2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

TheProjectGutenbergEBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamga
KadalagahansaMalolos,Bulakan,byJoseRizal

ThiseBookisfortheuseofanyoneanywhereatnocostandwith
almostnorestrictionswhatsoever.Youmaycopyit,giveitawayor
reuseitunderthetermsoftheProjectGutenbergLicenseincluded
withthiseBookoronlineatwww.gutenberg.net


Title:AngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan

Author:JoseRizal

ReleaseDate:November20,2005[EBook#17116]

Language:Tagalog

Charactersetencoding:ISO88591

***STARTOFTHISPROJECTGUTENBERGEBOOKANGLIHAMNIDR.JOSERIZAL***




ProducedbyTamikoI.Camacho,PilarSomozaandtheOnline
DistributedProofreadingTeamathttp://www.pgdp.net

http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 1/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

ANGLIHAM
NI

Dr.JOSERIZAL
SAMGA

KADALAGAHAN

SAMALOLOS,BULAKAN

Febrero,1889

EpistorarioRizalino
Vol.IIp.122

Europa Phin1
Pebrero1889

SAMGAKABABAYANGDALAGASAMALOLOS:

Nang aking sulatin ang Noli Me Tangere, tinanong kong laon, kung ang pusuang
dalaga'y karaniwan kaya diyan sa ating bayan. Matay ko mang sinaliksik yaring alaala
matay ko mang pinagisangisa ang lahat g dalagang makilala sapul sa pagkabat, ay
magisagisalamangangsumaguinglarawangakingninanas.Tunayatlabisangmatamis
naloob,angmagandangugal,angbinibiningany,angmahinhingasalgunitanglahat
naito'ylaguingnahahaluanglubosnapagsuyatpagsunodsabalangsabihilingnang
naggagalangamangkalulua(tilabagaangkaluluwa'ymayibapangamasaDios,)dala
g malabis na kabaitan, kababaan g loob kamangmagan kay: anaki'y mga lantang
halaman, sibul at laki sa dilim mamulaklak ma'y walang bago, magbuga ma'y walang
katas.
gunatgayongdumatingangbalitangsainyongbayangMalolos,napagkilalakong
ako'y namal, at ang tu ko'y labis. D sukat ako sisihin, d ko kilala ang Malolos, ni ang
mgadalaga,libansaisangEmilia,atitopa'ysagalanlamang. Phin2

gayong tumugon kayo sa uhaw naming sigaw g ikagagaling g bayan gayong

nagpakita kayo g mabuting halimbawa sa kapu dalagang nagnanasang paris ninyong
mamulatangmataatmahagosapagkalugam,sumisiglaangamingpagasa,inaaglahang
sakun, sa pagka at kayo'y katulong na namin, panatag ang loob sapagtatagumpay. Ang
http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 2/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

babaingtagalogaydinapayukatluhod,buhaynaangpagasasapanahongsasapitwal
na ang inang katulong sa pagbulag sa anak na palalakhin sa alipust at pagayop. Di na
unangkarunuganangpatuggulosabalangmalingutos,dakilangkabaitananggisisa
pagmura, masayang pangaliw ang mababang luh. Napagkilala din ninyo na ang utos g
Dios ay iba sa utos g Par, na ang kabanalan ay hindi ang matagal na luhod, mahabang
dasal, malalaking kuentas, libaguing kalmin, kund ang mabuting asal, malinis na loob at
matuidnaisip.Napagkilaladinninyonadkabaitanangpagkamasunurinsaanomangpita
at hiling g nagdidiosdiosan, kundi ang pagsunod sa katampata't matuid, sapagka't ang
bulag na pagsunod ay siyang pinagmumulan g likong paguutos, at sa bagay na ito'y
pawangnagkakasala.Dmasasabigpunparnasilalamangangmananagotgmaling
utos binigyan g Dios ang bawat isa g sariling isip at sariling loob, upang ding
mapagkilalaanglikattapatparaparanginianakgwalangtanikal,kundmalay,atsa
loob at kalulua'y walang makasusupil, bakit kay ipaaalipin mo sa iba ang maragal at Phin3
malayang pagiisip? Duag at mal ang akal na ang bulag na pagsunod ay kabanalan, at
kapalaluanangmagisipisipatmagnilaynilay.Angkamangmagan'y,kamangmaganatd
kabaita'tpuri.DihilinggDios,pungkatarugan,naangtaonglarawanniya'ypaulolat
pabulaganghiyasgisip,naipinalamutisaatin,paningniginatgamitin.Halimbawbaga
ang isang amang nagbigay sa bawat isang anak g kanikanyang tanglaw sa paglakad sa
dilim.Panigasinnilaangliwanaggilaw,alagaangkusathuagpatain,dalagpagasasa
ilawgiba,kundmagtulongtulongmagsangunian,sapaghanapgdaan.Ulolnadihamak
atmasisisiangmadapsapagsunodsailawgiba,atmasasabingama:"bakitkitabinigyan
ngsarilimongilaw?"guni'tdlubhangmasisisiangmadapsasarilingtanglaw,sapagka't
marahilangilawaymadilim,kayaytotoongmasamangdaan.
Ugalingpanagotngmgamayibigmangulol,ay:palalangkatiwalsasarilingbait
saakalkoaylalongpalalangibigsumupilngbaitngiba,atpapanatilihinsalahatang
sarili. Lalong palal ang nagdidiosdiosan, ang ibig tumarok ng balang kilos ng isip ng
DIOSatsakdalkapalaluankataksilanangwalanggawkundpagbintaganangDiosng
balang bukang bibig at ilipat sa kanya ang bal niyang nas, at ang sariling kaaway ay
gawingkaawayngDios.Ddapatnamantayongumasasasarililamangkundmagtanong,
makinigsaiba,atsakagawainanginaakalanglalongmatuidanghabitosutana'ywalang Phin4
naidaragdag sa dunong ng tao magsapinsapin man ang habito ng huli sa bundok, ay
bulubundukindinatwalangnadadaykungdangmangmangatmahinangloob.Nangito'y
lalong maranasan, ay bumili kayo ng isang habito sa S. Francisco at isoot ninyo sa isang
kalabao.Kapalarannakungpagkapaghabitoayhindmagtamad.Lisaninkoitoatdalhin
angsalitsaiba.
Sakadalagahangpunlaanngbulaklaknamamumuga'ydapatangbabai'ymagtiponng
yamang maipamamana sa lalaking anak. Ano kaya ang magiging supling ng babaing
walang kabanalan kund ang magbubulong ng dasal, walang karunugan kungd awit,
novenaatmilagrongpangulolsatao,walanglibagangibasapanguinguemagkumpisal
kay ng malimit ng muli't muling kasalanan? Ano ang magiging anak kund sakristan,
bataan ng cura magsasabong? Gaw ng mga ina ang kalugamian ngayon ng ating mga
kababayan,salubosnapaniniwalngkanilangmasintahingpus,atsamalakingpagkaibig
naangkanilangmgaanakaymapakagaling.Angkagulaga'ybugagpagkabatatang
pagkabata'y nasa kandugan g ina. Ang inang walang maitutur kund ang lumuhod
humalikgkamay,huwagmagantaynganakngibasadugalipustangalipin.Kahoyna
laki sa burak, daluro pagatpat pangatong lamang at kung sakal't may batang may
pusongpangahas,angkapangahasa'ytagatgagamitinsasam,parisngsilawnakabagna Phin5
dmakapakitakundpagtatakipsilim.Karaniwangpanagotanguna'ykabanalanatpagsinta
sa Dios. gun at ano ang kabanalang itinur sa atin? Magdasal at lumuhod ng matagal,
humalik ng kamay sa par, ubusin ang salap sa simbahan at paniwalaan ang balang
masumpugangsabihinsaatin?Tabilngbibig,lipakngtuhod,kiskisngilong.....bagaysa
limossasimbahan,sangkalanangDios,maybagaybagasamundongitonadaratlikh
ngMaykapal?Anoanginyongsasabihinsaisangalilangmaglimossakayangpanginoonng
http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 3/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

isang basahang hiram sa nasabing mayaman? Sino ang taong d palal at ulol, na mag
lilimossaDiosatmagaakalangangsalantniyangkayaaymakabibihissalumikhnglahat
gbagay?Pagpalainangmaglimossakapus,tumulongsamayhirap,magpakainsagutom
gunatmapulaanatsumpain,angbigisataghoyngmahirap,atwalangbinubusogkund
angsandat,atinubosangsalapsamgafrontalnapilak,limossasimbahansafrayleng
lumalagoy sa yaman, sa misa de gracia ng may tugtugan at paputok, samantalang ang
salapingito'ypinipigsabutogmahirapatiniaalaysapaginoongmaibilingtanikalang
pangapus,maibayadngverdugongpanghampas.kabulaganatkahiklianngisip!
Ang unang kabanalan ay ang pagsunod sa matuid, anoman ang mangyari. "Gaw at
hindsalitanghilingkosainyo"aniCristo"hindanakniamaangnagsasabingulitulit
amako,amako,kundangnabubuhayalinsunodsahilinggakingama."Angkabanalan Phin6
aywalsapulpolnailong,atangkahaliliniCristo'ydikilalasahalikangkamay.SiCristo'y
d humalik sa mga Fariseo, hindi nagpahalik kailan pa man hind niya pinatab ang may
yaman at palalong escribas wal siyang binangit na kalmen, walang pinapagcuintas,
hininganngpamisa,atdinagbayadsakanyangpanalangin.DinapaupasiSanJuansailog
ng Jordan, gayon din si Cristo sa kanyang pangangaral. Bakit ngayo'y ang mga pari'y
walang bigong kilos na di may hinihinging upa? At gutom pa halos nagbibili ng mga
kalmen, cuentas, correa at ibapa, pang day ng salapi, pampasam sa kalulua sa pagkat
kalminin mo man ang lahat ng basahan sa lup, cuintasin mo man ang lahat ng kahoy sa
bundok ibilibid mo man sa iyong bayawang ang lahat ng balat ng hayop, at ang lahat na
ito'y pagkapaguran mang pagkuruskurusan at pagbulongbulongan ng lahat ng pari sa
sangdaigdigan,atiwisikmananglahatngtubigsadagat,aydimapalilinisangmaruming
loob,dimapatatawadangwalangpagsisisi.Gayondinsakasakimansasalapi'ymaraming
ipinagbawal, na matutubos kapag ikaw ay nagbayad, alin na ng sa huag sa pagkain ng
karne,pagaasawasapinsan,kumpari,atibapa,naipinahihintulotkapagikawaysumuhol.
Bakit,nabibilibagaangDiosatnasisilawsasalapingparisngmgapari?Angmagnanakaw
na tumubos ng bula de composicion, ay makaaasa sa tahimik, na siya'y pinatawad
samakatuidayibigngDiosnamakikainngnakaw?TotoobaganghirapnaangMaykapal, Phin7
nanakikigayasamgaguarda,carabinerosguardiacivil?KungitoangDiosnasinasamba
gFrayle,aytumalikodakosaganyangDios.
Maghunosdilngtayoatimulatnatinangmata,lalonglalnakayongmgababai,sa
pagka'tkayoangnagbubukasngloobngtao.Isipinnaangmabutinginaayiba,sainang
linalangngfrailedapat palakhin ang anak na malapit baga sa larawan ng tunaynaDios,
Dios na d nasusuhulan, Dios na d masakim sa salap, Dios na ama ng lahat, na walang
kinikilingan, Dios na d tumatab sa dug ng mahirap, na d nagsasaya sa daing ng
naruruhagi, at nangbubulag ng matalinong isip. Gisingin at ihand ang loob ng anak sa
balang mabuti at mahusay na akal: pagmamahal sa puri, matapat at timtimang loob,
maliwanagnapagiisip,malinisnaasal,maginoongkilos,pagibigsakapu,atpagpipitagan
sa Maykapal, ito ang itur sa anak. At dahil ang buhay ay pun ng pighat at sakun,
patibayinangloobsaanomanghirap,patapaginangpussaanomangpaganib.Huag
mag antay ang bayan ng puri at ginhawa, samantalang lik ang pagpapalaki sa bat,
samantalanglugamatmangmangangbabaingmagpapalakiganak.Walangmaiinomsa
labatmapaitnabukalwalangmatamisnabugasapunlangmaasim.
Malaki ngang hind bahagy ang katungkulang gaganapin ng babai sa pagkabihis ng
hirapng bayan, nguni at ang lahat na ito'y d hihigit sa lakas at loob ng babaing tagalog. Phin8
Talastas ng lahat ang kapanyarihan at galing ng babayi sa Filipinas, kay g kanilang
binulag,iginapus,atiniyukangloob,panatagsila'thabangangiba'yalipin,aymaaalipin
dinnamananglahatngmgaanak.ItoangdahilanngpagkalugamngAsiaangbabayisa
Asia'ymangmangatalipin.MakapangyarihanangEuropaatAmerikadahilduo'yangmga
babai'ymalaya'tmarunong,dilatangisipatmalakasangloob.

http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 4/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

Alam na kapus kayong totoo g mga librong sukat pagaralan talastas na walang
isinisilidarawarawsainyongpagiisipkundangsadyangpangbulagsainyongbukalna
liwanagtantanglahatnaito,kaypinagsisikapannamingmakaabotsainyoangilawna
sumisilangsakapuninyobabayiditosaEuropakunghindkayamutanitongilangsabi,at
pagdamutangbasahin,marahilaymakapalmanangulapnanakakubkobsaatingbayan,ay
pipilitin ding mataos g masantin na sikat g araw, at sisikat kahit banaag lamang ... D
kami manglulumo kapag kayo'y katulong namin tutulong ang Dios sa pagpaw g ulap,
palibhasa'ysiyaangDiosgkatotohananatisasaulsadatiangdilaggbabayingtagalog,
nawalangkakulagankundisangmalayangsarilingisip,sapagka'tsakabaita'ylabis.Ito
ang nasang lag sa panimdim, na napapanaginip, ang karagalan g babaying kabiak g
pus at karamay sa tu hirap g buhay: kung dalaga, ay sintahin g binat, di lamang Phin9
dahilansagandatamisgasal,kundnamansatibaygpus,taasgloob,namakabuhay
baga at makapanghinapang sa mahin maruruwagang lalaki, makapukaw kay g
madidilagnapagiisip,pagisangdalagabagangsukatipagmalakigbayan,pagpitaganang
iba, sapagka at karaniwang sabi sabi g mga kastil at pari na nangagaling diyan ang
karupukanatkamangmagangbabayingtagalog,natilabagaangmaligilanaymalna
nanglahat,atanaki'ysaibanglupaywal,gbabaingmarupokangloob,atkungsabagay
maraming maisusurot sa mata g ibang babai ang babaying tagalog..... Gayon ma'y dala
marahilgkagaananglabgalawgdil,angmgakastil,atparpagbaliksaEspanya'y
walangunangipinamamalabad,ipinalilimbagatipinagsisigawanhalos,sabayanghalakhak,
alipust at tawa, kund ang babaing si gayon, ay gayon sa convento, gayon sa kastilang
pinatuloy,saiba'tibapangnakapaggagalitsatuingmaiisip,naangkaramihanngmalay
gawgkamusmusan,labisnakabaitan,kababaangloobkabulagankayangkalalagan
din nila..... May isang kastilang nagayo'y mataas na tao na, pinakai't pinatuloy natin sa
habang panahong siya'y lumiguyliguy sa Filipinas ... pagdating sa Espanya, ipinalimbag
agad, na siya raw ay nanuluyang minsan sa Kapangpagan, kumai't natulog, at ang
maginoong babaying nagpatuloy ay gumayon at gumayon sa kanya: ito ang iginanti sa
napakatamisnaloobngbabayi...Gayondinangunangpahilingparisanadalawnakastila, Phin10
ay ang kanyang mga masusunuring dalagang tagahalik ng kamay, at iba pang kahalo ang
gitiatmakahulugangkindat...SalibrongipinalimbagniDn.SinibaldodeMas,atsa,iba
pang sinulat ng mga pari, ay nalathala ang mga kasalanang ikinumpisal ng babai na di
ilinilihim ng mga pari sa mga dumadalaw na Kastila, at kung magkaminsan pa'y
dinadagdagan ng mga kayabagan at karumihang hindi mapaniniwalaan ... Di ko maulit
ditoangmgadiikinahiyangsinabingisangfrailekayMasnadinitomapaniwalaan...Sa
tuing maririnig mababasa ang mga bagay na ito'y itinatanong namin kung Santa Maria
kaya ang lahat ng babaying kastila, at makasalanan na kaya baga ang lahat ng babaying
tagaloggunikongsakali'tmagsumbatanatmaglatlatanngpuri'y...Datapua'tlisaninko
ang bagay na ito, sapagka't d ako paring confesor, manunuluyang kastil, na
makapaninirgpuringiba.Itabikoitoatituloysambitinangkatungkulangbabai.
Sa mga bayang gumagalang sa babaing para g Filipinas, dapat nilang kilanlin ang
tunay na lagay upang ding maganapan ang sa kanila'y iniaasa. Ugaling dati'y kapag
nanliligaw ang nagaaral na binata ay ipinagaganyayang lahat, dunong, puri't salapi, na
tila baga ang dalaga'y walang maisasabog kundi ang kasamaan. Ang katapangtapaga'y
kapag napakasal ay nagiging duag, ang duag na datihan ay nagwawalanghiya, na tila Phin11
walanginaantaykundiangmagasawaparamaipahayagangsarilingkaduagan.Anganak
ay walang pangtakip sa hina g loob kundi ang alaala sa ina, at dahilan dito, nalunok na
apdo,nagtitiisgtampal,nasunodsalalonghunghangnautos,attumutulongsakataksilan
gibasapagka'tkungwalangnatakbo'ywalangmanghahagadkungwalangisdangmunti'y
walangisdangmalaki.Bakitkayabagadihumilingangdalagasaiibign,gisangmaragal
at mapuring galan, isang pusong lalaking makapagampon sa kahinaan ng babai, isang
marangalnaloobnadipapayagmagkaanakngalipin?Pukawinsaloobangsiglaatsipag,
maginoongasal,mahalnapakiramdam,athuwagisukoangpagkadalagasaisangmahinaat
kuyumingpuso.Kungmagingasawana,aydapattumulongsalahatnghrap,palakasinang
http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 5/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

loobnglalaki,humatisapaganib,aliwinangdusa,ataglahiinanghinagpis,atalalahaning
laginawalanghirapnadimababatagbayaningpuso,atwalangpapaitpangpamana,sa
pamanang kaalipustaan at kaalipinan. Mulatin ang mata g anak sa pagiigat at
pagmamahal sa puri, pagibig sa kapua sa tinubuang bayan, at sa pagtupad g ukol.
Ulituliting matamisin ang mapuring kamatayan saalipustang buhay. Ang mga babai sa
Esparta'ysukatkunanguliranatdito'yilalagdakoangakinghalimbawa:
Nang iniaabot g isang ina ang kalasag sa papasahukbong anak, ay ito lamang ang
sinabi:"ibalikmoibalikka,"itogaumuwikangmanalomamatayka,sapagkatugaling Phin12
iwaksi ang kalasag g talong natakbo inuwi kaya ang bangkay sa ibabaw g kalasag.
Nabalitaan g isang ina na namatay sa laban ang kanyang anak, at ang hukbo ay natalo.
Hindi umiimik kundi nagpasalamat dahil ang kanyang anak ay maligtas sa pul, guni at
anganakaybumaliknabuhaynagluksaanginagsiya'ymakita.Saisangsumasalubong
nainasamgaumuwinggalingsalaban,ayibinalitagisananamataydawsapagbabaka
angtatlonganakniya,"hindiiyanangtanongkoangsagotgina,kundinanalonatalo
tay?Nanaloangsagotgbayani.Kungganoo'ymagpasalamattayosaDios!"angwika
atnapasasimbahan.
Minsa'ynagtagsasimbahanangisangnapatalongharnila,satakotsagalitsabayan
pinagkaisahang kulugin siya doon at patain g gutum. g papaderan na ang pinto'y ang
ina ang unang nag hakot g bato. Ang mga ugaling ito'y karaniwan sa kanila, kay ga't
iginalangngbuongGreciaangbabaingEsparta.Salahatgbabai,angpulgisaaykayo
lamangnatagaEspartaangnakapangyayarisalalaki.Mangyaripa,angsagotgbabai,ay
kami lamang ang nagaanak g lalaki. Ang tao, g mga Esparta ay hind inianak para
mabuhaysasarili,kungdiparasakanyangbayan.Habangnanatiliangganitongmgaisipan
at ganitong mga babai ay walang kaaway na nakatungtong g lupang Esparta, at walang
babaingtagaEspartananakatanawghukbongkaaway.
Dkoinaasahangpaniwalaanakoalangalanglamangsaakingsabi:maramingtaong Phin13
d natingin sa katuiran at tunay, kund sa habito, sa put g buhok kakulangan kay ng
ngipin. gun at kung ang tanda'y magalang sa pinagdaanang hirap, ang pinagdaan kong
buhayhainsaikagagalingngbayan,aymakapagbibigaygtandsaakin,kahitmaiklman.
Malay ako sa, pagpapasampalataya, pag didiosdiosan, paghalili kay sa Dios,
paghahangadnapaniwalaa'tpakingangpikitmata,yukanguloathalukipkipangkamay
guni'tanghilingko'ymagisip,magmulaymulayanglahat,usiginatsalainkungsakalsa
ngalanngkatuiranitongpinaninindigangmgasabi:
Angunauna."Angipinagigingtaksilgilanaynasakaduaganatkapabayaangiba."
Angikalawa.Anginiaalipustngisaaynasakulanggpagmamahalsasariliatnasa
labisgpagkasilawsaumaalipust.
Ang ikatlo. Ang kamangmaga'y kaalipinan, sapagkat kung ano ang isip ay ganoon
angtao:taongwalangsarilingisip,aytaongwalangpagkataoangbulagnatagasunodsa
isipngiba,ayparanghayopnasusunodsunodsatal.
Ang ikaapat. Ang ibig magtag g sarili, ay tumulong sa ibang magtag g kanila,
sapagkatkungpabayaanmoanginyongkapuaypababayaankarinnamanangisaisang
tingtingaymadalingbaliin,gunatmahirapbaliinangisangbigkisnawalis.
Angikalima.Kungangbabaingtagalogaydmagbabago,ayhinddapatmagpalaki Phin14
g anak, kungd gawing pasibulan lamang dapat alisin sa kanya ang kapangyarihan sa
bahay,sapagka'tkungdili'yipagkakanulongwalangmalay,asawa,anak,bayanatlahat.
Ang ikaanim. Ang tao'y inianak na parisparis hubad at walang tal. D nilalang g
Dios upang maalipin, d binigyan g isip para pabulag, at d hiniyasan g katuiran at g
maulolgiba.Hindkapalaluanangdpagsambasakaputao,angpagpapaliwanaggisip
http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 6/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

atpaggamitgmatuidsaanomangbagay.Angpalalo'yangnapasasamba,angbumubulag
saiba,atangibigpaniiginangkanyangibigsamatuidatkatampatan.
Ang ikapito. Linigin ninyong magaling kung ano ang religiong itinutur sa atin.
TingnanninyongmabutikungiyanangutosngDiosangpangaralniCristongpanglunas
sa hirap g mahirap, pangaliw sa dusa g nagdudusa. Alalahanin ninyo ang lahat g sa
inyo'yitinutur,angpinapatuguhanglahatngsermon,angnasailalimnglahatngmisa,
novena, kuintas, kalmen, larawan, milagro, kandil, corea at iba't iba pang iginigiit,
inihihiyaw at isinusurot arawaraw sa inyong loob, taiga, at mata, at hanapin ninyo ang
punoatduloatsakaiparisninyoangreligiongsamalinisnareligionniCristo,attingnan
kung hind ang inyong pagkakristiano ay paris ng inaalagang gatasang hayop, paris ng
pinatatabang baboy kay, na d pinatatab alang alang sa pagmamahal sa kaniya, kund Phin15
maipagbilinglalongmahalatnglalongmasalapian.
Magbulaybulaytayo,malasinangatingkalagayan,attayo'ymagisipisip.Kungitong
ilangbuhaghagnasabi'ymakatutulongsaibinigaysainyongbait,upangdingmaituloyang
nasimulanninyongpaglakad.
"Tub ko'y dakil sa puhunang pagod" at mamatamisin ang ano mang mangyari,
ugalingupasasinomangmagahassaatingbayanmagsabingtunay.Matupadnawang
inyongnasangmatutoatharnagangsahalamangkarunuganayhuwagmakapitasg
bugangbubut,kundangkikitili'ypiliin,pagisipinmun,lasapinbagolunukin,sapagka't
sabalatgluplahatayhaluan,atdibihirangmagtanimangkaawayngdamongpansir,
kasamasabinhsagitnglinang.
Itoangmatindinnasginyongkababayangsi
JOSRIZAL
Europa,1889.

EndoftheProjectGutenbergEBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamga
KadalagahansaMalolos,Bulakan,byJoseRizal

***ENDOFTHISPROJECTGUTENBERGEBOOKANGLIHAMNIDR.JOSERIZAL***

*****Thisfileshouldbenamed17116h.htmor17116h.zip*****
Thisandallassociatedfilesofvariousformatswillbefoundin:
http://www.gutenberg.org/1/7/1/1/17116/

ProducedbyTamikoI.Camacho,PilarSomozaandtheOnline
DistributedProofreadingTeamathttp://www.pgdp.net


Updatededitionswillreplacethepreviousonetheoldeditions
willberenamed.

Creatingtheworksfrompublicdomainprinteditionsmeansthatno
oneownsaUnitedStatescopyrightintheseworks,sotheFoundation
(andyou!)cancopyanddistributeitintheUnitedStateswithout
permissionandwithoutpayingcopyrightroyalties.Specialrules,
setforthintheGeneralTermsofUsepartofthislicense,applyto
copyinganddistributingProjectGutenbergtmelectronicworksto
http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 7/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

protectthePROJECTGUTENBERGtmconceptandtrademark.Project
Gutenbergisaregisteredtrademark,andmaynotbeusedifyou
chargefortheeBooks,unlessyoureceivespecificpermission.Ifyou
donotchargeanythingforcopiesofthiseBook,complyingwiththe
rulesisveryeasy.YoumayusethiseBookfornearlyanypurpose
suchascreationofderivativeworks,reports,performancesand
research.Theymaybemodifiedandprintedandgivenawayyoumaydo
practicallyANYTHINGwithpublicdomaineBooks.Redistributionis
subjecttothetrademarklicense,especiallycommercial
redistribution.



***START:FULLLICENSE***

THEFULLPROJECTGUTENBERGLICENSE
PLEASEREADTHISBEFOREYOUDISTRIBUTEORUSETHISWORK

ToprotecttheProjectGutenbergtmmissionofpromotingthefree
distributionofelectronicworks,byusingordistributingthiswork
(oranyotherworkassociatedinanywaywiththephrase"Project
Gutenberg"),youagreetocomplywithallthetermsoftheFullProject
GutenbergtmLicense(availablewiththisfileoronlineat
http://gutenberg.net/license).


Section1.GeneralTermsofUseandRedistributingProjectGutenbergtm
electronicworks

1.A.ByreadingorusinganypartofthisProjectGutenbergtm
electronicwork,youindicatethatyouhaveread,understand,agreeto
andacceptallthetermsofthislicenseandintellectualproperty
(trademark/copyright)agreement.Ifyoudonotagreetoabidebyall
thetermsofthisagreement,youmustceaseusingandreturnordestroy
allcopiesofProjectGutenbergtmelectronicworksinyourpossession.
IfyoupaidafeeforobtainingacopyoforaccesstoaProject
Gutenbergtmelectronicworkandyoudonotagreetobeboundbythe
termsofthisagreement,youmayobtainarefundfromthepersonor
entitytowhomyoupaidthefeeassetforthinparagraph1.E.8.

1.B."ProjectGutenberg"isaregisteredtrademark.Itmayonlybe
usedonorassociatedinanywaywithanelectronicworkbypeoplewho
agreetobeboundbythetermsofthisagreement.Thereareafew
thingsthatyoucandowithmostProjectGutenbergtmelectronicworks
evenwithoutcomplyingwiththefulltermsofthisagreement.See
paragraph1.Cbelow.TherearealotofthingsyoucandowithProject
Gutenbergtmelectronicworksifyoufollowthetermsofthisagreement
andhelppreservefreefutureaccesstoProjectGutenbergtmelectronic
works.Seeparagraph1.Ebelow.

1.C.TheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation("theFoundation"
orPGLAF),ownsacompilationcopyrightinthecollectionofProject
Gutenbergtmelectronicworks.Nearlyalltheindividualworksinthe
collectionareinthepublicdomainintheUnitedStates.Ifan
individualworkisinthepublicdomainintheUnitedStatesandyouare
locatedintheUnitedStates,wedonotclaimarighttopreventyoufrom
copying,distributing,performing,displayingorcreatingderivative
worksbasedontheworkaslongasallreferencestoProjectGutenberg
areremoved.Ofcourse,wehopethatyouwillsupporttheProject
Gutenbergtmmissionofpromotingfreeaccesstoelectronicworksby
freelysharingProjectGutenbergtmworksincompliancewiththetermsof
thisagreementforkeepingtheProjectGutenbergtmnameassociatedwith
thework.Youcaneasilycomplywiththetermsofthisagreementby
keepingthisworkinthesameformatwithitsattachedfullProject
GutenbergtmLicensewhenyoushareitwithoutchargewithothers.
http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 8/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

1.D.Thecopyrightlawsoftheplacewhereyouarelocatedalsogovern
whatyoucandowiththiswork.Copyrightlawsinmostcountriesarein
aconstantstateofchange.IfyouareoutsidetheUnitedStates,check
thelawsofyourcountryinadditiontothetermsofthisagreement
beforedownloading,copying,displaying,performing,distributingor
creatingderivativeworksbasedonthisworkoranyotherProject
Gutenbergtmwork.TheFoundationmakesnorepresentationsconcerning
thecopyrightstatusofanyworkinanycountryoutsidetheUnited
States.

1.E.UnlessyouhaveremovedallreferencestoProjectGutenberg:

1.E.1.Thefollowingsentence,withactivelinksto,orotherimmediate
accessto,thefullProjectGutenbergtmLicensemustappearprominently
wheneveranycopyofaProjectGutenbergtmwork(anyworkonwhichthe
phrase"ProjectGutenberg"appears,orwithwhichthephrase"Project
Gutenberg"isassociated)isaccessed,displayed,performed,viewed,
copiedordistributed:

ThiseBookisfortheuseofanyoneanywhereatnocostandwith
almostnorestrictionswhatsoever.Youmaycopyit,giveitawayor
reuseitunderthetermsoftheProjectGutenbergLicenseincluded
withthiseBookoronlineatwww.gutenberg.net

1.E.2.IfanindividualProjectGutenbergtmelectronicworkisderived
fromthepublicdomain(doesnotcontainanoticeindicatingthatitis
postedwithpermissionofthecopyrightholder),theworkcanbecopied
anddistributedtoanyoneintheUnitedStateswithoutpayinganyfees
orcharges.Ifyouareredistributingorprovidingaccesstoawork
withthephrase"ProjectGutenberg"associatedwithorappearingonthe
work,youmustcomplyeitherwiththerequirementsofparagraphs1.E.1
through1.E.7orobtainpermissionfortheuseoftheworkandthe
ProjectGutenbergtmtrademarkassetforthinparagraphs1.E.8or
1.E.9.

1.E.3.IfanindividualProjectGutenbergtmelectronicworkisposted
withthepermissionofthecopyrightholder,youruseanddistribution
mustcomplywithbothparagraphs1.E.1through1.E.7andanyadditional
termsimposedbythecopyrightholder.Additionaltermswillbelinked
totheProjectGutenbergtmLicenseforallworkspostedwiththe
permissionofthecopyrightholderfoundatthebeginningofthiswork.

1.E.4.DonotunlinkordetachorremovethefullProjectGutenbergtm
Licensetermsfromthiswork,oranyfilescontainingapartofthis
workoranyotherworkassociatedwithProjectGutenbergtm.

1.E.5.Donotcopy,display,perform,distributeorredistributethis
electronicwork,oranypartofthiselectronicwork,without
prominentlydisplayingthesentencesetforthinparagraph1.E.1with
activelinksorimmediateaccesstothefulltermsoftheProject
GutenbergtmLicense.

1.E.6.Youmayconverttoanddistributethisworkinanybinary,
compressed,markedup,nonproprietaryorproprietaryform,includingany
wordprocessingorhypertextform.However,ifyouprovideaccesstoor
distributecopiesofaProjectGutenbergtmworkinaformatotherthan
"PlainVanillaASCII"orotherformatusedintheofficialversion
postedontheofficialProjectGutenbergtmwebsite(www.gutenberg.net),
youmust,atnoadditionalcost,feeorexpensetotheuser,providea
copy,ameansofexportingacopy,orameansofobtainingacopyupon
request,oftheworkinitsoriginal"PlainVanillaASCII"orother
form.AnyalternateformatmustincludethefullProjectGutenbergtm
Licenseasspecifiedinparagraph1.E.1.

http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 9/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

1.E.7.Donotchargeafeeforaccessto,viewing,displaying,
performing,copyingordistributinganyProjectGutenbergtmworks
unlessyoucomplywithparagraph1.E.8or1.E.9.

1.E.8.Youmaychargeareasonablefeeforcopiesoforproviding
accesstoordistributingProjectGutenbergtmelectronicworksprovided
that

Youpayaroyaltyfeeof20%ofthegrossprofitsyouderivefrom
theuseofProjectGutenbergtmworkscalculatedusingthemethod
youalreadyusetocalculateyourapplicabletaxes.Thefeeis
owedtotheowneroftheProjectGutenbergtmtrademark,buthe
hasagreedtodonateroyaltiesunderthisparagraphtothe
ProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation.Royaltypayments
mustbepaidwithin60daysfollowingeachdateonwhichyou
prepare(orarelegallyrequiredtoprepare)yourperiodictax
returns.Royaltypaymentsshouldbeclearlymarkedassuchand
senttotheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationatthe
addressspecifiedinSection4,"Informationaboutdonationsto
theProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation."

Youprovideafullrefundofanymoneypaidbyauserwhonotifies
youinwriting(orbyemail)within30daysofreceiptthats/he
doesnotagreetothetermsofthefullProjectGutenbergtm
License.Youmustrequiresuchausertoreturnor
destroyallcopiesoftheworkspossessedinaphysicalmedium
anddiscontinuealluseofandallaccesstoothercopiesof
ProjectGutenbergtmworks.

Youprovide,inaccordancewithparagraph1.F.3,afullrefundofany
moneypaidforaworkorareplacementcopy,ifadefectinthe
electronicworkisdiscoveredandreportedtoyouwithin90days
ofreceiptofthework.

Youcomplywithallothertermsofthisagreementforfree
distributionofProjectGutenbergtmworks.

1.E.9.IfyouwishtochargeafeeordistributeaProjectGutenbergtm
electronicworkorgroupofworksondifferenttermsthanareset
forthinthisagreement,youmustobtainpermissioninwritingfrom
boththeProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationandMichael
Hart,theowneroftheProjectGutenbergtmtrademark.Contactthe
FoundationassetforthinSection3below.

1.F.

1.F.1.ProjectGutenbergvolunteersandemployeesexpendconsiderable
efforttoidentify,docopyrightresearchon,transcribeandproofread
publicdomainworksincreatingtheProjectGutenbergtm
collection.Despitetheseefforts,ProjectGutenbergtmelectronic
works,andthemediumonwhichtheymaybestored,maycontain
"Defects,"suchas,butnotlimitedto,incomplete,inaccurateor
corruptdata,transcriptionerrors,acopyrightorotherintellectual
propertyinfringement,adefectiveordamageddiskorothermedium,a
computervirus,orcomputercodesthatdamageorcannotbereadby
yourequipment.

1.F.2.LIMITEDWARRANTY,DISCLAIMEROFDAMAGESExceptforthe"Right
ofReplacementorRefund"describedinparagraph1.F.3,theProject
GutenbergLiteraryArchiveFoundation,theowneroftheProject
Gutenbergtmtrademark,andanyotherpartydistributingaProject
Gutenbergtmelectronicworkunderthisagreement,disclaimall
liabilitytoyoufordamages,costsandexpenses,includinglegal
fees.YOUAGREETHATYOUHAVENOREMEDIESFORNEGLIGENCE,STRICT
LIABILITY,BREACHOFWARRANTYORBREACHOFCONTRACTEXCEPTTHOSE
http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 10/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

PROVIDEDINPARAGRAPHF3.YOUAGREETHATTHEFOUNDATION,THE
TRADEMARKOWNER,ANDANYDISTRIBUTORUNDERTHISAGREEMENTWILLNOTBE
LIABLETOYOUFORACTUAL,DIRECT,INDIRECT,CONSEQUENTIAL,PUNITIVEOR
INCIDENTALDAMAGESEVENIFYOUGIVENOTICEOFTHEPOSSIBILITYOFSUCH
DAMAGE.

1.F.3.LIMITEDRIGHTOFREPLACEMENTORREFUNDIfyoudiscovera
defectinthiselectronicworkwithin90daysofreceivingit,youcan
receivearefundofthemoney(ifany)youpaidforitbysendinga
writtenexplanationtothepersonyoureceivedtheworkfrom.Ifyou
receivedtheworkonaphysicalmedium,youmustreturnthemediumwith
yourwrittenexplanation.Thepersonorentitythatprovidedyouwith
thedefectiveworkmayelecttoprovideareplacementcopyinlieuofa
refund.Ifyoureceivedtheworkelectronically,thepersonorentity
providingittoyoumaychoosetogiveyouasecondopportunityto
receivetheworkelectronicallyinlieuofarefund.Ifthesecondcopy
isalsodefective,youmaydemandarefundinwritingwithoutfurther
opportunitiestofixtheproblem.

1.F.4.Exceptforthelimitedrightofreplacementorrefundsetforth
inparagraph1.F.3,thisworkisprovidedtoyou'ASIS',WITHNOOTHER
WARRANTIESOFANYKIND,EXPRESSORIMPLIED,INCLUDINGBUTNOTLIMITEDTO
WARRANTIESOFMERCHANTIBILITYORFITNESSFORANYPURPOSE.

1.F.5.Somestatesdonotallowdisclaimersofcertainimplied
warrantiesortheexclusionorlimitationofcertaintypesofdamages.
Ifanydisclaimerorlimitationsetforthinthisagreementviolatesthe
lawofthestateapplicabletothisagreement,theagreementshallbe
interpretedtomakethemaximumdisclaimerorlimitationpermittedby
theapplicablestatelaw.Theinvalidityorunenforceabilityofany
provisionofthisagreementshallnotvoidtheremainingprovisions.

1.F.6.INDEMNITYYouagreetoindemnifyandholdtheFoundation,the
trademarkowner,anyagentoremployeeoftheFoundation,anyone
providingcopiesofProjectGutenbergtmelectronicworksinaccordance
withthisagreement,andanyvolunteersassociatedwiththeproduction,
promotionanddistributionofProjectGutenbergtmelectronicworks,
harmlessfromallliability,costsandexpenses,includinglegalfees,
thatarisedirectlyorindirectlyfromanyofthefollowingwhichyoudo
orcausetooccur:(a)distributionofthisoranyProjectGutenbergtm
work,(b)alteration,modification,oradditionsordeletionstoany
ProjectGutenbergtmwork,and(c)anyDefectyoucause.


Section2.InformationabouttheMissionofProjectGutenbergtm

ProjectGutenbergtmissynonymouswiththefreedistributionof
electronicworksinformatsreadablebythewidestvarietyofcomputers
includingobsolete,old,middleagedandnewcomputers.Itexists
becauseoftheeffortsofhundredsofvolunteersanddonationsfrom
peopleinallwalksoflife.

Volunteersandfinancialsupporttoprovidevolunteerswiththe
assistancetheyneed,iscriticaltoreachingProjectGutenbergtm's
goalsandensuringthattheProjectGutenbergtmcollectionwill
remainfreelyavailableforgenerationstocome.In2001,theProject
GutenbergLiteraryArchiveFoundationwascreatedtoprovideasecure
andpermanentfutureforProjectGutenbergtmandfuturegenerations.
TolearnmoreabouttheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation
andhowyoureffortsanddonationscanhelp,seeSections3and4
andtheFoundationwebpageathttp://www.pglaf.org.


Section3.InformationabouttheProjectGutenbergLiteraryArchive
Foundation
http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 11/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

TheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationisanonprofit
501(c)(3)educationalcorporationorganizedunderthelawsofthe
stateofMississippiandgrantedtaxexemptstatusbytheInternal
RevenueService.TheFoundation'sEINorfederaltaxidentification
numberis646221541.Its501(c)(3)letterispostedat
http://pglaf.org/fundraising.ContributionstotheProjectGutenberg
LiteraryArchiveFoundationaretaxdeductibletothefullextent
permittedbyU.S.federallawsandyourstate'slaws.

TheFoundation'sprincipalofficeislocatedat4557MelanDr.S.
Fairbanks,AK,99712.,butitsvolunteersandemployeesarescattered
throughoutnumerouslocations.Itsbusinessofficeislocatedat
809North1500West,SaltLakeCity,UT84116,(801)5961887,email
business@pglaf.org.Emailcontactlinksanduptodatecontact
informationcanbefoundattheFoundation'swebsiteandofficial
pageathttp://pglaf.org

Foradditionalcontactinformation:
Dr.GregoryB.Newby
ChiefExecutiveandDirector
gbnewby@pglaf.org

Section4.InformationaboutDonationstotheProjectGutenberg
LiteraryArchiveFoundation

ProjectGutenbergtmdependsuponandcannotsurvivewithoutwide
spreadpublicsupportanddonationstocarryoutitsmissionof
increasingthenumberofpublicdomainandlicensedworksthatcanbe
freelydistributedinmachinereadableformaccessiblebythewidest
arrayofequipmentincludingoutdatedequipment.Manysmalldonations
($1to$5,000)areparticularlyimportanttomaintainingtaxexempt
statuswiththeIRS.

TheFoundationiscommittedtocomplyingwiththelawsregulating
charitiesandcharitabledonationsinall50statesoftheUnited
States.Compliancerequirementsarenotuniformandittakesa
considerableeffort,muchpaperworkandmanyfeestomeetandkeepup
withtheserequirements.Wedonotsolicitdonationsinlocations
wherewehavenotreceivedwrittenconfirmationofcompliance.To
SENDDONATIONSordeterminethestatusofcomplianceforany
particularstatevisithttp://pglaf.org

Whilewecannotanddonotsolicitcontributionsfromstateswherewe
havenotmetthesolicitationrequirements,weknowofnoprohibition
againstacceptingunsoliciteddonationsfromdonorsinsuchstateswho
approachuswithofferstodonate.

Internationaldonationsaregratefullyaccepted,butwecannotmake
anystatementsconcerningtaxtreatmentofdonationsreceivedfrom
outsidetheUnitedStates.U.S.lawsaloneswampoursmallstaff.

PleasechecktheProjectGutenbergWebpagesforcurrentdonation
methodsandaddresses.Donationsareacceptedinanumberofother
waysincludingincludingchecks,onlinepaymentsandcreditcard
donations.Todonate,pleasevisit:http://pglaf.org/donate


Section5.GeneralInformationAboutProjectGutenbergtmelectronic
works.

ProfessorMichaelS.HartistheoriginatoroftheProjectGutenbergtm
conceptofalibraryofelectronicworksthatcouldbefreelyshared
withanyone.Forthirtyyears,heproducedanddistributedProject
GutenbergtmeBookswithonlyaloosenetworkofvolunteersupport.
http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 12/13
2/13/2017 TheProjectGutenbergeBookofAngLihamniDr.JoseRizalsamgaKadalagahansaMalolos,Bulakan,byJOSERIZAL.

ProjectGutenbergtmeBooksareoftencreatedfromseveralprinted
editions,allofwhichareconfirmedasPublicDomainintheU.S.
unlessacopyrightnoticeisincluded.Thus,wedonotnecessarily
keepeBooksincompliancewithanyparticularpaperedition.

MostpeoplestartatourWebsitewhichhasthemainPGsearchfacility:

http://www.gutenberg.net

ThisWebsiteincludesinformationaboutProjectGutenbergtm,
includinghowtomakedonationstotheProjectGutenbergLiterary
ArchiveFoundation,howtohelpproduceourneweBooks,andhowto
subscribetoouremailnewslettertohearaboutneweBooks.

***END:FULLLICENSE***

http://www.gutenberg.org/files/17116/17116h/17116h.htm 13/13