Bat fikirlerini benimse-
melerini nleyebilecei hayaline dayanyordu. Osmanl dev-
leti gerekten iinden klmaz bir ikilem yayordu. Askeri
bakmdan ilerleyen komularna yenilmek tehlikesinden
kendini korumak iin modem Bat tarzna uygun bir sava
gc kurarak askeri etkisini artrmalydlj am~, bunu yapt~
zaman da br ykm tehdidiyle karlayordu, Bu tehlike
d savatan de~i1, ierideki devrimden geliyordu. tokra
sinin sava gcnn aSkeri niteliinin baml oldu~u, pro-
fesyonel ekilde batl tarzda yetimi subaylann Bat'dan
aldklan ykc politik fikirleri yznden yapacaklan bir dev
rim. 1908'de Sultan'n hayalleri ykld. Bu kafas aydnlan
 ------------------------------------~-

am Osmanl despatunun ksrlatrlm askeri akade-

isinde "tehlikeli fikirler" edinen kk ri.itbeli subaylarn
ban ektii politik devrim tahtna mal oldu. Abdlha
mid'in ikilemi karakteristik bir insan tipi yaratt: liberal
devrimci subay. Bat gznde "liberal" ve "subay" kav-
ram1annn bileimi bir paradoks gibi grnr, ama alan
iki kltr arasndaki toplumsal sahipsz blgede bu insan tipi
do~al bir fenomendi. Ayn kii devrim-ncesi Rusya'da da
nro; torunlar bugn Afrika, ya da Orta Dou 'daki askeri
darbelerin nderleri olarak grlyor; buralarda da mahalli
kltrn gerekleriyle Bat'dan ithal edilen idealler arasnda
ki atmann derinden geen akm Bat eitimi grm su-
baylar tarafndan bir yne kanalize ediliyor. Mustafa Ke-
mal'in batllama seferberlii Abdlhamid politikasnn tam
tersine, T"lirkiye'de toplumsal hayatn btn alanlanna ya-
yld; geleneksel slam toplumunun laiklemesi yaants
birok aclara yol at ama, Mustafa Kemal 'in politikas
kendi snrl ve pratik amacna ulaarak Birinci Dnya Sa-
va'ndan sonra bamsz Trk ulusal devletini yaratmak
ve ayakta tutmak mmkn oldu.
Toplumsal hayatn bir blmne yabanc bir virslin
girmesine izin vermenin bulac etkileri Bat ile Osmanl
mparatorluu 'nun daha nceki bir evresinde de gri.ir.
Ondokuzuncu yzyln balarnda Mehmet Ali, ~sr'da,
Batllaan bir dnyada ayakta kalabitmek iin asrer,i bir-
liklerini batllatrmaya karar vermiti. Ama, bu olayn so-
nular, toplumsal hayatn baka blmlerinde' bir dizi
yenilike desteklenmedike askeri alandaki yeniliin baar
ya varamayacan gsterdi.

Mehmet Ali, askerlik hayatnn balarnda, Avrupa

taktiklerinin Da'! lakti/den'nden stn olduunu yeterin-
ce grp anlomt. Kendisi Msr'da Fransz ordusu ile kar-
ta~t iin askerlik biliminin deerini kavramf. Ama.
Dou Akdeniz ordularna batlt dzenin getirilmesi baka
nemli sonular dourdu; nk mekanik sanat/arn, eiti
min. tbbi bilginin uygulanmas, genel bir bamllk ve
kademefenme sistemi bu yeni dunmun zorunlu yandala

ryd. Askeri giicn dank, disiplinsiz srlerden alnp e-

itli itaat ue disiplin dereceleri jle dzenli talim gren bir-
liklere aktarlmas, kendi bana, Msr'n btn yzeyine
yaylan yeni birdzen ilkesi oldu.( 10)

Bylece Byk Petro'nun Rusya's gibi Mehmet Ali'

nin Msr'nda da balangta snrl tutulmu bir hedef daha
uzun vadeli bir iddial bir eitim programnn olumasna
yol at. Kara ve deniz subay olacak askeri rencilerin
Bat sava sanatnn teknik renimini grmeden nce,
buna bir arka-plan salamak zere, Bat tarznda genel kl
tr edinmeleri gerekiyordu. BlI gere klii kavrayan Mehmet
Ali hazrlk niteliinde teknikleme ncesi bir Bat e~itimi 153 Mehmet Ali Paa devrinde Kahire'de bir sokak: adalatrma
grecek erkek ocuklardan bir stok kurmay dnd. Ama. siyasetinin arkasnda Ortaadan kalma bir arka plan

453
354 xX. yiizyd ortasnda Kahire'de gelenekse bir okul. Mehmet Ali Paann M
srm gelimesine en byk katks bu tr e~itimin yerine bab modeli bir eitim dzeni
kurmas olmutur.
askeri okullarda ve onlara hazrlk yapan sivil okullarda ne
kadar etkili bir eitim salarsa salasn, bu kurumlann Bat
standartlanna uygun bir sava gc yaratmaya ve srdrme
ye kendi balanna yeterli olamayacaklann da gryordu.
nk byle bir sava gc yardmc bizmetleri, bunlar da
zelolarak teknik eitim gnn bir personeli gerektiriyor
du. Kamu gelirleri geniletilmeden bylesine pahal ve ay
nntl bir kurulu yaatlarnazd; arna, toplUlUun vergilen-
dirilebilir kazanc ykselrnedike gelir de artnlarnazd; ta
nm ve endstride teknik ilerleme sa~anmadan retim
artrnazd; Bat eitimi grm devlet memurlan ve iktisadi
uzmanlardan oluan yeni bir personel blunmadka bun
lann hibiri gerekleemezdi; sivil okuarda yetiecekler
iin de askeri okullarda yararlanlan modele uygun bir genel
hazrlk eitimi gerekliydi.
Bylece, balangta snrl olan askeri refonn politi-
kasndan eitimin batldatnlmasna gelindi. Batl komu-
tanann ynettii piyade, svari ve topu okUann yan-sra
mhendislik ve denizcilik okuan ald. Bunlar matematik
454
ve izim okullaryia, bir tophane ile desteklendi. Sava bir
likleri eitim sistemi de Msr'a getirildi. Daha stn renci
lerin Bat e~itimini Avrupa 'da devam ettirebilmeleri iin
tedbirler alnd.
Kahire'deki ilk okul daha 1812'de almt; bundan
drt yd sonra Mehmet All kendi saraynda seksek Msrl
~rencisit Batl retmenleri ve teknik aralar olan bir m
hendis okulu at. 1833 'te askeri okullara hazrlk olmak
zere, iki Fransz, iki Ermeni, iki de Mslman ~retmeni
olan politeknik ald. Politeknii beslemek zere
Kahire'de skenderiye'de ilkokullar ald, her tara eyale
tinde de aynca okullar kuruldu. 1836'de Fransa'dan esinle
nen Eitim Meclisi kurularak elli ilk ve ortaokulun ynetimi
buraya verildi. Bu okullarn rencileri devirme usulyle
alnyor, ortaokullar askeri ilkelere gre kunluyor, eren
ciler harlk ve taynlann hkmetten alyorlard. 1829'da
yaplan bir hesaba gre askeri olmayan okuarda dil, tp,
tann ve muhasebe gibi, dersler okuyan 1215 renci vard.
Bat tarzna uygun zel ve genel e~"itimin bu sistemli rgs
1867'de tamamland; Msr iindeki e~itim sistemnin geli sel hayatlarnn her kebucanda bir
dereceye kadar bat
tirilmesine paralelolarak Mehmet Ali ile yerine geenler llamak zorunluunu duydular. rnein, sistemi salkl,
1826'dan 1870'e kadar Paris'te bir Msr Bilim Heyeti eitilmi ve el altnda bulundurulan bir i gcyle donatmak

bulundurdular; buraya her yl belli sayda renci alma iin karnu sal, eitim ve kentlemenin Batl standart-
larn tamamlamaya gnderiliyordu. Balangta sadece s lan ithal edilip bu ok eitli toplumlara yerletiriliyor.
nrl bir ama iin kurulan, modem bir ordu yetitirmek Politik ynetimin ve kamu hayatnn iktisadi ve politik ili.

gibi teknik hir hedefe ynelik bir Batl eitim sisteminin kilerin dnya apndaki ~gs iinde kendine bir yer bul
gittike genilemesinin yaygnl~ ve snrlar, daha sonra mak ve bunu tutmak zorunda.
M~r'daki aydnlar arasndaulusuluk hareketinin douu u halde Batlolmayan dnyadaki az gelimi lke
nu da, bu hareketin daha ilk admda urad baarszl ler byk de bir batllama dalgas stnde ilerliyorlar
da aklar. nk Bat kavramlarn ve kltrn alrken bu ve bu, iktisadi retim alannda Bat standartlarn kabul et-
aydnlar tabakas okur yazar olmayan kyl kitlelerine kar- melerinin zorunlu sonucu oluyor. Gene de Bat Dnyas ile
I kltrel bakmdan yabanclamt, dolaysyla onlarn ilikileri, hi deilse, baz durumlarda, burada anlatld
desteini de alamyordu .(11) kadar ak-seik olmayabiliyor.
Ayn konuda bir baka mek da kar korunaklan 8mrgecilik dneminde Bat Uygarl nispeten
anan geleneksel bir toplum dzeninin nekadar zorlu ve somut ve birleik bir btnd, kltrel stnln belge
bzl bir ekilde paralandngsterir. 1825'te Fransz ledii saldrganlk da Bat'nn teknolojik ilerilii sayesinde
shhiye subay Dr. A.B. Clot, Msr Ordusu iin bir shhiye baaryla yrtlebiliyordu, Bati kltr, [stiliiya uram
hizmeti kunnak zere, Msr'a gelmi, Fransz Ordusu'nun toplumlarn Bat eitimi grm mutlu aznlklannca bir
sa~lk talimatnamesini, askeri tp sistemindeki daha baka aydnlanma saylabiliyordu; yerli kltrn diriltilmesini is-
ilerlemeleri burada da kabul ettinneyi baarmt). Ama, en teyen $oftalar ise bu kltr liinetliyordu. Ama her iki
byk baars tbbi ilgisini klann tesine, Msr sivil durumda da Bat Uygarlnn dengeli ve tanmlanabilir bir
hayatnn geni alanna yaymak oldu. iddetli muhalefete btnlk olduu grii!yordu. Oysa bugnn dnyasnda
kar -muhalefet genelolarak tutucu slam ruhundan ve Bat Uygarl artk bu btnsellik grntsn veremiyor.
zellikle Mslmanlarn terihle anatomi retimine duy- Bat'nn teknolojik kltrnn 'de~erleri ve hedefleri artk
duklar tepkiden ileri geliyordu -{;lot 1827'de Mehmet gvenlir gibi de~il; Marksizm 'in balangta Batl olan kur
Ali'yi bir tp okulu, bir ebe yetitirme okulu, bir do~um tarclk ~retisi de imdi Batl-olmayan toplumlardan
hastanesi, bir eczaclk okulu ve bir Franszca okulu (tp szlerek yaylyor; bylece, Bat'nn kendi yaratt~amace
renimi dili oldUU iin) kurmaya ikna etti. Daha sonra vap veremediitoplumsal ve ahliiki sorunlara BatloOlmayan
lan, Clot, eskiden yalnz askeri olan hastaneyi de sivil bir yaklamlar bulma alternatifleri belirir gibi oluyor.
hastaneye dntrmeyi baard, gerek asker, gerekse sivil Bat Uygarl ile nc Dnyada temsil edilen
~a iin yatak saysn artrd. Do~umevini de iine BatloOlmayan toplumlar arasndaki imdiki karlama ise
alan bu hastane sisteminin kurulmas geleneksel slam ta- Bat 'nn Rusya ya da Japonya ya da in 'le daha nceki kar:
buanndan en glsnn elli yldan ksa bir sre iinde y lamalarnn olup bitmesinden ok sonra, bsbtn farkl
klmasna yol at. Mslman kadnlann tbbi muayene ve bir balarn iinde yer alyor. Emperyalizmi yaam olmak
tedavisi birka snrl durum dnda yasaklanmt, dola- eski smrgeleri politik denetiminden kurtulduklan, ama
ysyla kadnlara ciddi bir tbbi bakm gstermek imkan- kltrel deerleri hiilii dnyay ynetir gibi grnen toplu
szd, Cloi'nun bu tabuyu ykmaktaki baars dorudan ma kar iftde~erli tavrlar almaya zorluyor. Ama, bir za-
doruya bir devrimdir. manlar bu Bat egemenli~inin temeli olan teknoloji imdi
"nc Dnya" lkeleri arasnda imdiki batlla roln de~itinni, eskiden dl vercli~i yere artk cezalar
ma, ilk bakta, kltrel karlamalarda "bir ey brne yadryor. Bat Dnyasnda bir yzyllk dizginsiz endst
yol aar" nennemizin son dorulanmas gibi grnyor. riyel genilemenin beklenmedik hasat sosyal adaletsizlik,
Balangta az gelimi lkelerde batllama endstrile manevi ac ve nsanolunun doal servetinin harcanmas
me anlamna geliyordu. (iktisadi gelime iin Bat teknolo- oldu; bir zamanlar Bat'rin endstriyel dinine iman ,eden-
jisinin uyarlanmas). imdi ise az gelimi bir lkenin lerden bazlan, Bat 'mn maddi servetinden gecikmi v~ belki
"endstri devrimini dardan ithal edip, bir makine gibi de nemsiz bir payedinmek iin ayn a~r bedeli demenin
amhalajndan kanp harekete geiremeyecei" syleni ne kadar akla yakn olduunu dnmeye baladlar. r--
yor.(l2) Tarn tersine, "endstrileme srecinin btn bir nein Tnazanya'da sermaye birikimi ve endstrileme mca-
Oire olduu vurgulanmaldr_ .. Endstrileme srecine ge delesi geri plana [tildi; ky kooperatiflerine dayal tarm
ebilmek iin ... btnsel konum iinde zel bir dnm sal dzenleme politikalar stnde duruluyor. Bu hareketin
yapmak gerekir, ,,(13) Bat'nn endstri sistemini alan Gney ima ettii sonular ok nemli, nk balangta Bat
Amerika. Asya ve Afrika lkeleri toplumsal ve hatta birey- modeli stne kurulu bir iktisadi gelime hedefinin Bat 'da

455
 kullanlanlardan farkl yollardan da amalanabilece~ini gs- geerli olacaktr. Ama imdiki vurgu fark an ruhunda
teriyor. nemli bir deiiklie iaret ediyor: nk teknoloji hem
phesiz bu toplumlarn hayatlarnn herhangi bir gerekten, hem de sembolik olarak ikinci plana, kltrel
yanndaki modernlemenin yapnn btnnde buna teka deerler karsnda almas gerekli yere itiliyor. Bu yorum
bl edecek baka deimeler gerektirece~i gr hala doruysa, Batl-olmayan toplumlar Bat kltrnn baz

geerli. Tanrnsa! retimin modernletirilmesi de, ne olsa, gelerini seerek alp tekileri yadsyabilirer. Bat Uygarl
bir miktar makina ve suni gbre kullanlmadan dnle. ~nn olumlu de~erleriyle ykc ya da yabanc de~erleri
mez; bunlar ya dardan ithal edilmeli ya da imal edilme- arasnda bu eitten bilinli bir aynm yapma imkan,
lidir, dolaysyla endstri!eme sorunlarndan bsbtn ka nsanolunun kendi ortak alnyazsn denetleme a
nlmaz. Ayn ekilde, endstrileen bir ulusun eitim ve balarnn tarihinde bir dnm noktas olabilir.
sa~hk programlanna girinesine yol aan koullar da gene

49 agda uygarlklar arasndaki karlamalarn

psikolojik sonular

iki, ya da daha ok sayda uygarlk birbirleriyle kar-

lat~nda, halangta glerinin birhirinden farkl ohnas
muhtemeldir. tnsan yaradl kurdu~u stnlkten yarar
lanmadan edemez, onun iin de komulanndan daha
gl olan uygarlk stnl~n koruyahildii srece bu s-
tnl~ saldrgan bir ekilde kullanmaktan geri kalmaz.
Yabanc bir toplumsal yapya szmay baaran saldr,
gan bir uygarh~n temsilcileri, baka insanlara benzemedii
iin Tanr'ya kreden Ferize gibi kibirleome (hybris) ei
limi gisterir.(l) Ama, Hybris'in bu eidini cezalandran
alnyazs ironiktir. KEmdini stn gren kii insan karde
lerini kendinden aa yaratklar olarak grmekle, farkn
da olmadan, btn insanlarn eit derecede insan olmalan
bakmndan eit olduklar gere~ini do~rular_ nk ba
kalannn insanln inkar etme gnahn ileyen bir kimse
mutlaka kendisini de insanlktan uzaklatrarak cezasm
gr. ~ncak, bu insanlk-d davranin eitli dereceleri
vardr.

nsanlkd olmann en az insanhkd biimini gs-

355 SINIFLANDIRMA: Saldrgan uygarlklar karlatklar yabanc
toplumlara "aa~ bir toplum" damgasn vururlar. Yalnz, din alannda,
din de~itirmekle bu damgadan kurtulmak kabildir_ Yukarda: Peru '-
lular hristiyan olduktan sonra Meryem 'i Peru 'lu bir kadn' eklinde
tasvir eden bir Peru resmi;
terenler, saldrgan bir uygarln, kltrleri iinde dini yne-
tici ve ynlendirici ge olarak gren ve kabul eden temsilci
leridir_ Hayatn dnyevile tirneyen bir toplumda aa~
tabakann insanln tanmamak onu dini bakmdan da hi
sayma derecesine varmaz. Egemen hristiyanlk byle in-
sanlar vaftiz olmam putperestler olarak grr; egemen
slamiyet onlar snnet olmam kafitler gibi grr. phe
siz kibrin bir eididir bu; gene ~e, aalk kiinin de, yan-
l ve sapk olsa bile, kendine gre bir dini olduunu kabul
etmek eninde-sonunda onun da bir insan ruhuna sahip oldu-
~unu kabul etmek demektir. u halde, koyunlarla keiler
arasndaki ayrm dini inan ve ibadet asndan kondu~un

456
da, aradaki uurum bsbtn almaz bir eyolmuyor.
Sz konusu egemen dine gre "yanl" iinde yaayan her-
kesin giderek doru dini kabul etmesiyle insanlk ailesini s-
tn ve aalk kesimlere ayran irkin izgi nihayet siline
bilir. Aynca. ileri dinlerin ounun temel ilkelerine gre bu
sadece varsaymsal bir ihtimal deil, gerek mminin tap
na~ adna erimeye alt pratik bir hedertir.
Hristiyan Kilisesi 'nin bu potansiyel evrenselliinin

Ortaa Bat Hristiyanl'nn grsel sanatlarnda Meclisi-

lerden birinin Zenci olarak resmedilmesiyle simgelendiine
daha nce deinmitik:( 2) Bat toplumu tarihinin bir sonra-
ki blmnde okyanuslar fethederek varln teki yaa
yan toplumlann byk ounluuna zorla kabul ettirdiin
de Katalik Kilisesi 'nin bu dncesinde nekadar itenlikli
olduu olaylarla ispat1and. tspanyol ve Portekizli conquis-
tadore'ler katoliklii sonradan kabul eden yerlilerle, evlilik
dahil, her trl toplumsal alverie girdiler; artk alm
olan din aynmna da, hala varolan dil, ya da rk aynmna
da hi kulak asmadlar. Mslmanlar da balangtan beri
rk aynlklarna aldr etmeden dinlenni kabul ettirdikleri
insanlarla evlenmilerdi; slamiyetin zaten Peygamber
Muhammed'in bizzat Kur'an metnine koyarak kutsallatr
d bir ilkesi vard: slam'la kyaslandnda yetersiz kalsa
bile, tanrsal doruluk ve iyiligin ksmi vahiyieri saylabi
lecek slamiyet-d baz dinlerin kabul. Yahudilik ve h
ristiyanhk slamiyet afandan nce gelen, onu mjdele-
yen iki sabah yldZdr. slam dini terminolojisi iinde bu
dinlere bal olanlara "Kitab Olanlar" (E hl-i Kitab) denile-
rek Tann'ya yaknlklar teslim edilir. Bu manevi kabuln
yan-sra pratik politik sorun da vard. slam eriatna gre
Ehlj kitab olan, ama Mslman olmayanlar Mslman yne
timine boyun eer ve boyun emesinin nian olarak bir
gvenlik garantisi olan vergi vermeyi kabul ederse slam
d dininden vazgemeksiZin Mslman ynetiminin hi-
mayesini grebilirdi. Bu ayrcalk balangta belki yalnz
Yahudilerle Hristiyanlara tannmt, ama zamanla Zer
dtere(3) ve hatta oktanrc, putperest Hindulara da
tannd. Bylece Mslmanlar btn ileri dinlere hogr
hakk tandlar ve hepsinin tek Gerek Tanr 'nn gnderdi-
~i vahiyi deiik derecelerde de olsa aldklarn zmnen

kabul ettiler.
sam'n Ehl-i Kitab kavramnda dile gelen, kendisi-
ninkine manen yakn baka dinlere kar taknlm bu
olumlu tavr hristiyanln "ayrlklar" ve "sapklar"
kavramlanndan dile gelen olumsuz tavnn antitezidir. Bu
ikinci olumsuz adan bakld~nda, ortodoks olmayan
manevi inancn ortodoks inanca manevi yaknl hogr.
y hak eden bir erdem de~i1dir. Ayn mezhepilik gdenler 356 Hristiyanlar btn br dinleri uydunna, putataparlk olarak
bu yaknl~a karn aynlmakta inat ettiklerine gre, manevi reddederlerken Mslmanlar Yahudilie, Hristiyanh~a hogr gster-
ikna yolu ilemiyorsa fiziksel zor kullanlarak imha edilme- milerdir. XVI. yzyl Trk-Hint hkmdar Cihangir-ahiin hazrlanan
lidir. Hristiyanlk kadar slamiyet de', kendi iinden sapan albmde (Yukarda) Cizvit misyonerlerinin hediye ettikleri resimlerden
mezheplere kar bu tavr benimsedi. sUim topluluklannda alnm, Hristiyanlk.la ilgili resimler bulunur.

457
 KUVVET VE INANDIRMA
357 - 360 Hristiyanlar, genellikle, Hristiyan olmayanlar Tanr'nn dmanlar olarak
grmler zorla yola getirilmeleri gerekti~ini dnmerdir, Yalnz bunlar boyun e~er.
lerse toplumun btn yeleriyle eit saylmlard.r. Yukanda: Kilise askerleri imanszlan
dize getiriyorlar. Kar sayfada, solda: Vaftiz edilerek mark i payesi verilen nka hkm-
dan Saire Tupak; sa~da XVII, yzylda Hristiyan olan inli en futsung; Maori ba
kan Te Funi 1853'de vaftiz oluyor,

458
 bu eit sapmalara verilen kanlmaz ceza lmct. te
yandan, Bat hristiyanlnn da, insanlar arasnda dini
aynmdan baka bir ayrm gzetmemesinin bir de br yz
vard. Hristiyan inancn kabul etmek hristiyan toplumuna
girmek iin pasaport saylyordu, ama ayn nedenle, hristi
yanl kabul etmemek de bu inatlg gsterenleri yok

saymann ya da yok olma almaklaryla karlayorsa Yeni

Dnya'daki putperest iin de durum '\)'nyd. stelik, yok
edilmesi bir ceza da deil, hristiyanlk asndan ruhunu
kurtarmann tek yoluydu. Ortaa Bat Hristiyanl~nda
bir Yahudi isterse vaftiz olarak Yahudilie kar saldrgan
cinayet dalgalarnda cann kurtarabilirdi, ama binlercesi
inanlarn inkar etmektense lmeyi tercih etmiti. Gerek.
ten insanlkd bir semeydi bu, nk ya en a~r manevi
acy, ya da en ar fiziksel acy semek zorunda kalyordu,

Ama kendini stn grenlerin baka eitten insanILk-dll

uygulamalarna baktmzda, dini amal gaddarln gene
de grece insani kaldn grrz.
stnlk iddiasnda bulunanlann aa grdklerine
yaptklan insanlk d ilerin biraz daha kts, kltrn
dnyeviletirmi bir toplumda ezilenlerin ktrlerinin aa
lanmasdr. Dnyevilemi toplumlarn kltrel saldrgan
!klar tarihinde Helen toplumu yeerinin "Helen" ile "Bar-
bar" arasnda, in toplumu yelerinse kendileriyle "geri
kalanlar" arasnda yaptklar aynm bu eittendir. Modem
dnyada Bat toplumunun kltrel saldll'ganlm temsil
eden eitli uluslar byk harne yazlan Uygarlkla ye'}ii
znde yaylrken karlatklar "barbarlar" ya da "vahiler'
arasnda buna benzer bir ayrm yaptlar. Bu tutum Bat'nn
deniz ar smrge imparatorluklarnda politik ve klttire\
bir kibirlilik yaratt, uyruk halklara yurttalk hakk tann
road. Bylece, putperestin mmin oluvermesi gibi basit
bir formlle geilemeyen bir kltrel snr izilmi oldu.
Gene de, "vahiyi uygarlatrma" imkan bsbtn yok sa
ylmyordu; Bat'nn smrge imparatorluklarnda karla

mann koullar, "uygarlk" snavn, snava giren vahinin

Batl efendilerinin tanmna uygun bir okur yazarlk ve
nezaket standardma eriebitmesi olarak belirliyordu. Bu
koullarda snav veren uygarlk aday, kendi yerli lkesiyle

emperyalist iktidar arasndaki politik ilikiye baklmakszn

361 SMR: Saldrgan bir uygarlk egemenlii altna ald bi
lkenin yerli halkn aa~ snf saymakta onu bir ticaret eyas olarah
kullanmakta kendinde hak bulur. Afrika esir ticareti bu iddiann enson
me~idir. Yukarda: Rongo da Loango blgesinde bulunan bir fildii
uygar insanlar arasnda yerini alabiliyordu.
Ama, saldrgan modern Batl Toplumunun Batl ol
mayan nsanla kar stnl~n belgeledii lt ou
zaman bu do~rudan doruya kltrel aynmdan farkldr.
Batllaan bir dnyada salonfahig olmak isteyen vahi
kendi atadan kalma kltrnn karalanmas demek olan
tamamen keyfi ve dsal bir standarda mutlaka uymak zo-
rundadr; yabanc bir topluma fabri ye olmann ne idg
belirsiz faydasn tatmak iin bu derece insanlk-d bir i
lemden gemeyi kabul etse bile, stnlk iddiasnda olan
larn baka insanlk-d kstahlklarndan dolay bu dln

zerine ilenmi kleler. bile elinden alndn grecektir_

460
362. 363 MHA: "Yerliler" Kaifler yaranna
evcilletirilmeyi bekleyen bitkiler, hayvanlar gibi
grlyor. Yukarda: Bir onaltnc yzyl tabas
masnda FIorida yerlileri nl aalarla ede~er
olarak gsteriliyor. Solda: Yararsz, tehlikeli yer-
liler haaratgibi imha edilmelidir. Ondokuzuocu
yzyldan bir Fransz smrgecisj uygarla kar-
grevini yerine getiriyor.

461
 Yabanc lkeler fetbeden emperyalistlerin bir baka gre ayrmak) _hibir zaman geilmeyecek bir uurum a
huyu da bu lkelerin halklarn "yerli" olarak snnandr mas bakmndan dini, kltrel ve politik~konomik ayrm
maktr. Bu kelimenin eskiden hibir manevi ierii yoktu '. larn hepsinden farkldr. nc zellik de, rkl~n,
imdi ancak bir kmsemeyi dile getirmektedir. Yabanc iki varsaynisal insan tr arasnda bir ayrm yapmann l-
toplumlanD yelerini kendi yurtlarnn ''yerli "si olarak k t olarak insc.n yaradlnm en yzeyse. en basit) en
wseyen stn insanlar anlan politik ve ekonomik bakm nemsiz grnmn semesidir.
lardan hie sayarak insanlklarn inkar etmektedirler. Ken Modem dnyada) kl trel. politik~konomik ve rk
disi sahnede belirdiinde bu insanlarn o lkelere sahip ol varsaym) Bat Toplumunun -ve zellikle ngilizce konuan
malar olgusu tartlmaz bir olgu olduu iin, bunu kabul temsilcilerinin- Batl olmayan uygarlklarla karlamala
ederler; ama, orada daha nce bulunmann "yerli "ye nnda kendi hakknda besledii kltrel stnlk hayallerin-
hukuki, ya da manevi herhangi bir hak kazand,rdn den domutu. rk ve kltrel kantlamalar sinsice bir
kabule yanamazlar (oysa herhangi bir rakip bu mal birlerini destekler) nk ister rki aa~lk bir kltrn ilkel-
elinden almaya kalkacak olursa bu nce gelmilik en Iiiyle aklansn, isterse ilkeUik rki farklln "basit olgu
byk savunma gerekesi olur). Halka "yerli" demekle larndan" ileri gelen aaln yaratt bir ilkeUik olsun,
onlar da bakir Yeni Dnya 'nn insanlkd hayvanlar ve
.. her iki durum da rknn nyargsn pekitirir. Ne yazk
bitkileriyle bir tutmaktadr. Serbest teebbsn bir eit ki bugn) bu en i~ren ahlaki suun feci sonularndan sz
sava tannas tarafndan verilmi bir armaan gibi grlen etmemiz gerekiyor: Bat toplumunda milyemlarca rki
"Adanm Topraklar'a gelircesine, birtakm saldrgan, Untermenschen 'in (aa~lk insan) fizikman imha edildi~ini
agzl insanlmn gelip kendisini kefetmesini beklemekte- grenler bugn hala hayatta; gene bugn btn dnyada rk
dir sanki bu Yeni Dnya. Byle ncllerle gelen ncler lk beyaz rkarn siyah rkl.ara uygulad fiziksel ve ma-
vahi hayvan ve bitkileri IJti ekilden birinde grebilirler: nevi ikenceden sorumlu.
Bunlar ya karl bir tarmsal faaliyete topra amak iin adalar arasndaki bir karlamada saldrgan top
yok edilmesi gereken haarat ve aynkotu gibi grr, ya da lumun kendi insafna kalm yabanc insanlarn ektii
dikkatle korunacak, etkili bir biimde smrlecek deerli manevi eziyete kar gsterdii tepki bylece tekynl
doal kaynaklar arasnda sayar. ncnn hangi iktisadi bir cehenneme ini olur. znde tek olan bu tavrda zaman
politikay seeceini !;elirleyen ey, bir yandan doal zaman baz deiiklikler grlr gibi olursa) bu) sadece mer
evrenin deerinin hesab, bir yandan da kendi mizacdr. divenden birka basamak daha inildii anlamna gelir. Ama
Ama hangi politikay uygulamaya karar verirse versin, insanlk d bir dmann penesine dm kimselerin tep
amalann ynlendiren duygu ve dnceleri ne olursa kisini incelediimizde bu dunmun kartn grz. Baa
olsun, kanm istedii gibi kollamakta kendisini manen
nh bir saldnnn kurbanlar, ilk bakta yalnzca farkl deil,
serbest sayacak, "yerliler"e imha edilecek kurt ya da
hatta kart gibi grnen iki eit tepki arasnda bir seme
krklacak koyun muamelesi d~da baka herhangi bir yapma durumundadrlar.
muamele yaplabilece~ini aklindan g~irmeyecektir. Avras- Bu tepkileri daha nceki blmlerde grm, "Sof
yal Gebe ordularn egemenlik altna ald yerleik top talk" ve "Herodculuk" diye adlandrmtk. Hristiyan ge
luluklardan modem Bat Toplumunun Asya ve Afrika'daki leneini bilen herkes bu terimleri anlar. Suriye Dnyasn
eitli smrge imparatorluklannn yerli halklanna kadar daki asl tarihi balamlar iinde Helenizm saldnsna kar
birok uyruk halkn yazgs olmutur iktisadi mal muamele iki Yahudi tepkisi byle adlandrlyordu. Iyi bir rnek bu,
si grmek. Yerli halk fizikselolarak imha etme politikas nk Helenizm basksna kar ortaya kan iki kart
na pek sk bavurulmamtr, ama Kuzey Amerika'ya giden Yahudi tepkisi ylesine keskin bir ekilde belirginlemiti
Avrupal kolonist1erin Yeni Dnya'nn yerli halk olan Kzl ki, adalar aras karlamalar tarihlerinin baka blm
derilere kar uygulad politika kesinlikle buydu; geri lerinde. ayn psikolojik olayn baka rneklerini bulmak ve
daha sonra bu politikadan vazgeildi, ama Kuzey Amerika snflamakta bunlara bavurabiliriz.
Kzlderililerinin kendi anayurtlannda onur ve statlerini O ada. Helenizme toplumsal etkinliin her alannda
geri almak iin bugn giritikleri mcadeleler "yerli" dam Yahudilik stnde bask yapyordu; yalnz iktisat ve siyaset
gas yemenin getirdii aalanmay silmenin gln te deil, sanat, ahlak ve felsefede de. Hibir Yahudi Hele
gsteriyor. nizm etkisi sonnundan kaamaz. bunu gnnezlikten gele-
Yabanc insanlan "yerli" yapan tutum, bir adm daha ",ezdi. Dolaysyla nasl tepki gsterilecei sorusu her Ya
att m, "yerli "yi aa rkarn dl olarak tartlmaz ve hudinin iini kemiriyordu. Bu inat meydan okumaya
deimez biimde aalk gren anlaya kolayca varlr. kar koymann grnrde iki yolu vard; ite Sonalarla
stnlk iddia edenlerin, aa saydklar insana vurduu Herodcular burada ayrdddar ve birbirinin kart gibi g
son ve en kt damga budur. Bir kere, aa grlen varla rnen yollarda dertlerine are aradlar.
hibir insanlk hakk. tannmaz. Ikincisi, Insanl rkara Softa grubunu meydana getiren insanlar daha gl

462
ve daha ene~ik yabanc uygarl~n saldrlarna kar aka aklamasna gre seilecek iki yol vard: ya Yabudi hayat
olumsuz bir tavr takndlar ve gl dman kendilerinden pratikte gerekli grlecek bir dereceye kadar gn olarak
uzak tutmaya altlar. Helenizm saldrdka onlar da Hele- Helenlelirilmeli ya da sorumsuz Softa dztsyle feliikete
Dizn Le ve Helenizm 'in eserlerine bulamamak iin daha ok atlmalyd. Bu ikinci durumda Yabudilik Helenizm kar
abaladdar. Helenizm 'in bulamasndan kanmak iin ken- snda tamamen yklr, stelik bylesine amasz bir feda-
di Yahudi geleneklerinin manevi istihkamlanna ekildiler, kiirlk karsnda hibir ey de kazanlm olmazd.
kendilerini bu zihni kuleye kilittediler, saflann skta Herodcu ve Sofla gruplann iddialann dinlerken ister
brdlar, sarslmayan, gedik vermeyen bir cephe meydana istemez iki son kafamza taklyor. Bu melodramatik
getirdiler, esin kaynaklann
ve lklerini geleneksel Yahudi biimde eliik iki tavr gerekte birbirleriyle ne trl bir
yasasnn aynntlarna uymaktaki sadakat ve itenliklerin- iliki
iinde? Aralarnda, yabanc uygarl~n baanl sald
de buldular. Atalarnn geene~ine titizlikle uyar, onu de nsna kar etkili bir cevap olmay baaran var m? Daha
~imemi ve elde~memi biimde srdrrlerse, saldrgan nceki blmlerde grd~mz rneklerden ~rendikleri
lann maddi stnl ne kadar ezi~i olursa olsun, yabanc mizi de katarak uygarlklar arasnda tarihi karlamalan
istilasna kar koyacak tanrsal inayeti ve kudreti kazana- incelersek bu sonlan cevaplandrabiHriz.
caktanna inanyorlard. Kabu~una ekilen bir kaplumba~a Yahudilerin Helenizm 'le karlamalan tarihinde,
ya da dikenli bir top haline gelen bir kirpiyi andryordu Herodcnluk olay Herod 1.0. 40'da iktidan ele geirmeden
Softalarn tutumu. Ama bir Herodeu rakibinin durumunu daha iki yz yl nce grlebilir. Gelenekselolarak bilindi-
belki de kafasm kuma gmm bir devekuuna benzete ~ine gre Ptolemaios Philadelphus'un (saltanat: 1.0.
bilirdi. 283-245) erriyle Yahudi kutsal metinleri branice ve Ara-
Sortal~a kar HerOOcu grubu meydana getirenler mice'den' Grekeye evrilmiti. Bu geleneksel bilgi biraz
Idumeya Kral Byk Herod'un hizmetiJeri, taraftarlan efsaneyle kark da olsa, skenderiye'deki gmen Yabudi
ve hayranlarydl. Herod, Yabudili~in Helenizm'le baa k toplulu~nun gnll Helenlemesi, eitli uluslann birbir-
ma sorununa yle bir zm neriyordu: yabanc toplu leriyle kaynat~ yer olan bu ehrin ilk gnlerinden beri
mun kar konulmaz stn gc ayk kafayla nesnelolarak balamtr. Yahudiye'deki da~lk lkede Barabip Joshua-
llmeli, sonra da, gittike Heenl~en dnyada Yahudile Jason daha t.. ikinci yzyln nc ony1ndan beri
rin yaayabilmesi iin yararl olan her trl Helen hneri Yabudi dini hiyerarisindeki gen meslektalannn klk
renllrneli ve dn alnmalydl. larru ve yaay biimlerini Helenlelirmekle meguld_
Safta1arn gznde Herodculuk tehlikeli, dine aykr, Maccabees'in kinci Kitabndaki bu episod Herodcutann
korkaka bir uzlamaclkt;
ama Herodcular da mantki politikalarnn Softalarda nasl bir nefret uyandrd~n ok
bir ekilde, kendi politikalannn her bakmdan Softa dzt- iyi gsterir. Septuagint'in Yunanca evirisi de saftalann
lerinden daha iyi olduunu syleyebilirlerdi. Olumsuz degil gznde altn ine~e tapnmakla ede~er bir gnabtl.
olumlu oldu~una gre kendi kendini ediJginli~e mahkum Yahudi diasporasnn daha sonraki bir blmnde'
edecek yerde serbeste etkin olabilirdi. Oysa Softa izgisi Softalkla Herodculuk arasndaki karth~n bir benzeri
zaman zaman iddetli patlamalar gsterse bile znde son daha grlr. Bu, modern Bat Toplumunun Yahudi ~Ianla
derece edilgindi. Herodcular aynca Softalardan daba fazla olmayan arasndaki btn yurttalk farkWk.1ann ortadan
manevi cesaret gsterdiklerini de iddia edebilirlerdi. nk kaldracak olan zgrletirme politikasnn sonucuydu. Mo-
Softalarn oportunizm dedi~i eyaslnda kesin olgulara gz dern a~n Herodcu Yabudileri Bat liberalizminin salad
krpmadan bakabilecek ve buna gre do~ru drst bir poli- ~ bu frsat yakaladlar. Bundan nce Yahudiler ancak din-
tika kuracak kadar cesur olan insanlarn gerekiliiydi. lerinden dnerek ve Hristiyan Toplulu~unun yeleri oldu
Herodculara gre Helenizm her naslsa Yahudiliin unu gsteren vaftiz ayinini yapmakla modem a:n ulu-

toplumsal evrenine girmeyi baarm kat bir oguydu ve sal topluluklarnda ye olabiliyorlard (ama sonradan da
bundan kurtulmann yolu yoktu. Softalarn zafer kazanm vaftiz, saygde~erli~in son nian olarak ekicili~ini korudu
bu yabanc g~n varln ve kudretini kabul etmemekteki ve Yahudiler ya da Yabudi dnmeleri gene Yabudi olmayan
uzlamaz tavrlan manevi yreksizlikten ileri gelen bir ey yurttalann gayri resmi anti-semitizmiyle mcadele etmek-
di ve yenilgiyi kanlmazlatran bir tedbirsizlii ieriyor- ten kurtulamadlar). Bat Avrupa'da onsekizinci, ondoku
du. Yahudiliin Helenizm'le baa kmasnn mmkn olan zuncu yzyllarda kovuturmadan kurtuldukt~n sonra Ya-
tek yolu kendi glerinin apak snrlann kabul etmekti; hudiler, Yahudi olarak, Gentillerle eit ekilde ulusal
Suriye Dnyasnn urkunda Helenizm belireli beri toplumsal topluluklann kamusal ve toplumsal hayatna kanmaya ba
evrenlerinin artk bir daha eskisi gibi olamayacan adla- ladlar. Yzyllar boyunca toplum d saylmann ac ya-

malydlar; son olarak, Helenizm te kar verilecek sav~n antlan baz Yahudilerin bunun kart olan zmlenme
ancak Helenizm 'in silahlarn benimseyip kullanmakta alternatifine -bu imkan bir kere alnca- drt elle san
baarl olabileceini grmeliydiler. Dunmun Herodcu mlarna yol at. On dokuzuncu yzyln sonlanna do~ru

463
birok Yahudi kendilerini Gentil komularyla zde g.
recek lde zmlenmilerdi;o kadar ki, Dou Avrupa'da-
ki zgrlememi Yahudi toplulu klanndan geleneki g-
men Yahudilerin zgr Bat Avrupa'ya gelmesini kendi yeni
kavutuklar rahat1l~a kar tehlikeli bir mcadele bile say
dlar.
Buna karlk Siyonist hareketin kesinlikle aynlk
bir Yahudi politi bilincini yeniden yeertmek iin giritik
leri bilinli ve heyecanl aba onlan eski Softal~n izgi-
sine koyuyordu. Ama Avrupa gettolannda hala yaayan
Softa gelene~ine gre bu Siyonist yeniSoftalar da gnah
iliyordu. Siyanistlerin yapt apak dinsizlikti, nk
Yahudi halknn Filistin 'e dnmesini salamak iin kendi
inisyatiflerini kullanyorlard, oysa bunu kabul eden
Yahudiler de Siyonlzm'de korkun derecede gerici bulduk
lan bir Softalk karakteri gzlemliyorlard. Siyonistlerin
modem Bat tarznda bir Yahudi ulusal devleti kunnak iste
meleri bile zmlenmi Yahudilerin gznde bu kusurlarn
ba~latmaya yetmiyordu. Siyonistlerin de atalar
Yahudilerin "kendine zg bir ulus" olduuna inanmalar
sinirlerine dokunuyordu. Bylece bu ada dnyadaki Ya
hudi toplulu~u srail dnda kalan (ama hepsi yiesini se
ti~i iin de~iI) bir o~unlu'kla srail'deki aznl~n iki grubu
arasnda blnm durumda, srail devletinde bir trl yok
olmayan kat gelenekilerle gittike laikleen yeni Siyonist-
ler arasnda her zaman varolan gerilim Siyonizmin Yahu-
di1i~inkonumu karsndaki tavnnn belirsizli~ini gster-
mektedir. Laikleen Siyonizm, srail'deki Yahudi toplulu-
~uu baka uluslara benzeterek Herodcu zrnlenme hede
fine varabilir~6) ama bunun temelinde de srail lkesinin
sahipli~ini tannsal bir lluf olarak kazanan seilmi bir hai-
kn zel iddias bulunacaktr. Ulusal ve dini bakmdan her
kesten ayn olma politikas ksa srede bir yana braklmaz
sa, bu "kendine zg" olma durumuna kar btn Yahudi
srailli tepkileri boa gidecektir.
Softa ve Herodcu tepkilerin baangta ortaya k
t~ kltrel ba~lama dnp bir daha bakt~mzda, Suriye
Dnyasnn askeri fetih yaantsn paylaan baka Do~u
Toplumlannn Helenizm 'e kar tepklsinde ayn ikili tulu
mun baka rneklerini grebiliriz. I.. ikinci yzyln ilk
yansnda patlak veren Yahudi Softal~ndan nce, bir n
ceki yzyln sonlannda Msrl Softalar bir kargaalk '
kannlardlP) te yandan JoshuaJason'un Kuds'deki
Yahudi hahamlarn Helenletirrnek zere giriti~i eliretti
Herodcu giriimin hzla baanszl~a u~rarnasna karlk,
Msr Dnyasnda Msr eyaletlerinin metropollerini Yunan
beldelerine dntnne
hareketi giderek baan kazand.
skendersonras Babil'de saylan gittike azalan bir avu
astronomrahip istilac Suriye kltrnn daralan kuat.
masna karn gn getike esrarengizleen Smer-Akad
kltr mirasn korumaya alyorlard; bunlar saldrgan
Suriye kltrnden kurtuhnaya kendilerini verdikleri iin
464
Herodcu Helen..severli~e yaslandlar ve Helen fatihleri kucak
aarak karladlar. I.. 200183 arasnda Maurya impara-
torlu~nu istila eden Baktriyal Yunan savas Demet-
rius'un bu saldns sonucunda Helenizm 'le yakn temas
kurrnak zorunda kalan Hint Dnyasnda gene iki tip tepki
nin belirtilerini grrz: Mahayana Budist dini sanat
Herodu Helen-severli~i, baz Hinduizm biimleri de Softa
tepkisini yanstr_
skender-sonras Helenizm 'le karlamalarda ortaya
kan bu psikolojik tepkilerin incelemesini tamamlamak
iin Herodculu~u da, Softal~ da kiili~ini birletiren bir
kimseden sz etmemiz gerekir. Hitit topraklannda, Pers
mparatorlu~unun varis devleti olarak kurulan Pontik Ka-
padokya'nn Iran asl, kral V. Mitridates Eupator Avrupa
ve Asya'daki Yunanllara bir Herodcu gibi grnyordu.
Onun iin de 1. . 88'de Mitridates'i kendilerini barbar
Roma boyunduru~undan kurtaracak adam olarak grm.
lerdi; ama ayn insan, l.. 74 'de ehirlerinin kaplarn ona
gibi kar kapatan ve Romal general Lucullus'u kendilerini bir
ark despotunun boyunduru~una girme akbetinden kur-
taran kii olarak selamlayan eyzicen 'lere Helen dman bir
Softa gibi grnd. Ayn Helen tarihinin skender-ncesi
blmnde Ducetius da byle bir kltrel kiilik gstermi
ti. Ducetius Helenizm 'e kar umutsuz bir sava veren bar-
bar Sicel halknn kahrraman nderi olarak n kazand,
ama sonra da yurdunda yerlilerle Yunan kolonisUerini bir
araya getiren, yerlilere yabanc kltrn gnll olarak
benimseten yeni bir devlet kurdu.
Osmanl Ortodoks Hristiyanl~ ile Hint Dnyasnn
slam Uygarl~ ile karlamalar tarihlerinde de ayn kar
t psikolojik tepkiler iftine raslayabiliriz. Osmanl dze-
ni altnda yaayan Ortodoks Hristiyanl~n Milleti Rum'
dan olan o~unlu~u atadan kalma dinine sk sk ba~lyd.
Zaten bu dinin ruhani ba~unszl~IDl kurtarmak pahasna
yabanc bir politik rejimin buyruuna ginneye raz olmu
lard. Gelgelelim bu soflalk dini dzeyde bile aznlkta
kalan bir Herodculukla dengelendi. Osmanl efendilerin
dinini kabul etmenin dl olan topumsal stnlkler, gz
kamatrc politik arma~anlar baz Hristiyanlarn dinden
dnmelerine yol at. Onyedinci yzylda, Batl Hristiyan
glerin Osmanl lmparatorlu~u stnde artan basks
Babali'yi yeni bir memuriyet yaratmaya, Ortodoks Hris
tiyan reayay dinlerinden, ya da kiisel zgllklerinden
vazgemele_ri gerekmeksizin bu yerlere atamaya zorlaymca,
bu eitten siyasi ihtiraslar Herodculuk e~i1imine daha fazla
hz verdi(8) te yandan, milleti Rum 'un zgr Mslman
ya da Osmanl kapkulu olmadklan iin din de~itirmeyip
zgl insanlar olarak da Osmanl kamu hizmetlerine gir-
meyen yeleri oktan beridir He~odcu tanda davranmaya
balamlard. Yaptklan daha basitti ama, gene de nem
liydi: Osmanl efendilerinin diliyle konuuyor, onlann
giyimlerini taklit ediYOrlard.

ZMLEME: Ondokuzuncu yzyln Bat Avrupa'snda Yahudi-
kurtuluu Yahudiler'e ilk olarak Yerel kltre kanma frsatn
Benjamin Disraeli 'nin tavrlar bu yeni balangcm gze arpan
erindendir. Ona gre, Hristiyanlk "tamamlanm Yahudilik"ti.
Hint dnyasnda egemen Mslman efendiler kar
snda Hindularn psikolojik tepkilerinin hikayesi de buna
benzer. Timuroularnn Hindistan'daki Mslman Mughal
imparatorluunda Hindu reayann byk ounluu ve
bunlarn ~fgan ..ve Mslman Trk ncleri Osmanllann
Ortodoks Hristiyan reayas gibi onlar din deitirmeye
aran nemli toplumsal ve politik arlara saftaea di-
renmilerdi, ama kitle halinde slamiyet'i kabul edenler
de vard -zellikle Dou Bengal 'de, nceleri putperestken
Hinduizm 'e geen yoksul tabakalar arasnda- ve bunlar
Osmanl devletinde slamiyet'i kabul eden Hristiyan uy
ruklardan daha kalabalk griinyordu_ stelik, Brahman-
lar da Fenerli Rumlar gibi din deitirmeden Mslman
iktidarn kamu hizmetinde almann yolunu bulmu,
gene ayn ekilde Mslman efendilerinin dilini ve giyiniini
taklit etmeye balamt.
Modern Bat uygarli~nn btn a~dalar bu yayl
maya son derece yatkn toplumla yz yze gelmitir. Bu
eit karlamalar gzden geirdi~imizde in toplumunun
Japonya'daki dalnn Bat etkisine her iki biimde de canl
bir tepki gsterdiini gryoruz. Japonya 'daki Herodcu
akmn gc, zor durumda bile devam etmesinden bellidir.
Ona1tncl yzyln sonlarna doru Portekiz 'li tccarlarla
misyonerlerin getirdii Bat. siUihlannn, giyimlerinin ve
dinlerinin kabul basit bir merakn pek fazla tesine varm
yordu. Ama Tokugawa rejimi Bat ile ilikilerini srdren-
leri ve Bat dininden vazgemeyeneri lmle cezalandra
can bildirdikten sonra i ciddileti. n~ baz kripto-
Hristiyan Japonlar iki yz yl akn bir sre boyunca kabul
ettikleri yabanc dine gizlice ba~l kaldlar_ Byle oldu~u,
1868'deki Meiji rejiminin aa kmalarna imkan. verdii
zaman anlald.
Japonya'da ondokuzuncu yzyln ortasndaki ony
lara raslayan ikinci Herodculuk akmnn patlak vermesi,
nce grdmz gibi, biraz da baka trden kahramanlarn
eseriydi; bunlar, dini olmayan bir Herodcu amala modem
Bat bilimini Hollanda'dan geldi~i ekilde alp gizlice
inceleyen ve bu uurda hayatlann tehlikeye koyup bazan
da kaybeden, hogrsz Softa kafal Tokugawa ogunate'
nin dmesini beklerneye sabredemeyen kiilerdi. Bu a
dan bakldnda, Bat 'nn meydan okumasna kar Japon-
ya 'nn ilk tepkisi olan Herodculuk Meiji Restorasyon.u
dneminde gecikmi, ama kesin bir zafer kazanmtr.
Ama, birincisinde olduu gibi ikincisinde de, Herodcu ilk
gr:nmn ardnda yatan gereklik yarm yzyldan ksa
bir sTe iinde Softa suratn taknd. Bu da, Softal~n ege-
men olduu Tokugawa dneminin, temelde Herodcu bir
dram inde gereksiz bi aradan ibaret olmadn gster-
mektedir.
Japonlar balangta Herodeu grnen bir tavrla,
Bat"nnyeni ateli silahlann yapmasn ve kullanmasn
~renerek gl Batl yabanclara kar kendilerini koru-
465
mulard. Ama, bu da aslnda Japonya'nn softa tepkisinin
gcn gsterir. Aynca Tokugawa hkmeti Japonya ile
Bat arasndaki ilikileri koparmaya balad~nda, Bat mal
lan ve Bat dinine uyguad~ yasa~ Bat silalanna uygu-
lamaktan kurnazca kanmt. Sonular bu politik mantk
slZl~1 hakl kard. Tokugawa, 1853 'de Komodor
Perry 'nin filoSllnun Y000 Koyu 'na ginnesini nleyerneyin
ce, askeri zor stne kurulu politik egemenli~ini askeri g.
szl~ yznden kaybetti. Aradan geen 215 yl iinde
Japonya'nn on yedinci yzyldan kalma Bat silahlan Bat

askeri teknie-inin ilerlemesi karsnda o kadar geri kalm

t ki artk Bat 'y uzak tutma grevini yerine getiremiyardu.
1853'le 1868 arasnda Tokugawa'nn ihmal etti~i Softalk
misyonunu yerine getirme iste~i halk arasnda byk heye-
can yaratt. Artk prestiji kalmayan bu rejime kar baka
dnna yaygnlatrken sonunda Japonya'ya girmeyi baaran
Batllara kar yabanc dmanl~ da giderek ykseldi.
Tokugawa rejimini sona erdiren Japon devrimi bir
bakma Herodculuun bir zaferi g.ibi griilebilir, nk ikti-
sadi ve siyasi program Bat rne~inden esinlenmi ve Bat
llamaya do~m ynelmiti. Ama ayn devrim pekala Sof-
tahk adna bir zafer de saylabilir nk Japonya'nn Bat
llamaktaki nihai amac
kesinlikle !latllaan bir dnyada
kendi ban kurtarmakt. 1945'te sona eren yetmi yedi
yllk daha 1882'de devletin into dinini resmen rgtle-
mesiyle kendini belli etmiti. Bu yapay hareket Buddha-
ncesi putperestliini diriiterek bunu yaayan Japon hal-
knn toplumunun ve devletinin tanrlatrlmasnda bir ara

yerine kulland. Bu arkaik dinin sembolizmine gre impara-

torluk slalesi Gne~ tannann soyuydu ve tanr her zaman
tahtta oturan imparatorda cisimleecek, imparatorun ah
snda babadan o~ula geme kolektif bir tann olarak iba-
det grecekti.
Griild~
gibi son drt yzyl boyunca Japonyann
Bat 'yla karlama
ilesi karsnda psikolojik tepkisi her
zaman iki-yanh olmutur. imdiye kadar birok baka
rne~ini de grdmz iin Japonya 'nn Herodeulukla
Softalk arasnda gidip gelen bu ikili tavrnn benzersiz ol-
mad~n biliyomz. Aslnda inceledi~imiz karutlardan edin-
di~imiz izlenim genelolarak bulank ve artc. ou za-
man da bu grnrde kart tavrlann orta yerde birleti~i
ne tank oluyoruz. Gelgelelim, bu iki-yanWk sayesinde bel-
ki bu balangta artc grnen sonucu yomnlayabilir .
ve aklayabiliriz. imdiye kadar yapt~mz gibi iki akm
ayn ayn inceleyecek yerde bu ortak zellikten ise balarsak
Softalk ve Herodculuk olayn belki daha do~m anlayabi-

\iriz.
Gerek softalan, gerekse Herodculan eyleme g.iren 365 Darda Braklma: Ondokuzuncu yzylda, Semerkant'a
acil dummu~ zelli~ini hatrlayalm, bu iki-yanll~n ar hudiler. Dou Avrupa ile Bat Asya Yahudiler'e pek zmlenme
tc olmak yle dursun, aslnda son derece anlalr bir ey tanmyordu; rk aynmel~, eziyet karsnda ezilen Yahudiler k
oldu~unu kavrarz.
Her iki grup da aralanndaki yabanc lerini dinlerinin, rklarnn ayrln vurgulayan banaz bir dini kl .

dmana saldrmak giriimi iindedir. Ortak yurtlann savundular.

466
366 1906'da ngilizJapon ittifak tamamlandktan sonra Japon mparatoru Miji'ye
dizba nian veriliyor. Japonya'nn dnya kulbne katlmas ift anlaml bir olayd.
Bir bakrna yabanclara kar yeni geveme politikasnn tepe noktasyd, ama aslnda
gene Japonyann eski banaz gemiine balyd, nk modernleme kanlmaz e
kilde Batllaan dnyada Japonya'nn bamsz alnyazsn korumak iin bavurulan bir
arat!.

savunan Softalarla Herodculann ortak hedefi bu tehlikeli yerek yenik toplumun eski varoluunun ansn yaatnaya

duruma bir are bulmaktu. Deiik izgiler izliyor olsalar alyorlard. Ayn ekilde, pratik dnebilen bir Softa
bile, bunlar en sonunda aym stratejik hedefin farkl taktik da, fedakarln intihara vardnnak istemiyorsa Hemdculuk
yaklamlandr. stelik, her iki savann da kendi taktik anlayna taviz vennelidir. Bu adan bakldnda Softala
teorisini en u mantki sonulanna kadar zorlamakta inat nn ve Herodeulann tutumlan aralannda almaz uurumlar
ederse pratik amacna varamayaca bellidir. Kendini d bulunan da doruklar deil de, sradalann, aralannda bir
mantna tamamen benzetmeyi baaran Herodeli sonunda yn deiik orta ykselt! bulunan alt ve st dizileri gibi
aptallk numarasn intihar noktasna kadar vardnn olur. grlr. Softalkla Herodculuk arasndaki gzle grlr kar
Saldrgan uygarln yabanc kltrn teknolojik, iktisadi, tln aslnda bir akraba benzerliini gizledii ve yabanc
toplumsal ve entelektel dzeylerde uyruklanna empoze kltrn mdahalesine kar bu iki psikolojik tepkinin aym
etmekte en ileri giden Herodeu nderler bile bu istenmedik sonulardaki benzerlikte de yansmasn beklememiz gere-
ileri yaparken hi deilse ynetiminden sorumlu olduklan kir. Aslnda, Herodculukla Softaln bu gizlenmetni ben
topluluun srekliliini ve bamszln ayakta tutmaya zerliinin, her ikisinin ortak baarszlnda belli olduunu
alyorlard. Uyguladklar yntem siyasi sorumluluklann gryoruz.
dan ileri gelneyen lml Herodcular ise genellikle kendi sal Kltrel bir saldnmn yaratt meydan okumaya Kar
dmya uram kltrel miraslannn bir baka gesini kur- I bu SoftaHerodcu tepkinin etkisizlii prototipimiz olarak
tannaya alyorlard; rnein geleneksel dinlenni koruyor ele aldunz tarihi rnekte aka bellidir. Yahudiliin
ya da galip saldugan toplumun kaytlanna bir madde ekle skendersonras Helenizm 'le karlamasnda, saldnya u

467
ranll toplumun savunma tepkisinin her iki kolu da, Yahu
diliin Helen sorununa hem uygulanabilir, hem de kala
nlabilir bir zm bulmak bakmndan baansz kl.ld.

Ilyk Herod 'la yanndaki Herodcular Softa yurttalann

Roma hegemonyas altnda politik zerklie sahip olmay
kabule ikna edebilse ya da zorlayabilselerdi, Filistin'deki
Yahudi topluluu kendi geleneksel yurdunda toplumsal
kimliini kaybetmeden Helenizm 'le baa kma frsatn

bulabilirdi, arna Softalar bu Herodu politikaya sabotaj

yapmay baardlar. Softalar dizginleri ele geirirse bunun
Filistin'deki Yahudi topluluu iin kanlmaz ekilde bir
bir ykm olacan Herodcular nceden grm ve syle-
milerdi. Ls. 70 ve 135'teki felaketler Yahudilik'le Hele-
nizm arasnda kltrel bir uzlamaya varma imkanna kap
lar kapayarak Herodeuluu iflas ettirdi ve ayn zamanda
kutsal Kuds ehrini de putperest bir bakente dn tre
rek Softalarn budalaln kantlad. Bu felilketten sonra
Yahudilik iin iki seenek kalyordu: ya Yahudilii brakp
Hristiyan olacaklar, ya ie dnk ve izole edilmi bir dias-
pora Ferizeliini benimseyeceklerdi.
ki tutumun ve iinde eyleme getikleri balarnn
zelliklerine daha yakndan bakarsak, Herodculukla Softa-
ln baarszlnn nasl i bir eilim olduunu aklaya

biliriz. Her ikisi de toplum hayatn yeni ve dinamik bir ge-

nin ginnesiyle ortaya kan yeni bir durumu ya gnnezlik-
ten gelmek, ya da durdurmak iin giriiimi korunma nite
liinde umutsuz abalard. Byle bir durumda topluma d
andan gelen yeni glerin etkisi ieriden fkran yeni ya
ratlm glerin etkisine benzetilebilir; daha nce de gr-

dmz gibi,(9) bu ekilde ortaya kan gerilimlerin denet-

lenememesi ya bir ucube, ya da bir devrim yaratr. Softalk
ve Herodculuk daha batan sonusuz kalmaya mahkum
durlar, nk istilann yzeysel zellikleriyle bunun altn
da yatan kltrel arpma zn birbirinden ayrt edemez-
ler. Softa, gemie dnmek isteyen herkes gibi donar,
Herodcu ise istilacmn kltrel hedefini bozar ya da gizler;
oysa bu kamu ne edilmi pozlar istilacmn ilerlemesini ko-
laylatrr. Her iki tepki de sonuta kendi amacyla, eliir.

Taraflarn karlkl rolleri hi deimeyecek olsayd,

bir karlama olaynda saldmya urayan tarafn gelecei
karanlk grnld. Ne var ki egemen tarafn egemenlii de
bu tarafn gcn iten ie kemirir, bu yzden egemenli~in
kendisini geicilie mahkum eden yapsal bir zayfl var-
dr. Buna karlk, saldmya urayan ve grnte geri eki
len taraf bir yandan da hi belli etmeden saldranlarn d-
zenli saflarnn gerisindeki araziye szmaktadr. Hegel tenni
nolojisiyle anlatlacak olu.rsa tezle antitez arasndaki at
ma, her iki karttan edinilme geleri iinde banndran bir
sentez yaratr. Ama bu sentez, kkenlerinin bu verimli
eitliliinden dolay, kaynaklarnn ikisinde de bulunma JAPONYA'NIN JANUS'U
yp srf kendine zg olan karakteriyle yeni bir balang 367 1970'de Osaka Dnya Fuar'n ilan eden afite Japonya
noktas oluturur. rihi gne simgesi Bat sanatndan- alnan bir grafik biimiyle su

468
 Helen ve Suriye uygarlklan arasndaki karlamann
. 'nde Helenizm'le Yahu.dilik arasndaki atmadan
bileim genellikle dini ~relilerde, tapnma biimleri
" kurumlarda dile geldi. SuriyeHelen "kltrkanm"
. iyanl~n ve slamiyet'in tolumu~u oldu. Bat ile
bb olnl;ayan btn toplumlar arasnda imdi hkm Sren
tatma, Bat 'nn hi phesiz geici olan egemenli~i geri
lediklen sonra daha eitli, belki de daha verimli bir "kltr
tan.m" yaratacaktr. Bu imdiki durumda bileim
llilsadi ve kltrel bir biimde ortaya kaca~a benziyor.
Ama, herhangi bir insanhk dramnda taraflann eylemlerini
lumunun Ege, Hitit, Msr ve Akad toplumlanyla ilikisi
dnlrse, Helen tarihiyle daha nceki Ege toplumu ara-
snda da kesin bir kopukluk griilr. Buna karlk, Msr
toplumu Ege toplumundan nce biimlenmi ve Helen
Toplumu kadar da yaamtr. Helen toplumundan nce
biimlenen in. Toplumu da, son drt yzyldr Bat'nn
in stndeki artan basksna karn hala yayor.
Bat toplumunun i tarihine bakt~rnzda -daha
nce syledi~imiz gibPl)- Bat Roma mparatorlugunun
knden beri, yani bugnden saymaya balarsak onbe
yzyldan beri, bu toplumun politik olarak paralanm du-

derinlemesine incelediimizde temel biimin manevi oldu- rumda oldu~unu gryoruz. Bildi~imiz kadanyla, bu kadar
lu griilyor. uzun sre politik olarak paralanm kalan baka bir uygar-
Bugn yeryznn her kesi --askeri ve sivil- Bat lk yoktur. Bat 'nn politik birli~i olmad~ gibi dini birli~i
\eknolojisinin a~yla riilm durumda. nsanl~n Bat etki- de yok ve Endstri Devriminden bu yana endstri-ncesi
li altndaki bu yzeysel birlemesi son derece de~iik hayat toplumlann kYlilleriyle soylulan arasndaki atmadan
lIJZ1an olan birok farkl toplumlar yaratyor. Batl, ok daha iddetli bir snf atmasn da yayor.
babllaan, ya da ksmen batllam toplumlann tm bir nsanln siyasi ve manevi dnya birliini Bat'nn
den nsanl~n drttebirinden fazlasn tutmuyor. nsan kuramayaca sonucuna varabiliriz. te yandan dnyann
b~n drtte- hiHii Cilal Ta an yaayan kyer uzun vadede, hatta b~lki de ksa vadede politik birli~e ka-
den oluuyor. Son be bin yldan beri bu kyller srtiann vuturulmas gerekiyor, nk Bat'nn teknolojik ustl~
da birbirini izleyip duran birtakm asalak "kurumlar" tayor nkleer silahlan, dogal kaynaklarn lketilmesini, do~al
lar. tki kart kutbu grmek iin bir yanda ltra-endstriyel evrenin kirlenmesini ve nfus patlamasn yaratt ve n
Bat toplumlanna, bir yanda da in'e bakabilirsiniz. sanl~n kendi kendin yok etmesine kar tek are siyasi
DlttaBatl 'nn hayat tarz da, in 'in hayat tarz da bir birlik kurulmas.

kendi kendini ykan cinsten. Bat tarz, patlamal; in tarz nsanl~n gelece~i bir bilmece ama iki nokta ak
-geleneksel in tarz- talatrc. Ayn zamanda, her iki seik gri.ilebiliyor. Bat'nn dinanizmi. Batl olmayan o
hayat tarz da insan sal~ iin onsuz edilmez bir ey sa~ unlu~n endstri-ncesi geleneksel hayat tarznn dei
lyor: Patlamal Bat tarz dinamik; talatnc in tan ise meden devamn imkanszlatnyor; te yandan, Bat'nn
dengeli. Bat'nn imdiki egemenliini, gemi olay dizile- patlaycl~ modem Bat hayatnn da ciddi frenleme ve
rinin ~nda grd~mz gibi, bir kltrler bileimi ve ka- denetleme olmadan &.irmesine imkan tanmyor.
nun dnemi izlerse. Bat dinamizminin in dengesiyle Onbeinci yzylda spanya ve Portekiz'in okyanus-
birlemesi ve nsa.no~lu iin yepyeni bir hayat tarz yarat lan fethetmesinden, zellikle de onsekizinci YZYlda n
mas beklenebilir. Hem de, nsanl~n yalnzca varkalmasn giltere'nin endstri devriminden sonra modem Bat hayat
de~il, sa~lk ve gvenlik iinde yaamasn salayacak bir tarznn z srekli ekonomik byme ve denizam geni
hayat tarz. leme olmutur. Batl olmayan lkelerden bazlan
bu Bat
Son be yz yldr Bat btn dnyay geleneksel-uyu- tann kendilerine uyarlamay baardlar. Ome~in
Rusya
uklu~undan sarsp uyandrabilece~ini ispatlad. Bat etki- hem metropol.alanlarn endstriyelletirdi, hem de nfu-
sini duyuncaya kadar, Batl olmayan uygarlklar arasnda sun az oldu~i d blgelerini kalabalklatrd. Japonya
en durgunu olan in bile sonunda uyand. in toplumu endstrilemede Rusya'dan daha baanl oldu ama toprak-
uzun mrlIk asndan eski Msr toplumunu da geti; larn geniletemedi. Ama, btn insanln batllama yo-
stelik, 1839 'da Afyon Sava'nn patlak vennesiyle sona lunda Rusya ile Japonya'y izlemesine imkan yok. nsanl
eren 2060 yllk
sre iinde in toplumu 1.0. ikinci ve n elinin altnda
bulunan do~al kaynaklar da yetmez buna.
nc binyllardaki Msr toplumu kadar dengeliydi de. Endstril~me Rusya ve Japonya ile birlikte Bat lke-
Msr toplumu da yaasayd da Bat'nn etkisine ugrasayd lerin tekelinde kalsa, genileyen lde ve artan hzda eko-
herhalde in toplumu gibi o da bu sarsntyla canlanacakt. nomik byme ve toprakta yaylma -''ileri'' diye adland
Bat elektriklendirebiliyor. paralayabiliyor da; ama, nian lkelerin hala geerli sayabildi~i bir program- ancak
dengeleyemiyor, birletiremiyor. in ve Msr tarihleri nsanl~n o~unluunun "geri" kalmas ve do~al kaynakla-
nekadar dura~an idiyse Bat tarihi de okadar dengesiz oldu. no harcanmas pahasna salanabilir. Ama, Batl ve batl
Bat tarihi ile ondan nceki Helen toplumu tarihi arasnda laan lkeler bu felaketli yola ylesine kararl bir ekilde
ki kopukluk paralelleri olan Ortodoks Hristiyan toplumu dalmlar ki, nsanl bu yolun kamlmaz ac sonucundan
nun tarihiyle kyasland~nda ok daha andr. Suriye top- kurtaracak sa~duyuyu gsterecekleri ok pheli. Bat'nn

469
kendi bana at isel, toplumsal ve iktisadi derterden
bundan sonra da hunalmas doaldr. Fabrikalann kay.
lar, belki yanlarnda duracak adam bulunamayaca iin
duracak ileride. nsanln Bat tarafndan dengesi bozulmu
hayat yeniden kurulacaksa, Bat dinanim nsanlar iin
ykc deil, hayat verici bir g olarak dengelenecekse,
byle bir hareketi balatacaklan Bat Dnyasnn dnda
aramamz gerekiyor. Bu kimselerin in 'de ortaya kmalar
pekalii akla yakn.
Bu gezegende yaayan insanlann aa yukan drtte
biri' zaten in 'de yayor ve bu oran daha da ykseecek
gibi. Bu muazzam nfusu besleyen geni topraklar l.. 221'
den beri !>olitik olarak tek bir hkmetin ynetimindeydi.
Yalnz; Firavunlar Msr'nn eit derecede uzun tarihini
noktalayanlar kadar geici damklk ve dzensizlik "ara
dnemleri" de oldu. Firavunlar, 8mer, Akad, Pers, Roma,
Dou Roma mparatorlan gibi in mparatorlan da kendi-
lerini "Orta Krallk"n, yani "Gkyz altnda ne varsa"
onun meru hkmdan saydlar ve uyruklan da onlan byle
kabul etti. l.. 221'den .S. 1839'a kadar sren 2060 yl
boyunca in kendi yazgsn byle grd, in mparator
luu'nun politik birliinin srdrlmesi de bu kavram pra-
tikte dorulam oldu. Dolaysyla bu anlay in halkmn
bilincinde derin bir iz brakt. Son yzylda inliler yinnin
ci yzyln sonlannda, in halk hilla tam bir imparatorluk
halk gibi_ Tarihi baarlarnn bir yansmas olan dnya
grleri, lnsanln yinni birinci yzyla sa salim girebil-
mesi iin nsanln bir ksmnn oynamas gereken birle
tirici ve dengeleyici rol 0rnamaya aday yapyor onlan.
1949'da Taiwan dnda btn in'de komnist reji-
min yerlemesinden beri Pekin hkmetiyle Washington'.
daki ynetim, baka her konuda tam kart grte olduk-
la halde, inli eyrein ne yaptm inli olmayan
eyrekten gizlerneye altlar. inli olmayanlar iin Ba
kan Mao 'nun Byk Kl tr Devriminin amac ve sonucu
hala karanlktr; in toplumunun akn Batl yorumcula-
rma -daha dorusu falclanna- baklrSa, komnist rejimin
iki olumsuz hedefi var: Bir yandan, rejim in 'in geleneksel
politik ve toplumsal yapsna geri drunesini engellemeye
kararl griinyor. in kylsnn, tarihin balangcndan rnei -Parsi rnei de saylabilir- her iki kanatta da bu
beri olduu gibi ar bir devlet mekanizmasnn ykn ta senteze uymamak .iin direteceklerin bulunabileceini gs-
masn istemiyor. Yeni bir .mandarinler rejimini hakl gs-
teren felsefe olarak Konfyslk yerine Marksizm-
Leninizm 'in korunasyla kylln yknn hafiflem.ye-
ceini anlam olmal komnist rejim. Mao ile arkadalan
~u mandarinlik kurumunun kesinlikle, bir daha geri gelme-
mek zere yklmas gereinin bilincindeler. Aynca, in 'de-
ki komnist rejimin nderleri in 'in endstrincesi uygar
kyl toplumunun geleneksel toplumsal yapsndan kesin
470
olarak kopmas
konusunda kararl olduklan kadar, endiist
rilemeve ehirlemeyi .de an Bat llerine vardrmakta
Rusya ile Japonya'y izlemerne konusunda da kararl gr.
nyorlar.
inliler, endstri-ncesi geleneksel hayat tarzyla,
Bat 'dave batllaan lkelerde bunun yerine geen endstri
lemenin erdemlerini birletirip kusurla..-ndan kanan bir
orta yol aryorlar gibi. Geleneksel hayat tarz toplumun
retkenli~i zerine biraz bask bir tavan kuruyor ve fazla
retken olmayan kltrel ve politik bir sekinler aznl~ ile
kylnn srtna bir arlk Ykyor. Endstriyel hayat
tan toplumun ayncahkl
ve smrlen snflara blnmesi
geleneini deitinniyor, ama hem insan tabiatn hem de
nsanln insani olmayan tabii evresini neredeyse kopma
noktasna varan bir gerilime gtryor. in 'in toplumsal
deney serveninin sonular halen de Batl olmayan tann-
larm elinde. nsanln kendini mahvetmekten kurtulmas
iin gerekli, geleneksel tezle modern Bat antitezi arasnda
ki sentezi bulmay nsanln hangi kesiminin baaraca~
henz tahmin edilemiyor.
Bu kurtanc senteze ulalacan varsayalm. Olduk-
a iyimser bir varsaym bu, onun iin yanna bir de uyan
koymal. Gemite de baarl sentezler oldu. Helenizmle
Yahudilik arasndaki sentez balca rne~imizdir. Ama, bu
rnek de, bazan en baanl sentezlerin bile herkesin ihtiya-
lanna cevap veemedi~ini gsteriyor. Yahudiler bu sentezi
kabul etmediler. Bu sentez, onlan ayn toplumsal kimlikle-
rinden vazgemeye ikna edemedi. Yohanna Ben Zakkai'nin
kxrduu militanoOlmayan Ferizelik sayesinde diaspora ha
linde ayn bir topluluk olarak yaadlar, her zaman eziyet
grder, cinayetlere kurban oldular. Yahudiler de ite bu
hayattan bir trl vazgemediler. Suriye-Helen kltr dizi
sinin teki ucunda yer alan kat Helenistler de ayn uzla
maz tavr tercih edeceklerdi;(13) ama, Yahudi diasporas
mn tS. 70'ten beri kimliini korumasm salayan dayanma
gc ve kararllk onlarda olmad iin baanrnadlar.
Batl olmayan bir halk modern dinanizmle gelenek
sel denge arasnda bir sentez yaratmay baarsa bile yahudi
teriyor. Ama, gene tarihi rneklerden grdmz gibi bu
aynlk aznlklar sentezin kesin ounluk tarafndan ka
buln nleyecek kadar kalabalk ve gl olamazlar. Ge.
mite oldUu gibi gelecekte de aynlk aznlklan kovu
tunnann ok iren bir su olduunu gene Tarih bize gs-
teriyor. lnsanln birlie ihtiyac var, ama egemen olan bir-
lik iinde belli bir eitlilik bulurunas dengeyi bozmaz,
hatta kltr bu yzden daha da zenginleir.
 BLM X

UYGARLKLAR ARASINDA
ZAMAN iciNDE

TEMASLAR
Uygarlklar arasnda temaslar yalnz adalar arasnda oL-
maz. Yaayan bir uygarlk l bir uygarlkla da temasa gele-
bilir, bunu canlandrp yeniden doua (rnesansa) ulatrr.
"Rnessans" derken bunu yalnzca talya 'daki Helenizmin
rnesans anlamna almyorum. Daha baka toplumlarda da

teden beri yeniden doular griilm, Ortaa sonu ile

Yenia banda lta/yo'da oluandan daha bak~ grn
lerde de olmutur. ok kii talyan rnesansn' harik~ldde
bir kltrn yeniden douu
olarak grr. Bence bir
hortlan deeri canl bir varlktan
ok dohc: azdr. Bu
blmde, kurumlarn. diincelerin, sanatlarn bu yapay
yeniden canlandrlmasma rnekler vererek. bu nokta
aydnlatlmaya allmtr. Bence, toplum eski bir uygar-

ln yeniden canlanmasn yeni bir yaratmann k

noktalar olarak kabul etmezse uygarln z varl boul

mak tehlikesine girer.

471
Renkli Resim 75

IDEAL "COMMONWEALTH"
Ortaa~ talya'snda Helenizm 'in canlanmas sadece sanat-
sal dzeyde kalmamt, sanattaki rnesanstan yz yl
ncesine giden politik bir balangc vard. talyan ehirle
ri onbirinci yzyldan beri imparatorlu~un, kilisenin otorite-
sine kar kendi kendilerini ynetme hakkn kazanyor,
bu "komn'1er de cumhuriyeti anayasalann Helen ehir
devletinin yeniden canlanrlnlm idealini rnek alarak olu
tumyorlardI. ehirlerinden an kvan duyan, mahalli
yurtseverlik duygulanyla dolu bu kk apl devletlerin
kurulmas, phesiz, daha sonraki yzyllarda sanat ve ede.
biyattaki yeermeyi tevik eden etken oldu. Politika ile
kltrn bu verimli bileimi sayesinde Helen modellerinin
ayrc ze1li~ini olduka sahici bir biimde yeniden yarat-
may baarabildiler. Siena'daki Palazzo Pubblico ehir ha
yatnn her yann rneklerrdiren, ycelten fresklerle sslen-
mitir. yi Hkmet Alegorisi'nden bir ayrnt (133839),
byk erdem olan Huzur, Sebat ve Bolluk altnda toplan:
m ehir halkn gsteriyor.

472
Renkli Rt'sim 76 Ortaa'da, Bat sanal iin, manevi ifade grne ballklan nce gelir, bylece dt,
Helen sanatnn idealletirilmi naturalizminden kopar: Wissembourg Kilisesi'nden bir
ANT -H ELENi Z,1 onbirinci yzyl vitray.
R{'Jlkli Hesim 77 Ort.aa'n sonlarnda talya'da J-ll'lt'nizll1 r(;1h'5anS gl'rl.,Tklii g-z' grnd gibi yanstmaya
dogru yl'ni bir 'gilim yaratt, teknik inel'iikkn' yatkn olan yagl boya Ca bu nedt'llll' icat {,dildi.
HELE<iZM GEI GLLiYOI! }\ lltone\lo da i\lt'ssi na ( 14 30-79), Sa{m/rl' MiLi d i (Dnyann Kurtarcs),
Renkli Resim 78 Ondokuzuncu yzyln ortalarna dek Batl ressamlar fotoraf kadar kusursuz
yanstma tekni~inde byk ustalk kazandlar. Ingres (1780-1867), Madame
HELENIZMIN TESINDE Moitessier. O sralarda fotorafn kendisinin icat edilmesi bu ustal beklenme-
dik bir ekilde gereksiz klverdi.
Renkli Resim 79 Foto~raf makinesinin grsel dnyay fethetrnesi yirminci yzyl sanat-
larna bilincin gizli dnyalarn, zihnin alglama tarzlann aratrma
HELENIZM YADSINIYOR zgrl~n kazandrd; sanat nihayet Helenik hayaleti koymay ba.
ard. Picasso, Yelpazeli Kadn, 1908.
Henkli Hesinlpr 80, 1 Yukardaki KaLolik kilisesi Tanr'nn Oglu i~'lt-riyh' b'z('llllli~. onun 'gt'lllt'nlii altndaki bir
altann evresinde kuruludur. Bu da Nk'n dnemd' Kilis,'nin, !tekn bagnszlg1 say'sid'.
HIRiSTi YA)lLIG ,:\ putlara tapnmaktan, lem'den nefret eden Yahudi gclt'nl'gine Ill'kadar uzak olduunu gste-
YAHUDi rir. Reform dnemind!' Hristiyanln bask altna alnm Yahudi kk('nll'ri ycidL'n yZl'y<'
ViCDANl kt. Sadaki Protestan kilisesinde resim yoktur~ ilgi mrrkezi altar dl'il, vaiz krssdr.
Renkli Resim 82

HIRISTIY ANLIGIN YAHUDI KKLERI

"Ve Jesse 'nin sapmdan bir asa bitecek ve kklerinden "bir
dal byyecek" -Iaya 'nn Mesih 'in gelece~i yolundaki
kehaneti Hristiyan sanatoda ok ilendi. Jesse ile Hristi
yan Mesih'i arasndaki kuaklarn Jesse'nin uzanm vcu
dundan byd~ gsterildi. Jesse A~ac 'nn bukadar canl
bir ekilde gsterdi~i, Eski Ahit'!e Yeni Ahit arasndaki
ba~lant sadece bir simge de~i1dir. Kilise, Yahudili~e kar
borcunu grmezlikten gelmeye. ya da kltmeye al
mtr ama, Hristiyan inancnn kk Yahudi gemiinde
dir; bu daha eski gelenein eleri de Hristiyan. ayin ve
doktrinlerinde zaman zaman yeniden canlanmtr. zellik-
le de Yahudiliin, Helen fikirlerinin nfuz etmesi sonucun-
da, Hristiyanhkta zayflayan tektanrclk v.e ikon dman
l~ gibi inanlara ar ba~l~. ()lem dogmasin tanm
lama abalarndaki uzun, iddetli tartmalarda, dnem d-
nem ikanoklaznn patlak vermesinde, Prptestanln Bakire
ile Azizler kltne kar kmasnda kendini gstenni.tir.

481
50 Kurumlarn, yasalarn, felsefelerin
rnesansar

Yok olmu bir kltrn, ya da yaayan biT kltrn
tarihe gmlm bir evresinin "yeniden do~uu "nu anlat
mak iin Franszca rnesans kelimesinin mecazi ekilde
kullanlmas tamamen modem Bat 'ya zg bir kullanmdr.
Terim bu teknk anlamnda oul deil, tekilolarak kullan
eyolmayan bir hadiseyi, benzeri olmayan bir olay gibi gr
mek demektir. Hala ayakta duran bir uygarln yaayan
temsilcilerinin l bir kltr ya da var olan ~ir kltrn
tarihe gmlm bir evresini diriitmeler' 'Rnesans" deiL.
"Rnesansar" adyla anlatlmas gereken bir tarihi olay

lyor; bir tr n ad olarak deil, bir zel ad olarak biliniyor. saytlmaldr. Rnesanslar, gstermi olduumuz gibi,O) bir

Allm modern Bat anlayna gre "Rnesans" bir uyar- eit yzlemedir. Yalnz bu rada yzleen taraflann kar

ln bir anda, belli bir yresinde iki balca faaliyet ala- latklar yer co~rafyacnn mekan-boyutuna gre llen

nnda gemi bir olay anlatr. Sz konusu uygarlk Bat uzaklk de~il, kronolojistin zaman boyutuna gre llen

hristiyanl, SZ konusu yre Kuzey ve Orta talya, bir UZaklktr. Karlama, yaayan uygarlkla l bir uy-
sz konusu a Bat tarihinin ortaa~nn son dnemleriy- garln hortla ya da yaayan uygarln kendi gemiinin

di.( 1275-1475), iki faaliyet alanda edebi ve grsel sanatlard. kapanm bir evresi arasnda olur.
Bu genel ad altnda anlatlmak istenen olay "lm" bir uy Byle bir ruh arma ileminin kendine gre riskleri
garln "ruh"unun anrnasyd; bu l diriItme ayiniyle vardr. En azndan yabanc bir toplumsal balama tedirgin
geri anlan ruh da, Bat kltrnn akraba olduu Helen lik veren, uyartc bir ge sokabilir. Ama kendisini aran
kltrnn glgesiydi. toplumun yerli dehasm boma sonucunu da verebilir. Ala
Bu nceleme boyunca zaman zaman byle kendimize nmZI ortaa sonu talya'snn Helenizm rnesans dna
dnk yanlsamalann dncemizde yaratt arptmalara da genileterek ve bu talyan rnesansnn dirilttii klt
kar kendimizi uyardk; gene ayn dnceyle, Bat'nn rel hayat grnmlerinden baka grnmleri dirilten r
allm "Rnesans" kavramn eletirel bir tutum la nesanslan da inceleyerek rnesans olayn daha iyi kavraya
yeniden ele alalm. O zaman, talya'nn bu ortaa sonu biliriz. Kolaylk olsun diye bunlar politika, hukuk ve
edebi ve sanatsal hareketinin en az bakmdan tarihi olgu- felsefe rnesansan, diller ve grsel sanatlarn rnesanslan
lara uymadm greceiz. Birincisi terimin sradan kulla- ve dinlerin rnesanslan diye snnandrabiliriz.
nlnda ortaa sonu talyan rnesansnda politik gelerin Ortaa~ sonu talyan rnesansnn politik belirtileri
geriye itilip kltrel gelerin anlatlnak istenmesidir. kin grece az ilgi ekti. ama bizim bu rnesans bellememize
cisi, rnesans kelimesinin Ortaa sonu talya 'da Helenizm 'in yol aan kltrel belirtilere onlar nclk etmiti. Estetik
diriliini anlatan bir zel ad olarak kullanm, Bat hristi dzeyde Helenizm'in talya'da rnesans Dante (1265-1321),
yanlnn baka yrelerinde ve Bat tarihinin baka d Giotto (1266-1337) ve Petrark (1307-'74) kuaklar bala
nemlerinde (Ortaa sonundan nce de, sonra da) baka mt, ama politik rnesansm daha on birinci yzyldan beri
Helenizm rnesansar olduunu ve Helenizm 'in bu teki sonularn verdiini gryoruz. Bunun balangc, Lom
Batl rnesanslarnn Helen kltrnn edebi. sanatsal ve bardiya'daki ehirlerde ynetimin piskoposlardan, yurtta
politik grnmleri dnda kalan baka grnmlerini de lardan, yurttalar tarafndan seilen ve onlara kar sorum
kapsamna aldn gnnezlikten gelmesidir. ncs, lu olan sivil yarglar eline gemesiydi. On birinci yzylda
bu allagelmi kul1anm daha da nemli bir noktay da Kuzey talya'daki Bat Hristiyan ehir topluluklarndaby-
grmezlikten geliyor ve Bat Hristiyanl dnda en azn le bir etki yaratan Helenist politik lks, ortaa sonu tal
dan bir Helenistik Uygarlkta Helenizm rnesanslan olduu yan alt-ktrnn Bat Hristiyanlndaki baka eyaletle-
nu, aynca Batl olmayan baka uygarlklarda hem Hele- re de yaylmasndan sonra A1plertesi Avrupa'nn feodal
nizm'in, hem Helenizm dnda baka "l" uygarlkla monarilerini de ayn ekilde etkiledi. Gerek daha nceki
rn, hem de yaayan uygarlklann tarihe gmlm evrele ve daha dar, gerekse daha sonraki ve daha geni alanlannda,
rinin rnesanslan olduunu unutuyor. dit.len Helenizm 'in Bat politikas zerindeki bu etkisi ~ay
Btn bu olgular sraya sokulunca. rnesans kelime- nyd. Yzeydeki etki, ngiliz, Fransz ve Amerikan devrim
sinin bir zel ad olarak kullanlmasnn ne kadar yanl ol lerinde oynad~ itici raUe gcn kantladktan sonra Atti
duu anlalyor; nk byle bir tutum, aslnda srekli or- ka 'nn eref "demokrasi" adm alan anayasal kendikendini
taya kan tarihi bir olayn belirli bir rneinde baka bir ynetim kltn yaymasyd. On dokuzuncu yzyln son-

482
368 Demokrasi tac: l.. 336'dan kalma, diktatrl~e kar bir ferman yazl dikili.
tata Demokrasi Atina halkna ta giydiriyor.

483
 larnda Bat Avrupa'da demokrasinin mutlak monariye
kar kesin bir zafer kazand gi.ilr; ama bu politik eti~in
iermesi gereken Uluslararas kardelik illks modern H
ristiyanlk-sonm'Sl B"at Dnyasnda' 'ulusallam" ve insani
!ikten uzaklamtr. Bu adan hakd~nda, Hristiyanlk
ncesi Helen Dnyasnda
ortaya kan, mahalli devlette
cisimleen ortaklaa insanlaputpereste tapnlmasndan
hibir fark yoktur. i.. beinci ve drdnc yzyllarda
mahalli devletlerine tapnan Attikahlar tarafndan baars
mn en yksek dzeyine karlan Helen edebiyat ve sanat
talya 'da rnesansn yapmazdan , drt yz yl nce He
lenizm 'in bu mahalli devletinin po.Jitik rnesans olmutu.
Ne var ki, Helenin 'in mahalli devletinin talya 'daki
politik rnesans Bat tarihinde tek ya
da en eski politik
rnesans rnei deildir. Helen tarihi boyunca da devlete
tapBunaya dayanan dinler dn alnarak Dea Roma
ve Divus Augustus kltleri halinde evrenselletirildi. Aynea,
Lombardiya'da ehir devletine tapnma adetinin dirilti
mesinden 250 yl nce, LS. 800'de Noel gn Papa III. Loo
Roma mparatorluu tacn Karloman 'a giydirdii zaman,
bu eit bir genel iktidara tapnmann laikletirilmi ekli
gene diriltilmiti.
Bir "Kutsal Roma mparatorlu~u" kurma yolundaki
bu ilk dk kan aba daha SOnra birok benzeri giriim
le izlendi; Bat Hristiyanlnn paralanan birlii genel bir
politik iktidar altnda toparlanmaya alld. Sakson,
Hohenstaufen ve Habshurg prensieri srayla giritiler bu
imparatorluk deneyine. Dnce, yaadmz yzyla kadar
ekicili~ini korudu: Avusturya'nn Anschluss undan (ilhak)
sonra Kutsal Roma mparatorluu 'nun alametlerinin Hitler'e
verilmesi de bunu gsterir. Ama, bir imparatorluk rejimi
biimine brnen ve Bat topraklannda imdiye kadar her
giriimi baarszlkla sonulan~ bu evrensel birlik lks,
Leo ile Karloman'n hortlattklar ksr Helen evrensel dev
leti hayaletinin sadece bir grnlnyd. Dioeletian zama
nnda Roma mparatorluunun uyruklarndan taeplerinin
mutlakiyetili~i de, tpk hu son dnem Helen politik ku-
rumunun dnya apnda egemenlik iddias gibi, tamamen
kendine zg bir yanyd. Bat Hristiyanl~nn yakasn bir
trl brakmayan bu hayaletin dsal basks kadar isel
basks da sonradan yeniden yaratld.

Karalinyen imparatorluu... teokratik monari

ynetimi altnda btn Hristiyan halkn toplumu olarak d
nlmt, dolaysyla da, kilisede ilahi sy.leme yntem

lerini ve manastzr hayatn yasalar ve hkmet denetimiyle

369, 370 SEZAR'IN HAYALET Roma mparatorlu~u lks, oon dzenlemeye kadar, hayatn ve dncenin hr ayrntsna
mparator'un 476'da tahttan ekilmesinden beri Bat toplumunun ha- karyordu... Dini ve dnyevi iktidarlarn birleimi Karalin

yalini igal etmitir_ Karloman 800'de bu devleti diriltmeye alt. yen imparatorl~unda barbar Hristiyan krallklannda, hat
Roma 'nn imparatorluk annm, mirasn devralmay hak eden bir top- tti Bizans mparatorluundaolduundan ok daha tamd.(2)
lum ~aratmak istiyordu. Yukardaki madeni P~ Karlarnan' Romal
"/mperator A..ugustus" olarak gsteriyor. Karlornan ve ondan sonra gelenler yalnz her etkinlik

484
alann deil, ayn zamanda Bat Hristiyan1l iinde yer
alan her corafi yreyi de bu "Kilise Devleti birlii" iine
almak istedikleri iin dirilttikleri bu mutlakiyetilii yeni-
den batmaya mahkum ettilerP) Frederick Hohenstaufen
Kafolinyen zorlamay deiik koullar altnda denedii
iin, politik evrensellii baarsz kald ama mutlakiyeti-
fii bundan zarar grmedi.
Karlarnan geni ve daha da genileyen lkesinde
Roma .tarz bir mutlakiyetilii balatmaya kalktnda
niine kan zorluk, Roma Lnparatorluunun kendi snr
lan iinde kalan eski topraklarnda oktan beridir yok olup
giden girift bir toplumsal yapy ta temellerinden balaya
rak yeniden kurma gerekliliiydi. Buna karlk mparator
r. Frederick Sicilya'da kendinden nceki Bizansh ve Ms
lman yneticilerin etkili bir ekilde dirilttii mutlakiyeti-
lik sayesinde buray bir harekat ss haline getirebildi.
Fredecck'in Orta ve Kuzey talya'y Gney talya ile bir-
letinnek ve genel merkezi bir otokratik ynetim altna al
mak iin girdii abann baanszl Bat tarihi stnde
Roma mparatoru olarak yapamad izi Siciya kral olarak
yapmaktan onu alkoyamad. sicilya topraktannda Roma
mulakiyetiliinin bu snrl ama baanh dirilii Bat 'nm
baka mahalli devletlerinde birok otokrat zentisi iin bil'

rnek ve bir tevik oldu. '

Sicilya'daki Bizans Kralhnn benzerlerini Bat H
ristiyanlmn baka yrelerinde kunna yolunda giriilen
baaril deneylerin ilkinde birtakm despotlar Frederick'in
1250'deki lmnden 250 yl sonra Orta ve Kuzey talya'
daki yetmi seksek zerk ehir devletini, her biri talya'nn
yurttalk haklar n mahalli mezarlar olmak bakmndan
Sicilya prototipine ok iyi uyan on minyatr imparatorluk
iinde topladlar. Roma mutlakiyetiliinin talyan rne-
sans Alpler.tesi Avrupa'ya bu yreden yayld; Bat hris
tiyanlmn talya dnda kalan ortaa parlamenter zgr-
Ikleri de az kalsn ayn akbete uruyordu. Yalnz eski feo-
daiingiilere Krallnda talyan otokrasisinin meydan oku-
Illas baarl lir ekilde, parlamenter zgrlklerle etkili bir
otokrasnin birlemesi sonucunu verdi; bu~un rn de mo
dem parlamenter anayasal bir hkmetin domas oldu.
Gelgeleilm bu, modem an balangcnda Bat Hristiyan
lndaki politik gelimenin genel izgisi iinde mahalli bir

istisnadan ibaretti. Bat tarihinin bu dneminde Roma mut

lakiyetiliinin hayaleti ezici bir baar kazand; Kara II.
Filip'in (saltaoat: 1555-'98) tiranlnn Imparator .
Jozef'in (saltanat: 1765- '90) aydnlk mutlakiyetiliine
varacak kadar yumuamas iin iki yzyl geti, snrl ve
atadan kalma feodal haklarn snrsz bir iktidar kulla
nmna eViren krallarn "kutsal haklan"nn sulandnlp
Napoleon-sonras yeniden kurulan monarilerin iddia ettik
leri "meruiyet" haline gelmesi yzyl srd. On doku-
zuncu yzyln ikinci yansnda Bat rejimierinin giderek de-
mok:ratiklemesinden sonra bile Avusturya-Macaristan'da

485
Habsburg ynetimi ve Prusya-Almanya 'da Hohenzo.llern
ynetimi otokrasinin Bat Dnyasndaki kalntlar olarak
yaamaya devam ettiler. Her ne kadar bu iki a~d otok
rasi Birinci Dnya Savandaki yenilgiden sonra ykldlar
sa da, sorumlu parlamenter ynetimin buralarda kklenme-
si mmkn olmad. Avrupada 1919 ile 1939 arasndaki
anti-parlamenter hareketin ykselmesi parlamenter demok-
rasi hayranlarn oke etmi olabilir; ama bu da, yle byle
on bir yzyl nce lm de~ine yatan Helenizm 'in diril-
mesinden beri Bat Toplumunun bana dert olan mutlak i-
yet hortla~nn canlanmalarndan sadece biriydi. Bugn
bu hortlak artk mezarna dnm gibi grnyor; birlik
grm ltsn bugn de kaybetmi deil, ama birlii AET rmn Ksaltlm Semesi (Edoga) .1 6 ) ama, iki imparatorbu
biimini alan gnll ibirlii yoluyla kunna karar gemi-
in karma'sndan artk kopulduunu gsteriyor.
Batl olmayan dnyada da politik dzeyde buna ben-
zer rnesanslar gzlemlenebiliyor. Helen Toplumunun
evrensel devleti olan Roma mparatorluunun hortla
Bat Hristiyan oldu~ gibi Ortodoks Hristiyan Helen Top
lumu tarafndan da imdada and. Ortodoks Hristiyan
hkta bu l diriitme ayininin toplumun belini kracak kadar
byk bir ustalkla yerine getirildi~ini grmtk(4) Ba
ka uygarlklann tarihlerinde baka imparatorluk hayalet-
lerinin ayn U~UsUz ilevi yerine getirdiini de grdk.
Ch 'in-Han imparatorluunda cisimleen in evrensel dev-
letinin horta Sui ve T'ang mparatorluklan biiminde geri
gelerek toplumu huzursuz etmiti. Daha sonralar in Top-
lumu Japonya'da da bir filiz verdiinde in 'in bu politik
kabusu .S. 645'de Yamato'ya, in 'in kltr paketinin
btnsel bir paras olarak ihra edilmiti.
Politikadan hukuka dnd~mzde, bu alandaki r
nesanslara da gene Bat tarihinden balayarak bakabiliriz.
Daha nce grd~mz gibi Roma imparatorluunun bir-
lii paralanp ortaya onun varisi olan devletlerin mozayii
ktnda iki yeni Helenistik Hristiyan uygarln dou
u ifadesini bu Roma imparatorluunu diriltme abalarn
da bulmutu. Roma Hukuku,J5tinyen kua~yla son bulan
on yzyl boyunca dal budak salan evrensel Helen Toplu-
munun kark ihtiyalarna cevap verebilmek iin uzun
u~ralar1a yetkinletirilmiti. Ama ba~l oldu~u btn bir
hayat tarznn hzla yok olmasyla bu hukuk ortada kal
verdi.
Daha sonralar lm ve rme belirtilerini politik
ve hukuki dzeylerde taze hayat belirtileri izledi; ama Orto
doks ve Bat Hristiyan Dnyalarnn her ikisinde de yaa
yan bir topluma canl bir hukuk sa~lama itkisi ilk bata
Roma Hukukunun seyrelmi sistemini canlandrmaya y-
nelmedi. Her iki yeni dnyada da hukuki dzeyde grlen
ilk e~i1im ruh a~rmak de~i1, yen bir ey yaratmakt. ki
hristiyan toplumu da balangta Hristiyan halklanna
Hristiyanca bir yasa yaratmak istiyorlard. Bu da dini
inanlannn itenligini gsteriyordu. Ama sonradan, her
486
iki Hristiyan toplumu da ilkin Hristiyanln kitabnda
Yahudi mirasndan gelen srail yasasnn rnesansn, son
ra da, yeni uygarlklar olgunlamaya baladka artk eskisi
kadar uygunsuz grnmez olan Jstinyen yasasnn rnesan-
sn yaptlar.
Ortodoks Hristiyanhkla yeni Hristiyan yneliin
balangc Dou Roma mparatorluunun Suriyeli kurucu
lar l.Leo Syrus ile o~lu V. Konstantin'in 74'da "Hris
tiyan ilkelerinin uygulanmasyla mparatorluun hukuk sis-
temini bilinli bir ekilde de~itirmek,,(5) iin "Hristiyan
bir hukuk kitab" yaratmalardr. Bu devrimci eserin tutucu
bir ad vard: Byh Jiistinyen'in Kurum, Yasa ve itihatta-
ada ekledikleri' "Daha Byk bir nsanlk Yolunda Tak
viye" tamlamasyla kendi katk ve zlemlerini de gster
mi oldular. nszn ilk paragrarnda hukuun kaynann
Roma halk tarafndan yrrle konan yasama de~il Tann'
nn verdii vahiy olduu, gcnn insanlar tarafndan
denetiminden deil, tanrsal ceza ve dllendirmeden gel
dii syleniyordu.
.,...
Hereyin yapcs ue efendisi olan 7'anr'mzz, insana
serbest irade ayrcaln balayan insann yaratclSl.
nsana. ona yardmc olsun diye insann yapmas ve yapma
mas gereIen her eyi nsana bildirecek bir yasay (peygam'
berler dili ile) verdi. Yasann syledii yaplmaldr nhi
kurtuluu yolu buradan geer. Yasann yapma dediinden
kammaldr yoksa !ural
bozan ceza grr. Bu buyruklara
uyan da uymayan da yapt iin gerekli kariln mutlaka
grecelllr. nk olumlu buyruu da, olumsuz buyruu da
bata Tanr verdi (nsan yasamacdan nce); Tanr Iwlrn
nm kudreti -deiiklik bilmeyen ve her insann yaptn
meziyetine gre deerlendiren bir Iwdret- (ncil diliilde)
boa gitmeyecektir.
Modern bir incelemeci, burada Jstinyen yasasna
uygulanan balca reformun babalara ocuklarna kar s
nrsz iktidar veren Roma'nn kat aile huku~unun yumua
tlmas olduunu grr_ Evlenme yasasnn yeniden tanm
lanmasnda da hristiyan etkisi grlebiJJyor; buna gre ev-
lilik zel ve fesh olunabilir bir kontrat olmaktan karak
kutsall olan toplumsal bir ahit haline gelir. Ama sekizin
ci yzyldan bugne kadar yaam herhangi bir Ortodoks
Hristiyan bu Edoga'nn iinde en hmstiyan ve en insani
ksm olarak herhalde sularn cezalar stne olan blm
seerdi. Birok yerde idam cezas yerine sakatlama getiril-
miti; bylece, suu ileyenin piman olmasna imkan
tannmas gereken bir gnahkar olduu kabul ediliyordu.
Bu radikal yeni balanglar hristiyan teolojisinden
esinlenmiti; ama, Hristiyanlk Tevrat'taki kitaplar da n
cH'de kiler gibi Tanr kelam sayd iin, yeni hristiyan ya
sasnn doumunun, hristiyan kilisesinin akraba olduu
srail'in gizil hukukunun rnesansna da er ge yol amas s1alesinin Roma Hukukunu yeniden yerletinnek aba-
kanlmaz bir eydi. Ecloga'nn nsznde Kutsal Kitapla snda bir baka karakteristi~i olan beceriksizlik daha da
ilgili atflar saydmzda, ncil'e Tevrat'n iki kat atf ciddi bir kusurdur; nk bir hayaleti bir hiten ayracak
yapldn gryoruz. Aynca atnarn alts da "yasa "dan ey, olsa olsa, yannda dolat1 canl varlklarzerinde ya-
deil "Peygamberler"den olduu da bir gerektir. Ama ratt etki olmaldr. Ortodoks Hristiyanlkta dokuzuncu
uzun vadede "Peygamberler"in de~iI "yasa "nn egemen oL- yzyln Roma Hukuku rnesans, ikonoklast imparator-
mas kanlmazd. Bundan da tahmin edilebilecei gibi larn szde ortadan kaldrd yeni Hristiyan Yasasn ger-
Eeloga'nn idam yerine sakatlamay tercih etmekteki dev- ekten silmekte belirgin bir beceriksizlik gsterdi; stelik,
rimci tutumu ncil'deki bir blmn iirsel simgelerinin yan- hristiyan Yasasnn Tevradi temellerinden yeniden ortaya
l yorumlanmasna de~il, Musa 'nn Tevrat'nn olduu gibi kmaya balayan Musa yasasnn rakip hayaletini kovmay
uygulanmasna dayanr.(7) Eeloga'nn sonraki basklannda bile beceremedi.
Musa yasas tabii ortaya kt. "Elkitab "nn ve "kinci. Bask "nn nszlerinde
Musa yasas giderek ve kendiliinden bir ekilde r- Eeloga yazarlarna saldrld halde Eeloga'dan baz ksm
Desansn yapt, nk Ortodoks Hristiyan Yasas kitab lar kabul etmesi anlamldr. Dirilen Roma Hukukuyla bu
dolaysyla srail Yasasnn mirassyd; ama Ortodoks karlamasnda Ec/oga 'nn gc Ortodoks Hristiyan eti
Hristiyanln kendi Helen ncsnden Roma Hukukunun nin astna sadk bir yansmas olmasndan geliyordu, oysa
rnesans hem bilinli, hem de ok ani oldu. Dou Roma son dnem Roma Hukukunda dile gelen Helen ruhu Orto
mparatorluunun Makedonya hanedannn kurucusu J. doks Hristiyan evrede yabanc bir varlkt. Aile ve evlilik
Basil oullar ve yardmclar Konstantin ve (VI) Leo ile yasalarnda Jstinyen 'e dnme tasarlar yarm kald, nk
870879 arasnda yaymlad "Elkitab "nn nsznde artk smsk yerlemi Hristiyan sisteminden bsbtn ay-
Ecloga'nn tamamen deil ama, "gerekli griilen lde" rlmak mmkn deildi. Ceza hukukunda da Ec/oga 'nn
ortadan kaldnldn bildirdiler; sonradan, "Elkitab"nn ceza sistemi korundu, hatta gelitiIiidi. Roma geleneini
879 ile 886 arasnda yaymlanan ikinci basksna konan yeni canlandrma giriimlerine kar Hristiyan gelenein nasl di-
nszde, "mparatar Hazretleri ... saunan 'larn ... tanrsal ren gsterdii "kinci Bask' 'nn nsznde grlr. Make-
Dogma'y ineyerek ve yasalar bozarak koyduu ahmak- donyal yasamacIarn Suriyeli nclerini ve onlann btn
hkian tamamen silmitir" denildi. yasama almalanm lanetlerlikleri blm de bunun sonun-
Burada varolan yasalar yok etmenin gerekesi teo- dadr.
lojik bir sennmu gibi gsteriliyar, ama herhalde bu by- Dnyay kurtaracak yasay en byk coku ve en
yen uygarln gereklerine uygun yasay kabul etmek gibi byk zenle bulmak ve iln etmek iin Majestemizi hare-
pratik bir ihtiyacn yannda ok da nemli bir sorun kele iten yaanhy sadece kalbin en gizli odalannda Birlik
deildi. Sekizinci yzylda yeni domak ta olan Ortodoks iinde gn tanrsal yardmyla geirdiimiz inisiyas-
hristiyan toplumunun hukuki ihtiyalar olduka basit bir yon diye betimleyebiliriz.
sistemle karlanabiliyordu, ama arada bir buuk yzyllk
toplumsal ilerlemecten sonra bu artk yetersiz kalyordu. Makedonyal mparatorlar kendilerinden nceki Suri-
Dokuzuncu yzyln Ortodoks Hristiyan Toplumunun acil yeli imparatorlarn yaptklar yeniliklerle haksz yere bir
ihtiyalanndan biri daha ayrntl bir hukuki cihazd. kenara attklanna inandklar Roma Hukukunu yeniden ku-
Jstinyen Yasasnn diriltilmesine yol aan neden de, Suriye rarken, yasann kutsalln insann gnll hareketlerinde
ve Makedonya hanedanlarnn ikonoklazn iistne teolojik aramak hi akllarna gelmedi. Makedonyal imparatorlarn
tartmalarndan ok buydu. "Elkitab"n ve "Ikinci Bask" savunduu Roma Hukuku, Roma halknn insan elinden
y, 888.'90'da "Imparatorluk Kararlar" (Vasilika) izledi. kma rndr ve bu da tarihi bir olgudur. Ama Makedon-
Bunlar tam altm cilt tutuyordu. Daha sonra, l045'de de, yallar Roma hukuk tarihine hi kulak asmadlar ve Tanr'
Konstantinopolis'de bir hukuk okulu ald. nn onayndan gemi herhangi bir yasa olabileceini akl
Altnc yzyln Corpus lustinianeum 'unu.n dokuzun- lanna bile getirmemekle gerek Ortodoks Hristiyanlar ol-
cu yzyldaki hortla yakndan bakldnda ortadan kay duklarn gsterdiler. Baka bir syleyile, Suriyeli ikonok-
bolan hametli bir grnrne sahip olmas bakmndan asl lastlar gibi Makedonyallar da hukukun temelinin "tanrsal
na benzer. ou asl kaynak olmaktan ok erh ya da d- dogma" olduuna inanyorlard; bu adan bakldnda
zeltme olan ynla daha eski kaynaklardan derlenmi grnteki atmann, ayn Ortodoks Hristiyan inanc
bileik bir malzemedir. Belki tek zgn yan ayn konularla nn birbirinden pek az ayrlan iki eklini savunan taraflar
ilgili drt eserde ayn snflandrma sisteminin kullanlma arasnda bir aile kavgasndan baka bir eyolmad anla
sdr. lyor.

Bir rnesansa zgn olmad iin kzmak belki fazla Buna benzer bir bat ve rnesans tarihi olan bir ba
kl krk yaran bir eletiri tarz saylabilir; ama, Makedonya ka byk hukuk okulu da Islam hukukudur. Arap Halife-

4B7
 ~-----_.-

KONFtlYtlS'N HAYALETI
371 Onyedinci yzylda, in 'in kamu hizmeti snav mparator'un gzetimi altnda
yaplyor. t.. son yzylda in kamu hizmetlerine giri sn.vnda Konfliys klasik-
lerini bilme derecesi baary belirliyordu.

488
lii zamannn eriat' Mo~ol ve Osmanl ynetimi altnda semiti. TaoisUerin Yin-Yang kozmolojisi YeniKonfuYS-
kalan blgelerde yerini ksmen yasalara brakmt!; yalnz lk iinde zmlendi, Mahayana'nn 'an (Zen) okulu
}Isr'da, Memluk imparatorlu~nda oldu~u gibi yrrlk- da Buddha-sonras Konfiyslk zerinde gl bir etki
!eydi, Ama, Osmanl mparatorlu~u Arap dilinin ve eria yarath. Bylece Yeni-Konfiyslk Mahayana'dan Kon-
tn hibir zaman etkisini kaybetmedi~i kalabalk blgelere fiyslkte her zaman eksik kalan fiziktesi geyi ald.
dogru geniledike eriat diriltildi, genileyen Osmanl Diriltme amacyla ise giriti~i Konfiysl~n sahici
topraklarnda batan baa yrrl~e kondu. Onaltnc yz- ruhunu zaman zaman yakalad oldu ama byle abalar
ylda . Sultan Sleyman 'n emirleri zerine giriilen kap- zayf ve seyrekti; oysa Mahayana Budin Buddha-nces
saml yasama almas ondokuzuncu yzyln modern re- bir ideolojiyi diriltmek iin oluturulan bu feSefeye sebatla
formlarna kadar Osmanl
Hukukunun temeli olarak kald. .alarak nfuz etmiti. Mahayana ruhunun yeni-Konfi
Bu blmde son grevimiz felsefeleri n rnesansarn ys felsefe rnesansn tutsak etmesi, Konfiys impa-
aratrmak. Konf.iys aydnlar snfnn,Han zamann ratorluk kamu grevlilerinin artk politik bakmdan birle
daki in evrensel devletinin zlmesinden sonra da yok ol i," ve toplumsal bakmdan ilerleyen in dnyasnda Ma-
madan kaldklarn, Han mparatorlu~u Sui hanedan tara- hayana dininin etkisini silme abalarn glnletiriyordu.
fndan canlandrlp T'ang hanedan tarafndan glendiril- Konfiyslerin Budizm 'e kar kampanyas Han
dikten sonra mparatorluk kamu hizmetleri tekelini yeniden mparatorlu~nun eski topraklarnn yeniden irlemesin.
ele geirdiklerini bir baka baglamda grdk. Kamu yneti- den ve Konfuys klasiklere dayal snav sisteminin yeni-
mi dzeyinde kaybettiklerini bu olaanst biimde geri den kurulmasndan nce balamt; ama Konfiyzer

alan Konruysler aynca Taoist ve Mahayana Budist dirilen evrensel imparatorluun hkmetinde kendilerine
rakiplerine kar da bir zafer kazanyorlardl. 622'de impara bir yer yapar yapmaz, nefret ettikleri Budist rakiplerini bas
torhik kamu hizmetlerine adam devirmek iin yaplan res trmakiin bu glerini sistematik bir ekilde ktye kul-
mi snavn Konfuys klasikleri stne olmas, Taoist ve lanmaya baladlar. 626'dan sonra T'ang imparatorluk top-
Budistlerin Konf.iyslerin yerini almak iin ellerine raklarndaki Budist manastrlar Konf.iysillerin gittike
gelen frsat kardklarn gsterir. eitli in evrensel dev- sertleen resmi denetimi girdi. 624'den 819'a kadar
altna

letlerinin kurulu ve yk1lar arasndaki dnemlerde Ma T'ang imparat.orlanna verilen antiBudist raporlar 84245
hayana 'nn bu politik baarS1zl~ ile Helenizmsonras arasnda birikimsel sonularn
verince sistematik bir resmi
a~da Hristiyan Kilisesinin Bat Avrupa'da frsatlann kovuturma balad; Hristiyan Kilisesinin kurban ya da

de~erlendirmekte gsterdi~i baar arasndaki kartlk -bi sorumlusu olduu dini eziyetlere oranla daha lml olduu
de~ilse Hristiyanl~a kyasla- Mahayana 'nn politik bakm halde bu da in Dnyasnda kilise ile devletin pek o kadar
dan gsz bir din oldu~unu kantlar. Ls. 316'da 'in kt olmayan ilikiler tarihinde ola~anst sert ve kanl bir
(Ts'in) mparatorluu 'nun yklmas ve 589'da mparator dnem at.

lu~un yeniden kurulmas arasnda geen dnemde Kuzey Aslnda Konfiyslerin in 'de Mahayana'y ezmek
indeki mahalli prensIerin himayesi bile Mahayana ve mmknse yok etmek iin. giritikleri aba sonu verme
taraftarlanm politika eyerine sa~lam bir ekilde oturtma di. Mahayana in Dnyasnda yaayan bir g olarak kal-
ya yetmedi. Ama, Mahayana ile Konruyslk arasnda mtr. Ama Mahayana on bir yz yl nce in 'den sklp
ki karlama bu yabanc politik dzeyden manevi dzeye atlsa Konf.iys~n bu knanas politik zaferi yeni-
aktarlr aktarlmaz iki felsefenin taHhleri dramatik bir Konfliys felsefe oh."Ulunun fiziktesi dzeyinde Mahaya
biimde de~iti. na ya teslim olmas yznden boa kard. Grm oldu~u
Konf.iysler kamu hizmetlerindeki politik zaferle muz gibi, 842'deki byk' kovutunnactan nce yeni-Kon-
rini bilgilerinde gizil olarak varolan dnceyi canlandrarak ruysl~n nceri Mahayana izgisinde ilerlemeye ba
perinlemeye kalktklar zaman bir ksr dngye ginne teh lamlard bile_ Bu tarihten sonra pek iyi gizlenmemi bir
likesiyle karlatlar. Snav konusundan felsefe karma Ch 'an Budizm gesi de yeni-Konfys dncenin res-
srecini yeni-Konfiyz dnrlerden Han Y (768-824) men kabul edilmi geleri arasnda yerini ald.
ile Li Ao (lm yaklak olarak 844) balattlar. Onbirin- Yeni-Konfliys filozoflann Hindistan 'dan gelme
ci yzylda bu yeni-Konfiyslk iki karde olan 'eng Mahayana'ya kar duyduklar felsefi nefret, Makedonyal

Yi (1033-1108) ile 'eng Hao'nun (1032-1108) nderlik
etti~i iki okula aynd; birincisinin kurduu 'tkeler Okulu ,.
ehu Hsi (1130-1200) zamannda doruuna vard, a~abeyi
nin "Zihin Okulu" isedoru~una Wang Shou-jen (1473-1529)
dncesinde eriti. YeniKonf.iyslk Taoizm ile Ma
hayana'nn muhalefetleriyle balayp bitti, ama dini dn.
cenin iki rakip okulunun da baz en temel ilkelerini benim
yasamaclarn Dou Roma imparatorlu~u tahtndaki se-
lefleri olan Suriyeli ikonoklastlann Hristiyanca yasamala-
rma kar duyduklan teolojik nefret gibi kendi kendini
yiyen bir eydi. Yaayan fikirler ya da kurumlar yerine l-
mlerin hayaletini koymay amalayan bu iki benzer ha-
reketin ortak baarszlndan kanlacak ortak bir ders
vardr. Byc isterse ruh a~rsn, ama geri getirmeyi baar-

489
.,\ "r . - -,'
, -iii' d hayaletle kendini zdelerneye kalkyorsa baarsz
I~a u~rayacak demektir. nk bir hayalet ancak saydam
olabilir ve byle bir varln arkasnda gizlenmeye alan
iL\.\'s,""a
\ ~1\,("()l.,"ltt.l\la,Nc.)f.N: .... ~.",.,'l'
RP'li",IIOI.', iV Mst "tlt "I.\." "\.11"
l:t' ....."
etli kanl bir yaratk saklanmaya alt~ yerde ok belirgin
"\C"'I t 'i rs.\~\"A~." 1.\ A:-,. i " ,tt..; .\.:\t.:Al\"'" i ~~t!i olarak grlecektir. YeniKonfiysl~n arkasnda
ul("oou..::.\,' t.\.(.. i l X\'I~l"Ul'l U. o~u""~"oj.,a.,,, Mahayana nasl kendini belli ediyorsa, Suriyeli mparator.
I~Sluv.vaCVA"lt Xl. R\,' 1.'L.\1I r "h.. ;"t~tt.UII"'"
l)lINOt'!oA.~h"VI ,. ,\tl' 1l"4". 1. ~"O~4..1"'h .:l'"
! lU':VMt ~ V~"" ~.'Ct ll..Ml)l\' :",:., I't' .\. '$1, AI H' .."".
larn Hristiyan yasalarnn kat cismi de Suriyelilerin Ma

kedonyal haletlerinin ksmen srdkleri Jstinyen cila

-ICA..I"'vrt rH 'IU )<.:11" .. )"'u a;\.AH II~V :".l),\M snn ardnda ylece grnyor.
1114...11' II.'".\ OL '" ~.\.",.,." '" r i r t i \ol i .,~,"" MV"
te yandan, Helenizm 'in Aristoteles felsefesinin Bat
, S.'-..ACI 11~.\1t{\:tI~U.':\L~ i i 'ILM rt::l..\' ""'"..
r<.""-.
IX"\vl ..... ll-:a \,p~r:u.","'U 1\.\' V1M""~lt. Hristiyanl tarihindeki rnesansna baktmzda bamba
L\ILA" a IIMtfB... a "'." II.-"';':l. \ l'll t.\~ .' NU' ;U\ ka bir durumla karlayoruz. Yeni-Konr.iysk,
~CJlf'M"lUMV""'(~"lC(,)~.'fc..,.\:r.,.1')oi1'1 A" lVI\ .r.u. . .
Konfliys imparatorluk rejiminin resmi grne gre
t..uotHC.I\'M ,"Ah.l:\. t M fo. f\Vl""I11"Ct III" II f "",
trJ\.'t~fl\flMl :,,,:\.~t tn .~.,.i M tN.' t\~i\M N''';'' !\V Nt H .. yabanc ve meru olmayan bir mdahaleci saylan bir dinin
'''''i <lI\l>V~-R>lAlll."';' i "'i(, "t
H,'''' N \L
N f)U..~.'" \ l r OO"i\,().\.Sl ' ...it )!\ll.'U.-.\.' '"
kucana dmtli. Yeni-Aristoculuk da -Aquinolu Torna
ondan her zaman "Filozof" diye sz etse bile- Aristotoles'j
~ 1c..~\A'tJl'; H ~(c.."""",,,,~flt: lIfO-'.U NI\I'M~l:N.W",I
n
,.j M ":('1"0 Iln.~'" lrLftUN tti t II~lPROf<~N:-I' phe ile ele alnacak bir putperest gibi gren bir teolojiye

.:.
5H\Y~toN.L~~!"I.1JlMAAt;tNlt.""AI)"''' ,

yamanmt. ASlnda, bu Helen filozofunun tutsak ettii
Hristiyan Kilisesi, bu putperesti, Helen Uygarlnn eski
topraklan stnde kurulan Bat kesimine., Kilise tapulara
"sahip olduktan sonra ltfen kabul etmiti; Konfyser
her zaman sahibi olduklarn iddia ettikleri in Uygarl~n
dan kovmak istemilerdi Mahayana'y, oysa Mahayana ken
dini kovmaya alan inli filozoliann hayaletini tutsak
etti. Bylece bu iki farkl hortlak hikayesinin bir ortak
zelli~i oluyor: yasaya dayanan taraf, yasaya dayanmayan,

dolaysyla yalnz kendi meziyetine dayanan dman kar-

snda yenik dyor.

51 Dillerin, edebiyatlarn,
plastik sanatlarn
rnesansar
Edebi ve plastik sanatlarda rnesanslar hukuk ve poli
tika alanlannda grdklerimizden ok farkhdrlar. nk
gzel sanatlar, nsann toplumsal etkinli~inin, hatta bilim
sel ve teknolojik almalarnn aksine, do~rudan do~uya
ilevsel de~ildirler. Bir sanat slubu bir ynetim ya da
hukuk sistemi gibi belirli bir yer ve zamann pratik zonn
luklarn, ayn lde yanstmak durumunda de~ildir. Top-
lumsal ortamn sanat esererinin hem biim, hem de
ieri~ini belirledi~inden phe edilemez, sanat da bu
de ann ve snfnn tutsa~dr. Ama, znel deneyleri-
mizle biliyoruz ki gzel sanatlarn keyfi ve bilinmez bir ge-
si her zaman kesin tanm ve srunandnnalardan kaar. En
titiz analizlerden bile kendini kurtanr, nk sanat, gerek-
likle, br nsan etkinli~i alanlarnda kuulan ilikiden

490
olduka farkl bir iliki kurar. Sanat nsann alglanru ve
dncelerini yle bir ekilde yanstr ki ierdi~i grlerin
geerlii, iinde yaratld tarihi yer ve zamann ada

mahalli koullanyla -bunlar yaratlmasnda ne kadar etkili

olursa olsun- snrlanamaz. Uslubunu ve konusunu incele-
yerek bir sanat eserini do~n tarihi balamna oturtahiliriz
-hatta eserden giderek toplumsal evreyi de aklayabili
riz- ama gene de sanat dediimiz eyin asl z, doduu
an tesinde anlalr, ~kaylCll ya da garip bir ekilde
"dogru" olan yandr.
Gzel sanatlar bylece, mantken uzlamayan gzgfu-
lk ve zorunluk iinde yaratldg toplumun hayat zerinde
yapabildigi etkinin iftyanhlg bundan ileri gelir. Artk
yok olmu bir sanatn hortlagnn geri getirildigi bir toplu
eum digiofolripudio pbdcndo!<iuhilmdo; ~..Icmno le N"'
phe Aradryad<.&:>gli rcJolcni tiori le Hymmi.lc:. num. r.JlCldo
ocundcdin.uri&:d. quluq;.rodd Ao= VcrrunnoOndo nd. fro
dcpurpunn&:mdinerofe.cumdgrmiop;modeodonf'T1 &: fpe.
tl:ariffimi bori,mana l.aftagioncddbnofo Ariett'. ~do~)Uanrc~o
praunauetmima Vda.daquatrocomigcrifauni~.lnun~l~odc
Ilrophiedcnoudlefrondc. Cum.f ..=&: bell~ffi=mogle Po-
monacoronaQddiucc cum omarodcfluodcgli blOd.ffin c:::pJgil,pa
.,,.dlofcd....&:.glipedi dd1aqulelUUcoailiaelcpfydri'iac<;u.ncl
lemanctenenteunaO:ipaa.copiadcbori& maturan mtb cum ImlJrta
fogliaru...P.~.Vda>glittahmriFauni propinq; ducformof~

_.__
Nymphcan.fignane.V naeu. uno lWhle T rophzo gerub. d~ Lso.nl.B
mun hayatnda bu byl g daha da kuvvetle duyulur.
Kendi zgn toplumsal evresinde bile bir anlamda keyfi [
dcri,[arculi.&:falcionci. cu ulu ppende ubc: ..bac.cu..lcntulo.
. ._--~

olan bir estetik sluP. kendine gre yerli bir 51up yarat-
m olan yabanc bir evrede canlandnldnda iki kat

keyfi olur. Ama yerli estetik slubu savunanlar, kendilerini

yabanc mdahaleciye kar savunacak bir ey bulamazlar.
Hibir sanat slubu, bir ynetim veya hukuk sistemi gibi,
yalnz kendisinin ada mahalli sorunlara tek zm ola-
ca~n iddia edemez. Aynca, doa bilimleri veya teknoloji
gibi, o alanda o gne kadar birikmi bilgi toplamnn tek
aklc btnl olduunu da iddia edemez. Bilimin ya da
hukukun kullanabildigi bu dogal savunmalar kullanarna
ynca, yerli ile yabancnn savanda sonucu belirleyecek

olan ey, iinde yaadklar agda mahalli toplumsal ev.

reden bamsz olarak insanlann gerekliin zn kendi
biimi iinde daha iyi verdii sorusudur. Savalann
meziyetleri, zamann ve yerin arptc ekitinnelerine
pek fazla bal olmakszn, sonucu ebedi ve evrensel deer.
lere gre ifade eden terazilerde tartlr. Bu kouar altnda INTEGERRIMAM eORPOR-:\r"Al''vONEM,ET
anslar eittir. Gemiten gelen istilac, ak ehrin yaayan STABILEROBVR, eAST A5QyE MEM5AR, DELI
bekisi kadar baar ansna sahiptir. Bu gibi nedenlerden TIAS,E]" BEATAM ANIMI SEeVR.ITA
TEMe VLTORIB,~.OFF ERO.
tr gemiten gelen edebiyatlar ve grsel sanatlar, biraz-
dan konuyu incelerken greceimiz gibi iftdeerli grii- 372, 373, 374 ASLI VE KOPY ALAR Bat'nn harf
niimler alr ve iddetli, inat tartmalara yol aarlar. dzeinde Helenizm'in yeniden canlandnmas. Solda,
Yaayan bir dilin kendi hayat vardr ve bu hayat onu yukanda, Vergilius'un "Georgica"snm t.S. beinci yzyl
ara olarak kullanacak edebiyattan bagunSlzdr. O edebiyat. latince el yazmasnn bir sayfas. Onun altnda: Bir Karnlin-
tan nce varolur, sonra da, yazl edebiyatndan bamsz yen kutsal kitabnda, artk kaybolan helen slubunu yeniden
olarak, szl bir iletiim arac gibi geliebilir. Ayn edebiyat yaratma younda, ksmen baarl bir aba rnei. Yukarda
ve ayn dil mezardan kaldnldnda, bir dille bir edebiyat Aldus Manutius'un 1499'da yaymlarlg "Hypnerotomachia
arasndaki bu ilk iliki biimi tersine eVrilmi olur. Unk PoHphilii"nin matbaa basksndan bir sayfa.
bir dilin hortla, yaayan dnyada sadece bir edebiyatn
hortlann paraziti olarak bulunabilir. Diller ve edebiyat
larn rnesansarm incelerken ikisini birbirinden ayrarna
ylp "l" bir dili canlandrmak gibi g bir i ancak bu dilin
iinde gml olduu edebiyat antlanna nfuz edebilmek
iin st!enilebilir. Edebi ronesansta l dil aslnda konuul
dugu gibi konumak degil, aslnda yazldg gibi yazmay
renmek nemlidir.

491
 Bylesine znlu ve umutsuz gonmen bir giriimde ve morfoloji yanllar baarszlklarnn lsdr. Bunlar,
atlacak ilk adm l edebiyatn kantlarn toplamaktr; yazarlar tarih grnn sahicili~i ile elien slup bozuk'
ikinci adm anlamn yeniden ~renmektir; rics de lu~laryd.

kopyaarn karmaktr; bunlar ilkin parodi gibi de grne- Klasik dil ve edebiyatlarn in, Ortodoks Hristiyan
bilir, ama aslnda eskiye kar duyulan derin saygnn ifa- ve Batl rnesansarna kubak bak bu hareketleri ba
desi olduklar hemen anlalr. ncelememizde bu aamala tan sona grd~mzde in ve Ortodoks Hristiyan ~rne
rn kronolojik dizisini izleyeceiz, am!i zaman zaman sanslannn iki bakmdan birbirlerine benzediin ve Bat 'dan
aamalarn birbirine kartn ve aamalar birbirinden ayr1d~ml grrz. Bir kere, Batl olmayan hare'ketlerin
ayran eyin yalnzca kronolojik farkllk olmad~n g- ikisi de baladktan sonra ciddi bir engelle karlamadan

receiz. devem etti; oysa on drdnc ve on beinci yzyllarda tal

Bir edebiyat rnesansmn afanda, balangtaki ya'da balayan Bat edebi rnesansnn, sekizinci yzylda
hazrlk aratrmalar ve almalar bireysel de~il, ortak bir Northumbria'da balayp yarm kalan bir ncs vard. kin
giriimin rn olmutur.
Edebi rnesansn birinci ya da cisi, Batl olmayan iki edebi rnesans sonunda durduran
ikinci aamasnn tipik ant, bir prensin emri ve isteiyle ey yerli kltrn dirilii de~ildi. Gerek in, gerekse Orto
bir grup bilim adamnn oluturdueu bir antoloji, derleme, doks Hristiyan Dnyasnda kimse toplumu eskinin hortla
szlk ya da ansiklopedidir. Bu eitten bir bilimsel ibir ~ndan kurtarmak istemedi; her iki durumda da yabanc
liini emreden prens kendisi de, politik dzeyde bir rne- ruhu, Bat uygarl~ kl~nda gelen bir baka yabanc
sansm rn olan diriltilmi bir evrensel'devletin hkmda- kovdu. Bat Uygarl~ Ortodoks bristiyarl~ on yedinci
ndr genellikle, Bu tipin tarihte bilinen balca be temsil- yzyl iinde, in'i ise on dokuzuncu yzyldan yirminci
cisi, Asurhanipal, Konstantin Porfirogenitus, Yung Lo, yzyla girerken tutsak etti. Bunlara karlk, Helen edebi
K'ang Hsi ve Ch 'ien Lung hepsi de yeniden canlandmim yatnn modem Batl rnesansn sona erdiren ey, on
devletlerin imparatorlaryd. yedinci yzydan nce ortaya kan ve Helenizro'e baanh
in evrensel devletinin imparatorlar "l" bir klasik bir "kar-devrim"le yok eden yerli Bat kltryd.
edebiyatn varkalabilmi eserlerini toplamak, dzenlemek, Bat Hristiyanh~nda Helenizm 'in edebi rnesans
incelemek ve yaymlamakta belki de rakipsizdirler. Yung Lo iin ilk giriim Bat Hristiyan Uygarl~nn do~umuyla
(saltanat:
1403-'25), K'ang Hsi (saltanat: 1662-1722) ve ayn anda ortaya kt. Northumbria'daki bu hareketin
'ien Lung (saltanat: 1736-'96) zamannda in klasikleri- peygamberi Jarrow'lu saygde~er Bede idi (675-735);
nin muazzam derlemeleri yapld, bunlardan bazlan binler- kta Avrupasnda, Carolignia'daki havarisi ise Yorklu
ce cilt tuttu~ iin basmaya imparatorlu~un gc bile yet- Alcuin'di (735-804); skandinavya'dan gelen barbar akm
medi. Bu muazzam giriimlerin yannda Do~u Roma m karsnda vakitsiz snp gitmezden nce Relenizm, Latince
paratoru Konstantin Porfirogenitus'un eserleri ok clz olduu gibi asl Yunanca kl~yla da canlanmaya balanu
grnr, Oysa baka standartlara gre lise onun da t. Al~uin,
Karlaman'm yardmyla, Frank topraklannda
Helen klasik edebiyatndan yapt~ derleme ve snflandr Atina'nm hayaletini yarataca~ dn kunna cesaretini
malar gz doldurucu bir bilginlik baansdr, gstermiti. Ama d gedi~i gibi arabuk gitti;.yedi yz.
Antolojilemi bir edebiyatn anlamn yorumlama yl sonra talyan hmanistleri tarafndan grld~de de,
iinde de in bilginleri btn rakiplerini geride brakrlar, herbangi bir hayal gibi uucu ve geici oldu~u meydana
T'ang zamannda en az . Sung zamannda en az drt kt.

byk ansililopedi hazrlanmt. Ming ve Manu a~lannda Bu hayalet epeyce geciken ikinci grnnde gere~e
bunlar daba da geni kapsaml szlk almalarnda temel o kadar benziyordu ki hmanizmin ncleri Aleuin 'in d
olarak kullanld. Bizansl bilginlerin de buna benzer baan' nn gerek' oldu~na inandklan iin ba~lanabilirler.
lan vardr, ama ne genilik, ne de aratn,na bakmndan hi Ama, onlann bu inancnn hakl kmas iin hInanistlerin
biri in'in baanlaryla llemez. Bat Uygarl~ ile Helenizm 'in ayn cevherden gelme oldu~u
Edebiyat rnesansnn gelimesinin
bir sonraki aa grlerinin do~ru olmas gerekirdi. Modem Batl hro.
mas kl~ik edebiyatn kopya edilmesidir; ite burada birin- nistler b~nun byle oldu~na gerekten iman etmilerdi.
cilik dl, artk yok olan Attika Grekesi koine 'nin rne- Byle bir varsaymdan hareket eden hmanisUer by
sansnda edebi dile getiri aracn bulan Bizansl bilginlere ve- lece ruh a~fan bycnn temel bir ilkesini kabul etmi
rilmelidir. Ortodoks hristiyan taribeleri Nikolas ("Laoni- oluyorlard, Ruh a~rmakta ama, ruhun yanlanna gelece-
kos") Halkokondbillis ve Kritopulos ("Kritovulos") bu ~i yaayan insanlann gr ve davranlannda bir de~ik
tarzn onbeinci yzyldaki son temsilcileri olarak bu dilsel Jik yaratmaktr. Hortlakla karlaanlar bundan hibi ek
ve edebi aldatmacay. Eski Helenler arasnda en arl ve de etkilenmiyorlarsa, her ey boa gitmi OlUr. Bycn
en ele avuca s~maz olan Tukidides ile Herodotus'u taklit baan ls yaayanlarn yolunu de~itirme derecesidi,
etmeye kalkmlard. Yazlarn dolduran sentaks, kelime ama bunu yapan byc a~rd~ ruhun bir klavuz de~il de

492
 A
Full and True Account
OFTHE

BATTEL
Foughe laf! F fJ?J 1) .A r,
Betwccn the

Antiem and the ~dern

BOOIZS IN
St. fA M E S'S
LI BRAR Y.
LONDON:
Printed in the Yeat, 11 DCCX.

375 Swift'in eski ve yeni bilgi arasndaki tartma zerine, licvnin 1710 basksnn
resmiyle ilk sayfas. Tartma yeniciler lehine kapanmt ama, Swift kitabnda eskileri
tuttu.

yanl yoUara srkleyen kotti bir ruh oldu~u sulamasma mezanna dnd~e herkesin kesinlikle inanmas iki yz
da u~amamaldr. Bu nedenle her baanl byc, ly yl daha srd.
diriltti~i anda, yaranna alt~ birey ya da toplumun yol Bu kltiirel i savata Helenizm 'e kar-saldny on
dan km oldu~unu, bylece yoldan sapan tekrar do~ru altnc yzylda Bodin balatt; Bacon ve Deseartes daha
yola ekerek hayrl bir hizmet grdn iddia eder. Hele byk bir cesaretle savaa katldlar. Kesin zareri ise Fransa'
nizm'in modem Batl edebi rnesansn yapanlar ada da FonteneUe ve Ingiltere'de William Watton kazandlar.
lanna amalannm bu oldu~nu kabul ettirmeye alt' "Eskiler"i yere ykan iki isabetli at FonteneUe'in "Eskiler
lar; imdiye kadar da savunulan bir grtiir bu. Bat DR' ve Modernler zerine Dnceler" ile Kattan 'un "Eski ve
yas, on yedinci yzyln sonlanna do~ru, iki yz yl Modem ~renim stne Dnceler" adl eserleridir. Bun
nce diriltilen hayaleti kovdu; ama hayalet kovuluncaya lar ikisi de on yedinci yzyln sonlanna do~ru yayunlan.
kadar topluma ylesine egemen olmutu ki, gerekten mlard. Bat Uygarl~nn kendi tarihinin modem bl

493
 mtine getiini gsteren iaretlerden biri Pierre Hayle'jn
"Tarihi ve EletireL Szlk" adndaki eseri 1695.'97'dE'
Rotterdam'da yaymlanmasyd. Bayle, dini savalara ka.r
tepkicten do~an aklcln peygamberlerinden, ortaan
artk kaybolan Respublica Christiana 'snn yerine geen laik

"Edebiyat Cumhuriyeti"nin kurucularndan biriydi. Yapt

szlk Diderot ve d'Alembert'in Encyclopedie'sinin atas,
dolaysyla daha sonraki btn ortaklaa entelektel mhen

dislik almalarnn atasdr. Daha sonra gelenler onun ese

rinin adn bir edebi etkinli~in trsel ad haline getirerek
modern Avrupa ansiklopedilerinin atasna kar borluluk
larn dile getirdiler.

Szlkler ve ansiklopediler phesiz yalnz bu an

rnleri deildi. Dioeletian a sonras Helen Dnyasnda
ve Han ag sonunda in Dnyasnda, unutularak kaybolma
tehdidi altnda bulunan bir kltr zenginliini korumak iin
yaplm kasalard bunlar; grdmz gibi, Ortodoks H
ristiyanhkta ve daha sonraki in Dnyasnda eski bir kl
trn gml hazinelerini yeniden dolama sokmak ama
cyla toplamann ilk adm olarak kullanlmlard. Srf
hacim asndan bakldnda in ansiklopediciliinin ant
lar modern Bat'nn teknolojik kaynaklarnn ok yakn za
malara kadar yaratabildi~i benzer eserleri glgede brakr
lar. Ama yakn an modern Bat ansiklopedilerinin ye-
nHii yaplar ve hacimlerinde deil, ama ve tutumlannda.
dr. Dioeletian sonras Helenizm 'in silahlndan bu silah
alan Modernlik yanls Batllar on yedinci yzyln kltr
kavgasnda bunu l bir kltrn korunmas ya da canlan-
drlmas iin deil, yaayan bir kltrn l bir ktrden
daha deerli olduunu gstermek iin kuHanyorlardl.
1695'ten sonra Bat'da gitgide artan sayda ve gilgid"
ksalan aralklarla yaymlanan ve yeniden yaymlanan ansik
lopediler Batllarn Helen bilgeliini atklarn bildirC'n
manifestolanyd. Bat'nn entelektel ncerinin baki[
376 . MODERNLERN ZAFER Diderot, d'Alembert ve "Encyclopedie"
alanlarda baardklar ilerlemenin hesabydIlar ayrca. Bat'
nin teki yazarlar. Diclerot'nun tasars olan Ansiklopedi 17511776
nn matematik, doa bilimleri ve yoknoloji alanlannda kat-
arasnda otuzbe cilt olarak yaynland. Aklc felsefenin propagandasn
klarnn zgn oldu~na inanc, bugnden geriye bakld
yapt~ iin ortodoks ve rubani dnrlerin iddetli sulamalaryta kar-
nda hakl grlebilir. Estetik, manevi ve dini alanlarda ise
lat, yaynlanmas iki kez durduruldu.
ilerleme kavram uygulanamaz ve bilgelik aray her zaman
ayn derecede taze oldugu iin Batl bir Faust'un mu, yok.
sa Helen Prometheus'un mu Tann'nn inayetine daha fazla
hak kazandn sylemek imkanszdr. Ama kesin olan bir
ey var, o da u: on yedinci yzyln sonunda yaayan ve

canh Bat Dnyas l Helenizn 'in hortlan yanl anla-

maya meydan brakmayacak bir biimde kovdu,
Ortodoks hristiyanlar ve inliler bunu hibir zaman
kendi gleriyle yapamadklanna gre, Bab rnesansnn
kendisinde bulunan herhangi bir zellik Bat 'nn d yard
ma gerek grmeden gemiin kabusunu kovmalarn kolay-
latmu olabilir mi? Bat'da Helenizm'in dilsel ve edebi
rnesan'nn kesintili ilerleyiiyle Ortodoks Hristiyanlk ve
in'deki rnesansand kesintisiz ilerieyileri arasndaki

494
kartlk bize bu konuda bir ipucu verebilir. Helen hayaleti arasna dt, orada bogulup kald- Modern Yunan dili de
nin Bat'daki etkinliginin kesintileri, Bat halklarnn yerli niceliksel deil vurgulu olmas bakmndan Bat'nn yeri
dilerinde zgn bir edebiyatn olumas iin frsat hazrl dillerine benziyordu ve o da Metropoliten ls denilen,
yoldu; yle ki, hayalet bir sre yok olup sonra geri geldi eski Yunanca'nn niceliksel kouundan tamamen farkl
inde bunlar iyice kklenmi
oluyor ve hayelet bunlan bir vurgulu kouk biimi bulmutu k~ndine_ Modem Yu-
skp atamyordu. Bat'nn yerli dile dayal yeni iiri hece nanca'nn vurgulu kouu, on birinci yzylda, Chanson de
lerin niceliksel deerine dayanan Helen kouk tarz yerine Ro/and 'n Bizansdaki karl olan Basil Dhiyenes Akri-
Batl Hristiyan halklarn yaayan Ttonik ve Romans dil- tas'n epik iirinde kulland ara oldu. On birinci yzyln
leri iin do~al olan kelime vurgusuna dayanan bir kou k C/anson 'u btn yaayan Bat dillerinde yerli bir edebiya

gelitirmilerdi. Batl Hristiyanlarn bu yerli, vurguya tn atas olarak Bizans Yunan epii Ortodoks hristiyanln

dayal iiri agda Arap iirinden, hem Helen hem de Bat Grek dil ve edebiyat rnesansnn zaferi yznden ksr
Hristiyan edebiyat geleneklerine yabanc olan uya (kafi kald. Fransz ve Venedik yerli edebiyatannm Yunanllara

yeyi) alarak zenginleti. Trubadurlarn uyakl vurgulu gsterdi~i tevik edici rnek bile kendine zg bir karakte-

Provans iirleri Bat'daki

bu devrimci yeni yneliin zaferini ri olan canl bir Yunan yerli edebiyatnn gelimesine yar-
mjdelemi, Dante Diyina Commedia 's iin ayn arac dmc olamad.

Latince altl llere tercih edince zafer kesinlemiti. Ondokuzuncu yzylda

Ortodoks hristiyanlarnn
Dante bu tarihi kararn verirken yerli iiri canlandlIm Bat'ya kar duygularkmseme ve dmanlktan hayran-
Helen kltr gemiiyle biletirmi ve bylece dnyasnn, lk ve zenneye dnmlii_ Byle bir kltrel deiikli

ann ruhunu dile getirmiti. Hem rnesansn, hem de gin ilk meyvalarnn Yunan Ortodoks HristiyanlnnBat'
yeni bir hayatn savunucusu olmay -zor1anmadan- ba- daki karde toplumla uzun sreli karlamasnn balan.

arabildi.Bu byl yaratc uy~mu salamasna yol aan gcndan nce Ortodoks Hristiyanlkta canlandrlan Hele-
nedenlerden biri on ve on drdnc yzyllar arasnda nizm 'in l elinden modern Yunan dilinin kurtanlmas
talya'da canlandnlan Helen kltrnn ezici de gl olmas beklenebilirdi. Ama ne yazk ki Yunanllar milli-

olmamasdrbelki. yetilik toksinini de ayn Batl kaynaktan almlard; bu

Bu hayaletin kendi glgesi altnda yeeren yeni ve da on dokuzuncu yzylda yaayan Yunanllarn dillerinin
zgn bir kltrn bymesini b9acak gte olmadn dorudan doruya eski Yunanca'dan geldiine ve atadan

gsteren bir olay yaayan yaratgn l dnyadan gelen kalma Ortodoks Hristiyan Uygarlklarnn Helen Uygar-
hortlan elinden kozlann almasdr. Bylece hayalet, lna akrara olduuna inanmalanna yol at. Bu geersiz
kurban etmeyi tasarladg kltrn eline tutsak dt. On tarihi olgular yznden dilSlll bir arkaizme sgndlar yaa
birinci yzyldan sonra Bat Hristiyan Dnyasnda yazl yan bir dile ne kadar sgdnlabilirse okadar kelime, tak
m Latince iirleri incelediimizde Yakub'un sesini iitir ve sentaks Attika Grekesinden alp anadillerine zorla so-
\'e Esav'n elini duyar gibi oluruz. Onikinci ile onbeinci karak bu dilin doal yapsn bozdular. Bylece, balca
yzylUar arasnda yazlan ortaa Latince iiri Latin kly zelligi yaayan yerli dilleri edebiyatn arac gi~i kullan-
la maskeli baloya gitmi yerli iire benzetilebilir. Kelimeler mak olan modern Bat Kltr karsnda Yunanllann dil ve
Latince oldugu halde, bu grnte Latin iinnin ritmi, edebiyat dzeyinde yknmeleri, yaayan Grek dilini
"ya, duygusu ve ruhu agda yerli Bat edebiyatnn yara- kurtaracak yerde bsbtn prangaya vurmak gibi ters bir
tc ruhundan gelir. Onbeinci yzyln talyan hmanistleri sonu verdi.
Helen kltr karsndaki yanl ve ukalaca hayranlklary in dnyasmda da Mogol istilasnn kltrel bakm
la Lukan' ve bazan hatta Ovidius'u andracak klasik Latin dan ykc sonular
yznden can ekien klasik dil ve ede-
iirleri yazmay becerdikleri zaman, aslnda sadece Latin biyatn glgesi altndan yaayan yerli dilde yazlan 'bir balk
klndaki yerli iiri ldrmeyi baarm oluyorlard_ Ana, edebiyat domutu. Ama in'de klasik dil ve edebiyat egi-
kendi ana dillerinde ne zamandan beri yerlemi olan yerli tim ve ynetimin Dasr tutmu resmi aralan oldueu iin
iirin yerine canlandmlm Helen edebiyatn koyma he- otoriteleri kolay kolay silinemezdi. Dolaysyla yeni yerli
denerine yaklaamyorlard bile. HmanisUerin klasik iir edebiyat yazarlar tarafndan bile kmsendi, baya bu-
yazma sanatn canlandrmalan yerli Bat edebiyatn sn lundu_ in 'in yerli edebiyatnn zgrlgne kavumas
drmedi, tersine yerli edebiyatta meydana gelen taze alev. 1905 'te in klasik edebiyatna dayanan kamu hizmetleri
lenme hInanistlerin donuk akademik altrmatannn btn snavnn lagvedilmesine kadar gerekleemedi. O zaman
~tsn alp gliird_ yaayan "mandarin"lerin melez dili, Konfiiys klasiklerini
Yerli edebiyatn Bat Dnyasnda byle rnler veren mumyalayan l dile kar merulugunu ilan edebildi.
kendiliinden oluumunun benzerlerine Ortodoks Hristi Grsel sanatlara baktgmzda, bu alandaki rnesans-
yanlk ve in Dnyalarnda da raslanr. Ama oralarda larn olduka sk raslanr olaylar oldugunu griiyoruz_ t.
tohum canlandrlm gemi dil ve edebiyatn dikenleri yedinci ve altnc yzyllardaki Saite agnda, Msr Dn-

495
 yasnda, iki bin yllk bir aradan sonra "Eski Krallk" tar
znda resim ve heykelin rnesansm bilinen bir rnek olarak
ele alabiliriz. t.. dokuz, sekiz ve yedind yzyllarda
SmerAkat dnyasnda Akad kabartmacl~nn rnesans,
canlandrlan bu Akad sanatnn Asur'da byk bir ustalk

la kullanlmas. Aynca Hristiyanlk a~nn on birinci ve

on ikinci yzyllannda Bizans 'da Helen kabartmacl~nn
-bunun en gzel rnekleri 1.. beinci ve drdnc yzyl
larn Attika eserleridir- tata deil de !ildiinde minya
tr rnesans da bu arada saylabilir. Ama Bat Hristiyanl
nda Helen grsel sanatlannn rnesans, gerek genilii,
gerekse daha nce y~planlann insafszca gzden kanl
mas bakmndan bu rnesans da ok geride brakr.
Helen grsel sanatlannn ruhu mimarlk, heykel ve resim
alanlarnda hortlatld; hayalet her alana da yle salam

yerleti ki, Bat onun tutsakhndan kurtulduktan sonra

bile Babl sanatlar yeni kavutuklar zgrl nasl kul
lanacaklarn bilemediler.

Yerli dehann felce uramas grsel sanatlann ala

nn da etkiledi. Ama en olaanst episod heykelcilik ala

nnda Helen rnesansnn zaferiydi. Bu alanda, zgn Bat

slubunun on nc yzyl Fransz temsilcileri Helen, Msr
ve Malayana Budist heykelciliinin en olgun dnemleriy
le yarabilecek gzellikte eserler yaratmlardl. Buna kar-
hk resim alannda Bath sanatlar Ortodoks Hristiyan
Toplumunun vaktinden nce olgunlam sanatnn boyun
duruundan henz kamamlard. Mimarlk alannda ise

Romanesk iislubu -Bu, adndan da anlalaca~ gibi Helen

Uygarl~nn son evresinin m.irasdr- dandan gelen
"Gotik" slup karsnda dayanamayp yklnt. Gotik
slup, yanltc adna karn, aslnda Suriye'de ortaya k

mtr.

ki kere bozguna uram Bat grsel sanatyla Suriye

li ve Helen saldrganlar arasndaki mcadele 1503 ile 1519
arasnda Kral VII. Henry himayesinde Westminster Kated

rali iinde yaplan apelin

mimarisi ve heykelciliinde
~rlebilir. atdaki tonozarda "Gotik" slubu Helen isti-
lasna kar son bir zorlamay baarmtr. Tepedeki ta fi
grler, yerli Batl Hristiyan heykelciliinin Alplertesi
okulunun ku~u arksn temsil eder. Sahnenin merkezine
talyan heykeld Torrigiani 'nin (1472-1522) Helenlemi
bayaptlan,gelecekten emin bir tavrla yerlemitir.
Kuzey Avrupa'da on altnc yzyln birinci eyre~ine
kadar ayakta durmay baaran "Gotik" mimari Kuzey ve
Orta talya'dan oktan beri kovulmutu; nk burada,
hibir zaman Alpler.tesi Avrupa'da olduu kadar kesin bir
zafer kazanmamt Romanesk'e kar. l Helen Dnya-
sndan hortlatlan yabanc bir varhn Bat topraklarnda
ilk ayak bast yer talya'ydI. Bat Dnyasnda zamanla
hem Romanesk, hem de "Gotik" mimarinin yerini alacak
olan Helenlemi mimari slubunun bundan sonraki
ilerleyiinin aamalan Floransa'da 12961461 arasnda ina

496
 'len Santa Maria del Fiore'nin yapl tarihinde izlenebilir. balattlar.Ama bakalar gerekten yeni bir tutarak bili-
oransallar 1294 'de Aziz Reparata adna yaplm olan or- min ilerlemesiyle alan yeni psikoloji dnyasn aratr
a katedraBenni ykp bunun yerine modern bir bina maya baladlar; Argus'un grsel izlenimleri yerine Psyche'
ymaya karar vermilerdi; bu karar da dirilen Helenizm'in nin ruhi yaantsn resmetmeye yneldiler. Ayn psikolo-
emen ortaa slubuna kar saldrgan sava ilan etmesi jik aratrma akm zamanla heyke! alann da fethetti. im
simgesi saylabilir. ok uzun sren bu mimarlk dram di her iki alanda da, bilimin rtlerinden soydu~u fiziksel
sonunda zafer katedralin kubbesi iin 1418'de alan dnyann yapsn daha da yo~un bir ekilde inceliyor.
may kazanan Fi1ippo Brunelleschi'de (1377-1446) Bylece, bu satrlann yazld dnemde, egzotik
d. Helenleme rnesansnn yerli Bat debasnda, grsel
BruneUeschi'nin ku bbesi akn Bat dnyasnda yle sanat alannda yaratt ~srlama artk sona erecek gibi g-
~erin bir izlenim brakt ki, talyanca'da sadece "ev" (Tann' rnyor; ama tedavinin yaval~ ve gl zarann ne kadar
am evi) anlamna gelen duomo kelimesi ikinci bir anlam ciddi olduunu gsteriyor.
lazanarak zel bir mimari yapy anlatan terim haline gel-
di. n kii Brunelleschi 'nin son dnem Helen mimarisini
inceleyerek yeniden kefettii bu yapy ondan nce kuran
olmamt. Oysa BruneIleschi'nin epey ihtiyatla kurduu
kubbe, Sultan . Mehmet (saltanat: 1413-21) iin Bursa'da
Yeil Cami 'yi yapan ada Osmanl mimanna epeyacemi
ii gibi getirdi. Brunelleschi 'den drtyz yl sonra onu izle
yenler canlandrlm Helen tekniinin btn kaynaklann
kullanp kamu mimarisinin yansra ev yapmn da dei.
tirrliklerinde. teknik inceliklerinin nihai sonucu estetik bir
loldu, Btn bu mimarlar ithal mal Helen hazinesini t
etmeden nce yerli Romanesk ve egzotik "Gotik" gelenek
eri snmt.
Mimarlk alannda Helenizm rnesansnn Bat dehi!"
nda yaratt ksrlk Bat 'nn Endstri Devrimi 'nin
asadm bimekte urad glklerle de kendini belli etti.
ndslrinin salad demir ubuk Bat dnyasna son dere-
re esnek bir yap malzemesi kazandrmt, ama on doku-
mncu yzyln Batl mimarlar demiri sadece o zamann
aygn tarzlan olan klasik ya da yeni "Gotik" sluplatma
atmakla yetindiler. Sadece bir iki binada -eyrus
~am!in'in 1869-71 arasnda Boazii kysnda yapt
Hamlin Hall ya da 1889'da Paris 'de yaplan Halle des
Iachines gibi- yeni teknik ekinmeden sonuna kadar kul
nld. Demir-elik atl yaplann. ne klasik, ne de "Gotik"
odellerle hibir ilgisi olmayan slup potansiyelleri ancak
ok daha sonraki mimarlar tarafndan denendi.
r l\1imarlk alannda Helenleme rnesansnn getirdii
psrlk resim ve heykel alanlarnda da Bat'nn sanat

E
basn dondurdu. Giotto kua~ndan bu yana geen
iotto, 1266-1337) yarm binyl akn bir sre iinde
. at 'nn modern resim okulu arkaizm sonras Helen grsel
rnatIarnn naturalistik llerine bal kald. Ik ve gl-
renin grsel izlenimini vermek iin birbiri ard sra ynla
~knik gelitirdi. Fotoraf etkisi yaratmak iin giriilen bu
~zun abalar sonucunda edinilen sanatsal teknik harikalan,
rotorafn icadyla birdenbire boa gitmi oldu. Modem 377, 378 , 379 SANAT YOL KAVAKLAR Kral Vii. Henry'nin
~atl biliminin makas bylece ayaklannn altndaki topra 1503-1519 arasnda Westminster Katedrali'nde yaptrd kk kilise
esip gtrnee baz Batl ressamlar nicedir yadsnan Bizans yerel gelenekle canlandrlm Helenizm arasnda o ada sren mcade
kenli geleneklerine dnmek iin Rafaeneesi akmn lenin 1{a1c bir antdu.

497
 PUTA-TAPMA: HELEN KKENLER
380, 381, 382 Bu liihit Yahudili~in ve erken dnem Hristiyanl~n dini sa.
natlarnda Helen ikonculuu ile Yahudili~in ikon dmanln rnekliyor. Birinci
lahit nc, ya da drdnc yzyldan bir Yahudi eseri: iek motiflerinde, hatta
insan biimlerinde bir helen etkisi aka griilebiliyor. Ayn dnemden ok sade bir
Hristiyan lahdi: Yahudi ikon dmantnn arpc bir rnei, ama en alttaki beinci
yzyldan kalma Hristiyan lahdi bundan uzaklaarak Helen taz zengin sslemelee
yer veriyor.

498
52 Dinlerin
rnesansar

Din alannda rnesans n klasik rnei Yahudiliin,

Ilristiyanlin kucanda sulayc ama silinmez varln
birok kereler yeniden gstermesidir. Hristiyanlkla Yahu
dili~in ilikisi Yahudilere gre kahredici bir biimde beHr
gin, Hristiyanlarn vicdannda ise tedirgin edici bir biimde
belirsizdi. Yahudilere gre lkc olsa ct"
Hristiyan Kilisesi
yanlyola sapm bir Galile Ferizesinin saptrc retisini
beUemi dnek bir Yahudi mezhebiydi. Hristiyanln

Helen Dnyasn ele geirmesi tanrsal bir mucize deiL. 383.381 "TANR BiRDiR": Yahudiliin uzlamaz
bir putperestlik baars~yd. nk bu kolay baary ka- tektanrch,'altnc yzylda Filistin'de yaplm bir hav~
zanmak iin Yahudiliin iki ana ilkesi, Yahweh'in en stn ;ada Grek harfleriyle yazl. ncil'deki Tanr lemi Yahu-
iki aklamas olan tektannclk ve anikonime (ikonlara dilerin, Mslmanlarn gznde, Helenizm'in oktanrcl
kar olu) ihanet etmilerdir Yahudiler de Helen na bir dn gibi grld iin, bir kfr saylyordu. "Mer
oktanrclyla ve Helen putuluuyla uzlaarak Tann 'nn yem 'e Ta Giydirilmesi" adn tayan bu Ortaa minya-
gvenine ihanet etmeyi gze alsalar onlar da Helenleri yu trnde Tanr lemi'nin kiileri insan biiminde gsteril-
muatp Yahudiliin ismen tannmasn salayabilirlerdi. mi; Hristiyanln gerekten de sz konusu sulamay
Ama bu, Yahudiliin en nemli iki konuda Helenizm'e hak eder duruma yaklatn gsteriyor.
boyun emesi pahasna salanabilirdi.
Hristiyanlk Helenizm 'le bu saydam uzlamaya var

dktan sonra Yahudilie den, Tanr'nn ebedi emirlerini

ve vahiyIerini her zamankinden daha sk bir biimde koru
makt. Gamaliel'in dnek bir mezinin syleyiiyle.

Tanr 'n III zrlwa brn I,i h gnde dayanabilesin

ve hel' eyi yapliktan sonra. durabilesin. Onun iin, hask
lanno doruyu sarnarak dur, (2)

Hristiyan Kilisesinin grkemli zaferi karsnda Ya-

hudiliin kmseyen tavr, baarsz bir rakibin kskao
Ig1olarak yonmlanp geitirilebilirdi. Ama Hristiyanlk
kendisi de Yahudiliin miras olan tektanrcla ve aniko
nizme kar teorik bir ballk duyuyor, yalnz bunlar, Ya
hudilerin eletirilerini ekecek biimde, Hemen oktan nc
lna ve ikon putperestliine verdii pratik tavizlerle bile.

tiriyordu. Hristiyan Kilisesi Yahudi kutsal metinlerini Hris

tiyan imannn Eski Ahit'i olarak yeniden kutsallalrmakla
Kilisenin zrhnda bir zayf nokta braknt ve Yahudi
eletirisinin aklar buraya isabet ediyordu. "Karmda ba

ka ilahlarn olmayacaktr" ve ''Kendin iin oyma put,

yukarda gklerde olann, yahut aada yerde olann hi
suretini yapmyacaksn; onlara ii1miyeceksin;ve onlara iba
det etmiyeceksin".(3) Hristiyanlar da, en az Yahudiler ka
dar, bunlarn Tann 'nn szleri olduuna ve nsann bunlara
kaytsz artsz uymas gerektiine inanyorlard.
On Emir, Eski Ahil'in zyd; Yeni Ahit ise, Eski
Ahit'in. sa'nn yerine g-etinnek zere dnyaya geldii kut

499
 sal metin ve otorite olarak kabul ediyordu. Dolaysyla
Eski Ahit Hristiyanlk binasnn klt. azizlerin ve lerr
M
k.~'f!"',~(?\~ fI ,....VI(.:...~P;..; 1;- deki kiinin gerek iki, gerekse boyutlu sanat eserle
"1f1I,.......,,: fp....Tl.I'PV..pt.-rtC... e..\' rinde grsel ekilde resmedilmesi, btn bunlar da ayn
fbef''Tl;~: " i binanntemel talanyd. Bu talardan herhangi birinin ye-
.. ." l"l1l\tc ~~f~'i\"':IIt,..,.I'.'h-.,~.V:
rinden ekilmesi btn binay ykabitirdi. Ama Hristiyan
,,"'f"A-o'll"j>i..,; ",~;n.<...,.~'l>~.A
A..VIA~~~.~~~~~~tf:K~: ln savunucular, Kilisenin Helen kkenli pratiinin Yahu-
..
~ -.M..~,.UA' !~ K~O~U'foP di teorisiyle uzlamayacan syleyen Yahudilere kar ne
+ f\~~ ....av4~T'''1'c..~~~.}I:, cevap verebilirlerdi? Hristiyanlar bu Yahudi sulamasnn
<"1<:r""~ ryl""" ":,,"!,~J~~" temelsiz oldu~una inandracak bir cevap bulmak gerekiyor-
... ~ "'"fW.'TVclftt<eu....."..Ptf'W-n1 \
.,,. to.
o ....~!\ !,ic. 715~~~-1'C'*+'I~~,.i du. nk Yahudiliin Hristiyan Kilisesine ynelttii iki-
'\:'oatp"'...C _~.~"".p; yzllk sulamas, Hristiyanl~a gene Yahudili~ten gelen
kO....oe-:.,.,.,.~t1Ip.~~~~ kkl bir gnah duygusuna vurdu~u iin bu kadar ses
-n~~~\E;,.lt~; ....~TtI~ f'''l'''''';''
l'o)~'~';*-~f..,.~-~-;+-P..: "- karyordu. Bylece Yahudilik Kiliseyi ayn anda iki cephede
'9<'.p...,...,.,,,.T"p Op V i' O1>U; .... savamak zorunda brakarak Hristiyanlktan cn alyor
;, g v .u e-n];;n"'C ,",,,x...:t~-
du; Hristiyan ruhani otoriteleri asndan, inatla direnen
tb O" cl'. tn"'ft t.e:.
.... ...'- # ~,
+ t"'"9 M'7W''f'1lC'.,.'JAtC.e:ullW''.'

p.t..<<1 Yahudilie kar verilen d sava. i savaa oranla daha
....rt'.. ~i(~fii:t-r...;K"..,~~ nemsizdi; nk i sava her Hristiyanm ruhunun derin
"nO~,...L;c'~~.'k"t;.1 ~ liklerinde, Helenizm 'e yakn rahat bir Hristiyan putperest-
hi;:.!'~~ac."""-':~"~"'!!
K ........~'....,...,~"'l'l"";, liiyle. Yahudilie yakn szlayan bir Hristiyan vicdan ara-
snda hkm sryordu.
Bu atmann yaratt~ ikilik Hristiyan polemik
yazlannda da yansr. Hristiyanln Yahudi saldrlanna
kar yapt savu nma tr ile Kilisenin kendi iindeki,
Hristiyan ikoncularla Hristiyan ikonoklastlar arasnda
geen tartmalar liirii arasnda fark vardr. Her .iki lrde
kuaklar boyunca kullanlan kantlamalar byk lde
zde olsa bile. farkllk da nemlidir. Helen Dnyasnn

drdnc yzylda kitle halinde Hristiyanl~ kabul

etmesinden sonra artk panHelenik olan Kilisenin kendi i
kavgalar, Hristiyanlarla Yahudiler arasndaki polemiklere
oranla a~r basar gibi oldu. Ama, bu daha eski cephedeki
PUTA-'l'APMAYA KARIORTODOKSTEPKiSi
teolojik sava altnc ve yedinci yzyllarda yeniden alevlen
385 Hristiyanl~n ilk dneminde resimlere tapnma adeti putpe
restli~i hatrlatt~ iin Yahudi eletiriciler Hristiyanl~ putperestlikle
di. nk beinci yzyln sonlanna do~ru, Filistin'deki Ya-
sulamlard. Bu noktada zayflnn bilincine varan Kilise daha dr-
hudi toplulu~unda pritence bir ev temizli~i bagstermiti.
Havralarn duvar sslernelerinde hayvan, hatta insan resim
dnc yzyldan balayarak, kendisine miras kalan Yahudi ikon d
leri yaplmas Yahudili~in kuca~nda Hristiyanl~ andrn
manl~n tevik etti.
bir geveme eiliminin domas olarak yorumlanm, bu
i sava Yahudi-Hristiyan sava cephesini de .etkilemiti;
Yahudilerin hristiyan putperestli~ini lanetlemelerine kar
lk Hristiyanlar da saldr ve savunmalanna yeniden ba.la
dlar. Hristiyan ikon-severlerle ikon dmanlan arasndaki
paralel tartma ise ber yerde aralksz srmtr. Hristi
yan Kilisesinin Diocletian 'n putperest imparatorluk rejimi
ne kar kazand~ zaferin sabahnda, hatta belki de arif..
sinde balay.an bu k~vgann Hristiyanln her yresinde ve
Hristiyanlk a~nn her yzylnda sregeldi~ini gl'
yonz.

Henz paralanmam
olan Katolik Kilisesinde dr
dnc yzylda balayan
bir ikon dmanl~nn yaylde
glr. Elvira Konseyi (300-'11) otuz altnc yasasyla kili-
selere resim koymay yasaklad. Kayserili Eusebius(264-340)

500
 Byk Konstantin 'in kzkardei Konstantia 'nn kendisine
bir kutsal resim gnderme isteini geri evirdi. Konstantia
(br adyla, Salamis) Piskoposu ve Kbrs Metropoliti
Epiphanius (315402) kilisede asl bulduu nakl bir per
deyi yrtt. Suriy.de, 488'de, Mabbug Piskopo,!, ve bir
~onorzit olan Xenaias, putlara tapmaya kar bir saldr
balatt. Altnc yzylda ise Edessa ve Antakya'da ikonok-
lasl ayaklanmalar oldu. Ayn yzylda Yunanistan 'n ba
nnda Edremit Piskoposu Julian'n yresindeki kiliselere
resim, ta ya da ahap iki boyutlu suret koymay yasak-
lamas ve yalnz kaplarda heykeere izin vermesi ikonok-
lazm duygusunun glln gsterir. Ayn yzylda Latin
etkisindeki Bat'da Narbonne bapapaz armhtaki sa
resmine bir bez sarmak gerekti~ini sylyor, Marsilya Pis-
kopaSIl Serenus yresindeki kiliselerde btn resimleri kn
yar ya da kaldrtyordu. Altnc ve yedinci yzyllarda
Konstantinepolis, Kbrs, Ermenistan ve Kafkasya 'da ikon
dmanlnn yayld grlyor.
Bu kantlar hristiyanln gerek merkezinde, gerekse
snr blgelerinde ikonoklast grn canlln gsteriyor.
Dou Roma mparatoru Lee Syn.s bu davay benimseyince-
ye kadar geen drt yzyl boyunca kavga bu ekilde srd;
bu durum da, Ortodoks Hristiyanlkta Yahudi ikon d
manlnn nasl byle sert bir ekilde ortaya ktn ak
lar. 726'da putlan krma kampanyas baladnda aslnda
gemiin hayaleti yardma anmyordu, nk hayalet
zaten yzyllardr pusuda kurbannn stne atlmay bek-
liyordu.
Ortodoks hristiyanlkta Yahudi ikon dmanlnn
rnesans Bat 'daki edebi Helenizm rnesansna benzer.
726'87 ve 815-'43 yllannda iki ayn patlamayla ortaya k
t, iki d~?nem arasnda sakin bir evre vard. Bu arannbir PUTA-TAPMA YA KAR i PROTESTAN TEPKISI
bakma nceden haber verdii baarSZlk, 843 'de taraf 386 Protestan Hollandal askerler kiliselerde Tann'y, ya da nsan',
larn geici olaca~ inancyla vardklar uzlamann kalc gsteren her trl temsili knyodar; resim, heykel, pencere, mezar, alta,
bir bar haline gelmesiyle dorulanm oldu ve be yzyl herey, Tann'nn evini pis putlardan anndma hrsyla knlp parala.
nyor.
lk atma bitti.
Ama Ortodoks Hristiyanlkta put tartmasnn g
rnte kalc bir ekilde zmlenmesi, genelolarak Hris
tiyanlk iinde ayn can skc sorunun bir daha ortaya k.
mayaca anlamna gelmiyordu. 787'deki Nikea (znik)
Konseyinin verdii kararlarla Ortodoks Hristiyanlkta tas
vir kilitnn geici olarak yeniden kurulmas Karlarnan'n
lkesinde huzursuzluk ve tartma yaratt. Papa . Hadrian
(Papall:722-'95) Karloman 'n Ikinci Nikea Konseyi karar
larn
birlikte sulama nerisini geri evirerek bu kar koy-
ma hareketini ezdi, ama bu deprernelerin haber verdj~i pat
lama nihayet Alpler-tesi Avrupa'da ortaya kt. On altn
c yzyldaYahudi ikon dmanlnn Almanya'daki pat
lamal rnesans, Anadolu 'da, sekizinci yzyldaki patlama-
dan daha az iddetli deildi; etkileri imdiye kadar da
uzanr.

Bat hristiyanlnn Protestan Refonnu'nda grlen

501
ve Yahudiliin iki temel ilkesinden biri olan anikonizm or- yicidir, ama din alannda bye bir olayn tek rnei bu dt'
taya kmay baaran tek Yahudi hortla~ de~i1di. Yahudi iIdir. En yaygn rnesans biimi atalardan kalan bir dinin

Sabataryanizmi on altnc yzylda Katolik Kilisesindeki baz seilmi zelliklerinin canlandnlmasdr; buna bazan

aynlklara da egemen oldu. Protestan Bat Hristiyanln dini inan ve cokuyu glendirmek iin bavurulur. Bat
da Yahudiliin bu teki gesinin rnesansn aklamak Hristiyan Dnyasnda bu eitten ok olay geti. Bazan or

daha da gtr. Yahudi diasporas son derece elverisiz todoksluun sadece bir yan vurguland, ama ok zaman bir

koullar altnda kendi kimliini ve cemaat btnln
koruyabilmek iin Sabat gnne ve teki ayinlere titizlik-
le ba~h kalmt. Ama Yahudi Sabataryanizminin Bat H
ristiyan Dnyasndaki zaferi, dalan Yahudilerin iinde
yaadklar ola~anst koullarla aklanamaz.
reform ve arnma dalgas halinde ykselerek, grdmz
gibi, sonunda, on altnc yzyln Protestan Refonnuyla
sonuland. Japonya'da, ikinci Dnya Savandaki ac yenil-
giden sonra, birok yeni dini mezhep dodu. Bunlarn o
unluu geleneksel into ya da Budist inancnn u ya da

PrOtestanlarn balca hedefi en eski Kilisenin katk bu gesi stne kuruuydu. Tanrsal sanlan imparatorun
sz pratiine dnmektL Ama ilkel Hristiyanhkla Yahudilik bu yilksek yerden yuvarlanmas ve dolaysyla devletin resmi
arasndaki, ilkel Kilisenin bir ayrlk olmas iin zellikle inlo dininin zavflamasyia morali bozulan bir halk yapay
koydu~u pratik farkhh~n unuttular. Dkel Kilise hafta ta- bi ekilde dirilO!mi bir dini inanla yeniden yreklendir.
tili gnn Sabat'dan haftann ilk gnne aktararak Yahudi- mekti bunun amac.
likten ayrln gstermeye almt. Oysa imdi Protes- Geleneksel dini ortodokslu kla gerek maddi yaant
tanlar ilkel hristiyanln aynlnn amalanm sonucunu arasnda bir uurum aldnda, bu uurum genellikle bir
ortadan kaldrmak iin "Tanr 'nn gn "ne hem Yahudili- eit dini canlanmaya kapatlr. Dini retinin gemite
~in Sabat adn, hem de bununla ilgili Yahudi tabusunu uy gml gibi grnmesi, bir sre iin, dinin kendisinin gerek-
guladlar. ''Kutsal Kitap Hristiyanlan" "Insan Sabat iin siz ve yanl olduu grn pekitiriyor izlenimi verebi
deil, Sabat insan iin yapmtr,,(4) szn hi mi oku- lir.(6) Ama nsanln manevi zlemleri yeniden ortaya
mamlard? ncillerdeki,(5) sa 'nn Sabat tabusunu kasten kabilmek iin gl bir eilim gsterirler. ou zaman,
bozduu nu anlatan birok blm anlamadan okumu ola-
vazgeilen dinden daha da uzak bir an manevi inanlan.
bilirler mi'? Btn havariler arasnda en fazla nem verdikleri nn canlandrlmas bu eilimin k yolu OlUr. nsanln
Pavlus'un Musa Yasasn batan aa yadsmakla n doal evresini kirletmesine kar gsterilen ada tepki-
yaptn bu Protestanlar grmemi olabilirler mi? Bu son de, eski an Doa 'nn kutsall inancna dnlmesi a
larn cevab, Protestanlarn, Papalk yerine Kutsal kitabn rtc deildir. Atalarmz, Doa'ya ktlk eden nsan'n
ataritesine bavunna kuraln getirirken yalDlz Yeni Ahit'i cezasz kalamayacan sezgiyle anlamlard ~ modern an
deil, ayn zamanda Eski Ahit'i de yeniden canlandrm deneyleri de doal dnyann nsana snrszca smnnesi
olmalar ve dirilen iki ruh arasnda Yahudilik ruhunun Pro- iin verilmi bir kamu hizmeti olmadn, nsamn sk sk
testanlann kalbini kazanmasdr. Yahudi Sabatnn rnesan- bal olduu ve bundan dolay kendine zarar venneden
s Hristiyanl dogumundan beri tedirgin eden hortlan ktye kullanamad bir ekolojik sistem olduu dorusunu
kalc gcnn ciddi bir kantdr. yeniden olumiamtr.
Hristiyanhktaki Yahudi gelerinin rnesans etkile-

502
 BLM XI

TARH NcN

NCELEMEL?
Tarihin gidiini gzden geirdiMen sonra, kendi kendime.
"Tarih nedir, nasl yazlr?" diye
8ormazsam, benim bu tarih
ince/em em eksik kalr. Sanmyorum Ii tarih, kelimenin nes
ne/ anlamnda, olay/arm ar arda sralanLI olsun. Bunun
gibi, tarih yazmak da olaylan anlatmak deildir. Btn gz-
lemci/er gibi tarihi/er de gerei anlalabilir hale getir-
mek zorundadr/ar. Bu da, onlar neyin doru, neyin anlam-
l olduu Iwnusunda boyuna yargya varmuya gtrr.
Bunun iin. snflandrma yapmak, olaylar mukayeseli
olarak incelemek gerekir; nk olaylar ayn dnda birok
yollardan gelimili,.. Grev/erinin anlamn tam olarak
kavram tarihiler kesin sonuca uarmay gzeten akla

malar yapmak tehlikesindedirler ama, bence kendilerini

buna zorlamamaldrlar. Insanlar yeteneklerinin snrlarna
gre seim yapmakta zgrdrler. Ayrca una inanrm ki
tarihin bize rettiklerinden biri de insanlarn, elle tutula-
mazsa da kendini belli eden bir insan-iist gerek olduunu
bilerek semeler yapmasn renmelerigerektiidir.

503
 Renkli Resim 83

TARHN BiMi
tnsan gereklii anlayabilmek iin onu birbirinden ayn
saysz paracklara ayumak zorundadu. Bu ekemlendirme,
snflandrma sreci phesiz gereklii yanl yanstr; ama,
bilinli dncenin kanlmaz bir sonucudur da. Buna kar
getirilecek seenek, mistiin tamamen edilgin bir tavrla
tanrsal birlii sezmesidir. Bu "Tarih Aac" da, tarihi, veri
lerini snflandrarak anlahr klmak, sonra da onlar yeni-
den bir araya getirilmi bir btn olarak sunmak yolunda
bir abann rndr. emasnn temelinde teolojik bir
yaps olan onikinci yzyln Hristiyan dnrlerinden
Fiore'li Joachim'in felsefesini gstermektedir. Aa aa
blnm, bunlar da Baba (yasa ve korku a), Oul
(inayet ve iman) ve Kutsal Ruh (sevgi ve zgrlk) gzet
mektedir. Dallarn temsil ettii nemli kiiler, olaylar ara-
snda srail'in oniki kabilesi, Vaftizci Yahya'nn misyonu,
sa'nn ilk gelii, Kiliseler'in kuruluu, son an afan
mjdeledii sanlan Pal'alar dizisi, sa'nn ikinci gelii yer
almaktadr. Aa nc, son an gelmesiyle son buluyor.
Joachim 'in kehanetine gre ilk belirtiler onnc yzyln
ortasnda grlecek, son a kurulduktan sonra da Son
Yarg'ya kadar (Maher) bir Azizler Krall olarak devam
edeeekti. Joachim 'in tarih yorumu dpedz bir Ortaa
Batl Hristiyan'nn grdl; ama, buna benzer yeryz
cenneti zlemleri daha sonraki yzyllarda da pek yaygn
oldu; hatta Marx'ta bile baz izleri grlebilir.

504
 Renkli Resimler 84, 85

MERAK
VE FELAKET
Soldaki Batl arkeolog si.
linmi bir uygarln kalnt
lar karsnda kendinden
gemi. Ama, bunlar srs.
n kollayan oban, namaz
klan Mslman iin hibir
anlam tamyor: Gibbon ile
bni Haldun'un eserlerini
esinlendiren de "dinginlikte
hatrlanan duygu "dan do.
an byle bir merakt. Daha
seyrek olarak da, kendi fela-
ket yaants bir tarihiilin
merak duygusunu uyandra.
bilir. Yandaki Sava resmini
yapan sanatnn yanstt
gibi dengeli bir dnyann
birdenbire parampara olu-
vermesi 1914 austosunda
bu ncelem~'nin yazarn! ey.
leme itti; tpk, benzeri bir
okun . . 431 'de Tukidi.
dl's 'j sarsmas gib.
Renkli Resim 86

HAYATIN TAMAMLANMAS
Fra Angelico'nun Cennette sa'ya Oug'snden alnan bu
aynnt sanatnn Azizler komIlyonu grnmn yan-
styor. Bir Hristiyan'n Tann'y sevenler iin her eyin
hep hirlikte iyiye aht~ inancnn grsel bir ilan bu.
Sanat, kendi zaman ve mekannn uslubuyla Hristiyan
kardelerine hitap ediyor, ayn zamanda evrensel bir
mesaj iletiyor. Eserinin gzelliei, kutsall~, tarihi, dini,
kltrel gelenekler arasndaki farkhlamalir' ap. te
sine geiyor. Resmine bakp anlamn dnen herkes
ressamn sevincini, umudunu anlayabilir. Balanm
ruhlar topluluuesinlerinin kayna, ayn zamanda
amalar olan sa'nn evresini sanyadar. Kurtarclanna
tapyor, onun zaferi olduu .iin ayn zamanda onlann
h{lc yolunun da tamamlanmas demek olan bir zaferi kut
luyorlar. Resmin imgeleri nibai manevi gerekli~i belirli
bir tektanrc dinin Ij! altnda yorumluyor. Gene de
Fra Angelico'nun Hac1rn yoarnn zerinde birletii
sa, Teilhard de Chardin'in sezgisidir; sahnenin dingin-
li~ Budist'in Niruana 'ya geiinden bir nceki an gs-
termektciir.

509
 387 Bir Roma lahdinde, Tarih
lannas elio. Ad Grekede "anh
baarlarla n kazanmak" anlamn
tayan "kleos" ketimesinden getir.
Helen mitolojisinde etio kahramanla-
nn baarlarn yadederdi.

510
53 Tarihi dncenin zellii

Bu incelemenin birinci blmnde yapacamz ooy yaamak ve hareket edebilmek iin gereklii btnyle
lediimiz ilemler plann tamamladk artk. Uygarlklann kavrayamamzda alacak bir ey yok. Btnn bir para-
hayatlarn, aralarndaki ilikileri
ve ayn trden' toplumlar snn kendini geri kalandan ayrmas, sonra da, kendi dahil
olarak ileri dinlerin ortaya kn gzden geirdik. Bu btn hakknda ksmi de olsa bir anlaya ulaabilmesi bir
entelektel abalarn amac, yirminci yzyln nsanlar ola paradokstur. Bu baar, kusurlu olsa bile, aslnda mucizevi.
rak bulabildiimiz kantlarla, bir btn olarak insanlk tari dir. Gerekliin, aslna uygun bir zihni imgesine ne kadar
himizi anlalr klmakl. imdiye kadar byle bir amacn yakla!d~n kestirmek insan akl iin imkan~z.
gerekleebileceini varsaydk, ama byle bir varsaymn Dnce, gereklii zihinde paralayarak ie balar
meru olup olmadn henz kendi kendimize sormadk. balamaz, gerekli~ini yeniden btnletirme abasna da
Aynca, kendimize yklediimiz bu aklama grevinde giriir. nce analiz eder, sonra da snflandrarak alr
kullandmz zihni aralano eletirel bir deerlendirmesine dnce; yani, ok sayda deiik nesneyi ayn ttn r-
de girrredik. s~er 'insani eylemlerin, isterse insanlk d nekleri olarak zdeletirmeyebalar.f2 ) Zihnin aralarnda
Doa'nn incelenmesi, insan dncesinin snrllklarna bulduu benzerliklere dayanarak tek bir maddede topla.
tabidir. Bu snrllklarn banda da, dncenin, gerek- maya aht~ bu nesneler aslnda olaylarn belirli grnm-
ligi kavramaya alrken onu arptmas gelir. lerinden ibarettir. Herhangi bir olayn grnmleri sayla
Gereklik belki de mistik yaantnn farkllamam mayacak kadar oktur; ayn grnm, her biri gsterile.n
birliidir.Bunun byle olup olmadn bilemiyoruz, nk de~iik grnmlere tekabl eden saysz deiik biimlerde

bilincimizin ilemesi iin, gerekliin zihnimizdeki imgesi- snf1andrabilmemiz de bunun byle olduunu gsteriyor.

nin -ya da gerekliin, insan zihninde yansyan kendi imge-
sinin()- zne ve nesne olarak k~rnma ugramas ya da
eklemlenmesi gerekiyor. Dnce srecimiz boyunca ya
rattmz eklernlenme zincirinin ilk halkas budur.
nsani bilincimiz, kendi dourduu -ya da gerekli-
in dourduu- eklemleme eyleminden sonra, gereklii
bilin ve bilind, ruh ve beden, zihin ve madde, hayat ve
evre, zgrlk ve zorunluk, yaradan ve yaratk, tann ve
eytan, iyi ve kt, doru ve eri, sevgi ve kudret, eski ve
yeni, neden ve sonu gibi ayrmlara blmeye balar. Bu ikili
Onun iin, her snflandrma, bir araya getirdii olaylann
her birinin sadece bir parasn kavrayabilir. Ayn olay,
baka olaylarda benzerini grdmz grtinmlerinin says
kadar ok sayda deiik maddeler altnda snflandrdk
tan sonra, her trl snflandrmann elinden kayarak kaan
bir kalntyIa kar karya kalrz. Her olayn benzersiz bir
yan olduunu sylerken anlatmak istediimiz ey budur.
"Benzersiz" kelimesi, zihinle anlalamaz anlamn tayan
olumsuz bir terimdir. Mu tl ak olarak benzersiz bir ey, tan
m gerei, betimlenemez.

yaplar dncenin vazgeilmez kategorileridir. Gereklii, Bu benzersizlik gesi, doa bilimlerinde ok nemli
kavrayabildiimiz kadaryla, bunlarla kavranz. Bunlar ayn olmad halde, insan yaradd~ alannda ok nenlidir. n
zamanda, insan anlaynn snrlarn gsteren iaret talar san eylemlerini inceleyen eitli okunann temsilcileri ara-
dr, nk gereklii kavramamz salarken gerekliin snda -filozoflar, dinbilimciler, mantklar, psikologlar,

birliini de bozarlar. Aydnlatc olduklan kadar artc antropologlar, sosyologlar, tarihiler- asl tarihilerin bu
driar. Onlar olmadan edemeyiz, ama onlarla da olmaz. benzersizlik gesini gsterneyi i edinmekle yetinmeyip,
e bsbtn bolayabiliriz onlar, ne de bsbtn kabullene- bunun balca savunucusu olmalan da belki byle aklana
biliriz. bilir. Tarihin en yaln tanm, bunun, zaman ve mekan
Evreni dnebilmek iin Evrenin eklemlenmi oldu iinde hareket eden insani olaylarn incelenmesi olduUdur;
unu varsaymamz zorunludur. Ama ayn zamanda, orada ama A.L. Kroeber farkl bir tanm neriyor. Ona gre tarih-
bulduumuz ya da kendi yaptunz bu eklemlenmelerin inin yaklamnn z insani eylemleri zaman iinde yer
yapay ve !).eyfi olduu iddiasna kar kendimizi savunama- alan olaylar gibi grmek deildir; "olaylarn btnln
yz. Bunlarn her zaman iin blnrnez bir eyi paralad korurken olaylann kavramsal btnl~ne erime abas
ya da ze ilikin bir eyi elden kard gsterilebilir. Ne dr.,,(3) Bu, analitik ve snflayc yntemin antitezidir,
var ki, Evreni zihnimizde eklemlendirmeden, kendimizi de ama tarihin bu iki kart tanm birbirleriyle atmaz. Ta
dile getirerneyiz -yani, ne dnebilir, ne de irademizi kul- rib, bireyselolaylarn karmakln konmaya ahmal,
lanabiliriz. Mistik yaantnn birli~ini yeniden kazandktan "ayn zamanda da belirli bir anlam uyarh olan bir tasanm
sonra dnmeye ya da irademizi kullanmaya devam ede halinde onlar ina edebilmelidir".( 4) Iin donsu, "hibir
meyiz. Dolaysyla, grebildj~imiz kadar do:nnun !nda bireyselolay ya da nesne, yklemler ya da soyut tekrarla

511
 ~

-
.... "
...... ; .:'-40,...,..
nabilir zellikler olmadan anlatllamaz",(5) onun iin de
"gemi stne her nerme, belli, bir genellerne gesi
ierir",

..
....
.~.:;~,
~ ~~

.~
j
Evrende gerek yenilik varsa, daha nceden hi olmam
olaylar olabiliyorsa, tarih, imdiJli zamann eksik bir ak
lamas olur. Gemiten ders karlabilmesi iin hem ge-

mite. hem de gemile imdi arasnda tekrarlar ve benzer-

likler bulunmaldr. Tarihin bize bir dereceye kadar ge-

miin hesabn vermesine ve imdinin aklamasna yetecek
kadar ve benzerlik vardr. Bylece yaptmz
tekrar
seimler hi deilse ksmen aydmlanm olurJ6J

nsan davranlarnda de~ime, yenilik ve yaratma,

bu davranlardaki benzersizlik gesinin kendini ortaya
koyuudur. Tarihilerin en sevdikleri ilerden biri de dei
me, yenilik ve yaratmay zihnen kavramaktr; ama benzer
noktalar analiz edip snflandrabilen, fakat bakalaryla
herhangi hir iliki gstermeyen olaylardaki geleri akla
yamayan bir dnce arac kullanmak zorundadrlar. Tarih-
iler, benzersiz olan kavramaya alrken, tam bir zgr-
388 Augustune'in "De Civitade Dei" kitabnn on dr-
le sahiptir. Sevgi yasas nsan gnahkar ya da aziz olmak
dnc yzyldan kalma ~ir yazmasn ssleyen minyatr.
ta serbest brakr. Kiisel ve toplumsal hayatnn Tanr di-
yarna m, yoksa karanlk diyarna m varaca, nsann z-
gr seimine ba~l bir eydir.
Bu formlasyonlarn ikisinde de dtan gelen bir zor-
lama yoktur. nsan, Hristiyanlk grnde Tanr yasasna,
'ya da Marksist gr te Doa yasasna gnll olarak
uyduunda, giderek daha ok kendi bilincine vanr ve byle
ce kendini daha ok belirleyebilir. Bylece, nsan, hem z-
gr, hem de etkili semeler yapma zgrl~ne kavuur.

512
54 Tarihiler eylemde
nceki blmde tarihi dncenin zelliini incele-
dik, tarih olaylanm yorumlamann balca okullann
den geirdik. Bu aratrma tarihilerio almalanyla mm-
kiin olabilmitir: dnceleri, duygulan, bu dnce ve duy
gulann insan kardelerine iletmeleriyle.
Son bebin yl iinde, okur-yazar bir kamuoyuna sa
hip toplumlarda, tarihilerin bahca iletiim aralan
olmutur. Ama, gerek okur yazar, gerek okuma yazma n-
cesi t.oplumlarda, kayda deer kii veya olaylan anmak
iin mimari antlar da yaplmtr; bu antlarn dikili ama-
lar da her zaman zerlerine yazlmamtr. Baz yaz-ncesi
toplumlarda, kimi zaman kuaklarea gerilere uzanan ece
ler ezberlenmitir; ayrca, atalarmz insan olduktan bu yana
btn alarda yaam btn toplumlarda, bilmeden tarih-
i olmu kiiler de vardr. rne~in, dindarea bir tutumla,
lleriyle birlikte de~erli eyalar da gmen, ya da krlenen
aletlerini, krlan anak mleklerini paralamadan atan
insanlar gibi. Onlarn bu dindarl ya da dankl, yazl veren antlar karsnda
szden ok daha az eyaklasa da, akadklan eyler
konusundaki bilgilerimizi olduka geni bir zaman ve me
kana yayarak, arkeologlarmza baz dilsiz kaytlar sa~lam
tr.
Ama, ecereleri belleyenler, antlar ina edenler ve
hikayeleri yazanlar, arkeologlara bu dilsiz bilgileri verenle-
rin tersine, olaylan kaydetmek iin bilinli bir eyleme gir-
milerdir. Bu eyleme yol aan itki de merak olmutur. Bu
itkiyi yle tanmlayabiliriz: bu ilgiyi duyan kii ya da aile
si veya topluluunun baka yeleri iin herhangi bir dolay
SiZ pratik yaran olmayan eylere kar akli ve duygusal bir
merak. (Ama, merak sayesinde yaplan keifler, daha sonra,
beklenmedik bir biimde yararl olagelmilerdir hep.)
Merak, kesinlikle insanlara zg bir itkidir. Bilinlili-
~in bir sonucudur; nk bilinlilik insan zihninin karsna,
gerekliin sadece bir paras, kesinlikle yzeysel ve belki
aldatc birtakm olaylar karr. Merak, olaylar yoluyla,
olaylarn maskeledii gereklii deme ve aratrma itkisi
dir. Merak, hedefine vanncaya kadar yomlmak bilmez.
Onun iin, bir oyalanma olarak balasa bile, sebatla srd-
riildnde, dini bir yaant olarak son bulur. Olaylann ar
dndaki gereklikle karlama, sadece zihni bir baan de
ildir; insan benliinin nihai gereklikle uyum iinde ola
bilmesi iin insan iradesinin bu gerekli~e uydunlmas
yolunda giriiImi, mutlak bir batlanmadr.
Bilincin sundu~u merak uyandrabilecek olaylar bir
ya da birka deiik alanda ortaya kabilir. Bu alanlardan
biri insan d Doa ise bir bakas toplumsal insani olaylar,
bir ncs de insan tekinin isel manevi hayatdr.
gz- Gereklik aratrmasn sonuna kadar srdren insan nihai
gereklikle bu nc alanda yz yze gelir. nsanlann bu
aray ne kadar srdrecekleri, bireylere gre deiir; se
bat derecesindeki farkllk, yalnz kiisel karakteri isel
aynmlarna gre deil, insanlann kltrel ortamlannn fark
yaz llklanna gre de deiir. rnein, Hindistan'n kltrel
ortam isel manevi hayat alannda merak tevik ediyor;
oySa modem Bat'nn' kl trelortam, merak insan d
Doaya yneltmek eiliminde.
Toplumsal insan davranlar konusunda merak, de~i
ik ktrlerde deien
derecelerde uyanlr. Dunnu toplum
ve topluluklarda merak asgari dzeydedir; Aa Paleolitik
ada asgari olduunu tahmin edebiliriz. Batl gezgin C.F.
Volney, 1783-85 yllannda slam dnyasnda bu merak
asgari dzeyde bulmutu. ada Mslmanlann, aralannda
melip oturduklar, gemiten kalma akllara durgunluk
hi merak duymadklanm gr-
mt.(l) Ama, daha sonra Msr' 1798'de vuran Bat etki
siyle birlikte slam halklannn meraJn yeniden uyand,
o zamandan beri de gittike canlanarak sryor. Bugnn
Orta Dou lkelerinde yaplan arkeoloji kazlanna yabanc
larla birlikte yerli bilim adamlan da katlyor.
Onnc yzylda Mslmanlar insan-d Doa'ya
ada Batllardan daha ok merak gstennilerdi. sla
miyet'in bu karanlk anda bile slam Toplumunun in'!'
nn toplumsal davranlan alanndaki ilgisi srm, Volney
ve Napolenn 'un saygdeer Msrl ada Abdnahman el
Cabarti ve onun 'I\nuslu ncs bni Haldun (13321406)
gibi nemli taribiler kmt; bni Haldun, tarih morfolo
iisi?in tmdiye kadar dnyada grlm en parlak yonmcu
suydu. 2) Mslmanlann tarihe merak artc bir ey de
~ildir; nk slam dini, Hinduizm 1n tersine, ama iki kar-
de Yahudiye dini olan Hristlyanlk ve Yahudilikle ayn
ekilde, insan davranlan tarihinin ta iinden domutur.
Merak itklsi olmadka, hayatn hi bir alannda ente
lektel eylem olamaz. te yandan, eylem yaratmayan bir
merak da olabilir. Koleksiyoncunun elde etmeye ynelik
merak ile snava girenin kendine dnk merak! bunun iki
rneidir. Bu dunmlarda, merak sonucu biriktirilen bilgi
etkin deil, edilgin bir hiimde kullanlr. imdiki blm
mzn konusu, aratmemn inisiyatifi ele a~d~l bir ~yleme
yol aan trden meraktr. Bu blmde gzden geirilen z
gn eylem al~, dnyevi insani olaylann incelenmesi; ama
bu alanda almalanna balayan tarihilerin bazlan alan
aarak, nsann olaylann ardnda yatan gereklikle ilikileri
513
 ni de aratrmaya girimiti. Iki Tunuslu larihi, Ibni Hal
dun ile Augustine. aratrmalarn1, tarihin dinbilime dn
t~ naklaya kadar srdrdler. Modern Batl1ar iin bir
budalalktr bu, ama .ortaan Bat dncesi iin hj de
sakncal de~ildi.
Dnm noktas, eylemdir. Eyleme geememek, ya da
:oyleme gemenin gerekli ann karnak. pratik almada
olduu kadar entelektel almada da [elakettir; aynca.
entelektel almada eyleme geerneme yznden ocuu
drmek. tekinden daha sinsice ileyen bir sretir,

nk bunun cezas o kadar abuk belli olmaz. Entelektel

eylemi douran ey merak olduuna gre, entelektel i.
inin birinci ihtiyac zorlayc ve inat bir meraktr. Merak
glyse, dalar yerinden oynatabilir.
Troya 'nn yeri ni ilk bulan ve kazan Heinrich Schlie
mann (1822'90), daha sekiz yandayk.n babasnn arna
an ettii bir kitapta, Eneas'n babas Anchises'in yanan

Troya ehrinden karn gsteren bir graYr grerek

meraklanmt. ocuun babas. gravrde resmedilen kent
surlarnn hayali olduunu anlatmt ona. ocuk, Troya
surlarnn gerek olduuna inandn syJedi ve onl3O top
raktan karmaya karar verdi. Babas sarhoun biriydi;
ocuk hayala' meteliksiz balyordu. Onbe yandan krk
iki yana kadar (1836 '63) Heinrich hem bir servel kazan
d, hem de kendini e~itli. Krk yedi yayla alm dokuz
ya arasn ise (1868-'90), ilkin Troya'nn yedi ya da sekiz

tabakasn. sonra da thak.a, Mikene, rkhomenos ve Tiryns'

deki Miken kalntlanm ortaya kararak geirdi.
Yunanistan Tarihi 'nin (stn bir eser) yazan George
Grote (1794-1871) yoksul dm bir ayya rahibin deil,

halivakli yerinde bencil bir bankerin o~luydu; onal~

yandayken babas onu ie koydu, ne zaman ne de para
v.erdi. Btn bunlan kendi rahat iin yapt. George Grote'un
eseri iki ynden tehlikeye girmiti: alma zamanndan
389 slam toplumu onnc yzylda gerilerneye ba
arla kalan,licari olmayan eitli u~ralarda bou bouna
layncayakadar Ortaa Bat dnyasnda benzeri grlme- harcama durumundayd. Grote'u kurtaran babasnn lm
mi yksek bir bilimsel, tarihi inceleme, aratrma dzeyin.
ve kendi evlili~i oldu. Daha 1822'den beri lasarlad~ anla
deydi. Sindirim sisteminin bu resmi, onbirinci yzyln lan byk eseri stne dikkatini toplamasn 1843'ten son
Trk hekim ve mozofu Ibni Sina'nn "Tb Yasas" kilabnn
ra kars salad. 1855'te, 23 aralk tarihinde. Yunanistan
onyedinci yzyldaki bir yazmasndandr. Eser, onyedinci yz- Tarihi'nin onikinci (son) cildinin dzeltilmi provalanm
yla kadar Bal Dnyasnda Ip ders kilab olarak kullanld.
malbaaya verdi(3) Grole miza bakmndan enteleklel
enerjisini bir noktada younlatrmaya yatkn deildi,
390, 391 Tarih yazm meraka ba~ldr. Sa~ sl kede
ama ticari ilerinin kat disiplini Schliemann gibi (Schliemann
ki, akllara durgunluk veren Msr antlar alt-yedi bin yl ,aslnda do~ulan kahramanca bir denelim ve sebal yeten..
sreyle orada yaayan insanlarn gz nnde durdu ama, ~ine sahipli) onu da e~itni~li. Zamann gerek yeteneine
herhangi bir aratrma istei uyandrnad. Anlamlann in- uygun olan eserine ayrd zaman bunun semeresini grd.
celemek dandan gelen yabanc konuklara kald. Aa~da: Schliemann ve Grote'un meraklan. hayattaki kiisel
Napoleon'un 1798'deki seferine kallan bilginler Msr'n lalihlerinin karlarna dikli~i engelleri amalann salad.
gemiinin incelenmesine balyodar. Tarih morfolojisinin incelenmesi alannda parlak bir deha
olan ibni Haldun ile Bat Dnyasnda bu tarihi inceleme
izgisinin ncs olan Giambatlisla Vico (1668-1744)
baka eilten bir gl~, gene merak ilkisiyle allar,

514
Onlarn gl~. giriimlerini srdrmek iin gerekli bilgi-
lerin ktlyd.
Morfoloji incelemesinin yntemi ister istemez kar
latrmal olmaldr. Morfolojist, konusunda bir araya geti-
rebildii mmkn olduu kadar ok sayda rnee kubak

I bir adan bakabilmelidir. Tarih morfolojisini incelemek

iin uygarl_klar ve ileri dinleri yan yana getinnek gerekir.
1798'de Napoleon, askeri birliklerinin yannda bir de Bilgin-
ler ekibi olarak Msr'a ayak bastndan beri, Batl arkeolog
re msterikler bu iki trden bilinen toplumlarn saysna
byk eklemeler yaparak Bat DDyasnn tarihi ufkunu ge-
nilettiler. Modern Batllara, Batl olmayan carl uygarlk.
lar ileri dinlerin Batl-olmayan Hristiyan biimlerini ta-
nttlar;aynca, unutulan. ya da, Msr Uygarl gibi, antla
r yeryznde kald iin varl sonradan bilinse ve hatr
lansa bile entelektel bakmdan nfuz edilmez bale gelen
batm uygarlklarn maddi kalntlann ortaya kardllar.
Bu almamn ilk ekli iin notlanm almaya balad,
m 1927 ylnda, arkeologlarla msteriklerin nceki 130
yl boyunca yaptklar keifler sayeSinde. yirmi bir uygar-
l gzden geirebilmitim. 1961 'de otuz bir uygarl in
celedim; imdi buna Afrika uygarlklann da katrnam mm-
kn oldu. Oysa on sekizinci yzyln balannda Napoli'de
alan Vico kendi tarih ufkunda topu topu iki uygarlk
yani kendi Bat Uygarl ile onun ncs olan Helen Uy.
garln grebiliyordu. Ondrdnc yzylda Kuzeybat
Afrika ve Msr'da alan bni Haldun ise kendi slam uy
garlndan baka bir uygarl inceleyecek durumda deil
di; nk ada, ya da eski, slam<l uygarlklar konu
sunda bilgisi karanlkt. Gene de, Vico, iki me~ini karla
trarak, her ikisinin tarihinin de, evre evre birbirine paralel
aktn tespit edebilmiti. Kronolojik olarak yaama srele
ri hemen hi akmasa bile, Helen ve Bat Uygarlklannn
morfolojik olarak birbiriyle karlatrlabilir olduunu gs
terdi. bni Haldun'a gelince, o da, KuzeyBatl Afrika'da
iki Arap istilasnn deiik etkilerine bakarak, politika ile
din arasndaki iliki stne genel sonular kannay baar
mt.

Yedinci yzylda Kuzeybat Afrika'nn Araplar tara

rndan istilas blgenin ekonomik hayatn hi bozmad;
hatta, istila sonucunda ekonomik refah artt. Oysa ayn bl
genin .S. 151'de iki Arap kabilesi tarafndan istilas eko
nomik bakmdan ykc ve politik bakmdan paralayc
oldu. bni Haldun, Halifelik'ten balamak zere, sliim ta
rihi boyunca, yerleik halklarn oturduklan yerlerde oban
Gebelerin istila sonucu kurduklan birok devletin ta-
rihini biliyordu. Gebelerin "asabiyet" dedii bir ortak
topluluk psikolojisiyle, yerleik topluluklarda bulunmayan
bir dayanma saladklann bu devletleri bylece kurduk
Ianm anlamt. KuzeyBat Afrika'nn Arap istilacanom
iki takm da, oban Gbeler olduklnna gre, ayn top
luluk ruhuna sahip olmalydlar. yleyse niin, yedinci yz

515
yldaki istiHl zarasz ve hatta yararlyken, on birinci yz- olmayan Smerce'nin evrilmesine doru atlan son adm,
yldaki istila ykc oluyordu? .. yedinci yzylda, Smer-Akat uygarl~nm uzun tarihi
lbni Haldun'un buna verd.i~i cevap, ortaklk ruhunun, nin son evresinde, Asur'da derlenmi Akata ve Smerce
imparatorluk kunnak iin zonnlu olsa da,( 4) kendi bana szlk ve metinlerin bulunmas oldu.
yeterli olamad~iyd. "Araplar peygamberlik, ennilik gibi Bu, de~iik trden dehetli engellere kar merakn
bir bylik dini olay kullanarak bkmdarlk otoritesi kaza- kazand zaferler, bu psiik itkinin gcn belgelemektedir.
nabilirler. ,,( 5) "Bylik iktidar ve geni hkmdarlk yetki- Merakn hedefi toplumsal insani davranlann aratrlmas
lerine sahip hanedanlar temelde peygamberlik ya da do~n oldu~unda, aratmc kendi benli~ine dnk kiili~inden
propaganda gibi dini bir kaynakt"'!. gelirler.' {6) ''Dini pro- synlp baka insanlarn duygulanna, dncelerine ve ba
paganda kunlu halindeki bir hanedana, taraftarlannn yatlarna girebilmelidir. stelik bu insanlar kendi uygarl
saysnn sonucu olarak sahip oldu~u ortaklk duygusuna nn ya da dininin baka yeleri deil, uygarl ve dini
ek, bir baka kudret kazandnr.',(7) Ibni Haldun slamiyet kendininkinden farkl olan a~daan da de~i1, Insanlgn
a~nda KuzeyBatl Afrika tarihinin dnyevisosyolojik geni yurdunun ok uzak kelerinde a~lar nce yaayp
aklamasnn yetersizlii ni grd iin, Tanr 'y da tari lm kimselerdir.
hin aktrleri arasna soktu ve bylece tarihe yeni bir boyut
kazandrd. Duyduum hibir eyde yalnz deilim.

Ibni Haldun ile Vico'nun grlerinin parlakl~, bilgi En mutlu ya da yasl anmda,

ktl~ engeline kar merakn zaferini kantlar. Modem Hi tanmadm saysz dost,
arkeologlann, anahtan oktan kaybolnu yazlan zmele- Sevin veya kederle yanbamda,

ri ve bu "l" dilleri yonmlama1an, entelektel bilmeceler Ad,yz belirsiz dostlarm benim,

zmekte zaferlerini gsterir.
merakn Ben domadan bin yl nce lenJ8)
Msr yazlSnm zlmesinde balang noktas, 1799'
da "Rosetta Ta"nn bulunmasdr; bu tata, l.. 196'da Bu cokun duygudalk -insann kendi kiili~i iinde
Kral V. Ptolemaios'un kard~ bir fe.nnann metni kaz hapsolmaktan kan anlatan bir kelime- duygusal ya da
mt. Yaz, hem Yunan dili ve alfabesiyle, hem de Fira entelekteL bir yaantdan biraz daha faza bir eydir;
vunlar Msr'nn dili ve hiyerogIif ve ivi yazs ile yazlm manevi bir baarrlr. Bunu baarmak isteyen manevi atlet
t. Yunanca metinde Ptolemaios adnn getii yerlerde, evresini saran bylik tanklar bulutunun bilincinde oimal,(9)
hiyeroglifli metinde de, ayn harfler grubunun kmelendi- Dante'nin Divina Commedia'snn aamasnda birlikte ol
~ine dikkat edilince, ifre zlm oldu. Firavunlar ~ du~u gnahkarlar, Wvbekarlar ve enni!erle komoyan
Msr dili, ayn soydan gelen Kpti dilinin dualardaki kalan iinde kendini kaybetmelidir.
kullanm yardmyla evrildi~ ama, hiyerogliflerin zlme- Baz duygun ruhlar d olaylann etkisi olmakszn,
sinde Kpti dilinin bir yaran olmad, nk Kpti dili isel manevi aydnlanmayla duygudalk kunnay baar
hiyeroglifle de~il, Grek alfabesinin bir eidiyle yazlr. mlardr. Ama o~u kez, hatta genellikle, merak dsal bir
ivi yazsyla yazlan Smerce'nin evrilnesi daha da nesne ya da olayla karlama sonucunda ortaya kar.
artc bir entelektel aba sonucunda mmkn oldu; Schliemann'n, daha sekiz yana ginneden merakm
nk Smer dilinin bilinen bibir dille yaknl~ yoktur. uyandran ve bylece krk dokuz yl sonra Troya'da kaz
Akamenya Imparatan LDarius'un Berustan'daki kaya yapmasna yol aan hayali resmin gravrnden sz etmi.

yaztlannda Med-Pers dilindeki metinlerde geen zel ad-
lar (daha nceleri buniann Greke ve Ibraniceye uydunl
mu biirleri biliniyordu) tespit edilerek bu dil zld.
ok, burada, says ok kabank olan ivi yazs harfleri-
nin otuzalt tanesi bir Hint-Avrupa dilini alfabetik biimde
aktarmak zere seilmiti. Bundan sonra, ivi yazsnn geri
kalan ksmn, ideogramlan arasndaki aynmlan, fonemIe-
rini, belirleyicilerini, . Darius'un dilde yazlm yazt
lannm bir baka blmnde aramak gerektL Aynca, Akad
dilini aktarmakta kullanlan daha eski Asurca belgeler ara
trld. Msrca gibi Akadca'nn anlalmasnda da, bu dille
akraba olan bir de~ birka dil yardmc oldu. Akata,
tpk branice (yani Kenaan 'ca), Aramca (ve ondan gelen
~ Suriye dili), Arapa, Himyarit ve . Habee gibi, bir sami
dilidir. Akata 'nn evrilmesinden, bu dilin bir akrabal~
tik. Hikaye veya manzaralar da ayn uyanc etkiyi yapabilir.
Kendi hesabma, Geoffroi de Villehardouin'in '1stanbul'un
Fetbi", 1204 'te Venedikli ve Fransz "Hallar" tarafndan
yama edilmesinin arefesinde Istanbul'u canlandnn,
Bemal Diaz'n "Meksika'nn Kefi ve Fethi" 1519'da,
Ispanyollar tarafndan yok edilmesinin arefesinde Tlalte
lolco'yu oldu~u gibi gzmn nnde resmetmiti. Her iki
durumda da, "kanatl szler" beni alp bu iki taribe ve bu
iki kente tad; oralarda, Troya'nn tekran olan felaketle
re ben de katldm. Manzara seyretmek de zerimde buna
benzer etkiler yaratmtr. Gettysburg, Chattanoogs ...
Port Arthur sava meydanlannda, aynca, Pharsahs ...
Cynoscephalae sava meydanlanna bakan Pharsalus kalesi-
nin ikiz don~ndan aa~y seyrederken, gene ruben . .
man arasn aarak savan iine girdiimi duymutum.

516
alanndan uzaklatrlnalan, aslnda bir byk nimet oldu. arasndaki karlatrmadan yola ktm. rnein, 23 mays
Gerek yeteneklerini bulup gelitinnelerini engelliyordu 1912'de, Mistra kalesinin tepesinde otunnu, douya, Spar-
pratik hayaUarl; Insanh~ "kalc millk,,(16) olabilecek ta vadisinden, Eurotas nnann dou kysnda ykselen
tarihler yazmakt hayattaki misyonlan: bayrda grlebilen Menelaion 'a bakyordum. Bu manzara,
Polybius, zamannda, byk bir imparatoru~un ortaan Fransz Mistra beyleriyle Menelaion 'daki Mikene
knlmasyla merak uyanan tarihilerden biriydi. li Yunan beylerinin birbirinin ei olduunu bana gsterdi;
oysa, kronolojik adan, L. onikinci yzylda Mikene sa-
Nekadar sradan, ya da ilgisiz olursa olsun, hi kimse, raylanmn yklmasyla 1249'da Mistra 'nn kuruluu arasn
elli yllk ksa bir sre iinde neredeyse bt!l bir dn- da yinnidrt yzyl gemiti. Sonra, 1914 austosunda,
yann Roma 'nn tartlmaz egemenlii altna girmesi s Tukdides'in I.. 431 Olaysndaki yaantsndan etkilendi
reci karsnda merak duymaktan kendini alamaz'< 17) imi anladm. Yaant olarak, bu iki tarih, Helen ve Bat
tarihlerinde birbirine benzer dnm noktalann gsteriyor-
Akamenya Pe" Imparatorluu'nun bundan da ksa lard; ama kronolojik bakmdan, aralannda 2345 yl vard.
sreli ykselii Herodotus'u, Mogo1 mparatorlu~unun bir Grek tarihindeki olaylarla Bat tarihindeki olaylann bu
gkta gibi ilerleyii de Iranh iki tarihiyi, Alaeddin Cu karlamas, beni, Vico'nun her iki uygarign tarihinin br

veyni (1226-'83) ile Raidddin elHemedani'yi (12471318) birine kout ve kyaslanabilir olduu grnn doruluu
uyard. Akamenya, Roma ve Mool mparatorluklarnda na inandd.(22) Bu inanla, Yico 'nun iki terimU kaxla
insanhk muazzam bir lde birletirilmiti. Bu byilleyici trOlasndan, Yico'nun zamanndan beri, 1744 ile 1914
grn, taihilerin gzlem alanm geniletti, Insanl arasnda geen 170 yl iinde arkiyatlarla arkeologlann
daha geni bir mekan iinde incelediler. almalar sayesinde Batl aratrmaclann zihni ufkunda
Tarihi merakm tevik eden zellikle gl bir itki beliren btn uygarlklar kucaklayacak bir karlatrmal
de, tarihinin kiisel ya da kamusal ada bir yaantsnn, incelemeye yneldim.
ada durumun tam kart bir gemi durumun bilgisiy. Tarih merak sadece entelektel bir altrma deildir;
le karlamasdr. Bu trden bir karlama u soruyu ya- aym zamanda duygusal bir yaantdr; bunda pay olan duy.
ratr: "Ondan nasl bu kt?" Byle bir soru, tarihin kk gulardan biri de huu duygusudur. Gibbon byle bir eye
ne yneliktir, nk tarih, zamanboyutunda hareket halin- kaplmak istemezdi. Gerek kiisel mizac, gerekse on seki
de olan insan davranlaryla ilgilidk. zinci yzyl "Aydnlanma"sInn Zeitguist' buna ayknyd.
Ibni Haldun ile Yolney, kendi yaadklan ada is Ama k ue Ykln Tan'hi'nin son satrlanm yazarken
lam Dnyasnn ykk dkk durumuyla bu blgelerin eski Gibbon duyguland ve konusunu "insanlk tarihinin en b
refah ve hameti arasndaki kartlg grerek ilgi duymu yk, belki de en dehet verici sahnesi" diye betimledi. YilIe
lard. Roma mparatorluunun k ve Yhl'n yazan hardouin ile Diaz da, yama edecekleri byk ve hameUi
Gibbon da buna benzer bir noktadan hareket ediyordu. ehirleri ilk grdklerinde dehete kapldklanm itiraf edi
yorlar. 410'da Roma'y gren Alarik, 1258'de Badad'
Onbe ekim gn. akam n karanlnda, Kapitol'de gren Hlag, gebenin yerleik kurbarlanna kar tam
oturmu., dnyordum; plak ayakl keiler Jpiter ta- nekadar kmseYci olursa ~olsun, herhade buna benzer
pnanda ilcihiler syliiyorlard. te o anda yazacam ta- eyler duymulard. Polybius, dostu Scipio Aemilianus'un
rihi ilk olarak dndm. (18) Kartaca'y yok ederken aladn ve Ilyada'dan bir b
lm(23) okuduunu gnnt. Sonra Scipio, Polybius'a,
Gibbon 'un esinlendii 15 ekim 1764 tarihinden, Insanln kaderini grnce Roma'nn sonuyla ilgili endie
Kapitol'deki yaantsnn onu yazmaya ittigi byk eserin lere dtn de itiraf etti.(24)
son blmnn son szlerini yazd 27 haziran 1787 19 mart 1912'de de, Girit adasmn dou ucunda
tarihine kadar aa yukar yinni yl geti.<19) Aziz Kandra'dan Palaikastro'ya giderken buna benzer bir baka
Augustine ve Ibni Haldun gibi Gibbon da merakna kaplp, yaantm olmutu. Bir tepenin evresini dnerken Barok
balangta dnmedii yerlere uzanmt. k ue bir villa harabesiyle karlatm; buras herhalde 1645'69
Ykl'n
son blm, eserin balangta planlanan ekline OsmanlYenedik savann balarnda Yenedikli sahipleri
uygun olarak gelir, ama kitabn son dunmunda bu blm tarafndan terk edilmi bir evdi. Byle bir ykk ev, James
yetmi birinci blm Olmutur.(20) Roma ImparatorlUun. zamannn Ingiltere'sinde yaplm olsa, 1645 ncesinde ol
daki kamu binalanmn nasl rd~n anlatma amacyla duu gibi 1912'de de hayat dolu oludu, hibir zaman terk
balanan eser, giderek, Roma mparatorluunun k ve edilmezdi. Oysa, 1912'de, Girit adasndaki bu modern Bat
yklnn tarihi baline geldi.(21) binas, tpk birka gn nce ziyaret ettiim, t.. ikinci bin
Buna benzer bir ekilde, ben de, kendime zg bir ylda yaplm Minos saraylannn ykntlan gibi "Antik
yaantyla, gemite bunun iin geerli bir eyin bilgisi Tarih"in cansz bir kalnts savlyodu. 1912'de Yenedik

519
SONSUZ LOM MO, YOKSA EBEDI HAYAT MI?
394,395 Bneghe!'in "lmn Zaferi" ile rra Angelico'nun "Cennet Saraynda
tabtolanndan aynntiar-lnsanolu'nun kendi evrenini yorumlaynn iki kart ku
simgeliyor. Hayat mezarn anlamsz boluu iinde son bulmaya mahkum mudur,
sa lm yeryznde kutsal bir hayat yaamaya alm ruhlar iin yce bir son
balangc mdr? Bu sorunun karl~ daha bilinmiyor ama, aklolaylarn ardndak'
ei kavrayamad~ halde, tarifi mmkn olmayan bir Doru'yu sezebUrnektedir.

mparatorluu, Kral Minostun efsanevi deniz imparatorluu uygarl~n bir kalntsn grdm. Bu seferinde yok olan
gibi tarihe karmt.
Browning'in' 'Bir Galippi Tokattas "n imparatorluk, Britanya mparatorluunun kendisiydi.
dan dizeler hatrladm ve bir an iinde, Britanya imparator- Razmak'daki askeri lojmanlar, iki tmeni barndracak ekil
luunun da belki Venedik Imparatorluunun kaderine do de byk lekte yaplmt; Aldershot ile Catterick'in bir
ru ilerlemekte olabileceini dnctm. kopyasyd; arna 1960'da, Britanya'nn HintPakislan
O gnlerde bu dnce zihnimden kayp gitti; nk yarktasndan kndan on yl sonra, Razmak 'daki

1912'de Britanya mparatorluu kudretinin donundaydJ. terkedilmi binalarn kaplan menleelerinden uram,

1897'de Kralie Victoria'nn Prlanta Jbilesini kutlama bo sokaklarda allar bitmiti. Hadrian Seddinin Howstead

iin yaplan parlak treni hatrhyordum. O zamanlar sekiz
yamdaydrn, kolay etkilenebiliyordum ve Kiplingn
"Recessional "ndaki kahince uyanlann ciddiyetini henz
anlamamtm. Ama yaadka, bir yzyln drtte ka
dar sre iinde, 1897 ile 1972 arasnda, Britanya Imparator
luunun tasfiyeye uradn grdm; sonra, 15 haziran
1960'da, Veziristan'daki Razmak'da gene yok olmu bir.
ve Chester kaleleri de, Romallarn Britanya 'y lerkediinin
on drdnc ylnda byle grnyor olmalydlar. Yaknda,
Razmak da, Howslead ile Chester'in bugnk haline ben
zeyecektir.
Scipio Aemilianus 'un dsal bakmdan bir zafer ann
dayken iselolarak duyduu ac, tam Helenizm 'e zg.
dr. Yahudilie zg de olabilirdi. nk birok noktada

520
[arkl olan Helen ve Yahudi dnya grleri. zaferin sonu- lara kar koyamad. Bu satrlar yazlrken, AmerikaWar
cunun felaket ve kibirin sonunun k olduguna inanma- Vietnamhlara yeniliyorlar.
lan bakmndan birbirlerine benzerler. Mogollarn Ayn
Calud'daki hezimetleri, Perslerin
Talili izgisinin artc dnleri karsnda duyulan Salarnis, Plataea ve Mykale'deki yenilgileri gibi, insanhgn
rknt. Herodotus'un eserinin ana temasdr. Dokuz kita- tarihinde gr aan bir olayd. 1260'daki belirleyici sava
bnn ilk altsnda Herodotus okurlanm byk Akamenya slam, 480479 arasndaki sava da Helenizm'i, mahvol
mparatorlu~una hazrlar, son kitapta ise bu imparator mann penesinden kurtard. Talihin dnnn bu iki
lu~ ykar. O zamana kadar yenilernezmi gibi grnen dramatik rnei, Heradotus'un ''Tann benzerlerinin zerine
bu byk kuvveti artc ve utan verici bir yenilgiye u~ra ykselmeye alan her eyi ksa keser" szn dogrula.
tan ey, Helen Dnyasmn te birini oluturan kk dev- maktadr.(25) Kskan tanrlarn istedigi ykm eiWgini,
letler aznlgnn geici koalisyonudur. Kudretli bir impa- her eyi ayn dereceye indirgeyen lm saglar.
ratorlugun tanrlarn gazabna ugrayarak byle gln du
rumIara dmesi yakn zarnanlarda baka tiyatrolarda da Tac da, tah t da,
yeniden sahnelenen bir oyundur. Dnyay CetlIeden Mogol Bir gn gelir devrilir,
lar tS. 1260'da Msrl Memlukler karsnda arpc bir ye Tozun, topran iinde eit1eni,
nilgiye ugradlar. Ktalar Cetheden Britanya 1842'de Argan Yoksul krekle. kvrk orakla(26)

521
 Her canl varln yapt kstah bamszlk deklaras-
yonuna kar, lm, evrensel, kanlmaz ve kesin cevaptr.
Yaratk, kendini bir karevrenin merkezinde grmek ster.
lm bu iddiay ykar. Dolaysyla tarih meraknn uyandr
d~ rknt, merakl aratmemn olaylar gerisinde bir
gereklik yakaladnn belirtisidir. rknts, grd
eye kar tepkisidir. Arjuna'nn basiretsiz iste~i zerine
Krina'nn plak benliini gsteriinin korkunlu~u kar-
snda Arjuna...tepkisidir.(27) Ama aratrc aratrmalar
srasnda, yalnzca bu rknt duygusuyla karlamaz. An-
lalmaz olaylar iki baka duyguyu daha uyandrr: duygu-
dalk ve coku. Bunlar da, rknt gibi, olaylann perdele
dii gerekliin grntleri karsnda uyanan duygular-
dr.
Buddha'nn ve Bodhisattva'lann duygudal, olaylar
dnyasndan bir eit yok olma (Nirvana) durumuna a
lan yolu gsterir. steklerin kreitilmesi, aclarn kesilmesine
yol aar. Hristiyanln dini terimlerine evrildiinde, duy-
gudalkta yansyan gereklik, "dnyay ylesine sevdii
iin tek olunu ona veren" Yuhanna'nn Tanrs,(28} ya da
Marcion'un, ktlklerinden sorumlu olmad bir Evreni
kurtarmak iin kendini azaba sokan "yabanc tann "sdr.
Ayn olaylarn grn karsnda bir baka tepki olan
coku, bir Yahudi ozan ile bir Hristiyan azizi tarafndan
dile getirilmitir: "Gkler Tann'nn ann syler, yeryz
522
elinin ustaln anlatr...(29) "Laudatu si, Mi Signore, eum
tucte le Tue creature:(30) Bu sevinli seslerin bildirdii
gereklik gilm, imdi Londra'daki Ulusal Galeri'debulu-
nan, Fra Angelico'nun Fiesole'deki Saint Domenico Kilise
si iin yapt altar resminde de gllebilir.
Olaylarn ardndaki nihai gereklik, nasloluyor da
byle deiik khklarda grlebiliyor? lp yok olmak,
benlii kreiterek Nirvana'ya varmak ve bir azizler komn-
yonu ierisine girmek arasnda, ortak olan ey nedir? lk
bakta, nihai gerekliin bu grnm sanki birbirle-
riyle uzlamaz gibi, ama biraz daha dnnce her birinin
ayn hedefin bir baka grntsn verdiini anlayabili
yoruz. Hepsi de, gnah, ac ve kederin nedeninin, bu olaylar
dnyas iinde ksa yolculuklarn yapan duyarl varlklann
olaylar ardndaki zaman d gereklikten kopmalan
olduunu, hasta dnyamzn ktlklerine kar tek gerek
tedavinin bu gereklie yeniden erimek olduunu gste-
riyor. Komnyon, krelme ya da yok olma, yeniden btn
sellemenin deiik imgeleri. nsanolunun Dnyadaki ge-
ici hayat iindeki yaantlannn antitezi olduu iin ta-
nmlayamadmz bir ycelmenin simgeleri. Ayn tema ze-
rinde eitlerneler bunlar: uyumsuzluktan uyuma dn,
ya da, in anlayna gre, Yanfdan Yin'e dn. "Ona
dnn sizler, biriniz ve hepiniz:{ 1) "Das UnbeschreibIiche,
Hier ist's getan. ,.(32)
 --

HARTALAR

Orta Asyada Dogu ile Bat arasnda kltr odaklan

Suriye'de dinlerin, uygarlklarn karlama alanlan
.. XVIII. yzylda Gneybat Asya ve Msr
Msr Uygarl~
Suriye uygarl~nn bei~i
i.. 250 yllannda Hint mparatorlu~u
450 yJJannda Gupta mparatorlU~U
i.. 480 yllarnda Akamanlar Imparatorlu~u ve in devletleri
.. 17l'de Helen ve in dnyalar
.. 200-1.8. 235 arasnda Helen dnyas
100 yllannda Han, Kuan ve Roma imparatorluklan
815 yllannda Abbasi Halifeli~i, Dogu Roma Imparatorluu
815 yllarnda Do~u Roma mparatorlu~u
732 yllannda dinlerin da~Ill
1200 yllannda dinlerin da~1ll
1175 yllannda T'ang ve Abbasi imparatorluklannn yerini alan devletler
1310 yllannda Mo~olmparatorlu~u
1300'den sonra Rusya'nn yayl
1795'te Osmanl, Rus, Manu Imparatorluklan
Japon uygarl~

523
 ,
'\ 3.000 ll1.of'n yukar

--~ ,--
... '
Ganj havzasna
Babilonya 'l" , \
\ D.lhi
\
i}
==;==;==;2"1" Ml
0,-.
3bo Xm '...,..
Orta Asya birok uygarlk!arn, bu arada
Trk uygarl~nn b.i~i olmu, ayn
zamanda Bat uygarlklarnn da Do~u'ya
yaylmasnda kpr ii grmtr. Bu
karlamalar sonunda her iki kltr

birbirlerini etkilemiler, bylece

uygarlklann gelimesine yol amlardr.

524
 ~
~ ,...:;.; Basra Krfezine,
Hindistan'a .
~ascus
Sayda f ~ (am)
SUL \( 'i" Philipp
Cebelitank Bo~az 'n ~Fas)
Atlas OkyanusuJ. Al<kal)- ),/ K

0/''''
...... V
,I,t
+
Megj
/ ) ,
i 5
i . / A
Kuds (l
J i
'..... (i
\

\t'~
Petrl'i\
\

(EI.Ba;a) -...)
i ~
J
i
i .
_ 1000 m.den yukar
Kz~d~niz'e, i / / a~1=:;:::::!::::;:=::;:::::::::::;=:;1-
J20MI

Byk Okyanus a,!I'r " Medine'ye, b

Atlas Okyanusu 'na Elatb L~'M~e~k~k:e~'y:e:..,y:e::m:e:n:...e:.....L _

Suriye topraklarnda eitli uygarlklarla dinlerin karlama alanlar

525
l.. XVIII. YZYLDA
GNEYDOCU ASYA VE MISIR

Bu yzyl iinde Hiksoslar Orta Msr

Krall~'n ortadan kaldrdlar;
Hammurabi'nin Babil tmparatorlu~u
kuruldu; Avrasyal gebelerin Gneybat
Asya 'ya g balad.

526
KARADENIz

Mitanni

Sanskrite
konuan
gebeler

qL =~==;:====::;::2,00 .Ml I.. 1792'DE HAMURABI

b' JiJoxm BABILONYA'SININ sNRLAR

527
 SURIYE UYGARLIGININ BEtGl

t.. XII. yzylda Nil Sava'nda

Msrllar
Denizden Gelen nsanlar'
topraklanndan srp attlar. t.. 853
ylnda da Suriye kavimleri birleerek
Asudular' bir sre iin topraklarndan
uzaklatrdlar.

,""",.--~Koptos

+ Abidos.

. avlan
1.0. 655 'ten sonra
Thebes

Syene
(Asuuan)
';;
M sr 'n gney snr -.:
~ari\.0e's.e amra)
i. Karkar
<...f..853
2. avlan
Samna
1.0. } 878-} 848 'de
Msr'n gney snn

1$.;
3_ avlan

~
/.0. 15J4-}5D2'de
Mm, 'n gney snr

~?==;===;-.:::3f>O Mi
5. avlan
+
b .bo.xm
6. avlan t-'
Kenanllar,
Amoitler }---
MISIR UYGARLIGI

Bu uygarln gelimesi t. X. yzyldan

Huryanlar,
Hititler
}---

t-
VII. yzyda kadar srm, bu sre iinde Denizden

~i
eitli ykseli, alal evreleri
gelenler
(F ilistinliler.
gstermitir. Buradaki haritada Msr
Dananlar.
uygarlnn zaman iinde Nil havzasna Grekler)
yayl grlyor. a,
o
,
I~Ml

!oxm
~
",<::j Petra
tbraniler.
Ararnlar }-

528
 +- Demetrios
1.0. 200113 L. LLL. YZyLDA
H NT MPARATORLU(;U
K
Hatan Bu dnem Asoka devrini kapsar
(i.. 273232). Asoka'nn lmnden

+ sonra imparatorluk kmeye,

paralanmaya balad. .O.
balannda Demotrios'un nderliinde
II. yzyl

Belh'liler Hint topraklarn istiL.a ettiler.

......... Kuan Imparatorlu

...--: Hun tstilas
(455528)

l)llMRAPAR

v. YZYLDA
GUPTA L\1PARATORLU(;U

andra Gupta'nn kurduu

Gupta hanedan devletin btnl~n
yeniden salad.

Bakent gene, Magada devletinin bakenti

olan, Pataliputra idi.
Gupta Imparatorluu 455528 yllan ?
arasnda Hunlar'n istilasiyla ortadan 6; t

kalkt.

529
 Isk tler
---,
....
.........,;.
" ''''....... " ,- - .""16." i II'"

""''-'" Sq
.f
" q i q
'" i'

r
Hamedan
Behistan

.. Persepolis .0

530
_ . Akaman lmparatorlugu snular

_0- in devletlerinin snrla':

- - :~lskitlerin getikleri yollar

AKAMANILARiMP ARATORLUCU
VE N DEVLETLER!

ran 'da Akamanlar (Kenaniyan),

l.. 480 yllannda Suriye topraklanm
da alarak byk bir devlet kurdular.
Gene bu dnemde "!Skit Yolu" ile
Bat-Dou arasnda byk apta
bir ticaret balants kuruldu.

531
 Aquilei.
MediaIanum
Sirmium

<il"",
KAPRAYA
1'0

(i~
1',1-
7
"Roma
Seti
Cannae
q

,Actium

I.. 200-1.S. 235

YILLARINDA HELEN DUNYASI

Bundan ncekinin daha ayrntls olan

bu haritada bu incelemede ad geen
blgeler, ehirler gIlyor.

534
 Sinop
Trabzon

(Kadk y \ ~" ,.
B\~
Nikaea (znik) ~~
,,"
,,0 y. '1 A

G~v 'i ~
'f.. ~ Kayseri
Ballhisar. ~ Elbistan

~
Bergama
~. FRIGYA Antakya Urfa-
Harran
-Manisa Konya
l.. 53)
:V.\kmifes. LID Y A ~.
pISIDY A
Tarsus
a7,.
PAMFILYA ,.
_Milefu
<>. ~LOS ':. /(J Ll'f.." .
II o ~ NAXOS Efamiyye
4 00 tl ~
<J ~ <> '\1 () ODOS Humus

} am
Tadmor

Kuds
. il

Memphis

f9~=::::;==:::;::==;==:::;::,==3~90Ml.
500xm

535
- Lugdunum.

1(

+
??=;:::::::;:::=;=:::;=:::::;:=r:-----;;lJ
1000.MJ
!

00 Rm
b

536
\ LA P
.., Loyang
:r

o
1-
t""
C
o
c::

AGIMIZIN 100. YLNDA

HAN, KUAN, ROMA
MPARATORLUKLARI

Eski Dnya 'nn iki byk evrensel devleti

olan Roma ve Han mparatorluklan,
arada Pers ve Kuan devletlerinin
bulunmas dolaysyla birbiriyle temastan
uzak kalmlard. Bylece RomaKuan,
Han-Pers devletleri arasnda komuluk
ilikileri kurulmutu. Bu sralarda btn
bu devletlere kuzeyden gebe kavimler
bask yapyorlard.

537
815 YILLARINDA
T'AN, ABBASI-DOCU ~OMA,
KAROLENJ IMPARATORLUKLAR

T 'ang ve Abbasi imparatorluklan

paralanm olan Han ve Akaman Medine
evrensel devletlerinin balca
rakipleriydiler. Roma mparatorluu
ise, Dou, Bat olmak zere, Mekke

ikiye ayrlm bulunuyordu.

538
UYGURLAR
"

539
 K A R O L E N B U L G

!Ji
i M P

.,- P---&A ~,

O~
Mb ". T
1),

~~
- i'

Roma s
\< -J
!'>'<
>

1):-
III
0-

~
:-0

SIC1LYA

~~............................-------~

540
 $dime .
Istanb~l...;?

RlT

815 YILLARINDA DOCU ROMA lMPARATORLUCU

Bundan neekinin daha ayrntls olan bu haritada

imparatorluun yaylm olduu topraklar grlyor.

541
 - ARAP HALIFELel
- - sNRLAR
_ . - TANIM. sNRLAR

ORTODOKS (MELIKI) KATOLI

El VE UZAK BATI HIRlSTIY ANLAR

~ BATI (ROMA) KATOLlKLERI

E2J MONOFlZISTLEh

F"'""l
C.:..J MSLMANLAR

.- -
ZERDTLER

NESTURlLER

o~,=:;:::::::;:=:;::::=::==::::;-...:.::;IOPOM i
b 12'00 Jim

542
 UYGURLAR ) "1' Q

i


<i
.J
.-.~.-.
} .
~

'-." - . - . _ ' _! ang Ngan

732 yLNDA
DINLERIN DAGILII

..'... . Uluslann kitle halinde Hristiyanl,
Mslmanl kabul etmeleri daha
balamamt. Hristiyanlk hemen herner
yalnz Roma Imparatorluu snrlan
iinde kalyordu. slam ise Arap
Yanmadas iinde yaylmsa da
bu snrlar daha aamamh.

543
 i(

+
ooaMI
:~::::::;=!::::;::::::;::!::::::::;=:::;:=:;::::::::;:=,;26:'ooxm

546
 "
\

ABBAS VE T'ANG
MPARATORLUKLARININ
Tamralipti YERN ALAN DEVLETLER

Harita 1175 yllarndaki durumu

gsteriyor. Arap ve in evrensel
devletlerinin paralan zerine eski
topraklannda ufak ufak devletler
kuruldu. Batda, "KaroleDj mparatorluu
yoktan dalm, kurulan yeni devletler
arasnda Kutsal Roma mparatorluu
balca yeri almt.

547
 .0

~
<j

..
"
". l2J
"-...- --"r Lbeck "...."
o o
'?- '

lbi1iye AVignOn.Marsiya
--f1~:~~~
o "Kortuba
o Gran"!!a , S
bo \3O VOedik
O

RO oa
AK A RJ

(lHANLILAR)

548
 Karaburun

. .
Bebalk

Kar;,o

1310 YILLARINDA
MOCOL1MPARATORLUCU
Mo~oarn dunnadan ilerleyen istilalan
sonunda hemen hemen btn Avrasya
kavimleri bir tek evrensel devlet iinde
toplanmlard. Yalnz Osmanl Trkleri
NT
ile Hindistan, Suriye ve Msr'daki Isliim
devletleri ba~mszlk1ann koruyabildiler.

549
 Moskova Byk Dukal~lDn 130'
snrlar snrlar
," .
1462 deki O deki

Rusya Imparator!u~nun 1598'

1725'teki snrlar deki snr_n
1861'de ki snrla

-
SO n
vyetler Birli"" . 1972'
&' nn
l Brli~i'nin
Sovy eter . 1972 snr!ar (uydularla birlik te)
snrlan

Kazan

;--
(--~//
....-",,,, ' -,

./ -'- 0- ............... -
J , --_
.;:,<., "-
. .
I "/. ,,'
'-";:
,..... ......

"\, -'
'- , ......... -". /'~

----'--.."-
i
~
Seyh u.n
- IN

550
 :
,,
,

-,"
."

OSMANL, RUS,
MANU IMPARATORLUKLAR

1795 ylndaki durumu gsteren bu

haritada gld~ gibi Osmanl, Rus,
Manu imparatorluklar. ok geni bir
alan kaplyordu. Buna ra~men, dnyann
Syasal kaderi Avrupa'nn Batkesiminde,
toprak bakmndan nemsiz bir yer
kaplayan Byk Devletler'in elindeydi.

551
 Moskova
~ \'
\

Kibil'
p
AFGAN
- ,
Kandahar

o
~b=:;:::::;:=:;::::::::;:=:;:::::::;:=:;::~Tkoxm

552
 Obo.k

Horbin

Mukden

Jehol

Suu

IMPARATORLUCU

RUSYA'NIN YAYILII

Bu yayJ 1300 ylUannda balad,

gittike snrlann geniletti.
Haritada birok kavimlerden kurulu Rus
evrensel devletinin eitli devirlerdeki
yayl grlyor.
Marata

nCederasyonu

553
 1615'te Tokuguva ile varislerinin
elde tuttuklar yerler

Tozama'llarn topraklan beyaz

braklmtr.

Byk Kuzey.Batl Yolu

=~=::::;==:;:::==f'2f'7I11s
0....::'
b" mRm;

JAPON UYGARLIGI

Japonyann dnyadan uzak kald dnemlerde d ticaret ancak

Nagasaki limannda toplanmt; birde, Deima adasndayerlemelerine
izin verilen Hollandal1ar ticaretle urayorlard!. Bu yllarda bakent
resmen Kyoto ise de Totugava hanedannn oturduu Y000 1603 'ten
1868'e kadar gerek bakent oldu.

554
K R O N O L O J I /.0.2052 -1786 Orta Krallk

1.0.2502 -1991 Onbirinci Sltile

SMER-AKAT /.0.2052 - 2010 II. Mentuhopte'nin Msr' yeniden bir
letirmesi
1.0. 4300 - 3100 Belirgin bir Smer uygarlnn bala-
/.0.1991-1786 Onikinci Slle; Kuzey Nubya ile G
mas
ney Suriye zerinde egemenlik
/.0. 3100 - 2400 Bamsz Smer ehir-devletleri
/.0. 1786 - 1567 Ikinci ara-dnem
/.0.2371 - 2316 Akat/ar 'n Smer'i almas
/.0.1730 Kuzey Msr'da Hiksos egemenlii
/.0.2371 - 2330 Smer-Ahat mparatorluu /.0.1567 Hiksoslar'n Msr 'dan srlmesi
/.0. 2230 - 2120 !Lk zlme ara-dnemi; Babil'in kuru- /.0. 1567 - 1320 Onsekizinci Bltile
luu /. O. 1567 - 1085 Yeni Krallk; Msr'n Nil boyunca
/.0. 2113 -2096 Smer-Akat imparatorluunun yeni- Napata 'ya doru uzanmas
den kuruluu /.0. 1468 Megiddo Sava
/.0. 2113 - 2006 Vnc Ur Siilalesi /.0. 1457 Mitanni'lerin Msr' istiltis
/.0.2006 - 1755 Ikinci ara-dnem /.0.1320 -1200 Ondokuzuncu Sleile
1.0. 1894 - 1595 /Ik Babil S/a/esi 1.0.12861270 Msr-Hitit Sava
/.0.1792-1750 Hammurabi'nin imparatorluu yeni- /.0. 1200 - 1085 Yirminci Sltile
den kuruu /.0. 1191 Nil Sava
/.0.1732 - 744 Viinc ara.cJnem f.O. 1805 - 656 Onc ara-dnem; Libyallarn iilkeye
1.0.17.-18. yzyl Asur'da Mitanni'lerin egemenlii
szmas

/.0.1732 - 1136 Babil'de Kassil Sllesi /.0. 935 - 730 Libyallar Sltilesi
1.0. 1595 Hititler &bil'de
/.0. 730 - 664 Etyopyallarla AsurlulQr arasnda M
/.0. 14. yzyl Asur'un bamszln kazanmas
sr' ele geirme savamas
/.0.13.-12. yzyl Aramlar, Kaldeliler, ibrani/er, Frigya-
/.0. 664 - 525 Yirmialtnc Sltile
llar
/.0.525-
/.0.1244 - 1208 Asur'un Babil'j almas
/.S.639 Msr'n srasyla Akamanular, Pto/e
/.0. 932 - 859 Asur Frat 'm dousundahi Arom dev-
maiosrlar, Roman Imparatorluklar
letlerini egemenlii altna alyor.
egemenliegirii
/.0.853 Karkar Sava
/.0. 744 - 727 Asur hkmdar III. TiglatPileser
/.0. 744 - 609 Asur imparatorluu; Arom dilinin ya-
SURIYE
ylmas

/.0. 625 - 539 Yeni-Babil Imparatorluu

/.0. 3. binyl
/.0. 61 ~ Medler, Kaldeliler Mineva 'da /.0. 18. yzyl Kuzeyde Smer-Akat, gneyde Msr
/.0.539- etki blgeleri
/.S. 1258 Babil srasyla Akamanlar, Selevkos- /.0. 18.-17.yzyll Huryanlar, Mitinniler Hiksoslar
lar, Sasaniler, Arap Imparatorluklar /.0.15-13. yzyl Suriye'de Msr egemenlii
topraklarna katuyor.
/.0. 11.-10.yzyll Fenike alfabesiyle ilk yaztlar
/.0.800 Karkar Sava: Suriye devletleri birli-
i Surlular lkeden sryor
ESKI MISIR /.0.800 Fenikeliler Bat Akdeniz kylannda
koloni kurmaya ba/yorlar
/.0. 4. binyl Belirgin bir Msr uygarlnn ba /.0. 732 Asur/ular am Kralln sona erdiri-
lamas yorlar
/.0.3100 Aa Msr'n Yukar Msr' almas /.0.722 Asurlular srail Krall 'na son veri-
zerine lkenin birlemesi yorlar
/.0.31002160 Eski Krallk /./:). 586 Yeni-Babil Imparatorluu Yuda Krall
1.0. 2686 - 2613 Vnc Sltile 'na son veriyorlar.
/.0. 2613 - 2494 Drdnc Slle (ehromlar yapanlar) /./:). 333332 skender'in Suriye 'yi almas
/.0. 2494 - 2345 Beinci Sltile /.0. 301 Suriye 'nin 1. Selevkos 'la /. Ptolemaios
/.0.2345 - 2181 Altnc Sltile arasnda paylalmas

f.O. 2160 - 2052 Ilk ara-dnem; Asyaldar'n istilas /.0. 301 Antakya 'nn kuruluu

555
/.0.201 -198 lll. Antiohos Gney Suriye 'yi alyor. 739-'41 Mauerannehir (Ceyhun-8eyhun) hau-
/.0.2.-1. yzyl Araplarn Suriye'ye szmalar zps
Arap mparatorluu'na katlyor.
/.0.64 Suriye'de Roma eyaletleri kuruluu 874 - 999 Mauerannehir Samanilere geiyor.
I.S. 66 . 70 Birinci Roma-Yahudi Sava 962-1161 Gazneliler Hinduku'u ayoriar.
132-'35 Ikinci RomaYahudi Sava 1141 Kuzey in 'den gelen Karahtaylar Ma
272 - 602 Suriye 'nin Roma lmparatorluuna ka- ueraiinnehir'i alyorlar.
tlmas 1161-1215 Gurlular Hind uku 'u ayorlar
633-'41 Suriye 'de Mslman fetihleri 1215-'20 Harzemahlar Hinduku 'u ayorlar
641 Suriye 'nin Arap Jmparatorluuna ka- 1120 Moollar Karahtayllar'n, Harzemah
tlmas lar'n topraklarn ele geiriyorlar
969 Suriye'nin Dou Roma Imparatorluu 1227 Moollar'n Orta Asya topraklarnn
ile Fatimiler arasnda blnmesi Altnordu ile aataylar arasnda b-
1098 - 1291 Hallar Suriye 'de
lnmesi
1169-1516 Suriye Abbasiler'le Memluklar egemen- 1369 - 1494 Ceyhun.-8eyhun havzaSlnda Timur lm-
liinde
paratorluu
1516 Osmanllar'n Suriyey; fethi
1500 Ceyhun-8eyhun hauzas zbekler'in
1831-'50 Mehmet Ali Paa egemenlii eline geiyor
1840 - 1018 Suriye yeniden Osmanl egemenliinde Argan lmparatorluu kuzeyde Cey-
1747
1918-'20 Fransz, ingiliz himayesi altnda bln
hun 'a kadar yaylyor
mesi 1865-'95 Rusya bugiin Orta Asya denilen bl
1948 Suriye, Lbnan, Vrdn, srail, Msr geyi istiM ediyor.
devletleri arasnda blnmesi

HNDSTAN
ORTA ASYA
/.0_ 2500 - 1500 lndus uygarlnn douu
/.0. l7.yzyl Aryalarn Mezopotamya 'ya, Hindistana Aryallarn Hindistan 'a girii
1.0.1500
doru inilerinde Ceyhun-8eyhun hau- .. 1. binyl Hint uygarl btn yarmadaya ya-
zasndan geileri ylyor

/.0. 14.yzyll lranllar'n Ceyhun-8eyhun hauzasma 1..0. 567 - 487 Buda

yayl Akaman (Pers) lmparatoru Kuru
/.0.539
/.0. 8.-7. yzyllar lskitler'in Gneydou Asya'ya, lndus (Kiiros) Kabil rma hauzasn lke-
hauzasna inilerinde Ceyhun-8eyhwz sine katyor
hauzasndan geileri Dara (Darius) /ndus hauzasn alyor
/.0. 522
/.0.6.yzyl-331 Ceyhun-8eyhun hauzasnn Akaman /.0. 327 - 325 lskender Indus hauzasnda
mparatorluu'na katl /.0. 273 - 232 Imparator Asoka; (261 'de budizmi ka-
1.0.329 - 328 lskender Ceyhun-8eyhun hauzasn ele bul eder)
geiriyor. /.0.200 -183 Belh Kral Demetrios Hindistan ' istila
/.0. 331 Ceyhun-8eyhun hauzasnn Selukos ediyor_ .
mparatorluu'nakatl /_0_ i. yzyl Sakalar'n lndus hauzasna yayl
/.0. 240 - 130 Belh deuletinin birbirine kart beylik- I.S. 48 - 224 Kuan lmparatorluu Ceyhun-Cumna
lere ayrlmas arasnda Hinduku sradalarn ayor.
/.0.48- 1. yzyl Hint uygarl bar
yoluyla. Giiney-
/.S.224 Kuanlar Hinku'u ayor dou Asya'ya, Indonezya'ya yaylyor
.yzyl Budizm Ceyhun-8eyhun havzasndan Kuan lmparatorluu Sasani lmpara-
224
geerek Dogu Asya 'ya yaylyor torluu ',u kendi iilkesine katyor_
359 'dan sonra Hunlar Ceyhun-8eyhun hauzasn al 320 - 590 Kuzey Hindistan 'da Gupta lmpara-
yorlar luu
445 dolaylar Hunlar'n Hindistan 'a yayl~
445 - 528 Hunlar'nHindistan ' istilds
563-'68 Bat Trkleri ile Sasaniler Ceyhun Araplar Sind 'i alyorlar; lsldmiyet 'in
711
rma boyundaki Bun topraklarn
Hindistan 'a girii
paylayorlar Gazneuiler Hindu 'u ayorlar.
962-1161

556
 i l 75 - 1202 Muhammed Guri. Kuzey Hindistan ' re kar saua

alyor 875-979 Drdnc ara-dnem

1206 - 1398 Trll Memlul~ler devleti 960 - 1279 Sung Slii lesi
1302-'Il Kuzey Hint Miislmanlar Dehan' al J114 - 1234 Kuzey in 'de Kin Sleilesi
yar/ar. 1126 Kin 'in Sung Sleilesine son vermesi
1398 Timurlenk Delhi'de 1131 - 1200 Yeni Konfuyus {ilazotu u Hsi
1556 - 1605 Imparator Ekber 1234 Moollar Kin imparatorluu'nu is(ilei-
y tamamlyorlar
1659 - 1707 Im~arator Eurengzib
1757-'65 ingiliz Dou Hint irketi Benga[', 1260 - 1368 Yan (Mool) Sliilesi
Bihar', ele geiriyar 1260-'94 Kubilayegemenlii

1818 ngiliz egemenlii btn Hindistan 'o 1267 Kubilay bakentini Karakurum 'dan Pe-
yaylyor k';n 'e aktaryor
1368 - 1644 Ming Slii lesi
1857-'58 Ingiliz Dgu Hindistan irketi 'nin
Hintli birlikleri ayaklanyar 16. yzyl Nfus patlamas zerine yeni yiyecek
1858 irketin askerlen' yerine ngiliz hiik iftlikleri kuruluyor
metj lkeyi egemenlii altna alyor. 1514 JIk Portekizler geliyor
1948 Ingiliz Hindistan mparatorluu'nun 1644-1912 Ing (Manu) Sllesi
yerini devlet alyor: Hindistan, 1689 Nerinsk Rusin antlamas

Pakistan, Birmanya 1726-'96 Imparatar 'ien Lung

1972 Banglade Pakistan 'dan ayrlyor. 1839-1849 Beinci ara..cfnem

1839-'42 Afyon Sava: ngilizler Hong Kong'u

eIlerine geiriyortar, in 'i birok Ii-
manlarn yabanc ticarete amaya zor-
iN luyorlar
1850-'64 Tayping ayaklanmas

fo. 1500 -. 1027 in Uygarlnn balangc: Kuzey 1854-'60 Rusya Amur'un sol yakas ile daha g-
in ovasnda ang Krall neyde bir ky eridini igal ediyor

/.0. 1027 - 256 Aa Sar rmak havzasnda au 1894-'95 Birinci on.Japon Sava

Krall 1911-'12 'ing Slalesi tahttan indiriliyor, impa-

/.0. 771 - 221 Jlk ara-dnem (kart devletlerdnemi) ratorlua son veriliyor
/.0. 551 - 479 Kong Futse (Kofuyus) 1931-'45 Ikinci in~apon Sava
/.0. 5. yzyl Akarsularm kontrol aitna alnmas 1949 Kara in 'inde Kuomintang rejiminin
/.0.4.yzyll Taoistler; kiiz koulu saban, demir yerini komnist rejim alyor.

tarm aralar kuIlanlmas 19651'66-'68 Kltr Devrimi

1.0.247 - 210 'Zn (Ts 'in) Sltilesinden Kral eng
/.0. 221 eng ilk lmparator oluyor
/.0.221 - 107 'in Sllesi JAPONYA
/.0. 207 - 202 Ikinci ara-dnem
/.0. 202 - 195 Imparator Liu P'ong (Han Sleilesinin M.S.550-75 Budizmin Kore 'ye girii

kurucusu) 646 in 'den Tang devlet sistemi al.nyor;

/.0. 140 - 87 /mparator Vuti; Konfuyus dini res belirgin Japon uygarlnn balangc

men devletin felsefesi olarak benimse- 710-'94 Bakent Nara

niyor 794 - 1868 Bakent Kyoto

/.5.25 - 220 Ikinci Han Sleilesi; Budizm in'e 12. - 13.yzyll Zen Budizminin yerlemes;
giriyor 1185 - 1590 Ara-dnem: Siyasal zlme, i sava
184 - 589 Unc ara-dnem 1222-'82 Niiren: Budizmin Hokke kolunun
311 Hun istils kurucusu
589-618 Sui Sleilesi; Byk K~nal Hangu'dan 1274,1281 Baarsz kalan Mool istillar

Loyang'a kadar tamamlanyor 1542 Portekizliler geliyor

618 - 909 T ang Sleilesi 1587 - 1640 Hristiyanlk yasak ediliyor, Japonya
8.-9. yzyl Kitap basm balyor kabuluna ekilme siyasetini benim-
842-'45 Budizme, daha baka yabanc dinle- siyor

557
 1590-'98 Hideyoi Osaka 'da diktatrlk kuruyor 1_0.454 Yabanclardan kurtarlan deuletlerle
1592-'98 Japonya 'nn baarsz halan Kore isti- Atina Imparatorluu kuruluyor
ls /.0.445 Atina-8parta bar antlamas

1598-1616 Tokugaa eyasu iktidarda i.o. 431 - 338 talya Yarmadas'nda Helen kltr-
1853-'54 Perry komutasnda Amerikan donan nn yaylmas
mas Yeda Krfezi 'ne giriyor i.o. 429 - 347 Atina'I, Plato (Eflatun)
1868 Meici restorasyonu /.0. 405 - 404 Sparta 'nn egemenlii

1894-'95 Birinci in.Japon Saua 1.0. 384 - 322 Stagira (Mula) l Aristoteles
1904-1905 Rus.Jopon Saua /.0.371 Sparta zerinde Thebes egemenlii

1931-'45 Ikinci in.Japon Saua /.0. 359 - 336 Makedonyal Filip

1941-'45 Japonya ikinci Dnya Sava 'nda /.0. 341 - 270 Sisam 'l Epikuros
1945 Hiroima'ya, Nagasaki'ye atom bom- 1.0. 340 - 266 Roma talya'y siyasal bakmdan birli
bas atlyor e kauu~turuyor.

1950 Japon ekonomik hamlesi balyor 1.0_ 336 - 323 Byk skender Makedonya Kral
/.0. 218 - 146 Kartaca, Makedonya, Akdeniz zerin-
de Roma egemenlii

ESKI YUNAN. ROMA 1.0.31-

/.S.235 Oktauius (Augustus) mparator
/.0. 12.-9.yzyllar Ege havzasnda karanlk a 284 - 305 Diocletianus Imparator; askeri, idari
1.0. 12.-10.y.yllar Greklerin Bat Anadolu kylarna yer- reform
lemeleri 306 -'37 imparatar 1 Constantinus (saltanat:
1. o. 8. yzyl ehir.;ieuletlerinkurulmas 324-'37)
1.0. 8_ yzyl Grekler Fenike alfabesini benimsiyor- 311 Roma'da hristiyanla kar hogr

lar ; Omiros destanlar kesin biimini iln eden imparator ferman

alyor 378 - 476 Barbar istils
/.0. 8. yzyl Gney talya'da, Sicilya'da Grek ko- 533-'68 Roma Imparatorluk idaresi bir sre
lonileri iin yeniden kuruluyor.
/.0. 7. yzyl Ege, Marmara, Karadeniz. Kuzey Afri- 602 Roma Imparatorluununk
ka, Giiney Fransa kylannda Grek yer-
lemeleri
/.0. 7_ yzyl Etriiskler, italya'da yaayan baz ka DOGU ROMA 1MPARATORLUGU
vimler Helen kltrn, Grek alfabesini
benimsiyorlar; Msr Grek tccarlanna 527-'65 imparotor 1. Iustinianus (Justinian.
kaplarm ayor Jstinyen)
/.0. 7_ yzyl Helen ehir-devletleri arasnda savalar 7. yzyl Ynetim, ekonomi, toplum alanlarnda

Lo_ 7_~. yzyl Ekonomi bakmndan ileri ehir<levIet deurim; tara ynetiminin askerileti

lerinde monarilerin, aristokrasilerin rilmesi

yerine diktatrlklerin kurulmas 610-'41 Imparator Heraclius
L. 6. yzyl Yunan 'da diktatrlklerin yerini mlk 626 Auarlar'm Istanbul'u kuatmalar
sahiplerinin oligarileri geiyor; Sicil 674-78 Araplar'n Istanbul'u kuatmalar
ya'da diktatrlkler balyor 717-'41 Imparator III. Leo
1.0. 6. yzyl Helen bilim ue felsefesinin balangc 717-'18 Araplar'n Istanbul\' ikinci kuatmalan
Lo. 620 - 550 Miletus 'lu ThaJes 741-74 Imparatar V. Constantinus
/.0_ 570 - 490 Sisam 'l Pthagoras 809 - 904 Bulgar Hanl Balkan Yarmadas'nn

1.0. 480 - 479 Akaman (Pers) imparatoru Hayara ieriZerine doru yaylyor

(Xerxes) Yunan Yarmadas'na istila 863 Bir yl sren sauata Dou Roma Arap-
hareketi lar 2erinde stnlk kazanmaya ba
1.0.478 Pers.-Atina Sava lyor

/.0_ 469 - 399 Atina'l Sokrates i O. yzyl Bizans grsel sanatlarnda Helen iislu-
/.0_ 461 Atina 'da demokrasi bunun yeniden douu

/.0.459 - 449 Atina bir yandan Perslerle, bir yandan 926 - 1046 Dou Roma Imparatorluu Islam top-
Sparta ile savata raklarma doBru ilerliyor

558
 967 - 1018 Byk BulgarRomo Sava 717-'18 Istanbul'u alma giriimleri baarszlk
1018 Bulgaristan 'm Dou Roma Imparator- la sonu/anyor.
luu snrlar iine alm 710-'12 lber Yarmadas alnyor
1042-'51 Dou Roma altn parasnn deeri 711 Araplar Hindistan a kadar yaylyorlar,
dyor; mali bunalm Sind'i alyorlar
1071 Seluhlu Trkleri tmparator Romanos 732 Galya 'y alma giriimi baarlSlzla u
Diogenes'in ordularn yeniyorlar, AnCl- ruyor
dolu 'l1un ieri/erine doru ilerliyorlar 739-'41 Ceyhun-Seyhun havzasnn kesin
1204 Venedik, Fransz Hal/ar' Istanbul'u olarak Araplar'a geii
alyor; Dou Roma mparatorluu biri 750 -1258 A bbasi Halifelii
Latin, biri Grek olmak zere iki ayr 750 Abbasiler Iber Yarmadas'nda egemen-
devlete bnyor. lik kuramyorlar
Osmanl Trk/eri Gelibolu 'yu alarak 756-1031 lber Yarmadas'nda gmen Emevi
1353
Avrupa topraklarna ilk admlarn at devleti
yorlar 788 -1258 Afrika'da, Asya'da Abbasi egemenlii
1361 Trkler Edirne'yi alyorlar nin yava yava k
1371-'93 Trkler Svbistan ', Bulgaristan', alyor 1016-'90 Ispanya 'daki Emevi topraklarndasiya-
lar sal birliin zlmesi
1453 Trkler IstanbuZ'u alyorlar. 1090 - 1235 Once Murabiler, sonra Mivahhid/er Af-
rika'dan gelerek lspanya'daki Jslm
egemenliini yeniden kuruyor/ar

1169-1250 Msr'da Eyyubi Devleti; Hallar'm

ISLAM UYGARLlG
pskrtlmesi
570 - 632 Muhammed, slamiyet'in kurucusu 16.-17.y.yIlar Islam dnyasnn byk ksm im
622 Muhammed 'in Mehke 'den Medine 'ye paratorlukta toplanyor: Osmanl, Sa-
g edii (Hieret); Medine 'de Islam fevi, Hint-Trk
devletinin kuruluu 1502 - 1895 Rusya Volga havzas, Siberya, Krm,
Mekke 'nin Muhammed'e teslim oluu Bat Trkistan Mslmanlarn egemen-
630
632-'61 Ilk drt Halife lii altna alyor.

633-'37 Irak'n alm 1529,

633-'41 Suriye, FilistinBih aln 1682-'83 Trkler'in baarszlkla sonulanan Bi
639-'41 Mezopotamya ile Msr'm aln rinci, Ikinci Viyana kuatmalar
642-'51 Iran 'n aln 1707 HintTrk Imparatorluu kmeye
647-'98 Kuzeybat Afrika 'nn aln! balyor

653 Ermeniler'in, Grcler'in teslim oluu 1722 Safevi Imparatorluununk

661 - 750 Emevi Halifelii (Bakent am) 1774 Mslman deuletler laik Bat uygar-
661-'71 Dou Horasan 'n aln ln benimsemeye balyorlr.

674-78, 1911-'18 Osmanl Imparatorluu'nun k

1919-'23 Trkiye Cumhuriyeti 'nin kuruluu

1924 Halifeliin kaldrl

559
 METINLE ILGiLI NOTLAR 6- Eric Hobsbawm, "Industry and empire", Londra,
IVeidenfeld and Nicolson. 1968. s. 2l.
7- Sparta'nn tek denizan kolonisi Tarentum'du. Taren-
BLM tum 'un kuruluunun da istisnai bir tedbir oldu~u anlal
yor.
1 TARIHLE ILGILI DNCELERIN GRECELIC!: 8- Bkz. M.P. Nilsson, "Die. Grundlagen des spartanischen
1- Greke metin; E. Dieh, "Anthologia Lyrica" Leipzig, Lebens, "Klio" xii, 1912.
Teubner, 1922, I, 58-9. 9- Thucydides II, 4l.
2- Bir .btn olarak Bat Dnyas iin bu nceki a~n ka 10- Bkz. aa~da, IV Blm, 23. para, s. 173.
pan ondokuzuncu yzyln nc eyrei~'inin $onuyla
yaklakolarak denk dm saylabilir. Kara A=pa'snda 3 BAZI TERiMLERiN TANMLAR
ve Amerika'da yaayanlar (gerek Birleik Devletler, gerekse 1- F.A. Hayek, "Tbe Counter-Revolution of Selence"
Kanada'da) ondokuzuncu yzyln altmlar ve yetmilerini Londra, Alien and Unwin, 1952, s_ 34.
ortak uygarl~mz iinde bir a~dan tekine gei dne 2- Belki de incil'deki, Hristiyan Kilisesi yelerinin sa'nn
mi olarak grmeye almlardr. bedeninin organlanna benzetildi~i szlerden tremitir.
3- Bu konuda, Bkz. W. Dilthey, "Gesammelte Sehriften" (me~in, Kor. vi. 15; Efes. v. 30).

Leipzig ve Berlin, Teubner, 1927, VII. 3- P. Bagby, "Culture and History" Londra, Longmans,
4- Dikkat edilecek bir nokta, birok tarihi hiilii bu reji- 1958, s. 84 ve 95.
me boyu~ e~erken, a~da fizik bilimi alannda nde gelen 4- Bagby (Bkz. not 3), s. 124.
dnrlerden o~unu. endstriyel sistemin verimli ve ye- 5- A.L. Koeber, "The Nature of Culture", Chicago,
terli bir aratrma yntemi gibi gnd~ inceleme aa University Press, 1952, s. 104.
masn oktan geride brakm olmalandr. 6- Bagby (Bkz. not 3), s. 162-3.
5- "Yerleme"yi Franszca "constater" fiilinin znel an- 7- H. Frankfort'un Childe eletirisi; "The Birth of Civi-
lamnda kullanyoruz. Hzation in the Near East:', Londra, Williams anq Norgate,
6- Bkz. Eduard Meyer, "Der Gang der alten Geschihte", 1951, S. 57-8 ve s. 57, d.n. 2.
''Kleine Sclrlften", H. Nierneyer, 1910! 8- R. Redfield, "The Primitive World and ils Transforma-
7- Bugnn fiziksel bilimler alanndaki ncmeri byle bir tions." Ithaca N.Y., Come University Press, 1953, uygar-
eyi belki kendilerinden nceki "klasik" bilginlerin 'labo- lkla ehirlerin douunu zdeIiyor; nedeni, "ynetici
ratorium "lan iin geerli sayacak, ama belki de hakl ola sekinler", "okumu rahip" ve "uzmanlam zenaat"nn

rak, kendi almalannm "klasik" ilkelere gre, ya da ilk olarak ehirlerde ortaya kmalan (s. 30).
"klasik" geleneklerin glgesinde yapld~ma l1<eyle kar 9- Frankfort (Bkz. not 7), s. 7-8.
kacaklardr. 10- A.N. Whitehead, "Adventure .of Ideas" Cambridge,
8- Bkz. Bergson, "Fonction Primordiale de I'Intelligence", University Press, 1933, S. 13-14..
"Evolution Creatrice" 24 .bask, Paris, Alean, 1921 ,s.164-79. 11- Christopher Dawson, "The DynamicsofWorld History",
Buradan anlald~ma gre Turgut, Bergson 'a yol amtr. Londra, Sheed and Ward, 1957, s_ 4L.
9- Bergson (bkz. not 8), zellikle 3. blm. 12- Bat heykelinin kendine zg olabilmesi iin Rnesars~
10- Camiile Jullian, "De la Gaule a la France" Paris, ncesi olmas gerekir. Rnesans srasnda Bat tarafndan
Hachette, 1922. Helenizm'in grsel sanat slubunun kabul edilmesinden n
11- Jullian (Bkz. not 10) 2. blm, s. 62, ''L 'Epoque ce gelmelidir.
des Agricolteurs" 13- A.L. Kroeber, "Style ahd Civilizations" Ithaca N.Y.
ComelI University Press, 1957, S. 2-3 ve ii5-6. '
2 TARiHiiNCELEMENiN ALANI 14- Kroeber (Bkz. not 5), s. 40.2.
1- Bkz. aa~da, Blm XI, para 53, s. 486-7_ 15- Kroeber (Bkz. not 5), s. 403.
2- Vergilius, "Eeloga" I, 66: "Ve Britonlar dnyann her 16- Kroeber (Bkz. not 5), s. 150.
yerinden tamamen kopuk." 17- Bagby (Bkz. not 3), s. 108.
3- Yani, "ikinci bir dnya"; bkz. KA. Freeman, "Histori- 18- Bagby (Bkz. not 3), 108-9.
cal &says", drdnc dizi, Londra, Macroillan, 1891, ix, 19- Frankfort (Bkz. not 7), s. 16.
"Alter Orbis". 20- Bagby (Bkz. not 3), s.109.
4- Marc Bloch, "Feudal Society" Londra, Routledge and
Kegan Paul, 1961, S. 181-9. 4 iNSANLICIN BANDAN GEEN OLAYLARN
5- IV. Henri V~ Richelieu stne bir konferansta, '1..ectures GENiLEMESiNE iNCELENMESi GERECi
on Modern History" Londra, MacmilIan, 1906. 1- M.R. Cohen, 'The Meaning of Human History", La

561
Salle, Open Court Publishing Company, 1947, s. 210. rindeki vadi tabanlan sulamayla egemenlik altna alnd

2- J. Needham. "Seence and CiviHzation in China. Camb- Klasik aa gei, ilginin, teknolojik insangcn kullan
ridge, University Press, 1954., ll, 336; ve Levi-Strauss. mak iin toplumsal ve politik giriime kaymasyla birliktr

"The Savage Mind, Londra, Weidenfeld and Nicolson, 1966. yrd. (W.C. Bennett ve J.B. Bird, "Andean Culture His
3- Baka birok ada gzlemci arasnda Jan Romein, tory. Amerikan Doa Tarihi Mzesi Elkitab Dizisi, no.
gnmzde sorunun, "ya tek bir dnya, ya da yokluk" ol 15, New York, 1949, s. 1812; WC.Bennett. "A Reappraisal
duunu belirtiyor (M.F. A. Montagu, (editr), "Toynbee of Peruvian Archaeology" (Bkz. not. 13),
and History", Boston, Porter Sargent, 1956, S. 350). 17-Childe (Bkz. not 15), s.120-2.
4- Polybius da "&oumenieak History, I, 4.de bunu syl- 18- Msr'da btn toprak insanda cisimlemi tek bir tan-
yor: "Dnyadaki btn olaylann tek bir ynde ilerlemesi ve nnn, Firavunun mlkiyetindeydj.
tek bir hedefe doru srklenmesi raslants bugnk an 19- Braidwood (Bkz. not 8), s. 37. Kr. s. 39 ile s. 35;
oa~anst bir zelli~idir. Bu eserin amac da bunu gste 25. resim.
recektir. " 20- Childe (Bkz. not. 5), s. 7980.
5- Coulbom, "Phylon,1940, ayn basm, s. 62. 21- R. Redfield, "The Primitive World and its Transfor
6- "Die Erkenntnis der Geschihte der Menschheit sein": mations, " Ithaca N.Y. Comeli University Press, 1953, S.6.
Ranke'nin 1860'larda yazd bir para, Ranke'nin 'Welt- 22- Childe (Bkz. not 51, S. 80.
geschihte"sinin dokuzuncu ksm, ikinci blmne A.
Dove'n yazd nszde, .. xiii~i. Leipzig, Duneker and 6 UYGARLKLARN KARLKL NCELENMES
Humbolt, 1881-8. Burada anlan para, s. xv-xvi. 1- Bu belirgin, temel sz syleyen H.E. Barnes, "An
7- &erimi eletiren J. Romein, dnya birliinin imdi Introduction to the History of Sociology, Chicago, Uni
kurulmakta olduu dncemde beni hakl buluyor. Ro versity Press, 1948, s. 732.
mein 'e gre dnya birlii teknisyenler tarafndan yaratl 2- G. Buchdahl, "The Australasian Journal of Philosophy ",
mtr; imdi bu teknolojik birlii yaratclk dzeyine Aralk 1956.

ykseltmemiz gerekiyor. "Toynbee and History" (Bkz.
not 3), s, 350).
5 GE TOPLUMLAR
1- Bkz. aada, iV. Blm, 20. para, s. 155.
2- Jacquetta Hawkes ve Sir Leonard Woolley, "History
of Mankind", Londra, Allen and Unwin, 1963, i, s. 3634.
3- Hawkes ve Woolley (Bkz. not 2), s. 414.
4- Hawkes and Woolley (Bkz. not 2), s. 466.
5- V,G. Childe, 'What Happened in History" Harmonds
worth, Penguin, 1942, s. 70.
6- Hawkes and Woolley (Bkz. not 2), s. 597.
7- Hawkes and Woolley (Bkz. not 2), s. 419.
8- R.J.Braidwood, "The Near East and the Foundations
3- Ben de Bagby ile ayn fikirdeyim: "ernamz tarihin
edimli olgularna uygulayp verdii sonular grdkten son
ra doru olup olmadm yarglayabiliriz." "Culture and
History," Londra, Longmans, 1958, s. 202.
7 HELEN VE N MODELLER
1- M.R. Cohen, ''The Meaning of Human History", La
Salle, Open eourt Publisbing Company, 1947, s. 114.
2- Gemiteki Msr uzmanlan bu grteydiler.
3- T.A. Sumberg, "dinlerin her yerde akraba uygarlklann
lm ve doumlanmn halkalar olup olmadn" soruyor.
"Social Research" Eyll 1947, s. 267-84.
4- in tarihi, kendi bana, dzeltilmi modeli kurmak iin
gerekli btn verileri salyor.

of Civilization", Eugene, Oregon State System of Higher
Education, 1952, s. 16.
9- Braidwood (Bkz. not 8), s. 5.
10- F. Borkenau, "Merkur"da, Temmuz 1949, s. 629.
11- Braidwood (Bkz. not 8), s. 42.
12- Braidwood (Bkz. not 8), s. 5-6 ve 42.
13- Borkenau (Bkz. not 8), s. 631. Peru 'da da teknolojik
ilerlemenin oluum aina zg bir karakteristik olmas dik-
kate deer (W.C. Bennett, "A Reappraisal of Peruvian
Archaeology", ''Memoirs of the Society for American
Archaeology"de s. 6, Menasha Wisc., 1948, s. 121-2).
14- Borkenau (Bkz. not 10), s. 630.
15- V.G. Childe, ''Man Makes Himself" Londra, Watts,
1936, s. 122.
16- And Dnyasnda da, Oluum andan, Peru sahille
5- H. Frankfort'un gsterdii gibi, Msr tarihini Bat ve
Helen gzyle grrse k, gerekte, olduu gibi greme-
yiz. "The Birth of Civilization in the Near East", Londra,
Williams and Norgate, 1951, s. 2731.
6- K.W. Erdmann bu istisnai durumun altn iziyor.
"Archiy !iir Kulturgeschihte", 1951, s. 174-250, 224-5.ci
sayfalar,
7- Bu iktisadi devrime yol aan ilerleme teknoloji deil,
politika dzeyinde olmutu (Bkz. yukanda, 5. blm,
s.4852).
8- E.A. Thompson "A Roman Reformer and Inventer: De
Rebus Bellicis", Orlord, Clarendon Press, 1952.
8 YAHUDI MODELI
1- Bu dnemde kral aileleri ile ileri gelenlerin sonradan Ya

562
hudi olmu kimseler olduu devletler vard. Adiabene Kral- byk ksm arkeolojiktir. Arkeolojik kantlar bu iki uygar-
l ile Hazar imparatorluu gibi. lkiindeki mahalli kltrleri ve her birinin tarihinde farkl
2- Cezalandrlma itkisi aada, IL Blm 16_ parada aamalar ayrdetmemizi salyor.

tartlyor. 19- Aa Dice-frat havzasnn kendine zg uygarl

3- Lbnanllara gelince, 1861'de, sonradan 1920'de nn Babil egemenliindeki son evresi bile esinlendii

Lbnan Cumhuriyeti olacak zerk Lbnan vilayetinin kaynaklar bakmndan Smerlere balyd. Asurbanipal'in
kitaplt, Smer dilinde metin ve szlklerle doluydu.
kurulmasndan beri bu yalnz fiilen deil, hukuken de byle
olmutur. 20- Bu yalnz "Minos" toplumunu deil, Ege Uygarl

4- Bugnk dnya apnda Lbnan diasporas 1861 nce- nn kara Avrupasnda,

Yunanistan'daki "Helladik" kolunu
sinden yani, Lbnan halknn kendi devletine sahip olduu ve ayn zamanda hem "Minos", hem de "Helladik" uygar-
dnemden balar. lklarn son "Miken" evresini de kapsamna alr.

5- rlandallar yurtlarndan dar uralan eylerden biri
de buydu_ Yalnz, iskolarla Lbnanllarn tersine, Irlanda-
Ilar politik bask yznden de kamlard.
6- R. Redfield, "The Primitive World and its Transforma-
tions", Ithaca N.Y., ComeU University Press, 1953, s. 49.
9 UYGARLKLARN GZDEN GEiRiLMESI
1- Afrika tarihinde rakip birlik ve eitlilik iddialar atr.
2- Bkz. P.L. Shinnie, "The African lron Age", Oxford,
Clarendon Press, 197I.
3- Bkz. P.L. Shinnie, "Meroe" Londra, Thames and Hud-
son, 1967, s. 165-9.
21- Onyedinci yzyln son onyllarndan beri Bat Uygar-
l
ile yakn ilikilere giren uygarlklar yalnzca Afrika Uy-
garhklan deildir. Bunlar Bat 'nn. Ilakrabas" olmaktan
ok "uydu"su olarak grmek doru olur.
22- Bugn Birleik Devletler'in gneybats olan toprak-
larda Kolomb-ncesi bir uygarlk.
23- imdi Ekvator ve Kolombiya olan yerler.
24- imdi kuzey ili ile kuzeybat Arjantin olan toprak-
larda.
25- Elam bugnk Irak 'ta Dicle ile Frat nehirlerinin aa
havzasnda birleen bugnk ran 'n Markeh ve Kann nehir
lerinin oluturduu havzadr.

4- Bkz. ;).S. Trimingham, 'The Influence of Islam upon 26- Bu kitapta "Hitit" adyla anlan uygarlk, Ege, And,
Africa", Londra, Longmans, 1968. Orta Amerika Uygarlklar gibi corafi bir adla anlsa daha
5- Bkz. J.S. Trimingham, "Islam in West Africa", Oxford, iyi betimlenebilirdi. Bu uygarln alan Kk Asya'dr

Clarendon Press, 1959; "A History of Islam in West Africa" (bugnk Trkiye.)
Oxford, University of Glasgow Press, 1962; ''Islam in East 27- Urartu. Bu lkenin ad Ar (Ararat) dann adnda
Africa ", Oxford, Clarendon Press, 1964. Mlii yayor.
6- Bkz. J. Desmond Clark, "The Prehistory of Africa" 28- Merovit Uygarlnn alan Nil'in Birinci avlan 'ndan
Londra, Thames and Hudson, 1970, s. 219-22. belki Altnc avlan'na kadar olan araziyi kapsyordu.

7- Bkz. Lucy Mair, "Primitive Government", Hannonds- 29- Bu, L. son binylda talya'ya gelen gmen Etrsk-
worth, Penguin, 1962, s. 9. lerle daha nce talya'ya yerlemi olan halklarn ortak uy-
S- Bkz. yukarda, L Blm, 3. para, s. 43-44. garl olacaktr.

9- Bkz. Brian Fagan; "Southem Africa during the lron 30- Mahayana Budizm 'in Tibet'teki biimini kabul eden
Age" Londra, Thames and Hudson, 1965. Moolve Kalmuklar da dahiL.
10- Bkz. Davidson (not 1), s. 35-6. 31- Bkz. aada, II. Blm, 17. para.
11- Bkz. yukarda, 3. para, s. 44.
12- Bkz. C. DaryU Forde "African Worlds: Studies in the
Cosmological Ideas and Social Values of African Peoples", BLM il
Londra, Oxford University Press, 1954.
13- Bkz. Davidson (not 1), s. 54-67 ve s. 137-42. 10 UYGARLKLARNDOGUUNUNTABIAT

14- 'Meydan okuma ve tepki" konusu iin, Bkz. II. B- 1- Bu incelemede, "mimesis" kelimesi, ngilizce "taklit"
lm, 13. para, s. 97. kelimesinin armlar arasnda olan "bilinsiz kopyac

15- Bkz. aada, III. Blm, 18. para. lk" anlamndan kanmak iin kullanlmtr. Buradaki kul-
16- Bkz. Davidson (not 1), s. 235-43. lanmyla mimesis, "nyargsz" toplumsal taklit anlamna

17- Uygarln evrensel-ncesi-devlet evresi (byle bir evre gelmektedir.

var denebilirse -ama ok zaman olduunu gryoruz) 2- Mimesisin tarihi nemini David Huma anIanu ve "Of
evrenseldevlet evresinden ayrdedilmitir. Bu nedenle, National Characters" adl eserinin bir blmnde belirtmi
evrensel-devlet evresinin, orijinal evrensel devletin btn ti: "nsan zihninin ok takliti bir yaps vardr; bir grup
aamalanm iine ald varsaylmtr. insan uzun sre bir arada bUununca, davranlannn birbi-
18- Orta Amerika ve And Uygarlklan zerine bilgimizin rine benzememesi ve erdemlerinin yansra kusurlarnn da
birbirlerine bulamamas mmkn degildir."
2- Walter Bagehot, "Physics and Politics, Londra, Kegan
Paul, 1894, s, 27 ve 35.
4- Bu konu iin, Bkz. Bagehot (not 3), s. 42.
5-Tacitus, "Agricola" 45.
6- Mezamir, cvii, 10.
7- J.C. Smuts, "Tbe League of Nations: A Practical Sugges
tion" Londra, Hodder and Stoughton, 1918, s.71.
B- Herbert Spencer, "First Principles."
9- O.W. F. Hegel, "Phanomenologie d.. Geistes."
10- "Oeuvres de SaintSimon et d'Enfantin" Paris, Leroux,
1977,XLl,86-7, 1702,177,179,205.
11- William Blake, "The Marriage of Heaven and HeU".
12- Sralar her zaman byle sylenir: lIkin dural durum,
Yn; sonra dinamik etkinlik, Yang.
13- Johann Wolfgang von Goethe, "Faust", d. 12104-11:
"Geici olan her ey bir imgedir yalnzca; kusurlu olan ba-
andr burada; dile gelemeyen yerine getirilir; kadnln
ebedi ruhu bizi ileri iter."
14- Goethe, "Faust" d. 501-9: "Hayatn selinde, eylemin
kasrgasnda,
inip kyorum, salmyann; bjr oraya, bir
buraya! Doum ve mezar bir sonsuz deniz, bir git-gel rg,
l Il bir hayat_ Byle alyorum zanann kkreyen do- 16- "Faust", 6. 1566-9: "Ggsmde oturan Tanr i varl
kuma tezgahnda, Tann iin canl bir giyim lyorum."
11 DOCU NED ENl: IRK MI'?
1- Bkz. aagda, IX. blm, 49. para, s. 434-6.
2- spanyol ve Portekiz ynetimindeki Afrika ve Latin
Amerika lkelerinde beyaz olmayan halklann durumlar,
daha nce Britanya veya Amerika ynetim.inde olan beyaz
olmayan halklarn durumundan daha iyi degiidi.
12 EVRE Mi?
1- "Atmosferin, Suyun ve evrenin etkileri. 13. blm.
2- "Herodotus, II, 33.
3- I Kor. xlii. 2.
4- O.H.K. Spate, "The Gographical Journal", Aralk 1952,
s.419.
5- "The Social Seiences in Historical Study." New York,
Social Seience Researeh Council, 1954, s. 119.
13 MEYDAN OKUMA VE TEPK!
1- Bkz. yukarda, i. Blm, i. para, s. 34.
2- Bu blmn ilk eklini yazdgm 1931'de '.'meydan oku-
ma ve tepki" deyimini kendibuluum sanyordum; Oniki yl
sonra Robert Browning'in "Master Hugues of Saxe-Gotha"
iirinin drdnc ktasnda bu szle karlatm: "Gidin
meydan okuyun, tek tepki a1mazsnlZ_ Kilise azizleri dner
dururlar!"
3- A. Lovell, "The Individiual and the Universe: B.B.C.
Reitb !.ectures 1958." Londra, Oxford University Press,
1959, s. 23-4.
564
4- rnegin, "Odysseia" XI'deki katalog. Bu blm He-
siod'un kayp "Ehoiai"sinin olduka yetkin bir rnei
olabilir.
5- "Mephistopheles": "Von Zeit zu Zeit seh" ich den
Alten gem" (Faust, d. 350).
6- "Faust, d. 249-50: "Anlayn tesinde yce olan Tan
r 'nn eserleri balangta olduklar kadar grkemlidir."
7- Eyb i. 1-5.
8- Matta xiii. 24-30.
~- Pierre Teilhard de Chardin, "The Phenomenon of Man lt,
Londra, COllins, 1959, s. 164.
10- "Faust", d. 3403: "Insan etkinligi kolayca uykuya
dalabilir, snrsz dinenmeye yatkndr nk; onun iin
bir arkada veriyorum ona, kantrsn, i karsn ve ey
tanca da olsa, yaratsm diye."
11- "Faust" d. 1338-44: "Benim her zaman yadsyan ruh!
Benim hakl olan; nk ste kan her eyalta dmeye
layktr. "
12- "Faust", d. 11575-6: "zgrlk ve hayat kazanan on-
lan her gn kazanmak zorunda olandtr."
13- "Faust" d. 249-50. Yukarda, not 6'da verilmiti.
14- 2 Kor. iii. 18.
15- 2. Koi. iii. 17.
m en derininden uyarabilir; iimdeki btn glere o
egemendir; ama, darda hi bir eyi kprdatamyor."
17- "Matta xiii. 27 30
18- Evripides, "Hippolytos", eviren Gilbert Murray,
Londra, AUen and Unwin, 1902.
19- Murray (Bkz. not. 18),
20- V. Grnbech, "The Culture of the Teutons", Londra,
Oxford University Press, 1931, II. Blm, s. 302.
21- "Faust" d. 312-17.
22- "Faust"
23- "Bkz. yukarda, 10. para, s. 86.
24- 'Talihin gelecekte ters dnecegi "o senin ban bere-
leyecek ve sen onun topuunu bereleyeceksin" szyle
karanlk bir biimde ima ediliyor.
25- "Luka xxii. 53.
26- Yuhanna xix. ll.
27- R. Steuart, "The Inward Vision" Londra, Longrnaos,
1930, s. 62-3. Ayn dogrunun, ok benzer bir dille, agda
psikoloji asndan dile getirilii C.G. Jung'da grlr:
"Modem Man in Search of a Soul". Londra, Kegan Paul,
1933, s. 274-5.
28- "Faust" "Sana, burada da, zgllgn yalnz gsteri-
sini baglyorum."
29- "Faust" Yukarda, not 10'da verilmiti.
30- "Faust" "Her zaman kty isteyen, ber zaman iyiye
alan o gcn bir paras."
31- "Faust" "Senin gibilerden hi nefret etmedim. Yads
yan tm ruhlar iinde, en az tiksindigim a1ak olandr."
32- "Faust".
33- "Faust", "Kaan ana "Dur gitme! ok gzelsin!"
demek istiyorum. Bu yce mutlulugun bekleyii iinde,
en yksek an imdi yayorum."
34- "Grnbeeh (Bkz. not 20), II. Blm, s. 331-2. stne Hrik bir meditasyon gibidir.
35- afaktan nce Yakub'a musaHat olan ve bunu yap- 73- Eyb xl. 3-5 ve xlii. 2-6.
makla kendi sonunu kt etmek iin zellikle uraan, 74- "Faust", dize.4405-612.
Suriye mitindeki esrarengiz varlk -insan, melek, zebani ya 75- "Faust" dize 11384-510.
da Tanr- motifi budur. 76- "Faust", dize 4601-12.
36- Bundan u sonu kar ki, eytan iini bilseydi bunun 77- Grnbech (Bkz. not 20), II. Blm, s. 302-3. Bkz.
ersi olan oyu nu oynard. VergiHus, "Eeloga" IV.
37 Ne. cii. 25-7. 78-- Eyb xlii; krI. i. 2-3.
38- "Faust" 510-17 dizeleri. 17447 ile karlatrm. 79- Sleyman'm semesi masaIyla karlatrlabilir
39- laya liii. 3. (1 Kr. iii. 515)
40- Platon, "Respubliea", II, 361 E-362 A. 80- "Faust" dize 243-70.
41- "Faust",dize. 353-417. 81- "Faust" dize 1583-1606.
42- "Faust", dize 418-517. 82- "Faust" dize 11866-89.
43- Eyb iii. 83- "Faust" dize 12106-9; i. Blm, 10. para, s. 89'da
44- "Faust", dize 4594. verilmiti.
45- "Faust", dize 2607-8. 84- "Peter Profundis, "Faust"da, dize 11872-3: "Bylece
46- "Faust", dize 3376-413: "Huzurum kat, Kalbim var olan her eyi biimlendiren ve yaatan bu hereye kadir
krk;Bir daha yok bana huzur, Asla!" sevgidir. "
47- "Yetersiz eterle ameliyat edilmi bir kadnn d, 85- Aeskhilos, "Agamemnon", 186-7.
anlatan William James, ''The Varieties of Religious Ex 86- Matta vii. 14.
perience", Londra, Langmans, 1922, s. 3923. 87- Prometheus 'un Helenistik hikayesinde iki hizmet uz-
48- Matta iii. 13-14 ve iv. ll; Markus i. 9-13; Luka iii. latrlamaz, kahraman, Tann'ya karn nsan'a hizmet etti
222 ve iv. 1-13. i iin cezalandrlr.
49- sa ile havarllerinin iddete kar oluu, bunun da 88- Eyb xlii. 7-LO.
Theudas ya da Galileli Yahuda gibilerinin domadan len 89- "Faust" dize 12069-111.
kurtane hareketlerinin militan tavrndan kesin fark, Ga- 90- Matta xvi. 248; Markus viii. 348; Luka ix, 23-7.
maliel'in dikkatinden kamad. 91- Yuhanna xii. 32.
50- Eyb iii. 92- Robert Turgot, "Plan de Deux Discours sur I'Histoire
51- "Faust" dize 418-521. Universelle", "Devres de Turgot" Paris, GuiUaumin, 1844,
52- "Faust", dize 602807. 11,647.
53- "Faust", dize 1224-37. 93- i Kor. xv. 57.
54- "Faust", dize 1583-1606.
55- "Faust", dize 1607-26. 14 USTUNLEMENIN ETINLlCI
56- "Faust", dize 1628-8. 1- P.E. Newberry, "Egypt as a Field for Anthropologiea!
57- "Grnbeeh (Bkz. not 20), II. Blm, s. 302. Researeh ", "Report of the ninety-first meeting of the
58- ''Ho epi krokou bios" (Bkz. Platon, Leges, 713C-D) British- Association. Londra, Murray, s. 176.
Burada mit, filozofun toplumsal teorisini aydnlatmak iin 2- Newberry (not 1), s. 176.
kullanlyor. 3- Bu itiraz sekin bir corafyac olan O.H.K. Spate yap-
59- Kabil ile Habil'in hikayesine (Tek. iv. 115) bir ek mtr.
olarak verilen (Tek. iv. 16-24) Kabil ile soyunun hikayesi 4- S.A. Pakeman, "Ceylon" Londra, Benn, 1964, s. 33-5.
Kabil'i genelolarak, uygarln ve btn uygarlk eserlerinin
atasolarak temsil eder. 15 ELVERSIZ CQ(;RAFI KOULLARN TEVIK
60- Hesiod, 'Works and Days", 289. 1- Herodotus VII, 102.
61- Vergilius, "Goergica" I, 121-4. 2- Platon, "Critias" 1A--(',
62- Origen, "Contra Celsum" iv. 76, xix. 3- Herodotuz IV, 144.
63- Matta xxv. 24. 4- Bkz. Polybius IV, 45.
64- Hesiod, "Works and Days", 174-5. 5- Num. xxxii.
65- Matta xvi. 13-23; Markus viii. 27-33; Luka Lx. 18-22. 6- "Filistinler diyan". Modem "Filistin" adnn Grekesi
66-Mattaxvii. 1012; Markus xi. 11-14. "Palaistine", Arapas' 'Filastin' 'dir.
67- Matta xxvi. 36-46; Markus xiv. 32-42; Luka xxii.
39-46. KrI. Yuhanna xii. 23-8. 16 EZIYETLERIN TEVIKI
68- Matta "",12. 1- Deyimi bulan J. O'SuUivan, "U.S. Magazine and Demoe-
69- Matta xx\ii. 46; Markus xv. 34. ratic Review", 1845, s. 5.
70- Luka xxviii. 46. 2- Kr. xviii. 21.
71- Yuhanna xix. 30. 3- "Reaya"nm kelime anlam "srii"dr. Padiah da bu
72- Rom. vii. 24-5. vii ve viii. blmlerin tamam bu tema srnn oban oluyordu. Bu deyim yalnz Mslman olma

565
yan uYl1!klar iin kullanlmyordu. Anadolu 'daki Mslman
kyller de, Istanbul'daki Hristiyan tccar ve din adamlan
da "Reaya" (raiyye) diye adlandr~yonlu.
4- Bkz. yukanda, i. Blm, 8. para.
5- Do~madan len bu Uzak Do~u Hristiyan Uygarl~
aa~da, 17. parada daha ayrntl anlatlyor.
17 DOGMADAN LEN UYGARLlKLAR
1- Bkz. aa~da, IX. Bm, para 47.
2- Bkz. aa~da, IX. Blm, 47. para, s. 418 ve sonras.
BLM III
18 BYMENtN DURDURULMASINA RNEKLER
1- Bkz. yukanda, i. blm, 10. para, s. 86.
2- Bkz. aa~da, V. Blm, 27. para, s. 2223.
3- Gebeli~in kkenleri iin, Bkz. E.D. Philips, ''The
Royal Honles", Londra, Thames and Hudson, 1965.
4- Bu gr iin, Bkz. R. Pumpelly, "Explorations in
Turkestan: Expedition of 1904: Prehistoric Civilizations
of Anau", Washington D.C., Carne~ie !nstitution, 1908.
5- Bkz. P.J. Ucko ve G. W. Dimbleby "The Domestication
of Plants and Animais, Londra, Duckworth, 1967, zellikle
s. 73100.
19 BYMENIN LT
1- "Bu mitin analizi iin, Bkz. Il. Blm, 13. para.
2- Gilber! Murray, "Prometheus Bound" Londra, AlIen
and Unwin, 1931, s. 8-9.
3- Murray (Bkz. not 2), 2308.
4- Murray (Bkz. not 2); 443-4.
5- Murray (Bkz. not 2), 2413.
6- Henri Bergson, "Le Deu Sources de la Morale et de la
Religion." Paris, Alean, 1932, s. 55.
7- Bkz. yukanda, ii. Blm, 17. para ve III. Bm, 18.
para.
8- Goethe, "Faust" dize 324950: "Itahtan doyuma yu
varlanyonm, ve deymuken, itah anyonm,"
9- "Faust" dize 120945: "Gel, daha yksek ,;emlere k!
Yr! Seni kollayarak izleyecektir."
10- Bergson (Bkz. not 6), s. 188-9.
11- Bkz. yukanda, II. Blm, 18. para.
12- Bkz. aa~da, s. 140.
13- "Bkz. yukanda, i. Blm, 3. para, s. 43.
14- Bergson (Bkz. not 6), s. 333 ve 73.
15- Bergson (Bkz. not 6), s 251.
BLM IV
20 DETERMNtZME INANMALI MIY1Z?
1- "Lucretius, "De Rerum natura" II, 1148-52ve 115774.
2- Cyprianus, "Ad Demetrianum" 3.
3- "Evrenin ISI lm" denen ey; Bkz.. Sir James Jeans,
"Eos, or the Wider Aspects of Cosmogony", Londra, Kegan
566
Paul, 1928, s. 52 ve sonras.
4- Pierre Teilhard de Chardin, ''The Phenomenon of Man"
Londra, Collins, 1959, s. 28590 ve 308-10.
5- P.Maare, "Suns, Myths and Men" Londra, MulIer, 1968,
s.224.
6- O. Spengler, "Der Untergang des Abendlandes" Viyana
ve Leipzig, Wilhelm Braunmller, 1918, I, 1523.
7- Yukanda, I.Bm, 3. para, s. 43.
8- Spengler (Bkz. not 6), I, s. 1601.
9- "Homo erectus" ile "Homo sapiens" arasndaki trsel
snr genelolarak 500.000 ile 300.000 yl ncesi arasnda
izilnitir.
10- Platon, "Respublica", 546AB.
11- Mezamir cvii. 10.
12- Tekrarlanma teorilerini gzden geirmek iin, bkz.
M. Eliade, "Le Mythe de I'Etemel Retour", Paris, Galli
manl,1949.
13- Bkz. G. Caims, ''Philosophies of History", Londra,
Peter Owen, 1963, s. 2631.
14- Eliade (Bkz. not 12), s. 1312.
15-Platon, "Leges"677A.
16- Platon, "Timaeus", 21E23C.
17- Platon, ''Politicus'' 269C-273E.
18- Vergilius, "Egloga", IV, 47,34-6.
19- Marcus Aurelius, "Meditations.', IX, 28.
20- R. Thapar, "A History of !ndia", Harmondsworth,
Penguin, 1966, s. 161.
21- Matta vi. 7.
22- "F. Nietzsche. "Also sprach Zarathustra." Ingilizce
evirisi, 13 2.
23- Aristoteles, "Meteorologica" I, 3.
24- Aristoteles, ''Problemata'', xvii. 3.
25- Vergilius, "georgica" I, 5012, 5058, 51015.
26- Alphonse Karr, "Les Guepes", Ocak 1849.
27- Bkz. yukanda, Il. Blm, 13. para.
28- Bkz. yukanda, III. Blm, 19. para, s. 136.
29- M. Griaule ve G. Dieterlen, "The Dogon", ed. C. DaryU
Forde, Londra, Oxfonl University Press, 1954, s. 84.
30- Horatius, "Carmina" I, 35, 27.
31- "Hakimler", v. 20.
21 MMESIS1N MEKANIKLIGI
1- Bkz. iii. Blm, 19. para, s. 140.
2- George Meredith, "Modern Love", kta 43.
3- C.F. Volney, "Les Ruines:" Oeuvres Completes, Paris,
Didot, 1860. s. 123.
4- Menander, para 540.
5- Ambrose, "Hexameron" I, vii, 31.
6- BasH Davidson, "The Afrieans" Londra, Longmans,
1969,s.147.
7- Bu ~retiyi incelemek iin bkz. IV. Blm, 20. para,
s. 1545. Volney'nin dersi konusunda, bkz. "Leons dllis
toire," (not 3).
8- Her iki analiz de, gnn felsefesine kar kmalan bak
mndan benzeir.
9-Cyprianus, "Ad Demetrianum", 10.
10- Bkz. yukarda, nl. Blm, 19. para.
11- Matta vii. 14.
12-lbr. xii. .
13- Mattbew Arnold, "Culture and Anarchy", Londra,
Murray, 1869, s. 13-14.
14- Henri Bergson, "Les Deux Sources de la Morale et la
Religion, Paris, ACan, 1932, s. 251.
15- Platon'un mektuplar, no. 7, 341D.
16- Bkz. yukanda, 1. Blm, 10. para, s. 35 ve not .
17- Bkz. Bergson (not 14), s. 98-9.
18- Matta vii. 13.
19- William Wordsworth, ''The Excursi"n" IX. 188-90.
20- Bergson, mekanikeme pratiinin iki nemli rne~ini
veriyor: aktrn, roln ~renirken itenlikle yaad~
duygulan, bir gsteri srasmda, yalnzca biimselolarak ye-
niden yaamas; ilkel bir toplulukta, bir zamanlar byy
yaratan cokuyu artk yeniden retmeyen kalplam by
"yasalan"; Bkz. Bergson (not 14), s. 1778.
21- Bkz. yukanda, i. Blm, 10. para, s. 85.
22- Bkz. yukanda, i. Blm, 10. para, s.89.
23- Bkz. yukarda, ni. Blm, 19. para, s. 135-6.
24- Matta xv. 14.
25- Bkz. yukanda, III. Blm, 18. para.
26- Bkz. yukarda, i. Blm, 7. para.
27- Yuhanna xxi. 18.
22 ROLLERIN DEGIMESI
1- Bkz. Aristoteles, "Poetica" VI, 18.
2- Luka iii. 12-13 ve vii. 2930; Matta xxi. 312.
3-laya ix. 1; Matta iv. 15.
4- Bkz. Matta xxi. 31.
5-,Bkz. Luka iv. 16-32.
6- Luka viii. 9-14.
7-Luka x, 25-37.
8- Matta xxi. 42.
9- Markus ix. 35 ile Matta xxiii. .
10-- Luka ix. 48.
11- Matta xviii. 3-5 ile Markus ix. 37 ile Luka xviii. 16.
12- Matta xxi. 16.
13- Kor. i. 279. Tema i Kor. ii'de geniletiliyor; i Kor.
iii'de "bilgelik" ile "budalalk" arasndaki, i. 27-8'deki drt
antitezin ilki olan "peripeteia" yeniden ele alnp ilerletili
yar.
14- Herodotus VII, 10.
15- Son zamanlarda Britanyann "gnein batmad~" bir
imparatorlua sahip olmakla bbrlenmesi ile karlatnn.
16- Herodotus i, ni.
17- Horotius, "Carrnina" I, 3, 3740.
18- Lucretius, "De Rerum natura" V. 1222-5.
19- ''Taote ing", bL. 9; eviren: Arthur Waley, "The
Way and its Power," Alien and Unwin, 1934.
20- laya LL. 12-17. Krl. Obadya 3-4 (Yeremya xlxix.
16 'nn yanks).
21- Valz. ix. 11-12.
22- Luka i. 512'deki "Magnilicat."
23- "Gilbert Murray, "Prometheus Bound" Londra, Alien
and Unwin, 193.
24- Efes. iv. 18.
25- Bkz. yukanda, III. Blm, 18. para.
26- Ylan 'n rol iin Bkz. yukanda n. Blm, 13. para.
27-1 Kor. x. 12.
28- Mez. xvi. 18.
29- Platon, "Leges" 691C.
30- Bkz. yukanda, i. Blm, 9. paradaki liste.
31- Yuhanna iii. 4.
32- Matta xviii. 3.
23 ATINA VE VENEDIK: GEC BIR BENLlGE TA-
PNMA
1- Bkz. yukanda, i. blm, . para, s. 37-7: Milliyeti1i~in
modern Batl politik sapmasnda rneklenen putperestli~in
zelIi~i.
2- Goethe, "Faust", d. 249; yukanda, II. blm, 13. par
a.da verilmiti.
3- Markus xiii. 14. ile Matta xxiv. 15. Krl. Luka xxi. 20.
Incil'deki bu blmler Daniel ix. 27 ve xii. 111 hatrlatmak.
tadr.
4- Yukanda, III. Blm, 19. para, s. 138-9.
5- Bildi~imiz ekliyle bu sz, Thucydides II, 41'de verilen
Perikles'in cenaze treni konumasnda geiyor.
6- Eyb, xlii. 6.
7- Bkz. Platon, "Leges" IV, 704D, 705B .. Bu blm,
Thucydides Il.de kaytl olan Perikles'in ceriaze konuma
sna kastl bir cevap gibi.
8- Plutarkhos, "Life of Sulla", XLV, 5.
9- Bir yanda Akhalarla Arkadyal1ann, br yanda da geri
kalan Onbin 'in ahliik anlayndaki, dolaysyla eylemlerin-
deki farkllk iin, bkz. Ksenofon, "Cyri Anabasis", zellik-
le Vi. 1-3.
10- Polybius XVIJI, 14.
11- ResuL. xvii. 1634.
12- talyan kltrnn,-onbeinciyzyln sonlanna do~ru
ok arpc bir ekilde Alplerotesi kltre gre stnle
mesi bazan talya'da daha nce Latin ve Grek edebiyat-
arnn rnesansna ba~lanr.
24 DOGU ROMA !MPARATORLUGU: GEC BIR
KURUMUN PUTLATIRILMASI
1- Mezopotamya, Suriye ve Msr'da, Imparatorlu~n resmi
Katolik Hristiyanl~na kar Nasturi ve Manalizit tepkiler.
2- Bkz. aa~da, 26. para, s. 199.
3- Papa II. Gregory'nin, Leo 'nun elimize gememi bir
mektubuna verdi~i cevapta (Mek. xiii) bu terimlerle Leo 'ya
hamletti~i iddia. Bkz. A.A. Vasiliev, '1iistoire de L'Empire
Byzantin", 2 cilt, Paris, Picard, 1932, I, 341.
4- Bat niversitelerinin grd tevik ve serbestlik, ma-
halli dnyevi lord veya mahalli piskoposun de~il de, Papa-
l~n himayesinde olmalanndan ileri geliyordu.
5- "Conceptionist" inanca kar "Adoptlonist" inancn
z sa'nn Tann olarak do~mad~, vaftiz srasnda, Kutsal
Ruh kendi tannsal etkin1i~inin insani arac olarak onu kabul
etti~inde, insani manevi baan ve erdemleri sayesinde Tan-
567
 r 'nm ona Tanr 'nm o~lu adm verdi~i grdr.
6- Bkz. aa~da 26. para, s. 206.
7- Yukanda, s. 180.
8- Bkz. iii. Blm, 19. para, s. 137.
9- 985 'de Ortodoks Hristiyanl~ kabul eden Rusya impa
ratorluk hkmetinin resmi egemenliini rtk olarak
benimsemiti.
10- Matta xii. 25 ile Markus iii. 24 ile Luka xi. 17.
. 25 DAVUT'LA GOLYAT:GEiCi BIR TEKNICE TA-
PNMA
1- Hikayenin 1 Sam. xvii. 'deki anlatda bakn.
2- Polybius, XXiV, 17.
3- Savan betimlenmesi iin, Ammianus MarceIlinus,
"Res Gestae" XXXi, 1113. . 28
4- Bkz. grg tan~ olarak, Falak-d-din Muhammed b;'n
Aydemir; aktaran Ibn-l-Tiktaka, "Kitab el Fakri"
5- "a~da bir anlatm iin bkz. Jean, Sire de Joinville,
"La Vie de Saint Roi Louis mise en nouveau langage par
Henri Lognon," Paris, s. 878.
6- "Personne n'a su ni rien oublier, ni rien apprendre."
Chevalier de Panat Londra, Ocak 1796 tarihli mektubunda
byle diyor.
7- Grg tan~ anlatm iin bkz. eyh Abdrrahman EI yerde kle ayaklanmalar patlak verdi. Roma'da yzeDi kii,
Cabarti, "Acaib-l Athar fi't-Taracim va Ekber", 4. Cilt,
Kahire, A.H. 1322, iii.
26 ROMA PAPALC: ZAFER SARHOLUCU
1- Bkz. yukarda 24. para.
. 2- Bu konu iin bkz. yukarda, 24. para, s. 18990.
3- rlanda'nn ngiltere tarafndan igali Papaln iznini
nceden almt; nk Papa, IV. Hadrian olmadan nce
ngiltereli Nicholas Breakspear oldu~unu herhalde unuta
mamt.
4- Bkz. yukarda, 24. para, s. 183-5.
5- 2 Sam. xii. 14.
6- Edward Gibbon, "The History of the Decline and Fall
of the Roman Empire"
7- Gibbon (Bkz. not 6),.
8- Dan. v. 25-8.
9- Ne. vii. 15.
BLM V
27 TOPLUMSAL ZLMENiN ZELLICI VE BE-
LlRTLERI
1- Bkz. yukarda, i. Blm, 7. para, s. 59.
2- Bkz, yukarda, III. Blm, 18, para,
3- Bkz. yukarda, III. Blm, 19. para, s. 136.
4- Bkz. yukarda, III. Blm, 19. para, s. 136-7,
5- "Herodotus i, 32.
6- Bkz. yukarda, LV. Blm, 21. para, s' 166.
7- Yukarda, i. blm, 7. parada.
8- Bu eitlilik iinde birli~in bir mei!!, Ortaa~ Bat feo-
dal sisteminin, her zaman pratii olmasa da ideali olan,
568
valyelerle kyller arasndaki toplumsal ilikidir.
9- Bkz. yukarda, i. Blm, 7. para, s. 56.
10- Bkz. yukarda, IV. B.lm, 21. para, s_ 166.
11- Bkz. yukanda, iii. Blm, 19. para, s. 137-8.
12- Bkz. yukanda, i. Blm, 7. para, s. 56-7.
13- Bkz. A. Bazard, "Exposition de la Doctrine Saint
Simonienne," paris, Leroux, 1877, XLI, 714.
14- A. MacIntyre, "Marxism and Christianity", Londra,
Duckworth, 1969, s. 2.
15- MacIntyre (Bkz. not 14), s. 112.
16- Bkz. yukarda, i. Blm, 7. para, s. 56-7.
17- "Palingenesia"nm szlk anlam "doumun tekrar
lanmas" demektir.
i PROLETARYALAR
1- Thucydides III, 82.
2- Matta x. 21 ve 34-7; Luka x. 51-3, xiv. 25-7 ve xxi.
16-17_
3- Thucydides III, 82-3.
4- Yukarda, i. Blm, 7. para, s. 56.
5- A.B.D. veya Gney Afrikada bugn yaayan "yoksul
beyazlarla benzetilerek bu deyim de kullanlabillr.
6- Sicilya 'nn Birinci Kle Sava 'nm "haberi yayhnca her
Attika 'da binden fazla, Deles ve baka yerlerde de gene bir
ok kii fesat kurdu" (Agyrium 'lu Diodorus, "A Library of
Universal History" xxxv-xxxv.
7- Agyrium'lu Diodorus (Bkz. not 6), 2. paragraf 39 ve 13.
8- 2 Mak. vi-viii., kitabn geri kalan ksmlarna karlk
olarak.
9- Luka xxii. 36.
10- Luka xxii. 38.
11- Luka xxii. 49-51.
13- Matta xvi. 21-6.
14- Matta --vi. 56.
15- Matta xxiv. 15-28 ile Markos xiii, 14-23 ile Luka xxi.
20-4.
16- Aa~da, Vi. ve Vii. blmlerde.
29 DI PROLETARYALAR
1- Bu olay, aada, IX. blmde incelenecektir.
2- Platon'un ~rencilerinden Herakleides Ponticis kayp
bir eserinin varkalan bir blmnde Roma'y byle anlatr.
3- Sain Augustune, "De Civitate Dei" I, 7.
4- Saint Augustine (Bkz. not 3), V, 23.
30 RUHTA AYRIMA
1- Bkz. yukarda, llL. Blm, 19. para ve LV. Blm, 21.
para.
2- Marcus Aureius, "Meditationes" IV, .
3- Marcus Aurelius (Bkz. not 2), LV, 49.
4- Marcus Aurelius (Bkz. not 2) LV, 48.
5- Epiktetos, "Dissertationes" I, 16, paragraf15,16 ve 19,21
6- Epiktotes (Bkz. not 5), , 5. paragraf 7-11.
7- Bkz. yukarda, IV. Blm, 23. para. s. 171.
8- Bkz. aada, 31. para, s. 253.
9- Livius LV, 4, paragraf 4.
10- Livius XXVIII, 28, paragraf .
11- Suetonius, "Nero", , paragraf 2.
12- G. Henzen, "Acta Fratrum Arvalium quae Supersunt"
Berlin, Reimer, 1874, s. lxxxi.
13- Henzen (Bkz. not 12), s. cxv, cxix, cxxvi.
14- P. Aelius Aristeides, "In Roman" XXVI, paragraf
109.
15- G. Rutilius Namatianus, "De Reditu Suo" I, 11516,
12334,13746.
16- Saint Jerome, "Epistola" XXVII, 12. Aktaran J.P.
Migne, "Patrologia Latina", Paris, 1844-64, XXII, st. 1094.
17- Bkz. yukarda, IV. Blm, 24. para, s. 192.
8- II. Mehmet 'in bu retiyi benimsemesi konusunda,
Bkz. H. nalck, "The Policy of Mehmed LI tovards the
Greek Population of Istanbul and the Byzantine Muildings
of the City", Dumbarton Oaks Papers, say 23, 24,196970,
s. 22949, s. 233 'de.
19- Yukarda, IV. Blm, 24. parada.
20- Yukarda, II. Blm, 16. para, s. 11920'de.
21- Bkz. Steven Runciman, '-rhe Great Church in Cap
tivity", Cambridge, University Press, 1966, s. 110; 321.
22- Bkz, D. Obelensky, "The Byzantine Commonwealth
and Eastem Europe 5001493", Londra, Weidenfeld and
Nicolson, 1971, s, 363. .
23- Runciman (Bkz. not 21), s. 228.
24- Grc Kilisesi 1439'da Fyoransa'da temsil edilmiti.
Bu tarihlerde uzlamaya varm olabilir.
25- Runciman (Bkz. not 21), s. 32930.
26- Runciman (Bkz. not 21), s.323; Obolensky (Bkz. not
22), s. 363.
27- Pskov'lu Philotheus, aktaran N, Zernov, "The Russians
and their Church", Londra, 1945, s. 50.
28- Metin Zernov'da aktarlmtr (Bkz. not 27), s. 71.
29- Obolensky (Bkz. not 22), s. 366.
30- Obolensky (Bkz. not 22), s. 365.
31- B~lki i.. 9 tarihli yazt; metni aktaran W. Diltenber
ger, "Orientis Graeci Inscriptiones Selectae", Leipzig,
Hirzel, 1905, , 48-60.
32- C.N. Cochrane, "Christianity and Classical Culture"
Oxford, University Press, 1940, s. 130.
33- Aelius Aristeides (Bkz. not 14) XXVI, paragraf68-70,
34- Bkz. yukarda, V. Blm, 31. para, s. 24950.
35- E.Meyer, "Geschichte des Altertums", Stuttgart,
Cotta, 1901, III, 245,
36- Aelius Aristeides (Bkz. not 14) XXVI. paragraf 7984.
37- skenderiyeli Appian, "Studies in Roman History",
nsz.
38- Lucretius, "De Rerum Natura" V, 3613.
39- Lucretius (Bkz. not 38), II, 3037.
40- Menander, 540. para; yukarda, IV. Blm, 21. para,
s. 160'da verilmiti.
41- George Meredith, "Modern Love", kta 43.
42- Lucretius (Bkz. not 38), III, 9645 ve 96771.
33 LETKENLICIN VE BARN NIMETLERI
9- Bkz. yukarda, IV. Blm, 20, para.
10- Bkz. Henri Bergson "L 'Evolution Creatrice." Paris,
Alcan, 1921, s. 23958.
11- "THe Admonitions of a Prophet", A. Erman, Londra,
Methuen,1927.
12- Platon, "Politicuk", 272 D6-273 E4.
13- C.N. Cochrane, "Christianity and Classical Culture"
Oxford, University Press, 1940, s. 4789.
14- "The Encyclop.edia of Islam", Londra, Luzac, 1927,
11, s.v. kadar.
15- Bkz. yukarda, III. Blm, 19.para, s. 1378.
16- Bkz. yukarda, . Blm, 18. para.
17- Aeskhilos, "Agamemnoi", 1867; alnt olarak ilkin
yukanda, II. Blm, 13.para, s. 109.
18- Bkz. yukarda, IV. Blm, 21. para, s. 1601.
31 ZLME OLAYNN YARATTC MEYDAN
OKUMA
1- Yukarda, . Blm, 19, para, s. 1378.
2- Epiktetos, "Dissertationes" 1,4. parag. 3 ve IV, 4, pa
r.g. 39.
3- "Upadanasutta" 11, 84, aktaran E.J. Thomas, "The
History of Buddhist Thought", Londra, Kegan Paul, 1933,
s.62.
4- "Udana", BL. v, aktaran T.C, Humphreys, "Buddhism"
Harmondsworth, Penguin, 1952, s, 127.
5- "Sutta Nipata", aktaran E. Conze, "Buddhist Scriptu ...s"
Harmondsworth, Penguin, 1959, s. 79,
6- Seneca, "De elementia" Il 6 ve 5.
7- "Robert Browning, "One Word More." xiv.
8- "Luka xvii. 20 .
g- William Blake "Auguries of lnnocence."
10- Sengts'an, "Sin sin ming" aktaran Cenze (Bkz. not 5),
s.1745.
11-Saraha, "Dohakosha" aktaran Conze (Bkz. not 5), s.179 ..
12- Yukarda, LV. Blm, 23. para, s. 171.
13- Yuhanna iii. 1617.
14- Yuhanna iii. 38.
15- Yuhanna iv. 1112.
16- Thomas a Kempis, "The Imitation of Christ" II, 12;
ngilizce'ye ~viren Leo Sherley-Proce. Hannondsworth
Penguin, 1952, s. 878.
17- Bkz, yukarda, V, Blm, 27. para, s. 228.
BlM Vi
32 EVRENSEL DEVLET: AMA MI, ARA Mf?
1- Bkz. yukarda, . Blm, 2. ve 5. para.
2- Bkz. yukarda, i. Blm, 2. para, s. 42.
3- Bkz. yukarda, V. Blm, 27. para, s. 224.
4- Bkz. yukarda, V. Blm, 31. para, s. 250.
5- Bkz. aa~da, s. 2712,
6- TibuUus, "Carmina" II, 5, 234.
7- Vergitius, "Aeneid" I, 278-9.
8- VeUeius Paterculus II, 103.
569
13- Matta x. 39 ve xvi. 25; Markus vi. 35; luka ix. 24 ve
xvii. 33; Yuhanna xii. 25.
14- Robert Browning. "Andrea del Sarto", d. 978.
15- H. Chadwiek, "The Early Chureh", Harmondsworth,
Penguin, 1967, s. 178.
16- Chadwiek (Bkz. not 15), s. 178.
17- T. Humphreys, "Buddhism" Hannondsworth, Penguin,
1951, s. 1323.
18- Humphreys (not 17), s. 160.
19- R.C. Zaehner, "Coneordant Discord: The Interdepen
denee of Faiths", Oxford, Clarendon Press, 1970, s. 134.
40 AYRI TRDEN TOPLUMLAR MI?
1- Bkz. V. Blm, 27. para.
2- Bkz. yukarda, i. Blm, 6. para, s. 52.
3- Bkz. aa~da, IX. Blm, 47. para.
4- Bkz. yukarda, VI. Blm, 34. para, se. 2945.
5- Matta x. 56; xv. 218.
6- Bkz. aa~da, VIII. Blm, 42. para.
7- "Allah" Arap ve Suriye dillerinde Yahudilik ile Hristi
yanln tek tannsdr. ncil'in, Hristiyan byklerinin Teubner, 1870, I, 3059.
Greke metinlerinin Suriye diline evrilmesinde, "HoTheos"
terimi yerine .. Allah" denilmitir.
8- Roma ve Sasani varisi olan Arap
imparatorluklarnn
devletinin, MUslman olanlarn uluslar ne olursa olsun birin-
ci snf yurtta sayld~ bir islam evrensel devletine dn 'Weidenfeld and 'Nieolson, 1970, s. 225.
mesini izlemek iin, bkz. M.A. Shaban, "The 'Abbasid
Revolutian ", Cambridge, University Press, 1970, "lslamic
History AD 600700" Cambridge, University Press, 1971.
9- Bkz.yukarda, V. Blm, 31. para, s. 2512.
10- Bkz. yukarda, 39. para, s. 32730.
11- Luka xiv. 23.
41 BIR HAY ALE MI, YOKSA BIR GEREKLICE
KAR i TEPKILER M?
1- M.Eliade, "Mytbs, Dreams and Mysteries", Londra,
HarvillPress, 1960,s. 1718.
2- Bkz. yukarda, I. Blm, 5. para, s. 48-52.
3- Aeskhilos, "Agamemnon" 186-7, yukarda, II. Blm,
13. para, s. 109'da verilmiti.
4- Lueretius, "De Rerum Natura" I, 101: ''Dinin (insanla-
rn yapmasna) yol at~ ktlklerin toplam ylesine
byk ki!"
5- Bertrand Russell, "Has Religion made Useful Contribu-
tions to Civilization": 'Why I am not a Christian", Londra,
Allen and Unwin, 1957, s. 18.
6- R.C. Zaehner, "Coneordant Discord", Oxford, Claren-
don Press, 1970, s. 22.
7- Yukarda, 40. para, s. 341'de.
8- Bkz. yukarda, IV. Blm, 20. para, s. 155.
9- Sz Peter Berger'in; Bkz. "A Rumour of Angels", AlIen
Lane,1970.
100John Milton, "Paradise Lost" IV, d.ll0.
11- "De Rerum Natura", V, 195-227.
12- Bkz. yukarda, V. Blm, 31. para, s. 251-3.
13- Eyb v. 7.
14- Bkz. yukarda, V. Blm, 28. para, s. 2323.
15-lbr. xii. 6.
BLM v
42 BARBAR GEMII
1- Bkz. yukarda, V. Blm, 29. para, s. 234.
2- Bkz. aa~da, IX. Blm, 48 ve 49. paralar.
3- Bu keli iktisadi ilikinin aydnlate ve e~leneeli bir
analizi iin bkz. E.A. Thompson, "A History of Attila and
the Huns" Oxford, Clarendon Press, 1948, s. 18497.
4- Owen Lattinore, "Inner Aslan Frontiers of China"
Londra ve New York, Oxford University Press, 1940,
s. 240 ve 242.
5- Lattimore (Bkz. not 4), s. 243.
6- Lattimore (Bkz. not 4), s. 239.
7- Lattimore (Bkz. not 4), s. 243-4.
8- Priscus, "History of His Own Times", aktaran, L.
Dindarf "Historici Graeci Minores", Berlin ve Leipzig,
9-Thompson (Bkz. not 3), s.I73. ve 172.
10- Thompson (Bkz. not 3), s. 173. ve 172.
11- Bkz. VI. Blm, 33. para.
12- J. Baldson "Rome:The Story of an Empire", Londra,
13-Tacitus, "Gennania", 5.
14- Tacitus (Bkz. not 13), 45.
15- Bu Sz Kia Yi 'nin bir denemesindendir. Aktaran O.
Franke, "Geschichte des Chinesischen Reiehes", Berlin,
de Gruyter, 1930, I, 132-3.
16- Zesimus, "Historlae" IV, xxxi, paragraf )3.
17- YUkarda, s. 364.De.
18- nsani ilerden bu motifin yeri -Arstoteles "peripeteia"
adn bunun iin bulmutu- yukarda, IV. Blm, 22. par
ada tartimt.
19- V. Grnbech, ''The Culture of tbe Teutons", Londra,
Oxford University Press, 1931, II. Blm, s. 305.
20- George Meredith, ''Modem Love", yukarda, IV. B
lm, 21. parada verilmiti.
21- Gilbert Muray, "The Rise of the Greek Epie", Oxford,
Clarendon Press, 1924, s. 84.
22- Murray (Bkz not 21), s. 85-7.
23- Pere H. Lammens, S.J., "Etudes sur le regoe du Clife
Omaiyade Mo'iiwia I: ''Melanges de la Faeulte Orientale" II,
Paris, Londra ve Leipzig, 1908, s. 67.
24- Lammens (Bkz. not 23), s. 68.
25- Lammens (Bkz. not 23), s. 72 ve 79.
43 IMGE VE GEREKLIK
- Procepius, "A History of the Wars of Justinian lt, IV, 9.
2- Homeros, "Odysseia", I, 467.
3- Hesiod, 'Works and Days", 143-55.
4- Hesiod (Bkz. not 3), s. 156-73.
5- Hesiod (Bkz. not 3), s. 122-6.
6- Hesiod (Bkz. not 3), 141-2.
571
 7- H.M. Chadwick, "The Heroie Age", Cambridge, Univer-
sity Press, 1912, s. 31-2.
8- Chadwick (Bkz. not 7), s. 39.
~ Aristote!es, "Poetica" XXiV. 18.
10- William Wordsworth, "Elegiac Stanzas suggested by
a Picture of Poele Cast1e in a StOrtn ".
BlM IX
44 AGDA UYGARLKLAR ARASINDA KAR-
LAMALAR
1- Bkz. yukarda, VI. Blm, 32. para, VII. Blm, 40.
para,
2- Bkz. yukarda, LV. Blm.
3- Bkz. yukarda, lll. Blm, 15. para.
4- Bkz. aagda, X. Blm.
5- Bkz. yukarda, . Blm. 9. para.
45 MODERN BATI VE RUSYA
1- Bkz. yukarda, 44. para.
2- Bkz. yukarda, VI. Blm, 32. para.
3- Bu terinin aklamas iin bkz. aa'lda, 49. para.
4- Bkz. yukarda, VI. Blm, 32. para.
5- Bu terimin aklamas iin bkz. aa~da, 49. para.
6- Bkz. yukarda, VI. Blm, 37. para, s. 311.
7- L. Trotsky, ''The History of the Russian Revolution",
Londra, GoIlancz, 1965, s. 24.
8- Bkz. yukarda, V. Blm, 27. para; VII. Blm. 41. para
46 MODERN BATI VE DOGU ASYA
1- Japon ve in karlar arasndaki ayrm iin bkz. C.M.
Cipolla, "European Culture and Overseas Expansion"
Harmondsworth, Penguin, 1970, s. 95-6 ve 16770.
2- 1593 ile 1614 arasnda Manila'da bir Japon kolonisi
kuruluverdi (Bkz. C.R. oxer, "The Christian Century in
Japan, 1549-1650", Londra, Cambridge University Press,
1951, s, 302); sonra, onyedinci yzyln ilk eyregi sresin-
ce, Gneydo~u Asya'nn baka blgelerinde de Japon tc-
car ve cret1i askerlerinin buna benzer kolonileri griild.
(Bkz. Boxer, s. 296-7).
3- 1957'de Meksika'da Japon tccarlar vard (Bkz. J.
Murdoch, "History of Japan", Kobe, Kobe Chronicle,
1903, ll, 292).
4- Bkz. yukarda, VI. Blm, 37. para.
5- Bkz. aagda, 49. para.
47 SKENDER-SONRASHELEN TOPLUMUYLA
KARLAMALAR
1- Bkz. W.F.Albright, "From the Stone Age to Christianity"
Bultimore, John Hopkins University Press, 1957, s. 337-8.
2- Albright (Bkz. not ll, s. 338.
3- Albright (Bkz. not 1), s. 338.
4- Yukarda, VI. Blm, 38. para.
5- Sz J. Romein'den; yukarda, . Blm. 4. parada ve-
rilmiti.
572
48 AGDA UYGARLKLAR ARASINDA KAR-
LAMALARN TOPLUMSAL SONULARI
1- Bkz. yukarda, LV. Blm, 21. para,
2- Lucy Mair. "Primitive Government", Harmondsworth,
Penguin, 1962, s. 2545.
3- Mair (Bkz. not 2), s, 255.
4- J. Maquet, "Power and Society in Africa", Londra,
Weidenfeld and Nicolson, 1971, s. 122-3.
5- Maquet (Bkz, not 4), s. ll8,
6- Bkz. yukarda, 45. para.
7- Bkz. aa~da, 49. para.
8- saac Deutscher, "Russia, China and the West", F. Halli-
day, Oxford, University Press, 1970, s. 333 ve 334.
9- Bkz. aagda, 49. para,
10- John Bowring, "Report on Egypt and Candia",
Londra, Clowes and Clowes, 1849. s. 49.
ll- Bu gelimeler iin, bkz. P.J. Vatikiotis, "The Modem
History of Egypt." Londra, Weidenfeld and Nicolson, 1969,
zellikie s. 49-125,
12- Aktaran E.S. Mason, "The Planning of Development":
"Scientific American" Eyll 1963, s. 235.
13- M. Barratt Brown. "After lrnperialism" Londra, Heine-
mann, 1963, s.407.
49 AGDA UYGARLKLAR ARASINDA KAR-
LAMALARN PSKOLOJK SONULARI
1- Luka xviii. .
2- Yukarda, ll. Blm, ll. para, s. 91.
3- Bkz. Kur'an, Sure xxii. 17.
4- Bkz. Norman Cohn, ''The Pursuit of the Millennium",
Londra, Temple Smith, 1970, s. 80.
5-2Mak.iv.7-17.
6- 1 Sam. viii. 5 ve 20.
7- Bkz. yukarda, V. Blm, 28. para, s. 231.
8- Bkz. yukarda, II. Blm, 16. para, s. ll9-20.
9- Bkz. yukarda, LV. Blm, 21. para, s. 166 ve IX. b-
lm, 48. para, s. 423-4.
10- Bkz. yukarda, V. Blm, 30. para, s. 245-<3.
11- Bkz. yukarda, VI. Blm, 38. para,
12- Bkz. yukarda, V. Blm, 28. para, s. 232-3.
13- Bkz. yukarda, IV. Blm, 23. para, s. 171.
BLM X
50 KURUMLARN, YASALARIN VE FELSEFELERN
RNESANSLAR
1- Yukarda, IX. Blm, 44. para, s. 396.
2- Christopher Dawson, "religion and the Rise ofWestem
Culture", Londra, Sheed and Ward, 1950. s.15;89.
3- Dawson (Bkz, not 2), s. 89,
4- Yukarda, IV. Blm, 24. para.
5- E. Gibbon, "The History of the Decline and Fal! of the
Roman Empire", Londra, Methuen, 1898, V, Ek ll,s. 525,
. 6- Bkz. C.E. Zacharia von Lingenthal, "CoIlectio Librorum
Juris Graeco-Romani Ineditorum", Leizig, Barth, 852.
7- Matta v. 29-30; Matta xviii. 8-9; Markus ix. 43-7.
8-"Suriye hanerlanndanimparatorlar tarafndan" demektir.
52 DINLERIN RNESANSLAR
- Bkz. yukarda, x. Blm, 47. para, s. 419.
2- Ef. vi. 1314.
3- k xx. 3-5.
4- Markus ii. 27.
5- "rnein, Mattaxii. 1-13; Markus ii. 23-8 ve iii. 1-6;
Luka xiii. 111 Yuhanna v. 118.
6- Bkz. yukarda, VII. Blm, 41. para.
BLM Xi
53 TARH DNCESNNZELLO
1- 'Herbirimizin kendi hakknda bilinci evrimin kendine
i ledge and Kegan Paul, 1958.
bakmas ve dnmesidir": Pierre Teilhard de Chardin,
"The Phenomenon of Man ", Londra, Collins, 1959, s. 221.
2- Yukarda, . Blm, 4. para.
3- A.L. Kroeber, 'The Nature of Culture", Chicago, Uni
versity Press, 1952, s. 70.
4- Kroeber (Bkz. not 3), s. 79.
5- M.R. Cohen, "The Meaning of Human History", La
Salle, Open Court Publishing Company, 1947, s. 42.
6- Cohen (Bkz. not 5), s. 28990.
7- H. Joseph, "An ntroduction to Logic", Oxford, Claren
don Press, 1916, s. 401.
8- "The Social Sciences in Histarical Study", New York,
Toplumsal Bilimler Aratrma Konseyi, 1954, s. 95.
9- L. von Mises, ''Theory and History", Londra, Cape,
1958,s.74.
10- E.H. Carr, 'What is History?", Londra, Macmillan,
1961, s. 59.
- Pieter Ceyl, "Debates with Historjang", Londra, Bats
ford, 1955, s. 140.
12- M.CD 'Arcy, "The Sense of History", Londra, Faber
and Faber, 1959, s. 48.
13- "The Social Sciences in Historical Study" (Bkz. not 8),
s. 131.
14- Carr (Bkz. not 10), s. 5-6.
15- G. Sterlman Jones, "English Historjang": "New Left
Review", Kasm-Aralk 1967, s. 42.
16- Stedman Jones (Bkz. not 15), s. 42.
17- Leopold von Ranke, "Geschichte der germanischen
und romanischen Vlker 14941535", I, Anhang.
18- Carr (Bkz. not 10), s. 11415.
19- Christopher Dawson, "The Dynarnics of World History"
Londra, Sheed and Ward, 1957, s. ~87.
20- Dawson (Bkz. not 19), s. 295.
2]- Carr (Bkz. n<)i 10), s. 126.
22- Von :<1isc, (B~/ .. not 9), s. 93.
23- Bkz. yukarda, v. Blm, 20. para.
24- George Meredith, "Modem Love" yukarda, v. B-
lm, 21. para.
25- Yukarda, v. Blm, 20. para; V. Blm, 30. para.
26- Friedrich Engels, "Socialism Utopian and Scientific",
Londra, Swan Sonnensehen,1892, s. 83.
27- Friedrich Engels, "Anti-Ohring", Londra, Lawrence
and Wishart, 1934, s. 128-9.
28- FiL ii. 7, Dzeltilmi bask'daki ekliyle.
54 TARHLER EYLEMDE
1- Bkz. C.F. Volney, "Les Ruines", Paris, Dido.t, 1860,
s.1213.
2- bn Haldun, "Mukaddime"- "An ntroduction to
History" ngilizce'ye eviren F. Rosenthal, Londra, Rout-
3- Bkz. H. Grote, "The Personal Life of George Grote",
Londra, John Murray, 1873, s. 224.
4- bn Haldun (Bkz. not 2), , bl. 3. paragraf I, s. 313:
"Hkmdarlk yetkisi ve byk hanedan gc yalnz bir grup
ve grup ruhu ile elde edilir"; I,bl. 3. paragraf 6, s. 322-7;
"Grup ruhu olmadan dini propaganda ortaya kamaz".
5- bn Haldun (Bkz. not 2l, , bL. 2, paragraf 26, s. 305-6.
6- bn Haldun (Bkz. not 2), , bl. 3, paragraf 4, s. 319-20.
7- bn Haldun ~Bkz. not 2), , bL. 3, paragraf 5, s. 320-2.
8- Rosalind Murray.
9- br. xii. 1.
10- Geoffroi de Villehardouin, "Conquete de Constanti-
nople", metin ve evirisi, N. de Wailly, Paris, Dido, 1882,
s.72.
11- Bernal Diaz de Castillo, 'The Discovery and Conquest
of Mexico, 1517-21; ngilizceye eviren A.P. Maudslay,
Londra, Routledge, 1928, s. 297-310.
12- ResuL. xix. 2941.
13- Bkz. Josephus, nsz, "Contra Apionem" , 47-50.
14- Saint Augustine, "Retractiones" II, 43. bL.
15- Thucydides , 1.
16- Thucydides , 22.
17- Polybius , 1.
18- Alaeddin Ata Malik Cuveyni, "The History of the
World-Conquerer; ngilizce'ye eviren, J.A. Boyle, Manc-
hester, University Press, 1958.
19- John Murray, "The Autobiographies of Edward '''b-
bon, Londra, Murray, 1896,s. 405-6.
20- Murray 'de, bu ikinci olayh durum karsnda Gibbon 'n
duygularnn dokunakl anlatmn okuyun, s. 3334.
21- Murray (Bkz. not 21), s. 270-1; s. 406.
22- Murray (Bkz. not 21), s. 284; s. 411.
23- Bat Uygarl~ tarihinin, daha nceki Helen Uygarl
tarihine kout ve onunla kyaslanahilir oldu~u iddias, p
hesiz, Bat tarihinin imdiye kadar bu yolu izIedi~i gzle-
573
...
minin tesinde bir iddia de~ildir. Bu tekrann kanlmaz I, iii.
olduu gibi bir dogma yaratmamz gerekmez. (Bu konu 28- "Bhagavadgita" XI.
iin, bkz. yukarda, 53. para.) 29- Yuhanna iii. 16.
24- Homeros, "!Iiada" IV, 1645. 30- Ne. xix. i.
25- Polybius XXXVIII, 22, Appian 'n "Roman Studies" 31- Assisi'U Aziz Francis, ''Laudes Creaturarun i' i, 5.
adl eserinde verdi~i ksaltmadan karlmtr. 32- Kur'an x. 4.
26- Herodotus VII, 10; yukarda, IV. Blm, 22. parada 33- Goethe, "Faust" d. 12108-9: "Olmayacak ey ... Iyi ya,
verilmiti. burada gerekleen buydu ite! "; yukanda, II. Blm, 13.
27- James Shirley, "The Contention of Ajax.and mysses" parada verilmiti.

574
 68- D ve ba~lanma
69- eytan Tanr 'ya meydan okuyor
RESIMLERIN LISTESi 70- eytan ile Cennet
71,72- Ac ekerek edinilen bilgi.
i. CiLT 73- Eyp ekti~i aclar arasmda
74-Tann Eyb'e cevap veriyor
1,2,3- slami, Kongolu, Cinli gzlerle Hristiyan ikonografisi. 75- Sonulanma
4,5- Endstriyalizm ve ulusuluk 76- nsan 'm zaferi
6- Detroineki Ford Motor Fabrikas'nm smarlad~ duvar 77- abanm devam
resmi. 78- Do~anm Intikam
7- Chaplin 'in "Asri Zamanlar" filminden bir sahne. 79- nsann onnana kar zaferinin ant
8- Zafer Tak, Paris 80- Sunyon Burnu
9- Brandenburg Kaps, Berlin 81- Zeytinin toplanmas
10- Dewey Zafer Tak, New York 82- Atina tccar gemisi
11- "1000 Yllk Rusya" ant, Novgorod 83- Giriim
12- Britanyann dnya ktrlerindeki kkleri 84- Edilginlik
13- Bir organizma olarak toplum 85, 86- Dadnk tepki
14- Benin 'den savalar 87- ednk tepki
15- Beinci Slale dneminden Msrl yazc 88- Mslman dev.tinde Hristiyanlar
16- Budist rahip, Japonya 89, 90- Ermeni ve Yahudi tccarlar
17,18- Evrenin haritas 91- Meliapore 'de Aziz Torna 'nn trbesi
19-- Eek srcs, Msr, Beinci Slale 92- Pekin'de dikilita
20- Araba modeli, Suriye 93- Mcevherli Nasturi istavrozlar
21- Yelkenli gemi, Minos uygarl~ndan 94- Lalibela'da kayadan oyulmu bir nc yzyl kili
22- Akrep Kral sesinin dam
23- Kuyudan su ekme teknii, Msr 95- Karaku'ta bir Hristiyan Tapna~ 'ndan duvar resmi
24- Yukar ve Aa~ Nil 'in birlemesi 96- Gebe kampnda hayat
25- t. 1300'den kalma bir harita 97- Japonyada donmu bir nehir stnde Aynu balklan
26-34- Helen dnyasnn madeni paralar 98- Bir skit kl knndan aynnt
35- Peleponnes Sava'nn patlak vermesi 99,100- Yaratc Prometheus
36- Hristiyan varislcr 101, 102- Atei getiren Prometheus
37- Barbar gasplar 103- Prometheus'un Zeus'a kar 'bakaldnnas
38,39,40- Tekrarlanan rnesanslar 104- Prometheus mitinin episodu
41- in tarihinde birlik ve danklk 105- Rota fortunae
42- Kyl retim 106- Rota fatalis
43- Onsekizinci yzylda bir Yahudi ailesi \ 07- Rota vitalis
44- Basel'de Ulman n ailesi 108- Musa
4552- Yahudi diasporasnn kltr 109- Dner makine
53- Talek, arnma ayini 110- Ayr ayn suratar olmayan, uysallatnlm iiler
54- Dnya uygarlklarnn evreleri 111- Yozlam iktidarn edilginlik talimi yapan kurbanlar
55- Benin'de Oba'nn atlara zg mihrab 112- Totaliter devlet
56- Rus mparatoru Byk Petro 113- AgZllk-irkin davran-feliiket
57- nsan abalarnn hede 114- Hristiyan alegorisi
58- Aydmlk ve karanlk 115- Tanna Athene, Helene heykeli
59- Yin-Yang sembol 116- Dkalk saray~nda, Veronesetnin bir tavan resminden
60,61- Irk ve insan rk. ayrnt

62- Siyahi Magus 117- Venedik Deniz mparatorlu~u

63- Siyahi Aziz 118, 119- Venedik'te Dkalk Saray ve Sen Mark an
64,65- Ayn evre, de~iik kltrler Kulesi
66- eytann meydan okumas, Tanr'nn tepkisi 120- Grit'te Herakleion 'da Venedik kalesi
67- Faust'un insan bilgisinin tesine gemek iin aran 121, 122- Nauplion 'da, Korfu'da kaplar zerinde Venedik
lar aslanlar

575
123-lstanOOl 'un Hahlar tarafndan yamalanmas
124- Kandiye'de Venedik 'lilerin deniz zaferi
125- Canaletto'nun "Karnaval Sahnesi"
126- Venedik'te, Sen Mark Meydan'nda zgrlk Aac
evresinde kutlama treni
127- Avusturya'ya kar ayaklanma
12B-Isa'nn Imparator VII. Konstantin'e ta giydirmesi
129- Sezar ile Papa
130- Jijstinyen'in mozayik portresi
131- Jstinyen'in kars Teodora
132- JUstinyen'jn maiyetindeki askerler, bakanlar
133- Kariye Camisi'nden mozayik
134- EI Greco'dan "Bahede Istrap"
135- Dokuzuncu yzyl, ncil sslemesi
136- Bizans Imparatoru III. Mihail ile Imparatorie
137- Bulgar-Roma Savalan
138- Davut ile Goliath
139- Vietnam gerilla sava
140- Hoplite savalar
141- Yunan falanks
142- Roma ve Sarmatya svarileri
143- Zrhlara brnm kargl 204- Fatih, Sultan II. Mehmet
144- Svariye kar svari
145- Ateli silahlara kar pala
146- Prusya saflr geitte
147, 148- Roma kilisesinin alakgnlll vedebdebesi 213- XIV. yzylda Tunusta Romal bir toprak sahibi
149- Ata binmi Papa
150-lmparator Friedrich Barbarossa
151- Papa III. Nicholas ile Dante
152- Papa VII. Greguar'n Roma'dan kovuluu
153-III. Innocent
154- IX. Greguar
155- Aziz Francis Bayan Yoksulluk ile evleniyor
156- VIII. Boniface
157- V. Martin
158- Papa II. Pius
159- Basel Konseyi'nin mhr
160- Papa IX. Pius
161, 162, 163- Talam Hiyerariler
164-169- Toplum katlarn gsteren bir graYr
170- Fransz Devrimi'nden kalma bir tabasma
171- Drer'in, Vahiy dizisinden. ''Drt ntikamc Melek"
172-1919'dan devrimci Sovyet afii
173, 174- Kle ve kimlik iareti
175- Judaea armata
176- Judaea capta
177-Judaea resurgeos
178, 179-Barn Zaferi
180-183- Arabistan, Orta Asya, Kk Asya, Britanya'dan
portrebstIer
184~ Roma kalesine saldran Barbar kabileleri
185- Kelt svari ve piyadeleri
576
186, 187, 188- Steplerden gelen gebe athlar
189, 190- Talih ve Nemesis
191- lmn temas ark
192- Kayser i. Wilhelm
193- Amerika'da Siyah Iktidar hareketleri
194- Bruna earuoo'dan Gsteri
195- Bir on beinci yzyl alegorisi
196-Tefekk! kuana sanh Hindu bilge
197- Saint Simeon Stylites
198- Rahip Myoe tefekkrde
199- T'ang hanedan anda inli Bodhisattya
l.ciLT
200- Roma Imparatorluk kudretinin simgesi Karta!
201-lmparatorluk killt
202- Moollar'n Badat' kuatmas
203- Bir Hintli maharaom "durbar"
205- Roma'nn ilk imparatoru Augusts
206- Pers hkmdar Darius
207212-lmparatorluk duvarlar
214-221- Roma Imparatorluu zamannda bilinen bitkiler
222- Japon Wccar
223- Mool Imparatoru Kubilay Han
224- Hint Imparatoru Ekber
225- Japonlar'n Hristiyanlar ezme politikasnn ilk kur-
banlan
226- ''Krk Martir"
227- Papa ile Kuria
228, 229, 230-lnka Imparatorluu'nda ulatrma
231- Kara ulam
232, 233- SU ulam
234, 235, 236- Suriye'de tatan yaplma bir yol; bin mil
tede, Tunus'ta bir nianta
237- in garnizonuna kar saldr
238, 239- Pers yaztlan
240- Sennakerip sarayndan kabartma
241- Karloman'n Roma'da ta giymesi
242- VI. Henri
243- III. Frederick
244- Napoleon
245, 246- Hristiyanlnbakentleri
247,248,249- in kamu hizmetleri
250-255- Osmanh ImparatorlUU 'nun alt memuru
256- Dou Hindistan irketi'nin memuru
257- Kamu hizmetlileri ile Tanr hizmetkarlan
258- Modern in'de atletizm gsterisi
259- Mslman mnzev
ve Hint prensi
260- Epik romanslarn kahraman Lancelot n8- Nagasaki 'deki Hollanda fabrikasnn grn
261- Wilhelm Teli ve Flue'li Nicholas 329- Erdemlilik rne~i olarak batllar
262- Dinlerde hayrseverlik 330-lrnparator 'ien Lung ile eli Lord Macartney
263-lmparator Marcus Aurelius kurban treninde 331-338- Japon ordusunun modernlemesinin aamalar
264- "Tanr Adam" Alexis
265,266- Putperestlik miras 339- in-Japon Sava 'nda Japon birlikleri Kore 'de
267-lbrahim ile shak 340- Rus-Japon Sava'nda Japon sava gemisi
268- Samson'un Filistinlilerin tapna~n ykmas
341- in 'in byk atlm
269- Muhammed'in Mekke'den g edii 342, 343- "Tatar Tanrs", Amerika'ya yerlemeye gelen
Avrupallar
270- Budist hayat ark
271- Nirvana 'ya ermi Buda 344-349- Kltrel Birleme
272, 273-ISam 'da hogr, Hristiyanlk'ta eziyet 350,351- Neo-platonist Plolinus'un lahdi, Hristiyan lahdi
274- Msr dini mitolojisi 352-lslam sentezi
275-284- Kaos'tan Kosmos'a 353- Brahman ba
285- Oru tutan Buda 354- Mustafa Kemal Atatrk
286- Bahede Istrap 355- Mehmet Ali Paa ve Ingiliz-Fransz mhendisleri
287- Askeri baraj 356- Mehmet Ali Paa devrinde Kahire'de bir sokak
288- in gzyle barbar 357- XIX. yzyl ortasnda Kahire'de geleneksel bir okul
289- Romal barbarla dvyor 358- Peru 'Iular hristiyan olduktan sonra Meryem \ Peru 'lu
bir kadn eklinde tasvir eden bir Peru resmi
290- Barbar sava tulsaklan
291- Barbar yedek!er Romal lejyonerlerin yan sra sa- 359- Baka dinlere hogr
vata
360363- Kuvvet ve Inandrma
292,293,294- Frank hana konmu Roma brolar, bir 364- Smr
Germen fibulas, bir Vizigot kabartmas
365,366- Florida yerlUeri, Fransz smrgecisi
295, 296- in zaferleri 367- zmleme
297- Gney in barbar!ar ve Sung ordusu 368- XIX. yzylda, Semerkant'ta Yahudiler
298, 299- Glgam'n sava ve Perseus'un Medusa'y
369- Japon Imparatoru Miji
ldr
370- Japonya 'nn Janus'u .
300,301- Barbar sanat. 371- Demokrasi Alina halkna ta giydiriyor
302,303- Vandal toprak beyi, Merovinyen svari 372, 373- Karloman ' Romal Imparator Augustus olarak
304,305- Dakyal bir barbar, in imparatoru gsteren madeni para, mparator II. Friedrich ve kans
306- Barbar kahraman 374- KonfUys'n Hayaleti
307- Frank brou 375,376, 377- Bat'nn harf dzeninde Helenizm'in yeni-
den canlandrlmas
308- Burgonya fibu!as
309- Vizigot tokas 378- Swiffin ilk basks 1697'de yaplan hicvinin 171U
310- Anglo-Sakson tokas basksnn resmi ile ilk sayfas
311- Vizigot brou 379- Modemlerin Zaferi
312-lsve madeni levhas 380,381,382- Sanat Yol Kavaklar
313- Orta Asyann dnm noktas 383,384,385: Puta-tapma: Helen Kkenleri
314- Suriye'nin dnm noktas 386, 387- 'Tanr Birdir"
315,316, 317-Temaslarve atmalar 388- Putatapmaya kar Ortodoks tepkisi
318- inli hanmlar 389- Putatapmaya kar Protestan tepkisi
319- Beyaz Deniz'deki Solovetskiy Manast", 'nn kuruluu 390- Tarih perisi Clio
nun kutlanmas 391- Augustine'in' 'De Civitate Dei "kitabndan birminyatr
320-321- Herod'culuk 392-lbni Sina'nn 'Tb Yasas" kitabndan bir resim
322- Petro'nun donanmasndan gemiler 393- Msr antlar
323- Rus kylsnn Fransz'a kar zaferi 394- Bilginler
324- Bat 'nn yaklamlar 395- Josephus 'un "YahudUerin Tarihi" kitabndan bir resim
325, 326, 327- Isa, Nagasaki'deki Cizvit kona~nda bir pa- 396-lbni Haldun'un "Mukaddime"Snden harita
paz, Cizvit Adam Sehall 397, 398- Brueghel'in "lmn Zaferi" ile Era Angelico '_
nun "Cennet Saraynda lsa" tablolarndan aynntlar.

577

A B
ABBASI HALIFELlGI: i. 132;
U. 298
ABDLHAMIT: U. 453
ABDLMELIK: Il. 321
AcrON: i. 41
ADEN BAHES: i. 105; 108; 114
ADRIANAPOLls: i. 215
AELWS ARIsTElDES: U. 307
AENEAS: Il. 297
AESHILOS: i. 116; 147; 149; 185
AETOLA: i. 258
MAS: i. 185;
AFRASY A: i. 53-54
AFRIKA: i. 76; 259; lL. 450; 453
AFRODITE: i. 105; 109-110
AGADEIMPARATORLUGU:I.60
AGAMEMNON: i. 185
AGIS: i. 255
AHURAMAZDA: U. 306
AKALAR: U. 389
AKANLAR: i. 175
AKAMANULAR (Akamanya Im-
paratorlu~u, Kenyan):U_ 306;
329;423
AKAD IMPARATORLUGU: 11.318
AKAD UYGARLIG: i. 60;66
AKTANYA: i. 262
ALARIK: i. 262
ALBIGENS (Innocent lll.): i. 206;
219; 227-228
ALBERT, Charles: i. 196
ALFLD: i. 392; 394
ALMAN IMPARATORLUGU: i. 38
ALMANYA: i. 69; 226
ALPLER: i. 41
ALTIN ORDU: lL. 303-304; 396
AMBROSuS: lL. 344
AMERIKA: i. 54; 103
AMAZON: i. 100
ANADOLU: i. 66; 124
ANAGNl: i. 228
ANASTASIUS: i. 199-200
AND DAGLAR: i. 64
AND UYGARLKLARI: i. 64
ANDRMEDEA: Il. 402
ANGKOR: 1122
ANNIBAL: i. 213-215; 251-252
ANTIGNE: i. 185
578
INDEKS
ANTIL!BANUS: i. 248
ANTIOHOS EPlPNANES:
i. 252-253
ANTININLER: i. 217
ANTONuS: ll. 297
APOLLINARIS, Sidonios: i. 37;
ll. 345
APOLLON: i. 105; 109
APULIA: i. 253
ARABIST AN: i. 103
ARAUKAN: i. 100
ARISTAN!KOS: i. 252
ARISTO, Aristoteles: 172; 409
ARsTCULUK:i. 61
ARJANTIN: i. 103
ARKADY A: i. 187
ARKTIK: i. 144
ARNAVUTLUK: i. 100
ARTANABUS: i. 183-184
ARTAKSERKSES: U. 329
ARTEMIS: i. 105,110
ARYANlzM: i. 262
ASSISt: i. 227
ASUR LMP ARATORLUGU:
. 60; 69
ASY A: i. 64
ATATRK: U. 451-452
ATAWULF: i. 262
ATINA: i. 42-43; 124-125; 151;
186-187; 213; 243; 266; U. 483
ATLAS: i. 100
ATOM AGI: i. 68
ATTACUS: i. 252
ATTALlD: . 252
ATTIKA: i. 124-125; 188
ATTILA: Il. 392; 394
AUGUSTUS: . 63; 200; 217-218;
243; 255; lL. 297; 357; 396
AVAR:I. 260
AVIGNON: . 222; 228
AVRASYA: . 103;
AVRUPA: 1.64; 105; 259
AVRUPA EKONOMIK TOPLU-
LUGU:I. 39
AVUSTRALY A: . 100; 103
AVUSTRALYA-MACARISTAN:
. 38
AYNULAR: . 100
AZTEK IMPARATORLUGU: . 60
. BABIL: 133
BAGBY, P.: . 45; 48; 76
BAGDAD: . 131; 133
BAHR-EL CEBEL: . 120
BAKALAR: i. 185
BALDER: . 113-114
BALKANLAR: ll. 299
BALTK DENIZI: ll. 304
BASEL: i. 228
BASIL, 1.: . 205-206;209
BASIL, ll.: . 210
BAKENTLER: Il. 331-337
BATI UYGARLlG: . 74-75; 99;
ll. 425; 427; 432-433; 442;
445-446
BEERSHEBA: . 127
BENEDICT, xl: . 223
BERBERILER: . 260; 299
BERGSON: 1.34; 149; 266
BITINYA: i. 126
BIZANS UYGARLG: . 55; 61
BIzANTIUM: . 126; Il. 485
BLOCH, Marc: i. 41
BOGOMIL: i. 205; 206
BOIOTY A: i. 124-125; 187
BOLONYA: i. 190
BONIFACE, VUI.: i. 228
BARIs HAN: i. 209
BOR EO: i. 100
BOSNA: i. 206
BOURBON'LAR: i. 41
BRA1DWOOD, R.U.: i. 53
BRAHMANLAR: i. 62
BROWNING: 1.194
BUDA (BUDDHA): i. 153; II. 372;
BUDIZM: i. 61; lL. 366-368;423
BULGARISTAN: i. 205-206; 209
BULGARLAR: i. 63
BYK BRITANY A: . 39-40; 42;
44;69
c
CAESAR: Bk. Sezar
CANALETTO: i. 194
CANNAE: i. 214-215
CANOSSA: i. 220; 224
CARPNAE: i. 215
CATHARIZM: i. :D6
CENGiZ HAN: i. 133; II. 332
CENOV A: I. 42; 44; 195
CEZAYR: i. 181
CHILDE: i. 76
CH"INHANiMPARATORLUCU:
i. 60;64;66;75;11. 389
CILALITA DEVR: i. 38; 63-64
CIVIT AS DEl: II. 297
clzvlTLER: II. 434-435
CLEMENT,III.: i. 219
COLERlDGE: i. 113
CONRADIN: i. 228
COSSA, Baldassere: i. 223
CRASSUS: i. 215
CROMWELL: i. 118
CYPRAN: i. 168; 176
ACDA UYGARLKLAR:
11.449-470
ANG KAY-EK: n. 437
EKLER: i. 38
iN: I. 63-64; 127; 145; II. 301;
338; 398; 432441; 451;
469-470
iN SEDDi: Il. 392
iN UYGARLIC: i. 60; 7475;
150; 11316317;327;363-364
D ESDRAELON: i. 127
DAMARATUS: i. 124
DAMOFiLOS: i. 253
DAN1M.ARKA: L 54
DANiMARKALILAR: i. 41
DANAE: i. 105; 108
DANTE: lL. 482
DARWIN: i. 109
DAVUT: i. 212; 216
DAWSON: i. 45
DAYMONLAR: i. 105
DELOS BiRLiCi: i. 243
DEMOKRASi: i. 30
DEMOSTHENES: i. 187
DETERMiNizM: i. 168
DiARKi: Il. 342
DiCLE-FIRAT HAVZASI: i. 54;
64; 103
DiKAEARHOS: i. 176
DiLLER: Il. 325330; 490
DiNLER: ll. 364372
DiOGENES: i. 274
D10CLETIANUS: i. 63; ll. 396-397
DOGON: i. 175
DOCU ORTODOKSLAR: i. 60;91
DOCU ROMA 1MPARATORLUCU:
i. 63; 69; 91; 197; 201; 205;
210; 11.301
DOMiNiKEN: i. 206
DON NEHRi: 1.259
DUHOBORLAR: I. 69
'DtlNYA SAVA,I.: i. 38
DtlNYA SAV A, ll.: i. 38; 181
EBUL HASAN EL-EAR: i. 267
EDiRNE: i. 63; 201; 216
EFRAiM: i. 127
EGE UYGARLC: 11.389
EJDERHA: i. 116
EKRON: i. 127
ELBE: i. 217
ELEAZER: i. 255
EL GRECO: I. 204
ELiHU: 1115
EMEvl iMPARATORLUCU: II. 330
EMMANUELE, Vittorio: i. 217
EMPEDOKLES: i. 95
ENDtlSTRiYillZM: i. 38
EPiKuROS: I. 61; 265; 11.378
EPiMETHEOS: i. 41
EPiROS: I. 258
ERMENiSTAN: i. 69
ESSENLER: i. 265
ETRURYA: i. 253
ETRtlSKLER: I. 259
EUB01A: i. 125
EUGENiUS, III.: i. 219
EUGENiUS, IV.: i. 229
EURlPlDES: i. 105; 109-110; 169;
185; 188
EVRENGZlB: Il. 300
EVRENSEL DEVLETLER: Il. 296;
310-311
EYUB'UN KTABI: i. 108-110;
112-113;117;147
F 206;218;227
FANARYOTLAR: i. 129130
FARisiLER: i. 69
FAUST: i. 96; 105; 108-114;
116-117; 147
FiNiKE: i. 127
FERiSiLER: i. 182
FiLlP, ll.: i. 213; 243; II. 485
FLORANSA: 1.42; 44; 190
FRANCIS: 1226-227; 229-230
FRANK BEYLlKLERi: I, 226
FRANKFURT NEHRi: i. 45; 48
FRANKLAR: II. 401
FRANSA: i. 37.38;,41; 69; 136;
219
FRANSIZ iMPARATORLUCU:
i. 38
FRANSiSKEN: i. 206
FREDERICK,I.: i. 218
FREDERICK, ll.: i. 218; 221;
221; 227229; 11.485
FREDERICK, III.: i. 226227
FREDERICK BARBAROSSA:
1227
G
GAlUS GRACCHUS: i. 255
GAIUS SOLLIUS: II. 345
GALEN: Bk. Galinos
GALERIUS: i. 276
GALILE: i. 115; Il. 442
GALINOS: 11.447
GALUPPi: i. 194
GAMALiEL: II. 254
GANDi: i. 153
GAZAN HAN: II. 424
HAZZE: i. 127
GEORGE, II.: i. 100
GIBBON, ll.: II. 356
GILGAMI: II. 401
GILEAD: 1.127
GIOTTO: II. 482
GOETHE: i. 105; 109-110;116-117;
147
GOLYAT:I. 212;216
GOND: i. 100
GOTLAR: i. 63; 259
GREGORi, Byk: i. 200-201;
GREGORi; Vi.: i. 220; 223
GREGOR:,VII.: ~ 223; 229
GREGORi, IX.: i. 227; 229
GRETCHEN: i. 105; 108; 113;
116-117
579
GUPTA IMPARATORLUGU:
II. 318-319; 333; 423; 448
GONEY AMERIKA UYGARLlGI:
i. 60
H HODER: i. 113-114
HABIL: i. 114
HABEISTAN: i. 136
HABSBURGLAR: i. 193; 195;
II. 304
HALLAR: i. 145
HALKIS: i. 4243; 125
HAN IMPARATORLUGU: 11.344
HEGEL: i. 95
HELEN UYGARLlGI: . 32; 55;
5~58;60~2;64;74~5;99;
IL 357; 396; 404405;
442-448; 462
HELENIK AG: 14243
HELlOS: i. 183
HELLAS: i. 42; 124; 144; 148;
183; 186
HELLEDPONT: i. 183
HENRI, .: i. 201; 217; 223
HENRI, IV.: i. 220-221; 224; 227
HERAKLES: Il. 402
HERAKLIoS: i. 200-201
HEREDOTOS: i. 124; 126; 183184
HERMON: i. 248
HERODCULUK: Il. 429431;
464468
HESIOD: i. 114
HRISTIYAN CUMHURIYETI:
i. 219-220; 226; 228
HIRISTIY ANLK: i. 32; 48; 55;
59; 61; 132; II. 457460;
464467; 486488
HRVATISTAN: i. 38
HIRVATLAR: i. 38
HIKSOSLAR: Il. 404
HILDERBRAND: i. 217; 219-222;
224; 226227; 229
HIMETTOS: i. 124
HIMAYANA: i. 122
HINDIN: i. 100
HINDIsTAN: i. 60; 131; 145;
ll. 442;
HINDUIZM: i. 267; lL. 422-423
HINT SANAT: II. 448
HINT UYGARLIGI: i. 60; 99100;
122
580
HIPPOKRATES: i 102
HlwOLTOS: 1. 105; 108; 110;
113
HITIT UYGARLlGI: i. 99
HOBBES: i. 45
HOLLANDA: 1 38; 44; 69
HOMEROS: II. 402;409
HONENSTAUFEN HA EDANI:
i. 226; II. 484
HORASAN: i. 136
HSIA: i. 63
HUME: i. 64
HUNLAR: i. 260; 11.392; 394
HOGNOLAR: i. 69; 71
HOLAGO HAN: i. 133
HORMOZ: II. 306
HOSREV: . 168; 189
IRAK: 1. 131; 133; 145
IRKLAR: i. 98
INNOCENT III.: i. 206; 219;
226228
I NOCENT, IV.: i. 221; 223224;
227-228
INNOCElI:T, Xl.: i. 229
ISPARTA:Bk. Sparta
IBERY A: i. 195; 198; 251
LLIRYA: i. 206; 258
i DUS: i. 103
INCL: I. 105; 107; 182; 184;
217; II. 487
NGILlZIMPARATORLUGU:I. 38
NGILTERE: i. 4041; 219
INKALAR: i. 100; 11.329; 442
IPSILANTE: i. 130
IRAN: i. 131;151
IRANLILAR: Il, 446
IRENE: i. 189
ISA: i. 153; 182; 254; 277
ISIS: i. 32
SKANDINAVYA: i. 41; 105; 114;
218
SKENDER: Byk: i. 32; 151;
213; 252; 255; 258; il 442
SKITLER: 1. 103; 145
ISKOLAR: 1. 7l
ISLAM, SLAMIYET: i. 32; 69;
75; II. 368370;422;446;457
iSPANYA: i. 44; 260
SRAIL KRALLIGI: i. 69
ISTANBUL: i. 63; 124; 205; 209;
211; ii. 302
SVRE: i. 38; 192
TALLER: i 258
TALYA: i. 4142;44
ITURY A: i. 248
IVAN: ar: II. 304 ZMIR: i. 124
ZMiR: i. 124
J
JAMES, William: i. 113
JANUS: i. 178
JAPON UYGARLIGI: i. 75; 11.323
JAPONY A: i. 60; 127; II. 432441
JOHNSON, Dr.: i. 45
JOZEF, Imparator: II. 485
JUGURTNA: . 259
JULLIAN, Camiile: i. 3640; 125
JULLlANUS (Jlyen): i. 188
JUSTINIANUS (Jstinyen): i. 63;
200-201; 210
K
KABIL: 1. 114
KABILE: i. 100
KAHIRE: II. 457
KALABRIYA: i. 204
KALKEDON: i 125126
KALKOLITIK: i. 46
KAMU HIZMETLERI: II. 337-345
KANADA: i. 69
KANDIYE SAV AI: i. 193
KAPADOKYA: i. 210
KARAKURUM: i. 133; 147
KARIYE: i. 204
KARLOMAN (arlman): i. 198;
200; 209; 219; 224; II 302
KARDLINYEN IMPARATOR-
LUGU: i. 66-67; 209
KARTACA: i. 200; 251; 253; 259
 KARTACALILAR: i. 151
KARY A: . 258
KASSANDRA: i. 116
KA TUN: i. 253
KA ViMLER G: II. 423
KALTLER: i. 259
KERALA: i. 132
KEYAKSAR: i. 151; 183; 185
KiMBRi: i. 248; 259
KRNE: 252
KLEOMENES: i. 255
KOLORADO: i. 103
KONFUYUS: i. 61; 63-64; 265;
II. 316
KONSTANS KONSEyi: i. 223;228
KONSTANTN, i. (Byk): i. 63;
200-202; 210
KANSTANTN, V.: . 201; 210;
II. 486
KONSTANTNOPOLlS:II. 304
KOPAN: i. 122
KOPERNK (Copemicus): II. 442
KORE: i. 127; 181
KORE UYGARLG: i. 75
KORNT (Korintos): i. 42-43
KORNTOSLULAR: i. 277
KREON: i. 185
KREUSA: i. 105
KREOBER, A.L.: i. 45; 48
KROESUS: i. 183
KRONOS: i. 147
KSENOPHANES: i. 30; 187
KUBLAY HAN: II. 312; 332
KUDS: i. 68; 115; 232; 254
KUR'AN: II. 457
KURUS: i. 187
KUTSAL ROMA MPARATOR
LUGU: i. 39; 209; 222; 224
KLTR DEVRiMi (in): II. 451
KRDSTAN: i. 137
L MATLDA: i. 219
LANGEDOC: i. 226
LATERAN ANTLAMALAR:
i. 229
LATIUM: i. 125; 258
LEGHORN: i. 195
LEIBNIZ: i. 46
LELANT OV ASI: i. 125
LENN: i 153; II. 451
LEO, III.: i. 209
LEO, IX.: i. 223224
LEON: i. 219
LEV ANTENLER: i. 131
LOIRE: i 260
LOMBARDYA:i. 195; 219
LOUIS: Ermi: i. 216
LOUIS, XIV. i. 205
LOUIS, xiX.: i. 229
LUTHER: II. 363
LOK!: i. 109; 111; 113; 114
LUCRETIUS: i. 168; 184; II. 307;
378
LUKA: 1.184
LBNANLILAR: i. 71
M
MACCHIAVELLI: 1.196
MAGENTA: i. 196
MAG: i.
MAHAYANA: i. 61; II. 371 ;487;
489
MAKEDONYA: i. 124125; 151;
187;258
MAMMON: i. 224
MANULAR: II. 395
MANURY A: i. 255
MANFRED: i. 223; 228
MANHEizM: i. 32
MANN: i. 196
MANSURE SAV A: i. 216
MARCUS AURELIUS: i. 172; 217;
263; ll. 311
MARGARET: i. 113
MARIANUS: i. 117
MARIE-ANTOINETTE: 1.274
MARIUS: i. 253; 259
MARKSiZM: II. 431; 451; 512
MARX: i. 248
MAURYAMPARATORLUGU:
i. 60; II. 319; 332
MAVERANNEHR:
i. 132; 136;
II. 446;448
MAVROMiHALls: i. 130
MAY A UYGARLG: i. 121
MAY ALAR: i. 100
MADUSA: II. 401
METISTOFELES: i. 105; 109-111;
113-114; 116
MEGABAZUS: i. 126-127
MEG ALO lDEA: II. 30 2
MEHMET ALl PAA: II. 453
MEKSKA: i. 121; II. 434
MEMLUKLER: i. 216
MENANDER:I.175
MENCIUS: i. 265
MEREDITH: 1.175
MEROE: i. 75
MER YEM: i. 117
MEYER, Edvad: i. 33
MEZOLlTK: i. 46
MEZOPOTAMYA: i. 50;54;11.423;
446
MISl.R: i. 32; 54; 60; II. 453-454
MISIR UYGARLG: i. 32; 64;
66; 103; II. 376; 404
MILANO: i. 42; 44; 190; 196
MMARLIK: II. 496-497
MMESiS: i. 91; 175; 179
MiNG: i. 62
99
MiTRAzM: i. 32
MiTRDATES: i. 252
MOGOLMPARATORLUGU:
i. 133; II. 519
MOGOLLAR: i. 145
MOLOKANLAR: i. 69
MOMMSEN, Theodore: i. 30; 32
i:
MONOFiZiTLER: 69; 133; 131;
137; II. 446;501
MORA: i. 69
MORMONLAR: i. 129
MOSKOVA: II. 427 .
MOSKOVAMPARATORLUGU:
i. 60
MUAVIYE: i. 248; II. 321
MUHAMMED: II. 369; 378
MURAT BEY: i. 216
MUSA: II. 487.
MUSEVLlK:Bk. Yahudilik
MSLMANLK: Bk. slam
N
NABLUS: 1.69
NABUKADANEZZAR: 1..69
NAHR-BER SAVA: i. 216
NAPOLEON: i. 118; 194; 216;
II. 513
NASTURlLER: : 69; 131-132;
137; II. 446
581
NEEDHAM: i. 49
PALEOLITIK: i. 46; 50; 54; 95; POSEIDON: i. 183
NEMESIs: II. 402-403
104; 133; II. 513 PSUHE (Psike): i. 105
NEOLlTlK: I. 46; 49; 53-54;
PALlGENESIA: i. 248 PTOLEMAlOS: i. 32; 69; 252
66-67; 71; 95; 153
PANG, HanLiu: i. 63 PTOLEMIOS iMP ARATORLUCU:
NEOPLATONIZM: i. 59; 61; 264
PARALIK: i. 39 i. 32-33
NIRrZSCHE: L 109
PAlRUS: i. 33
NKEA: L 262 PURITENLER: i. 129
PARNES DACI: i. 124
NIKEA KONSEYI: II. 501
PARSlLER: i. 131; 71 'ilUAKERLER: i. 69; 71
N1KE:rOROS FOKAS: i. 210-211
PAUL, Vi.: i. 230
NKODIMOS: I: 277 'ilUEENSLAND: 1.103
PAULISYENLER: i. 205-206
NKOMEDYA: i. 63
PAULOS: i. 182; 188; 254-255;
NL: i. 50; 54; 103
277
NIoBE: L 92
PAX AUGUSTA: II. 305 R
NIRVANA: i. 173; II. 371
PEARL HARBOR: II. 440
NONKONFORMSTLER: i. 129
PELOPONES SAV ALAR!: RAGNAROK: i. 110; 115-116
NORMANLAR: i. 41; 221; 223
NORVE: i. 38 1.187-188;213;251;258 RANKE: i. 32
PENTELIKOS: i. 124 RESUL: i. 188
NOVARA: i. 196
PENTHEUS: i. 185 REN NEHRI: i. 218; 259
NUMIDY ALILAR: i. 259
PEPEN: i. 219 RHONE: i. 260
PERIKLES: i. 42; 169; 186 RIF: i. 100
PERRY, Komodor: II. 437-438 RIO GRANDE: i. 103
PERSIMPARATORLUCU: ROMA: I. 219
O,
1.32;69;151;11.318;448 ROMA IMPARATORLUCU: 1.32;
PERSAE: i. 185 38; 58-59; 65-67; 69; II. 297;
ODDYSSE (Odsoous): L 115
PERSEUS: II. 401 325; 344; 356; 363; 396; 485
OIDIPOS: 1,185
PERSLER: II. 329 ROMAGNA: 1.219
ARFEUS: i. 178
PETRARCA: II. 482 ROMANOFLAR: i. 193
ODIN: i. 115-117
ORIGEN: i. 114 PRrRO, Byk: i. 209; II. 304; ROMANYA: i. 69
429;453 ROMEN DiOJEN: i. 210
ORONTES: i. 127
PRrROS: i. 255 ROUSSEAU, Jean-jacques: L 265;
ORTA AMERIKA UYGARLU>I:
PHAEDRA: i. 113 271
i. 60; 64
PHARSALOS: i. 215 RNESANS: II. 482; 490; 499
ORTODOKSLUK: L 57; 58; 61;
PHEDIAS: i. 169 RUS UYGARLC: i. 99; 133
129;131;197;205206
PIEMONTE: i. 195-196 RUSYA: i. 60; 245; II. 346; 425;
OSKA KABILELERI: i. 258
PIUS: VII.: L 229 427;429-431
OSMANL IMPARATORLUCU:
PIUS: IX.: i. 229; 230
i. 38; 64; '129; II. 300-303;
PIUS: Xi.: i. 229
313; 319; 327; 342; 423; 425;
PLASTIK SANATLAR: II. 490-498
452;464
PLATEA: II. 521 S,
OSTROGOTLAR: i. 248
PLATON: .. 116; 124; 169; 172;
OTTO, Byk: i. 213; 224
177; 185; 187-188; 266 SAINT-SIMON: i. 95
OTTO- Brunswick'li: i. 226
PLATONCULUK: i. 61 SALAMIS: l. 524
PROLRrERYA: i. 250; 255 SALERNO: i. 221
GEDEY HAN: i. 147
PROMRrHEUS: i. 41; 92; 147-148; SAN PRrRO (Sen Piyer? Kilisesi:
KUZoINCI HAVZASI: i. 136
150;176;179;181 I. 220-221
PRUSY A: i. 47; 217 SAMARYALILAR: i. 69; 134
PO OVASI: i. 251 SARON KRFEZI: 124
pOLmIUS: i. 187-188; II. 519 SASANIIMPARATORLUCU: i. 69
POLlKRATES: i. 183 SAVOIE (Savua): i. 195
POMPEI: i. 259 SCHLIEMANN: 11.514
P ADUA: i. 196 PONTUS: i. 252 SELANIK: 124
pALENKUE: i. 122 PORTEKIZ: 1..38 SELEVKOS: i. 32-33; 252
582
SELEVKOS KRALLlGI: L 32-33; SMER UYGARLlGI: i. 60; 66 TRK-ROMA MPARATORLUGU:
69; 259; II. 316 SMER YAZISI:II. 516 i. 63
SELiM, Yavuz: II. 317 TRKRUS SAV A: ii. 299
SEMELE: i. 105 AM: i. 127; 133; 248
SEPTIMUS SEVERUS: II. 396 ANG: i. 63
SERGIUS: i. 200-201 EYTAN: i. 105; 107; 109HO;

SERTORIUS: i. 253 112; 220 U,

SEVERUS: Alexander: i. 276 ILI: i. 100
SEY.LAN: i. 122 ULATRMA: II. 319

SEXTUS POMPEIUS: i. 253 UMBR1YA: i. 219

SEZAR (Caesar): i. 37; 63; 202; UR: i. 60
255; 259; II. 324; 357; 379; T URDU D1L: ii. 327
384 UYGARLKLAR: i. 55; 57; 74;
SHELLEY: i. 30; 173 TACITUS: II. 397 91; 139; 155; 231; 11. 404-409;
SHYLOCK: i. 111 T'ANG: i. 62; 133 422-426; 471
SRPLAR: L 38 TANR: II. 499; 502; 512 UZAK DOGU UYGARLGL.: i. 60
SIBRYA: i. 69 TAOlzM: i. 60; 267
SICLYA: i. 42; 125; 151; 252253 TARENTIUM: i. 258 NC DNYA: n. 455
SIDDHARTA GAUTAMA (Buda): TARH: II. 503; 511; 518 RDN: i. 127
i. 275 TARSUS: i. 182
SIENA: i. 190 TATARLAR: i 103
SIEGFRIED: II. 402 TEBAI: i. 42; 213; 217
SIGlSMUND: L 223 TEKTANRICILIK: 11. 446 v
SIMON: i. 209211; 243 TEKVIN: i. 105; 107; 109110;
SIRAKZA: i. 151; 258 114 VALENS: i. 215
SIYONzM: II. 464 TESELYA: i. 258 VALERLAN: i. 215
SLAVLAR: II. 389 TEVRAT: i. 105; II. 487 VANDALLAR: II. 404-405
SLOVAKLAR: i. 38 THEODORIC: i. 248; 262 VATKAN: . 229
SLOVAKY A: i. 38 THEODOSOS: i. 199200 VEDDAHLAR: i. 100
SOFOKLES: i. 185 THEOKRITOS: i. 274 VENEDIK: i. 42; 44; 186; 192;
SOKRATES: i. 116; 169; 187188 THOR: i. 116 195196
SOLON: i. 243 TIBERIUS GRACCHUS: i. 251; 255 VENEZUELLA: . 103
SPARTA (Isparta): i. 42-43; 151; TIBULLUS: II. 297 VENUS:L 224
187; 255 TIERRA DEL FUEGO: i. 100 VERGILIUS: i. 172; 11.491
SPARTA SAVALAR: I. 213 TlMURLENK: II. 423 VIK1NGLER: i. 145; II. 401
SAPTACUS: i. 253 TINTORE'ITO: L 194 VlYETNAM: i. 181
SPENCER, Herbert: L 95 TIZLANO (Titian): i. 194 VIZIGOTLAR: . 260; 262; II. 401
STALIN: II. 451 TOKUGAVA OGUNATA: i. 265
STOACLK: i. 61 TOLTEKLER: i. 100 WELLS, H.G.: i. 32
STUART SLALESi: i. 41 TOLEDO: i. 204 WHITEHEAD, A. n.:I. 45
SULLA: i. 187 TOPLUM: L 50; II. 513 wU-T: i. 66
SUMATRA: i. 100 TOSKANY A: i. 195; 218
SUN YATSEN: II. 437 TOURS: i. 260
SU;tlYE: i. 69; 115; 151; 184; TTONLAR: i. 248; 259260;
252; 259;11. 299;423;425,496 ll. 389 y
SURIYE DILI: II. 516 TRAINAUS (Trajan): i. 63
SUR1YE MPARATORLUGU: TRAKYA: i. 42; 125127; 258 YAHOVA: n. 317
i. 60 TRANSKAFKASY A: i. 69 YAHUDA: i 252255
SURIYE UYGARLGl: i. 32;60; TROYA: i. 172; 11.514 YAHYA: . 227
127 TUKD1DES: i. 169; 188; 250; YAKUB: i. 182
SMER: i. 54 II. 518 YAHUD1LE'R: i. 84; 71; 131;
SMERAKAD: II. 320 TRKLER: I. 145 II. 446; 502

583
YAHUDIYE KRALLIC i: i. 69
YANG: i. 65; 95; 108; 111; 116;
149; 173; 179; II. 522
YANGU: i. 265
YANGTSE: i. 100
YENI BABIL MPARATORLUCU:
i. 60; 69
YENI DUNYA: II. 460462
YEN! OSMANLLAR: II. 301
YEZEREEL: i. 127
yLAN: 105; 110; 114
yN: i. 65; 95; 102; 108; 111113;
116-117; 149; 173; 179; II. 522
yN YANG: II. 489

YUAN: i. 62
YUGOSLAVLAR: i. 38
YUHANNA: IL. 522
YUNANISTAN: i. 42; 100; 151;
251;258

z
ZENON: i. 199; 200; 264; 275;
II. 445
ZERDUT: i. 109; 133
ZERDUTULUK: II. 316;444
ZEUS: i. 105; 147-148; 183;
II. 405-406

584