Meltem Ahiska Ucubeler

Hatrlayan
Ucubeler:
Tophanedeki i Antnn Hikyesinin zini Srmek
Meltem Ahska
1

Umut, arzulayan hatradr.
Balzac

19. yzyln byk romancs Balzac, umut, arzulayan hatradr derken ne demek istemi
olabilir? lgintir, farkl zamanlarda ok farkl meseleler zerine yazm iki yazar, Roland Barthes
ve David Harvey, Balzacn bu szlerine, imdiye dair belirgin bir eletirel tutumu vurgulamak iin
isnat ederler. Barthes iin tesirli bir yaz ya tamamlanmamtr ya da kayptr, nk kiinin bu
yazy kendisinin yazm olmas ihtimali yoktur; kii onu her zaman yeniden yazmak ve dolaysyla
yeniden bulmak zorundadr. Bu yzden Barthesn metnin hazz kavram arzulayan hatradan
beslenir. Barthesa gre yaz, yeniden yazma arzusudur (2010: 132). David Harvey olduka farkl
bir minvalde, hatralarn besledii fakat ancak imdiyi deitirme arzusu tarafndan harekete
geirilen (Pender, 2007: 21) bir umut meknna olan ihtiyacmz belirtmek iin Balzac alntlar.
lgilerindeki farkllklar bir yana, her iki yazar da umudu, tamamlanmam ya da harap bir imdiyi
deitirmeye dair arzuda ararlar. imdi, ne gemiten bugne sabit bir geli ne de gelecee gei
noktas olarak grlebilir. Daha nce Walter Benjaminin syledii gibi hafza gemile irtibat
halinde imdinin ieriini dntrme potansiyeline sahiptir; yle der Benjamin: bilimin
belirlediini hatra tadil edebilir. Bylesi bir hatra [Eingedenken] tamamlanmam (mutluluk)
tamamlayabilir, tamamlanm (ac) natamam klabilir (1999: 471). Umut meknn yeniden
yazmak veya yeniden kurmak arzusu, toplumlarmzdaki egemen iktidar buyruuna, imdiyi sanki
bizi gelecee przszce iletecek paketlenmi bir metaym gibi kutlama ve tketme buyruuna
zt der.

Modern milli toplumlarn tipik simgeleri olarak antlar bu iktidar buyruunun paras olmutur.
Antlar hatrlama istencinin vcud bulmas iddiasyla dikilmiseler de, paradoksal bir biimde ou
zaman imdiyi gerekletirilmi bir var n olarak eyletirmeye hizmet edip, imdide gemii
yeniden bulma ve hatrlama ihtiyacn etkisiz hale getirmilerdir. Bir baka deyile, gemiin l
bir beden olarak kapanmna katkda bulunurlar. Harveynin de belirttii zere, yetkililer
hafzann etrafn kuatp bir anta evirmek, bir ekilde anlatrmak ve antlatrmak istiyorlar.
Hafzann canl kalmasn deil, lmesini istiyorlar (Pender, 2007: 21). Gelgelelim antlar sadece
hafzay ldrmez, ayn zamanda iktidara hizmet eden bir hafza ve arzu rejimine biim verirler.
Foucault iin antsal ayartlma, iktidar sevmemizin, bizi tahakkm altna alp smren eyin ta
kendisini arzulamamzn msebbibi olan faizmi, hepimizin iindeki, kafalarmzn, gndelik
davranlarmzn iindeki faizmi (1983: xiii) temsil eder. Antlar l ve fakat canldr, ya da
vampirler gibi hortlaktrlar, insanlar iktidarla lmcl bir oyun oynamak iin kkrtrlar. Ant
aslen baskcdr. Kurumun (kilise, devlet, niversite) makamdr. Ant etrafnda rgtlenmi bir
mekn smrgeletirilmi ve ezilmitir. Byk antlar fatihleri ve muktedirleri yceltmek iin
yaplmlardr (Lefebvre, 2003: 21). Ekseriyetle, temsil etme iddiasnda olduklar muhayyel
cemaatin ruhunu hayatta tutmak iin hep daha fazla kan talep ederler.

Bu yazda antlarn lmle yaam arasnda kendilerine ait bir yaam srdrdklerini
savunuyorum. Bu yaam ve ondan treyen arzuyu iktidar erevesinde iktidarn hem retici
hem de ykc glerini gz nnde tutarak sorgulamamz lazm. Trkiyedeki ant meselesini,
antlarn ait olduu lmle yaam arasndaki arayerde, bir baka deyile ucubelikleri iinde ele
alyorum. Trkiyede antlarn ucube olarak tasviri, antlar hakknda ileride inceleyeceim mevcut
toplumsal tartmann dilini yanklad gibi, bizleri hafza/kar-hafzaya dair yeni bir tartmaya
da davet etmektedir. Ucube terimi kabul edilemez yaam biimlerine iaret eder. Ucube
anormal sfatyla kenara atlmtr; bize nasl olup da baz hafzalarn yerle bir edilip terkedilerek
anormalletiinin izini srmede yardm edebilir. Hatrlamann gemii btnyle anmsamak
1
Bu makalenin ksa bir versiyonu Amsterdamdaki ASCA Practicising Theory International Conference and Workshop 2011
al oturumunda sunulmu, daha sonra gelitirilerek New Perspectives on Turkey dergisinin Turkishness and Its
Discontents zel konulu 45 (2011) saysnda ngilizce olarak yaymlanmtr. Makalenin Red Thread dergisinde yeniden
yaymlanmasna izin verdikleri iin New Perspectives on Turkey dergisine teekkr ederiz.
Say #3

1
Hatrlayan Ucubeler: Tophanedeki i Antnn Hikyesinin zini Srmek
Meltem Ahska
olarak anlalamayacan ileri sreceim; bunun yerine gemi, ykm iinden, yani imdideki
paralanm izleri vastasyla allmaldr. Bu, sadece hafzalar alann oullatrmak asndan
nemli deildir, ayn zamanda, bu sre iinde iktidarn kurucu ve ykc dinamiklerinin ileyiinin
farkna varmak asndan da ehemmiyet arz eder. Andreas Huyssenin de belirttii zere, belli
toplumsal ve etnik gruplarn arpan ve giderek daha ufalanan hafza siyasetleri, mutabakata
dayanan kollektif hafza biimlerinin gnmzde hl imknl olup olmad sorusunu dourur.
Eer bu imkndan yoksunsak ikinci bir soru alr: Bu olmakszn toplumsal ve kltrel ballk
gvence altna alnabilir mi, alnabilirse hangi biimde? (2003: 17). Eer bugn Trkiye gibi,
siyasal tarihi tartmal ve paral ulus devletlerde antlarn normalde farzettii mutabakata
dayal hafza bir hayli sorunluysa, ucube, resmi tarihin baskc buyruuna kar ykmn kar-
hafzalarn aa vurabilir.

Ucubelik, iktidar, ve hafzay tartmak amacyla Tophanedeki i Antna odaklanacam.
1973te yerletirilen ant o gnden beri ykmlara maruz kald ve hl ayn yerde ktrm ve
tehis edilemez bir beden olarak ayakta. Kanmca i Antnn ykmnn hikyesi lkenin her
kesinde iktidarn grsel bir vcuda gelii olarak dikilen Atatrk heykellerinde ve bu heykellerin
yasann gcyle ykma kar gvence altna alnp korunmasnda aka grlebilecei zere
devletin edimsel buyruundan bamsz dnlemez.

iddet ve Ykmn Zanllarnn Peinde Tophane Ziyaretleri

Hafza fragmanlar belirli yerlerde bulunabilir. Fakat yerelliin [locality] hafzayla ilikisi ziyadesiyle
karmaktr. Eer yerel, Arjun Appadurain da hatrlatt gibi, her zaman iin hem ilikisel hem de
balamsal, ama ayn zamanda yere de dorudan isnat etmeyen bir tarihi balamsa, yerelin
retilmesi gerekir. Yerelin retilmesi noktasnda Appadurain vurgusunun derinliini zellikle
nemsiyorum: yerelin (bir duygu yaps, toplumsal yaamn bir zellii, konumlanm cemaatin
ideolojisi olarak) retimi vazifesi giderek iddetlenen bir mcadeledir (1995: 213). O halde
aratrmac da bu mcadelede sorumluluu paylar. Bu sorumluluk, aratrmacnn mahali birok
kez yeniden ziyaret etmesini gerektirir. Her seferinde farkl bir lei gzetmeli, ancak her
seferinde retimin ve ykmn glerine dair sorusunda srar etmelidir. Bu, hafzalarn silinip
yeniden yazlmasyla oluan, deyim yerindeyse, tarihi toplumsal parmendeki izlerin peine
dmek iin bir yol olabilir. Buradan hareketle okuyucuyu, Tophaneye, i Antnn meknna
birka ziyaret yapmaya davet ediyorum. Bylece antn ykm srecini balamna yerletirmek ve
antn muhtemelen tad eitli ucube hatralarn izini srmek mmkn olabilir.

Tophanenin stanbulun kltrel merkezine ok yakn eski bir mahalle olduunu belirtmekle
balayaym. Tophanenin olduka eski bir tarihi var: Osmanl dneminde bir limand,
2
Cumhuriyetin ilk yllarnda Ford Otomobillerinin montaj fabrikasnn da bulunduu erken dnem
bir serbest sanayi blgesi oldu. Bunu mteakiben tehcir ve glerle etnik yapsnda cebren
deiiklikler yaplan mahalle bugnlerde stanbul Modern Sanat Mzesinin de iinde olduu bir
sanat merkezleri blgesine dnt. Deniz kysndaki antrepolar, deiimlerin sessiz tanklar.
Evvela deniz ticaretine, sonrasnda sanayi kompleksine ev sahiplii yapm bu yaplar imdilerde
stanbul Bienali gibi, gncel sanat ve uluslararas kltr olaylarna evsahiplii yapyor. Ayn
blgede, yz bin metrekarelik bir alan kapsamas ngrlen, ve uluslararas yolcu gemileri iin bir
liman ve etrafnda yaplacak bir dizi lks otel, restoran ve maazay iermesi planlanan henz
yapmna balanmam fakat oka tartlm olan Galataport projesinin toplumsal etkisini ise
henz grm deiliz. Bu srete kapitalist ve milliyeti saiklerin, ayn anda hem yerel, hem ulusal
hem de kresel leklerde yorumlanabilecek bir karmn bulabiliriz. Bu adan, Pelin Tann
Tophanenin yakn dneminde geirdii deiimlerin nasl byk lekli dinamiklerden
etkilendiine dair yorumlar ilgintir. Tan, kendi gzlemlerine neoliberalizm eletirisi merceinden
bakarak, mahaldeki deiiklikleri tehis eder: Deiiklik muhtarn ziyadesiyle sradan kk
evinin Osmanl tarz ahap bir eve dntrlmesiyle balad. Tm sre birka haftada bitiverdi.
Bu yap artk Tophane parknn ortasnda parlyor, parladka saf Trk kimliinin yeniden
diriltilmesi arzusunu tatmin ediyor (2007: 487). Tann da belirttii zere blgenin
2
Bu tarih, Asl Odmann Boazii niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstitsnde srdrd doktora
almasnda ayrntl olarak incelenmektedir.
Say #3
2
Meltem Ahska
mutenalatrlmas srecinin ortasnda Osmanl mahallesinin yeniden icad, Tophane sakinleri

tarafndan doal olarak btnyle zamansal bir uyumsuzluk olarak deneyimlenecektir (2007:
487).

Tophanenin mevcut sakinleri ekseriyetle Trkiyenin dousundan g eden ve 6-7 Eyll
olaylaryla sonulanan hasmane milliyeti kampanyalar sonucunda stanbuldan zorla gnderilen
gayrimslim aznlklarn Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler yerini alan Arap kkenli vatandalardan
3
oluuyor. Blgede aznlk olarak Krtler ve Romanlar da var, ve bu kesimler mahalledeki
ounluun ayrmclna uruyorlar. Dolaysyla Tophanedeki halkn ounluunun halihazrda
devletin hegemonik pratik ve sylemleriyle su ortakl iinde olduu sylenebilir; dahas, bu
grubun MHP ve BBP gibi ar sa partilerle, ve blgedeki siyasi ve dini rgtler vastasyla AKP ve
Bykehir Belediyesiyle gl balar olduu biliniyor. te yandan, Tophanedeki halk temel
sosyal olanaklardan yoksun ve yakn dnemdeki dnmler karsnda ziyadesiyle savunmasz bir
toplumsal grubu oluturuyor. Daha nce de belirttiim gibi, Tophane ok hzl bir deiim,
restorasyon ve yeniden ina yeni kurulan sanat galerileri bunun aleni belirtileridir srecinden
geiyor. stanbulun mutenalatrlmas dorultusunda nerilen yeni deiimler Tophanedeki
mevcut nfusun ekseriyetinin yerinden edilmesi tehdidini beraberinde getiriyor.

Makalenin farkl noktalarnda eitli kereler geri dneceimiz Tophaneye ilk ziyaretimin vesilesi
yakn dnemde yaanan bir olay. 21 Eyll 2010da Tophanedeki birbirine komu be sanat
galerisi, sergilerin e zamanl olarak ald Tophane Artwalk balkl (duyurusu ngilizce yaplan)
ortak bir etkinlik dzenledi. Bu etkinliin alna gelenler iddet dolu bir saldrya uradlar.
Mahalle sakinleri olduklar iddia edilen bir grup erkek, ellerinde demir sopalar ve biber gazlaryla
galerilerin nnde ikilerini yudumlayp sohbet eden ziyaretilere acmaszca saldrd. Birka kii
ciddi olarak yaraland, dierleri korkuyla katlar. Olay Trkiyedeki kltr ve siyaset ortamlarnda
byk bir tartma balatt. Polis saldrya tamamen ilgisiz kalp saldrganlara kar hibir ciddi
4
hukuki takip olmazken ksacas, olay yetkililer tarafndan gzle grlr ekilde rtbas edilirken
entellektellerin olduka farkl tepkiler etrafnda kamplat, son derece hararetli bir tartma
5
gerekleti. Sanki mesele saldrganlarn bulunup cezalandrlmas deil saldry hazrlayan
6
muhtemel saiklerin yorumlanmasyd. slamc ve muhafazakar entellekteller Tophane halknn
sanat camiasna kar tepkisinin ahlaki ve dini nedenlerden kaynaklandn belirtti. Ne de olsa
gsterili sanatsever tipler sokakta iki iip eleniyordu, zellikle de ou kadn mini etek ve
7
dekolte kyafetler giyerek mahallelinin dini ve ahlaki hassasiyetlerini rencide etmiti. Dier
taraftan birok sol eilimli entellektel saldry, blgenin st snf sanat galerilerinin desteiyle,
alt snf yerinden eden ya da fakirletiren mutenalatrlmasna kar halkn zorunlu ve hatta
8
devrimci tepkisi olarak grd. Bir grup solcu laik entellektel de Tophanenin muhafazakar
3
6-7 Eyll 1955 olaylarnn tarihi iin bkz. Gven (2006). Ayrca Kar Sanatta 2005 ylnda alan 50. Ylnda 6-7 Eyll
Olaylar sergisine yaplan saldrlarn bir okumas iin bkz. Ergener (2009).
4
Sanatlar ve galeri sahipleri olaydan sonra bir aklama yaparak saldrnn nceden planlanp rgtlendiini, mahalleliyle
spontan bir kavgann sz konusu olmadn iddia ederek saldrganlarn bulunmasn talep ettiler. Olaylar sresince polisin
edilgenliine de vurgu yapld. Olayn ertesinde yedi kii gzaltna alndysa da ksa sre iinde serbest kaldlar. stanbul
valisi Hseyin Avni Mutlu ise yapt basn toplantsnda olay mahalleliyle sanat topluluu arasnda, topluluun Artwalk
esnasnda kaldrmlar igal etmesi yznden km basit bir tartmaym gibi gstermeye alt (Radikal, 22 Eyll 2010).
Mahallenin sesi olduunu iddia eden Tophane Haber adl web sitesi sanat galerilerine ve galeri ziyaretilerine kar ok
sert bir tavr ald ve bu topluluu mahallenin ahlakn bozmakla itham etti (Tophane Haber. www.tophanehaber.com).
5
Olay olur olmaz entellekteller ok farkl tepkiler verdi ve medyada hararetli tartmalar gerekleti. Tartmalara dair
kapsaml ve eletirel bir deerlendirme iin bkz. Tuncay Birkan, Tophane Saldrs Sonras: Mutenalatrma Tahlilleri
(Birikim Gncel, 8 Ekim 2010); Sreyya Evren, Tophane Saldrsnn Ardndan Belirlenen Resmi Aklamann Bir Reddi
(Birikim Gncel, 14 Ekim 2010).
6
Tuncay Birkan olayn hemen ardndan, zellikle de sol camiadan gelen analizlere dair ok nemli bir noktaya
deiniyor: Bu analizler, olayn muhtemel rgtl bir faist saldr olup olmad noktasnda ayrntlara inecei yerde
(blgede benzer olaylar daha nce de olmutu), olay mahallelinin blgedeki kapitalist mutenalatrmaya tepkisi olarak ele
ald. Bu da yazara gre, solcularn anti-entellektelizminin ve kendilerine olan nefretlerinin bir semptomu olarak
okunabilir. Tophane Saldrs Sonras: Mutenalatrma Tahlilleri (Birikim Gncel, 8 Ekim 2010).
7
Alkol ve mini etek olay hakknda kan birok haberde tekrar tekrar vurgulanan unsurlard. Yasin Aktay daha geni bir
ereve izerek, blgeye ithal edilen yeni yaam tarzlarnn mahallenin aile yaamna ters dtn belirtti
(Tophanede Mahalleye Bask, Yeni afak, 25 Eyll 2010).
8
Bu noktada en ar yorum Ferhat Kentelden geldi. Kentele gre Tophanedeki saldrlarn mahalleye zorla giren
mutenalatrmaya ve yabanclatran kapitalist ilikilere kar duran bir snf taban var; bu yzden tepki mahallelinin
korunma ve hatta direni abas olarak grlmeli (www.markist.org, 6 Ekim 2010).
Say #3
3
Meltem Ahska
halknn sulanmas gerektiini, bu kiilerin sanat zevkinden yoksun ve seklerizme,

9
okkltrlle ve modern yaam tarzna toleranssz olduunu savundu.

Olayn ve olay izleyen farkl okumalarn ayrntlarna inmek burada mmkn olmasa da
tartmay, blgedeki halkn, nasl bir btn olarak ele alnp ilaveten zel bir aratrmaya
gerek duymadan olumlu olumsuz belli niteliklerle donatldn aa vurmas bakmndan son
derece nemli buluyorum. Bu bana Yael Navaro-Yashinin Trkiyede 1980lerden sonra sivil
toplum syleminin halkn kltrnn yeri olarak tahayyl ediliine, ve bu tahayyl
erevesinde eylemi bir halk inasnn retimine dair yapt analizi anmsatyor. Navaro-
Yashinin almas gstermitir ki bu ina slamc siyaset tarafndan sekler elitler ve devlete kar
bir sylemle imknl hle gelmi, szde sekler elitler de benzeri bir inay rekabet hlinde
devreye sokmulardr (2002). Buna ek olarak, yukardaki tartmada halkn arasallatrlmasnn
bir tr temsil krizinin semptomu olduunu dnyorum: Mahallelinin, brakn blgedeki
dnme dair hafzalarn, sorunlarn ve taleplerini duyurabilme anslar kstlyken, saikleri,
farkl siyasal ideolojilere gre fazlasyla yorumlanmtr.

Ne mutenalatrma kuramlar ne de Tophane halknn muhafazakarlna ya da direniine dair
kolaya kaan varsaymlar kendi balarna aklayc olabilir. Toplumsal corafyac Jean-Franois
10
Prousenin de eletirel bir biimde belirttii zere, yanltc bir birlemi mahalle miti olsa da,
blge, nfusu bakmndan son derece heterojen ve de eski, katmanl ve karmak bir tarihe
sahiptir. Sanat galerilerine yaplan saldrlar hakknda herhangi bir yorum yapmadan nce bu
tarihi kavramak gerekir. Ancak, burada amacm bu olayla ilgili varolan yorumlara bir yenisini daha
eklemek deil. Bunun yerine dolambal bir yoldan gidip, bugnlerde yerellik ve halka dair
retilen temsilleri sorunsallatrmak ve bu karmak tarihte temsil edilemez olan zerine
dnmek iin, bir baka deyile iktidar, tarih, hafza/kar-hafza zerine dnmek iin, olay
yerine ok da uzak olmayan, ayn blgedeki sahipsiz bir nesnenin krk i Antnn hikyesinin
izini sreceim.

i Antnn Grnmezlii ve Grnrl

Yllar nce, 1970lerin sonlarnda siyaseten faal bir niversite rencisiyken biz solcular iin
Tophanedeki i Antnn faistlerin saldrsna uram olmas ok byk bir meseleydi. Bizim
iin faist, solcu rgt ve kiilere, sosyalizmi temsil eden her ne varsa eli balyozlu bir ii heykeli
11
mesela kar iddet kullanan rgtl gruplard.

Antn tarihine, kimin neden yaptna dair bir fikrimiz yoktu, ama bizim iin sosyalist mcadelenin
bir sembolyd. Bu yzden saldrya uram olmasna ve paralanmasna kederleniyor, aslnda
kimin hangi saikle heykeli yok etmek istediini bilmiyorduk. Bu, Trkiyenin sosyal, siyasi ve
iktisadi tarihi bakmndan nemli bir krlma olan 80 darbesinden nceydi. ok sonralar,
2000lerde, Boazii niversitesi Sosyoloji blmnda Toplumsal Hafza dersimde krlm i
Antndan, tekrar tekrar beni bulan bu hafza izinden ne zaman bahsetsem hibir rencimin
heykelin varlndan haberi olmadn farkettim. Bunun zerine hl yerinde durduundan, ve
hatta byle bir heykelin varolmu olduundan bile phe ettim. Tophane Parknn tam
merkezinde olup, hayli ilek merkezi bir caddeye bakmasna ve parkn nnden sklkla
geilmesine ramen krk ant zamanla grnmez olmutu. Hep geerken bakaym diyor, ama her
seferinde orada m diye bakmay unutuyordum. Sanki kanlan bir grntyd bu, orada, rahatsz
eden, gemi zamann hatralaryla dolu olsa da yabanc bir ey vard.

9
Romanc Ahmet mitin tavr bunun en belirgin rneidir. Verdii bir mlakatta saldry stanbulun ruhuna ters den,
modernlemeye, sanata, okkltrlle ve toleransa kar bir barbarlk olarak tasvir etmitir (Hrriyet, 9 Ekim 2010).
10
Red Thread e-dergisi tarafndan, Depoda 4 Aralk 2010da Tophane saldrs zerine gerekletirilen yaynlanmam
yuvarlak masa toplants. Ayrca bkz. Prouse (2011).
11
Eserin aslnn ykmndan nce ekilmi fotorafndan da grlebilecei gibi heykelin 1930larn Sovyet ii kltlerini
andran antsal bir tarz var.
Say #3
4
Meltem Ahska

Avusturyal romanc Robert Musil, dnyada ant kadar grnmez bir ey
yoktur der (alntlayan Huyssen, 2003: 32). Musil burada antsal olann
getirdii, edilgenletiren bir kapanma isnat ediyor. Gelgelelim i Ant
rneinde eser byle bir kapanm yznden deil, normalletirildiinde bu
kez baka bir ekilde edilgenletirici olabilecek ak bir yara sebebiyle
grnmezlemiti. Freud, hatrlamann seiciliinin imdinin balamnda
temellendiini tartrken, unutmann hatralarn istenmeyen ve ok eden
menfezlerine kar siper olduunu belirtir. Trkiyede 80 darbesinin ve
iddetinin altnda ezilen siyasal mcadelelerin hatralar henz zerine
dnlp zmlenmekten hayli uzaklar, ve o dnemin miras olan
travmalarn toplumu gszletiren etkileri hl hissediliyor. Gene de
eklemem gerekir ki, travmatik bir vakada imdi hibir zaman mkemmelen
kapanamaz, nk imdi, istenmeyen hatralar umulmadk bir ekilde
bastrlann geri dn olarak geri getirme imknn tar.

i Ant gerekten de geri dnd. Krk antn nasl tekrar grnrlk
kazandna bakalm. Bu noktada iki olayn etkisi oldu.

12
lki, 15 Mart 2010 gecesi Hafriyat Sanat Grubu tarafndan eserin varln
Muzaffer Ertoran, "i", 1973. Hafriyat,
farkettirmek ve ant grnr klmak iin i Antn gizlice almak zere
Yeni Sinemaclar ve Ha za vu zu'nun "7.
rgtlenen bir sanat olayyd. Sanat topluluu projeyi yle anlatyor:
Adam" adl iinden, stanbul, 2010

Hafriyat Grubu, Yeni Sinemaclar ve Ha za vu zu gruplaryla ibirlii
iinde alt ve toplumsal hafzaya dnk farkndalk yaratmak
balamnda, an- bellek almas olarak baklabilecek projede;
ii heykelinin bir sreliine ortadan kaldrlmas zerine kurar
bakn. Proje, heykelin bugn bulunduu yerden gizlice kaldrlarak,
kamu ve resmi kurumlarn bu duruma yaklamlarn, tepkilerini
izleyerek; her tr yayn, haber, bilgi ve belgelerde yansmalarn
kaydedilmesi esasndan hareket ediyor. Ve tabii, ucu ak bu srete,
konunun kendisine tm balamlaryla grnrlk salamak iin, ii
heykelinin grnmezliini kullanyor (Akagndz, 2011: 177).

Ne var ki o gece proje gerekletirilip kayt altna alnyorken, medyann
13
duyurduu ekliyle, Tophane halknn heykeline sahip kaca tuttu.
Antn evresinde bir faaliyet olduunu gren mahalleliler sanatlar durdurdu
ve krk antlarnn geri verilmesini talep ettiler. Bu hayli ilgin talebi yaznn
devamnda tartacam. Plan baarsz olmasna ramen, sanat olay
14
medyada yank buldu ve krk antn imgesini gndeme geri getirdi.

i Antnn grnrlne katkda bulunmu ikinci olay daha yakn zamanl
ve antlarla alakal olarak ucube ifadesini dilimize kazandran bir olay.
Babakan Erdoan 2011 Ocaknda Kars ziyaret ettiinde yapm halindeki
Krk i Ant, Tophane, 2011. Fotoraf:
Balca Ergener
12
Hafriyat sanatsal retimde zerklii savunan bir sanat grubu. Allagelmi sanat pratiklerini kullanmay reddedip, yeni
yaam alanlar yaratmak iin modern ehirde kltr ve hafzalarn hafriyatna girien kollektif ileri nemsiyorlar. 2007
ylnda Karaky'de kendi sergi meknlarn atlar, 2010'daki kapanna dek buras siyasal olarak arpc birok sergiye
evsahiplii yapt.
13
Olay birok gazetede, krk antn fotorafyla beraber yer buldu. rnein, Sanat aksiyonu akim kald. Hafriyat Grubu,
parampara, unutulmu heykellere dikkat ekmek iin iyi bir 'aksiyon' planlad. Tophane'deki i Heykeli bir gece
alnacakt. Ancak mahallelinin heykeline sahip kaca tuttu. Radikal, 24 Mart 2010. Ayrca bkz. Banu Gven, i
Heykelinin ilesi, Radikal, 3 Nisan 2010.
14
Hafriyatn Yedinci Adam adl (atf John Berger ve Jean Mohrun 1982 tarihli ayn adl kitabna) sanat olaynn srecini
anlatan video almas, Emre Baykal ve Daniela Zymann birlikte kratrln yapt Grnmezlik Taktikleri (2010-
2011: Viyana, Berlin ve stanbul) sergisinde gsterildi. Yedinci Adam sanat videosu i Ant erevesindeki meseleleri
ortaya koymay ve tartmay amalamsa da, Tophanede olay annda halkn verdii tepkiye pek deinmiyor.
Say #3
5
Meltem Ahska
nsanlk Antn yaklak 30 metre yksekliiyle lkedeki en yksek sivil ant grd ve eseri
15
ucube olarak nitelendirdi. Karsn bir nceki belediye bakan dneminde belediyeden destek
16
alan, heykeltra Mehmet Aksoyun tasarm eser, snrn te tarafndaki Ermenilere kardelik
mesajlar gndermek amacyla yaplyordu. Sanatnn iddiasna gre eser o kadar yksekti ki
17
Ermenistandan grlebiliyordu. Ne var ki Babakan honutsuzluunu belirtirken ve sonu
18
olarak ucubenin yklmasn tavsiye ederken son derece ak szlyd. Ucube ifadesi farkl
evrelerde hzl bir ekilde yayld ve Trkiyedeki antlar sorunu zerine yeni bir tartma
19
balatt. lgintir, hemen ertesinde ucube terimi Tophanedeki i Antyla alakalandrld.
Medyada, Trkiyedeki ou heykel ve antn vandalizme maruz kaldn, bu saldrlarn kiiler ya
da devlet tarafndan yapldn, ve Tophanedeki i Antnn buna rnek tekil ettiini ifade
20
eden yazlar kt. Aslna bakarsanz bu yazlar i Antna bir ucube olarak iaret ediyordu.
Yapmndan ve uzun sren paralanma srecinden yllar sonra medya, Tophanedeki ucubenin
trajik hikyesine toplumun dikkatini ekiyordu.

Bu ant nasl oldu da bir ucubeye dnt, bu neye iaret eder? Ucubelemi dier antlarla bu
antn ucubelii nasl ilikilendirilebilir? Ve hususen bu ant, sanat galerilerine yaplan son saldr
dahil dier birok iddet kullanlan eylemin phelisi Tophane halk hakknda bu halk
ucubeyi kendi antlar olarak geri istemiken bize ne sylemektedir? Merak celbeden bir vaka ve
bir o kadar da korku dolu bir hikye.

Ucubeler, Antlar ve ktidar

Georges Canguilhem yaamn kart olan deer lm deil ucubeliktir der (alntlayan Ancet,
2010: 18), ucubelik, canlnn yaayan olarak reddidir. Benzer bir ekilde Fransz filozof Pierre
Ancet ucubeliin lm gibi bir eik kavram olmasna ramen, lmden farkl olduunu belirtir.
lm zorunlu dsal bir snr belirtirken, ucube ieriden tehdit eder. Bu yzden Ancet ucubelii,
yalnzca tekinin bir biimi olmasnn tesinde, sorunlu bir insanlk alan olarak tanmlar (2010:
21). Basite benlikten teye yanstlan bir bakalk olarak tanmlanamaz ucube; teki ve
Benliin ac veren bir sorgulamasna yol aar (age, 2).

Ucubenin popler kullanmlar da rahatszlk veren armlarndan bigane deil. Ancet, canllarn
normal yaplarna nispetle anormallikler ve sapmalarn snflandrlmas hakknda uzmanlaan
bir 19. yzyl zoolou Isidore Geoffroy Saint-Hilairee dner. Saint-Hilaire teratoloji (ucubeler
bilimi) kavramn yaratm, ucube, halk iin, grn aknlk ve her zaman rahatszlk verici
olan bir varlktr demiti (alntlayan Ancet, 2010: 24). Ancet bunun tesinde, sz edilen
rahatszln, anormallii gren ve snflandran znenin ucube tanmnn merkezinde durduunu
gsterdiini iddia eder: Ucubenin, farkllk yargsndan bamsz bir varl yoktur. Braidottinin
15
nceki belediye bakan Naif Alibeyolu AKPliyken, belli anlamazlklar neticesinde 2008de istifa ederek muhalefet
partisi CHPye gemitir.
16
Mehmet Aksoy Trkiyenin belli bal heykeltralarndan olup, eserlerine dair doan mnakaalarla da biliniyor.
Aksoyun Altnparktaki Periler lkesi adl heykeli 1994 ylnda Ankarann AKPli belediye bakan Melih Gkek tarafndan
byle sanatn iine tkrrm diyerek kaldrlmt. Aksoy meseleyi mahkemeye tad ve kazand, heykel ayn yere
yeniden dikildi. Ayrca bkz. Mehmet Aksoyun rportaj kitab (2009).
17
Karsn eski belediye bakan Ermenistandan grlen bir ant yaplmasn istiyordu. Heykeltra Mehmet Aksoy ulusal ve
uluslararas medyaya verdii mlakatlarnda eserin, soykrm antlarnn aksine dmanl deil bar sembolize ettiini
vurgulad. Erdoann aalayc ifadelerini eletiren Aksoy, belediyeyle szlemesi olduunu ve bu sebeple heykelin
yklamayacan belirtti. Ykm kararn bozmak iin dava da at. Olay toplumda byk bir tartmaya sebebiyet verdi.
Birok kii karar aleyhine imza toplad. Beikta Kltr Merkezinde ucube heykeli tartmak iin halka ak bir toplant
tertip edildi. Kamuoyunda heykelin ykmna kar tavryla bilinen Bedri Baykam toplant sonras arabasna giderken bir
dinleyici tarafndan bakland. Daha sonra, bir grup entellektel ve sanat Karsa giderek heykelin ykm kararn protesto
ettiler (Cumhuriyet, 23 Nisan 2011).
18
Erdoann beyann takiben hkmet iinde de tartmalar oldu. Dileri Bakan Babakann kararn desteklerken,
Kltr Bakan olaya baka bir yorum getirdi. Ucube kelimesi heykel iin deil, heykele komu gecekondular iin
kullanlmt. Bakan heykelin yklmayacan belirtti. Ardndan Babakan ucube kelimesini heykel iin kullandn
dorulad ve heykelin ok irkin olduunu, bylesi bir sanat eserinin Karsn Ebul Hasan Harakani Cami ve Trbesi gibi eski
slami antlarnn yannda durmasnn kabul edilemez olduunu belirtti (www.dha.com.tr).
19
Trkiye Heykellerinin Bahtsz Tarihi, Radikal, 12 Ocak 2011; Emre Akz, Ucube Heykellerle Dolu bu Memleket,
Sabah, 14 Ocak 2001; Ylmaz Ergven, Heykel Alerjisi, www.kenthaber.com, 13 Ocak 2011.
20
Kanat Atkaya, Tophanedeki Ucube ve Kader Ortaklar, Hrriyet, 11 Ocak 2011; Heykeller Ucubedir, ine Tkrlr,
Yklr, Milliyet, 12 Ocak 2011.
Say #3
6
Meltem Ahska
deyiiyle ucube teki, normal insan znelliini alglaymzn hem eiinde hem de yapsal olarak
merkezinde durur (1996: 144, ab).

Ucubelere dair eletirel okumalar, yaayan bir canlnn ucube olarak yaftalanmasnda etkili olan
normatiflii vurgular. Bu yaftalama, yabanc ama tehditkr bir biimde tandk olan baka bir
varlk biimini tanmay reddetmenin bir yoludur. Ucubenin, onu fazlasyla grnr yapan, ama
ayn zamanda grnmez klan bir arl vardr: Nasl ki ar k gr alannn merkezinde bir
kr nokta yaratr, ucubeliin nitelii olan arlk da grnenin ardnda bulunan bir grnmezlie
sebep olabilir (Ancet, 2010: 31). Ancet, bundan dolay ucubenin belirli bir nesneye deil,
ziyadesiyle znel bir tecrbeye isnat ettiini belirtir. Bize nesneden ziyade zneyle ilgili bilgi verir.
Benzer bir ekilde Margrit Shildrick de, bizi en ok uratran, etrefil aklamalar talep eden
ucubeler bize en yakn olanlar, kendi biimimizin bir vehesini ifa edenler, literal ve metaforik
olarak insan dilini konuanlardr der (1999: 81).

imdiye dek sadece organik ucubelerden, insan varlndan doup insan olarak kabul
edilemeyenlerden bahsettik. Aslnda, Tayyip Erdoann ucube kelimesini ilk kmseyici kullan
2008 ylna gitmektedir. 2011de Karstaki nsanlk Ant iin bu kelimeyi kullanmasndan evvel
Sulukuledeki Roman mahallesini ucube olarak nitelendirmiti. Babakann Sulukule blgesinde
Romanlarn mevcut yaam koullarna iaret ederek, bu ucubeden kurtulacaz dedii
belirtiliyordu. Bu kelimeler rk ayrmcln, bin yldr Sulukulede yaayan yerel halk, ehrin
ada dnm esnasnda nasl bir kenara atlmas gereken ucube nesnelere
21
dntrdn gstermesi asndan nemlidir. Peki ucube ifadesi bir ant, yapay bir olgu
iin, yani canl olmayan bir varlk iin kullanldnda ne olur? Dikkati ekmek istediim husus
burada canlyla cansz arasndaki snrn bulanklamasdr. Ancet tam da bu ekilde organik
ucubelerle alakal olarak fantastik terimini devreye sokar. Ucubenin alglannda insan
sanatyla doal farkn veren kategorilendirme noktasnda bir karklk hsl olur. Doal olan,
sanki yapay olarak insan sanatnn eseriymiesine ekseriyetle yapay bir olguya benzetilir. Canl
bir varlk olarak ucube, rnein yukardaki rnekte grld gibi Romanlar, bir nesneye
dntrlr ve insan olmaktan karlr. Ancet bunu doal-yapay (2010: 97) olarak isimlendirir.
Antlar sz konusu olduunda bunun tam tersi bir durum olduu grndeyim. Ayn
kategorilendirme baarszl vakidir, fakat bu sefer ant canl bir varlk olarak ele alnr ve insan
sanatnn rn olmaktan kar. Buna yapay-doal diyebilir miyiz?

22
Refik Yoksulabakan, i Antna dair muhtemelen 70lerin sonuna doru kaleme ald bir ksa
yksnde antn ykmn adeta yapay-doal akla getirecek ekilde anlatr. Hikye bir intikam
fantezisi olarak kurgulanmtr: Antn nce (balyoz tutan) elleri, ardndan da yklm tm bedeni
yerinden kalkarak antkranlarn peine dmekte ve iilerin haklarn kbusvari bir ortamda geri
almaktadr. Ant yrdke damlayan kan, onun bir sanat eseri olmann tesinde, canl bir beden
olduunu ima eder. Bu yapay-doal mefhumu, dnyann birok yerinde, zellikle de eski
komnist rejimlerin ykm esnasnda tank olduumuz ant ykmlarnda da rol oynamam
23
myd? Sa kalm antlar imdilerde birok ehrin hatra parklarnda ucubeler olarak hayatlarna
24
devam ediyorlar. Svetlana Boymun da belirttii zere:
21
Beiktataki Akaretler Sraevlerinin Osmanl mparatorluundaki ilk toplu konut rnei olan tarihi binalar restore
edilerek lks dkkn ve otellere evrildi al treninde Babakan Erdoan ehrin sregiden dnmnn nemi
zerine konutu. Konumasnda Sulukuleyi de anan Erdoan, semtin mevcut halini ucube olarak nitelendirdi ve ucubeden
kurtarlarak semtin dntrlmesi gerektiine vurgu yapt.
http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/439760.asp, 20 Mart 2008. Mteakip senelerde Sulukule projesi hayata geirildi.
Blgedeki kt durumdaki tarihi binalar, yerlerine yeni apartmanlar ve stanbulun ilk 6 yldzl otelinin yaplmas iin
ykld. Bu szde restorasyon srecinde sadece antik surlarn dibindeki arkeolojik olarak son derece zengin tarihi Sulukule
semti yok edilmekle kalnmyor, bunun yannda bin senedir farkl kltr ve mziiyle blgeyi mesken tutmu Romanlar da
zorla tahliye ediliyor.
22
Hikyeyi internette buldum, ancak basm tarihi verilmemiti. Eserdeki ii sembolizmini gz nnde bulundurursak,
hikyenin 1970lerde yazldn syleyebiliriz. Refik Yoksulabakan, inin Elleri,
e-kutuphane.egitimsen.org.tr/pdf/1131.pdf
23
Dnyadaki heykel ykmlarndan zellikle Afganistann Bamiyan blgesindeki iki antik Buda heykelinin 2001 ylnda,
gayrimslim kltrden geriye hibir iz brakmamak iin Taliban tarafndan patlatlmas Trkiyede geni yank buldu.
24
Svetlena Boym Moskovadaki heykel park zerine yazmtr (2001). Ben de Budapetedeki heykel parkn ziyaret ettim.
lkenin gemiindeki farkl dnemlerden heykel ve antlarn bulunduu bu parkta kanmca bu eserleri ayn uzamda
birletiren ey artk ehir merkezinde istenmiyor olular.
Say #3
7
Meltem Ahska

Sovyetler Birlii daldnda antlara uygulanan iddet paradoksal bir biimde Leninin
devrimin ilk yllarndan itibaren hayalini kurduu antsal propaganda sanatnn tek bir
eyde phe gtrmez bir baar yakaladn gstermitir: ktidarn asli failleriyle, bu
faillerin antsal cisimlemeleri arasndaki ilikinin bulanklamas. Eer sulular hi
cezalandrlmamsa, en azndan antlar cezalandrlabilirdi (2001: 89, ab).

Boyma gre antlar iktidarn sembolleriydi ve bu nedenle endie ve kzgnlklarn hedefi birer
gnah keisine dntler:

Sembolik iddet nnda doyuma ulatrr: ntikam sarholuu. Gelgelelim bu antsal
katarsiste bundan fazlas var. Bu, Sovyet vatandalarnn resmi kamusal alan yukardan
mdahale olmakszn, mahrem ironi, aka veya laf kalabalna kamadan, dorudan
eylemde bulunarak deitirmeye ynelik tek kolektif teebbsyd (2001: 89).

ktidarn antlarda sembolik olarak cisimlemesine parmak basan Boym, antlarn ykmn halkn
kamusal alan geri alma abas olarak yorumlarken doru bir tespitte bulunuyor. Ancak, burada
iktidara dair bir baka canalc mesele daha var. Yukarda tefekkr ettiimiz ucube kavram
erevesinde antlarn sadece iktidar sembolleri olmadn syleyebilirim. Anlamlar bir temsil
rejimi ierisinde retiliyor olabilir, ama dier yandan da antlar temsilin tesinde ve stnde ilev
gryorlar. Arthur Dantonun dedii gibi, antlar anlabiliri abideletirir, balang mitlerini
25
bedenletirirler. Antlar, yaamla lm arasndaki karmakark bir oyunun ve ikisi arasndaki
snrlarn bulanklatrlmas neticesinde, muhayyel cemaatler ina eden mitik hafzay
lmszletirirler. Antlar lye hayat vererek lm yadsrlar, ama ayn zamanda tatan baka
birey olmadklarndan yaam da yadsrlar. Nietzschenin antsala dair alayc tespitlerine kulak
26
verelim: Antlar yaam taa evirir ve yaayanlar gmer. Bu anlamda antlar yapay-doaldrlar,
yani, bir baka deyile daha batan organik olmayan ucubelerdir.

Antlarn ucube sfatna dair dnrken, antlar meselesini tmden tartma gndemimizden
karalm demiyorum. Tam tersine, dnyann farkl yerlerinde antlarn nasl yaplmas gerektiine
dair sregiden tartmalarn iktidar ve hafza ilikisine dair son derece aklayc olduunu
27 28
dnyorum. Washingtondaki Vietnam Sava Ant, Berlin Soykrm Ant, Buenos Airesdeki
29 30
Parque de la Memoria, ya da Almanyadaki birok kar-ant gibi tartmal vakalarda zannmca
25
Arthur C. Danto, The Vietnam Veterans Memorial, The Nation, 31 Austos 1985, sf. 152.
26
Foucault, Nietzsche'nin soybilim kavramn antsal tarihin iktidarn eletirmek iin benimser ve bununla baka bir
tarihsel bilgi ile kar-hafzaya talip olur (1977).
27
Gen inli Amerikal sanat Maya Ying Linin tasarm olan Washingtondaki Vietnam Gaziler Antnn 1982de
tamamlanmasnn ardndan byk bir tartma patlad. Antn kara rengi ve V eklindeki yatay tasarm ar bir ekilde
eletirildi, sanat ise inli-Amerikal oluunun getirdii marjinal konum nedeniyle vatansever anma greneklerini
anlamamakla itham edildi. Maria Sturkene gre ant Washingtondaki
Aal Yolda (Beyaz Sarayla Lincoln Abidesi arasndaki yol) grlebilen hatrlama kodlarna kar ilemektedir.
Washingtondaki tm ulusal abide ve antlar beyaz tatan, uzaktan grlebilecek ekilde yaplmtr. Vietnam Gaziler Ant
ise tam tersine, meyilli topran iine doru girer: Onu grdnzde neredeyse stne km olursunuz, eer arkadan
yaklarsanz manzarada kayboluyor gibidir. Antn cilal siyah granit yzeyi Washington Antnn cephesini yanstyor ve
Lincoln Abidesine bakyorsa da, iki yapnn zemininden de bu gzkmyor. Kara ta, Lincoln Abidesinin yanstan
havuzunu andran bir ekilde, yanstc bir yzey yaratyor. Bylece izleyicilerin anta katlmna izin veriyor: simlerin
arasnda kendi imgelerinin yansmasn grenler, ller listesine dahil oluyor. Antn gayri muntazam yzeyi dokunmaya
aryor, izleyiciler isimlere dokunmaya ve ovalamaya kar koyamyorlar (1998: 164).
28
Amerikal mimar Peter Eisenman tarafndan tasarlanan Berlin Soykrm Ant 2005te ald. Yekpare 2,711 dikdrtgen
2
tatan oluan ant, dou-bat Berlin arasnda 19.000 m lik eimli bir alana yaylyor. Avrupann katledilmi Yahudilerine
adanm bu antta herhangi bir levha, yaz veya din sembol yok. Her tan boyutu emsalsiz ve her biri birer mezartan ya
da tabutu andryor. Tasarmc, Soykrmda Yahudilerin hissettii kaybolma ve zlme hissini yekpare talarn arasndaki
patikalarn oluturduu labirentte yeniden yaratmay amalam. Antn anlam ziyaretilerle etkileimli bir biimde
retiliyorsa da talar grafitiye kar zel bir solsyonla kapl. Ant daha batan tartma yaratt ve alndan sonra da
ihtilaflar srd. Ant son derece soyut bulan ve eseri Soykrma dair tarihi bilgi vermemekle eletiren birok eletirmen
oldu.
29
Parque de la Memoria, Arjantinde 1976-1983 arasnda devlet terrizminin kurban olmu 30.000 desaparecidosa
[kayplar] adanm ilk devlet destekli anttr. Parkn web sitesi ant bir bak yaras, imenli tepede ak bir yara olarak
tasvir ediyor. Asker cunta dneminde yzlerce madurun uaklardan atld nehrin, Rio de la Platann kys boyunca
kurulmu olan park 14 hektarlk alan kaplyor. Bir hatra park kurma karar 1998de verildi ve halihazrda parka yeni sanat
eserleri eklenmektedir. Parkta Devlet Terrnn Madurlar Ant dahil farkl heykel ve antlar mevcut. Bu antn zellii
Say #3
8
Meltem Ahska
mesele antn ller ve hayattakilerle nasl ilikilendiidir. Tm bu ihtilafl vakalar llerin

anlmasnn imdide nasl hayat bulmas gerektiine dair tartmalar getirmitir. Ant, devletin
bedenlendii genel erkek egemen kurallar tekrarlayp tek bir hafzay ebedi bir ceset olarak
yeniden mi retecek? Yoksa, yaanm tecrbelerin farklarn ve muhtelif zamansallklarn ifade
eden bir uzam m aacak? Ant imdiyi sabitleyip gnl rahatl m verecek, yoksa baka yerin
hissini mi tayacak (Lefebvre, 2003: 22)? Bunlar, nasl hatrlamal sorusunun kalbinde yatan kritik
siyasal sorular.

Yapay-doal kavramnn modern devletin hafzaya emrediini ya da emretme teebbslerini
anlamada aydnlatc olduu grndeyim. Burada devletin ideolojisi ya da temsilinden ok
edimsel buyruu zerinde duruyorum. Devletin edimsel buyruu, kaidelerden mteekkil l bir
gvdenin kapanm iin, yaam biimlerine aldrszl ve hatta ykcl merulatryor ve
meruiyetini buradan alyor; bir dier deyile, devleti canl-olmayan bir beden olarak hayatta
tutmak iin, yaayan hafzay talatryor.
Foucaultnun ynetimsellik ve biyosiyaset analizlerinden de bilindii zere, modern devlette vcut
bulmu iktidar, yaam siyasi bir ynetim sorusuna dntrr (1990; 1991; 2003). Yaamn
ynetimi, yaamas ve lmesi gerekenleri ayrmakla ilgili kritik soruyla etrefil bir ekilde ilikilidir
31
Foucault bu soruyu devlet rkl erevesinde aklar (2003). Bununla birlikte, Michel-Rolph
Trouillot devletin ynetime indirgenemeyeceini belirtmitir:

devlet, hepsinin idari olmas gerekmeyen birka aygtla ilikili olsa da, bir aygt deil,
sreler dizisidir devletin maddesellii kurumlardan ziyade, iktidarn kullanlabilecei
yeni uzamlar yaratmak iin iktidar sre ve ilikilerinin yeniden ele alnmasnda yatar
(2001: 127).

Navaro-Yashinin Trkiyede devletin yzlerine dair almasnda (2002) gsterdii zere devlet
32
yalnzca ampirik bir kategori deildir; onu bizatihi tanmak imknszdr. Ancak toplumdaki
33
etkileri zerinden tannabilir. Ben bunun tesinde bu etkilerin, maddi kaynaklarla birlikte dil,
devlet terrnn belgelenii geniledike kaybolanlarn isimlerinin duvarna eklenmesidir. Huyssen, rejim kartlar
arasnda dahi hafza parknn tartmal olduunu belirtiyor. Muhalifler park projesinin unutmann baka bir biimine
dnebileceinden ve Plaza de Mayo Annelerinin ve Anneannelerinin srdrd aktif siyasal mcadeleden
eksiltebileceinden endieleniyorlar (2003: 100). Huyssen ayn zamanda projenin dnyadaki dier tarihi miraslara isnat
edi tarzndaki yaratcl vurguluyor: Yneten elitin, kilisenin ve ordununkiyle atan bir toplumsal vizyonlar olan
rencileri, iileri, erkek ve kadnlar, sradan insanlar hatrlyoruz; o vakitler dnyann her yerinde bir ok gen insann
paylat bu vizyon dnyann sadece birka lkesinde hapsedilme, tecavz ve lme gtrd. Bu anlamda Buenos
Airesteki hafza park ulusal bir anttan fazlas. Ayn zamanda Mexico Citydeki kitlesel renci infazlaryla ve
ekoslavakyadaki Sovyet igaliyle birlikte, 68in kresel mirasnn da bir paras, muhtemelen en karanlk ve trajik paras
(2003: 104-5).
30
James Young, Soykrm hafzalaryla allagelmi ant ve abidelerinkinden ok farkl bir ekilde alakadar olan, Jochen ve
Esther Gerz, Norbert Radermacher, ve Horst Hoheisel gibi sanatlarn bir hayli ilgin sanat eserlerini tartr. Younga gre
bunlar kar-antlardr nk bu sanatlarn allageldik abidelerle ilgili kukular vardr, bunlar, hafzay kamusal bilince
aacaklar yerde, hafzann farkndaln btnyle tecrit ederler. Bu sanatlar iin bylesi bir ka sanatn en u
suistimalini oluturur. Sanatn ncelikli ilevi izleyicileri gnl rahatlndan alkoymak, onlarn varsaymlarna meydan
okuyup doalln bozmaktr. Dier rnekler arasnda Jochen ve Esther Gerzin iini zellikle meydan okuyucu
buluyorum. Trk misafir iileriyle ii snf Alman ailelerinin ikamet ettii Hamburgun bir bakma donuk banliys
Harburgda kendi deyileriyle Gegen-Denkmal [kar-ant] tasarladlar. 1986da alan 12 metre yksekliinde ve 1
metrekarelik bir alan kaplayan bu kolon bo alimnyumdan yapld ve kara yumuak kurunla kapland. Tabanna yakn bir
yere yerletirilen geici bir ibare, Almanca, Franszca, ngilizce, Rusa, branice, Arapa ve Trke olarak yle diyordu:
Harburg vatandalarn ve beldeyi ziyaret edenleri isimlerimize isimlerini eklemeye davet ediyoruz. Bunu yaparak, uyank
olmaya sz veriyoruz. Bu 12 metrelik kurun kolon isimlerle kaplandka yava yava zeminin altna inecek. Bir gn
tamamen yok olacak ve Harburgda faizme kar antn yeri bo kalacak. Nihayetinde, adaletsizlie kar ayaklanacak
olanlar sadece bizleriz(Young, 1993: 30).
31
Achille Mbembe, Foucaultyu sadece Avrupaya odaklanmakla eletirir ve zellikle istisna halinin hkm srd
smrgede biyo-iktidarn snrlarna iaret eden lm-siyaseti [necropolitics] kavramn nerir. lm-siyaseti kavram
muasr dnyada nasl farkl ekillerde, silahlarn mmkn olan en ok kiinin ykm ve lm dnyalarnn yaratlmas iin
mevzilendirildiini ve muazzam bir nfusun nasl onlara yaayan l stats veren koullara maruz braklarak yeni ve
emsalsiz toplumsal varolu biimleri oluturulduunu aklar (2003: 40).
32
Navaro-Yashin, devleti, somut toplumsal kurumlarda ya da devletl ahslarda arayacamza, insanlarn siyasal
temellk ederek kendileri iin anlamlar retmeye alt gndelik hayat meknlar, devletin retiminin ve yeniden
retiminin temel mntkalar olarak allmal der (2002: 135).
33
Devlet etkileri zerine yazan Timothy Mitchell alelade maddi pratiklerin soyut, gayri maddi bir grnm aldn
belirtmitir (1999: 77). Trouillot farkl fakat birbiriyle ilintili, drt devlet etkisi formle eder: tecrit etkisi, tehis etkisi,
Say #3
9
Meltem Ahska
bilgi ve duygulanmlar belli bir ekilde harekete geirerek, kapitalist toplumda yaama snf bazl
bir dzen verirken, dier yandan da lmden beslendiini iddia edeceim. Bir baka deyile
devlet, yasann ncesinde veya tesinde toplumsal sreler marifetiyle belli yaam biimlerini yok
etme kapasitesini icra eder (ayrca bu kapasiteyi ihale eder) ve bylece lm iktidarn devam
34
iin mistik ve gizemli bir yaam kaynana dntrr. Bu sebepten dolay sadece devletin
sradanln deil (Navaro-Yashin, 2002: 135) gizemli bysn de dikkate almalyz. Foucaultnun
antsal ayartmayla ilintili olarak faizme isnat ettii ey, devletin antlar dahil farkl aralar
vesilesiyle ina edip yayd lm bys olmal: ktidar sevmek ve bizi tahakkm altna alp
smreni arzulamak (1983: xiii). Devletin edimsel buyruunun mant benimsendiinde lm,
kiinin kendi lm de dahil, arzulanabilir hale gelebilir.

iddetin besledii kutsal bir gelenek olarak, gemiin mitik sahipleniini vurgulayan Simonetta
Falasca Zamponi, Faist talyadaki tarih/hafzann byk anlatlarn incelemitir. Mussolini
Eyleme gemeli, hareket etmeli, dvmeli ve gerekirse lmeliyiz Tarihin tekerini kan evirir
demiti. Zamponi bu kelimeleri yle yorumlar: iddet ve iddete nayak olanlar kutsaldr
(2003: 53). Zamponinin deyiiyle faizm, estetik siyasete bavurarak ve kendisinin kltrel
merulatrcs olarak tarihe rcu ederek, modern bireyi unufak eden ve Mussolini rejimini
talyan cemaatinin sahici ve gerek ifadesi olarak sunan yapay ve auratik bir gelenei
dayatmtr (2003: 68). Totalitaryan ve demokratik olarak adlandrlan rejimler, ve hatta modern
tarihteki farkl faizm vakalar arasnda farklar bulunsa da, milliyeti modern devletlerin iktidar
belirli bir ynelimde benzeir: belirli bir tr cemaati gelitirmek iin iddet ve lmden beslenen
35
yapay bir devlet auras yaratmak adna gemiin temellk edilmesi.

Atatrk Heykellerinin Auratik Gelenei ve Yapay-Doal

nceki ksmdan hareketle, Trkiyenin ucubelere dnen heykellerine dair mevcut tartmann,
1920lerden beri lkenin her yerine Atatrk heykeli diken devlet pratii sahasndan ayr
tutulamayacan dnyorum. Navaro-Yashinin de belirttii gibi, Atatrk heykelleri, cansz
birer ta olsalar da, onlar kutsayanlar iin bir yaama sahipler (2002: 198, ab). Navaro-Yashine
gre Trk devleti, insanlarn (yar)bilincinde heykel, bst, portre veya rozette nesnelemi
36
(erkek) Atatrk ahsiyeti figrnde maddeleiyor (age.). Tophanedeki i Antnn tarihi tam
da bu byl ve gizemli, ve bir o kadar da tartmal uzamda konumlandrlabilir.

Yeni Trk devletini grselletirmenin ve lmszletirmenin bir yolu olarak Atatrk heykellerinin
inasna Atatrk daha hayattayken baland. Atatrk heykellerine dair yapt geni kapsaml
almasnda Aylin Tekiner, Trk milliyetiliinin anahtar zelliklerinden biri olarak, 1920
sonlarndan itibaren Atatrk kltnn inasna iaret eder. Atatrk imgesi heykeller dahil, eitli
37
temsiller vastasyla kutsanp lmszletirildi. Atatrkn kendisine baz esiz zellikler
atfederek bu kltn yapmna bizzat katkda bulunmu (Kemalizmin ideolojik metinlerinde bu
38
vasflar tekrarlanmtr) ve kendisinin ilk abidevi temsillerini yapan heykeltralarla dorudan
okunabilirlik etkisi, ve meknsallatrma etkisi (2001: 126). Dier yandan Fernando Coronilin (1997) Venezuella devletini
byl olarak nitelidii analizi gstermitir ki devlet etkileri her zaman iin tarihsel olarak ina edilir ve esasen iktisadn
ve snf yapsnn dzenlenmesiyle alakaldr. Bu analiz iktidar etnografisinin tarihsel olmasnn gerekliliine iaret eder. Bu
minvalde, sermayeyi l emein yaayan emei tahakkm altna al olarak okuyan Marksist eletiri, devletin l
bedeniyle ilikilendirilebilir.
34
Svetlena Boym, Dostoyevskinin dndrc bir ifadesini alntlar: gizem ve otorite iktidarn ipular olarak
grlmelidir (2001: 99).
35
Modern devletin Weberci anlamda elinde tuttuu iddet tekeli bu bakmdan da dnlebilir. Devlet iddeti makul
amalar iin deil, kendi kesif gerekliini ne srmek iin kullanyor. Jean-Luc Nancynin de belirttii zere iddet
hakikate hizmet etmez: Kendisi hakikat olmak ister. iddet, hakknda bir ey bilmek istemedii messes bir nizamn yerine,
bir baka dzen deil, kendisini getirir (ve de kendi saf dzensizliini). iddet yani, iddetin vurular hakikattir ya da
hakikati yapar (2005: 17).
36
Esra zyrek de Atatrk heykellerini devlet etkilerinin retimiyle ilikisi bakmndan incelemitir (2006: 95).
37
Mustafa Kemal Atatrk soyadn alarak, daha batan kendini Trk milletinin yaratcs olarak sunmutur.
38
Atatrk Nutukta (1927) ulusun kurucu anlatsn retmi, burada kendini retmen, rehber, muhafz, ulusun kurtarcs,
koruyucusu, kurucusu, lideri ve babas sfatlaryla konumlandrmtr (Parla, 1994: 167-168).
Say #3
10
Meltem Ahska
39
ilikide olmu, ve hatta temsillerin ieriklerine dair mdahalelerde bulunmu olmasna ramen,
kendine adanan heykel ve antlarn allarna katlmam olmas dikkat ekicidir. Tekiner, bunu
liderin kendi ahsyla, antsal temsilleri arasna bir mesafe koyma stratejisi olarak okuyor. Bylece
heykeller Atatrkn yerini alacak ve rejimin kutsal imgelerini oaltacakt (2010: 98-99).
Atatrk, heykellerinin kendi hayatlarn yaamaya baladnn muhtemelen farkndayd, fakat
kendi bedeninin betondan ikizlerinin o zaman dahi birer arpk kopya ucube olmasndan
rahatsz olup olmadn bilmiyoruz.

Heykel dikmek yeni Trk rejimi iin bir yenilikti. Osmanllar canl varlklarn grsel temsillerinin
40
dinen yasak olduu yorumuna binaen heykele izin vermediler. Yasak slamda tartlan bir
41
mevzu, dahas slama zel bir yasak da deil, ncilde de temsili imgelerin yapmn yasaklayan
bir emir mevcut. Jean-Luc Nancynin retilmi [fabricated] tanrnn neden hem Yahudi hem de
eitli Hristiyan geleneklerinde yasak olduuna dair analizi, modern zamanlarda antlarn ucube
karakterine dair dnmemize yardmc olabilir:

semavatta veya arzda olanlarn, ya da arzn altndaki suda bulunanlarn yapmn, yani
her eyin yapmn yasaklayan emir. Her eyden nce bu yasak yontu imgelerin (ncilde
ve ncil klliyatnda, ve de Talmudi ile Hasidik geleneklerde heykel ve yontmak zerine
yaplan vurgu arpcdr) yapmn yasaklar. Dolaysyla emir heykel gibi kat, btn ve
zerk biimlerin retimiyle alakal, nk bu biimler put olarak kullanlacaktr. Burada
mesele imgeyle ya da temsille deil putperestlikle alakal. Put retilmi bir tanrdr, bir
tanrnn temsili deil; putun ilahiliinin aa ve dzmece karakteri retilmiliinden
gelir Dolaysyla burada takbih olunan bir eyin imgesi olan deil, mevcudiyetini
sadece kendisi vastasyla beyan eden, bir bakma saf bir mevcudiyet, orada-oluuyla e
anlaml hle gelmi muazzam bir mevcudiyettir: put hareket etmez, grmez, konumaz
ve putperest yzn puta dndnde de grmez ve anlamaz Bu yzden put bir taklit
veya kopya olarak takbih olunmuyor, aksine dolu ve youn bulunuu asndan, hibir
eyin almad (gz, kulak ya da az) bir ikinliin mevcudiyeti ya da bu mevcudiyetteki
bir bulunu olduundan, hibir eyin kendisinden ayrlmad veya geri ekilmedii bir
bulunu olduundan (boazn arkasnda veya bir bakn derinliklerindeki bir dnce ya
da kelime) ayplanyor (2005: 30-31, ab).

Bu zmlemenin nda, dini gelenekte retilmi tanr olmaklyla yasaklanm putun, retilmi
tanrlarn konumunu tercih eden modern devletlerle meru bir zemin kazanmas dikkat ekicidir.
Bu retimin hem akl hem de duygulanm ierdii fikrindeyim. Eer akl modernitenin
alanysa, milliyetilik dini ierimleriyle duygulanm harekete geirir. Devlet Nancynin deyiiyle
42
hareket etmeyen, grmeyen konumayan putlarla birlikte, kendini bir insan yapt olarak ortaya
koyar, bir baka deyile devlet yaamayan bir bedendir. Gelgelelim devlet ayn zamanda, cemaat
39
Atatrk, Krippell ve Canonica gibi yabanc sanatlar iin modellik yapm ve antlara birka figrn eklenmesini
nermitir. rnein Taksimdeki Cumhuriyet Antna, Trkiyeye gelerek yeni cumhuriyete desteklerini gstermi olan Kzl
Ordudan General Vorosilovun ve Ukrayna Generali Frunzenin dahil edilmesini istemitir (Tekiner, 2010: 98).
40
Tekiner 19.yzylda figratif heykelin, birka antla birlikte, Osmanl toplumuna girdiini ve slami temsil yasa sebebiyle
tartmalara yol atn ayrntl bir ekilde anlatyor. zellikle boyutlu olan heykeller yasaklanmt, nk bunlar,
glgelerinin yere dmesi sebebiyle puta en yakn temsillerdi. Resim ve fotoraflar 19.yzyl Osmanl toplumuna girmise
de, bir ant ya da glgesi olan bir temsilin yapm Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna dek bir hayli sorunlu olmutur (2010:
32).
41
Tek tanrl dinlerde resim ve heykel sorunu zerine yazan Kksal ifti, Kuranda yasan karlabilecei tek bir ayet
olduunu ve yakndan incelendiinde bu ayetin de birer sanat olarak resim ve heykeli deil, sadece putperestlii
yasakladnn grlebileceini belirtiyor. ifti, hadisleri de bu balamda inceliyor ve yasan dini kaynaklardan
gelmediini belirtiyor. Ona gre, yasak tarihsel olarak Abbasilerle birlikte pratikte uygulanyor (2008). Ahmad Mohammad
Issa da slami kaynaklara dair yapt yakn okumasnda, yasan Kuran veya hadisten neet etmediini belirtmitir (1996).
Jean-Luc Nancyye gre slami gelenekte temsil yasa olsa da emirin Kuranda yer almadna ve yorumla ondan
karldna iaret etmek gerekir (2005: 30). Gnmzde popler Mslman otoritelerin yasa nasl yorumladn
grmek ilgintir. Trkiyedeki popler bir slami web sitesine gre yasak sadece insan ve hayvanlar ierir, nk bunlarn
ruhu vardr. Aa, da ve dnyadaki dier organik ya da inorganik eyler slami temsil yasann dnda tutulmutur.
zellikle bir temsilin, canl bir varlkm gibi, yere glgesinin dmesi yasak grlyor. Web sitesi fotorafn caiz olduuna
hkmediyor, nk fotorafta bir temsilden ziyade, bir nesnenin dorudan fiziksel benzetimi sz konusudur.
www.sorularlaislamiyet.com/index.php.
42
lgintir, Margaret Sommers liberal kuramlarda modern devletin, devleti nceledii varsaylan bir toplumun doal
varoluuyla ikilik oluturacak ekilde yapay olarak snflandrldn syler (1999).
Say #3
11
Meltem Ahska
ve aile metaforlaryla organiklik kazanan ulusu sahiplenerek gizemli bir ekilde yapta can fler.
Dolaysyla devlet yapay-doala bavurarak ve putperestin l puta sanki canlym gibi
inanmasn buyurarak varln ebediletirir. Bu bakmdan Trk devletinin, yeni rejimin ideallerini
yaymak ve kiiletirmek iin Atatrk heykelleri dikme kararyla, ayn anda hem Bat uygarlna
hem de milliyetilie, hem akla hem de akldna isnat etmesinde alacak bir ey yok; bu ekilde
Osmanl toplumunda canllarn temsillerine dair geleneksel yasaktan kaynaklanan rahatsz edici
putpresetlik sorununa kar bir cevap oluturulmutur.

Heykel dikmek, bir yandan Atatrkn ve dierlerinin farkl konuma ve metinlerde belirttii zere
43
ilerlemeye referansla merulatrlmtr. Bu bakmdan Atatrk heykelleri ilerleme ve
44
medeniyetin sembolleridir. Dier yandan byyen Atatrk kltyle birlikte, Atatrk bir yar-
45
tanr olarak gsterilmi, bu da heykellerinin onunla edeer bir biimde kutsal olarak
grlmesine katkda bulunmutur. Ne var ki Atatrk heykellerinde kutsaln kurucu kayna hem
darda hem ierdeydi, hem rasyonel hem de irrasyoneldi. Sekler ilerlemeyle kutsalln bu
tuhaf karmnda, devletin edimsel buyruu, yapay-doal formln aran bir tarzda ekillendi
ve eyleme geirildi. Cumhuriyetin erken dnem ideologlarndan birinin dedii gibi, ller,
dirileri ynetir. Bu sz uluslarn hayatnda amaz bir gerektir; byk olaylarn, byk adamlarn
lml sz konusu olamaz. Onlar itici bir kuvvet olarak sreklice topluma yn verirler.
Uluslar, byk gnlerini, byk adamlarn yaatmak iin adlarna antlar dikerler. Onlar sanat
eserleriyle lmsz klarlar (alntlayan Tekiner, 2010: 58).

46
1926da dikilen ilk Atatrk heykelinden bugne devlet iktidarnn (Ancetnin tanmyla
dnrsek) fantastik ynlerini aa vuran ve tekrar eden temalar mevcuttur. Tm bu temalar,
yukarda tarttm zere iktidarn belli bir edimiyle alakal, fakat ayn zamanda mzakere,
muhalefet veya glnlklerle de evrilidir.

47
Bu temalardan biri yabanclktr; Nancynin putla ilintili olarak yabanc tanr tasvirini hatrlatr. lk
Atatrk heykelleri davet edilen yabanc sanatlar tarafndan tasarlanmtr. Bu sanatlar
uygulama hnerleri ve heykel teknolojisinin yansra, dnem balamnda faist bir estetii de
Trkiyeye tanttlar. Sanatlarn yabancl ksa zamanda milli elitler arasnda onlarn bizim
milli nderimizi ve dolaysyla bizim milli deerlerimizi gerekten bilemeyecei ve
anlayamayacana dair endielerine sebebiyet verdi. rnein talyan sanat Canonicann
48
Taksime yerletirilen Atatrk Ant Mithat Cemal Kuntayn yergi dolu bir iirine esin kayna
olmutur. iir, antn canl ve canszlk arasnda gidip gelen mphemliini aa vurmas asndan
enteresandr: Elbette bilirsin Onu herkes gibi kimdir, / Lakin Onu sen anlatamazsn O, bizimdir.
43
rnein, Atatrk demitir ki: Aydn ve dindar olan milletimiz, ilerlemenin yollarndan biri olan heykeltral en son
derecede ilerletecek ve memleketimizin her kesi, ecdadmzn ve bundan sonra yetiecek evltlarmzn anlarn gzel
heykellerle dnyaya iln edecektir (1959: 66-7). Tekinerin belirttii zere, Atatrk, ecdad heykel konusu olarak anmsa
da, kendisi hayatteyken Atatrk heykellerinin dnda Mehul Asker Ant (1925) ve ehit Kubilay Ant (1932) dnda
heykel yaplmamtr.
44
1926da yaplan ilk Atatrk ant sonraki antlar iin mimari ve sembolik bir prototip olmutur. Bu antta Atatrk sa
yumruu Avrupay gsterir ekilde Anadoluya bakmaktadr. Bu, yeni Trk Cumhuriyetinin Trk Kltr ve Bat
medeniyeti, Dou ve Bat arasnda duruunu temsil eder. Trkiyede Dou ve Bat arasndaki snr idaresini Garbiyatlk
kavram altnda tartmam iin bkz. Ahska, 2005.
45
Atatrk ou zaman ilahi bir varlk olarak anlr, ideolojik ve edebi metinlerde kimi zaman bir peygamberle karlatrlr.
ahsiyetini tasvirde kullanlan din muhayyile, Yael Navaro-Yashinin Trk milliyetiliinde din/seklerizm ikiliini
reddederken belirttii zere (2002), dinin milliyeti maksatlar iin temellk ediliine iaret eder. Esra zyrek, Atatrkn
tanrsal gcn tartmak iin, adanm bir Kemalist yazar olan Nezihe Araz alntlar: Cumhuriyetin ilk nesli iin Atatrk
insan deildi, adeta Olimpostan gelmi bir tanryd. mknsz imknl klan ve mucizeler yaratan soyut bir kavram, tanrsal
bir gt. nsanlar Atatrk Ankara yollarnda, arabasnda, Millet Meclisinde, bazen okullarda, spor sahalarnda, at
yarlarnda grseler de, onu alglayamamaktaydlar (2006: 109).
46
lk Atatrk ant Heinrich Krippel tarafndan yaplm ve Sarayburnuna yerletirilmitir. lk Atatrk heykelinin stanbula
yaplmas ilgintir nk erken dnem mill tarihte Cumhuriyetin yeni kurulmu bakenti Ankara, km eski rejimi
temsil eden stanbulun karsnda konumlandrlr. Tekiner bunu stanbuldaki yeni rejim muhaliflerine kar yrtlen
sembolik savan bir paras olarak yorumlar (2010: 70-71). Bu ayn zamanda stanbula yeniden sahip olma ve Osmanl
Bab- Alisinin antsalln ele geirmenin bir yolu olarak da okunabilir.
47
Nancy, kta put yerine kullanlan elila kelimesinin kk tanr, sahte tanr ve yabanc tanr anlamlarna
geldiini belirtir (2005: 145, n.10).
48
Mithat Cemal Kuntay ge Osmanl ve erken Cumhuriyet dnemlerinde yaam ve tumturakl milliyeti iirleriyle tannan
bir yazardr. Tek roman olan stanbul 1983te uyarlanp TV dizisi olarak gsterilmitir.
Say #3
12
Meltem Ahska
/ Bilmem ki bu ellerle O temsil edilir mi? / Her neyse Nedir malzemen ta m, demir mi?
49
(alntlayan Tekiner, 2010: 103).

Dier yandan yeni ve tecrbesiz Trk heykeltralarnn alana girii teknik mkemmeliyet
50
endielerini beraberinde getirmitir. Heykellerin Atatrke benzeyip benzemedii endiesine,
51
Atatrk hangi konumlarda ve kyafetlerde temsil edilmeli endiesi eklenir. Benzerlik sorunu
Atatrk heykellerine dair birok tartmaya yol amtr: Hkmetler baz projeleri heykeller
dikilmeden iptal etmi, bazlar yerlerinden kaldrlm, iinde plak erkekler gibi erotik figr
bulunanlar sansrlenmi, ya da kimi heykeller nderi doru bir ekilde temsil etmediklerinden
52
dolay lkenin daha az grnr ksmlarna srgn edilmitir. Bu adan en enteresan
rneklerden birinde antlarn yapay-doal varlklar olarak ele alndn aka grebiliriz. Afyonda
amatr bir heykeltran rettii ve 1980de kaymakamlk binasnn nne dikilen Atatrk ant
devasa kafas ve ksa ayaklaryla bir hayli orantsz bir grnm arz ediyordu. 25 yl sonra bu
ucube heykel baz uzmanlar tarafndan fark edildi ve heykelin bulunduu yerden
uzaklatrlmas tavsiye edildi. Adet ve yasaya gre bir Atatrk heykeli yklamayaca iin, heykeli
yok etmek iin geriye kalan tek meru yol ona hi zarar vermeden topraa gmmekti (Tekiner,
2010).

nc tema Atatrk heykellerinin iktidar uruna arasallatrlmasdr. Atatrk antlarna
retorikte kutsallk atfedilse de, zamanla iktidara iaret etmek ve gvence altna almak gibi
pragmatik karlar uruna retilmeye balandlar. Atatrkn mirasna dair siyasal ihtilaflara
ramen, her siyasi parti iktidara geldiinde mevcudiyetini daha fazla Atatrk ant dikerek
53
duyurdu. Bylece ant saysnda inanlmaz bir art gerekleti. zellikle 1980lerden sonra,
fabrikalarda prototiplerin mekanik olarak oaltlabilir hale gelmesiyle Atatrk heykelleri
standartlat (bylece benzerlik endiesine yer kalmad) ve devlet dahil birok kamusal ve sivil
rgt tarafndan her yere, amaca uygunluk bakmndan ufak deiiklikler yaplarak yerletirilmeye
54
baland. Atatrk heykelleri farkl ve hatta ok alakasz temalara uyarland. En absrt Atatrk
49
Mehur air Ahmet Haim de ilk Atatrk antn eletirmitir: Bu bronz yn iin fazla sz sylemeye ne lzum?
(alntlayan Tekiner, 2010: 73).
50
Atatrk ant yapan ilk Trk heykeltra Kenan Yontun model olarak Atatrkle almtr. Ne var ki eserleri orantszlkla
ve Atatrk yal ve zayf gstermekle eletirilmitir (Tekiner, 2010: 114).
51
Atatrk, Cumhuriyetin kuruluundan sonra kendini topluma bir ordu komutan olarak deil, Batl kyafetler giyen sivil
bir lider olarak sunmusa da, erken antlarn ekseriyeti kendisini asker niforma iinde gsterir, bazsnda ise ata binerken
temsil edilmitir (Tekiner, 2010: 75). Bunun yannda ahsn idealize eden baka estetik teebbsler de mevcuttur. Kayseri
Tekstil Fabrikasnn nne 1935te dikilen heykelde Atatrk idealize edilmi kasl bir ii bedenine sahiptir ve plaktr.
Afyon Zafer Antnda da (1936) plak temsil edilmi ve nderin sert ve disiplinli vcudu vurgulanmtr. Temsil kaideleri
antlardaki bedensel jestler, kyafetler ve sembolik aksesuarlar Trkiyede tartlmaya devam edilen bir mevzu olmutur.
1998 ylnda Sincandaki glen Atatrk ant vakasnda olduu gibi zellikle benzerlik sorunu tartmalara yol amtr
(Tekiner, 2010).
52
htilafl Atatrk heykellerinin Trkiye tarihinde birok rnei vardr. rnein Samsundaki Atatrk heykeli (1982), plak
kadn ve erkek figrleri ierdii gerekesiyle cunta lideri Kenan Evren tarafndan yapld yl yerinden kaldrlmtr. Heykel
on sekiz yl depoda tutulduktan sonra 2000 ylnda tekrar eski yerine yerletirilmitir. Malatyadaki Atatrk heykeli (1947)
plak bir erkek figr iermektedir. Bu figrn cinsel organ birtakm kiiler tarafndan tahrip edilmi ve bir bakann ehri
ziyareti srasnda zerine yaprak yerletirilmitir. Bu elendirici hikayenin detaylar iin bkz. Yasemin zcan Kaya,
http:/kayisikenta4.blogspot.com.
53
Atatrk heykellerinin ilevsellik kazanmasnn ilk rnekleri 1950lerde Demokrat Parti rejimine rast gelir. Demokrat Parti,
her ne kadar kendisinden nceki CHP rejimini kyasya eletirmi ve din sembollerden hayli istifade etmi olsa da, iktidar
simgesi olarak Atatrk heykelleri dikmekten stratejik olarak fayda salamtr (Tekiner, 2010: 161). Sonrasnda Atatrk
heykelleri milliyetilik sembolne dnm ve g gstergesi olarak kullanlmtr. rnein, Kbrsta Trk Mukavemet
Tekilatnn bir yesi, 1962de Lefkoada ilk Atatrk heykelini diktikten sonra nasl gece gndz banda beklediklerini
anlatmtr (Hrriyet, 15 Austos 2010). 1974te Kbrs Bar Harekat ad verilen asker mdahale srasnda Trk
kuvvetleri tarafndan fethedilen yerlere Atatrk heykelleri dikilmitir. Trkiyede 1960, 1971 ve 1980de gerekleen
asker darbelerden sonra yeni bir Atatrk heykeli dikme dalgasnn geldii herkese bilinmektedir. zellikle 1980
darbesinden sonra, Atatrk heykellerinin lkenin her yannda mantar gibi bitmesini, Tekiner heykel lgnl olarak
adlandrr (2010).
54
Esra zyreke gre 1990larda zaten her yerde olan Atatrk imgelerinin says katlanarak artt. Grnen o ki her ie
uygun bir Atatrk resmi vard (2006: 93). zyrek imgelerin biim ve ierik bakmndan nasl deitiini tartyor: lk
zamanlarda resim ve heykellerindeki sert baklara kart olarak imdilerde Atatrk imgeleri yaamdan zevk alan neeli
bir burjuvay tasvir ediyor. T-shirtlerde, kupalarda, rozetlerde kartmalarda, ayrca reklamlarda Atatrk imgeleri
kullanlyor. zyrek Atatrk resimlerinin poplerlemesinin ve minyatrlemesinin nemli toplumsal ve siyasi
dnmlere iaret ettii kansnda. ncelikle 1990larda slami imajlar giderek her yere szmaya balad ve Kemalizm,
zelletirilmi kamusal alanda kiisellemi bir tavr ve sorumluluk haline geldi. Bunun yannda toplum giderek ticarileti,
bu da haliyle Atatrk kltn etkiledi, farkl bir Atatrk bak aa kt. zyrekin gr devlet idealinin yeni bir
Say #3
13
Meltem Ahska
antlarndan biri de (1993) Alt Nokta Krler Vakfnn stanbul binas nndeki, bir kr bastonu
55
tutan Atatrk antdr amalanan anlam ifrata vardrarak boa karan bir rnek.

Antlarn almlan zerine de ayrca dnmek gerekir. Atatrk heykelleri bir yandan kutsal
56
addedilip, modern Trkiyenin deimez kaidesine isnat ederken, dier yandan Atatrk
heykellerine ynelik ok sayda saldrdan sz edilebilir: Farkl zamanlarda toplumun farkl
57
kesimlerince kurunlanan ya da atee verilen Atatrk antlar gibi. Ayrca, baz muhafazakr
58
entellektellerin ve de sradan halkn heykellere Beton Mustafa dedii biliniyor. Trkiyenin
dousunda kyllerin minibs frne, Atatrk heykelini kastederek, betonda inmek
istediklerini sylediklerine dair hikyeler anlatlr. Bu tr aalama ve ykm pratiklerine kar,
59
1951den beri Atatrk heykellerini koruyan zel bir yasa yrrlkte. Yasaya gre Atatrkn
hatrasn kamusal olarak aalayanlar ve/ya heykelleri, bstleri veya antlar tahrip edenler ar
bir ekilde cezalandrlacaktr. Burada bizi ilgilendiren husus, modern ulusal yaamn nihai kaidesi
olarak beton ifadesinin de gsterdii zere gndelik hayatta halihazrda anlamn yitirmi ve
l Atatrk heykellerini koruyan baskc normdur. Atatrk heykelleri giderek birer ucube olarak
60
grlyor; artk sadece saylar deil, ayn zamanda boyutlar da abartlyor. Atatrkn ticari
amalara uyarlanan artan saydaki minyatr imgesinin yansra (zyrek, 2006), lkenin her
yerinde daha da byk Atatrk heykelleri dikmek iin bir yar var. Sanat eseri, kamusal alan ve
halk arasndaki ilikiyi konumak iin geriye ok fazla bir alan braklmyor.

ynetimsellik anlayna dnt ynndedir. Antsal imgeler devletin, topluluun ve kamusal yaamn soyut
otoritesinin metaforu olarak grlebilir. Minyatr imgeler burjuva znenin isel mekn ve zamanna aittir (zyrek, 2006:
102-103).
55
Tekiner kitabnda bu tuhaf Atatrk antnn resmine yer veriyor (2010: 226). Ayn zamanda bir yangn istasyonunun
duvarna Nutuktan Kk Kvlcmlardan Byk Yangnlar kar ifadesinin aslmas gibi Atatrk kltnn kullanmlarna
dair gln rnekler de veriyor (2010: 192).
56
Atatrk bst ve resimlerinin okullarda ve kamusal binalarda nasl ve nereye aslacan belirleyen yasalar halihazrda
yrrlktedir. rnein 2009-2010 ilkokul tefti rehberine gre okulun bahesinde bir Atatrk bst bulunmal ve dzenli
olarak temizlenip bakm yaplmaldr. Snflarda Atatrk resmi yaz tahtasnn stnde olmal, Trk bayra da onun stne
aslmal; mill marn szleri resmin sana, Nutuktan Genlie Hitabe ise soluna aslmaldr. www.mufettisler.net/.../112-

resmi-ilkogretim-okullari-teftis-rehberi-.html
57
Kayda geen ilk saldrlar Demokrat Parti iktidara geldiinde, 1950li yllarda olmutur. Atatrk bst ve antlarnn kimi
din gruplarca yklmas skandal olmu ve Atatrk heykellerini koruma kanununun karlmasna sebep olmutur. Ne var
ki saldrlar devam etti. Bugnlerde arada bir, farkl ehirlerde Atatrk antlarna farkl ekillerde mesela boyama, yakma,
kurunlama, paralarn krma gibi saldrlarn haberlerini okuyoruz. Bu saldrlarn kimilerinde siyasi protesto mesajlar
aktarlrken, bazlarnda da hibir neden gsterilmiyor. ou vakada canlyla cansz snr bulanklatndan glnlk
hkm sryor. rnein Binglde iktisadi ve psikolojik kriz iindeki bir erkek elinde silahla Atatrk antna trmanp
yetkilileri eer yaklarlarsa Atatrk vurmakla tehdit etti. Denizlide 14 yandaki bir erkek ocuu ta atarak Atatrk
heykeline zarar vermekten tutukland. Savunmasnda kendisinin ve arkadalarnn heykelin canl olup olmadn merak
ettiklerinden bunu yaptklarn belirtiyor. Yldray Our, Trkn Atatrk heykelleriyle imtihan, Taraf, 16 Ocak 2011.
Cihan Tual da radikal slamc protestolarda Atatrk antlarnn hedef haline geldiinden bahseder (2010).
58
Trkiyedeki ou kiinin aina olduu bu ifade gndelik konumalarda Atatrk heykel ve antlarndan bahsedilirken
kullanlyor. Atatrk vd bir yazsnda Ahmet Turan Alkan ocukluunda ilk kez Beton Mustafa ifadesini duyduu
gnleri hatrlar ve resm evrelerde (rnein okullarda) propagandas yaplan Atatrk imgesiyle gndelik hayatta anlan
imgenin birbiriyle atmasndan ikayet eder. Atatrk Asl imdi, Truva Gezi Dergisi, Aralk 2008.
59
1951de kabul edilen ve hl yrrlkte olan yasann ilk maddesi yle: Atatrk'n hatrasna alenen hakaret eden veya
sven kimse bir yldan yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. Atatrk' temsil eden heykel, bst ve abideleri veyahut
Atatrk'n kabrini tahrip eden, kran, bozan veya kirleten kimseye bir yldan be yla kadar ar hapis cezas verilir. Yukarki
fkralarda yazl sular ilemeye bakalarn tevik eden kimse asl fail gibi cezalandrlr. AB Trkiyeyle mzakereler
esnasnda bu yasay da eletirmi, yasann ifade zgrlne engel olduunu belirtmi, ve bu da milliyeti savunmac
tavrlara meydan vermiti.
60
1980 asker cuntas mill zaman-mekn Atatrkn devasa temsilleriyle kaplamakta olduka baarl oldu. Tm
bellibal fiziksel projelere byk barajlar, kprler ve havayollar dahil Atatrk isminin verilmesinin yansra da
yamalar resimleriyle sslendi. Cunta 1982de Erzincanda bir dan yamacn 7,5 kmlik bir Atatrk portresiyle kaplad.
Da yamacnn Atatrk portresi iin seilmesinin sembolik bir nemi var; nder ve dalar arasnda ikonik bir iliki kuruyor
ve nderle devletin dalar kadar eski ve salam olduunu ifade ediyor. Tepelerdeki konumuyla Atatrk sradan insanlarn
hem stnde hem de tesinde grlyor. Bugn dahi Trk ordusu da yamalarn Atatrkn resmi ve zl szleriyle
Ne Mutlu Trkm Diyene! gibi kaplamaya devam ediyor. Bu resimlerin says siyasi kriz zamanlarnda artyor ve bu
imgelerden zellikle Krt blgelerinde ok sayda var (zyrek, 2006: 103). Beiktataki 35 metre yksekliindeki
Atatrk, Cumhuriyet ve Demokrasi Ant (1999); Manisadaki 65 metre yksekliindeki dnyann en byk nc ant
olan Trk Devrimcileri ve Atatrk Ant; ve Bucada daa oyularak yaplan Atatrk Rlyefi devasa Atatrk antlarnn dikkat
ekici rnekleri arasndadr.
Say #3
14
Meltem Ahska
Sivil Antlarn Kaderi: i Antnn Tarihi ve Hafzas

61
Kamusal alan giderek artan saydaki Atatrk antlaryla doldurmaya dair hkim eilime kart
olarak, Cumhuriyetin 50. Ylnda (1973) dnemin iktidar partisi CHP stanbulda ilk kez sivil
heykel ve antlar dikmeye karar verdi. Trkiyedeki farkl heykeltralardan yirmi heykel istendi.
62
Konu bakmndan, seim komitesinin kabul kouluyla, zerktiler. Bunlardan biri de i Ant
63
oldu. Aslna baklrsa bir ii ant dikmek Cumhuriyetin ilk yllarn grm en yal Kemalist
kltrel elitlerden biri olan ve ilgin bir ekilde komnizmden Kemalizme ihtida etmi Vedat
64
Nedim Trn fikriydi. Tr, 1961den 1973e saylar 865.000e varm olan Almanyadaki iilere
atfolunacak bir heykel yapmak fikrindeydi. i Ant, o dnemde Almanya Gmen rtibat Brosu
olarak igren Tophanedeki ve i Bulma Kurumu binasnn karsna yerletirilecekti. Bu bina
Alman doktorlarn ii adaylarn kk dren tbbi kontrolleri yznden kt bir hrete
65
sahiptir. Tophanenin yaknndaki Mimar Sinan Gzel Sanatlar Fakltesinde grev yapan sanat
Muzaffer Ertoran halihazrda bir ii heykeli modeli zerine almt ve bu ile grevlendirildi.
Antn dikilmesinin peisra saldrlar da balad. i figrnn nce parmaklar, sonra elinde
tuttuu balyoz, ardndan da kolu krld. Yz katranla svand, nihai olarak tamamen paraland.
Sanat heykeli birok kere tamir ettiyse de saldrganlar srarcyd; bir sre sonra heykel doal
koullarla daha da anmak zere o ktrm hliyle brakld. Sanat Muzaffer Ertoran bir
rportajnda yle diyor: Birka kez heykeli tamir ettim. Ama artk braktm. Yllarca her gn bir
parasn krdlar. Henz tamamen tkenmedi. Bir makine gelir de onu topraktan skerse
diyeceim ki oh sonunda tkendi bitti (alntlayan Akagndz, 2011: 177). Heykel ne
yaayabiliyor ne de klliyen lebiliyor. Ertorann kelimeleri aka canl ve cansz arasnda kalm
tehditkr bir ucubelii anmsatyor.

66
1973te dikilen yirmi heykel ve anttan geriye sadece sekizinin kaldn belirtelim. Dierleri de
halk tarafndan tahrip edilme yahut yerel yetkililer tarafndan farkl nedenlerle tanma veya
ykm kaderini paylayor. Bu noktada Trkiyede takntl bir ekilde dikilen ve yasa tarafndan
ykm su ilan edilmi Atatrk heykelleriyle, kamusal alandaki birok sivil heykel ve antn
ekseriyetle msaade grm ykm arasndaki balanty yeniden vurgulamak istiyorum. Bunlar
ayn madalyonun iki yz, yukarda tarttm gibi iktidarn retici ve ykc gleri. Devleti ve
61
Tuhaftr ki Trkiyedeki hkimsivil heykel anlay her kk ehir ve kasabadaki yerel rnler ve zel eylerin
heykelini yapmaktr. Krkaataki kavun heykeli, Diyarbakrda karpuz, neglde kfte, Vanda kediler, Balkesirde
kolonya iesi, Safranboluda safran iei, Alibeykyde msr koan, Siirtte fstk, Erdemlide limon, Nevehirde zm,
vb. Trkiyenin en byk ehirlerinden zmirde yaplan bir otoyol heykeli bu gelenekin ada bir uzanm olmal.
Gndelik konumalarda dalga geilen bu gln eilime dair bugne kadar ciddi bir alma yaplmad ve zannmca
aratrlmay hak ediyor. zel rn heykelleri siyasal atmalar yokmu gibi yaplarak stnn rtlmesi ya da farkl
mahallerdeki ihtilafl tarihlerin silinmesi olarak okunabilir.
62
Bu heykeller: Grdal Duyardan Gzel stanbul, Muzaffer Ertorandan i, Nusret Sumandan Mimar Sinan, Namk
Denizhandan kimiz, Mehmet Uyankdan Birlik, Bihrat Mavitandan Ykseli, Ferit zenden Yamur, Fsun Onurdan
Soyut Kompozisyonu, Seyhun Topuzdan bir heykel, Tamer Baolundan Soyut Heykel, Yavuz Greyden Soyut Heykel,
Metin Hasekiden Soyut Heykel, Kamil Sonaddan plak, Zerrin Blkbadan Figr, Ali Teoman Germanerden Soyut
Heykel, Zht Mridolundan Dayanma, Hseyin Anka zkandan Yank, Kuzgun Acardan Soyut Heykel ve Hakk
Karayiitolundan Bahar (Tekiner, 2010: 182).
63
Hafriyat Sanat Grubundan Murat Akagndz 1973te sipari edilen eserleri Trkiye kamusal sanat tarihinin ant-
heykel anlaynn dndaki ilk heykeller olarak tasvir ediyor (2011: 172). Bu eserlerin ou iin bu tasvirin yerinde olduu
kansndaym, fakat i Ant hem tarz hem de amalanan anlamyla antsaldr: Komnist lkelerde 1930larda ortaya
kan sosyalist gereki tarzn iileri temsil etme kalplarna ok benzer bir ekilde ina edilmiti, ayrca, Almanyaya
gnderilen iilerin ansn abideletirmek amacn gdyordu. Dolaysyla Akagndzn i Heykeli kullanmndan farkl
olarak ben i Ant demeyi tercih ediyorum.
64
Vedat Nedim Tr yasad Trkiye Komnist Partisinin yesiydi ve 1920lerde, ksa bir sre iin Trkiye i ifti
Sosyalist Frkasnn bana geti. Partiyi braktktan sonra sylenene gre tm parti belgelerini hkmete verip, 1927deki
utan verici Komnist Tevkifat esnasnda tanklk yapt ve bu sebepten eski yoldalar tarafndan hain olmakla suland.
Sonrasnda Vedat Nedim Tr radyo dahil farkl hkmet organlarnda alt, kitaplar yazd, dergiler yaymlad. Yap Kredi
Bankasnn kltrel danman oldu, 1985teki lmnden nce Akbank iin kltrel danmanlk yapyordu.
65
John Berger ve Jean Mohrun Yedinci Adam (1982) adl kitab 1960lar ve 1970lerde Trkiyeden Almanyaya giden
iilere dair, iilerin kk drc prosedrlere maruz kaln gsteren vurucu fotoraflar eliinde ok nemli bir
anlat sunuyor. Gnmzde ve i Bulma Kurumunun G Mzesine evrilmesi ve i Antnn tamir edilmesi
ynnde neriler var. (Doan Hzlan, G Mzesi Kurulmaldr, Hrriyet, 4 Aralk 2007).
66
Glhane Parknda plak, Harbiyede Figr, Bebek Parknda Soyut Heykel, Fndkl Parknda Dayanma, Gmsuyu
Parknda Yank, Glhane Parknda Soyut Heykel ve K sa kalan heykeller. Bunlara Tophane Parkndaki bir hayli hasarl
i ve son on ylda srekli bir yerden dierine nakledilen Gzel stanbul da eklenebilir (Tekiner, 2010: 182).
Say #3
15
Meltem Ahska
67
toplumu birbirinden bamsz varlklar olarak ele almay reddeden kuramlara yakn bir ekilde
dnrek, devletin edimsel buyruu dahilinde yaplanm ve birbirine baml olarak ileyen
resmi/sivil ikiliinin, hangi heykellerin sa kalacana hangilerinin yok olmaya terk edileceine
karar veren zemini rettii kansndaym.

68
Trkiyedeki heykel problemini estetik bir sorun olarak grenler var. Aslna baklrsa gerekten
de estetik bir sorun, eer estetii siyasetten ayr tutmuyorsak. Ranciere, siyasetin ve estetiin
ilikisel karakterinin, farkl bir alg ve anlam rejiminin dzenlenmesiyle, duyulurun yeni bir
datmyla ve siyasal znelemeyle alakal olduunu belirtiyor (2009). Rancieree gre siyasal
zneleme sreci grnrn yeni bir topografisini izmek iin verili olann btnln ve
grnrn besbelliliini kran hesaba gelmez kabiliyetlerden mrekkeptir (2009: 49). Eer
Ancetnin de dedii gibi anormalllie bakan ve snflandran zne, ucubenin tanmnda merkezde
duruyorsa, Rancierein farkl bir alg rejimine vurgusu ucubeler sorusuyla yakndan ilgilidir.
Byleyken Trkiyedeki birok kanaat nderinin ucubeye dnen antlar meselesini
deerlendirirken egemen normatif estetik ve siyasi yarglar yeniden retmesi bir hayli
sorunludur. rnein birok kii heykellerin mevcut ve muhtemel tahribini azgelimilikin ya da
yeterince modern olamamann bir semptomu olarak grp, devleti sanata kar ilgisizlikle ve/ya
halk slami geleneklerin etkisi altnda kalp gayri medeni olmakla sulamaktadr. i Antn
grnr klmaya teebbs etmi Hafriyat Grubundan Murat Akagndz dahi arpk bir
69
modernleme srecinden bahsetmektedir (2011: 172). Bir baka hattan, Uur Tanyeli, ant ve
heykel sorununu, ne slami deerlerin ne de beceriksiz heykeltralarla alakal estetik bir
meselenin aklayabileceini sylyor. Tanyeliye gre mesele Trkiyedeki geleneksel kamusal
alan algsdr. Kamu sadece ve sadece devlete aidiyete delalet etmektedir ve yalnzca devlet iin
70
kutsal addedilen heykeller kamu iin ve kamuda grnr klnmaktadr. Tanyelinin kamusal
alan devletle ilintili olarak sorunsallatrmasn anlaml bulmakla birlikte Trkiyede (Habermas
anlamda bir) burjuva kamusal alannn eksikliine yapt gndermenin, (Batl) modernite ve
tekilerine dair sorunlu normatif yargy tekrarlamaktan kanamadn dnyorum. Normun
yitip giden konumundan bakldnda teki ancak ucube olarak grlebilir. Dolaysyla normatiflii
tekrarlayp, netice itibariyle ucubelii yeniden retmektense, bu makalede, devlet gcnn ykc
ve kurucu kabiliyetlerinin tarihsel olarak izinin srlmesinin gerekliliine iaret ettim. Ucubeye
dnen antlar , zellikle de homojenletirilerek halk diye hitap edilen insanlarn hafzalarn ve
yaayarak edindikleri deneyimlerinin kapasitelerini yerinden eden ya da yok eden devletin
edimsel buyruunun semptomlar olarak grebiliriz. Bu hem siyasi hem de estetik bir sorudur.

imdiye dek ucubelerden konutuk. Fakat ucubeler de konuur, sessiz deildirler. Kendilerince,
eskeriyetle normali tehdit eder bir tarzda konuurlar. Mphemlikleri, Shildrickin ucubeler iin
dedii zere, standardizasyon olarak normatiflie kar koyar (1999: 79). Bu anlamda ucubeler
modern tarihin felaketlerinin tanklardr ve kendi hafzalar vardr. Yasakl glgeleri, resmi ve
baskc tarih biimlerinin stne der, ve bir kez daha tarihi kendi iinden tartmal bir hale
getirir. Babakan Erdoan, Ermenistan snrndaki nsanlk Antna ucube dediinde unu da
67
Gramsci ve Poulantzas'n incelikli devlet kavramsallatrmalarnn nemine isnat eden Trouillot devamnda yle der:
nce devleti sonra toplumu, ya da tam tersini, kuramsallatrmak sz konusu deildir. Aksine, devlet ve toplum, belli bir
toplumsal biimlenmenin -ve dolaysyla bu biimlenmede harekete geirilen hegemonyann- toplumsal szlemesinin
biimini alan tarihsel blokla birbirine baldr (2001: 127). Navaro-Yashin, devletin toplumda maddelemesinin farkl
anlar zerinden Trk devletinin etnografisini yapmak iin zellikle suni bir ikilik olan devlet ve toplum ikilii zerinde
durur (2002).
68
Ucube nsanlk Ant zerine yazm ke yazarlarndan Emre Akz, bu lkede, Atatrk heykelleri dahil birok ucube
heykelin olduunu belirtip, ahsen bunlar yerine Giacometti, Brancusi, ve Henry Mooreu tercih ettiini sylyor. Ucube
Heykellerle Dolu Bu Memleket, Sabah, 14 Ocak 2011. Mmtazer Trkne de benzer bir ekilde Atatrk antlarnn birer
ucube olduunu ve sorunun estetik olduunu belirtiyor: Kltrmzn ve geleneimizin bizi heykelden uzak tuttuuna
phe yok. Fakat bu lkenin her bir yerine serpitirilmi heykellerin estetik yoksunluuna bahane deil. Taraf, 14 Ocak
2011.
69
Akagndz yle diyor: Toplumsal algnn ada sanat ve nesnesiyle kurduu dramatik ilikinin boyutlarn gz ard
etmeden, slam inancnda heykelin, yere den glgesinin tasvir saylmasndan dolay put kabul edildii anlaytan, ant-
heykel anlayna doru yaanan evrim, adalama adna ileri bir adm olarak grlebilir. Sivil heykellerin bugn hl
urad saldrlarn arpk modernleme sreci iinde olaan grlmesi, ileri admn yn konusunda dndrcdr
tabii (2011: 172).
70
Kendisinin 25 Nisan 2006da stanbul Modernde verdii Kamusal Alanda Heykeller adl dersten.
Say #3
16
Meltem Ahska
71
eklemiti: Bu ucubenin tarihimize glge drmesine izin veremeyiz. Tarih derken Karsn
slami hazinelerine iaret eder gibi gzkyordu, fakat kelimeleri kolayca Trkiyede Ermeni
Soykrmnn hatralarnn resmi inkr balamnda okunabilir. Etyen Mahupyan bu noktada
nemli bir mdahalede bulunmu ve anaakm medyada, ucube heykel sorusunun ifade
zgrlyle kamusal sanata odaklanan tartlma ekline itiraz etmitir. Mahupyan hakl bir
ekilde hkmetin nsanlk Antna dair yargsnn estetikten ziyade, bilhassa siyasal olduunu
belirtmi ve bu yargnn, devletin heykelin Trk-Ermeni ilikilerine dair verdii siyasi mesajlar
72
ykma hedefine dair bir ipucu olarak okunmas gerektiini belirtmitir. u sralar, devasa nsalk
Ant tanabilmesi iin paralar halinde kesilirken, Trkiyenin milli tarihinin bir baka iddetli
73
nn tekil ediyor.

Sonu: Temsil ve Kar Hafza

Makalenin sonu ksmnda ucubelerin hafzasna sanatla ilintili olarak ksaca deineceim.
Baladmz yere, Tophaneye geri dnelim. imdilerde Tophanenin sanat merkezlerinde
eletirel sanat kendine yer buluyor. Birok eletirel ve siyasal sanat eseri, Trkiyede bastrlm
tarihsel ve gncel meseleleri (insan haklar ihlalleri, Krt halkna kar yrtlen sava ve Ermeni
Soykrm gibi) grnr klmaya ve resmi milli tarihin anlat ve ikonlarn yapskme uratmaya
74
alyor. Dolaysyla Atatrk idoln eletiren sanat eserleri nadirattan deil.
Extramcadelenin, Galeri Nonda Eyll 2010da ziyaretilere yaplan saldr esnasnda sergiledii
sanat eserlerinden biri Atatrk dm bir melek olarak gstermiti. Bir yl sonra sanat Vahit
Tuna, yine Tophanedeki Depoda, uzaktan bakldnda bir okul bahesinde duran Atatrk bst
etkisini otomatik olarak yaratan, ama aslnda Anthony Hopkinsin bst olan ilgin bir heykel
75
sergiledi. Tuna bu eserde yukarda bahsettiim benzerlik endiesiyle oynuyordu. Her iki eser de
Atatrk heykellerinin iktidar etkilerini eletirel bir okumaya tbi tutuyor. te yandan,
Tophanenin sureta muhafazakr ve dindar insanlar mahallelerindeki eletirel sanat rneklerine
ya aka dmanlk gsterdiler ya da en iyi ihtimalle ilgisiz kaldlar. Bununla birlikte Hafriyat
Sanat Grubunun krk i Antn almaya alt sanatsal mdahalesine yeniden dnersek,
halkn ucube heykeli geri istemi olduu muammasyla karlaacaz. Mlakat yaptm Hafriyat
grubu yelerinden Murat Akagndz byle bir neticeyi beklemediklerini belirtti. Polis veya baka
yetkililerle sorunlar yaanabileceini tahmin ettiklerini, fakat halkla byle bir karlamay
ngrmediklerini syledi. O gece mahalle halkndan birok kii sanatlara bu tan ta
isimlendirmeden etrafnda birok hatralar olduunu sylemi. ocukken heykelin zerinde
oynamlar, onunla bymler. ocuklar hl antn etrafnda, onun eskiden bir ant olduunun
71
Alntlayan Etyen Mahupyan, Gerekliin Kaypakl zerine, Zaman, 26 Ocak 2011.
72
Gerekliin Kaypakl zerine, Zaman, 26 Ocak 2011. Antn ykm ve Trk-Ermeni ilikilerinin balantsna dair bir
baka yorum iin, bkz. Markar Esayan, zet: Aliyev stedi, Erdoan Yktrd, Taraf, 1 Mays 2011.
73
Heykeltra Mehmet Aksoy bu devasa heykeli ykmann olduka zor olduunu ve ykmn, yllar srecei iin ulusal ve
uluslararas tepkilerle durdurulabileceini iddia ediyordu. Ne var ki, Kars belediye meclisinin ykm onaylayan kararnn
ardndan ykm plan duyuruldu. 300 tonluk heykel 18 paraya blnp bir depoda saklanlacak. Ykma, 25 Nisan 2011de
heykelin kafasnn kesilmesiyle baland. ronik bir ekilde, 1915te Ermeni Soykrmnn balad gn olarak anlan 24
Nisandan bir gn sonra. Bu makalenin tamamlanmasndan ksa bir sre nce, Kars Belediyesinin yklan nsanlk Ant
yerine (beldenin zel rnleri olan) Kaar Peyniri ve Bal heykeli dikmeye karar verdiine dair haberler kt. Bununla bir
kez daha iddeti hem reten hem de reddeden rtmeceli tavr tasdik olunmaktadr. Bkz. Dipnot 61.
74
Hafriyat Sanat Grubu, Karakydeki meknlarnda 10 Kasm 2007de Allah Korkusu adl bir sergi at. Burada sergilenen
baz posterler medyann sert tepkilerine neden oldu. Takibinde zellikle poster hakknda resm bir soruturma ald.
Birinde Atatrk bo bir suratla gsteriliyordu. Hakan Akurann tasarlad poster slamda Hz. Muhammedin imgesinin
temsiline dair tabuya isnatla, Atatrkn ilahiliine ve de bir tr ibadet olarak Kemalizme iaret etmekteydi. Yakn
zamanda Bimeras Kltr Vakfnn Beikta Plazada gerekletirdii bir sergi birka CHP yesi tarafndan saldrya urad.
Sergide bir Atatrk ikonuyla beraber dnyadaki ana dine ait ikonlar da gsterilerek Atatrke ibadet bir tr din olarak
sunulmutu. Yasin Aktay sergiyi ve Tophane saldrlaryla karlatrlan tepkileri Tophane ile Beiktan Aras yazsnda
tartmtr (Yeni afak, 18 Ekim 2010).
75
Esra zyrek, Hz. Muhammedi temsil tabusuna hayli benzer olan Atatrk canlandrma tabusunu yazmtr. Bu
sebepten uzun bir sre boyunca herhangi bir aktrn sinemada Atatrk oynamas imknszd. Bu tabu ilk kez,
doumunun yznc ylnda, 1981de Atatrkn yaamn anlatan bir filmle krld. Atatrk oynayan ilk aktrn Trk
deil de Belikal olmas nemlidir 1980lerin sonuna doru Trk aktrler filmlerde Atatrk oynamaya balam ve
1990larn sonuna doru ise artk Atatrk kimin oynayacana dair herhangi bir snr kalmamtr (2006: 111). Vahit
Tuna Hep Seyirciyiz Zaten adl sergisindeki iinde bu endieye 1990larda Atatrk canlandrmas dnlen Anthony
Hopkinsi gstererek iaret ediyor. Bkz. Pnar n, Bir Atatrk Bstnn Arkeolojisi, Radikal, 17 Ocak 2011.
Say #3
17
Meltem Ahska
farkna varmadan oynuyor, ve onu kaybetmek istemiyorlar. Akagndzn deyiiyle nesneyi

76
manevi bir ekilde benimsemiler. Pelin Tan o geceki olay zerine yle yazyor:

gnlerini genellikle parkta futbol oynayarak, mahalle faaliyetleri dzenleyerek, kahve
ay ierek, teberi satarak geiren Tophane halk birdenbire i heykelinin farkna vard.
Hafriyat heykeli skmeye alrken insanlar eylemin nedenini anlamaya altlar ve ou
mahalle sakini heykelin (i demek sol ideolojiye isnat olacandan heykeli ismiyle
armak istemiyorlard) onlar iin duygusal bir anlam olduunu syledi (2011: 149-50).

Dier yandan tesadfen o gece orada olan belediye bakan yardmcs, sadece sanat grubunun
77
heykeli tamak iin resmi izni olup olmadyla ilgileniyordu. .

Krk i Antnn Tophane sakinleri iin nasl bir duygusal anlam tad zerine daha fazla
dnmek lazm. Aikardr ki bunun antn niyet edilmi ya da kamusal olarak atfolunan
anlamlaryla alakas yok. Tophane halk antn adn sylemekten bile ekiniyor. Bu ta bir ucube
de olsa onlara ait. Fakat bu noktada acele aklamalardan da kanmalyz. Mahallelinin taa
atfettii anlamlar gnmzde duyulurun hkim datmnda temsil edilemeyebilir. Bu temsil
edilemezlik yerelde, sregiden iktisadi, toplumsal ve kltrel dnmlerin cilal yzeylerle
stn rtmeye alt bir bolua iaret ediyor. Bununla beraber, yerellii retmek ve yeniden
retmek iin verilen yorum mcadelesini de terketmek olmaz: Kresellemenin, neoliberalizm,
pazar ideolojisi ve medyann zafer gsterilerininkinden baka bir vizyon bulmas gereken yeni
yerellik biimleri rettii bir ada, gemi umutlarn hafzas bir baka gelecek tahayllnn
parasdr (Huyssen, 2003: 105). Bu suretle mmkn anlamlar, yerellik ile farkl bir angajman iin
bize balang noktalar verebilir. Tophane sakinleri ta, zellikle de mahallede yakn zamanda
gerekleen dnmlerin yaratt yerinden edilme korkusuyla, meknla kurduklar balar
glendirmek iin sahipleniyor olabilir. Bu eklini yitirmi tatan beden etrafnda kendi mtevazi
hatralar var ve byk ihtimalle antn ykl srecinde, susturulmu ve hkim dilin dnda
kendilerini temsil aralarndan yoksun ve ekseriyetle devletin edimsel buyruu dorultusunda
iktidarn iddet pratiklerinin yetkilendirilmi failleri olmu bir topluluk olarak kendilerini tehis
ediyorlar. Bu ve benzeri ekillenmemi sorular mahallelinin krlm, paralanm hafza ve
deneyimleriyle desteklenmeyi bekliyor.

Ne var ki bir ucube olarak i Ant hatrlamaya devam ediyor. Onu ina eden sanatnn,
Almanyaya gidip orada ikinci snf misafir ii olarak snflandrlm olan iilerin, i Antn
imdilerde genellikle unutulmu ve gemie gmlm mcadelelerinin bir nianesi olarak gren
sosyalistlerin hatrasn tayor. 1950lerde Tophanedeki gayrimslimlerin byk ounluunu
yerinden etmi kentsel dnmn iddetli hatralarna ve imdilerde de bir zamanlar ehre yeni
gelmi gmenleri yerinden etmekle tehdit eden dnme iaret ediyor. Ant, Trkiyede birok
kii iin Atatrk heykellerinin ifade ettii, devlet korkusu altnda yaamak zorunda kala iaret
ediyor. Ayn zamanda, hafzalarn yerinden ediliini ve ykmn gsteriyor. Tkenme tehlikesi
altndaki gemiin krlgan bir tan. Kendi ykm, yerinden edili, ve ifrat srelerinin bir
semptomu. Tm bunlar i Antndan geriye kalanlar bir kar-anta dntryor. Bir kar-ant
nk hibir ekilde ne gemii hatrlayabiliyor ne de imdiyi kutlayabiliyor. Seyircilerini ne
iilerin durumu konusunda, ne de Trkiyenin medeni modern stats noktasnda teselli
edebiliyor. Bunlarn yerine sknt veren bir ekilde, yaamn ve hafzann devletin l ve ldren
iktidar karsndaki krlganlna dikkat ekiyor. Fakat bir yandan da, eer Derriday dinlersek, i
Ant krlgan bir umut kaynadr: ucube olmayan bir gelecek gelecek olamaz; nk bu imdiden
tahmin edilebilir, hesaplanabilir ve dzenlenebilir bir yarn olur. Gelecee ak tm deneyimler
kendilerini ucube olarak geleni karlamaya hazrlamtr veya hazrlamaktadr (1995: 307).

ngilizceden eviren: Selim Karltekin

76
Murat Akagndzle sylei, ubat 2011.
77
Murat Akagndzle sylei, ubat 2011.
Say #3
18
Meltem Ahska
Kaynaklar

Ahska, Meltem (2005) Radyonun Sihirli Kaps: Garbiyatlk ve Politik znellik, stanbul: Metis.

Akagndz, Murat (2011) Statue of a Worker: Seventh Man, Tactics of Invisibility iinde, der.
Gudrun Ankele, Emre Baykal, Daniela Zyman, 172-179. Kln: Verlag der Buchhandlung.

Ancet, Pierre (2010) Ucube Bedenlerin Fenomenolojisi, ev. Ersel Topraktepe, stanbul: Yap Kredi
Yaynlar.

Appadurai, Arjun (1995) "The production of locality", Counterworks: Managing the Diversity of
Knowledge iinde, der. Richard Fardon, 204-225. Londra: Routledge.

Barthes, Roland (2010) The Preparation of the Novel: Lecture Courses and Seminars at the Collge
de France (1978-1979 and 1979-1980), New York: Columbia University Press.

Benjamin, Walter (1999) Arcades Project, der. Rolf Tiedemann, ev. Howard Eiland ve Kevin
McLaughlin, Cambridge: Belknap Press of Harvard University Press.

Berger, John, ve Mohr, Jean (1982) A Seventh Man [Yedinci Adam], Londra: Writers & Readers
Publishing Cooperative.

Boym, Svetlena (2001) The Future of Nostalgia [Nostaljinin Gelecei], New York: Basic Books.

Braidotti, Rosi (1996) Signs of Wonder and Traces of Doubts: on Teratology and Embodied
Differences, Between Monsters, Goddesses and Cyborgs: Feminist Confrontations with Science,
Medicine and Cyberspace iinde, der. Nina Lykke and Rosi Braidotti, 135-152. Londra: Zed Press.

Coronil, Fernando (1997) The Magical State: Nature, Money, and Modernity in Venezuela,
Chicago: University of Chicago Press.

ifti, Kksal (2008) Tektanrl Dinlerde Resim ve Heykel Sorunu, stanbul: Bulut.

Derrida, Jacques (1995) Passages: From Traumatism to Promise, Points Interviews, 1974-1994
iinde, der. Elisabeth Weber, 372-395. Stanford: Stanford University Press.

Engin, Aydn (2009) Heykel Oburu: Mehmet Aksoy Kitab, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.

Ergener, Balca (2009) Ellinci Ylnda 6-7 Eyll Olaylar Sergisi ve Sergiye Yaplan Saldr zerine,
Red Thread e-dergi, no.1 (www.red-thread.org).

Foucault, Michel. (1977) Nietzsche, Genealogy, History, Language, Counter-Memory, Practice:
Selected Essays and Interviews by Michel Foucault iinde, der. Donald Bouchard, 139-164. Ithaca:
Cornell University Press.

----- (1991) Governmentality, The Foucault Effect: Studies in Governmentality iinde, der.
Graham Burchell, Colin Gordon, Peter Miller, 87-104. Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf.

----- (1990) The History of Sexuality, Vol. 1: An Introduction, ev. Robert Hurley, New York:
Vintage.

----- (1983) Preface, Gilles Deleuze, Flix Guattari, Anti-Oedipus: Capitalism and Schizophrenia
iinde, xi-xiv. Minneapolis: University of Minnesota Press.

----- (2003) "Society Must Be Defended": Lectures at the Collge de France, 1975-1976, der.
Mauro Bertani, Allesandro Fontana, ev. David Macey, New York: Picador.

Say #3
19
Meltem Ahska
Gven, Dilek (2006) 6-7 Eyll Olaylar: Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar ve Stratejileri
Balamnda, stanbul: letiim.

Huyssen, Andreas (2003) Present Pasts: Urban Palimpsests and the Politics of Memory, Stanford:
Stanford University Press.

Issa, Ahmad Mohammad (1996) Painting in Islam: Between Prohibition and Aversion, stanbul:
slam Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi.

Lefebvre, Henri (2003) The Urban Revolution, nsz Neil Smith, ev. Robert Bononno, Mineapolis:
University of Minnesota Press.

Mbembe, Achille (2003) Necropolitics, ev. Libby Meintjes, Public Culture 15 (1): 11-40.

Mitchell, Timothy (1999) Society, Economy, and the State Effect, State/Culture: State-
Formation after the Cultural Turn iinde, der. George Steinmetz, 76-97. Ithaca: Cornell University
Press.

Nancy, Jean-Luc (2005) The Ground of the Image, ev. Jeff Fort, New York: Fordham University
Press.

Navaro-Yashin, Yael (2002) Faces of the State: Secularism and Public Life in Turkey, Princeton:
Princeton University Press.

zyrek, Esra (2006) Nostalgia for the Modern: State Secularism and Everyday Politics in Turkey,
Durham: Duke University Press.

Parla, Taha (1994) Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, Cilt 1: Atatrkn Nutuku,
stanbul: letiim.

Pender, Stephen (2007) An Interview with David Harvey, Studies in Social Justice 1, (1): 14-22.

Prouse, Jean-Francois (2011) stanbul'la Yzleme Denemeleri: eperler, Hareketlilik ve Kentsel
Bellek, stanbul: letiim.

Ranciere Jacques (2009) The Emancipated Spectator [zgrleen Seyirci], ev. Gregory Elliott,
Londra: Verso.

Shildrick, Margrit (1999) This Body Which Is Not One: Dealing with Differences, Body & Society,
5 (2-3): 77-92.

Sommers, Margaret (1999) The Privatization of Citizenship: How to Unthink a Knowledge
Culture, Beyond the Cultural Turn iinde, der. Victoria E. Bonell, Lynn Hunt, 121-164. Berkeley:
University of California Press.

Sturken, Maria (1998) The Wall, the Screen and the Image: The Vietnam Veterans Memorial,
Visual Culture Reader iinde, der. Nicholas Mirzoeff, 163-178. Londra: Routledge.

Tan, Pelin (2007) The Closing in of an stanbul Neighbourhood, Sarai Reader 07: Frontiers
iinde, der. Monica Narula, Shuddhabrata Sengupta, Jeebesh Bagchi, Ravi Sundaram, 484-489.
Delhi: Centre for the Study of Developing Societies.

----- (2011) Possibilities of Counter-Culture: Dissemination of Localities, Tactics of Invisibility
iinde, der. Gudrun Ankele, Emre Baykal, Daniela Zyman, 145-150. Kln: Verlag der
Buchhandlung.

Tekiner, Aylin (2010) Atatrk Heykelleri: Klt, Estetik, Siyaset, stanbul: letiim.
Say #3
20
Meltem Ahska

Trouillot, Michel-Rolph (2001) The Anthropology of the State in the Age of Globalization: Close
Encounters of the Deceptive Kind, Current Anthropology, 42 (1): 125-138.

Tual, Cihan (2010) Pasif Devrim: slami Muhalefetin Dzenle Btnlemesi, stanbul: Ko
niversitesi Yaynlar.

Young, James (1993) The Texture of Memory, New Haven: Yale University Press.

Zamponi, Simonetta Falasca (2003) Of Storytellers and Master Narratives: Modernity, Memory,
and History in Fascist Italy, States of Memory: Continuities, Conflicts, and Transformations in
National Retrospection iinde, der. Jeffrey K. Olick, 43-71. Durham: Duke University Press.

Say #3
21

Meltem Ahiska Ucubeler

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Meltem Ahiska Ucubeler

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Hatrlayan

mutenalatrlmas srecinin ortasnda Osmanl mahallesinin yeniden icad, Tophane sakinleri

halknn sulanmas gerektiini, bu kiilerin sanat zevkinden yoksun ve seklerizme,

mesele antn ller ve hayattakilerle nasl ilikilendiidir. Tm bu ihtilafl vakalar llerin

Sivil Antlarn Kaderi: i Antnn Tarihi ve Hafzas

farkna varmadan oynuyor, ve onu kaybetmek istemiyorlar. Akagndzn deyiiyle nesneyi

Anda mungkin juga menyukai