Imprimirpgina
Voltar
EDUCAOR
Rumoao"capitalismototal"?
Umnovotipodeensino,desprovidodesensocrtico,formaindivduosinconstanteseindecisos,receptivosaquaisquer
pressesdeconsumo.Osprofessoresdessaescoladeveroserreeducadossobocomandodeespecialistasempedagogia
porDanyRobertDufour
Oneoliberalismonovisaapenasdestruiodasinstnciascoletivasconstrudasaolongodotempo(famlia,
sindicatos,partidose,deumamaneiramaisgeral,acultura),mastambmdaformaindivduosujeitosurgida
duranteoperodomoderno1.Afbricadonovosujeito"psmoderno",nocrticoe"psicotizante",resultadeum
projetoperigosamenteeficiente,nocentrodoqualseencontramduasimportantesinstituiesquesededicam
devotadamentesuaexecuo:atelevisoeumanovaescola,sensivelmentealteradaportrintaanosdas
chamadasreformas"democrticas"?quesempreoperaramnosentidodeenfraquecerafunocrtica.
Oembrutecimentodascrianaspelatelevisocomeamuitocedo.Quandochegamescola,jvmempanturradas
datelinhadesdeamaistenraidade.Ofatodeseveremdiantedeumtelevisorantesdefalaremnovo,dopontode
vistaantropolgico.Oconsumodeimagenschegaacincohoraspordia,nosEstadosUnidos.
Ocolapsodouniversosimblicocomumquestionarseocontedomesmodasimagens,semseter
conscinciadequeoprprioveculopodeserperigoso,transmitaeleoquetransmitir
Ainundaodoespaofamiliarporessatorneirapermanentementeaberta,deondeescorreumfluxoininterruptode
imagens,temefeitosconsiderveisnaformaodofuturosujeito.comumquestionarseocontedomesmodas
imagens,denunciando,porexemplo,asuaviolncia,semseterconscinciadequeoprprioveculopodeser
perigoso,transmitaeleoquetransmitir.Alis,entreoscontosinfantiscontadospelasvovsdeantigamentehavia
inmerosogrosdevoradoresdecriancinhasquenadadeixamadesejarsimagensgoreatualmentetransmitidas.
Masnosepodedeixardelevaremconsideraoadiferenaentreouniversonitidamenteimaginriodoogrodo
conto?obrigandoacrianaapenslocomooutromundo(odafico)?eouniversomuitorealistadosseriados
comviolncia,estuproeassassinato,semsedistanciardomundoreal.claroqueateleviso,pelolugar
preponderanteocupadoporumapublicidadeonipresenteeagressiva,constituiumaautnticasubmissoprecoceao
consumo.Mas,voltandomesmatecla:aquestonoestsomentenocontedodasimagens,mastambmna
prpriaforma.
Emprimeirolugar,comateleviso,afamlia?enquantomeiodetransmissoentregeraesecultural?que
reduzidaasuamnimaexpresso.Otermo"filhosdateleviso",tomadoaopdaletra,revelaqueateleviso
efetivamenteseqestrouafunoeducativadospaisjuntoaosfilhos.Essareduodetempoparaatransmisso
entregeraesproduzefeitosbastantentidos,podendochegaraocolapsodouniversosimblicoepsquico.
OacessofunosimblicaOtermo"filhosdateleviso",tomadoaopdaletra,revelaqueateleviso
efetivamenteseqestrouolugareducacionaldospaisjuntoaosfilhos
Ouniversosimblicoreferesecapacidadeessencialquedistingueohomemdosanimais:adefalar,identificando
seasiprpriocomosujeitofalanteedirigindoseaseussemelhantesapartirdessareferncia,enviandolhessinais
quesupostamenterepresentamalgumacoisa.Parateracessofunosimblica,bastafazerseu,integrandoo,um
sistemaondeo"eu"(presente)falaa"voc"(copresente)sobre"ele"(oausente,ouseja,algumoualgumacoisa
quesetrataderepresentar)2.Essasrefernciassimblicasfundamentaispermitemasdistinesbsicasentreo
eueooutro,oaquieoali,oanteseodepois,apresenaeaausncia.
Aogarantiroacessofunosimblicaeaumacertaintegridadepsquica,essesistematransmitese
essencialmenteporintermdiododiscurso:ospaisfalandocriana.Falarsignificatransmitirrelatos,crenas,
nomesprprios,genealogias,ritos,obrigaes,saberes,relaessociais...mas,antesdetudo,aprpriapalavra.
http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ac&id=301 1/4
16/11/2016 ::LeMondeDiplomatiqueBrasil::
Significatransmitirdeumageraooutraaaptidohumanadefalar,deformaaqueapessoaaquemsefala
possa,porsuavez,identificarsenotempo(agora),noespao(aqui),comosi(eu)e,apartirdessasreferncias,
convocaremseudiscursoorestodomundo.Odiscursooralfrenteafrenteinstituiafaculdadedefalaremregistro
duplo:odiscursosonoroougestualetransportaimagensmentais?quandoooutromefala,vejooqueelequer
dizer.essatransmissoentregeraesdodiscursoqueatelevisopodeameaar.
ConfundindoouniversosimblicoOuniversosimblicoreferesecapacidadeessencialquedistingueohomem
dosanimais:adefalar,identificandoseasiprpriocomosujeitofalante
Casoasrefernciassimblicasdetempo,deespaoedepessoanoestejambemfixas,aimagemexternatorna
seumaespciedeconexomaisoumenosligadasimagensinternas?oufantasmas?queassombramo
aparelhopsquicoecujachavedesconhecida,inclusive,dequematememseupoder.Asimagenspodem,
portanto,agredirquemasv,semsefixarnemseencadear,numprocessocumulativocontrolvel,colocandoo
sujeitosobsuadependncia.
Nessecaso,ousodatelevisoameaaafastaraindamaisosujeitodocontroledascategoriassimblicasde
espao,tempoepessoa.Elamisturasuapercepo,aumentaaconfusosimblicaefriasfantasmagricas.,
ento,acapacidadediscursivadosujeitoquequestionada.
Nosomenteousodatelevisoincapazdesuprirasinsuficinciasnasimbolizao,oquesepoderia
ingenuamenteserlevadoacrer,comopodeconfundiraindamaisosacessosaela3.Estaobservaovlidapara
qualquerprtesesensorial:noapenasparaateleviso,masqualqueroutraformadetelemticaqueenvolvaa
telepresena,ouseja,tudooquetransporteum"aqui"para"l"eum"l"para"aqui":vdeogames,telefones
celulares?queaspessoaspassaramausar24horaspordia?,Internet...Percebemse,portodaparte,osriscosde
decuplicarascompetnciasdeumaspessoasedeaumentaraconfusodeoutras.Algunssujeitoschegama
tornarseseresquaseemancipadosdasobrigaesespaotemporais,enquantooutrosperdemanoodeviverem
qualquerespaotempo.
Oensino,uma"tendnciaarcaica"Odiscursooralinstituiafaculdadedefalaremregistroduplo:odiscurso
sonoroougestual:quandoooutrofala,vejooqueelequerdizer
Sobasicamenteos"filhosdateleviso"queseencontramhojenaescola.fcil,portanto,compreenderarazo
pelaqualinmerosprofessoressolevadosamargaconstataodequeascrianasquealiesto"jnoso
alunos","jnoouvem4".E,provavelmente,jnofalam.Noporquesetenhamtornadomudos,muitopelo
contrrio:masenfrentamumaenormedificuldadeemseintegrarseqnciadodiscursoquedistribui,deforma
alternada,cadaumaseulugar:aquelequefala,aquelequeescuta.Noconseguempenetrarnodiscursoque,na
escola,permiteaumapessoa(oprofessor)proporquestesbaseadasnarazo(ouseja,numsabermltiplo,
acumuladoaolongodasgeraesanterioresepermanentementereatualizado),eoutrapessoa(oaluno)discutilas
daformaquelheaprouver.
evidentequeumbomnmerodeprofessoresnopoupaesforosesedesgasta,svezesdemaneira
excessiva5,paratentarfazercomqueosjovensentrememsuaposiodealuno,deformaaque,tambmeles,
possamdesempenharseuofciodeprofessor.Eeisaanovidade:comoosalunosforamimpedidosdesetornarem
alunos,osprofessoresso,cadavezmais,impedidosdeexercerasuaprofisso.Apstrintaanosdaschamadas
reformas"democrticas",dirigentespolticoseespecialistasempedagogianosecansamdelhesdizerque
deveriamdesistirdesuapretensoarcaicadeensinar.ClaudeAllgre,porexemplo,exministrodaEducao,
advertiaosprofessores,dizendolhesquedeveriamdesistirdesua"tendnciaarcaica"edarlheouvidos:"Basta
ouviremoqueeudigo.Euseidoquefalo."E,nolugardotermo"aluno",introduziaumanovacategoria,"osjovens",
dosquaisdizia:"Oqueosjovensquereminterreagir6."
Aviolncianaescola
Emnomedademocracianaescola,ratificase,dessaforma,ofatodequejnoexistemalunos.Paraque
serviriam,ento,osprofessores?Nosdiscursosdosdirigentesedosespecialistasempedagogia,omodelo
educacionalqueprevalece,emoposioaessesuposto"arcasmo",acabasendoodotalkshowtelevisivo,emque
cadaparticipantepode,"democraticamente",opinar.Tudosetorna,portanto,umacoisaintersubjetiva.Acabaseo
esforocrticonecessrioreversodoprpriopontodevista,parateracessoaoutrasquestes,umpoucomenos
estreitas,menosfalaciosasemelhorconstrudas.Oquesetornouintolervelofatodequeoprofessorque
conduz,queempurraconstantementeosalunosnadireodafunocrtica.elequedeveserabatido,poisele
norespeitaaopiniodo"jovem".Vriosespecialistasempedagogia"explicam"aviolncianaescoladeseguinte
forma:os"jovens"estariamreagindoautoridadeindevidadosprofessores.
Nosomenteousodatelevisoincapazdesuprirasinsuficinciasnasimbolizao,comopodeconfundirainda
maisosacessos
http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ac&id=301 2/4
16/11/2016 ::LeMondeDiplomatiqueBrasil::
Sesoobrigadosarecorrerviolnciaesubmetidosaumarelaodefora,issoporquenolhesfoipossvel
qualqueroutraalternativa:foramproduzidosparaescaparrelaodesentidoeapacienteelaboraodiscursivae
crtica.Nessesentido,nodifcilprever?inversamenteaoprocessopedagogistaqueacusaoprofessorde
violncia?quequantomenosparticiparemdarelaoprofessoraluno,maisosalunosestarosujeitosviolncia.
Fabricandoimbecisetrapaceiros?
Comoabandonodarelaodesentidoeaeclosodarelaodefora,oqueacabaprevalecendo,nadamais,
nadamenosquea"escoladocapitalismototal",segundoJeanClaudeMicha7.Ouseja:umaescolaque,
desprovidadesensocrtico,formeindivduosinconstanteseindecisos,receptivosaquaisquerpressesde
consumo.Nessaescolademassa"aignornciaserensinadadetodasasmaneirasconcebveis".Osprofessores
devero,pois,serreeducadossobocomandodosespecialistasempedagogia,quelhesmostraroa
desnecessidadedeensinarparapassaraconfiarexclusivamentenossentimentosdomomentoeemsuavitoriosa
gesto.Tratase,portanto,deimporascondies,segundoMicha,deuma"dissoluodalgica":deixarde
distinguiroimportantedosecundrio,aceitardeformaimpassvelumacoisaeoseuoposto...
Naprpriauniversidade,porexemplo,humacorrentepedaggicaqueseinsurge,recusandoseapediraos
"jovens"quepensem.Seriaocasodedistrailos,divertilos,deixlosvontade,brincando"democraticamente"
comseuscontrolesremotossegundoavontadedesuasinteraes,fazloscontaremsuasvidas,mostrarlhes
queosconhecimentosdalgicanopassamdeabusosdepoder.Tratase,principalmente,dedemonstrarqueno
hoquepensar,quenohobjetodereflexo:tudoseresumiriaafirmaodesieaumagestorelacionalda
afirmaodesiqueconviriasaberdefender,comosabefazerqualquerconsumidorquesepreze.Serquese
tratariadefabricarimbecistrapaceiros,adaptadosaoconsumo?
AexceodaselitesNosdiscursosdosdirigentesedosespecialistasempedagogia,omodeloeducacionalque
prevaleceacabasendoodotalkshowtelevisivo
provvelqueospedagogosnoqueiramisso:squeremadaptarseaoestadoemqueencontramos"jovens"na
escola.Aofazlo,emnomedacompaixo,contribuemparaagravarasituaoeparadestruiraindamaisaescola.
Esseusodosserviosdospedagogosfornecemaisumexemplodaformapelaqualoneoliberalismosoube
aproveitarse,emseufavor,dosesquemaslibertriosdadcadade608.
Asinstituiesdeensino,inclusiveauniversidade,passam,portanto,areceberpopulaeshesitantes,cujarelao
comosabersetornouumapreocupaobastanteacessria.Umnovotipodeinstituio,fluida?cujaps
modernidadedetmosegredo,ameiocaminhoentrecasadajuventudeedacultura,entrehospitaleabrigosocial,
semelhanteaessesparquesdeinteresseescolar?estemviasdesurgir.Noexcluicertaszonasresiduaisde
produoereproduodosaber,ondenovastecnologiassochamadasparaospapisprincipais("Astarefas
repetitivasdoprofessorserotodasgravadasearquivadas",prometiaalegrementeoexministronaentrevistaj
citada).Nomeiotempo,aformaoereproduodaselites(outrafunoprimordialda"escoladocapitalismototal")
sero,cadavezmais,exclusivamentegarantidaspelas"GrandesEscolas"esimilares,ou,depreferncia,pelas
melhoresescolaseuniversidadesprivadasnorteamericanas(comdespesasdeescolaridadequechegama30mil
dlaresporano).Essasinstituies,quecontinuamfuncionandosegundoumrigorosomodelocrtico,nosode
formaalgumaobjetodoquestionamentodospedagogos,oqualsedestinasmassas.
Afbricadeindivduosdesprovidosdafunocrticaepassveisdeumaidentidadeinconstanteehesitanteno,
portanto,obradoacaso:elaperfeitamenteassumidapelatelevisoepelasescolasatuais.Osonhodocapitalismo
noapenasodelevaroterritriodamercadoriaaosconfinsdomundo(oquejocorre,sobonomede
globalizao)?transformandotudoemobjetodecomrcio(direitossobreagua,ogenoma,asespciesvivas,a
compraevendadecrianas,dergos...)?mastambmodetrazerosvelhosassuntosprivados,queatagora
eramdaaladaindividual(subjetivao,sexuao...)paraombitodamercadoria.Dessepontodevista,vivemos
hojeummomentocrucial,poisseaformasujeitoforatingida,jnoserosomenteasinstituiesquetemosem
comumqueestaroameaadas,mastambm,eprincipalmente,oquenssomos.Eento,nadamaisconseguir
conterumcapitalismototalemquetudo,semexceo,farpartedouniversomercantil:anatureza,osseresvivos
eoimaginrio.(Trad.:JAmado)
1Ler,deDanyRobertDufour,"Asangstiasdoindivduosujeito",LeMondediplomatique,fevereirode2001.A
modernidade,segundoograndehistoriadorFernandBraudel,nasce"emalgumlugar,entre1400e1800":,portanto,
contemporneadocapitalismo.2Ler,deDanyRobertDufour,Lesmystresdelatrinit,ed.Gallimard,Paris,1990.
3Umfilmede1993,Benny?svdeo,deMichaleHaneke,dumaidia,bastanteeloqenteeassustadora,doque
poderiaseressaconfuso.Tratasedeumadolescentequemantmcomseuspaisrelaesestritamentefuncionais
equeserelacionacomomundoexclusivamentepormeiodastelasdevdeo.Quandoumapequenapartedesse
mundosurgediantedesi(umagarota),elereagedeumaformacompletamenteescabrosa(umcrime,nocaso).4
http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ac&id=301 3/4
16/11/2016 ::LeMondeDiplomatiqueBrasil::
Ler,deAdrienBarrot,L?enseignementmismort,ed.Librio,Paris,2000.5Exemplodissosoosinmeroscasos
de"depress
Palavraschave:
http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ac&id=301 4/4