Anda di halaman 1dari 7

Gramticas filosfico-gerais portuguesas e espanholas: aspectos sintcticos

1. Benito Jernimo Feijo e Lus Antnio Verney so dois nomes do iluminismo


espanhol e portugus, respectivamente, que fazem parelha em muitos estudos sobre a
cultura setecentista que, em ambos os pases, conduziu ao movimento das gramticas
filosficas no dobrar do sculo XVIII. Cada um deles, sua maneira1, criou pontes entre
as duas culturas vizinhas em fase de reformas cientfico-filosficas, que os mesmos
promoveram; cada um deles protagonizou no pas vizinho o papel do estrangeirado
moderno2, ainda que, no caso, intrprete de uma cultura (tanto a portuguesa, como a
espanhola) divorciada da Europa evoluda; finalmente, ambos perfilharam uma
genealogia de ideias que, filiadas na Grammaire de Port-Royal (1660), se prolongaro,
j sob a herana do ingls John Locke, num segundo movimento da gramtica geral em
torno de Condillac e dos enciclopedistas, com continuidade destes nos debates
filosficos das primeiras dcadas do sculo XIX sobre a Ideologia. Nesta mesma
cronologia se centra este trabalho, que visa averiguar linhas de continuidade e/ou
fractura que, a exemplo dos citados iluministas, podem ser detectadas no subsequente
pensamento gramatical espanhol e portugus. Procurar-se- verificar se o paralelismo e
as afinidades existentes entre os dois pases durante as Luzes valem de igual forma para
o perodo das gramticas filosficas.
Admite-se, com diversos autores, que entre o racionalismo gramatical
portroyalino e a linguistique condillacienne (Joly, 2004: 28 e ss.), que campeou at
meados de Oitocentos, no existe soluo de continuidade. O cariz empirista e sensista
da poca das luzes, sob os corifeus Locke e sobretudo, mais tarde, Condillac, com os
quais dialogaram os autores da Encyclopdie (veja-se, por exemplo, o seu Discours
Prliminaire), altera a tese cartesiana de um pensamento anterior linguagem, que
agora apparat comme la condition dexistence de la pense (Idem: 37), a partir de
experincias e de sensaes vividas. Mas nem por isso negado o tributo tradio de

1
Feijo ocupou-se com matrias de lngua e literatura portuguesas (cf. Teatro critico universal, 1778
[1726], Tomo I, Discurso XV e Cartas eruditas, y curiosas, 1774 [1753], Tomo IV, Dedicatoria); j as
observaes de Verney a respeito de Feijo se restringem a um certificado negativo do seu valor
cientfico e didctico (cf. Verdadeiro mtodo de estudar, 1950 [1746], Vol. III, Carta IX).
2
O comentrio de Antnio Alberto de Andrade elucidativo: a presena de Feij foi benfica, para atear
ainda mais o incndio que j lavrava entre os intelectuais portugueses, se que no est na raiz desse
movimento (1966: 142). Quanto a Verney, cujo Verdadeiro mtodo de estudar foi traduzido para
castelhano em 1760, Jimnez Garca (1990: 253-281) atesta o desenvolvimento das ideias de Bacon,
Newton e Locke atravs da difuso das teses empiristas do autor portugus na cultura espanhola da
segunda metade do sculo.
Port-Royal. Os autores ibricos e nomeadamente Verney distinguem-se pela inclinao
para as solues eclcticas (cf. Gmez Asencio, 1981: 19) por efeito de uma
contaminao entre o passado gramatical e a nova cincia experimental, sntese de
saberes que, em certa medida, constitui um trao de independncia terica. A este
respeito, os gramticos espanhis puderam estanciar na prpria tradio gramatical,
onde, sob a orientao doutrinria de Francisco Snchez de las Brozas, as ideias de
universalidade e racionalismo gramaticais tinham avanado terreno ainda antes dos
cartesianos de Port-Royal. O actual desfasamento em relao aos idelogos franceses
actuou em sentido contrrio no que toca ao pioneirismo da gramtica que colocou em
lugar cimeiro o postulado das causas lgicas e racionais da linguagem. Gramticos
espanhis e portugueses da poca das luzes no deixaram de assinalar a originalidade,
com o mesmo aprazimento que lhe tributaro os filsofos do sculo XIX (cf. infra,
Quadro 1, Fontes gramaticais citadas). O valenciano Benito San Pedro ou o prprio
Verney consideraram o trio formado por Gaspar Schopp, Grard-Jean Vossius e Port-
Royal um produto de tradio e de importao da Minerva3. A via eclctica de Verney
delineia-se no dilogo simultneo com, por um lado, a corrente da gramtica geral,
racional, universal do Brocense e da tradio portroyalina (cf. Torres, 1998: 131 e ss.),
e, por outro, o empirismo de Locke4, que a subsequente lingustica condillaciana levou
mais longe quando sobreps o conhecimento experimental ao conhecimento reflexivo
lockeano. Acentuando o papel da experincia, das sensaes e da percepo humana no
desenvolvimento da linguagem e do pensamento, Condillac situou-se no contexto
doutrinrio dos idelogos, para os quais a natureza receptiva dos sentidos constitua a
origem das ideias e a raiz do conhecimento, em geral: Ds que nous sommes ns, ds
que nous sentons, nous exprimons ce que nous sentons; nous parlons; nous avons un
langage (Tracy, 1803: 20)

3
Na Arte del romance castellano dispuesta segun sus principios generales i el uso de los mejores autores
(Valncia, 1769), escreveu San Pedro: Este es el mtodo que me e propuesto seguir imitando al de
Francisco Sanchez de las Brozas en su Minerva sobre la union de las partes de la oracion Latina, por la
cual mereci ser llamado Padre de las Letras, i Restaurador de las Ciencias, i en el dia es seguido
universalmente con singular honor i gloria de nuestra Nacion de todos los Estrangeros, i hombres sabios
de nuestro Siglo: aviendole casi copiado Vossio, i explicado Sciopio i Perizonio: como tambien el clebre
Lanceloti Autor del nuevo methodo de Puerto Real (Prologo, p. XI). Para Verney Gerardo Joo
Vssio () explicou ainda melhor o dito mtodo [segundo princpios da gramtica filosfica], seguindo
em tudo Sanches e Scioppio, os quais, ou copia, ou ilustra (1949: I, 147).
4
Como j observou Antnio Salgado Jnior nas notas edio do Verdadeiro mtodo de estudar,
afirmaes como Os que defendem ideias inatas, que mostrem alguma que no entre pelos sentidos, ou
no se deduza das ideias que entraram por eles (Verney, 1950: III, 82-83) subordinam-se totalmente a
Locke, para quem os sentidos deixam entrar as ideias particulares e com elas como que abastecem um
armrio ainda vazio (Locke, 1999: I, 39).
Quadro 1

Sintaxe

Gramti- Conceito de sintaxe Conceito de Concordncia e Sintaxe natural e


cas proposio regncia sintaxe figurada
As partes essenciaes da estes trs unicos Da accommoda- ajuntamos a Gram-
Bacelar, Grammatica so trs. A sons compem a o, ou Concor- matica Simples com a
1996 primeira he o som, que Orao, (ou so a dancia dos Ad- Grammatica Figura-
[1783] representa o Agente, ou preposio [sic]) que juntos com o da, reduzindo neste cap.
Nominativo: a segunda o he a unica cousa, que Agente, ou Nomi- e nos sobreditos .. a
som, que mostra a Aco, o Grammatico per- nativo (p. 92); verdadeira Grammatica
ou verbo: e a terceira o tende fazer (p. 59). Da accommo- os bar- barismos,
som, que faz as vezes de dao do accio- solecismos, idiotismos,
Accionado, paciente, ou nado, ou do e as figu ras Pleonasmo,
caso (p. 59). Paciente Aco Hy- perbaton, Ellipse
ou ao Verbo (p. com as suas
151). subalternas (p. 158).

Calleja, La sintxis () nos de la union de las tres clases de La construccion fi-


1818 ensea el rden con que palabras resultan las concordancia: de gurada es la que
hemos de usar de las frases y las sustantivo y ad- invierte las reglas
palabras ya prescri- proposiciones; y de getivo, de nombre gramaticales para dar
biendonos reglas para su estas los periodos y verbo, y de re- gracia y energa la
colocacion, ya (p. 103). lativo y antece- frase, y no pocas veces
indicandonos el rden de dente (pp. 99- mayor claridad (p.
dependencia que tienen 100); Las partes 115).
unas de otras, y ya fijando de la oracion que
el uso de aquellas que tienen rgimen son:
deben servir para el nombre y
enlazarlas todas entre pronombre, el
s (p. 96). verbo, la prepo-
sicion, la conjun-
cion y algunos
adjetivos (p. 104).

Melo, Sintasse ou Cons- A essncia dum A combinao dos Das Figuras de


1818 truco Gramatical; em juizo consiste () vocbulos, para a Construo. As Fra-
que se-trata da com- numa afirmao (p. expresso dos ses, em que se-no-
binao dos vocbulos 13); o concurso de nossos juizos, observam fielmente as
para se-formarem as tres juizos forma o, requer o conhe- regras geraes da
Frases, da combinao que se-chma cimento da rela- cosntruo do Dis-
das Frases para se- raciocnio, cujo ar- o de concor- curso chamam-se
formarem os Perodos, e tifcio consiste nste dncia e de de- Frases usuaes, ou
por ltimo, da com- princpio: duas pendncia, que construdas segundo o
binao dos Perodos para cousas, convindo a ouver entre eles; e uso; e conseguin-
se-formar o Dis- curso uma terceira con- ste objeto tda a temente defeituosas, a
(pp. IV-V). vem entre si: don- matria da pezar de taes frases
de, o raciocnio um construo do srem autorizadas pelo
composto de tres discurso (p. 17). gnio da lingua e pelo
afirmaes ou emprgo, que delas
proposies (p. 23). fazem os Eruditos (p.
250).

Barbosa, Syntaxe quer dizer Orao, ou Pro- assim como a


2005 Coordenao; e chama-se posio, ou Frase relao de Iden-
[1822] assim esta parte da (pois tudo quer dizer tidade entre as
Grammatica, que das o mesmo) he ideias he o funda-
palavras separadas en- qualquer juizo do mento da syntaxe
sina a formar e compor entendimento, ex- de concordancia,
huma orao, ordenado-as pressado com pala- assim a relao de
segundo as relaes ou de vras (p. 363). Determinao
conveniencia, ou de entre as mesmas he
determinao, em que o fundamento da
suas ideas esto humas syntaxe de
para as outras (p. 362). regencia (pp. 392-
393).

Lacueva, La parte de la gramtica aunque un juicio Las tres dife-


1832 que tiene por objeto el manifestado por rentes partes que
orden que se debe colocar cualquiera de los comprende la sin-
las palabras; las varia- medios que hemos tcsis () se
ciones que deben sufrir indicado [gestos, distinguen con los
por causa de sus movimientos, tac- nombres de
relaciones mtuas, y el tos] por otro, sea construccin,
modo de enlazar unas con realmente una pro- concordancia y
otras, para que se pueda posicion, llamamos rgimen (p. 71).
espresar con ellas con por antonomasia
claridad y exactitud los proposicion la
pensa- mientos, ha sido expresin de un
llamada sintcsis (p. 71). juicio por medio de
palabras (p. 4).

Gmez bajo este ttulo [sin- la enunciacion de un En aquellas el rden en que se nos
Hermosill txis/coordinacion] se pensamiento, que en [gramticas parti- presentan las idas es
a, trata en las gramticas lgica se llama culares] es nece- de dos especies, el del
1841 particulares, no solo del proposicion, es la que sario entrar en raciocinio, y el de la
[1835] rden con que al hablar en gramtica se ha todos los porme- imaginacin; los cua-
deben colocarse las intitulado oracion, nores de la con- les, en consecuencia, se
palabras, sino de las otras porque se hace por cordancia y el llaman, con bastante
condiciones nece- sarias medio de signos rgimen, y dar propiedad, lgico el 1
para que enun- cien fiel y orales (p. 133). reglas positivas; en y oratorio el 2 (p.
completamente el esta [gramtica 178).
pensamiento que se desa general] solo
comu nicar (p. 133). pueden hacerse
algunas observa-
ciones generales
que no son
preceptos para
ningun idioma
determinado, por lo
mismo que se
refieren todos
(p. 172-173).

Quadro 2

Bibliografa
ABELLN (1984-1991), Jos Luis: Historia crtica del pensamiento espaol, 7 vols, Madrid,
Espasa-Calpe.
AUROUX (1992), Sylvain (dir.): Histoire des ides linguistiques, T. II, Lige, Mardaga.
BACELAR (1996) [1783], Bernardo de Lima e Melo: Gramtica filosfica da lngua
portuguesa, Ed. fac-similada, Introduo e notas de Amadeu Torres, Lisboa, Academia
Portuguesa da Histria.
BARBOSA (2005) [1822], Jernimo Soares: Gramtica filosfica da lngua portuguesa, Ed.
anasttica, comentrio e notas crticas de Amadeu Torres, Braga, Universidade Catlica
Portuguesa.
BEAUZE (1767), Nicolas: Grammaire gnrale, ou exposition raisonne des lments
ncessaires du langage, 2 vols., Paris, J. Barbou.
CALAFATE (2002), Pedro (dir): Histria do pensamento filosfico. As Luzes, Vol. III, Lisboa,
Crculo de Leitores.
CALLEJA (1818), Juan Manuel: Elementos de gramtica castellana, Bilbao, por Pedro Antonio
de Apraiz.
CASSIRER (1970) [1932], Ernest: La linguistique des lumires, Paris, Fayard.
CONDILLAC (1947) [1775], tienne Bonnot de: Cours dtudes pour linstruction du Prince
de Parme, in uvres philosophiques de Condillac, vol. I, texte tabli et prsent par Georges le
Roy, Paris, PUF.
CONDILLAC (2006) [ ], tienne Bonnot de: La logique suivie de lart de raisonner, T. I,
Elibron Classics.
DESTUTT (1803), conde de Tracy, Antoine Louis-Claude: lmens didologie. Seconde
Partie. Grammaire, Paris, Courcier.
GMEZ ASENCIO (1981), Jos Jess: Gramtica y categoras verbales en la tradicin
espaola (1771-1847), Salamanca, Acta Salmanticensia.
GMEZ ASENCIO (2001), Jos Jess (comp.): Antiguas gramticas del castellano,
Introduccin y seleccin de Jos Jess Gmez Asencio, Madrid, Coleccin Clsicos Taverea,
Fundacin Histrica Tavera DIGIBIS, CD-ROM.
GMEZ HERMOSILLA (1841) [1835], Jose: Principios de gramtica general, 3 ed., Madrid,
Imprenta Nacional.
HARRIS (1972) [1751), James: Herms ou recherches philosophiques sur la grammaire
universelle, Traduction et remarques par Franois Thurot (1796), Edition, introduction et notes
par Andr Joly, Genve/Paris, Droz.
HORD (1977), Tristan: Les idologues: thorie du signe, sciences et enseignement,
Langages, 45, 42-66.
JIMNEZ GARCA (1990), Antonio: Las traducciones de Condillac y el desarrollo del
Sensismo en Espaa, Actas del VI Seminario de Historia de la Filosofa Espaola, Universidad
de Salamanca, 253-281.
JOLY (2004), Andr : Introduction, vd. THUROT, Franois.
JOLY (1977), Andr & STEFANINI, Jean (coords.): La grammaire gnrale. Des modistes aux
idologues, Publications de lUniversit de Lille III, Villeneuve-dAscq.
LACUEVA (1832), Francisco: Elementos de gramtica general con relacin a las lenguas
orales, Madrid, Imprenta de D. J. Espinosa.
LVIZAC (1822) [1797], Jean de: Lart de parler et dcrire correctement la langue franaise,
ou Grammaire philosophique et littraire de cette langue, 2 vols., Paris, Rmont.
MELO (1818), Joo Crisstomo do Couto e: Gramtica filosofica da linguagem portuguza,
Lisboa, Impresso Rgia.
ROVIRA (1958), M del Carmen: Eclcticos portugueses del siglo XVIII y algunas de sus
influencias en Amrica, Mxico, Colegio de Mxico.
SANTOS (2005), Maria Helena Pessoa: As ideias lingusticas portuguesas na centria de
Oitocentos, 2 vols., Vila Real, Universidade de Trs-os-Montes e Alto Douro, tese de
doutoramento [policopiada].
THUROT (2004) [1796], Franois: Tableau des progrs de la science grammaticale (Discours
prliminaire lHerms de James Harris), Introduction et notes dAndr Joly, Limoges,
LHarmattan.

Anda mungkin juga menyukai