Boyu britaniya

Byk Britaniya trkibind drd dvlt ngiltr, otlandiya, Uels v imali rlandiya olmaqla
konstitusiyal monarxiyadr. Dvltin hazrk monarx II Elizabetdir. Kralia dnyann daha 17 mstqil
dvltin bas saylr. Bunlar bir vaxtlar yer sthinin 1/4-ni zbt etmi Britaniya mperiyasndan qalma
razilrdir.

Britaniya mperiyas bir vaxtlar dnyann yegan supergc saylrd. Lakin ardcl dnya muhariblri v
XX srin ikinci yarsndan imperiayada balayan tnzzl prosesi onun squtuna gtirib xard. Bununla bel
Britaniya masir dnyann hmiyytli siyasi, mdni, iqtisadi nv-hrbi gc kimi qalmaqdadr. Britaniya
Birlmi Milltlr Tkilat yannda Thlksizlik urasnn daimi zv, Byk Skkizlrin v Avropa
Birliyinin, Britaniya Milltlr Birliyinin zv dvlti v kinci dnya mharibsinin kemi skkiz qalib
dvltlrindn biridir.

XIX srin axrlarnadk Byk Britaniya dnya tsrrfatnda aalq etmidir. Bunun balca sbbi Byk
Britaniyann kapitalizmin vtni, snaye evriliinin beiyi olmas il, "dnyann snaye emalatxanasna"
evrilmsi il izah olunur. Bununla yana, olduqca iri mstmlklr malik Byk Britaniya, bu
mstmlklrin istismar edilmsindn byk glir gtrrd. Nhayt, La-Man v Pa-de-Kale
boazlarndan ken mhm dniz ticart yollarnda lverili corafi mvqeyi lky Yer krsinin btn
regionlar il laq yaratmaa imkan verirdi. Byk Britaniyann iqtisadiyyatnn srtli inkiafna lk
razisind mxtlif faydal qaznt yataqlarnn, xsusil dmir filizi v da kmr hvzlrinin bir-birin
yaxn yerlmsi ox byk tsir gstrmidir. Bel amil metallurgiyann gcl inkiafna, metallurgiya is
mstmlklrin l keirilmsind v Dnya Okeannda hkmranlq edilmsind mhm rol oynayan gcl
dniz donanmasnn yaradlmasna imkan vermidir. Kemi mvqeyini itirmsin baxmayaraq Byk
Britaniya indi d dnyann yksk inkiaf etmi snayey malik balca lklrindn biridir. Byk Britaniya
nkiaf Etmi lklr arasnda kapital ixracatna gr yalnz AB v Yaponiyadan geri qalr. XX srin 80-ci
illrindn balayaraq neft hasilatnn srtl artmas onun iqtisadi strukturunun yenidn qurulmasna,
iqtisadiyyatn inkiafna imkan yaratmdr. Bununla yana Byk Britaniya, vvllr Britaniya imperiyasna
daxil olan lklrin Birliyini yaratm v ona rhbrlik edir. Bu, kemi mstmlk lklri il laqlri
tnzimlyn znmxsus iqtisadi birlik formasdr.

Byk Britaniya snayesinin strukturu digr balca E-i xatrladr. Mrkkb v oxsahli manqayrma
mhm rol oynayr. Elektrotexnika, elektronika, aviakosmik snayenin, cihazqayrma v
avtomobilqayrmann inkiafna gr London, Birmingem-Koventri rayonlar, dzgahqayrma v
avtomobilqayrmaya gr Birmingem, toxuculuq manqayrmasna gr Manester, gmiqayrmaya gr
Qlazqo, idxal xammala saslanan metallurgiyann inkiafna gr effild, Kardiff v dniz sahili hrlr
frqlnir. Kimya snayesi imal dnizinin dayazlqlarndan xarlan neft v tbii qaza saslanr.
Knd tsrrfat

Byk Britaniyann intensiv inkiaf etmi knd tsrrfatnda heyvandarlq stnlk tkil edir. lknin
imal v qrbind gnli gnlrin mhdudluu taxl bitkilrinin yetidirilmsin imkan vermir. Rtubtli
okean iqlimind otlaq v mnliklr mal-qaran yal otla yax tmin edir. Byk Britaniyann knd
tsrrfat halinin rzaa olan tlbatn tmin etmir.

Almaniya
Almaniya iqtisadiyyat Sosial ynml bazar iqtisadiyyatdr. lk iqtisadiyyat n
yksk ixtisaslam ii qvvsi, inkiaf etmi infastruktur, byk hcmd kapital
ehtiyat, korrupsiyann ox aa sviyysi xarakterikdir. Lakin lkd son illr
korrupsiyann v rvtin artmas meyllri sezilir.[11] Hminin Almaniyada yksk
sviyyli innovasiya mvcuddur.

Almaniyann DM-i 3.332 milyard dollara brabrdir.[12] Bu gstriciy gr

Almaniya Avropada birinci, dnyada is 4-c yeri tutur. Bundan baqa Almaniya ixrac
hcmin gr dnyada indn sonra ikinci yeri tutur. 2009-cu ild Almaniyann
mumi ixracat 1.120 trilyon dollar olmudur ki, bu da mumi Daxili Mhzulun d
birini tkil edir. Almaniya klk v gn enerjisin aid olan mhzullarn istehsalna
gr dnyada birinci yeri tutur. Hr il beynlxalq ticart dair konfranslar
Almaniyann mxtlif hrlrind, Hannover, Frankfurt v Berlind keirilir. lk
ixracatnn sas hisssini mhndislik ixtisasna aid mhzullar tutur. Bunlar avtomobil
v mxtlif manlar, kimya v metal mhzullardr.

Almaniyada fal ii qvvsinin say 43.5 milyondur, isizlik sviyysi is 2010-cu il

Oktyabr ay mlumatlarna gr 6.7%-dir. i qvvsinin 67%-i xidmt sahsind,
29%-i snayed, txminn 2%-i is knd tsrrfatnda tmsil olunub. lkd
adambana dn mumi daxili mhzul miqdar 42.000 AB dollardr. Lakin bunula
bel 20 il vvl vahid dvltd birlmsin baxmayaraq, rqi Almaniya iqtisadi
chtdn Qrbi Almaniyadan hl d xeyli geriddir. rqi Almaniyada insanlarn
gliri qrbdkindn 25% aadr, isizlik is burada qrb nisbtn 2 df ykskdir.
[13] Almaniya hkmtinin planlarna gr rqi Almaniya il Qrbi Almaniya
arasndak iqtisadi gstricilr gr frqlr 2019-cu ild tam olaraq aradan
qalxmaldr.
Almaniya iqtisadiyyat kinci dnya mharibsindn sonra srtli inkiafda olmudur.
Buna sas tkan vern faktorlar Maral plan, mharibdn sonra Almaniyada oxlu
sayda ucuz v yksk ixtisaslam ii qvvsi, hminin vahid Avropa bazarnn
yaradlmas olmudur. 1957-ci ild qurulan Avropa Birliyinin ilk zvlri Qrbi
Almaniya, Belika, Fransa, Luksemburq, taliya, v Niderland olmudur. Srtl
inkiaf edn Qrbi Almaniyaya Trkiydn, Yunanstandan, taliyadan v
Portuqaliyadan oxlu sayda qastarbayterlr (qonaq iilr) axn etmy balad. Lakin
kommunizmin kmsindn v Almaniyann birlmsindn sonrak illrd lk
iqtisadiyyatnn artm srti azald, 2000-ci illrdn sonra is mumiyytl inkiaf
dayand. Son illr dnyada ba vern iqtisadi bhran Almaniyadan da yan kemyib,

Fransa

Fransa yksk inkiaf etmi dvltdir.qtisadi potensialna gr Avropada

Almaniyadan sonra 3-c yerddir.Fransa iqtisadiyyatnn nnvi xsusiyyti burada
tsrrfatn mhm sahlrin nzart edn mumilli proqramladrman fal ttbiq
edn iri dvlt sektorunun olmasdr.lkd iqtisadi inkiafn planladrlmas
mumavropa miqyasnda strateji sciyy dayr.

Fransada emal snayesi 5 ana blgd sxlab.Paris v evrsin ox eidi snaye

sahlri ,Lyon evrsi v Saint Etienne-de kimya snayesi,tarixi kmr v
toxumacla saslanan Nord-Pas-de-Calais blgsind aliminium,polad v motorlu
nqliyyat vasitlri,Tuluza v evrsind kosmos v havalq snayesi
mskunlamdr.

Fransa iqtisadiyyatnda z aralarnda v xarici kapitalla sx laqdar olan onlarla

snaye korporasiyalar v banklar faliyyt gstrir .Bunlar "Elf-Akiten"(neft
snayesi),"Pejo-Sitroen" v "Renault"(avtomobil snayesi),"Tomson"v
"Alkatel"(elektronika),"Peine-Yujin-Klman"(aliminium snayesi),"Ron-Pulenk" v
"Milen"(kimya snayesi),"L`Oreal","Ywes Rocher"(kosmetika),"Karfurr"(rzaq
mhzullar ticarti),banklar "Kredi Leonne","Pariba" v baqalardr.qtisadiyyatn
bzi sahlrind(knd tsrrfat,yngl,yeyinti,ticart v s.) kiik sahibkarlq
mvcuddur.stehsaln mrkzlm sviyysin gr AFR v Byk Britaniyadan geri
qalsa da,iqtisadiyyatnda dvlt sektorunun hmiyytin gr irliddir.Snaye
sahlrinin 1/4-i dvlt mxsus mssislri tkil edir.lk snayedn sonrak
inkiaf mrhlinddir.Snaye,knd tsrrfatnda alanlarn say azalr.mk
qabiliyytli halinin yardan oxu xidmt sahlrind alr.Xidmtin bir ox
nvlrin gr (maliyy,nqliyyat,turizm,elmi v texniki mkdalq) dnyada lider
dvltlrdndir.Fransa iri hrbi qvvy v atom silahna malikdir.

taliya

taliya z iqtisadi inkiafna gr dnyann aparc snaye dvltlrinin "byk

yeddiliyini" qapayr. Adambana DM gstricisi taliyada 39900 dollardr
(nominal). Avropada iqtisadi chtdn drdnc, dnyada is 7-ci n byk lk
taliyadr. Dnyada ilk 10 n byk mhzul ixracatsndan biri d taliyadr. Burada
hyat sviyysi htta AB, Almaniya v s. lklrdn d bzi sahlrd stndr. n
ox rab ixrac edn, n byk turizm regionlarndan olan, dnyada 4-c n byk
qzl-valyuta ehtiyat olan taliya Avropada 5-ci n byk avtomobil istehsalsdr.

taliya 300 min kvadrat kilometr razid yerln iri dvltdir v bu gstriciy gr
Qrbi Avropada yalnz Fransadan, spaniyadan v Almaniyadan geri qalr. taliya ha-
lisinin say 58 milyon nfrdir. Onlarn 94%-i italyanlardr. sln taliyadan olanlarn
20 milyondan oxu xaricd yaayr (sasn AB-da, Fransada, AFR-d v Argen-
tinada). taliya faydal qaznt sardan kasb dvltlr srasndadr. Ona gr d lk
yanacaq idxalndan, snaye v knd tsrrfat xammalnn, me materiallarnn
idxalndan kifayt qdr gcl asllqda qalr, emaledici snaye is sasn idxal
olunan xammalla ilyir. taliyann iqtisadi-corafi vziyyti Aralq dnizi
hvzsinin mrkzi (Avropann cnubu, Apennin yarmadas v ona bitiik olan
adalar, bu adalarn irilri Siciliya v Sardiniya) hl qdimdn Avropa lklri il,
hminin Yaxn rq v imali Afrika lklri il xarici iqtisadi laqlrin inkiafna
rait yaradrd. Bundan baqa, imal v Cnub arasnda tarixn tkkl tapm
regional mxtliflikl rtlnn italyan modelinin spesifikliyi lknin xarici
laqlrinin inkiaf etdirilmsini v mhkmlndirilmsini dikt edir.

kinci dnya mharibsindn sonra taliya iqtisadiyyat ox mhkmlndi. lk

dnya bazarnda brqrar oldu v kk sald. Kapitaln ylma srtin gr taliya
yalnz Yaponiyadan geri qalrd. Mharibdn sonrak dvrd taliya DM-in orta
illik artm srtin v mk mhzuldarlna gr Qrbi Avropann aparc lklri
arasnda ikinci (AFR-dn sonra), btn Qrb dnyasnda drdnc idi. Bununla
yana, tarixi, siyasi v sosial xarakterli bir sra sbblr iqtisadi inkiaf prosesini sn-
gidirdi. Ona gr d iqtisadiyyatn inkiaf dinamikas istehsaln yksk inkiaf srti
v iqtisadi enilrin, staqnasiyalarn nvblnmsi il xarakteriz olunurdu. XX srin
axrnc onilliyind v XXI srin vvlind lk n DM-in kifayt qdr stabil
inkiaf templri xarakterikdir.

spaniya

2012-ci ilin vvlind rsmi statistikaya spaniya halisinin drdd biri isizdir.
Shbt txminn 5,3 milyon insandan gedir. sizliyin sbblri kimi dnya maliyy
bhran v hkumtin bdc sferasnda apard islahatlar gstrilir. spaniyada
isizliyin sviyysi orta hesabla avrozonaya daxil olan digr lklrdki rqmdn iki
df oxdur. [1]

spaniya populyar dniz kurortlar lksidir. Eyni zamanda da xizklri, balneoloji

mrkzlr, ixtisasladrlm idman mrkzlri v sair mvcuddur.

Portuqaliya
Portuqaliya Respublikas Cnubi Avropada Piriney yarmadasnn qrbind yerlir, sahsi 92,391km-dr.
lk qrbdn Atlantik okean rqdn is spaniya il hmsrhddir. Portuqaliya razisindn axan n uzun
ay Taxo aydr ki, mhz paytaxt Lissabon bu ayn sahilind yerlir. Portuqaliya yerldiyi blgy xas
olan subtropik iqlim malikdir. n yksk nqtsi Azor adalar qrupuna daxil olan Piku adasnda olan Ponta-
du Piku (2351 m) dadr.

Cnubi avropa iqtisadiyyati

Cnubi Avropa - Avropa qitsinin cnub hisssi. Cnubi Avropa razisin Aralq
dnizi sahillrind yerln Pireney yarmadas olklri - (Portuqaliya, spaniya,
Andorra), Monako, Appenin yarmadasnda yerln lklr - (taliya, Vatikan, San-
Marino), Yunanstan, hminin ada dvltlri olan Malta v Kipr daxildir. Bzn
Cnubi Avropann trkibn Xorvatiya, Serbiya, Monteneqro, Albaniya, Bosniya v
Herseqovina, hminin Trkiynin Avropa hisssi d daxil ediir.
Qrbi avropa
Qrbi Avropa bir sra iqtisadi gstricilrin gr, xsusi il xarici ticart
dvriyysin gr AB- tb kemidir. Qrbi Avropa hm d mhm
maliyy mrkzidir. London v Srix onun maliyy "paytaxtlar" hesab
olunurlar. Qrbi Avropann tsrrfat simas ilk nvbd inkiaf etmi
snaye il, xsusil manqayrma v kimya snayesi il tmsil olunur.
Regionun iqtisadiyyatnn zyini Avropa Birliyi lklri, ilk nvbd G8
qrupuna daxil olan Almaniya, Byk Britaniya, Fransa v taliya tkil
edir. Tsrrfatn mxtlif sahlrin malik olan bu lklr, regionun
mumi snaye mhsulunun 75%-ni istehsal edir. Qrbi Avropada
iqtisadiyyatn razi strukturu olduqca mxtlifliyi v mrkkbliyi il
frqlnir. mumiyytl, hl 19-cu srd formalaan snayenin corafiyas
indi d z mnzrsini saxlayr. nkiafn sas mrkzi ngiltrnin cnub-
rqindn balayaraq Fransann imalndan, Belikadan, Almaniyann
qrbindn, Reyn v onun vadilrindn kemkl imali taliyaya qdr
skkiz lknin razisi zr tqribn 1.500 km uzanr. Regionun razisinin
1/5-ni tutan snaye zolanda Qrbi Avropa halisinin yars v snaye
potensialnn 75%-i tmrkzlmidir. 19-cu srdn etibarn Qrbi
Avropann iqtisadiyyatnn razi strukturunda mhm dyiikliklr iri
snaye port komplekslrinin (Rotterdam, Marsel v s.) yaranmas, imal
dnizinin neft v qaz yataqlarnn mnimsnilmsi, geri qalm blglrin
snayeldirilmsi v snayenin tmrkzlmsinin qarsnn alnmas il
laqdardr. Xsusil Avropa ttifaq rivsind inteqrasiya prosesinin
gclnmsi regionun iqtisadiyyatnn corafiyasnda ciddi dyiikliklr
edir.

Qrbi Avropann knd tsrrfat istehsal hcmin gr AB-dan geri

qalmasna baxmayaraq, yksk mhsuldarl v mtliyi il frqlnir.
Buda istehsalnn mhsuldarlna (hr hektardan 60-70 sentner) Qrbi
Avropa dnyada birinci yeri tutur. Qrbi Avropa rzaq mhsullar il
halinin tlbatn demk olar ki, dyir. Burada yalnz tropik kinilik
mhsullar v yem taxl idxal olunur. Qrbi Avropann ksr lklrinin
knd tsrrfatnda heyvandarlq balca yer tutur. Hr yerd
ixtisasladrlm v v yksk mexanikldirilmi kapitalist tsrrfat
stnlk tkil edir.

imali Amerika Azad Ticart Assosiasiyas, AB, Meksika, Kanada

dvltlri arasnda drd illik mzakirlr nticsind 1 yanvar 1994-c ild
faliyyt balamdr. Bu anlamann ilkin tmllri 1985-ci ild AB v
Kanada dvltlrinin danqlar il balam v 1989-cu ild ilk ticart
mqavilsi balanmdr. Bununla yana AB 1985-1989 -cu illr rzind
Meksika il vergilr, ticart v investisiya haqqnda mqavillr
balamdr. 1990-c ild AB dvltinin dstyi il Kanada v Meksika
arasnda 10 mxtlif mqavil imzalanmdr.

Tkilat zvlrinin sas mqsdi ticartin srbstlmsi v investisiya

qoyuluunun stimulladrlmasdr. Bu mqsdl tcart ngl trdn
rsum v digr ngllrin mrhlli kild aradan qaldrlmasdr. Bundan
lav investisiya, xidmt, rqabt v qli mlkiyyt hquqlar, i
adamlarnn mvqqti olaraq bazar giriin bal tnzimlmlri sas
vziflrdndir. Qsas NAFTA, iki inkiaf etmi lk (AB v Kanada) il
inkiaf etmkd olan lknin (Meksika) azad ticart zonas qurduu bir
modeldir.

AB blgsind iqtisadi artm tviq edn siyastin uyun olaraq

NAFTAnn qurulmasnda qabaqcl rol oynamdr. qtisadi inkiafn z
il siyasi sabitliyi d gtircyin inanan zamann AB rhbrliyi, NAFTA
il Meksikada siyasi islahatlarn davam v demokratiyann
salamladrlmas hdfin ynlmidir. AB-n NAFTA-dan sas
gzlntilri ticari deyil, siyasi sahd prioritetdir. nki, AB-n daxili
bazarnn bykly, onun bu tkilatdan qazanc ld etmsin imkan
yaratmamdr. Mtxssislrin d vvlcdn dediyi kimi NAFTA-nn
AB iqtisadiyyatndan daha ox Kanada v Meksika iqtisadiyyatlarna
tsiri olmudur. Bununla yana 90-c illrin vvllrind AB-n n byk
ticart orta olan Meksika il NAFTA saysind ticart partlamas
olmu, bu da zn daha ox lknin cnub tatlarnda biruz vermidir.
Bunun saysind AB firmalarnn rqabt gc artm, insan v tbii
resurslarn daha smrli istifadsi tmin edilmidir. AB NAFTA-n
zamanla nc lklr (sasn Latn Amerikas) qar tsir vasitsi
olaraq da istifad etmidir.

Meksika n iqtisadiyyatn bymsi baxmndan NAFTA-nn

hmiyyti olduqca ykskdir. Meksikann 1993-c ild ixracatnn 75%-i
AB-a ynlmidir. NAFTA saysind Meksikann AB bazarna daha
ox, etibarl v qti girii, AB ticartinin mhafizkar qoruma divarlarn
yxmaq mqsdi gdr. Msln, Kanada v AB, yksk qiymti il
seiln kinilik v tekstil sektorunu Meksika il rqabt tviq edir.

Digr trfdn, 1985-ci ild iqtisadiyyat n qapal lklrdn biri olan,

idxal n lisenziya tlb olunan, valyuta bazarna xaricilrin girmsini
qadaan edn qanunlara sahib olan Meksika, 1985-ci ildn etibarn
balayan iqtisadi islahatlarn davam etdirilmsin istiqamtli olaraq
NAFTA-dan bir lokomotiv olaraq istifad etmidir.

Bundan lav NAFTA, beynlxalq irktlrin lky investisiya qoymalar

n hmiyytli bir vasit kimi qbul edilib. Ancaq, Dnya Bank
trfindn drc edilmi hesabat, islahatlarn lazmi sviyyd icra
olunmadn diqqt kmidir. Bununla birlikd Dnya Banknn
hesabat, NAFTA olmadan Meksikann ixracatnn 25%-i, Meksikadak
birbaa investisiyalarn 40%-i, Meksikann 5.920 AB dollar olan adam
bana dn glirinin d 4-5% daha az olaca nticsin glmidir.
Hesabata gr, Meksikada thsil v infrastruktur islahatlar kifayt qdr
icra olunmam, elmi-tdqiqat ilri dzgn aparlmamdr. Bu da AB v
Kanada il ticartd arzu ediln sviyyy atmaa mane olan sbb
olmudur.

Kanada NAFTA-nn n knlsz zv olaraq xarakteriz edilir. Bunun

sbbi olaraq, AB-la 1989-cu ild balanm srbst ticart razlamasnn
gtirdiyi suverenliyin anmas iddialarnn yannda, NAFTA sbbiyl
edilck iqtisadi islahatlarn xrcinin yksk olmasdr. Digr trfdn,
NAFTA sbbiyl nzrdn keirilck makroiqtisadi siyastin bzi
Kanada firmalar zrind mnfi tsir yaradaca yolundak grlr d
NAFTA haqqnda mzakirlr davam edrkn Kanada ictimaiyytind ilk
mrhld mnfi tsir yaratmdr. Bununla birlikd NAFTA-da Kanada
adna mzakirlri icra edn John Weekes, Kanadann razlama saysind
xsusil maliyy sahsind AB v Meksika bazarlarna gircyini, bu
rivd Kanada banklarnn bu iki lkd daha aktiv olacan ifad
etmidir.

NAFTA haqqnda mnfi fikirlr

Meksika hkumtinin aqlamasna gr, lkd montaj sektorunda
txminn 230.000 i itkisi grlmdr. Bu da, Meksika hkumtinin
NAFTA saysind Meksikadak ucuz myin AB v Kanada firmalar
n stnlk tkil edcyi v bu sbbdn birbaa srmaylrd partlama
grlcyi yolundak gzlmsini boa xarmdr.
Xarici birbaa investisiyalar, yerli iqtisadiyyatdak mulluq imkanlar
baxmndan da bzi mhdudiyytlri z il gtirmidir. Msln
Meksikaya NAFTA saysind gln bzi xarici srmaylrd
meksikallarn mulluq pay 3% olmudur.
NAFTA sbbiyl AB-n ticart hcmind artm grlms d, AB-n
Kanada v Meksika il olan mumi ticartind 1993-c ildki 9 milyard
dollarlq mnfi saldo, 2002-ci ild 87 milyard dollara sramdr.
AB-dak igtrnlr, NAFTA-dan istifad edrk iilri daha ox
ictimai hquqlar tlb etmlri halnda mssislrini Meksika v ya
Kanadaya krcklrini irli srmy balamlar. Hqiqtn d 1996-c
ild ediln aparlm aradrma AB-da igtrnlrin bu kild
davrandn gstrmidir.
Kanadada igtrnlr, AB v Meksika-il rqabt etmk bhansiyl
ictimai yardmlar ksmy balamlar. Msln isizlik sortasndan
faydalananlar 1989-ci ild 87% olduu halda, 2001-ci ild bu gstrici
39%- enmidir.
NAFTAnn traf mhitin qorunmasna msbt tsiri olaca yolundak
gzlntilr d reallamamdr. Msln Meksika hkumtinin NAFTA-ya
qoulduu ilk 5 ild traf mhitin qorunmasna ayrd vsait 45%
azalmdr. Meksika fabriklrindn qaynaqlanan hava irkliliyi d iki df
artmdr.

qvvsinin beynlxalq miqrasiyas

1. qvvsinin beynlxalq miqrasiyasnn mahiyyti v onun iqtisadi nticlri.

2. qvvsinin miqrasiyasnn beynlxalq mrkzlri v onlarn yaranma
sbblri.
3. qvvsinin beynlxalq miqrasiyasnn tnzimlnmsi.
 qvvsinin beynlxalq miqrasiyas dedikd potensial mk qabiliyytli insanlarn
bir lkdn baqa lky bu v ya digr mqsdlr n hrkti baa dlr.
qvvsinin beynlxalq miqrasiyas dnya tsrrfat sisteminin sas elementlrindn biri
olmaqla BM-in quruluuna daxildir. Dnya tsrrfatnn sas elementi olan i
qvvlrinin fal surtd baqa lky srbst hrkti BB-nn formalamasna v
inkiafna msbt tsir gstrir. qvvsinin beynlxalq miqrasiyas prosesinin myyn
sbblri vardr ki, bunlar z d iki qrupa ayrlr:
1. iqtisadi xarakterli amilllr;
2. qeyri-iqtisadi xarakterli amillr.
qtisadi xarakterli amillr mxtlif lklrin frqli inkiaf sviyylri il myyn
olunur. Bel ki, mxtlif lklrd kapital qoyulularnn qeyri-brabr olmas, mk
haqqlarnn mxtlif lklrd sviyylri arasnda milli frqlrin mvcud olmas, istehsal
amillrinin mxtlif lklrd qeyri-brabr paylanmas, srbst i qvvlrinin bir
lkdn baqa lky hrktini rtlndirir. Mxtlif lklrd i qvvlrinin qeyri-
brabr paylanmas amili d mahid olunur ki, bu da z nvbsind mk qabiliyytli
ii qvvlrinin beynlxalq hrktin balca zmin yaradr. I qvvlrinin beynlxalq
sviyyd miqrasiyasnda sas cht zif inkiaf etmi lklrdn iqtisadi chtdn E-
i qvvlrinin ktlvi kild axnndan ibartdir. Bununla bal olaraq beynlxalq
miqrasiya prosesinin sas hisssini hr hans bir ixtisasa malik olmayan i qvvlri, o
cmldn fhllr tkil edirlr. Miqrasiya prosesind az bir hissni ixtisasl
mtxssislrdn ibart i qvvlri tkil edir. I qvvlrinin beynlxalq miqrasiyas
zaman ixtisasl mtxssislrin xarici lklr hrkti hmin lklrin iqtisadi inkiafna
mnfi tsir gstrir. Bu mtxssislrin getmi olduu lklrd is msbt iqtisadi
nticlr sbb olur.
qvvsi beynlxalq miqrasiyasnn qeyri-iqtisadi xarakterli amillrin is mxtlif
lklrdki siyasi rait, milli mnaqilr kimi rtlri aid etmk olar. Istr iqtisadi
xarakterli, qeyri-iqtisadi xarakterli beynlxalq sviyyd i qvvlrinin miqrasiyas
prosesi ntic etibar il dnya tsrrfat sistemind mvcud tbii srvtlrdn, mhsuldar
qvvlrdn smrli istifad olunmasnda mhm rol oynayr. I qvvlrinin beynlxalq
miqyasda miqrasiyasnn genilnmsi, miqrasiya istiqamtlrinin oxalmas onun hm
milli, hm d beynlxalq tkilatlar trfindn tnzimlnmsini zruri edir. Masir dnya
tsrrfat sistemind i qvvlrinin beynlxalq sviyyd hrktinin mxtlif
istiqamtlri vardr. Bunlar aadak be qrupa blnr:

1. EO-dn E- olan i qvvlrinin axn;

 2. qtisadi chtdn E arasnda i qvvlrinin miqrasiyas;
3. EO arasnda i qvvlrinin miqrasiyas;
4. Mtxssislrdn v elmi iilrdn ibart olan i qvvlrinin snayec E-
dn EO- hrkti;
5. Kemi sosialist lklrdn E- olan i qvvlrinin beynlxalq miqrasiyas.
IEO-dn E- i qvvsi miqrasiyas hmin lklrd bir sra sahlrin, o
cmldn infrastrukturann yaradlmasnda v hmin sahlrd infrastruktura il tmin
edilmsind yaxndan itirak edir. Bzn d hmin lklrin istehsal proseslrinin normal
faliyytini mhz hmin ii qvvlri tmin edirlr. E arasnda i qvvlrinin
miqrasiyas sasn qeyri-iqtisadi amillrl baldr. Bu lklrd balca olaraq beyin
axn prosesi xarakterikdir. I qvvsinin bel miqrasiyas prosesi Q.Avropa lklrindn
AB-a v ksin olan i qvvlrinin beynlxalq miqrasiyasndan ibartdir. Bu lklr
arasnda i qvvlrinin miqrasiyas prosesind hr hans bir mhdudiyyt olmadndan
onlarn srbst miqrasiya prosesi yalnz milli dvltin qanunlar il tnzimlnir.
EO arasnda i qvvlrinin miqrasiyas myyn xsusiyytlr malikdir. Bu
miqrasiya sasn YS, neft ixrac edn lklr, digr EO arasnda mvcuddur. Bu
lklrd yksk mk haqq v hyat sviyysi olduundan i qvvlrini clb etmy
bilmir.
E-dn EO- i qvvlrinin miqrasiyas prosesi tamamil iqtisadi xarakterli
deyildir. Burada iqtisadi amillr azlq tkil ets d hmin lklrd sas yeri bu v ya
digr sahlrd yksk mtxssislrin clb edilmsi yolu il infrastrukturann yaradlmas
mqsdil hyata keirilir.
Kemi sosialist lklrindn E- i qvvlrinin miqrasiyas sasn iqtisadi
xarakterlidir. Bu lklrd mulluun sviyysi, yeni kapitallarla tmin olunma, mk
haqqlarnn aa olmas bu miqrasiyan zruri edir.
Beynlxalq sviyyd ii qvvlrinin clb edilmsinin bir ne nnvi mrkzlri
mvcuddur. I qvvsinin clb edilmsinin nnvi mrkzi AB v Q.Avropa lklri
hesab edilir. I qvvlrinin clb olunduu bu mrkzlrd sas mk qabiliyyti tlb
edn ilrin sas hisssi knardan ilmy glnlrin hesabna dnilir. Bu mrkzlr
irisind AB daim yksk ixtisasl mtxssislr clb edilmsi siyastini hl XX srin
50-ci illrindn etibarn balayaraq yerin yetirmidir. Bu gn d bu siyast davam
etdirilir.
Q.Avropaya sasn AB- daxil ediln lklr aiddir. Hazrda bu birliy daxil olan
lklrd 20 mln. nfr yaxn knar iilr alr. XX srin 70-80-ci illrinin vvllrind
dnya i qvvsi clbin gr yeni mrkzlr yaranmaa balad. Onlardan biri d Yaxn
rqin neft ixrac edn lklri, hm d B, Qtr, Kveyt dvltlrini gstrmk olar. I
qvvlrinin beynlxalq sviyyd clbi mrkzlrindn biri d Avstraliyadr. Burada 400
mindn ox xarici ii qvvsindn istifad edilir. AB kimi Avstraliya da daha ox ixtisasl
mtxssislrin clbi siyastini yeridir. XX srin 70-ci illrinin vvllrind LA lklri,
xsusn onun YS qrupuna daxil olan zvlri knardan i qvvlrinin clb edilmsinin
mrkzi kimi formalamaa balamdr. Argentina, Venesuella, Braziliya daha ox i
qvvlrinin qbulunu hyata keirir. Glnlr is daha ox L.Amerikasnn digr
lklrindn, Asiya v Afrikadandr. Indi bu regiondak miqrantlarn say 10 mln. nfr
yaxndr. Bu qeyd olunanlara gr i qvvsinin ktlvi kild beynlxalq hrkti, hm
d beynlxalq mk bazar onun tkrar istehsal prosesinin btn gediin istr kmiyyt,
istrs d keyfiyyt baxmndan tsir gstrir. Beynlxalq sviyyd mk bazar milli
srhdlri ken mk ehtiyyatlarnn mxtlif istiqamtlrini hat edrk milli v
regional sviyyli i qvvlri bazarn birldirir. Beynlxalq mk bazar digr dnya
bazarlar mt v xidmtlrin, kapital v maliyynin bazarlar il birg mvcud olur.
Bu zaman onun bir lkdn baqasna kerk znn potensial mk qabiliyytini tklif
etmkl beynlxalq miqrasiya prosesini realladrm olur. Bu eyni zamanda dnya mk
bazarnn yaranmasn v onun formaladrlmasn tmin etmi olur. Beynlxalq mk
bazarnn yaranmas dnya lklrinin i qvvlrin olan tlbatlarnn dnilmsin
kmk edir. I qvvlrinin beynlxalq bazar onun dnya mrkzlrini formaladrmaqla
beynlxalq sviyyd ii qvvlrin olan tlbatn dnilmsin xidmt edir.
I qvvlrinin beynlxalq miqrasiyas prosesind hm ayr-ayr lklrin zlrinin
mk ehtiyyatlarna olan tlbatn dyir, hm d beynlxalq sviyyd onu ixrac edn
lklrin iqtisadiyyatna myyn drcd msbt tsir gstrir ki, bu da xaric gedn
iilrin ld etdiklri glirin bir hisssinin z lksin dnrli valyuta il gndrilmsi
zaman ba verir.I qvvlrinin xaric getmsi il lk daxilind mvcud olan artq mk
ehtiyyat znn mulluq problemini hll etmi olur. Hm d sosial grginliyin artmas
aradan qalxr. Xaric ilmy gednlr orada yeni pe faliyytini v lav ixtisaslar
yrnmkl onlarn z lksind ttbiqini hyata keirirlr ki, bu da onlar n olduqca
faydaldr.mumilikd i qvvlrinin miqrasiyas dvltlraras iqtisadi mnasibtlrin
hyata keirilmsinin sas formalarndan biri olmaqla hm milli dvlt, hm d beynlxalq
tkilatlar trfindn tnzimlnir. Milli dvltlr mxtlif milli qanunlar vasitsil srbst
ii qvvlrinin idxal v ixrac prosesin nzarti hyata keirir. Bununla da onlar
miqrasiya probleminin mxtlif sviyyd v istiqamtd idar olunmasn tmin etmi
olurlar. Beynlxalq tkilatlar trfindn i qvvlrinin miqrasiyas sasn Beynlxalq
mk Tkilat (BT) trfindn tnzimlnir. Bu tkilat 1919-cu ild yaradlm v
balca olaraq i qvvlrinin miqrasiyas problemlri il, mxtlif lklrd iilrin mk
raiti il, onlarn maddi v sosial hyat raiti il bal zlrinin mli kmkliklri il
yana tvsiyylrini d verirlr. BT- lklrd srbst i qvvlrinin mvcud
durumunu myyn edrk onlarn lklraras miqrasiyas msllrini tnzimlyir.