Anda di halaman 1dari 11

Revista de Nutrio

Print version ISSN 1415-5273

Rev. Nutr. vol.17 no.2 Campinas Apr./June 2004

http://dx.doi.org/10.1590/S1415-52732004000200009

COMUNICAO COMMUNICATION

Licopeno como agente antioxidante

Lycopene as an antioxidant agent

Najua Juma Ismail Esh ShamiI; Emlia Addison Machado MoreiraII, 1

I
Curso de Especializao em Terapia Nutricional, Departamento de Nutrio, Centro
de Cincias da Sade, Universidade Federal de Santa Catarina. E-
mail: shami@terra.com.br
II
Departamento de Nutrio, Centro Cincias da Sade, Universidade Federal de
Santa Catarina. Campus Universitrio, Trindade, 88040-970, Florianpolis, SC,
Brasil

RESUMO

Este trabalho constitui uma reviso de dados cientficos sobre o consumo de


licopeno e sua ao como fator antioxidante. O licopeno considerado o
carotenide que possui a maior capacidade seqestrante do oxignio singlete.
Radicais livres agem continuamente no organismo, podendo desencadear danos
celulares e serem os responsveis pelo desenvolvimento de cncer e certas
doenas crnicas. Estudos mostram que o licopeno protege molculas de lipdios,
lipoprotenas de baixa densidade, protenas e DNA contra o ataque dos radicais,
tendo um papel essencial na proteo de doenas. Como preveno, preconiza-se o
consumo de dietas ricas em alimentos fontes de licopeno: tomates e seus produtos
(pur, pasta, catchup), mamo, pitanga e goiaba; que aportem cerca de 35mg de
licopeno ao dia.

Termos de indexao: licopeno, antioxidantes, radicais livres, carotenides,


tomates, Lycopersicon esculentum.

ABSTRACT
This paper is a review of scientific data about lycopene as an antioxidant agent.
Lycopene is considered the carotenoid that has the highest capacity of capturing
the singlet oxygen. Free radicals are continuously acting on the organism, being
capable of promoting cellular damage and development of cancer among other
chronic diseases. Studies show that lycopene protects lipid molecules, low-density
lipoproteins, proteins and DNA against the attack of free radicals. They have an
essential function in the protection against diseases. As a precaution, one should
eat foods that are a source of lycopene: tomatoes and tomato-products (pure,
pasta, ketchup), papaya, pitanga and guava; to provide approximately 35mg of
lycopene a day.

Index terms: Lycopene, antioxidants, free radicals, carotenoids, tomatoes,


Lycopersicon esculentum.

INTRODUO

A preocupao com a ao dos antioxidantes e a sua relao com os radicais livres


se tornou essencial compreenso de algumas etiopatogenias.

Os radicais livres so tomos ou molculas produzidas continuamente durante os


processos metablicos e atuam como mediadores para a transferncia de eltrons
em vrias reaes bioqumicas, desempenhando funes relevantes no
metabolismo. As principais fontes de radicais livres so as organelas
citoplasmticas que metabolizam o oxignio, o nitrognio e o cloro, gerando grande
quantidade de metablitos1.

A produo excessiva de radicais livres pode conduzir a diversas formas de dano


celular e sua cronicidade pode estar envolvida com a etiognese ou com o
desenvolvimento de numerosas doenas2.

As leses causadas pelos radicais livres nas clulas podem ser prevenidas ou
reduzidas por meio da atividade de antioxidantes, sendo estes encontrados em
muitos alimentos3. Os antioxidantes podem agir diretamente na neutralizao da
ao dos radicais livres ou participar indiretamente de sistemas enzimticos com
essa funo. Dentre os antioxidantes esto a vitamina C, a glutationa, o cido
rico, a vitamina E e os carotenides4.

Os carotenides, juntamente com as vitaminas, so as substncias mais


investigadas como agentes quimiopreventivos, funcionando como antioxidantes em
sistemas biolgicos5.

Algumas das principais fontes de carotenides so cenouras e abboras ( e -


caroteno), tomates e produtos derivados, como extrato, polpa e molhos (licopeno)
e espinafre (lutena)6,7.

O licopeno aparece atualmente como um dos mais potentes antioxidantes, sendo


sugerido na preveno da carcinognese e aterognese por proteger molculas
como lipdios, lipoprotenas de baixa densidade (LDL), protenas e DNA 8.
Assim, esta reviso traz uma breve descrio da ao de radicais livres e
antioxidantes, enfatizando o licopeno como agente na preveno de certas doenas
crnicas, bem como a sua utilizao na prtica nutricional.

AO DOS RADICAIS LIVRES NO ORGANISMO

O termo radical livre freqentemente usado para designar qualquer tomo ou


molcula com existncia independente, contendo um ou mais eltrons no
pareados, nos orbitais externos. Isto determina uma atrao para um campo
magntico, o que pode torn-lo altamente reativo, capaz de reagir com qualquer
composto situado prximo sua rbita externa, passando a ter uma funo
oxidante ou redutora de eltrons9 .

Dentre os radicais livres esto includos o superxido (O2-), a hidroxila (OH), o


hidroperxido (HO2), o xido ntrico (NO) e o dixido de nitrognio
(NO2).6 Destes, o radical hidroxila o mais reativo na induo de leses nas
molculas celulares e o perxido de hidrognio, apesar de no ser considerado um
potente radical livre, capaz de atravessar a membrana nuclear e induzir danos na
molcula de DNA10.

A gerao de radicais livres constitui uma ao contnua e fisiolgica, cumprindo


funes biolgicas essenciais. So formados em um cenrio de reaes de xido-
reduo, provocando ou resultando dessas reaes. Podem ceder o eltron solitrio
e serem oxidados; ou podem receber outro eltron e serem reduzidos 11.

So gerados a partir de dois sistemas enzimticos: o sistema oxidativo de


NADP+/NADP+H+ e o da mieloperoxidase. Sua fonte principal de produo a
exploso respiratria (respiratory burst) durante a ativao de glbulos brancos
como neutrfilos, moncitos, macrfagos, eosinfilos, entre outros. Podem tambm
ser formados a partir do oxignio e seus derivados, dos radicais alcoxi e perxido,
do oznio, de metais de transio e da reao de Fenton 1.

A gerao de radicais livres pode ocorrer no citoplasma, nas mitocndrias ou na


membrana, e o seu alvo celular (protenas, lipdeos, carboidratos e molculas de
DNA) est relacionado com seu stio de formao10.

Como fontes exgenas de radicais livres encontramos as radiaes gama e


ultravioleta, os medicamentos, a dieta, o cigarro e os poluentes ambientais9.

Embora uma pequena quantidade de radicais livres seja necessria para


manuteno da vida, sua produo excessiva, maior do que a sua velocidade de
remoo, pode conduzir a diversas formas de dano celular. Cooper12cita que
animais demonstraram leses tissulares, diminuio do crescimento e outros danos
quando eram expostos a concentraes elevadas de oxignio. Em humanos, a
respirao de oxignio puro durante um perodo de at 6 horas causava mal estar
torcico, tosse e dor de garganta; perodos de exposio mais prolongados eram
capazes de destruir clulas das vias respiratrias.

Em um organismo, a existncia de um desequilbrio em favor da gerao excessiva


de radicais livres, ou em detrimento da velocidade de remoo destas espcies,
conhecida como estresse oxidativo e pode conduzir oxidao macia de
substratos biolgicos. A cronicidade desse estresse oxidativo, no ambiente celular,
pode causar severos problemas metablicos e estar envolvida na origem e no
desenvolvimento de numerosas doenas13.
Buzzini & Matsudo14 relatam que os radicais livres alm do prprio processo de
envelhecimento, esto envolvidos em aproximadamente 40 doenas, entre as quais
o cncer e a aterosclerose, as duas principais causas de morte atualmente.

Alm do cncer e da aterosclerose, os efeitos txicos dos radicais livres esto


relacionados com doenas como porfirias, cataratas, sobrecarga de ferro e cobre,
doena de Alzheimer, diabetes, inflamaes crnicas, doenas auto-imunes e
situaes de injria por isquemia. Outras causas da ao de radicais livres a
ocorrncia da doena de Parkinson, da artrite reumatide e da doena intestinal
inflamatria13,15.

Alm disso, o ataque dos radicais sobre o DNA, RNA e protenas pode gerar
citotoxicidade, alergias, mutagnese e/ou carcinognese, dependendo da proporo
da exposio16.

De maneira geral, a toxicidade local dos radicais livres e de outros produtos txicos
do oxignio constitui a via comum final da leso tecidual em uma variedade de
doenas9.

CAROTENIDES COMO AGENTES ANTIOXIDANTES

Os antioxidantes podem ser definidos como qualquer substncia que, presente em


baixas concentraes, quando comparada a um substrato oxidvel, atrasa ou inibe
a oxidao desse substrato de maneira eficaz17,18,19.

O sistema de defesa antioxidante formado por compostos enzimticos e no-


enzimticos, estando presentes tanto no organismo (localizados dentro das clulas
ou na circulao sangnea) como nos alimentos ingeridos 20.

No sistema enzimtico esto presentes as enzimas superxido-dismutase,


glutationa-peroxidase e catalases. Vrias enzimas antioxidantes so
metaloenzimas, que contm traos de minerais. A glutationa-peroxidase uma
enzima dependente de selnio, e a enzima superxido-dismutase contm
mangans, zinco ou cobre, dependendo da sua localizao nos compartimentos
celulares15.

Dos componentes no-enzimticos da defesa antioxidante destacam-se alguns


minerais (cobre, mangans, zinco, selnio e ferro), vitaminas (cido ascrbico,
vitamina E, vitamina A), carotenides (beta-caroteno, licopeno e lutena),
bioflavonides (genistena, quercetina) e taninos (catequinas) 3.

Os carotenides so corantes naturais presentes nas frutas e vegetais (cenouras,


tomates, espinafre, laranjas, pssegos, entre outros), sendo que sua estrutura
qumica composta por ligaes duplas conjugadas, que so responsveis por sua
cor e por algumas de suas funes biolgicas21.

Estudos mostram a relao entre o aumento no consumo de alimentos ricos em


carotenides e a diminuio no risco de vrias doenas. Segundo Olson22, os
carotenides seqestram o oxignio singlete, removem os radicais perxidos,
modulam o metabolismo carcinognico, inibem a proliferao celular, estimulam a
comunicao entre clulas (junes gap), e elevam a resposta imune.
Testes in vitro e in vivo sugerem que os carotenides so excelentes antioxidantes,
seqestrando e inativando os radicais livres23.

A ao seqestrante de radicais proporcional ao nmero de ligaes duplas


conjugadas, presentes nas molculas dos carotenides. O mecanismo pelo qual os
carotenides protegem os sistemas biolgicos dos radicais depende da
transferncia de energia do oxignio excitado para a molcula do carotenide, em
que a energia dissipada por meio de rotaes e vibraes do carotenide no meio
solvente21.

Os carotenides reagem com os radicais livres, notavelmente com os radicais


perxidos e com o oxignio molecular, sendo a base de sua ao antioxidante.
Carotenides como o beta-caroteno, licopeno, zeaxantina e lutena, exercem
funes antioxidantes em fases lipdicas, bloqueando os radicais livres que
danificam as membranas lipoproticas19.

LICOPENO COMO ANTIOXIDANTE

O licopeno um carotenide sem a atividade pr-vitamina A, lipossolvel,


composto por onze ligaes conjugadas e duas ligaes duplas no conjugadas. O
licopeno tido como o carotenide que possui a maior capacidade seqestrante do
oxignio singlete, possivelmente devido presena das duas ligaes duplas no
conjugadas, o que lhe oferece maior reatividade 24,25.

o carotenide predominante no plasma e nos tecidos humanos, sendo encontrado


em um nmero limitado de alimentos de cor vermelha, como tomates e seus
produtos, goiaba, melancia, mamo e pitanga26.

Tomates e derivados aparecem como as maiores fontes de licopeno 27,28. O tomate


cru apresenta, em mdia, 30mg de licopeno/kg do fruto; o suco de tomate cerca de
150mg de licopeno/litro; e o catchup contm em mdia 100mg/kg21.

O licopeno presente nos tomates varia conforme o tipo e o grau de


amadurecimento dos mesmos. Segundo Giovannucci 29, o tomate vermelho maduro
contm maior quantidade de licopeno que de beta-caroteno, sendo responsvel
pela cor vermelha predominante. As cores das espcies de tomate diferem do
amarelo para o vermelho alaranjado, dependendo da razo licopeno/beta-caroteno
da fruta, que tambm est associada com a presena da enzima beta-ciclase, a
qual participa da transformao do licopeno em beta-caroteno.

Em relao biodisponibilidade, verificou-se que o consumo de molho de tomate


aumenta as concentraes sricas de licopeno em taxas maiores do que o consumo
de tomates crus ou suco de tomate fresco. A ingesto de molho de tomate cozido
em leo resultou em um aumento de 2 a 3 vezes da concentrao srica de
licopeno um dia aps sua ingesto, mas nenhuma alterao ocorreu quando se
administrou suco de tomate fresco30.

Essa diferena de biodisponibilidade est relacionada com as formas isomricas


apresentadas pelo licopeno. Clinton et al.31 demonstraram que 79% a 91% do
licopeno presente nos tomates e seus produtos encontram-se sob a forma do
ismero trans (trans-licopeno), em contraste com os nveis de licopeno srico e
tissulares, que se encontram em mais de 50% na forma de ismero cis (cis-
licopeno). O licopeno ingerido, na sua forma natural (trans-licopeno), pouco
absorvido, mas estudos demostram que o processamento trmico dos tomates e
seus produtos melhora a sua biodisponibilidade. O processamento trmico rompe a
parede celular e permite a extrao do licopeno dos cromoplastos 32.

Os nutrientes presentes no tomate (lipdios, protenas e fibras) podem contribuir


para a estabilidade dos trans-ismeros de licopeno na fruta. Durante a digesto e
absoro, o licopeno separado dos demais nutrientes e incorporado a micelas.
possvel que ocorra a isomerizao do licopeno nesta separao, alterando a
configurao do licopeno de trans para cis-ismero. Dados sugerem que os cis-
ismeros de licopeno so mais bem absorvidos, pela sua melhor solubilidade em
micelas e por no se agregarem33.

Alguns tipos de fibras, encontradas nos alimentos, como a pectina, podem reduzir a
biodisponibilidade do licopeno, diminuindo a sua absoro devido ao aumento da
viscosidade34.

LICOPENO: RELAO COM CNCER E DOENAS


CARDIOVASCULARES

O interesse no licopeno e no seu potencial papel protetor sobre a carcinognese


iniciou quando Giovannucci et al.35 demonstraram uma relao inversa entre a
ingesto de licopeno e a incidncia de cncer de prstata. O consumo de alimentos
ricos em licopeno, bem como uma maior concentrao de licopeno no sangue, foi
associado a um menor risco de cncer, principalmente de prstata. O licopeno
encontrado na prstata humana, sugerindo a possibilidade biolgica de um efeito
direto deste carotenide na funo da prstata e na da carcinognese36,37.

Apesar das evidncias protetoras do licopeno no cncer de prstata, estudos tm


demonstrado resultados inconsistentes sobre este efeito38. Esta inconsistncia pode
ser parcialmente explicada por problemas com a biodisponibilidade do licopeno de
diferentes fontes alimentares39.

Michaud et al.40 relataram que a ingesto de carotenides reduziu em 32% o risco


de cncer de pulmo em no fumantes. Uma maior ingesto de -caroteno reduzia
em 63% o risco de desenvolver cncer em no-fumantes. Em fumantes, no
entanto, a reduo do risco era insignificante para os demais antioxidantes, exceto
licopeno. Verificou-se, ento, que o fumo alterava a concentrao de muitos
carotenides, mas no do licopeno. Uma significativa reduo no risco de cncer
era notada com o aumento no consumo de licopeno40, corroborando a literatura
mdica41. O licopeno apresenta maior eficincia na proteo das membranas
celulares contra as leses causadas pelo radical dixido de nitrognio (encontrado
no fumo); e, desta forma, despontou como tendo um papel especial na preveno
do cncer de pulmo42.

O licopeno um eficiente inibidor da proliferao celular, sendo que os diferentes


efeitos observados sob vrias condies poderiam ser determinados pela
concentrao de licopeno presente no local. O licopeno bem distribudo em muitos
tecidos do corpo, sendo o fgado o rgo que mais o acumula43.

Existem evidncias de que o consumo de tomates e de seus produtos est


associado a uma reduo do risco de cncer e doenas cardiovasculares. Sua
proteo recai sobre lipdios, lipoprotenas de baixa densidade (LDL), protenas e
DNA44.
O consumo de licopeno tambm est sendo inversamente associado com risco de
infarto do miocrdio45. A oxidao da molcula de LDL o passo inicial para o
desenvolvimento do processo aterognico e conseqente doena coronria 46;
embora exista um limite na evidncia de que uma suplementao de licopeno possa
reduzir os nveis de LDL-colesterol 26.

CONSUMO DE LICOPENO NA PRTICA NUTRICIONAL

O licopeno, como os demais carotenides, se encontra em maiores quantidades na


casca dos alimentos, aumentando consideravelmente durante o seu
amadurecimento. Sua concentrao maior nos alimentos produzidos em regies
de climas quentes47.

O efeito climtico ou geogrfico sobre a quantidade do licopeno presente em frutas


pode ser verificado comparando-se o cultivo em regies diferentes. O tomate
comum brasileiro tem menores quantidades de licopeno do que a goiaba, o mamo
tailndia e a pitanga; no entanto, outras variedades de tomate podem ter maiores
concentraes de licopeno (Tabela 1).

A quantidade de licopeno em produtos processados depende da composio do


alimento de origem e das condies de processamento. Os nveis de licopeno nos
produtos processados so geralmente maiores do que os encontrados em alimentos
crus, dado que h concentrao do produto no processamento, como pode ser visto
no pur e na pasta de tomate (Tabela 1).

Segundo um estudo realizado, no Canad por Rao et al.48, a mdia de ingesto de


licopeno, verificada por meio de questionrios de freqncia alimentar, foi de 25mg
por dia, com 50% desta ingesto representada por tomates frescos. Considerando
que os tomates frescos so menos biodisponveis que os tomates processados, os
autores concluram que uma maior ingesto de tomates processados seria
aconselhada. Desta forma, Rao & Agarwal46sugerem que o valor de 35mg/dia seria
uma ingesto mdia diria apropriada deste antioxidante.

Um exemplo de cardpios de 2000kcal, utilizando fontes de licopeno (tomates e


produtos, goiaba vermelha, mamo) apresentados nas Tabelas 2, 3 e 4. O valor
nutricional do cardpio : Energia: 2000kcal; Protenas: 65 gramas (12,5%);
Carboidratos: 323 gramas (65%); Lipdios: 50 gramas (22,5%); Licopeno: 36mg.

Portanto, como orientao diettica seria necessrio estimular o consumo de


alimentos fontes de licopeno, bem como de frutas e vegetais ricos em antioxidantes
de maneira geral, procurando suprir as necessidades dirias, para evitar o estresse
oxidativo e os danos celulares.

REFERNCIAS

1. Mndez Filho JD, Rodrguez HGR. Sobre los benefcios de los radicales libres. Rev
Med IMSS 1997; 35(4):309-13. [ Links ]

2. Speisky HC, Jimnez IT. Radicales libres y antioxidantes en la prevencin de


enfermidades III: evidencias clnico epidemiolgicas de los riesgos y beneficios
asociados al consumo de antioxidantes en la prevencin de enfermidades
cardiovasculares. Rev Chil Nutr 2000; 27(3): 314-25. [ Links ]

3. Papas AM. Diet and antioxidant status. Food Chem Toxicol 1999; 37:999-
1007. [ Links ]

4. Halliwell B, Gutterdge JMC. Antioxidant defenses. In: Free radicals in biology and
medicine. 3rd ed. Oxford: Clarenton Press; 1999. p.105-245. [ Links ]

5. Pool-Zobel BL, Bub A, Mller H, Wollowski I, Rechkemmer G. Consumption of


vegetables reduces genetic damage in humans: first results of a human
intervention trial with carotenoid-rich foods. Carcinogenesis 1997; 18(9):1847-
50. [ Links ]

6. Bianchi MLP, Antunes LMG. Radicais livres e os principais antioxidantes da dieta.


Rev Nutr 1999; 12(2):123-30. [ Links ]

7. Silva CRM, Naves MMV. Suplementao de vitaminas na preveno de cncer.


Rev Nutr 2001; 14(2):135-43. [ Links ]

8. Agarwal S, Rao AV. Tomato lycopene and its role in human health and chronic
diseases. Canad Med Assoc J 2000; 163(6):739-44. [ Links ]

9. Halliwell B, Gutterdge JMC. The chemistry of free radicals and, related `reactive
species'. In: Free radicals in biology and medicine. 3rd ed. Oxford: Clarenton Press;
1999. p.36-104. [ Links ]

10. Anderson D. Antioxidant defences against reactive oxygen species causing


genetic and other damage. Mut Res 2000; 350(1):103-8. [ Links ]

11. Ferreira ALA, Matsubara LS. Radicais livres: conceitos, doenas relacionadas,
sistema de defesa e estresse oxidativo. Rev Assoc Med Bras 1997; 43(1):61-
8. [ Links ]

12. Cooper KH. Revoluo antioxidante. 2.ed. Rio de Janeiro: Record; 1996. p.29-
38. [ Links ]

13. Lucesoli F, Fraga C. Evaluacin del estres oxidativo. Antioxid Calid Vida 1995;
1(4):8-13. [ Links ]

14. Buzzini SRR, Matsudo VKR. Radicais livres, exerccio e envelhecimento. Rev
Bras Cincias Mov 1990; 4(4):61-85. [ Links ]

15. Halliwell B, Gutterdge JMC. Free radical, other reactive species and disease. In:
Free radicals in biology and medicine. 3rd Oxford: Clarenton Press 1999. p.617-
783. [ Links ]

16. Mats JM, Prez-Gmez C, Castro IN. Antioxidant enzymes and human
diseases. Clin Biochem 1999; 32(8):595-603. [ Links ]

17. Aust O, Sies H, Stahl W, Polidori MC. Analysis of lipophilic antioxidants in


human serum and tissues: tocopherols and carotenoids. J Chromatogr 2001;
936:83-93. [ Links ]
18. Handelman GJ. The evolving role of carotenoids in human biochemistry.
Nutrition 2001; 17: 818-22. [ Links ]

19. Sies H, Stahl W. Vitamins E and C, beta-carotene, and other carotenoids as


antioxidants. Am J Clin Nutr 1995; 62(6):1315-21. [ Links ]

20. Montero M. Los radicales libres y las defensas antioxidantes: revisin. Ann Fac
Med 1996; 57(4):278-81. [ Links ]

21. Stahl W, Sies H. Carotenoids: occurrence, biochemical activities, and


bioavailability. In: Packer L, Hiramatsu M, Yoshikawa T. Antioxidant food
suplements in human health. San Diego: Academic Press; 1999. p.183-
98. [ Links ]

22. Olson JA. Carotenoids and human health. Arch Latinoam Nutr 1999; 49(3 Suppl
1):7-11. [ Links ]

23. Erdman Jr JW, Variable bioavailability of carotenoids from vegetables. Am J Clin


Nutr 1999; 70(2):179-80. [ Links ]

24. Di Mascio P, Kaiser S, Sies S. Lycopene as the most efficiente biological


carotenoid singlet oxygen quencher. Arch Biochem Biophys 1989; 274(2):532-
8. [ Links ]

25. Krinsky NI. Carotenoids as antioxidants. Nutrition 2001; 17:815-7. [ Links ]

26. Arab L, Steck S. Lycopene and cardiovascular disease. Am J Clin Nutr 2000;
71(6):1691-5. [ Links ]

27. Djuric Z, Powell LC. Antioxidant capacity of lycopene-containing foods. Int J


Food Sci Nutr 2001; 52:143-9. [ Links ]

28. Takeoka GR, Dao L, Flessa S, Gillespie DM, Jewell WT, Huebner B, et al.
Processing effects on lycopene content and antioxidant activity of tomatoes. J Agric
Food Chem 2001; 49(8): 3713-7. [ Links ]

29. Giovannucci E. Tomatoes, tomato-based products, lycopene, and cancer:


review of the epidemiologic literature. J Natl Cancer Inst 1999; 91(4):317-
31. [ Links ]

30. Gartner C, Stahl W, Sies H. Lycopene is more bioavailable from tomato paste
than from fresh tomatoes. Am J Clin Nutr 1997; 66(1):116-22. [ Links ]

31. Clinton SK, Emenhiser C, Schwartz SJ, Bostwick DG, Williams AW, Erdman JW,
Jr. Cis-trans lycopene isomers, carotenoids and retinol in the human prostate.
Cancer Epidemiol 1996; 5:823-33. [ Links ]

32. Willcox JK, Catignani GL, Lazarus S. Tomatoes and cardiovascular health. Crit
Rev Food Sci Nutr 2003; 43(1):1-18. [ Links ]

33. Boileau AC, Merchen NR, Wasson K, Atkinson CA, Erdman JW, Jr. Cis-lycopene
is more bioavailable than trans-lycopene in vitro and in vivo in lymph-cannulated
ferrets. J Nutr 1999; 129(6):1176-81. [ Links ]
34. Shi J, Maguer ML. Lycopene in tomatoes: chemical and physical properties
affect by food processing. Crit Rev Biotech 2000; 20(4):293-334. [ Links ]

35. Giovannucci E, Ascherio A, Rimm EB, Stampfer MJ, Colditz GA, Willett WC.
Intake of carotenoids and retinol in relation to risk of prostate cancer. J Natl Cancer
Inst 1995; 87(3):1767-76. [ Links ]

36. Boileau TWM, Clinton SK, Erdman Jr JW. Tissue lycopene concentrations and
isomer patterns are affected by androgen status and dietary lycopene concentration
in male F344 rats. J Nutr 2000; 130:1613-8. [ Links ]

37. Willis MS, Wians Jr, FH. The role of nutrition in preventing prostate cancer: a
review of the proposed mechanism of action of various dietary substances. Clin
Chim Acta 2003; 330:57-83. [ Links ]

38. Shirai T, Asamoto M, Takahashi S, Imaida K. Diet and prostate cancer.


Toxicology 2002; 181-2: 89-94. [ Links ]

39. Tucker G. Nutritional enhancement of plants. Curr Opin Biotechnnol 2003;


14:1-5. [ Links ]

40. Michaud DS, Feskanich D, Rinn EB, Colditz GA, Speizer FE, Willett WC, et al.
Intake of specific carotenoids and risk of lung cancer in 2 prospective US cohorts.
Am J Clin Nutr 2000; 72(4):990-7. [ Links ]

41. Heber D. Colorful cancer prevention: -carotene, lycopene, and lung cancer. Am
J Clin Nutr 2000; 72(4):901-2. [ Links ]

42. Bohm F, Tinkler JH, Truscott TG. Carotenoids protect against cell membrane
damage by the nitrogen dioxide radical. Nat Med 1995; 1:98-9. [ Links ]

43. Stahl W, Sies H. Lycopene: a biologically important carotenoid for humans?


Arch Biochem Biophys 1996; 336(1):1-9. [ Links ]

44. Rao AV, AGARWAL S. Bioavailability and in vivo antioxidant properties of


lycopene from tomato products and their possible role in the prevention of cancer.
Nutr Cancer 1998; 31(3):199-203. [ Links ]

45. Kris-Etherton PM, Hecker KD, Bonanome A, Coval SM, Binkoski AE, Hilpert
KF, et al. Bioactive compounds in foods: their role in the prevention of
cardiovascular disease and cancer. Am J Med 2002; 113(9B):71S-88S. [ Links ]

46. Rao AV, Agarwal S. Role of antioxidant lycopene in cncer and heart disease. J
Am Coll Nutr 2000; 19(5):563-9. [ Links ]

47. Rodriguez-Amaya DB. Latin american food sources of carotenoids. Arch


Latinoam Nutr 1999; 49(3 Suppl 1):74-84. [ Links ]

48. Rao AV, Waseem Z, Agarwal S. Lycopene contents of tomatoes and tomato
products and their contribution to dietary lycopene. Food Res Intl 1998; 31:737-
41. [ Links ]

49. Programa de Apoio Nutrio (NUT). Verso 2.5. CIS/EPM. So Paulo:


UNIFESP; 1996. [ Links ]
Recebido para publicao em 11 de novembro de 2002 e aceito em 27 de julho de
2003

Anda mungkin juga menyukai