bitmeyen y›k›m

zorunlu göç
S A Y I 1 1 • E Y L Ü L 2 0 0 9 • A G O S G A Z E T E S ‹ N ‹ N Ü C R E T S ‹ Z E K ‹ D ‹ R
 Heinrich Böll Stiftung Derne¤i 5
Birbirimize
6-7
Fidel’e
dokunal›m vefa editörden
‘din ve toplum’ alan›nda da çal›fl›yor Her Da¤›n Gölgesi
Deniz’e Düfler
Devletin, dönemsel koflullara göre flekillendirdi¤i is-
Ahmet Tulgar
Evrim Alatafl’la kân ve zorunlu göç politikalar›, Türkiye’de yaflayan
Birbirimize
söylefli Kürtlerin, 1920’lerden beri bitip tükenmeyen çilesi
NIVART TAfiÇI oldu. 1925’te haz›rlanan fiark Islahat Plan›, 1938’de
Geçenlerde kat›ld›¤›m bir akflam yeme¤inde, ‹stanbul’daki bir Katolik kilisesinde görev yapan BÜLENT B‹RER
Dersim’de yap›lanlar, 1960’larda gündeme gelen
bir papazla sohbet ettim. Papaz, heyecanl› bir flekilde, 1967 y›l›nda yap›lan ‹kinci Vatikan Konsi-
‘köy-kent’ projesi, 1990’l› y›llarda uygulanan ‘yerin-
li’nde al›nan kararlar› anlat›yordu. Bu konsilde, Katolik Kilisesi’nin demokrasiye ba¤l› oldu¤una 9-10-11-12-13-14-15 DOSYA: YEN‹DEN ‹SKÂN VE ZORUNLU GÖÇ den etme’ stratejisi, devletin bu konudaki temel yak-
resmen karar verilmiflti.
lafl›m›n›n çeflitli veçhelerini oluflturdu.

O ana kadar, Katolik Kilisesi’ni elefltiren biri olarak, bunun çok gecikmifl bir karar oldu¤unu dü- fiark Islahat Devletin Cumhuriyet tarihi boyunca, hayat›n her alan›n› kap-
‘gayet mahrem’ layan, sistematik bir bask›ya maruz kalm›fl olan bir
flünüyordum. Bu karar›n ne kadar önemli oldu¤unu, ancak, sözünü etti¤im sohbet s›ras›nda kav- Plan›’n›n halka yönelik herhangi bir ‘aç›l›m’›n, geçmiflteki poli-
rad›m: 68’lilerin yaratt›¤› hareketlili¤in, o dönemde yaflanan toplumsal uyan›fl›n ve uluslararas› planlar›
geliflmelerin bir sonucuydu bu karar.
öyküsü tikalar›n bir uzant›s› olup olmayaca¤›, bu tarihle dü-
rüstçe yüzleflilip yüzleflilmeyece¤ine ba¤l›. Çünkü, ta-
Hüseyin Aygün rihin üzerine bir örtü çekmeye dönük sembolik jest-
Papaz, o akflam, eski zamanlara duydu¤u özlemi de dile getirdi. Ona göre, Katolik Kilisesi’nin bu- Dersim 1938
Mehmet Bayrak lerle sar›lamayacak kadar derin toplumsal yaralar söz
günkü ruh halinde ve anlay›fl›nda, geçmiflin, ‘özgürleflme’ ve ‘demokratikleflme’ havas›ndan esin- Kürtlere Vurulan ve Zorunlu ‹skân konusu. Son y›llarda yay›mlanan baz› tarihsel, sosyo-
lenen din anlay›fl›ndan neredeyse hiçbir iz yoktu. Yani, 68’lerde oldu¤u gibi bir toplumsal hare- Kelepçe: Mehmet Bayrak lojik ve antropolojik çal›flmalar, bu tür bir yüzleflmeyi
ketlili¤in yoklu¤unun din anlay›fllar›n› da etkiledi¤ini dolayl› olarak anlatm›fl oluyordu. Demek fiark Islahat Plan› fiark Islahat Plan› de kapsayan, gerçek bir ‘demokratik aç›l›m’ için pe-
ki, ulusal ve uluslararas› toplumsal ve siyasal geliflmelerle, hâkim din anlay›fl› aras›nda bir ba¤ kâlâ yol gösterici olabilir.
RAGIP ZARAKOLU EROL MUTLU
var. Din anlay›fl›n›n hiçbir zaman statik olmad›¤›n› da, bu anlat›mlardan kolayca kavrayabiliriz.
Agos Kitap/Kirk’in bu say›s› için haz›rlad›¤›m›z dosya-
da, Türkiye’de Kürt ‘sorunu’nun çözümü için devlet
Belirli bir tarihsel kesit içerisinde hangi din anlay›fl›n›n bu döneme egemen olaca¤› konusunda
çeflitli etkenler rol oynar – cemaatin içindeki iktidar dengeleri, ya da cemaatin taban›ndan gelen
Mekân›n devlet eliyle “Kufllar taraf›ndan uygulanan politikalara ve sonuçlar›na dair
tarihsel ve güncel veriler sunan dört kitap ele al›n›-
talepler gibi... Asl›nda bu hepimizin bildi¤i, fakat tam olarak içsellefltiremedi¤i bir olgu. Özellikle yeniden düzenlenmesi: bile yoktu” yor. Rag›p Zarakolu ve Erol Mutlu’nun yaz›lar›, bu-
kendini ‘ilerici’ olarak tan›mlayanlar, dine ve dindar insanlara kuflkuyla bak›yor. Evet, tarih, din Yeniden iskân m›, güne kadar büyük ölçüde gizli kalm›fl belgeler arac›l›-
ad›na say›s›z zulme ve savafla tan›k olmufl. Ama zulüm, iflkence ve savafl›, otoriter sistemler de,
dine hiç ihtiyaç duymadan uygulam›fllar ve uygulamaktad›rlar. Bu tür bask› sistemleri, meflru-
yersizlefltirme mi? Göç Hikâyeleri:
¤›yla, devletin bu ‘mahrem’ politikalar›n›n tarihine
›fl›k tutan fiark Islahat Plan›: Kürtlere Vurulan Kelep-
iyetlerini sa¤lamak için milliyetçilik, ›rkç›l›k gibi ideolojiler keflfediyor ve üretiyorlar. “Ac›y› gören çe, ve Dersim 1938 ve Zorunlu ‹skân adl› kitaplar› ko-
Joost Jongerden’le insan baflkas›n›
nu al›yor. Belinda Mumcu’nun, Türkiye’de ‹skân So-
Bu ba¤lamda, ‘dindarl›k’ konusuna da de¤inmek isterim. Ben, dindar bir ailenin çocu¤u olmama söylefli ac›tmaz”
runu ve Kürtler bafll›kl› araflt›rmas›nda ‘yeniden is-
ra¤men, bir türlü dindar olamad›m. Fakat ailem için dinin ne kadar önemli oldu¤unu, özellikle BEL‹NDA MUMCU AYHAN IfiIK kân’› tarihsel bir perspektifle mercek alt›na alan Joost
zor zamanlarda anlad›m. Annem kanserle savafl›rken, dindarl›k onun için çok önemliydi. Onun Jongerden’le yapt›¤› söyleflide de, bu politikalar›n,
ölümünden sonra din ve öbür dünya inanc›, babama ve kardeflime çok güç verdi. Bu zor dönem- 1990’larda nas›l bir ‘savafl stratejisi’ne dönüfltü¤üne
lerde kendime birçok defa “Acaba inanay›m m›?” diye sordum. Olmad›. Ama ne annemin, ne de 16 17 19 dair önemli ipuçlar› var. Ayhan Ifl›k’›n, 2007-
babam›n dindar olufluna karfl› ç›kt›m. Çünkü, bir dine inanmay›, ancak inananlar anlar. ‹man ve
Hayaller, 2008’de, zorunlu göçe maruz kalanlarla yap›lan bir
din olgular›n› anlamamay› da kabul etmemiz gerek. Bunun da ötesinde, inanmayan biri, dindar düfller, yaflam... sözlü tarih çal›flmas›n›n ürünü olan Göç Hikâyeleri
adl› kitab›n araflt›rma safhas›na iliflkin yaz›s› ise, zo-
bir insan›n dini kendi anlay›fl›na göre yaflamak istemesini anlayabilmeli, bunu bir insan hakk› Bir devrimcinin runlu göçün halen çok canl› bir biçimde yaflanan va-
olarak savunabilmelidir. Bir baflka deyiflle, her birey, bir dine inanmak gibi bir insan hakk›na sa-
hiptir, ve her birey, dini kendi anlay›fl›na göre yorumlayabilir, ki toplumsal gerçek de budur. Bu
hikâyesi him sonuçlar›na ›fl›k tutuyor.
din anlay›fl›, dindar olan kiflinin günlük tecrübelerinden, toplumsal geliflmelerden vb. beslenir;
‘Demir Kilise’nin Bülent Birer’in, yeni roman›nda, do¤up büyüdü¤ü
zaman ve yaflam boyunca de¤iflebilir. öyküsü Kürt-Alevi köyünün 1940’larda bugüne uzanan ‘siyasi
Dine inanma özgürlü¤ü hakk›n›n merkezine insan›n kendi din anlay›fl›n› ve kendi yorumlama tarihi’ni anlatan Evrim Alatafl’la yapt›¤› söylefli, ve
özgürlü¤ünü koydu¤umuzda, sadece kendi yorumunu dayatan otoriter din kurumlar›na da do¤ru- Hasan Kuruyaz›c›, Taylan Do¤an’›n, son aylar›n çok satan kitaplar›ndan
Mete Tapan Yeflil: Savaflç›’ya dair elefltiri yaz›s› da, ‘zorunlu göç ve
dan tav›r koymufl oluyoruz. Heinrich Böll Stiftung Derne¤i, dini ve dindar olmay› bir insan hakk›
Sveti Stefan yeniden iskân’ dosyas›n› tamamlar nitelikte.
olarak alg›lamakta ve dinlerin tarihsel ve toplumsal geliflmeler içerisinde geçirdi¤i de¤iflimler ve Bulgar Kilisesi:
Hronis Missios
demokratikleflmede oynayabilecekleri rol hakk›nda çeflitli çal›flmalar yürütmektedir. ‹yi ki Erken Öldün Bir Yap› Monografisi Bu say›da, ayr›ca, Hronis Missios’un, Yunanistan’da-
ki sol hareketin tarihinin k›rk y›ll›k bir kesitini kiflisel
M‹NE AKMAN LORA BAYTAR
Din ve Demokrasi bafll›kl› yeni kitab›m›zda, bu iki olgu aras›ndaki güç iliflki, tarihte yaflanan ge- an›lar›yla anlatt›¤› ‹yi ki Erken Öldün, Arjantinli ya-
liflmeler ve uluslararas› deneyimler aktar›lmaktad›r. Kitapta, ayr›ca, küreselleflmeyle birlikte
Bir hayatta zar Ernesto Sábato’nun Kahramanlar ve Mezarlar,
çokkültürlü ve çokdinli hale gelen ülkelerde demokrasi, insan haklar› ve özellikle inanç ve vicdan kalma hikâyesi: 22-23 ERMEN‹CE Öykü Didem Ayd›n’›n Eski Sinagog Meydan› adl› ro-
hürriyetini koruma yollar› konusunda bilimsel sunumlar yer almaktad›r. Hampartsum manlar›na, ve Ahmet Tulgar’›n yeni öykü kitab› Bir-
Eylül’e “Gönül ferman birimize’ye iliflkin tan›t›m-de¤erlendirme yaz›lar›n›n
Çitciyan’›n yan› s›ra, Talin Suciyan’›n, yaflamöyküsü Ölüme K›l
befl kala dinlemez”in
Ulrike Dufner an›lar› Pay› ad›yla kitaplaflt›r›lan Harputlu Hampartsum
Cezmi Ancil tarihsel aç›l›m› Çitciyan’›n k›z› Sara Chitjian’la yapt›¤› bir söylefli de
Heinrich Böll Stiftung Derne¤i Türkiye Temsilcili¤i
Sara Chitjian’la söylefli Eylül’ü Befl Geçe Hüseyin Irmak yer al›yor.
PAKRAT ESTUKYAN Dinler Aras› Sevda Türküleri Altu¤ Y›lmaz
TAL‹N SUC‹YAN altug@agos.com.tr
Yay›nlar›m›z›, Heinrich Böll Stiftung Derne¤i Türkiye Temsilcili¤i’nden
‹ M T ‹ Y A Z S A H ‹ B ‹ A G O S Y a y › n c › l › k B a s › m H i z m e t l e r i S A N . v e T ‹ C . L T D . fi T ‹ . a d › n a Rahil Dink K U R U C U • Hrant Dink
ücretsiz olarak siparifl edebilirsiniz. • SORUMLU YAZI ‹ fi L E R ‹ M Ü D Ü R Ü Aris Nalc› • K ‹ T A P EK‹ ED‹T Ö R Ü Altu¤ Y›lmaz • YARDIMCI ED‹TÖR Anna Maria Aslano¤lu
• GÖRSEL TASARIM VE SAYFA DÜZEN‹ Leda Mermer • REKLAM SORUMLUSU Linda Karin Özsu • reklam@agos.com.tr •
YÖNET‹M YER‹ Halaskargazi Caddesi Sebat Apt. No 74 (Eski No 192), Kat 1, Daire 2 Osmanbey 34371 ‹stanbul • tel: (212) 296 23 64 - 231
Ayr›nt›l› bilgi için: 56 94 - 219 50 82 fax: (212) 247 55 19 • http: www.agos.com.tr • e-posta: agos@agos.com.tr • BASKI Star Medya Yay›nc›l›k A.fi. ‹nönü Cad.
www.boell-tr.org veya info@boell-tr.org Bas›nekspres yolu Star Sok. No:2 ‹kitelli 34303 ‹ST. Tel: (212) 629 08 12 • YAYIN TÜRÜ Ayl›k Yayg›n Süreli Yay›n
 Türkçeden baflka diller yasak
Cezaevleri ‘Aç›l›m’dan habersiz
ezaevinde bulunan çevirmen Tonguç
C Ok’un, çal›flmalar› kapsam›nda incele-
mek istedi¤i ve üzerlerinde herhangi bir ya-
sak karar› bulunmayan yay›nlar, baflka bir
dilde yaz›lm›fl olduklar›, dolay›s›yla kurum
güvenli¤ini tehlikeye atabilece¤i gerekçesiy-
le kendisine verilmedi. Kamuoyunda büyük
tepkiye neden olan uygulama, çevirmenin
idare mahkemesinde açt›¤› davan›n ard›n-
dan kald›r›ld›.
1997’de, Marmara Üniversitesi ‹ngiliz
Dili ve Edebiyat› Bölümü’nde 3. s›n›f ö¤-
rencisiyken gözalt›na al›nan ve 2008’de,
a¤›rlaflt›r›lm›fl müebbet hapisle cezaland›r›-
lan Tonguç Ok, Kocaeli 2 Nolu F Tipi Ce-
zaevi’nde, tek kiflilik bir hücrede yafl›yor.
Cezaevine girdikten sonra ‹ngilizcesini ge-
lifltiren, ‹talyanca, ‹spanyolca ve Kürtçe ö¤-
renen, ve halen bu dillerde kitap ve makale
çevirileri yapan Tonguç Ok’a çeviri çal›fl-
malar›nda kullanmas› için postayla gönderi-
Nezihe Meriç’i kaybettik
“Bak savafl var savafl. Savafl be! Siz burada böyle
çay içip oturuyorsunuz, ama savaflta herkes
ölüyor. ‹nsanlar ölüyor, bebeler ölüyor.
Bomba at›yorlar, evler ölüyor, a¤açlar ölüyor.”
(‘Benim Ac›m Ac›lar›n Beyidir’
adl› öyküsünden)
“Ayr›nt›lar› gözden kaç›rmayan bir öykü
yazar›, bir de yaflam tutkusunu savunuyorsa
raz› olur mu yaflam› savunan sesin yaln›z kal›-
fl›na? Hiç görülmüfl mü böyle bir vazgeçme
Nezihe Meriç’te?” diye yazm›flt› Sennur Sezer,
Nezihe Meriç’in 2008’de yay›mlanan Gülün
‹çinde Bülbül Sesi Var isimli kitab›n›n ard›n-
dan… Türkiye edebiyat›n›n en önemli yazar-
lar›ndan biri olan Nezihe Meriç, yaflama olan
tutkusunu asla elden b›rakmadan, bir süredir
kanserle mücadele ediyordu. Yazar, 18 A¤us-
tos Sal› günü hayata veda etti, ve 20 A¤ustos
Perflembe günü son yolculu¤una u¤urland›.
1924’te Bursa’da do¤an Meriç, babas›n›n
görevi nedeniyle Anadolu’nun pek çok fleh-
rinde yaflad›. Eskiflehir’de bafllad›¤› ilkokul
e¤itimini A¤r›’da, ortaokulu ise K›rflehir’de
tamamlad›. 1945’te, ‹stanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat›,
ve Felsefe bölümlerindeki e¤itimini yar›da
AGOS kitap
len ‘Octubre’ (Ekim) isimli ‹spanyolca der-
gi, “Türkçe d›fl›nda farkl› bir dilde” oldu¤u
gerekçe gösterilerek verilmedi.
Ayn› günlerde cezaevinde kalan baflka
tutuklulara gelen ‘Tîroj’, ‘Nubihar’, ‘Hin-
ker ve Senem Xanim’, ‘Kelha Amed’, ‘Biri-
na Refl’, ‘Mêrê Avis’ ve ‘Jar Lê Sermest’ ad-
l› Kürtçe ve ‘Mini International’ adl› ‹ngi-
lizce yay›nlar› da kapsayan karara göre, ya-
y›nlar›n teslim edilmemesinin nedeni ‘ter-
cüme ettirilmemifl’ olmalar›yd›. Kararda
flöyle dendi:
“Söz konusu yay›nlar›n Ceza ‹nfaz Ku-
rumlar›n›n Yönetimi ‹le Ceza ve Güvenlik
Tedbirlerinin ‹nfaz› Hakk›ndaki Kanunun
62. Maddesi’nin 3. bendinde geçen ‘Kurum
güvenli¤ini tehlikeye düflüren veya müsteh-
cen haber, yaz›, foto¤raf ve yorumlar› kap-
sayan hiçbir yay›n hükümlüye verilmez.’
hükümleri kapsam›nda de¤erlendirilmeye
al›nmas› gerekli¤i halde hükümlü tutuklu-
b›rakarak, Heybeliada ‹lkokulu’nda müzik
ö¤retmeni olarak çal›flmaya bafllad›. 1956’da
yazar Salim fiengil’le evlendi ve Dost Yay›n-
lar›’nda çal›flmaya bafllad›.
‹lk yaz›s› 1945’te, ‹stanbul dergisinde (15
fiubat 1945); ilk öyküsü (‘Bir fiey’) 1950’de,
Seçilmifl Hikâyeler dergisinde ç›kt›. Özellikle
bu dergide yay›mlad›¤› öyküleri ve ilk kitab›
Bozbulan›k ile ad›n› duyurdu. “‹flledi¤i konu-
lara bir iç zenginli¤i, dinlendirilmifl dikkatler,
boyutlar ekleyen yazar de¤erini daha bu ilk ki-
tab›yla kabul ettirdi” (B. Necatigil). Bozbula-
n›k’ta baz›lar› yaln›zl›¤›n ve hayal k›r›kl›klar›-
n›n bunal›m›n›, baz›lar› yoksullu¤un ac›lar›n›
yaflayan, baz›lar› da düfller ard›nda koflan, da-
ha çok genç k›z ve kad›nlar›n öykülerini anlat-
t›. Daha sonraki yap›tlar›nda dilin olanaklar›-
n› zorlayan, soyut ve samimi bir anlat›m biçi-
miyle kendine özgü bir öykü dünyas› kurdu.
1962 y›l›nda Korsan Ç›kmaz› ile TDK
Roman Ödülü’ne, 1990’da Bir Kara Derin
Kuyu ile Sait Faik Hikâye Arma¤an›’na ve
Yand›rma ile Sedat Simavi Edebiyat Ödü-
lü’ne lay›k görüldü. Ayr›ca yazar›n, Topal
Koflma, Menekfleli Bilinç, Dumanalt› isimli
öykü kitaplar›, Bofllukta Mavi isimli bir ro-
man› vard›r. Öykü ve romanlar› d›fl›nda, pek
çok tiyatro oyununa da imza atm›flt›r.
Öyküyü “‹nsan›n bir ruh halinin, her-
hangi bir olay karfl›s›ndaki durumunun, k›s-
metine düflen zaman içinde, bir gülüflün, bir
davran›fl›n makaslan›veriflidir” fleklinde ta-
n›mlayan Nezihe Meriç, çocuklar için yazd›-
¤› kitaplarla da, çocuk edebiyat›n›n önemli
isimleri aras›nda yer ald›. Üç oyunu yurt içi
ve d›fl›nda sahnelendi.
As›m Bezirci’nin haz›rlad›¤› ve Evrensel
Bas›m Yay›n taraf›ndan yay›mlanan Nezihe
Meriç monografisinde, hem yazarla yap›lm›fl
uzun bir söylefli, hem de yazar›n öykücülü¤ü,
romanc›l›¤› ve oyun yazarl›¤›n›n irdelendi¤i
yaz›lar yer al›yor.
4 eylül 2009
Birbirimize dokunal›m
NIVART TAނI
lar›n yay›nlar› tercüme ettirmemeleri sebe-
biyle yay›nlar›n incelenmesi tamamlanama-
m›fl; bu itibarla yay›nlar›n hükümlü tutuk- A hmet Tulgar yeni bir
kitap yazd›; bir öykü
direnifl biçimi’ne karfl›l›k
gelmesinden de¤il sadece.
kitab›: Birbirimize. Her biri Tulgar’›n anlat›lar›ndaki
lulara verilmemesine.”
iki-üç sayfal›k yirmi üç öy- aktörlerin, egemen cinsle-
Tonguç Ok, Evrensel Bas›m Yay›n Ge-
kü. ‹liflkilere, arzuya, ya da rin (genel anlamda hetero-
nel Yay›n Yönetmeni Cavit Nacitarhan’a
k›saca, ifllerimizin, görüntü- seksüellerin) bask›s›n› aflan,
gönderdi¤i mektupta, Octubre ve Tîroj
yü kurtard›¤›m›z kamusal o cinsleri de iktidar›na so-
dergilerini alamad›¤›n›, bu konuda mahke-
alanlar›m›z›n d›fl›nda kalan kan bir davran›fl kal›b›n›n
meye baflvuraca¤›n› belirterek flöyle diyor-
zamanlara dair bir avuç hi- (kal›plar toplam›n›n) bask›-
du: “Mahkeme hukuk çerçevesinde bir ka-
kâye. Ama benim burnuma, s›na kafa tutan bir taraf› Ahmet Tulgar
rar verirse sorun çözülür. Ama malum, her
daha ikinci öyküden, bir Bin var. Gizlice soyunma odas›- Birbirimize
fley mümkün ülkemizde. Bu konuda biraz
Dokuz Yüz Seksen Dört ko- na girip “ask›daki dondan Everest Yay›nlar›, Haziran 2009, 99 s.
u¤raflmak gerekecek. Tam da ‘Kürtçe yasa¤›
Tonguç Ok kusu geldi. Ahmet Tulgar, ald›¤› k›llar› parmak uçla-
kalkt›, aç›l›m üstüne aç›l›m yap›yoruz’ de-
Uygulaman›n yanl›fl oldu¤unu teyit eden Esmahan Aykol’a verdi¤i bir r›nda yuvarlayan”, ya da Bir de, tüm bu yap›y› destekleyen biçime
dikleri bir dönemde böyle bir yasak ç›kt›.”
savc›, Tonguç Ok’un flikâyeti üzerine Ko- söyleflide, öykülerdeki ana “pehlivan arkadafl›n›n afla- vurgu yapmak gerekiyor. Tulgar’›n Birgün
Cavit Nacitarhan, 27 Temmuz’da yapt›-
caeli ‹nfaz Hâkimli¤i’nin dosyas›na da bu kategori olan geylerin, “aflk- ¤›lay›c› bak›fllar›na ald›rma- gazetesindeki yaz›lar›n› takip edenler, onun,
¤› bas›n aç›klamas›nda, “üretme özgürlü¤ü-
flekilde mütalaa verdi¤ini ve bunun üzerine lar›n› Goethe’nin Genç dan dufla girip onun bacak- konuflma diline alabildi¤ine yak›n, upuzun
ne ve ‘dile’ konulmaya çal›fl›lan bu ambar-
mahkemenin, Kürtçe-Türkçe Tîroj dergisi- Werther’in Ac›lar›’nda oldu¤u haliyle –dil- riye neden olduklar› için yok edilmek iste- lar›n› sabunlayan”, ya da cümlelerini okumaya al›flk›nd›r mutlaka.
go”yu k›nam›fl, “bas›n› ve kamuoyunu du-
nin hükümlü Tonguç Ok’a verilmesi yö- sizleflmifl– yaflad›klar›n›” söylemifl gerçi; niyorlard›. Bu psikolojik sapma, savafl tut- binan›n önüne kurulmufl iskeleye ç›kacak Yaln›z, Birbirimize’deki öykülerde art arda
yarl› olmaya davet” etmiflti. 24 A¤ustos’ta,
nünde karar verdi¤ini söyledi. do¤rudur mutlaka (Radikal 2, 17 Temmuz kusuna ya da bafltakilere tap›nmaya yönelti- iflçiyi büyük bir heyecanla bekleyen bir tekrarlanan bu biçim, gazete yaz›lar›ndan
Dünya Yazarlar Birli¤i Türkiye Merkezi es-
Evrensel Bas›m Yay›n, Türkiye Yazarlar 2009). Fakat ben önce kendi meram›m› lebilece¤i için isteniyordu.” (s. 111) adam / bir kad›n, ya da… Ve her fleye ra¤- farkl› bir his uyand›r›yor insanda. Sanki öy-
ki baflkan› Tar›k Günersel, ÇEVB‹R’den
Sendikas›, Day-Mer, Kitap Çevirmenleri aç›klayay›m…Goethe’deki aflk Orwell’deki- Buradan bak›ld›¤›nda, Ahmet Tulgar’›n men yaflanmak için çaba harcanan onlarca küler birer öykü olmaktan ç›k›p, hat›rlat-
Gürol Koca ve Asl› Biçen, TYS’den Tevfik
Birli¤i (ÇEVB‹R) gibi kurumlar Tonguç ni d›fllar diye bir kural olmasa gerek zira! ikinci öykü kitab› Birbirimize, hiç flüphesiz, temas›n en tepesinde bombalar ya¤arken se- malara, uzun birer cümleye dönüflüyor.
Tafl, Kamil Tekin Sürek ve C. Hakk› Zariç,
‹HD ‹stanbul fiube Baflkan› Gülseren Yole-
ri ve Yeni Sinemac›lar Grubu’ndan Önder
Ok’a bu süreçte destek verirken, Avrupa Ki-
tap Çevirmenleri Birlikleri Federasyonu
George Orwell, Bin Dokuz Yüz Seksen
Dört’te (çev. Nuran Akgören, Can Yay.,
1984) özgürlüklerin en sofistike yollardan
en baflta politik öyküler içeriyor. Geçerli
toplumsal düzenin karfl›s›nda kimi eylemle-
rin aktörü, ya da Tulgar gibi ‘anlat›c›s›’ ol-
viflen iki üniformal›. Tüm bunlar›n, yerle-
flik iliflki biçimlerine, tan›d›k bildik sulara,
güzelli¤in hep güzellikle, paran›n hep pa-
Gerçekler düzenin çarkl›lar›nda yeniden
kurgulan›rken “hiçbir iktidar›n ifline yara-
mayacak ve hepsinin iktidar›n› sarsacak bir
Çakar’dan oluflan bir heyet Kocaeli (Kand›- CEATL da konuyla ilgileniyor. ÇEVB‹R,
ra) F Tipi Cezaevi’ne gitti. Heyet üyeleri, Ok’a, bir dayan›flma mektubu ve Don Kiflot yok edildi¤i, iktidar›n sadece ve sadece ken- mak, Orwell’in roman›n›n baflkiflileri Julia rayla, bilenin hep bilenle bulufltu¤u, özce- sebebin” varl›¤›n› hat›rlatan cümleler…
cezaevi müdürünün görüflme talebini red- roman›n›n orijinal ‹spanyolca kopyas›n› dini ‘gerçek’ k›ld›¤› ve bunu yaparken an’›n ve Winston’›n seviflmelerini siyasi bir eyle- si, hiyerarflilerin, statülerin ve s›n›flar›n T›pk› yazar› gibi, ya da anlat›lan gibi, bir
detmesi üzerine, cezaevi savc›s›yla görüfltü. yollad›. mutlak denetiminin yöntem olarak belir- me dönüfltürdü¤ü gibi, Birbirimize’de anla- flaflmaz bir biçimde yeniden üretildi¤i bir sürü kelimeden, detaydan müteflekkil, asla
lendi¤i bir kenti anlat›r. Orada düflünmek, t›lan kiflileri de birer düzen karfl›t› yap›yor. dizi davranma flekline yatakl›k etti¤i ‘gele- kopuk olmayan fakat uzad›kça okuyana
söylemek yasak de¤ildir, çünkü bildi¤imiz Heteroseksüellerin kendilerine ait ilan et- nek’ten sapan bir yan› var. Bu sapmay› efl- bafl›n› unutturan, tekrarlamas› imkâns›z
kelimeler zaten yoktur. Elefltirmek, karfl› tikleri bir dünyada, eflcinsellerin kulland›k- cinsel-heteroseksüel çat›flmas›ndan öteye olan fakat tekrarlanmas› da zaten gerekme-
Mahkûmlar›n kitap okumas› gelmek yasak de¤ildir, çünkü bildi¤imiz lar› “dolayl›, temkinli ve bildik-olmayan” tafl›man›n yolu, en az›ndan benim duru- yen, yapmas› gerekeni yapan, yani demek
istedi¤ini anlatan cümleler. Sonuna geldi-
geçmifl zaten yoktur. Fakat ‹ktidar’›n (‘Par- yaklaflma yollar›ndan; bunlar› üretme zo- mumda, Tulgar’›n ‘S›n›f Savafl›’ adl› öykü-
ya da çeviri yapmas› da m› suç? ti’ diye geçer) denetim tutkusunun as›l he- runlulu¤unun, bir yanda insan› yok edebi- sündeki bir cümleden geçiyor: “S›n›f sava- ¤inizde tad› kal›yor akl›n›zda. “Ne olmufl,
defi “cinsel içgüdüler”dir: “Yaln›zca Par- lecek bir ‘yetinme’ duygusuyla sonlanma fl›n› gördüm. O kadar korktum ki… Belki anlat” deseler, mümkünü yok anlatamazs›-
Kitap Çevirmenleri Meslek Birli¤i (ÇEVB‹R), yapt›¤› bas›n aç›klamas›nda olay› k›nad› ve yetki- ti’nin denetimi d›fl›nda bir dünya yaratt›kla- tehlikesini içermesinden; öte yanda, bu ye- de gördü¤üme ‘s›n›f savafl›’ demesem, bu n›z. Ya “Adam öldü” dersiniz, ya da
lileri düflünceden öcü gibi korkmakla ve sansürcülükle suçlad›. “Korktu, kaçt›”…
r› için de¤il, bask›land›klar›nda bir tür iste- tinme halinin tam z›dd›nda, bir ‘gündelik kadar korkmazd›m.” (s. 28)
ÇEVB‹R, Tonguç Ok’a gönderdi¤i bir mektupla, meslektafllar›na desteklerini dile getirdi:
Sevgili meslektafl›m›z Tonguç Ok,
Bilirsiniz, size gönderdi¤imiz kitap, modern roman›n ilk örne¤i Don Quijote “La Mancha’n›n ad›n›
ternet dergisi olan ‘Words without Borders’ta (S›n›r Tan›-
hat›rlamak istemedi¤im bir köyünde, bundan bir süre önce, silahl›¤›nda m›zra¤›, atadan kalma kalka-
n›, ah›r›nda c›l›z beygiri, bir de av köpe¤i bulunan soylu bir bey yaflard›” cümlesiyle bafllar. “Neredeyse Modern Ermenice edebiyat›n dönüm noktalar›ndan mayan Kelimeler) yer ald›. Nanor Kebranian ve Taline
Voskeritchian olmasayd›, Oflagan çevirim de, di¤er Erme-
hiçbir fley”le yola ç›kar Don Quijote, “neredeyse her fley”le geri döner.
nice çevirilerim gibi, dosyalar aras›nda tozlanacakt›.”
Lakin biz bu kitab› size edebiyat dersi vermek için göndermiyoruz.
Yaln›zca Anadolu’nun ad›n› hat›rlamak istemedi¤imiz bir cezaevinde bundan bir süre önce kitapl›-
¤›nda kitaplar›, nuhu nebiden kalma y›pranm›fl sözlü¤ü, masas›nda solgun sar› bir ›fl›k, kafas›nda da
özgürlük hayalleri bulunan soylu bir meslektafl›m›z› merak etti¤imiz için gönderiyoruz. Ne yap›yor?
Mnatsortats ‹ngilizceye çevriliyor Lübnan’›n Anjar köyünde do¤an Kebranian, Hagop
Oflagan üzerine bir doktora tezi haz›rl›yor ve ayn› zaman-
da, Columbia Üniversitesi’nde Ermenice edebiyat dersleri
Mesle¤ini icra edebiliyor mu? fiartlar ne kadar zorlu olursa olsun bir fleyler üretilebilece¤ine olan inan- veriyor. Hagop Oflagan’›n torunu olan Kudüs do¤umlu
c›yla direnirken, bir çevirmen için elzem olan yabanc› yay›nlara rahatl›kla ulaflabiliyor mu? Taline Voskeritchian ise, Boston Üniversitesi’nde ö¤retim
Bununla beraber, Türkiye’nin ad›n› tek tek hat›rlamay› beceremedi¤imiz pek çok yerinde, sizin ulafl-
makta s›k›nt› çekti¤iniz yabanc› kaynaklara hiçbir yasal k›s›tlamayla karfl›laflmadan, rahatl›kla ulaflabi- G eoffrey Michael Goshgarian’›n, modern Ermenice
edebiyat›n en önemli isimlerinden olan Hagop Ofla-
gan’›n Mnatsortats (Geride Kalanlar) adl› eserinden yapt›-
üyesi olarak yap›yor.
Goshgarian, “Nanor ve Talin’in destekleriyle Mnatsor-
len ve sizin de ayn› yasal haklara sahip oldu¤unuzu düflünen, bilen pek çok meslektafl›n›z oldu¤unu ha-
t›rlatmak için gönderiyoruz. Ve bunu yaparken, kelimelerin ve anlamlar›n›n peflinde koflan bir mesle¤in ¤› k›smi çeviri, Uluslararas› PEN Kulübü taraf›ndan bir tats’›n bir bölümünü ‹ngilizceye çevirip PEN Kulübü’ne bafl-
emektarlar› olarak, Türkçenin tam hat›rlayamad›¤›m›z bir yerinde bir karfl›l›¤› olmas› gereken ‘adalet’, bursla ödüllendirildi. vurdum. 2003’ten beri, dünyan›n çeflitli dillerinde yaz›lm›fl
‘hakkaniyet’ ‘dayan›flma’ gibi kelimelerin izini sürüyoruz. Gerçekten somut bir karfl›l›klar› var m›, bunu Yale ve UCLA üniversitelerinde ö¤renim gören, ünlü üstün nitelikli edebi eserlerin ‹ngilizceye çevirilmesini destek-
s›n›yoruz. Marksist yazar Louis Althusser’in eserleri de dahil olmak lemek amac›yla böyle bir burs tahsis eden PEN sayesinde,
Kitab›n elinize ulaflt›¤›na dair bir notu bize ulaflt›rman›z dile¤iyle bitirirken, Çevbir’in her türlü üzere, Frans›zca ve Almancadan ‹ngilizceye bugüne dek projeyi gerçeklefltirme umudum gerçe¤e dönüflebilecek.”
mesleki dayan›flmaya her zaman aç›k oldu¤unuz bilmenizi isteriz. 1883’te Bursa’da do¤an Hagop Oflagan, 20. yüzy›l Er-
on alt› eser çeviren Goshgarian’›n, To Kiss the Chastening
En içten, en dayan›flmac› selamlar›m›zla,
Rod: Domestic Fiction and Sexual Ideology in the American menice edebiyat›n›n en önemli isimlerinden biri olarak ka-
Çevbir
Renaissance adl› bir kitab› da var. bul ediliyor. Taniyel Varujan, Gosdan Zaryan, Aharon ve
Tonguç Ok, gönderdi¤i yan›t mektubunda, ÇEVB‹R’e, verdikleri destek ve gönderdikleri Don
Goshgarian, Oflagan’›n eserinden bir bölümü ilk olarak Ke¤am Parse¤yan’la birlikte ‹stanbul’da ‘Mehyan’ (Tap›-
Kiflot roman› için teflekkür etti. Yabanc› dildeki yay›nlarla ilgili olarak bir süredir yaflad›klar› s›k›nt›-
n›n afl›ld›¤›n›, ancak hapishanelerdeki ‘dil’ sorununun henüz çözülmüfl olmad›¤›n› belirten Ok, me- 1990’l› y›llarda, edebiyat elefltirmeni ve felsefeci Marc nak) dergisini ç›karan ve Birinci Dünya Savafl› öncesinde
selenin farkl› boyutlar›na dikkat çekti: “(T)utsaklar –sayfa bafl›na 120 TL çeviri ücreti vermedikçe– Nichanian’›n modern Ermenice edebiyata iliflkin çal›flma- yepyeni bir edebiyat›n öncülü¤ünü yapan Oflagan, 1915’te
yak›nlar›na kendi ana dilleriyle mektup yazam›yor, gelen mektuplar› alam›yorlar. Tan›d›¤›m pek s› için çevirmifl. Ard›ndan, 1500 sayfal›k bu hacimli roma- ‹stanbul’da Ermeni ayd›nlar› tutuklan›rken saklanmay› ba-
çok arkadafl, yazd›klar› romanlar›, öyküleri, denemeleri vs. Kürtçe oldu¤u için d›flar›ya yollayam›yor, n›n çevirisi uzun y›llar beklemeye al›nm›fl. flarm›fl ve savafl y›llar› boyunca yeralt›nda yaflam›flt›. Müta-
dolay›s›yla da kitaplaflt›ram›yorlar. Ben de Kürtçeye çevirdi¤im k›sa bir öyküyü ayn› nedenden ötü- Goshgarian, çevirinin maceras›n› flöyle anlat›yor: reke döneminin ard›ndan ‹stanbul’u terk eden ve K›br›s ve
rü Tîroj dergisine gönderemedim. ‹flin trajikomik yan› flu ki, bir ak›l tutulmas›n›n yans›mas› olan
“1998’de Ararat’ta k›sa bir bölüm yay›mland›. Ard›n- Kudüs’te ö¤retmenlik yapan Oflagan, 1948’de, k›sa bir zi-
tüm bu gerici dil yasaklamalar› asl›nda Kürtçeyi hedef ald›¤› halde, herkesin bildi¤i bu gerçe¤i göz-
dan, geçti¤imiz y›l›n sonunda, bir baflka bölüm de, bir in- yaret için gitti¤i Halep’te hayat›n› kaybetmiflti.
lerden saklama telafl›yla, ‘Türkçe d›fl›ndaki’ di¤er bütün diller de yasaklama kapsam›na al›n›yor.”
eylül 2009 5 AGOS kirk
 Evrim Alatafl, yeni kitab›nda, bir Kürt Alevi köyü olan Gölp›nar’›n, Cumhuriyet’in
siyasi tarihi ile maceras›n›, kuzeni Fidel’in bak›fl›yla anlat›yor
E vrim Alatafl, geçti¤imiz günlerde yay›m-
lanan Her Da¤›n Gölgesi Deniz’e Düfler
adl› kitab›nda, do¤du¤u köyün, Malatya’n›n
Akçada¤ ilçesine ba¤l› bir Kürt Alevi köyü
olan Gölp›nar’›n hikâyesini anlat›yor. Hikâ-
yenin kahraman›, 20 May›s 1994’te, yan›n-
daki 14 kifliyle birlikte “Ad›yaman k›rsal›n-
da güvenlik güçlerince öldürülen” Fidel; Ev-
rim Alatafl’›n kuzeni. Kitapta, Fidel kurflun-
lara hedef olduktan sonra, ruhunu alt› saat-
li¤ine al›koyuyor ve, Milli fief döneminden
bafllayarak, köyünü anlat›yor. Fidel’in anla-
t›s›nda Köy Enstitüleri, 68 dalgas›, 80 dar-
besi ve sonras›nda bafllayan Kürt isyan›n›n
yan› s›ra, dedeleri, ocaklar›, efsaneleri, gün-
lük çekiflmeleriyle yaflayan, ama Türkiye si-
yasi tarihinin bu önemli dönüm noktalar›n-
dan etkilenen bir Kürt Alevi köyü var. De-
niz Gezmifl, Yusuf Aslan, Hüseyin ‹nan ve
di¤er gençlerin k›r gerillas› hareketine baflla-
mak için üs olarak kulland›¤› bu köyde,
70’lerin ortalar›nda do¤an Taylan ve Fidel,
90’larda, devlete baflkald›rmak için da¤›n
yolunu tutuyor.
Yeni kitab› hakk›nda konufltu¤umuz Ev-
rim Alatafl, kendi yaflad›klar›n›n, akraba
sohbetlerinde dinlediklerinin, ve ard›ndan,
daha ciddi bir çal›flmayla tuttu¤u kay›tlar›n
bir ürünü olan Her Da¤›n Gölgesi Deniz’e
Düfler’i, birlikte büyüdü¤ü kuzeni Fidel’in
ölümünün ard›ndan “düfltü¤ü derdi” anlat-
mak için yazd›¤›n› söylüyor.
Evrim Alatafl 1976 y›l›nda, Malatya’n›n Akçada¤ ilçesine ba¤l› Gölp›nar köyünde do¤du.
Gazetecili¤e 1994’te, Yeni Politika gazetesinde bafllad›. Demokrasi, Özgür Bak›fl ve Ülkede
Özgür Gündem gibi gazetelerde muhabir ve editör olarak çal›flt›. Çeflitli dönemlerde, Evren-
sel, Birgün ve Özgür Politika gazetelerinde köfle yazarl›¤› yapt›. ‹lk kitab› Mayoz Bölünme
Hikâyeleri, 2003 y›l›nda Aram Yay›nlar› taraf›ndan yay›mland›. Alatafl, Esmer, Birikim, Si-
yahi, Amargi ve Tiroj gibi dergiler ve Radikal ‹ki’deki yaz›lar›yla da tan›n›yor.
AGOS kitap
Fidel’e vefa
BÜLENT B‹RER
“Fidel’in ölümünden sonra
bir derde düfltüm. Onu
anlatmam laz›md›. Bir
çocuk vard›, o benim için
çok de¤erliydi, ama onu
öldürdüler, mesele kapand›.
Bu böyle olmamal›yd›.”
• Yaz›yla iliflkin y›llar önce, Gündem ga-
zetesinde bafllad›. Kaç y›l muhabirlik
yapt›n?
Gazetecili¤e 1994 y›l›nda bafllad›m. Fiili
olarak on y›l gazetecilik yapt›m. Bunun
içinde birkaç sene sadece habercilikle geçti.
Sonras›nda editörlük yapt›m. Ayn› zaman-
da haber de yap›yordum tabii.
• Muhabirlikten makale yazarl›¤›na ge-
çiflin nas›l oldu?
Tak diye olmufl bir geçifl de¤ildi. Rutin
haberlerden, yavafl yavafl özel hikâyelere geç-
tim. Deneme yaz›lar›, küçük makaleler der-
ken, bir bakt›m ki makaleci olmuflum.
• Makale yazarken, ne hakk›nda yaz›-
yorsun? Hangi konulara “‹flte bu be-
nim konum” diyorsun?
Diyarbak›r’a tafl›nmadan önce daha çe-
flitli konularda yaz›yordum. Dört y›l önce
6 eylül 2009
Diyarbak›r’a tafl›nd›m, ve bir süre sonra bir
bakt›m ki, hep Kürt sorunu üzerine yaz›yo-
rum. Böyle bir odaklanma, insan› bir mese-
le üzerinde derinlefltirirken, bir yandan da
alan›n› daralt›yor tabii. Bir gün Kürt sorunu
çözülürse yazacak bir fley bulamayaca¤›m
herhalde.
• Pek çok dergi ve gazetede yaz›lar›n ya-
y›mland›. Okurlardan ne tür tepkiler
al›yorsun?
Ben kendimi, Diyarbak›r’da, kendi ha-
linde yaflayan, yazan biri olarak hissederken,
enteresan yerlerden enteresan tan›fl›kl›klar
ya da tepkilerle karfl›lafl›yorum. Bak›yorum
ki, bu yaz›lanlar› takip edenler var. Tepkile-
re gelince; ço¤unlukla olumlu tepki al›yo-
rum. Tabii, e-postayla düzenli olarak küfür
gönderenler de var.
• Her Da¤›n Gölgesi Deniz’e Düfler’den
önce yay›mlanan Mayoz Bölünme Hi-
kâyeleri, trajikomik olaylar›n toplan-
d›¤›, derleme bir kitapt›. Her Da¤›n
Gölgesi Deniz’e Düfler’i yazmaya nas›l
karar verdin?
Asl›nda, Fidel’in ölümünden sonra bir
derde düfltüm. Onu anlatmam laz›md›. Bir
çocuk vard›, o benim için çok de¤erliydi,
ama onu öldürdüler, mesele kapand›… Bu
böyle olmamal›yd›. Onun derdiyle yazd›m.
Zaten köy de yaz›las›yd›. Kafamda döne dö-
ne piflti. Bir-iki defa farkl› kurgularda yazma-
y› denedim. Birini, çal›flman›n yar›s›nda çöpe
att›m. Aç›kças› “Döne döne yazd›m, üzerin-
de çok durdum” diyemem. Yazma süreci faz-
la sürmedi ama kafamda evirip çevirmem za-
man ald› tabii. O da, hikâyelerin gerçekli¤in-
den kaynaklan›yordu. Gerçe¤i, kahramanlar›
hayattayken yazmak zor. En önemlisi, onla-
r›n tek tek senden hesap sorma ihtimali var.
Biraz bunun korkusunu yaflad›m.
• 20 May›s 1994’te gazetelerin haber
sayfalar›n› okuyanlar, flu küçük haberi
de okudular: “Türk Silahl› Kuvvetleri
taraf›ndan Ad›yaman k›rsal›nda dü-
zenlenen operasyonda 14 terörist ölü
olarak ele geçirildi.” Bir ç›rp›da oku-
nan, al›fl›ld›k, s›radan bir haber. Kitap,
bu habere konu olan olayla bafll›yor.
Bu haberin hiç de basit olmad›¤›n›, o
14 kifliden birinin üzerinden anlat›-
yorsun. Çat›flmada vurulan, fakat hi-
kâyesini anlatmak için, 6 saatli¤ine,
ruhunu ba¤›rsa¤›yla baca¤›na ba¤la-
yan bir gencin hikâyesi... Fidel ile ya-
k›nl›¤›n neydi?
Fidel, kuzenim. Biz o köyde, 22 gün
arayla do¤duk. Beraber büyüdük. Beraber
oynad›k, okul s›ralar›nda beraberdik, ayn›
yatakta uyuduk, ayn› a¤açlara t›rmand›k,
beraber ceviz çald›k, beraber kelebek avla-
d›k. Ve bir gün, TRT’nin o so¤uk ve sevim-
siz ekran›nda “öldürülen terörist” diye geçti
Evrim Alatafl
Her Da¤›n Gölgesi Deniz’e Düfler
‹letiflim Yay›nlar›, A¤ustos 2009, 261 s.
ad›. 17 yafl›ndayd› daha. Uzun süre köye gi-
demedim. Onu o köyde, ceviz a¤açlar›n›n
alt›nda dolaflan bir çocuk olarak düflündüm.
Bu, beni fazlas›yla etkileyen bir hadisedir.
Ona olan bir vefa borcu diyelim...
• Elimizdeki kitap tam olarak kurgusal
bir çal›flma de¤il. Olaylar ve kifliler
gerçek, fakat bir kurgu dahilinde anla-
t›l›yorlar. Yani kitap bir belge niteli¤i
de tafl›yor. Böyle bir tarz nas›l olufltu?
Tabii, uzun bir dönemi anlatacakt›m ve
bunu bir köy güncesinde anlatacakt›m. Bir
kitap yazay›m diye de¤il, bu köyü anlatay›m
diye yazd›m. Ve ortada bir köy olunca, yüz-
lerce karakter beliriyor. Her birinin ayr›
özellikleri var, her biri asl›nda özne olabilir.
Ve anlatmad›¤›m, anlatamad›¤›m y›¤›nla
hikâye… Sürekli bir eleme yapmam gerek-
ti. ‹ki aile ile s›n›rlad›m. Böyle olunca iflim
kolaylaflt›. Be¤enmedi¤im ilk denemede
kahraman olanlar, bu kitapta k›y›da köflede
kald› mesela. Dolay›s›yla, büyük bir de¤iflik-
lik yapmak durumunda kald›m. Anlat›c›n›n
birinci tekil flah›s olmas›, bu noktadan son-
ra ifli kolaylaflt›rd›. Üslup aç›s›ndan flöyle bir
sorun yaflad›m: Genelde yazarlar, kahra-
manlar›n› kendi cinsinden seçerler. Erkek
yazar erkek kahraman›n dilinden anlat›r,
kad›n ise kad›n›n. Benimki erkekti. Akra-
bamd›, arkadafl›md›, çocuklu¤umdu. Onun
erkek oldu¤unu, zihnimde sürekli olarak
canl› tutmam gerekiyordu. Hele de ergenlik
dönemleri… Beni en çok o k›s›m zorlad›.
Hep tetikte olmam, ipi elden kaç›rmamam
gerekiyordu. Baflarabildim mi bilemiyorum.
• Kitapta, sadece kendi yaflad›¤›n olaylar›
anlatm›yorsun; hikâye 1940’lardan
“Ben anlat›da mizah›n olmas›n› her zaman önemserim.
Belki o köyde, o ironinin içinde büyümüfl olmak bende bu
dili oluflturdu, bilemiyorum. Fakat köylüler kendileriyle
dalga geçmeyi iyi biliyorlar. O hikâyeleri a¤layarak de¤il,
gülerek anlat›yorlar. Ben de gülerek yazd›m.”
bafll›yor. Haz›rl›k aflamas›nda neler yap-
t›n, kimlerle konufltun?
Bir sürü fleyi ya yaflam›flt›m ya da dinle-
mifltim. Sohbetlerimize konu olan, güldü¤ü-
müz, hüzünlendi¤imiz meselelerdi tümü.
Yazmaya karar verdikten sonra pek çok ki-
fliyle sohbet ettim, kay›tlar tuttum. Yazarken
de, sürekli olarak yeni fleylerle karfl›lafl›yor-
dum, eklemeler yap›yordum, ya da ortadaki
hikâyeyi birkaç ayr› kifliye soruyordum.
Böyle, sora dinleye, güle e¤lene haz›rland›m.
• Yapt›¤›n görüflmeler seni bafllang›çtaki
kurgundan farkl› yönlere çekti mi?
Elbette… Be¤enmeyip çöpe att›¤›m kurgu
farkl›yd›. Birkaç defa “flöyle yapay›m, böyle
anlatay›m” dedim. Ama bunlar›n, Fidel’in
özne olmas›n›n önüne geçti¤ini fark ettim.
Fidel özne olmal›yd›, derdim buydu. Sonra
bir gün “Evet” dedim, “en iyisi, anlat›c› Fidel
olsun. Böylece her fleyi anlatabilirim…”
“Bizim köyün fark›, Teslim
Töre’nin oral› olmas›,
ve Deniz Gezmifl’lerin
gelmesiyle THKO’nun
önemli yerlerinden biri
halini almas›. Bu kadar
canl› bir ba¤lant› olunca,
köyün hadisesi de çok
olmufl. Ama baflka köylerde
de Taylan’lar, Sinan’lar,
Eylem’ler var elbette;
Gölp›nar bu aç›dan çok da
biricik de¤il.”
• Kitab›n bafl›nda, Teslim Töre’nin an›-
lar›n›n da kitapta yer ald›¤› yaz›yor.
Sen Teslim Töre’nin ye¤enisin. Bera-
ber nas›l bir çal›flma yapt›n›z?
Teslim Töre cezaevinden ç›kt›ktan sonra
uzun süre ‹stanbul’da kald›. O dönemlerde
bazen kendili¤inden geliflen sohbetlerde ki-
mi fleyleri ö¤rendim. Bazen de teybi aç›p ka-
y›t tuttum. O ‹sviçre’ye gittikten sonra da,
sürekli olarak, telefonla bilgi ald›m. Ama ta-
bii, enteresan bir durumdu bu benim için.
Çünkü ben do¤madan önce gitmifl day›m.
Onun ad›yla büyümüfltük. Sonra bir gün ya-
kaland›. Ak saçl›, iriyar› bir adam… O an-
latt›kça, her seferinde daha çok flafl›r›p, daha
çok heyecanland›m. Çünkü bu ayr›nt›lar› ilk
defa duyuyordum. Hepsi de çok özel ve et-
kileyici fleylerdi benim için, bir day›-ye¤en
sohbetinin ötesinde… Tarihe dal›yorsun,
zaman tüneli gibi. Tabii, o iriyar›, tok sesli
adam›n bazen çok duygusallaflt›¤›n›, çocuk-
eylül 2009
laflt›¤›n›, sesinin titredi¤ini görmek de ayr›
bir fley. Her aç›dan etkileyiciydi.
• Sizin köylüler, devletin tayin etti¤i ka-
dere itiraz ediyorlar. Bir yandan da,
Alevi olmayan di¤er köylerle gerilim-
leri var. Hep cesurlar. Bu cesaret nere-
den geliyor?
Cesurlar m› bilmiyorum. Dönemin çok
etkisi var. Yani 1940’larda efleklere binip
as›lmaya gittiklerinde pek de cesur oldukla-
r›n› söyleyemem. Bir tanesi bile itiraz etme-
mifl. Kuzu kuzu gitmifller. Ama sonralar› 68
dalgas› dünyay› sallay›nca bizimkiler de o
coflkuya kap›lm›fllar. Devrime çok inanm›fl-
lar. ‹nanc›n verdi¤i bir cesaret var. Ama 12
Eylül üstlerinden geçince ayn› cesareti koru-
duklar›n› da söyleyemem.
• Gölp›nar, 60’larda Deniz’lerin saklan-
d›¤›, köylülerle birlikte gerillac›l›k
planlar› yapt›¤›, 90’larda da Taylan’la-
r›n, Fidel’lerin da¤›n yolunu tuttuklar›
bir yer. Veya, 60’larda Deniz Gezmifl
ve Teslim Töre’nin Sultan Suyu’na tafl
att›¤› köprüden, 90’larda, da¤da geril-
lac›l›k düflleri kuran, adlar› Taylan, Fi-
del olan gençler ayn› suya tafl at›yor.
Bu köylerden çok var m›, yoksa sizinki
tek mi?
Bence Gölp›nar gibi pek çok köy var.
Hatta, çok daha cesur, çok daha esprili ve
dirençli olanlar da var. Bizim köyün fark›,
Teslim’in o köyden olmas›, ve Deniz’lerin
buraya gelmesiyle THKO’nun önemli yerle-
rinden biri halini almas›. Bu kadar canl› bir
ba¤lant› olunca, köyün hadisesi de çok ol-
mufl. Baflka köylerde de Taylan’lar, Si-
nan’lar, Eylem’ler var elbette. Yani, Gölp›-
nar’›n bu aç›dan çok da biricik oldu¤unu
düflünmüyorum.
• Hikâyenin kapsad›¤› genifl dönemde
ac› hep ön planda, ama kitapta nefle
hep kendine bir yer buluyor. Böyle bir
anlat›m biçimini tercih etmenin nedeni
nedir?
Bunu bilerek, özel bir tercihle yapmad›m.
‹ki fley var orada: Biri benim yaz› dilim, di-
¤eri de Gölp›nar’›n zaten böyle bir köy ol-
mas›. Ben bir anlat›da mizah›n olmas›n› her
zaman önemserim. Belki o köyde, o ironinin
içinde büyümüfl olmak bende bu dili olufl-
turdu, bilemiyorum. Fakat, köylüler kendi-
leriyle dalga geçmeyi iyi biliyorlar. O hikâ-
yeleri a¤layarak de¤il, gülerek anlat›yorlar.
Ben de gülerek yazd›m.
• Kitapta sadece büyük toplumsal olay-
lara de¤il, gündelik yaflam›n kendi do-
¤all›¤› içinde akt›¤›, s›radan bir günün
s›radan olaylar›na da yer veriyorsun.
Bunlar›n bir k›sm› senin çocukluk an›-
lar›n, bir k›sm› ise anlat›lar. Bu yap›,
hikâyenin daha gerçek, daha canl› ol-
mas›n› sa¤l›yor…
Daha önce de söyledi¤im gibi, anlat›lar
çok önemli. Bir de, eskiye özlemden olsa ge-
rek, sadece yazmak için de¤il, bilmek ve gö-
7 AGOS kirk
zümde canland›rmak için de, sürekli olarak demiyor, “Allah o¤lumu öldürdü” diyor ve
sordum. Ben sormasam da hep konufltuk. Allah ile hesaba duruyorlard›. Hepsi de¤il
‹nsan bugünü çok dolduramay›nca eskide tabii, genelleme yapmayay›m.
as›l› kal›r. Bizimkiler de biraz öyle san›r›m. • Senin bu kitapta anlatt›klar›n›, flimdiye
O dönemin heyecan›, coflkusu, hareketlili¤i, kadar daha çok d›flar›dan bakanlar an-
kalabal›kl›¤› çok etkileyiciymifl, etkileyiciy- latm›flt›. Diyelim, bir Kürt ya da Alevi
di. 12 Eylül’den sonra bozuldu bu, da¤›ld›. köyüne ‹stanbul’dan bak›larak yaz›lar
Öyle olunca da, hep eski zamanlar konuflul-
yaz›ld›. Bu konuda ne düflünüyorsun?
du, ve konufluldukça canl› kald›.
Kürt meselesine iliflkin pek çok kitapta da
• Gazetelerde hep “fiehit anas› ‘Devleti-
var bu tür oryantalist bak›fllar. Dizi izleyerek
miz sa¤ olsun’ dedi” haberleri ç›k›yor.
falan kitap yazanlar var. Bence, yazacaksan
Ama sen diyorsun ki, genç evlad› öl-
e¤er, gidip içlerinde yaflaman laz›m. Ya da
müfl bir anne, Allah’a “Öbür dünyada yazmayacaks›n…
iki elim yakanda” diye isyan ediyor.
Bunlar›n hangisi do¤ru?
• Üzerinde çal›flt›¤›n yeni kitaplar var
m›?
Her ikisi de do¤ru. Bu, sistemle ilgili bir
Evet, kafamda tasarlad›¤›m ama henüz
fley. Ço¤unluk olmak, devletin yan›nda ya
bafllamad›¤›m bir fley var. Savafl ve da¤ odak-
da karfl›s›nda durmakla ilgili… “Devletimiz
l› bir hikâye. Bakal›m…
sa¤ olsun”, bence, analar›n ayakta kalabil-
mek için söyledikleri bir fley. Ölene bir mer- • Son olarak, her zaman köylüleri ‘hiza-
ya sokmak’ derdinde olan devletle, hep
tebeyi uygun bulmak ve onun orada, flehit-
baflka bir hayat›n düflünde olan köylü-
lik mertebesinde yer ald›¤›n› düflünmek, ifl-
leri kolaylaflt›r›yor. Bilinçalt›, sana ö¤retilen- ler aras›nda bir uzlaflma olmas› müm-
le birleflerek bir rahatl›k kap›s› aral›yor. Yok- kün mü?
sa o ac›ya dayan›lmaz bence. Ama Allah ile Bence pek de¤il. Bir kovalamaca hali var.
hesaba duranlar›n ifli daha zor. Örne¤in, bi- Uzlafl› gibi görünse de, yan›lt›c›d›r. Hem
Alevi, hem Kürt, hem de komünist olursan,
zim köyün kad›nlar›n›n ifli daha zordu.
Çünkü onlar “Allah o¤lumu yan›na ald›” illa bir yerlerde bir fleyler hava kaç›r›r.
BEYAZ ADAM
K‹TABEV‹
BULAMADI⁄INIZ
K‹TABI B‹ZE SORUN
Kitabevimiz ile ilgili her türlü konuda iletisim@beyazadam.com adresinden; online sat›fl ile
ilgili her türlü konuda ise onlinesatis@beyazadam.com adresinden bize ulaflabilirsiniz.
Beyaz Adam Kitabevi LTD. fiT‹.
Merkez
adres: ‹stanbul Cad. No:1 Bak›rköy / ‹stanbul
tel: (212) 543 90 00 - (212) 543 95 95
fax: (212) 583 36 59
e-posta: iletisim@beyazadam.com
Pangalt› fiube
adres: Halaskargazi Cad. Saks› Sok. No:19 Pangalt› / ‹stanbul
tel: (212) 241 51 43 - (212) 291 16 61
fax: (212) 231 08 55
e-posta: pangalti@beyazadam.com
 fiark Islahat Plan›’n›n öyküsü
Bir zamanlar, “Zo’lar› hallettik, flimdi s›ra lo’larda” diye bir deyifl vard›. fiark Islahat Plan›,
tam da bu ‘lo’lar›n yaflad›¤› dram›n nedensel köklerini aç›klamam›za olanak sa¤l›yor.
am da devletin ‘Kürt Aç›l›m›’n›n tart›fl›l-
T d›¤› flu günlerde, Türkoloji ve Kürdoloji
alanlar›nda 1970’li y›llardan bu yana yapt›¤›
araflt›rma ve yay›nlarla tan›d›¤›m›z Mehmet
Bayrak’›n fiark Islahat Plan› bafll›kl› derleme-
sinin yay›mlanmas› çok iyi oldu.
Mehmet Bayrak’› 1980 y›l›nda, ‘Demok-
rat’ gazetesinde çal›flt›¤›m dönemde tan›d›m.
Daha çok halk bilimi çal›flmalar› ile öne ç›k-
m›flt›. 70’lerin ruhuna denk düflen– Eflkiyal›k
ve Eflkiya Türküleri (Yorum Yay., 1985) adl›
çal›flmas›n› çok sevmifltim. 1991’de, Turgut
Özal ilk ‘Kürt Aç›l›m›’n› yap›p, General Ev-
ren’in Kürt dili yasa¤›n› ve TCK’n›n 142.
maddesini kald›rd›ktan sonra, Mehmet Bay-
rak, Öz-Ge Yay›nlar›’n› kurup Kürt tarihi, di-
li, edebiyat› ve kültürü ile ilgili, Aç›k-Gizli /
Resmi-Gayr›resmi Kürdoloji Belgeleri (1994)
de dahil olmak üzere, bir dizi önemli kitap ya-
y›mlad›. Ama, söz konusu aç›l›m›n di¤er
ucunda, Kürt sorununun serbestçe tart›fl›lma-
s›n› engelleyen Anti Terör Yasas› vard›. Ve
Mehmet Bayrak, kendini DGM’lerde buldu.
1995’te Almanya’ya, sürgüne gitti. AB süreci
içinde, 2004’te bafllayan k›smi ‘aç›l›mlar’ so-
nucunda ülkesine döndü, ve sürgünde haz›r-
lad›¤› birbirinden önemli çal›flmalar›, Öz-Ge
Yay›nlar› arac›l›¤›yla yay›mlamaya devam etti.
Mehmet Bayrak’›n son kitab› fiark Islahat
Plan›, Kürt sorununun çözümünün nerelerde
t›kand›¤› konusunda önemli tarihsel ipuçlar›
Abdülhalik Renda, Yanyal›. 1957’de öldü.
Bugün unutulmufl bir isim olsa da, emeklilik
y›llar›nda yaflad›¤› Erenköy’de, ad›n›n verildi¤i
bir sokak var. En uzun süre TBMM Baflkanl›-
¤› yapm›fl kifli: 1935 ile1946 y›llar› aras›nda,
yani CHP’nin ‹talyan parti modelini taklit et-
ti¤i, Varl›k Vergisi Kanunu’nun onayland›¤›
dönemde… Atatürk öldü¤ünde, vekâleten, iki
gün cumhurbaflkan› da olmufl. Malta’da savafl
suçlusu zanl›s› olarak tutuklan, sonra en üst
mercilere kadar t›rman! ‹lginç…
Abdülhalik Renda, 1940, Ankara © Time Inc.
foto¤raf • Margaret Bourke-White
eylül 2009
RAGIP ZARAKOLU
veriyor, ve bu sorunun kangrenleflmesine yol
açan zihniyeti sergiliyor. Bayrak, 1960 darbe-
sinden sonra askerlerin hükümete verdi¤i
‘Tehcir Raporu’, Demirel’in ‘Güney Do¤u
Raporu’ ve Çiller’in ‘Do¤u ve Güney Do¤u
Onar›m Projesi’nin, zihniyet olarak 1925 ta-
rihli ‘fiark Islahat Plan›’n›n silik birer kopya-
s›ndan ibaret oldu¤unu belirtiyor (s. 83). Ki-
tab›n bafll›¤›nda geçen, ‘Kürtlere vurulan ke-
lepçe’, asl›nda ülkenin farkl› köken ve inanç-
tan tüm yurttafllar›na vuruldu sonunda, kü-
çük bir az›nl›k d›fl›nda. Herkesin tasfiye s›ras›
bir gün geldi, ve hâlâ da gelebilir – köklü bir
zihniyet de¤iflikli¤i yaflanmad›kça. Bir zaman-
lar, “Zo’lar› hallettik, flimdi s›ra lo’larda” diye
bir deyifl vard›. fiark Islahat Plan›, tam da bu
‘lo’lar›n yaflad›¤› dram›n nedensel köklerini
aç›klamam›za olanak sa¤l›yor.
Plan› haz›rlayan ünlü fiark Islahat Encü-
meni, bütün bu politikalar› koordine etmek
üzere, Eylül 1925’te oluflturulur. Kitapta, bu
kurulda bir çeflit insan mühendisli¤ine soyu-
nularak, tasfiyeci politikalar›n istikrarl› bir bi-
çimde sürdürüldü¤ünü görüyor, ve ‘lo’lar›n
defteri dürülürken ‘zo’lar›n da hâlâ kapsam
içinde oldu¤unu anl›yorsunuz.
Benim aç›mdan, kitab›n en ilginç yanlar›n-
dan biri de, 1915 olay›n›n önemli aktörlerin-
den Abdülhalik Renda’lar›n, fiükrü Kaya’lar›n
(Tehcir Genel Koordinatörü) yeni tasfiyenin
de mimarlar› aras›nda nas›l aktif bir biçimde
Kaz›m Orbay, 1940, Erzurum © Time Inc.
foto • Margaret Bourke-White
Kaz›m Orbay, ‹zmirli. fiark Islahat Plan›’n›n
haz›rlay›c›lar›ndan; Enver Pafla’n›n Sar›kam›fl
Harekât› s›ras›ndaki yaveri. Koçgiri Harekâ-
t›’nda Sakall› Nurettin Pafla ile birlikte. ‹smet
Pafla’n›n Kaz›m Karabekir’i tasfiye etmesinden
sonra Genelkurmay Baflkan› olmufl. 1946’da
o¤lunun bir cinayetle suçlanarak tutuklanmas›
üzerine bu görevden istifa etmifl. 1961’de ana-
yasay› haz›rlayan Temsilciler Meclisi’nin bafl-
kan›, öldü¤ü 1964 y›l›na kadar ise senatör.
9 AGOS kirk
yer ald›klar›n› izlememe ve böylece, yitik mo-
zai¤in öteki parçalar›n› da bularak, resmin bü-
tününü görmeme olanak sa¤lamas› oldu.
Abdülhalik Renda örne¤in: 1915’in naml›
Siirt Valisi, Mufl Ovas›’n› dümdüz eden ope-
rasyonun bafl koordinatörü; izlerini ‘Mavi Ki-
tap’tan (Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Ermenile-
re Yönelik Muamele 1915-1916; Gomidas
Enstitüsü 2009, Pencere Yay. 2005) sürebilir-
siniz. 1916’da, ünlü Halep Valisi, ve tasfiye-
nin ikinci bölümünün koordinatörü; oradaki
izlerini, Aram Andonyan’›n an›lar›ndan takip
edebilirsiniz. Daha sonra, ‘insanl›¤a karfl› suç
iflleme’ zanl›s› olarak Malta adas›nda tutuklu;
izlerini, Vartkes Yeghiayan’›n Malta Belgele-
ri’nden (Belge Yay., 2007) görebilirsiniz.
1922 y›l›nda ‹zmir’in ilk valisi. Sonras›n›,
Mehmet Bayrak’›n yeni kitab›nda buluyorsu-
nuz: Abdülhalik Bey, fiark Islahat Plan›’n›n
yazarlar›ndan biri; plan haz›rlan›rken bütün
Kürt bölgesini kar›fl kar›fl dolaflm›fl.
24 Eylül 1925 tarihli plan›n di¤er yazarla-
r› aras›nda, “Türk olmayanlar, ancak Türk’e
hizmet etmek için bu topraklarda kalabilirler”
sözüyle ünlü Adalet Bakan› Mahmut Esat
Bozkurt, Genelkurmay 2. Baflkan› Kaz›m Or-
bay, ve ‹çiflleri Bakan›, eski ‹ttihatç› Cemil
Uybad›n da vard›r. Bu ‘gizli’ kararname,
Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu’nun
onay› ile yürürlü¤e girer. Bölgede ayr› bir yö-
netim tarz› öngörülür. Sömürge tarz› bir
Umumi Müfettifllik tesis olunur. (‘Sömürge
tarz›’ benzetmesi kendilerinin. Hindistan’da-
ki valilik modeli esas al›nm›fl.) S›k›yönetim
Mahkemeleri sürekli k›l›n›r, Kürtler heyetler-
de yer alamaz. Yasak bölgeler oluflturulur.
Bölgeye, Balkanlar ve Kafkasya’dan getirile-
cek göçmenlerin yerlefltirilmesi öngörülür. Ay-
r›ca, Karadeniz bölgesinden köyler nakledile-
rek bölgeye serpifltirilir. Uyum sa¤lamak iste-
meyenler bat›ya sürülürken, yandafllar yerle-
rinde kal›r. Memurluklara Türkler atan›r.
Kürtçe konuflanlar cezaland›r›l›r. Yabanc›lar›n
bölgeye girmesi yasaklan›r. Silah bulundur-
mak yasaklan›r. Askeri güç yo¤unlaflt›r›l›r. Ka-
ra ve demiryolu yap›m›na h›z verilir. Kolluk
kuvvetleri özel yetkilerle donat›l›r. (s. 35-37)
Kürt bölgesini ‘F›rat’›n do¤usu’ ve ‘F›rat’›n
bat›s›’ diye ikiye ay›ran Abdülhalik Bey’e göre,
öncelikle bat›dakiler h›zl› bir asimilasyona tabi
tutulmal›yd›. “Türk nüfusunu ve nüfuzunu
hâkim k›lmay›” amaçl›yor ve “elimizde kalan
Türkiye arazisinde iki milletin ayn› erk ve yet-
ki ile egemen bulunmas› olana¤›n›n kesinlikle
var olmad›¤›n›” söylüyordu. Genelkurmay ad›-
na ise, Kaz›m Orbay, “yeniden kar›fl›k iskân ile
Kürt ço¤unluk az›nl›¤a indirilmeli, do¤uda
kalm›fl olan Ermeni, Süryani ve Keldaniler böl-
geden ç›kar›lmal›” önerisinde bulunuyordu (s.
82). Bu talep, plan›n 5. maddesi olacakt›.
Renda’n›n, ayn› y›l, “din kisvesi alt›nda ta-
mamen milli bir isyan” diye nitelendirdi¤i–
fieyh Sait baflkald›r›s›ndan sonra, bütün böl-
geyi dolaflarak haz›rlad›¤› gizli rapora (s. 91)
göre, bölgenin ço¤unlu¤unu 993 bin nüfus ile
Mehmet Bayrak
Kürtlere Vurulan Kelepçe:
fiark Islahat Plan›
Öz-Ge Yay›nlar›, Temmuz 2009, 258 s.
Kürtler olufltururken, Türk nüfusu “ancak”
(Renda’n›n kendi sözcü¤ü) 251 bindi; Arap
nüfusu ise 117 binden ibaretti. Renda, bu sa-
y›lara yaz›lmam›fl nüfus eklenirse, Kürt nüfu-
sun daha da yüksek görünece¤ini belirtir, ve
kendisi aç›s›ndan önemli bir ‘tehlikeye’ iflaret
eder: “Ermenilerden metruk arazi ve köylere
yavafl yavafl Kürtler yerleflmeye bafllam›flt›r
…ve nüfus günden güne sürekli artmaktad›r”
(s. 94). Renda, Dersim’deki duruma da de¤i-
nir: “Bilhassa flimdiye kadar Dersim’e kati bir
tedip yap›lmam›fl olmas›, 1916 Harekât›’n›n
cezas›z kalmas› bunlara daima kuvvet vermek-
tedir” (s. 95). Dersim’de öncelikle bölge yat›-
l› okullar› oluflturulmas› öngörülür; Siirt,
Mardin, Savur gibi Arapça konuflulan yöreler-
de Türk Ocaklar› ve okullar aç›lmas›, k›z
mekteplerine öncelik verilmesi istenir. (s.130)
‹çiflleri Bakan› Cemil Uybad›n ise, “Kürt-
lerin zaptetti¤i Ermeni köyleri de muhacirlere
verilmeli, muhacirler köy köy, toplu iskân
edilmelidir” der; Diyarbak›r’da hâlâ 3 bin Er-
meni’nin var oldu¤una de¤inir; di¤er kentler-
deki –‹ngilizlere alet olan “anas›r-› muazz›rre”
(zararl› unsurlar) olduklar›n› ileri sürdü¤ü–
Ermeni, Süryani, Keldani, Nasturi ve sair H›-
ristiyanlar›n, Yezidilerin bu m›nt›kadan ç›ka-
r›lmas›n› ister; az›nl›klar› “gayr›müslim, ya-
banc› asalaklar” olarak nitelendirir; iktisat ve
sanayinin ad›m ad›m, bütünüyle Türklere
devredilmesi için milli bankalar, flirketler ve
ticarethaneler kurulmas›n› öngörür. (s. 118)
Islahat Program›’ndaki temel yaklafl›m,
Umumi Müfettifl Avni Do¤an’›n 1943’te yaz-
d›¤› raporda da yinelenir. fiark’ta kalm›fl Er-
meni, Süryani ve Keldanilerin bölgeden ç›ka-
r›lmalar› gere¤inin üstünde durulan raporda,
Ermeni köy ve topraklar›n› iflgal eden Kürtle-
rin ç›kar›lmas›, bunlar›n yerine muhacirlerin
iskân olunmas›, Kürtlerin ise eski yerleflimle-
rine ya da bat›da uygun görülen yerlere yerlefl-
tirilmeleri öngörülür. Raporda, Kürt nüfusu 1
milyon 222 bin olarak verilmekte, bu nüfu-
sun ancak beflte birinin Türkçe konuflabildi¤i,
hâkim dilin Kürtçe oldu¤u vurgulan›r (s.
203-222). Avni Do¤an, 1960 darbesinden
sonra Temsilciler Meclisi üyesi olacak, bu dö-
nemde Kürt öndegelenleri bölgeden sürüle-
cekti. Do¤an’›n lideri ‹smet ‹nönü’nün,
1961’de koalisyon hükümetini kurar kurmaz,
ilk ifli, bir Gizli Az›nl›klar Tali Komisyonu
oluflturup, tasfiye sürecini kal›nan yerden sür-
dürmek olacakt›.

Geçti¤imiz aylarda yay›mlanan Kürtlere Vurulan Kelepçe: fiark Islahat Plan› ve Dersim 1938 ve Zorunlu ‹skân adl›
çal›flmalar, devletin, Kürt sorununa iliflkin olarak geçmiflten bugüne dek izledi¤i politikalar› yeniden tart›flmaya aç›yor.
Devletin ‘gayet mahrem’ planlar›
EROL MUTLU
“Bizi bir kamyona doldurdular. Tüfekli 1924 Anayasas› ile resmilefltirdi. Lozan’da
iki erin nezaretinde. Sonra o iki erle yük dört parçaya bölünen Kürtler, her parçada
vagonuna doldurdular. Günlerce yolculuktan az›nl›k statüsüne düflürüldüler. Önceleri
sonra bir köye att›lar. Tarih öncesi bütün “›rki ve toplumsal haklar›” tan›narak
özerklik vaat edilen Kürtler, 1924’le birlik-
köpekler havl›yordu.”
Cemal Süreya te, tekçi ‘ulus-devlet’ anlay›fl›n›n otoriter ve
bask›c› politikalar› ile kuflat›larak ‘Türklefl-
“Kürtlerle ölümcül dans” meye’ zorland›lar. 1925 Kürt ayaklanmas›-
n›n, yeni rejimin bu tekçi ve asimilasyona
Mehmet Bayrak, 1993’te yay›mlanan Kürt-
dayal› otoriter karakterine bir tepki olarak
ler ve Ulusal Demokratik Mücadeleleri (Öz-
örgütlendi¤i biliniyor. fiark Islahat Plan›,
Ge Yay.) adl› çal›flmas›nda yer verdi¤i ‘fiark
tam da bu tarihsel arka plana yerlefltirildi-
Islahat Plan›’n›, ek belgelerle ve dönemin
¤inde anlaml› hale geliyor. Plan, Kürt co¤-
genel çerçevesini –bugünün politikalar›na
rafyas›n›n, ‘umumi müfettifllik’ ad› verilen
gönderme yaparak– çizen aç›klamalarla des-
özel bir kurum alt›nda ve s›k›yönetimle ida-
tekleyerek kitaplaflt›rd›: Kürtlere Vurulan
re edilmesini, önemli bir nüfus diliminin
Kelepçe: fiark Islahat Plan›.
baflka yerlere gönderilerek (göç) zorunlu is-
fiark Islahat Plan›, 1925 Kürt ayaklan-
kâna tabi tutulmas›n›, bu suretle Kürt nüfu-
mas›n›n ard›ndan, 8 Eylül 1925 tarihinde
sun “seyreltilmesini” ve Türk nüfusun böl-
kurulan bir encümen taraf›ndan haz›rlan-
gede yo¤unlaflt›r›lmas›n› (demografik aç›dan
m›fl ve Bakanlar Kurulu taraf›ndan yürürlü-
eritme), yat›l› okullar ve özellikle k›z okulla-
¤e konmufl, gizli bir belgedir. Plan, 28 mad-
r›ndaki e¤itim yoluyla Türkçenin hâkim k›-
deden oluflur ve ilk maddesi flunu söyler:
l›nmas›n› (dilsel-kültürel k›r›m) ve nihayet,
Do¤u illerinde var olan askeri yönetim (ida-
–yol, demiryolu, köprüler, karakollar, hükü-
re-i örfiye), bu program›n uygulanmas› son
met binalar›, vs. arac›l›¤›yla– bölgenin hem
buluncaya kadar devam edecektir. Cumhu-
fiziksel hem de kültürel-politik anlamda yeni
riyet kadrolar› bu plan›n demokratik bir or-
rejimin nüfuz edebildi¤i bir eriflim alan›na
tamda uygulanamayaca¤›n› gayet iyi bil-
dönüfltürülmesini amaçl›yordu. Öyle ki, dil
mektedir. Cumhuriyet’in Kürt sorununa
yasa¤›n› soka¤a kadar indirmek ve “çarfl› ve
dönük politikalar›n›n ard›ndaki temel para-
pazarlarda Türkçeden baflka dil kullananlar”›
digmay› çizen bu plan›n neyi amaçlad›¤› ar-
cezaland›rmak (Madde 14) gibi bir garabete
t›k biliniyor. Mesut Ye¤en’in önsözde be-
imza at›labiliyordu (s. 129-130).
lirtti¤i gibi, “Kürtleri ulusal bir topluluk ol-
fiunu hat›rlatmakta yarar var: Plan, 1925
ma kapasitesinden mahrum etmeye çal›fl-
Kürt ‹syan›’na basit anlamda bir tepki ola-
mak”, bu plan›n temel siyasetini oluflturdu.
rak gelifltirilmemifltir; bilakis, bu isyanla il-
Devlet ayg›t›n›n tüm güç ve olanaklar›yla
gisi olmayan yerleri de içine alan, çok daha
yüklendi¤i ‘tedip’ (yola getirme), ‘tenkil’
genifl bir bölgeyi kapsamaktad›r (“Madde 2:
(cezaland›rma, topluca ortadan kald›rma)
Türkiye 5 Umumi Müfettifllik bölgesine ay-
ve asimilasyon (Türklefltirme) politikalar›,
r›lm›flt›r. 5’inci Umumi Müfettifllik bölgesi
Kürt meselesinde Cumhuriyet rejiminin
flu illerden oluflmaktad›r: Hakkâri, Van,
esas siyasetini oluflturdu¤u gibi, Cumhuri-
Mufl, Bitlis, Siirt, Genç, Diyarbekir, Mar-
yet ile Osmanl› aras›nda belirli bir devaml›-
din, Urfa, Siverek, Elâziz, Dersim, Malatya,
l›k iliflkisi oldu¤una da iflaret ediyor.
Ergani, Bayezit vilâyeti ile Pülümür, Ki¤› ve
Türklerle Kürtlerin birlikte verdikleri
H›n›s kazalar› Program›n uygulanmas›na
ba¤›ms›zl›k mücadelesinin ard›ndan, Cum-
kadar geçici olarak Beflinci Müfettifllik em-
huriyet’in kurucu kadrolar›, 1923 y›l›na
rinde bulunacakt›r”). Görünen o ki, yeni
dek izledikleri, Kürtlere etno-kültürel hak-
rejim, Kürt politikas›n› kapsaml› bir eritme
lar›n› tan›ma siyasetini terk etti ve bunu
1937-38 Dersim harekât›ndan bir görünüm. Resmin arkas›na, bir subay, el yaz›s›yla flunlar› yazm›fl:
“938 Tunceli harekât›nda alay›m›z›n imha etti¤i afliretlerin sonuncusu olan (Demenan) afliret reisleri ve
avenesi s›¤›nd›klar› ma¤aradan ç›kar›ld›ktan sonra” (Hasan Salt›k Arflivi’nden)
AGOS kitap
program›na ba¤lamakta ve asimilasyon sü-
recine haz›rlanmakta –‹ttihatç› gelene¤i de
takip ederek– oldukça erken ve kararl› dav-
ranm›flt›r. M. Bayrak, seksen küsur y›l›n ar-
d›ndan hâlâ devam eden bu plan için “dev-
letin Kürtlerle ölümcül dans›” ifadesini kul-
lan›yor (s. 21). Gerçekten de, dönemleri ve
hükümetleri aflan, süreklili¤i ve istikrar› olan
bir paradigma bu. Nitekim, birçok kez so-
mut kararlar ve ilave raporlarla desteklene-
rek hep devreye sokulan bu gizli plan, özel-
likle Kürtleri yerinden etme ve baflka yerlere
sürerek mecburi iskâna tabi tutmada son de-
rece hoyratt› ve trajik sonuçlara yol açt›.
Sürgün ve zorunlu iskân siyaseti, devle-
tin Kürtleri ‘buharlaflt›rma’ projesinin en
Dersim operasyonlar›nda, Vank köyünde yak›lan bir ev ve köyün ma¤dur edilmifl Kürt ve Ermeni
önemli enstrüman›yd›. Nitekim, plan son-
ras›nda ç›kar›lan kanun ve genelgeler, bü-
rokratlar›n haz›rlad›klar› ‘de¤erlendirme ra-
porlar›’, projenin siyasi devaml›l›¤›na iflaret
ediyor ve ruhunu bu gizli fiark plan›ndan
al›yordu. 1934’te ç›kar›lan 2510 say›l› ‹skân
Kanunu, tüm bölgenin yan› s›ra –planda da
özellikle alt› çizilen bir bölge olan– Dersim’i
hedef al›yordu. Plan›n 15. maddesi, bölge-
de Türk Ocaklar› ve okullar aç›lmas›n› ön-
görüyor ve flöyle devam ediyor: “Özellikle
Dersim, tercihen ve acilen yat›l› okullar
aç›lmak suretiyle Kürtlü¤e kar›flmaktan bir
an evvel kurtar›lmal›d›r.” Plan, Dersimlile-
rin Dersim’den ç›kmak isteyen k›s›mlar›n›n
Sivas’›n bat›s›na nakledilebilece¤ini de be-
lirtiyor. Oysa 1938 Dersim (Tunceli) olay-
lar›nda iste¤e bak›lmayacak ve k›r›mdan
kurtulan binlerce kifli bat›daki flehirlere sü-
rülecektir. Bu uygulaman›n hukuki daya-
naklar›n› ise 1934 ‹skân Kanunu ve Ocak
1936’da yürürlü¤e giren ‘Tunceli Vilâyeti-
nin ‹daresi Hakk›nda Kanun’ oluflturacak-
t›r. Yap›lan kimi de¤iflikliklere ra¤men,
2510 say›l› yasa bugün hâlâ geçerli olan is-
kân yasas›d›r.
10
Ve Dersim
Halen Tunceli’de avukatl›k yapmakta olan
Hüseyin Aygün, k›sa bir süre önce ikinci
bask›s› yap›lan Dersim 1938 ve Zorunlu ‹s-
kân adl› kitab›nda, bu konuda toplad›¤›
belgeleri bir araya getirdi. Dönemin ‹skân
Müdürü Dr. Reflad Tanyeri’nin resmi yaz›fl-
malar›na yer verilen kitapta, sürgünün in-
sanl›k d›fl› yönü de ortaya ç›k›yor.
Dersim, tafl›d›¤› etnik-kültürel-inançsal
çeflitlili¤i, dolay›s›yla ‘merkez’in yerleflik al-
g›s›n›n hep d›fl›na düflen özellikleri nedeniy-
le, esasen, Osmanl›’dan beri hep bir sorun
oluflturdu. Mühimme Defterleri’nin Der-
sim(liler)’e bak›fl aç›s›, Cumhuriyet dönemi
ahalisi (Hasan Salt›k Arflivi’nden)
›slahat raporlar›ndaki de¤erlendirmelerde
yaflamaya devam etmifltir. Yazar, Osman-
l›’n›n Dersim ile daha ciddi ilgilenmeye 19.
yüzy›lda bafllad›¤›n› belirttikten sonra, ‘dev-
let içinde devlet’ olarak görülen bu yerin,
ciddi bir Ermeni nüfusa sahip olmas›, –yer-
leflik anlamda– Müslüman ve Türk olma-
yan yap›s› ile, ‘fethedilmesi’ gereken bir
co¤rafya olarak birçok rapora konu edildi¤i-
ni hat›rlat›yor. Asl›nda, bu ‘meselenin halli-
nin’ sadece bask›ya dayal› militer yollara s›-
k›flt›r›lmad›¤›n›, çözüme dönük olarak daha
karmafl›k stratejiler izlendi¤ini de unutma-
mak gerekiyor. Aygün de bu noktaya dikkat
çekiyor ve “askeri harekât ve diyalogdan,
yollar›n inflas›na; askerli¤e teflvikten, Der-
simli afliret liderlerinin, hediyeler verilerek
hükümete ba¤lanmaya çal›fl›lmas›na; mek-
tepler aç›lmas›ndan, sürgün etmeye kadar”,
konjonktüre ve politik güç dengelerine göre
de¤iflen yöntemlere baflvuruldu¤unu yaz›yor
(s. 45). Öte yandan, bu yöntemsel-araçsal
çeflitlilik, Dersim’e dönük politikalara hep
bir tehdit alg›s›n›n efllik etti¤i gerçe¤ini de-
¤ifltirmiyor; tam da bu alg›, Dersim’i Kürt
meselesinin içine çekiyor. Nitekim, kitapta
eylül 2009
Hüseyin Aygün
Dersim 1938 ve Zorunlu ‹skân:
Telgraflar, Dilekçeler, Mektuplar
Dipnot Yay›nlar›, Temmuz 2009
(geniflletilmifl 2. bas›m), 240 s.
Mehmet Bayrak
Kürtlere Vurulan Kelepçe:
fiark Islahat Plan›
Öz-Ge Yay›nlar›, Temmuz 2009, 258 s.
yer verilen raporlara hâkim olan genel duy-
gu ve mant›k budur: Modernleflmenin arzu-
lad›¤› ideal (ve hayali) birli¤i, hem de çok
kültürlü bir co¤rafyada, ‘ulus-devlet’ for-
munda kurmaktaki saplant›l› ›srar; buna kar-
fl› gelen bütün direnifl hareketlerinin ve ›sla-
hat karfl›t› topluluklar›n bertaraf edilmesi.
Osmanl› döneminde yaz›lan raporlarda,
Alevi-K›z›lbafll›k inanc›n›n hem genel ola-
rak hem de Dersim özelinde “cehalet ve il-
kellik” olarak görüldü¤ünü söyleyen Aygün,
bir inanç yap›s›n› “din sapk›nl›¤›” olarak
de¤erlendiren Osmanl›’n›n hoflgörü anlay›-
fl›n›n da gerçe¤i yans›tmad›¤›na dikkat çeki-
yor (s. 53-54). Osmanl› dönemi politikas›
elbette raporlarla s›n›rl› de¤ildir; resmi veri-
lere göre, 19. yüzy›ldan Cumhuriyet’e kadar
11 (bölge halk›na göre ise pek çok) askeri
harekât yap›l›r, sürgünler ve köy yakmalar
devam eder. ‘Rapor’ gelene¤i yeni rejimde
artarak varl›¤›n› sürdürür. Dersim’in halle-
dilmesi, art›k ertelenemez bir görev haline
gelmifltir. Bu ‘hedef haline gelme’, Mustafa
Kemal’in 1936’da yapt›¤› bir konuflmada,
“Dahili ifllerimizde mühim bir safha varsa o
da Dersim meselesidir. Dahilde bulunan ifl-
bu yaray›, bu korkunç ç›ban› ortadan temiz-
leyip koparmak ve kökünden kesmek ifli her
ne pahas›na olursa olsun yap›lmal› ve bu
hususta en acil kararlar›n al›nmas› için hü-
kümete tam ve genifl selahiyetler verilmeli-
dir” cümlelerinde somutluk kazan›r (s. 99).
Genelkurmay’›n haz›rlatt›¤› ve Albay Reflat
Hall›’n›n kaleme ald›¤› Türkiye Cumhuriye-
ti’nde Ayaklanmalar, 1924-1938 (Genel-
kurmay Harb Tarihi Baflkanl›¤› Yay., 1972)
adl› kitapta Dersimlilerin “etraf›ndaki halka
zulüm yapan, kasabalar› tehdit eden, vergi
vermeyen, vatan savunmas›na kat›lmayan
ve daha birçok harekette bulunan” bir halk
olarak resmedilmesi pek flafl›rt›c› de¤ildir.
Kitapta özetlenen ›slahat raporlar›ndan baz›-
lar›n›n bafll›klar›na göz atmak bir fikir verebi-
lir. Mülkiye Müfettifli Hamdi Bey’in 1926
eylül 2009
tarihli raporundan bir al›nt› okuyal›m:
“Dersim gittikçe Kürtlefliyor, tehlike bü-
yüyor… Dersim Cumhuriyet hükümeti
için bir ç›band›r, bu ç›ban üzerinde kesin
bir ameliye yapmak laz›md›r. Son derece
zeki, kurnaz ve hileci olan bu halk, hükü-
metin zay›f veya kuvvetli oldu¤una göre
mütecaviz veya itaatlidir. Okul açmak,
yol yapmak, fabrikalar kurmak, sanayi ifl-
leri sa¤lamak, özetle yurt sahibi yapmaya
çal›flmak veya uygarlaflt›rmak suretiyle ›s-
laha çal›flmak hayalden baflka bir fley de-
¤ildir.” (s. 63)
Rapor, “kesin ameliye”nin ard›ndan
“uzak vilayetlere nakil ve iskân”› önermek-
tedir. Muhtelif raporlarda, halk› ticaretten
men edip aç b›rakarak zamanla ilticaya
mecbur b›rakmak; da¤ köylerini y›k›p aha-
lisini da¤l›k olmayan yerlere tafl›mak; seyit-
leri (Hz. Hüseyin’in soyundan geldi¤ine
inan›lan ve dinsel itibar› olan, sayg›n kifli-
ler) ve a¤alar› Beyflehir Gölü içindeki adala-
ra serpifltirmek; geçit, bo¤az ve sarp yerler-
deki köyleri y›kmak; reisleri, aile ve akraba-
lar›n›, reis olma iddias›ndaki flah›slar› Der-
sim’den uzaklaflt›rmak; Dersimlilerin kom-
flu illerde çal›flmas›na engeller koymak vb.
gibi yöntemlere ciddi biçimde kafa yorul-
du¤u görülüyor. Ayr›ca, Cumhuriyet’in ilk
yirmi y›l›nda varl›¤› bilinen 20’den fazla ra-
porun yar›s›n›n Dersim ile ilgili olmas› da,
bu konuda harcanan mesai hakk›nda an-
laml› bir veri sunuyor. Nihayet, Fevzi Çak-
mak’›n 1930’da haz›rlad›¤› raporda günde-
me getirdi¤i “Dersim daha çok bir koloni
gibi nazara al›nmal›, ›slahat›n ilk safhas›n›
reislerin, bey ve a¤alar›n, seyitlerin bir daha
gelmemek üzere bat› Anadolu’ya nakli, …
halk›n da en flerir olanlar›n›n Dersim’den
çok uzak olan ovalara sevk ve Türk köyleri
içerisinde da¤›t›lmas› oluflturur” fikri uygu-
lanma imkân›n› 1938 koflullar›nda bulacak,
kendisi gibi asker olan Abdullah Alpdo¤an,
‘Askeri Komutan’, ‘Vali’ ve ‘Dördüncü
Umumi Müfettifl’ s›fatlar›n›n tümünü ken-
dinde toplam›fl bir otorite figürü olarak,
tam bir koloni yönetimi kuracakt›r. 1938
harekât›ndan sonra yapt›¤› bir konuflmada
sarf etti¤i “Daha önce Tunceli’ye yerleflen
gizli H›ristiyan Ermeniler vard›, bunlar ad-
lar›n› de¤ifltirmifl ve sanki Türk’müfl gibi ya-
flam›fllard›. Dersim ‹syan›’nda bunlar›n par-
ma¤› vard›, bunlar her türlü anarflinin, kar-
gaflan›n, pisli¤in içindeydi” (s. 79) fleklinde-
ki sözlere bugün de çok yabanc› de¤iliz, zih-
niyet yap›lar› kolay de¤iflmez çünkü.
Mesut Ye¤en, Osmanl› ve Cumhuriyet
dönemleri aras›nda, mant›k (Dersim’in ve
Kürtlerin tafl›d›¤› çeflitlili¤in ve ayr›ks›l›¤›n
reddi), alg› (güvenilmez, eflk›ya, “tedip ve ›s-
lah edilmesi” gereken vahfli Dersimliler; me-
deniyete direnen, ç›banbafl› Dersim), ens-
trümanlar (zora dayal› asimilasyon, haklar›n
ask›ya al›nmas›, bölgenin co¤rafi yap›s›na
müdahaleler, özel ve s›k›yönetim biçimleri-
ne baflvurulmas›) ve failler (yak›n geçmiflin
tecrübeli kadrolar›na yeniden ‘özel’ yetki ve
görevler verilmesi) aç›s›ndan bir devaml›l›¤a
dikkat çekiyor (s. 14-16).
1937-38 y›llar›nda yo¤unlaflan Der-
sim’deki askeri k›y›m, hemen ard›ndan bafl-
lat›lan köylerin tahribi, sürgün ve mecburi
iskân uygulamalar›yla, çekirdek aileleri bile
parçalayarak, Dersimliler için kal›c› bir y›k›-
ma dönüfltü; bilmedikleri bir hayata savru-
larak trajik bir yaflam savafl› verdiler.
1938’in etkileri ve yaratt›¤› travmalar bu-
gün hâlâ taze ve canl›. Öldürülen binlerce
11
kifli, sürgüne yollanan binlerce insan, parça-
lanan ve iliflkileri sona erdirilen aileler…
Aygün, ‘1938 Zorunlu ‹skân Karar›’n›n te-
mel özelliklerini flöyle s›ral›yor: Sürgün ka-
rar›nda herhangi bir ‘ölçülülük’ ya da kriter
yoktur; yafll›, hasta, asker, hamile, vs. ayr›m›
yap›lmaks›z›n bir halk topyekûn sürgün
edilmifltir. ‹skân Kanunu, Türk köylerine
yerlefltirileceklerin oran›n›n, oradaki nüfu-
sun %10’unu geçemeyece¤ini hükme ba¤la-
d›¤› halde Dersimliler ‘bir köye bir hane’
fleklinde da¤›t›l›r, bir hanede ise 4 kifliden
fazlas›na izin verilmez; yani rejim kendi ya-
sas›ndan da sert davranarak aileleri parçalar
ve Anadolu’nun ücra köylerinde hepsini
tecrit eder. Ailelere maddi yard›m ve destek
sa¤lanarak, sürgünlük ve ‘yeni hayat’ cazip
k›l›nmaya çal›fl›l›r. Ne var ki, yaflanan trav-
ma kal›c›d›r.
Yazar, Sema Buz’un Zorunlu Ç›k›fl, Zor-
lu Kabul: Mültecilik (S›¤›nmac›lar ve Göç-
menlerle Dayan›flma Derne¤i Yay., Ankara,
2004) bafll›kl› çal›flmas›ndan hareketle, sür-
gün travmas›na iliflkin olarak flunlar› hat›rla-
t›yor: Sürgün öncesi herhangi bir ön haz›r-
l›¤a izin verilmez. Yasal güvenceler tan›n-
maz, gelece¤in belirsizli¤i güven duygusunu
da ortadan kald›r›r. Sürgün yerine var›ld›-
¤›nda ise y›k›m duygusu daha da yo¤unla-
fl›r: Ailesini, sevdiklerini, evini, toplumsal
çevresini yani bütün bir yaflam alan›n› kay-
betmek; dilini ve kültürünü unutmaya zor-
lanmak, gelenek zincirinin kopmas›, bir tür
‘tarihsizleflme’ olgusu; sürgün yerinde yafla-
nan dil ve uyum sorunlar›, yabanc›l›k, kim-
liksizlik, aidiyet duygusunun kaybolmas›…
Bütün bunlara, somut düzlemde yaflanan
beslenme, bar›nma, sa¤l›k sorunlar›, iflsizlik,
vb. eklendi¤inde ortaya ç›kan manzara ger-
çekten dehfletlidir.
Dersim direnifli, Cumhuriyet dönemin-
de vuku bulan Kürt ayaklanmalar› içinde si-
villerin en çok katledildi¤i bast›rma harekâ-
t› oldu. Öldürülen ve diri olarak yakalanan-
lar›n say›s› ile ele geçirilen silahlar›n say›s›
aras›ndaki uçurum, tenkilin fliddetini ve he-
defini ortaya koyuyor. Bunu takip eden sür-
gün-nakil kararlar› ise fiark Plan›’n›n tek-
nokrat ideolojisiyle büyük bir uyum içinde
icra edilmifltir. Bu toplumsal mühendislik
ihtiras›n›n özellikle 1990’larda nas›l bir
ma¤duriyet tarihi yaratt›¤›n›, yaflayarak gör-
dük. Bugün bile, sahip oldu¤u tüm ekolojik
özellikler göz ard› edilerek, Dersim’in in-
sans›zlaflt›r›lmas› için yap›lan barajlarda, ta
19. yüzy›lda, bu bölgenin denetimi için
önemli noktalara ‘blok havuzlar’ yap›lmas›-
n› öneren Müflir Samih Pafla’n›n sedas› yan-
k›lan›yor gibidir.
***
fiark planlar›n›n ard›ndaki zihniyet yap›-
s›n›n yirmi befl y›ll›k çat›flma sürecinde ken-
dini hangi biçimler alt›nda yaflatt›¤›n› hat›r-
lamak zor de¤il: Bütün kurumlar›yla sefer-
ber edilmifl bir OHAL düzeni, dil yasaklar›,
köy boflaltmalar/yakmalar, faili meçhuller,
koruculuk, ölüm timleri, may›nl› araziler,
yat›l› bölge okullar›, trajik boyutlara varm›fl
ve art›k kentleflme sorununun bir parças›na
dönüflmüfl zorunlu göçler, vb. Ne var ki,
k›smi baflar›lar›n dönemsel ufkunu bir yana
b›rak›rsak, Kürtlerin, bu plan›n mimarla-
r›ndan daha kararl› ç›kt›klar›n› söylemek
herhalde yanl›fl olmaz. Görünen o ki, psika-
nalizin tezlerinden birini toplumsal alana da
teflmil etmek mümkün: Bast›r›lan her za- Dersim 1938 ve Zorunlu ‹skân’dan belgeler
man geri döner. (sayfa no: 143, 194, 205)
AGOS kirk

Mekân›n devlet eliyle yeniden düzenlenmesi:
Yeniden iskân m›, yersizlefltirme mi?
Joost Jongerden
Türkiye’de ‹skân Sorunu ve Kürtler:
Modernite, Savafl, Mekân Politikalar›
Üzerine Bir Çözümleme
çev. Mustafa Topal
Vate Yay›nlar›, Kas›m 2008, 494 s.
“Mekândan kopmufl ya da kopar›lm›fl insan,
zaman›ndan kopamamas›n› mekâna ödetir.”
Murathan Mungan
2 006 y›l›nda, ‘‹skân Savafllar›’ bafll›kl› tezi
ile Wageningen Üniversitesi’nden dokto-
ra derecesi alan Joost Jongerden’in Türkiye’de
‹skan Sorunu ve Kürtler isimli kitab›, 2008
sonlar›nda Vate Yay›nlar› taraf›ndan yay›m-
land›. Kitapta, mekân›n toplumun d›fl›nda,
soyut bir bütünlük olarak düflünülemeyece-
¤ini savunan Jongerden, bu konuyu, Türki-
ye’de 1990’lar boyunca Kürtlere karfl› uygu-
lanan yeniden iskân politikalar› ba¤lam›nda,
karfl›laflt›rmal› olarak ele al›yor. Kürt halk›n›n
–yeniden iskân politikalar›, ‘karfl› sald›r›’
stratejileri, ya da ne sebeple olursa olsun– ya-
flad›¤› bütün alt üst olufllara tan›kl›k edip,
mekânlar›ndan kopar›lmad›¤›n›, ‘yersizleflti-
rilmedi¤ini’ söylemek pek mümkün de¤il.
Kürtlerin hâlâ devam eden mücadeleleri ise,
tarihsel mekânlar›nda ya da baflka flehirlerde,
kendilerini ait hissettikleri mekânlara ‘yeni-
den yerleflebilmek’ için...
Jongerden’le, Cumhuriyet döneminde
uygulanan yeniden iskân politikalar›, ulus-
devletin k›rsal alandaki modernlefltirme ça-
l›flmalar›, TSK’n›n PKK’ya karfl› kulland›¤›
sald›r› stratejileri, ve ‘köye dönüfl’ projeleri
üzerine konufltuk.
• Kitab›n›z›n ilk sayfalar›nda, zorluklara
karfl› savafl›rken Bêri Bihar’›n dizeleri-
nin esin kayna¤›n›z oldu¤unu söylü-
AGOS kitap
BEL‹NDA MUMCU
yorsunuz: “Kimse yoktu / Kitab›m›z›
yazacak / Hayat›m›z boyunca / Bir el
bekledik bafl›m›z› okflayacak // Tek yor-
gan alt›nda / Befl bafl, on ayak / Bizi ›s›-
tan tek fleydi / Kardeflli¤imiz // Bir ma-
sal bekledik/ Tüm hayat›m›z boyunca, /
Kimse anlatmad›, / Götürmedi kimse
bizi renkli rüyalara.”
Bu fliiri, gerçekleflmemifl, hayal k›r›kl›¤› ile
sonuçlanm›fl temennileri basit bir dilde, gü-
zel ifade etti¤i için çok seviyorum. Kürtler,
uzun süredir, her toplum için çok temel olan
bir fleyin, kendi hayatlar›n› bütün renkleriyle
yaflama hakk›n›n özlemini çekiyor. fiimdiye
kadar bask›n›n, iflkencenin, fiziksel ve kültü-
rel ölümün, yani asimilasyonun gölgesinde
yaflad›lar. Kitap, ulus-devlet inflas› sürecinde
bir yöntem olarak kullan›lan yeniden iskân
politikalar› üzerine. Ancak, bunu yazarken,
konunun içinde kaybolmak istemedim ve bu
fliir beni gitmek istedi¤im yere, temennilerin,
umudun oldu¤u yere tafl›d›.
• 2002-2005 y›llar› aras›nda Diyarba-
k›r’da yaflad›n›z. S›k›yönetim ve Ola¤a-
nüstü Hal düzenlemelerinin 1928’den
beri bölgede devam etti¤ini ve
–2002’de Ola¤anüstü Hal kald›r›lm›fl
olsa da– yabanc›lar›n bölgede dolafl›m›-
n›n k›s›tl› oldu¤unu söylüyorsunuz.
Bölgedeki araflt›rma süreciniz nas›ld›?
Arfliv çal›flmalar›m› Ankara’da yapt›m.
Araflt›rmam s›ras›nda, alanda olup biteni
‘kuflbak›fl›’ görebilmek için, bölgeyi dolafl-
t›m. Köylerde ve flehirlerde mülakatlar yap-
t›m. Genelde büyük zorluklarla karfl›laflma-
d›m. Tek sorun, Diyarbak›r’›n Kulp ilçesine
ba¤l› ‹slamköy’e gitmeme izin verilmemesi
oldu. 19 Nisan 2003’te, ‹slamköy’e do¤ru
yola ç›kt›m. Askeri kontrol noktas›nda dur-
duruldum. Görevli askerler telefonla üsle-
riyle görüfltüler. Lice, Hani ve Kulp ilçeleri-
ne gidemeyece¤imi, valilikten izin almam
gerekti¤ini söylediler. Diyarbak›r’a döndü-
¤ümde ‹slamköy’e gitme talebimi resmi ola-
rak iki kez valili¤e ilettim, ama talebim geri
çevrildi. ‹slamköy’e, ve gitmem gereken
bölgeler olan Lice ve Kulp’a yabanc›lar›n
girmesinin yasak oldu¤u bildirildi. Vali Yar-
d›mc›s›, bana, valili¤in ve GAP’›n internet
sitelerinden ‹slamköy’e sanal bir yolculuk
yapmam› önerdi. Asl›nda, bu ilk defa olmu-
yordu. Birkaç ay öncesinde de, Dünya Ban-
kas›, Türkiye’de destekledi¤i yerleflim proje-
leri hakk›nda bilgi almam için beni internet
sitelerine yönlendirmiflti. Valili¤in ve
GAP’›n sitelerinde, ‹slamköy, baflar›l› bir
yeniden iskân projesi ve k›rsal geliflme örne-
¤i olarak sunuluyordu. Bu, benim merak›m›
iyice art›rd›. 2003 ve 2004’te iki kez daha
‹slamköy’e gitmeye çal›flt›m, ama ikisinde
de, yine ayn› kontrol noktas›nda durdurul-
dum.
12
• ‹slamköy’de ne vard›?
Bu köy (eski ismi ‘Vank’, sonra ‘Köyis-
lam’, son olarak da ‘‹slamköy’), Kulp’un 25
km. kuzeyinde, Diyarbak›r’›n 130 km. ku-
zeydo¤usunda yer al›yor. 1990’lar›n bafl›nda,
PKK, köyü hemen hemen kontrolü alt›na al-
m›fl. 1994’te TSK köyü boflalt›p yerleflim
yerlerini y›km›fl. Diyarbak›r Valili¤i’nin bu
köyde uygulamaya koydu¤u ‘köye geri dö-
nüfl’ projesini görmek için oraya gitmek iste-
dim. 1998’de ‹slamköy için bafllat›lan ilk kö-
ye dönüfl projesine göre, köyde 178 yeni ev
infla edilecekti. Bunlar›n 108’i, yeniden yer-
leflim projesi çerçevesinde ‘Yeni ‹slamköy’de,
70’i Tur’da yap›lacakt›. Yeni ‹slamköy’ün
200, Tur’un ise 100 haneli bir köy olmas›,
iki köyde yaklafl›k olarak 1500 kifliye konut
sa¤lanmas› öngörülüyordu. Ancak, 30’u ‹s-
lamköy’de, 20’si Tur’da olmak üzere, sadece
50 ev yap›labildi. Bu evlere 1999’da köy ko-
rucular› yerleflmeye bafllad›. Resmi aç›klama-
lara göre, daha az ev infla edilmesinin sebebi
kaynaklar›n yetersiz olmas›yd›. Ama as›l ne-
den, öngörülenden daha az say›da eve ihtiyaç
olaca¤›n›n anlafl›lmas›yd›. Köylülerle istiflare
edilmeden düzenlenen bu proje gerçekçi de-
¤ildi. Çünkü, öncelikle, 130 aile korucu ol-
may› ve sadece korucular›n oturaca¤› bir
köyde yaflamay› reddetmiflti. Bunun yerine,
2001’in bahar ve yaz aylar›nda, eski köyleri-
ne, kal›nt›lar›n üstüne kuracaklar› çad›rlarda
yaflamak üzere geri dönmek istediler. Korucu
olmay› reddedip kendi imkânlar› ile eski kö-
ye dönenler oldu. Ama onlar›n daha sonra
orada kal›p kalmad›¤›n› bilmiyorum.
• Çal›flman›z hangi konulara odaklan›yor?
Çal›flmam›n üç temel meselesi var. ‹lki,
1990’lar›n savafl ortam›nda, Türkiye’nin,
a¤›rl›kl› olarak Kürtlerin yaflad›¤› do¤u ve
güneydo¤usunda, yani Kürdistan bölgesinde
PKK ile Türk Silahl› Kuvvetleri aras›nda,
yayg›n ve örgütlü fliddet olaylar› yaflan›rken,
Türkiye’deki devlet kurumlar›n›n yürüttü¤ü
yeniden iskân politikalar›n›n arkas›ndaki
zihniyeti anlamak. Devlet güçleri k›rsal alan›
büyük ölçüde boflaltt› ve y›kt›. Bunun sonu-
“Yeniden iskân, bir nüfus içinden seçilen belirli gruplar›n,
planl› ve kontrollü bir flekilde, bir yerden baflka bir yere
sevkidir. Bar›nak infla etmek ve insanlar›n geçim kaynaklar›n›
düflünmek de bunun bir parças›d›r. Belirli bir personel ve kay-
na¤›n tahsis edilmesiyle, belirli bir zaman aral›¤›nda, belirli
bir alanda yap›lan bir uygulamad›r. Fakat, yeniden iskân her
zaman böyle programl› olmuyor; Türkiye’de ise hiç olmad›.
1990’larda uygulanan yeniden iskân projesi, özünde insanlar›
önemsemedi¤i gibi, olan› biteni sakl›yordu da. Yerinden edilen
Kürtler da¤›lm›fl, ve mekânsal anlamda yok olmufllard›.”
cunda, büyük bir nüfus flehirlere yerleflti, ve
k›rsal bölgede yeni yerleflim yap›lar› için çe-
flitli planlar gelifltirildi. ‹kincisi, 1990’lardaki
yeniden iskân politikalar› ile daha önceki dö-
nemlerin (1960’lar›n, 1970’lerin ve hatta
1930’lar›n) yeniden iskân politika ve planla-
r›n› karfl›laflt›rmak. Bu çal›flma, yeniden is-
kân politikalar›n›n toplumsal hayat› hangi
amaçlarla ve ne flekilde yeniden örgütlemeyi
tasavvur etti¤ini, ayn› zamanda farkl› yeni-
den iskân programlar›n›n uygulamalar› ara-
s›ndaki çeliflkileri anlamaya çal›fl›yor. Bu, ye-
niden iskân konusunun analizi için tarihsel
bir perspektif sunabilecek bir yaklafl›m. Ele
al›nan üçüncü mesele ise, özellikle k›rsal
alandaki modernleflme, ve bu modernleflme-
nin iskân ve kimlik politikalar› üzerindeki et-
kisi. Analitik olarak, yeniden iskân politika-
lar› ulus-devlet inflas› süreciyle alakal›. Örne-
¤in, 1930’larda ve 1960’larda, köy ve mezra-
lar› boflaltma fikirleri, bu küçük yerleflim yer-
lerinde devlet otoritesini kurman›n zor ol-
mas›n›n yan› s›ra, buralar›n kültürel mo-
dernleflmeye ve Türklefltirmeye karfl› direnen
küçük kaleler olarak görülmesinden de kay-
naklan›yordu. Kitapta var›lan temel sonuç-
lardan biri, Türkiye’nin Kürdistan bölgesin-
de binlerce küçük k›rsal yerleflim biriminin
boflalt›lmas›n›n, bir ‘munzam zarar’, misille-
me ya da göç meselesi olmad›¤›. Ben, bir ye-
niden iskân program›n›n söz konusu oldu¤u-
nu söylüyorum. Yap›lanlar, TSK’n›n isyan
bast›rma stratejilerinin bir parças›yd›. fiüp-
hesiz, bu programlar›n uyguland›¤› aç›kça
ifade edilmedi, çünkü Cenevre Sözleflme-
si’nin 2. Protokolü’nün 1977’de Türkiye ta-
raf›ndan kabul edilmifl olmas›, orada yap›-
lanlar› kanund›fl› k›l›yor.
• Kitab›n›zda, 30’lar, 60’lar ve 70’lerde
yürütülen yeniden iskân politikalar› ve
planlar› ile 90’lardaki politikalar ve
planlar› karfl›laflt›r›yorsunuz. Bu dö-
nemler aras›nda bir süreklilik oldu¤u-
nu söyleyebilir miyiz?
1930’larda, Yakup Kadri, Kemalist siyasi
projenin sendelemesinden flikâyet ederken,
eylül 2009
foto¤raf • Volkan Mert
Joost Jongerden
“Turgut Özal, Kürt
meselesinde siyasi bir
çözüme varmaya çal›flan bir
cumhurbaflkan› olarak
hat›rlan›yor. Oysa, 1993’te,
dönemin baflbakan›
Demirel’e yazd›¤› mektupta,
yeni savafl›n ana hatlar›n›
çizmifl, TSK’n›n yeniden
düzenlenip asimetrik savafl
bafllatmas›n› önermiflti.”
idari kadrolar›n, ülkenin önemli sorunlar›
yerine moda gösterileriyle ilgilendiklerini
söylüyor. Ünlü roman› Yaban’da flöyle yaz›-
yor: “Anadolu halk›n›n bir ruhu vard›, nüfuz
edemedin. Bir kafas› vard›, ayd›nlatamad›n.
Bir vücudu vard›; besleyemedin. Üstünde ya-
flad›¤› bir toprak vard›! ‹flletemedin. Onu,
hayvani duygular›n, cehaletin, yoksullu¤un
ve k›tl›¤›n elinde b›rakt›n.” Burada, k›rsal
alan› ve orada yaflayanlar› göz ard› eden Türk
milliyetçilerine seslenerek, köylüleri ‘Türk’e
dönüfltürecek yeni bir devrim için ça¤r›da bu-
lunuyor. Anadolu’daki k›rsal nüfusun ‘ihtidas›’
ya da ‘medenileflmesi’ ba¤lam›nda, ‘kültür
misyoneri’ gibi kavramlar dile getirilmeye bafl-
l›yor. Yerel köylülerin millilefltirme, modern-
lefltirme ile ulusal nesnelere dönüfltürülmesi
meselesi, k›rsal mekân›n yeniden düzenlenme-
si ile ba¤lant›l› olarak düflünülüyor. Mekân›n
yeniden düzenlenmesinin sebebi, da¤›n›k hal-
deki küçük yerleflim yerlerinin, kontrolü sa¤la-
man›n önünde bir engel olarak görülmesi.
Devletin, bütün bu küçük köy ve mezralarda
kendini var edebilmesi ve Türklefltirme misyo-
nunu sürdürebilmesi için, (CHP’nin) flubeleri-
nin, ve idari devlet kurumlar›n›n bulundu¤u
daha büyük yeni köylerin kurulmas› bir önko-
flul olarak görülüyordu.
Sonralar›, 1962’de, Cumhuriyet gazete-
sinde, CHP’nin önde gelen üyelerinden
Mustafa Ok, bütün mezralar›n kald›r›lmas›-
n› ve köy say›s›n›n azalt›larak, k›rsal alanlar-
eylül 2009
daki nüfusun daha büyük yerleflim birimle-
rinde toplanmas›n› önerdi¤i, ona Yunus Na-
di Ödülü kazand›ran bir yaz› yazm›fl.
1960’larda siyasi gündeme giren merkez-köy
projesinin amac›, baz› k›rsal yerleflimleri, ya-
k›n çevrelerindeki di¤er köyler için merkez
haline getirmekti. Nüfusun de¤il, hizmetle-
rin bir merkezde toplanmas›n›n öngörüldü-
¤ü merkez-köy projesi, temelde, ‘devleti k›r-
sala, köylülere götürmek’ olarak tasavvur edi-
liyordu. ‘Merkez-köy’ ve ‘köykent’ kavramla-
r›n›n, savafltan etkilenen Kürdistan bölgesi
için haz›rlanan köye dönüfl projeleri ile siyasi
gündeme yeniden girdi¤ini görüyoruz. He-
def, devletin kontrolü sa¤layaca¤›, gücünü
gösterebilece¤i alanlar oluflturmakt›. Merkez-
köy ve köykent modellerinde de böyle bir
amaç güdülüyordu. Ama elbette, farkl› dö-
nemlere ait projelerin her birini kendi ba¤la-
m› içinde de¤erlendirmeliyiz. Bu projelerin
hepsi, uygulamada baflar›s›zl›kla sonuçlan-
m›fl. Bu da, devletin k›rsal bölgeleri ele al›r-
ken hâlâ zorland›¤›n› gösteriyor.
• ‘Kürt bölgesi’ demek ile ‘Türkiye’nin
Kürdistan Bölgesi’ demek aras›nda fark
oldu¤unu anlat›yorsunuz. Biraz açabi-
lir misiniz?
Mekâna isimlerle anlam veririz. ‘Kürt böl-
gesi’ demek istemedim, çünkü böyle bir ifa-
de belli bir co¤rafi bölgeye ya da alana belli
bir toplumsal kimli¤i yap›flt›rmak olurdu.
Kimlikler sadece belirli bir co¤rafi mekânda
oluflmad›¤› gibi, co¤rafi alanlar› ‘Türk’,
‘Kürt’, ‘Ermeni’ olarak etiketleme tavr›, mil-
liyetçi bir ayr›m›, tahakkümü ve tabi k›lmay›
bar›nd›r›yor. Ayr›ca, potansiyel olarak tehli-
keli bir fley. Mesela, belli bir bölgeye yap›flt›-
r›lan kültürel kimlikle uyumlu olmayanlar›n
etnik temizli¤ine alan aç›yor. Dolay›s›yla, bu
yayg›n tabirden kaçmak kolay olmasa da,
‘Kürt bölgesi’ demeyi tercih etmiyorum.
Kürtlerin yaflad›¤› yerlere ‘Do¤u’ (1980’lere
kadar) ya da ‘Güneydo¤u’ (1980’lerden beri)
deniyor. Bu ifadeler, ‘Do¤u Anadolu Bölge-
si’ ve ‘Güneydo¤u Anadolu Bölgesi’ olarak
adland›r›lan iki idari bölgeyi de kapsayan bir
co¤rafyaya referans veriyor. Ancak, bu co¤-
rafya, sadece Türk bak›fl aç›s›na göre ‘Do¤u’
ya da ‘Güneydo¤u’ olarak adland›r›labilir.
Kürt bak›fl aç›s›na göre ise, bölge ‘Kuzey’ ya
da ‘Kuzeybat›’; Kürt milliyetçileri de, bölge-
ye genellikle ‘Kuzeybat› Kürdistan’ diyorlar.
Kürtler, ‘Kürdistan’ yerine ‘bölge’ veya ‘bi-
zim bölgemiz’ tabirlerini de kullan›yorlar.
Kürdistan’›n, Türkiye, Irak, ‹ran gibi farkl›
yerlerinde karfl›laflt›rmal› araflt›rmalar yapan-
lar için ‘Kuzey’, ‘Do¤u’, ‘Güney’ ve ‘Bat›’
Kürdistan adlar›n› kullanmak daha pratik
olabilir. Ama bu çal›flman›n konusu, Türk
ulus-devletinin oluflumu ba¤lam›nda yeni-
den iskân politikalar›. Bu sebeple, ‘Güneydo-
¤u’ ve ‘Türkiye’nin Kürdistan Bölgesi’ deme-
yi tercih ettim. Tabii, idari birimlerden bah-
sederken, kafa kar›fl›kl›¤› yaratmamak için
‘Do¤u Anadolu Bölgesi’ ve ‘Güneydo¤u
Anadolu Bölgesi’ ifadelerini de kulland›m.
• Ermenilere karfl› uygulanan ve ad›na
‘tehcir’ denen kararlar, Rumlar›n tabi
tutuldu¤u ‘mübadele’ ile, 90’larda
Kürtlere karfl› yürütülen yeniden iskân
politikalar› ve köy boflaltmalar aras›n-
daki benzerlikler ya da farkl›l›klar hak-
k›nda neler söyleyebilirsiniz?
18. yüzy›lda, siyaset kuramc›lar›, bir ‘hü-
kümran’›n as›l servetinin disipline edilmifl,
üretken bir nüfus oldu¤unu savunuyorlard›.
13
Amaç, insanlar›n kültürel farkl›l›klar›na bak-
madan, fetih ya da evlilik yolu ile nüfusu ar-
t›rmakt›. Ama 20. yüzy›lda önemli de¤iflik-
likler oldu. Milliyetçilik fikirleri temelinde
kurulan yeni devletler ortaya ç›kt›. Bu devlet-
ler için siyasi birimler (devlet) ile kültürel bi-
rimler (ulus) örtüflmeliydi, ve devletin gücü
itaat ettirme gücüne ba¤l›yd›. Siyasi s›n›rlar
ile kültürel s›n›rlar neredeyse hiçbir zaman
örtüflmedi¤i için, mübadele, etnik temizlik gi-
bi yöntemler kullan›ld›. Türk milliyetçili¤i
projesi, Müslümanlar› Türk’e dönüfltürme
derdindeydi. Bu paradigmaya uymayan gayri-
müslimler, kovulmaya ve cinayetlere (‘etnik
temizlik’) maruz kald›. Köylerin boflalt›lmas›
ve y›k›lmas›n› ise bu ba¤lamda de¤erlendirmi-
yor, yerine isyan bast›rma stratejisinin bir par-
ças› olarak görüyorum. Müslüman bir nüfus
olan Kürtler, asimilasyon politikalar›na tabi
tutuldular. Kent kültürünün ‘Türk kültürü’
olarak tasavvur edildi¤ini, ve bu sebeple, ye-
rinden edilen köylülerin kente yerlefltirilmele-
rinin onlar›n asimilasyonunu h›zland›raca¤›
gibi bir düflünce oldu¤unu da söyleyebiliriz.
• Kitab›n›za, Cumhurbaflkan› Turgut
Özal’›n, 1993’te, dönemin baflbakan›
Demirel’e yazd›¤› bir mektubu dahil et-
miflsiniz. Özal’›n bölgedeki sorunlara
yaklafl›m›n› nas›l de¤erlendiriyorsunuz?
Özal, Kürt meselesinde siyasi bir çözüme
varmaya çal›flan bir cumhurbaflkan› olarak
hat›rlan›yor. Oysa, o ünlü mektubunda, yeni
savafl›n ana hatlar›n› çizmifltir. Mektupta, ye-
ni savaflla do¤rudan ilgili iki meseleye dikkat
çekiliyor. Birincisi, sorun, mekânsal bir so-
run olarak tan›mlan›yor. Sorunlu bölgeler-
deki köy ve mezralar›n boflalt›lmas› ve bura-
larda yaflayan insanlar›n yeniden iskân› ile,
PKK’ya karfl› mücadelenin etkili olabilmesi
aras›nda do¤rudan bir iliflki kuruluyor. Bu
alanlar›n boflalt›lmas›n›n PKK’y› yaln›zlaflt›-
raca¤›, barajlar gibi büyük altyap› projeleri-
nin de, gidenlerin geri dönmesini önleyece¤i
düflünülüyor. (Bugünkü hükümet de Irak s›-
n›r›nda, fi›rnak ve Hakkâri’de yeni barajlar
yapmaya girifliyor. Sanki s›n›rlar› kapatmakla
çözülebilecek bir sorunmufl gibi, PKK’ya
karfl› bir su duvar› örülüyor.) ‹kincisi, mek-
tupta TSK’n›n yeniden düzenlenmesi ve mo-
dernlefltirilmesi ile, isyan› bast›rmada baflar›l›
olmas› aras›nda bir iliflki kuruluyor. TSK,
modas› geçmifl doktrinlerin geleneksel savafl
yöntemlerini kullan›yordu. Özal ise TSK’n›n
yeniden düzenlenip asimetrik savafl bafllat-
mas›n› öneriyordu.
• Devlet yeniden iskân politikalar›n› uy-
gularken nas›l bir yol izledi?
Yeniden iskân, bir nüfus içinden seçilen
belirli gruplar›n, planl› ve kontrollü bir flekil-
de, bir yerden baflka bir yere sevkidir. Bar›-
nak infla etmek ve insanlar›n geçim kaynak-
lar›n› düflünmek de bunun bir parças›d›r. Be-
lirli bir personel ve kayna¤›n tahsis edilme-
siyle, belirli bir zaman aral›¤›nda, belirli bir
alanda yap›lan bir uygulamad›r. Fakat, yeni-
den iskân her zaman böyle programl› olmu-
yor; Türkiye’de ise hiç olmad›. 1990’lar bo-
yunca yüzbinlerce Kürt evlerinden ve köyle-
rinden edildi. Bu, mekânlar› boflaltman›n ak-
sine, yeniden iskân› tarif eden bir uygula-
mayd›. Bafllang›çta, Kürtler zor kullan›larak,
k›rsal bölgelerden kentlere yönlendirildi. Tam
anlam›yla iskân edilmediler, yani onlara yeni
yerleflim yerleri, evler sunulmad› ama, belirsiz
bir ifadeyle, hangi ilçe ya da flehirlere gidecek-
leri söylendi; onlar da, genel olarak, daha son-
ra baflka flehirlere göç etmek üzere, en yak›n
yerlere yöneldiler. Bu iskân program›nda, yet-
kililer, bu insanlara herhangi bir destek ya da
yard›m sa¤lamad›lar. Türkiye’de 1990’larda
uygulanan yeniden iskân projesi, özünde in-
sanlar› önemsemedi¤i gibi, olup biteni sakl›-
yordu da. Yerinden edilen Kürtler da¤›lm›fl, ve
mekânsal anlamda yok olmufllard›.
• Bugün Kürt nüfusu flehirlerde yo¤un-
laflm›fl durumda. Olup bitenin bilincin-
de olan ve haklar›n› talep eden bir kitle
bu. Kürtlerin yeni yerleflim mekânlar›-
n› da dikkate alarak, PKK’n›n ya da
Kürt hareketinin bundan sonraki geli-
flimi hakk›nda ne düflünüyorsunuz?
“Türkiye’nin Kürdistan
bölgesinde binlerce küçük
k›rsal yerleflim biriminin
boflalt›lmas› bir ‘munzam
zarar’, misilleme ya da
göç meselesi de¤il. Söz
konusu olan, bir yeniden
iskân program›.”
Bu soruyu k›sa ve basit bir flekilde, flöyle
yan›tlayabilirim: PKK, Türkiye’nin Kürt si-
yasetinin sonucunda oluflmufl, siyasi bir hare-
ket. Kürtlerin PKK’ya verdi¤i kitlesel destek,
Türkiye’de PKK ile Kürt meselesini ay›rma-
n›n zor oldu¤unu gösteriyor. Bugün cesurca
“PKK siyasi bir çözüm için müzakerelere ha-
z›r; haydi onlarla masaya otural›m” diyecek
birine ihtiyaç var. Demokratik cumhuriyetin
geliflmesi için PKK ile do¤rudan müzakereler
yap›lmas›n›, bu sorunu çözmenin en iyi yolu
olarak görüyorum.
AGOS kirk
 mas›n›, çok sevdikleri köpeklerinin öldürülü-
flünü, capcanl› olan ama flimdi ‘kufllar›n bile
‹stanbul Göç-Der’in çat›s› alt›nda, sekiz kiflilik bir ekip taraf›ndan yürütülen bir sözlü tarih projesinin ürünü olan olmad›¤›’ o çoraklaflm›fl köyleri, yollarda ya-
flad›klar› sefaleti, ‹stanbul’daki yoksulluklar›-
Göç Hikâyeleri’nde, zorunlu göç sonucunda ‹stanbul’a yerleflenlerin yaflad›klar›, birinci a¤›zdan aktar›l›yor. n›, iflyerlerinde ve yaflam›n birçok di¤er ala-
n›nda afla¤›lanmalar›n›, hep kendilerinin diye
“Kimse ac›m›z› anlam›yor” duygusundayd›lar
ve birlikte yaflamak için bir gerekçelerinin kal-
mad›¤›n›, bunun bir anlam›n›n olmad›¤›n›
düflünüyorlard›. Lakin a¤›zlar›ndan düflürme-
dikleri iki kelimeden biri ‘bar›fl’, di¤eri ise ‘çö-
züm’dü. Çözüm de, zorunlu göçe maruz ka-

“Kufllar bile yoktu”

Göç Hikâyeleri:
“Ac›y› gören insan baflkas›n› ac›tmaz”
‹stanbul Göç-Der Yay›nlar›,
Haziran 2008, 287 s.
AYHAN IfiIK
çok güzel oldu¤unu ve geçinebildiklerini
söyleseler de, ait olduklar› topraklar›, köyle-
ri, yaflam tarzlar›n›, al›flkanl›klar›n›, an›lar›n›,
birikimlerini bir tarih ve kültürü terke zor-
lanmalar›, onlar› nefessiz b›rakm›flt›. Kendi-
lerinin diye düflünüp düflledikleri toprakla-
r›n ‘birileri’ taraf›ndan hoyratça sahiplenil-
mesi, afla¤›lan›p d›fllanmalar›, insanl›k d›fl›
bir muameleye maruz kalmalar›, onlarda bü-
yük k›rg›nl›klar, ac› ve tepki yaratm›flt›.
Devletin, bölgedeki son zorunlu göç da-
yatmas›n›n bafllang›c› 1984 y›l›na kadar gö-
türülebilir, ancak en yo¤un uyguland›¤› dö-
nem 1991-1996 y›llar› aras›d›r. Faili meçhul
cinayetler, hizbi-kontra sald›r›lar› gibi her
türlü ‘kirli savafl’ uygulamas›n›n devrede ol-
du¤u bu dönemde yaklafl›k dört bin köy ve
mezra haritadan silinir. Bu kontrgerilla stra-
tejisinin di¤er ad›, “Denizi kurut, bal›¤› ya-
kala”d›r. ‹nsanlar›n, yüzy›llard›r yaflad›klar›
bu topraklarda kalabilmelerinin tek koflulu
vard›r: Korucu olmak, yani kendine ve ken-
di de¤erlerine ihanet etmek. Hikâyelerden
de anl›yoruz ki, koruculuk Kürt toplumun-
da derin yaralar açm›fl. Ölüm döfle¤indeki
erimemizi ve yenilmemizi beklediler, ama
biz yenilmedik ve erimeyece¤iz.”
Göç ‘serüveninde’ en fazla ac›y› çeken ve
zorlu¤u yaflayanlar kad›nlar olmufl. Kad›nlar,
bin bir emek ve hünerle var ettikleri birikim-
lerinin gözlerinin önünde cay›r cay›r yak›l›fl›-
n› hazmedememifller. Birçok kad›n, yanan
evine girerek çocuklar›n›, hayvanlar›n› ve
birkaç parça da olsa eflyas›n› kurtarmaya ça-
l›flm›fl. Kent yaflam›na uyum konusunda bir
hayli zorlanm›fllar. Yeni ortamlar›yla, bilinç-
li bir biçimde bütünleflmemifller. On befl y›l-
d›r ‹stanbul’da yafl›yor olup, Türkçe ö¤ren-
meyi istememek baflka neyle izah edilebilir?
Hemen hepsi Türkçeyi anl›yor, lakin soru
soruldu¤unda Kürtçe cevap veriyor. Kendi-
lerine bunca ac›y› çektirenlere ait dile, kültü-
re karfl›, bilinçalt›nda oluflmufl, manidar bir
tav›r bu. Kad›nlar›n tamam›na yak›n›, idare-
ten ve belli bir süreli¤ine buralarda kald›kla-
r›na inand›rm›fllar kendilerini. Asl›nda, bu-
nun geçici de¤il daimi oldu¤unun da bilin-
cindeler, çünkü yeni hayatlar kurulmakta,
çocuklar›, torunlar› olmakta. Fakat onlar ka-
l›c›l›¤a inanmak istemiyorlar. Mardin Mid-
tak özellikleri, aile büyüklerinden farkl› dü-
flünmeleri. ‹stanbul’da ‘büyüdüklerinden’,
köylerine geri dönmek konusunda pek gö-
nüllü de¤iller, köyleriyle iliflkileri daha çok
nostaljik bir havada, yaz aylar›nda k›sa süre-
li¤ine gidip gelme biçiminde. Batmanl› bir
genç köye dönmek istemeyiflini felsefi temel-
lere ba¤lamaya çal›flm›flt›: “Ayn› nehirde iki
kez y›kan›lmaz…” Tarihteki olaylar›n geri
döndürülemez oldu¤unu anlat›rken, köye
dönme fikrini zihninden silmek üzere oldu-
¤unu hissettiriyordu. Köylerinden-ülkelerin-
den kopmak istememekle beraber, gençler-
de, hayatlar›n› büyük kentlerde kurma iste¤i
a¤›r bas›yor. Buna ra¤men, bir korunma bi-
çimi olarak, ‹stanbul gibi bir yerde yaln›z ve
içe kapal› kalmay› seçiyorlar. Mufllu bir genç,
çal›flt›¤› tekstil atölyesinde, özellikle de ‘Ka-
radenizli’ ifl arkadafllar›n›n kendisini afla¤›la-
d›klar›n›, “Kürtleri buralardan atal›m da ne
olursa olsun”, “Kürtleri do¤uya yollayal›m,
orada hepsini yakal›m” dediklerini h›nçla
anlat›rken, gözleri doluyordu. D›fllanmalar›,
asl›nda, hayata tutunma konusunda çok
inatç› olmalar›n› da beraberinde getiriyordu.
bildikleri topraklar›ndan ans›z›n kopar›l›p lanlar›n yerine de¤il, onlarla birlikte düflünüle-
kuru bir a¤aç dal› gibi bir kenara f›rlat›l›fllar›- rek üretilmeli.
n› hat›rlatt›k onlara. Buna mecburduk, çün-
belliydi. Bizleri, dertlerini dinlemeye gelen r›n› tam olarak ortaklaflt›ram›yor, paylaflam›- kü bu yap›lanlar gizli kalmamal›yd›. Geçmifl- Kitap afla¤›daki adresten temin edilebilir:
kifliler olarak gördüklerinden, onlara doku- yorlar. le sa¤lam bir yüzleflmenin, gelece¤e daha aç›k Göç-Der (Göç Edenler Sosyal Yard›mlaflma ve
nur dokunmaz anlatmaya bafll›yorlard›: Görüflme yapt›¤›m›z ailelerin hepsinde, ve özgür bir toplum b›rakman›n yolu, yafla- Kültür Derne¤i)
“Günlerce, aylarca anlatsak bitiremeyiz yafla- oldukça duygusal anlar yaflad›k. Tüm aile nanlar›n topluma anlat›lmas›ndan geçiyor. Hal›c›lar Cad. U¤ur Saray Apt. No: 92/15
d›klar›m›z›…” Fakat yaflad›klar›n›n tümünü fertlerinin sessizleflti¤i, dakikalarca a¤z›n› aç- Bizler de gücümüz yetti¤ince bunu yapmaya Fatih-‹stanbul
anlatam›yorlard›. Hâlâ kayg›lar› vard›; seçici mad›¤› zamanlar çok oldu. Özellikle de, aile çal›flt›k. tel: 0212 635 61 22
bir unutmay› tercih ediyorlard›. Baz›lar› da, içinden birinin öldürüldü¤ü veya kaç›r›l›p bir Bir köylüye, kendi evini yakmas› için kibri- faks: 0212 532 77 71
kay›t cihaz›m›z› ve kameram›z› kapatt›rd›k- daha haber al›namad›¤› zamanlardan söz edi- ti vermek, evleri az yand› diye geri dönüp, ka- e-posta: gocder1@hotmail.com
tan sonra anlatmaya devam etti. Anlad›k ki, lirken... Ve bizler, o insanlar› a¤latt›k. Onla- lan eflyalar›n› kurtarmaya çal›flan insanlar›, ev-
insanlar hâlâ hayatlar›ndan kayg› duyuyorlar, ra, yaflad›klar› o devasa ac›lar› tekrar ettirip le birlikte yeniden yakmak, neyle aç›klanabilir?
* Bilgi Üniversitesi Tarih Bölümü
tehlikede olduklar›n› hissediyorlar. Çok yo- yeniden yaflatt›k. Çok huzursuzduk, çünkü Görüfltü¤ümüz ailelerin hepsi, bu yaflananlar-
ö¤rencisi, ‘Osmanl› Kaynaklar›nda
¤un ac›lar yaflay›p bunlar› rahatça anlatama- üstü küllenen korlar› yeniden üflüyorduk. ‹fl- dan yorulmufltu. Baz›lar› ise, kardeflli¤e ve bir- Kürtler’ Çal›flma Grubu üyesi
mak, onlar için bir iflkence; isteseler de, ac›la- kenceleri, ölümleri, ba¤ ve bahçelerin yak›l- likte yaflamaya inanm›yordu art›k, çünkü
Yeflil, Ankara’daki evlerinin önündeki arabas›na
Bir best-seller: Yeflil
binmeden önce, her sabah, o¤luna “Git arabay›
çal›flt›r, motor ›s›ns›n” der. O¤lu sonradan anlam›flt›r
ki, asl›nda Yeflil, arabas›na bir bomba konmufl olmas›
TAYLAN DO⁄AN
ihtimaline karfl› o¤lunu önden göndermektedir.
Terörle mücadele eden kifli ve kurumlar›n imaj›n› restore etme çabas›n›n Peki, bunu korktu¤u veya o¤lunu feda edecek kadar
bir ürünü olan Yeflil: Savaflç›’y› okumak mide istiyor. insanl›ktan ç›km›fl biri oldu¤u için mi yapmaktad›r?
Hay›r, o bunu devletinin kendisinden faydalanaca¤›
eçti¤imiz may›s ay›nda Timafl Yay›nla- d›¤› bir dönemde ortaya ç›km›fl, PKK itiraf-
G r› taraf›ndan yay›mlanan ve altbafll›¤› ç›lar›ndan bir ekip oluflturmufl, t›pk› PKK’l›-
–kapakta yer almasa da– ‘Savaflç›’ olan Yeflil, lar gibi giyinmifl, onlar gibi da¤larda yaflam›fl
süreyi uzatmak için yapar.

B afll›ktaki sözü, Dersimli yafll› bir ana,
köyleri yak›ld›ktan sonra gidip gördü¤ü
o korkunç ve sessiz manzaray› betimlemek
için söylemiflti. Hayat›n oralarda bitti¤i, da-
ha çarp›c› nas›l anlat›labilir ki? Bu hayat› bi-
tiren, bu köyleri, mezralar›, kufllar›n bile ol-
mad›¤›, insans›z, çorak ve terkedilmifl yerler
haline getirenler, bu insanlar› koruduklar›n›
söyleyen devlet görevlileriydi.
Bu yaz›da, zorunlu göçe maruz kal›p ‹s-
tanbul’a göç eden ailelerle yap›lan mülakat-
lar›n derlendi¤i Göç Hikâyeleri adl› kitap
için yürütülen araflt›rmadan izlenimler yer
alacak. Göç Hikâyeleri, ‹stanbul Göç-Der’in
haz›rlad›¤› bir projeydi ve ‘zorunlu göç’e ma-
ruz kalanlar›n yaflad›klar›n› kendi ifadeleriy-
le, birinci a¤›zdan, topluma duyurma amac›-
n› güdüyordu. Bu amaçla, sözlü tarih yönte-
mini kullanarak, 50 aileden yaklafl›k 120 ki-
fli ile görüflmeler yapt›k ve bunlardan 11 ai-
lenin hikâyesini kitaplaflt›rd›k. 8 kiflilik bir
ekiple yürüttü¤ümüz proje, Kas›m 2007’de
bafllay›p, zorlu ve yorucu bir çal›flman›n ar-
d›ndan, Haziran 2008’de tamamland›. Gö-
rüflmelere ay›rd›¤›m›z ilk dört ay, ekip olarak
bizi derinden sarsan bir dönem oldu. Zorun-
lu göçe maruz kalm›fl insanlar›n hayret uyan-
d›ran ac› dolu hikâyelerini üst üste dinleyin-
ce, birden kendimizi o trajedinin içinde bul-
duk.
Kürdistan co¤rafyas›nda y›llard›r süren
bir savafl hali var. Bu savafl›n etkilerini her
yönüyle yaflayan zorunlu göç ma¤durlar›yla
görüflmelerimiz üç ana bafll›k-soru ekseninde
yürütüldü: Göç öncesi hayat, göç süreci ve
göç sonras› gelinen flehirde yaflananlar. Gö-
rüflme yapt›¤›m›z kiflilerin ço¤u, göçten önce
hayatlar›n›n, pastoral bir tablo çizercesine
AGOS kitap
bir amcan›n o¤luna söyledi¤i flu söz, durumu
tüm aç›kl›¤›yla ortaya koyuyor: “Herkese
hakk›m› helal ediyorum, ama koruculara et-
miyorum.”
Zorunlu göçe maruz kalan Kürtler, yur-
dundan edilmenin yaratt›¤› k›zg›nl›k ve nef-
ret bir yandan, göç edilen yerdeki hayat›n
anlams›zl›¤›, hiçli¤i, sefaleti ve zorlu¤u di¤er
yandan, a¤›r bir trajedi ve travma yaflad›lar.
Birkaç saat sonras›n› bile kestiremedikleri bir
‘serüven’e iteklendiler. Resmi yetkililer tara-
f›ndan hiçbir yard›m yap›lmadan, tan›nan
bir-iki saatlik süre içinde köylerini terk et-
mek, can havliyle kaçmak zorunda kald›lar;
bazen mallar›n›, bazen de canlar›n› yitirdiler.
Dokuz ayl›k hamile bir kad›n›n, arkas›na bi-
le bakmadan, apar-topar, Mardin’den oto-
büse binip 20 saatlik bir yola ç›kmas›n›n ve
bu esnada, Bolu Da¤›’nda do¤um yapmas›-
n›n bir izah› olabilir mi? Bu kaç›fl yolculu-
¤unda do¤an çocu¤u gelecekte neler bekli-
yordur acaba?
Görüfltü¤ümüz ailelerin tümü, ‹stanbul’a
gelifllerinde çok ciddi s›k›nt›lar yaflam›fllar.
Kimi bir tan›d›¤›n›n yan›na k›sa süreli¤ine
yerleflirken, kimi o flans› da bulamam›fl, üç-
befl parça eflyas›yla günlerce sokakta kalm›fl.
Baz›lar›, aylarca, kiralad›klar› küçük bir dük-
kân› mesken tutmufl. Ev tutmak isteyenlere,
Kürt olduklar› için, ev verilmemifl. 1990’lar-
da, milliyetçi-›rkç› havan›n tüm bask›s›n› ya-
flam›fllar. Sonralar› ev bulup yerleflseler bile ifl
bulamam›fllar. Mufl’tan göç eden bir ailenin
üyesinden duydu¤um sözler, bu çarp›c› zor-
lu¤u anlat›yordu: “‹lk geldi¤imizde ‹stan-
bul’un tüm bodrumlar›nda Kürtler oturu-
yordu, yeni yeni bodrumlardan ç›k›yoruz.”
Bir baflka göç ma¤durunun sözleri ise, yafla-
d›klar› karfl›s›nda gelifltirdi¤i tavr› ve hayata
tutunma inad›na iflaret ediyordu: “Buralarda
14
yatl› bir kad›n, “Em li vir emanet in” (“Biz
burada emanetiz”) demiflti. Çocuklar› orta
boy bir tekstil atölyesinin sahipleriydi, eko-
nomik olarak iyi denebilecek durumdayd›-
lar; o ise, burada kendine ait bir fley bulam›-
yordu.
Gençlerde, yani göç zaman›n›n çocukla-
r›nda durum biraz farkl›yd›. Yaflayamad›kla-
r› çocukluklar›n›, yapt›klar› geriye dönüflle-
rin bir yerlerine s›¤d›rmaya, s›k›flt›rmaya ça-
l›fl›yorlar. Olanlar ile olmas›n› istediklerini
harmanl›yorlar. Göç çocuklar› flimdilerde bi-
rer yetiflkin. Kimi iflçi, kimi iflveren, ço¤un-
lu¤u iflsiz, baz›lar› ise sanatla ilgileniyor. Or-
Zorunlu göçe maruz kalanlar›n kimileri art›k kardeflli¤e ve
birlikte yaflamaya inanm›yor. Yine de, iki kelimeyi a¤›zlar›ndan
hiç düflürmüyorlar: ‘Bar›fl’ ve ‘çözüm’. Çözüm, onlar›n yerine
de¤il, onlarla birlikte düflünülerek üretilmeli.
Kentli gibi görünseler de buralara hâlâ ne ka-
dar yabanc› kald›klar›, ne köylü ne de kentli
olduklar›, seçimlerini flehirlerden yana koy-
salar da buralar› güvenli görmedikleri, ‘bü-
yük kentin tehlikesinden’ dolay› ailelerine
fazlas›yla ba¤land›klar›, kültür ve kuflak ça-
t›flmas›n› birlikte yaflad›klar›ndan, çok ciddi
ruhsal s›k›nt›larla karfl› karfl›ya kald›klar› an-
lafl›l›yordu.
Aile büyükleri, yafll›lar ise hayata küsmüfl-
ler; adeta, sadece yaflamak için yaflamaktalar.
Aileleri burada oldu¤u için, mecburen ‹stan-
bul’dalar. Terk etmek zorunda kald›klar› top-
raklar›na duyduklar› hasret, her hallerinden
Ayazma-‹kitelli (‹stanbul, Mart 2008)
eylül 2009
do¤rudur). Yaln›z, flöyle küçük bir sorun son dönemde Ergenekon örgütünü deflifre
k›sa sürede best-seller oldu ve yaz aylar›nda ve gayri-nizami savafl› baflar›yla yürütmüfl-
vard›r: Bir ton patlay›c›y› kim Ankara’dan eden çok say›da kitab› piyasaya süren, son
en çok okunan ilk on kitap aras›na girmeyi tür. Bu yönüyle Yeflil, Türkiye’nin bölün-
baflard›. Peki, olas› ticari kayg›lar› bir yana mesinin önüne geçen, biz geceleri rahat uyu-
b›rak›rsak, AKP çizgisine paralel bir yay›nc›- yabilelim diye her fleyini terörle mücadeleye
fiam’a kadar tafl›may› göze alabilecektir? Ye-
flil gönüllü olur ve C-4 yüklü kamyoneti
olarak da araflt›rmac› gazeteci Ecevit K›l›ç’›n
J‹TEM adl› kitab›n› yay›mlayan Timafl Ya-
fiam’a kadar götürür. Yine de, Öcalan’›n sui- y›nlar›’ndan Yeflil: Savaflç› gibi bir infazc› gü-
l›k yapan ve Gülen cemaatine yak›n oldu¤u adayan, yüzlerce kez ölümü göze alan bir
kasttan sa¤ kurtulma ihtimali vard›r. Yeflil, zellemesinin ç›kmas›n› nas›l yorumlamal›-
söylenen Timafl Yay›nlar›, Yeflil ile ne anlat- kahraman-savaflç›d›r.
mak istiyordu? Bu haliyle Yeflil, abart›la abart›la bir ifli garantiye almak için beline bomba ba¤la- y›z?
Yeflil: Savaflç› adl› kitab›n yazar›, Yeflil’in ‘Türk Rambosu’na dönüfltürülür. PKK yol may›, Öcalan’a yaklafl›p kendini patlatmay› Belki bu soruyu bir baflka soruyla yan›tla-
o¤lu Murat Y›ld›r›m. Cemalettin Emeç’in keser ve “Biz buraday›z, hani, devlet nere- önerir. Devlet buna yanaflmaz. Sebebi, Öca- yabiliriz: Ergenekon örgütü tasfiye edildik-
de röportaj yaparak kitaba katk›da bulundu- de?” diye propaganda yapar; o s›rada araba- lan’› ortadan kald›rma amac›yla da olsa Yeflil ten sonra da Türkiye’de devletin gayri-niza-
¤u söyleniyor. Ama kitab›n esas olarak, güya da olan Yeflil silah›n› çekerek bütün PKK’l›- gibi de¤erli bir eleman›n› kaybetmek isteme- mi savafl yöntemlerine baflvuran, muhalifler-
babas›n› temize ç›karma derdindeki Murat lar› öldürür ve insanlara dönüp “‹flte, devlet mesidir. le “rutinin d›fl›na ç›karak” mücadele eden
Y›ld›r›m’›n elinden ç›kmad›¤› hemen anlafl›- burada!” der. Murat Y›ld›r›m’›n babas›, dev- Kitapta Yeflil’in kahramanl›¤›n›n yan› s›ra yap›lanmalara ihtiyac› olmayacak m›? Özel-
l›yor. Belli ki kitab› bu konularda deneyimli letine en iyi flekilde hizmet edebilmek için bir baflka tema daha ifllenir: ‘Terörle mücade- likle de aç›l›m çabalar›na ra¤men Kürt soru-
birileri haz›rlam›fl. her türlü önlemi almaktad›r; hatta bu u¤ur- le’ ad› alt›nda pek çok kifli kendi ç›kar› için nu bütün yak›c›l›¤›yla devam ederken ve
Yeflil piyasaya ç›kt›¤›nda, gündemi a¤›r- da o¤lunu feda etmeyi bile göze al›r. Anka- çal›flm›fl, gayrimeflru ifller yapm›fl, haraç al- devlet eliti, Ermenilere, Rumlara ve di¤er
l›kl› olarak Ergenekon davas› ve darbeci ya- ra’daki evlerinin önündeki arabas›na binme- m›fl, zengin olmufltur. fiimdi Yeflil ç›k›p ken- az›nl›klara yap›lanlarla yüzleflmeye hiç de ni-
p›lanmalar›n yedi¤i haltlar iflgal ediyordu. den önce, her sabah, o¤luna “Git arabay› ça- dini savunamad›¤› için herkes kendi yapt›¤› yetli de¤ilken… E¤er böyleyse, o zaman Er-
Ben de, kitab›n reklam›n› görünce, bu derin l›flt›r, motor ›s›ns›n” der. O¤lu sonradan an- ‘pis’ iflleri onun üzerine atmaktad›r. Halbuki genekon operasyonlar›yla oluflan havay› faz-
iliflkileri ‘deflifre eden’ bir baflka kitab›n daha lam›flt›r ki, asl›nda Yeflil, arabas›na bir bom- Yeflil, faili meçhul cinayetler dahil, yapt›¤› la abartmamakta ve ‘derin yap›lar›’ bütü-
yay›mland›¤› hissine kap›l- ba konmufl olmas› ihti- her fleyi terörle mücadele için yapm›fl, kendi nüyle mahkûm etmemekte fayda olabilir.
d›m. Bunun yan› s›ra, ikin- maline karfl› o¤lunu ön- ç›kar›n› asla düflünmemifl, ‘gayrimeflru’ ifller- E¤er ‘terörle mücadele’ye devam edilecekse,
ci bir ihtimal olarak da, ki- den göndermektedir. Pe- den uzak durmufltur. Y›ld›r›m ailesinin mü- Yeflil’lere her zaman ihtiyaç duyulacak de-
tab›n ‘gizli ve ilginç yönle- ki, bunu korktu¤u veya tevaz› yaflam düzeyi bunun en büyük kan›t›- mektir. Bu nedenle, mafyatik ifllere bulafl-
riyle Yeflil’ türünden, daha o¤lunu feda edecek kadar d›r: Yeflil isteseydi, zengin olamaz m›yd›! mam›fl, devletin imkânlar›n› kendi ç›kar›
çok bir çok-satar üretmek insanl›ktan ç›km›fl biri Bu temize ç›karma u¤rafllar› içinde, ya- için kullanmam›fl, samimi ‘savaflç›lar’›n ima-
amac›yla piyasaya sürül- oldu¤u için mi yapmak- zar(lar) ‘derin’ ekipler aras›ndaki anlaflmaz- j›n› arada bir parlatmak gerekebilir. Ne de
müfl olabilece¤i akl›ma gel- tad›r? Hay›r, o bunu dev- l›klar› da özellikle gözler önüne sererler. olsa, böyle insanlar pek kolay yetiflmiyor!
di. Fakat o da ne? Kitap letinin kendisinden fay- Sonradan baflka ifllere de girip ç›kan ve ülkü- Bana kal›rsa, Yeflil: Savaflç› adl› best-seller
Yeflil’i, Güneydo¤u’da te- dalanaca¤› süreyi uzat- cülü¤ü kullanan Abdullah Çatl› ve Susurluk tam da bu amaca hizmet ediyor. Daha önce
röre karfl› savaflm›fl bir kah- mak için yapar. ekibiyle de, gönlünü bir kad›na kapt›r›p ifli- de, darbeci yap›lar› deflifre eden kitaplar›n
raman olarak iflliyordu. A. Öcalan Suriye’dey- ni ihmal eden Cem Ersever ekibiyle de, Ye- yan› s›ra, derin devleti güzelleyen Türk mil-
Yeflil: Savaflç›’ya göre, ken, devletin ilgili ku- flil’in aras› iyi de¤ildir. liyetçisi kitaplar da (örn. Teflkilat: Devlet-i
‘Yeflil’ kod adl› Mahmut rumlar› bir ton patlay›c›- Son olarak, kitab› okuman›n sa¤lam bir Ebed Müddet, Selman Kayabafl›) yay›mlam›fl
y› yak›n›nda patlatarak mide istedi¤ini de söylemeliyim: Yeflil, da¤- olan Timafl Yay›nlar›’ndan böyle bir kitab›n
Y›ld›r›m gerçek bir kahra-
mand›r. Terörle mücadele- onu öldürme plan› yapar lara gitmekte ve PKK’l›lar›n “kellesini al- ç›kmas› ise, bir tesadüften çok, kantar›n to-
Murat Y›ld›r›m, Cemalettin Emeç (nitekim, böyle bir sui- maktad›r.” puzunu kaç›rmadan, terörle mücadele eden
de, PKK’n›n çok güçlendi-
Yeflil: Savaflç› kast eylemi yap›ld›¤› ve *** kifli ve kurumlar›n imaj›n› restore etme ça-
¤i ve art›k nizami savafl
yöntemlerinin geçersiz kal-
Timafl Yay›nlar›, May›s 2009, 224 s. Öcalan’›n sa¤ kurtuldu¤u Bafltaki sorumuza geri dönecek olursak, bas›n›n bir ürünü gibi görünüyor.
eylül 2009 15 AGOS kirk
 Bir hayatta kalma hikâyesi:
Hampartsum Çitciyan’›n an›lar›
H arput’ta do¤an Hampartzoum Mardi-
ros Chitjian (Hampartsum M. Çitçi-
yan), 2003’te Los Angeles’ta vefat etti¤inde
102 yafl›ndayd›. Ölümünden alt› ay sonra,
k›z› Zaruhy Sara Chitjian’›n, babas›n›n anla-
t›mlar›n› bir araya getirdi¤i A Hair’s Breadth
from Death: The Memoirs of Hampartzoum
Mardiros Chitjian adl› kitab›, Taderon Yay›-
nevi ve Gomidas Enstitüsü’nün iflbirli¤iyle
yay›mland›.
Bugün 76 yafl›nda olan Sara Chitjian, ge-
çen sene A¤ustos ay›nda, ailelerinin memle-
ketlerini merak eden bir grupla birlikte Ana-
dolu’yu gezdi. 6 bin kilometre yol yapt›;
Harput, Malatya, Mufl, Do¤ubeyaz›t, Van,
Diyarbak›r, Antakya ve Mersin’e gitti; baba-
s›n›n, kendisine detaylar›yla anlatt›¤› köyünü
buldu. Oradan, ‹ran s›n›r›na yak›n bir bölge-
ye gitti; buras›, babas› Hampartsum Çitçi-
yan’›n, özgürlü¤e kavufltu¤u yerdi.
Hampartsum Çitçiyan 1915 sonras›nda
önce ‹ran’a geçmifl, oradan da Meksika’ya
gitmeyi baflarm›flt›. Kendisi de Meksika do-
¤umlu olan, ancak 1935’te, ailesiyle birlikte
Los Angeles’a yerleflen Sara Chitjian’la,
Türkçe çevirisi, geçti¤imiz günlerde, Ölüme
K›l Pay› ad›yla, Belge Yay›nlar› taraf›ndan
AGOS kitap
TAL‹N SUC‹YAN
yay›mlanan kitap üzerine konufltuk.
• Nas›l karar verdiniz baban›z›n an›lar›n›
yazmaya?
Bana hep sorarlard›, “Baban›n hat›ralar›n›
yaz›yor musun?” diye. Ben de, bu ifli becere-
meyece¤imi söylüyordum hep. Annem
1998’de, 92 yafl›nda vefat etti. Birkaç gün
sonra her fleyi h›zla unuttu¤umun fark›na
vard›m. Bunu en çok yemek yaparken fark
ettim; tarifin nas›l oldu¤unu sormam gereki-
yordu… Anlad›m ki, bana
anlat›lanlar› da h›zla unu-
tabilirim. Ayn› anda, “Aca-
ba babam›n ve annemin de
anlatt›klar›n› da, yemek ta-
rifi gibi, kolayca unutabilir
miyim?” diye bir düflünce
tak›ld› kafama. Bu düflün-
ce bana çok a¤›r geldi. Er-
tesi gün babama gittim ve
yaflad›klar›n› bana anlat-
mas›n› istedim. Soracak
milyonlarca sorum vard›.
Sabahlar› anlat›yordu, Er-
menice olarak. Son günü-
Sara Chitjian
ne kadar konuflmay› sürdürdü, hastaneye gi-
dene kadar… Ermenice için bir yard›mc›m
vard›; babam›n anlatt›klar›n› o yaz›yordu,
sonra ben ‹ngilizceye çevirerek tekrar yaz›-
yordum. Her fleyi elde yazd›¤›m için, kitab›n
oluflmas› 5 y›l gibi uzun bir süre ald›.
• Baban›z›n anlat›mlar›, dönemin gün-
lük hayat›na iliflkin birçok veri bar›nd›-
r›yor…
Kitapta, giyilen k›yafetlere, kullan›lan efl-
yalara, günlük hayat›n ayr›nt›lar›na, yaflanan
yerin do¤as›na iliflkin çizimlere de yer verdik.
Babam o kadar detayl› fleyler hat›rl›yordu
ki… Örne¤in, sabah erkenden kalkt›klar›nda
yüzlerini y›kayacaklar› bir lavabo varm›fl; la-
vaboyu her zaman ilk olarak büyükbabas›
kullan›rm›fl. Bir önceki kuflaktan olan, önce
onun eline su dökermifl. Bu görev bu flekilde,
büyükten küçü¤e do¤ru, en son çocu¤a ka-
dar devam edermifl. Erkekler b›y›klar›n› ku-
laklar›n›n ard›na kadar uzat›rm›fl… Babam,
annesinin yüzünü hiç görmemifl; sadece göz-
lerini aç›kta b›rakan, peçe türü bir fley takt›-
¤›n› ve büyükbabas› varken asla efliyle konufl-
16
mad›¤›n› anlatt›.
• Baban›z›n size anlatt›klar›yla burada
gördükleriniz birbiriyle örtüflüyor
muydu?
Bekledi¤imden daha fazlas›n› buldum.
Babam an›lar›n› anlat›rken, önemli sokakla-
r›n ve önemli yerlerin isimlerinin bulundu¤u
bir harita çizmiflti; onunla anlat›yordu. Her
fley aynen çizdi¤i gibiydi. Çeflmenin suyunun
akt›¤› kanallar bile aynen babam›n söyledi¤i
gibiydi. Ancak, yaflad›¤› evi
bir türlü bulamad›k. Babam
Peri’den (bugünkü ad›yla Ak-
pazar) ayr›ld›¤›nda bir Kürt
isyan› yaflanm›fl orada, ve köy
befl gün boyunca yanm›fl.
Evin yak›n›ndaki çeflmeyi ve
evin yerini buldum, ancak
evin kendisi yoktu.
Babam, gitti¤i okulun jan-
darmalar taraf›ndan bas›laca-
¤›n› duydu¤unda okul kitap-
lar›n› ah›ra saklad›¤›n› anlat-
m›flt›. Bu kitaplar› bulmak is-
tiyordum en çok. Arkadaflla-
r›m, bunun imkâns›z oldu¤unu, herkesin ha-
zine arad›¤›m› düflünece¤ini söyledi. Ben de,
kitaplar› bulursam, bulmama yard›m edene
alt›n verebilece¤imi söyledim. Ama kitaplar›
da bulamad›k.
• Baban›z›n anlatt›¤› kiflilerden, bugün
bölgede hâlâ tan›nan birilerini bulabil-
diniz mi?
Evet; örne¤in Ulafl Efendi’den söz etmifl-
ti. Tüm bölgede çok nüfuzlu bir insanm›fl.
Bölgede tan›flt›¤›m 5-10 kifli, bu ismi hat›rla-
d›. Çok sayg› duyulan biri oldu¤u anlafl›l›-
yor.
• Kitab›n ad› Ölüme Ramak Kala; ölüm,
baban›z›, hayat› boyunca s›k s›k s›na-
m›fl.
Dört kez, ölüme çok yaklaflm›fl; bu yüz-
den kitab›n ad›n› böyle koymak istedi. ‹lki,
1915... ‹kincisinde, babas› çocuklar›n› okula
götürüp orada b›rakm›fl, çünkü kendisi git-
mek zorundaym›fl. Çocuklar›yla vedalaflama-
m›fl, çocuklar da ona hiçbir fley sormam›fllar,
çünkü babalara soru sorulmazm›fl… Babam,
babas›n› son kez orada görmüfl. Okulda ön-
Hampartzoum M. Chitjian
Ölüme K›l Pay›: Ermeni Soyk›r›m›ndan
Kurtulmufl Birinin An›lar›
Belge Yay›nlar›, Eylül 2009, 592 s.
ce çocuklar›n adlar›n› de¤ifltirmifller. Baba-
m›n ad› Rüfltü Hampar olmufl. ‹kinci gün,
dinleri de de¤iflmifl... Üçüncü gün, Türk ta-
rihi ö¤renmeye bafllam›fllar. Sonra bütün ço-
cuklar› toplam›fllar, büyük olanlar› yanlar›na
alm›fllar ve onlardan, boflalan evleri talan
edip, eflyalar› oradaki Ermeni kilisesine gö-
türmelerini istemifller. ‹ki hafta sonra, büyük
çocuklar› küçüklerden ay›rm›fllar yine. Ba-
bam, kardefllerinden ayr›lmamak için ba¤›r-
m›fl. Bir çocuk yan›na gelmifl, “Sus. Bizi öl-
dürecekler. B›rak, bari onlar yaflas›n” demifl.
Bir gece, onlar› ayr› bir yerde tutmufllar. Ço-
cuklardan birinin küçük bir b›ça¤› varm›fl. O
b›ça¤› kullanarak, gece oradan kaçmay› ba-
flarm›fllar. Babam, 1916’da, Kürt isyan›ndan
kaçarken, ölümle bir kez daha yüz yüze gel-
mifl. Ve 1921’de, Sako Mahallesi’nden ‹ran’a
kaç›fl› s›ras›nda, bir kez daha…
eylül 2009
Hayaller, düfller, yaflam...
Bir devrimcinin hikâyesi
M‹NE AKMAN
‹yi ki Erken Öldün, hem kiflisel, hem de kolektif bir iç hesaplaflman›n roman›. Hronis Missios’un
an›lar›, Yunanistan sol hareketinin tarihinden k›rk y›ll›k bir kesitine ›fl›k tutuyor.
1995’te çevrilen Kapetanios: Yunan ‹ç Sava-
Ö lüme de¤il yaflama tutunan, “›fl›¤a, çi-
çeklere, kad›nlara, flaraba ve harekete
âfl›k” bir devrimci, yoldafl›na “‹yi ki erken öl-
“Lümpen unsur! Sen lümpen unsurun ne
oldu¤unu bilir misin? Ben de sonradan ö¤-
fl› 1943-1949 (Belge Yay., çev. Yavuz Alo-
gan) adl› kitab›ndan beri, Yunanistan’da
dün!” diyebilir mi? Hronis Missios, ‹yi ki Er- rendim, o zamanlar yabanc› dillerle hiç yaflanan Nazi iflgali, Yunanistan ‹ç Savafl› ve Hronis Missios
ken Öldün adl› otobiyografik roman›n›n ilk aram yoktu. Lümpen unsur, serseri, baflka Albaylar Cuntas› gibi dönemlerde ülkenin ‹yi ki Erken Öldün
sat›rlar›nda, arkadafl›na, “Sen flansl›yd›n; en bir deyiflle topluma zararl› biri demekmifl. devrimci saflar›ndan yükselen seslere hasret çev. Ari Çokona
baflta, hem de kurflunla vurularak ölüverdin” Neden öyle oldu¤unu söyleyeyim mi? Ara kalm›flken... Helikopter Yay›nlar›, Haziran 2009, 224 s.
diye sesleniyor. Ard›ndan, ‘ona’, üçüncü te- s›ra buzuki dinlemekten hoflland›¤› ve bu- Yunanistan solunun serüvenini anlatmak,
kil flahsa hitaben yaz›lm›fl uzun bir mektup nu gizlemedi¤i, kad›nlardan hoflland›¤› ve ve bunun ötesinde, Yunanistan’da Komü- t›s›n›n en güzel yan› ise, do¤rular›n›, Par-
gibi ak›p gidiyor roman. Yazar›n, iflkenceler, bunu gizlemedi¤i, flaraptan hoflland›¤›, ge- nist Parti etraf›nda dönen ‘resmi sol’ tart›fl- ti’nin, insan öznesini d›fllayan so¤uk madde-
hastal›klar, mücadeleler ve inançla dolu ha- nelde insanca tutkular› oldu¤u ve samimi malar›na katk›da bulunmak, ve o hesaplafl- lerinin yerine koyarak, hangi durumda olur-
yat›ndan an›larla dolu mektubun her sat›r›n- davrand›¤› için. Hayâs›zlar, y›llar y›l› bu- may› paylaflmak için yaz›lm›fl bir kitap ‹yi ki sa olsun insan olma halini, bütün davan›n
da, anarflizan özgürlü¤e duyulan, tüyleri di- zuki, özellikle de rebetiko müzi¤i dinleme- Erken Öldün. Missios, “iki çeflit devrim- ötesinde tutuyor olmas›. Ne de olsa “Dev-
ken diken eden bir tutku, bir aflk gizli. Ez- nin, hele bu tutkular› söylemenin ahlaks›z- ci”nin, yani “baflka bir kültüre inan›p sistemi rimci dedi¤in uçan bir kufltur, kartald›r; ›fl›-
berlenmifl sosyalizm propagandalar›na de¤il, l›k oldu¤unu söyleyip durdular, kafam›z› de¤ifltirmeye çal›flanlar ile, sistemin d›fl›nda ¤a, çiçeklere, kad›nlara, flaraba ve harekete
vücudunun her hücresiyle ‘do¤ru’ya inan- ütülediler. Rebetiko güya ahlak çöküntüsü- olup, oyuna dahil olmak için onu anlamaya âfl›kt›r...”
m›fl, inatç› bir idealist, yedi¤i dayaklar›, çek- nün, kötümserli¤in müzi¤iymifl. Bütün ya- çal›flanlar›n” hikâyesini anlat›yor. Ama bu
ti¤i ›st›raplar›, ve zaman zaman ‘devlet ba-
ba’ya karfl› kazand›¤› küçük zaferleri anlat›r-
flam›m›z iyimserlik doluydu da, devrimi
do¤ru yoldan sapt›ran müzikmifl.” (s. 10)
hikâyenin kiflileri sadece Yunanistan’›n
‘anarflik’ devrimcileri de¤il. Ömrünün ço¤u-
Hronis Missios, hikâyesini, bir yandan
sözlü tarih gibi kurguluyor, bir yandan da,
kiflisel deneyimlerini, konuflma dilinin sami-
ken, adeta, günah ç›kar›yor –‘günahs›z’ ol- nu hapishanelerde geçiren Missios, Yunanis- miyetiyle, kronolojik bir çizgi izlemeden,
du¤u halde. fazlas›n› duygular›n›zda elde edersiniz; ha- tan Komünist Partisi saflar›nda mücadele okuyucuya aktar›yor; okuru, tek bir sayfada
1985 y›l›nda yay›mlanan ilk kitab› ‹yi ki yat, insan oldu¤umuzu bize sürekli hat›rla- veren yoldafllar›n›n yan› s›ra, kendisi gibi, hem çocuklu¤una, hem de hapishane günle-
Erken Öldün’le (‘Kala, esi skotothikes noris’) tan duygularla ölçülebilir ancak.” toplumun marjinlerine itilmifl esrarkefller, rine götürebiliyor. Hikâyenin sürükleyicili¤i
ça¤dafl Yunanistan edebiyat› içinde önemli Missios’un hikâyesi, 1930 y›l›nda Kava- eflcinseller ve adli mahkûmlardan gardiyan- ve yazar›n izledi¤i anlat›m yöntemi bir yana,
la’da, tütün iflçileri aras›nda bafll›yor. Alman
bir yer edinen Missios, 2001 y›l›na kadar lara, hatta iflkencecilere kadar, bütün karak- roman› Türkçeye kazand›ran Ari Çoko-
dört kitap daha yay›mlam›fl. 2001’den sonra iflgali, ‹ç Savafl, ve ard›ndan gelen diktatör- terleri, hayat›n ‘do¤al’ ak›fl› içinde, hep in- na’n›n ustal›kl› çevirisi de, kitab› bir solukta
çeflitli derleme hikâye kitaplar›na katk›larda lük döneminde (1967-1974), Yunanis- sanc›l bir bak›fl aç›s›yla anlat›yor. Kendi ha- okunur k›l›yor. Çevirmen, eserin orijinalin-
bulunan yazar, 2009’da, Yunanistan’da, tan’daki pek çok devrimci gibi, tutuklama- yallerini, aflklar›n›, ve s›n›rlar›n› da, renkli deki dil oyunlar›n›n, benzetmelerin ve argo-
Vangelis Bondas’›n müzikleri ve 50 sayfal›k lardan, gözalt›lar›ndan, hapishanelerden, ifl- bir dille, sözünü sak›nmadan aktar›yor. nun metne verdi¤i rengi, Türkçeye büyük
bir kitapç›k eflli¤inde piyasaya ç›kan‘Mesela kencelerden geçiyor. Dolay›s›yla, ilkgençlik Okuma-yazma bilmedi¤i için bildirileri oku- bir baflar›yla aktarm›fl. Yunanca edebiyata,
Edebiyat... Hronis Missios, Hronis Missi- y›llar›ndan 40’l› yafllar›na kadar, 26 y›l bo- yamay›fl›n›, bolca Marksist terimin kullan›l- çeviri sorunundan dolay›, ‘klasikler’ d›fl›nda
os’u Okuyor’ adl› bir CD ile yeniden günde- yunca, ya kaçak ya da gerilla olarak, ya da d›¤› parti toplant›lar›nda yap›lan konuflma- uzak kald›¤›m›z bir dönemde, Yunanistan
me gelmifl. Missios’un kendi hikâyesini an- tecrit halinde yaflamak zorunda kal›yor. lar› kavrayamay›fl›n› içtenlikle döküyor mek- edebiyat›ndan yapt›¤› seçkiler ve çeviriler
latt›¤› ‹yi ki Erken Öldün de, bu vesileyle, Onu tan›tan biyografilerde, “1973’ten beri, tubuna. Yo¤un bask›lar ve a¤›r iflkencelerle için Çokona’ya ne kadar teflekkür etsek az.
özgür bir birey olarak Atina’da yaflamakta-
Türkçede yay›mlanmadan birkaç ay önce, piflmanl›k dilekçeleri imzalamaya boyun Sayfalar boyunca iflkenceleri, rutubetli,
d›r” yaz›yor.
Yunanistan okuyucular›n›n ve ‘dinleyicileri- e¤en eski yoldafllar›n›, muhbirlik yap›p yolu- karanl›k hapishane odalar›n›, hastal›klar›, ifl-
Missios’un kiflisel tarihinin, Türkiyeli
nin’ karfl›s›na yeniden ç›km›fl. Yazar, fiubat nu bulanlar›, daha iyi bir düzenin yolunun kenceden sakat kalmalar›, açl›k grevlerini,
ay›nda, Yunanistan’da yay›mlanan Ta Nea okuyucunun hâlâ pek aflina olmad›¤› 20. bask›, korku, sindirmelerden geçti¤ine ina- insan›n onurunu ezen, haks›z ve faflist uygu-
gazetesine verdi¤i bir röportajda, hayat hikâ- yüzy›l Yunanistan tarihiyle örtüflüyor olma- n›p ‘do¤ru’nun karfl› taraf›nda yer alan her- lamalar› okurken, insan “Neden?” diye sor-
yesini “8-3=11” ifadesiyle özetliyor, ve aç›k- s›, kitab› çekici k›lan bir unsur. Özellikle kesi, yarg›lamadan, oldu¤u gibi ele al›yor. madan edemiyor. ‹yi ki Erken Öldün, tam da
l›yor: “Vererek kaybettiklerinizin kat be kat de, Dominique Eudes’ün, Türkçeye Y›llarca sadakatle ba¤l› kald›¤› parti yöne- bu yüzden, 20. yüzy›l›n tüm devrimcilerinin
timini, “sadece siyasal konulardaki aptall›k- an›lar›n› yaflatabilecek, çekilen bütün ›st›rap-
Hronis Missios, 1930’da Kavala’da do¤du. Çocuklu¤u, Thasos’lu tütün iflçileri, Metaksa lar›ndan dolay› de¤il, ölüm sonras› cennetle- lar›n ortak sesi olabilecek, evrensel bir kitap.
diktatörlü¤ünden kaçan komünistler ve göçmenlerle dolu bir mahalle olan Potamoudia’da geç- re inanmad›¤› halde, derin bir aflkla ba¤lan- “Neden?” sorusuna en güzel cevab› ise, yine,
ti. Ailesi Selanik’e tafl›nd›ktan sonra, Missios, ikinci s›n›fta okulu b›rakarak çal›flmaya baflla- d›¤› yaflam için kendi yaflam›n› feda eden tarihin ‘nesnesi’ olmay› reddeden Missios
d›. Nazi ‹flgali’nde yaflanan ‘Büyük Açl›k’ döneminde, K›z›l Haç’›n s›ras›nda destek verdi¤i bir devrimcinin derin çeliflkisini” ve “Her insa- veriyor: Bir devrimci, insanlar› ve özgürlük-
grup çocuk ile birlikte Yiannitsa’ya (Yenice) gitti ve orada n›n içinde yetiflti¤i toplumsal iliflkilerde ken- lerini tutkuyla severek, yaflad›¤› ça¤›n kalbi-
devrimci saflara kat›ld›. Ba¤›ms›zl›¤›n ard›ndan Selanik’e di deneyimini yaflama gereksinimini” anla- ne girebilir; basit bir izleyiciyken, tarihin
dönerek fiehirlerin Demokratik Ordusu’na girdi. 1947’de yamad›klar› için, sat›r aralar›nda elefltiriyor. ‘öznesi’ne dönüflebilir. Missios, hem yafla-
tutukland›, iflkence gördü ve idama mahkûm edildi. 9 ay Körü körüne inanmak yerine, partisine elefl- m›yla, hem de yazd›klar›yla, her ikisini de
boyunca idam› bekledi; tesadüfen kurtuldu. A¤ustos 1973’e tirel yaklaflarak, içinde bulundu¤u hiyerarflik baflarm›fl.
kadar, hayat›n›n büyük bir k›sm›n›, hapislerde ve sürgünde ve bask›c› yap›y› sorguluyor; hatta, “Burjuva Roman›n Türkçe bask›s›n›n düzeltmeni
sisteminin sadece hiyerarflisiyle bask›s›n› de- Gökhan Gençay, kitab›n arka kapak yaz›s›n-
geçirdi. Okuma-yazmay› oralarda ö¤rendi. 1962-67 ara-
¤il, VATAN, D‹N ve A‹LE’ye iliflkin bütün da yer alan notunda, yazar›n üslubundaki
s›nda verdi¤i bir ‘özgürlük aras›’nda EDA’n›n (Birleflik De-
ideolojisiyle ahlak›n› ve ayn› zamanda riya- yaflam enerjisine ve “özgürlükçü do¤rudanl›-
mokratik Sol) gençlik örgütüne kat›ld›, PAM’›n (Diktatör-
kârl›¤›n› da s›rt›m›zda tafl›yorduk” diyerek, ¤a” dikkat çekerek, “Dar›s› yaflad›¤›m›z top-
lü¤e Karfl› Cephe) kurucu üyesi oldu. Halen, Atina yak›nla-
döneminin sosyalistlerinin pek yanaflmad›¤› raklarda ayn› mevzularda kalem oynatanla-
r›ndaki Kapandriti kasabas›nda yafl›yor.
bir iç hesaplaflmay› yafl›yor. Missios’un anla- r›n bafl›na” diyor. Kat›lmamak elde de¤il...
eylül 2009 17 AGOS kirk
 Sábato’nun kahramanlar›
ve mezarlar›
Alejandra ve babas›n›n bafl›na gelenler, örgüte dair merak›m›z› art›r›yor.
Ernesto Sábato, bu dünyaya olan inançs›zl›¤›m›zdan bir ç›k›fl yolu ar›yor.
y›mlan›r. ‹ki roman aras›nda bu kadar uzun
bir süre olmas›, büyük oranda, Sábato’nun
kendine ve yazd›klar›na dair inanç eksikli-
¤inden kaynaklan›r. Metni boydan boya
kuflatan ve karakterleri tan›mlayan inanç-
s›zl›k da belki bu yüzdendir. Roman,
Alejandra’n›n, babas› Fernando Vidal’i bir
tüfekle öldürmesi ve sonra üzerine gaz dö-
kerek kendini yakmas› hakk›ndaki bir gaze-
te haberi ile bafllar:
K ahramanlar ve Mezarlar, Arjantinli ya-
zar Ernesto Sábato’nun Tünel ile baflla-
yan üçlemesinin ikinci kitab›. ‹lk kitaptaki
temaya yaklafl›r bir biçimde, Martin ve Ale-
jandra aras›ndaki iliflkiye tan›k oluyoruz bu
sefer. Hikâyenin anlat›c›s› Martin için, bu
iliflki sürekli bir bekleme, ne yapaca¤›n› bi-
lememe, uzak kalmaya çal›flma, ancak her
seferinde kendini yine Alejandra’y› ararken,
ona yaklafl›rken bulma haline
dönüflür. Ve elbette, daimi hu-
zursuzluk ve tedirginlik, bek-
lenti ve ba¤lanma, paranoya ve
cinayet, roman›n kurucu ö¤ele-
ri olarak metindeki yerlerini
al›r. Roman›n ilk bask›s›na yaz-
d›¤› notta, Sábato, “Öyle bir
kurgusal anlat›m türü vard›r ki,
yazarlar bir saplant›dan kurtul-
mak için çabalay›p dururlar;
bunu neden yapt›klar›n› kendi-
leri bile anlayamazlar. ‹yi ya da
kötü bu benim yazabildi¤im
tek kurgu biçimidir” diyor. Tü-
nel ile Kahramanlar ve Mezar-
lar aras›ndaki yak›nl›k da, hem
biçim hem de içerik aç›s›ndan
bu saplant›dan kurtulma tavr›
etraf›nda flekilleniyor. Hem ka-
rakterlerin kendilerini içerisin-
de buldu¤u haller, hem de ya-
flad›klar› gerçekli¤in kurgulan-
ma biçimleri hep bu noktaya
iflaret eder; gerçeklik bir saplan-
t›dan fazlas› de¤ildir.
Kahramanlar ve Mezarlar,
üçlemenin ilk kitab› olan Tü-
nel’den tam on üç y›l sonra ya-
AGOS kitap
S‹DAR BAYRAM
“Buenos Aires’in köklü ailelerinden biri-
nin evinde meydana gelen bu trajediye
bir delilik nöbetinin yol açt›¤› san›lmak-
tad›r. Ama yeni bir bulgu bu görüflün
do¤rulu¤undan kuflku duyulmas›na yol
açmaktad›r. Fernando Vidal’in takma bir
adla oturdu¤u Villa Devota’daki evinde
öldü¤ü gece bitirdi¤i ‘Körler Üzerine So-
ruflturma’ adl› tuhaf bir inceleme yaz›s›
ele geçirilmifltir. Araflt›rmalar sonucunda
incelemenin bir paranoyak taraf›ndan
kaleme al›nd›¤› ortaya ç›kar›lm›flt›r. Bu
bulgunun cinayete yeni bir ›fl›k tutup,
delilik nöbeti varsay›m›n› zay›flatarak ar-
d›ndaki daha karanl›k bir nedeni gün ›fl›-
¤›na ç›karacak baz› yorumlar getirmesi
mümkün görünmektedir. E¤er bu man-
t›k zinciri do¤ruysa, belki de Alejandra’n›n
tüfekte kalan iki kurflundan biriyle inti-
har etmek yerine canl› canl› yanmay› seç-
mesi de aç›klanabilir.” (s. 7)
18
Tünel’de oldu¤u gibi, daha roman›n ba-
fl›nda, yine bir cinnet ve cinayet vakas› ile
karfl› karfl›ya kal›r›z. Ancak bu sefer, anlat›c›,
cinayeti iflleyen Alejandra de¤il, Alejandra’ya
âfl›k olan Martin’dir. Martin bir gün otu-
rurken, arkas›ndaki Alejandra onunla ko-
nuflmaya bafllar ve aralar›nda geçen k›sa di-
yalogdan sonra gözden kaybolur. Martin,
Alejandra’y› yeniden görmek için Buenos
Aires sokaklar›n› arfl›nlar durur, ancak
Alejandra ortadan kaybolmakta ustad›r.
Martin ile Alejandra’n›n iliflkisi, Alejandra’n›n
Martin’i görmek isteyip istememesine ba¤l›
hale gelir. Bu ba¤, zamanla, Martin için bir
ba¤›ml›l›¤a dönüflür. Sábato’nun, dünyan›n
bugünkü haline yöneltti¤i en önemli eleflti-
rilerden biri de budur; inançs›zlaflan bir
toplum içerisinde kurulan her ba¤, bir ba-
¤›ml›l›k biçimidir. Öte taraftan, ba¤›ml›-
l›klar›m›z, paranoyalar›m›z, kurgular›m›z
ve saplant›lar›m›z, mevcut inanç yoklu-
¤unda, dünyayla kurabildi¤imiz tek ba¤
haline gelir.
Roman ilerledikçe ö¤reniriz ki, Alejandra
ile Martin’in çalkant›l› iliflkisinin en önem-
li sebeplerinden biri, Alejandra’n›n babas›
Fernando’nun körlerle ilgili tak›nt›s›d›r.
Fernando, kendi paranoyalar› uyar›nca
‘Körler Üzerine Soruflturma’ adl› bir metin
kaleme al›r. Roman içerisinde
okunabilecek, baflka bir roman
fleklinde kurgulanm›fl olan bu
metin, roman›n, hem içerik hem
de biçim bak›m›ndan doru¤a
ulaflt›¤› noktad›r. Bu bölümde dil
farkl›lafl›r, anlat› iyice karanl›kla-
fl›r, gerçek ile kurgu birbirinden
ayr›lamaz hale gelir. Gerçeklik
bir kurguya dönüfltükçe, kurgu-
lar›n etkileri maddileflir; Fernan-
do kendi hikâyesinin kurban›
olur. Fernando kendini körler ta-
raf›ndan kurulmufl bir örgütün
varl›¤›na inand›rm›fl ve bu örgü-
tün elinin her yere uzanabildi¤i,
örgütün varl›¤›na dair bilgi edin-
mek isteyenlerin ise cezaland›r›l-
d›¤› sonucuna varm›flt›r. Tü-
nel’de anlat›lan hikâyenin baflka
bir okumas› da, bu noktada, ro-
man›n menziline girer.
Fernando’nun kaleminden
aktar›lan ‘Körler Üzerine Sorufl-
turma’ adl› incelemede, Castel’in
iflledi¤i cinayetin örgüt taraf›n-
dan planland›¤› öne sürülür.
Böylece Sábato, Tünel ile Kahra-
Ernesto Sábato
Kahramanlar ve Mezarlar
çev. P›nar Savafl
Ayr›nt› Yay›nlar›, Ekim 2000, 421 s.
manlar ve Mezarlar’› iç içe geçirip, hiçbir
okuman›n mutlak, hiçbir anlam›n sabit ol-
mad›¤›n›n, metinlerin her zaman yeniden
yorumlanmaya aç›k oldu¤unun alt›n› bir
kez daha çizer. Fernando’ya göre,
“Castel, Buenos Aires’in entelektüel çev-
releri taraf›ndan çok iyi tan›nan biriydi,
bu nedenle herhangi bir fley hakk›ndaki
düflünceleri herkesçe biliniyor olmal›yd›.
Onun gibi bir adam›n körlere olan tak›n-
t›s›n›n gözden kaçmas› olanaks›z. Örgüt
Allende, yani Maria Iribarne’nin kocas›
arac›l›¤›yla onu cezaland›rmaya karar ver-
mifl olmal›. Allende kar›s›na Castel’in son
çal›flmalar›n› sergiledi¤i galeriye gitmesi-
ni, resimlerden birine büyük ilgi göster-
mesini, Castel fark edene kadar resmin
önünde durup incelemesini sonra orta-
dan kaybolmas›n› söylemifltir. Kaybolma-
s›n›... Bir ifade biçimi yaln›zca... Castel
sonunda Maria’ya yeniden rastl›yor, ken-
dini kaybedercesine âfl›k oluyor, deli gibi
(öyle zaten), gece gündüz onu izliyor, evi-
ne bile gidiyor... Daha sonra olanlar› bu-
rada tekrarlamaya gerek yok: Castel’in
k›skançl›ktan ç›ld›rd›¤›n› ve Maria’y› öl-
dürdü¤ünü, sonunda t›marhaneye, yani
Örgüt’ün yapt›¤› bu plan›n hiçbir biçim-
de ortaya ç›kmayaca¤› tek yere kapat›ld›-
¤›n› an›msamak yeter de artar. Kim bir
delinin sözlerine kulak asar ki?” (s. 299)
Fernando’nun savlar›n›n do¤ru olup ol-
mad›¤› aç›kl›¤a kavuflmuyor, ama Alejandra
ve babas›n›n bafl›na gelenler, örgüte dair
merak›m›z› art›rmaya yetiyor. Asl›nda, söz
konusu olan, anlat›lanlar›n gerçekli¤inden
ziyade, do¤urdu¤u sonuçlar; bu dünyada
yaflaman›n a¤›rl›¤›yla bafl etme biçimlerimi-
zin, her zaman gün yüzüne ç›kmasa da hiç-
bir zaman tam anlam›yla defedilemeyen trav-
matik yap›s›. Roman›n anlat›c›s› Martin’in
tüm cümlelerine sirayet eden, ne depres-
yonla ne de bunal›mla aç›klanabilecek bir
a¤›rl›k, roman›n sonuna kadar insan›n ya-
kas›n› b›rakm›yor. Sábato, bu dünyaya
inanmay› b›rakm›fl olmam›z›n basit bir çö-
zümü oldu¤unu iddia etmiyor; bu inançs›z-
l›¤› olabildi¤ince farkl› biçimlerde ele alarak
bir ç›k›fl yolu ar›yor. Israrla, bu dünyay› de-
¤il, bu dünyaya olan inanc›m›z›, geriye ka-
lan tek sahici ba¤›m›z› yaz›yor.
eylül 2009
‘Demir Kilise’nin öyküsü
Mimar Hovsep Aznavur’un eseri olan Haliç’teki Sveti (Aziz) Stefan Bulgar Kilisesi, 19. yüzy›l›n
sonlar›nda Viyana’da üretildikten sonra ‹stanbul’a tafl›nm›fl, prefabrik bir yap›
Y üksek mimar Hasan Kuruya-
z›c› ve yüksek mühendis ve
mimar Mete Tapan’›n kaleme al-
d›¤›, 1998’de yay›mlanan, bir yap›
monografisi niteli¤indeki Sveti
Stefan Bulgar Kilisesi bafll›kl› çal›fl-
man›n geniflletilmifl ikinci bask›s›
yap›ld›. ‹stanbul’un en güzel sahil-
lerinden birine sahip olan Haliç
semtindeki Sveti Stefan Bulgar
Kilisesi, Türkiye’de infla edilen ilk
prefabrik kilise olma özelli¤ini ta-
fl›yor. Kilise hakk›nda yap›lm›fl en
kapsaml› araflt›rman›n ürünü olan
kitapta, yeni bilgilerin yan› s›ra,
‹ngilizce ve Bulgarca özetler de su-
nuluyor.
Viyana’dan Haliç’e
Halk aras›nda ‘Demir Kilise’ ola-
rak da bilinen Sveti Stefan Kilise-
si, mimar Hovsep Aznavur tara-
f›ndan, 19. yüzy›l›n sonlar›nda
Viyana’da parça parça haz›rlan-
d›ktan sonra ‹stanbul’a tafl›narak,
Haliç’teki arsa üzerinde kurulan
temele monte edilmifl.
Yap›s›nda tümüyle demir mal-
zemenin kullan›ld›¤› kilisenin ta-
fl›y›c› strüktürü, çeflitli biçim ve boyutlarda
çelik profillerden oluflturulmufl. Binan›n d›fl
cephesinde yer alan tüm elemanlar›n yan›
s›ra, kilisenin içindeki duvarlar, merdiven-
ler, kolonlar ve kolon bafll›klar› da demir
malzemelerden yap›lm›fl. Giriflinde ve mer-
kezinde yer alan duvarlar ve kolonlar›n
renkli mermer levhalarla kaplanm›fl olmas›,
yap›ya görkemli, ve estetik aç›dan zengin bir
görünüm kazand›rm›fl.
Haliç’e dik konumda, üç nefli ve tran-
septli bir bazilika olarak infla edilen yap›da,
bodrum kat, zemin kat, galeri kat› ve iki
katl› bir çan kulesi yer al›yor. Pencerelerin-
de, daha ziyade Avrupa mimarisindeki gotik
yap›larda görülen ‘gül pencere’ fleklinin uy-
gulanm›fl olmas› nedeniyle, Sveti Stefan Ki-
lisesi’nin, gotik mimarinin izlerini tafl›d›¤›
ileri sürülüyor.
‘Demir Kilise’ tek de¤il
Binan›n strüktürünün yan› s›ra, geçirdi¤i
onar›mlar›n da anlat›ld›¤› kitapta, kilise,
dünyadaki benzerleriyle de karfl›laflt›r›l›yor.
Kuruyaz›c› ve Tapan, ‘Demir Kilise’nin, de-
mirden yap›lm›fl ilk prefabrik kilise oldu¤u
sav›n› kabul etmiyor, ve dünyan›n çeflitli
yerlerinde daha önceki dönemlerde yap›l-
m›fl bu tür kiliselerden verdikleri örneklerle,
bu sav› çürütüyor.
En eski demir prefabrik kilise, 1854’te, o
dönemde ‹ngiltere’nin sömürgesi olan
Avustralya’daki yeni bir yerleflim merkezine
götürülmek üzere Bristol’de haz›rlanm›fl. St.
eylül 2009
LORA BAYTAR
mücadelenin bir bölümünü
oluflturan, ba¤›ms›z bir Bulgar
Ortodoks Kilisesi kurma girifli-
miyle iliflkilendiriliyor.
Binan›n geçirdi¤i
onar›mlar
Kilisenin eski kartpostallardaki
rengiyle (1920’de beyaz,
1923’te gri-mavi) bugünkü ren-
gi aras›nda önemli farkl›l›klar
var. Bu nedenle, kilisenin çeflitli
dönemlerde onar›mdan geçirdi-
Kilisenin 20. yüzy›l bafllar›ndaki görünümü ¤i düflünülüyor. Kitapta, bina-
n›n günümüze kadar geçirdi¤i
onar›mlar hakk›nda ayr›nt›l› bil-
giler veriliyor.
1946 y›l›ndaki ilk onar›m›n
ard›ndan, 1950’de çat› kaplama-
s› elden geçirilmifl, 1985’te ze-
min araflt›rmas› yap›lm›fl, bulu-
nan sonuçlar raporlanm›fl.
1988’de, Avusturyal› mühendis
Gilbert Wiplinger, binay› ince-
leyerek zarar durumunu sapta-
m›fl ve buna yol açan nedenlerin
zemindeki oynamalar ve koroz-
yon oldu¤unu belirttikten son-
‹konostasis ra, onar›m için gerekli gördü¤ü
Petersburg’daki bir fabrikada dökme demir- önlemleri s›ralam›fl. Bu raporun
den üretilen di¤er bir kilise de, Çarl›k Rus- iflaret etti¤i tehlikelere karfl›n, uzun bir süre
yas›’n›n egemenli¤indeki Letonya’n›n Dü- boyunca, onar›m için herhangi bir giriflim-
naburg kentine tafl›narak, kalenin avlusuna de bulunulmam›fl. Bu arada, Wiplinger’in
yerlefltirilmifl. saptad›¤› tahribat da artm›fl. binadaki ko-
Kitapta, 1870’lerin ikinci yar›s›nda, rozyonun etkisi özellikle d›fl cephelerde gö-
Gustave Eiffel’in bürosunda tasarlanan ve rünür hale gelmifl, ve binan›n durumunun
onun denetimi alt›nda infla edilen demir giderek kötüleflmesi nedeniyle onar›ma ka-
prefabrik kiliselerden de söz ediliyor. Bu ki- rar verilmifl. Mart 1991’de bafllayan ona-
liselerin en son örne¤i, Fransa’n›n Lüksem- r›mda öncelikle binan›n d›fl› ele al›nm›fl, an-
burg s›n›r› yak›n›nda yer alan Crusnes böl- cak, büyük tehlike alt›nda olan temeline
gesinde, 20. yüzy›lda infla edilen Sainte Bar- iliflkin sorunlar çözülememifl. Kilisenin
be Kilisesi. Kilise binas›, bir fabrikada üre- mülkiyetini elinde bulunduran Bulgar Or-
tildikten sonra, 1939’da bölgeye tafl›nm›fl ve todoks Kiliseleri Vakf› da, esasl› bir onar›m
için gereken bütçeyi oluflturamam›fl. Daha
yerine monte edilmifl.
sonra, Bulgaristan hükümeti binan›n duru-
Stevi Stefan yasak tan›m›yor muyla ilgilenmifl ve Bulgaristan’da bir ‘fikir
Sveti Stefan Kilisesi, flimdilerde, bak›ms›z- yar›flmas›’ aç›lmas› gündeme gelmifl.
l›ktan dolay› kötü durumda. Yar›flmaya kat›lmak isteyen ve duru-
Geçmiflte çevresini saran irili ufakl› bina- mu yerinde görmek için 2003’te ‹s-
lar nedeniyle ancak yak›ndan fark edilebilen tanbul’a gelen mühendis Çavdar Ko-
kilise binas›, 1980’lerin ikinci yar›s›nda, dö- lev, kiliseyi ask›ya alan bir öneri gelifl-
nemin belediye baflkan› Bedrettin Dalan’›n tirmifl.
Kilisenin durumuna iliflkin en son
Haliç’i ‘temizlemek’ için yapt›¤› y›k›mlar›n
rapor ise, 8 Kas›m 2004’te haz›rlat›l-
ard›ndan ortaya ç›km›flt›.
Çevresindeki yap›lar›n y›k›lmas›yla tek m›fl. ‹stanbul’da olmas› muhtemel flid-
bafl›na kalan kilise, Yahudi ve H›ristiyan detli bir depremde binan›n zarar gör-
ibadet yerlerinin inflas›n› yasaklayan ve ‹s- memesi için, zeminin güçlendirilmesi
tanbul’un fethinden günümüze kadar uygu- ve temellerin takviye edilmesi gerekti-
lanan kanuna karfl›n infla edilmifl olan yegâ- ¤inden, 2005 y›l›nda bir proje haz›r-
ne ibadet yeri olma özelli¤ini tafl›yor. Bu lanm›fl. Nisan 2006’da uygulanan bu
durum, Bulgarlar›n Osmanl› ‹mparatorlu- projeyle binan›n oturdu¤u zemin sa¤-
¤u’ndan koparak ba¤›ms›z bir devlet kur- lamlaflt›r›larak, temellerin, olas› yer hareket-
mak için yürüttükleri mücadeleyle, ve bu lerinde kaymas› önlenmifl.
19
Hasan Kuruyaz›c›, Mete Tapan
Sveti Stefan Bulgar Kilisesi:
Bir Yap› Monografisi
Yap› Kredi Yay›nlar›,
Temmuz 2009 (geniflletilmifl 2. bask›),
175 s. + çizimler
‹stanbul’un
her köflesinde bir
Aznavur eseri var
1868’de, ‹stanbul’da ‘Ermeniler aras›n-
daki ilk Mason locas› olan ‘Ser’i kuran
Avukat Serovpe Aznavur’un o¤lu Hovsep
Aznavur, 1876’da, 22 yafl›ndayken Ro-
ma’ya giderek Güzel Sanatlar Akademi-
si’ne girdi. Mesle¤i d›fl›nda hareketli bir
toplumsal yaflam sürdürmüfl olan Azna-
vur, ‹stanbul’dayken Sahmanatrakan
Ramgavar (Meflruti Sosyalist) adl› parti-
nin kurucular› aras›nda yer alm›flt›r. Ka-
hire’de Ermeni cemaatinin yönetim ku-
rulunun ve Güzel Sanatlar› Sevenler Er-
meni Cemiyeti’nin üyesi olmufl, ayr›ca
Ermeni spor kulübünün baflkanl›¤›n›
yapm›fl, 1935’te bu kentte ölmüfltür.
Aznavur’un ‹stanbul’da imzas›n› att›¤›
yap›lardan baz›lar› flunlard›r: Beyo¤-
lu’ndaki Yeni Frans›z Tiyatrosu, Tepeba-
fl› Tiyatrosu, Cibali’deki tütün iflleme ve
sigara fabrikas› (bugünkü Kadir Has
Üniversitesi), Sirkeci’deki Sanasaryan
Han› ve Gülbenkyan Han›, Sultanhama-
m›’ndaki Topalyan Han›, Heybeliada
Abbas Halim Pafla Köflkü, Kanl›ca’da
Prenses Rukiye Yal›s›, Sultanhama-
m›’ndaki Sebuhyan Han›, Beyo¤lu’ndaki
Abbas Ha-
lim Pafla Ko-
na¤›, Beyo¤-
lu’nda fiark
Tiyatrosu
(‘Ermeni Ti-
yatrosu’),
Tokatl›yan
Oteli, Al-
man Pazar›,
‹ngiliz kar-
ma okullar›,
Kiriks Apart-
man›, Vuçi-
Hovsep Aznavur (önde),
no Apart-
yak›n dostu aktör
Bedros Atamyan ile man›.
AGOS kirk

Son y›llar›n en ‘yeni-roman’lar›ndan biri olan Eski Sinagog Meydan›, çok farkl› bir yazar› müjdeliyor
“Gerçek sizi özgür k›lacakt›r:
Hangi gerçek?”
Ö ykü Didem Ayd›n’›n Eski Sinagog
Meydan› adl› roman›, kaçak bir mah-
kûmun masumiyetini kan›tlama mücadele-
sini, ve bu mücadelenin anlam›n›n ne oldu-
¤u sorusuyla s›nanan büyük bir aflk› anlat›-
yor.
Freiburg’daki Uluslararas› Suç ve Ceza
Araflt›rmalar› Merkezi’nde çal›flan Türk kö-
kenli kriminolog Dr. Aflk›n Cem Vona-
l›’n›n kap›s› çal›n›r. Gelen, yirmili yafllar›n-
da, Cihad adl›, hapishane kaça¤› bir Türk
gencidir. Cihad, ‘Vonal›’ ad›n› hapishanede
duymufltur.
Almanya göçmeni bir ailenin çocu¤u
olan Cihad, ‘Ondörtler’ lakapl› dazlak flid-
det çetesinin eski üyesi olan Kerstin’e âfl›k
olmufltur. Anlat›s›na göre, bir gece yar›s›,
kara çarflaf giymifl biri, iki sevgilinin Köln
kentindeki evine gelerek, uykuyla uyan›kl›k
aras›ndaki Cihad’a b›çakla sald›rm›flt›r. Bo-
¤uflma s›ras›nda Cihad bu ‘meçhul’ü öldür-
müfl, korku ve telafl içinde, öldürdü¤ü kifli-
nin çarflaf›n› açmadan, cesedi Ren Nehri’ne
atm›fl; Ren’den Kerstin’in cesedi ç›kar›l›nca
kendisine sald›ran›n Kerstin oldu¤unu dü-
flünmüfltür. Ama yap›lan yarg›lamada delil
ve emareler katilin Cihad oldu¤u san›s›n›
güçlendirmifl, Cihad, kara çarflafl›y› kendini
savunma güdüsüyle öldürdü¤ü sav›n› mah-
kemeye kabul ettirememifl, hapis cezas›n›n
ard›ndan Almanya’dan s›n›rd›fl› edilmek
üzere cinayetten mahkûm edilmifltir.
Aflk›n bu olayla ilgili hiçbir haber ve ka-
y›t bulamam›fl, Cihad’›n ak›l hastas› ya da
tehlikeli bir suçlu oldu¤u endiflesine kap›l-
m›flt›r. Çünkü Cihad Aflk›n’a kimli¤ini ka-
n›tlayacak bir belge gösteremez. Geçmiflte,
Alman polisine sald›rmaktan haks›z yere
mahkûm olan Aflk›n, Cihad’› kendisine ya-
k›n hissedecek ve olay› araflt›rmaya karar ve-
recektir.
Cihad ve Aflk›n, yeni bir ‘metin’ yaratma
mücadelesine giriflirler. Aflk›n, ‘sorufltur-
ma’s›na, neo-nazilerin ‘profil’lerini ortaya
koyacak bir ‘bilimsel araflt›rma’ k›l›f› ile bafl-
lar. Reva görüleni de¤il kendi yazd›¤› metni
arayan Cihad, do¤du¤u ve büyüdü¤ü toplu-
ma ‘entegre’ edilmemifltir, medeni ve mo-
dern topluma! Mahkûmiyet karar›, “...ka-
r›flt›¤› kavgalar›n, ç›kard›¤› olaylar›n haddi
hesab› olmayan, yaflad›¤› medeniyetten pa-
y›n› alamam›fl, uyumsuz bir genç”ten (s.
114) söz eder. Cihad, gerçe¤in sosyo-ide-
olojik tan›mlar›n›n içine hapsedilmifltir:
“Koyduklar› tan›m›n içine girmiyorsan...
(i)fllerine gelmeyen olay tarihe gömülmüfl-
tür....” (s. 17)
Bilimsel araflt›rma k›l›f›yla bafllayacak
olan soruflturma, son derece sürükleyici ve
sars›c› bir dizi olay ve kefliflerle sürer, bu k›-
AGOS kitap
‹REM MÜLLER
Öykü Didem Ayd›n
Eski Sinagog Meydan›
‹letiflim Yay›nlar›, fiubat 2009, 421 s.
l›ftan soyundu¤u düzlemle birlikte bafllayan
yepyeni bir dedektiflik öyküsüne evrilir, ve
‘Ondörtler’ lakapl› dazlak çetesi ile Ci-
had’›n temel çat›flmas›, uzun ve çetrefilli bir
‘yeniden yarg›lama’ davas›yla zirveye ç›kar.
“Çünkü tarihini de bilmen,
unutmam›fl olman gerek...”
‹stanbullu entelektüel bir aileye mensup Afl-
k›n’›n, T‹P eski senatörü babas›n›n kufla¤›-
na egemen olan toplumcu eylemcili¤inin,
1980 kufla¤›n›n apolitik Aflk›n’›nda b›rakt›-
¤› iz, Cihad’›n tekil hikâyesindeki eylem ka-
rarl›l›¤›d›r. Aflk›n’›n mesleki hayat›nda da
s›k s›k karfl›s›na ç›kan “‹nsanlar› bir arada
tutan nedir?” sorusu, roman›n temel soru-
sudur. Siyasetin, hatta bilimselli¤in tümel-
lefltirici e¤ilimlerini, sanki bu tekil, bu eflsiz
macerada s›nama imkân› bulan Aflk›n, ob-
jektif yaftalar›n ötesindeki varolufla, kimlik-
lerden s›yr›ld›¤›nda ç›plak kalacak insana
inan›r (“...Ama bu ç›plakl›ktan utanma-
d›m...”, s. 139). ‹nsana biçilen kimli¤e de-
¤il, insan›n kendi kurgulad›¤› kimli¤e ina-
n›r. Varoluflun gerçekli¤i, kiflinin herhangi
bir tarih dilimindeki eylemiyle ba¤lant›l›d›r
ve kiminle bir arada bulunaca¤›n› belirler:
“…Kim oldu¤umu ancak bir olay örgüsün-
de kan›tlayabilirim. Mesela birisi kanlar
içinde yerde yat›yor olabilir. Iss›z bir köfle-
de. Gece yar›s›. Ben oradan geçerken nas›l
davranaca¤›m› bilemem. Ama nas›l davran-
d›¤›m önemlidir tabii… Kim oldu¤umla il-
gilidir…” (s. 89)
20
Aflk›n, dayat›lan kurgudan farkl›, her in-
san için biricik olan bireysel kimli¤in irade
gücüyle yarat›labilece¤ine inan›r ama bunu,
varoluflçulu¤un tan›mlad›¤› gibi, topluma
f›rlat›lm›fl olas› kimlikler aras›ndan seçmez.
Ona göre insan biricik kimli¤ini egemen ai-
diyetten koparak, egemen kimli¤i ‘kurgusö-
küm’ yoluyla sorgulayarak yeniden kurgula-
mal›d›r.
“Hangi ülkenin dinisin çocuk,
hangi rüzgâr›n peygamberi?”
‹kinci eksen, inançl› bir Amerikal› Yahudi
olan ve Aflk›n’dan otuz yafl büyük olan Pro-
fesör Goldmann ile ‘Vonal›’n›n aflk›d›r. ‹ki-
si, kendilerini bir arada tutacak bir ‘senaryo’
aramaktad›rlar. Goldmann’›n 1929 krizin-
den sonra, kendi hayat mücadelesine s›k›flan
babas›, Macaristan’da kalan kardefline yar-
d›m edememifl, amcas› Auschwitz kurban›
olmufltur. Kendini Holokost kurbanlar›yla
özdefllefltiren Goldmann’›n, Yahudili¤ini
‘kiflili¤inin tan›m›’ k›l›fl›, ‘Yahudi Olmak’
bafll›kl› mektubundan da aç›kça anlafl›l›r:
“...San›r›m Yahudi olmam, hem babam›n
ateizmine isyan etmemi, ama hem de onun-
la Amerikan kimli¤i alt›nda ezilmeyi red-
detmesinde, özdeflleflmemi sa¤lad›. Para-
doksal olarak, bu anlatt›¤›m durum, Eric
Erikson’a göre Alman erkeklerini Hitler’i
izlemeye iten dinami¤in ta kendisidir. Oto-
riteye, yani Churchill ve Bat›’n›n otoritesi-
ne karfl› romantik bir isyana kap›l›p yine de
baba figürü ile özdeflleflebilmifllerdir.” (s.
264). Hem Cihad’la, hem de Nazi çetesi
‘Ondörtler’in üyeleriyle ‘aray›fl benzerlikle-
ri’ gösterir.
Cihad da, Kerstin’le iliflkisinde, ailesine
bilinçsizce isyan etmifltir sanki. Kerstin üze-
rinden, Almanl›¤a ‘total’ olarak ait olmak
istemifltir. Almanl›k alt›nda ezilmeyi sorgu-
lamaz, yeter ki o kimlik onu sar›p sarmala-
s›n. Ne zaman ki Alman yarg›s› onu, hata-
larla dolu bir yarg›lama sonucu, Kerstin’i
hunharca öldürmekten mahkûm eder, iflte o
zaman ‘özgün’ kaderini yeniden yazmaya
bafllar.
Goldmann ise, bir türlü anlatamamakta-
d›r “Yahudi olmaktan baflka kim” oldu¤u-
nu. Hrant Dink’in, Agos’un 13 fiubat 2004
tarihli say›s›nda yay›mlanan tarihi makale-
sindeki fikre teflbihte hata yoksa, Nazi soy-
k›r›m›ndan boflalacak o zehirli kan›n yerini
dolduracak temiz kan, insan› insana ba¤la-
yacak asil damar›nda mevcuttur belki de.
Soyk›r›m, Yahudi kimli¤inin hem zehiri,
hem de panzehiridir. Bu aflk›n as›l sorunu
ise Goldmann’›n, bu ‘yapma-Yahudi’den
kurtulup kurtulamayaca¤›d›r. Yahudilik
inanc›na ait ritüeller üzerinde ›srarla durur-
ken özgün ve tikel kiflili¤ini saklamaya çal›fl-
maktad›r sanki: “...ilginç buldu¤um bir fley,
sürekli kiflisellikten toplumsal ve politik ola-
na do¤ru sap›yor olmam. Yani bir türlü ‘Be-
nim için Yahudi olmak ne anlama geliyor?’
sorusuna odaklanam›yorum...” (s. 264)
Bu aflk, Ester’in Kitab› Megillah’taki Pu-
rim ç›ng›ra¤›n›n nas›l çal›naca¤› alegorisiyle
s›nan›r. Cihad’›n kurtulufl mücadelesinden
haberdar olan Goldmann, bir gazetecinin
teflvikiyle, aç›lacak yeniden yarg›lanma da-
vas› hakk›nda yaz› yazmak istemektedir.
Goldmann’a göre, davay› tüm gizli ayr›nt›-
lar›yla, kamuoyu ile paylaflmak, Eski
Ahid’deki Purim ç›ng›ra¤›n› çalmak gibidir:
“Böyle fleyleri saklama... Dünyan›n bu
oyundan haberi olmal›. Dünyan›n ‘Pu-
rim’den haberi olmal›! Ve o haberi biz ver-
meliyiz! Ester’in Kitab›’na uygun bir de gü-
rültü ç›karmal›y›z.” Aflk›n ise buna fliddetle
karfl›d›r. Kaçak Cihad’›n kamuoyu ile pay-
lafl›lmas›n›n ona zarar verece¤inden korkar:
“Ben Cihad’la ilgiliydim. Goldmann ise
‘kurbanlar toplulu¤u’ ile...” (s. 367). Gaze-
te dan›flman› bilim insan› Goldmann ‘Ci-
had gibiler’le meflgul iken, art›k bilim insa-
n› kimli¤inden s›yr›lm›fl Aflk›n, belirli bir
‘Cihad’› ‘aklamakla’ meflguldür.
Kara çarflaf
Romanda hukuk ile edebiyat aras›ndaki ça-
t›flma da irdeleniyor. Cihad’a ‘reva görülen
metin’ yerine ‘tahayyülü muhtemel’ baflka
bir metin kurulurken, karakterler (özellikle
‘edebiyat’› simgeleyen Klaus, ve ajan-provo-
katör Köllisch yard›m›yla) dönüflüyor. K›l›f
içinde k›l›f izle¤i; yazar›n kendi bafl›na ge-
çirdi¤i kitap k›l›f›, kitab›n üstündeki yazar
k›l›f›, Aflk›n’›n üstündeki bilimsel araflt›rma
k›l›f› ve Cihad’›n gerçe¤i üzerindeki ‘kara
çarflaf’la kuruluyor. Ama kara çarflaf, Ci-
had’a sald›ran›n çarflaf›ndan ziyade, Afl-
k›n’›n tabiriyle “Alman olan Alman gö-
zü”nün, yani biçimsel adaletin gözlerindeki
k›l›ft›r. Yaz›n sanat›nda zengin bir dilin gü-
cü ve sezginin sonsuzlu¤una olan inanç,
kendisine ve yazar›na belli belirsiz gönder-
meler yapan bu karmafl›k ve çok katmanl›
metin yoluyla aktar›l›yor.
Eski Sinagog Meydan›, estetik alg›n›n ve
akl›n-ötekisi’nin ‘gölge topraklar›na’ el
uzatma donan›m› ve cesareti isteyen, bir di-
zi ikili karfl›tl›¤› samimiyetle sorgulayan ‘de-
rinlikler’den haber al›narak okunmas› gere-
ken, çok ciddi bir yap›t. Roman›n bu talebi,
son k›sm›ndaki Oscar Wilde’c› ‘De Profun-
dis’ motifinde aç›kça ortaya ç›k›yor. Ger-
çekli¤i hep yeniden yorumlanabilir flekilde
kurgularken ‘de¤er’siz kalmayan, zorlay›c›
toplumsal durumlar alt›ndaki bireyin
eylül 2009
özerkli¤i ya da özgürlü¤ünü so-
runsallaflt›rarak modernist miras›
da benimseyen, geliflkin bir post-
modern üslupla karfl› karfl›yay›z.
Gerçek-gerçek,
kurmacasal-gerçek,
kurmacasal-kurmaca
ve üst-kurmaca
Roman›n birincil-kurmacas›, sü-
rükleyici bir polisiye olarak anla-
fl›labilir. Ancak burada polisiye,
bir üslup sorunudur; içeriksel an-
lamlar›n dokundu¤u bir tezgâh,
bir kanvast›r sadece. As›l içerik,
söyleyiflten (polisiyeden) ayr› ola-
rak vard›r. Polisiye, as›l içeri¤e
giydirilmifl giysidir.
Dazlak çetesi ‘Ondörtler’in
kurgulad›¤›, 14 kelimelik bir
cümleyle oynanan, flifreli dehflet
oyununun yap›s› ve hayati s›rr›,
okuyucuya çözüm umudu vaat
eden ama temelsiz ç›kan bir dizi
emareden, hatta ‘bulunma-
yan’dan yola ç›k›larak çözülür. Bulgudan
de¤il, bulamamadan yola ç›k›larak var›lan
yeni gerçek, oyunda kendisine ‘varl›k’ sözü
düflen ama ortadan kayboldu¤u anlafl›lan,
‘yok’ olan Tina’n›n (Kerstin’in dazlak çetesi-
nin kalan iki kad›n üyesinden biri) bedeni-
nin dönüfltü¤ü yeni ‘durum’la simgelenir gi-
bidir. Kerstin ile Tina’n›n bedenleri aras›n-
daki s›n›r çizgisi de bulan›kt›r art›k. ‘Karaor-
man’, yaflamla ölüm, masumiyetle mahkû-
miyet, suç ve ceza aras›ndaki gölge toprakla-
r›n bozbulan›k belirsizlik imgesidir sanki.
Bölümleri ay›ran fliirlerden, roman›n ‘li-
rik özeti’ ç›kar›labiliyor. fiiirlere yeniden dö-
nen okuyucu, romans› yaflanm›fll›ktan kalan
‘hat›ralarla’ baflka türlü duyumsamaya bafll›-
Enis Batur’dan pervas›z denemeler
E nis Batur, güncel Türkiye edebiyat›nda
en çok yazanlar ve en çok yay›mlayanlar
aras›nda ilk akla gelen isimlerdendir; hem ya-
y›n dünyas›n›n mutfa¤›ndad›r, hem de dene-
meleri, fliirleri ve elefltirileriyle edebiyat›n pek
çok alan›nda kalem oynat›r. Batur’un son ki-
tab› Pervas›z Pertavs›z’›n son sayfalar›nda bu
bibliyografyan›n tamam›na ulaflmak müm-
kün: 38 fliir, 19 nesir, 38 deneme kitab› d›fl›n-
da, günceler, seyahatnameler, ‘içbükey’ eser-
ler, özel ansiklopediler, ve daha niceleri...
Geçti¤imiz Haziran ay›nda, Pervas›z Per-
tavs›z: 2000-2008 bafll›kl› denemeler derle-
mesiyle, bu bibliyografyaya bir kitap daha
eklendi. Batur’un, Cumhuriyet gazetesinin
kitap ekindeki köflesinin ad› kitab›n bafll›¤›-
na tafl›nm›fl, fakat kitapta yaln›zca oradaki
yaz›lara de¤il, çeflitli dergilerde, kataloglarda
yay›mlanm›fl, sempozyumlarda sunulmufl
metinlere, çeflitli kitaplar için kaleme al›n-
m›fl önsözler ve sonsözlere de yer veriliyor.
Okuru, çok tan›d›k olandan al›p çok
uzaklara götürebilen bir ‘panorama’ olarak
nitelendirilebilecek bir derleme bu. Enis Ba-
tur’un, onu takip edenlerin aflina oldu¤u üs-
lubun ‘pervas›z ve pertavs›z hali’: “Pertavs›z,
çünkü bir ‘fley’in içine, o ‘fley’in içindeki bir
eylül 2009
Didem Ayd›n
yor dizeleri. Yap›t, sanki, bir ‘iki kere okuma
esteti¤i’ kurmak istiyor.
Eski Sinagog Meydan›’ndaki postmodern
kurgusal unsurlara da de¤inelim:
• ironi (bir dizi ikili karfl›tl›¤›n birbirlerini de-
¤illemeye çal›fl›rken birlikte de¤illenmeleri)
• çok söylemlilik (özellikle çok dillilik, çok
kültürlülük, çok kimliklilik)
• postmodern oyunculuk (örn. Ondörtler’in
Ceza Kanunu’yla oynad›klar› flifreli oyun,
elmas, yüzük vb. t›ls›ml› motifler)
• kara mizah (dazlak Horst’un ‘kaba’ anket
metni ile Goldmann’›n fliirsel metninin art
arda bulunmas› ve her ikisinin de ‘kimliksel’
anlat›lar olmas›, s. 258-266)
ya da birkaç ‘fley’i büyüterek, seçip ay›rarak
bakma hedefi a¤›r bas›yor. Pervas›z, çünkü
pertavs›z zaman-mekân-konu s›n›r› tan›ma-
m›fl kendisine: Karagöz ile Hacivat, Petrarca
ve Ece Ayhan, Vüs’at O. Bener ve Nootebo-
om, Saddam ve Shakespeare biraraya gele-
bilmifl: rozetten kahveye, müzikten edebiya-
ta ilerlenmifl.”
Pervas›z Pertavs›z befl bölüme ayr›lm›fl:
‘Ölçekler, Karfl›laflmalar, H›s›ml›k ‹liflkileri’,
‘Bizim Co¤rafyadan’, ‘Kitab’a Gelince’,
‘Ufuk Taramalar›’, ‘Minyatürler’. ‹lk bö-
lümde, yazar›n kiflisel ve yaz›nsal ‘karfl›lafl-
malar’›n›n ard›ndan kaleme ald›¤› deneme-
ler var. Alberto Manguel’den Pascal Quig-
nard’a, Cees Nooteboom’dan Roland Bart-
hes’a, Alessandro Baricco’dan Jean
Echénoz’a, Camus’ye, Tolstoy’a, hatta Ra-
vel’e kadar, çok çeflitli isimleri konu alan,
merak uyand›r›c›, zaman zaman da not al-
ma ihtiyac› hissettiren, k›sa yaz›lar bunlar.
‹kinci bölüm, ad› üstünde, ‘bizim co¤raf-
ya’n›n edebiyat›na iliflkin yaz›lardan oluflu-
yor: Karagöz ve Hacivat söylenceleri, Orhan
Veli ve Naz›m Hikmet’in fliiri, Cevat fiakir
Kabaa¤açl›’n›n romanlar›, Bilge Karasu’nun
çevirileri… Üçüncü bölüm, edebiyat ile ya-
21
• pastifl (fliirle nesirin, mahkeme
kararlar›yla günlüklerin vb. bir-
leflmesi, romanda dipnot kulla-
n›m›, yazar›n ad›n›n roman
içinde hem flair hem de fliir çe-
virmeni olarak geçmesi)
• metinleraras›c›l›k (tarihsel ve-
ya güncel olan anlat›lara, di¤er
kurmacalara gönderme: örn.
gerçekte de var olan ‘Hit Man’
karar›n›n, Horst kiflisiyle yeni-
den kurgulanmas›; Steinbeck’çi
‘doc’ motifi, David Lodge’un
‹yi ‹fl adl› roman› vb.)
• üst-kurmacan›n varl›¤›n›n sez-
dirilmesi (ajan-provokatör Köl-
lisch’in çeflitli kurgusal teknik
araçlara yapt›¤› göndermeler:
örn. “Çehov’un Silah›”, “Mac-
Guffin”, “tritagonist”, “deus ex
machina”, “bu hikâyenin için-
deysem”…)
• poioumenon olgusu (olan bite-
nin, eserin kompozisyon süre-
cinin parças› olmas›)
• historiyografi (tarihsel olaylar›n kurmaca
unsuru haline gelmesi, Soyk›r›m, K›r›k Kris-
tal Gecesi, Bosna’da ifllenen insanl›¤a karfl›
suçlarla ilgili yarg›lamalar, Sally Perel vb.
yan örgü ve motifler)
• parçal›l›k (sahici gerçe¤e dayanan olay ya
da kiflilerin kurgusal gerçeklikte yeniden an-
lamlanmas›)
• gerçekle kurmaca aras›ndaki s›n›r›n kalk›fl›
(Yahudi soyk›r›m›n› simgeler görünen Frei-
burg’daki tarihi Eski Sinagog Meydan›’n›n
Türk Cihad’›n davas›nda, Köln’deki ‘Yeni
Cami Meydan›’ motifiyle yeniden anlam-
y›mc›l›k aras›ndaki iliflkilere, okuma al›fl-
kanl›klar›m›za, yazar›n Klasik Bat› Müzi-
¤i’ne olan tutkusuna, “hayaletler için (yapt›-
¤›) radyo eylemleri”ne ayr›lm›fl. Dördüncü
ve beflinci bölümlerdeki denemelerde ise,
Batur, kültür-sanat dünyas›nda yapt›¤›
‘ufuk taramalar›’nda gözüne çarpan isimleri
ve olaylar› büyüteç alt›na al›yor.
Ça¤›m›z›n hastal›¤› olan ‘avare okuma-
lar’a bir cevap Enis Batur’un bu derleme ki-
tab›. Y›llar›n› edebiyata ve yay›mc›l›¤a ada-
m›fl bir entelektüelin mutfa¤›ndan al›nt›lar
okuyoruz Pervas›z Pertavs›z’da. Müzik, rad-
yo, foto¤raf, ‘yay›n dünyas› magazin haber-
leri’, zamane hastal›klar›m›z, bu mutfaktan
bulunan baharatlar. Batur, “kendi ‘okuma
lambas›’n› gece gündüz çal›flt›r›rken”, “oku-
ma dürbünleri” sa¤layarak okuyucusunu
uzak diyarlara götürebiliyor.
Batur, ‘Okumak, S›raya Koymak’ bafll›k-
l› yaz›s›nda, ‘okuma’y›, “gerilimli bir varolufl
eylemi” olarak tan›ml›yor: ‘Okur’ diye ta-
n›mlanan kifli için, “Okumak istedi¤i kitap-
lar, okuyabileceklerinden kat be kat fazlad›r.
Okur, sonuçta yetiflemeyen, yafl› ilerlerken
yetiflemeyece¤ini ö¤renen, bu gerçe¤i kendi-
ne zulüm arac› haline getirmekten her vakit
lanmas› ve bu sayede toplumlardaki “soyk›-
r›m olas›l›klar›”na iliflkin paranoya duygusu-
nun ifllenmesi)
Özellikle ‘poioumenon’ sayesinde gerçek-gi-
bilik duygusunu kaybetmedi¤imiz ‘Kitap’ta,
yaflam›fl (ya da yaflayan) sahici-gerçek kahra-
manlar (örn. Sally Perel), kurmacasal-gerçek
kahramanlar (örn. Goldmann, fiila, Moni-
ka) ve kurmacasal-kurmaca kahramanlarla
(örn. Cihad, Kerstin, Tina, Köllsch, Klaus)
bir arada. Üç tür karakteri birbirine ba¤la-
yan, karmafl›k bir, hatta iki üst kurmaca söz
konusu. Kurmaca-gerçek hayat› ile örgütle-
di¤i/çözdü¤ü dava aras›nda bölünürken ço-
¤alan d›flavurumcu-romantik Aflk›n, peflin-
den kofltu¤u kitaba erdi¤i yerde, yazar› Öy-
kü Didem Ayd›n’la buluflan büyülü-gerçek
bir karaktere dönüflüyor ve vatans›z ama de-
¤ertan›r bir kimlik kazan›yor. Baz› kahra-
manlar›n (örn. Klaus, Köllisch), kurguya
müdahale eder görünmeleri de dikkat çekici.
Mükemmel çat›da ve çokdilli at›lan dü¤üm-
lerde postmodern bir örgü ve kurgu-söküm
okumakla kalm›yor, yorumsal olarak hep
aç›k kap› b›rakan bir yeniden yap›m süreci-
ne de tan›k oluyoruz. ‘Postmodern’in bask›n
gürültücüyle de¤il, sesi elinden al›nanla
meflgul oldu¤unu vurgulayan ‘son’a do¤ru,
üç tür karakter, kendilerini yeniden takdim
edercesine, bir geçit resmi verir. Sonuncu
‘meflru müdafaa’ iddias› ‘kitap’ olan Ci-
had’›n ‘kay›tlar›’ Aflk›n’a verifli, özel bir an-
d›r. Eski Sinagog Meydan›’na hâkim üniver-
site binas›nda yazan “Gerçek sizi özgür k›la-
cakt›r” yaz›s›na farkl› bir gözle bakar Aflk›n,
ve sorar: “Hangi gerçek?” Bugünün geçmifli
ya da gelece¤i var m›yd› ki? Yaflam›n sonu
var m›d›r ki? Ve gerçe¤i nedir ki?”
Eski Sinagog Meydan›, son y›llarda oku-
du¤umuz en yeni-romanlardan biri. Çok
farkl› bir yazar› müjdeliyor.
Enis Batur
Pervas›z Pertavs›z
K›rm›z› Yay›nlar›, Haziran 2009, 403 s.
kurtulamayan kiflidir. Ondand›r, kütüpha-
nesi, pekâlâ okurun hapishanesine dönüfle-
bilir.” Kitapta 5. s›rada yer alan bu dene-
meyle, bir anlamda, okuru kitab›n devam›-
na haz›rl›yor yazar. Enis Batur’a göre, “Baz›
kitaplardan elde edilen nektar, koskoca bir
kütüphanenin toplam nektar gizilgücünü
aflabilir.” Pervas›z Pertavs›z’›n da böyle bir
kitap oldu¤unu söylersek abartm›fl olmay›z.
AGOS kirk
 ÍâÂÔâßÉâÒè üï´Ö Å´Û Æ¶ïÁùÒ˚´Å©ï´ ÍïÒâÒÖ´âÒØ
ÇÄÑÄÓ çÍ܇ÙÑàÄ™
ÇÄÑÄÓ çÍ܇ÙÑàÄ™

·Ò·≠·ıß´âÒè: Ä©á ìÅßÅ´Åù Ô´Ôâ-

§çãßï Ä´•ïó
Æåâóïıó ïı ‰ç≠ úç„çØ
(ÍâÂÔâßÉâÒè üï´Ö Å´Û)
ƉçóùçØ üÒÅÔÅÒÅù„·ıëïı´
îÎëŴ·ıó, ˙Ö·ÎÔ·Î 2009, 156 çÁ
çóùçØ üÒÅÔÅÒÅù„ÅÔ·ı´è
ÎÅÖçÔ´âÒ âı ˘Å£Å˘ÅÖçÔ´âÒ Å´- ûïıÎç©ï´ éÒßÅ˘ ïÒ` ÆÓï´óçÒÅÒÅ- ´·©´ üâ≠Ô·ıëâÅßÉ Ô⣠ùè ÖÔ´â´ ó·ıÎÅÉÅ´·ıëïı´´âÒ âÒÖï ßçÁ ©ï≠-
ùÅÒâóï üÅßÅÒÅõ çï´ Å©á ·Ò·≠·ıß- Îè ÎçÌÔÅ ëïıÒ˘ïıóçÒïØ (¶ïÁùÒ˚´Å- Äóï ßÅÒÖÅÒçï âı 12 ïßÅß´âÒ·ı ıÅõ Å´°Å´·ı´´âÒ·ı ùÅß Ôâ£Å-
´âÒ·ı ïÒÅùÅ´ÅÛ·ıßè ì·£·Ì·ıÒáÅ- ©ï´ ÍïÒâÒÖ´âÒ) Å´·ı´ ·ıηıß´ÅÎï- ´ùÅÒ´âÒè: ¶ÅÒïÅß ÄÎÔ·ıÅõÅõï´è ´·ı´´âÒ·ı ßÅÎï´: ™ïıëè ï´˘´ÅÉâ-
ÌÅÒ âÒùÒï ßè ßçÁ: ‚çï´ ÌÅÒÅ´Åõ Ò·ıëïı´-üÅıÅ˘Åõ·©·Ì ù·ı ÖÅ© ≠ÅÔ É·ó·Òï´ ßÅ©Ò´ ç, ÎÒÉ·ıëïı´ ç É·ó·- ÒÅÉÅÒ ùè ©ï≠âÛ´ç ÉÅãßÅëïı ÅÈÅÎ-
´·©´ïÎù ˚Òï´Åù ÉâÒâó·Ì ‰ÒÅãïóï·© ©ÅÁ·£ ·ı üÅ•âóï ˚£Åù ßè ÅıâóÛ´âó, Òï´ üÅßÅÒ âı ·'„ ·˘ ùè ©Å´áÖ´ï Ââó´âÒ âıÎ, ·Ò·´Û óÅ©´˚Òç´ ù˛Å´á-
ßçÁ Ö·Òõ·£ ãï´·ı·ÒÅùÅ´ ùÅÈÅÌÅ- ·„ ëç Å©Î ëâßÅ©ï ÖÒÅùÅ´·ıëâÅ´, ©ÅÒÖÅ´˘ï ëâÒÅÛ·ıß ùÅÔÅÒâó·ı: ÒÅáÅÈ´Å© ûïıÎç©ï´ éÒßÅ˘:
Ò·ıëïı´è: ÆÄ©Î ·Ò·≠·ıß´âÒè üÅãïı Å©ó Å©Î è´áüÅ´·ıÒ ô·Òü·ıÒáï´: ‡Ò- Í·ıÒÉ àÒÒ·Òá·ıëâÅ´ ô·Òü·ıÒáï` ÄıÅ´á·ıëïı´´âÒ·ı´ ßçÁ ©Å•Åô
´ßÅ´ âÒùÒï ßè ßçÁ ùÒ´Å© Ö·ÒõÅá- ˘Å´ ·Ò ÔÅÒÅõ·ı´ ç â£âó·ıëïı´è, ûÅ©Ò, ‡Òáï âı Í·ıÒÉ û·Öï´ Ô⣠ùè ùè üÅ´áïÂï´˘ üÅ©âÒç´ï âı ëÒ˘âÒç-
Ò·ıïóØ èÎÅõ çï´: Ä©á ÂÅü·ı´ „çï´ ´·©´˘Å´ Åó ÉÅÛÅÈïù â´ Å©Î ßÅÎï´ ˜·ôç ÄÎÔ·ıÅõ, ¶·ıüÅßßçÔ âı Äóï ´ï è´áâó·ıãßÅ´: îÉÒâı ˚Òï´Åù ©ï-
ßÔÅáÒÅõ, ·Ò ·ıë ÅßïÎ Å´Û Å©á Åó ÖÒ·ıÅõ´âÒè: ûâÔâıÅÉÅÒ éÒßÅ˘ï âÒÒ·Òá·ıëâÅ´ üâÔ: 12 ÅÈÅ˘âÅó´â- ≠â´˘ ÎâÉÅÎÔÅÛï üÅ© ùÅ´Å´Û âı
ù˛ÅÂÅü·Ì·ıï: äï´·ı·ÒÅùÅ´´âÒ·ı Å≠ôÅÔ·ıëïı´è âãÅùï ùÒ´Å© üÅßÅÒ- Òè ùè ÌâÒÅõ·ıï´ 12 ïßÅß´âÒ·ı: öï- üÅ˝ï˘Ûï ëïıÒ˘ßç´ Åóâıï´âÒ·ı ßï-
ï≠ôÅ´·ıëïı´è ùÅÒï˘ ·ı´çÒ üÅÎÅ- ıïó Å©Î ´ïıëï´ ßçÁ: ÎÅùÅÔÅÒ·ıëïı´´âÒè âı ÂÅ≠ÔÅ- ÅÔ⣠ÅÒÔÅÎÅ´Åõ` ÆÏï•Åù, Ìï•Åù
ÒÅù·ıëâÅ´ ßçÁ ÎÅÒÎŘï ãÖÅÛ·ıß
ûïıÎç©ï´ éÒßÅ˘` ·ÒÂçÎ ãÅÒÅÛï, ß·ı´˘ï ·•è ´ßÅ´ â´ ïÒÅÒ·ı: ™·©´- ùïıó ˚óÅ/ ïÁï Ô˚ó·ı ´·ıÒ ˚óÅ/ ·ı Ìï-
Ö·©ÅÛ´âó·ı: Ä©á ïÎù ÂÅÔ•ÅÈÅı Åó
´ïıëè ùè ˘´´ÅÒùç ë·ıÒ˘ïÅÛï ßÔÅ- ÂçÎ ´ßÅ´ â´ õ·ßÅÂÅü·ıëâÅ´ ùÅ- •Åùè „è˘ÅÒÅ´/ ´ï©çëï üÅ©èÒ ˚óÅØ
ïÎù·©´ áïßâÛ óÅ©´ÅõÅıÅó °âÒÉÅùÅ-
ı·ÒÅùÅ´ï ÂÅÔ≠Å•·£ ßâÒ°âÛ·ıß·Ì ´·´´âÒ´ ·ı ìÅßÅ´Åù´âÒèØ: ˘ÅÈâÅùè, ·Ò ÅıÅ´áÅÉÅÒ ù˛âÒÖ·ıï
ó·ıëïı´´âÒ·ı: ¯Å´ï ßè ≠ÅÉÅë·ıÅ´
ßè, ·ıηıß´ÅÎïÒâó·Ì ïÒ Å´ßïÁÅùÅ´ ûâ£ï´Åùè Å©Î Ô·£âÒ·Ì ùè É´·ı- òÔÒçóóçãï âı ûÅßÉÅÒ°ßÅ´ Ô˚´â-
ßçÁ °âÒÉÅùÅó·ıÅõ´âÒ·ı ëïıè üÅ-
≠ÒÁÅùÅ©˘ï` ÍâÉÅÎÔï·©, ¶ÅóÅëï·©, ëÅÖÒç Ä´ÅÔ·ó·ıï ì·£·Ì·ıÒá´âÒ·ı, Ò·ı´:
ÎÅı 100 üÅãÅÒÅùÅ´´âÒ·ı: ÇÅ´Ôâ-
àÒã´ùÅ©ï, òÅÒÉâÒáï ˚Òï´Åù´âÒè: ßÅ´ÅıÅ´á üÅ©âÒ·ı âı Åóâıï ˘èãèó- äÅÒßÅ´Åóï „ç, ·Ò ëÒ˘âÒç´·Ì
Ò·ı ÔÅÒ·£·ıëâ´ç ÉÅÒ°Ò Å©á °âÒÉÅ- ûïıÎç©ï´ éÒßÅ˘
Ä´ ´Åô ùè ˘´´ÅÒùç ÔÅÒÅõ˘Å≠èÒ- ÂÅ≠´âÒ·ı ©ÅÒÅÉâÒ·ıëïı´è: ÄÂÅ` âÒÖ·ıÅõ âÒÖâÒ·ı´ ùÅß ÂÅÔß·ıÅõ
ùÅóâÅó´âÒè ÂÅüâó·ı üÅßÅÒ ùÅÒï˘ ¶ïÁùÒ˚´Å©ï´ ÍïÒâÒÖ´âÒ
ÁÅ´ï ü·Öâı·Ò ß≠Åù·©ëè: ˙Òï´Åù´âÒ è´áÅÒ°Åù Ô⣠ùè ©ÅÔùÅÛ´ç ì·£·- ÅÈÅÎÂâó´âÒ·ı´ ßçÁ ©Å•Åô ùè
ãÖÅÛ·ıâÛÅı ´·©´ïÎù ãï´·ı·ÒÅùÅ´ ƈ·ı´ë˚Ø üÒÅÔÅÒÅù„·ıëïı´
áÂÒ·Û´âÒè ÉÅ´Ôï ÌâÒÅõâó·ı: àı ùè ÉâÒç üÅßÅÔ⣠©ï≠·ıÅõ ÎÒÉ·ı- ÌèÒáÅùÅ´ âÒÖâÒ·ı ˚Òï´Åù´âÒ·ı´: ô˚ηıï ßÅüßâÔÅùÅ´ Ô£·ı´ âı
îÎëŴ·ıó,
Åßç´ ÉÅ´Ôï ßçÁ, ùÅß Åó ÂâÔÅùÅ´ ëïı´´âÒç: ú˛ÅÒìç Å©á ßÅÎï´ ïÒ Ô·- ÍÅùÅ©´ üÅÎÅÒÅù üÅıÅ˘Åõ·© ßè „ç ˘ÒïÎÔ·´âÅ© Å£ÁùÅ´ ßÅÎï´: ¶â´˘ Åó
®·ı´ïÎ 2009, 203 çÁ
ßïÅı·Ò·ıßï ßçÁ Ö·©ÅÛÅı ÔÅ´ÁÅ´˘ï £âÒ·Ì ßçÁÉâÒ·ıß´âÒ è´âó: ÖÒ˘ï´ Å©Î üÅÔ·ıÅõè, ˘Å´ï ·Ò âÒ- ©ï≠âÛï´˘ ûÅ© ßïÁ´ÅáÅÒâÅ´ ÖÒÅùÅ-

Ɖ 12 ÍâÂÔâßÉâÒï ´Åô˚Ò-
âÅùï´ ó·©Î è´õÅ©âÛ §çã-
ùâáÒ·´´âÒ:
ÑïÒ˘è Å©á ÔÅ´ÁÅ´˘ï ùâáÒ·´´â- ïÔâó·Ì ßâÒ˚ÒâÅ© ÅÂÒ·ıß´â-
ÆÓ·ı´âÒç ´âÒÎ ¶ÅÒïÅß ÄÎÔ·ıÅ-
õÅõ´ï âı ®ïηıÎ ˆÒùï„ï ´ùÅÒ´âÒ
ÖâÒ·ı´ üÅßÅÒâÅ É·ó·Òè ùè ´âÒùÅ-
©ÅÛ·ıï´ ÔÅÒÅõ˘Å≠ÒÁÅ´ï´ ·Òßç
´·ıëâ´ç´ ˚Òï´Åù ßè` íÑ. áÅÒ·ı ßâõ
ÉÅ´ÅÎÔâ£õ ®·ÌüÅ´´çÎ àÒã´ùÅÛï
ßï Ä´•ïóï ©·ı≠ÅÖÒ·ıëïı´è, ·Ò ÔÅ´-
ÁÅ´˘´âÒ·ı ˚ÒÅÖÒ·ıëïı´ ç:
¶˚Ô âÒâηı´ ÔÅÒï´âÒ ÅÈÅÁ,
Òç´ ßçù·ı´` åóÅãè£- ¶ÅóÅëïÅ •Åß-
É·ı´ ÌÒÅ© ÖÔ´·ı·£ ≠ÒÁÅ´Å©ï´ âÒ-
ëâıâù·ıëâÅ´ Ô´˚Òç´·ıëâÅ´ ≠ç´-
Ü Òè, ùÒ´Å´˘ ÔÅÒ·ıïó ëç
ôÅÈ´ Åß·ıδ·ıëïı´´âÒè
ìÅßÅ´ÅùÅùïÛ âÒâı·©ë â´, ÉÅ©Û âëç
ùÅô·ıÅõ â´ ÂÅÔâÒ·ı´ ·ı âÒÉ⢠„â´
ïÁ´âÒ ïÒâ´Û Ôâ£âÒç´: ÇÅ©Û ˘·Ìè
˜·ôÅÒï´·ıÅõ èóóÅó·ı ´ßÅ´ Ôâ£â-
ù·ıëïı´´âÒ: ÜâÈ ùÅ´ ÉÅãßÅëïı
(ß˚Ô 1240-293, ‰ó·ıã), üÅ´ÅÒÅõÅ-
´˚ë Å´·ı´·Ì` ‰ó·ıãï ÔÅ£âÒç´.

12 ÍâÂÔâßÉâÒ 1980 ë·ıÅùÅ´ï´
ê·ıÒ˘ïÅ´ ÅÈÅı˚Ôè áïßÅı·ÒâÛ âÒù-
Òï´ Åßâ´ÅôÅıÅÒ ìÅßÅ´ÅùÅ≠ÒÁÅ-
´è ÂÅÔÒÅÎÔ·£ ãï´·ı·ÒÅùÅ´ ©â£Å-
˜·ô·ıëïı´·Ì: Ä©á ÅÈÅı˚Ô·ıÅ© ùÅ-
´·ıô ìÅßâÒ·ı´ ÈÅÔï·©ï âı üâÈÅ-
ÔâÎïóï ô˚δÅù´âÒè ïÒâ´Û ÉÅÒ°ÒÅ-
ô˚δâÒè ©Å´°´Åõ çï´ ãï´·ı·Ò´â-
Ò·ı´, ·Ò·´˘ ùè ©Å©ÔÅÒÅÒçï´ ©â£Å-
˜·ô·ıëïı´è ·ı ùè ÂÅÒãçï´ Å©á
·Ò·≠·ıßï´ Ôâ£ï Ô·ı·£ ÂÅÔ•ÅÈ´â-
Òè: Ä´·´˘ ùè ô˚Îçï´ ÅüÅÉâù„·ı-
ëâÅ´ ßÅÎï´ âı Å©á ·ı££·ıëâÅßÉ
˘Å£Å˘ÅùÅ´ ï≠ôÅ´·ıëïı´´âÒè ùè
ßâ£ÅáÒçï´ ë·©ó ÌâÒÅÉâÒ·ıßï üÅ-
ßÅÒ: ÓÅÒï´âÒ âÔ˘ ÉÅã·ıß ˜ÅÎÔâÒ
Ö·©ÅÛÅı ·Ò Å©á ÅüÅÉâù„·ıëâÅ´
ÅÒÅÒ˘´âÒ·ı´ ©âÔï´ ´·©´ï´˘´ Ââ-
Ô·ıëâÅ´ ÖÅ£Ô´ï Ö·ÒõÅùÅó·ıëïı´-
´âÒè ùÅ©ï´: úÅÎùÅõ „ùÅ© ·Ò ãï´-
ı·ÒÅùÅ´´âÒ·ı Å©á ˚Ò·ıÅ© ÉÅÛÅÔ-
Ò·ıëïı´´âÒè üÅß·ãï„ ë·ıâÛÅ´ âÒù-
Òï ôţţ É´Åùï„´âÒ·ı´ ßâõÅßÅÎ-
´·ıëâÅ´: 12 ÍâÂÔâßÉâÒ·Ì ïÒÅùÅ-
´·ıëâÅ´ ßçÁ ê·ıÒ˘ïÅ´ ùè ßÔ´çÒ
Ô´ÔâÎÅùÅ´ ´·Ò üÅÎùÅÛ·£·ıëâÅ´
ßè ÂÅüÅ´ÁÅõ ÂÅ©ßÅ´´âÒ·ı´: ™·©´
ÔÅÒ·ıÅ´ ®·ı´·ıÅÒï´ ê·ıÒù·ıë å˚-
ãÅó ©Å©ÔÅÒÅÒÅõ çÒ 24 ®·ı´·ıÅÒï
Äú˙Í ˘ïëŘ
˘ï´ ßçÁ Ö·Òõ·£ ÔÅ´ÁÅ´˘ï ùâáÒ·-
´ï´ ÂÅÔâÒ·ı´ ÌùÅ©·ıëïı´´âÒ´ ç:
ûâҷδâÒè åóÅ£ãè£Ûï è´ÔÅ´ï˘ï ßè
Å´áÅß´âÒ´ â´, ·Ò·´˘ üÎù·£·ıëâÅ´
ÔÅù ÅÈ´·ıÅõ â´ ·ÎÔïùÅ´´âÒ·ı
ù·£ßç ·ı Å©Î ùâáÒ·´ï´ ßçÁ â´ëÅÒ-
ù·ıÅõ õÅ´Ò ÔÅ´ÁÅ´˘´âÒ·ı:
‰çÔ˘ ç ô·ÎÔ·ÌÅ´ïó ·Ò õÅ´Ò è´-
ëâÒÛ·ıß ßè´ ç Å©Î ÖïÒ˘è: î´„ÂçÎ ·Ò
õÅ´Ò ÉâßÅáÒ·ıëïı´´âÒ çï´ å´-
ãç´ÎÂçÒùçÒï` ÆûÅıÅ´Å©ï ÜÅÔÅ-
ÌÅÒ·ıëïı´èØ ùÅß ˆçëçÒ ‡ıÅ©Îï`
ÆûÅÒÛÅ˘´´·ıëïı´Ø ëÅÔâÒÅôÅ£â-
Òè: û·Î Åó ßÅ´ÒÅßÅδ˚Òç´ ùè ÂÅÔ-
ßèıï ÔÅ´ÁÅ´˘ï áÒ·ıÅÖ´âÒ, ßÅ´Å-
ıÅ´á` ó·ıÎÅÉÅ´âó·Ì Å©á ˝ïãï˘Å-
ùÅ´ ÔÅ´ÁÅ´˘´âÒ·ı´ Ö·©ÅÛ·ıÛÅõ
ü·ÖâùÅ´ Û´Û·ıß´âÒè: ÄÒáç´ ïÎù
Å©á ë·ıÅùÅ´´âÒç´ âÔ˘ ÉÅãßÅëïı
üÒÅÔÅÒÅù·ıëïı´´âÒ â£Å´ ÔÅ´-
ÁÅ´˘´âÒ·ı, ëç' Ö·Òõ·£ âı ëç â´ëÅÒ-
ùèı·£´âÒ·ı ü·ÖâÉÅ´·ıëâÅ´ ßÅÎï´:
ÑïÒ˘è ù·ı ÖÅ© Å©á ≠ÅÒ˘ï´ ÌÒÅ©
´·Ò ˚£Åù ßè âıÎ ÅıâóÛ´âó·ı: ¶Å´Å-
ıÅ´á Åó ùÅÒâı·Ò·ıëïı´ ù˛·ı´â´Å©
ïÒ ÌÅıâÒÅÖÒÅùÅ´ É´·©ë·Ì, ˘Å´ï
·Ò Å´ ùè ô˚Îï ·Ò·≠ ìÅßÅ´ÅùÅüÅÔ-
ıÅõï, ·Ò·≠ Ôâ£ï âı ·Ò·≠ Å´·ı´´âÒ·ı
ßÅÎï´:
22
´ùÅÔï „·ı´â´Å´˘ üÅßâßÅÔ·ı-
ëïı´´âÒ·ı Å•è, Å´ÌÅÒÅ´ ùÒ´Å´˘
èÎâó, ëç Å´·´˘ üï´ â´ ßÅÒáù·ı-
ëâÅ´ ÂÅÔß·ıëâÅ´ „Ř: é´ùâÒ·ı-
ëïı´è Ö·©ÅÛ·ıÛÅõ ç ùÅ´·´´âÒ,
·Ò·´˘ ùè °ÖÔï´ ßÅÒá·ıÎ ùÅߢ´ Åó
ÎÅ´°âó·ı: ÇÅ©Û ãÖÅÛÅùÅ´ ´âÒÅ≠-
ôÅÒüè ·flÒ ˚Òç´˘è, ·flÒ ùÅ´·´è ÂïÔï
ùÒ´Å© ÎÅ´°âó: ú˛âÒâıï ëç ßâÒ Å≠-
ôÅÒüÅÖÒÅùÅ´ üÅÔ·ıÅõï´ ßçÁ
ÎÔâ£õ·ıÅõ ß≠Åù·©ë´âÒè Ì•ÈâÒ â´
Å©á ÎÅ´°ÅÒ°Åù·ıëïı´è` Æúç˚´ïıó
˝çÒßÅ´ Ôï´óçßçãØ (ÍïÒÔè üÒÅ-
üÅ´Ö „˛è´á·ı´ïÒ) É´ÅÉÅ´·Ì: ú˛âÒâ-
ıï ëç üÅÒÛè ÔïãâÒÅùÅ´ É´·©ë ·ı-
´ï, Å©ó ·„ ëç ÅãÖÅ©ï´, ˘Å´ï ·Ò
¨ç©˘Î˜ïÒ´ Åó ïÒ` ÆË·ßç˚ íïıó©çëØ
ëÅÔÒâÒÖ·ıëâÅ´ ßçÁ ùè ô˚ÎçÒ âÒù·ı
ë≠´Åßï è´ÔÅ´ï˘´âÒ·ı ãÅıÅù´â-
Ò·ı´ ÎÅ´°ÅÒ°Åù ÎïÒ·©´ ßÅÎï´: î
ÌâÒÁ·© âÒÉ ÖÒÅùÅ´·ıëâÅ´ áÅ≠Ôï´
ßçÁ ´·©´ïÎù ßÅùâÒâÎÅ©ï´ ˘´´ÅÒ-
ù·ıß ßè è´â´˘, ùè Ôâδⴢ ·Ò Å´-
üÅßÅÒ â´ Å©á ÎÅ´°è ©Å£ëÅüÅÒâó·ı
˜·Ò°âÒè` ßÅÒáùÅ©ï´ ÂÅÔß·ıëâÅ´
è´ëÅÛ˘ï´ âı ÅßÉ·£Á Å≠ôÅÒüï ÔÅ-
ÒÅõ˘ï´:
ÎâÂÔâßÉâÒ 2009 ÎâÂÔâßÉâÒ 2009
ÍïÒÅÒùÅõ
®·ÌüÅ´´çÎï
˙Ò´ ≠ÅÉÅë ó·©Î úïÒÅùï,
ÏâÒï ÌÅ´ÅÛ´ ÌÅ©Ò ù·ıÖï,
Ç·ıÒÌÅÈ ï °âÈÎ ·ı ô·ı´ù´ ï óï,
Íţ߷ÎÅÒÅ´Î ©Å´ëÎ ·ı´çï:
¶çù ߲ç üâõâÒ Â˚ã ÂçÔÅıï,
àùÅı Å´ÛÅı ˘ÅÁ ß·ıãÅóï.
Ä„âÒ ·ı´çÒ ãâÒá •ç©ÒÅ´ï,
é´˘·ıï´ ãôâó˘Î ù·ı ÔÅ´ï:
ò´°·Ò °ÖâÛ, ßÔïù „ÅÒï`
¶çù ß˛Å©ó °ÖâÛ` ÛÅõÛÅ© ÅÈï
ÄÎÅÛï` Îç´ ß·ıηıÒßÅ´ ß·óóÅ £ãï
‰ç´ ®·ÌüÅ´´çÎ ˘ç≠ï≠ ˚£óï
ò´°·Òá ï ©ïÎ ïfl´„ ÉÅ´ ·ı´ï:
‰Å·ıÎ Å´·ı´´ ÅÎâ´ ß·óóÅ,
Ä£É˚ÒÎ ÅÎâ´ ˘Å£˘ï´ ≠Åü´ Å,
‡ı ãïß Å´·ı´Î ÅÎâ´ Ä©≠Å,
23
¶çù Åó ˘Ò·ÁÎ` ˙£·ıóáÅ©,
äïß ß˚ÒÎ Å´·ı´´ ÅÎâ´ ¸ÅëßÅ
‡ı ü˚ÒÎ ÅÎâ´ £ÅÔï ß·óóÅ:
òâı ®·ÌüÅ´´çδ ï ˘· õÅÈÅ©,
Ü·ı ïß ô·Û·ıÎ •ÅÒ ßï ÅÒÅ,
êç „ç ôâıÛÅ© óâÈ´âÒ´ è´ùÅ©
äâá ß·ß ï Ôâ£Î üÅóâÛÅ©:
Ä©Î ï´„ ùÒÅù çÒ ãïÎ Å©ÒâÛ,
úÅß ï´„ ôÅıÅÒ, ·Ò ãïÎ ÂÅÔâÛ,
àÎ Ìâß Å´ôÅôÔ çï, ôÅôÔâÛ,
‰·£ÂÅÔ Åß·ıÒ` ãâá Á·ıÒ üÅóâÛ:
Ä©≠Å´ ´ÎÔâÒ ÉÅ´•ÅÒÅ©ï´
‡ı ôïÎÔ ù·ı óÅÒ, Ř´ âÒâÎï´,
ê˛ Å©Î˚Ò õâõâÛ ïß üÅ©Ò £ÅÔï´,
ê˛ çflÒ ù·ı ÎïÒâÎ ãüÅ©·ı ·Òáï´:
®·ÌüÅ´´ïÎï ßÅ©Ò´ ç, Ô£Å~©,
ûÅÖâÒ ÌÅóÅ, ÌÒÅ´ •·ıÂÅ©,
ÏâÒï ÌÅ´âÒÅÛ´ ï ≠·ıÒÁ
ù·ı ÖÅ©,
‡ı ô·ı´ù ·ı ß·ß ù·ı ô·ÎÔÅ´Å©:
ûÅÉâ£Å´â'Ò, ÅÎç˘ Æßâ£Å©Ø
ÍÅÒùÅıÅÖ´â'Ò ÆÓçÒ ·£·ÒßâÅ'Ø
¶ïëç ïıÒ ôâó˘´ ï ÌâÒÅ´ ÖÅ©,
ê˛ ïß ®·ÌüÅ´´çδ ï Ô·ı´ áÅÈ´Å©:
ö˚ ®·ÌüÅ´´çÎ, õ˚ ïß Ô£Å©,
ÜÅÒ°ïÒ ï Ô·ı´, ÅÎÅ Æßâ£Å'©Ø
¯· ÔçÒÔçÒ üÅ©Òá ´â£Å´Å©,
ê˛ ïß ·Òáï´ ü·´ ïfl´„ ù·ı âÒëÅ©:
ûÅ© ïß ßÅÒï'ù, ßï ÔôßÅÒ´ÅÒ,
‚ùÅ© ´ßÅ´ áçß Ä©≠Å©ï´,
ñâã·ı´ ÂïıóÂïıó, °Å©´´ £·ıßÒï,
¶çÁ˘´ ÉÅÒÅù ãçá ˝ÒÅ´ùï:
ö˚ ®·ÌüÅ´´çÎ, õ˚ ïß Ô£Å©,
ÜÅÒ°ïÒ ï Ô·ı´, ÅÎÅ Æßâ£Å©Ø
¯âãï ÉâÒâß üÅ©·ı áÎÔÒïù,
ä˘âã ˚Òü´âó ÔÅß ˘ÅüÅ´Å©:
Ä© ïß ßÅÒïù, âÎ ˘· õÅÈÅ©,
äùÅëá ·Ò ùâÒÅ©` üÅóÅó ÅÒÅ',
äôâó˘Î ÅÈï´ ·ı ôâı â£Å©,
®ïδç ï ˘âã Å©ó •ÅÒ „ùÅ©:
Äú˙Í ˘ïÒ˘