Kazimierz Trzęsicki, Logika - Nauka I Sztuka

Kazimierz Trzsicki
29 czerwca 2008
Logika
Nauka i sztuka
4
Wyd. III, poprawione i poszerzone. Wersja elektroniczna.

Spis treci
Wstp 9
1 Jzyk 15
1.1 Pojcie jzyka i jego funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.1 Pojcie jzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.2 Funkcje jzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.2 Budowa i znaczenie wyrae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1.3 Kategorie wyrae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.3.1 Zdanie i prawdziwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
1.3.2 Nazwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
1.3.3 Predykaty, relacje, funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . 78
1.3.4 Spjniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
1.3.5 Swka kwantyfikujce . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
1.3.6 Znaki interpunkcyjne i akcent logiczny . . . . . . . . . 119
1.3.7 Tekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
1.4 Bdy w sownym przekazywaniu myli . . . . . . . . . . . . . 130
2 Rozumowania i argumentacja 149

2.1 Uznawanie i uzasadnianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
2.2 Wynikanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
2.3 Wnioskowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
2.3.1 Wnioskowanie dedukcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . 164
2.3.2 Dowd wprost i dowd niewprost . . . . . . . . . . . . 167
2.3.3 Wnioskowanie uprawdopodobniajce . . . . . . . . . . 174
2.3.4 Wnioskowanie redukcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . 179
2.3.5 Indukcja enumeracyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
2.3.6 Indukcja matematyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
2.3.7 Wnioskowania statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . 188
2.3.8 Klasyfikacja rozumowa . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
5
6 SPIS TRECI
2.4 Argumentacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

2.4.1 Z dziejw teorii argumentacji . . . . . . . . . . . . . . 235
2.4.2 Pojcie argumentacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
2.4.3 Zasady argumentowania . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
2.4.4 Metody argumentowania . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
2.5 Bdy w rozumowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
2.5.1 Bdy wieloznacznoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
2.5.2 Non sequitur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
2.5.3 Petitio principii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
2.5.4 Non causa pro causa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
2.5.5 Bd uznania nastpnika i bd odrzucenia poprzednika 267
2.5.6 Bdy nieuzasadnionego uoglnienia i prowincjonalizmu 270
2.5.7 Bdy reguy i wyjtku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
2.5.8 Paradoksy logiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
2.5.9 Rola bdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
3 Wynikanie, schematy i prawa logiki 285

3.1 Klasyczna logika zda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
3.1.1 Jzyk klasycznego rachunku zda . . . . . . . . . . . . 287
3.1.2 Tautologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
3.1.3 Wynikanie w klasycznej logice zda . . . . . . . . . . . 294
3.1.4 Schematy i prawa logiki zda . . . . . . . . . . . . . . 297
3.2 Logika kwantyfikatorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
3.2.1 Sylogistyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
3.2.2 Klasyczna logika predykatw . . . . . . . . . . . . . . 325
3.3 Dedukcja naturalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
3.3.1 Reguy doczania nowych wierszy dowodowych . . . . 349
3.3.2 Reguy tworzenia dowodu zaoeniowego . . . . . . . . 351
3.4 Tablice semantyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
4 Konceptualizacja, definiowanie, eksplikacja 375

4.1 Konceptualizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
4.1.1 Ekstensjonalna i intensjonalna charakterystyka zakre-
sw nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377
4.1.2 Podzia logiczny i klasyfikacja . . . . . . . . . . . . . . 381
4.1.3 Partycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
4.1.4 Definicja przez abstrakcj . . . . . . . . . . . . . . . . 388
4.1.5 Pojcia porzdkujce i typologiczne . . . . . . . . . . . 390
4.2 Definiowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
4.2.1 Budowa definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
SPIS TRECI 7
4.2.2 Podzia definicji ze wzgldu na peno . . . . . . . . . 396

4.2.3 Podzia definicji ze wzgldu na sposb definiowania . . 398
4.2.4 Podzia definicji ze wzgldu na stylizacj . . . . . . . . 400
4.2.5 Podzia definicji ze wzgldu na zadania . . . . . . . . . 401
4.2.6 Granice definiowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
4.2.7 Poprawno definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
4.3 Eksplikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
5 Pytanie i odpowied 421

5.1 Budowa i rodzaje pyta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
5.2 Rodzaje odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
5.3 Praktyczne problemy stawiania pyta . . . . . . . . . . . . . 432
Indeks 439
8 SPIS TRECI
Wstp
Logika jako nauka, czyli teoretyczne i metodyczne dociekanie nad spo-

sobami rozumowania i wypowiadania myli, powstaa w staroytnej Grecji.
Prawa logiki s powszechne, to znaczy, e stosuj si do wszystkich bez wy-
jtku rozumowa, niezalenie od tego, jakiej dziedziny przedmiotowej rozu-
mowania te dotycz. Prawa logiki s rwnie konieczne, to znaczy, e rozu-
mowania z nimi niezgodne s niepoprawne.
Idei logiki jako nauki o powszechnych i koniecznych prawach rozumowa-
nia moemy doszukiwa si w tekstach Platona (427347 p.n.e.) co nie
znaczy jednak, e Platon tak ide mia. W dialogu Timajos, 47c pisze:
Co si nas tyczy, powiemy, e Bg wynalaz wzrok i obdarzy

nas nim, abymy ogldajc na niebie periodyczne ruchy rozumu
wykorzystali je w obrotach naszego rozumu, ktre s spokrew-
nione z tamtymi ruchami, chocia s one uporzdkowane, a te
w nas bywaj niekiedy zakcone; ponadto, bymy studiujc te
ruchy na niebie naladowali ruchy Boskie, ktre nie dopuszczaj
adnego bdu, i poprawiali nieregularno ruchw w nas.
Arystoteles (384322 p.n.e.) jest autorem traktatw logicznych, ktre

pniej nazwano Organon (narzdzie). Zawieraj one pierwsze systematyczne
badanie praw rozumowania ze wzgldu na pozyskiwanie wiedzy. Tworz fak-
tycznie pierwsz prb uczynienia z logiki nauki i w konsekwencji czyni
zasadne nazwanie ich autora twrc logiki. Arystoteles nada logice tak do-
skonay ksztat, e jeszcze w XVIII w. Immanuel Kant (17241804) uwaa,
e prawie niczego ju do niej nie mona doda. Pisa, e logika1 :
od czasw Arystotelesa nie musiaa zrobi adnego kroku wstecz

[. . . ]. Osobliwe jest jeszcze to, e nie moga dotychczas zrobi
1
I. Kant, Krytyka czystego rozumu, tum. R. Ingarden, Warszawa 1986, B VIII; s. 2122.
9
10 WSTP
take ani kroku naprzd i e przeto wedle wszelkich danych wy-

daje si zamknita i wykoczona.
Dodajmy, e urodzony we wschodnich Prusach, w Knigsbergu (Krlewcu),

ktrego praktycznie nie opuszcza jest Kant twrc przewrotu kopernika-
skiego w filozofii. Jest kluczow postaci dorobku intelektualnego Europy.
Historycy idei dociekaj powodw zrodzenia si w staroytnej Grecji fi-
lozofii i nauki, bo przecie adna inna cywilizacja nie stworzya wystarcza-
jcych zalkw tego, co przesdza o obliczu wspczesnego wiata. Rozwj
filozofii i nauki wymaga docieka nad ich narzdziem: logik. By moe lo-
gika rozwina si w Grecji i dlatego, e demokratyczny ustrj miast greckich
umoliwia i czyni poyteczn sztuk dyskutowania oraz poprawnego rozu-
mowania i skutecznego argumentowania. Wartoci te dostrzegali rwnie teo-
retycy demokracji amerykaskiej. Zdaniem Thomasa Jeffersona (17431826)
idea demokratycznego samo-rzdzenia opiera si na rozumie a nie na sile.
W pastwie demokratycznym, ktrego obywatele maj by kierowani przez
racje i perswazj, a nie przez si, sposb rozumowania nabiera pierwszorzd-
nego znaczenia. W 1815 r. w licie do Lafayettea pisa2 :
Instead of that liberty which takes root and growth in the pro-
gress of reason, if recovered by mere force or accident, it becomes,
with an unprepared people, a tyranny still, of the many, the few,
or the one.
Zamiast tego wolno, ktra ma korzenie i wzrost w postpie ro-
zumu, gdy jest odzyskana jedynie przez si lub przypadek, staje
si, dla nieprzygotowanego ludu, mimo to tyrani, wielu, kilku
lub jednego.
Dzi, gdy wiat coraz bardziej rzdzony jest demokratycznie, gdy argu-
ment siy zastpowany jest przez si argumentw, greckiemu wynalazkowi
demokracji towarzyszy potrzeba znajomoci innego greckiego wynalazku: lo-
giki3 . Podobnie jak w staroytnych akademiach, redniowiecznych orodkach
edukacyjnych i uniwersytetach Owiecenia, logika zajmuje wane miejsce
w dziaalnoci naukowej i dydaktycznej wspczesnych szk.
2
Zob. Thomas Jefferson, Memoirs, Correspondence, and Private Papers of Thomas
Jefferson, t. IV, wyd. H. Colburn and R. Bentley, 1829; s. 253.
3
W redniowieczu nauczano logiki w ramach trivium (trzy drogi). Sztuki wyzwolone
(artes liberales) dzielono na trivium i quadrivium. Trivium obejmowao gramatyk, reto-
ryk i logik. Na quadrivium (cztery drogi) skaday si: artytmetyka (liczba jako taka),
geometria (liczba w przestrzeni), muzyka (liczba w czasie), astronomia (liczba w prze-
strzeni i czasie).
WSTP 11
Mona sdzi, e istotnym powodem wzrastajcego znaczenia logiki jest

te rozwj techniki komputerowej i powszechno jej zastosowa. Jak ma-
szyny s wielokrotnie sprawniejsze ni czowiek w wykonywaniu pracy fi-
zycznej, tak komputery w coraz wikszym zakresie sprawnie zastpuj czo-
wieka w pracy umysowej, pozostawiajc do wykonania czowiekowi to, co
najbardziej ludzkie: rozumowanie. Efektywno maszyn i moliwoci kom-
puterw czyni, e realizacja zada zaley prawie wycznie od sprawnego
i poprawnego rozumowania posugujcego si nimi czowieka.
Wspczenie najwaniejszym i podstawowym dziaem logiki jest logika
matematyczna4 . Gottfried Wilhelm Leibniz (16461716) by pierwszym my-
licielem, ktry w sposb wyrany sformuowa koncepcj logiki jako ra-
chunku. Projektowa on nauk, ktr okrela jako mathesis universalis;
miaa to by matematyka obejmujca logik, metafizyk, a nawet teologi.
Dla zada tej nauki potrzebny by jzyk symboliczny (linqua characteri-
stica), a samo uzyskiwanie wiedzy miao si dokonywa za pomoc rachunku
(calculus ratiocinator ). Pierwszymi logikami, ktrych prace s realizacjami
takiego pomysu, byli George Boole (18151864) i Friedrich Ludwig Gottlob
Frege (18481925), ktry wiadomie nawiza do Leibniza. Prace Boolea,
z ktrych najwaniejsze s The mathematical analysis of logic (1847) i An
investigation of the laws of thought (1854) oraz prace Fregego, z ktrych
podstawow jest Begriffschrift 5 (1879), day waciwy pocztek wspcze-
snej logice formalnej. Zadaniem The mathematical analysis of logic byo, jak
pisa Boole:
to investigate the fundamental laws of the operations of the mind

by which reasoning is performed; to give expressions to them in
the symbolic language of a calculus, and upon this foundation to
establish the science of logic and construct its methods.
zbadanie podstawowych praw operacji umysu, przez ktre do-
konuje si rozumowanie; wyraenie ich w symbolicznym jzyku
rachunku i na tej podstawie osadzenie nauki logiki oraz zbudo-
wanie jej metod.
Istotny wkad w rozwj tej nauki wnieli logicy polscy. Jeden z dziaw logiki,
mianowicie logika zda, bya w okresie midzywojennym uznawana w wiecie
za polsk specjalno.
4
Logika matematyczna to teoria rozumowa matematycznych lub co mamy tu na
uwadze logika uprawiana metodami matematycznymi, rachunkowymi.
5
Peny tytu brzmi: Begriffsschrift, eine der arithmetischen nachgebildete Formelspra-
che des reinen Denkens, czyli Ideografia, formuowy jzyk czystego mylenia wzorowany na
jzyku arytmetyki.
12 WSTP
Logika formalna jest podstawowa z punktu widzenia teorii logiki, stanowi

waciw teori rozumowa. Rachunek logiczny stosuje si jednak do specjal-
nego jzyka, rnego od jzyka naturalnego, w ktrym na co dzie przepro-
wadzamy rozumowania. Z punktu widzenia zastosowania rachunku logicz-
nego konieczny jest wic przekad z jzyka naturalnego na jzyk logiki
formalnej. Przekad taki za wymaga aparatu pojciowego, ktry umoliwia
analiz logiczn jzyka naturalnego. Takiego aparatu pojciowego dostarcza
semiotyka logiczna6 .
Logika formalna jest teori, ktra jako taka nie musi by w peni znana,
aby moga by stosowana. Umiejtnie rachujemy, wcale nie zajmujc si teo-
ri arytmetyczn. Sprawnie korzystamy z komputerw, nie studiujc zasad
budowy i nie studiujc zasad programowania. Majc na uwadze praktyczne
wykorzystanie logiki, wystarczy wic ograniczy znajomo do tych wyni-
kw i fragmentw logiki formalnej, ktre mog by zastosowane w pracy np.
prawnika. Logika praktyczna obejmuje wic to, co mona okreli mianem
logiki nieformalnej, albo te semiotyki logicznej i te wyniki logiki formalnej,
ktre maj charakter narzdziowy i maj przeoenie na zadania praktyczne,
ktre stoj przed wspczesnym czowiekiem.
Logika jest jedn z najstarszych nauk. Niektre jej dawne osignicia
nawet w tych dziaach, ktre lepiej i trafniej ujmuje logika wspczesna,
s przedmiotem wspczesnych studiw i nauczania, jak to jest w wypadku
sylogistyki, ktrej znajomo jest wana dla np. teologw a take prawnikw.
Mimo e acina przestaa by jzykiem nauki, podobnie jak wczeniej
greka filozofii, nauka i filozofia czerpi ze skarbca i aciny, i greki. Stwo-
rzona dawniej terminologia, gwnie pochodzca ze redniowiecza, utrzymuje
si do dzi. Tu te pozostaniemy przy wielu tradycyjnych terminach majc
na uwadze i to, e ich znajomo uatwia rozumienie np. nie tak jeszcze
dawnych tekstw prawniczych.
Logika jest nauk (logica docens). Logika jest te sztuk (logica utens)7 .
O logice mwimy bowiem rwnie jako o pewnej umiejtnoci, sprawnoci
w jasnym komunikowaniu myli, poprawnym rozumowaniu i skutecznym ar-
gumentowaniu. Kto posiad t umiejtno, ten potrafi sprawnie realizowa
swoje cele, poszerzajc wiedz i pozyskujc innych. Kto posiad umiejtno
krytycznej oceny sensu czyjej wypowiedzi, umie oceni rozumowanie i nada
waciw wag czyim argumentom, ten bdzie wolny od poddania si presji
6
Greckie o znaczy tyle, co znak.
7
Sztuka z koniecznoci zakada wiedz. Por. John Stuart Mill, A System of Logic,
ratiocinative and inductive, being a connected view of the principles of evidence, and the
methods of scientific investigation, wyd. John W. Parker, West Strand, London 1843; t. 1,
s. 23.
WSTP 13
komercyjnych mediw, przyrzecze politykw itp.

Logika nieformalna ma na celu ocen, analiz i usprawnienie komuniko-
wania i nieformalnych rozumowa, z ktrymi mamy do czynienia na co dzie
w rnych mediach i w kontaktach z innymi, w reklamach i debatach poli-
tycznych oraz w argumentacji prawniczej. Cho w wielu wypadkach waciwe
wydaj si rozwizania, ktrych nie znajdujemy w logice klasycznej, to jed-
nak logika klasyczna wci pozostaje podstawowym narzdziem wszelkiego
krytycznego mylenia.
Sztuka logiki moliwa jest bez podrcznikowej znajomoci logiki. Mona
poprawnie mwi nie znajc teorii gramatycznej. Uczymy si jednak gra-
matyki i wiemy, jak bardzo ta znajomo jest przydatna tym, ktrzy dbaj
o poprawno jzyka. Jak sama znajomo gramatyki nie gwarantuje jeszcze
poprawnoci gramatycznej wypowiedzi, tak znajomo logiki nie gwarantuje
poprawnoci logicznej. S to sprawnoci i jak kada sprawno wymagaj
staego wiczenia. Dymy do usprawnienia umiejtnoci jasnego wypowia-
dania si, poprawnego rozumowania i skutecznego argumentowania.
Unika si na tyle, na ile to moliwe, wchodzenia w problematyk i ter-
minologi, ktra ma znaczenie dla samej logiki jako teorii. Jeeli jednak m-
wimy o zastosowaniu teorii logiki, to musimy zapozna si z tym, co mamy
stosowa. Wspczenie wykad logiki formalnej rozpoczyna si od rachunku
zda. Wykad rachunku predykatw, na ktrym koczymy przedstawianie
logiki formalnej, poprzedzony jest omwieniem sylogistyki. Od strony teo-
retycznej wyniki sylogistyki stanowi fragment rachunku predykatw. Od
strony dydaktycznej uatwia ona zrozumienie tego rachunku. Jej wykad jest
pouczajcy, bowiem jest ona dydaktycznie dobrze opracowana a jzyk sylo-
gistyki, bdc bliszym jzykowi naturalnemu ni jzyk logiki wspczesnej,
nie stwarza specjalnych problemw w jej zastosowaniach do rozumowa prze-
prowadzanych w jzyku naturalnym. W wykadzie rachunku zda i rachunku
predykatw ograniczamy si do podstawowych poj i metod oceny wniosko-
wa jako dedukcyjnych.
Przywiecaj nam cele praktyczne, std du wag przywizuje si do
przykadw. Znajdujemy ich wiele rozwizujc wasne problemy, w kontak-
tach z innymi, w rodkach spoecznego przekazu. Dla bardziej wyrazistego
ukazania problemu lepiej nadaj si przykady sztuczne, zwykle cechuje je
jednak swoista naiwno: trudno uwierzy, e kto popenia a tak proste
bdy. ywe przykady z mediw, reklam i debat ukazuj za to rzeczywisty
charakter problemu. Do poszczeglnych dziaw doczmy zadania, ktrych
rozwizanie ma uatwi zrozumienie wyoonego materiau, usprawni ko-
rzystanie z niego i utrwali umiejtnoci.
14 WSTP
Rozdzia 1
Jzyk
1.1 Pojcie jzyka i jego funkcje

Jzykiem posugujemy si na co dzie przede wszystkim w celu porozumie-
wania si. Uywamy jzyka polskiego. Uczymy si angielskiego, niemieckiego
lub innego jzyka, ktrym posuguje si jaki nard. Najbardziej powszech-
nym sposobem uycia jzyka jest mowa. Tekst pisany jest najstarszym i naj-
czstszym sposobem utrwalania komunikatu jzykowego. Dzi powszechne
staje si przechowywanie tekstw w formie zapisu elektronicznego, np. na
dysku komputerowym, a ich przekaz odbywa m.in. si za pomoc poczty
elektronicznej. Rodzi sie pytanie, czym jest jzyk, jaka jest jego natura. Z py-
taniem tym bezporednio wie si pytanie o funkcje jzyka, o to, do czego
on suy.
1.1.1 Pojcie jzyka

Jzyk jest systemem znakw. To okrelenie wymaga objanienia tego, co
to jest znak i co to jest system.
Definicja 1.1. Znak to typ rzeczy (przedmiotw materialnych), co do kt-

rego istnieje umowa pewnej spoecznoci ludzkiej, do czego przedmioty tego
typu odnosz si, jak je naley rozumie.
Rzecz, materialny substrat znaku, moe by znakiem ze wzgldu na swj

ksztat, jak jest w wypadku znakw jzyka pisanego, lub ze wzgldu na typ
brzmienia, jak jest w wypadku jzyka mwionego. Pismo Braillea, ktrym
posuguj si niewidomi, wykorzystuje typ odczu dotykowych, za w wy-
padku jzyka migowego rol znakw peni typy ruchw (rk).
15
16 ROZDZIA 1. JZYK
Najoglniej biorc kady zmys moe by wykorzystany do utworzenia

znaku. Mog wic by znaki: wzrokowe, suchowe, dotykowe, wchowe, sma-
kowe, rwnowagi.
Ze wzgldu na sposb wskazywania tego, co oznaczane wyrnia si:
symbole: zwizek midzy znakiem a tym, do czego znak odnosi ma charak-

ter arbitralny lub czysto konwencjonalny;
ikony: znak postrzegany jest jako w jaki sposb podobny do tego, co ozna-
cza; moe to by podobiestwo wizualne, dwikowe, zapachowe itp.;
oznaki: oznaka pozostaje w bezporednim naturalnym zwizku z tym, do

czego odnosi.
Wszelkie dane historyczne wskazuj na to, e znaki jzykowe wywodz

si z oznak i znakw ikonicznych. Niektre litery alfabetw i greckiego i a-
ciskiego wywodz si z egipskich hieroglifw, ktre byy znakami ikonicz-
nymi. Przejcie od znakw ikonicznych do symbolicznych podyktowane byo
wzgldami ekonomicznymi: zarwno rylec jak i trzcina ograniczay moliwo
szybkiego i atwego wykonania wiernego rysunku. Symbole s semiotycznie
bardziej elastyczne i wydajne.
Zrozumienie znaku wymaga poznania umowy danej spoecznoci, kon-
wencji jak ten znak naley rozumie. Konwencj dotyczc znakw jzyka,
ktrym posugujemy si jako czonkowie danej spoecznoci, wysysamy z mle-
kiem matki w trakcie przekazu kulturowego. Odczytanie pisma staroytnego
Egiptu, mimo jego ikonicznego charakteru, byo moliwe dopiero po ustale-
niu zasad, ktrymi staroytni Egipcjanie kierowali si w rozumieniu swoich
hieroglifw jako znakw. Czasem twrcy jzyka celowo ograniczaj krg osb
rozumiejcych znaki, jak to ma miejsce w wypadku szyfru. Znak ze wzgldu
na to, e wymaga umowy jest czym charakterystycznym dla czowieka jako
istoty spoecznej.
Typy znakw mona wyrnia ze wzgldu na typ konwencji i zakres do-
stpnoci umowy. Mwi si wic o hale, sygnale, symbolu, kodzie itp. Znak
ikoniczny to znak, ktrego forma graficzna jest jako podobna do tego, na
co wskazuje. Z powodu tego podobiestwa znaki ikoniczne s atwe do zapa-
mitania oraz atwe do zrozumienia. Znakami ikonicznymi sa znaki drogowe.
Szczeglnie rol znaki ikoniczne odgrywaj w informatyce. Ikonki wykorzy-
stywane s do tworzenia interfejsu graficznego uytkownika.
Oznaka (objaw, symptom, lad) podobnie jak znak, jest rzecz odno-
szc si do czego. Od znaku rni si przede wszystkim tym, e ma cha-
rakter naturalny, czyli to, do czego si odnosi, nie jest przedmiotem jakie
1.1. POJCIE JZYKA I JEGO FUNKCJE 17
umowy, lecz jest wyznaczone przez porzdek naturalny. Dym jest w porzdku
naturalnym oznak ognia. Dym moe te by znakiem. Na to jednak, aby
wiedzie czego jest znakiem, trzeba zna odpowiedni umow. W czasie kon-
klawe dym wydobywajcy si z komina Kaplicy Sykstyskiej w zalenoci od
barwy jest znakiem tego, czy wybrano nowego papiea, czy te nie. Kto, kto
nie zna stosownej umowy, bdzie widzia tylko dym. Kto, kto zna umow,
widzc kolor dymu bdzie wiedzia, jaki przebieg maj wybory. Aby widzc
dym kojarzy go z ogniem, nie trzeba zna adnej umowy takiej lub innej
spoecznoci. Pszczoy informuj si o miejscu, w ktrym s kwiaty za po-
moc specjalnego taca. Taniec ten jest zrozumiay dla wszystkich pszcz
danego gatunku, jednak nie dlatego, eby w obrbie gatunku istniaa jaka
umowa, lecz dlatego, e gatunek ten zgodnie z prawami przyrody tak a nie
inaczej reaguje na bodce naturalne. Badacze ycia pszcz od badaczy pisma
wzekowego Inkw rni si tym, e ci pierwsi poszukuj prawa rzdzcego
reakcjami pszcz na bodce pochodzce z taca, a ci drudzy d do od-
tworzenia umowy, wedug ktrej Inkowie rozumieli swoje wzeki. Lekarz
na podstawie oznak stawia diagnoz, majc na uwadze naturalny zwizek
midzy tymi oznakami a chorob, a nie ze wzgldu na to, e w danej spo-
ecznoci obowizuje jaka umowa co do rozumienia poszczeglnych danych
o stanie zdrowia pacjenta, jako znaku jakiej choroby. Spoeczno i lekarz
mog ywi przekonanie, e takie a takie objawy (oznaki) wskazuj na tak
a tak chorob. Lekarz powinien odrzuci takie przekonanie, jeli s tylko
wystarczajce racje, e tak naprawd nie jest.
Jzyki moemy dzieli ze wzgldu na typ rzeczy uywanych na znaki
w tych jzykach. Najczciej s to brzmienia, jak jest w wypadku jzyka
mwionego, lub napisy, jak jest w wypadku jzyka pisanego.
Jzyki moemy te dzieli ze wzgldu na rodzaj konwencji. W wypadku
jzyka naturalnego sposb rozumienia jego znakw jest wynikiem historycz-
nego procesu rozwoju tego jzyka i jest elementem przekazu kulturowego,
ktry dokonuje si poprzez wychowanie i ksztacenie. Takie jzyki, s nimi
jzyki poszczeglnych narodw, s jzykami naturalnymi. Jzyk sztuczny
to jzyk, ktry powsta w wyniku wiadomego zamiaru stworzenia jzyka,
a umowa co do rozumienia jego znakw jest przedmiotem decyzji jego twr-
cw. Przykadem jzyka sztucznego moe by esperanto. Jzyk nauki jest
oparty na jzyku naturalnym, a wzbogacany jeszcze o nowe znaki decyzjami
poszczeglnych naukowcw z danej dyscypliny i podlegajcy akceptacji ro-
dowiska naukowego. Szczeglnymi jzykami s jzyki programowania, czyli
jzyki ktrymi komunikujemy si z komputerem.
Wyrnienie jzykw dokonywane jest ze wzgldw metodologicznych
rwnie w ramach jednej dyscypliny. Prawnicy odrniaj jzyk prawny
18 ROZDZIA 1. JZYK
jako jzyk aktw prawnych. W tym jzyku pisane s teksty publikowane

w np. Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim. Jzyk prawniczy to jzyk,
ktrym posuguj si prawnicy, zarwno teoretycy jak i praktycy. W jzyku
tym komentuje si i interpretuje teksty jzyka prawnego. Jzyk prawniczy
byby wic jzykiem drugiego stopnia.
Majc na uwadze okrelenie jzyka jako systemu znakw moemy wyr-
ni trzy aspekty, w ktrych moe by on opisywany i badany:
1. syntaktyczny, czyli dotyczcy stosunkw midzy wyraeniami jzyka

bo znaki zestawiane s zgodnie z jakimi reguami;
2. semantyczny, czyli dotyczcy stosunku jzyka do rzeczywistoci, do

mwienia o ktrej ten jzyk suy bo znaki odnosz si do czego;
3. pragmatyczny, czyli dotyczcy stosunkw midzy jzykiem a jego

uytkownikiem bo na to, by jaki typ rzeczy by znakiem potrzeba,
by bya spoeczno, ktra go stworzya i spoeczno ta czym kiero-
waa si tworzc ten znak i tworzc go takim a nie innym.
Te trzy stosunki: syntaktyczny, semantyczny i pragmatyczny pozostaj

w zalenociach do siebie. A mianowicie pragmatyczny stosunek zakada sto-
sunki: semantyczny i syntaktyczny, a stosunek semantyczny zakada stosunek
syntaktyczny. Moemy bada system znakw rozwaajc tylko stosunki mi-
dzy znakami, czyli ograniczajc si do aspektu syntaktycznego. Jeli jednak
chcemy rozwaa aspekt semantyczny znaku, to musimy uwzgldni aspekt
syntaktyczny. To, jak ksztatuje si relacja znaku do rzeczywistoci, wymaga
uwzgldnienia znajomoci tego, jak odnosz si znaki do siebie. Stosunek
pragmatyczny zakada za oba pozostae stosunki: syntaktyczny i seman-
tyczny. Mona bowiem rozwaa stosunek znaku do uytkownika tylko ze
wzgldu na stosunek znaku do rzeczywistoci, a to nadto wymaga rwnie
uwzgldnienia stosunku znakw do siebie.
Reguy syntaktyczne umoliwiaj tworzenie znakw ze znakw. Ukad
znakw zwykle jest to skoczony cig jest znakiem, gdy jest zbudowany
zgodnie z reguami syntaktycznymi.
Definicja 1.2. Znak zoony to znak zbudowany ze znakw zgodnie z re-

guami syntaktycznymi.
Definicja 1.3. Znak prosty to znak, ktry nie jest zoony.
Zauwamy, e znaki jako przedmioty materialne s zoone fizycznie. Sam

fakt, e w jakim znaku daoby si wyrni fragment, ktry oddzielnie jest
znakiem nie oznacza, e znak jest zoony. Warunkiem zoenia jest bowiem
to, aby znak ten jako cao da si przedstawi jako zbudowany tylko ze
znakw.
Nauk o znakach i ich funkcjach nazywa si semiotyk. Ju sofici
(Kratylos i inni) oraz Platon okazjonalnie poruszali problemy semiotyczne.
Systematyczne uj j jednak dopiero Arystoteles. Wspczesn semiotyk
zapocztkowa szwajcarski lingwista Ferdinand de Saussure (18571913). Na-
zywa j semiologi (od greckiego semeon znak). Podziau semiotyki na
syntaktyk, semantyk i pragmatyk dokona Charles William Morris1 , od
ktrego pochodzi te nazwa tej dziedziny wiedzy2 . Uycie terminu seman-
tyka na oznaczenie bada nad stosunkami midzy znakiem a tym, czego jest
to znak, zostao uznane w nauce dziki Alfredowi Tarskiemu (19011983),
wiatowej sawy logikowi polskiemu.
1.1.2 Funkcje jzyka

Jzyk jest pewnego rodzaju narzdziem. Omwimy cztery podstawowe
funkcje tego narzdzia, a mianowicie:
1. przekazywania informacji,
2. wyraania lub wywoywania stanw wewntrznych,
3. powodowania dziaania lub powstrzymywania od dziaania,
4. zobowizywania si uytkownika jzyka do czynienia czego lub do nie-

czynienia czego.
Zadaniem pierwszej z tu wymienionych funkcji, funkcji informacyjnej,

jest przekazywanie informacji o tym jak jest lub jak nie jest. Ta rola z punktu
widzenia logiki jest pierwotn funkcj jzyka. Logika zajmuje si jzykiem
przede wszystkim pod ktem jej prawidowego wypeniania.
Informacja moe by twierdzca, czyli goszca, e taki a taki jest stan
rzeczy, bd przeczca, czyli goszca, e tak a tak nie jest w rzeczywisto-
ci, o ktrej traktuje ta informacja. To, czy zdanie jest przeczce, czy te
twierdzce jest postaci tego zdania. Informacja moe by prawdziwa, czyli
zgodna ze stanem rzeczy, bd faszywa, czyli niezgodna z nim. Prawdziwo
i faszywo zdania wymaga uwzgldnienia sensu tego zdania. Uywamy j-
zyka w funkcji informacyjnej, gdy opisujemy jaki stan rzeczy. Moe to by
1
Zob. Charles W. Morris, Foundations of the Theory of Signs, Chicago University Press,
Chicago 1938/1970; s. 67.
2
Zob. Morris, op. cit. s. 12.
20 ROZDZIA 1. JZYK
rzeczywisto postrzegana na co dzie lub moe to by wiat rzeczywisty,

dany w dowiadczeniu naukowym. Nie ma znaczenia, czy przekazywana in-
formacja jest doniosa, czy baha, oglna, czy szczegowa.
Przykadem uycia jzyka w funkcji informacyjnej jest tekst naukowy.
Raport, list handlowy s rwnie tekstami, w ktrych jzyk wykorzystany
jest jako rodek informowania.
W tekcie informacyjnym jzyk uywany jest bezosobowo, dominuje uy-
cie formy biernej czasownikw. Zaimki pierwszej i drugiej osoby uywane
s wyjtkowo. Przymiotniki s uywane rzadziej ni w tekstach o innych
funkcjach. Nie s to wszystkie specyficzne cechy tekstu uytego w funkcji
informacyjnej.
Wypowied w funkcji informacyjnej moe niejako ubocznie wypenia
inne role i nie tylko informowa, ale take np. powodowa stany emocjo-
nalne. Matematycy doceniaj pikno tworzonych przez siebie teorii. Raport
bankowy moe budzi zgoa inne emocje u tego, kogo informuje o zyskach,
a inne u tego, kogo informuje o stratach. W wypadku takich tekstw wy-
woywanie emocji nie jest zamierzone, a w kadym razie nie jest pierwszo-
planowe. Tekst informacyjny moe by podstaw podjcia jakiego dziaania
i cho dziaanie to moe mie cisy zwizek z informacj zawart w tym
tekcie, to niekoniecznie byo to celem tego tekstu. Na przykad kiedy z ra-
portu bankowego wynika, e nie wpyny na konto pewne wierzytelnoci, to
podejmujemy dziaania wobec dunikw.
Wan kategori oceny wypowiedzi w funkcji informacyjnej jest wielko
informacji. Miara ta moe mie charakter obiektywny lub subiektywny. Mier-
nikiem wielkoci (znaczenia) informacji dla kogo moe by stopie oczekiwa-
nia przez tego kogo (prawdopodobiestwo subiektywne), e zajdzie sytuacja,
o ktrej traktuje ta wypowied. Bdzie to wielko subiektywna informacji.
Prawdziwy komunikat moe nawet dla kogo nie mie adnej wartoci infor-
macyjnej, jeli ten kto ju wiedzia o tym, co jest zawarte w treci komuni-
katu. Wielko obiektywna informacji moe by mierzona przez prawdopodo-
biestwo (obiektywne) zajcia sytuacji opisywanej przez ten komunikat: im
mniejsze prawdopodobiestwo tym wiksza informacja. Informacja moe by
doniosa (obiektywnie) lub doniosa dla kogo (subiektywnie), gdy moe by
wykorzystana dla celw praktycznych, odpowiednio, powszechnych lub indy-
widualnych; im wicej korzyci lub strat tym informacja bardziej doniosa.
Informacja o poarze fabryki jest doniosa dla tego, kto by jej wacicielem
i dla waciciela innej firmy, ktra moe przej zamwienia. Baha za i bez
znaczenia dla kogo, kto z tego tytuu nie odniesie ani korzyci, ani strat.
Wypowiedzi w funkcji informacyjnej oceniane s przede wszystkim w ka-
tegoriach epistemologicznych, poznawczych. Podstawowymi za wartociami
epistemologicznymi s prawda i fasz. Wypowiedzi w funkcji informacyjnej

oceniane sa wic gwnie jako prawdziwe albo faszywe.
Tekst literacki jest przykadem uycia jzyka w funkcji wyraania lub
wywoywania stanw wewntrznych, inaczej, w funkcji ekspresywnej. Za-
daniem tekstu literackiego nie jest informowanie o faktach, co nie znaczy,
e nie moe by o nich mowy, mog one nawet stanowi osnow dziea li-
terackiego, jak jest w wypadku powieci historycznej. Celem nie jest przed-
stawianie teorii, co nie znaczy, e pisarz nie by inspirowany jak teori,
ktrej da literacki wyraz, jak to ma miejsce w wypadku literatury science
fiction. Istotne dla tekstu literackiego jest dawanie wyrazu pewnym emocjom
i wzbudzanie emocji u czytelnika.
Autor wypowiedzi w funkcji ekspresywnej dobiera takie sownictwo oraz
tak struktur tekstu, ktre najlepiej pozwalaj wyrazi lub wywoa stany
emocjonalnej. Tekst taki charakteryzuje znaczna liczba przymiotnikw, wy-
stpuj neologizmy. Korzysta si twrczo z metafor i kolokacji. Stosuje si
niekonwencjonaln syntaktyk.
Jak wypowiedzi w funkcji informacyjnej oceniane s przede wszystkim
w kategoriach poznawczych, tak w wypadku ekspresywnej funkcji jzyka tymi
podstawowymi kategoriami s kategorie estetyczne, np. pikno i brzydota.
W wypadku uycia jzyka w funkcji 3, w funkcji dyrektywnej, na plan
pierwszy wysuwa si powodowanie jakiego dziaania lub zakazywanie czynie-
nia czego. Tego typu uycie jest charakterystyczne dla tekstw prawniczych:
ustaw i przepisw. Funkcj dyrektywn tekst peni w reklamie. W tej roli
wystpuj zdania rozkazujce i pytajne jzyka potocznego. Kiedy mwi:
Zamknij okno!, nie zamierzam informowa o czym i nie d do budzenia
jakich emocji, lecz przede wszystkim chodzi o spowodowanie okrelonego
dziaania: zamknicia okna. Nie kradnij! zakazuje pewnego dziaania. Zda-
nie pytajne rni si form jako wypowied od zdania rozkazujcego. Daje si
jednak cakowicie na wypowied rozkazujc przeoy. Kiedy pytam: Ktra
jest teraz godzina?, to w istocie domagam si pewnego dziaania, ktrym
bdzie odpowied na moje pytanie. Z powodzeniem mog wic powiedzie,
jeli pomin wzgldy grzecznociowo-stylistyczne: Powiedz, ktra jest teraz
godzina!. Polecenie dziaania i zakaz mog by wykonalne lub nie. Osoba,
osoby, do ktrych skierowane jest polecenie lub zakaz, mog si im podda,
wykona co nakazuj lub zakazuj, albo nie. Nie powiemy jednak o zdaniach
rozkazujcych i pytajnych, jak to ma miejsce dla zda informujcych, e s
prawdziwe lub nie. Oczywicie, takie wypowiedzi musz nie informacje po-
zwalajce zidentyfikowa te dziaania. Takie wypowiedzi mog budzi emocje
zarwno z powodu formy, w jakiej zostay wypowiedziane (grzecznie lub nie),
jak te z powodu tego, co nakazuj lub czego zakazuj. Dla wzmocnienia
22 ROZDZIA 1. JZYK
tekstu w funkcji dyrektywnej mona te wzbudza emocje. Publiczne wyst-

pienie np. na wiecu ma na celu podjcie przez uczestnikw jaki dziaa, np.
oddanie w wyborach gosu na przemawiajcego. Autor takiego wystpienia
moe nie tylko ujawnia swoj postaw i emocje, ale moe poprzez budzenie
emocji uczestnikw wiecu dy do osignicia swojego celu. W tym wy-
padku wyraanie i wzbudzanie emocji nie jest celem jak w wypadku funkcji
ekspresywnej, lecz jest rodkiem do celu, jakim jest oczekiwane dziaanie.
Wypowiedzi nakazujce jakie dziaania lub je zakazujce, czyli wypowie-
dzi w funkcji dyrektywnej oceniamy w kategoriach pragmatycznych, a wic
przede wszystkim jako skuteczne lub nie. Samo dziaanie lub jego brak pod-
lega ocenom moralnym. Taka ocena przez analogi moe przenosi si na
autora wypowiedzi. Jeli kto namawia do dobrych czynw, to jest dobrym
czowiekiem, a gdy namawia do zych czynw, jest zym czowiekiem.
Przyrzeczenia, zobowizania, potwierdzenia s rodzajami wypowiedzi,
w ktrych na plan pierwszy wysuwa si funkcja 4, funkcja zobowizy-
wania si. Kiedy mwi: rzuc palenie, kiedy mwi: na nastpnych zaj-
ciach bdziemy kontynuowali temat, to przyrzekam co, zobowizuj si do
czego. Kontrakt, umowa, rota przysigi s tekstami, w ktrych ta funkcja
jzyka jest pierwszoplanowa. Kto, kto przyrzeka lub zobowizuje si, jest
konsekwentny, gdy wypenia to, co przyrzeka lub to, do czego si zobowi-
zuje. Wypowiedzi w funkcji zobowizywania si zawieraj jak informacj,
przynajmniej t, ktra pozwala zidentyfikowa przedmiot zobowizania i jego
podmiot. W wielu wypadkach teksty takie zwyczajowo winny budzi emocje,
jak np. w wypadku zawierania zwizku maeskiego.
Jzyk tekstu w funkcji zobowizywania si charakteryzuje wystpowanie
zaimkw ja, my oraz formy czasu przyszego. Jzyk bywa ceremonialny
oraz wystpuj w nim wyraenia performatywne.
W ocenie wypowiedzi w funkcji zobowizywania si wane s intencje
tych, ktrzy zobowizuj si do czynienia lub nieczynienia czego. Przyrze-
czenie i zobowizanie s szczere, gdy osoba przyrzekajca lub zobowizujca
si zamierza wypeni to, co przyrzeka lub to, do czego si zobowizuje. Wy-
powiedzi w funkcji zobowizywania si oceniane s przede wszystkim w ka-
tegoriach moralnych.
Zauwamy, e funkcje jzyka 1 i 2 realizowane s przez opis, przedsta-
wienie w wypadku 1 wiata obiektywnego, a w wypadku 2 stanu su-
biektywnej wiadomoci. Funkcje 3 i 4 mona poj jako skutkujce zmian
w wypadku 3 wiata obiektywnego, a w wypadku 4 stanu subiektywnej
wiadomoci. Gdyby zgodzi si, e to, co skada si na nasz wiadomo, to
przekonania, uczucia i postawy, denia i oczekiwania wobec wiata obiek-
tywnego oraz intencje i zamiary w stosunku do samego siebie, to moemy
przyj, e komunikujc przekonania uywamy jzyka w funkcji 1, komuni-

kujc uczucia i postawy uywamy jzyka w funkcji 2, komunikujc denia
i oczekiwania w stosunku do wiata obiektywnego uywamy jzyka w funk-
cji 3, a komunikujc intencje i zamiary w stosunku do samego siebie uywamy
jzyka w funkcji 4.
W gramatyce szkolnej wyrnia si typy zda: oznajmujce, pytajne,
rozkazujce, wykrzyknikowe. Rodzaj uytych zda nie rozstrzyga kwestii
funkcji, w jakiej zostay uyte. Mona przecie zada pytanie korzystajc
ze zdania oznajmujcego. Kiedy mwi do kelnera: Napibym si kawy, to
uywam zdania oznajmujcego dla spowodowania pewnego dziaania. Tak
zwane pytania retoryczne, to zdania pytajne uyte dla przekazania infor-
macji. Wypowiedziane w odpowiednim kontekcie zdanie jak dugo jeszcze
w Rzeczypospolitej bdzie rzdzia prywata? moe by pytaniem retorycz-
nym. Celem jego wygoszenia byoby informowanie o stanie rzeczy, a nie
stawianie pytania o to, jaki ten stan rzeczy jest.
Wskazane zostay cztery funkcje jzyka. Nie znaczy to, e wypowiedzi,
teksty wypeniaj zawsze tylko jedn z tych funkcji. Jest raczej tak, e kada
wypowied realizuje w wikszym lub mniejszym stopniu wicej ni jedn
funkcj. Tekst naukowy nie tylko informuje, ale i te moe wyraa. Utwr
literacki nie tylko co wyraa, ale i informuje, a nadto ma jakie przesanie,
czyli ma na celu spowodowanie jakiego dziaania lub spowodowanie zanie-
chania dziaania. S teksty, w ktrych to poczenie funkcji nie jest czym
uzupeniajcym, dodatkowym, lecz jest czym istotnym, wanym. Modlitwa
to przyznajmy do swoisty tekst, ktry wypenia funkcj ekspresywn,
ma na celu spowodowanie jakiego dziaania (przez tego, do kogo si mo-
dlimy) oraz zawiera zobowizania si modlcego do czynienia lub nieczynie-
nia czego. Kiedy oferuj jaki towar do sprzeday, to udzielam informacji, co
to jest, lecz jednoczenie tak dobieram sowa, aby przekona do jego kupna,
a wic przekona do podjcia pewnego dziaania. W reklamach dy si nadto
do wywoywania pewnych postaw, wytworzenia stanu motywacji do kupna
reklamowanego towaru lub usugi. We wszelkiego rodzaju ceremoniach, ta-
kich jak lub, tekst ma informowa, ma wywoywa uczucia, powodowa
pewne dziaania i nadto zawiera zobowizania. Wywoywaniu uczu suy
stosowanie jzyka ceremonialnego oraz bogatej oprawy zdarzenia.
Wskazane zostay cztery funkcje jzyka. Nie znaczy to, e jzyk moe
peni tylko takie funkcje. Analizy ukazuj wielo i rnorodno funkcji j-
zyka. Istnieje bogata i rnorodna terminologia dla okrelenia funkcji jzyka.
Funkcje mona dzieli np. na poznawcze i instrumentalne. Funkcja poznaw-
cza to funkcja opisowa, deskryptywna i prawdziwociowa. W roli instrumen-
talnej jzyk uywany jest np. w funkcjach komunikatywnej, ewokatywnej,
24 ROZDZIA 1. JZYK
ekspresywnej, impresywnej, imperatywnej, promotywnej, konotatywnej, per-

swazyjnej, argumentacyjnej, agitatywnej, performatywnej, estymatywnej, in-
terrogacyjnej, terapeutycznej, fatycznej, dydaktycznej. Szczegln rol peni
jzyk w informatyce. Stosowany jest tu do zapisu programw, czyli systemw
sterowania urzdzeniami elektronicznymi, w szczeglnoci komputerami.
Jzyka brany jest w funkcji fatycznej, gdy uywany jest dla nawiza-
nia i podtrzymania wizi towarzyskich: odzywamy si do kogo, aby w ten
sposb da wyraz chci pozostawania z tym kim w bliszych stosunkach.
Kiedy z jakich powodw rezygnujemy z tego, przestajemy si do tego kogo
odzywa.
Jzyka uywa si te dla kreowania rzeczywistoci. Korzysta si ww-
czas z wyrae performatywnych.
Definicja 1.4. Wyraenie performatywne to wyraenie, ktrego uycie

w okrelonych okolicznociach (waciwych dla niego) powoduje zaistnienie
tego, co ono opisuje.
Formua immatrykulacji powoduje, e zostaje studentem kto, do kogo

w czasie ceremonii inauguracji roku akademickiego rektor szkoy wyszej
zwrci si sowami tej formuy. Formua zawarcia zwizku maeskiego po-
woduje, e kto, kto j wygasza w okolicznociach opisanych w odpowied-
nich aktach prawnych, wstpuje w zwizek maeski. Kiedy (na serio) m-
wi gratuluj, to tym samym gratuluj, a wic dokonuj pewnego czynu
(rnego od samego aktu uycia jzyka).
Jzyk interesuje logik gwnie, cho nie jedynie, jako rodek przekazy-
wania informacji.
Zadania
Zadanie 1.1. Wska funkcje, ktre mog peni ponisze wyraenia.
1. Nastpi mi pan na nog.
2. Czy jest prawd, e podpisanie paktu Ribentrop-Mootow midzy Rze-

sz Niemieck, a Zwizkiem Sowieckim miao bezporedni i istotny
wpyw na wybuch II wojny wiatowej?
3. Jestem godny.
4. Daj swemu dziecku to, co najlepsze!
5. Prosimy o zapicie pasw.

6. Tak dalej by nie musi.
7. Sia spokoju.
8. Nie chc, ale musz.
9. Wybierzmy przyszo.
10. Niech trjkt ABC bdzie trjktem prostoktnym.
11. Zamy, e Jan dokona wykroczenia.
Zadanie 1.2. W jakich funkcjach jzyk uyty jest w prawie i w jego stoso-
waniu?
Zadanie 1.3. Jakie funkcje peni jzyk w reklamach?
Zadanie 1.4. Podaj przykady zda orzekajcego, pytajnego, rozkazujcego
i wykrzyknikowego, ktre w okrelonych okolicznociach peni funkcj:
1. informacyjn,
2. ekspresywn,
3. dyrektywn,
4. zobowizywania.
Zadanie 1.5. Jakiego rodzaju wyraeniami s: zatwierdzam, radz, prze-

praszam, oferuj, przyrzekam, sugeruj, ostrzegam, zamawiam?
Zadanie 1.6. Czy sowo niniejszym jest charakterystyczne dla wypowiedzi
performatywnych, czyli w zasadzie wystpuje tylko w takich wypowiedziach
lub moe by w nich uyte bez naruszenia sensu tych wypowiedzi?
Zadanie 1.7. Oce racje stron sporu.
To by bezpodstawny atak, nie poparty adnymi dowodami powta-
rzali w sdzie J.Sz., W.C. i D.T.
Oskarony A.L. broni si, twierdzc, e w swoim wystpieniu nie uywa
zda twierdzcych, a tylko zadawa pytania. Nie byo to wic wedug niego
pomwienie czy oskarenie.
Politycy zgodnie stwierdzili przed sdem, e stawiane przez A.L. znaki
zapytania byy tylko form ucieczki i miay uchroni A.L. przed odpowie-
dzialnoci polityczn.
26 ROZDZIA 1. JZYK
Przy takiej tchrzowskiej manierze polegajcej na uywaniu sowa po-

dobno oraz budowania zda w formie aluzji i pyta ucieka si od odpo-
wiedzialnoci zezna minister W.C. Tego samego zdania byli pozostali
wiadkowie: minister J.Sz. i pose D.T.
J.Sz. stwierdzi, e gdyby taka forma wypowiedzi, jak zastosowa A.L.
bya dopuszczalna w Sejmie, to na podstawie zestawu kamstw, nie majc
dowodw na to co si mwi, mona by oskara kogokolwiek bez ponoszenia
odpowiedzialnoci.
1.2 Budowa i znaczenie wyrae

Na jzyk jako system znakw skadaj si znaki, ktrymi s w wypadku
jzyka pisanego typy napisw, a w wypadku jzyka mwionego typy gosw.
Te napisy i gosy konstruowane s zgodnie z reguami syntaktycznymi (za-
sadami gramatyki, skadni) ze znakw w szczeglnoci ze znakw prostych,
czyli elementw sownika. Dochodz do tego reguy, ktre mwi jak te na-
pisy i gosy naley rozumie. S to reguy znaczeniowe (semantyczne).
Definicja 1.5. Jzyk J skada si ze sownika S, regu skadniowych (syn-

taktycznych) G i regu znaczeniowych (semantycznych) Z, czyli:
J = hS, G, Zi.
Kady jzyk, jaki by on nie by, winien mie te trzy skadniki. Opis nie-
ktrych jzykw wyczerpuje si w okreleniu tych trzech skadnikw. Bdzie
tak w wypadku jzyka rachunku arytmetycznego, jzyka rachunku logicz-
nego, czy jzyka programowania. W wypadku niektrych jzykw, jak na
przykad jzyki naturalne dochodz jeszcze inne reguy, choby zasady sty-
listyki. S to reguy o charakterze pragmatycznym. Reguy pragmatyczne
formuuje si te dla jzykw formalnych na przykad, gdy wprowadza si
zasady opuszczania nawiasw. Jednak bez tych regu jzyki te nie straciyby
na wartoci, jedynie wyduyyby si odpowiednie napisy.
Podane okrelenie jzyka wymaga rozwinicia i dopowiedzenia, co naley
rozumie przez sownik, reguy skadni oraz reguy znaczeniowe.
Definicja 1.6. Znak prosty jzyka to wyraz (sowo) tego jzyka.
Rzeczy s zoone fizycznie. Poszczeglne znaki mog wic podlega fi-

zycznemu podziaowi. Te fizyczne czci nawet gdyby niezalenie byy typami
znakw nie musz by uyte jako czci znaku. Moe to by po prostu sytu-
acja przypadkowa. W jzykach naturalnych wyrazy zwykle budowane s ze
1.2. BUDOWA I ZNACZENIE WYRAE 27
skoczonego zbioru typw przedmiotw zwanych literami i goskami. Wyraz

klub ma jako swoj cz waciw lub, lecz klub nie jest znakiem zoonym
jzyka polskiego, bowiem nie powsta ze zoenia zgodnie z reguami jzyka
polskiego jakich wyrazw tego jzyka. Zauwamy, e k nie jest samodziel-
nym znakiem jzyka polskiego. Litery i goski, z ktrych zbudowany jest znak
prosty nie s znakami.
Wyrazy nie musz by budowane z liter. Przykadem jzyka, ktrego
wyrazy nie s budowane z liter jest jzyk chiski3 . Podobnie jest w wy-
padku jzyka logiki matematycznej, ktry jest rodzajem pisma ideograficz-
nego. Najprostsze znaki w pimie ideograficznym odpowiadaj znaczeniom
wyrazw lub nawet caych zwrotw jzyka potocznego. Jego znaki wyrazowe
to ideogramy. Zauwamy, e tego rodzaju znaki peni donios rol w wielu
dziedzinach praktycznych. S tu znaki ruchu drogowego, rnego rodzaju
piktogramy, jak choby te stosowane w niektrych programach komputero-
wych (np. program Windows). Oczywicie, nie o kadym systemie pisma
obrazkowego moemy powiedzie, e jest to jzyk. Czasem te obrazki nie
wi si z adn umow a dziaaj jedynie skojarzeniowo. Komunikacja nie-
werbalna dokonuje si nie tylko za pomoc symboli graficznych. Kto, kto
by na giedzie, mg podziwia zrczno, z jak korzysta si ze specjal-
nego kodu ruchowego, gdzie do porozumiewania si su nie tylko ruchy rk
i ust, jak to jest w wypadku osb guchoniemych. Jzyk nie jest te jedynym
narzdziem komunikowania si ludzi. Aktor, a moe jeszcze bardziej mim
przekazuje swj komunikat za pomoc oznak.
Definicja 1.7. Sownik jzyka J to zbir wszystkich i tylko wyrazw tego
jzyka.
Napis4 jest skoczonym cigiem wyrazw. Jednak nie kady napis, nie
kady skoczony cig wyrazw jest znakiem jzyka.
Definicja 1.8. Skoczony cig elementw sownika S jzyka J jest wyrae-
niem jzyka J wtedy i tylko wtedy, gdy jest zbudowany zgodnie z reguami
G gramatyki jzyka J , inaczej zgodnie z reguami skadniowymi (syntak-
tycznymi).
O cigu wyrazw zbudowanym zgodnie z reguami syntaktycznymi m-
wimy, e jest syntaktycznie spjny. Wyraenia jzyka to syntaktycznie
3
Co nie znaczy, e mwiony jzyk chiski nie daby si tak zdefiniowa.
4
Aby niepotrzebnie nie komplikowa wykadu, bdziemy ogranicza si do mwienia
o jzyku pisanym. Zwykle jednak wszystko, co powiemy, bdzie stosowa si do jzyka
w kadej innej formie i wystarczy jedynie dokona stosownych modyfikacji, ktrych wy-
maga specyfika danej formy, np. mwionej.
28 ROZDZIA 1. JZYK
spjne skoczone cigi wyrazw tego jzyka. Jzyki, ktrych reguy skadni
zale wycznie od ksztatu, formy wyrae to jzyki formalne. W wy-
padku jzyka naturalnego reguy skadni s zalene od znacze wyrae. Od
znacze wyrae nie zale reguy skadniowe np. jzyka logiki formalnej
oraz jzykw programowania.
Z punktu widzenia syntaktyki jzyki naturalne rni si od jzykw for-
malnych sposobem okrelenia wyraenia (poprawnie zbudowanego). W wy-
padku jzykw formalnych rozpoznanie, czy dany cig wyrazw jest wyra-
eniem (poprawnie zbudowanym) jest czysto mechaniczne, czyli moe by
dokonane bez rozumienia tego wyraenia. Tak czynno moe wykona od-
powiedni program komputerowy. W wypadku jzykw naturalnych taki opis
nie jest wystarczajcy. W wielu wypadkach niezbdne jest odwoanie si do
intuicji lingwistycznej kompetentnego uytkownika tego jzyka. Wicej, jeli
jaki cig wyrae jest zgodny z proponowanymi reguami syntaktycznymi,
a nie jest akceptowany przez kompetentnego uytkownika, to reguy takie
bd zostaj w ogle odrzucone, bd ograniczony zostaje zakres ich zasto-
sowa: racj ma kompetentny uytkownik jzyka.
Za pomoc gramatyki formalnej mona zdefiniowa np. wyraenia jzyka
arytmetyki liczb naturalnych z dwoma symbolami operacji: +, . Zastosu-
jemy sposb okrelenia gramatyki stosowany w informatyce, a mianowicie
gramatyk BN F (Backus Naur Form). Wyrniamy dwa rodzaje symboli:
symbole przepisywania,
Symbole te zapisywa bdziemy wytuszczon czcionk. Nie nale
one do sownika jzyka. S to terminy gramatyki jzyka.
symbole terminalne.
Symbole terminalne s elementami sownika jzyka.
Regua przepisywania skada si z symbolu ::= (dla: przepisz ) oraz z sym-
bolu | (lub), ktry rozdziela rne moliwe cigi symboli, wpisywane na miej-
sce symbolu poprzedzajce ::=.
Reguy budowy wyraenia maj charakter rekurencyjny, tzn. stosuj si
do wyniku swojego zastosowania: jeeli w cigu bdcym wynikiem zastoso-
wania reguy wystpuj symbole przepisywania, wynik ten staje si ponownie
przedmiotem wykonania reguy waciwej dla ktrego z symboli przepisywa-
nia. Stosowanie regu koczy si dopiero wwczas, gdy w otrzymanym cigu
wystpuj tylko symbole terminalne.
Cig symboli jest wyraeniem wtedy i tylko wtedy, gdy
1. otrzymany jest zgodnie z reguami przepisywania,
2. zbudowany jest wycznie z symboli terminalnych.
Rozwamy jzyk, ktrego wyraeniami s nazwy liczb naturalnych budo-

wane za pomoc symboli: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 (cyfry) oraz symbolu +
(znak dodawania) i (znak mnoenia). Jzyk ten moe by opisany nast-
pujco.
pdigit ::= 1|2|3|4|5|6|7|8|9

digit ::= | pdigit
znumeral ::= digit | digit znumeral
numeral ::= digit | pdigit znumeral
number ::= numeral | (number + number)
| (number number)
Wyraeniami tego jzyka s wszystkie i tylko cigi symboli terminalnych,
ktre mona otrzyma, korzystajc z podanych regu przepisywania.
Rozrnienie midzy pdigit i digit jest konieczne, aby wyeliminowa
wicej ni jednocyfrowe nazwy rozpoczynajce si symbolem 0. znumeral
umoliwia stosowanie 0 tak samo jak pozostaych symboli (pdigit) na miej-
scach, ktre nie s pocztkowymi wyrazami cigw. Kady cig terminalny
jest kategorii number. Gramatyka dopuszcza tylko jeden cig number z 0
na pocztku, a mianowicie cig: 0.
Reguy pozwalaj wygenerowa nastpujce wyraenia: 1, 2003, 30 + 65,
98 4021. Cigi: 012, 234 + , 345, 23 + + 35 nie s wyraeniami.
Wyraenia mog by proste, gdy s wyrazami, i zoone, gdy zbudo-
wane s z wicej ni jednego wyrazu.
Aby korzysta z jzyka, nie wystarczy mie do dyspozycji sownik tego
jzyka i konstruowa wyraenia zgodnie z reguami skadniowymi. Uczc si
jzyka uczymy si rwnie rozumienia jego wyrae. Dziecko sposb rozu-
mienia wyrae jzyka ojczystego czerpie w procesie przekazu kulturowego:
rne konkretne sytuacje daj rodzicom i wychowawcom okazj do przeka-
zywania sposobu, w jaki naley rozumie wyraenia. Gdy uczymy si jzyka
obcego, o rozumieniu poszczeglnych napisw i gosw w tym jzyku jeste-
my zwykle informowani w naszym jzyku ojczystym. Znaczenie wyraenia
to sposb jego rozumienia. Przyporzdkowywanie znacze wyraeniom do-
konuje si wedug pewnych zasad. Te zasady zawarte s w reguach znacze-
niowych, semantycznych jzyka.
Definicja 1.9. Znaczenie wyraenia jzyka J to sposb rozumienia tego

wyraenia wyznaczony przez reguy znaczeniowe, czyli semantyczne, Z j-
zyka J .
30 ROZDZIA 1. JZYK
Dla jzykw naturalnych typowe jest, e niektre wyraenia nie maj

w peni sprecyzowanego znaczenia.
Definicja 1.10. Wyraenie ma jasne znacznie lub, po prostu, wyraenie

jest jasne wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenie tego wyraenia jest jednoznacz-
nie okrelone.
Definicja 1.11. Znaczenie wyraenia jest niejasne (mtne) lub, po prostu,

wyraenie to jest niejasne (mtne) wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenie tego
wyraenia nie jest jednoznacznie okrelone.
Znaczenie wyraenia jest bd jasne, bd jest niejasne, czyli mtne.

O wypowiedzi mwimy, e jest jasna wtedy i tylko wtedy, gdy jej zna-
czenie jest jednoznacznie okrelone. Mwimy za, e jest niejasna (mtna),
gdy tak nie jest. O autorze (nie)jasnej wypowiedzi mwimy, e wypowiada
si (nie)jasno.
O jasnoci lub niejasnoci i mtnoci wyraenia moemy mwi jako
o pewnej nierelatywnej cesze tego wyraenia. Moe jednak by tak, e wy-
raenie, ktre jest jasne w sensie absolutnym (nierelatywnym), nie jest jasne
subiektywnie, czyli nie jest jasne dla kogo.
Definicja 1.12. Znaczenie wyraenia jest jasne dla kogo wtedy i tylko
wtedy, gdy ten kto to wyraenie rozumie w dokadnie jeden okrelony spo-
sb. Jest za niejasne dla kogo, kto tego wyraenia nie rozumie lub nie
rozumie w peni.
Publikowane s sowniki, ktre podaj znaczenie wyrazw. Mwimy wic

o sownikowym znaczeniu wyrazu.
W znaczeniu wyrae daje si wyrni sens deskryptywny (kognitywny)
oraz pragmatyczny (emocjonalny).
Definicja 1.13. Sens deskryptywny (kognitywny) wyraenia to to, co

w jego znaczeniu odnosi si do przedmiotw, ich cech i zwizkw (relacji)
midzy nimi.
Definicja 1.14. Sens pragmatyczny (emocjonalny) wyraenia to skad-

nik jego znaczenia wyraajcy postawy, uczucia lub oceny tego, na co wska-
zuje sens deskryptywny (kognitywny) wyraenia.
Sensy deskryptywne nazw policjant, str porzdku publicznego i gli-

niarz w zasadzie nie rni si. Nazwy te maj jednak rne sensy emocjo-
nalne. Policjant jest emocjonalnie neutralny, str porzdku publicznego
ma due pozytywne zabarwienie emocjonalne, a gliniarz odwrotnie, ma

duy pejoratywny adunek emocjonalny.
Zwykle wyraeniu przysuguje znaczenie okrelone przez znaczenia ska-
dajcych si na nie wyrazw.
Definicja 1.15. Dosowne znaczenie wyraenia to znaczenie tego wyra-

enia okrelone przez znaczenia skadajcych si na nie wyrazw.
Wyraenia proste, jednowyrazowe, mog mie tylko znaczenie dosowne.

Niektrym wyraeniom zoonym przysuguje znaczenie nie bdce funkcj
znacze poszczeglnych wyrazw.
Definicja 1.16. Idiomatyczne znaczenie wyraenia to znaczenie tego

wyraenia, ktre przysuguje mu jako caoci (i ktre jest rne od znaczenia
dosownego tego wyraenia).
Zauwamy, e znaczenie idiomatyczne moe przysugiwa tylko wyrae-

niom zoonym.
Definicja 1.17. Idiom to wyraenie, ktremu przysuguje znaczenie idio-

matyczne.
Idiomom, oprcz znaczenia idiomatycznego, moe, cho nie musi, przy-

sugiwa znaczenie okrelone przez znaczenia wyrazw skadajcych si na
to wyraenie, czyli znaczenie dosowne. Wyraeniu tu ley pies pogrzebany
oprcz znaczenia idiomatycznego przysuguje te znaczenie dosowne. Inaczej
jest w wypadku gwd programu. Ma ono tylko znaczenie idiomatyczne.
Uczc si jzyka, oprcz zapamitywania znacze wyrazw sownika tego
jzyka, musimy take uczy si znacze jego wyrae idiomatycznych.
Zdarza si, e jaki wyraz ma wicej ni jedno znaczenie, czyli jest wielo-
znaczny, a nadto rne jego znaczenia nie s ze sob zwizane, s przypad-
kowe, jak np. zamek, koza. Sowo szyje uyte moe by jako rzeczownik
i jako czasownik.
Definicja 1.18. Homonim to wyraz, ktremu przysuguje wicej ni jedno

znaczenie i znaczenia te nie s ze sob powizane.
W wypadku homonimw wieloznaczno ma charakter przypadkowy. Ina-

czej jest w wypadku wyrazw systematycznie wieloznacznych.
Definicja 1.19. Wyraz systematycznie wieloznaczny to wyraz, ktrego

poszczeglne znaczenia pozostaj ze sob w systematycznych zwizkach wy-
znaczonych przez reguy znaczeniowe.
32 ROZDZIA 1. JZYK
Wyrazami systematycznie wieloznacznymi s w jzyku polskim czasow-

niki. Np. gra w zdaniu Jan gra na pianinie moe znaczy, e Jan po-
siada umiejtno gry na pianinie. W tym wypadku mwimy o znaczeniu
potencjalnym. Moe rwnie znaczy, e Jan w tym czasie, w ktrym do-
konywana jest wypowied, siedzi przy pianinie powodujc wydawanie przez
nie dwikw. Mwimy wwczas, e czasownik ten uyty jest w znaczeniu
aktualnym.
Wyrazami systematycznie wieloznacznymi s rwnie swka okazjo-
nalne. Znaczenie swka okazjonalnego zaley od okolicznoci i kontekstu
jego uycia, czyli jego znaczenie jest znaczeniem kontekstowym. Sw-
kami okazjonalnymi s okoliczniki czasu, jak: teraz, dzisiaj; okoliczniki
miejsca, jak: tu, tam; zaimki osobowe, jak: ja, ty. Wyraenie bd
tam nie ma okrelonego znaczenia, dopki nie zostanie umieszczone w od-
powiednim kontekcie, ktry nadaby znaczenie wyrazowi tam oraz wska-
zaby tego, kto tam bdzie. W wypadku swek okazjonalnych ich znaczenie
zaley od jzykowego i pozajzykowego kontekstu uycia.
W wypadku takich swek jak duo, wysoki i dobry ich znaczenie
zaley zasadniczo od jzykowego kontekstu uycia. Duo znaczy co innego,
gdy mwimy, e w klubie na spotkaniu z autorem ksiki byo duo uczest-
nikw, a co innego, gdy mwimy, e na meczu pikarskim byo duo kibi-
cw. Wysoki w zdaniu Jan jest wysoki znaczy co innego ni w zdaniu
w Gbinie by wysoki maszt radiowy. Dobry w kontekcie dobry stu-
dent znaczy co innego ni w kontekcie dobry lekarz. Dla podanych s-
wek charakterystyczne jest, e mwi o pewnych wasnociach zwizanych
z relacjami. Duo wie si z relacj wicej, wysoki wyszy, dobry
lepszy. Relacja jest okrelana przez rodzaj przedmiotw, pomidzy kt-
rymi zachodzi. Relacja pomidzy licznoci zbiorw uczestnikw literackich
spotka klubowych jest rna od relacji pomidzy licznoci zbiorw kibicw
meczw pikarskich. Relacja pomidzy ludmi ze wzgldu na ich wzrost jest
rna od relacji midzy masztami radiowymi ze wzgldu na ich wysoko.
Relacja bycia lepszym studentem jest rna od relacji bycia lepszym leka-
rzem. To, o jak relacj w danym wypadku chodzi, jest wskazywane przez
jzykowy kontekst uycia.
Definicja 1.20. Wyraz relacyjnie wieloznaczny to wyraz, ktrego zna-

czenie zwizane jest z relacj, ze wzgldu na ktr jest orzekany.
Zaley nam na bogatym jzyku. Jego wzbogacenie moe nastpi w dro-

dze przypisywania wyrazom nowych znacze. Te nowe znaczenia mog ba-
zowa na dotychczasowym znaczeniu wyrazu.
Definicja 1.21. Wyraz umylnie wieloznaczny to wyraz, ktremu do-

dano znaczenie metaforyczne lub analogiczne.
Wyrazami umylnie wieloznacznymi s np.: gniazdo, miara. Wielo-

znaczno umylna moe by metafor, czyli przenoni, moe te by
analogi. W znaczeniu pierwotnym gniazdo oznacza miejsce wylgu pi-
sklt w warunkach naturalnych. W kontekstach gniazdo oporu i gniazdo
rodzinne wyraz ten zyskuje inne, przenone znaczenia. W wypadku analogii
znaczenia s do siebie podobne. Podobne s np. znaczenia wyrazu miara
w kontekstach: miara wzrostu, miara wysokoci, miara mdroci, miara
dorosoci.
Zamierzona wieloznaczno moe mie rne powody. Kiedy Brytyjczycy
uznali, e czogi mog by skuteczn broni, przed ofensyw nad Somm
niewielk jednostk czogw skierowano do Francji. Dla zmylenia Niemcw
mwiono o dostawie zbiornikw na wod dla piechoty, std angielska nazwa
czogu: tank.
Zdarza si i tak, e to samo znaczenie przysuguje wicej ni jednemu wy-
razowi. Ma to miejsce wwczas, gdy reguy znaczeniowe nakazuj rozumie
tak samo rne wyrazy. Rwnoznaczno wyrazw jest faktem wewntrz j-
zykowym, tzn. nie zaley od jakiegokolwiek (pozajzykowego) stanu rzeczy,
lecz jedynie od regu znaczeniowych jzyka. Gdyby kto rozrnia znaczenia
wyrazw, ktre s w danym jzyku rwnoznaczne, to ten kto wykazywaby
brak wiedzy jzykowej (a nie wiedzy pozajzykowej).
Definicja 1.22. Wyraz w1 uyty w znaczeniu z1 jest synonimem wyrazu w2

wzitemu w znaczeniu z2 wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenia z1 i z2 (istotnie)
nie rni si.
Wyrazw synonimicznych moemy uywa wymiennie. Zamiast i mo-

emy uy oraz, zamiast kartofel moemy napisa ziemniak. Czasem
uycie jednego z wyrazw synonimicznych jest spraw zwyczajw jzyko-
wych rodowiska, preferencji stylistycznych lub, po prostu, aby unikn po-
wtarzania (polepsza styl). Tworzone s sowniki wyrazw bliskoznacznych,
aby uatwi uytkownikowi jzyka korzystanie z bogactwa wyrazw synoni-
micznych.
Cig wyrazw, ktry narusza reguy budowy wyrae reguy ska-
dniowe to nonsens. Nonsensem jest np. spa Jan koniec. Nonsensom,
poniewa nie s zbudowane zgodnie z reguami skadniowymi, reguy zna-
czeniowe nie przypisuj znaczenia. Nonsensy mog peni jak funkcj jzy-
kow np. w tekcie literackim, gdy zapisane jako przez kogo wypowiedziane
s oznak tego, e ten kto nie kontroluje swoich wypowiedzi.
34 ROZDZIA 1. JZYK
Moe te by tak, e dany cig wyrazw zbudowany jest zgodnie z regu-

ami syntaktycznymi, lecz nie mona mu przypisa znaczenia zgodnie z re-
guami semantycznymi. W tym wypadku mwi si o bezsensie. Wyraenie
motek programu jest zgodnie z reguami syntaktycznymi wyraeniem. Jest
to jednak bezsens, bowiem nie mona mu przypisa znaczenia wedug regu
semantycznych. W jzyku matematyki bezsensem jest wyraenie wiksza
poowa. Jest to nazwa, a zatem nie jest to nonsens. Jednak tej nazwie nie
przysuguje znaczenie wedug regu znaczeniowych jzyka matematyki.
Jzyk suy nie tylko do komunikowania faktw, lecz take naszej wobec
nich postawy. Kiedy mwi: Nie jest prawd, e dzisiaj jest wtorek, neguj
zachodzenie, istnienie pewnej sytuacji. W tej sprawie kto moe mie inne
zdanie. Rnimy si wwczas co do faktw. Kiedy mwi: Dzisiaj mamy
dobr pogod, to wyraam pewn postaw, wypowiadam ocen pogody.
Kto inny moe inaczej ocenia dzisiejsz pogod. Rnimy si wic co do
postawy, oceny. Moe by tak, e:
1. dwoje ludzi ani nie rni si co do faktu, ani nie rni si wobec niego
postaw;
Dwie osoby lubice soneczn pogod i bdce na wczasach mog by
np. zgodne co do stanu pogody i w ocenie tej pogody.
2. dwoje ludzi nie rni si co do stwierdzenia pewnego faktu, a rni si

jego ocen;
Dwie osoby, z ktrych jedna lubi soneczn i bezdeszczow pogod i jest
na wczasach, a druga prowadzi gospodarstwo rolne, w ktrym uprawy
wymagaj znacznej iloci wilgoci, mog by np. zgodne co do stanu
pogody e jest sonecznie i bezdeszczowo a rni si w ocenie
tej pogody.
3. dwoje ludzi rni si co do faktu, a nie rni si w ocenie;

Jedna osoba moe np. twierdzi, e Jan zna jzyk angielski, a druga,
e Jan nie zna tego jzyka; osoby te rni si wic co do faktu; osoby
te mog by jednak zgodne w ocenie przydatnoci znajomoci jzyka
angielskiego przez Jana.
Wreszcie czwarta i ostatnia moliwa sytuacja
4. dwoje ludzi rni si zarwno w sprawie faktu, jak i postaw wobec

niego.
Jedna osoba moe np. uwaa, e Jan umie wamywa si do kas pan-
cernych, a druga, e nie. Osoba, ktra uwaa, e Jan umie wamywa
si do kas pancernych moe t umiejtno ocenia pozytywnie a osoba,
ktra ma inne zdanie w sprawie faktu ocenia negatywnie. Moe te

by tak, e osoba, ktra uwaa, e Jan umie wamywa si do kas pan-
cernych, umiejtno t ocenia negatywnie, a osoba, ktra uwaa, e
Jan nie potrafi wamywa si do kas pancernych pozytywnie.
Wartociowanie, ocenianie czego moe by ocenianiem z punktu widze-

nia moralnoci, czyli przede wszystkim jako dobrego lub zego. Moe to by
ocena estetyczna, wwczas mwimy o piknie i brzydocie. Moemy te mwi
o ocenach utylitarnych, wwczas mwimy o uytecznoci i bezuytecznoci.
Nasze postawy i oceny moemy wyraa korzystajc ze specjalnych s-
wek: dobre, ze; pikne, brzydkie; korzystne, niekorzystne itd. Kiedy
osoba pytana o wynik referendum w Irlandii w sprawie traktatu lizboskiego
(2008 r.) odpowiada, e referendum zostao przegrane, to tym samym infor-
muje, e ocenia ten wynik negatywnie, e bya zwolennikiem tego traktatu.
Przeciwnik tego traktatu powiedziaby, e referendum zostao wygrane. Kto,
kto nie chciaby ujawni swojej oceny powiedziaby, e wikszo Irlandczy-
kw zagosowaa przeciwko traktatowi.
Oceny mona te dokonywa przez uycie wyrae nacechowanych pe-
joratywnie lub nacechowanych pozytywnie. W okresie PRL-u uywano
nazwy Zwizek Radziecki. By to termin wprowadzony do powszechnego
uycia przez komunistw. W okresie przed II wojn wiatow stosowana
bya nazwa Zwizek Sowiecki. Konteksty, w ktrych bya uywana, spo-
wodoway, e bya nacechowana pejoratywnie i to stao si powodem uy-
wania w oficjalnym jzyku PRL-u wycznie terminu Zwizek Radziecki.
Ot kto, kto mwi: Zwizek Sowiecki, wanie z powodu pejoratyw-
nego nacechowania tego terminu, wyraa swoj negatywn postaw wobec
Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W dziaalnoci gospodar-
czej chroni si nazw marki osignicie pozytywnego kojarzenia nazwy
kosztuje, a nastpnie daje korzyci. Dlatego te oprcz uznanej nazwy fir-
mowej Panasonic pojawiay si np. Pavasonic, Panasaonic, Panasonix.
Czasem tylko podejrzenie o pejoratywne nacechowanie wystarcza, aby ich
miejsce zajmoway sowa, ktre si jeszcze nie zuyy. Zamiast dozorca
uywa si administrator domu, do zajcia miejsca listonosza pretendo-
wa dorczyciel itp. Wyraeniami nacechowanymi pejoratywnie s: biuro-
krata, anarchista, faszysta. Wyraeniami nacechowanymi pozytywnie s:
meneder, demokrata, patriota.
W argumentacji, w zalenoci od jej celu, uywa si takich sw, ktre
przez swoje nacechowanie wzmacniaj argumentacj. Gdy kto argumentuje
za czym, co opisuje si raczej wyraeniami nacechowanymi pejoratywnie,
zwykle dy do stosowania okrele, ktre takiego nacechowania nie maj.
36 ROZDZIA 1. JZYK
Ten sposb postpowania polega na stosowaniu eufemizmw. Zamiast po-

wiedzie: dokona malwersacji, mona uy eufemizmu i powiedzie: zro-
bi faszywy krok finansowy. ycie eufemizmw jest krtkie. Eufemizm
po pewnym czasie uywania traci swoj rol. Zyskujc pejoratywne nace-
chowanie musi by systematycznie zastpowany przez eufemizm na samego
siebie. Kto, kto moe uy w argumentacji wyrae nacechowanych, zwykle
t sytuacj wykorzystuje dla jej wzmocnienia. W dyskusji na temat legali-
zacji przerywania ciy obserwujemy uywanie przez jedn ze stron okrele
typu: prawo do wasnego ciaa, prawo wyboru, aborcja, a przez drug
okrele typu: prawo do ycia, zabjstwo nie narodzonych. Wypowied
nacechowana emocjonalnie przeszkadza w racjonalnym podejciu do podej-
mowanego w niej zagadnienia.
Bywa, e zaley nam na przedstawieniu jakiej sprawy bez wyraenia
naszego wobec niej stanowiska. Mog powiedzie: Druyna pikarska A wy-
graa 2:1 z druyn B. Mog powiedzie: Druyna pikarska B przegraa 1:2
z druyn A. Kada z tych dwu wypowiedzi wyra postaw. Ten sam fakt
mog zakomunikowa w sposb neutralny mwic: Mecz midzy druyn
pikarsk A a druyn B zakoczy si wynikiem 2:1 5 . Nie zawsze jest to
tak proste. Wypowiedzi Prawo do niezawisego sdu naley do podstawo-
wych praw czowieka nie mona jak si zdaje przeformuowa tak,
aby kto, kto mwi o tym fakcie, mg by odbierany jako kto, kto zajmuje
stanowisko neutralne.
Jzyk nauki powinien by emocjonalnie neutralny. Nawet wyraenia, ktre
w jzyku potocznym s emocjonalnie nacechowane, trac to nacechowanie
w jzyku nauki. Na przykad nazwa szlachetny metal, bdca w jzyku po-
tocznym nacechowana pozytywnie, traci to nacechowanie w podrcznikach
z fizyki i chemii.
Zadania
Zadanie 1.8. Podaj przykady wyrae majcych ten sam sens deskryptywny
a rne sensy emocjonalne.
Zadanie 1.9. W wybranym tekcie zastp sowa nacechowane negatywnie
przez sowa emocjonalnie neutralne a nastpnie przez nacechowane pozy-
tywnie.
Zadanie 1.10. Wska rnic pomidzy:
5
W jzyku rodowiska sportowego obowizuj okrelone zasady podawania wyniku me-
czu w zalenoci od tego, ktra druyna to druyn gospodarzy, a ktra goci. Tu mamy
na uwadze jzyk potoczny, ktry nie narzuca w tym wzgldzie specjalnych zasad.
1. wotum nieufnoci a wotum zaufania
2. wotum nieufnoci a wotum zaufania.
Zadanie 1.11. Jak pod wpywem publicystyki moe zmienia si sens emo-
cjonalny wyrazu ciemnogrd?
Zadanie 1.12. Wska rnic midzy nazwami Wochy i Italia.
Zadanie 1.13. W jakiej roli wystpuje sowo logiczna w wyraeniu logiczna
przesanka.
Zadanie 1.14. Czy w przekonaniu wypowiadajcego zwrot: nie wstydz si
przyzna, e jestem liberaem wyraz libera jest nacechowany emocjonal-
nie?
Zadanie 1.15. W trakcie jednej z debat telewizyjnych rzecznik SdRP zgosi
zastrzeenia wobec uywania przez dziennikarzy okrelenia partia postko-
munistyczna, po wyjanieniach musia jednak przyzna, e okrelenie jego
parti jako partii postkomunistycznej jest zgodne ze znaczeniem tego wyra-
enia. Czym tumaczysz postpowanie rzecznika SdRP?
Zadanie 1.16. Na podanym przykadzie wska rol wyrae nacechowanych.
Rosja wielokrotnie protestowaa przeciwko zbytniej wyrozumiaoci
wobec czeczeskich separatystw, ktrych zachodnie media nazywaj bo-
jownikami, rebeliantami, powstacami lub separatystami. Rosyjskie agencje
i telewizje uywaj od lat sformuowa bandyci, bojwkarze, czonkowie
nielegalnych ugrupowa zbrojnych czy terroryci.
Obiektem krytyki Rosjan po biesaskiej tragedii staa si brytyjska BBC,
ktra w odniesieniu do zbrojnego komanda nigdy nie uya sowa terrory-
ci. Przedstawiciele BBC tumacz, e ich kodeks etyczny surowo zabrania
uywania tego sowa w jakichkolwiek materiaach.
Zadanie 1.17. W kampanii prezydenckiej w Polsce w 2005 r. o jednym z kan-
dydatw informowano, e jego dziadek suy w Wermachcie. Ktra z rywa-
lizujcych stron o tym mwia i dlaczego?
Zadanie 1.18. Co sdzisz o tym sdzisz?
Wadze miasteczka Tunbridge Wells w hrabstwie Kent zabroniy urzd-
nikom posugiwania si zwrotem burza mzgw i zamiast niego zaleciy
uywanie sw deszcz myli. Uznano, e powiedzenie moe obraa epilep-
tykw i osoby chore umysowo.
Zadanie 1.19. Podaj przykady wyrae, ktre oprcz znaczenia idioma-
tycznego maj znaczenie dosowne oraz takich wyrae, ktre maj tylko
znaczenie idiomatyczne.
38 ROZDZIA 1. JZYK
Zadanie 1.20. Podejmij prb opisu jakiego fragmentu jzyka polskiego za

pomoc gramatyki BN F .
Zadanie 1.21. Niech sownikiem S jzyka J bdzie zbir { #, $, , %, ! }.
Niech gramatyka (reguy syntaktyczne) jzyka J bdzie taka, e popraw-
nie zbudowanymi wyraeniami jzyka J bd skoczone cigi w elementw
zbioru S, speniajce nastpujce warunki:
1. jeli w cigu w wystpuj $ i , to cig ten nie jest wyraeniem j-

zyka J ,
2. jeli w cigu w wystpuj # i %, to cig ten nie jest wyraeniem

jzyka J .
Czy warunki 1 i 2 okrelaj jzyk?
1.3 Kategorie wyrae

Ze szkolnej nauki o jzyku znamy podzia wyrae6 . Wrd czci mowy
wyrnia si rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki itd. Logika dla swoich
potrzeb te dokonuje podziau wyrae na kategorie. Wyraeniom jzykowym
przypisuje si kategorie syntaktyczne (odpowiadajce rolom skadniowym
penionym przez te wyraenia).
Definicja 1.23. Wyraenie w 1 w danym miejscu wystpienia w wyraeniu

w 2 (jako napis) jest wymienialne (wymienialne salva congruitate) z wyra-
eniem w 3 wtedy i tylko wtedy, gdy po wpisaniu wyraenia w 3 w wyraeniu
w 2 w to miejsce, w ktrym wystpuje wyraenie w 1 otrzymamy cig wyrazw
bdcy wyraeniem.
Na przykad w wyraeniu Jan pisze listy wyraenie pisze jest wymie-

nialne z wyrazem czyta. Wyraz listy nie jest za wymienialny z wyrae-
niem adnie wyglda.
Definicja 1.24. Kategoria skadniowa (kategoria syntaktyczna) jest

to klasa wszystkich i tylko wyrae wzajemnie wymienialnych.
6
W dalszym cigu mwic o wyraeniach bdziemy mieli na uwadze wyraenia jakiego
jednego ustalonego jzyka. Moemy wic uywa terminu wyraenie zamiast wyraenie
jzyka J . Podobnie jeli nie bdzie to prowadzi do nieporozumienia bdziemy
postpowa z innymi terminami, ktrych uycie powinno by zrelatywizowane do jzyka,
jak np.: wyraz, zdanie, nazwa.
1.3. KATEGORIE WYRAE 39
Dwa wyraenia nale wic do tej samej kategorii skadniowej wtedy

i tylko wtedy, gdy s wzajemnie wymienialne w dowolnych wyraeniach
w kadym miejscu ich wystpienia. Wyraeniami tej samej kategorii ska-
dniowej s ziemniak i seler.
Kategoria syntaktyczna to kada (maksymalna) klasa wyrae nale-
cych do tej samej kategorii skadniowej. Dowolne dwa wyraenia w 1 i w 2
nalece do tej klasy s wzajemnie wymienialne w dowolnych wyraeniach
i nadto do tej klasy naley kade wyraenie w 3 wzajemnie wymienialne z wy-
raeniami nalecymi do tej klasy.
W wypadku jzyka, ktrego wyraeniom moe przysugiwa wicej ni
jedno znaczenie, jak to ma miejsce dla jzyka naturalnego, wyraenie w za-
lenoci od tego, w jakim jest wzite znaczeniu, ma tak lub inn kategori
skadniow. Wyraz szyje w jednym znaczeniu jest rzeczownikiem w liczbie
mnogiej, a w drugim znaczeniu jest czasownikiem. Przypisujc wyraeniu
kategori skadniow mamy na uwadze wyraenie wzite w okrelonym zna-
czeniu.
Dla nazwania kategorii skadniowych stosowane s terminy znane z nauki
gramatyki. Terminom tym jednak w logice nadaje si specyficzne znaczenie.
Wyrnimy kategorie zda, nazw, predykatw, spjnikw oraz swek kwan-
tyfikujcych.
To, z wyrazw jakich rodzajw gramatycznych zbudowane jest wyraenie
wyznacza struktur lingwistyczn (gramatyczn) tego wyraenia. Struk-
tura logiczna wyraenia wyznaczona jest przez kategorie syntaktyczne wy-
razw, z ktrych to wyraenie jest zbudowane. Problem przekadu wyraenia
jzyka naturalnego na wyraenie jzyka logiki to przede wszystkim problem
wskazania takiej struktury logicznej, aby zachodzia intuicyjna rwnoznacz-
no wyraenia przekadanego z jego przekadem.
Zadania
Zadanie 1.22. Wska niektre wyrazy, ktre nale do tej samej kategorii
skadniowej co i.
Zadanie 1.23. Czy moe by tak, e jakie wyraenie naley do rnych
kategorii?
Zadanie 1.24. Czy jeeli wyraenie w 1 naley do tej samej kategorii ska-
dniowej, co wyraenie w 2 , to wyraenie w 2 naley do tej samej kategorii
skadniowej, co wyraenie w 1 ?
Zadanie 1.25. Czy, jeeli wyraenie w 1 naley do tej samej kategorii ska-
dniowej, co wyraenie w 2 , a w 2 naley do tej samej kategorii skadniowej co
40 ROZDZIA 1. JZYK
wyraenie w 3 , to wyraenie w 1 naley do tej samej kategorii skadniowej co

wyraenie w 3 ?
1.3.1 Zdanie i prawdziwo

Pewne wyraenia s prawdziwe lub faszywe. O wypowiedzi Warszawa
jest stolic Polski powiemy, e jest prawdziwa. O wypowiedzi Biaystok
jest stolic Polski powiemy, e jest faszywa. O wyraeniu czerwony kwiat
ani nie powiemy, e jest faszywe, ani e jest prawdziwe. Podobnie bdzie
w wypadku Zamknij drzwi! i Kto jest prezydentem Polski?.
Definicja 1.25. Zdanie w sensie logicznym to takie i tylko takie wyraenie,

ktre jest bd prawdziwe, bd faszywe.
Definicja 1.26. Sd to sposb rozumienia zdania, czyli znaczenie zdania.
Zdarza si, e jakie wyraenie suy do wypowiedzenia wielu zda. Wy-

raenie takie ma syntaktyczn posta zdania, a wzite poza kontekstem jest
wieloznaczne. Dopki nie wiemy, jaki sd naley wiza z takim wyraeniem,
dopty nie moemy ani twierdzi, e jest ono prawdziwe, ani twierdzi, e jest
ono faszywe. Moe si bowiem zdarzy, e wzite w jednym znaczeniu jest
zdaniem prawdziwym, a wzite w innym znaczeniu, jest zdaniem faszywym.
Zna znaczenie zdania (w sensie logicznym) to tyle, co wiedzie, jaki
powinien by stan rzeczy (wiata), aby zdanie to byo prawdziwe. Poda
znaczenie zdania to tyle, co okreli warunki jego prawdziwoci, tj. poda
warunki konieczny i wystarczajcy prawdziwoci tego zdania.
Definicja 1.27. Zdanie jzyka J1 jest rwnoznaczne ze zdaniem j-

zyka J2 7 wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenie zdania w jzyku J1 jest takie
samo jak znaczenie zdania w jzyku J2 .
Zdania rwnoznaczne to zdania z jednego jzyka, ktrym reguy znacze-

niowe tego jzyka przyporzdkowuj jeden i ten sam sd lub zdania z rnych
jzykw, ktrym w kadym z tych jzykw ich reguy znaczeniowe przypo-
rzdkowuj to samo znaczenie. Przetumaczy zdanie jednego jzyka na zda-
nie drugiego to tyle, co znale w jzyku, na ktry tumaczymy, takie zdanie,
ktre wyraa taki sam sd jak zdanie, ktre tumaczymy.
Zdania s podstawow kategori wyrae. Na zdania w sensie logicznym
nadaj si zdania oznajmujce w sensie gramatycznym. Zdaniami w sensie
logicznym nie s ani zdania pytajne, ani rozkazujce i wykrzyknikowe. Tego
7
Nie zakadamy, e jzyk J2 jest rny od jzyka J1 .
ustalenia terminologicznego nie naley rozumie tak, e zasady logiki nie sto-
suj si do wypowiedzi, w ktrych wystpuj zdania inne ni oznajmujce,
lub e logika zajmuje si tylko zdaniami typu oznajmujcego. Niewtpliwie
jednak logika interesuje si przede wszystkim rozumowaniami, a dla nich
podstawowe s zdania jako wyraenia prawdziwe lub faszywe. Zrozumie-
nie podanej definicji zdania wymaga dopowiedzenia, czym s prawdziwo
i faszywo.
Gdy w zwykych codziennych sytuacjach mwimy o prawdziwoci wy-
powiedzi8 , to mamy na uwadze zgodno tej wypowiedzi z tym, jak jest
w rzeczywistoci. Gdy mwi pakunek A jest ciszy ni pakunek B, to
o prawdziwoci tej wypowiedzi rozstrzyga si porwnujc ciary obu pa-
kunkw. Gdy w rzeczywistoci pakunek A way wicej ni pakunek B, to
moja wypowied jest uznawana za prawdziw. Gdy za tak nie jest, a wic
gdy A way tyle samo, co B lub B way wicej ni A, to moja wypowied
uznawana jest za faszyw. Takie podejcie wskazuje, e kierujemy si kla-
sycznym rozumieniem prawdy.
Definicja 1.28. Zdanie jest prawdziwe wwczas i tylko, gdy w rzeczywi-

stoci jest tak, jak to zdanie gosi. Zdanie jest za faszywe wwczas i tylko,
gdy w rzeczywistoci nie jest tak, jak zdanie to gosi.
Klasycznie rozumiana prawdziwo zdania nie zaley od tego, kto dane

zdanie wygasza oraz od stanu wiedzy subiektywnie lub obiektywnie rozu-
mianej.
Powysze okrelenia prawdziwoci i faszywoci zda s potocznym sfor-
muowaniem klasycznej koncepcji prawdy. Klasyczne pojcie prawdy jest
dzieem staroytnych Grekw i stanowi jeden z fundamentw cywilizacji eu-
ropejskiej. Takie okrelenia prawdziwoci i faszywoci znajdujemy u Arysto-
telesa. Na przykad w swoim podstawowym dziele filozoficznym Metafizyka
pisze on:
Twierdzenie o Bycie, e nie istnieje, albo o Nie-Bycie, e istnieje,

jest faszem; natomiast twierdzi, e Byt istnieje, a Nie-Byt nie
istnieje, jest prawd.
8
Sowa prawdziwy uywa si te w innych kontekstach i znaczeniach, np. na odr-
nienie produktw od ich namiastek i substytutw, jak w wypadku: prawdziwa kawa.
Podobnie sowo faszywy moe by uyte nie tylko w odniesieniu do zda. Mwimy np.
o prawdziwym przyjacielu i o faszywym przyjacielu, mwimy o prawdziwym pokoju, ale
nie ma czego, co okrelalibymy jako faszywy pokj, o kim, np. o Janie, moemy mwi,
e jest faszywy, ale nie mwimy (a w kadym razie nie wiemy, co to mogoby znaczy),
e Jan jest prawdziwy (moemy za powiedzie: Jan jest prawdziwym przyjacielem).
42 ROZDZIA 1. JZYK
A w innym fragmencie tego dziea gosi, e

Prawda albo fasz z punktu widzenia rzeczy zaley od ich po-
czenia lub rozdzielenia; kto wic myli o rozdzielonym, e jest
rozdzielone, a o poczonym, e jest poczone, mwi prawd, na-
tomiast gosi fasz, jeeli si myli przeciwnie o tym stanie rzeczy.
Due uznanie zyskaa definicja tak pojmowanej prawdy sformuowana przez
yjcego w Egipcie lekarza i filozofa ydowskiego Izaaka ben Salomona (845
940). W aciskim przekadzie gosi ona:
Veritas est adaequatio intellectus et rei, secundum quod intellec-
tus dicit esse quod est vel non esse quod non est.
Zwrot:
veritas est adaequatio intellectus et rei
mona by przetumaczy:
prawda jest zgodnoci poznania i rzeczy.
Problemem bya definicja, ktra, po pierwsze, wyraaaby to, co zawarte
jest w klasycznym rozumieniu prawdy, a po drugie, speniaaby warunki po-
prawnoci definicji formuowane w teorii definicji. Pierwszy warunek okrela
si jako warunek intuicyjnej trafnoci, a drugi metodologicznej popraw-
noci. Definicj klasycznego rozumienia prawdy, speniajc oba warunki,
poda A. Tarski w pracy Pojcie prawdy w jzykach nauk dedukcyjnych
z 1933 r. Definicja ta prowadzi do zgodnych z intuicyjn treci klasycznego
rozumienia prawdy twierdze takich, jak to, e kade zdanie jest prawdziwe
albo faszywe. Koncepcja prawdy wedug klasycznego, czyli zgodnocio-
wego rozumienia jest jak te si mwi korespondencyjn koncepcj
prawdy.
Klasyczne rozumienie prawdy jest powszechne w nauce oraz w yciu
codziennym. Dyskutowane i w praktyce stosowane s te inne koncepcje
prawdy, w szczeglnoci koherencyjna, i pragmatyczna.
Wyraajc si swobodnie mona powiedzie, e w wypadku definicji ko-
herencyjnej na to, aby zdanie byo prawdziwe, potrzeba by nie wykluczao
si, by byo zgodne ze zdaniami ju uznanymi za prawdziwe. W sprawie tego,
co wystarcza, aby byo prawdziwe, istniej jednak rne opinie zwolennikw
tej koncepcji.
Zdanie prawdziwe w sensie klasycznym nie moe si wyklucza z innymi
zdaniami prawdziwymi, sama zgodno nie wystarcza jednak, aby byo praw-
dziwe. Mona bowiem wskaza zdanie faszywe, ktre nie wyklucza si ze
zdaniami prawdziwymi. Na przykad niech zdaniami systemu S bd zda-

nia: Dzisiaj jest roda Mamy wykad z logiki. Zdania te nie wykluczaj
si ze zdaniem: Jest sonecznie.
Warunek zgodnoci z innymi zdaniami jest uzupeniany przez wymg,
aby zdanie byo powizane logicznie z innymi zdaniami. Ten warunek nie jest
speniony w rozwaanym wyej przykadzie. Zdanie Jest sonecznie nie po-
zostaje w zwizku ze zdaniami ze zbioru S. Warunek taki speniaj wszystkie
zdania, ktre wynikaj ze zda ze zbioru S, a wic np. zdanie Jutro bdzie
czwartek wynika ono (entymematycznie) ze zdania Dzisiaj jest roda.
Tak jest jednak rwnie w wypadku relacyjnej koncepcji prawdy. Zdaniem,
ktre byoby w zwizku ze zdaniami z S, ale nie wynikao z nich, byoby zda-
nie Wykad z logiki odbywa si w kad rod. Tym razem z tego zdania i ze
zdania Mamy wykad z logiki wynika zdanie Dzisiaj jest roda. Byoby to
jedno z moliwych rozumie wzajemnych powiza logicznych zda. W wy-
padku koncepcji koherencyjnej prawdziwo przysugiwaby raczej zbiorowi
zda anieli poszczeglnym zdaniom. Zdanie prawdziwe to tyle, co zdanie
bdce elementem prawdziwego zbioru zda. Gdyby o jakiej rzeczywisto-
ci mona byo zgodnie z prawd (w sensie klasycznym) orzec tylko zdania
spjne logicznie z jakim zbiorem zda, to spjno byaby warunkiem wy-
starczajcym prawdziwoci w sensie klasycznym tych zda. Z zasady jednak
spjno jest tylko warunkiem koniecznym. Pamita musi o tym np. sdzia.
Brak spjnoci logicznej opisu zdarzenia wyklucza klasyczn prawdziwo
wszystkich zda skadajcych si na ten opis. Spjno opisu nie wystar-
cza jednak do przyjcia, e wszystkie zdania skadajce si na ten opis s
prawdziwe w sensie klasycznym.
Koncepcja koherencyjna po korespondencyjnej jest drug lub trzeci pod
wzgldem popularnoci koncepcj prawdy. Koncepcja ta bya rozwijana przez
Spinoz i Hegla.
W wypadku pragmatycznego rozumienia prawdy zdanie jest prawdziwe
najoglniej biorc gdy daje podstaw dla skutecznego dziaania. Zda-
nie prawdziwe to zdanie, ktre sprawdzone i potwierdzone przez praktyk.
O przedmiocie powiemy, e jest niebieski nie dlatego, e jest niebieski, lecz
dlatego, e jest to bardziej uyteczne. Czy Ziemia jest okrga? Odpowied
zaley od uytecznoci odpowiedzi. Kiedy uyteczna bya odpowied, e
jest paska. Dzisiaj uyteczna jest odpowied, e jest okrga. W przyszoci
ta odpowied moe by inna, jednak bdzie o tym decydowaa uyteczno
odpowiedzi.
Pragmatyczna koncepcja prawdy zostaa opracowana i rozwinita w ra-
mach pragmatyzmu, amerykaskiej filozofii pierwszej poowy XX wieku. Jej
rone opracowania s dzieem Charlesa S. Peircea, Williama Jamesa i Johna
44 ROZDZIA 1. JZYK
Deweya. Pragmatyci utosamiali istot prawdy z zasad dziaania. James

zastosowa j do problemu istnienia Boga: jeli praktycznie sprawdza si hi-
poteza, e Bg jest, to Bg jest.
Dziaa si skutecznie, opierajc si na zdaniach prawdziwych w sensie
klasycznym. Zdarza si jednak, e np. skutecznie leczy si jakie schorzenie,
kierujc si faszywym przekonaniem co do dziaania stosowanego leku. Do-
wodz tego dowiadczenia z tzw. placebo. Fryderyk Nietzsche (18441900)
argumentowa, e czasem fasz moe by bardziej uyteczny ni prawda.
W Jenseits von Gut und Bse (I, 4) pisa:
Die Falschheit eines Urteils ist uns noch kein Einwand gegen ein
Urteil (. . . ). Die Frage ist, wie weit es lebenfrdernd, lebener-
haltend, (. . . ); und wir sind grundstzlich geneigt zu behaupten,
da die falschesten Urteile (. . . ) uns die unentbehrlichsten sind
(. . . ) da Verzichtleisten auf falsche Urteile ein Verzichtleisten
auf Leben, eine Verneinung des Lebens wre.
Faszywo jakiego sdu nie jest dla nas jeszcze zarzutem prze-
ciwko niemu (. . . ). Pytanie brzmi, jak dalece sprzyja on yciu,
umoliwia zachowanie ycia (. . . ); i zasadniczo jestemy skonni
twierdzi, e najbardziej faszywe sdy (. . . ) s dla nas najbar-
dziej niezbdne (. . . ) e rezygnacja z faszywych sdw ozna-
czaaby rezygnacj z ycia, zaprzeczenie ycia.
Z punktu widzenia klasycznego rozumienia prawdy podejcie pragma-

tyczne moe posuy jako pewne kryterium prawdy. To, co prawdziwe po-
winno by skuteczne. Brak skutecznoci daje podstawy do przypuszczenia,
e nie jest prawdziwe. Skuteczno moe by warunkiem koniecznym praw-
dziwoci w sensie klasycznym. Nie jest jednak warunkiem wystarczajcym.
Relatywno prawdy gosz ci, co uwaaj, e prawdziwo zdania
zaley od okresu historycznego, kultury lub grupy spoecznej. Zdanie, ktre
jest prawdziwe w jednym okresie historycznym nie musi by takie w innym
czasie. Zdanie prawdziwe dla ludzi jednej kultury nie musi by takie dla
ludzie innej tradycji. Grupa spoeczna, klasa, a nawet pe, ma swoje prawdy,
ktre nie s prawdami innych grup.
Zgodnie z klasow koncepcj prawdy odrzucano jako buruazyjne pseu-
donauki np. teori wzgldnoci i genetyk. Podzia ten utrzyma si najduej
tam, gdzie sprawdzanie trwa najduej (ale i koszty s najwiksze): w dzie-
dzinie nauk spoecznych.
Relatywistyczna rozumienie prawdy jest rozwijane w rnych teoriach
prawdy. Wskamy dwie takie teorie:
1. konstruktywistyczn,
i
2. konsensusu.
Zwolennicy spoecznej konstruktywistycznej teorii utrzymuj, e prawda
jest wytworem procesw spoecznych, ma wymiar historyczny i kulturowy.
Prawda jest ksztatowana przez wewntrzn walk, jaka toczy si w spoe-
czestwie. Caa nasza wiedza jest skonstruowana. Nie odzwierciedla ona
jakiej zewntrznej transcendentnej rzeczywistoci (co przyjmowane jest
w wypadku teorii korespondencyjnej), lecz percepcja prawdy jest postrze-
gana jako ewentualno bdca wypadkow konwencji, ludzkiego postrzega-
nia i dowiadczenia spoecznego. Wierzy si, e reprezentacje rzeczywistoci
fizycznej i biologicznej, w tym rasy, seksualnoci i pci s wytworami spo-
ecznymi.
Dla Giambattista Vico (16681744) historia i kultura s uczynione przez
czowieka. Gosi, e
verum esse ipsum factum
prawda jest dokadnie tym, co uczynione.
Hegel i Marks opowiadali si za prawd jako wytworem spoecznym.
Zwolennicy teorii konsensusu utrzymuj, e prawda jest tym, na co zgo-
dzia si lub w pewnych wersjach na co mogaby si zgodzi jaka
szczeglna grupa. Grupa ta mogaby obejmowa wszystkich ludzi lub jaki
inny przynajmniej dwuosobowy zbir ludzi.
Wspczenie teorii konsensusu jako uytecznego pojcia prawdy broni
Jrgen Habermas (1929). Utrzymywa, e prawda jest tym, na co mona
by si zgodzi w idealnych sytuacjach uycia jzyka.
adna prawda nie jest mniej lub bardziej wana ni inna. Nie mona
znale ani postulowa adnych obiektywnych standardw prawdy. Systemy
poznawcze s rwnorzdne. Zwolennicy New Age gosz, e nie ma adnej
absolutnej prawdy i kady moe tworzy wasn rzeczywisto. Wszystkie
indywidualne punkty widzenia s rwnorzdne i kada prawda zaley od
indywiduum.
Tez relatywizmu, pomijajc szczegowe kwestie stylistyczne, mona
sformuowa nastpujco:
jeeli P twierdzi, e , to ,
gdzie P oznacza podmiot, ze wzgldu na ktry orzekana jest prawdziwo
(w zalenoci od typu relatywizmu moe to by: klasa, rasa, pe, kultura,
okres historyczny itp), a jest dowolnym zdaniem.
46 ROZDZIA 1. JZYK
Poniewa jest dowolnym zdaniem, wic w szczeglnoci moe to by

zdanie:
teza relatywizmu jest faszywa.
Otrzymujemy zatem:
jeeli P twierdzi, e teza relatywizmu jest faszywa, to teza relatywizmu

jest faszywa.
W wypadku, gdy stwierdzamy, e prawd jest, e
P twierdzi, e teza relatywizmu jest faszywa,
otrzymujemy w konsekwencji, e
teza relatywizmu jest faszywa.
Zaoenie prawdziwoci tezy relatywizmu jeeli prawd jest, e P twier-

dzi, e teza relatywizmu jest faszywa prowadzi do wniosku, e teza rela-
tywizmu jest faszywa, a zatem gdy prawd jest, e P twierdzi, e teza
relatywizmu jest faszywa teza relatywizmu jest wewntrznie sprzeczna.
Rozstrzygnicia w zakresie rozumienia prawdy maj dalekosine konse-
kwencje filozoficzne i wiatopogldowe. Ci, ktrzy opowiadaj si za etycz-
nym realizmem, ci, dla ktrych zadaniem etyki jest poszukiwanie i uzasad-
nianie absolutnych prawd moralnych, ci, dla ktrych normy etyczne s po-
wszechne, tzn. obowizuj bez wzgldu na czas historyczny, kultur, grup
spoeczn itp., powinni si deklarowa jako zwolennicy nierelatywistycznego
i nieinstrumentalnego rozumienia prawdy. Taka jest korespondencyjna, kla-
syczna koncepcja prawdy. Ci, ktrzy przyjmuj relatywistyczne rozumienie
prawdy mog w zgodzie z tak rozumian prawd gosi relatywizm mo-
ralny. Normy etyczne s rne w rnych czasach, rnych kulturach itp. Gdy
przyjmie si, e prawdziwe jest to, co wikszo ludzi uwaa za prawdziwe,
to w sprawie norm moralnych mona rozstrzyga za pomoc referendum.
Dla niektrych nawet wynika to z zasad demokratycznego charakteru ycia
spoecznego. Rozstrzygnicia w kwestii etyki maj istotne konsekwencje dla
prawa.
Pytanie, co to jest prawda, ktre Piat stawia stojcemu przed sdem
Chrystusowi, jest pytaniem, ktre musi stawia sobie kady.
Przyjcie klasycznego rozumienia prawdy nie prowadzi do odrzucenia to-
lerancji jako tolerancji dla osb, czyli poszanowania ludzi bez wzgldu na
ich pogldy, bez wzgldu na to, czy maj, czy te nie maj racji. Klasycznie
rozumiana prawda jest jednak tylko jedna.
W naszych rozwaaniach sta bdziemy na gruncie klasycznej koncepcji

prawdy. Dla logiki jest ona podstawowe. Zauwamy bowiem, e nawet ci,
ktrzy gosz inne koncepcje, musz stawia pytanie, czy ich rozumienie
prawdy jest zgodne z rzeczywistoci, a wic pytaj o prawdziwo, w sensie
klasycznym, zda, za pomoc ktrych formuuj swoj koncepcj.
Od prawdziwoci i faszywoci odrni naley kategorie szczeroci (praw-
domwnoci) i kamstwa. Prawdziwo i faszywo s obiektywnymi wa-
snociami zda, czyli nie zale od podmiotu, ktry te zdania formuuje,
wypowiada i uznaje. O zdaniu moemy za orzeka, e jest szczere, lub e
jest kamstwem, ze wzgldu na kogo, kto to zdanie wypowiada.
Definicja 1.29. Kto jest szczery (prawdomwny) wypowiadajc zdanie
, gdy wygaszajc jako zdanie prawdziwe czyni to zgodnie ze swoimi
przekonaniami.
Moe si zdarzy, e kto wygasza jakie faszywe zdanie bdc przeko-
nanym o jego prawdziwoci. W takim wypadku ten kto mwic nieprawd
myli si. Zarzut kamstwa wobec tego kogo jest bezpodstawny. Mwienie
nieprawdy nie jest tym samym, co kamanie.
Definicja 1.30. Kto kamie wygaszajc zdanie , gdy wygaszajc jako
zdanie prawdziwe czyni to niezgodnie ze swoimi przekonaniami.
Moe si zdarzy, e kto kamic mwi prawd. Jest tak, gdy mwicy
jest przekonany o faszywoci wygaszanego zdania, a zdanie to jest praw-
dziwe.
Od prawdziwoci i faszywoci naley rwnie odrnia kategorie wie-
dzy i niewiedzy rozumianych subiektywnie (jako wiedza lub niewiedza ko-
go) lub obiektywnie (wiedza lub jej brak w jakim zasobie wiedzy). Kto
moe nie wiedzie lub nikt moe nie wiedzie, a nawet czasem ze wzgldw
np. technicznych nikt nigdy nie bdzie wiedzia, czy dane zdanie jest praw-
dziwe, czy faszywe. Ono samo jednak jest bd prawdziwe, bd faszywe.
Albowiem to, co ono gosi, jest bd zgodne, bd niezgodne ze stanem rze-
czy.
Moe si np. zdarzy, e wtpi, czy jest tak, jak gosi jakie zdanie .
Zatem ani nie twierdz, e jest prawdziwe, ani nie twierdz, e jest
faszywe. Czy zatem nie jest ani prawdziwe, ani faszywe? To, e wtpi,
czy jest tak jak gosi , nie znaczy, e nie jest tak, e:
bd jest tak, e , bd nie jest tak, e .
Zauwamy, e klasyczne pojcie prawdy jest pojciem relacyjnym (nie na-
ley tego myli z relatywizmem w rozumieniu prawdy). To, czy zdanie jest
48 ROZDZIA 1. JZYK
prawdziwe, czy nie, zaley od stanu rzeczy, ze wzgldu na ktry to zda-

nie orzekamy. Zwykle gdy mwimy, e zdanie jest prawdziwe, nie mwimy
o tym ze wzgldu na jaki stan rzeczy, ze wzgldu na jaki wiat, jest ono
prawdziwe. Domylnie przyjmujemy, e jest to wiat realny, otaczajca nas
rzeczywisto.
Pewne sytuacje ycia codziennego sugerowayby, e czasem przyjmujemy
nie relacyjne a relatywistyczne rozumienie prawdy. Jest tak jednak tylko
pozornie. Kiedy bowiem zdarza si nam sysze?:
To jest prawd dla ciebie, ale nie dla mnie.
Zwykle jest tak w wypadku wypowiedzi oceniajcych. Wypowied: Bill Clin-
ton jest dobrym prezydentem moe by rnie rozumiana ze wzgldu na
moliwe rne rozumienia sowa dobry. Zalenie od rozumienia tego sowa
zdanie to jest prawdziwe lub faszywe. Jan jest dobrym koleg nawet przy
jednym znaczeniu sowa dobry jest zdaniem prawdziwym dla tej osoby,
dla ktrej Jan jest dobrym koleg, za faszywym dla tej osoby, dla ktrej
Jan nie jest dobrym koleg. Nie ma przecie adnej sprzecznoci w tym, by
ta sama osoba bya dobrym koleg kogo jednego i nie bya dobrym ko-
leg kogo drugiego. Podobnie bdzie w wypadku zdania lody pistacjowe s
smaczne. Gdy mwi, e to nieprawda, to zwykle mam na uwadze to, e
mi lody pistacjowe nie smakuj. W istocie mwi wic o faszywoci zdania
lody pistacjowe mi smakuj. Powodem rnicy pogldw co do tego, czy
zdanie jest prawdziwe, czy faszywe, moe te by stan wiedzy osb, ktre
rni si pogldami. Stwierdzajc wic, e zdanie jest prawdziwe dla Jana
a faszywe dla Piotra, gosimy, e Jan uwaa za prawdziwe, a Piotr za fa-
szywe. Sytuacja taka, e dwie osoby zajmuj rne stanowisko w sprawie
prawdziwoci jakiego zdania, nie jest argumentem przeciwko klasycznemu
rozumieniu prawdy, daje si bowiem wyjani take przy klasycznym rozu-
mieniu prawdy.
Prawdziwo i faszywo to wartoci logiczne zda. Stoimy na stano-
wisku, e zdania s bd prawdziwe, bd faszywe, czyli uznajemy zasad
dwuwartociowoci. Przyjmujemy wic, e oprcz prawdziwoci i faszy-
woci nie ma innych wartoci logicznych9 . Zasada dwuwartociowoci jest
podstawowym zaoeniem logiki klasycznej.
9
Rozwaa si moliwo innych wartoci logicznych ni prawda i fasz. Badania nad
logikami wicej ni dwuwartociowymi, logikami wielowartociowymi, zostay zapoczt-
kowane przez J. ukasiewicza i E. Posta. Wielowartociowe rachunki logiczne znajduj
zastosowanie w badaniach nad systemami logiki, mog by wykorzystane dla opisu zagad-
nie technicznych lub przez filozofw przyrody dla lepszego zrozumienia niektrych
zjawisk, np. kwantowych. Jeli chodzi o teori rozumowa, to logiki wielowartociowe nie
speniy oczekiwa ich twrcw naszym myleniem rzdzi logika dwuwartociowa.
Okrelenie prawdziwoci jako zgodnoci tego, co zdanie gosi z tym, jak

jest w rzeczywistoci, nic nie mwi o tym, jak t zgodno stwierdzi, czyli
nie podaje kryterium (probierza) prawdziwoci. Okazuje si, e mog
by rne sprawdziany tego, czy zdanie jest prawdziwe. W zwizku z dys-
kusj koherencyjnej i pragmatycznej koncepcji prawdy zauwaylimy, e nie
stoj one w sprzecznoci z klasycznym rozumieniem prawdy. Mog one sta-
nowi podstaw dla kryterium prawdy rozumianej klasycznie. W wypadku
koherencyjnej koncepcji prawdy zdanie prawdziwe nie moe wyklucza si
ze zdaniami prawdziwymi, a wic gdy zdanie wyklucza si z jakim zdaniem
prawdziwym, to zdanie to mona odrzuci jako faszywe. W wypadku prag-
matycznej koncepcji prawdy zdanie prawdziwe daje podstaw do skutecz-
nego dziaania, a wic nieskuteczne dziaanie wskazuje na faszywo zdania,
w oparciu o ktre dziaamy.
Ze wzgldu na rodzaj kryterium prawdy zdania dzielimy na te, ktrych:
1. warto logiczna jest okrelona przez samo znaczenie;
2. samo znaczenie nie przesdza tego, jaka jest warto warto logiczna.
Podzia ten stanowi intuicyjn podstaw rnorodnych teorii.

Zgodnie z tym podziaem zdania prawdziwe speniajce warunek 1 to
zdania analityczne, za zdania speniajce warunek 2 to zdania synte-
tyczne10 .
Kto, kto rozumie sowo kawaler, na podstawie samego znaczenia tego
sowa uznaje za prawdziwe zdanie kawaler nie ma ony. Stwierdzenie praw-
dziwoci zdania trjkt ma trzy boki wymaga tylko rozumienia definicji
trjkta. Prawdziwo zdania lub nieprawda, e wymaga uznania kon-
wencji w sprawie rozumienia zwrotw lub oraz nieprawda. S to zdania
analityczne.
Zdanie analityczne to zdanie, ktrego nie mona nie uzna za prawdziwe
bez naruszenia regu semantycznych jzyka, w ktrym zostao sformuowane.
Zdania analityczne s konieczne, tj. nie mona im zaprzeczy nie popada-
jc w sprzeczno. Ich prawdziwo zagwarantowana jest przez zasad nie-
sprzecznoci.
Zdaniami syntetycznymi s na przykad: Warszawa jest stolic Polski,
wok Ziemi kry Ksiyc, mied jest przewodnikiem elektrycznoci. Zda-
nia te s prawdziwe na mocy faktw pozajzykowych, faktw, ktre nie s
10
Immanuel Kant by pierwszym, kto uy terminw analityczne i syntetyczne na
oznaczenie typw zda. Terminy te pojawiy si we wprowadzeniu w Krytyce czystego
rozumu (1781/1998, A6-7/B10-11).
50 ROZDZIA 1. JZYK
zawarte tylko w znaczeniu zdania. Zdania syntetyczne to zdania, stwierdze-

nie prawdziwoci ktrych wymaga poznawczego kontaktu z rzeczywistoci,
o ktrej s te zdania. Zdaniem syntetycznym jest Jan Kowalski jest oj-
cem Piotra Kowalskiego. Ustalenie ojcostwa nie jest proste. Nie jest jednak
w ogle moliwe na podstawie samych znacze wyrae i budowy zdania.
Zdania syntetyczne to zdania, ktre nie musz by prawdziwe: wiat mgby
by inaczej urzdzony. S to zdania przygodne.
Podobnie jak mona stwierdzi prawdziwo zdania na podstawie samego
znaczenia, tak mona te stwierdzi faszywo zdania. Ma to miejsce w wy-
padku zda trjkt ma cztery boki oraz i nieprawda, e .
Definicja 1.31. Zdanie wewntrznie sprzeczne (wewntrznie kon-

tradyktoryczne) to zdanie, ktre jest faszywe na mocy znaczenia skada-
jcych si na nie wyrae i swej budowy.
Zdanie wewntrznie sprzeczne (wewntrznie kontradyktoryczne) to zda-

nie, ktrego nie mona nie uzna za faszywe bez naruszenia regu seman-
tycznych jzyka, w ktrym zostao sformuowane.
Naley odrnia midzy zdaniem kontradyktorycznym a bezsensem. Zda-
nie kontradyktoryczne nie jest bezsensem, bowiem wyraa pewien sd, ma
znaczenie. Bezsens majc nawet syntaktyczn posta zdania jest cigiem
wyrazw, ktremu zgodnie z reguami semantycznymi nie mona przypisa
znaczenia, a tym samym nie przysuguje mu warto logiczna.
Mwic o funkcji informacyjnej jzyka zauwaylimy, e obiektywna za-
warto informacyjna komunikatu moe by mierzona prawdopodobiestwem
zajcia sytuacji opisywanej przez ten komunikat. Zgodnie z tym zdania anali-
tyczne nie przekazywayby adnej informacji, za zdania wewntrznie kontra-
dyktoryczne byyby zdaniami z maksymaln informacj (tyle e faszyw).
Znaczenie i budowa zda mog by rdem pewnych zwizkw midzy
nimi.
Definicja 1.32. Zdanie jest logicznie rwnowane zdaniu wtedy

i tylko wtedy, gdy analityczne jest zdanie wtedy i tylko wtedy, gdy .
Zdania rwnoznaczne s logicznie rwnowane. Przykadem zda logicz-

nie rwnowanych s Warszawa jest stolic Polski i stolic Polski jest War-
szawa. Dwa zdania tworz par zda logicznie rwnowanych wwczas, gdy
na mocy ich znaczenia i budowy wykluczone jest, aby byo moliwe, e jedno
z nich jest prawdziwe, a drugie faszywe. Zdania logicznie rwnowane mog
by bd wspprawdziwe, bd wspfaszywe. Zdaniami logicznie rwno-
wanymi s wic rwnie Biaystok jest stolic Polski i stolic Polski jest
Biaystok. Kade zdanie jest logicznie rwnowane samemu sobie. Zdaniami

logicznie rwnowanymi s i .
Definicja 1.33. Zdanie jest sprzeczne ze zdaniem wtedy i tylko wtedy,

gdy zdanie wtedy i tylko wtedy, gdy jest zdaniem wewntrznie sprzecz-
nym.
Przykadem zda sprzecznych mog by zdania: Warszawa jest stolic

Polski, Warszawa nie jest stolic Polski. Dwa zdania tworz par zda
sprzecznych wtedy i tylko wtedy, gdy na mocy znaczenia wykluczona jest
moliwo ich wspprawdziwoci i wykluczona jest moliwo ich wspfa-
szywoci. Zdaniami sprzecznymi s wic zawsze zdanie i jego negacja: ,
nie-. Zdaniami sprzecznymi s jednak nie tylko takie zdania. Sprzeczne s
zdania: kady student ma wykady z logiki, niektrzy studenci nie maj
wykadw z logiki 11 .
Definicja 1.34. Zdanie dopenia si ze zdaniem wtedy i tylko wtedy,

gdy zdanie lub jest zdaniem analitycznym.
Przykadem zda dopeniajcych si s zdania: niektre stoy maj

cztery nogi, niektre stoy nie maj czterech ng. Zdania dopeniaj si,
gdy na mocy ich znaczenia i budowy wykluczona jest ich wspfaszywo.
Definicja 1.35. Zdanie wyklucza si ze zdaniem wtedy i tylko wtedy,

gdy zdanie i jest zdaniem wewntrznie kontradyktorycznym.
Zdania, ktre si wykluczaj, nie mog by wspprawdziwe. Przykadem

takich zda s: ten st jest biay, ten st jest zielony.
Zdania, ktre si dopeniaj, nie musz si wyklucza, a zdania, ktre
si wykluczaj, nie musz si dopenia. Gdy tak jednak jest, to s to zda-
nia sprzeczne. Zdania s sprzeczne wtedy i tylko wtedy, gdy si wykluczaj
i dopeniaj zarazem.
Zadania
Zadanie 1.26. Czy kategorie: postpowe, wspczesne, tak sdzi wikszo lu-
dzi, s konkurentami kategorii prawdy?
Zadanie 1.27. Podaj jeszcze inne ni wymienione w zad. 1.26 powody, dla
ktrych niektrzy uznaj zdania.
11
Zdanie to (na mocy prawa De Morgana) jest logicznie rwnowane negacji zdania
kady student ma wykady z logiki.
52 ROZDZIA 1. JZYK
Zadanie 1.28. Podaj przykad tekstu, w ktrym wystpuj zdania faszywe

i zdania prawdziwe oraz adne z tych zda nie wyklucza si z innymi.
Zadanie 1.29. Czy wiadek zeznajcy pod przysig moe by ukarany, gdy:
1. kamie?
2. mwi nieprawd?
Zadanie 1.30. Zaklasyfikuj podane zdania jako analityczne, kontradykto-

ryczne lub syntetyczne:
1. Biaystok jest w Polsce.
2. Kade polskie miasto jest w Polsce.
3. Niektre psy s aciate.
4. Wiem, co wiem.
5. Niektre koty jedz ryby, a niektre nie jedz ryb.
6. Niektre koty jedz ryby i nie jedz ryb.
7. Wikszo kotw je ryby i wikszo nie je.
8. Jest wiele drzew w Puszczy Biaowieskiej.
9. Wszystkie drzewa w Puszczy Biaowieskiej s drzewami.
10. Niektrzy kawalerowie nie s szczliwi.
11. Wszyscy kawalerowie nie s onaci.
12. Niektrzy kawalerowie s onaci.
13. Niektrzy kawalerowie s kobietami.
14. Jestemy, kim jestemy.
15. Fasz jest faszem, niezalenie jak dawny; prawda jest prawd, cho-
ciaby zrodzia si wczoraj.
16. Nic w biznesie nie jest tak cenne, jak czas.
17. Jestemy na nieodwracalnej drodze wolnoci i demokracji lecz moe

si to zmieni.
18. Jestem tak bardzo za, e a przeciw. (Lech Wasa)
19. Jeli co nie dziaa, to nie dziaa.
20. To, e wszystko jest inne, nie znaczy, e co si zmienio.
21. Byem zdrowy przez cae ycie oprcz kilku ostatnich lat, gdy choruj
na serce.
22. Wielko jest wielkoci, bez wzgldu na setki bdw.
23. Gwn przyczyn masowego analfabetyzmu jest fakt, e kady umie

czyta i pisa.
24. Analfabeta? Napisz jeszcze dzi prob o bezpatn pomoc. (Napis

w autobusach w San Francisco).
25. Gdy ludzi s bez pracy, mamy bezrobocie.
26. Jestem tolerancyjny wobec wszystkich z wyjtkiem nietolerancyjnych.
27. Nasza przeszo jest histori.
28. Wszystkie dzieci s mode.
29. Istniej.
30. Umowa nie zostanie dotrzymana chyba, e zdarzy si cud.
Zadanie 1.31. Podaj zdanie logicznie rwnowane, zdanie sprzeczne, zdanie

dopeniajce si i zdanie wykluczajce si ze zdaniem:
1. Nieprawda, e ;
2. lub ;
3. i ;
4. Jeeli , to ;
5. wtedy i tylko wtedy, gdy ;
6. Kade x jest P;
7. Niektre x s P;
8. adne x nie jest P;

54 ROZDZIA 1. JZYK
9. Niektre x nie s P.
Zadanie 1.32. Czy zdanie to, co mwi nie jest prawd moe by praw-
dziwe12 ?
Zadanie 1.33. Nieomylnym jest kto, kto w wypadku dowolnego zdania
na pytanie, czy wie, e , jeli jest faszywe, odpowiada, e nie wie. Czy
mona by nieomylnym?
Zadanie 1.34. Wszechwiedzcym jest kto, kto w wypadku dowolnego zdania
na pytanie, czy wie, e , jeli jest prawdziwe, odpowiada, e wie. Czy
mona by wszechwiedzcym?
1.3.2 Nazwa
Drug, obok zda, wan kategori wyrae s nazwy. Wyraenia: krze-
so, st, Jan, najwyszy budynek wiata, nauczyciel matematyki s
nazwami.
Nazw uywamy do wskazywania przedmiotw: osb, rzeczy, przedmiotw
abstrakcyjnych. To, do wskazania jakich przedmiotw nazwy mona uy,
jest skadnikiem znajomoci jzyka.
Definicja 1.36. Nazwa to wyraenie, ktre suy do wskazywania przed-

miotw.
Ta semantyczna definicja nazwy przez jej funkcj moe by zastpiona

definicj syntaktyczn przez wyrnienie w sowniku kategorii nazw i wska-
zanie regu syntaktycznych tworzenia nazw. Nazwy nadaj si na podmiot
lub orzecznik.
W jzyku naturalnym jako nazwy mog by uyte rzeczowniki, przymiot-
niki, imiesowy przymiotnikowe, przyswki, liczebniki.
Zakres i znaczenie nazwy

Definicja 1.37. Nazwa oznacza (denotuje) przedmiot, do wskazania kt-
rego jest uywana. Przedmiot oznaczany przez nazw to jej desygnat13 .
Pojcie nazwy jak w ogle wyraenia zrelatywizowane jest to j-

zyka. Kiedy mwimy tu o nazwie mamy na uwadze nazw jakiego jzyka J .
Reguy semantyczne jzyka J wyznaczaj jego dziedzin, czyli uniwersum,
tj. mwic po prostu wiat, o ktrym mona mwi za pomoc jzyka
12
Por. o paradoksie kamcy w czci 2.5.8 pt. Paradoksy logiczne.
13
Designo po acinie wyznaczam, wskazuj.
J . Zwykle, w szczeglnoci w przykadach, gdy nie jest zaznaczone, o jaki

jzyk chodzi, mamy na uwadze jzyk naturalny.
Definicja 1.38. Zbir desygnatw wszystkich nazw danego jzyka to zbir

uniwersalny (dziedzina) tego jzyka (symb.: U).
W wypadku arytmetyki liczb naturalnych zbiorem uniwersalnym jest

zbir liczb naturalnych. Elementy tego zbioru s desygnatami wszystkich
nazw liczb naturalnych. Jeli dziedzin rozwaa jest wiat rolin, co ma
miejsce w wypadku botaniki, to zbiorem uniwersalnym jest zbir rolin. Ro-
liny s wszystkimi desygnatami nazw jzyka botaniki.
Okrelenie zbioru uniwersalnego (dziedziny) jest skadnikiem definicji j-
zyka.
Elementami zbioru uniwersalnego nie musz by przedmioty (realnie) ist-
niejce. Moemy tworzy i tworzymy jzyki do mwienia o wytworach
wyobrani. Do zbioru uniwersalnego jzyka bajki o krasnoludkach i sierotce
Marysii nalee bd krasnoludki, Marysia i inne postacie z tej bajki.
Desygnaty nazwy jednoznacznie okrelaj jej zakres (denotacj).
Definicja 1.39. Przedmiot a naley do zakresu nazwy A wtedy i tylko

wtedy, gdy a jest desygnatem nazwy A.
Stoy s desygnatami nazwy st. Do zakresu tej nazwy nale wszystkie

i tylko stoy.
Zakres nazwy zaley od uniwersum jzyka. Desygnatami nazwy mog
by bowiem tylko elementy zbioru uniwersalnego. Zakres nazwy nie moe
wychodzi poza dziedzin jzyka.
Zakres nazwy mona okrela ze wzgldu na stan faktyczny, czyli jak jest
w rzeczywistoci lub ze wzgldu na logiczn moliwo. Rozrniamy wic
pomidzy zakresem analitycznym a zakresem syntetycznym.
Definicja 1.40. Zakresem analitycznym nazwy jest zbir wszystkich

i tylko logicznie moliwych jej desygnatw.
Definicja 1.41. Zakresem syntetycznym nazwy jest zbir wszystkich

i tylko tych przedmiotw, ktre s jej desygnatami.
Zauwamy, e zakres syntetyczny zawiera si w zakresie analitycznym,

tzn. kady element zakresu syntetycznego jest elementem zakresu analitycz-
nego, ale nie koniecznie na odwrt. Na przykad analityczny zakres nazwy
pasaerskie lotnisko w Biaymstoku jest niepusty, ale jej zakres syntetyczny
56 ROZDZIA 1. JZYK
jest pusty i taki bdzie dopki w Biaymstoku nie zostanie pobudowane lot-
nisko pasaerskie.
W wypadku syntetycznego rozumienia zakresu rozrnia mona zakresy
biorc pod uwag sytuacj aktualn lub historyczn. Mona wic twierdzi,
e nazwa krl Polski jest pusta, majc na uwadze stan aktualny lub, e
nazwa ta ma wiele desygnatw, kiedy pod uwag bierzemy histori Polski.
Zdarza si, e te same co do ksztatu wyraenia su do wypowiedze-
nia rnych nazw. Gdy zajdzie taka potrzeba bdziemy mwi o wyraeniu
nazwowym.
Definicja 1.42. Wyraenie nazwowe to wyraenie, ktre moe by uyte

do wypowiedzenia nazwy.
Definicja 1.43. Pojcie to sposb rozumienia nazwy, czyli znaczenie na-

zwy.
Wyraeniu moe przysugiwa wicej ni jedno znaczenie, a wic z wy-

raeniem nazwowym moe by wizane wicej ni jedno pojcie. Dopki nie
wiemy, jakie w danym wypadku pojcie naley wiza z wyraeniem nazwo-
wym, dopty nie wiemy do wypowiedzenia jakiej nazwy jest to wyraenie
uyte. Kiedy mwimy o nazwie mamy na uwadze wyraenie nalece do
kategorii nazw z przysugujcym mu jeeli mu przysuguje znaczeniem.
Kiedy mwimy tu np. o nazwie wieloznacznej to mamy na uwadze wyrae-
nie nazwowe, ktre moe by uyte do wypowiedzenia rnych nazw. Wyra-
enia nazwa uywamy wic rwnie w znaczeniu wyraenie nazwowe. B-
dziemy tak postpowa w wypadkach uycia tradycyjnej terminologii. W ka-
dym wypadku powinno by jasne, w jakim znaczeniu termin nazwa zosta
uyty. Terminu nazwa bdziemy tu z zasady uywa na oznaczenie wyrae
kategorii nazwowej wzitej w dokadnie jednym znaczeniu. Unikniemy w ten
sposb zwrotw w rodzaju nazwa A wzita w znaczeniu z.
Definicja 1.44. Nazwa A z jzyka J1 jest rwnoznaczna z nazw B z j-

zyka J2 14 wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenie nazwy A w jzyku J1 jest takie
samo jak znaczenie nazwy B w jzyku J2 .
Nazwy rwnoznaczne to nazwy z jednego jzyka, ktrym reguy zna-

czeniowe tego jzyka przyporzdkowuj jedno i to samo pojcie lub nazwy
z rnych jzykw, ktrym w kadym z tych jzykw ich reguy przyporzd-
kowuj to samo znaczenie. Przetumaczy jak nazw z jednego jzyka na
14
Nie zakadamy, e jzyk J2 jest rny od jzyka J1 .
drugi to znaczy tyle samo, co wskaza w drugim jzyku nazw, ktrej przypo-
rzdkowane jest to samo pojcie, co nazwie w jzyku, z ktrego tumaczymy.
Nazwami rwnoznacznymi s np. kartofel i ziemniak.
Terminu pojcie uywamy jeli nie bdzie to specjalnie zaznaczone
w znaczeniu znaczenie nazwy. Samo sowo pojcie ma wicej ni jedno
znaczenie. O pojciu mwimy jako o wiedzy, pogldzie lub opinii. Kiedy m-
wi, e nie mam pojcia jak dziaa komputer, to mwi, e nie wiem jak dziaa
komputer. Kiedy kto mwi, e nie ma pojcia co sdzi o jakiej sprawie, to
mwi tyle, e nie ma w tej sprawie opinii. Poniewa pojcie jest wyraeniem
nazwowym, znaczy to wic, e przyporzdkowane jest mu wicej ni jedno
pojcie. Gdy jednak mwimy o pojciu jako o znaczeniu okrelonej nazwy,
to nie moemy mwi, e jest ono wieloznaczne. Zdanie stwierdzajce to b-
dzie zdaniem wewntrznie kontradyktorycznym. Na przykad zdanie pojcie
zamku jest wieloznaczne jest rwnowane zdaniu znaczenie sowa zamek
jest wieloznaczne lub co na jedno wychodzi znaczenie sowa zamek
ma wicej ni jedno znaczenie. Zdaniami prawdziwymi, a tym samym nie
bdcymi wewntrznie kontradyktorycznymi s zdania:
Sowu zamek reguy semantyczne przyporzdkowuj wicej ni jedno

pojcie.
Sowo zamek ma wicej ni jedno znaczenie.
Definicja 1.45. Nazwa jest wieloznaczna zakresowo wtedy i tylko wtedy,

gdy jej zakres w jednym znaczeniu jest rny od jej zakresu w innym zna-
czeniu.
Wieloznaczna zakresowo jest np. nazwa zamek.

Nazwy wieloznaczne zakresowo s wieloznaczne. Odwrotna sytuacja nie
musi mie miejsca. Nazwy mieszkaniec stolicy Polski i mieszkaniec War-
szawy s rwnozakresowe, ale nie s rwnoznaczne.
Znaczenie nazwy jest jej cech obiektywn, okrelone jest bowiem przez
reguy znaczeniowe jzyka. Uytkownicy jzyka nie naruszajc tych regu
mog wiza z nazw przysugiwanie lub nie jakich cech przez jej desygnaty.
Definicja 1.46. Tre jzykowa (konotacja) nazwy to zbir tych i tylko

tych cech, ktre zgodnie z reguami semantycznymi przypisywane s kademu
jej desygnatowi.
Tre jzykowa nazwy:
1. nie zaley od posiadania przez nazw desygnatw;

Nazwy pustej uytkownik jzyka bdzie uywa do wskazania kadego
58 ROZDZIA 1. JZYK
przedstawienia przedmiotu, ktre bdzie ujmowao cechy nalece do

treci jzykowej takiej nazwy. Rysunek bdzie uznany za przedstawie-
nie krasnoludka, jeli przedmiot przedstawiony na rysunku, bdzie mia
cechy zawarte w treci nazwy krasnoludek.
2. nie musi obejmowa wszystkich wsplnych cech desygnatw;

To, e tre jzykowa nazwy nie musi obejmowa wszystkich cech wspl-
nych desygnatw tej nazwy moe skutkowa uznaniem pewnych przed-
miotw za desygnaty nazwy, cho nimi nie s, jak np. w wypadku j-
zyka potocznego tre jzykowa nazwy ryba umoliwiaaby uznanie
wieloryba za ryb (bo w treci nazwy ryba uwzgldnione s tylko nie-
ktre cechy wsplne wszystkim rybom i wszystkie te cechy przysuguj
rwnie wielorybom), a tre jzykowa nazwy gwiazda umoliwiaaby
uznanie planet za gwiazdy (bo wszystkie cechy zawarte w treci nazwy
gwiazda posiadaj rwnie planety).
ponadto
3. moe obejmowa cechy, ktre w rzeczywistoci nie przysuguj wszyst-

kim jej desygnatom.
W tym, e tre jzykowa mona obejmowa cechy, ktre nie przysu-
guj wszystkim jej desygnatom naley upatrywa trudnoci zwykego
uytkownika jzyka w uznaniu nietoperza za ssaka (bo ssak potocznie
kojarzy si ze zwierzciem, ktre nie jest zdolne do latania).
Tre jzykowa ma charakter historyczny. Musimy by tego wiadomi

czytajc dawne teksty: tym samym wyrazom niekoniecznie towarzyszyy te
same treci, ktre wiemy z nimi wspczenie. Tre jzykowa ma rwnie
charakter subiektywny. Musimy by tego wiadomi w kontaktach z innymi:
wpyw maj wyksztacenie, rodowisko, rnice kulturowe i religijne. Nie
tylko wane jest, co si mwi (jakie sowa s wypowiadane), ale te kto
mwi, np. z zasady polityk jest za postpem i rozwojem, lecz w zalenoci
od reprezentowanej przez niego opcji politycznej sowa postp i rozwj
mog mie zasadniczo rne treci. Zdarza si, e temu samemu wyrazowi
rne sowniki przypisuj rn tre jzykow. Ta sama nazwa rni si
treci w zalenoci od jzyka. Tre nazwy woda w jzyku potocznym nie
pozwala jej odnosi si do lodu, inaczej za jest w jzyku nauki.
Konotacja wie si zatem ze spoecznymi, kulturowymi i osobowymi sko-
jarzeniami znaku. Znaczenie maj grupa spoeczna, wiek, pe, narodowo
itp. Znaki ze wzgldu na swoj konotacj s bardziej otwarte ni ze wzgldu
na denotacj. Korzystajc z poj informatyki, denotacj mona przyrwna
do kodu cyfrowego a konotacj do kodu analogowego.
Mwimy te o treci penej.

Definicja 1.47. Treci pen nazwy jest zbir cech, ktre cznie przy-
suguj kademu jej desygnatowi.
Nazwy s rwnoznaczne wtedy i tylko wtedy, gdy nie rni si treci.
W zbiorze wszystkich cech mona wyrni takie, ktre same w peni
charakteryzuj zakres nazwy. Bdzie to tre charakterystyczna.
Definicja 1.48. Treci charakterystyczn nazwy jest zbir cech taki,
e kady desygnat tej nazwy posiada te cechy oraz tylko przedmioty bdce
jej desygnatami posiadaj te cechy cznie.
Tre charakterystyczna nazwy jest wic jednoznaczn charakterystyk
jej zakresu. Na przykad tre charakterystyczn nazwy czowiek tworz
cechy zwierzcoci i rozumnoci: czowiek to zwierze rozumne.
Danej nazwie mona przyporzdkowa wicej ni jedn tre charakte-
rystyczn. Na przykad kwadrat jest jednoznacznie charakteryzowalny przez
bycie prostoktem rwnobocznym, ale rwnie moe by jednoznacznie scha-
rakteryzowany jako prostokt rwnoboczny wpisywalny w koo. Wyrni
moemy tre charakterystyczn minimaln, czyli tak, e odrzucenie z niej
jakiejkolwiek cechy powoduje, e tre ta przestaje by treci charaktery-
styczn tej nazwy.
Definicja 1.49. Treci konstytutywn nazwy jest najmniejsza tre
charakterystyczna tej nazwy. Cechy skadajce si na tre konstytutywn
to cechy konstytutywne.
Cechami konstytutywnymi czowieka s zwierzco i rozumno. cznie
te cechy skadaj si na tre konstytutywn nazwy czowiek.
Moe by tak, e treci konstytutywne nazwy s rne. Na przykad kwa-
drat moemy minimalnie jednoznacznie charakteryzowa jako prostokt rw-
noboczny lub moemy w taki sam sposb scharakteryzowa go jako czworo-
bok rwnoboczny (romb) wpisywalny w koo.
Ze wzgldu na dane cechy konstytutywne wyrniamy cechy wzgldem
nich pochodne.
Definicja 1.50. Cech konsekutywn desygnatw nazwy s te cechy,
ktre nie s konstytutywne a ktrych przysugiwanie kademu desygnatowi
nazwy wynika z faktu przysugiwania im cech konstytutywnych.
Cechami konsekutywnymi kwadratu jako prostokta rwnobocznego s
np. wpisywalno w koo, przecinanie si przektnych pod katem prostym,
rwno obu przektnych.
60 ROZDZIA 1. JZYK
Kademu desygnatowi nazwy moe przysugiwa cecha, ktra nie jest ani
cech konstytutywn ani cech konsekutywn. Na przykad cecha dwunono-
ci naley do penej treci nazwy czowiek, a nie jest ani cech konstytutywna
ani konsekutywn czowieka. Taka cecha to cecha przygodna.
Supozycje
Nazwy mog by uyte na rne sposoby, w logice tradycyjnej okrelane
jako supozycje15 . Sposoby te charakteryzowane s przez to, do wskazania
czego nazwa zostaa uyta.
Definicja 1.51. Nazwa uyta jest w supozycji naturalnej (suppositio na-

turalis) wtedy i tylko wtedy, gdy odnosi si do kadego ze swoich desygnatw.
W zdaniu czowiek jest miertelny nazwa czowiek odnosi si do ka-

dego swojego desygnatu. Zdanie czowiek jest miertelny jest wic rwno-
wane zdaniu kady czowiek jest miertelny.
Definicja 1.52. Nazwa uyta jest w supozycji przedmiotowej (suppo-

sitio personalis) wtedy i tylko wtedy, gdy odnosi si do jednego ze swoich
desygnatw.
W zdaniu widz czowieka nazwa czowiek odnosi si do jednego ze

swoich desygnatw.
Definicja 1.53. Nazwa uyta jest w supozycji formalnej (suppositio sim-

plex, zwanej te suppositio formalis) wtedy i tylko wtedy, gdy uyta jest jako
nazwa gatunku wszystkich i tylko swoich desygnatw.
W zdaniach w klasyfikacji zoologicznej czowiek zaliczony jest do gro-

mady ssakw oraz w obrbie gromady ssakw czowiek naley do rzdu
naczelnych wyraz czowiek nazywa gatunek wszystkich i tylko desygna-
tw nazwy czowiek. Kiedy mwimy, e czowiek pochodzi od mapy, to
zarwno nazwa mapa jak i czowiek uyte s w supozycji formalnej.
Definicja 1.54. Wyraenie uyte jest w supozycji materialnej (suppositio

materialis) wtedy i tylko wtedy, gdy odnosi si do samego siebie.
Nazwa czowiek uyta jest w supozycji materialnej w zdaniu:
Wyraz czowiek jest nazw.

15
Supponere po acinie zastpowa, podstawia, podkada.
Prawd jest, e czowiek jest nazw, a nie jest prawd, e czowiek jest
nazw. W jzyku pisanym co tu praktykujemy uycie wyraenia w su-
pozycji materialnej zaznaczamy ujmujc je w cudzysowy16 . W wypadku,
gdy wyraenie uyte w supozycji materialnej wystpuje w innym wyraeniu
uytym w supozycji materialnej bdziemy stosowa: , .
W jzyku mwionym nie wypowiada si cudzysowu. Uycie jednak wyra-
enia przez poprzedzenie go np. sowem wyraenie tworzy kontekst, w kt-
rym to wyraenie naley bra jako uyte w supozycji materialnej. Gdy mwi:
krzeso pisze si przez erzet to kontekst wskazuje na uycie wyrazu krze-
so w supozycji materialnej mimo, e brak formalnych wyrnikw takiego
uycia. Tego rodzaju praktyka rezygnowania z uycia formalnych wskani-
kw uycia wyraenia w supozycji materialnej jest stosowana take w jzyku
pisanym i to rwnie przez logikw. Mona tak postpi, gdy kontekst jed-
noznacznie wskazuje na to, w jakiej supozycji wyraenie jest uyte a uycie
cudzysowu raczej utrudniao by percepcj tekstu.
Definicja 1.55. Nazwa cudzysowowa to nazwa wyraenia powstaa przez
ujcie tego wyraenia w cudzysowy.
Z pojciem supozycji materialnej wie si pojcie stopnia jzyka. Ma-
jc jaki jzyk J 1 (jzyk przedmiotowy, jzyk pierwszego rzdu) moemy
chcie go bada, wygasza o nim twierdzenia itp. Musimy wic dysponowa
jzykiem drugiego rzdu J 2 , ktry nam to umoliwi. W jzyku J 2 moemy
tworzy nazwy wyrae jzyka J 1 poprzez branie tych wyrae w cudzy-
sowy.
Definicja 1.56. Jzyk J2 jest metajzykiem jzyka J 1 wtedy i tylko
wtedy, gdy zawiera nazwy wyrae jzyka J 1 .
Zdanie w arytmetyce zwykle stosuje si cyfry arabskie nie naley do
jzyka arytmetyki jak np. zdania: 2 + 2 = 4, 2 + 2 = 5, lecz do me-
tajzyka tego jzyka. Do jzyka matematyki nie nale terminy takie, jak
rwno, rwnanie, z ktrymi spotykamy si praktycznie w kadym pod-
rczniku matematyki. Do jzyka arytmetyki naley symbol =, w jzyku
arytmetyki sformuowane jest rwnanie: x + 3 = 5.
Wyrnia si jzyki ze wzgldu na to, czy zawieraj wyraenia odnoszce
si do innego jzyka. Jzyk pierwszego stopnia to jzyk, za pomoc ktrego
mwimy o pewnej dziedzinie przedmiotowej. Jego metajzyk to jzyk dru-
giego stopnia. Metajzyk jzyka n-tego stopnia to jzyk stopnia (n + 1).
16
Zauwamy, e nie jest to jedyna funkcja cudzysowu. Uywa si go rwnie, aby wy-
rni tekst cytowany i jego tytu, albo aby zaznaczy uycie jakiego wyraenia w innym
znaczeniu ni dosowne i sownikowe. Dla tego ostatniego celu w niniejszej ksice zdecy-
dowano si zastosowa: .
62 ROZDZIA 1. JZYK
Zakresowe stosunki midzy nazwami

Zakresy nazw s zbiorami. Moemy wic mwi o operacjach teoriomno-
gociowych na zakresach nazw. Niech zakresem nazwy X bdzie zbir X .
Suma zakresw nazw A i B to zbir A B taki, e
x (A B)
wtedy i tylko wtedy, gdy
x A lub x B.
Zbir A B jest zakresem nazwy A lub B. Na przykad zakresem nazwy

krzeso lub fotel jest suma teoriomnogociowa zakresu nazwy krzeso i za-
kresu nazwy fotel.
Iloczyn zakresw nazw A i B to zbir A B taki, e
x (A B)
x A i x B.
Zbir AB jest zakresem nazwy A i B. Na przykad zakresem nazwy stu-

dent i sportowiec jest przecicie zakresu nazwy student i zakresu nazwy
sportowiec.
Dopenieniem do zbioru uniwersalnego zakresu nazwy A jest zbir A0
taki, e
x A0
x 6 A.
Zbir A0 jest zakresem nazwy nie-A. Na przykad zakresem nazwy nie-

student jest dopenienie do zbioru uniwersalnego zakresu nazwy student.
Dopenieniem wzgldnym do zakresu nazwy A zakresu nazwy B jest zbir
A \ B taki, e
xA\B
x A i x 6 B.
Operacje teoriomnogociowe s przydatne m.in. przy wyszukiwaniu da-
nych. Praktycznie kada liczca si wyszukiwarka umoliwia wyszukiwa-
nie zoone. Na przykad moemy poszukiwa dokumentw, ktre zawieraj
sowa logika i prawo a nie zawieraj sowa matematyka:
(logika prawo) \ matematyka,
czyli:
(logika AN D prawo) AN D (N OT matematyka).
Pomidzy zakresami nazw jako zbiorami mog zachodzi rne stosunki

teoriomnogociowe. Stosunki midzy zakresami nazw omwimy zakadajc,
e
1. jej desygnaty daj si liczy (nazwa policzalna),
2. dowolny przedmiot jest albo nie jest desygnatem danej nazwy (nazwa
ma ostry zakres),
3. zakresy nie s zbiorami pustymi, czyli e nazwy maj przynajmniej

jeden desygnat (nazwa jest niepusta),
oraz e
4. istnieje zbir uniwersalny, czyli zbir ktrego elementami s wszystkie

desygnaty tych nazw.
Zakresy nazw speniajcych powysze warunki 14 graficznie mona przed-

stawia jako koa. Zbir uniwersalny (U) za jako prostokt, w ktrym te koa
znajduj si.
Definicja 1.57. Nazwy A i B s rwnowane wtedy i tylko wtedy, gdy

kady desygnat nazwy A jest desygnatem nazwy B i kady desygnat nazwy
B jest desygnatem nazwy A, czyli gdy zakresy tych nazw s rwne.
Zakresowo rwnowane s nazwy mieszkaniec stolicy Polski i mieszka-

niec Warszawy. Zakresowo rwnowane s wszystkie nazwy rwnoznaczne
(synonimy). Odwrotnie by nie musi, czyli o czym bya mowa w zwizku
z wieloznacznoci zakresow zakresowa rwnowano nie pociga za
sob rwnoznacznoci. Nazwy mieszkaniec stolicy Polski i mieszkaniec
Warszawy s rwnozakresowe ale nie s rwnoznaczne.
64 ROZDZIA 1. JZYK
A
B
A = B
Definicja 1.58. Nazwa A jest nadrzdna wzgldem nazwy B wtedy i tylko

wtedy, gdy:
1. kady desygnat nazwy B jest desygnatem nazwy A,
oraz
2. s desygnaty nazwy A, ktre nie s desygnatami nazwy B.
U
A
+
B
A B
Nazwa czowiek jest nadrzdna w stosunku do nazwy nauczyciel. Kady
nauczyciel jest czowiekiem, lecz nie kady czowiek jest nauczycielem.
Zdarza si, e zakres wyraenia nazwowego w jednym znaczeniu jest nad-
rzdny wzgldem zakresu tego wyraenia w innym znaczeniu (znaczeniu
waciwym sensu proprio). Kiedy chcemy powiedzie, e bierzemy to wy-
raenie w tym znaczeniu, w ktrym jest ono nazw nadrzdna, to mwimy,
e bierzemy je w szerszym znaczeniu (sensu largo). Zgodnie z prawd
moemy powiedzie: Gra w warcaby jest sportem w szerokim tego sowa
znaczeniu.
Definicja 1.59. Nazwa A jest podrzdna wzgldem nazwy B wtedy i tylko

wtedy, gdy:
1. kady desygnat nazwy A jest desygnatem nazwy B

oraz
2. nie kady desygnat nazwy B jest desygnatem nazwy A.
U
B
+
A
A B
Nazwa nauczyciel jest podrzdna wzgldem nazwy czowiek. Zdarza si,

e zakres wyraenia nazwowego w jednym znaczeniu jest podrzdny wzgl-
dem zakresu w innym znaczeniu (znaczeniu waciwym sensu proprio).
Kiedy chcemy powiedzie, e bierzemy wyraenie w tym znaczeniu, w kt-
rym jest ono podrzdne, to mwimy, e bierzemy je w wszym znaczeniu
(sensu stricto). Zgodnie z prawd moemy powiedzie: Gra w warcaby nie
jest sportem w wskim tego sowa znaczeniu.
Definicja 1.60. Nazwa A krzyuje si z nazw B wtedy i tylko wtedy,

gdy:
1. istniej desygnaty nazwy A, ktre nie s desygnatami nazwy B,
2. istniej desygnaty nazwy A, ktre s desygnatami nazwy B,
3. istniej desygnaty nazwy B, ktre nie s desygnatami nazwy A.

66 ROZDZIA 1. JZYK
B
A + + +
A B
Krzyuj si nazwy nauczyciel i inwalida; nie krzyuj si nazwy wo-

jewdztwo i gmina.
Definicja 1.61. Nazwy A i B pozostaj w stosunku przeciwiestwa

(wykluczania) wtedy i tylko wtedy, gdy nie ma takiego przedmiotu, ktry
byby zarazem desygnatem nazwy A i desygnatem nazwy B.
U
B
A B
Nazwy A i B s przeciwne wtedy i tylko wtedy, gdy A B = .

W stosunku przeciwiestwa pozostaj nazwy pies i kot.
Definicja 1.62. Nazwy A i B pozostaj w stosunku podprzeciwiestwa

(dopeniania) wtedy i tylko wtedy, gdy kady przedmiot ze zbioru uniwer-
salnego jest bd desygnatem nazwy A, bd desygnatem nazwy B.
A
B
A B = U
Nazwy A i B dopeniaj si wtedy i tylko wtedy, gdy ich suma teo-

riomnogociowa jest rwna zbiorowi uniwersalnemu. Jeli zbiorem uniwer-
salnym jest zbir liczb cakowitych, to nazwami pozostajcymi w stosunku
podprzeciwiestwa s liczba cakowita mniejsza od 10 i liczba cakowita
dodatnia. Jeli zbiorem uniwersalnym jest zbir pastw, to nazwami pod-
przeciwnymi s pastwo o gospodarce wolnorynkowej i pastwo nieeuro-
pejskie.
Definicja 1.63. Nazwy A i B s sprzeczne wtedy i tylko wtedy, gdy nazwy

te wykluczaj si i dopeniaj si.
U
A
A B = U, A B =
Nazwy A i B s sprzeczne wtedy i tylko wtedy, gdy sum ich zakresw

jest zbir uniwersalny a ich iloczynem teoriomnogociowym jest zbir pusty.
W wypadku, gdy zbiorem uniwersalnym jest zbir liczb naturalnych, to na-
zwami sprzecznymi s liczba parzysta i liczba nieparzysta. Kada liczba
naturalna jest bd parzysta, bd nieparzysta, a ponadto adna liczba nie
68 ROZDZIA 1. JZYK
jest parzysta i nieparzysta zarazem. Przykadem nazw sprzecznych w dzie-

dzinie zwierzt s pies i nie-pies. Zauwamy tu, e przedrostek nie nie
zawsze tworzy nazw sprzeczn, np. nazwami sprzecznymi nie s przyjaciel
i nieprzyjaciel. Nazwami antonimicznymi, czyli nazwami o przeciw-
stawnym znaczeniu s pary nazw takich jak np.: dobry zy, wy-
soki niski. Nazwy antonimiczne pozostaj w stosunku przeciwiestwa
lub sprzecznoci. Stwierdzenie zachodzenia takiego stosunku uznaje si na
podstawie samych znacze branych pod uwag nazw antonimicznych, czyli
jest podobnie jak w wypadku nazw rwnoznacznych, gdy na podstawie zna-
cze nazw stwierdza si rwno ich zakresw. Jak rwno zakresw nazw
nie przesdza tego, czy s to nazwy rwnoznaczne, tak przeciwiestwo lub
sprzeczno nazw nie przesdzaj tego, czy s nazwy antonimiczne.
Podzia nazw
Nazwy ze wzgldu na budow dzielimy, tak jak wyraenia w ogle, na
proste i zoone.
Definicja 1.64. Nazwa prosta zbudowana jest z (dokadnie) jednego wy-

razu.
Nazw prost jest dom.
Definicja 1.65. Nazwa zoona skada si z wicej ni jednego wyraz.
Nazw zoon jest stolica Polski.

Ze wzgldu na stosunek do uniwersum nazwy dzielimy na uniwersalne
i nieuniwersalne.
Definicja 1.66. Nazwa uniwersalna to nazwa, ktrej zakresem jest zbir

uniwersalny.
W wypadku jzyka arytmetyki liczb naturalnych nazw uniwersaln jest

nazwa liczba naturalna. W wypadku jzyka botaniki nazw uniwersalna
jest rolina.
Definicja 1.67. Nazwa nieuniwersalna to nazwa, ktrej zakres jest rny

od uniwersum.
Zakres nazwy liczba pierwsza jest rny od zbioru liczb naturalnych.

W jzyku arytmetyki liczba naturalnych jest to zatem nazwa nieuniwersalna.
Drzewo to nazwa nieuniwersalna jzyka botaniki.
Nazwy dzielimy na policzalne i niepoliczalne (masowe).
Definicja 1.68. Nazwa policzalna to nazwa, ktrej desygnaty daj si

liczy.
Nazwami policzalnymi s np. czowiek, drzewo. Nazwy policzalne maj

liczb mnog. W wypadku nazw policzalnych moemy mwi o ich liczbie,
np. o dziesiciu ludziach. Moemy rwnie kwantyfikowa, np.: wikszo
ludzi lubi truskawki.
Istniej nazwy, ktrych desygnaty nie podlegaj liczeniu. S to przed-
mioty masowe. Przedmiot masowy podlega mierzeniu. Na przykad mwimy
o metrze szeciennym wody.
Definicja 1.69. Nazwa niepoliczalna (masowa) to nazwa przedmiotu,

ktry nie podlega liczeniu, czyli przedmiotu masowego.
Nazwami niepoliczalnymi (masowymi) s np. woda, powietrze. Nazwy

masowe nie maj liczby mnogiej. Uycie nazwy wody nie jest liczb mnog
nazwy woda w jej podstawowym znaczeniu jako substancji. Kiedy mwimy
o wodach mamy na uwadze zbiorniki wodne, a te s policzalne.
To, czy dana nazwa jest policzalna, czy nie, zaley od jzyka. Na przykad
w jzyku angielskim furniture jest nazw niepoliczaln, a w jzyku polskim
mebel jest nazw policzaln. Rnica midzy nazwami policzalnymi i nie-
policzalnymi nie jest rnic rodzaju przedmiotw, lecz rodzaju desygnatw,
a wic sposobu nazywania przedmiotw.
Ze wzgldu na liczb desygnatw nazwy policzalne dzielimy na puste,
jednostkowe i oglne. Okrelenie liczby desygnatw wymaga ustalenia:
1. jaki jest zbir uniwersalny rozwaanego jzyka,
2. jak rozumiany jest zakres, w szczeglnoci, czy rozumiany jest anali-

tycznie, czy syntetycznie,
3. czy mam si na uwadze sytuacj aktualn, czy te historyczn.
Definicja 1.70. Nazwa pusta to nazwa, ktra nie ma desygnatw.
Przykadami nazw pustych s: onaty kawaler, krasnoludek.
Definicja 1.71. Nazwa jednostkowa to nazwa, ktre ma dokadnie jeden

desygnat.
Nazwami jednostkowymi s: Biaystok, najwyszy szczyt wiata.
Definicja 1.72. Nazwa oglna to nazwa majca wicej ni jeden desygnat.

70 ROZDZIA 1. JZYK
Nazwami oglnymi s: mieszkaniec Biaegostoku, st.

Ze wzgldu na sposb wskazywania desygnatw nazwy dzielimy na gene-
ralne i indywidualne.
Definicja 1.73. Nazwa generalna to nazwa przysugujca przedmiotowi

ze wzgldu na cechy, jakie s przypisywane temu przedmiotowi.
Nazwa kwadrat to nazwa generalna. Przysuguje ona wszystkim i tylko

tym przedmiotom, ktre posiadaj pewn cech, mianowicie cech bycia pro-
stoktem rwnobocznym. Nazwa generalna w pierwszym rzdzie wskazuje
waciwo, a nastpnie w drugim rzdzie przedmiot, ktry t waciwo
posiada. Nie naley myli nazw generalnych z nazwami oglnymi.
W wypadku nazw indywidualnych nie s brane pod uwag cechy, jak to
ma miejsce w wypadku nazw generalnych.
Definicja 1.74. Nazwa indywidualna przysuguje jakiemu przedmiotowi

ze wzgldu na ustanowienie, e przedmiot ten tak bdzie nazywany.
Stolica Polski nazywa si Warszawa. To miasto bdzie si tak nazywa

rwnie, gdyby zdarzyo si, e utracio cech bycia stolic Polski. Nazwa
stolica Polski to nazwa generalna, a nazwa Warszawa to nazwa indywi-
dualna. Wiele nazw indywidualnych pocztkowo przysugiwao przedmiotom
ze wzgldu na ich cechy. Nasze nazwiska to nazwy indywidualne. Przysuguj
nam niezalenie od naszych cech. Nowakiem nazywano kogo nowo osiadego.
Dzisiaj Nowak to nazwa indywidualna.
adna ilo cech wsplnych przedmiotu P z przedmiotem, ktremu przy-
suguje nazwa indywidualna n, nie jest racj, aby n uy do nazwania przed-
miotu P . Jeeli jakie miasto jest bardzo podobne do Wenecji, to wcale nie
znaczy, e to miasto jest Wenecj. Nazwanie tego miasta Wenecj jest tylko
skrtem wypowiedzi stwierdzajcej, e miasto to ma wiele cech charaktery-
stycznych Wenecji. Nie naley myli nazw indywidualnych z jednostkowymi.
Ze wzgldu na rodzaj przedmiotw, ktrymi s desygnaty, nazwy dzie-
limy na konkretne i abstrakcyjne.
Definicja 1.75. Nazwa konkretna to nazwa, ktrej desygnatami s osoby,

rzeczy i co, co sobie jako osoby lub rzeczy wyobraamy.
Nazwami konkretnymi s: krzeso, krasnoludek, Henryk Sienkiewicz.
Definicja 1.76. Nazwy abstrakcyjne to nazwy przedmiotw abstrakcyj-

nych, a wic cech, stosunkw, stanw, zjawisk itd.
Nazwami abstrakcyjnymi s: biao (cecha), przyja (stosunek),

burza (stan).
Kiedy nazw abstrakcyjn traktuje si jak nazw konkretn popenia si
bd.
Definicja 1.77. Bd hipostazowania popenia kto, kto nazwie abstrak-

cyjnej przypisuje konkretne desygnaty.
Ze wzgldu na struktur, wewntrzn budow desygnatw, nazwy dzie-

limy na zbiorowe i niezbiorowe. Podzia ten jest oparty na podziale przedmio-
tw na zbiorowe i niezbiorowe. Przedmioty zbiorowe s wyranie zoone z ja-
kich przedmiotw. Wi czca te przedmioty, dziki ktrej moemy mwi
o przedmiocie zbiorowym (agregacie, zbiorze w sensie kolektywnym), moe
by rnoraka: przestrzenna, jak w wypadku lasu; organizacyjna, jak w wy-
padku wojska; przestrzenna i organizacyjna, jak w wypadku wojewdztwa;
spoeczna, jak w wypadku organizacji spoecznej. Innym rodzajem przed-
miotw byyby przedmioty proste, niezoone, jeli zoonoci nie pojmujemy
np. w sensie fizycznym, w jakim wszystkie w ogle przedmioty materialne s
zoone z dajcych si fizycznie wyrni czci materialnych.
Definicja 1.78. Nazwa zbiorowa to nazwa, ktrej desygnaty s przed-

miotami zbiorowymi.
Nazwami zbiorowymi s np.: armia gdy armia to ustrukturowana

grupa onierzy, zesp osb; las gdy las to zesp drzew; wojewdztwo
gdy wojewdztwo moe by pojte jako zesp gmin.
Definicja 1.79. Nazwy niezbiorowe to nazwy, ktrych desygnaty s przed-

miotami prostymi (niezoonymi).
Nazwa st to nazwa niezbiorowa.

Nazwy ze wzgldu na to, czy w swoim znaczeniu odnosz si lub nie od-
nosz do innych przedmiotw dzieli si na relatywne (zalene) i nierelatywne
(absolutne, niezalene).
Definicja 1.80. Nazwa relatywna (zalena) to nazwa, ktrej desygna-

tem jest kady przedmiot, ktry pozostaje w okrelonym przez znaczenie tej
nazwy zwizku z pewnym innym przedmiotem lub przedmiotami.
Nazwami relatywnymi s dunik i syn. Desygnaty nazw zalenych

z koniecznoci pozostaj w okrelonej relacji z pewnymi przedmiotami. W zna-
czeniu nazwy dunik zawarte jest odniesienie do wierzyciela. Nie ma du-
nika bez wierzyciela. Nazwa syn w swoim znaczeniu odnosi si do matki
72 ROZDZIA 1. JZYK
i ojca. Nie ma syna bez ojca lub matki. Przedmiotowi lub przedmiotom,
ze wzgldu na ktre dana nazwa jest relatywna, rwnie przysuguje nazwa
relatywna. A wic nazwy wierzyciel, matka i ojciec s nazwami relatyw-
nymi.
W wypadku nazw niezalenych to, czy dany przedmiot jest, czy te nie
jest ich desygnatem nie zaley od relacji, zwizkw tego przedmiotu z innymi
przedmiotami.
Definicja 1.81. Nazwa nierelatywna (absolutna, niezalena) to na-

zwa, ktrej znaczenie nie wskazuje na jaki stosunek jej desygnatw do ja-
kiego przedmiotu lub przedmiotw.
Nazwami absolutnymi s: czowiek, st. Ludzie mog i s w rnych

relacjach z innymi przedmiotami. Znaczenie nazwy czowiek jednak tego
nie przesdza. Jest faktem biologicznym, e czowiek ma matk i ojca. Fakt
ten jednak nie jest zakodowany w treci nazwy czowiek. Inaczej mwic
wyraenie ten czowiek nie mia ani ojca, ani matki nie jest bezsensem.
Bezsensem za jest ten syn nie mia ani ojca, ani matki.
Jest wiele wyrae, ktre w jednym znaczeniu s nazwami relatywnymi,
a w innym absolutnymi. W zdaniu Jan jest nauczycielem nazwa nauczy-
ciel jest nazw absolutn i suy do wskazania wykonywanego zawodu.
W zdaniu Jan jest nauczycielem Piotra wyraz nauczyciel jest uyty jako
nazwa relatywna.
Nazwy ze wzgldu na to, czy ich znaczenie wyranie przypisuje pewne
cechy desygnatom lub ich wyranie odmawia dzieli si na, odpowiednio, po-
zytywne i negatywne.
Definicja 1.82. Nazwa negatywna to nazwa, ktrej znaczenie wyranie

wskazuje na brak jakiej cechy jej desygnatw.
Nazwami negatywnymi s bezbarwny, bezpodny, niewidoczny, nie-

pies. Przedrostek nie nie zawsze jest wskanikiem nazwy negatywnej. Na-
zwa nieprzyjaciel wprost nie odmawia swoim desygnatom cechy bycia przy-
jacielem. Jej desygnatami s nie tyle ci, ktrzy nie s przyjacimi, lecz ci,
ktrzy s wrodzy, maj cech wrogoci w stosunku do tego, kogo s nieprzy-
jacimi.
Definicja 1.83. Nazwa pozytywna to nazwa, ktra przysuguje przed-

miotowi ze wzgldu na posiadane przez niego cechy.
Nazwami pozytywnymi s ywy, czerwony.

Szczegln klas nazw negatywnych s nazwy prywatywne.
Definicja 1.84. Nazwa prywatywna17 to nazwa, ktra odmawia przed-

miotom pewnych cech, ktre tym przedmiotom naturalnie lub racjonalnie
winny przysugiwa.
Nazwa niezdrowy wskazuje wyranie na brak zdrowia, nierozumny

na brak rozumu, kaleka na brak sprawnoci. Uycie nazwy prywatywnej
wie si z ocen, brakiem tego, co z natury winno si posiada, std te
uycie nazwy prywatywnej moe wywoywa negatywne emocje.
Nazwy negatywne zwykle maj swoje odpowiedniki pozytywne. Takim
odpowiednikiem dla niecierpliwy bdzie cierpliwy, a dla biedny bo-
gaty. Cierpliwi to wszyscy, ktry posiadaj cech cierpliwoci, a bogaci to ci,
ktrzy maj majtek. Jest te klasa nazw negatywnych (nomen infinitum),
ktre nie posiadaj takich odpowiednikw. Nie ma adnej (pozytywnej) ce-
chy nie-czowieka. Nie-czowiekiem jest wszystko to, co nie jest czowiekiem.
Nie-czerwone jest wszystko, co nie jest czerwone. Nie ma adnej (pozytywnej)
cechy wsplnej wszystkim rzeczom, ktre nie s czerwone.
Definicja 1.85. Nazwa jest ostra wtedy i tylko wtedy, gdy zgodnie z re-
guami znaczeniowymi dowolny przedmiot naley albo nie naley do zakresu
tej nazwy.
Nazw ostr jest kwadrat. Podobnie nazw ostr jest dziecko Matyldy
(nazwa dziecko jest tu uyta w znaczeniu relatywnym). Mog by wtpli-
woci, czy dana osoba jest dzieckiem Matyldy, jest jednak jasne, e dana
osoba jest albo nie jest dzieckiem Matyldy. Zgodnie z reguami znaczenio-
wymi nastolatkami s te i tylko te osoby, ktre maj nacie lat, czyli wicej
ni dziesi, a mniej ni dwadziecia. Nazwa nastolatek jest wic ostra.
Definicja 1.86. Nazwa jest nieostra wtedy i tylko wtedy, gdy s przed-
mioty, ktre, nie naruszajc regu znaczeniowych, uytkownik jzyka moe,
ale nie musi uzna za jej desygnaty.
Przykadem nazwy nieostrej moe by dziecko w znaczeniu, w ktrym

wystpuje w zdaniu Ja jest jeszcze dzieckiem, czyli w znaczeniu nierelatyw-
nym. Istnieje powszechna zgoda uytkownikw jzyka co do tego, e osoba
majca dwa lata ycia to dziecko, podobnie, e osoba majca czterdzieci
lat to ju nie dziecko. W wypadku osoby majcej czternacie lat wystpi
jednak rnica zda. Kto moe uwaa, e osoba czternastoletnia to jeszcze
dziecko, kto inny, e ju nie. Kada z odpowiedzi jest moliwa, reguy jzyka
bowiem tej kwestii nie rozstrzygaj. Nazwy jzyka potocznego z zasady s
17
Od aciskiego: privatio brak.
74 ROZDZIA 1. JZYK
nieostre, ale nie tylko w tym jzyku wystpuj takie nazwy. Paleontolodzy,
poszukiwacze ogniwa czcego w procesie ewolucji mapy z czowiekiem,
maj problem z ostroci nazwy czowiek w jzyku biologii. W zwizku ze
stosowaniem do przetwarzania informacji technik komputerowych tworzone
s teorie zbiorw takich, ktre byyby zakresami nazw nieostrych. Tu o za-
kresach nazw mwilimy jako o zbiorach w zwykym sensie (tak jak s one
rozumiane w teorii mnogoci).
Nazwa jest bd ostra, bd nieostra. Ten podzia nazw jest ich podzia-
em ze wzgldu na okrelono zakresu. W wypadku nazwy ostrej zakres jest
dobrze okrelony, za w wypadku nazwy nieostrej tak nie jest, zakres nie jest
okrelony.
Tre jzykowa nie w kadym wypadku jest dobrze okrelona. Z ca
pewnoci bdziemy mieli kopoty z podaniem treci jzykowej tak zwykych
nazw, jak: st, krzeso.
Definicja 1.87. Nazwa ma wyran tre (jest wyrana) wtedy i tylko
wtedy, gdy w wypadku dowolnej cechy, cecha ta naley albo nie naley do
treci jzykowej tej nazwy.
Definicja 1.88. Nazwa ma niewyran tre (nie jest wyrana) wtedy
i tylko wtedy, gdy s cechy, ktrych przynaleno do treci jzykowej tej
nazwy nie jest okrelona.
Nazwa jeli jest wyrana, to jest ostra. Jeli ma ona okrelon tre, to
ma te okrelony zakres. Odwrotnie nie musi zachodzi: nazwa moe by
ostra a mimo to nie by wyrana.
Fakt, e nazwa wyrana jest ostra daje podstaw dla uczynienia ostr
nazwy nieostrej. W wielu wypadkach prawnicy i administratywici i nie
tylko oni potrzebuj nazw ostrych. Nazwa maoletni staje si ostra przez
okrelenie jej treci, gdy podaje si granice wiekowe. Nazwa ubogi jako
nazwa osoby uprawnionej do jakiego zasiku spoecznego, uczyniona jest
ostr przez podanie wysokoci maksymalnego dochodu na osob yjc we
wsplnym gospodarstwie domowym. Zauwamy jednak rwnie, e w wielu
wypadkach nie jest wskazane uczynienie nazwy ostr. Moemy sobie tylko
wyobrazi, jakie mogyby pojawi si komplikacje, gdyby nazwa zbrodnia
dokonana ze szczeglnym okruciestwem miaaby by uczyniona ostr.
Definicja 1.89. Nazwa intuicyjna to nazwa, ktra jest ostra, ale nie jest
wyrana.
Nazwy st, krzeso i konwalia s nazwami intuicyjnymi. Ich zakresy
s ostre. Jednak ich treci nie s dobrze okrelone.
Nazwa intuicyjna to nazwa o znaczeniu intuicyjnym (naocznym).

Zauwamy, e sama definicja nazwy intuicyjnej nie pozwala nam w prosty
sposb stwierdza, czy dana nazwa jest, czy te nie jest intuicyjna.
Inaczej ni w wypadku nazw intuicyjnych jest w wypadku terminw18 .
Definicja 1.90. Termin to nazwa wyrana (i tym samym ostra).
Nazwy moemy porwnywa ze wzgldu na stosunki midzy ich tre-
ciami. Tre jednej nazwy moe by bogatsza ni innej. Treci nazw moemy
wzbogaca o pewne cechy. Do treci nazwy student moemy doda cech
zdolny. Do treci zdolny student moemy doda cech pracowity. Na-
zwa pracowity i zdolny student jest podrzdna zakresowo wzgldem nazwy
zdolny student, a ta wzgldem nazwy student. Wzbogacajc tre docho-
dzimy wic do nazwy zakresowo podrzdnej w stosunku do nazwy, ktrej
tre wzbogacamy.
Definicja 1.91. Determinowanie treci nazwy, inaczej specjalizacja na-
zwy to procedura wzbogacania treci tej nazwy.
Determinujc tre nazwy otrzymujemy nazw o zakresie nie wikszym
ni zakres nazwy determinowanej.
Procedura odwrotna do determinowania to abstrahowanie.
Definicja 1.92. Abstrahowanie od treci nazwy, inaczej generalizacja
nazwy, to procedura zubaania treci tej nazwy.
Odrzucajc od treci nazwy pracowity i zdolny student cech praco-
wity otrzymujemy nazw zakresowo nadrzdn wzgldem tej nazwy. W wy-
niku abstrahowania otrzymujemy nazw o zakresie nie mniejszym ni zakres
nazwy, od treci ktrej abstrahujemy. Wskanikiem jzykowym operacji abs-
trahowania jest zwrot np. abstrahujmy.
Pomidzy zakresem nazwy a treci nazwy zachodzi zwizek taki, e jeeli
nazwa A jest nadrzdna wzgldem nazwy B, to tre nazwy A jest ubosza
od treci nazwy B. Odwrotnie, jeeli tre nazwy A zawiera si w treci
nazwy B, to nazwa B jest podrzdna wzgldem nazwy A. Biorc nazw
w sensie szerszym (sensu largo), bierzemy j treciowo ubosz. Biorc za
nazw w sensie wszym (sensu stricto), bierzemy j treciowo bogatsz.
Nazwa student oznacza kogo, kto ma zdany egzamin maturalny i uczy si
w szerszym sensie sowa student w dowolnej szkole, a w sensie w-
szym sowa student w szkole wyszej19 . Nazwa ucze szkoy wyszej
18
Terminus to rzymskie bstwo granic. Nazwa ta w jzyku aciskim oznaczaa rwnie
znaki graniczne.
19
Nazwa student moe by jeszcze uywana w innych wszych i szerszych znaczeniach.
76 ROZDZIA 1. JZYK
jest zakresowo podrzdna wzgldem nazwy ucze szkoy pomaturalnej lub

wyszej. Tre nazwy ucze szkoy wyszej jest jednak bogatsza od nazwy
ucze szkoy pomaturalnej lub wyszej.
Podsumowujc zauwamy, e nazwy dzielimy:
lp. wedug na
1. liczby wyrazw skadowych proste i zoone
2. policzalnoci desygnatw policzalne i niepoliczalne
3. stosunku do uniwersum uniwersalne i nieuniwersalne
4. liczby desygnatw puste, jednostkowe i oglne
5. sposobu wskazywania generalne i indywidualne
6. rodzaju desygnatw konkretne i abstrakcyjne
7. struktury desygnatw zbiorowe i niezbiorowe
8. okrelonoci zakresu ostre i nieostre
9. wskazywania na stosunek relatywne i absolutne
10. przypisywania cechy pozytywne i negatywne
11. okrelnoci treci wyrane i niewyrane
Podzia 4 dotyczy tylko nazw policzalnych. Podzia 10 stosuje si tylko do

nazw generalnych.
Zadania
Zadanie 1.35. Co jest desygnatem nazwy krzeso a co nazwy krzeso ?
Zadanie 1.36. W jakiej supozycji uyta jest nazwa zajc w wyraeniu:
zajc jest popularny w Polsce?
Zadanie 1.37. Czy czasownik jest rzeczownikiem? Czy czasownik jest rze-
czownikiem?
Zadanie 1.38. Wska rnic znaczeniow pomidzy nazwami liczba i cy-
fra.
Zadanie 1.39. Podaj przykady wyrae metajzykowych w:
1. jzyku polskim;
2. jzyku prawa.
Zadanie 1.40. Podaj przykady wypowiedzi z uyciem w rnych supozy-

cjach nazwy prawo.
Zadanie 1.41. Okrel stosunki zakresowe midzy nazwami:
1. drzewo, las;
2. genera, pukownik;
3. gmina, wojewdztwo;
4. gmina, powiat.
Zadanie 1.42. Czy nazwami sprzecznymi s:
1. dobry, niedobry?
2. prawdziwy, nieprawdziwy ?
3. przyjaciel, nieprzyjaciel?
Zadanie 1.43. Opisz wszystkie zalenoci i rnice midzy nazwami:
1. kaleka, niepenosprawny, sprawny inaczej, sprawny, niekaleka;
2. legalny, nielegalny, bezprawny, pozaprawny.
Zadanie 1.44. Czy termin jest terminem?

Zadanie 1.45. Przeanalizuj poniszy tekst.
1. W jakich funkcjach uyty zosta cudzysw?
2. Zapisz ten tekst stosujc cudzysw tylko do zaznaczenia uycia wyra-

enia w supozycji materialnej.
Przecitny czowiek sposb dziaania nazwaby pewnie sposobem dziaa-

nia. No, ale to takie zwyczajne jakie. Co innego modus operandi. To ju
i fachowo brzmi, i minister jako tak lepiej w wywiadzie wypada. Dlaczego
wic nie powtarza tego przy kadej dogodnej sytuacji? Podobnie z przy-
padkiem. Sowo przypadek kady zna i nie ma si czym ekscytowa. Za to
nie kady zna czasow koincydencj. To ju termin nawet nie fachowy, lecz
superfachowy.
78 ROZDZIA 1. JZYK
1.3.3 Predykaty, relacje, funkcje

Pojcie predykatu i relacji
Na to, aby majc nazw zbudowa zdanie, potrzebne jest jeszcze jakie
wyraenie. Zdanie Jan pi zbudowane jest z nazwy Jan i wyraenia pi,
ktre nie jest nazw. Jan jest wyszy od Piotra jest zdaniem zbudowanym
z dwch nazw Jan i Piotr oraz z wyraenia jest wyszy od.
Definicja 1.93. Predykat n-argumentowy to wyraenie, ktre cznie
z n nazwami tworzy zdanie20 .
Wyraz pi to przykad predykatu jednoargumentowego, a fraza jest
wyszy od jest predykatem dwuargumentowym.
Logika wyrnia predykat rwnoci. Jest to predykat dwuargumentowy.
Z jzyka arytmetyki znamy symbol rwnoci: =. Piszc 2 + 2 = 2 2
dostajemy zdanie prawdziwe. Faszywe jest za zdanie 2 + 2 = 5. W jzyku
naturalnym w roli predykatu rwnoci moe by uyte sowo jest. Jest
tak w zdaniu stolic Polski jest Warszawa, co te wypowiadamy zdaniem
stolica Polski to Warszawa.
Przy okazji zauwamy, e sowo jest moe znaczy tyle, co istnieje, jak
w zdaniu jest kto taki, kogo kocham lub by sad (by jest form czasu
przeszego od jest). Jest jest wwczas predykatem jednoargumentowym.
Jako predykat jednoargumentowy suy do budowy zda egzystencjal-
nych, czyli zda stwierdzajcych istnienie. Jest jako predykat dwuargu-
mentowy moe by:
1. predykatem rwnoci: a jest b, [a = b];
w tym wypadku argumentami predykatu jest s nazwy jednostkowe;
2. wskazywa na przynaleno przedmiotu nazywanego przez pierwszy
argument do zakresu nazwy bdcej drugim argumentem,
jak np. w zdaniu Jan jest nauczycielem, [w jzyku teorii zbiorw:
a B]; w tym wypadku pierwszy argument predykatu jest jest nazw
indywidualn, a drugi jego argument jest nazw generaln;
3. wskazywa, e desygnaty nazwy bdcej pierwszym argumentem s
desygnatami nazwy bdcej drugim argumentem, przy tym oba argu-
menty s nazwami oglnymi.
20
Zarwno pojcie zdania jak i nazwy charakteryzowane byo semantycznie. Pojcie
predykatu zdefiniowane jest w kategoriach syntaktycznych. S tego powody natury dy-
daktycznej. Wydaje si bowiem, e definicja predykatu n-argumentowego jako wyraenia,
ktrego znaczeniem jest n-czonowa relacja byaby trudniejsza do zrozumienia. W katego-
riach syntaktycznych sformuowana bdzie te definicja spjnika.
Zdanie czowiek jest ssakiem gosi, e kady desygnat nazwy czo-

wiek jest desygnatem nazwy ssak [w jzyku teorii zbiorw: A B];
w tym wypadku oba argumenty predykatu jest s uyte w supozy-
cji naturalnej. Szczeglnym wypadkiem takiego uycia jest jest jego
uycie do stwierdzenia rwnoci zakresw dwu nazw, czyli rwnowa-
noci nazw (a wic w roli nie rnicej si istotnie od roli wskazanej
w pkt. 1), jak np. czowiek jest zwierzciem rozumnym, kwadrat jest
prostoktem rwnobocznym, [w jzyku teorii mnogoci: A = B].
W logice tradycyjnej zdaniom zbudowanym za pomoc dwuargumento-

wego predykatu jest s to zdania podmiotowo-orzecznikowe przy-
pisywano specjaln rol. Oprcz zda podmiotowo-orzecznikowych wyr-
niano jeszcze zdania podmiotowo-orzeczeniowe, ktre sprowadzano do po-
staci podmiotowo-orzecznikowej. Zdanie podmiotowo-orzeczeniowe Jan uczy
si przeksztacane jest na zdanie podmiotowo-orzecznikowe Jan jest ucz-
cym si.
Zdanie podmiotowo-orzecznikowe, w ktrym jest jest uyte jak w pkt. 1
to zdanie identycznociowe.
Definicja 1.94. Zdanie identycznociowe to zdanie podmiotowo-orzecz-
nikowe, w ktrym podmiot i orzecznik s nazwami jednostkowymi i ktre
stwierdza identyczno desygnatw tych nazw.
Zdanie podmiotowo-orzecznikowe, w ktrym predykat jest uyty jest
jak w pkt. 3 to zdanie subsumpcyjne.
Definicja 1.95. Zdanie subsumpcyjne to zdanie, ktrego podmiot i orzecz-
nik s nazwami oglnymi i ktre stwierdza, e desygnaty podmiotu s desy-
gnatami orzecznika.
Nazwy odnosz si do pewnych przedmiotw, swoich desygnatw. Predy-
katy te maj odpowiedniki w rzeczywistoci. Jednoargumentowe predykaty
wskazuj na cechy przedmiotw21 . Na przykad predykat . . . jest biay moe
by uyty do zbudowania prawdziwego zdania wtedy i tylko wtedy, gdy de-
sygnat nazwy, za pomoc ktrej budujemy zdanie z tym predykatem, ma
cech biaoci. Predykaty dwu i wicej argumentowe odnosz si do relacji
(stosunkw). Na to, aby zdanie Jan jest mem Zofii zbudowane za pomoc
predykatu . . . jest mem . . . byo prawdziwe, konieczne jest i wystarcza,
21
Jednoargumentowym predykatem jest jest w zdaniach egzystencjalnych. W tym wy-
padku predykat jednak nie odnosiby si do cechy. Trudno przecie mwi o istnieniu jako
cesze. Miayby j bowiem wszystkie przedmioty istniejce, a nie miayby wszystkie przed-
mioty nie istniejce.
80 ROZDZIA 1. JZYK
aby Jan by mem Zofii, czyli aby midzy Janem a Zofi zachodzia relacja
(zachodzi stosunek) bycia mem. W formalnej teorii relacji mwi si o tym,
e para uporzdkowana, ktrej pierwszym czonem jest Jan a drugim Zofia
naley do relacji bycia mem.
Elementy teorii relacji
W formalnej teorii relacji w definicji relacji korzysta si z pojcia n-elemen-

towego zbioru uporzdkowanego, czyli jak to bdziemy mwi n-tki
uporzdkowanej (krotki). To, e zbir A, ktrego wszystkimi elementami
s a1 , . . . an jest n-elementowym zbiorem uporzdkowanym, ktrego pierw-
szym elementem jest a1 , a n-tym elementem jest an bdziemy zapisywali:
(a1 , . . . , an ).
Jasno wystarczajc dla dalszych wywodw uzyskamy ograniczajc si do

odpowiedzi na pytanie, kiedy dwie n-tki uporzdkowane s rwne:
(a1 , . . . , an ) = (b1 , . . . , bn ) wtedy i tylko wtedy, gdy ai = bi , 1 i n.
Zauwamy, e rwno w dziedzinie zbiorw uporzdkowanych okrelona jest

tylko dla zbiorw o tej samej liczbie elementw. Pytanie, czy np. dwuele-
mentowy zbir uporzdkowany jest rwny, powiedzmy, trjelementowemu
zbiorowi uporzdkowanemu nie ma sensu.
Definicja 1.96. Relacja n-czonowa to klasa n-tek uporzdkowanych.
Zgodnie z definicj midzy elementami n-tek uporzdkowanych nie musi

zachodzi jaki zwizek treciowy. Taki zwizek ma miejsce np. w wypadku
maestwa, jako zbioru par uporzdkowanych wszystkich i tylko takich
ludzi, e pierwszy element pary jest maonkiem drugiego elementu pary.
Nie ma za zwizku treciowego w wypadku relacji {(Biaystok, Warszawa),
(Pozna, Rzeszw)}22 . Ta relacja jest okrelona czysto formalnie.
Definicja 1.97. Niech R bdzie n-czonow relacj:
{(a11 , a12 , . . . , a1n ), . . . , (am m m

1 , a2 , . . . , an ) . . . }.
Pole relacji R to zbir: {a11 , a12 , . . . a1n , . . . , am m m

1 , a2 , . . . an . . . }.
22
W teorii mnogoci {a1 , a2 , . . . } to zbir, ktrego wszystkimi elementami s: a1 , a2 , . . . .
Pole relacji to zbir przedmiotw, na ktrym relacja jest okrelona, czyli

zbir tych i tylko tych przedmiotw, ktre mog pozostawa w tej relacji.
Na przykad zbir wszystkich ludzi jest polem relacji bycia krewnym. Py-
tanie o pokrewiestwo dwch ludzi ma sens na gruncie znaczenia wyrazu
krewny w jzyku polskim. Relacja ta nie jest okrelona na zbiorze rolin,
komputerw, mebli itp.
Definicja 1.98. Niech R bdzie n-czonow relacj:
{(a11 , . . . , a1i , . . . , a1n ), . . . , (am m m

1 , . . . , ai , . . . , an ) . . . }.
I -t dziedzin relacji R jest zbir {a1i , a2i , . . . am

i , . . . }. W wypadku relacji
dwuczonowej, czyli gdy n = 2, 1-dziedzina to dziedzina, a 2-dziedzina to
przeciwdziedzina tej relacji.
Umwmy si co do korzystania z nastpujcych skrtw. Niech R bdzie

relacj. To, e przedmioty x i y z pola relacji R s w relacji dwuczonowej R
bdziemy zapisywali: xRy. Uniwersalnym zapisem uwzgldniajcym relacje
o innej ni dwa liczbie czonw jest: R(x1 ,. . . ,xn ), gdzie n jest liczb czonw.
Stosuje si te zapis: (x1 , x2 , . . . , xn ) R.
Relacje zachodz midzy obiektami formalnymi, rzeczami i ludmi. Zro-
zumienie relacji wane jest wic dla poznania w jakiejkolwiek dziedzinie.
Pojcie spoeczestwa jest pojciem zbiorowym. Na spoeczestwo skadaj
si ludzie i rnorodne relacje midzy nimi. Prawo reguluje stosunki (relacje)
midzy ludmi. Zrozumienie tego, czym jest relacja, jakie s szczeglne klasy
relacji itp. jest wic wane dla prawnika.
n-argumentowy predykat odnosi si do relacji n-czonowej.
Definicja 1.99. N -czonowa relacja R, ktrej polem jest zbir U, jest za-
kresem n-argumentowego predykatu P wtedy i tylko wtedy, gdy dla
kadego x1 , x2 , . . . , xn U:
P(x1 , x2 , . . . , xn ) wtedy i tylko wtedy, gdy (x1 , x2 , . . . , xn ) R.
Definicja 1.100. N -czonow relacj pen, ktrej polem jest zbir U

jest zbir wszystkich i tylko n-tek uporzdkowanych, ktre dadz si zbudo-
wa z elementw zbioru U.
Definicja 1.101. N -czonow relacj pust, ktrej polem jest zbir U

jest pusty zbir n-tek uporzdkowanych, ktre dadz si zbudowa z elemen-
tw zbioru U.
82 ROZDZIA 1. JZYK
Midzy relacjami, poniewa s zbiorami, mog zachodzi stosunki, jakie

mog zachodzi midzy zakresami nazw. O predykatach n-argumentowych
(relacjach n-czonowych) moemy mwi jako pozostajcych w stosunku rw-
nowanoci, podrzdnoci, nadrzdnoci, krzyowania, przeciwiestwa (wy-
kluczania si). Poniewa mamy okrelon relacj pen, to moemy mwi
o stosunku dopeniania si relacji a tym samym o stosunku przeciwiestwa
i sprzecznoci midzy predykatami. Oczywicie, okrelone s operacje teo-
riomnogociowe.
W zbiorze ludzi sum relacji ojcostwa i relacji macierzystwa jest relacja
rodzicielstwa. Sum relacji bycia bratem i relacji bycia siostr jest relacja
bycia bratem lub siostr. Niech U bdzie polem relacji R i relacji S. Sum
relacji R i relacji S jest relacja R S taka, e dla kadego x1 , x2 , . . . , xn
U: (x1 , x2 , . . . , xn ) (R S) wtedy i tylko wtedy, gdy (x1 , x2 , . . . , xn ) R
lub (x1 , x2 , . . . , xn ) S.
W zbiorze ludzi przeciciem (iloczynem) relacji bycia modszym i relacji
bycia ciotk jest relacja bycia modsz i ciotk zarazem. Iloczynem relacji
bycia bratem i bycia wyszym jest relacja bycia wyszym bratem. Niech U
bdzie polem relacji R i relacji S. Iloczynem relacji R i relacji S jest relacja
R S taka, e dla kadego x1 , x2 , . . . , xn U: (x1 , x2 , . . . , xn ) (R S)
wtedy i tylko wtedy, gdy (x1 , x2 , . . . , xn ) R i (x1 , x2 , . . . , xn ) S.
W wypadku relacji moemy rozwaa nie tylko stosunki teoriomnogo-
ciowe midzy nimi. Ich elementami s bowiem przedmioty zoone, jakimi
s n-tki uporzdkowane. Moliwe jest wic rwnie badanie zwizkw midzy
relacjami ze wzgldu na same czony relacji, a ponadto moliwe s operacje
na relacjach odnoszce si do ich elementw, n-tek uporzdkowanych. Tego
rodzaju operacj na relacjach dwuczonowych jest operacja konwersji.
Definicja 1.102. Niech U bdzie polem relacji R i relacji R1 . Dwuczo-
nowa relacja R1 jest konwersem dwuczonowej relacji R wtedy i tylko
wtedy, gdy dla kadego x, y U: xRy wtedy i tylko wtedy, gdy yR1 x.
Konwersem relacji bycia identycznym jest relacja bycia identycznym,
czyli relacja bycia identycznym i jej konwers s sobie rwne. Relacja bycia
identycznym i jej konwers s zakresami predykatu rwnoci. W zbiorze ludzi
relacja bycia rodzicem i jej konwers, czyli relacja bycia dzieckiem, wyklu-
czaj si, ale nie dopeniaj si. Predykaty, ktrych te relacje s zakresami,
pozostaj w stosunku przeciwiestwa. W zbiorze liczb naturalnych relacja
wikszoci lub rwnoci dopenia si, ale nie wyklucza ze swoim konwer-
sem, czyli relacj mniejszoci lub rwnoci. Predykaty, ktrych zakresami s
te relacje, czyli i , pozostaj do siebie w stosunku podprzeciwie-
stwa. W zbiorze liczb naturalnych konwersem relacji mniejszoci jest relacja
wikszoci. Relacje te wykluczaj i dopeniaj si. Predykat mniejszoci (<)

pozostaje w stosunku sprzecznoci z predykatem wikszoci (>). Nie naley
myli konwersu n-czonowej relacji R z jej dopenieniem do relacji penej,
czyli z n-czonow relacj S tak, e (x11 , x12 , . . . , x1n ) S wtedy i tylko wtedy,
gdy nieprawda, e (x11 , x12 , . . . , x1n ) 6 R.
Definicja 1.103. Niech U bdzie polem dwuczonowych relacji R i S. Su-
perpozycj (iloczynem wzgldnym, zoeniem) relacji R i relacji S
jest relacja R S taka, e dla kadego x, y U:
x(R S)y wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje z ( U) takie, e xRz i zSy.
Przykadem relacji, ktra jest wynikiem superpozycji, jest stosunek powi-
nowactwa, ktry zachodzi midzy jednym z maonkw a krewnymi drugiego.
Niech R bdzie relacj bycia maonkiem a S relacj bycia krewnym. Rela-
cja (R S) jest relacj powinowactwa. x jest powinowatym y wtedy i tylko
wtedy, gdy istnieje takie z, e x jest maonkiem z a z jest krewnym y. Rela-
cja bycia dziadkiem jest wynikiem zoenia relacji bycia ojcem i relacji bycia
rodzicem. Jan jest dziadkiem Pawa wtedy i tylko wtedy, gdy Jan jest ojcem
jednego z rodzicw Pawa.
Szczeglnym wypadkiem operacji iloczynu wzgldnego jest potgowanie
relacji. Jest to iloczyn wzgldny relacji przez sam siebie. Relacja bycia wnu-
kiem jest wynikiem potgowania relacji bycia dzieckiem. Jan jest wnukiem
Pawa wtedy i tylko wtedy, gdy Jan jest dzieckiem jednego z dzieci Pawa.
Moliwo formalnego opisu zwizkw midzy relacjami jest szczeglnie
doniosa dla zastosowania technik informatycznych. Im wicej zwizkw mi-
dzy danymi mona bdzie opisa w sposb zrozumiay dla komputera, tym
wicej zada bdzie mg on wykona. Wskazywane tu zwizki mona prze-
oy na jzyk, ktrym posuguje si komputer.
Definicja 1.104. N -czonowa relacja R jest relacj w zbiorze U wtedy
i tylko wtedy, gdy wszystkie n-tki uporzdkowane skadajce si na rela-
cj R zbudowane s z elementw zbioru U.
Szczeglnie wanymi klasami relacji dwuczonowych s relacje zwrotne,
symetryczne, przechodnie, rwnowanoci, antysymetrycznoci, czciowego
porzdku, spjnoci i porzdku liniowego. Wszystkie one s relacjami dwu-
czonowymi. Relacja naley do okrelonej klasy relacji, jeli wszystkie ele-
menty pola relacji speniaj waciwy dla tej klasy warunek.
Definicja 1.105. Relacja R jest zwrotna w zbiorze U wtedy i tylko wtedy,
gdy dla kadego x U:
xRx.
84 ROZDZIA 1. JZYK
Relacja jest zwrotna w zbiorze U wtedy i tylko wtedy, gdy kady element
zbioru U pozostaje w tej relacji sam do siebie. Zwrotna jest np. relacja bycia
tego samego wzrostu. Zwrotna nie jest relacja bycia wyszym.
Definicja 1.106. Relacja R jest symetryczna w zbiorze U wtedy i tylko

wtedy, gdy dla kadego x, y U:
jeli xRy, to yRx.
Relacja symetryczna w zbiorze U to relacja taka, e jeeli przedmiot x

ze zbioru U pozostaje w tej relacji do przedmiotu y ze zbioru U, to rw-
nie przedmiot y pozostaje w tej relacji do przedmiotu x. W zbiorze ludzi
symetryczna jest relacja bycia krewnym, a nie jest relacja bycia przeoonym.
Definicja 1.107. Relacja R jest przechodnia w zbiorze U wtedy i tylko

wtedy, gdy dla kadego x, y, z U:
jeli xRy i yRz, to xRz.
Relacja przechodnia w zbiorze U to relacja taka, e jeeli zachodzi midzy

x i y oraz midzy y i z, to zachodzi rwnie midzy x i z, gdzie x, y, z s
elementami zbioru U. W zbiorze ludzi przechodnia jest np. relacja bycia
wyszym. Przechodnia nie jest relacja bycia znajomym.
Definicja 1.108. Relacja rwnowanoci (w zbiorze U) to relacja, ktra

jest zwrotna, symetryczna i przechodnia (w zbiorze U).
Na przykad relacja urodzenia si w tym samym roku jest relacj rwno-

wanoci, podobnie relacja wykonywania tego samego zawodu. Relacja podo-
biestwa w zbiorze ludzi nie spenia warunku przechodnioci, nie jest zatem
relacj rwnowanoci. Znana z geometrii relacja podobiestwa trjktw
jest relacj rwnowanoci.
Relacj rwnowanoci jest relacja identycznoci. Zachodzenie relacji iden-
tycznoci zapisujemy czc predykatem rwnoci nazwy przedmiotw, ktre
pozostaj w tej relacji. Definicja relacji identycznoci pochodzi od Leibniza
i znana jest jako zasada identycznoci przedmiotw nieodrnialnych (iden-
titas indiscernibilium).
Definicja 1.109. Przedmioty s identyczne wtedy i tylko wtedy, gdy nie

s odrnialne pod wzgldem przysugujcych im wasnoci.
Leibniza definicja identycznoci ma bardzo wan konsekwencj. Miano-

wicie pozwala ona kade zdanie o jakim przedmiocie a1 , z zachowaniem
wartoci logicznej tego zdania, orzec o przedmiocie identycznym z a1 . Jeeli

a1 = a2 , to w kadym zdaniu moemy zastpi a1 przez a2 i odwrotnie,
i po tym zastpieniu warto logiczna zdania nie ulegnie zmianie.
Przedmiot sam od siebie nie rni si pod wzgldem swoich wasnoci,
zatem relacja identycznoci jest zwrotna (prawo zwrotnoci dla relacji iden-
tycznoci). Jeeli jeden przedmiot nie rni si od drugiego pod wzgldem
swoich wasnoci, to drugi wasnociami te nie rni si od pierwszego, czyli
relacja identycznoci jest symetryczna (prawo symetrii dla relacji identyczno-
ci). Jeeli drugi z przedmiotw nie rnicych si wasnociami nie rni si
od trzeciego, to pierwszy te nie rni si od trzeciego. Relacja identycznoci
jest wic przechodnia (prawo przechodnioci dla relacji identycznoci)23 .
Wanym typem relacji s relacje porzdkujce. Porzdkowanie przed-
miotw ma znaczenie zarwno w nauce, jak i w dziaaniach praktycznych.
Przeprowadza si je wedug jakiej zasady wyznaczonej przez relacj porzd-
kujc.
Definicja 1.110. Relacja R jest antysymetryczna w zbiorze U wtedy

i tylko wtedy, gdy dla kadego x, y U:
jeli xRy, to nieprawda, e yRx.
Relacja antysymetryczna w zbiorze U to relacja taka, e jeeli przedmiot

x jest w relacji do przedmiotu y, to y nie jest w w tej relacji do x, gdzie x, y
s elementami zbioru U. Relacja bycia matk jest relacj antysymetryczn.
Relacja znania kogo nie jest antysymetryczna zdarza si, e cho x zna
y, to i y zna x.
Definicja 1.111. Relacja, ktra jest antysymetryczna i przechodnia (w zbio-

rze U) to relacja czciowo porzdkujca (w zbiorze U).
Relacja bycia potomkiem jest relacj czciowo porzdkujc. Relacja

bycia ojcem nie jest przechodnia, zatem nie jest czciowo porzdkujca.
O relacji czciowo porzdkujcej w zbiorze U mwimy, e czciowo po-
rzdkuje zbir U.
Definicja 1.112. Relacja R jest spjna w zbiorze U wtedy i tylko wtedy,

gdy dla kadego x, y U:
23
Paradoksalno identycznoci stwierdza Wittgenstein:
. . . powiedzie o dwu rzeczach, e s identyczne, to niedorzeczno; a powie-
dzie o jednej, e jest identyczna sama ze sob, to nie powiedzie nic.
L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, tum. B. Wolniewicz, Warszawa: Wydaw-
nictwo Naukowe PWN 2000, 5.5303.
86 ROZDZIA 1. JZYK
jeli x 6= y, to xRy lub yRx.
Relacja spjna w zbiorze U to relacja taka, e dowolne dwa przedmioty

ze zbioru U s same ze sob w tej relacji.
Definicja 1.113. Relacja R jest (liniowo) porzdkujca (w zbiorze U)

wtedy i tylko wtedy, gdy jest antysymetryczna, przechodnia i spjna (w zbio-
rze U).
Relacja wikszoci w zbiorze liczb naturalnych jest relacj (liniowo) po-

rzdkujc. Relacja bycia potomkiem nie jest spjna, zatem nie jest relacj
liniowo porzdkujc.
O relacji (liniowo) porzdkujcej w zbiorze U mwimy, e (liniowo) po-
rzdkuje zbir U.
Ludzi moemy uporzdkowa korzystajc z relacji bycia potomkiem, b-
dzie to wwczas czciowy porzdek. Moemy rwnie uporzdkowa alfabe-
tycznie, biorc w kolejnoci alfabetycznej ich nazwiska i imiona. Bdzie to
wwczas porzdek liniowy (jeli pomin trudnoci pojawiajce si w wy-
padku ludzi o tych samych nazwiskach i imionach). W ksikach telefo-
nicznych w porzdku alfabetycznym podane s nazwiska abonentw tele-
fonicznych. Urzdy skarbowe posuguj si peselem dla uporzdkowania
danych o podatkach. Numery rejestracyjne samochodw te umoliwiaj li-
niowe uporzdkowanie dokumentw.
Wiele relacji przechodnich i spjnych nie spenia warunku antysyme-
trycznoci. W zbiorze zdarze s zdarzenia rwnoczesne, zatem relacja wcze-
niej-pniej nie jest w tym zbiorze antysymetryczna. Liniowo uporzdkowa
mona klasy zdarze rwnoczesnych. Jeeli klasa zdarze rwnoczesnych wy-
znacza moment czasowy, to relacja wczeniej-pniej wyznacza liniowy po-
rzdek w zbiorze momentw czasowych.
Definicja 1.114. Porzdek R jest gsty w zbiorze U wtedy i tylko

wtedy, gdy dla dowolnych x, y U takich, e x 6= y istnieje z U takie, e
xRz oraz zRy.
Porzdek gsty to taki porzdek, e pomidzy dowolnymi dwoma elemen-

tami zbioru, z ktrych jeden poprzedza drugi istnieje rny od nich trzeci
element zbioru U, ktry znajduje si midzy nimi. Tak uporzdkowane s
liczby wymierne hQ, <i: dla dowolnych dwch liczb wymiernych x, y takich,
e x < y istnieje trzecia z, e x < z i z < y. Tak uporzdkowane s rwnie
liczby rzeczywiste hR, <i.
Dyskretnie uporzdkowane s liczby naturalne hN, <i.
Definicja 1.115. Porzdek R jest dyskretny w zbiorze U wtedy i tylko

wtedy, gdy dla dowolnego x U: jeeli istnieje y U takie, e xRy, to istnieje
z( U) takie, e [xRz oraz (z = y lub zRy) i nie istnieje u( U) takie, e
xRu i uRz].
Definicja ta gosi, e kady element zbioru U ma bezporedni nastpnik

(wedug relacji R). Sytuacja taka ma miejsce w wypadku liczb naturalnych
i cakowitych hZ, <i. W wypadku tych liczb kada liczba ma te bezporedni
poprzednik, czyli < spenia jeszcze nastpujcy warunek.
Dla dowolnego x U : jeeli istnieje y U takie, e yRx,
to istnieje z ( U) takie, e [zRx oraz (z = y lub yRz)
i nie istnieje u( U) takie, e zRu i uRx].
W wypadku liczb naturalnych i cakowitych pomidzy dwoma bezporednio
ssiadujcymi liczbami nie ma liczby poredniej
Korzystamy z poj najwikszego, najmniejszego, maksymalnego i mini-
malnego elementw zbioru. Mwimy np., e kto jest najwyszy w jakiej
grupie ludzi; e kto jest najlepszym studentem na jakim roku studiw.
O pewnych ludziach mwimy, e s naszymi najdalszymi yjcymi przod-
kami. Pojcia te wymagaj zdefiniowania.
Definicja 1.116. Element a zbioru U jest:
1. R-najwikszym (w zbiorze U) wtedy i tylko wtedy, gdy xRa, dla

wszelkich x ze zbioru U takich, e x 6= a;
2. R-najmniejszym (w zbiorze U) wtedy i tylko wtedy, gdy aRx, dla

wszelkich x ze zbioru U takich, e x 6= a;
3. R-maksymalnym (w zbiorze U) wtedy i tylko wtedy, gdy w zbiorze

U nie istnieje x takie, e x 6= a i aRx;
4. R-minimalnym (w zbiorze U) wtedy i tylko wtedy, gdy w zbiorze U

nie istnieje x takie, e x 6= a i xRa.
Element R-najwikszy (R-najmniejszy), jeli istnieje, to jest tylko jeden.

Elementw R-maksymalnych (R-minimalnych) moe by wicej ni je-
den.
Element R-najwikszy (R-najmniejszy) jest te elementem R-maksymal-
nym (R-minimalnym), lecz niekoniecznie na odwrt.
Pojcia najwikszego, najmniejszego, maksymalnego i minimalnego ele-
mentu zbioru s zrelatywizowane do okrelonego stosunku. Kiedy mwimy
88 ROZDZIA 1. JZYK
np. o najlepszym studencie na jakim roku, to mamy na uwadze relacj bycia

lepszym studentem; kiedy za mwimy o najdalszym przodku, to mamy na
uwadze relacj bycia przodkiem. W jzyku potocznym to, o jakich mwimy
elementach, jest zwykle domylne. Na przykad o maksymalnych elementach
w zbiorze przodkw mwimy jako o najdalszych przodkach. Domyln re-
lacj, ze wzgldu na ktr mwimy o elementach maksymalnych w zbiorze
przodkw, jest czciowo porzdkujca relacja bycia przodkiem. Samo sowo
najdalszy z powodzeniem za mogoby by uyte na oznaczenie elementu
najwikszego, np. w pytaniu o najdalej od Biaegostoku pooone miasto pol-
skie na trasie Biaystok-Warszawa-Pozna-Berlin. To, co decyduje, w jakim
znaczeniu sowo najdalszy zostao uyte, to domylna relacja, ze wzgldu
na ktr pytamy, czy to o element najwikszy, czy to o element maksymalny.
Relacja bycia przodkiem jest relacj czciowo porzdkujc i dlatego pyta-
nie o najdalszych przodkw jest pytaniem o elementy maksymalne. Relacja
bycia pooonym dalej na odcinku, ktrego pocztkiem jest jeden z czonw
relacji, jest relacj liniowo porzdkujc i dlatego pytanie o miasto polskie
pooone najdalej od Biaegostoku na trasie Biaystok-Warszawa-Pozna-
Berlin jest pytaniem o element najwikszy.
Predykaty s wyraeniami, ktre czc si z nazwami daj w wyniku zda-
nia. Podobnie, czc nazwy pewnymi wyraeniami (a czasem przez proste
zestawienie) moemy otrzymywa nazwy. Bd to nazwy zoone. Wyrae-
nia, ktre czc nazwy daj w wyniku nazwy, maj odniesienia do funkcji.
Znany z arytmetyki symbol + czc nazwy liczb daje nazw liczby, np.
2 + 2 oznacza liczb 4. W jzyku naturalnym taki charakter ma wyra-
enie stolica. . . . Wstawiajc w miejsce kropek nazw pastwa otrzymamy
nazw (generaln) stolicy tego pastwa. Od strony formalnej funkcje czy
si z relacjami.
Definicja 1.117. N -czonowa relacja R jest jednoznaczna w m-tej dzie-
dzinie wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnych x1 , . . . , xn , y1 , . . . , yn U:
jeeli
1. R(x1 ,. . . ,xn ) i R(y 1 ,. . . ,y n )
oraz
2. xi = yi dla kadego i takiego, e 1 i (m 1) lub (m + 1) i n,
to xm = ym .
Relacja jednoznaczna w m-tej dziedzinie to relacja taka, e gdy dla i 6= m,
i-ty czon jednej n-tki uporzdkowanej jest rwny odpowiadajcemu mu i-
temu czonowi drugiej n-tki uporzdkowanej, to rwne s te m-te czony
tych n-tek uporzdkowanych.
Definicja 1.118. N -czonowa relacja R jest jednoznaczna wtedy i tylko

wtedy, gdy jest jednoznaczna w n-tej dziedzinie.
Relacje s przedmiotami. Termin jednoznaczny jest tu uyty w zasad-

niczo rnym znaczeniu ni gdy uywany jest w odniesieniu do wyrae.
Jednoznaczny predykat nie musi wskazywa jednoznacznej relacji. Na przy-
kad predykat . . . jest matk . . . jest jednoznaczny. Relacja bycia matk
za nie jest jednoznaczna.
W wypadku jednoznacznej relacji dwuczonowej ma miejsce jednoznaczne
przyporzdkowanie elementom jednego zbioru (elementom dziedziny tej re-
lacji) elementw drugiego zbioru (elementw przeciwdziedziny tej relacji).
Takie przyporzdkowanie poszczeglnym elementom jednego zbioru dokad-
nie jednego elementu drugiego zbioru jest funkcj. Najoglniej rzecz biorc:
Definicja 1.119. Funkcja to relacja jednoznaczna. Kolejne pocztkowe

(n 1) czony tej relacji to argumenty a n-ty czon tej relacji to war-
to (n 1)-argumentowej funkcji, gdzie n jest liczb czonw relacji.
N-czonow relacj R, ktra jest funkcj, mona poj jako przyporzd-

kowanie kademu (n 1)-wyrazowemu cigowi dokadnie jednego elementu.
(N 1)-argumentowa funkcja to funkcja (n 1)-zmiennych.
Kiedy mwimy, e co jest funkcj czego, to winnimy mie na uwadze
znaczenie, ktre wie si z terminem funkcja i nie uywa tego terminu
na oznaczenie takiej zalenoci, takiej relacji, ktra nie jest funkcj. Prawd
jest, e np. podatki s funkcj dochodw. Znaczy to, e wielko dochodu
jednoznacznie wpywa na wielko podatku24 . Nie jest prawd, e cena to-
waru jest funkcj kosztw robocizny. Koszty robocizny maj znaczenie dla
ustalenia ceny towaru, lecz nie musi to by wpyw jednoznaczny dwaj
producenci, majc rne koszty robocizny i jednakowe wszystkie pozostae
koszty, mog sprzedawa swj wyrb po tej samej cenie (lub przy tych sa-
mych kosztach robocizny po rnych cenach). Cena biletu kolejowego jest
funkcj dugoci trasy. Dwie osoby majce te same uprawnienia do zniek
i decydujce si na jazd tego samego rodzaju pocigiem i klas, jeli dugo
ich tras przejazdu jest taka sama, zapac tyle samo za bilet. Funkcj ceny
biletu nie jest dugo trasy. Dwie osoby jadce w tym samym przedziale,
majce te same uprawnienia do zniek, po poinformowaniu si, e zapa-
ciy tyle samo za bilet oraz wsiady na tej samej stacji i jad bez przesiadki
nie mog na tej podstawie wnioskowa, e wysid na tej samej stacji (ceny
24
Nie znaczy to, e dochd jest jedynym parametrem okrelajcym wielko podatku.
Warto podatku jest funkcj wielu zmiennych, w szczeglnoci dochodu, ulg i zwolnie.
90 ROZDZIA 1. JZYK
biletw naliczane s wedug stref). Opata za rozmow telefoniczn jest funk-

cj czasu rozmowy. Jednak czas rozmowy nie jest funkcj ceny: informacja
o opacie za rozmow telefoniczn przy naliczaniu np. minutowym i strefo-
wym nie pozwala na okrelenie czasu rozmowy. Zaleno czasu rozmowy od
ceny rozmowy telefonicznej nie jest funkcj.
Definicja 1.120. Dwuczonowa relacja taka, e ona i jej konwers s jedno-
znaczne to funkcja wzajemnie jednoznaczna.
Definicja 1.121. Dwuczonowa relacja, ktrej konwers jest relacj jedno-
znaczn to relacja odwrotnie jednoznaczna.
Relacja wzajemnie jednoznaczna to relacja, ktra jest jednoznaczna i od-
wrotnie jednoznaczna.
Jednoargumentowa funkcja jest wzajemnie jednoznaczna wtedy i tylko
wtedy, gdy kada warto tej funkcji jest przyporzdkowana tylko jednej war-
toci argumentu. Funkcj wzajemnie jednoznaczn jest funkcja bycia on
w spoeczestwach, w ktrych mczyzna moe mie tylko jedn on, a ko-
bieta tylko jednego ma. Funkcj wzajemnie jednoznaczn jest rwnie za-
leno: y = 2x.
Dwuczonowe relacje mona opisywa za pomoc grafu. Na rysunku po-
daje si nazwy przedmiotw pozostajcych w relacji. Fakt zachodzenia rela-
cji midzy okrelonymi przedmiotami zaznaczany jest przez poczenie nazw
tych przedmiotw strzakami w taki sposb, e przedmioty x i y pozostaj
w relacji R wtedy i tylko wtedy, gdy poruszajc si od x zgodnie z kie-
runkiem wskazywanym przez strzak dojdziemy do y. Na przykad, relacja
{(1, 1), (2, 1), (3, 1), (1, 3), (2, 2), (3, 2), (4, 4)} ma nastpujcy graf:
Relacje binarne mona przedstawi te za pomoc tablicy (macierzy).

Relacja z powyszego przykadu miaaby nastpujc tablic:
1 2 3 4
1 + +
2 + +
3 + +
4 +
Najoglniej rzecz biorc opis skoczonej relacji za pomoc tabeli, ktrej

wiersze i kolumny przyporzdkowane s wzajemnie jednoznacznie elementom
dziedziny i przeciwdziedziny tej relacji przeprowadza si w ten sposb, e
w wypadku, gdy midzy xi a xj zachodzi relacja, oznaczeniu podlega pole
tabeli wyznaczone przez wiersz xi i kolumn xj .
Pojcie relacyjnej bazy danych

Gromadzenie danych, przeksztacanie ich zasobw oraz wyszukiwanie da-
nych wymaga odpowiednich narzdzi.
Definicja 1.122. Baza danych to zbir danych w postaci tabel oraz narz-
dzi stosowanych do gromadzenia, przeksztacania oraz wyszukiwania danych.
Teoria baz danych oparta jest na teorii relacji. Dane zwykle przedsta-
wiamy w postaci tabeli. Tabela ma kolumny i wiersze. Kolumny odpowia-
daj dziedzinom. Wiersze n-tkom uporzdkowanym. Informatycy posuguj
si inn terminologi. W kolumnach zapisuje si atrybuty a w wierszach
(krotkach) znajduj si rekordy. Dana to najmniejsza, elementarna jed-
nostka informacji o obiekcie bdca przedmiotem przetwarzania. Zapisywana
jest w polu, czyli na skrzyowaniu kolumny i wiersza. Rekordy skadaj si
z pl. Dane maj okrelony typ, czyli form zapisu informacji. Na przykad
w wypadku typu liczbowego dane mog by tylko liczbowe a w wypadku
typu logicznego dane przyjmuj tylko jedn z dwu wartoci: prawda, fasz.
Dane maj rwnie okrelony format, czyli posta. Na przykad pod for-
mat daty: dd-mm-yy podpada dana: 22-01-47 a nie podpada dana: 41-13-07.
Okrelenie formatu danych uatwia poprawne zapisywanie danych: program
komputerowy nie akceptuje danych niezgodnych z ustalonym formatem.
Przykadami s tabela ocen i tabela pomocy stypendialnej.
Nazwisko i imi egz. ust. egz. pis. ocena kocowa

Kowalski Jan 5 4 4.5
Nowak Zdzisaw 4 5 4.5
Malinowski Tomasz 4 4 4
Dane Nazwisko i imi s typu znakowego. Dane egz. ust., egz. pis., ocena
kocowa s typu liczbowego.
Nazwisko i imi rok st. soc. nauk. styp. czne

Kowalski Jan II 140 250 390
Nowak Zdzisaw I 0 250 250
Malinowski Tomasz III 200 0 200
92 ROZDZIA 1. JZYK
Tabele w bazie danych powizane s rnymi relacjami. W wypadku

przykadw tabele powizane s atrybutem nazwisko i imi.
Rekordy mog by sortowane, czyli porzdkowane wedug jakiego kry-
terium. Kryterium to nazwa lub nazwy pl wedug ktrych odbywa si sor-
towanie. Sortowanie moe by rnego rodzaju, np. rosnce (alfabetycznie
lub liczbowo). Na przykad sortowanie rosnce tabeli ocen wedug kryterium
nazwisko i imi daje w wyniku tabel:
Nazwisko i imi egz. ust. egz. pis. ocena kocowa

Kowalski Jan 5 4 4.5
Malinowski Tomasz 4 4 4
Nowak Zdzisaw 4 5 4.5
Zapytanie (kwerenda) to konstrukcja jzykowa, za pomoc ktrej wy-

szukuje si dane z bazy danych.
Tworzenie bazy danych, jej przeksztacanie i sposoby wyszukiwania da-
nych okrelone s przez system zarzdzania baz danych. Jest to pro-
gram, za pomoc ktrego wykonuje si tabele i formularze, przeprowadza
kwerendy, tworzy raporty, makra, procedury itd.
Zadania
Zadanie 1.46. Podaj przykad predykatu trjargumentowego.
Zadanie 1.47. Wska pole relacji bycia dunikiem.
Zadanie 1.48. Wska konwers relacji:
1. bycia dunikiem,
2. bycia maonkiem,
Zadanie 1.49. Scharakteryzuj:
1. relacj bycia przeoonym
2. bycia podwadnym.
Zadanie 1.50. Co to za relacja?

{(0, 1), (0, 2), . . . , (1, 2), (1, 3), . . . , . . . , (n, n + 1), (n, n + 2), . . . }
Zadanie 1.51. Czy relacja bycia nauczycielem jest funkcj?
Zadanie 1.52. Czy cena biletu kolejowego jest w Polsce funkcj:
1. dugoci trasy przejazdu?
2. wieku podrnego?
3. zawodu podrnego?
4. posiadania przez podrnego legitymacji uprawniajcej do zniki?
5. rodzaju pocigu?
6. tego, czy jest to trasa krajowa, czy zagraniczna?
Zadanie 1.53. Udowodnij, e relacja jest rwna swojemu konwersowi wtedy

i tylko wtedy, gdy jest symetryczna.
Zadanie 1.54. Udowodnij, e relacje jest w stosunku wykluczania ze swoim
konwersem wtedy i tylko wtedy, gdy jest antysymetryczna.
Zadanie 1.55. Udowodnij, e relacja jest w stosunku dopeniania ze swoim
konwersem wtedy i tylko wtedy, gdy jest spjna.
Zadanie 1.56. Udowodnij, e relacja antysymetryczna jest przeciwzwrotna.
(Dwuczonowa relacja R jest przeciwzwrotna w zbiorze U wtedy i tylko
wtedy, gdy dla kadego x U: nieprawda, e xRx.)
Zadanie 1.57. Ile elementw ma zbir {a1 , a2 , . . . , an } taki, e ai = aj , dla
kadego i, j: 1 i, j n?
Zadanie 1.58. Niech U = {1, 2, 3}. Okrel pen dwuczonow relacj.
Zadanie 1.59. Co jest superpozycj:
1. relacji bycia ojcem i relacji bycia matk
2. relacji bycia matk i relacji bycia ojcem?
Zadanie 1.60. Czy s dwa identyczne przedmioty? Jeli tak, to wska je.
1.3.4 Spjniki
Ze zda moemy budowa zdania. W kadym jzyku istniej rne spo-
soby tworzenia zda ze zda. Suy temu celowi mog wyraenia (w grama-
tyce nazywane spjnikami i partykuami) lub zestawienie zda (poczenie
zda skadowych wraz z uyciem w jzyku mwionym stosownej intonacji,
a w jzyku pisanym odpowiedniej interpunkcji). W jzyku polskim istnieje
sto kilkadziesit wyrazw, ktre w poczeniu ze zdaniami tworz zdania.
94 ROZDZIA 1. JZYK
Definicja 1.123. N-argumentowy spjnik to wyraenie, ktre cznie

z n zdaniami tworzy zdanie25 . Zdania, z ktrymi spjnik tworzy zdanie to
argumenty tego spjnika.
Sowo lub moe by uyte do poczenia zdania Jan kocha Zosi ze

zdaniem Jan kocha Marysi. Z takiego poczenia otrzymujemy zdanie Jan
kocha Zosi lub Jan kocha Marysi. Zdanie to zwykle zapisujemy jako Jan
kocha Zosi lub Marysi. Zdanie Jan kocha Zosi i Marysi jest zdaniem
otrzymanym przez poczenie naszych zda spjnikiem i. Spjnikiem nie
jest jest. Wyraenie, ktre jest spjnikiem w sensie logicznym, nie musi
by spjnikiem w sensie gramatycznym. Podobnie, nie wszystkie spjniki
w sensie gramatycznym s wyraeniami sucymi do budowy zda z innych
zda, a wic nie wszystkie spjniki w sensie gramatycznym s spjnikami
w sensie logicznym.
Spjniki dzieli si ze wzgldu na liczb ich argumentw. Spjnik jest jed-
noargumentowy, gdy z jednym zdaniem tworzy zdanie. Przykadem spjnika
jednoargumentowego s wyraenia: nieprawda, e . . . , moliwe, e . . . .
Spjniki dwuargumentowe to: . . . lub . . . , . . . i . . . , jeeli . . . , to . . . ,
. . . wtedy i tylko wtedy, gdy . . . , z tego, e . . . wynika, e . . . .
Definicja 1.124. Zdanie zoone to zdanie zbudowane za pomoc spj-

nika.
Definicja 1.125. Zdanie proste to zdanie, ktre nie jest zoone.
Jan kocha Zosi i Jan kocha Marysi to zdania proste. Zdanie Jan
kocha Zosi i Marysi jest za zdaniem zoonym.
Definicja 1.126. Spjnikiem gwnym w zdaniach o budowie: s, s,

gdzie s jest spjnikiem a i s zdaniami jest s.
Spjniki prawdziwociowe
Definicja 1.127. Jednoargumentowy spjnik jest spjnikiem negacji wtedy
i tylko wtedy, gdy zdanie zoone zbudowane za pomoc tego spjnika jest:
1. prawdziwe, gdy zdanie-argument jest faszywe
2. faszywe, gdy zdanie-argument jest prawdziwe.

25
Por. przypis 20 na stronie 78.
Definicja 1.128. O zdaniu zoonym , zbudowanym za pomoc spjnika

negacji i zdania , bdziemy mwili, e jest negacj (zaprzeczeniem)
zdania .
Zdanie nieprawda, e Jan jest studentem jest negacj zdania Jan jest
studentem. Podobnie jest ze zdaniem Jan nie jest studentem. Negacj zda-
nia bdziemy zapisywali: nie-. W jzyku logiki formalnej, w rachunkach
logicznych, zapisuje si j: .
Zdanie i jego negacja tworz par zda sprzecznych. Znaczy to, e przy-
najmniej jedno z nich jest prawdziwe jest to treci zasady wyczonego
rodka i e przynajmniej jedno z nich jest faszywe jest to treci za-
sady niesprzecznoci.
Zauwamy, e negacja negacji zdania jest logicznie rwnowana temu zda-
niu. Fakt ten jest treci zasady podwjnego przeczenia. W niektrych
jzykach naturalnych, np. w acinie i w niemieckim podwjnego przeczenia
uywa si dla stwierdzenia bardziej stanowczego uznania zdania podwjnie
zaprzeczanego. W jzyku polskim samo zaprzeczenie wyraane bywa za po-
moc kilku zaprzecze, a czasem wielo przecze suy do wypowiedzenia
bardziej stanowczego odrzucenia zdania zaprzeczanego. Ta ostatnia sytuacja
ma miejsce, gdy zamiast powiedzie: nie widziaem go powiemy: nigdy nie
widziaem go.
Definicja 1.129. Dwuargumentowy spjnik jest spjnikiem alternatywy

wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie zoone zbudowane za pomoc tego spjnika
jest:
1. prawdziwe, gdy chocia jedno ze zda-argumentw jest prawdziwe,
2. faszywe, gdy oba zdania-argumenty s faszywe.

alternatywy oraz zda i , bdziemy mwili, e jest alternatyw zda
i . Zdania i to czony tej alternatywy.
Zdanie Jan jest nauczycielem lub pracuje w kuratorium owiaty jest al-
ternatyw zda Jan jest nauczycielem i Jan pracuje w kuratorium owiaty.
Kolejno argumentw w alternatywie nie ma znaczenia dla jej wartoci lo-
gicznej. Alternatyw zda i bdziemy zapisywali: lub . W rachunkach
logicznych alternatyw t zapisuje si: .
Zauwamy, e zdanie o postaci alternatywy zwyklimy wygasza ww-
czas, gdy nie wiemy, ktre ze zda-argumentw jest prawdziwe. Na przykad
mwi: Jan studiuje prawo lub ekonomi, gdy nie wiem, czy Jan studiuje
96 ROZDZIA 1. JZYK
prawo, czy te ekonomi, a jednak wiem, e Jan studiuje prawo lub ekono-
mi. Gdy jednak wiem, e Jan studiuje prawo, a mwi: Jan studiuje prawo
lub ekonomi, to mwi mniej ni wiem. Moja wypowied pozostaje wszak
prawdziwa, jeli prawd jest, e Jan studiuje prawo. Podobnie bdzie w wy-
padku, gdy wiedzc, e Jan studiuje prawo i e studiuje ekonomi mwi:
Jan studiuje prawo lub ekonomi.
Spjnika lub uywa si, gdy nie wie si ktre ze zda-argumentw al-
ternatywy jest prawdziwe i nie ma podstaw do wykluczenia, e wszystkie
zdania-argumenty s prawdziwe. Zdarza si jednak, e s podstawy dla wy-
kluczenia moliwoci wspprawdziwoci branych pod uwag zda. Aby ten
fakt zakomunikowa tylko za pomoc spjnika, potrzebny jest spjnik alter-
natywy rozcznej.
Definicja 1.131. Dwuargumentowy spjnik jest spjnikiem alternatywy

rozcznej wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie zoone zbudowane za pomoc
tego spjnika jest:
1. prawdziwe, gdy dokadnie jedno ze zda-argumentw jest prawdziwe,
2. faszywe, gdy oba zdania-argumenty s prawdziwe lub oba s faszywe.

alternatywy rozcznej oraz zda i , bdziemy mwili, e jest alterna-
tyw rozczn zda i . Zdania i to czony tej alternatywy.
Zdanie Jan jest nauczycielem albo (Jan jest) urzdnikiem jest alterna-
tyw rozczn zda Jan jest nauczycielem i Jan jest urzdnikiem. Alter-
natyw rozczn zda i bdziemy zapisywali: albo . W rachunkach
logicznych zwykle nie wprowadza si specjalnego symbolu na alternatyw
rozczn, mona j bowiem w prosty sposb wypowiedzie za pomoc kom-
binacji negacji i rwnowanoci (spjnika, ktry bdzie tu omwiony jako
ostatni). Jeeli istnieje potrzeba wprowadzenia symbolu alternatywy rozcz-
nej to stosowany jest znak: . W jzyku potocznym dla wyranego zazna-
czenia, e chodzi o wypowiedzenie spjnika alternatywy rozcznej uywa
si np. frazy: albo . . . , albo. . . . W wypowiedzi typu: podlega karze po-
zbawienia wolnoci lub grzywny, albo obu tych kar sowo lub potrakto-
wane jest tak, jakby wyraao spjnik alternatywy rozcznej. W zdaniu
bez ca wolno przywie jedn butelk wdki albo dwie butelki wina wyraz
albo uyty jest jako spjnik alternatywy rozcznej. Kto, kto przywozi
jedn butelk wdki i dwie butelki wina zobowizany jest zapaci co. Ina-
czej byoby, gdyby przepis by sformuowany za pomoc spjnika lub, czyli
gdyby brzmia: bez ca wolno przywie jedn butelk wdki lub dwie bu-
telki wina.
Mwimy: ani mnie to grzeje, ani zibi, ani widu, ani sychu. Mwimy
ani Jan nie jest zdolny, ani nie jest pracowity, cho w istocie to zoenie
zda Jan jest zdolny i Jan jest pracowity rozumiemy tak, jak zoenie
zda za pomoc ani. . . , ani. . . bez swka nie.
Definicja 1.133. Dwuargumentowy spjnik jest spjnikiem binegacji

(podwjnego przeczenia, funktorem ukasiewicza) wtedy i tylko wtedy,
gdy zdanie zoone zabudowane za pomoc tego spjnika jest:
1. prawdziwe, gdy oba zdania-argumenty s faszywe,
2. faszywe, gdy chocia jedno ze zda-argumentw jest prawdziwe.

binegacji oraz zda i , bdziemy mwili, e jest binegacj zda i .
Zdania i to czony tej binegacji.
Warto logiczna zdania zoonego zbudowanego za pomoc spjnika bi-

negacji jest zawsze taka sama jak warto logiczna zaprzeczenia zdania zo-
onego zbudowanego z tych samych zda-argumentw za pomoc spjnika
alternatywy (nierozcznej), czyli zdania te s logicznie rwnowane. W ra-
chunkach logicznych dla zapisu binegacji stosuje si zapis: , a odczytuje
si: ani , ani .
Definicja 1.135. Dwuargumentowy spjnik jest spjnikiem koniunkcji

jest:
1. prawdziwe, gdy oba zdania-argumenty s prawdziwe,
2. faszywe, gdy chocia jedno ze zda-argumentw jest faszywe.

koniunkcji oraz zda i , bdziemy mwili, e jest koniunkcj zda
i . Zdania i to czony tej koniunkcji.
Zdanie Jan jest nauczycielem i pracuje w kuratorium owiaty jest ko-

niunkcj zda Jan jest nauczycielem i Jan pracuje w kuratorium owiaty.
Kolejno argumentw w koniunkcji nie ma znaczenia dla jej wartoci lo-
gicznej. Koniunkcj zda i bdziemy zapisywali: i . W rachunkach
logicznych stosuje si zapis: .
98 ROZDZIA 1. JZYK
Rozwaajc koniunkcj zauwamy, e jej definicja podobnie jak defini-

cje pozostaych spjnikw nie podaje adnego wyraenia, ktre penioby
rol tego spjnika. Jest to spraw decyzji terminologicznej, ktremu sowu
jzyka polskiego zostanie powierzona rola czy to spjnika koniunkcji, czy to
innego spjnika. Decyzja nie jest arbitralna, pod uwag bierze si bowiem
znaczenia poszczeglnych sw w jzyku naturalnym. Konwencjonalny cha-
rakter ustalenia terminologicznego bierze si std, e znaczenia wybranych
sw rni si od znacze, ktre przypisujemy spjnikom. W jzyku natural-
nym udaje si wskaza takie uycia tych sw, ktre nie s zgodne z ich rol
jako spjnikw o znaczeniach okrelonych definicjami. Na przykad w wy-
padku swka i ktremu wyznacza si rol spjnika koniunkcji tam,
gdzie mamy do czynienia ze zdaniami odnoszcymi si do faktw majcych
miejsce w rnym czasie, lecz nie zawierajcych dat, na znaczenie zdania
zoonego zbudowanego za pomoc spjnika i ma wpyw kolejnoci zda
poczonych tym swkiem. Jest tak w wypadku zda: Zosia urodzia syna,
Zosia wysza za m oraz: Jan zachorowa, Jan poszed na rent. W j-
zyku naturalnym zdanie koniunkcyjne wypowiada si te jest to kwestia
stylu uywajc swek np. oraz, a. I tak nie powiemy Jan jest ad-
wokatem i Piotr jest nauczycielem, lecz Jan jest adwokatem a Piotr jest
nauczycielem.
W logice rozwaa si te spjnik, ktry jest zaprzeczeniem koniunkcji,
podobnie jak binegacja jest zaprzeczeniem alternatywy.
Definicja 1.137. Dwuargumentowy spjnik jest spjnikiem dysjunkcji
(funktorem Sheffera) wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie zoone zabudowane
za pomoc tego spjnika jest:
1. prawdziwe, gdy przynajmniej jedno ze zda-argumentw jest faszywe,
2. faszywe, gdy oba zdania-argumenty s prawdziwe.

dysjunkcji oraz zda i , bdziemy mwili, e jest dysjunkcj zda i .
Zdania i to czony tej dysjunkcji.
W rachunkach logicznych dla zapisu dysjunkcji stosuje si zapis: /.
Spjnik ten mona odczytywa korzystajc z faktu, e zdanie zbudowane
za jego pomoc jest rwnowane zaprzeczeniu koniunkcji jego argumentw,
czyli zdanie / czytamy: nieprawda, e zarazem i .
W wypadku dwuargumentowego spjnika implikacji o zdaniu bdcym
jego pierwszym argumentem bdziemy mwili, e jest poprzednikiem (im-
plikacji) a o drugim, e jest nastpnikiem (implikacji).
Definicja 1.139. Dwuargumentowy spjnik jest spjnikiem implikacji

jest:
1. prawdziwe, gdy
(a) poprzednik jest faszywy

lub
(b) nastpnik jest prawdziwy,
2. faszywe, gdy poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik jest faszywy.

implikacji oraz zda i , bdziemy mwili, e jest implikacj zda i
lub zdaniem warunkowym.
Zdanie jeeli pada deszcz, to ulica jest mokra jest implikacj. Implika-
cj, ktrej poprzednikiem jest zdanie a nastpnikiem bdziemy zapisy-
wali: jeeli , to . W rachunkach logicznych stosuje si zapis: .
W jzyku naturalnym implikacj wypowiada si za pomoc wielu fraz.
Moe to by gdy. . . , to. . . , skoro. . . , to. . . , poniewa. . . , to. . . itp.
Wypowiadamy z przekonaniem jako prawdziwe zdanie jeeli , to ,
gdy nie wiemy czy i s prawdziwe, lecz wiemy, e jeli jest prawdziwe,
to i jest prawdziwe. Jeli wiemy, e jest prawdziwe i wiemy, e prawdziwe
jest zdanie jeeli , to , to wiemy, e prawdziwe jest . Wiedzc za, e
jest prawdziwe raczej nie powiemy jeeli , to , a powiemy . Zdania
jeeli , to niezalenie od naszej wiedzy, co do prawdziwoci poprzed-
nika lub nastpnika moemy uy w argumentacji. Implikacji uywamy te
dla wypowiedzenia niemoliwoci. Zdanie stwierdzajce to, o czym chcemy
powiedzie, e jest niemoliwe, brane jest jako poprzednik, a jako nastpnik
bierze si zdanie, ktre stwierdza co, co jest powszechnie uznane za niemo-
liwe. Chcc np. powiedzie, e niemoliwe jest, aby Jan wykona swoj prac
na czas, mog powiedzie: Jeeli Jan wykona t prac na czas, to mi kaktus
na doni wyronie.
Za pomoc spjnika implikacji, jak za pomoc kadego innego spjnika,
moemy budowa zdania z dowolnych zda. Nie znaczy to jednak, by takie
dowolne poczenia faktycznie pojawiay si w naszych zwykych wypowie-
dziach. Wypowied, tekst jest o czym. Tworzce j zdania s o tym czym,
na temat, nie s przypadkowe. Pewna osobliwo zda (wszystkie one s
prawdziwe zgodnie z podanymi rozumieniami spjnikw): Jan jest nauczy-
cielem lub Warszawa jest stolic Polski, Ksiyc jest naturalnym satelit
100 ROZDZIA 1. JZYK
Ziemi i w centrum Warszawy znajduje si Paac Kultury i Nauki, jeeli

Krakw ley nad Wis, to zoto jest pierwiastkiem, bierze si z tego, e ta-
kie zdania nie pojawiaj si w zwykym sposobie mwienia. W praktycznie
budowanych zdaniach, w wypadku alternatywy i koniunkcji ma miejsce ja-
ka zgodno treci midzy zdaniami-argumentami. Moe to by zgodno ze
wzgldu na to, e zdania te odnosz si do tego samego aspektu i fragmentu
dziedziny przedmiotowej, jak np. w wypadku zdania to jest czerwone lub
rowe, a co nie ma miejsca w wypadku zdania to jest czerwone lub jest
kul. W zwykym sposobie mwienia w wypadku implikacji midzy poprzed-
nikiem a nastpnikiem zachodzi jaki zwizek bogatszy ni tylko zgodno
treciowa. Warto tu wskaza na cztery takie zwizki. Mona powiedzie, e
wyraa je spjnik implikacji.
Pomidzy tym, co stwierdza poprzednik a tym, co stwierdza nastpnik
implikacji, moe zachodzi zwizek:
1. przyczynowo-skutkowy,
Taka sytuacja ma miejsce w wypadku zda: jeeli na ciao dziaa
niezrwnowaona sia, to ciao porusza si ruchem przypieszonym,
jeeli bdziesz pali, to bdziesz ponosi szkod na zdrowiu.
2. strukturalny,
Zwizek taki zachodzi w wypadku zda: jeeli dzisiaj jest poniedzia-
ek, to jutro bdzie wtorek, jeeli spojrzysz na Mnicha od strony
Morskiego Oka, to na lewo zobaczysz Mniszka. Zwizek strukturalny
to zwizek zachodzcy ze wzgldu na stosunek przestrzenny, czasowy,
stosunek zalenoci subowej itp.
3. tetyczny,
Zwizek tetyczny to zwizek powstay z ustanowienia. Tego rodzaju
zwizek wystpuje w wypadku zda: Jeeli jest si studentem, to
mona uzyska odroczenie od suby wojskowej, Jeeli prowadzi si
dziaalno gospodarcz, to naley paci podatki.
4. wynikania,
Jest to zwizek, ktry stanowi szczeglny przedmiot zainteresowa lo-
giki. O stosunku wynikania midzy zdaniami bdzie mowa w zwizku
z rozumowaniami. Najoglniej rzecz biorc, zwizek wynikania zacho-
dzi midzy zdaniami i wwczas i tylko wwczas, gdy prawdzi-
wo zdania gwarantuje prawdziwo zdania . Szczeglnym wypad-
kiem wynikania jest wynikanie bezporednie na podstawie znaczenia
poprzednika i nastpnika implikacji. Taki zwizek to zwizek anali-

tyczny Zwizek analityczny na miejsce w wypadku zdania: jeeli Jan
jest kawalerem, to Jan nie ma ony.
Nie naley myli implikacji ze stosunkiem wynikania. Implikacja jest
spjnikiem, ktry moe wyraa stosunek wynikania. Inaczej mwic,
jeli z wynika , to prawdziwa jest implikacja: jeli , to ; jednak
prawdziwo tej implikacji nie oznacza, e z jej poprzednika wynika jej
nastpnik.
W logice rozwaa si ograniczenie moliwoci uycia frazy jeeli. . . ,

to. . . do czenia zda, ktre pozostaj w pewnych formalnych zwizkach.
Oprcz warunkw prawdziwoci, ktre s takie same jak dla powyej zdefi-
niowanej implikacji, jako warunek konieczny poprawnoci podaje si rne
warunki formalne, jakie powinny zachodzi midzy zdaniami czonymi fraz
jeeli. . . , to. . . . Kady tak opisany spjnik to implikacja formalna. Dla
odrnienia, powyej zdefiniowan implikacj nazywa si implikacj mate-
rialn. Implikacja materialna ma prowadzi do paradoksw. Tak twierdz
zwolennicy implikacji cisej, ktra miaaby realizowa jak chcia twrca
jej teorii C. I. Lewis (18831964) ide implikacji formalnej. Niezalenie
od usiowa stworzenia zadowalajcej teorii implikacji formalnej, implikacja
materialna ma trwae miejsce w nauce: wystarcza do wypowiedzenia naj-
bardziej skomplikowanych myli i przeprowadzenia najbardziej subtelnych
rozumowa.
W wypadku obu alternatyw: nierozcznej i rozcznej, binegacji oraz ko-
niunkcji i dysjunkcji kolejno zda-argumentw nie ma wpywu na warto
logiczn zdania zoonego zbudowanego za pomoc tych spjnikw. Inaczej
jest w wypadku implikacji.
Definicja 1.141. Implikacja odwrotna (zdanie warunkowe odwrotne)

do zdania jeeli , to to zdanie jeeli , to .
Implikacj odwrotn do zdania jeeli Jan jest poet, to (Jan) pisze wier-
sze jest zdanie jeeli Jan pisze wiersze, to (Jan) jest poet.
Implikacja i implikacja do niej odwrotna dopeniaj si, ale nie wyklu-
czaj, czyli nie mog by wspfaszywe, cho mog by wspprawdziwe.
Definicja 1.142. Implikacja przeciwna (zdanie warunkowe przeciw-

ne) do zdania jeeli , to to zdanie jeeli nie-, to nie-.
Implikacja przeciwn do zdania jeeli Jan jest poet, to (Jan) pisze

wiersze jest zdanie jeeli Jan nie jest poet, to (Jan) nie pisze wierszy.
102 ROZDZIA 1. JZYK
Implikacja i implikacja do niej przeciwna dopeniaj si, ale nie wyklu-

czaj si.
Definicja 1.143. Implikacja przeciwstawna (zdanie warunkowe prze-

ciwstawne) do zdania jeeli , to to zdanie jeeli nie-, to nie-.
Implikacj przeciwstawn do zdania jeeli Jan jest poet, to (Jan) pisze

wiersze jest zdanie jeeli Jan nie pisze wierszy, to (Jan) nie jest poet.
Implikacja i implikacja do niej przeciwstawna s zdaniami logicznie rw-
nowanymi. Implikacja przeciwstawna jest implikacj odwrotn do implikacji
przeciwnej.
Definicja 1.144. Dwuargumentowy spjnik jest spjnikiem rwnowa-

noci wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie zoone zbudowane za pomoc tego
spjnika jest:
1. prawdziwe, gdy
(a) oba zdania-argumenty s prawdziwe

lub
(b) oba zdania-argumenty s faszywe,
2. faszywe, gdy jedno zdanie-argument jest prawdziwe, a drugie faszywe.

rwnowanoci oraz zda i bdziemy mwili, e jest rwnowanoci
zda i , a o zdaniach i , e s sobie rwnowane.
Zdanie liczba a jest podzielna przez 3 wtedy i tylko wtedy, gdy suma
jej cyfr jest podzielna przez 3 jest rwnowanoci. Zdania liczba a jest
podzielna przez 3 i suma cyfr liczby a jest podzielna przez 3 s sobie
rwnowane. Rwnowano naley odrnia od rwnoznacznoci. Zdania
majce to samo znaczenie, zdania rwnoznaczne, w myl podanej definicji
rwnowanoci s sobie rwnowane. Zaleno odwrotna nie zachodzi. Nie
wszystkie zdania rwnowane s rwnoznaczne. Zdanie liczba a jest po-
dzielna przez 3 nie jest rwnoznaczne ze zdaniem suma cyfr liczby a jest
podzielna przez 3. Rwnowano zda i bdziemy zapisywali: wtedy
i tylko wtedy, gdy . W jzyku symbolicznym logiki formalnej zapisuje si to
za: .
Podobnie jak w wypadku implikacji, w zwykym sposobie mwienia spj-
nikiem rwnowanoci czymy zdania pozostajce ze sob w jakich zwiz-
kach. Nasze uwagi o implikacji mona odnie do rwnowanoci.
Zwizki midzy implikacj a rwnowanoci stan si bardziej zrozu-

miae jeli uwiadomimy sobie, e rwnowano wtedy i tylko wtedy,
gdy daje si wyrazi za pomoc dwch implikacji, a mianowicie jeli ,
to i implikacji do niej odwrotnej, jeli , to . Na jedno wychodzi, czy
wypowiemy te dwie implikacje, czy rwnowano. Fakt ten tumaczy te
dlaczego w zwykym sposobie mwienia spjnik rwnowanoci jest rzadko
uywany myl mona bowiem wyrazi posugujc si prostszym, choby
tylko w sposobie wysowienia, spjnikiem implikacji.
Omwione spjniki: negacji, alternatyw, binegacji, koniunkcji, dysjunk-
cji, implikacji i rwnowanoci charakteryzuj si tym, e wartoci logiczne
ich argumentw jednoznacznie wyznaczaj warto logiczn zdania zoo-
nego. Na t warto nie ma wpywu tre zda-argumentw. S to spjniki
prawdziwociowe.
Definicja 1.146. Spjnik prawdziwociowy to spjnik taki, e warto
logiczna zdania zoonego zbudowanego za pomoc tego spjnika jest w spo-
sb charakterystyczny dla tego spjnika wyznaczona przez wartoci logiczne
zda-argumentw.
Przykadami spjnikw, ktre nie s prawdziwociowe, mog by frazy
konieczne jest, e . . . , moliwe, e . . . . Zdanie 2 + 2 = 4 jest prawdziwe
oraz zdanie konieczne jest, e 2 + 2 = 4 jest prawdziwe. Jednak w wypadku
zdania prawdziwego Warszawa jest stolic Polski, zdanie konieczne jest, e
Warszawa jest stolic Polski jest zdaniem faszywym. Zdanie Krakw jest
stolic Polski jest zdaniem faszywym, a zdanie moliwe, e Krakw jest
stolic Polski jest zdaniem prawdziwym. Faszywe jest zdanie 2 + 2 = 5
i faszywe jest te moliwe, e 2 + 2 = 5.
Dwuargumentowym spjnikiem, ktry nie jest prawdziwociowy jest fraza
z tego, e . . . wynika, e . . . . W wypadku zda: a jest kwadratem, a ma
cztery boki zachodzi stosunek wynikania: prawd jest, e z tego, e a jest
kwadratem wynika, e a ma cztery boki. W wypadku zda prawdziwych:
Soce jest gwiazd, Ksiyc jest planet faszywe jest zdanie z tego, e
Soce jest gwiazd wynika, e Ksiyc jest planet.
Spjniki prawdziwociowe negacji, alternatywy, koniunkcji, implikacji i rw-
nowanoci s przedmiotem rozwaa w klasycznym rachunku logicznym.
Interesujcym zagadnieniem jest liczba spjnikw prawdziwociowych
rnicych si tylko sposobem przyporzdkowywania wartoci logicznej zda-
niu zoonemu. W wypadku spjnikw jednoargumentowych s dokadnie
cztery takie spjniki. Spjnikw dwuargumentowych jest dokadnie szesna-
n
cie. Oglnie biorc jest 22 prawdziwociowych spjnikw n-argumentowych.
Natychmiast powstaje pytanie, czy moliwe jest wypowiedzenie wszystkich
104 ROZDZIA 1. JZYK
spjnikw prawdziwociowych za pomoc pewnej skoczonej ich liczby. Za-

uwaamy bowiem, e zamiast jeeli , to moemy rwnowanie powie-
dzie nie- lub . Spjnik implikacji daje si wic wyeliminowa, bo mona
go wypowiedzie za pomoc negacji i alternatywy. Moe wic daoby si wy-
powiedzie wszystkie dajce si pomyle spjniki prawdziwociowe korzy-
stajc tylko ze skoczonego ich zbioru? Odpowied na to pytanie jest pozy-
tywna. Okazao si, e s nawet dokadnie dwa dwuargumentowe spjniki
prawdziwociowe, z ktrych kady z osobna moe wypeni to zadanie. S
nimi binegacja i dysjunkcja. Dla nas istotne jest to, e omwione przez nas
spjniki prawdziwociowe: negacji, alternatywy, koniunkcji, implikacji i rw-
nowanoci te umoliwiaj wypowiedzenie wszystkich dajcych si choby
tylko pomyle spjnikw prawdziwociowych o skoczonej liczbie argumen-
tw.
Zdanie Jan pracuje na uniwersytecie, na politechnice lub w liceum jest
prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy prawdziwe jest przynajmniej jedno ze
zda: Jan pracuje na uniwersytecie, Jan pracuje na politechnice, Jan
pracuje w liceum. Zdanie to zbudowane jest z trzech zda-argumentw po-
czonych spjnikiem trjargumentowym. Podobnie mona budowa zdanie
zoone z jeszcze wikszej liczby zda-argumentw. Spjnik, ktry czyby
te zdania to n-argumentowa alternatywa.
Definicja 1.147. N -argumentowy spjnik jest spjnikiem n-argumen-

towej alternatywy wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie zoone zbudowane za
pomoc tego spjnika jest:
1. prawdziwe, gdy chocia jedno ze zda-argumentw jest prawdziwe,
2. faszywe, gdy wszystkie zdania-argumenty s faszywe.

n-argumentowej alternatywy oraz zda 1 , 2 , . . . , n bdziemy mwili, e
jest n-czonow alternatyw zda 1 , 2 , . . . , n . Zdania 1 , 2 , . . . , n
to czony tej alternatywy.
Zdanie Jan mieszka w Biaymstoku, w apach albo w Eku jest zbudo-

wane z trzech zda-argumentw i trjargumentowego spjnika alternatywy
rozcznej. Oglnie biorc moemy mwi o n-argumentowym spjniku al-
ternatywy rozcznej.

towej alternatywy rozcznej wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie zoone
zbudowane za pomoc tego spjnika jest:
1. prawdziwe, gdy dokadnie jedno ze zda-argumentw jest prawdziwe,
2. faszywe, gdy prawdziwe s co najmniej dwa lub faszywe s wszystkie

zdania-argumenty.

n-argumentowej alternatywy rozcznej oraz zda 1 , 2 , . . . , n bdziemy
mwili, e jest n-czonow alternatyw rozczn zda 1 , 2 , . . . , n .
Zdania 1 , 2 , . . . , n to czony tej alternatywy rozcznej.
W jzyku spotykamy te zdania, ktre naleaoby uzna za zbudowane

z n-argumentowego spjnika koniunkcji. Na przykad zdanie Jan studiuje,
pracuje i uprawia sport zbudowane jest za pomoc trjargumentowego spj-
nika koniunkcji.

towej koniunkcji wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie zoone zbudowane za
pomoc tego spjnika jest:
1. prawdziwe, gdy wszystkie ze zda-argumentw s prawdziwe,
2. faszywe, gdy przynajmniej jedno ze zda-argumentw jest faszywe.

n-argumentowej koniunkcji oraz zda 1 , 2 , . . . , n bdziemy mwili, e
jest n-czonow koniunkcj zda 1 , 2 , . . . , n . Zdania 1 , 2 , . . . , n to
czony tej koniunkcji.
Zauwamy, e wskazane n-argumentowe spjniki to caa klasa spjni-

kw. W wypadku n = 2 s to spjniki alternatywy, alternatywy rozcznej,
koniunkcji. W wypadku n > 2 mwimy, e s to spjniki wieloargumen-
towe, a zdania zbudowane za ich pomoc to wieloczonowa alternatywa,
wieloczonowa alternatywa rozczna, wieloczonowa koniunkcja.
Jak moemy spjniki te wyrazi za pomoc spjnikw dwuargumentowych?
Odpowied w tym wypadku jest szczeglnie prosta. Zauwamy bowiem, e
w wypadku zarwno alternatywy, alternatywy rozcznej i koniunkcji ma
miejsce wasno cznoci, czyli dla dowolnych zda , , :
1. warto logiczna zdania ( ) jest taka sama jak warto logiczna

zdania ( );

zdania ( );
106 ROZDZIA 1. JZYK

zdania ( ).
Zatem zdanie zoone zbudowane ze zda 1 , 2 , . . . , n i
1. spjnika alternatywy jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy przynaj-

mniej jedno ze zda 1 , 2 , . . . , n jest prawdziwe, czyli jego warto
logiczna jest taka sama jak warto logiczna zdania zbudowanego z tych
zda i n-argumentowego spjnika alternatywy;
2. spjnika alternatywy rozcznej jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy,

gdy dokadnie jedno ze zda 1 , 2 , . . . , n jest prawdziwe, czyli jego
warto logiczna jest taka sama jak warto logiczna zdania zbudowa-
nego z tych zda i n-argumentowego spjnika alternatywy rozcznej;
3. spjnika koniunkcji jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie

zdania 1 , 2 , . . . , n s prawdziwe, czyli jego warto logiczna jest
taka sama jak warto logiczna zdania zbudowanego z tych zda i n-
argumentowego spjnika koniunkcji.
Zadania
Zadanie 1.61. Podaj niektre wyraenia jzyka polskiego mogce peni rol
spjnika:
1. negacji,
2. alternatywy,
3. alternatywy rozcznej,
4. binegacji,
5. koniunkcji,
6. dysjunkcji,
7. implikacji,
8. implikacji odwrotnej,
9. rwnowanoci?
Zadanie 1.62. Wska rnice znaczeniowe midzy zdaniami: Wyraenie na-

ley do jednej kategorii skadniowej, Wyraenie naley do tylko jednej kate-
gorii skadniowej, Wyraenie naley do jednej i tylko jednej kategorii ska-
dniowej.
Zadanie 1.63. Jakim zdaniem jest implikacja, ktrej:
1. poprzednik i nastpnik s zdaniami analitycznymi,
2. poprzednik i nastpnik s zdaniami kontradyktorycznymi,
3. poprzednik i nastpnik s zdaniami syntetycznymi,
4. ktrej nastpnik jest zdaniem analitycznym,
5. ktrej nastpnik jest zdaniem kontradyktorycznym,
6. ktrej nastpnik jest zdaniam syntetycznym,
7. ktrej poprzednik jest zdaniem analitycznym,
8. ktrej poprzednik jest zdaniem kontradyktorycznym,
9. ktrej poprzednik jest zdaniam syntetycznym?
Zadanie 1.64. Czy jest prawd, e
1. wszystkie zdania analityczne s parami rwnowane,
2. wszystkie zdania kontradyktoryczne s parami rwnowane,
3. wszystkie zdania syntetyczne s parami rwnowane?
Zadanie 1.65. Otrzymae zaproszenie na przyjcie z adnotacj: Prosz po-

wiadomi tylko w wypadku rezygnacji. Czy naruszasz t prob, gdy:
1. powiadamiasz i nie przychodzisz,
2. powiadamiasz i przychodzisz,
3. nie powiadamiasz i przychodzisz,
4. nie powiadamiasz i nie przychodzisz?

108 ROZDZIA 1. JZYK
Zadanie 1.66. Serapion i Sewerian szczerze si nienawidzili. Pewnego dnia

przypadkiem si spotkali. Sewerian jako biskup oczekiwa, e Serapion pierw-
szy go pozdrowi. Ten nie zrobi tego wedug jednych przez zwyke roz-
targnienie, wedug innych przez arogancj. Oburzony Sewerian powiedzia:
Jeliby Serapion mia umrze chrzecijaninem, to Chrystus nie przybra ludz-
kiej natury! Serapion oskary Seweriana o bluniercze twierdzenie, e Chry-
stus nie przybra ludzkiej natury. Cesarzowa stana po stronie Seweriana,
ale konflikt podzieli lud Konstantynopola26 .
1. Czy zdanie wygoszone przez Seweriana dawao podstaw do oskarenie
go przez Serapiona?
2. Co o Serapionie stwierdzi Sewerian, jeli uznawa zdanie, e Chrystus

przybra ludzk natur?
3. Co o Serapionie stwierdzi Sewerian, jeli nie uwaa, e Chrystus przy-

bra ludzk natur?
Zadanie 1.67. Masz cztery karty. Na jednej stronie kadej z nich jest litera
a na drugiej cyfra. Karty le na stole. Na widocznej stronie znajduj si,
kolejno: A, 1, B, 2. Stawiasz hipotez, e:
jeeli na karcie znajduje si A, to na jej drugiej stronie jest 1.
Ktre karty musisz odkry, aby mie cakowit pewno, e hipoteza jest
prawdziwa, jeli tych kart powiniene odkry jak najmniej?
Zadanie 1.68. Na pewnej wyspie mieszkaj ludzie, ktrzy zawsze mwi
prawd i ludzie, ktrzy zawsze mwi nieprawd. Na rozdrou dwch drg,
z ktrych jedna prowadzi do stolicy kraju stoi tubylec. Jakie jedno pytanie
naley mu zada, aby po usyszeniu odpowiedzi tak albo nie wiedzie,
ktra droga prowadzi do stolicy kraju?
Swka modalne
Spord spjnikw, ktre nie s prawdziwociowe, ze wzgldu na rol w na-
szych wypowiedziach na szczegln uwag zasuguj swka modalne. Z fraz
konieczne jest, e i moliwe jest, e korzystalimy, aby pokaza, e warto
logiczna ich argumentw sama nie wyznacza wartoci logicznej zdania zo-
onego i trzeba bra pod uwag tre zda-argumentw. Frazy te to swka
modalne. Modalnoci zajmowa si ju Arystoteles. W tradycyjnej logice
ograniczano si do zda podmiotowo-orzecznikowych: S jest P. Wspczesne
26
Z historii Konstantynapola IV/V w.
ujcie jest oglniejsze. Tradycyjne ujcie jak si wydaje ma jednak

pewne zalety dydaktyczne.
W tradycyjnej ontologii mwi si o sposobie przysugiwania lub nieprzy-
sugiwania wasnoci P przedmiotowi a (modalno de re). S to:
1. konieczno (necessarium est), jeli wasno P nie moe nie przy-

sugiwa przedmiotowi a;
2. niemoliwo (impossibile est), jeli wasno P nie moe przysugi-

wa przedmiotowi a;
3. niekonieczno, czyli przygodno (contingens est), jeli wasno

P moe nie przysugiwa przedmiotowi a;
4. moliwo (possibile est), jeeli wasno P moe przysugiwa przed-

miotowi a.
Definicja 1.153. Zdaniem modalnym (w sensie tradycyjnym) jest zda-

nie, ktre stwierdzajc przysugiwanie przedmiotowi a wasnoci P mwi
nadto o tym, jak wasno ta przysuguje przedmiotowi a.
Rola swka modalnego w zdaniu polega na okreleniu tego, jak wasno
P przysuguje przedmiotowi a. Frazy, ktre su jako swka modalne, by-
waj niejednoznaczne. W zdaniu Jan musi mie matk mwi si o koniecz-
noci biologicznej. Z inn koniecznoci mamy do czynienia w zdaniu Jan
musi uda si do lekarza. Podobnie jest z moliwoci. O innej moliwoci
mowa w zdaniu Jan moe zda egzamin, a o innej w zdaniu Jan moe
lewitowa.
Logika wspczesna nie ogranicza si do zda podmiotowo-orzecznikowych.
Modalno jest czym, co cechuje sytuacj, ze wzgldu na ktr zdanie jest
prawdziwe lub faszywe (modalno de dicto). Swka modalne traktowane
s za jako spjniki. Podobnie jak jaka wasno moe na rne wyej
opisane sposoby przysugiwa przedmiotowi, tak te w rny sposb mog
zachodzi sytuacje.
Co znaczy to, e sytuacja moe zachodzi, nie moe zachodzi, jest ko-
nieczna lub jest niekonieczna?
Wyobramy sobie wiat, w ktrym wszystko jest jak w wiecie rzeczywi-
stym, poza tym e podrcznik z logiki nie ley na stole, lecz na pce, czyli
w tym wiecie zamiast pewnej sytuacji (a mianowicie, e podrcznik ley na
stole) ma miejsce sytuacja od niej rna. Ten wiat jest moliwy z punktu
widzenia wiata rzeczywistego. Odpowied na nasze pytanie wymaga odpo-
wiedzi na pytanie, jakie wiaty s moliwe i na pytanie, jak rozumie to,
110 ROZDZIA 1. JZYK
e wiat jest osigalny z naszego wiata, czyli moliwy ze wzgldu na

nasz wiat. wiat moliwy z punktu widzenia praw przyrody nie musi by
moliwy z punktu widzenia zasad moralnych, zasad prawnych lub uznanych
norm zachowa. Sytuacja jest moliwa, jeli zachodzi w moliwym wiecie
osigalnym (z naszego wiata). Sytuacja jest konieczna, jeli ma miejsce
w kadym z takich moliwych wiatw.
Ograniczenia na konstrukcje moliwych wiatw wyznaczaj specyficzne
rozumienie sposobu, w jaki zachodzi sytuacja. Inne bdzie ono, gdy bdziemy
mieli na uwadze ograniczenia przez prawa przyrody, inne, gdy bd to ogra-
niczenia przez zasady moralne lub prawne, inne gdy bdzie to ograniczenie
przez zasady logiczne. Na przykad jeli wemiemy pod uwag wiat, w kt-
rym obowizuj prawa fizyki i biologii, to Jan moe gono rozmawia na
wykadzie. Moliwa jest rwnie sytuacja, e Jan nie rozmawia na wykadzie.
Jeli wemiemy pod uwag normy obowizujce studentw uczestniczcych
w wykadzie, to Jan nie moe gono rozmawia na wykadzie. Jakiekolwiek
jednak ograniczenie wemiemy pod uwag, to nie moe jednak by tak, aby
jaka sytuacja bya moliwa, a nie bya moliwa ze wzgldu na zasady lo-
giczne: to, co jest moliwe, jest moliwe w sensie logicznym, ale nie na odwrt:
to, co jest moliwe w sensie logicznym nie musi by moliwe w innym sen-
sie, np. moralnym. To, co jest konieczne w sensie logicznym, jest konieczne
w kadym innym sensie, ale nie na odwrt: to, co jest konieczne w jakim
sensie nie musi by konieczne w sensie logicznym.
Moemy mwi o sposobach zachodzenia sytuacji, czyli modalnociach
fizycznych, praktycznych, moralnych, normatywnych itp. Modalno ale-
tyczna27 (logiczna, metafizyczna) odnosi do sposobu zachodzenia sytuacji.
Modalno epistemiczna28 odnosi do sposobu poznania. Modalno deon-
tyczna29 dotyczy sposobu obowizywania zasad moralnych i prawnych. Mo-
dalno egzystencjalna dotyczy sposobu istnienia.
Kiedy bdziemy mwili tu o moliwoci i koniecznoci, bdziemy mieli na
uwadze ich rozumienie, jako moliwoci i koniecznoci logicznych.
Definicja 1.154. Zdaniem modalnym jest zdanie, ktre oprcz tego, e
stwierdza zachodzenie pewnej sytuacji mwi te o sposobie jej zachodzenia.
Z punktu widzenia modalnoci zdania dzieli si na asertoryczne, apodyk-
tyczne i problematyczne.
Definicja 1.155. Zdanie asertoryczne to zdanie, ktre stwierdza zacho-
dzenie pewnej sytuacji (bez okrelenia sposobu jej zachodzenia, modalnoci).
27
Greckie aletheia znaczy tyle, co prawda.
28
Greckie episteme znaczy tyle, co poznanie, wiedza.
29
Greckie deon znaczy tyle, co powinno.
Zdaniem asertorycznym jest wyraenie Jan jest prawnikiem.

Definicja 1.156. Zdanie apodyktyczne to zdanie (modalne), ktre stwier-
dza konieczno lub niemoliwo pewnej sytuacji.
Zdaniami apodyktycznymi s: niemoliwe, e Jan by wczoraj w kinie,
konieczne jest uzyskanie zaliczenia z logiki, podatnik musi rozliczy si
z podatku do koca kwietnia.
Definicja 1.157. Zdanie problematyczne to zdanie (modalne), ktre
stwierdza niekonieczno (przygodno) lub moliwo pewnej sytuacji.
Zdaniami problematycznymi s: moliwe, e Jan by wczoraj w kinie,
testament nie musi by sporzdzony przez notariusza.
Zdania modalne tworzymy za pomoc swek modalnych. Swka mo-
dalne s spjnikami jednoargumentowymi.
Definicja 1.158. Jednoargumentowy spjnik jest spjnikiem moliwoci
jest:
1. prawdziwe, gdy w jakim moliwym wiecie prawdziwe jest zdanie-
argument;
2. faszywe, gdy w adnym moliwym wiecie zdanie-argument nie jest
prawdziwe.
Jako modalny spjnik moliwoci stosuje si wyraenie moliwe, e.
Definicja 1.159. Jednoargumentowy spjnik jest spjnikiem koniecz-
noci wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie zoone zbudowane za pomoc tego
spjnika jest:
1. prawdziwe, gdy w kadym moliwym wiecie prawdziwe jest zdanie-
argument;
2. faszywe, gdy w przynajmniej w jednym moliwym wiecie zdanie-
argument nie jest prawdziwe.
Jako modalny spjnik koniecznoci stosuje si wyraenie konieczne, e.
Pomidzy zdaniami modalnymi przypomnijmy, e mamy na uwadze
modalnoci logiczne zachodz nastpujce zwizki:
1. jeli prawdziwe jest zdanie konieczne jest, e , to prawd jest, e
(jeli sytuacja, ktra zachodzi, jest jedn z alternatywnych sytuacji,
ktre bierzemy pod uwag);
112 ROZDZIA 1. JZYK
2. jeli prawd jest, e , to prawdziwe jest zdanie moliwe jest, e

(jeli sytuacja, ktra zachodzi, jest jedn z sytuacji alternatywnych);
konsekwencj 1 i 2 jest, e
3. jeli prawdziwe jest zdanie konieczne jest, e , to prawdziwe jest

zdanie moliwe jest, e ;
4. zdanie nie jest moliwe, e nie- jest rwnowane zdaniu konieczne

jest, e ;
5. zdanie nie jest konieczne, e nierwnowane jest zdaniu moliwe

jest, e .
Niektre ze wskazanych zwizkw midzy modalnociami logicznymi mog

zachodzi rwnie dla innych ni logiczne rozumie modalnoci. Na przykad
dla modalnoci w sensie prawnym zachodzi zwizek 3.
Zwizki logiczne midzy modalnociami logicznymi mona przedstawi
na diagramie.
Niech bdzie skrtem dla konieczne, e . . . a nie bdzie skrtem
dla moliwe, e . . . .
przeciwiestwo

podporzdkowanie
podporzdkowanie
sp
rz o
e n
cz
cz
e n
rz o
sp

podprzeciwiestwo
Zdania i s przeciwne, tzn. nie mog by wspprawdziwe, cho

mog by wspfaszywe.
Zdania i s podprzeciwne, tzn. mog by wspprawdziwe a nie
mog by wspfaszywe.
Zdanie jest podporzdkowane zdaniu , tzn. prawdziwo zdania
gwarantuje prawdziwo zdania . Podobnie zdanie jest podpo-
rzdkowane zdaniu .
Zdania i oraz zdania i s sprzeczne, tzn. dokadnie

jedno z pary zda sprzecznych jest prawdziwe i dokadnie jedno jest faszywe.
Swka modalne bez wzgldu na to, jakie ich rozumienie jest wyznaczone
przez ograniczenia na konstrukcj moliwych wiatw, zawsze mog by in-
terpretowane dwojako: epistemicznie i nieepistemicznie. Konstrukcja moli-
wego wiata jest konstrukcj mylow i nie przesdza odpowiedzi na pytanie,
czy chodzi o moliwo i konieczno jako co wyznaczonego przez natur rze-
czy, czy te jest to co wyznaczone przez nasze poznanie wiat jest jaki
jest, a jedynie w naszym poznaniu jawi si jako mogcy by innym. Kiedy
mwi, e jutro moe spotkam Jana, to mog mie na uwadze stwierdzenie
bdzie to rozumienie nieepistemiczne e natura rzeczy i zdarze jest
taka, e sytuacja opisywana przez to zdanie jest moliwa bd te mog mie
na uwadze stwierdzenie bdzie to interpretacja epistemiczna e moja
wiedza na temat rzeczy i zdarze oraz praw nimi rzdzcych nie wyklucza
zajcia sytuacji, e jutro spotykam Jana.
W jzyku prawa oraz zarzdze i regulaminw swka modalne peni
wan rol. Modalnoci wyraane s te przez wypowiedzi, ktre form nie
rni si od zda asertorycznych. Wypowied gosowanie w sprawach oso-
bowych jest tajne wyraa konieczno tajnego gosowania w sprawach oso-
bowych. Sowo moe w wypowiedzi obywatel moe zoy odwoanie od
decyzji administracyjnej organu pierwszej instancji wyraa obowizek pa-
stwa rozpatrzenia takiego odwoania przez odpowiedni organ administra-
cyjny. Fraza powinien jest mniej kategoryczna ni musi lub odpowiednia
wypowied asertoryczna wyraajca obowizek.
Zadania
Zadanie 1.69. Dla jakich znacze mg faszywe jest zdanie Jan mg

okra Piotra?
Zadanie 1.70. Jakie znaczenia ma zdanie: nikt nie mg dosi konia Alek-
sandra Wielkiego?
Zadanie 1.71. Jak warto logiczn ma zdanie konieczne, e jeeli jest
zdaniem:
1. analitycznym?
2. wewntrznie kontradyktorycznym?
3. syntetycznym?
114 ROZDZIA 1. JZYK
Zadanie 1.72. Jak warto logiczn ma zdanie moliwe, e jeeli jest

zdaniem:
1. analitycznym,
2. kontradyktorycznym,
3. syntetycznym?
Zadanie 1.73. Dla jakiego znaczenia konieczne prawd jest, e jeeli nie
jest konieczne, e , to konieczne jest, e nie-?
Zadanie 1.74. Jak naley rozumie zapis w regulaminie: czonkiem komisji
moe by profesor nadzwyczajny?
1. Czy profesor zwyczajny moe by czonkiem komisji?
2. Czy czonkiem komisji moe by kto, kto nie jest profesorem nadzwy-
czajnym?
Zadanie 1.75. Przeanalizuj poniszy tekst i odpowiedz na nastpujce pyta-

nia:
1. Czy odrniasz to, co wiesz od tego, w co wierzysz?
2. Czy to, w co wierzysz, jest skadnikiem twojej wiedzy?
3. Wedug jakich kryteriw z zewntrz mona by wyrnia w twoich

przekonaniach to, co wiesz, od tego, w co wierzysz?
4. Kto byby uprawniony do rozstrzygania, ktre z twoich przekona s

prawdziwe, a ktre s faszywe?
Wyraenia wiem, e i wierz, e intuicyjnie rni si zasad-
niczo. Wiara jest stanem subiektywnym, podczas gdy wiedz winien
charakteryzowa obiektywizm. Jeli kto powiedzmy Zenek, ma
wybitnie starowieckie pogldy i w swojej wiedzy astronomicznej za-
trzyma si na pitym stuleciu przed nasz er, to prawdziwe moe by
zdanie Zenek wierzy, e Ziemia spoczywa na wiu niesionym przez
cztery sonie, ale i to niezalenie od pogldw Zenka niedorzecz-
noci byoby stwierdzenie Zenek wie, e Ziemia spoczywa na wiu
niesionym przez cztery sonie. Rzecz w tym, e nie mona wiedzie
czego, co nie jest prawd, mona w to najwyej wierzy. Inna rzecz,
e rnica ta jest dostrzegalna jedynie z zewntrz: dla samego Zenka
jego wiara od jego wiedzy moe by nieodrnialna.
Zadanie 1.76. Ktre z poniszych zda s prawdziwe?:
1. To, co jest zakazane nie jest dozwolone.
2. Dozwolone jest to, co nie jest zakazane.
3. To, co nie jest zakazane jest dozwolone.
4. To, co jest zakazane jest niedozwolone.
5. To, co jest niedozwolone nie jest dozwolone.
6. To, co jest obowizkowe jest dozwolone.
7. To, co jest obowizkowe nie jest zakazane.
8. To, co nie jest obowizkowe jest dozwolone.
1.3.5 Swka kwantyfikujce

Spord typw wyrae, z ktrych budowane s zdania, warto wyrni
swka kwantyfikujce. Przykadami takich swek s: kady, niektrzy,
nikt; zawsze, czasem, nigdy. Za ich pomoc budujemy zdania takie jak:
kady dy do szczcia, niektrzy s pracowici, czasem mamy szcz-
cie. W zdaniu kady dy do szczcia sowo kady odnosi si do kadego
czowieka. Zdanie to jest prawdziwe, gdy o kadym czowieku jest prawd,
e dy do szczcia. W przeciwnym wypadku, a wic gdy chocia o jed-
nym czowieku nie jest prawd, e dy do szczcia, zdanie to jest faszywe.
Sowo niektrzy w zdaniu niektrzy s pracowici te odnosi si do ludzi.
Zdanie niektrzy s pracowici jest prawdziwe, gdy chocia w wypadku jed-
nego czowieka jest prawd, e jest pracowity. W przeciwnym razie, a wic
gdy nikt nie jest pracowity, zdanie to jest faszywe.
Uycie swek kwantyfikujcych stwarza wiele problemw chociaby przy
zaprzeczaniu zda, w ktrych wystpuj. Zaprzeczenie zdania kady dy
do szczcia rwnowane jest zdaniu niektrzy nie d do szczcia, a nie
jest rwnowane zdaniu nikt nie dy do szczcia. Zaprzeczenie zdania
niektrzy nie d do szczcia rwnowane jest zdaniu wszyscy d do
szczcia. Zaprzeczenie zdania niektrzy d do szczcia rwnowane
jest zdaniu nikt nie dy do szczcia. Zaprzeczenie zdania nikt nie dy
do szczcia rwnowane jest zdaniu niektrzy d do szczcia, a nie jest
rwnowane zdaniu kady dy do szczcia.
116 ROZDZIA 1. JZYK
Porwnujc powysze przykady widzimy, e s cztery nierwnowane

zdania zbudowane z uyciem negacji i swek kwantyfikujcych kady i nie-
ktrzy. Zdanie kady dy do szczcia przypisuje kademu czowiekowi
pewn cech denie do szczcia. Zdanie niektrzy d do szczcia
przypisuje to niektrym ludziom. Zdanie nikt nie dy do szczcia stwier-
dza brak pewnej cechy denia do szczcia u kadego czowieka, a zda-
nie niektrzy nie d do szczcia stwierdza to w odniesieniu do niekt-
rych. Zdania te rni si tylko rodzajem uytych swek kwantyfikujcych
i pozycj przeczenia mwic swobodnie przed lub po swku kwanty-
fikujcym.
Uycie swek kwantyfikujcych i negacji wymaga takiej konstrukcji zda-
nia, aby byo jasne, czy negacja obejmuje swko kwantyfikujce, czy te
nie. Ta rnica rl negacji nie jest jasna w zdaniu zawsze nie udaje si.
Moemy je rozumie jako zdanie rwnowane zdaniu nigdy nie udaje si
albo jako zdanie rwnowane zdaniu niekiedy nie udaje si. Podobnie jest ze
zdaniami: wszyscy nie lubi paci podatkw, kady nie dy do szczcia.
W jzyku naturalnym mona wypowiada zdania rwnowane zdaniom
ze swkiem kwantyfikujcym bez jego wyranego uycia. Gdy czytamy: in-
walidzi obsugiwani s poza kolejnoci, rozumiemy to jako: kady inwalida
obsugiwany jest poza kolejnoci.
To samo swko kwantyfikujce moe te wystpowa w rnych rolach.
Mwic: kto, kto pali, naraa swoje zdrowie, stwierdzam, e kady palcy
naraa swoje zdrowie. Kiedy mwi: kto tu pali, mam na uwadze pewien
fakt jednostkowy, e jest kto taki, kto tu pali.
Problem z rozumieniem stwarzaj swka takie jak: niektrzy, nie-
kiedy itp. Czy kiedy mwi: niektrzy studenci przygotowali si do zaj,
to czy w konsekwencji nie stwierdzam rwnie, e niektrzy studenci nie
przygotowali si do zaj? Po odpytaniu kilku, ale nie wszystkich studen-
tw, okazao si, e s oni przygotowani do zaj. Mam wic prawo wygosi
zdanie niektrzy studenci przygotowali si do zaj. Nie mam za adnych
racji dla twierdzenia, e niektrzy studenci nie przygotowali si do zaj.
Niekiedy jednak swko niektrzy brane jest w znaczeniu tylko niektrzy;
podobnie niekiedy tylko niekiedy (jak choby w tym zdaniu).
Przez zdanie oglne rozumiemy zdanie, ktre o wszystkich desygnatach
nazwy N 1 stwierdza jest to wwczas zdanie oglno-twierdzce lub za-
przecza jest to wwczas zdanie oglno-przeczce e s desygnatami na-
zwy N 2 . Zdanie szczegowe za to zdanie, ktre stwierdza jest to wwczas
zdanie szczegowo twierdzce lub zaprzecza jest to wwczas zdanie
szczegowo przeczce o pewnych (wprost niewskazanych) desygnatach
nazwy N 1 , e s desygnatami nazwy N 2 . Kady student jest sportowcem
to zdanie oglno-twierdzce. aden student nie jest sportowcem to zdanie

oglno-przeczce. Niektrzy studenci s sportowcami to zdanie szczegowo
twierdzce. Zdaniem szczegowo przeczcym jest zdanie niektrzy studenci
nie s sportowcmi.
Okrelenie zdanie oglne stosowane jest nie tylko do zda wyej om-
wionego typu. W kontekcie szeroko rozumianego uycia tego terminu poja-
wiaj si te okrelenia zdanie szczegowe i zdanie jednostkowe.
Definicja 1.160. Zdanie oglne to zdanie, ktre stwierdza posiadanie lub
nieposiadanie pewnej cechy bd pozostawanie w pewnym stosunku przez
wszystkie desygnaty jakie nazwy oglnej.
W tym sensie zdaniami oglnymi s wyej omwione zdania oglno-twier-
dzce i oglno-przeczce, a nie s nimi wyej omwione zdania szczegowo-
twierdzce i szczegowo-przeczce. Pojcie zdania oglnego zwizane jest
z jak nazw ogln, o ktrej mwic swobodnie wszystkich desygna-
tach jest to zdanie.
Definicja 1.161. Zdaniem szczegowym ze wzgldu na dane zdanie
oglne jest zdanie, ktre stwierdza lub zaprzecza o pewnych (wprost niewska-
zanych) desygnatach to, co zdanie oglne stwierdza lub zaprzecza o wszyst-
kich desygnatach pewnej nazwy.
Definicja 1.162. Zdaniem jednostkowym ze wzgldu na dane zdanie
oglne jest zdanie, ktre stwierdza lub zaprzecza o jednym desygnacie (wska-
zywanym przez nazw indywidualn lub jednoznaczny opis) to, co zdanie
oglne stwierdza lub zaprzecza o wszystkich desygnatach pewnej nazwy.
Zdaniem oglnym jest kady (czowiek) powinien dba o sprawy pu-
bliczne, zdaniem szczegowym kto powinien dba o sprawy publiczne,
a jednostkowym Jan powinien dba o sprawy publiczne.
Swka kwantyfikujce w rodzaju: kady, zawsze, wszdzie i nikt,
nigdy, nigdzie oraz niektrzy, czasem, gdzieniegdzie s szczeglnie
wane. W logice formalnej wprowadza si specjalne symbole: (dla kadego),
(dla pewnego). S to kwantyfikatory. Wystarczaj one do formuowania
zda matematyki klasycznej. Inaczej jest w jzyku naturalnym wystpuj
w nim te swka kwantyfikujce innego rodzaju, jak: wielu, niewielu,
rzadko, czsto, przewanie. Nie daj si one wypowiedzie za pomoc
swek dla kadego i dla pewnego. Ponadto s nieostre i ich rozumienie
zaley od kontekstu uycia. Na przykad swko niewielu moe znaczy co
innego w zalenoci od iloci elementw branego pod uwag zbioru. Kiedy
w wypadku obecnoci 20 studentw na zajciach mona powiedzie, e w tych
118 ROZDZIA 1. JZYK
zajciach uczestniczyo niewielu studentw? Odpowied zaley od licznoci

branej pod uwag grupy studentw. Jeli grupa ta liczy 500 studentw, to
prawd jest, e w zajciach uczestniczyo niewielu studentw. Jeeli za li-
czy 25 studentw, to nie jest to prawd. Ponadto pojawiaj si specyficzne
problemy z negacj. Czy zdanie Jan nie ma wielu kolegw jest rwnowane
zdaniu, e Jan ma niewielu kolegw?
Stosunki logiczne midzy zdaniami oglnymi a szczegowymi mona zo-
brazowa nastpujco:
przeciwiestwo
v v
podporzdkowanie
podporzdkowanie
sp
rz o
e n
cz
cz
e n
rz o
sp
v v
podprzeciwiestwo
Zadania
Zadanie 1.77. Wska rnic midzy zdaniami: Kade wyraenie jzyka J
naley do tylko jednej kategorii skadniowej., Wyraenia jzyka J nale
do tylko jednej kategorii skadniowej.
Zadanie 1.78. Zbuduj negacj zdania:
1. Przez kady punkt poza prost mona przeprowadzi jedn i tylko

jedn prost prostopad do niej.
2. Wstp maj tylko studenci.
3. Rzadko spotykamy ludzi yczliwych.
4. Przewanie politycy s nieuczciwi.
Zadanie 1.79. Wska zdania rwnowane:
1. Kady student i studentka maj prawo do zniki kolejowej.
2. Kady student i kada studentka maj prawo do zniki kolejowej.

3. Kady student lub studentka maj prawo do zniki kolejowej.
4. Kady student lub kada studentka maj prawo do zniki kolejowej.
Zadanie 1.80. Wska rnic znacze zda:
1. S studenci i studentki, ktrzy pilnie ucz si logiki.
2. S studenci lub studentki, ktrzy pilnie ucz si logiki.
Zadanie 1.81. Czy rwnowane s zdania:
1. Kady jeeli czego chce, to to osignie., Jeeli kady czego chce, to

kady to osignie.
2. Tylko niewielu miao parasole., Niewielu miao tylko parasole.
Zadanie 1.82. Wska rnic znacze swek kady i wszyscy (podaj zda-
nia, w ktrych swka ten nie s wymienialne bez zmiany znacze tych zda).
1.3.6 Znaki interpunkcyjne i akcent logiczny

Piszc korzystamy z kropek, przecinkw, rednikw itp. S to znaki in-
terpunkcyjne. W jzyku mwionym wypowiadamy je posugujc si into-
nacj i przerwami. Znaki interpunkcyjne s niezbdne w jzyku naturalnym,
o czym mona przekona si biorc dowolny sensowny tekst i pozbawiajc
go choby tylko niektrych kropek i przecinkw. Moemy sobie wyobrazi,
jakie trudnoci maj badacze takich dawnych dokumentw, w ktrych bra-
kuje znakw interpunkcyjnych (znaki interpunkcyjne wymylono pniej ni
litery).
Na rol znakw interpunkcyjnych zwrci ju uwag Arystoteles. W Re-
toryce pisa:
Jest generaln zasad, aeby utwr pisany by atwy do czytania
i atwy do wygaszania. Nie bdzie to moliwe, jeeli znajdzie
si w nim wiele wyrazw czcych albo gdy interpunkcja bdzie
nastrcza trudnoci, tak jak w pismach Heraklita. Ustali inter-
punkcj w dziele Heraklita, to nie lada zadanie, gdy czsto nie
wiemy, czy poszczeglne sowo naley do tego, co je poprzedza,
czy do tego, co po nim nastpuje, tak np. jak na pocztku jego
dziea Bo chocia wszystko si dzieje wedug tego logosu zawsze
ludzie tego nie pojmuj. Nie jest wszak jasne do czego zawsze
powinno by punktacj przydzielone.
120 ROZDZIA 1. JZYK
Rol przecinka ilustruje nastpujca sprawa. Sejm dopisa do Kodeksu

karnego przecinek, ktry zakwestionowa w lipcu Trybuna Konstytucyjny
(TK). Tym razem dopisanie przecinka odbyo si zgodnie z procedur
w drodze zwykej nowelizacji ustawy.
W lipcu TK uzna, e dopisanie tego przecinka do Kodeksu karnego
w 1997 r., ju po jego uchwaleniu, byo niezgodne z Konstytucj. Przeci-
nek wypad z projektu kodeksu na etapie prac w komisji sejmowej i w tej
formie uchwalono Kodeks karny.
Bd stara si naprawi wczesny prezes rady ministrw, publikujc ob-
wieszczenie ze sprostowaniem. Trybuna orzek jednak, e taka forma zmiany
przepisu jest niedopuszczalna i utrzyma w mocy kodeks bez przecinka.
Sprawa przecinka ma natomiast wane znaczenie dla rozumienia artykuu
156 Kk. Pojawi si on bowiem midzy sowami dugotrwaej a choroby.
W uchwalonym przez Sejm latem 1997 r. Kodeksie karnym jeden z prze-
pisw stanowi, e karze podlega ten, kto powoduje
ciki uszczerbek na zdrowiu w postaci cikiej choroby nieule-

czalnej lub dugotrwaej choroby realnie zagraajcej yciu.
Po dopisaniu przecinka w obwieszczeniu z 13 padziernika 1997 r. przepis

brzmia: kara grozi temu,
kto powoduje ciki uszczerbek na zdrowiu w postaci cikiej

choroby nieuleczalnej lub dugotrwaej (,) choroby realnie zagra-
ajcej yciu30 .
Skutkiem wstawienia przecinka jest pojawienie si osobnego pojcia praw-

nego choroby realnie zagraajcej yciu. Przed t korekt stosowano pojcie
dugotrwaa choroba realnie zagraajca yciu. Nie wiadomo wic, czy aby
uzna czyj win, musz zosta spenione obie przesanki jednoczenie, czy
tylko jedna.
Od rozstrzygnicia tej kwestii zaleaa kwalifikacja prawna czynu i kara
wymierzona przez sd Mirosawowi P., ktry zoy w Trybunale Konstytu-
cyjnym skarg na ten przepis i wygra, gdy TK uzna, e przecinek pojawi
si bezprawnie.
Mirosaw P. spowodowa wypadek drogowy, w rezultacie ktrego u osoby
pokrzywdzonej wystpia choroba uznana za realnie zagraajc yciu co
udowodniono w procesie sdowym. W zwizku z tym sd okrgowy uzna, i
oskarony dopuci si czynu okrelonego w zmienionym tymczasem przepisie
kodeksu karnego. Jako, e choroba skarcego spowodowana wypadkiem nie
30
W nawiasie oznaczono przecinek dodany sprostowaniem.
bya dugotrwaa, gdyby nie dodany przecinek, odpowiadaby on za wystpek

agodniej karany naruszenie zasad bezpieczestwa ruchu uwaa autor
skargi konstytucyjnej.
Sejm naprawi teraz ten bd i dopisa przecinek we waciwym trybie
nowelizacji.
Znaki interpunkcyjne wystpuj te w jzykach formalnych. Tak rol
w jzyku matematyki peni nawiasy31 .
Brak waciwej interpunkcji jest rdem wieloznacznoci wyrae. Wy-
powied kaw bym wypi z kobiet w ku polea 32 dopuszcza dwie in-
terpretacje: kaw bym wypi z kobiet, w ku polea i kaw bym wypi,
z kobiet w ku polea. Podobnie jest w wypadku zda: biegli i wiad-
kowie, ktrzy byli przesuchani mog pozosta na sali rozpraw, samochd
Jana rozbi samochd Piotra. Bez uycia nawiasw nie byoby moliwe od-
rnienie 2 3 + 4 od 2 (3 + 4).
Wadliwa interpunkcja moe powodowa niejednoznaczno struktury ska-
dniowej wyraenia. Tym samym wyraenie to jest wieloznaczne.
Definicja 1.163. Amfibolia (lub amfibologia) to wypowied wieloznaczna

z powodu niedookrelonej struktury skadniowej.
Niedookrelenie struktury skadniowej ma miejsce w wyraeniu ochrona

pastwa. Moe tu bowiem chodzi o ochron udzielan przez pastwo jak
i o ochron, ktr otacza si pastwo.
rdem wtpliwoci, co do rozumienia wypowiedzi moe by niedookre-
lenie miejsca akcentowania. 9 lutego 1996 r. w programie II TVP miaa miej-
sce rozmowa midzy K.K. a A.M. K.K. zwracajc si do A.M. powiedzia:
Zadzwonia do mnie twoja przyjacika, znana aktorka, co mnie bardzo zdzi-
wio. Na to A.M.: Czy chodzi o to, e zadzwonia moja przyjacika, czy e
znana aktorka? K.K. odpowiedzia: Nie. Zdziwio mnie, e do mnie. Pyta-
nie A.M. jest pytaniem o miejsce akcentowania. Sam wskaza dwa moliwe
miejsca, na trzecie wskaza za K.K. W wypadku zdania Jan nie powinien
publicznie gani swoich pracownikw mona np. wskaza nastpujce miej-
sca akcentowania, miejsca podkrelenia:
1. Jan nie powinien publicznie gani swoich pracownikw.

31
Logicy postawili sobie pytanie o niezbdno nawiasw. J. ukasiewicz poda zasady
konstrukcji jzykw, w ktrych nawiasy nie s potrzebne. Pomys ten znajduje zastosowa-
nie w jzykach uywanych przez informatykw.
32
Autentyczna wypowied Lecha Wasy.
122 ROZDZIA 1. JZYK
W wypadku 1 mona przyj, e publiczne zganienie pracownikw Jana

nie jest wykluczone, jedynie Jan nie powinien by tym, kto to czyni.
W wypadku 2 teraz tym, co mona uzna za zakwestionowane jest fakt,
e zganienie miao charakter publiczny. Zganienie pracownikw przez Jana
nie jest wykluczone, lecz nie powinno to si odby publicznie.
W wypadku 3 nie wyklucza si zganienia przez Jana publicznie pracow-
nikw, lecz Jan nie powinien tego czyni w stosunku do swoich pracownikw.
Rnice w zaakcentowaniu logicznym wyznaczaj np. rny tok dyskusji.
W wypadku 1 uzasadnione byoby pytanie a kto to mia uczyni?; w wy-
padku 2 dlaczego nie naleao tego czyni publicznie?; w wypadku 3
dlaczego swoich pracownikw powinien pozostawi w spokoju?. W jzyku
pisanym, aby wskaza rnice w akcentowaniu, uyte zostao podkrelenie.
W wypadku braku podkrelenia lub ujednoznaczniajcego kontekstu mieli-
bymy do czynienia z niedopowiedzeniem.
Zadania
Zadanie 1.83. Spjnik jest prefiksem, jeli pisany jest przed argumentami,
infiksem jeli pisany jest midzy argumentami, a sufiksem, gdy jest pi-
sany po swoich argumentach. Poka, e w wypadku jzyka (formalnego),
w ktrym wszystkie spjniki s prefiksami i w wypadku jzyka (formal-
nego), ktrego wszystkie spjniki s sufikasami dla jednoznacznego zapisu
zda zbyteczne jest stosowanie nawiasw dla wskazania argumentw spj-
nika. Uwzgldnij fakt, e kady spjnik ma okrelon argumentowo.
Zadanie 1.84. Wska moliwe rozumienia wybranego zdania ze wzgldu na
sposb akcentowania.
Zadanie 1.85. Co jest powodem wieloznacznoci wypowiedzi:
1. Sprawc czynu jest ojciec Jana, ktry jest dobrze znany sdowi.
2. Pozwany powinien paci 100 z renty alimentacyjnej cznie z dodat-

kiem rodzinnym.
3. Skazano Jana i Pawa lub Piotra.
4. W wypadku znalezienia niewypau naley powiadomi policj lub organ

administracji publicznej, zabezpieczajc go przedtem kokami i drutem.
5. Urlopy dla matek wychowujcych dzieci do lat dwch.

6. Przyjm gosposi do dwch osb plus dziecko.
7. Z powodu likwidacji przedsibiorstwa na korzystnych warunkach, sprze-

dam surowiec i aparatur.
8. Poszukuje si sekretarza dla adwokata, posiadajcego umiejtno ko-

rzystania z komputera, bez naogw.
9. Na wycieczce nauczyem si odrnia wron i gawrona od siebie.
10. Sd zakoczy postpowanie dowodowe i wyda wyrok nazajutrz.
11. Kontrola prezesa bya szczegowa.
12. Kryzys spowodowa chaos gospodarczy.
13. Promotorem pracy magisterskiej za zgod rady wydziau moe by

starszy wykadowca lub specjalista spoza uczelni ze stopniem doktora
(fragment regulaminu studiw jednej z wyszych uczelni).
14. Straszne byy te krzyackie mordy.
15. Wyrokiem sdu mia publicznie stwierdzi:

Pan Rosenblum nie jest wini.
Powiedzia:
Pan Rosenblum nie jest wini?
16. Po zamordowaniu Ry Luksemburg i Karola Liebknechta Julian Mar-

chlewski wyjecha z Berlina.
Zadanie 1.86. Jak rozumiemy zdanie wedug policji kierowca by prawdo-

podobnie trzewy?
Zadanie 1.87. Wiedzc, e filozof Croce mia na imi Benedetto wska sposb
uniknicia wieloznacznoci przy czytaniu tekstu?: Croce a filozofia wspcze-
sna.
1.3.7 Tekst
Put it before them briefly so they will read it, clearly so
they will appreciate it, picturesquely so they will remem-
ber it and, above all, accurately so they will be guided
by its light.
Joseph Pulitzer
124 ROZDZIA 1. JZYK
Z nazw i predykatw buduje si zdania. Ze zda i spjnikw tworzy si

zdania zoone. Ze zda buduje si teksty. Tekst stanowi najwysz i osta-
teczn form jzykow, czyli jakiekolwiek waciwe zoenie tekstw jest tek-
stem. Pytanie o to, czym jest tekst wymaga odpowiedzi na zasadniczo dwa
pytania:
jakie s reguy budowy tekstu?
jakie s reguy sensu (rozumienia tekstu), czyli reguy okrelenia zna-
czenia?
Struktura tekstu
Podobnie jak w wypadku zda budow tekstu rzdz pewne reguy syn-
taktyczne. Tekst ma swoj gramatyk. Zdaniom przysuguje znaczenie.
To, jakie jest to znaczenie wyznaczone jest przez znaczenia skadajcych si
na nie wyrazw i to jak te wyrazy skadaj si na zdanie, przez struktur
zdania. Gdyby znaczenie tekstu byo prostym zsumowaniem znacze ska-
dajcych si na niego zda, to struktura tekstu byaby tylko graficzn
organizacj tekstu. Tak nie jest. Znaczenie, sens tekstu wyznaczone s przez
znaczenia skadajcych si na niego zda i przez jego struktur. Zdania s
podstawowymi elementami skadowymi tekstu. Nie jest to jednak ich pro-
ste nagromadzenie. W wypadku jzyka mwionego zdania s wypowiadane
jedno za drugim, a w wypadku jzyka pisanego zapisywane jedno po drugim
wynika to z natury naszych zmysw, w szczeglnoci wzroku i suchu. Ko-
lejno zda oraz, w wypadku jzyka mwionego wielko pauz, a wypadku
jzyka pisanego podzia na akapity, paragrafy i rozdziay itd., czyli podzia
na jednostki tekstowe wyznaczaj struktur tekstu tekstu.
Kada jednostka tekstowa jest tekstem. Kada jednostka tekstowa danego
tekstu jest jego czci. Tekst ma zatem budow hierarchiczn.
Najwiksza jednostk tekstow tekstu T jest sam tekst T. Najmniejsz
jednostk tekstow tekstu T jest tekst taki T1 , e aden tekst T2 tekstu T
nie jest jego czci. Najmniejsza jednostka tekstowa to akapit. W szcze-
glnoci moe by tak, e tekst T, czyli najwiksza jednostka tekstowa jest
jednoczenie najmniejsz jednostk tekstow tego tekstu. Po prostu, tekst
moe by jednoakapitowy.
Podzia na jednostki tekstowe ma struktur zwielokrotnionego podziau
logicznego. Podzia jednostki tekstowej Tn na jednostki tekstowe
Tn.1 , Tn.2. , . . . , Tn.m
jest poprawny wtedy i tylko wtedy, gdy:

1. dla kadego i (1 i m) : Tn.i jest niepuste warunek niepustoci;
2. dla kadego i, j (1 i, j m) : jeeli i 6= j, to Tn.i nie ma adnego

elementu wsplnego z Tn.j warunek rozcznoci;
3. suma wszystkich jednostek Tn.1 , . . . Tn.m rwna si Tn warunek zu-

penoci.
Warunek niepustoci mwi, e jednostka tekstowa musi zawiera przy-
najmniej jeden akapit, czyli jedn najmniejsza jednostk tekstow. Warunek
rozcznoci mwi, e kada jednostka tekstowa, skadajca si na dzielon
jednostk, w szczeglnoci akapit, jest fragmentem co najwyej jednej jed-
nostki tekstowej. Warunek zupenoci mwi, e kada jednostka tekstowa
z dzielonej jednostki tekstowej przynaley do przynajmniej jednego z czo-
nw podziau.
Warunki te pomijaj fakt, e niejako przed podziaem jednostki teksto-
wej moe pojawi si wstp do niej. Wstp zwykle ma charakter metaprzed-
miotowy, tzn. mwi o samym tekcie, we wstpie np. wskazuje si potrzeb
podjcia tematu i zasady podziau, wstp zawiera streszczenie, we wstpie
uzasadnia si wybr metod itp.
Zauwamy rwnie, e podzia jednostki tekstowej wymaga przynajmniej
dwch czonw podziau. Wykluczona jest zatem sytuacja, aby np. rozdzia
mia tylko jeden podrozdzia: albo jest podzielony na podrozdziay i wtedy
s przynajmniej dwa podrozdziay, albo nie jest w ogle podzielony.
Jednostki tekstowe mona charakteryzowa przez ich rzd okrelony przez
poziom podziau, na jakim zostay one wyrnione.
Definicja 1.164 (Rwnorzdnoci jednostek tekstowych). W tekcie T jed-
nostka tekstowa Tn jest jednostk tekstow tego samego rzdu, co jednostka
tekstowa Tm wtedy i tylko wtedy, gdy Tn i Tm s elementami podziau
jednostek tekstowych tego samego rzdu.
Rozdziay ksiki s jednostkami tego samego rzdu. Podobnie jest z pod-
rozdziaami. Rozdziay i podrozdziay s jednostkami rnych rzdw.
Tekst Tn jest w tekcie T jednostk tekstow rzdu wyszego ni tekst Tm
wtedy i tylko wtedy, gdy Tm jest czci waciw jednostki tekstowej tego
samego rzdu, co Tn . Analogicznie mona okreli pojcie jednostki rzdu
niszego.
Jeeli w tekcie T jednostka tekstowa Tn jest czci waciw jednostki
tekstowej Tm , to jednostka Tm jest rzdu wyszego ni Tn . Jednak nie na
odwrt z tego, e Tm jest wyszego rzdu ni Tn nie wynika, i Tn jest
czci waciw Tm .
126 ROZDZIA 1. JZYK
Jeeli w tekcie T jednostka tekstowa Tn jest czci waciw jednostki

tekstowej Tm , to jednostka Tn jest rzdu niszego ni Tm . Jednak nie na
odwrt z tego, e Tn jest niszego rzdu ni Tm nie wynika, i Tn jest
czci waciw Tm .
Tekst T jest jednostk tekstow najwyszego rzdu w tekcie T.
Jednostka tekstowa najniszego rzdu w tekcie T to taka jednostka, dla
ktrej nie istnieje jednostka niszego rzdu. Moe by tak, e dla tekstu T nie
istnieje jednostka tekstowa rzdu niszego. Tekst T bdzie wwczas jednostk
tekstow najniszego rzdu w tekcie T.
Rzd jednostek tekstowych moe by okrelony liczbowo.
Definicja 1.165 (Rzdu jednostki tekstowej). Tekst T jest jednostk tek-
stow rzdu 0. Jeeli tekst Tn jest jednostk tekstow rzdu m, to tekst Tn.k
bdcy wynikiem jego podziau jest tekstem rzdu (m + 1).
Jednostki tekstowe mona opisywa za pomoc cigw cyfr rozdzielonych
kropkami. Jednostki tekstowe najwyszego rzdu niszego ni tekst, jak np.
rozdziay w ksice opisywane s za pomoc kolejnych liczb: 1, 2 itd. Jeeli
jednostka tekstowa opisywana jest za pomoc cigu n1 .n2 . . . . .nm , to jed-
nostki tekstowe najwyszego rzdu niszego ni jednostka opisywana za po-
moc n1 .n2 . . . . .nm opisywane s za pomoc n1 .n2 . . . . .nm .1, n1 .n2 . . . . .nm , 2
itd33 .
Przez gboko podziau rozumiemy wielokrotno podziau logicznego.
Gboko podziau jednostki tekstowej Tn to najwikszy rzd jednostki tek-
stowej skadajcej sie na t jednostk tekstow.
Dobrze przeprowadzony podzia tekstu powinien by rwnomierny, czyli
taki, e poszczeglne jednostki tego samego rzdu s:
mniej wicej tej samej wielkoci,
dziel si na mniej wicej tyle samo jednostek tekstowych,
w zasadzie nie rni si gbokoci podziau.

W definicji tekstu ujta jest waciwa dla tekstu hierarchia jednostek
tekstowych. Definicja ta nic nie mwi ani o ich kolejnoci, ani o kolejnoci
skadajcych si na nie zda. Te elementy budowy tekstu s istotnie zalene
od znaczenia. W prezentacji tekstu, czy to pisanej, czy mwionej ich kolejno
moe by rna z zachowaniem znaczenia, sensu jaki chcemy nada tekstowi.
Naley zauway, e kodyfikacja zasad budowy tekstu i ich rygoryzm nie
maj takiego charakteru, jak to jest w wypadku poprzednio rozwaanych
33
System ten zastosowany jest w niniejszej ksice.
wyrae, w szczeglnoci jzyka naturalnego. Syntaktyczne zasady tworze-

nia tekstu nie s ani tak znane, ani ich przestrzeganie nie jest traktowane
jako warunki konieczne syntaktycznej poprawnoci jak to jest w wypadku
gramatyki poprzednio rozwaanych kategorii wyrae.
Semantyka tekstu
Fakt, e T spenia warunki poprawnoci syntaktycznej, czyli jest tekstem
nie przesdza tego, czy tekst ten ma sens, znaczenie. Najprociej mwic
tekst T jest semantycznie poprawny wtedy i tylko wtedy, gdy kada jego
jednostka tekstowa tworzy sensown cao.
Kolejno jednostek tekstowych a znaczenie Podzia tekstu na aka-

pity, paragrafy, podrozdziay, rozdziay, najoglniej na jednostki tekstowe
nie jest dowolny, a jego powody nie s natury graficzno-estetycznej. Akapit
to najmniejsza jednostka, ktra tworzy sensown cao i w zwizku z tym
moe peni rol samodzielnego tekstu. Paragrafy i rozdziay s sensownymi
jednostkami tekstowymi wyszych rzdw. Naruszajc podzia tekstu mo-
emy spowodowa, e straci on w ogle sens lub zyska inny. Aby mie tego
przykad, mona wzi dowolne jednostki niniejszego tekstu i zmieni ich
podzia. Kolejno jednostek tekstowych, podobnie jak kolejno skadaj-
cych si na nie zda, ma podstawy logiczne i rzeczowe. Kolejno ta moe
by uwarunkowana chronologi zdarze, ktre tekst opisuje. Uwarunkowana
jest te potrzeb uczynienia tekstu zrozumiaym dla odbiorcy. Dla osigni-
cia tego celu istotne jest respektowanie zwizkw znaczeniowych i logicznych
zachodzcych midzy zdaniami skadajcymi si na tekst.
Nie kada wypowied tworzy sensown cao. O sensownoci wypowie-
dzi decyduje nie sama sensowno uytych zda; konieczne jest, by zdania
te wizay si ze sob i to w sposb zgodny ze struktur tekstow wypo-
wiedzi. Zdania niniejszego akapitu bd ze sob powizane tak, jak s po
zmianie ich kolejnoci. Powizanie to moe nie by jednak zgodne ze struk-
tur tej nowej wypowiedzi. Ta nowa wypowied moe straci sens wanie
przez brak powizania zda zgodnego z jej struktur. Pytanie o to, kiedy
ustrukturowany zbir zda tworzy sensown cao, zakada odpowied na
pytanie, kiedy wyraenie jest sensowne, w szczeglnoci, kiedy zdanie jest
sensowne. Na pytanie, kiedy wyraenie jest sensowne, odpowiedzielimy za-
dowalajc si stwierdzeniem, e wwczas, gdy reguy semantyczne jzyka
przyporzdkowuj mu znaczenie. Na pytanie, kiedy ustrukturowany zbir
zda jest tekstem, odpowiadamy zadowalajc si stwierdzeniem, e ww-
czas, gdy skadajce si na niego zdania s sensowne i powizane ze sob,
128 ROZDZIA 1. JZYK
czyli tworz spjn cao.

Tekst:
Jan uczy si logiki. Suma ktw w trjkcie wynosi 2.
nie tworzy sensownej caoci. W wypowiedzi tej bowiem nie ma adnego

zwizku midzy tworzcymi j zdaniami. Tekstem ma by niniejsza ksika.
Dy si do tego, aby wystpujce w niej zdania wizay si z pozostaymi,
a nadto, aby poszczeglne akapity, paragrafy i rozdziay komponoway si
w jedn sensown cao, czyli aby tekst by spjny.
Wizanie ze sob zda w tekcie moe nastpi przez anafor, czyli by
efektem uycia wyrae, ktrych znaczenie jest kontekstowe, jak np. zaim-
kw. Tego rodzaju powizanie ma miejsce w tekcie:
Lasotowa nie czytaa ksiki Kapuciskiego. Nawet jej nie

widziaam. Ale m j mia. I czyta kilka razy. On by mdry
czowiek. Siedem klas skoczy. A ja jedn czy dwie. Nie umiem
ni pisa ni czyta przyznaje.
Zauwamy, e zmiana kolejnoci zda moe prowadzi do tekstu, ktry:
zachowuje znaczenie (i tym samym spjno),
ma inne znaczenie (i jest spjny),
pozbawiony jest znaczenia.
Tekst
Lasotowa nie czytaa ksiki Kapuciskiego. Nie umiem ni

pisa ni czyta przyznaje. Nawet jej nie widziaam. Ale m
j mia. I czyta kilka razy. On by mdry czowiek. Siedem klas
skoczy. A ja jedn czy dwie.
zachowa spjno i znaczenie mimo zmiany kolejnoci zda.

Podobnie zmiana kolejnoci zda drugiego i trzeciego w tekcie:
Jan i Piotr s przyjacimi. Jan jest studentem. Piotr rozpocz

prac jako informatyk.
nie prowadzi do zmiany sensu.

Zmiana kolejnoci moe pociga zmian znaczenia, jak jest to w tekcie:
Lasotowa nie czytaa ksiki Kapuciskiego. Nawet jej nie

widziaam. Ale m j mia. On by mdry czowiek. I czyta
kilka razy. Siedem klas skoczy. A ja jedn czy dwie. Nie umiem
Podobnie zmiana kolejnoci zda drugiego i trzeciego w tekcie:
Janina zdaa matur. Dwa lata pniej wysza za m. Rok p-
niej urodzi si jej pierwszy syn, Jan.
prowadzi do tekstu sensownego, lecz o rnym znaczeniu.
Tekst
Lasotowa nie czytaa ksiki Kapuciskiego. On by mdry
czowiek. Siedem klas skoczy. I czyta kilka razy. Ale m j
mia. A ja jedn czy dwie. Nawet jej nie widziaam. Nie umiem
pozbawiony jest znaczenia.
Temat i tytu Pojciami, ktrym posugujemy si w odniesieniu do tekstu

s pojcia tematu i tytuu.
Definicja 1.166. Temat tekstu to jego najoglniejsze znaczenie, inaczej
rama znaczeniowa tekstu.
Temat nie charakteryzuje tekstu do koca. Pojcie okrela nazw, nie
wskazujc jednoznacznie na jzyk i jego synonimy. Sd okrela zdanie, nie
rozstrzygajc ani jzyka ani zdania z klasy zda z nim logicznie rwnowa-
nych. Temat nie okrela ani jzyka, w ktrym tekst jest napisany, ani zda,
ktre si na niego skadaj, ani nie wyznacza adnych innych relacji pomi-
dzy tekstami na ten sam temat. Teksty na ten sam temat mog rni si
swoim znaczeniem.
Temat okrela dziedzin oraz aspekt, w jakim dziedzina jest rozwaana,
czyli temat okrela przedmiot materialny i przedmiot formalny tekstu.
Tematem tekstu moe mog by operacje dodawania i mnoenia w zbiorze
liczb naturalnych, a wic bdzie to hN, +, i. Zbir liczb naturalnych N jest
przedmiotem materialnym a przedmiotem formalnym s wasnoci operacji
dodawania i mnoenia. Ten sam przedmiot materialny, lecz rny przedmiot
formalny bdzie mia tekst na temat operacji mniejszoci w zbiorze liczb
naturalnych: hN, <i. Tekst o liczbach wymiernych oraz operacjach mnoenia
i dzielenia hQ, , : i bdzie rni si od poprzednich zarwno przedmiotem
materialnym jak i formalnym.
130 ROZDZIA 1. JZYK
Podzia tekstu na jednostki tekstowe powinien by tak przeprowadzony,

aby tematy jednostek uzyskanych z podziau speniay warunki poprawnoci
logicznej, czyli kady temat powinien by niepusty, tematy nie zachodziy na
siebie i aby ich suma pokrywaa temat dzielony. Na przykad temat hN, +, i
mgby by podzielony na hN, +i, hN, i oraz na hN, +/i, gdzie przez +/
wskazujemy problemy zwizkw midzy operacj dodawania a mnoenia.

Temat hN, n i byby pusty, bowiem w zbiorze liczb naturalnych pierwiastko-
wanie nie jest okrelone. Dopuszczenie tematu hN2 , +, i, gdzie N2 to zbir
liczb parzystych, dawaoby podzia, ktry nie spenia warunku rozcznoci.
Opuszczenie ktrego z tematw hN, +i, hN, i lub hN, +/i dawaoby podzia
niezupeny.
Tekst moe mie tytu.
Definicja 1.167. Tytu tekstu to okrelenie tematu tego tekstu.
Tytu powinien by adekwatny do tematu, czyli temat winien by za-
kresem tytuu. Tytu: Dodawanie i odejmowanie w zbiorze liczb naturalnych
jest adekwatny dla tematu hN, +, i. Tytu ten jest za szeroki dla tematu
hN, +i, za za wski dla tematu hQ, +, i. Dla tematu hQ, +i jest za szeroki
i za wski zarazem.
Interpretacja Jak reguy znaczeniowe okrelaj znaczenia wyrae a w szcze-

glnoci zda, tak zasady interpretacji okrelaj sens tekstu.
Tekstowi jako caoci przysuguje znaczenie, sens. Reguy znaczeniowe
przyporzdkowujce znaczenia poszczeglnym zdaniom same nie wystarczaj
dla okrelenia znaczenia tekstu. Tekst bowiem jak wyej zostao to stwier-
dzone nie jest tylko prostym nagromadzeniem zda. Sposb rozumienia
tekstu, zasady okrelajce jego znaczenie opisywane s przez reguy inter-
pretacji.
Definicja 1.168. Interpretacja tekstu to okrelenie znaczenia (sensu)
tekstu.
Zasady interpretacji tekstu s przedmiotem specjalnych bada. Teoretycy
literatury zajmuj si sposobami interpretacji tekstw literackich. Historycy
musz ustali sposoby interpretacji dawnych tekstw. Teoretycy prawa usta-
laj zasady interpretacji tekstw prawnych.
1.4 Bdy w sownym przekazywaniu myli

Tworzc tekst naley tak go skonstruowa, aby czytelnik (ewentualnie su-
chacz) by w stanie go zrozumie i to zrozumie zgodnie z intencj autora.
1.4. BDY W SOWNYM PRZEKAZYWANIU MYLI 131
Oczywicie, autor tekstu sam powinien wiedzie, co chce za pomoc tego

tekstu przekaza i komu to przekaza. To, jak to uczynimy niekoniecznie
wymaga cisego jzyka. Prawd jest to, co ju stwierdza w. Augustyn34 :
W ogle rzadko posugujemy si sowami w sposb zupenie ci-

sy, czciej mwimy niecile, ale jako udaje si nam wyrazi
to, co wyrazi chcemy.
ciso jzyka nie jest konieczna, konieczne jest jednak przestrzeganie zasad
kultury logicznej.
Tekst winien spenia postulat ekonomii: powinien by tak skonstru-
owany, aby jego zrozumienie byo optymalne od strony wielorako rozumia-
nego wysiku, moliwie atwe. T sam myl mona bowiem wypowiedzie
tekstem zawierajcym sowa trudno lub atwo zrozumiae dla odbiorcy. Tekst
moe zawiera lub nie zawiera tego, co dla odbiorcy jest oczywiste i nie wy-
maga przypomnienia. Tekst moe by napisany stylem cikim lub klarow-
nym. Tekst moe by przegadany lub w sposb skondensowany przed-
stawia temat. Tekst moe nie spenia postulatu ekonomii z tego powodu, e
jego autor nie potrafi temu zadaniu sprosta. Powodem niespenienia postu-
latu ekonomii moe te by wiadome dziaanie autora tekstu, co ma miejsce
np. w wypadku, gdy liczc na zmczenie i zniecierpliwienie czytelnika pod-
suwa mu si do podpisu dokument z ustaleniami, ktrych zaakceptowanie
czytelnik w swoim dobrze pojtym interesie powinien starannie przemyle,
a ktre to ustalenia s (zwykle) korzystne dla autora tego dokumentu. Postu-
lat ekonomii powinien by jeli pastwo ma by przyjazne dla obywatela
przestrzegany w dokumentach organw pastwa i samorzdw. Postu-
lat ekonomii narusza np. ogoszenie: zatrudni osob na stanowisko kelnera.
Wystarczyoby napisa: zatrudni kelnera.
To, e tekst nie jest atwy do zrozumienia przez kogo lub przez wielu nie
przekrela wartoci myli, ktre ten tekst ma wyraa. Ma to miejsce rw-
nie w wypadku tekstu, ktry stwarza trudnoci w jego rozumieniu nawet
przez tych, do ktrych tekst jest skierowany. Ju w staroytnoci niejasno
tekstw Heraklita staa si przysowiowa. Mwiono o nim jako o mwicym
zagadkami. Cyceron pisze o Heraklicie jako o tym, ktremu dano przydo-
mek skoteinos, czyli ciemnego, gdy zbyt niezrozumiale mwi o naturze.
Dla Lukrecjusza by Heraklit clavus obobscuram linguam, czyli sawnym
z powodu niezrozumiaego jzyka. Dodajmy jednak, e pojawiay si te
opinie skrajnie odmienne. Diogenes Laertios twierdzi, e Heraklit
34
w. Augustyn, Wyznania, Pax, Warszawa, 1987, wyd. 3 poprawione; s. 289.
132 ROZDZIA 1. JZYK
czasem wypowiada swe myli w sposb tak jasny i zrozumiay,

e nawet najbardziej ograniczony umys mg atwo je zrozumie
i czerpa z nich. Zwizo i powaga jego wykadu s niezrwnane.
Powstaje pytanie, jak pochodzi do trudnych tekstw. Jednym z moli-

wych zalece byaby proponowanie postawy, jaka daje si odczyta z odpo-
wiedzi Sokratesa na pytanie Eurypidesa, co sdzi o dziele Heraklita:
To, co zrozumiaem, jest znakomite, a sdz, e jest takie rwnie

i to, czego nie zrozumiaem; lecz do zgbienia tego potrzebny by
by nurek delijski.
Zrnicowanie opinii o tekstach Heraklita uzmysawia trudnoci w sformuo-

waniu uniwersalnych zasad jasnego stylu.
Powodem niezrozumienia tekstu lub zrozumienia niezgodnego z intencj
jego autora moe by:
1. nieznajomo przez adresata tekstu niektrych wyrae skadajcych

si na ten tekst,
2. rnice midzy autorem a adresatem tekstu w rozumieniu treci uy-

tych wyrae,
3. aktualna wieloznaczno skadajcych si na ten tekst wyrae,
4. niedopowiedzenie.
Autor tekstu, jeli jego intencj jest zakomunikowanie komu czego, wi-
nien uwzgldni poziom znajomoci jzyka przez tego kogo. Inaczej pisze
si dla osb, ktre s dziemi, inaczej dla osb, ktre ukoczyy tylko szko
podstawow, inaczej dla osb, ktre maj tylko matur, a jeszcze inaczej
do absolwentw szk wyszych, inaczej dla specjalistw. Owszem, absol-
went szkoy wyszej zrozumie tekst, ktrego odbiorc ma by dziecko, lecz
tekst ten jeli pomin proste sprawy yciowe nie jest z pewnoci
najlepszym sposobem komunikowania si z nim. Naruszona bdzie bowiem
zasada ekonomii, aby tekst wypowiedzie moliwie najkrcej. Dziecko ma
prawo nie rozumie tekstu, ktry jest przeznaczony do osoby z wyszym
wyksztaceniem, w ktrym wystpuj sowa, ktrych znacze moe ono nie
zna. Prawnik, lekarz, urzdnik powinni to mie na uwadze i tego, czy zo-
stali waciwie zrozumiani nie opiera na tak swojego suchacza. Wielu lu-
dzi bowiem z niemiaoci przytaknie, cho naprawd niewiele rozumie. Od
rozumienia za moe wiele zalee. Na przykad pacjent, ktry nie do koca
lub le zrozumia lekarza moe zaszkodzi swojemu zdrowiu na wasn rk

prbujc zinterpretowa zalecenia lekarza. Prawnik i urzdnik musz mie
pewno, e interesant prawidowo zrozumia to, co mieli mu do przekaza-
nia. Zarwno w wypadku lekarza, jak prawnika i urzdnika jest to kwestia
etycznego wykonywania przez nich funkcji spoecznych.
Tre wyrae ma charakter subiektywny. Dwie osoby mog temu sa-
memu wyraeniu uytemu w tym samym sensie przypisywa rn tre.
Autor tekstu winien konstruowa tekst tak, aby wyraenia byy wyrane,
czyli, aby miay okrelon tre. Niewyrano wystpujcych wyrae daje
okazj dla nadania im przez odbiorc treci, ktra w danym momencie od-
powiada intencjom odbiorcy. Tre nazwy burza dla kogo, kto nie ma
wyksztacenia i y w bliskim kontakcie z przyrod jest inna ni dla osoby
wyksztaconej, ktra nie miaa okazji przey burzy w otwartej przestrzeni.
Tre nazwy wojna bdzie inna dla osb, ktre jej dowiadczyy, a inna dla
osb, ktre wiedz o wojnie tylko z historii i doniesie prasowych. Uywajc
tych wyrazw naley mie na uwadze treci, ktre odbiorca tekstu bdzie
z nimi wiza.
Wieloznaczno jest zjawiskiem wszechobecnym w jzyku naturalnym,
lecz nie tylko, np. w jzyku matematyki znane z arytmetyki symbole: +,
s wieloznaczne mog by uyte jako symbole operacji arytmetycznych
lub symbole, odpowiednio, liczby dodatniej i ujemnej. Wieloznaczno moe
dotyczy rnych jednostek jzykowych: wyrazw, zda i tekstw. Znaczenie
wyrae jzyka zaley nie tylko od tych wyrae, lecz rwnie od okolicznoci
obiektywnych i okolicznoci subiektywnych, psychologicznych.
W tekcie, ktry w intencji jego twrcy ma by jednoznaczny, kade wy-
raenie w tym miejscu, w ktrym jest uyte, powinno mie dokadnie jedno
znaczenie. To samo wyraenie moe wystpi w tekcie w wielu znaczeniach,
lecz w kadym wypadku winno by uyte w tak odpowiednio dobranym kon-
tekcie, aby zakadajc sensowno caoci tekstu mona mu byo w poszcze-
glnych miejscach uycia przypisa dokadnie jedno znaczenie. Wyraenie,
ktre ma potencjalnie wiele znacze winno wic by uyte tak, aby byo
aktualnie jednoznaczne. W tekcie spjnym musi by jasne, w jakim zna-
czeniu w danym miejscu wyraenie jest uyte. Tekst zepsu si zamek i bd
musia prosi lusarza o pomoc zawiera majcy wicej ni jedno znaczenie
wyraz zamek. Poniewa jednak tylko przy rozumieniu sowa zamek jako
odnoszcego si do zamka drzwiowego ta wypowied jest dorzeczna, a przy
innych jawnie niedorzeczna, to nie ma potrzeby rozbudowywania jej o dopo-
wiedzenie, o jakiego rodzaju zamek chodzi. Powinnimy wic kierujc si
postulatem ekonomii zrezygnowa z bliszych dookrele jakiego wielo-
znacznego sowa, jeeli to nie utrudnia rozumienia tego tekstu lub nie czyni
134 ROZDZIA 1. JZYK
tego tekstu wieloznacznym. O autorze tekstu zakada si, e nie wygasza

jawnych gupstw, i podobnie o odbiorcy tekstu, e yczliwie podchodzi do
jego rozumienia.
W tekcie: W ruinach zamku natrafilimy na drzwi. Niestety, zamek by
tak zardzewiay, e nie udao si nam go otworzy, sowo zamek wystpuje
w dwch znaczeniach. W wypadku kadego wystpienia reguy znaczeniowe
jzyka i wiedza, ktr mamy prawo zakada u odbiorcy tekstu, dopuszczaj
dokadnie jedno znaczenie, ktre moemy przypisa temu sowu. Gdyby kto
tej wiedzy nie posiada lub j ignorowa, mgby na podstawie przytoczo-
nego tekstu twierdzi, e nie do, e zamek by w ruinie, to jeszcze by
zardzewiay. W takim wypadku powiedzielibymy, e zosta popeniony bd
ekwiwokacji.
Bywaj sytuacje, e wypowied ze wzgldu na kontekst jest jednoznaczna,
jednak moe dawa okazj do skojarze niekoniecznie oczekiwanych przez
autora wypowiedzi. Przykadem moe by tekst wygoszony przez sprawoz-
dawc z zawodw kolarskich (Wycig Pokoju): Jedzie Szozda, cudowne dziecko
dwch pedaw!.
Definicja 1.169. Niech wyraenie w uyte jest w tekcie T w jednym miej-
scu w znaczeniu z1 , a w innym miejscu w znaczeniu z2 rnym od znacze-
nia z1 . Kto popenia bd ekwiwokacji wwczas i tylko, gdy wyraeniu w
w jednym i w drugim miejscu jego uycia przypisuje to samo znaczenie.
Wyraenie wystpujce w tekcie faktycznie w rnych znaczeniach, moe
by w tym tekcie traktowane jako majce tylko jedno znaczenie. O takim
tekcie powiemy, e zawiera bd ekwiwokacji. Jest tak w wypadku tekstu:
Kobieta i mczyzna rni si fizycznie i psychicznie. Pci nie
s rwne, a zatem w prawie nie powinno si przyjmowa, e s
rwne.
Pierwsze w tym tekcie wystpienie wyrazu rwne jest uyciem tego wyrazu
w innym znaczeniu ni w wypadku jego drugiego wystpienia. W pierwszym
wypadku przez rwno rozumie si posiadanie tych samych cech, a w dru-
gim mowa o rwnoci wobec prawa. Tekst straci swj wymiar argumentu,
gdy doprecyzujemy go stosujc jednoznacznie okrelajce wyraenia:
Kobieta i mczyzna rni si fizycznie i psychicznie. Pci nie
s rwne ze wzgldu na cechy, a zatem w prawie nie powinno si
przyjmowa ich rwnoci wobec prawa.
Definicja 1.170. Spr powstay w wyniku brania przez kogo wyraenia w
w jednym znaczeniu, a przez kogo drugiego w innym to spr werbalny lub
(z grecka) logomachia.
Na temat czy ycie zgodne z natur daje szczcie? mona prowadzi

dug dyskusj niczego nie osigajc, dopki nie uzgodni si, co si rozumie
przez ycie zgodne z natur i co to jest szczcie.
Definicja 1.171. Wyraz ma w tekcie chwiejne znaczenie, gdy kontekst

uycia do koca nie dookrela znaczenia, w ktrym wyraz zosta uyty w tek-
cie i tylko pozornie ma on jedno znaczenie.
Sowo postp ma chwiejne znaczenie w tekcie:
We wspczesnym wiecie odnotowujemy postp we wszelkich

dziedzinach. Postpowi w nauce i technice towarzyszy domina-
cja si postpowych w yciu spoecznym i politycznym.
Czym innym jest postp w nauce, a czym innym postp w yciu spoecz-
nym i politycznym. Wyraz postpowe szczeglnie w kontekcie pozy-
tywnie nacechowanych wyrazw nauka i technika jest nacechowany
pozytywnie i moe by wykorzystywany jako eufemistyczne okrelenie tych
si spoecznych, ktrych zwyka nazwa nie budzi pozytywnych emocji, a na-
wet u niektrych moe budzi emocje negatywne. A te przecie trudno mie
w wypadku czego, co jest postpowe.
rdem wieloznacznoci tekstu moe by uycie wyrae systematycznie
wieloznacznych. Wieloznaczny jest tekst: Jan spotka Piotra. Nie wiedzia
on, o czym z nim rozmawia, poniewa nie wiadomo, do kogo odnosi si on
(i nim) do Jana, czy do Piotra. W Oakland, miecie Jacka Londona,
w drewnianym budynku o pooeniu znacznie odbiegajcym od poziomu, co
zostao spowodowane przez synne trzsienie ziemi w San Francisco, znajduje
si napis Jutro darmowe drinki. Albert Camus w powieci Obcy pisze:
Dzisiaj umara mama. Albo wczoraj, nie wiem. Dostaem depe-

sz z przytuku: Matka zmara. Pogrzeb jutro. Wyrazy wsp-
czucia. Niewiele z tego wynika. To stao si by moe wczoraj.
Widzc karteczk z napisem wrc za chwil nie wiemy, kiedy wrci jego
autor, tym bardziej e i wyraz chwila nie jest w miar jednolicie rozu-
miany. W przytoczonych tekstach wystpuj swka okazjonalne. Kontekst
ich uycia nie dookrela wystarczajco ich znaczenia. Teksty te pozostaj
wic wieloznaczne.
Wieloznaczne jest zdanie Jan gra w karty. Nie wiadomo bowiem, czy
Jan gra teraz, czy te teraz nie gra, lecz umie gra. Tekst: Ja przygotowuj
teraz kolacj. Jan gra w karty ujednoznacznia to zdanie. Jest jasne, e chodzi
o gra w znaczeniu aktualnym.
136 ROZDZIA 1. JZYK
Powodem problemw ze zrozumieniem tekstu moe by uywanie s-

wek kwantyfikujcych bez wyranych racji i bez potrzeby. Chc na przykad
omwi bd amfibolii. Nasuwa si myl, aby rozpocz: czstym powodem
wieloznacznoci . . . , a przecie nie ma adnych racji dla stwierdzenia, e
jest to czsty powd czy kto przeprowadza w ogle badania, ktre po-
zwoliyby to stwierdzi? Nie ma te potrzeby mwienia o tym, czy czsto,
czy te nie. Bd amfibolii mona omwi bez uwzgldniania czstoci jego
popeniania.
Powodem wieloznacznoci tekstu bywa niemono okrelenia, w jakiej
supozycji uyte jest dane wyraenie. Moe tak by w wypadku zdania kot
lubi si z psem. Jeli kot i pies uyte s w supozycji naturalnej, czyli
zdanie kot lubi si z psem znaczy tyle samo, co kady pies lubi kadego
psa, to zgodnie z nasz potoczn wiedz jest to zdanie faszywe. Wiemy
jednak, e zdarza si, e kot lubi si z psem. Zatem, jeli pies i kot odnosz
si w tym zdaniu do jakiego psa i jakiego kota, czyli obie nazwy pies
i kot s uyte w supozycji przedmiotowej, to zdanie to moe by prawdziwe.
Znaczy ono bowiem wwczas tyle, co ten oto kot lubi tego oto psa.
Tekst moe by wieloznaczny z powodu wystpienia w nim wieloznacz-
nego zdania, ktrego wieloznaczno ma rdo w niedookrelonej strukturze
skadniowej, czyli zdania, w ktrym zosta popeniony bd amfibolii. Wie-
loznaczne jest zdanie kady czowiek nie jest szczliwy. W zalenoci od
tego, jak dookrelimy zwizki skadniowe, moemy je rozumie jako stwier-
dzajce, e aden czowiek nie jest szczliwy, albo jako stwierdzajce, e
niektrzy ludzie nie s szczliwi. Tekst:
Wszyscy dymy do szczcia. Niektrzy osigaj ten cel. Nie-

ktrzy nie. Kady czowiek nie jest szczliwy.
jest jednoznaczny. Kontekst, w ktrym uyte zostao wieloznaczne zdanie

kady czowiek nie jest szczliwy, powoduje, e czytelnik tego tekstu nie
powinien mie kopotw z jego jednoznacznym rozumieniem.
Powodem nieporozumienia moe by niedookrelenie w tekcie, czy mowa
w nim o caoci jak tworz przedmioty, czy o kadym z nich z osobna.
W tekcie:
Caa grupa wybraa si na kilkudniow wycieczk. Wszyscy mieli

do dyspozycji jednoosobowy kajak.
nie jest jasne, czy kady z uczestnikw wycieczki mia jednoosobowy kajak,
czy te jednoosobowy kajak by dla wszystkich. Porwnajmy zdanie wszyst-
kie nowo wybudowane domy znajdoway si na dziace o powierzchni 300 m2
ze zdaniem wszystkie nowo wybudowane domy znajdoway si na trzy hek-

tarowej dziace. W wypadku pierwszego zdania moemy si domyla, e
kady dom z osobna znajdowa si na dziace o powierzchni 300 m2 , za
w wypadku drugiego zdania, e wszystkie domy cznie znajdoway si na
dziace o powierzchni trzech hektarw. Jest to jednak wynik naszej domyl-
noci oparty o znajomo realiw. Nie wynika to za z samej treci zda.
rdem wieloznacznoci tekstu moe by niedookrelenie zasigu dzia-
ania niektrych swek, takich jak: nie, tylko, przynajmniej, co najwy-
ej. Z tego powodu wieloznaczna jest wypowied Kup tylko jedn czekolad
i dwa chleby (podobnie bdzie jeli tylko zastpimy przez przynajmniej
i co najwyej). Nie wiadomo, czy tylko odnosi si do jedn czekolad,
czy odnosi si do jedn czekolad i dwa chleby.
Swka modalne: moliwe, konieczne itp. s wieloznaczne. Ich uycie
moe by rdem wieloznacznoci tekstu. Moe moe znaczy tyle, co:
fizycznie moliwe, logicznie moliwe, dozwolone. W rozmowie:
(A) Tu nie mona gono rozmawia!

(B) Mona. Przecie sycha jak gono mwi.
osoba (A) uywa mona w znaczeniu jest dozwolone, za osoba (B) w zna-
czeniu jest fizycznie moliwe.
rdem wieloznacznoci tekstu moe by niedopowiedzenie.
Definicja 1.172. Niedopowiedzenie ma miejsce wwczas, gdy autor nie

wypowiadajc do koca jakiej myli pozostawia jej dokoczenie domylnoci
czytelnika.
Moe si zdarzy, e wskazwki tego, czego naley si domyli, s na tyle

niedookrelone, e odbiorca tekstu rozumie go inaczej ni to byo w zamiarze
autora. Kiedy nauczyciel prowadzcy ze studentami wiczenia mwi prosz
przygotowa kartki, to pozostawia domylnoci studentw, o jakie kartki
chodzi. Sytuacja wskazuje, e chodzi o czyste kartki do napisania spraw-
dzianu. Student, ktry wziby zapisan kartk, domyliby si znaczenia
wypowiedzi niezgodnego z intencj nauczyciela. Nasze zwyke wypowiedzi
s pene niedopowiedze, a kady zwyk dopowiada, jak mu korzystniej.
ona mwic mowi, aby kupi co smacznego na kolacj, musi liczy si
z tym, e efekt realizacji bdzie rny od tego, ktry byby, gdyby to samo
polecenie miaa wykona jej dziesicioletnia crka.
To, co niedopowiedziane w komunikacji werbalnej moe by dopowie-
dziane w sposb niewerbalny. Zasada ekonomii nakazywaaby, aby konstru-
ujc tekst moliwie najkrtszy (ale speniajcy warunki, o ktrych tu m-
138 ROZDZIA 1. JZYK
wimy) uwzgldni nie tylko kontekst sytuacyjny, lecz rwnie towarzyszc

jego przekazowi komunikacj niewerbaln.
rdem niezrozumienia lub zrozumienia niezgodnego z intencj autora
moe by wystpienie w tekcie wyrae, ktre oprcz znaczenia dosownego
maj znaczenie niedosowne, jak jest to w wypadku idiomw lub dosownego
rozumienia jakiego fragmentu, ktry ma by brany w tym tekcie w zna-
czeniu obrazowym. Idiomy szczeglny kopot sprawiaj osobom niedosta-
tecznie obznajomionym z jzykiem. Na trudno t napotykamy wic przede
wszystkim w wypadku tekstw obcojzycznych. Wypowiedzi obrazowe maj
znaczenie dla wartoci literackiej tekstu i mog sprzyja rozumieniu my-
li, ktr dany tekst ma przedstawia. Jednoczenie jednak kryj niebezpie-
czestwo dosownego ich rozumienia. Kiedy mwi: ty karmisz swoje dzieci
ananasami, a mnie dla moich na chleb nie sta, to przecie ani nie mwi
o ananasach, ani o chlebie, czyli nie mam na uwadze dosownego znaczenia
wyrazw ananas i chleb.
Fakt, e mimo wystpienia w tekcie zda dopuszczajcych rne ich
rozumienie, tekst moe by jednoznaczny, daje okazj do naduy lub po-
myek. Fragment tekstu, cytat, wzity poza swoim kontekstem, moe by
wieloznaczny. Moe si zdarzy te, e taki fragment umieszczony w innym
kontekcie uzyskuje znaczenie rne od znaczenia, ktre mia w tekcie, z kt-
rego jest cytatem. Wykorzystywane jest to szczeglnie w dziedzinie spoecz-
nej i politycznej. Polityk musi si mie na bacznoci, aby nie powiedzie
czego, co cytowane poza kontekstem jego wypowiedzi nabierze sensu r-
nego od intencji wypowiedzi. Dotyczy to nie tylko politykw. Tekst naley
formuowa, aby omwionego rodzaju manipulacja nie bya moliwa a przy-
najmniej istotnie utrudniona.
Wydawa by si mogo, e wieloznaczno jest niepodana a nawet szko-
dliwa. Jednak wieloznaczno zapobiega zbytniemu rozrostowi sownictwa.
Nazwy komrka, mysz s dzi w powszechnym uyciu a ich wieloznaczno
nie stanowi adnego utrudnienia w porozumiewaniu si. Jeli wieloznaczno
oparta jest na jakiego rodzaju analogii co jest zjawiskiem najczstszym
to uatwia to zapamitanie nowych wyrae.
Intencj autora moe by tekst dopuszczajcy rne jego rozumienia.
Moe to mie warto literack. Teksty kabaretowe a roj si od wieloznacz-
noci. artobliwa, dowcipna gra sw oparta na ich niejednoznacznoci moe
by wietn form dowcipu jzykowego. Kalambury s jednym z chwytw
poetyckich.
Mog by te inne powody tworzenia wypowiedzi wieloznacznej. Urzd-
nik, ktry mwi jak si da, to si zrobi w ten sposb sugeruje moliwo
wydania oczekiwanej przez petenta decyzji po otrzymaniu apwki. Da
moe bowiem znaczy tyle, co moliwe, ale i moe znaczy tyle, co da.
Czasem si syszy: kontynuowa dalej, cofn si do tyu, potencjalne
moliwoci. S to pleonazmy.
Definicja 1.173. Pleonazm to wyraenie, w ktrym wystpuj dwa lub
wicej wyrazw:
1. to samo lub prawie to samo znaczcych,
bd
2. znaczenie jednego z nich jasno zawarte jest w znaczeniu drugiego.
Znaczenie wyraenia bez ktrego z tych wyrazw nie rni si (zasadniczo)
od znaczenia tego wyraenia.
Zamiast powiedzie prace bd dalej kontynuowane wystarczy powie-
dzie prace bd kontynuowane. Zamiast powiedzie prosz cofn si do
tyu wystarczy powiedzie prosz si cofn lub prosz przesun si do
tyu. Zamiast mwi potencjalne moliwoci wystarczy powiedzie mo-
liwoci. Nie ma potrzeby mwi: w miesicu maju wystarczy powiedzie:
w maju. Uycie pleonazmu pomijajc wzgldy jzykowe narusza za-
sad ekonomii wypowiedzi.
Myl moemy w rnej formie powtrzy w tekcie. Postpujemy tak,
gdy chcemy podkreli wano tej myli, albo gdy chcemy, aby bya dobrze
zrozumiana i zapamitana. Postpujemy tak np. ze wzgldw dydaktycznych.
Definicja 1.174. Tekst redundantny to tekst, w ktrym sens pewnego
jego fragmentu jest taki sam lub rni si nieistotnie od sensu innego jego
fragmentu.
Redundantno sama przez si nie jest wad. Staje si wad, gdy brak
powodu dla powtrzenia. Powtrzenie nie suce niczemu wydua tylko
tekst, co przeczy zasadzie ekonomii wypowiedzi.
Tworzc tekst winnimy troszczy si o dobr takich sw, ktre trafnie,
prosto i krtko pozwol wypowiedzie nasz myl. Wypowiedzi nie spenia-
jce tego warunku marnotrawi sowa, a w yciu spoecznym i politycz-
nym nie sprowadza si to tylko do marnotrawienia sw. Ile to razy syszy
si: Tak duo mwiono, a tak mao powiedziano. W szczeglnoci naley
unika frazesw, czyli wyrae, ktre piknie brzmi, ale w gruncie rzeczy
nic nie znacz. O co chodzi, gdy syszymy?:
Postp ludzkoci jest celem wszystkich wiatych obywateli. Zjed-
noczenie dziaa na rzecz postpu jest wyzwaniem wspczesnego
wiata.
140 ROZDZIA 1. JZYK
Oczywicie, mona dopisa jeszcze wiele takich zda niczego sensownego nie
wnoszc.
Jednym z czynnikw uatwiajcych rozumienie tekstu jest styl. Ten pro-
blem wykracza poza logik. Nie znaczy to, e nie ma punktw stycznych.
Jak si bowiem wydaje, atwo rozumienia tekstu jest to jedna z funkcji
dobrego stylu uzyskuje si poprzez zapisanie zda w kolejnoci zgodnej
z porzdkiem wyznaczonym przez zwizki logiczne midzy tymi zdaniami.
Do takiego wniosku moe prowadzi analiza przykadw. Jak si wydaje
teksty 1 i 2 oraz, odpowiednio, 3 i 4 nie rni si sensem, ktry mona im
przypisa, rni si za atwoci rozumienia.
1. Osiganie celw moliwe jest tylko przez prac albo szczliwy zbieg
okolicznoci. Szczliwy zbieg okolicznoci jest od nas niezaleny. To,
e pracujemy, jest spraw naszej decyzji. Zatem najpewniejszym spo-
sobem na sukces jest praca.
2. Najpewniejszym sposobem na sukces jest praca. Osiganie celw mo-

liwe jest tylko przez prac albo szczliwy zbieg okolicznoci. Szczliwy
zbieg okolicznoci jest od nas niezaleny. To, e pracujemy, jest spraw
naszej decyzji.
Kolejno zda w tekcie 1 jest zgodna z porzdkiem wyznaczonym
przez zwizki logiczne midzy zdaniami. Kolejno zda w tekcie 2
narusza ten porzdek.
Do podobnych wnioskw prowadzi analiza drugiego przykadu, w kt-
rym w wypadku tekstu 3 jest zachowany porzdek logiczny, a w wy-
padku 4 nie jest zachowany.
3. Cierpliwo zazwyczaj uatwia osignicie celu. Zdarza si, e przy

kocu posiedzenia, gdy wszyscy s ju zmczeni, wnioski przechodz
duo atwiej. Mwi si o tym w do dosadny sposb: Twardy tyek jest
przy rokowaniach tak samo wany jak bystra gowa.
4. Mwi si o tym w do dosadny sposb: Twardy tyek jest przy rokowa-

niach tak samo wany jak bystra gowa. Cierpliwo zazwyczaj uatwia
osignicie celu. Zdarza si, e przy kocu posiedzenia, gdy wszyscy s
ju zmczeni, wnioski przechodz duo atwiej.
Rozumienie tekstu ma uwarunkowania fizyczne i psycho-fizjologiczne.

Sposb przekazu tekstu winien uwzgldnia moliwoci percepcyjne adre-
sata. Do kogo, kto ma problemy ze suchem naley inaczej wypowiada
sowa ni do kogo, kto takich problemw nie ma. Podobnie w wypadku tek-
stu pisanego pod uwag trzeba wzi sprawno wzroku. Zdarza si, e
kto nie chce, aby osoba majca podpisa dokument ten dokument w peni
zrozumiaa. Tekst takiego dokumentu bdzie zapisany maym gstym dru-
kiem a do tego skomplikowanym stylem z wieloma odnonikami. Moe by
rwnie i tak, e mog zaistnie jakie obiektywne przeszkody techniczne.
Nadawca w takiej sytuacji winien tekst tak skonstruowa by mimo zakce
adresat zrozumia tekst waciwie. Przykadem zakce technicznych jest
sprawa wypowiedzi Neila Armstronga, kiedy wyldowa na Ksiycu. Tekst
w wersji rozpowszechnianej przez NASA:
One small step for [a] man, one giant leap for mankind
zawiera rodzajnik a w nawiasach. Uwaano, e tego rodzajnika nie byo

w wypowiedzi Armstronga, a wic, e wypowied Armstronga bya niepo-
prawna gramatycznie. W 2006 r. analizy nagrania za pomoc programu Gol-
dWave przeprowadzone przez Petera Shanna Forda wykazay, e racj mia
Armstrong, ktry twierdzi, e jego wypowied zawieraa a.
Percepcja tekstu ma te uwarunkowania psychofizjologiczne. Dla przy-
kadu mona rozway nastpujcy test.
Na ilustracji s dwa sowa ME oraz YOU.

Podobnie jest, gdy mamy policzy, ile razy litera F wystpuje w tekcie:
FINISHED FILES ARE THE RE
SULT OF YEARS OF SCIENTI
FIC STUDY COMBINED WITH
THE EXPERIENCE OF YEARS
...
Poprawna odpowied na to pytanie to: 6. Jeeli pomylilimy si to dlatego,
e mzg nie zarejestrowa wystpujcego dwukrotnie wyrazu OF.
Zauwamy rwnie, e mimo powanych zakce przekazu potrafimy
czasem zrozumie komunikat. Przykadem tego moe by nastpujcy tekst:
142 ROZDZIA 1. JZYK
Nie mgoem urzyiwe, e mgo zumierzo to co waine cztyam.

Foennmnelaa moc lgudzikeo umsyu! Wudeg bdaa ppodzrzey-
norwach na Usrniweciytee Cmabrigde, nie ma zinnaczea w jekaij
keoljcnoi lteriy unomcziesze s w swioe, jyeinde iottnse jset,
aby piszwera i onisatta lteria byy na wyaiwcm miscjeu. Rtszea
moe by caicikowie pnarzeszmiea, a i tak jset si w sintae py-
rzatcze tsket bez pmelrobu. Dzjiee si tak paoinwe ldzkui usmy
nie cztya kdaej lriety po keoli lecz swoa jkao cao. Nmie-
tiswoae, co? No c, a ja zwasze maelyem, e ogrifrtoaa jset
wnaa.
Damy sobie rwnie rad z takiego rodzaju tekstem w jzyku obcym:
O lny srmat poelpe can raed tihs.

cdnuolt blveiee taht I cluod aulaclty uesdnatnrd waht I was rda-
nieg. The phaonmneal pweor of the hmuan mnid, aoccdrnig to
a rscheearch at Cmabrigde Uinervtisy,
it deosnt mttaer in waht oredr the ltteers in a wrod are, the
olny iprmoatnt tihng is taht the frist and lsat ltteer be in the
rghit pclae. The rset can be a taotl mses and you can sitll raed
it wouthit a porbelm.
Tihs is bcuseae the huamn mnid deos not raed ervey lteter by
istlef, but the wrod as a wlohe. Amzanig huh? yaeh and I awlyas
tghuhot slpeling was ipmorantt! if you can raed tihs psas it on !!
Fakt, e mimo wielorakich bdw tekst moe by waciwie rozumiany jest

wykorzystywany przez m.in. internautw. Korzystajcy z komunikatorw
tekstowych nie przywizuj wagi do poprawnoci jzykowej i stylistycznej.
Wane, eby byo szybko.
Problem technicznych przeszkd w przekazie informacji jest przedmio-
tem rozwaa teorii informacji. Z punktu widzenia logiki s to zagadnienia
pragmatyczne.
Zadania
Zadanie 1.88. Jak naley zinterpretowa niniejszy tekst (Ustawa z dnia 27
lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyszym):
Art. 3.1. Wyraz uniwersytet moe by uywany w nazwie uczelni, ktrej
jednostki organizacyjne posiadaj uprawnienia do nadawania stopnia nauko-
wego doktora co najmniej w dwunastu dyscyplinach, w tym przynajmniej
po dwa uprawnienia w dziedzinach nauk humanistycznych, spoecznych lub

teologicznych, matematycznych, fizycznych lub technicznych, przyrodniczych
oraz prawnych lub ekonomicznych.
A. Czy uprawnione jest uznanie, e uniwersytet musi posiada przynajmniej
po dwa uprawnienia do nadawania stopnia doktora nauk w zakresie nauk:
humanistycznych,
spoecznych lub teologicznych,
matematycznych,
fizycznych lub technicznych,
przyrodniczych,
prawnych lub ekonomicznych?
B. Czy uprawnione jest uznanie, e uniwersytet musi posiada przynajmniej

po dwa uprawnienia do nadawania stopnia doktora nauk w zakresie nauk:
humanistycznych, spoecznych lub teologicznych;
matematycznych, fizycznych lub technicznych;
przyrodniczych;
prawnych lub ekonomicznych?
Czy z jzykowego punktu widzenia obie interpretacje A i B s dopusz-

czalne?
Czy zaoenie racjonalnoci prawodawcy pozwala rozstrzygn, ktra z in-
terpretacji A, czy B jest waciwa?
Zadanie 1.89. Co jest rdem kopotw mera?
Mer pewnego miasta na pnocy Normandii jednego wieczoru zderzy si
z przechodniem. Po tym zdarzeniu wyda zarzdzenie zakazujce wychodze-
nia bez latarni wieczorem na ulic. Mimo tego ponownie zderzy si z tym
samym mieszczaninem.
Czy nie czyta Pan mojego zarzdzenia? zapyta mer srogo.
Czytaem odpowiedzia Normandczyk Oto moja latarnia.
Ale w latarni nic nie ma!
W zarzdzeniu o tym mowy nie byo.
144 ROZDZIA 1. JZYK
Nazajutrz pojawio si zarzdzenie nakazujce, jeli chce si wyj wie-

czorem na ulic, wstawi w latarnie wiece. Tego samego wieczoru doszo do
ponownego zderzenia burmistrza z przechodniem.
Gdzie latarnia?! zakrzycza mer.
Oto ona, a w niej jest wieca.
No tak, ale nie zapalona.
W zarzdzeniu nic nie byo o zapaleniu wiecy.
Mer musia wic wyda nowe zarzdzenie.
Zadanie 1.90. Co jest powodem moliwoci rnego rozumienia wypowiedzi
prezydenta USA?
Terroryci nigdy nie przestaj myle, w jaki sposb skrzywdzi

nasz kraj i nard. Ale i my te.
Zadanie 1.91. Czy ponisze wyraenia s pleonazmami?:
1. Zabija owady, na mier!
2. kartka papieru,
3. Jem tylko i wycznie margaryn Rama.
Zadanie 1.92. Skr napis na szyldzie: Tu si sprzedaje wiee ledzie.

Zadanie 1.93. Zredaguj waciwe nazw wyrobu Pokarm wtrobowo-misny
dla ryb w tabletkach.
Zadanie 1.94. Wska znaczenia poniszych wyrae:
1. Kto si zawsze spnia.
2. Kady ma prawo wybra najwyej jeden deser z dowolnego zestawu.
3. Jeli kto pomoe Janowi, to wiele zyska.
4. Kady uznaje czyj autorytet.
Zadanie 1.95. Oce poprawno zdania:

Bohater prbuje napisa swoj autobiografi35 .
Zadanie 1.96. Wska rnic znacze zdania:
35
Zob. Encyklopedia Guinnessa, Guinness Publishing Ltd, 1991, s. 68.
1. Mona wtpi, czy udaoby si znale dwoje ludzi, ktrzy uywaliby

wszystkich wyrae jzyka potocznego w tym samym znaczeniu.
i zdania
2. Mona wtpi, czy udaoby si znale dwoje ludzi, ktrzy uywaliby
kadego wyraenia jzyka potocznego w tym samym znaczeniu.
Zadanie 1.97. Wska niektre znaczenia sw:
1. wolno,
2. demokracja,
3. tolerancja
Zadanie 1.98. Wska znaczenia, jakie moe mie swko chocia.
Zadanie 1.99. W jakim znaczeniu uyto swka mog w tekcie: Wadze
ostrzegaj, e spdzielnie mog usuwa niebezpieczny dla zdrowia azbest
niezgodnie z prawem.
Zadanie 1.100. Oce poprawno tekstu (jest to 13-ty i zarazem ostatni
punkt gwarancji na telefon bezprzewodowy, model SP-R915PL):
Autoryzowany Serwis, firma handlowa, ktra sprzedaa urzdzenia oraz
Samsung Electronics i ich filie i oddziay nie udzielaj upowanie ani gwa-
rancji odnonie produktw, z wyjtkiem tych, ktre wyranie okrelono w ni-
niejszym dokumencie. W adnym wypadku nie bd odpowiedzialni za szkody
spowodowane wadami produktu, inne ni realnie poniesione szkody w posia-
daniu majtku lub naruszenia dbr osobistych. W szczeglnoci uprawnienia
z tytuu gwarancji nie obejmuj prawa klienta do domagania si zwrotu utra-
conych zyskw w zwizku z awari produktu.
Zadanie 1.101. Zapoznaj si z poniszym tekstem36 i odpowiedz na pytania:
1. Czy autor susznie ogranicza si do jednego rozumienia sowa wzr?
2. Co sdzisz o cytowanej definicji ze sownika PWN?
3. Co sdzisz o uyciu terminu wzr w ostatnim i przedostatnim zda-
niach tekstu?
Jako przedstawiciel nauk cisych traktuj wzory zgodnie z ich definicj.
Sownik jzyka polskiego M. Szymczaka (PWN) mwi, e s to symbole wy-
raajce prawa matematyczne. Tymczasem we wzorze Kuryowa to, co wy-
glda na licznik i mianownik nimi nie jest. [. . . ] Nie ja jeden zauwayem
dziwny wzr.
36
Zob. Wiedza i ycie, Maj 1995, s. 1011.
146 ROZDZIA 1. JZYK
Zadanie 1.102. Jak mona rozumie zdanie: kopot w tym, e akurat w sfe-
rze podatkw i finansw publicznych, program jest wyjtkowo niespjny?
Zadanie 1.103.37 Jak rozumie mona tekst?
My te nie pytamy o wszystkie miejsca pamici budowane w War-

szawie. Nie mog sobie przypomnie i nic o tym nie wiem, eby
kiedy proszono Niemcy o udzia w upamitnieniu Powstania
Warszawskiego. Te mona by spyta: dlaczego nas nie pytacie,
przecie my zniszczylimy wtedy Warszaw. Niemcy miayby
w tym taki sam uprawniony interes.
Czy i jak zmienia si sens analizowanego tekstu po uzupenieniu go o zda-

nie:
Nie przyszoby nam jednak nigdy do gowy, eby postawi takie

danie.
Zadanie 1.104. Co jest rdem opisanego problemu?

Jedna z wpadek zwizana z wykorzystywaniem grlaszczyzny dotyczya
reklamy piwa. Uyto w niej zwrotu: Sakramencko dobre, nie zwaajc, e
na Podhalu sowo to jest uwaane za szczeglnie obraliwe.
Zadanie 1.105. Przy zaoeniu, e wychodzenie za m, kiedy si jest w ciy
jest gorzej oceniane ni wychodzenie za m, kiedy nie jest si w ciy prze-
analizuj tekst:
Moja crka Karolina wychodzi za m, ale nie jest w ciy.
W analizie uwzgldnij rne moliwoci sytuacyjne:
1. autorka komunikatu wychodzia za m bdc/nie bdc w ciy,
2. adresatka komunikatu wychodzia za m bdc/nie bdc w ciy,
3. Karolina przez kilka lat mieszkaa/nie mieszkaa ze swoim przyszym

mem.
W analizie uwzgldnij rwnie brak wiedzy o faktach przez autork i/lub

adresatk komunikatu.
37
Jest to wypowied Eriki Steinbach, przewodniczcej Zwizku Wypdzonych (Bund der
Vertriebenen). Przedmiotem polemiki ze strony Zwizku Wypdzonych by to, e w yciu
Warszawy opuszczono ostatnie zdanie.
Zadanie 1.106. Korzystajc z poniszych uwag wska moliwe powody wy-

boru terminologii.
Nazywanie rzeczy po imieniu to nic szczeglnego. Wany minister powi-
nien posugiwa si fachow terminologi.
Przecitny czowiek sposb dziaania nazwaby pewnie sposobem dzia-
ania. Co innego modus operandi. To ju i fachowo brzmi, i minister jako
tak lepiej w wywiadzie wypada. Dlaczego wic nie powtarza tego przy kadej
dogodnej sytuacji? Podobnie z przypadkiem. Sowo przypadek kady zna
i nie ma si czym ekscytowa. Za to nie kady zna czasow koincydencj.
To ju termin nawet nie fachowy, lecz superfachowy.
Zadanie 1.107. Skomentuj uwagi prof. J.M.
Trzy dni temu mwi do swojej sekretarki: Wylij mi ten fak-

sik. A ona patrzy na mnie: A faksu bym nie moga nada?
Bij si w pier, e prosz sekretark, by nadaa faksik, e pod-
nosz suchaweczk. Wchodzi konduktor i pyta o bileciki i miej-
scweczki. W hotelu recepcjonistka pyta mnie, na ktry poci-
ek zamwi miejscweczk. Ksidz mwi, e o dziewitnastej
ma mszyczk (chodzi o msz). Jest tego za duo. Jaka aberra-
cja zupena. Z jednej strony wiadomo, jak jestemy wulgarnym,
agresywnym i nieoszczdzajcym si w sowie spoeczestwem,
a z drugiej strony to szalestwo zdrobnie. Przykad, ktrym
bd operowa do koca ycia: na jednym z bardziej ruchliwych
wrocawskich skrzyowa pewna kobieta przy czerwonym wietle
przechodzi na drug stron. Kierowca zdy zahamowa, nic si
nie stao. Krzyczy: Stara d. . . ! ly j najwulgarniejszym so-
wem. Ale potem stwierdza: Przy czerwonym wiateku! Stara
d. . . , ale czerwone wiateko. Tacy jestemy. Duszy Polaka nie
mona poj.
148 ROZDZIA 1. JZYK
Rozdzia 2
Rozumowania i argumentacja
Logic is the science needed in order to test arguments.

C. S. Peirce
Gebraucht der Zeit, sie geht so schnell von hinnen,

Doch Ordnung lehrt Euch Zeit gewinnen.
Mein teurer Freund, ich rat Euch drum
Zuerst Collegium Logicum.
Da wird der Geist Euch wohl dressiert,
In spanische Stiefeln eingeschnrt,
Da er bedchtiger so fortan
Hinschleiche die Gedankenbahn,
Und nicht etwa, die Kreuz und Quer,
Irrlichteliere hin und her.
Johann Wolfgang von Goethe:
Faust Der Tragdie erster Teil
Rozumowania i argumentacja s zasadniczym przedmiotem logiki. Mwi

si, e logika to teoria rozumowa. Logika jako nauka klasyfikuje rozumowa-
nia i wyszczeglnia typy argumentacji. Wanym zadaniem logiki jest ocena
racjonalnoci rozumowa a co za tym idzie okrelenie kryteriw poprawnoci
i opis typowych bdw. Logika dokonuje opisu typowych chwytw erystycz-
nych oraz ukazuje powody ich skutecznoci. Rozumowanie poszerza wiedz
obiektywn i subiektywn o zdania bdce jego wynikiem. Argumentujc
doprowadzamy do uznania lub odrzucenia przekona1 .
1
Przekonania mog rni si treci a nadto sposobem, w jaki kto je ywi. Mona
by pewnym (przekonanym, wiedzie lub wierzy), e ; mona wtpi, e ; mona
przypuszcza, e . Powiemy wic, odpowiednio, e kto jest przekonany, i na pewno
jest tak, e ; e kto jest przekonany, i wtpliwe jest, e ; e kto jest przekonany, i
przypuszczalnie jest tak, e .
149
150 ROZDZIA 2. ROZUMOWANIA I ARGUMENTACJA
Arystoteles (384322 p.n.e.) pooy fundamenty pod logik jako system

zasad, na ktrych opiera si wszelka wiedza. Logika jest wana dla kadego,
poniewa ludzie mog rozumowa o wszystkim, o czym mog myle. Poli-
tyka, sztuka, literatura, biznes, nauka i codzienne problemy, wszystkie mog
by przedmiotem rozumowania. Rozumowanie moe by poprawne bd nie-
poprawne. Logika ma wskaza to, dziki czemu rozumowania s poprawne
i to, z jakiego powodu mog by niepoprawne. Znajomo logiki usprawnia
argumentacj i uatwia jej krytyczn ocen.
Prawa takich nauk jak fizyka lub psychologia maj treci empiryczne.
Zdaj spraw z prawidowoci dajcych si stwierdzi na drodze poznania
dowiadczalnego, Jeeli sprawy maj si inaczej ni gosi prawo, to prawo
ulega modyfikacji lub nawet odrzuceniu jako bdne. Prawa logiki maj cha-
rakter normatywny. Jeeli co jakie rozumowanie nie przebiega zgodnie
z nimi, to rozumowanie a nie prawo jest bdne. Gdyby prawa logiki byy
takimi prawami jak prawa psychologii, to ludzie nie popenialiby bdw
logicznych. Skoro ludzie popeniaj bdy logiczne, prawa logiki nie determi-
nuj jednoznacznie przebiegu rozumowania.
Logika to nie sztuka dla sztuki. Zbieranie informacji i ich porzdkowa-

nie, podejmowanie decyzji i realizacja planw wymagaj rozumowania. Nie-
poprawne rozumowanie moe doprowadzi do podjcia niewaciwej decyzji
i utrudnia realizacj planw. Konsekwencje poprawnego lub niepoprawnego
rozumowania daleko wykraczaj poza ycie jednostek. Postp nauki i tech-
niki w XX wieku zmieni ycie caych spoecznoci. Nie dokona si on bez
bardzo zoonych i skomplikowanych poprawnych rozumowa. Wiek XX to
take wiek narodowego socjalizmu i komunizmu, Owicimia i Katynia. Teo-
retyczne podstawy jednego i drugiego, narodowego socjalizmu i komunizmu,
pene s rozumowa. Czy mogy to by rozumowania poprawne? Czy dane,
ktre stanowiy podstaw przesanek tych rozumowa mogy by prawdziwe?
Pytamy si, w jaki sposb tak liczne rzesze ludzi przekonano do uczestnic-
twa w realizacji planw Lenina, Stalina, Hitlera, Pol Pota i innych. Wcho-
dzimy w wiek XXI nie bez obaw. Pojawiaj si nowe ideologie dce do
podporzdkowania sobie zachowa spoecznych. Pojawiaj si nowe filozofie
i wiatopogldy pretendujce do roli wyznaczania kierunkw i sposobw my-
lenia oraz postpowania jednostek. Stajemy wci przed trudnym zadaniem
oddzielenia ziarna od plew. Znajomo logiki ma wic nie tylko wymiar
pragmatyczny. Poznanie jej zasad i stosowanie si do nich ma zatem rwnie
co twierdzili ju stoicy wymiar etyczny.
2.1. UZNAWANIE I UZASADNIANIE 151
2.1 Uznawanie i uzasadnianie

Pojcie uznawania zda jest pojciem relacyjnym: o uznaniu zdania m-
wimy ze wzgldu na co lub na kogo.
W systemach wiedzy wyrnione s pewne zdania zwane twierdzeniami
lub tezami tych systemw wiedzy.
Definicja 2.1. Zdanie uznane w systemie wiedzy to zdanie bdce twier-

dzeniem, inaczej tez, tego systemu wiedzy (wiedza obiektywna).
Ludzie ywi jakie przekonania tzn. zajmuj jak postaw (emocjo-

naln, praktyczn lub racjonaln) wobec tego, co zdania gosz.
Definicja 2.2. Zdanie uznane przez kogo to zdanie, ktrego treci jest
przekonanie, ktre ten kto ywi (wiedza subiektywna).
Uznanie zdania jest jedn z moliwych sytuacji. Inn jest odrzucenie

zdania.
Definicja 2.3. Zdanie odrzucone w systemie wiedzy to zdanie, ktrego

przynaleno do tego systemu wiedzy jest wykluczona zgodnie z zasadami
odrzucaniami przyjtymi w tym systemie wiedzy.
Definicja 2.4. Zdanie odrzucone przez kogo to zdanie, ktre ten kto
wyklucza ze swoich przekona.
S zdania, ktre ani nie s uznane, ani nie s odrzucone. Nie kade zda-
nie dajce si sformuowa w jzyku jakiej dziedziny wiedzy jest uznane lub
odrzucone w teorii tej dziedziny. Chocia kade zdanie jest prawdziwe lub
faszywe, to do systemu wiedzy nale jednak tylko te zdania, ktre zostay
uzasadnione w sposb waciwy dla danej nauki. Odrzucone s te, co do kt-
rych udao si w sposb waciwy dla danej nauki pokaza, e nie nale do
teorii dziedziny tej nauki. Jest caa sfera zda, dla ktrych nie przeprowa-
dzono takich uzasadnie; takie uzasadnienia nie s wykluczone w dalszych
badaniach. W wypadku przekona s zdania, co do ktrych nie mamy sta-
nowiska: ani ich nie uznajemy, ani ich nie odrzucamy.
Pojcia uznawania i odrzucania s pojciami pragmatycznymi, czyli od-
nosz si do relacji midzy jzykiem (znakiem) a jego uytkownikiem.
Jeeli zdanie naley do systemu wiedzy, to chcielibymy, aby zaprze-
czenie zdania , czyli nie-, nie naleao do niego. Wicej, chcemy, aby byo
odrzucone. Gdyby bowiem w wyniku jakiego rozumowania okazao si, e
nie- rwnie naley do tego systemu wiedzy, to taki system byby sprzeczny.
Definicja 2.5. Teoria jest sprzeczna (system wiedzy jest sprzeczny) wtedy
i tylko wtedy, gdy dla pewnego zdania jej twierdzeniami s zdania i nie-
.
Sprzeczny system wiedzy jest bezwartociowy, bo wiedza ma by wiedz

o czym, a w jakiejkolwiek rzeczywistoci nie moe by zarazem tak, by dla
jakiego zdania prawd byo, e i prawd byo, e nie-2 . Gdyby tak si
zdarzyo, e dla jakiego zarwno zdanie , jak i zdanie nie- nale do
systemu wiedzy, to dowolne zdanie, ktre daoby si sformuowa w jzyku
tego systemu, naleaoby do niego, jeli tylko byby to system obejmujcy
wszystkie zdania, ktre dadz si wywnioskowa ze zda nalecych do tego
systemu. Gdy wic udaje si pokaza, e jakie zdanie nie naley do systemu
wiedzy, to tym samym pokazuje si niesprzeczno tego systemu.
Definicja 2.6. Teoria jest niesprzeczna (system wiedzy jest niesprzeczny)

wtedy i tylko wtedy, gdy nie jest sprzeczny, czyli z dwu zda i nieco
najmniej jedno nie naley do tej teorii.
Jeli system jest niesprzeczny i naley do niego zdanie , to do tego

systemu nie naley zaprzeczenie (nie-). Jeeli system jest niesprzeczny
i wykluczona jest przynaleno zdania do systemu, to na tej tylko pod-
stawie nie moemy twierdzi, e zaprzeczenie , czyli nie-, naley do tego
systemu wiedzy. Chocia bowiem jedno z dwu zda bd nie- jest praw-
dziwe, to na to, by zdanie naleao do systemu wiedzy, potrzeba by byo ono
uzasadnione w sposb waciwy dla tego systemu.
Definicja 2.7. Teoria jest zupena (system wiedzy jest zupeny) wtedy
i tylko wtedy, gdy z dowolnych dwu zda i nieco najmniej jedno jest
twierdzeniem tej teorii (naley do tego systemu wiedzy).
Zauwamy, e w wypadku zupenej teorii niesprzecznej dokadnie jedno

z dwu zda: i nie- jest twierdzeniem tej teorii.
2
Arystoteles za podstawowe przyjmowa trzy zasady: tosamoci, niesprzecznoci i wy-
czonego rodka. Z nich za zasada niesprzecznoci zostaa uznana za najbardziej pod-
stawow (Metafizyka, 1005 b):
Ta bowiem zasada, ktr kady musi uzna, jeeli chce cokolwiek rozumie,
nie moe by hipotez; a to, co kady powinien zna, aeby wiedzie cokol-
wiek, musi to ju mie zanim przystpi do bada szczegowych. Oczywicie,
taka zasada jest najpewniejsza ze wszystkich; jaka to jest zasada? Poznajemy
j, oto ona: to samo nie moe zarazem przysugiwa i nie przysugiwa temu
samemu i pod tym samym wzgldem (mog te by dodane inne jeszcze
okrelenia, aeby zabezpieczy si przed dialektycznymi zarzutami.)
Jeli kto ywi przekonanie, e , to chcc by racjonalnym winien od-

rzuci przekonanie, e nie-. Odrzucajc za wcale nie musi tym samym
pod rygorem racjonalnoci przekona zgodzi si na uznanie jako prze-
konania zaprzeczenia zdania (nie-). Zdarza si jednak, e nie zgadzajc
si na zdanie akceptujemy jego zaprzeczenie. Przekonania zmieniaj si.
Kto mg w jakim czasie ywi przekonanie, e , a w innym nie ywi tego
przekonania, albo te ywi przekonanie, e nie-. Jeli tylko w danym czasie
nie ywi przekona sprzecznych, to nie mona temu komu z tego powodu
czyni zarzutu braku logicznej poprawnoci. Z faktu, e kto nie uznaje jakie-
go zdania nie moemy wnioskowa, e cao przekona, ktre ten kogo
ywi jest niesprzeczna. W systemie wiedzy poprawnie wyprowadzone konse-
kwencje uznanych w nim zda, czyli twierdze s twierdzeniami. W wypadku
przekona odrzucamy pewne zdania nie rozwaajc, czy s one konsekwen-
cjami wszystkich innych naszych przekona. Uznawanie przez nas zda ma
charakter dynamiczny: wraz z przemyleniami konsekwencji ywionych przez
nas przekona i poszerzania naszej wiedzy dokonujemy modyfikacji przeko-
na.
Na to, aby zdanie mogo by uznane, potrzeba, eby bya jaka racja
uznania. Kto, kto uznaje zdanie, ma powd, dla ktrego to zdanie uznaje.
Powodu tego moe sobie nawet nie uwiadamia lub nie umie go wyranie
wskaza, lecz jaki powd faktycznie ma. Mona wic przyj, e dla przeko-
nania, ktre kto ywi, istnieje racja lub racja ta jest rekonstruowalna. Moe
to by racja emocjonalna, uprzedzenie, oparcie si na stereotypie. Przedsta-
wiajc racje czowiek racjonalizuje, czyli wskazuje racjonalne powody uzna-
nia swoich przekona, cho w rzeczywistoci mog to by pobudki innego
rodzaju. Zdarza si bowiem, e ywimy pewne przekonania nie dlatego, i
mamy dla nich racjonalne powody, lecz znajdujemy te powody, gdy przycho-
dzi nam je wskaza.
Warunkiem uznania zdania w systemie wiedzy, warunkiem bycia tez
tego systemu wiedzy, jest istnienie racji, ktre s przez ten system okrelone
jako wystarczajce dla wczenia zdania do systemu.
Postulat racji uznania zdania otrzyma nazw i sformuowanie w pracach
Leibniza jako zasada racji dostatecznej (principium rationis sufficientis,
lex rationis determinantis sive sufficientis). Wedug Leibniza jest to teza
ontologiczna nic nie dzieje si bez dostatecznych racji. Bg, stwarzajc
wiat, wybra z moliwych najlepszy, najbardziej celowo zbudowany. Racj
kadego faktu jest zatem jego celowo i odpowiednio. Prawdy dziel si na
pierwotne (absolutnie pierwsze) i pochodne (wtrne). Wszelka prawda moe
by dowiedziona z prawd absolutnie pierwszych lub sama jest absolutnie
pierwsza. Prawdy pochodne ze wzgldu na sposb wywodzenia ich z prawd
pierwotnych dzieli na:
pochodne-rozumowe,
pochodne-faktyczne.
Prawdy pierwotne opieraj si na zasadzie tosamoci. Prawdy pochodne-

rozumowe to te, ktre sprowadzaj si do pierwotnych na gruncie zasady
niesprzecznoci. S to prawdy konieczne. Ich zaprzeczenie jest niemoliwe,
bo prowadzi do sprzecznoci. Wywd prawd faktycznych wymaga innej pod-
stawy ni wywd prawd koniecznych; zasada sprzecznoci nie wystarcza, po-
trzebna jest oprcz niej inna zasada, wyrniajca rzeczywisto wrd tego,
co moliwe. Zasad t jest zasada racji dostatecznej: nic w rzeczywistoci nie
jest bez racji, kada prawda faktyczna moe i powinna by uzasadniona za
pomoc prawd pierwotniejszych. Prawdy pochodne-faktyczne mona wic
wywie z praw bardziej pierwotnych przez odwoanie si do zasady racji
dostatecznej. Zasada racji dostatecznej obok zasady tosamoci i zasady nie-
sprzecznoci jest jedn z trzech podstawowych zasad, ktre daj wyraaj
racjonalizm Leibniza.
Zgodnie z zasad racji dostatecznej, wyraajc postulat krytycyzmu,
mona uzna lub odrzuci zdanie wtedy i tylko wtedy, gdy s tego racje
wskazane wedug rozsdnych dyrektyw poznawczych.
W systemach wiedzy obowizuj rne racje uznawania. Ze wzgldu na
ich rodzaje systemy wiedzy dzielimy na nauk i na to, co nauk nie jest. Ze
wzgldu na typ racji nauk dzieli si na nauki empiryczne, humanistyczne
oraz matematyczne. Rwnie ze wzgldu na rodzaj racji, ale w innym aspek-
cie, dzielimy systemy wiedzy na racjonalne, pararacjonalne i irracjonalne.
Ocena i systematyzacja rodzajw racji jest przedmiotem teorii poznania i me-
todologii nauk. Podobnie ma si rzecz z przekonaniami. Mwimy, e kto
jest racjonalny, gdy w doborze swoich przekona kieruje si racjonalnymi
zasadami. Pytanie, jakie zasady mona uzna za racjonalne, jest pytaniem
filozoficznym. W yciu codziennym kierujemy si zdroworozsdkowym rozu-
mieniem racjonalnoci. rdem zdrowego rozsdku jest szeroko rozumiana
kultura i tradycja danej spoecznoci oraz przede wszystkim praktyka dnia
codziennego.
Odrniamy dwa typy racji uznawania zda: racje czerpane z rnego
rodzaju spostrzee i dowiadczenia oraz racje wskazywane na drodze argu-
mentacji i poprzez rozumowanie.
Definicja 2.8. Uzasadnianie to wskazywanie racji dla uznania albo od-

rzucenia zdania.
Wskazywane racji mog prowadzi do cakowitego uznania lub do cako-

witego odrzucenia, mog te prowadzi tylko do wzmocnienia jednej z tych
postaw lub do jej osabienia.
Ze wzgldu na to, jakie s racje uznania zdania, wyrnia si uzasadnianie
bezporednie i porednie.
Bezporednio poznajemy za pomoc spostrzeenia i obserwacji, dowiad-
czenia i eksperymentu. Obserwacja rni si od spostrzeenia tym, e skada
si na ni szereg spostrzee. Zwykle jest celowa i ma charakter systema-
tyczny. Wiedz moemy pozyskiwa na drodze spostrzee i obserwacji ce-
lowo przygotowanego stanu rzeczy lub wywoanego zjawiska, czyli dowiad-
czenia i eksperymentu. Eksperyment moe by pozytywny kiedy zamie-
rzamy potwierdzi przypuszczenie, hipotez lub negatywny, gdy jego ce-
lem jest jej odrzucenie.
Definicja 2.9. Uzasadnianie bezporednie polega na odwoywaniu si
do danych bezporedniego poznania jako do racji uznania albo odrzucenia
zdania.
Spostrzeenia i dowiadczenie mog by zmysowe lub niezmysowe. Zmy-
sowe mog by zewntrzne lub wewntrzne. Gdy uznaj zdanie jest wie-
czr, to czyni to na podstawie spostrzeenia zmysowego zewntrznego. Na
podstawie spostrzeenia zmysowego wewntrznego uznaj zdanie boli mnie
zb. Stan psychicznej radoci stwierdzany przez niezmysowe spostrzeenie
wewntrzne daje podstaw dla uznania zdania jestem (teraz) radosny. Spo-
strzeenie i dowiadczenie s tym, co czy nasze poznanie z przedmiotem
poznania. Z uzasadnienia bezporedniego korzysta si te np. przy uzasadnia-
niu wyrokw sdowych, gdy przeprowadza si ogldziny osb, rzeczy, miejsc.
Uzasadnienie przez odwoanie si do danych zmysowych nie jest nieza-
wodne; zmysy mog nas zwodzi. Spostrzeenia niezmysowe te mog by
mylce.
Definicja 2.10. Uzasadnianie porednie polega na odwoywaniu si do
wczeniej uznanych albo odrzuconych zda.
W uzasadnianiu inaczej korzysta si ze zda uznanych a inaczej ze zda
odrzuconych. Uzasadnianie porednie moe by niezawodne, np. moe da-
wa podstawy dla pewnoci co do prawdziwoci uzasadnianego zdania pod
warunkiem, e zdania, do ktrych si odwouje, s prawdziwe.
Definicja 2.11. Rozumowanie to porednie uzasadnianie zda.
Definicja 2.12. Argumentacja to wskazywanie komu racji dla przyjcia
lub odrzucenia przekona.
W argumentacji mog by uyte racje bezporednie, jak odwoanie si do

dowiadczenia. Mog rwnie by uyte racje porednie, tzn. zdania.
Rozumowanie winno by poprawne a argumentacja skuteczna. Popraw-
no ma charakter obiektywny a skuteczno subiektywny. Cel rozumowania
osigamy biorc pod uwag zdania. Aby osign cel argumentacji trzeba
wzi jeszcze pod uwag osob/osoby, do ktrej/ktrych argumentacja jest
skierowana.
W rozumowaniach wystpuj zawsze zdania, ktre stanowi punkt wyj-
cia i zdanie, ktre jest punktem dojcia, wynikiem procesu rozumowania.
Definicja 2.13. Przesanki s zdaniami bdcymi podstaw rozumowania

lub argumentacji.
Bywa, e nie wszystkie przesanki s wyranie wskazane. Jeeli jaka prze-

sanka naley do zda powszechnie uznawanych lub za tak si j uwaa, to
nie wymienia si jej. A ona sama nie wymaga uzasadnienia zgodnie z zasad:
manifestum non eget probatione fakty powszechnie znane nie wymagaj
dowodu.
Definicja 2.14. Przesanka entymematyczna to przesanka nie wymie-

niona we wnioskowaniu z powodu uznania jej za oczywist.
To, co zdaniem jednego jest oczywiste i nie wymaga wyranego wska-

zania, dla kogo innego nie musi by oczywiste. Korzystanie z przesanek
entymematycznych moe wic by rdem nieporozumienia. Inn kwesti
jest, e z powodu braku refleksji nad tym, co powszechnie uznane, funkcjo-
nuj w spoeczestwie rne rzekome prawdy.
W podrczniku G. I. Nierenberga, Sztuka negocjacji, s. 8586, moemy
przeczyta nastpujc historyjk:
Pewnego razu m obserwowa, jak ona przygotowywaa piecze

na obiad. Po umieszczeniu kawaka woowiny na desce do krojenia
odkroia plaster i wyrzucia do kosza.
Dlaczego to zrobia, kochanie? spyta zaciekawiony.
Nie wiem. Moja matka zawsze tak robia usysza w odpo-
wiedzi.
Kiedy wic nastpnym razem widzia swoj teciow, zapyta, czy
rzeczywicie przed przygotowaniem pieczeni odkrawaa kawaek
misa i wyrzucaa go. I znw odpowied brzmiaa:
Tak. Moja matka zawsze tak robia.
Zaintrygowany m zatelefonowa do babki swojej ony.

O, tak, zawsze odkrawaam kawaek z pieczeni, poniewa patel-
nia, ktrej uywaam, bya za maa wyjania starsza pani.
Do przesanek entymematycznych naley podchodzi krytycznie. W Za-
sadach filozofii Descartes zaleca:
Poniewa przyszlimy na wiat jako dzieci i poniewa wpierw,
zanim w peni zaczlimy si posugiwa naszym rozumem, ju
wydawalimy rozmaite sdy o rzeczach zmysowych, dlatego wiele
przesdw oddalio nas od poznania prawdy; od tych [przesdw]
za jak si zdaje bdziemy mogli uwolni sie tylko wtedy:
jeeli raz w yciu postaramy si zwtpi o wszystkim, w czym
wykryjemy choby cie niepewnoci3 .
Z przesanek entymematycznych nie naley rezygnowa. Trudno sobie wy-
obrazi, aby np. w artykule skierowanym do okrelonego grona specjalistw
powtarza prawdy, ktre s dla tych specjalistw oczywiste. Zawsze przy-
gotowujc jaki tekst winnimy wzi pod uwag to, do kogo ten tekst jest
skierowany, i pomin to, co dla wszystkich odbiorcw jest (powinno by)
oczywiste, a wczy wszystko to, co nie jest oczywiste, cho moe takim
by dla autora tekstu. Inaczej mwic, trzeba wzi pod uwag rodowi-
sko intelektualne danej sprawy na przesank entymematyczn nadaj
si te i tylko te zdania, ktre s oczywiste dla wszystkich odbiorcw danego
rozumowania (tekstu).
rdem przesanek entymematycznych jest kultura, ktr przyswajamy
w procesie wychowania, wyksztacenie, mody wieku. rdem takich prze-
sanek jest te sam jzyk; zauwamy na przykad, e mwic zachd soca
lub wschd soca, podtrzymujemy stare pogldy, e Soce kry wok
Ziemi. Sowo sekretarka jakby wyklucza mczyzn z roli sekretarki. Po-
dobnie wyklucza mczyzn z zawodu pielgniarki sposb zwracania si do
pielgniarki przez siostro.
Ocena poprawnoci rozumowania wymaga uwzgldnienia jego przesanek
entymematycznych. Zdarza si bowiem, e jaka taka przesanka jest faszywa
lub bezpodstawnie uznana.
Definicja 2.15. Wniosek (konkluzja) to zdanie bdce punktem dojcia,
wynikiem rozumowania lub argumentacji.
3
Zarwno sformuowana tu dyrektywa postpowania, jak i caa cz pierwsza Zasad
jest waciwie powtrzeniem treci Medytacji o pierwszej filozofii z uwzgldnieniem pole-
miki zawartej w Zarzutach i Odpowiedziach.
Descartes, Zasady filozofii, przek. I. Dmbska, Warszawa 1960.
Midzy przesankami a wnioskiem powinien zachodzi stosunek uzasad-

niania. Od rodzaju rozumowania i argumentacji zaley, czy przesanki uza-
sadniaj wniosek, czy odwrotnie, wniosek uzasadnia przesanki.
Definicja 2.16. Zdania 1 , . . . , n uzasadniaj zdanie wtedy i tylko
wtedy, gdy zdania 1 , . . . , n stanowi dostateczn racj uznania zdania .
Rozumowanie przeprowadzane jest z uwagi na uzasadniane zdanie. W wy-
padku argumentacji dochodzi jeszcze wzgld na osob/osoby, ktr/ktre si
przekonuje. Rozumowanie ma miejsce w wypadku uzasadniania zda w celu
wczenia ich w system wiedzy obiektywnej, argumentacja wiedzy subiek-
tywnej. W rozumowaniu licz si racjonalne zwizki midzy przesankami
a wnioskiem. Poprawne rozumowanie moe nie by skuteczn argumenta-
cj, np. z powodu niedostatecznego wzicia po uwag stanu wiedzy osoby,
dla ktrej argumentacja jest przeprowadzana. Skuteczna argumentacja moe
okaza si niepoprawna, gdy ocenia j jako rozumowanie.
Uzasadnianie moe by rnorakie. Podzia rozumowa i argumentacji
dokonywany jest midzy innymi ze wzgldu na to, jakiego rodzaju stosunek
uzasadniania zachodzi midzy przesankami a wnioskiem.
Miejsce wniosku w tekcie nie jest przesdzone. Moe by on podany
przed przesankami, midzy nimi bd na kocu. Bywa i tak, e seria przesa-
nek nastpuje lub wyprzedza seri wnioskw, ktre one uzasadniaj. W stan-
dardowym zapisie wniosek nastpuje po przesankach.
W wypadku nic, co jest dowiedzione nie jest oczywiste; jest tak dla-
tego, e to, co jest oczywiste, nie podlega dowodowi wniosek wyprzedza
przesank. Standardowo moemy to zapisa jak nastpuje:
Przesanka: To, co jest oczywiste, nie podlega dowodowi.
Wniosek: Nic, co jest dowiedzione, nie jest oczywiste.
W wypadku w wikszoci problemy logiczne nie s trudne. Nic, co proste,
nie przyprawia mnie o bl gowy. Dlatego te tym, co przyprawia mnie o bl
gowy, nie s problemy logiczne wniosek nastpuje po przesankach. Stan-
dardowo zapisujemy to nastpujco:
Przesanka I: W wikszoci problemy logiczne nie s trudne.
Przesanka II: Nic, co proste, nie przyprawia mnie o bl gowy.
Wniosek: Tym, co przyprawia mnie o bl gowy, nie s
problemy logiczne.
W wypadku ronie cinienie i niebo jest bezchmurne. Zapowiada si wic
adna pogoda tym bardziej, e wieje ciepy poudniowy wiatr wniosek znaj-
duje si midzy przesankami. Standardowo mona wic to rozumowanie
przedstawi nastpujco:
Przesanka I: Ronie cinienie i niebo jest bezchmurne

Przesanka II: Wieje poudniowy wiatr.
Wniosek: Zapowiada si adna pogoda.
Uznanie zdania czy to w nauce, czy te przez kogo, nie jest nieodwoalne.
Nauka zmienia si nie tylko przez zwikszanie zasobu twierdze, lecz te
przez odrzucanie pewnych wczeniej uznanych zda, ktre w wietle nowych
danych przestay spenia kryteria uznania. Tworzone s nowe teorie, ktre
lepiej ni stare opisuj badan rzeczywisto. Przykadem takiej teorii moe
by Einsteinowska teoria wzgldnoci, ktra trafniej ni Newtonowska fizyka
klasyczna opisuje wiat fizyczny.
Podobnie jest z systemami przekona. S ludzie, ktrzy mimo oczywi-
stych racji nie zmieniaj swoich przekona. S i tacy, ktrzy przekonania
zmieniaj bez dostatecznych racji. Czowiekowi racjonalnemu obca jest za-
rwno pierwsza jak i druga postawa. Zmienia on swe przekonania, gdy s ku
temu wystarczajce racje.
W wypadku doczania nowych zda do zasobu wiedzy obiektywnej lub
subiektywnej mwimy o ekspansji. Kontrakcja wiedzy ma miejsce w wy-
padku odrzucania pewnych zda. W wypadku zastpowania twierdzenia lub
przekonania przez jego negacj mwimy o rewizji.
Zadania
Zadanie 2.1. Wska przesanki i wniosek:
1. Mona mie za wiele. Kto kto ma jeden zegarek wie, ktra godzina;
kto kto ma dwa zegarki nigdy nie jest pewien.
2. Gdyby nie byo kobiet wci mieszkalibymy w jaskiniach jedzc su-

rowe miso. Wymylilimy cywilizacj, aby zrobi wraenie na naszych
przyjacikach.
3. Kto, kto wierzy w takie rzeczy musi by inteligentem; zwyky czowiek

nie mgby by tak gupi.
Zadanie 2.2. Zapisz w standardowej postaci ponisz argumentacj:

Gdy negocjujesz z czowiekiem, ktry wzi zakadnikw, jeste zobowi-
zany w negocjacjach i na ustpstwa. Moe to by niewiele, moe to by
duo, tak czy owak musi to by co. Raz dajc co porywaczowi nagradzasz
jego dziaanie. Jaka jest wic jego zwyka i spontaniczna reakcja? Czyni to
kolejny raz, sdzc, e w ten sposb osignie co, czego nie mg dosta
zwykymi sposobami. Oto dlaczego nie wolno negocjowa z terroryst.
Zadanie 2.3. Wymie wyraenia wskazujce zachodzenie stosunku uzasad-
niania. Ktre z nich pisane s po przesankach a przed wnioskiem, a ktre
po wniosku a przed przesankami? (Np. zatem piszemy po przesankach
a przed wnioskiem, za poniewa piszemy po wniosku a przed przesan-
kami.)
Zadanie 2.4. Czy twierdzenie, bdce treci poniszego tekstu spenia za-
sad racji dostatecznej?
Urodzeni 7 sierpnia potrafi zrobi uytek ze swoich zdolnoci,
wiedz, e maj przewag nad innymi. S bardzo ambitni, maj
przywdcze zdolnoci. Im s starsi, tym pragnienie przewodzenia
innym jest silniejsze.
2.2 Wynikanie
Szczeglnym rodzajem stosunku uzasadniania, jaki moe zachodzi mi-
dzy przesankami a wnioskiem (i oglnie, midzy zdaniami) jest stosunek
wynikania.
Definicja 2.17. Zdanie wynika ze zda 1 , 2 , . . . , n wtedy i tylko
wtedy, gdy nie jest logicznie moliwe, by wszystkie zdania 1 , 2 , . . . , n
byy prawdziwe, a zdanie byo faszywe.
Przypomnijmy, e zdanie wewntrznie kontradyktoryczne to zdanie fa-
szywe na mocy znacze wyrae, z ktrych jest zbudowane. Nie jest wic
moliwa nawet do pomylenia taka sytuacja, ze wzgldu na ktr zdanie to
byoby prawdziwe. Wniosek wynika wic z przesanek wtedy i tylko wtedy,
gdy koniunkcja przesanek i negacji wniosku jest zdaniem wewntrznie kon-
tradyktorycznym.
Definicja 2.18. Zdanie wynika entymematycznie ze zda 1 , 2 , . . . ,
n wtedy i tylko wtedy, gdy wynika z tych zda i powszechnie uznanych
zda n+1 , . . . , m .
O wynikaniu entymematycznym mwimy wic w wypadku, gdy wniosek
wynika z przesanek jawnych i przesanek entymematycznych.
Definicja 2.19. Zdanie jest wyprowadzalne ze zda (lub, jest konse-
kwencj zda) 1 , 2 , . . . , n wtedy i tylko wtedy, gdy wynika z 1 , 2 ,
. . . , n .
2.2. WYNIKANIE 161
Definicja 2.20. Jeeli ze zda 1 , 2 , . . . , n wynika zdanie , to zdania

1 , 2 , . . . , n s racjami zdania a zdanie jest nastpstwem zda
1 , 2 , . . . , n .
Definicja 2.21. Jeeli ze zda 1 , 2 , . . . , n wynika zdanie , to m-

wimy, e zdania 1 , 2 , . . . , n pozostaj ze zdaniem w stosunku racja-
nastpstwo, albo e zachodzi midzy nimi stosunek wynikania.
Zgodnie z okreleniem stosunku wynikania i rozumieniem spjnika ko-

niunkcji zdanie wynika ze zda 1 , 2 , . . . , n wtedy i tylko wtedy, gdy
wynika z koniunkcji zda 1 , 2 , . . . , n . Z faktu tego bdziemy korzystali,
gdy dla wygody bdziemy mwili tylko o wynikaniu jednego zdania z dru-
giego to zdanie, z ktrego jakie zdanie wynika, moe by koniunkcj kilku
zda.
Jeeli ze zdania wynika zdanie , to:
1. moe by tak, e i s zdaniami prawdziwymi;
2. moe by tak, e jest faszywe a prawdziwe;
3. moe by tak, e zarwno jak i s zdaniami faszywymi;
4. nie moe by tak, aby byo prawdziwe, a faszywe.
Jeeli wiemy tylko to, e wynika z 1 , 2 , . . . , n , to w zwizku z 3 nie

mamy prawa twierdzi, e jest prawdziwe. Moemy tak twierdzi, zgodnie
z 4, tylko wwczas, gdy prawdziwe s zdania: 1 , 2 , . . . , n . Ze zda po
sobocie nastpuje niedziela i dzi jest sobota wynika zdanie jutro bdzie
niedziela. Dla uznania prawdziwoci tego zdania wystarcza prawdziwo obu
zda-przesanek.
To, e wynika z 1 , 2 , . . . , n i to, e jest prawdziwe, w zwizku z 2,
nie daje podstaw do twierdzenia, e tym samym zdania 1 , 2 , . . . , n s
prawdziwe. Zdanie ulica jest mokra wynika z tego, e pada deszcz. Zdanie
ulica jest mokra moe by prawdziwe w sytuacji, gdy zdanie pada deszcz
jest faszywe. Moe tak by w wypadku, gdy ulica jest mokra, poniewa
przejecha beczkowz.
To, e wynika z 1 , 2 , . . . , n i to, e nie wszystkie zdania 1 , 2 , . . . ,
n s prawdziwe, zgodnie z 2 nie daje podstaw do twierdzenia, e zdanie
jest faszywe. Faszywo zdania pada deszcz nie przesdza o faszywoci
zdania ulica jest mokra.
Na to, aby ze zdania wynikao , jest konieczne, aby nie byo tak,
e jest prawdziwe, a faszywe. Na to za, aby implikacja zbudowana
z tych zda bya prawdziwa, wystarcza, aby nie byo tak, e poprzednik
jest prawdziwy, a nastpnik jest faszywy. Inaczej mwic, prawdziwo
implikacji jeeli , to jest warunkiem koniecznym, ale nie jest warunkiem
wystarczajcym, aby prawd byo, e z wynika . Nie wolno wic myli
stosunku wynikania z implikacj.
Jednym z najwaniejszych celw logiki jest dostarczenie narzdzi do znaj-
dowania odpowiedzi na pytanie, czy midzy jakimi zdaniami zachodzi sto-
sunek wynikania, czy te nie. Zasadnicz ide logiki formalnej jest stworzenie
rachunku, ktry umoliwiaby znajdowanie odpowiedzi na to pytanie w taki
sposb, jak rachunek arytmetyczny umoliwia odpowied na pytanie o wynik
operacji arytmetycznych. Ze znajomoci rachunku arytmetycznego korzysta
si na co dzie. Z rachunkw logicznych korzysta si wyjtkowo. Zwykle na
co dzie wystarcza nam intuicyjne uznanie zachodzenia stosunku wynikania.
Intuicj t moemy znacznie usprawni zajmujc si logik.
Stosunek wynikania peni szczegln rol w nauce. Podstawowe twier-
dzenia, gwne tezy systemu nauki, to te, z ktrych wyprowadzalne s (wy-
nikaj) liczne inne twierdzenia i tezy. W wypadku systemu aksjomatycz-
nego z okrelonej grupy zda-tez, zwanych aksjomatami, wyprowadzalne
s (wynikaj) wszystkie pozostae twierdzenia tego systemu.
Stosunek wynikania zachodzi midzy zdaniami jeeli Jan jest studen-
tem, to przysuguje mu znika kolejowa i Jan jest studentem a zdaniem
Janowi przysuguje znika kolejowa. Podobnie te midzy zdaniami kady
czowiek jest miertelny i Sokrates jest czowiekiem a zdaniem Sokrates
jest miertelny. Aby wykaza to, naleaoby odwoa si do technik logiki
formalnej.
Gdy chcemy pokaza brak zachodzenia stosunku wynikania s jeszcze
moliwoci inne ni odwoanie si do technik logiki formalnej.
Zwykle dla wykazania, e nie zachodzi wynikanie stosujemy wizualizacj
lub analogi.
Brak zachodzenia stosunku wynikania sposobem wizualizacji wykazuje
si rozwaajc rzeczywist lub wyimaginowan sytuacj, w ktrej prawdziwe
s wszystkie zdania, z ktrych ma wynika jakie zdanie, a ono samo jest fa-
szywe. Stosunek wynikania nie zachodzi midzy zdaniami jeeli pracownik
otrzymuje niskie wynagrodzenie, to le pracuje i pracownik nie otrzymuje
niskiego wynagrodzenia a zdaniem pracownik dobrze pracuje mona
wskaza rzeczywiste sytuacje, w ktrych pracownik nie otrzymuje niskiego
wynagrodzenia, a le pracuje. Ze zda jeeli istnieje wasno prywatna, to
istnieje niesprawiedliwo spoeczna i nie ma wasnoci prywatnej nie wy-
nika zdanie nie ma niesprawiedliwoci spoecznej w krajach, w ktrych
nie byo wasnoci prywatnej nie byo te sprawiedliwoci spoecznej. Ze zda-
2.2. WYNIKANIE 163
nia Biaystok jest miastem wojewdzkim nie wynika Warszawa jest stolic
Polski logicznie moliwa jest sytuacja, e Warszawa nie jest stolic, mimo
e Biaystok jest miastem wojewdzkim.
Dla wykazania braku zachodzenia stosunku wynikania w ocenianym ro-
zumowaniu mona wzi rozumowanie, ktre nie rni si od niego co do
formy a mimo, i ma prawdziwe przesanki ma jawnie faszywy wniosek.
Taki sposb postpowania oparty jest na analogii.
Analogia wykorzystana jest w nastpujcym tekcie (Shaw, B., Virtues
for a postmodern world, Business Ethics Quarterly, vol. 5 nr 4, 1995):
Postmodernistyczny charakter etyki biznesu Green zdaje si uza-

sadnia nastpujco:
Jeli X jest postmodernistyczne, to X ma cechy A i B.
Etyka biznesu ma cechy A i B.
Dlatego, etyka biznesu jest postmodernistyczna.
Rozwamy analogiczne wnioskowanie:
Jeli X jest prezydentem, to X mieszka w Biaym Domu.
Chelsea Clinton mieszka w Biaym Domu.
Dlatego, Chelsea Clinton jest prezydentem.
Wnioskowanie przeprowadzone przez Greena jest wic bdne.
W wypadku, gdy nie potrafimy wskaza rzeczywistej lub wyimaginowanej

sytuacji, w ktrej zdanie majce by racj jest prawdziwe, a zdanie majce
by nastpstwem jest faszywe lub nie potrafimy wskaza zda nie rnicych
si form od racji i zdania nie rnicego si form od nastpstwa takich, e
pierwsze s prawdziwe, a drugie jest faszywe, to nie mamy prawa twierdzi,
e wynikanie zachodzi. Oba sposoby bowiem zale od naszej pamici i wy-
obrani. Pozytywne stwierdzenie zachodzenia wynikania zdania ze zdania
wymaga wskazania takiego prawa logiki, ktre jest schematem implikacji,
ktrej poprzednikiem jest a nastpnikiem jest .
Wskanikiem tego, czy kto przyjmuje istnienie stosunku wynikania mi-
dzy zdaniami, moe by nie tylko sowne stwierdzenie zachodzenia tego
zwizku przez uycie sowa wynika, lecz take np. cakowita pewno, z jak
uznaje si wniosek cakowit pewno uznania wniosku mona mie tylko
w wypadku, gdy wniosek wynika z prawdziwych przesanek.
Bywa, e forma argumentacji utrudnia zauwaenie zwizku wynikania lub
zwodzi wskazujc na jego rzekome istnienie, co jest wykorzystywane w nie-
uczciwej argumentacji.
2.3 Wnioskowanie
Omwimy teraz jeden z rodzajw rozumowa. Bd to wnioskowania. Teo-
ria wnioskowania jest podstawowa dla teorii rozumowania. Jej pojcia i twier-
dzenia wykorzystywane s w teorii innych rodzajw rozumowa.
Definicja 2.22. Wnioskowanie to rozumowanie, w ktrym:
1. przesanki s zdaniami uznanymi (wniosek jest zdaniem nieuznanym),
2. przesanki uzasadniaj wniosek (wniosek jest uzasadniany przez prze-

sanki).
Wnioskowanie wzbogaca nasz wiedz o wnioski ze zda ju nalecych

do tej wiedzy oraz wzbogaca nasze przekonania o wnioski ze zda wyraaj-
cych nasze przekonania.
Definicja 2.23. Wnioskowanie entymematyczne to wnioskowanie, w kt-

rym wystpuj przesanki entymematyczne.
Mianem entymematu okrela si te wnioskowanie, w ktrym domylny

jest wniosek, zob. s. 321.
Wnioskowania dzielimy na dedukcyjne i na uprawdopodobniajce.
2.3.1 Wnioskowanie dedukcyjne
Definicja 2.24. Wnioskowanie jest dedukcyjne wtedy i tylko wtedy, gdy

wniosek wynika z przesanek.
Wnioskowanie dedukcyjne to wnioskowanie, w ktrym prawdziwo prze-

sanek gwarantuje prawdziwo wniosku. Forma wnioskowania wyklucza mo-
liwo, aby przesanki byy prawdziwe a wniosek faszywy.
Wnioskowanie dedukcyjne jest charakterystyczne dla nauk dedukcyjnych.
W tych naukach jest to jedyny uznany sposb wnioskowania. Nauki deduk-
cyjne to przede wszystkim teorie matematyczne. Dla nauk tych znamienne
jest to, e przedstawiane s w formie systemw aksjomatycznych: z ju uzna-
nych zda, czyli twierdze, wyprowadza si kolejne twierdzenia. Tak to wy-
glda na etapie przedstawienia systemu jako czego ju gotowego. Proces
znajdowania nowych twierdze i znajdowania dla nich przesanek ma cha-
rakter twrczy i jak kady proces twrczy nie ogranicza si do dajcych si
opisa rodzajw rozumowa. Wan rol peni w nim intuicja.
2.3. WNIOSKOWANIE 165
Wniosek nie jest zdaniem, ktre samo przez si, niejako automatycznie,
wypywa z przesanek. Wskazanie wniosku jest pewnym twrczym aktem
umysu. Dane przesanki mog uzasadnia rne zdania. To, ktre nas w da-
nej sytuacji interesuje, stanowi przedmiot naszej decyzji zwizanej z reali-
zacj okrelonych celw rozumowania. Jasne jest wic, e moe by tak, i
tym, co jest pierwsze w naszym zamyle, jest zdanie, ktre ma by wnioskiem.
Dopiero pniej poszukujemy wrd zda uznanych takich, ktre by je uza-
sadniay. Jest to pewien zabieg twrczy. A to znaczy midzy innymi, e nie
zawsze daje si opisa w sposb intersubiektywnie komunikowalny. Wielk
rol peni tu intuicja, ktra z natury rzeczy nie podlega intersubiektywnej
kontroli.
Logika formalna okrela, ktre schematy wnioskowa s schematami wnio-
skowa dedukcyjnych. Kto rozumujc dedukcyjnie nie musi si schematem
posugiwa, jednak jego wnioskowanie przebiega zgodnie z prawami logiki.
Jeeli jakie wnioskowanie jest dedukcyjne, to kade inne wnioskowanie nie
rnice si od niego form jest rwnie wnioskowaniem dedukcyjnym. Odpo-
wiedzi na pytanie, co to jest forma wnioskowania dostarcza logika formalna.
Problem ten bdzie przedmiotem szerszych rozwaa w niniejszej ksice.
Teraz dla przykadu wskaemy niektre najprostsze schematy wnioskowa
dedukcyjnych.
Modus ponens Modus tollens
Jeeli , to Jeeli , to
nie-
zatem zatem nie-
Prawa De Morgana logiki zda
nie-( lub ) nie-( i )
zatem nie- i nie- zatem nie-
Prawa De Morgana logiki predykatw

nie-(dla kadego x : P x) nie-(dla pewnego x : P x)
zatem dla pewnego x : nie-P x zatem dla kadego x : nie-P x

Jeeli wnioskowanie jest dedukcyjne, to dodanie jakiejkolwiek przesanki
nie zmieni faktu wynikania wniosku z przesanek4 . Rozwamy np. wniosko-
wanie (wedug schematu modus ponens):
Jeeli Jan spotka Zosi, to powiedzia jej o spotkaniu.

Jan spotka Zosi.
Zatem
Jan powiedzia jej (Zosi) o spotkaniu.
Wnioskowanie z dodatkowymi przesankami:

Jan spotka Zosi.
Jan spotka Marysi.
Zosia widziaa si z Piotrem.
Zatem
jest rwnie wnioskowaniem, w ktrym wniosek wynika z przesanek (chocia

nie przebiega ono ju wedug schematu modus ponens). Wniosek bdzie wy-
nika z przesanek i wwczas, gdy dodamy jako przesanki zdania sprzeczne
z ktr z przesanek lub z wnioskiem. Np.

Jan spotka Zosi.
Jan nie spotka Zosi.
Zatem

4
Rozumowania, ktre maj tak wasno, e:
jeeli wynika z , to wynika z kadego zbioru takiego, e
to rozumowania monotoniczne.
Jan spotka Zosi.

Jan nie powiedzia jej (Zosi) o spotkaniu.
Zatem
Stosunek wynikania midzy przesankami a wnioskiem bdzie zachodzi tak

dugo, jak dugo wrd przesanek bd zdania, z ktrych wniosek wynika.
Jeeli wic z jakich przesanek wynika wniosek, to doczenie nowych prze-
sanek nie ma najmniejszego wpywu na zachodzenie stosunku wynikania;
moe mie jedynie wpyw na poprawno wnioskowania. Inaczej bdzie, gdy
odrzucimy ktr z przesanek. W takim wypadku stosunek wynikania moe
przesta zachodzi.
Fakt, e dodawanie kolejnych przesanek do wnioskowania dedukcyjnego
nie ma wpywu na wynikanie wniosku z przesanek daje podstaw dla postu-
latu, aby ograniczy liczb przesanek do tych, ktre s konieczne dla zacho-
dzenia wynikania. Jest to postulat ekonomii dla wnioskowania dedukcyjnego.
Zbdne przesanki nie tylko, e niepotrzebnie wyduaj wnioskowanie, lecz
rwnie mog pomniejsza jego warto argumentacyjn. Taka sytuacja ma
miejsce w wypadku, gdy ktra ze zbdnych przesanek jest faszywa lub
nieuzasadniona. Zbdna przesanka moe te nie mie zwizku z wnioskiem
lub go nieuzasadnia. Wszystko to moe sta si rdem zastrzee i wt-
pliwoci.
2.3.2 Dowd wprost i dowd niewprost

Szczeglny wypadek wnioskowania dedukcyjnego, gdy waciwe wniosko-
wanie dedukcyjne poprzedzone jest procedur poszukiwania przesanek dla
ju danego zdania-wniosku, to dowodzenie.
Definicja 2.25. Zdanie, dla ktrego poszukuje si dowodu to teza tego

dowodu.
Definicja 2.26. Dowodzenie tezy to znajdowanie wrd zda uznanych

(twierdze) przesanek, z ktrych wynika .
Samo wnioskowanie, jako ju zakoczone rozumowanie przedstawione

w postaci jzykowej, to dowd.
Definicja 2.27. Dowd tezy moe by:
1. dowodem wprost, gdy wskazane s twierdzenia, z ktrych wynika ,

bd
2. dowodem niewprost (apagogicznym, przez sprowadzenie do

niedorzecznoci, reductio ad absurdum), gdy z negacji zdania do-
wodzonego dowodzi si wprost negacji pewnego twierdzenia, czyli gdy
z niejako przesanki dowodzi si wprost zaprzeczenia ju udowod-
nionego zdania.
Rnice midzy dowodem wprost a dowodem niewprost s rnicami

w sposobie poszukiwania przesanek i w strukturze dowodu. Istotn rol
w dowodzie niewprost peni zasada dwuwartociowoci. Chodzi o to, e skoro
negacja dowodzonego zdania ma faszywe konsekwencje, to jest zdaniem fa-
szywym, poniewa faszywe zdanie moe wynika tylko z faszywego zdania.
Opierajc si na zasadzie dwuwartociowoci stwierdzamy, e jeeli nega-
cja zdania dowodzonego jest zdaniem faszywym, to ono samo jest zdaniem
prawdziwym. W wypadku dowodu wprost w samym dowodzie nie bierzemy
pod uwag negacji zdania dowodzonego, a dowd moe przebiega bez wy-
korzystania sposobw rozumowania, ktre oparte byyby na zasadzie dwu-
wartociowoci.
Dowie mona tylko zdania; tego, e wynika ono ze wskazanych prze-
sanek. aden dowd w tu podanym znaczeniu terminu dowd nie
jest dowodem na to, e dane zdanie nie wynika ze wskazanych przesanek.
Moemy dowodzi negacji jakiego zdania , czyli dowodzi zdania nie-.
Dowd dla nienie jest jednak dowodem na to, e nie ma dowodu. Zda-
rzy si bowiem moe tak, e dowd ma nie tylko zdanie lecz rwnie
zdanie nie-. Bdzie to wskazywa na wadliwo przesanek lub wadliwo
wnioskowania. System wiedzy, w ktrym dowd ma zarwno jak i nie-
jako sprzeczny jest bezwartociowy.
Fakt, i nie mamy dowodu jakiego zdania, nie stanowi podstawy do
twierdzenia, e zdanie to nie jest dowodliwe, czyli e w przyszoci nie znaj-
dzie si dowodu tego zdania. W wypadku korzystania z metody niewprost
w dowodzie na to, e zdanie naley do jakiego systemu, pokazujemy, e
negacja dowodzonego zdania, czyli nie-, ma konsekwencje sprzeczne z ju
uznanymi zdaniami. Nie znaczy to jednak, e dowiedlimy, e ta negacja,
nie-, nie naley do tego systemu. Dowiedlimy tylko, e dowodzone zdanie
naley do systemu.
Zdanie moe wynika z rnych zbiorw przesanek. To, czy jakie wska-
zane przesanki, z ktrych wynika zdanie dowodzone, mog by uznane za
waciwe dla dowodu tego zdania zaley: w wypadku wiedzy w sensie obiek-
tywnym od tego, czy przesanki te s udowodnione; a w wypadku wiedzy
w sensie subiektywnym od tego, czy s one uznane przez osob, dla ktrej
dowd jest przeprowadzany.
Fakt, e to samo zdanie moe by wnioskiem z rnych zbiorw zda

daje podstaw dla postulatu, aby znajdowa dowd najprostszy. Postulat
prostoty dowodu wie si z postulatem ekonomii dla wnioskowania. Jeeli
za cech ekonomicznego wnioskowania uznamy nie tylko jego krtko, lecz
rwnie atwo jego zrozumienia, to tak rozumiany postulat ekonomii byy
rwnowany postulatowi prostoty. atwo dowodu nie jest mierzalna, jak
to jest w wypadku krtkoci. To, co moe by atwe do zrozumienia przez
kogo nie musi by takie dla kogo innego. Oczywisto wynikania wnio-
sku z przesanek jest wanym skadnikiem prostoty dowodu. Czasem uzy-
skanie takiego efektu wymaga wyduenia dowodu. Ocena atwoci dowodu
jest spraw kulturow, praktyczn i zwizan z dowiadczeniem. Nie jest
to przedmiot wiedzy (w sensie zbioru postulatw), lecz intuicji, ktrej r-
dem jest kultura dowodzenia. Matematyk o duym dowiadczeniu wyrnia
eleganckie dowody twierdze.
Dowodzenie jest procedur poszukiwania racji. Jako procedura nie jest
czym gotowym, lecz dynamicznym, zoonym z faz. Moe ono przebiega
w dwojaki sposb. W pocztkowej fazie przytacza si racje dla dowodzo-
nego zdania, ktre same wymagaj dowodu. Dla tych racji szuka si do-
wodu. Dowd jest zakoczony, gdy ostatecznie dojdzie si do racji, ktre
w wypadku wiedzy obiektywnej s twierdzeniami, lub w wypadku
wiedzy subiektywnej s zdaniami uznanymi przez osob, dla ktrej do-
wd by przeprowadzany. Takie dowodzenie to dowodzenie regresywne,
czyli analityczne. Inaczej jest w wypadku dowodzenia progresywnego,
czyli syntetycznego. Najpierw wskazuje si nastpstwa pewnych twierdze
lub przekona. W kolejnym kroku wskazuje si nastpstwa tych nastpstw.
Procedura koczy si, gdy jako nastpstwo pojawia si zdanie dowodzone.
Dla samego dowodu nie ma znaczenia droga, ktr doszlimy do wskazania
przesanek bdcych twierdzeniami albo przekonaniami, z ktrych wynika
zdanie dowodzone.
Dotychczas mwilimy o dowodzie jako uzasadnianiu porednim. Sowa
dowd uywa si te na oznaczenie pewnego rodzaju uzasadniania pored-
niego. Dowodem jest wskazywanie racji empirycznych dla uznania jakiego
zdania.
Definicja 2.28. Dowd rzeczowy to fakty empiryczne, ktre s racjami

dowodzonej tezy.
Dowodem rzeczowym s rzeczy, ktre wskazuj np. poprzez zwizek przy-

czynowo-skutkowy na prawdziwo dowodzonej tezy. Na przykad odciski
palcw na pistolecie stanowi dowd rzeczowy na to, e osoba, ktrej odciski
znaleziono, trzymaa ten pistolet w rku. Prawnicy terminw dowd i do-

wodzenie zwykli uywa te w innych znaczeniach, np. dowodzenie moe
oznacza uzasadnianie.
Zadania
Zadanie 2.5. Jeste w kraju, w ktrym policjanci zawsze mwi prawd,
a zodzieje zawsze mwi nieprawd. Spotykasz dwoje ludzi, Pawa i Gawa.
Czy na podstawie tego, co tobie powiedzieli zakadajc, e kady z nich
jest policjantem lub zodziejem potrafisz wywnioskowa kim oni s5 ?
1. Pawe : Jestem policjantem lub nie.
2. Pawe : Jeli Gawe jest zodziejem, to ja te.
3. Gawe : Jeli ja jestem policjantem, to Pawe jest zodziejem.
4. Pawe : Nikt z nas nie jest policjantem.
5. Gawe : Obaj nie jestemy policjantami.
6. Pawe : Gawe jest policjantem, a ja jestem zodziejem.
7. Pawe : Jeli kto z nas jest policjantem, to jest to Gawe.
8. Gawe : Jeli kto z nas jest policjantem, to ja nim jestem.
9. Gawe : Pawe jest zodziejem.

Pawe : Obaj jestemy zodziejami.
10. Gawe : Pawe jest policjantem.

Pawe : Przynajmniej jeden z nas jest zodziejem.
11. Gawe : Pawe jest policjantem wtedy i tylko kiedy jest nim jego brat.
Pawe : Niestety, mj brat jest zodziejem.
12. Gawe : Pawe i jego brat s obaj policjantami.

Pawe : Ja jestem policjantem, a mj brat nie.
5
Oparte na: Raymond Smullyan, What is the Name of this Book?, Englewood Cliffs,
N.J.: Prentice-Hall, 1978.
Zadanie 2.6. Jeste w kraju, w ktrym policjanci zawsze mwi prawd,

a zodzieje mwi nieprawd. Spotykasz troje ludzi, Pawa, Gawa i Kub.
Czy na podstawie tego, co tobie powiedzieli zakadajc, e kady z nich
jest policjantem lub zodziejem potrafisz wywnioskowa kim oni s6 :
1. Pawe : Kuba jest zodziejem.

Gawe : Bd Pawe, bd Kuba jest policjantem.
Kuba: Jeli ja jestem zodziejem, to oni s te.
2. Pawe : Gawe jest policjantem.

Gawe : Wszyscy jestemy zodziejami.
Kuba: Pawe, Gawe i ich kuzyni s wszyscy zodziejami.
3. Pawe : Wszyscy nie jestemy zodziejami.

Gawe : Pawe jest.
Kuba: Jeli jest Pawe, to Gawe te.
Zadanie 2.7. Wska przesanki entymematyczne.
1. Teraz mamy padziernik. Zatem nastpny miesic to listopad.
2. Jan nie poyczy mi pienidzy. Nie jest wic, jak mylaem, moim do-
brym koleg.
3. Zmiana skali podatkowej i wprowadzenie 19% podatku dla osb o naj-

niszych dochodach, poprawi sytuacj materialn najuboszych.
4. Naley przeciwdziaa komercjalizacji mediw. Zwiksza si bowiem

udzia programw naruszajcych zasady dobrych obyczajw i moral-
noci.
5. Czy jest pan powanym kandydatem?

Nie jestem w ogle pokazywany w telewizji. Mimo to moje notowa-
nia ustawicznie wzrastaj. Jestem wic powanym kandydatem chocia
wci opowiada si za mn niewielu wyborcw. (Na podstawie roz-
mowy z kandydatem na prezydenta RP, w programie TV Rozmowy
w dwjce, 13 padziernika 1995 r.)
6
Oparte na: Raymond Smullyan, What is the Name of this Book?, Englewood Cliffs,
N.J.: Prentice-Hall, 1978.
6. Nie wiesz, kim by Bertrand Russell, a zatem nie interesujesz si filo-

zofi XX wieku.
7. Skoro nie czytae Nocy i dni, a znasz tre tej powieci, wic ogldae
jej adaptacj filmow.
8. Poniewa ceny wzrosy, wic jeli poda si nie zmienia, to wzrs

popyt.
Zadanie 2.8. Czy ponisze wnioskowanie-rozmowa jest wnioskowaniem de-
dukcyjnym?
Zdecydowaem si na wyjazd do Ameryki.
Chcesz si dorobi?
Bd musia si pogodzi na rozstanie przez kilka lat z rodzin i zre-
zygnowa na ten czas z planw zawodowych.
Nie masz wyjcia, jeli nie chcesz biedy klepa.
Niestety.
Zadanie 2.9. Czy prawd jest, e7 [. . . ] skonstruowa mona argument,
ktry wykazuje, e z jakiejkolwiek pary sprzecznych stwierdze nic w ogle
nie mona wydedukowa, jeli poprawny argument moe mie faszywe
przesanki, a niepoprawny argument moe mie prawdziwe przesanki i gdy
jedyn kombinacj, ktra nie moe si zdarzy jest: prawdziwe przesanki,
poprawny argument, ale faszywy wniosek?
Zadanie 2.10. Ktre z poniszych wnioskowa s dedukcyjne (jeli nie s to
wnioskowania entymematyczne):
1. Jeeli 4 jest nieparzyste, to 2 jest nieparzyste. 2 jest parzyste. Zatem

4 jest parzyste.
2. Jeeli 4 jest nieparzyste, to 2 jest nieparzyste. 2 jest parzyste. Zatem

4 nie jest nieparzyste.
3. Jeeli 4 jest nieparzyste, to 2 jest nieparzyste. 2 jest parzyste. Ani 2,

ani 4 nie s zarazem parzyste i nieparzyste. Zatem 4 jest parzyste.
4. Jeeli 4 jest nieparzyste, to 2 jest nieparzyste. 2 jest parzyste. Ani 2, ani

4 nie s zarazem parzyste i nieparzyste. Zatem 4 nie jest nieparzyste.
5. Jeeli 4 jest nieparzyste, to 2 jest nieparzyste. 2 jest parzyste. Ani

2, ani 4 nie jest zarazem parzyste i nieparzyste. 4 jest parzyste lub
nieparzyste. Zatem 4 jest parzyste.
7
Zob. Encyklopedia Guinnessa, Guinness Publishing Ltd., wyd. polskie 1991, s. 494.
6. Jeeli 4 jest nieparzyste, to 2 jest nieparzyste. 2 jest parzyste. 2 i 4 s

parzyste lub nieparzyste. Zatem 4 jest parzyste.
Zadanie 2.11. Czy w poniszym rozumowaniu wniosek wynika z przesanek?

Do lekarza przychodzi pacjent, ktry twierdzi, e jest chory na gryp.
Lekarz mwi: Gdyby pan by rzeczywicie chory na gryp, to miaby pan
katar, podwyszon temperatur, bl gowy. Tych objaww nie stwierdzam,
a zatem nie jest pan chory na gryp.
Zadanie 2.12. Czy ze zdania:
Nieprawda, e ycie nie ma sensu, jeli Bg nie istnieje
wynika zdanie:
Bg nie istnieje?
Zadanie 2.13. Bajtek i Kajtek s bliniakami. Jeden z nich mwi nieprawd
w poniedziaki, wtorki i rody, a w pozostae dni tygodnia mwi prawd.
Drugi za nieprawd mwi w czwartki, pitki i soboty, a w pozostae dni
tygodnia mwi prawd. Pewnego dnia spotyka ich Jasio. Jeden z bliniakw
przedstawia si jako Bajtek, a drugi jako Kajtek.
Ktry z bliniakw ma na imi Bajtek, a ktry Kajtek?
Zadanie 2.14. Z ktrego z ukadw przesanek mona wyprowadzi dowolny
wniosek?
1. adne zdanie nie wynika ze zdania, ktre mu przeczy. Kade zdanie

przeczy jakiemu zdaniu. Istniej zdania, z ktrych wynika kade zda-
nie.
2. Istniej zdania, ktre wynikaj z kadego zdania. Istniej zdania, ktre

z pewnych zda nie wynikaj. Dla kadego zdania mona poda takie,
ktre ze nie wynika. Dla kadego zdania mona poda takie, z ktrego
ono nie wynika.
3. Istniej zdania, ktre wynikaj z kadego zdania i z ktrych kade zda-

nie wynika. Jeli jakie zdanie wynika z kadego zdania, to jest ono
prawd logiczn. Jeli zdanie jest prawd logiczn, to jest prawdziwe.
Jeli z jakiego zdania wynika kade zdanie, to to pierwsze jest podsta-
wieniem kontrtautologii. adne zdanie prawdziwe nie jest podstawie-
niem kontrtautologii.
Zadanie 2.15. Oskareni s: S, W i M. Oto ich zeznania:

S: W jest winny, natomiast M jest niewinny.
W: Jeli S jest winny, to rwnie M jest winny.
M: Ja jestem niewinny, ale co najmniej jeden z nich jest winny.

Odpowiedz na nastpujce pytania:
1. czy zeznania s zgodne,
2. jeli wszyscy s niewinni, to kto mwi nieprawd,
3. jeli wszyscy mwi prawd, to kto jest winny,
4. jeli niewinny mwi prawd, a winny mwi nieprawd, to kto jest

winny?
Zadanie 2.16. W sprawie o zabjstwo jest dwch podejrzanych Stachu

i Jachu. Zeznaje czterech wiadkw. Pierwszy powiedzia:
Wiem tylko to, e Stachu nie jest winien.
Drugi wiadek zezna:
Wiem tylko, e Jachu nie jest winien.
Trzeci wiadek:
Wiem, e z dwch poprzednich zezna przynajmniej jedno jest praw-
dziwe.
Czwarty:
Wiem, e zeznania trzeciego wiadka s faszywe.
Okazao si, e czwarty wiadek mwi prawd. Kto dokona przestp-
stwa?
2.3.3 Wnioskowanie uprawdopodobniajce

Wnioskowanie dedukcyjne jest charakterystyczne dla nauk matematycz-
nych: jest to jedyny uprawniony w tych naukach sposb wnioskowania. Wnio-
skowanie dedukcyjne wyrnia to, e wniosek zawiera si w przesankach,
prawdziwo wniosku jest bowiem zagwarantowana przez prawdziwo prze-
sanek. Mona powiedzie, e wniosek ujawnia tylko to, co zawarte jest ju
w przesankach. W naukach przyrodniczych i spoecznych wychodzi si
poza to, co dane jest w przesankach. Takie wnioskowania nie bd jednak
daway podstaw dla cakowitej pewnoci co do prawdziwoci wniosku, mimo
prawdziwoci przesanek. Wnioskowania takie bd miay za walor poznaw-
czy, gdy bd daway wiksze podstawy dla uznania wniosku ni dla jego
zaprzeczenia.
W 1996 r. przypada dziesita rocznica tragicznego wybuchu elektrowni
atomowej w Czernobylu. Przy okazji bilansowano skutki tego wybuchu. Na
podstawie wiedzy przyrodniczej i faktu, e od tamtego okresu w Polsce
trzykrotnie wzrosa zachorowalno na raka tarczycy, a na Biaostocczynie

dotknitej w wikszym stopniu opadem radioaktywnym zachorowalno ta
wzrosa dziesiciokrotnie wnioskowano, e wybuch w Czernobylu jest przy-
czyn wzrostu zachorowalnoci na raka tarczycy. Przesanki tego wniosko-
wania nie gwarantuj prawdziwoci wniosku. Nie mona bowiem wykluczy
innych powodw, dla ktrych odnotowano wzrost zachorowa, chociaby ta-
kich jak lepsza diagnostyka, bdca wtrnym efektem informacji o zagroeniu
rakiem tarczycy przez opady radioaktywne pochodzce z wybuchu. Wniosko-
wanie to jest jednak poprawne jako uprawdopodobniajce.
Na praktyczny walor wnioskowa uprawdopodobniajcych zwraca uwag
w Zasadach filozofii Descartes:
Co si za tyczy praktyki yciowej, niejednokrotnie musimy ima
si tego, co tylko prawdopodobne, albo te, gdy z dwch rzeczy
adna nie wydaje si bardziej prawdopodobna, mimo to tymcza-
sowo jedn z nich wybiera. Bo najczciej przepadaby sposob-
no do dziaania, zanim zdoalibymy pozby si naszych wt-
pliwoci8 .
Definicja 2.29. Wnioskowanie uprawdopodobniajce to wnioskowa-
nie, w ktrym:
1. prawdziwo przesanek nie gwarantuje prawdziwoci wniosku, czyli nie
jest wykluczona faszywo wniosku mimo prawdziwoci przesanek;
2. prawdziwo przesanek czyni bardziej prawdopodobn prawdziwo

wniosku ni jego faszywo;
3. stopie pewnoci, z jakim uznaje si wniosek, nie jest wikszy ni praw-

dopodobiestwo prawdziwoci wniosku (okrelone dla danych przesa-
nek).
W kadym wnioskowaniu wniosek, jak kade zdanie, jest albo prawdziwy,
albo faszywy. W wypadku wnioskowania uprawdopodobniajcego na pod-
stawie danych przesanek nie mona pokaza, e wniosek jest prawdziwy
(ani, e jest faszywy). Mwi o tym pkt 1. definicji. Punkt ten mwi, e
wnioskowanie uprawdopodobniajce nie jest wnioskowaniem dedukcyjnym.
Wnioskowanie uprawdopodobniajce rni si od wnioskowania deduk-
cyjnego tym, e w wypadku wnioskowania dedukcyjnego prawdziwo wnio-
sku jest zagwarantowana przez prawdziwo przesanek, a w wypadku wnio-
skowania uprawdopodobniajcego tak nie jest. Powstaje pytanie o wielko
8
Descartes, Zasady filozofii, przek. I. Dmbska, Warszawa 1960.
prawdopodobiestwa. Pkt. 2 mwi tylko tyle, e prawdopodobiestwo praw-

dziwoci wniosku winno by wiksze ni jego faszywoci. W wypadku wnio-
skowa uprawdopodobniajcych musimy wic dy do zwikszenia praw-
dopodobiestwa wniosku. Doczanie nowych przesanek do wnioskowania
dedukcyjnego nie ma wpywu na wynikanie wniosku z przesanek, a moe
mie jedynie walor pragmatyczny: dla kogo moe by atwiej zrozumiae
lub przekonywajce ze wzgldu na uznawanie przez tego kogo tych, a nie
innych przesanek. W wypadku wnioskowania uprawdopodobniajcego do-
datkowe przesanki mog zmienia prawdopodobiestwo prawdziwoci wnio-
sku. Dodatkowe przesanki mog zwiksza prawdopodobiestwa ale i mog
by takie przesanki, ktre zmniejszaj prawdopodobiestwo. W szczeglno-
ci moe zdarzy si tak, e dodatkowe przesanki prowadz do odrzucenia
wniosku.
W wypadku wnioskowania uprawdopodobniajcego prawa do cakowitej
pewnoci nie mamy. Mwi o tym pkt 3. Jednak posiadana przez nas wiedza,
przesanki naszego rozumowania, daj nam prawo do wikszej pewnoci co
do prawdziwoci wniosku ni pewnoci co do prawdziwoci jego zaprzeczenia,
a przecie bd wniosek, bd jego negacja jest zdaniem prawdziwym. Sto-
pie pewnoci, z jakim na podstawie prawdziwych przesanek mamy prawo
uzna wniosek, moe by okrelany przez prawdopodobiestwo prawdziwo-
ci wniosku w warunkach prawdziwoci przesanek. Nie wolno jednak myli
stopnia pewnoci z tym prawdopodobiestwem. Powtrzmy: zdania s bd
prawdziwe, bd faszywe. Wniosek jest wic bd prawdziwy, bd faszywy,
a nie prawdopodobny. Uznajemy zdanie za prawdziwe, z tym e przesanki
nie daj nam prawa uzna tego zdania z ca pewnoci, lecz z jakim stop-
niem pewnoci (wikszym ni stopie pewnoci, z jakim moglibymy uzna
negacj tego zdania i nie wikszym ni prawdopodobiestwo jego prawdzi-
woci).
Mamy prawo uzna (z ca pewnoci) zdanie jest prawdopodobne, e
Jan (ktry pali papierosy) zachoruje na raka puc (zreszt takie zdanie by-
oby rwnie prawdziwe w wypadku, gdyby Jan nie pali). Nie mamy jednak
prawa uzna zdania Jan (ktry pali papierosy) zachoruje na raka puc.
Prawdopodobiestwo tego, e Jan zachoruje, jest mniejsze ni tego, e nie
zachoruje. Stopie pewnoci, z jakim mielibymy prawo uzna zdanie Jan
zachoruje na raka puc, jest bowiem mniejszy ni stopie pewnoci, z jakim
mielibymy prawo uzna zdanie Jan nie zachoruje na raka puc. Badania
naukowe dowodz prawdziwoci zdania prawdopodobiestwo zachorowania
na raka puc przez osob palc tyto jest wiksze ni w wypadku osoby
niepalcej.
Jestemy zainteresowani okreleniem, z jakim stopniem pewnoci mo-
emy uzna jakie zdanie przy zaoeniu prawdziwoci zda 1 , 2 , . . . ,

n , czyli jestemy zainteresowani prawdopodobiestwem logicznym zdania
ze wzgldu na zdania 1 , 2 , . . . , n . Okrelenia prawdopodobiestwa logicz-
nego najprociej mona dokona przyjmujc, e jest ono rwne prawdopodo-
biestwu zaistnienia sytuacji opisywanej zdaniem w takich okolicznociach,
w ktrych prawdziwe s wszystkie zdania 1 , 2 , . . . , n . Do oceny tego
prawdopodobiestwa moemy wykorzysta narzdzia matematyczne: teori
prawdopodobiestwa i statystyk. Utosamiamy wwczas prawdopodobie-
stwo logiczne z prawdopodobiestwem matematycznym. W podstawowym
wypadku P(A/B), prawdopodobiestwo czstociowe zbioru A ze wzgldu
na niepusty zbir B, oblicza si wedug wzoru:
N (B A)
P(A/B) = ,
N (B)
gdzie N X jest liczb elementw zbioru X .
Zwykle przy okrelaniu prawdopodobiestwa kierujemy si jednak intu-
icj i dowiadczeniem yciowym. Postpujemy tak rwnie w sprawach wa-
nych. Biegy powoany przez sd np. w sprawie o sfaszowanie podpisu mwi
o prawdopodobiestwie tego, e badany przez niego podpis jest faszywy.
Jest to prawdopodobiestwo psychologiczne tego zdarzenia.
Dowiadczenie yciowe i poziom wyksztacenia rnie ksztatuj intu-
icj. Rne oszacowania prawdopodobiestwa psychologicznego mog sta
si powodem sporu. Wielki polski matematyk Hugo Steinhaus radzi w grach
liczbowych takich jak totolotek zakrela psychologicznie najmniej prawdo-
podobne ukady liczb, wwczas bowiem wzrasta szansa na wysok wygran
bez zmiany szansy na wygran w ogle. Moliwo, e wygra ukad:
[1, 2, 3, 4, 5, 6]
jest taka sama jak ta, e wygra ukad, na przykad:
[4, 16, 21, 31, 36, 47].
Psychologiczne prawdopodobiestwo pierwszego jest bardzo mae w porw-

naniu z psychologicznym prawdopodobiestwem drugiego (wystarczy zapy-
ta gracza, ktry ukad zakreliby). Zakrelajc pierwszy albo drugi ukad
mamy takie same szanse na trafienie. Jednak w wypadku, gdy wygrywa ukad
pierwszy poniewa wysoko wygranej zaley od tego, ilu graczy trafnie
zakrelio wygramy najwicej.
Ocena prawdopodobiestwa metodami matematycznymi te moe by
rna. Wynik jest przecie zaleny od danych wyjciowych i uwzgldnia-
nia lub nieuwzgldniania pewnych okolicznoci. Efekty tych moliwoci wi-

dzimy w czasem diametralnie rnych wynikach, np. badania opinii spoecz-
nej lub rnicych si danych statystycznych. Pynie z tego wskazwka, e
nim oprzemy si w swoim postpowaniu i dziaaniu na tych danych, dobrze
przypatrzmy si zaoeniom i metodzie bada. Firmy wyspecjalizowane w ta-
kich badaniach chroni jednak swoje metody. Przykadem zoonoci bada
moe badanie marketingowe. Dziaajce w Polsce dowiadczone zachodnie
firmy bada rynkowych opinioway dla handlowych firm zachodnich brak
popytu na jaki towar, ktry jednak jak si pniej okazao dobrze si
sprzedawa (sytuacje takie miay miejsce w wypadku towarw luksusowych).
Metoda, ktra przyniosa sukces firmom w wypadku bada rynkowych w kra-
jach zamonych, jak si okazuje, zawioda w Polsce.
Wnioskowanie uprawdopodobniajce peni istotn rol w naukach przy-
rodniczych. Metody statystyczne stosowane s w fizyce, biologii, chemii.
W naukach stosowanych, gdzie istotne jest przewidywanie trudno byoby
z tych metod zrezygnowa.
Wnioskowanie uprawdopodobniajce stosowane jest w wielu zwykych
sprawach praktycznych. Kiedy jad samochodem staram si wybra opty-
maln drog: moliwie krtk i najmniej zatoczon. Moje przewidywanie
jest tylko prawdopodobne. Kiedy podejmuj decyzj o zachowaniu si na
giedzie intuicyjnie oceniam najkorzystniejsze sprzedae i zakupy akcji.
Wnioskowanie uprawdopodobniajce jest stosowane przez prawnikw. Do-
wd poszlakowy to materia uprawdopodobniajcy uzasadnian tez. Prze-
sanki dla uznania kogo za winnego jakiego czynu nie daj w sensie logicz-
nym podstaw do cakowitej pewnoci. Prawnik z wnioskowaniem uprawdopo-
dobniajcym spotyka si rwnie w zwizku z pojciami niebezpieczestwa
w prawie karnym i ryzyka w prawie cywilnym.
Wnioskowanie uprawdopodobniajce jest te rdem rnych przesdw.
Ludzie podchodz selektywnie do faktw: dostrzegaj to, co im odpowiada,
a pomijaj to, co nie jest dla nich wygodne; pamitaj to, co potwierdza
ich oczekiwania, a zapominaj o tym, co tym oczekiwaniom zaprzecza. Kto
upiera si, e liczba 13 jest dla niego nieszczliwa, podajc wszystkie wy-
padki, kiedy w pewnym zwizku z 13 miao miejsce jakie nieprzyjemne
zdarzenie, za nie pamita i pomija wypadki, gdy tak nie byo. Kominiarz
szczcie przynosi rzeczywicie, okolice, w ktrych byli kominiarze byy
bogatsze od tych, w ktrych kominiarzy nie byo (z powodu mniejszej liczby
poarw).
Wrd wnioskowa uprawdopodobniajcych wyrniamy wnioskowania
redukcyjne.
Zadania
Zadanie 2.17. Wska sposoby zwikszenia prawdopodobiestwa wniosku opi-
sane w poniszym tekcie.
Dugoterminowe prognozy pogody nigdy nie bd dokadne. Moemy jed-
nak spokojnie ufa prognozom pogody na najblisze trzy dni.
Krtkoterminowe prognozy pogody, obejmujce okoo trzech dni, s wia-
rygodne. Gorzej jest z prognozami tygodniowymi, natomiast prognozy du-
goterminowe s niewiele wicej warte ni przepowiednie starych grali.
Moemy liczy na to, e w przyszoci bdzie mona w miar dokadnie
przewidzie pogod z najwyej dwutygodniowym wyprzedzeniem. Na du-
szy okres nie bdzie to moliwe.
Prby prognozowania, jak bdzie wygldaa np. najblisza zima, opieraj
si jedynie na tym, co mwi nam nasze dowiadczenie, statystyki, co wynika
z danych.
Precyzyjne prognozy dugoterminowe s niemoliwe w zwizku z natur
samej atmosfery. Jest ona bardzo niestabilna. Wystarczy jeden czynnik, by
nagle zacza dziaa w zupenie innym trybie. Nawet bardzo may bodziec
moe wywoa olbrzymie zmiany.
Mona za to oczekiwa coraz lepszych prognoz kilkudniowych. Bardzo
szybki rozwj komputerw i modeli obliczeniowych pomagaj coraz trafniej
prognozowa pogod. Coraz lepiej rozumiemy te rne zjawiska fizyczne,
determinujce pogod, np. te, ktre zachodz w chmurach.
Aby prognozowa pogod, nie wystarczy jednak znajomo jej stanu
w danej chwili i prowadzenie pomiarw. Trzeba umie rozwizywa rwnania,
dotyczce praw fizyki atmosfery. Rozwizywanie tych rwna w codziennej
praktyce umoliwi dopiero rozwj komputerw.
2.3.4 Wnioskowanie redukcyjne
Definicja 2.30. Wnioskowanie redukcyjne jest wnioskowaniem upraw-

dopodobniajcym, w ktrym przesanki wynikaj lub wynikaj entymema-
tycznie z wniosku.
W wnioskowaniu redukcyjnym zwykle przesanki wynikaj nie z samego

wniosku lecz z wniosku dodatkowych przesanek uznanych za oczywiste, czyli
wynikaj z wniosku entymematycznie.
W wypadku wnioskowania dedukcyjnego z przesanek wynika wniosek.
W wypadku wnioskowania redukcyjnego przesanki wynikaj z wniosku. We
wnioskowaniu dedukcyjnym stosunek uzasadniania (wniosku przez przesan-

ki) jest zgodny z kierunkiem wynikania. We wnioskowaniu redukcyjnym sto-
sunek uzasadniania (wniosku przez przesanki) jest odwrotny do stosunku
wynikania.
Widzc w czasie suchego i upalnego lata, e na drzewie schn licie wnio-
skujemy, e temu drzewu brakuje wilgoci. Z tego, e drzewu brakuje wilgoci
i z przesanki (entymematycznej), e jeeli drzewu brakuje wilgoci, to schn
jego licie wynika, e na drzewie schn licie. Z tego jednak, e na drzewie
schn licie nie wynika, e drzewu brakuje wilgoci. Moe by zupenie inna
tego przyczyna. Drzewo przecie moe by podlewane, a schnicie lici by
spowodowane jak chorob. Wnioskowanie bdzie poprawne, gdy wniosek
zostanie uznany przez nas w stopniu, na jaki pozwalaj przesanki, a prze-
sanki czyni bardziej prawdopodobnym wniosek ni jego zaprzeczenie. Nie
wolno jednak uzna wniosku z ca pewnoci. Moe przecie by tak, e
wniosek jest zdaniem faszywym.
Fakt, e przesanki wynikaj (entymematycznie) z wniosku, nie wystar-
cza dla uznania wnioskowania za poprawne wnioskowanie redukcyjne. Gdyby
kto na podstawie tego, e Jan jest ysy wnioskowa, e wszyscy ludzie s
ysi, to ten kto nie wnioskowaby poprawnie. Jest tak, mimo i z tego, e
wszyscy ludzie s ysi, i z tego, e Jan jest czowiekiem (przesanka enty-
mematyczna), wynika, e Jan jest ysy. Wnioskowanie redukcyjne jest wnio-
skowaniem uprawdopodobniajcym. Jako takie jest poprawne, gdy prawdo-
podobiestwo prawdziwoci wniosku jest wiksze ni jego negacji (na pod-
stawie danych przesanek), a stopie uznania wniosku nie przekracza praw-
dopodobiestwa jego prawdziwoci wyznaczonego przez przesanki.
Jeeli jedna z przesanek we wnioskowaniu redukcyjnym jest faszywa,
to wniosek jest te faszywy. Jest tak, poniewa przesanki wynikaj z wnio-
sku, za faszywe zdanie moe wynika tylko z faszywego zdania. Jest wic
inaczej ni w wypadku wnioskowania dedukcyjnego, gdzie faszywo kt-
rej z przesanek jedynie nie pozwala na uznanie wniosku za prawdziwy,
ale i nie przesdza jego faszywoci. Z przesanek, z ktrych nie wszystkie
s prawdziwe, dedukcyjnie mona bowiem wywnioskowa zarwno zdanie
prawdziwe, jak i mona wywnioskowa zdanie faszywe.
Wnioskowania redukcyjne peni donios rol w procesie stawiania hipo-
tez. Kiedy w Wielkiej Brytanii stwierdzono masowe zachorowania byda na
tzw. chorob wciekych krw, naukowcy chcieli znale tego przyczyn.
Hipotezy stawia si te w celach wycznie praktycznych. Kiedy w kilka
minut po starcie z lotniska J. F. Kennedyego samolot linii TWA z pasa-
erami run do Atlantyku, chciano zna powd, dla ktrego si tak stao.
W jednym i drugim wypadku choroby wciekych krw i tragedii samo-
lotu stawiano hipotezy, czyli przypuszczenia, co do przyczyn. Na podsta-

wie zda stwierdzajcych fakty wnioskowano o zdaniu stwierdzajcym przy-
czyn. Przy tym chodzio o takie zdanie stwierdzajce przyczyn, z ktrego
wynikayby wszystkie zdania stwierdzajce fakty. Naukowiec chce stawia
trafne hipotezy. Policjant jest tym bardziej ceniony, im czciej udaje mu
si rozwiza kryminaln zagadk, czyli postawi tak hipotez, ktrej nie
udaje si nikomu obali.
2.3.5 Indukcja enumeracyjna

W tradycyjnej logice wnioskowania dzielono na dedukcyjne miay to by
rozumowania, jak to okrelano, od ogu do szczegu i na indukcyjne
te miay by wnioskowaniami od szczegu do ogu. Mimo zarzucenia
tego podziau, utrzymay si pewne terminy. Std niektre wnioskowania
dedukcyjne nosz nazw indukcyjnych. Niektre wnioskowania indukcyjne
s wnioskowaniami redukcyjnymi9 .
Definicja 2.31. Indukcja enumeracyjna to wnioskowanie, w ktrym:
1. wystpuj przesanki
(a) stwierdzajce przynaleno n przedmiotw a1 , a2 , . . . , an do ro-
dzajw, odpowiednio: R1 , R2 , . . . , Rn , czyli stwierdzajce praw-
dziwo zda:
R1 (a1 ), R2 (a2 ), . . . , Rn (an );
oraz
(b) orzekajce, e dla tych przedmiotw zachodzi okrelona prawido-
wo P, czyli prawd jest, e P(a1 , a2 , . . . , an ).
2. Wniosek jest za zdaniem stwierdzajcym zachodzenie prawidowoci
P dla wszystkich przedmiotw rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn , czyli:
dla kadego x1 , x2 , . . . , xn :
jeeli [R1 (x1 ) i R2 (x2 ) . . . i Rn (xn )], to P(x1 , x2 , . . . , xn )
Zdania ten oto kawaek substancji to sl i znajdujca si w tym oto

naczyniu ciecz to woda okrelaj rodzaje przedmiotw. Zdanie ten oto ka-
waek substancji rozpuszcza si w cieczy znajdujcej si w tym oto naczy-
niu stwierdza pewn prawidowo o rozwaanych przedmiotach. Zdanie sl
rozpuszcza si w wodzie orzeka t prawidowo o wszystkich przedmiotach
rozwaanych rodzajw.
9
W literaturze spotyka si uycie terminu wnioskowanie indukcyjne w znaczeniu, ktre
tu zostao nadane wyraeniu wnioskowanie uprawdopodobniajce.
Definicja 2.32. Przesanka w indukcji enumeracyjnej, ktra stwierdza przy-

naleno n przedmiotw do rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn oraz stwierdza, e dla
tych n przedmiotw zachodzi prawidowo P to przesanka indukcyjna.
Przesank indukcyjn mona sformuowa jako implikacj. Bdzie wic

miaa posta:
jeeli [R1 (a1 ) i R2 (a2 ) . . . i Rn (an )], to P(a1 , a2 , . . . , an ).
Korzystajc z symboli logicznych przesank indukcyjn w postaci implikacji

mona zapisa nastpujco:
[R1 (a1 ) R2 (a2 ) Rn (an )] P(a1 , a2 , . . . , an ). (2.1)
Implikacja jest prawdziwa w kadym wypadku, w ktrym faszywy jest jej

poprzednik lub prawdziwy jest jej nastpnik. Ocena wartoci przesanki in-
dukcyjnej w postaci implikacyjnej dla uzasadnienia wniosku zalee wic
bdzie nie tylko od jej prawdziwoci, lecz rwnie od prawdziwoci poprzed-
nika implikacji. Dla tej oceny licz si tylko te prawdziwe implikacje, ktre
maj prawdziwy poprzednik.
Wniosek we wnioskowaniu przez indukcj enumeracyjn jest zdaniem po-
staci:
dla kadego x1 , x2 , . . . , xn :
{jeeli [R1 (x1 ) i R2 (x2 ) . . . i Rn (xn )], to P(x1 , x2 , . . . , xn )}
co korzystajc z symboli logicznych mona zapisa:
x1 , x2 , . . . , xn {[R1 (x1 ) R2 (x2 ) Rn (xn )] P(x1 , x2 , . . . , xn )}. (2.2)
Szczeglnym wypadkiem indukcji enumeracyjnej jest indukcja enumera-

cyjna niezupena. W indukcji enumeracyjnej niezupenej jedynymi przesan-
kami s przesanki indukcyjne, czyli zdania postaci 2.1.
Definicja 2.33. Wnioskowanie przez indukcj enumeracyjn niezu-

pen jest wnioskowaniem, w ktrym:
1. kada przesanka stwierdza zachodzenie prawidowoci P dla n przed-

miotw rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn ;
2. wniosek orzeka za, e prawidowo P zachodzi dla wszystkich przed-

miotw rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn .
Prawdziwo przesanek we wnioskowaniu przez indukcj enumeracyjn

niezupen nie daje gwarancji prawdziwoci wniosku, czyli tego, e prawi-
dowo P zachodzi dla wszystkich przedmiotw rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn .
Niewykluczone jest istnienie innych przedmiotw ni te, o ktrych mowa
w poszczeglnych przesankach. Nie jest wic te wykluczone, e dla ktre-
go z tych przedmiotw prawidowo P nie bdzie zachodzi.
Wnioskowanie przez indukcj enumeracyjn niezupen jest wnioskowa-
niem redukcyjnym: wszystkie przesanki tego wnioskowania wynikaj z jego
wniosku. Faszywo jakiego zdania o postaci przesanki indukcyjnej prze-
sdza wic o faszywoci wniosku. Skoro bowiem przesanki wynikaj z wnio-
sku, a z prawdziwego zdania nie moe wynika faszywe, zatem jeli jaka
przesanka jest faszywa, to wniosek jest te faszywy.
Ocena poprawnoci wnioskowania przez indukcj enumeracyjn niezu-
pen wymaga okrelenia prawdopodobiestwa prawdziwoci wniosku przy
danych przesankach. Czy np. odpowied jednego studenta na pytanie o po-
wd wyboru kierunku studiw wystarcza dla przyjcia wniosku, e taki sam
powd mieli wszyscy inni studenci tego kierunku? Czy te trzeba przepy-
ta ponad 50% studentw, aby mc z wystarczajcym stopniem pewnoci
wskazywa powd wyboru studiw?
Wnioskujemy przez indukcj enumeracyjn niezupen, gdy na podstawie
tego, e w zarejestrowanych dotychczas (jest to pewna skoczona liczba)
zachorowaniach na malari w kadym wypadku chory by ukszony przez
komara, stwierdzamy:
w kadym wypadku (zarejestrowanym a take w kadym nie zare-
jestrowanym, ktry mia miejsce w przeszoci i w kadym, ktry
bdzie mia miejsce w przyszoci), gdy kto jest chory na mala-
ri, to ten kto by ukszony przez komara.
Czy to, e we wszystkich dotychczas zarejestrowanych wypadkach taki zwi-
zek mia miejsce wystarcza dla jego uoglnienia?
S to pytania, na ktre szuka si odpowiedzi w logice indukcji. Wskamy
niektre aspekty tych odpowiedzi.
Prawdopodobiestwo prawdziwoci wniosku, a co zatem idzie stopie
pewnoci, z jakim mamy prawo uzna wniosek, we wnioskowaniu przez in-
dukcj enumeracyjn niezupen zaley od jego oglnoci. Po przebadaniu
grupy studentw szkoy Sz, kierunku studiw K i rocznika R oraz stwierdze-
niu, e wszyscy przebadani mieli cech c, mog np. wnioskowa:
1. Wszyscy studenci maj cech c;

albo
2. Wszyscy studenci kierunku studiw K maj cech c;

albo
3. Wszyscy studenci szkoy Sz na kierunku K maj cech c.

W stosunku do 13 najmniej oglny byby wniosek, e
4. Wszyscy studenci szkoy Sz studiujcy na kierunku K z rocznika R

maj cech c.
Czynnikami wpywajcymi na zwikszenie prawdopodobiestwa praw-

dziwoci wniosku we wnioskowaniu przez indukcj enumeracyjn niezupen
s:
1. liczba przesanek indukcyjnych stwierdzajcych prawidowo P,
2. zrnicowanie rozwaanych przedmiotw pod wzgldem cech znacz-

cych dla prawidowoci P, ktrej zachodzenie stwierdzamy we wniosku.
Im wicej przesanek, tym wikszy prawdopodobiestwo wniosku. Po-

wody ekonomiczne (badania s kosztowne) i czasowe (badania s czaso-
chonne a ich wyniki ulegaj dezaktualizacji, gdy zajdzie sytuacja, ktr
miay przewidywa; w wypadku zbytniego rozcignicia bada w czasie na-
ley si rwnie liczy z dezaktualizacj wczeniej uzyskanych wynikw) na-
kazuj nam jednak ograniczy liczb przebadanych wypadkw. Chodzi wic
i o to, aby skoro musimy si ograniczy dobra przedmioty tak, aby
przebadane wypadki prowadziy do moliwie najwikszego prawdopodobie-
stwa wniosku. Przedmioty dobieramy tak, aby uwzgldni wszystko to, co
jest znaczce dla danej prawidowoci. Okrelenie tego, co znaczce, jest
w gwnej mierze spraw intuicji, ktra jest doskonalona np. w wypadku
nauki przez dowiadczenie i tradycj szkoy badawczej.
Moe si zdarzy, e przedmioty, o ktrych mowa w przesankach in-
dukcyjnych s wszystkimi przedmiotami rozwaanych rodzajw. W takim
wnioskowaniu oprcz przesanek indukcyjnych wystpuje wic jeszcze prze-
sanka stwierdzajca fakt, e przedmioty, o ktrych mowa w przesankach
indukcyjnych s wszystkim przedmiotami, o ktrych mwi wniosek.
Definicja 2.34. Wnioskowanie przez indukcj enumeracyjn zupen

jest wnioskowaniem, w ktre:
1. wystpuj przesanki indukcyjne, czyli zdania stwierdzajce o poszcze-

glnych ukadach n przedmiotw ai1 , ai2 , . . . , ain , 1 i m, e s
rodzajw, odpowiednio: R1 , R2 , . . . , Rn , a wic stwierdzajce praw-

dziwo zda:
R1 (ai1 ), R2 (ai2 ), . . . , Rn (ain ), 1 i m;
oraz orzekajce, e dla tych przedmiotw zachodzi okrelona prawido-
wo P, czyli prawd jest, e
P(ai1 , ai2 , . . . , ain ), 1 i m;
2. wystpuje przesanka stwierdzajca, e ukady przedmiotw:

ai1 , ai2 , . . . , ain , 1 i m,
o ktrych mowa w poszczeglnych przesankach indukcyjnych, s wszyst-
kimi moliwymi ukadami przedmiotw rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn ;
3. wniosek orzeka za, e prawidowo P zachodzi dla wszystkich przed-

miotw rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn .
We wnioskowaniu przez indukcj enumeracyjn prawdziwo przesanek

gwarantuje prawdziwo wniosku. Jest to wic wnioskowanie dedukcyjne.
Rozwamy przykady:
1. W dostawie bluzek w dniu 30 kwietnia o poszczeglnych bluzkach na

przykad wyjmowanych z jakiego zbiorczego opakowania stwierdza
si, e maj rozmiar M . Nastpnie stwierdza si, e s to wszystkie
bluzki zbiorcze opakowanie jest puste. Na tej podstawie uznaje si
z ca pewnoci zdanie: wszystkie bluzki w dostawie z 30 kwietnia
maj rozmiar M .
2. Po przepytaniu wszystkich studentw z pewnej grupy G, stwierdzajc

o kadym poszczeglnym studencie, e przygotowa si do zaj, mam
prawo uzna z cakowit pewnoci zdanie: wszyscy studenci z grupy
G przygotowali si do zaj.
Poniewa wniosek we wnioskowaniu przez indukcj enumeracyjn zu-

pen jest zdaniem stwierdzajcym prawidowo P o wszystkich przedmio-
tach rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn , zatem przesanki stwierdzajce prawido-
wo P o poszczeglnych przedmiotach rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn wynikaj
z wniosku. Faszywo ktrejkolwiek z tych przesanek przesdza wic o fa-
szywoci wniosku faszywe zdanie nie moe wynika ze zdania prawdzi-
wego. W tym omawiany sposb wnioskowania podobny jest do wnioskowa-
nia redukcyjnego. Z wniosku nie wynika jednak przesanka stwierdzajca, e
przedmioty, o ktrych mowa w poszczeglnych przesankach indukcyjnych,
s wszystkimi przedmiotami rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn . Wnioskowanie przez
indukcj enumeracyjn zupen nie jest wic wnioskowaniem redukcyjnym.

Faszywo tej przesanki nie przesdza zatem faszywoci (ani prawdziwoci)
wniosku. Moe si zdarzy, e ta przesanka jest faszywa, a mimo to wniosek
jest prawdziwy. Np. w wypadku, gdy w wyliczeniu pominlimy jaki przed-
miot rodzaju Ri . Jednak, gdy dla tego przedmiotu, z odpowiednimi innymi
z pozostaych rodzajw, bdzie zachodzi prawidowo P, to wniosek bdzie
prawdziwy.
Z wnioskowaniem przez indukcj enumeracyjn wie si uzasadnianie
przez przykady10 . Ten zabieg w istocie nie rni si formalnie od wniosko-
wania przez indukcj enumeracyjn. Jest tu raczej rnica w punkcie wyjcia
rozumowania. Jeli bowiem w indukcji enumeracyjnej kadziemy akcent na
to, e mamy dane przesanki, to w uzasadnianiu przez przykady tym, co
dane w punkcie wyjcia, jest wniosek. We wnioskowaniu przez indukcj enu-
meracyjn niezupen, jeli z wniosku wynika zdanie faszywe, to wniosek
jest faszywy. Jeli uzasadniajc przez przykady znajdziemy kontrprzykad,
to rwnie teza, ktr chcielimy uzasadni, bdzie faszywa.
2.3.6 Indukcja matematyczna

Szczeglnym wnioskowaniem jest indukcja matematyczna. Jest to wniosko-
wanie charakterystyczne dla nauk matematycznych. Indukcja matematyczna,
jak wszystkie wnioskowania w matematyce jest wnioskowaniem dedukcyj-
nym, czyli jest wnioskowaniem, w ktrym prawdziwo wniosku jest zagwa-
rantowana przez prawdziwo przesanek. Tradycyjna nazwa tego wniosko-
wania ma oparcie w fakcie, e jedna z przesanek (baza indukcji) oraz teza
indukcyjna maj posta przesanki indukcyjnej, czyli o ukadzie n przed-
miotw rodzajw, odpowiednio, R1 , R2 , . . . , Rn stwierdza si, e posiadaj
cech P. Wniosek rwnie ma posta wniosku indukcyjnego: o wszystkich
przedmiotach rodzajw R1 , R2 , . . . , Rn stwierdza si, e maj cech P.
Ograniczmy si do najprostszego wypadku zastosowania wnioskowania
przez indukcj matematyczn, a wic gdy mamy na uwadze tylko jeden ro-
dzaj przedmiotw (przedmioty te mog by wewntrznie zoone): wszystkie
elementy jakiego zbioru Z. Warunkiem zastosowania wnioskowania przez
indukcj matematyczn jest to, aby elementy Z mona byo ustawi tak, jak
liczby naturalne: w cig z elementem pierwszym i cile okrelonym miejscem
10
Termin przykad ma te inne znaczenia ni to, jakie ma, gdy mwimy o uzasadnianiu
przez przykady. O przykadzie mwimy w dydaktyce, gdy w sposb przystpny, na ile to
moliwe, chcemy obrazowa jak tez, teori itp. Na przykad w niniejszej ksice poda-
jemy przykady rozumowa. Zauwamy, e w wychowaniu przykad to tyle, co wzorzec,
kto do naladowania.
kadego elementu. Jak w wypadku liczb naturalnych bdzie wic mona m-

wi o pierwszym, drugim itd. elemencie zbioru Z, inaczej mwic elementy
zbioru Z daj si ustawi w cig: a1 , a2 , . . . ,.
Definicja 2.35. Wnioskowanie przez indukcj matematyczn o wy-

razach cigu: a1 , a2 , . . . , e maj cech P to wnioskowanie, w ktrym na
podstawie przesanki stwierdzajcej, e:
1. prawidowo P zachodzi dla a1 , czyli prawd jest, e P(a1 ),

oraz przesanki stwierdzajcej, e
2. jeeli prawidowo P zachodzi dla ak , to prawidowo P zachodzi dla

ak+1 ,
wnioskuje si, e
3. dla wszystkich wyrazw cigu: a1 , a2 , . . . , zachodzi prawidowo P.

Przesanka 1 to baza indukcji a przesanka 2 to krok indukcyjny.
Obie przesanki indukcji matematycznej wymagaj dowodu. Przesanka

2, majc posta implikacji zwykle dowodzona jest korzystajc z twier-
dzenia o dedukcji w ten sposb, e zakada si poprzednik tej implikacji
i na tej podstawie dowodzi nastpnika. Zaoenie to okrela sie jako zao-
enie indukcyjne. Zdanie: prawidowo P zachodzi dla ak to zaoenie
indukcyjne. Na jego podstawie dowodzi si zdania bdcego nastpnikiem
implikacji 2: (prawidowo P zachodzi dla ak+1 ).
Rozwamy przykad. Powiedzmy, e chcemy dowie tezy:
Dla dowolnej liczby naturalnej n:
1 + 2 + + n = [n(n + 1)]/2.
Baz wnioskowania indukcyjnego bdzie zdanie stwierdzajce zachodze-

nie dowodzonej tezy dla n = 1. W tym wypadku bdzie to zdanie:
[1(1 + 1)]/2 = 1
Po wykonaniu odpowiednich dziaa arytmetycznych stwierdzamy praw-

dziwo tego zdania. Zatem prawdziwa jest przesanka, o ktrej mowa w pkt.
1 definicji wnioskowania indukcyjnego. Teraz naley udowodni przesank 2:
Jeeli [1 + 2 + + k] = [k(k + 1)]/2, to

[1 + 2 + + k + (k + 1)] = [(k + 1)(k + 1 + 1)]/2.
Zdanie to jest implikacj. Jego dowd przeprowadza si przyjmujc jako za-

oenie jej poprzednik, czyli zakada si (zaoenie indukcyjne), e
[1 + 2 + + k] = [k(k + 1)]/2.
Oczywicie:
[1 + 2 + + k + (k + 1)] = [(1 + 2 + + k) + (k + 1)].
Korzystajc z zaoenia indukcyjnego otrzymujemy:
[1 + 2 + + k + (k + 1)] = [[k(k + 1)/2] + (k + 1)].
Na podstawie tego mamy:
[1 + 2 + + k + (k + 1)] = [(k + 1)(k + 2)/2].
A to koczy dowd dowd przesanki 2.

Udowodnilimy obie przesanki, o ktrych mowa w definicji wnioskowa-
nia przez indukcj matematyczn. W takim razie moemy przyj wniosek,
jaki zgodnie ze schematem wnioskowania przyporzdkowany jest obu tym
przesank, a mianowicie zdanie:
Dla dowolnej liczby naturalnej n : 1 + 2 + + n = [n(n + 1)]/2.
2.3.7 Wnioskowania statystyczne

Trudno dzisiaj wyobrazi sobie funkcjonowanie spoeczestwa bez korzy-
stania z uoglnienia statystycznego. Czyni z niego uytek instytucje wane
dla ycia spoecznego i gospodarczego: towarzystwa ubezpieczeniowe, agen-
cje marketingowe, orodki badania opinii publicznej itp. Statystyka matema-
tyczna jest dziaem matematyki wyszej. Nie podejmujemy tu problematyki
statystyki i dlatego w opisie wnioskowa statystycznych moemy jedynie d-
y do urobienia siebie lepszego pogldu.
Towarzystwo ubezpieczeniowe korzystajc z wnioskowania statystycznego
ocenia wysoko skadki ubezpieczenia samochodw od uszkodze i kra-
dziey: bada si czsto tego rodzaju zdarze, przecitn wysoko szkody
w zalenoci od wartoci samochodu itp. Badania te przeprowadza si na
pewnej niewielkiej (w stosunku do wszystkich) liczbie samochodw. Firma
produkujca makarony zainteresowana jest okreleniem popytu na okrelony
rodzaj makaronu: badania przeprowadza si na niewielkiej liczbie konsumen-
tw. Orodek badania opinii publicznej chce przewidzie wyniki wyborw
prezydenckich11 : ankietuje pewn liczb uprawnionych do gosowania. Wy-

niki tych bada zostaj statystycznie (tzn. zgodnie z zasadami statystyki)
uoglnione. To statystyczne uoglnienie obejmuje okrelenie wiarygodnoci
(w) oraz wskazuje dopuszczaln wielko bdu (b).
Najoglniej rzecz biorc:
Definicja 2.36. Wnioskowanie statystyczne (indukcja statystyczna)

to wnioskowanie, w ktrym przesanka stwierdza, e dla p% z m wypadkw
n przedmiotw a1 , . . . , an nalecych do rodzajw, odpowiednio: R1 , R2 ,
. . . , Rn , czyli prby, zachodzi prawidowo P [P(ai1 , . . . , ain ), 1 i
m] a wniosek e ze stopniem wiarygodnoci w dla (p b)% wszystkich
wypadkw n przedmiotw a1 , . . . , an nalecych do rodzajw, odpowiednio:
R1 , R2 , . . . , Rn , czyli populacji, zachodzi prawidowo P.
Badanie statystyczne jest pene wwczas i tylko, gdy badanie obejmuje

ca populacj, czyli prba jest taka sama jak populacja. Badanie staty-
styczne czciowe to badanie statystyczne, ktre nie obejmuje caej popu-
lacji, czyli w ktrym prba jest mniejsza od populacji.
Decyzja na badanie czciowe, podobnie jak w wypadku wnioskowania
przez indukcj enumeracyjn niezupen, uwarunkowana jest racjami prag-
matycznymi: wielko populacji moe wyklucza jej zbadanie ze wzgldw
ekonomicznych lub czasowych, niektre elementy populacji mog by trudno
dostpne lub w ogle niedostpne dla bada, badanie moe wiza si ze
zniszczeniem badanych obiektw itd.
Wnioskowanie przez indukcj enumeracyjn jest skrajnym wypadkiem
wnioskowania statystycznego: wnioskowanie statystyczne jest wnioskowaniem
przez indukcj enumeracyjn niezupen, gdy we wszystkich badanych wy-
padkach, czyli gdy p = 100%, dla n przedmiotw nalecych do rodzajw R1 ,
R2 , . . . , Rn zachodzi prawidowo P. We wnioskowaniu przez indukcj enu-
meracyjn niezupen jeden wypadek n przedmiotw nalecych do rodzajw
R1 , R2 , . . . , Rn , dla ktrych nie zachodzi prawidowo P, powoduje odrzu-
cenie wniosku. We wnioskowaniu statystycznym takie wypadki maj jedynie
wpyw na wielko procentu p. Stosowanie aparatu statystyki matematycznej
11
Systematyczne badania tego rodzaju zostay zapocztkowane przez Georgea Hora-
cego Gallupa (19011984). W 1936 r. bardzo dokadnie przewidzia wyniki wyborw prezy-
denckich w Stanach Zjednoczonych Ameryki (wybrano wwczas Franklina D. Roosevelta).
Pierwsza pomyka w przewidywaniach miaa miejsce w 1948 r. gdy prezydentem wybrano
Harry S. Trumana, jak si okazao w zwizku niewziciem pod uwag duej grupy niezde-
cydowanych wyborcw w badaniu przeprowadzonym na dwa tygodnie przed wyborami.
Pniej Gallup przyj, e niezdecydowani gosuj przede wszystkim na osob sprawujc
urzd.
jest tym, co rni istotnie wnioskowania statystyczne od wnioskowa przez

indukcj enumeracyjn niezupen. Zapoznamy si z niektrymi pojciami
teorii wnioskowa statystycznych rezygnujc z ich cisego opisu, jest on bo-
wiem moliwy tylko z zastosowaniem aparatu statystyki matematycznej.
Wnioskujc co o wielkiej liczbie wypadkw na podstawie informacji
o maej ich liczbie zakadamy, e ta maa grupa zbadanych wypadkw, zwy-
kle okrelana jako prba, reprezentuje t du grup wypadkw, ktr
nazywa si populacj. To reprezentowanie ma miejsce wwczas, gdy sto-
sowne cechy wypadkw skadajcych si na pobran prb s typowe dla
reprezentowanej grupy. Dla uoglnienia statystycznego stopie uzasadnienia
wniosku istotnie zaley od tego, jak trafnie zostaa dobrana prba.
Podobnie jak w wypadku wnioskowania przez indukcj enumeracyjn
niezupen, stopie uzasadnienia wniosku wzrasta wraz ze wzrostem liczby
zbadanych wypadkw. Jak wielk prb naley rozway, aby mc uznawa
wniosek? Zbyt maa nie daje podstaw do uznania, za dua zbyt wiele kosz-
tuje. Odpowied na postawione pytanie zaley od okrelenia dwch czyn-
nikw: przedziau ufnoci (marginesu bdu, stopnia dokadnoci),
jaki dopuszczamy i poziomu ufnoci (stopnia wiarygodnoci), ktrego
oczekujemy.
Dla uatwienia zrozumienia, czym s te czynniki, rozwamy przykad po-
miaru odcinkw. Powiedzmy, e mamy dziesi odcinkw, ktrych dugoci s
wyraone w w milimetrach: 98.9, 99.5, 99.55, 99.98, 99.999, 100.01, 100.02,
100.45, 100.5, 101.4. Mierzc z dokadnoci do 0.01 mm, mamy dwa od-
cinki dugoci 10 cm (99.999, 100.01), czyli 20% wszystkich odcinkw. Jeli
mierzymy z dokadnoci do 0.1 mm, dugo 10 cm maj odcinki: 99.98,
99.999, 100.01, 100.02, tj. 40% wszystkich odcinkw. Jeli zwikszymy do-
puszczalny bd pomiaru i mierzymy z dokadnoci do 1 mm, dugo 10 cm
maj odcinki: 99.5, 99.55, 99.98, 99.999, 100.01, 100.02, 100.45, 100.5, czyli
8 odcinkw, co daje 80% ich oglnej liczby. Jeli wykonujemy pomiary, po-
wiedzmy z dokadnoci do 5 mm, wszystkie nasze odcinki maj dugo
10 cm. Stopie pewnoci, e wskazany odcinek ma dugo 10 cm zaley od
przyjtego dopuszczalnego bdu pomiaru. Gdy bdzie to 0.01 mm, to ten
stopie pewnoci wynosi 20%, 0.1 mm 40%, 1 mm 80%, 5 mm 100%.
Powiedzmy, e chcemy okreli, jaki procent z 50.000 studentw uniwer-

sytetw podziela pogldy demokratyczne.
Po pierwsze, musimy zdecydowa si na wielko dopuszczalnego bdu.
Niech ten bd wynosi 5%. Wielko bdu w publikowanych wynikach wska-
zywana jest np. frazami z dokadnoci do 5%, plus minus 5%. Niech
z bada ankietowych wynika, e 40% studentw to demokraci. W tym wy-
padku mamy prawo twierdzi, e od 35% do 45% studentw podziela pogldy

demokratyczne. Przedzia ufnoci tych bada mieci si midzy 35% a 45%.
Badania s przeprowadzone ze stopniem dokadnoci 5% margines bdu.
Po drugie, musimy okreli oczekiwany poziom ufnoci lub stopie wiary-
godnoci. Chcemy wiedzie, z jakim stopniem pewnoci mona przyj uogl-
nienie. Gdy przyjmiemy 90-procentowy poziom wiarygodnoci, to dziesiciu
demokratw poza jednym znajdzie si w przedziale ufnoci, czyli midzy 35%
a 45%. Osignicie tego przedziau ufnoci przy dopuszczalnym 5% bdzie
jest moliwe jest to wynik oblicze statystycznych po okreleniu pogl-
dw 270 studentw. Okazuje si s to wyniki oblicze statystycznych
e w wypadku, gdy prba liczy 270 studentw mona dokona uoglnienia
z prawie takim samym poziomem ufnoci i takim samym marginesem bdu
rwnie wtedy, gdy populacja liczy 6.000, 25.000, 50.000 lub 500.000. W wy-
padku statystycznego uoglnienia procent populacji, ktry stanowi prba,
jest zwykle bez znaczenia dla poziomu ufnoci. Ten zaskakujcy fakt daje
praktyczn moliwo sprawnego przeprowadzania bada ankietowych.
Im mniejszy margines bdu zamierzamy tolerowa i im wikszego stopnia
ufnoci oczekujemy, tym prba musi by wiksza. Ponisza tabela ilustruje
te zalenoci dla wypadku, gdy populacja liczy 330.000, przy zaoeniach,
e przynajmniej poowa populacji ma cech, ktra nas interesuje i e jest to
populacja jednorodna ze wzgldu na badan charakterystyk.
Ufno: 99% 95% 90% 80%

Mar- 1% 16.650 9.600 6.725 4.100
gi- 2% 4.163 2.400 1.681 1.025
nes 3% 1.850 1.067 747 456
4% 1.041 600 420 256
b- 5% 666 384 269 164
du: 10% 154 96 68 41
Zwykle grupy, ktrych cechy badamy, nie s jednorodne. Podobnie jak

w wypadku wnioskowania przez indukcj enumeracyjn niezupen naley
dy do jak najwikszego zrnicowania branych pod uwag czonkw grupy.
Jest to jeden ze sposobw zwikszania poziomu ufnoci uoglnienia.
Powiedzmy, e prowadzimy badania cen w sklepach z artykuami spoyw-
czymi. Poziom ufnoci bdzie rny w wypadkach, gdy pod uwag wemiemy
tylko ceny:
1. chleba,
2. chleba, buek, ziemniakw i marchwi;

3. chleba, buek, ziemniakw, marchwi, jabek i ryu.

W wypadku 3 wyniki naszych bada bd miay najwikszy stopie wia-
rygodnoci.
Jak wybra prb, aby bya moliwie reprezentatywna? Najbardziej po-
wszechn praktyk jest przeprowadzenie bada na prbie losowej.
Definicja 2.37. Prba losowa to taka prba, w ktrej kady element po-
pulacji ma jednakowe szanse bycia elementem tej prby.
Losowy charakter prby nie gwarantuje jeszcze jej reprezentatywnoci.
Czyni j jednak prawdopodobn. Prba taka wystarcza w wypadku, gdy po-
pulacja jest jednorodna. Jednak w wypadku, gdy tak nie jest, lepiej przepro-
wadzi badania na ustratyfikowanej prbie losowej. Populacja dzielona
jest na podgrupy charakterystyczne dla badanej cechy. W ramach kadej
podgrupy brana jest prba losowa. Wyborcw ze wzgldu na preferencje
wyborcze w wyborach prezydenckich mona podzieli np. na mieszkacw
miast i mieszkacw wsi. Mona podzieli ze wzgldu na rodzaj wyksztace-
nia: zawodowe, rednie, wysze. Preferencje zale te od sytuacji spoecznej
inaczej zachowuj si w wyborach osoby uczce si a inaczej pracujce,
jeszcze inaczej bezrobotne. Te podziay mona krzyowa uzyskujc wicej
podgrup. Z kadej podgrupy naley wzi prb losow tak, aby proporcje
liczbowe tych prb losowych byy takie same, jak proporcje liczbowe podgrup
w populacji.
Uzyskanie prby losowej nie jest spraw prost. Idealna metoda pole-
gaaby na ponumerowaniu wszystkich elementw populacji i wybr prby
przez losowy cig liczb. Po pierwsze, jest jednak spraw trudn ponumero-
wanie elementw niektrych populacji. Jak np. ponumerowa wrble, nawet
gdyby chodzio o wrble w jednym miecie? Tylko pozornie prociej wyglda
to w wypadku ludzi. Powiedzmy, e w wyborach prezydenckich bior udzia
tylko ludzie, ktrzy maj PESEL. Jednak oprcz penej listy PESEL po-
trzebne s jeszcze nazwiska i adresy wylosowanych osb, a to naley do sfery
prywatnoci i jest zastrzeone. Po drugie, gdyby nawet udao si dotrze
do wszystkich wybranych osb, to moe si zdarzy, e dana osoba odmwi
udzielenia stosownych odpowiedzi. Powody nieudzielania odpowiedzi bywaj
rne. Poczwszy od braku czasu, a na obawie przed wypenianiem jakichkol-
wiek drukw skoczywszy. Osoba ankietowana nawet w wypadku zachowania
penej anonimowoci i dyskretnoci moe te udzieli odpowiedzi faszywej.
Na przykad w wyborach prezydenckich w 1995 r. cz osb, ktre gosoway
na A.K., w wypenianych przez siebie anonimowych ankietach nie potwier-
dzaa faktu, e gosowaa na A.K. Wyniki uzyskane z ankiet wskazyway na
minimaln wygran L.W. Wybory wygra za A.K.
Zwykle wybr ankietowanych osb dokonywany jest w sposb mniej ide-

alny ni poprzez ponumerowanie wszystkich czonkw populacji. Ankiete-
rzy korzystaj np. z ksiek telefonicznych. Przeprowadzana w ten sposb
ankieta na temat preferencji przy zakupach kurtek zimowych nie uwzgld-
nia tych, ktrzy nie posiadaj telefonw i przez to dane tej ankiety mog
by zafaszowane, jeli chodzi np. o akceptowane ceny kurtek. Zagroeniem
dla ankiety w sprawie kosmetykw samochodowych przeprowadzonej wedug
wylosowanych numerw rejestracyjnych jest fakt, e nie wszyscy posiada-
cze samochodw maj jednakowe szanse, wiksze maj ci, ktrzy maj wi-
cej ni jeden samochd. Losowanie wedug numerw praw jazdy uwzgldnia
rwnie osoby, ktre maj prawo jazdy, ale nie majc samochodu nie s
nabywcami kosmetykw samochodowych. Praktykowane sposoby ankietowa-
nia przechodniw na ulicy, tzw. sonda uliczna, budz jeszcze mniej zaufania.
Grupa ankietowana nie jest prb losow nie kady bowiem ma jednakowe
szanse znajdowania si w danym czasie w danym miejscu
Prb mona okreli przez samowybr. Jest to sposb budzcy szereg za-
strzee. W telewizyjnym programie 100 pyta do . . . komputer rejestruje
telefony na tak i na nie. Prba jest wynikiem samowyboru: do prby
nale tylko ci, ktrzy sami zdecydowali si na to. Decyzja w sprawie by-
cia respondentem lub nie zaley od zainteresowania ludzi danym problemem
i ich moliwoci czasowych, technicznych, finansowych (opata za rozmow
telefoniczn) itp. Wyniki ankiet rozprowadzanych przez czasopisma z trudem
daje si uzna za rzetelnie przedstawiajce opinie czytelnikw danego cza-
sopisma, a co dopiero gdyby chcie je uoglni np. na wszystkich obywateli
pastwa. Decyzja o nadesaniu odpowiedzi na ankiet jest decyzj czytelnika
pisma i powstaa w ten sposb prba jest daleka od prby losowej. Opinie
wyraane w listach do parlamentu to opinie ludzi, ktrzy sami zdecydowali
si napisa list. Prba powstaje wic na drodze samowyboru. Uoglnienia
danych zebranych na prbie bdcej wynikiem samowyboru mog by inte-
resujce, nie mog by jednak uznane za reprezentatywne i oparte na nich
statystyczne uoglnienie budzi wtpliwoci.
Zwykle nie wszyscy, ktrzy znaleli si w reprezentatywnej prbie losowej,
odpowiadaj na pytania ankiety. Czy mimo to prba pozostaje reprezenta-
tywna? Byoby tak, gdyby grupa, ktra nie udzielia odpowiedzi powstaa
poprzez wybr losowy. Najczciej jednak tak nie jest. W wypadku bada
populacji obejmujcej cae spoeczestwo naley si np. liczy z brakiem od-
powiedzi ze strony ludzi z najniszego i najwyszego szczebla drabiny spo-
ecznej. Z tego powodu nawet najstaranniej dokonana prba losowa nie moe
dawa wynikw, ktre mona przyjmowa bez zastrzee.
Zadania
Zadanie 2.18. Wska w poniszych tekstach wnioskowania redukcyjne.
1. Przeciwnicy kary mierci, abolicjonoci, twierdz, e kar mierci naley

znie poniewa jest ona okrutna i niezwyczajna, i dlatego jest kar
niedopuszczaln. Wedug nich nic, co pozbawia czowieka ycia nie
moe by zwyczajn kar, i jest to okruciestwo wobec kadego, kto
oczekuje koca swych dni przed powieszeniem, spaleniem na krzele
elektrycznym lub zagazowaniem. Zatem jakikolwiek byby to skuteczny
rodek zapobiegajcy przestpczoci, egzekucja jest zem i musi by
odrzucona.
2. Odrzucamy argument tych, ktrzy twierdz, e powinno si odstpi

od wymierzania kary mierci 16- i 17-letnim przestpcom dlatego, i
nie jest to zgodne z uprawnionymi celami kary. Ich zdaniem bowiem
kara ta nie odstrasza poniewa modzi majc mniej ni doroli rozwi-
nite zdolnoci poznawcze, w mniejszym stopniu obawiaj si mierci.
Ponadto nie jest speniony rwnie warunek retrybucji modzi s
mniej dojrzali i odpowiedzialni, a tym samym mniej moralnie odpo-
wiedzialni.
3. Edukacja jest tak stara jak ludzko. W kadym wieku i we wszystkich

spoeczestwach zawsze czyniono co, aby przekaza nastpnym poko-
leniom wiedz i wartoci, ktre stanowiy podstaw kultury. Zawsze
wystpoway trudnoci, poniewa adne spoeczestwo nie wypraco-
wao systemu edukacji, ktry w peni i cakowicie realizowaaby dualne
potrzeby zachowania zdrowych wartoci oraz wspierania innowacji
i tworzenia nowych idei waciwie sucych potrzebom wzrastajcej
i zmieniajcej si kultury.
Zadanie 2.19. Czy przytoczona argumentacja jest poprawna?

Wszystkiemu winne s ogrki. Praktycznie wszyscy chronicznie chorzy jedli
ogrki. 99,9% ludzi umierajcych na raka jado ogrki. 99,7% ludzi, ktrzy
zginli w wypadkach, czy to drogowych, czy lotniczych, jado ogrki. 93,1%
przestpcw pochodzi z rodzin, w ktrych jedzono ogrki.
Zadanie 2.20. Podaj przykad wnioskowania uprawdopodobniajcego, w kt-
rym doczenie nowej przesanki:
1. wzmacnia wniosek,
2. osabia wniosek,
3. wyklucza wniosek.
Zadanie 2.21. Latem 1996 r. informowano o wynikach bada przeprowadzo-
nych w Brazyli. Obserwacji poddano grup krlikw na wysoko tuszczowej
diecie. Czci tych krlikw podawano wino. Okazao si, e krliki, ktrym
podawano czerwone wino byy mniej zagroone chorobami serca ni krliki,
ktrym wina nie podawano. Czy wyniki tych bada mona odnie do ludzi?
Zadanie 2.22. Oce poprawno rozumowania:
Na ocen wartoci dziea wpywa wiedza o tym, ile czasu autor powici
na jego stworzenie. W Journal of Experimental Social Psychology opisane
zostay badania przeprowadzone przez Justina Krugera.
W jednym z bada 144 studentw losowo podzielono na dwie grupy.
Oceniali oni atrakcyjno wiersza wspczesnego poety na skali od 1 (bardzo
zy) do 11 (rewelacyjny). Jedn grup poinformowano, e poeta stworzy
wiersz w cigu 4 godzin, a drugiej powiedziano, e potrzebowa na to a 18
godzin. Badani przeliczali rwnie warto wiersza na sum pienidzy, jak
ich zdaniem powinien otrzyma autor za jego publikacj w czasopimie
literackim.
Zgodnie z przewidywaniami badaczy, studenci przekonani, e poeta sp-
dzi nad pisaniem utworu 18 godzin, oceniali go bardziej przychylnie. Uwa-
ali te, e skoro praca nad wierszem zaja a tyle czasu, to honorarium za
publikacj powinno wzrosn.
Uczeni twierdz, e z heurystyki wysiku korzystamy niemal codziennie.
Jako konsumenci, recenzenci, pracodawcy lub nauczyciele czsto oceniamy
jako pracy innych osb. Im wicej kto woy wysiku w oceniane dzieo,
tym wicej warte nam si ono wydaje.
Zadanie 2.23. Na podstawie analizy opisanych bada wska moliwe rda
bdw w badaniach statystycznych.
Centralny Orodek Bada Spoecznych (CBOS) na zlecenie Fundacji im.
Batorego przeprowadzi badania opinii publicznej na temat partii politycz-
nych, ktre postrzegane s jako najbardziej skorumpowane. W raporcie opu-
blikowanym 5 wrzenia 2006 r. podano, e e za najbardziej skorumpowane
partie respondenci uznali: PiS (35 proc. wskaza), Samoobron (10 proc.),
LPR (9 proc.), PO (9 proc.), SLD (8 proc.) oraz PSL (3 proc.).
Wskutek protestw zainteresowanych stwierdzono, e wystpi bd in-
formatyczny w trakcie prac obliczeniowych (z tego powodu autorka raportu,
CBOS oraz Fundacja im. Stefana Batorego wyraaj ubolewanie i przepra-
szaj wszystkich zainteresowanych za zaistnia sytuacj). Zgodnie ze zwe-
ryfikowanymi danymi, wrd partii, ktre respondenci postrzegaj jako sko-
rumpowane, na pierwszym miejscu znalazy si: Samoobrona i SLD (po 2,8
proc. wskaza spord wszystkich objtych badaniem), a na dalszych miej-

scach: PiS (1,47 proc.), LPR (0,94 proc.), PO (0,7 proc. wskaza) i PSL (0,1
proc.).
Badanie zostao zrealizowane w czerwcu i lipcu przez COBS na loso-
wej prbie 950 dorosych Polakw. Na pytanie o to, ktre partie respondent
uwaa za skorumpowane, odpowiadao 336 osb, tzn. tyle ile wczeniej wska-
zao polityk jako skorumpowan dziedzin ycia spoecznego. Badani mogli
wskaza bd to rne partie, instytucje i urzdy, bd poszczeglnych poli-
tykw.
Zadanie 2.24. Na podstawie analizy poniszego tekstu odpowiedz na pytanie
o
1. wiarygodno bada opinii publicznej,
2. przydatno bada opinii publicznej,
3. zaoenia badania opinii publicznej.
Ponad 317 tysicy osb wzio udzia w najwikszej chyba wiatowej

ankiecie dotyczcej zachowa seksualnych. Uwag mediw zwrci zwasz-
cza fakt, e rednia wiatowa wynosi dzi 103 stosunki seksualne rocznie.
W Hiszpanii wynik by nawet nieco lepszy 105 stosunkw na rok, cho
liderami w tej dziedzinie okazali si Grecy (ze 138 stosunkami rocznie), za
Japoczycy znaleli si na szarym kocu listy podajc, e wspyj zaledwie
45 razy w roku.
Czy rzeczywicie kochamy si dwa razy w tygodniu? zapytaem dwa-
nacie osb z mojego rodowiska. Wikszo z nich zareagowaa na to ze
sceptycyzmem, a nawet z pewn zawici. Specjalici od sonday ostrzegaj,
e badania przeprowadzono na zbyt maej liczbie osb, by mona z nich byo
wysnu wiarygodne wnioski. Poza tym czy warto ufa odpowiedziom setek
anonimowych internautw w wypadku tak osobistego pytania?.
Firmy sondaowe zdaj sobie doskonale spraw, e respondenci nie zawsze
szczerze odpowiadaj na zadane im pytania. Gdy mowa jest o alkoholu czy
papierosach, zaniaj iloci spoywanych uywek, a zapytani o seks, chtnie
przechwalaj si swoimi wyczynami.
Antonio Casaubon, przewodniczcy Hiszpaskiej Federacji Stowarzysze
Seksuologicznych (FESS) wyjania: W tego typu ankietach mczyni cht-
nie kami zawyajc swoje wyniki, podczas gdy kobiety wrcz przeciwnie
wol je zaniy. Tym trudniej wydedukowa, czy wynik badania zawiera
bd. Ponadto musimy zda sobie spraw, e tego typu dane s tylko orien-
tacyjne.
Dlaczego mczyni kami? pytam. Z powodu panujcego stereo-

typu sysz w odpowiedzi. W Hiszpanii wszyscy musz by macho:
bardzo mscy i zdecydowani. Ponadto kady z nas ma tendencj do udzie-
lania takiej odpowiedzi, jakiej si po nim mona spodziewa. W rezultacie
podajemy nieprawd, mylc nasze pragnienia z faktycznym stanem rzeczy.
Ale dlaczego liczby s dla nas takie wane? Czstotliwo wspycia
seksualnego zawsze bya istotnym tematem. Dawniej sdzono, e zbyt czste
uprawianie mioci moe prowadzi do powanych szkd w naszym zdrowiu
fizycznym i psychicznym. Obecnie niepokoi nas, e nie staniemy na wyso-
koci zadania, a przyznanie si do czstej abstynencji moe zosta uznane
za nienormalne. Zawsze istniay kryteria okrelajce zalecan czstotliwo
wspycia. Psychiatra Jess Ramos zajmujcy si seksuologi kliniczn opi-
sa modele zachowania zalecane w rnych epokach historycznych. Talmud
mwi, e mczyzna, jeli tylko zawd mu na to pozwala (gdy nie jest ma-
rynarzem opuszczajcym dom na dugie tygodnie), powinien wspy ze
swoj on codziennie. Jeden z listw witego Pawa do Koryntian zaleca,
aby maonkowie uprawiali seks z tak czstotliwoci, ktra pozwoli im trzy-
ma na wodzy swoje grzeszne instynkty, gdy nadmierna abstynencja moe
dodatkowo roznieci ich dze.
Silvia de Bejar, autorka popularnonaukowych ksiek na temat seksual-
noci uwaa, e nie powinnimy ocenia naszej intymnoci za pomoc liczb.
Po pierwsze zupenie niepotrzebnie zaczynamy wtedy porwnywa si do
innych, a po drugie takie porwnania mog budzi nasz niepokj. Dlatego
pisarka radzi, aby kady z nas postawi sobie pytanie: Czy naprawd wie-
rzysz w odpowiedzi pochodzce z internetowej ankiety?.
Wiemy przecie doskonale, e w tego typu badaniach dochodzi do wstp-
nej selekcji ankietowanej grupy i zazwyczaj pytania kierowane s do naj-
modszych, najaktywniejszych czonkw spoeczestwa. Jest rzecz zdumie-
wajc, e tego typu ankiety odbijaj si pniej tak wielkim echem w me-
diach. Pogo za sensacj prowadzi do umieszczania na czowkach takich oto
tytuw: 65 procent Hiszpanw kocha si w samochodzie!, do czego mniej-
szymi literkami naleaoby dopisa, e wcale nie zamienili oni na stae ka
na samochd, tylko okazjonalnie zdarzyo im si uprawia seks w samocho-
dzie. Albo: 11 procent mieszkacw Madrytu gotuje nago, co nie znaczy,
e co dziesity madrileno jest zatwardziaym nudyst. Po prostu niektrzy
z nich przyznaj, e kiedy zdarzyo im si gotowa co bez ubrania.
Zadanie 2.25. Co sdzisz o wypowiedzi Gallupa?:
I could prove God statistically.

Mgbym statystycznie dowie istnienie Boga.
Zadanie 2.26. Jakie zaoenia mona/trzeba przyj, aby ugruntowa bada-

nia opinii publicznej? W odpowiedzi wykorzystaj myl Gallupa:
The common people of America display a quality of good com-

mon sense which is heartening to anyone who believes in the
democratic process.
Zwykli ludzie Ameryki wykazuj zdrowy rozsdek, ktry umac-
nia kadego, kto wierzy w demokratyczne procedury.
Zadanie 2.27. Przeprowad analiz uzasadnienia tezy, e ojcowie crek cz-

ciej choruj na raka prostaty.
Posiadanie samych crek moe wskazywa u ojca na zwikszone ryzyko
rozwoju raka prostaty. Przyczyn tej zbienoci moe by wada mskiego
chromosomu pciowego Y. Naukowcy zbadali ponad 38 tys. mczyzn. U 712
z nich stwierdzili raka prostaty. Pniej dane o rodzinach tych mczyzn
porwnali z danymi o rodzinach zdrowych osb.
Ostatecznie okazao si, e w porwnaniu z mczyznami majcymi przy-
najmniej jednego syna ojcowie samych crek mieli o 40 proc. wiksze ryzyko
rozwoju raka prostaty. Ryzyko roso do 60 proc., gdy mczyzna mia trzy
lub wicej crek i adnego syna.
Naukowcy szukali wyjanienia tej wyranej rnicy. Poniewa problemy
z prostat czsto wykrywa si jedynie przy rutynowych badaniach, naukowcy
nie wykluczaj, e ycie w sfeminizowanej rodzinie moe sprawia, e m-
czyzna bardziej dba o zdrowie i czciej si bada ronie wic nie tyle ryzyko
choroby, co prawdopodobiestwo jej wykrycia.
Niewykluczone te, e mczyni posiadajcy same crki mog czciej
trafia do lekarza i na odpowiednie badania, chcc wykluczy ewentualne
problemy zwizane ze zdolnoci do spodzenia syna.
Naukowcy nie posiadali danych potwierdzajcych te spekulacje. Za to
zasugerowali, e fakt podzenia samych crek i ryzyko raka prostaty mog
si wiza z czynnikiem genetycznym.
Aby zapodni komrk jajow, mczyni przekazuj w nasieniu jeden
chromosom pciowy. Jeli bdzie to Y, urodzi si syn, X oznacza crk.
Jak zasugerowali naukowcy, wady mskiego chromosomu Y mog nie
tylko wpywa na prawdopodobiestwo poczcia lub rozwoju potomkw pci
mskiej, ale i prowadzi do rozwoju raka prostaty.
Milla kanony indukcji eliminacyjnej

Do wnioskowa dedukcyjnych moe by zaliczone wnioskowanie zwane in-
dukcj eliminacyjn12 . Pierwszy systematyczny wykad tej teorii wniosko-
wa da Francis Bacon (pocztek XVII w.). Istotne jej rozwinicie i klasyczne
sformuowanie jest dzieem innego brytyjskiego filozofa, Johna Stuarta Milla
(poowa XIX w.). Indukcja eliminacyjna obejmuje pi sposobw wniosko-
wania zwanych kanonami (jak nazywa je sam Mill) lub metodami Milla.
Kanony te to metoda zgodnoci, metoda rnicy, poczona metoda zgodno-
ci i rnicy, metoda reszt oraz metoda zmian towarzyszcych.
Kanony indukcji eliminacyjnej Milla s pewnymi sposobami rozumowa-
nia. Mona je postrzega rwnie jako metody heurystyczne, czyli narzdzia
znajdowania praw.
Sdzi si, e podstaw praw przyrody s zwizki przyczynowo-skutkowe
midzy zjawiskami. Na przykad w medycynie poszukuje si przyczyny mier-
ci eczkowej, ktra jest najczstszym wypadkiem mierci dzieci w wieku
od tygodnia do jednego roku. Zdarza si to najczciej w wypadku chopcw
i w rodzinach o niskim statusie spoecznym. Jak dotd, adne wyjanienia
tego zjawiska nie okazay si w peni zadowalajce. Pisano ju o nieprawi-
dowociach pracy serca dziecka, przegrzaniu, starych materacach penych
bakterii Helicobacter, a nawet o snach, pod wpywem ktrych dziecku zdaje
si, e znw jest w macicy i nie musi oddycha. Najpopularniejsza teoria
wskazuje na niewaciw pozycj w czasie snu na brzuchu.
O zwizku przyczynowo-skutkowym mwi rwnie prawnicy, np. w uza-
sadnieniu wyroku z 29 lipca 1996 r., uniewinniajcego gen. Cz.K., mwi si
o braku dowodw na istnienie zwizku przyczynowego midzy szyfrogramem,
a tragicznymi wydarzeniami w kopalniach.
Kanony Milla miayby suy do wykrywania przyczyny lub skutku jakie-
go zjawiska. Omwienie kanonw Milla musimy zatem poprzedzi prb zro-
zumienia, czym s przyczyna i skutek oraz czym jest zwizek przyczynowo-
skutkowy.
Zwizek przyczynowo-skutkowy Okrelenie, czym jest zwizek przy-

czynowo-skutkowy wymaga uprzedniego zdefiniowania pojcia warunku ko-
niecznego, pojcia warunku wystarczajcego oraz warunku konicznego i wy-
starczajcego.
Definicja 2.38. Warunkiem koniecznym (conditio sine qua non) zja-

12
Oryginale sformuowania nasuwaj szereg wtpliwoci. Wnioskowanie przez indukcj
eliminacyjn zostao zinterpretowane jako dedukcyjne przez np. K. Ajdukiewicza.
wiska Z jest rne od niego zjawisko Z1 takie, e zawsze jeli nie zaistnieje
zjawisko Z1 , to nie zaistnieje zjawisko Z.
Warunek konieczny zjawiska Z, to takie zjawisko Z1 , bez zaistnienia kt-
rego nie moe zaistnie Z. Jest zatem tak, e jeeli zachodzi zjawisko Z, to
rwnie zachodzi zjawisko Z1 , czyli13 :
Z Z1 .
Warunkiem koniecznym tego, aby arwka wiecia, jest sprawno spiralki

jarzeniowej (aby nie bya przepalona). Gdy spiralka jest przepalona, arwka
nie bdzie wieci. Jeeli arwka wieci, to jej spiralka nie jest przepalona.
Cao spiralki nie wystarcza jednak, aby arwka wiecia. Spenienie wa-
runku koniecznego zjawiska Z nie musi pociga za sob zajcia tego zjawi-
ska. Warunkiem koniecznym wymierzenia komu kary pozbawienia wolnoci
jest uznanie tego kogo za winnego popenienia czynu niezgodnego z pra-
wem. Uznanie kogo za winnego popenienia czynu niezgodnego z prawem
nie musi jednak pociga za sob kary pozbawienia wolnoci. Zjawisko moe
mie wicej ni jeden warunek konieczny. Na przykad warunkami koniecz-
nymi wymierzenia komu kary pozbawienia wolnoci s uznanie tego kogo za
winnego czynu zagroonego kar pozbawienia wolnoci, uznanie tego kogo za
poczytalnego, odpowiedni wiek. Pytanie, czy kade zjawisko musi mie jaki
warunek konieczny, jest pytaniem ontologicznym i wie si z zagadnieniem
przyczynowoci.
Definicja 2.39. Warunkiem wystarczajcym zjawiska Z jest rne od
niego zjawisko Z1 takie, e zawsze jeli zaistnieje zjawisko Z1 , to zaistnieje
zjawisko Z.
Warunkiem wystarczajcym zjawiska Z jest zjawisko Z1 takie, e nie
moe by tak, aby zaistniao Z1 , a nie zaistniao Z, czyli14 :
Z1 Z.
Warunkiem wystarczajcym wiecenia si arwki s:

1. sprawno arwki
i
2. podczenie do prdu elektrycznego o parametrach waciwych dla da-

nej arwki.
13
Przyjmujemy, e Z i Z1 s zdaniami.
14
Zob. przypis 13.
Zjawisko moe mie wicej ni jeden warunek konieczny. Wszystkie wa-

runki konieczne mog cznie tworzy warunek wystarczajcy. Kady z wa-
runkw 1 i 2 jest warunkiem koniecznym wiecenia si arwki. cznie two-
rz one warunek wystarczajcy. Jeli tylko oba zjawiska, 1 i 2, bd zacho-
dziy, to arwka bdzie wieci.
Zjawisko moe mie wicej ni jeden warunek wystarczajcy. Na przy-
kad na niektrych kierunkach studiw, aby zosta studentem, wystarczy
zda egzamin wstpny lub wystarczy by laureatem olimpiady przedmioto-
wej zgodnej z tym kierunkiem studiw. Pytanie, czy kade zjawisko musi
mie jaki warunek wystarczajcy, jest pytaniem ontologicznym i wie si
z zagadnieniem przyczynowoci.
Definicja 2.40. Warunkiem koniecznym i wystarczajcym zjawiska
Z jest rne od niego zjawisko Z1 takie, e zawsze jeli zaistnieje zjawisko Z,
to zaistnieje zjawisko Z1 oraz zawsze, jeli zaistnieje zjawisko zjawisko Z1 ,
to zaistnieje zjawisko Z.
Warunek konieczny i wystarczajcy zarazem to warunek, ktry jest ko-
nieczny i warunek, ktry jest wystarczajcy. Fakt, e Z1 jest warunkiem
koniecznym i wystarczajcym zjawiska Z moemy wyrazi nastpujco15 :
(Z Z1 ) (Z1 Z)
lub w sposb rwnowany:

Z Z1 .
Warunkiem koniecznym i wystarczajcym tego, by prostokt by kwadratem,
jest rwno jego bokw. Takim warunkiem jest te rwno przektnych.
Warunkiem koniecznym i wystarczajcym, aby ciao poruszao si ruchem
przypieszonym jest, aby na to ciao dziaaa nie zrwnowaona sia.
Nazwa przyczyna moe by uyte w znaczeniu warunek konieczny
i moe by uyte w znaczeniu warunek wystarczajcy. Ta rnica w uy-
ciu nazwy przyczyna ma charakter pragmatyczny, czyli znajduje oparcie
w naszej postawie wobec zjawiska, o ktrego przyczynie mowa.
Pytamy o przyczyn w sensie warunku koniecznego, gdy pytamy o przy-
czyn zjawiska niepodanego, gdy jestemy zainteresowani jego eliminacj:
cessante causa, cessat effectus (gdy znika przyczyna znika skutek). Dla jego
wyeliminowania wystarcza usunicie ktrego z warunkw koniecznych. Le-
karz mwic, e infekcja jest przyczyn choroby, mwi o przyczynie jako
warunku koniecznym choroby. Przepisuje lekarstwo, ktre t przyczyn usu-
nie. Wynikiem jej likwidacji bdzie powrt pacjenta do zdrowia. Przyczyn
15
Zob. przypis 13.
wysokiego bezrobocia w jakim regionie jest niedorozwj gospodarczy tego

regionu. Jest to warunek konieczny, ale niewystarczajcy. W warunkach sys-
temu socjalistycznego bezrobocia nie ma mimo niedorozwoju gospodarczego.
Trwaego rozwizania problemu wysokiego bezrobocia w warunkach gospo-
darki rynkowej dokonuje si poprzez wsparcie rozwoju gospodarczego re-
gionu, w ktrym wystpuje wysokie bezrobocie.
Pytamy o przyczyn w sensie warunku wystarczajcego, gdy pytamy
o przyczyn zjawiska podanego, gdy jestemy zainteresowani zaistnieniem
tego zjawiska: durante causa durat effectus (dopki dziaa przyczyna, trwa
skutek). Dla jego zaistnienia wystarcza stworzenie ktrego z warunkw wy-
starczajcych. Pytamy wic o przyczyn dobrej kondycji fizycznej. Pytamy
o przyczyn wzrostu gospodarczego. W jednym i w drugim wypadku chodzi
nam o wszystko to, dziki czemu w pierwszym wypadku kto utrzymuje
si w dobrej kondycji fizycznej, a w drugim nastpuje wzrost gospodarczy.
W innym sensie ni jako warunek konieczny lub wystarczajcy o przy-
czyn pyta np. policja lub firma ubezpieczeniowa. Instytucjom tym chodzi
nie o zjawiska, lecz o dziaanie (lub brak dziaania) i jego sprawc. Co in-
stytucjom tym przyszoby z tego, e zostaby dobrze okrelony warunek wy-
starczajcy poaru, a nie byoby odpowiedzi na pytanie, czy kto by jego
sprawc?
Wskazane wyej znaczenia terminu przyczyna nie wyczerpuj wszyst-
kich jego rozumie. wiadomo jego wieloznacznoci jest dawna. Ju np.
Arystoteles wyrnia cztery rodzaje przyczyn: sprawcz, materialn, for-
maln i celow.
O zjawisku, dla ktrego wskazujemy przyczyn mwimy, e jest skut-
kiem tej przyczyny. Zjawisko-przyczyna i zjawisko-skutek pozostaj ze sob
w zwizku przyczynowo-skutkowym. W wypadku, gdy przyczyna jakie-
go zjawiska ma przyczyn w innym zjawisku, a to w innym itd., mwimy
o acuchu przyczynowo-skutkowym. Jeli mamy acuch przyczynowo-
skutkowy, to moemy mwi o przyczynie bezporedniej (causa proxima),
bliszej i dalszej (causa ramota). Ma to miejsce dla ostatniego, trzeciego,
z omwionych rozumie sowa przyczyna. Na przykad, bezporedni przy-
czyn poaru fabryki byo zaprszenie ognia przez jej waciciela. Poredni
przyczyn bya ch uzyskania odszkodowania od firmy ubezpieczeniowej.
Dalsz przyczyn by stan techniczny fabryki wymagajcy znacznych inwe-
stycji modernizacyjnych. Oczywicie, przedstawiciel firmy ubezpieczeniowej
jest zainteresowany bezporedni przyczyn poaru.
Do powszechnie podzielana jest opinia, e nic nie dzieje si bez przy-
czyny (nihil fit sine causa). Myl t wyraa
Definicja 2.41. Zasada przyczynowoci: dla zjawiska Z1 zachodzcego

w chwili t1 istnieje zjawisko Z2 zachodzce w chwili t2 wczeniejszej ni t1
(t2 < t1 ), ktre jest przyczyn zjawiska Z1 .
Syszymy czasem, e nic nie pozostaje bez skutku. Stwierdzeniu temu

mona by nada posta analogiczn do zasady przyczynowoci. Byaby to
Definicja 2.42. Zasada skutkowoci: dla zjawiska Z1 zachodzcego w chwi-

li t1 istnieje zjawisko Z2 zachodzce w chwili t2 pniejszej ni t1 (t1 < t2 ),
ktre jest skutkiem Z1 .
W opisie kanonw Milla pomija si stosunek wczeniej-pniej midzy

przyczyn a skutkiem i mwi si o nich po prostu jako o zjawiskach towa-
rzyszcych.
ywimy przekonanie, e zjawisko moe mie wicej ni jedn przyczyn.
Przyczyn zwyki cen ropy naftowej moe by groba wojny w Zatoce Per-
skiej, moe by spadek wydobycia i eksportu z obszarw byego Zwizku
Radzieckiego, moe by zwikszony popyt powstay przez zlecenia wojskowe
na uzupenienie zapasw strategicznych, moe by zmowa najwikszych eks-
porterw w sprawie podwyki cen itd. Kada ze wskazanych przyczyn jest
jak si zdaje warunkiem wystarczajcym. Idea wieloci przyczyn jest nie-
zgodna z koncepcj dokadnie jednej przyczyny danego skutku, czyli zasad
jednoci przyczyny. Ma to by jedna przyczyna, cho moe by zoona,
moe skada si z wielu czynnikw, ktre wszystkie musz zachodzi, aby
zaszed dany skutek. Gdyby w wypadku przykadu ze wzrostem cen ropy
chcie pogodzi przekonanie o rnych przyczynach z koncepcj jednej przy-
czyny, to mona przyj, e cho zwyka cen ropy w ogle ma wiele przyczyn,
to ta oto zwyka cen ma dokadnie jedn przyczyn. Pozorna wielo przy-
czyn znika, gdy skutek jest opisany wystarczajco szczegowo. Idei wieloci
przyczyn przeciwstawia si stwierdzenie, e kada rnica musi powodowa
rnic. Jeli skutki si nie rni, to i ich przyczyny si nie rni.
Zdanie do powyszego odwrotne, a mianowicie: jeli przyczyny si nie
rni, to ich skutki si nie rni lub co na jedno wychodzi po-
dobne przyczyny powoduj podobne skutki wyraa zasad dajc podstaw
dla moliwoci praw przyczynowych, czyli zda stwierdzajcych zachodzenie
zwizku przyczynowo-skutkowego pomidzy zjawiskami z jednej okrelonej
klasy zjawisk-przyczyn i zjawiskiem z innej okrelonej klasy zjawisk-skutkw.
Prawa przyczynowe maj stosowa si do sytuacji rzeczywistych. Sytu-
acje rzeczywiste s konkretne. Zatem odkrycie prawa przyczynowego wie
si z pojciowaniem, inaczej konceptualizacj. Konkretny wypadek przy-
czyny musi by desygnatem pewnego pojcia, podobnie skutek. Prawo musi
by oglne, czyli stosowa si do pewnej klasy zwizku przyczynowo-skutkowego.

W wypadku nietrafnego wyrnienia klasy zjawisk, ktre miayby by przy-
czynami, lub klasy zjawisk, ktre miayby by skutkami, nie dochodzi do
waciwego uchwycenia zwizku przyczynowo-skutkowego. Na przykad, gdy
nie odrnia si dwch rodzajw wirusw powodujcych rne schorzenia, nie
mona sformuowa prawa mwicego o zwizku przyczynowo-skutkowym
midzy infekcj a schorzeniem. Podobnie, gdybymy nie odrniali dwch
rodzajw schorze powodowanych przez rne infekcje. Gatunki zwierzce
nie s czym oczywistym samo przez si. Maj one podstawy w rzeczywisto-
ci. Jednak czowiek ostatecznie zdecydowa o takim a nie innym rozumieniu,
co to jest ryba i co to jest ssak. Ten wybr podyktowany wzgldami nauk bio-
logicznych spowodowa, e wieloryb nie jest desygnatem nazwy ryba, a jest
desygnatem nazwy ssak (nim w biologii tego nie rozstrzygnito, pojcie
ryby byo takie, e jego desygnatami byy wieloryby; reliktem tego rozumie-
nia ryby jest nazwa wieloryba). Do dzi np. utrzyma si pochodzcy od Teo-
frasta (371285 r. p.n.e.) podzia rolin na zielne, krzewy i drzewa. Zajmujcy
si biologi molekularn zgaszaj wtpliwoci co do trafnoci dotychczasowej
systematyki wiata oywionego. Generalizacja, czyli uoglnienie obserwowa-
nych zwizkw midzy okrelonymi zjawiskami-przyczynami i okrelonymi
zjawiskami-skutkami oraz sformuowanie prawa przyczynowego moliwe s
wwczas, gdy mamy waciwe pojcia (trafnie wyrniamy klasy) zjawisk-
przyczyn i zjawisk-skutkw. O tym, e nasze rozwaania nie s czysto abs-
trakcyjne, wiadczy to, i np. dzi jeszcze spotykamy si z poszukiwaniem
istnienia zwizku przyczynowo-skutkowego midzy tym, jak kto spojrza,
a tym, e kto na kogo spojrza zachorowa, lub pomidzy charakterem i lo-
sem kogo, a tym, pod jakim znakiem zodiaku ten kto si urodzi.
Zadania
Zadanie 2.28. W podanych typowych kontekstach mowa o zwizku przy-
czynowo-skutkowym. W kadym wypadku scharakteryzuj ten zwizek jako
warunek konieczny lub/i wystarczajcy oraz poprzez miejsce w acuchu
przyczynowo-skutkowym (przyczyna dalsza lub blisza).
1. Przyczyn dolegliwoci by brak higieny.
2. Infekcja bya przyczyn choroby.
3. Przyjcie przepisanych lekarstw spowodowao ustpienie choroby.
4. mier nastpia wskutek uduszenia.

5. Awaria autobusu bya przyczyn spnienia.
6. Wskutek zastosowania nowoczesnych maszyn nastpia poprawa jako-

ci wyrobw.
7. Wirus by przyczyn awarii komputera.
8. Powodem rezygnacji z wyjazdu bya zmiana pogody.
9. Niezrozumienie problemu byo przyczyn nie zdania egzaminu przez

Jana.
10. Nieprawidowe sdziowanie byo przyczyn tego, e Tomasz Borowski

nie otrzyma medalu na olimpiadzie w Atlancie.
11. Zeznania wiadka spowodoway zmian postawy sdziw.
12. Nawoenie jest przyczyn wzrostu plonw.
13. Powd spowodoway obfite deszcze.
14. Przyczyn nieurodzaju jest susza.
15. Wskutek mronej zimy i upalnego lata spada produkcja.
16. Z powodu upaw zabraka napojw chodzcych.
17. Brak sznurka do snopowizaek spowodowany jest niwami.
18. Czerwona pachta spowodowaa agresywne zachowanie si byka.
19. Niech Jana do Piotra spowodowana jest dobrymi wynikami Piotra

w nauce.
20. Upadek jabka na ziemi spowodowany jest przyciganiem ziemskim.
Zadanie 2.29. Wska przyczyny i scharakteryzuj je:
1. wybuchu bomby w parku olimpijskim w trakcie olimpiady w Atlancie,
2. wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 19951996,
3. wygranej 1.000.000 z. przez Jana,
4. zostania ojcem przez Jana,
5. zostania wujkiem przez Jana,

6. zostania dziadkiem przez Jana,
7. odejcia z funkcji premiera przez J. Oleksego,
8. przegranej w wyborach prezydenckich przez L. Was,
9. katastrofy samolotu TWA i mierci 230 pasaerw tego samolotu.
Zadanie 2.30. W jakim sensie mwi si o zwizku przyczynowo-skutkowym

w nastpujcym tekcie?
Naczelny Sd Administracyjny stwierdzi, e aby okrelony wydatek mona
byo uzna za koszt uzyskania przychodu, to midzy tym wydatkiem a osi-
gniciem przychodu musi zachodzi zwizek przyczynowo-skutkowy tego ro-
dzaju, i poniesienie wydatku ma wpyw na powstanie lub zwikszenie przy-
chodu.
Zadanie 2.31. Co jest przyczyn a co skutkiem?
Such absolutny to umiejtno rozpoznawania dowolnego dwiku bez
koniecznoci odwoania si do jakiejkolwiek wysokoci wyjciowej. Wikszo
muzykw, ktrzy podjli nauk muzyki przed ukoczeniem 7 lat, ma taki
such. Prawie nikt natomiast jeli ksztacenie muzyczne rozpocz po 11 roku
ycia.
Indukcja eliminacyjna Dla uzasadnienia prawa przyczynowego stwier-

dzajcego zachodzenie zwizku przyczynowo-skutkowego mona wykorzy-
sta wnioskowanie przez indukcj enumeracyjn (niezupen prawo winno
bowiem stosowa si do nieograniczonej liczby wypadkw). Wnioskowanie
przez indukcj nie wyczerpuje jednak wszystkich sposobw uzasadniania
praw przyczynowych. Do tego celu mog by te wykorzystane metody wnio-
skowania przez indukcj eliminacyjn, ktra ma jeszcze i t zalet, e daje
podstaw dla metod odkrywania praw przyczynowych. Dodajmy jednak, e
sama tak metod nie jest, cho inaczej sdzi jej pomysodawca, Mill. Naj-
oglniej rzecz biorc
Definicja 2.43. Indukcja eliminacyjna jest wnioskowaniem, w ktrym:
1. jedna z przesanek pa jest alternatyw (n + 1) zda oglnych
stwierdzajcych pewn prawidowo dla zjawisk okrelonych rodza-
jw,
2. pozostae przesanki p1 , p2 , . . . , pn s zdaniami szczegowymi za-

przeczajcymi prawidowociom stwierdzanym w poszczeglnych czo-
nach alternatywy pa z wyjtkiem tylko jednego czonu,
3. wniosek jest zdaniem oglnym; czonem alternatywy pa , ktry nie zo-

sta zaprzeczony przez przesanki szczegowe p1 , p2 , . . . , pn .
Wnioskowanie przez indukcj eliminacyjn jest wnioskowaniem deduk-

cyjnym prawdziwo przesanek gwarantuje prawdziwo wniosku. Prze-
sanka pa jest alternatyw. Dla prawdziwoci alternatywy konieczna jest
prawdziwo przynajmniej jednego jej czonu. Poniewa przesanki p1 , p2 ,
. . . , pn wykluczaj prawdziwo wszystkich czonw z wyjtkiem jednego,
zatem ten jeden musi by prawdziwy. Czon ten jest wnioskiem, a wic wnio-
sek ma zagwarantowan prawdziwo jeli tylko wszystkie przesanki s
prawdziwe.
Poszczeglne kanony rni si gwnie sposobem eliminowania (z wy-
jtkiem jednego) czonw alternatywy pa .
Mill utrzymywa, e jego metody s:
1. reguami dowodzenia
oraz
2. narzdziem odkrywania praw (metod heurystyczn).
Jeli przyj zasad przyczynowoci, czyli uzna, e zjawisko ma wrd zja-

wisk mu towarzyszcych sw przyczyn, oraz przyj zasad jednoci przy-
czyny, czyli uzna, e dane zjawisko ma tylko jedn przyczyn, powysze
rozumowanie daje podstaw dla dyrektywy praktycznej:
Jeli wiadomo, e jedno ze zjawisk Z1 , Z2 , . . . , Zn jest przyczyn

zjawiska Z to, aby znale przyczyn Z, wystarczy dla kadego
poza jednym ze zjawisk Z1 , Z2 , . . . , Zn wskaza (na drodze eks-
perymentu lub obserwacji) takie sytuacje, w ktrych zachodzi Z,
a to zjawisko nie zachodzi.
To, w jaki sposb wskazuje si sytuacje, w ktrych jedno zjawisko zachodzi,

a drugie nie zachodzi rnicuje metody Milla.
Istotnym problemem praktycznym realizacji powyszej dyrektywy jest
wskazanie zjawisk Z1 , Z2 , . . . , Zn tak, aby wrd nich byo zjawisko b-
dce przyczyn zjawiska Z. Korzystajc z zasady przyczynowoci moemy
przyj, e wrd zjawisk towarzyszcych zjawisku Z zawsze, kiedy tylko to
zjawisko wystpi, bdzie te miao miejsce zjawisko bdce jego przyczyn.
Pozostawaby wic tylko problem identyfikacji zjawisk towarzyszcych zja-
wisku Z. Naleaoby przyj, e kade kilka zjawisk tworzy zjawisko zo-
one. Takie zjawisko, ktre nie dawaoby si zanalizowa jako zoone to
zjawisko proste. Gdyby wic byy wskazane absolutnie wszystkie zjawiska

towarzyszce zjawisku Z, to na mocy zasady przyczynowoci uprawnione
byoby stwierdzenie, e wrd tych zjawisk znajduje si zjawisko bdce
przyczyn Z. Jeeli za tak nie jest, jeli wymienione s tylko proste
jeli to jest moliwe dajce si wyrni zjawiska towarzyszce zjawisku
Z, to uprawnione jest stwierdzenie, e jaka kombinacja tych zjawisk jest
przyczyn Z, za te, ktre t kombinacj tworz, s jej czciami. Mona
wic przyj, e wrd prostych zidentyfikowanych zjawisk towarzyszcych
zjawisku Z jest przyczyna lub cz przyczyny zjawiska Z. Tak czy owak,
przesanka pa nie jest prosta w sformuowaniu. Nie tylko trafne pojciowa-
nie, ale i trafne zaobserwowanie relewantnych zjawisk towarzyszcych Z jest
wane dla jej wyraenia. Wszystko to wymaga duego dowiadczenia w dzie-
dzinie przedmiotowej, w ktrej zamierza si stwierdzi zachodzenie zwizku
przyczynowo-skutkowego.
Mimo tego e wnioskowanie wedug kanonw Milla tak jak tu zo-
stao przedstawione jest wnioskowaniem dedukcyjnym, to jednak w wy-
padku, gdy przesanka nie ma zagwarantowanej prawdziwoci, rwnie wnio-
sek nie moe mie zagwarantowanej prawdziwoci wniosku nie moemy
wic uzna z ca pewnoci, obciony jest bowiem wtpliwociami, ktre
budzi przesanka. Wniosek za moe by uznany w stopniu nie przewysza-
jcym adnego ze stopni pewnoci, z jakimi uznane s przesanki.
Metoda zgodnoci
Rozwamy wypadek dolegliwoci odkowej trzech osb, ktre byy razem

w kawiarni. Istnieje podejrzenie, e przyczyn jest skonsumowanie czego
niezdrowego. Jedna z tych trzech osb zjada lody i wypia kaw, druga jada
lody i wypia herbat, trzecia zamwia lody i coca-col. Na tej podstawie
wnioskujemy, e przyczyn dolegliwoci byo zjedzenie lodw.
W naszym przykadzie z dolegliwoci odkow z gry nie wzilimy
pod uwag wszystkich zjawisk towarzyszcych, zaoylimy bowiem, e przy-
czyn dolegliwoci odkowej mogo by tylko zjedzenie czego niezdrowego.
Pominite zostay wic np. dzie tygodnia, pooenie Ksiyca, wielko ka-
wiarni, jej umiejscowienie; to, czy kto pali. Nadto, dolegliwo w wypadku
kadej z trzech osb uznana zostaa za podpadajc pod to samo pojcie
dolegliwoci odkowej.
Definicja 2.44. Metoda zgodnoci jest wnioskowaniem wedug nastpu-

jcego wzoru. Jeli dwm lub wicej wypadkom zjawiska Z towarzysz ktre
ze zjawisk Z1 , Z2 , . . . , Zn i w kadym wypadku wystpuje zjawisko Zi a dla
kadego zjawiska Zj , j 6= i, mia miejsce wypadek, e wystpio zjawisko

Z a nie wystpio zjawisko Zj , to Zi jest przyczyn lub czci przyczyny
(skutkiem bd czci skutku) zjawiska Z 16 .
Metod zgodnoci i pozostae metody zilustrujemy na diagramie. Przyj-

mijmy tu i w nastpnych opisach, e zjawisku Z, ktrego przyczyny poszu-
kujemy, towarzysz rne od niego zjawiska Z1 , Z2 . . . Z5 . To, e w danym
wypadku jakie zjawisko Zi zaszo zaznaczymy piszc: +, a e nie zaszo pi-
szc: . To, e zjawisko Zi jest przyczyn lub czci przyczyny zjawiska Z
zapisujemy: Zi Z. Sposb wnioskowania metod zgodnoci moemy opisa
nastpujco:
Lp. Z1 Z2 Z3 Z4 Z5 Z
1. + + + + +
2. + + + + +
3. + + + + +
4. + + + + +
Wniosek: Z1 Z.
Pod ktem wykorzystania kanonu jedynej zgodnoci warto przeanalizo-
wa list opublikowany w The Economist (2430 wrzenia 1994):
W Paskim artykule Demokracja i wzrost (27 sierpnia), stwierdza

Pan korelacj midzy wolnoci a dobrobytem i dedukuje z tego
korelacj midzy demokracj a dobrobytem. Jest to nietrafne.
16
Mill formuuje metod zgodnoci tak, e pozwala ona na wykrywanie zjawisk koniecz-
nie towarzyszcych zjawisku Z. Takim zjawiskiem moe by nie tylko przyczyna, lecz
take skutek Z. Aby metoda ta pozwalaa na wykrywanie skutkw, naleaoby odpowied-
nio przeformuowa przesank p a powinna to by alternatywa zjawisk-skutkw oraz
przyj analogiczne do zaoe o przyczynie zaoenia o skutku: zasad skutkowoci, zasad
jednoci skutku. Metoda zgodnoci sformuowana zostaa przez J. St. Milla nastpujco:
If two or more circumstances of the phenomenon under investigation have
only one circumstance in common, the circumstance in which alone all the
instances agree, is the cause (or effect) of the given phenomenon.
Zob. John Stuart Mill, A System of Logic, ratiocinative and inductive, being a connected
view of the principles of evidence, and the methods of scientific investigation, wyd. John
W. Parker, West Strand, London, 1843; t. 1, s. 454.
Rzeczywistym rdem dobrobytu nie jest demokracja, lecz pra-

worzdno. Jest prawd, e praworzdno jest w wysokim stop-
niu skorelowana z politycznymi instytucjami liberalno-demokra-
tycznymi, lecz daleki od jasnoci jest zwizek przyczynowy. Jeli
cokolwiek historia sugeruje to to, e praworzdno jest pierw-
szym warunkiem szerokiej wolnoci obywatelskiej w formie poli-
tycznej zwanej demokracj, a nie, e jest odwrotnie. Republik
Weneck i Holandi pod Stanami Generalnymi trudno byoby na-
zwa opartymi na szerokiej bazie demokracjami, chocia cieszyy
si wyjtkow prosperity.
Rosyjskie problemy nie s spowodowane przez zbyt wiele zbyt
pno zastosowanej demokracji: spowodowane s one przez trud-
noci w przejciu od prawa socjalistycznego do prawa buru-
azyjnego.
Policja wykorzystuje metod zgodnoci, kiedy np. w sprawach o wama-

nia zauwaajc, e dokonywane s t sam metod wnioskuje, e wamania
te dokonane zostay przez t sam osob lub t sam grup przestpcz.
W miejscu trzech przestpstw zabezpieczono wiele ladw. W kadym z tych
miejsc powtarzay si lady jednej osoby. Czy policja moe wnioskowa, e
s to lady przestpcy? Dla lepszego zrozumienia wczeniej sygnalizowanych
problemw z waciw konceptualizacj i identyfikacj zjawisk towarzysz-
cych zjawisku, ktrego przyczyny poszukujemy, warto rozway nastpujcy
artobliwy przykad zwykle przytaczany przez krytykw metod Milla w ogl-
noci, a w szczeglnoci metody zgodnoci. By sobie pijak-naukowiec, wielki
amator trunkw. Pijany by kadego wieczoru. Zrujnowa zdrowie, karier,
straci przyjaci. Stwierdzajc, e dalej tak by nie moe, zdecydowa si
przeprowadzi eksperyment, aby odkry rzeczywist przyczyn swojej cz-
stej nietrzewoci. Przez pi wieczorw rejestrowa dane. Byy to kolejno:
szkocka z wod sodow, burbon z wod sodow, koniak z wod sodow, rum
z wod sodow, gin z wod sodow. Wedug metody zgodnoci to popijanie
wod sodow byo przyczyn nietrzewoci pijaka-naukowca.
Metoda rnicy
Podejmijmy na nowo przykad z dolegliwoci odkow osb, ktre byy
w kawiarni. Powiedzmy, e w kawiarni byy dwie osoby. Jedna ma dolegli-
wo odkow, a druga nie. Okazuje si, e ta, ktra ma dolegliwo, jada
lody i ciastko oraz pia kaw. Ta za osoba, ktra nie ma dolegliwoci, jada
tylko ciastko i pia kaw. Na podstawie tych danych wnioskujemy, e kon-
sumpcja lodw jest istotna dla dolegliwoci odkowej; mwimy: zjedzenie

lodw jest przyczyn lub czci przyczyny dolegliwoci odkowej (czci
bo przyczyn mogo by poczenie lodw i ciastka).
Definicja 2.45. Metoda rnicy jest wnioskowaniem wedug nastpuj-
cego wzoru. Jeli wypadkowi zajcia zjawiska Z towarzysz zjawiska Z1 , Z2 ,
. . . , Zn , a w jakim wypadku, gdy zjawisko Z nie wystpuje, a wystpuj
wszystkie zjawiska Z1 , Z2 , . . . , Zn z wyjtkiem jednego, powiedzmy Zi , to
Zi jest przyczyn lub czci przyczyny (skutkiem bd czci skutku) zja-
wiska Z 17 .
Sposb wnioskowania metod rnicy mona zilustrowa nastpujco
(dla n = 5; zob. s. 209):
1. + + + + + +
2. + + + +
Wniosek: Z1 Z.
Wykorzystanie metody rnicy ma miejsce w badaniach Pasteura. W 1861
Pasteur odrzuca koncepcj samordztwa na podstawie nastpujcego eks-
perymentu. Wywar z misa umieci w butelce zabezpieczajc go przed do-
stpem bakterii. W zawartoci nie nastpoway zmiany. Nastpnie otworzy
butelk umoliwiajc dostp bakteriom. W cigu kilku godzin nastpiy cha-
rakterystyczne zmiany psucia si misa. To, e bakterie byy przenoszone
przez powietrze, zostao pokazane przez dwukrotne filtrowanie powietrza
przez sterylne filtry. Okazao si, e w wypadku kontaktu z pierwszym fil-
trem nastpuje psucie, a w wypadku drugiego nie (na drugim nie byo
drobnoustrojw, zostay bowiem zatrzymane przez pierwszy filtr).
Wykorzystanie metody rnicy ma miejsce w wielu sytuacjach codzien-
nych. Na przykad mamusia twierdzi, e jej dziecko stracio apetyt z powodu
17
J. St. Mill formuuje ten kanon nastpujco:
If an instance in which the phenomenon under investigation occurs, and an
instance in which it does not occur, have every circumstance in common save
one, that one occurring only in the former; the circumstance in which alone
the two instances differ, is the effect, or the cause, or an indispensable part
of the cause, of the phenomenon.
przyjmowanych lekarstw. Bowiem gdy lekarstw nie przyjmowao, to apetyt

miao.
Poczona metoda zgodnoci i rnicy
W goniku radiomagnetofonu w trakcie odtwarzania tamy magnetofo-

nowej istotnie zwikszy si poziom szumu. Chcemy znale przyczyn tego
zjawiska Z. Jako ewentualne przyczyny Z bierzemy: Z1 zy stan tamy
magnetofonowej, Z2 uszkodzenie wzmacniacza (cz wsplna radia i ma-
gnetofonu), Z3 uszkodzenie magnetofonu. Rozpoczynamy od zmiany ta-
my. Bierzemy przetestowan tam i mimo to mamy zy odbir. Na podsta-
wie metody zgodnoci moemy wic wyeliminowa Z1 jako przyczyn Z. Po
przeczeniu na radio stwierdzamy, e odbir jest prawidowy. Metoda r-
nicy pozwala wyeliminowa Z2 jako przyczyn Z. Wnioskujemy zatem, e
Z3 jest przyczyn Z. (Nasz wniosek wynika logicznie z przyjtych przesanek
gdyby wic przesanki byy prawdziwe, to i wniosek byby prawdziwy.)
Definicja 2.46. Poczona metoda zgodnoci i rnicy polega na za-

stosowaniu w jednym wnioskowaniu zarwno metody zgodnoci, jak i metody
rnicy18 .
Sposb wnioskowania poczon metod zgodnoci i rnicy mona zilu-

strowa nastpujco (dla n = 5; zob. s. 209):
18
If two or more instances in which the phenomenon occurs have only one
circumstance in common, while two or more instances in which it does not
occur have nothing in common save the absence of that circumstance; the
circumstance in which alone the two sets of instances differ, is the effect, or
the cause, or an indispensable part of the cause, of the phenomenon.
1. + + + + +
2. + + + + +
3. + + + + +
4. + +
Wniosek: Z1 Z.
Metoda zgodnoci pozwolia wyeliminowa jako przyczyny (skutki) zja-

wiska Z3 , Z4 , Z5 . Jako kandydaci na przyczyny (skutki) pozostay Z1 i Z2 .
Metod rnicy wyeliminowane zostao Z2 . Pozostae Z1 jest przyczyn lub
czci przyczyny (skutkiem bd czci skutku) zjawiska Z.
Metoda reszt
Rozwamy na nowo wypadek dolegliwoci odkowej. Niech tym razem
bdzie to tylko jedna osoba, ktra ma t dolegliwo. Powiedzmy, e osoba
ta skonsumowaa lody, wypia kaw i coca-col. Aby okreli przyczyn moe
rozumowa nastpujco: na pewno kawa i coca-cola nie zaszkodziy (znane
s skutki picia przez t osob kawy i coca-coli oraz skutki te nie s dolegliwo-
ci odkow.), zatem zaszkodziy lody. To rozumowanie jest przykadem
wnioskowania zgodnego z metod reszt.
Definicja 2.47. Metoda reszt jest wnioskowaniem wedug nastpujcego

wzoru. Jeeli zjawiskom Z1 , Z2 , . . . , Zn towarzysz rne od nich zjawiska
Z10 , Z20 , . . . , Zn0 , a nadto jeli wiadomo, e Z2 jest przyczyn (skutkiem)
Z20 , Z3 jest przyczyn (skutkiem) Z30 , . . . , Zn jest przyczyn (skutkiem) Zn0 ,
to Z1 jest przyczyn lub czci przyczyny (skutkiem bd czci skutku)
zjawiska Z10 19 .
19
J. St. Milla formuuje ten kanon nastpujco:
Subduct from any phenomenon such part as is known by previous inductions
to be the effect of certain antecedents, and the residue of the phenomenon
is the effect of the remaining antecedents.
Metoda reszt, w odrnieniu od metod zgodnoci i rnicy, wymaga zba-

dania tylko jednego wypadku, co czyni j szczeglnie przydatna tam, gdzie
z rnych przyczyn, np. ekonomicznych (koszty) lub etycznych (naraenie na
uszkodzenie lub cierpienie) nie dysponujemy innymi wypadkami tego zdarze-
nia. Metoda ta jednak wymaga znajomoci przyczyn zjawisk towarzyszcych
(wykrytych we wczeniejszych eksperymentach lub obserwacjach). Zdaniem
Milla, ze wszystkich sposobw badania praw przyrody metoda ta jest naj-
bardziej podna w nieoczekiwane wyniki.
Zjawisko-skutek jest zjawiskiem, ktremu towarzysz inne zjawiska-skutki.
W wypadkach poprzednio omawianych kanonw mona byo tego nie bra
pod uwag. W opisie metody reszt ten fakt musi by uwzgldniony.
Lp. Z1 Z2 Z3 Z4 Z10 Z20 Z30 Z40
1. + + + + + + + +
2. Z2 Z20
3. Z3 Z30
4. Z4 Z40
Wniosek: Z1 Z10 .
Jako wykorzystanie metody reszt daje si opisa jedno z najwikszych od-

kry astronomii matematycznej, jakim byo odkrycie planety Neptun. Mia-
nowicie Leverrier w 1845 r., po stwierdzeniu poprawnoci wszystkich oblicze
dotyczcych ruchu planety Uran, dla wyjanienia niezgodnoci midzy wyni-
kami oblicze a danymi obserwacyjnymi, przyj istnienie nieznanej jeszcze
planety. Zjawiskiem-reszt, dla ktrego szukano przyczyny, byy niezgod-
noci midzy obliczon i faktyczn orbit planety Uran. Tym, co ze zjawisk
towarzyszcych mogo wchodzi w gr, bya nieznana dotd planeta. Zgodnie
z metod reszt ta planeta miaa by przyczyn reszty. Dwudziestego trze-
ciego wrzenia 1846 r. Galle, ktry dysponowa odpowiednimi przyrzdami
obserwacyjnymi, kierujc si wskazwkami Leverriera, w niespena godzin
odnalaz ciao nie zaznaczone na znanych wwczas mapach nieba. Nowo od-
kryt planet nazwano Neptunem.
Metoda zmian towarzyszcych

Nie zawsze jest tak, by byo moliwe obserwowanie lub eksperymentowanie
eliminujce wszystkie zjawiska towarzyszce zjawisku, dla ktrego szukamy
przyczyny czego wymaga metoda zgodnoci lub wypadek, by zjawisko
to nie zaszo czego wymaga metoda rnicy. Metoda reszt z kolei zakada
znajomo przyczyn wszystkich zjawisk towarzyszcych zjawisku, dla kt-
rego szukamy przyczyny. Zwizek przyczynowo-skutkowy moe by jednak
stwierdzany rwnie w wypadku, gdy zachodz jakie zalenoci midzy wiel-
kociami zjawisk. Obserwujemy np. zmiany ceny towaru. Moemy wic pyta
o przyczyn tego zjawiska. Okazuje si, e zmianie ceny towaru towarzysz
zmiany wskanika popytu i poday.
Metoda zmian towarzyszcych wymaga oprcz zasad, ktrych zaoenie
byo wymagane przez poprzednie metody, zaoenia, e zmiany wielkoci
przyczyny i skutku pozostaj wzgldem siebie w staym zwizku: zaleno
ta jest taka sama dla okrelonej klasy przyczyn i okrelonej klasy skutkw.
Jako zastosowanie metody zmian towarzyszcych mona opisa postpo-
wanie B. Pascala. Idc w gry wzi ze sob nie do koca nadmuchany p-
cherz. Zauway, e w miar zwikszania wysokoci zwikszaa si objto
pcherza. W drodze powrotnej za nastpowao jej zmniejszenie. Pcherz
uzyska pierwotne wymiary po powrocie na miejsce wyjcia. Poniewa ci-
nienie zmniejszao si wraz ze zwikszaniem wysokoci a towarzyszyo temu
powikszanie pcherza, to dowodzi to, i cinienie wewntrz pcherza zmniej-
szao si. W trakcie schodzenia wysoko zmniejszaa si, a wic cinienie ro-
so. Poniewa towarzyszyo temu zmniejszanie objtoci pcherza, wic tym
samym zwikszao si cinienie wewntrz pcherza. Obserwacja ta daje pod-
stawy do stwierdzenia, e zmianom wielkoci cinienia zewntrznego towa-
rzysz zmiany cinienia wewntrznego. W 1653 r. Pascal sformuowa prawo:
Jeeli na ciecz lub gaz w zbiorniku zamknitym wywierane jest cinienie ze-
wntrzne, to cinienie wewntrz zbiornika jest wszdzie jednakowe i rwne
cinieniu zewntrznemu.
Definicja 2.48. Metoda zmian towarzyszcych jest wnioskowaniem,

w ktrym na podstawie przesanki stwierdzajcej, e wszystkimi zjawiskami
towarzyszcymi zjawisku Z s zjawiska Z1 , Z2 , . . . , Zn oraz przesanek
stwierdzajcych kolejno zmian wielkoci Z bez zaistnienia zmiany wielkoci
ktrego ze zjawisk Z1 , Z2 , . . . , Zn z wyjtkiem zjawiska Zi , pozwala wnio-
skowa, e Zi jest przyczyn lub czci przyczyny (skutkiem bd czci
skutku) zjawiska Z 20 .
20
1. + + + + + +
2. + + + +
Wniosek: Z1 Z.
oznacza zmian wielkoci zjawiska.
Metoda zmian towarzyszcych ma bardzo szerokie zastosowanie: rolnik
zauwaa zaleno midzy wielkoci nawoenia a wielkoci plonu; kupiec
obserwuje zaleno midzy wielkoci reklamy a popytem na towar; fizyk
opisuje zaleno midzy cinieniem a objtoci gazu. Metoda zmian to-
warzyszcych wyrnia si od pozostaych metod tym, e tamte pozwalaj
stwierdzi zachodzenie bd niezachodzenie zwizku przyczynowego, maj
zatem charakter jakociowy, ta za metoda wykorzystuje zalenoci midzy
wielkociami zjawisk, a wic ma charakter ilociowy. Jest w ogle pierwsz
metod ilociow. Jej zastosowanie wymaga znajomoci metody pomiaru lub
sposobu oceny stopnia zmiany zjawiska.
Nasze denie do zrozumienia i kontrolowania wiata, w ktrym y-
jemy, wyraa si ustalaniem zwizkw przyczynowo-skutkowych. Chcemy
mie prawa majce charakter zda oglnych, ktrych uszczegowieniami s
zdania stwierdzajce poszczeglne wypadki zwizku przyczynowo-skutkowego.
Metody Milla z tego powodu, e wymagaj uprzedniego przyjcia alter-
natywy zda, z ktrych jedno jest kandydatem na prawo bezporednio
nie prowadz do takich praw. Kanonom Milla nie mona zatem przypisa
charakteru metody odkrywania praw przyczynowo-skutkowych. Co najwy-
ej mona im przypisa charakter metody eliminowania ewentualnych kan-
dydatw na takie prawa. Kanony Milla jako metody rozumowania nie s
metodami dajcymi podstaw dla uznania z ca pewnoci wniosku. Wpraw-
dzie wniosek wynika z przesanek, jednak fakt, i jedna z przesanek, mia-
nowicie ta bdca alternatyw zda oglnych (pa , zda kandydatw na
prawa) nie jest zdaniem, ktre mamy podstawy uzna z ca pewnoci, po-
woduje, e nie mamy prawa uznania z ca pewnoci wniosku. Metody Milla
opisuj jednak rzeczywisty sposb postpowania w celu ustalenia zwizkw
przyczynowo-skutkowych. Po prostu, w badaniach tych zwizkw musimy
Whatever phenomenon varies in any manner, is either a cause or an effect
of that phenomenon, or is connected with it through some fact of causation.
zadowala si wynikami tylko z niepenym stopniem pewnoci i tym, e sfor-

muowania s zwykle tylko stwierdzeniami przypuszcze, ktre ma badajcy
dan dziedzin. Wnioskowanie wedug kanonw Milla nie daje prawa do uzna-
nia wniosku z ca pewnoci, a same metody nie prowadz same przez si
do odkrycia praw i dlatego nie s heurystycznie cakowicie skuteczne.
Zadania
Zadanie 2.32. Omw zastosowany kanon i jeli rozumowanie jest niepo-

prawne wska bd.
1. Pewien ucze przedstawi hipotez: stwierdzi, e pajki maj organy

suchowe w nogach. Pooy schwytanego pajka na stole i zawoa, aby
bieg. Pajk bieg. Nastpnie mody eksperymentator urwa pajkowi
nogi. Pooy go na stole i zawoa, aby bieg. Pajk nie bieg. Zatem
trafna jest hipoteza po oderwaniu ng pajk oguch i nie sysza
woania chopca.
2. Firma Pollena Uroda zaobserwowaa stopniowy spadek obrotw w os-

tatnich latach. Aby ustali przyczyn tego zjawiska firma zbadaa po-
tencjalne rda owej tendencji: reklam, dystrybucj oraz same wy-
roby. Firma zacza od wykreowania nowej reklamy, lecz mimo zmian
obroty wci spaday. Nastpnie porwnujc swoje kanay dystrybu-
cji z kanaami innej firmy z tej samej brany dosza do wniosku, e
jej wasne dziaaj prawidowo. Owe badania potwierdziy trzeci hi-
potez: spadek obrotw jest wywoany przez same wyroby. Ich jako
i styl odbiegaj od wiatowych wymogw21 .
3. Powszechnie uznaje si, e Grecy i ydzi swoje pismo zapoyczyli od

Fenicjan. Znajduje to potwierdzenie w podobiestwie nazw liter grec-
kich: alfa, beta, gamma i hebrajskich: alef, bet, gimel.
4. Gdy obnia si podatki wzrastaj wpywy do budetu pastwa. Ludzie

chc wicej i zarabiaj wicej. Deficyt nie jest spowodowany przez ob-
nik podatkw. Deficyt wzronie jeli wybierzemy tych, ktrzy chc
zwikszy nasze podatki. (Ronald Reagan)
5. Mama wierzya, e czosnek jest dobry na kad chorob. Kadego ranka

smarowaa nim moje plecy. Prosiem, Mamo, nie rb tego. Posyaa
21
Por. Kobieta i styl, marzec 1994 r.
mnie tak pachncego do szkoy. Musz jednak zdradzi wam, e ni-

gdy nie chorowaem. Mam swoj teori: nikt nie zbliy si do mnie na
tak odlego, aby mnie zarazi. (Leo Buscagila)
6. Mycie oczyszcza z poczucia winy Kamcy, oszuci, kobieciarze i mor-

dercy nie syn z wyjtkowej higieny osobistej, z drugiej strony jednak
nikt dotd nie studiowa ich kpielowych nawykw.
Jak wykazay badania, osoby, ktre umyy rce po dokonaniu nieetycz-
nego czynu byy mniej trapione przez swoje myli ni te, ktre nie myy
rk.
Zwizek pomidzy moraln a fizyczn czystoci wydaje si oczywisty
od dawna. Naukowcy nazywaj to pragnienie oczyszczenia si efektem
Makbeta, od sceny w tragedii Szekspira, w ktrej Lady Makbet zawodzi:
Precz, przeklta plamo! Precz, mwi! zakrwawiwszy swoje rce, gdy
m za jej namow zamordowa krla Duncana.
Podczas jednego z eksperymentw, przeprowadzonych wrd studen-
tw, badacze polecili jednej z grup przypomnie sobie nieetyczny po-
stpek z przeszoci, jak zdradzenie przyjaciela, za innej grupie
rozmyla nad czynem etycznym w rodzaju zwrcenia znalezionych
pienidzy. Nastpnie studenci mogli wybra, czy chc dosta owek,
czy antyseptyczn chusteczk. Ci, ktrzy zastanawiali si nad wstydli-
wym uczynkiem, dwa razy czciej wybierali chusteczk.
Eksperymentalnie wykazano, e studenci, ktrzy rozmylali o swym
nieetycznym postpowaniu ocenili warto rodkw czyszczcych znacz-
nie wyej ni ich koledzy, ktrzy koncentrowali si na dobrym uczynku.
Psychologowie od lat wiedzieli, e gdy ludzie zdradzaj swoje warto-
ci, czuj potrzeb kompensacji. Chrzecijanie po przeczytaniu blu-
nierczej opowieci o Jezusie wyraaj pragnienie czstszego chodzenia
do kocioa; socjal-liberaowie, ktrzy czuj, e kogo dyskryminowali
wyraaj zwikszon ch zgaszania si na ochotnika do akcji obrony
praw obywatelskich.
Naukowcy wykazali, e studenci, ktrzy myleli o swoich wczeniejszych
grzechach chtniej zgaszali si do pomocy innym studentom w przy-
gotowaniu pracy magisterskiej chyba, e pozwolono im umy rce,
co obniao ich skonno do powicenia swego czasu mniej wicej
o poow.
Uwaamy, e zwyke mycie rk moe by skuteczne w oczyszczaniu
sumienia ale do pewnych granic. Trzeba wic jeszcze ustali, gdzie
przebiega ta granica.
Zadanie 2.33. Korzystajc z metod Milla wytumacz uzyskane wyniki i wska
dalsze moliwe eksperymenty.
1. Stwierdzono, e osoby, ktre czy to razem z pokarmem, czy te w for-
mie tabletek otrzymuj w duych ilociach takie witaminy antyoksy-
dancyjne, jak witamina E lub beta-karoten, rzadziej choruj na no-
wotwory (a zwaszcza na raka puc) ni reszta populacji oraz rzadziej
wystpuje u nich choroba niedokrwienia serca.
Na przykad badania przeprowadzone wrd Chiczykw z prowincji
Lin-Xian wykazay, e w grupie osb stosujcych diet bogat w beta-
karoten, witamin E oraz w selen liczba zgonw z powodu raka odka
bya nisza o 21% ni w grupie kontrolnej. [. . . ]
Prba [. . . ] przeprowadzona pod nadzorem fiskiego Narodowego In-
stytutu Raka oraz Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego doty-
czya ponad 29 000 mczyzn w rednim wieku palcych papierosy. Do
bada wybrano palaczy, wanie ze wzgldu na znacznie czstsze wy-
stpowanie u nich nowotworw (szczeglnie raka puc) i chorb ukadu
krenia. Wyonionej drog losowania grupie przez 6 lat podawano
beta-karoten, a cz tej grupy zaywaa take witamin E. [. . . ]
Rezultaty bada byy rwnie jednoznaczne, co zaskakujce. Wbrew
wszelkim przypuszczeniom nie wykazano w nich znaczcego statystycz-
nie ochronnego wpywu tej witaminy. Gorzej: okazao si, e w grupie
osb otrzymujcych beta-karoten nowych wypadkw raka puc byo
znaczco wicej ni w grupie kontrolnej. Czsto wystpowania raka
puc bya a o 18% wiksza wrd 14 500 osb zaywajcych beta-
karoten ni pord tej samej liczby osb, ktre tej witaminy nie zay-
way22 .
2. Osoby z wysokim IQ rzadziej cierpi na kaca. Osoby z bardzo wysokim
ilorazem inteligencji rzadziej cierpi na kaca po caonocnych imprezach
alkoholowych wskazuj szkockie badania, ktre publikuje pismo Jo-
urnal of Epidemiology and Community Health. Naukowcy z Uniwer-
sytetu w Edynburgu doszli do takiego wniosku po przeanalizowaniu
danych zebranych w grupie 7 tys. osb, ktre w wieku 11 lat (w roku
1962) przeszy testy na inteligencj. rednio 40 lat pniej poproszono
ich o wypenienie ankiety na temat ich nawykw i dowiadcze alko-
holowych.
22
Zob. Wiedza i ycie, Maj 1995, s. 2223.
Okazao si, e bdc w rednim wieku osoby, ktre jako nastolatki

miay wysokie IQ, rzadziej dowiadczay objaww kaca (np. silnego
blu gowy, nudnoci, wzmoonego pragnienia, nadwraliwoci na wia-
to i dwiki) po wypiciu alkoholu, ni osoby z niszym ilorazem inte-
ligencji.
By moe inteligentne osoby po prostu suchaj dobrych rad i unikaj
tzw. cigw picia, tj. intensywnego spoywania alkoholu w duszych
okresach czasu spekuluje prowadzcy badania dr David Batty. Na-
ukowcy planuj zweryfikowa t hipotez w przyszoci.
3. Ssiedzi chwal bezinteresowno poniewa jest ona dla nich korzystna.
4. Gwnym powodem powszechnego analfabetyzmu jest fakt, e wik-

szo umie pisa i czyta.
Zadanie 2.34. Lekarz woski, psychiatra Cezare Lombroso przeprowadzi ba-

dania winiw i stwierdzi, e pewne cechy ukadu twarzy, wymiarw twa-
rzy itp. s cechami przestpcy z urodzenia. Czy mona uzna taki wynik
bada?
Zadanie 2.35. Opisz zastosowanie rozumowanie i oce jego poprawno.
1. Flawonoidy zawarte w kakao s znane przede wszystkim ze swojego ko-

rzystnego wpywu na ukad krenia i serce. Aby sprawdzi dziaanie
tych zwizkw na skr, amerykasko-niemiecki zesp badaczy z Uni-
wersytetu Witten-Herdecke w Witten zaprosi do testw 24 zdrowe
kobiety (od 18 do 65 roku ycia). Poowa z nich przez okres 12 tygo-
dni codziennie pia napj kakaowy bogaty we flawonoidy, a poowa
napj ubogi w te zwizki.
Na trzech rnych etapach bada sprawdzono stan ich skry m.in.
nawilenie, odporno na promienie UV, ukrwienie i struktur.
Okazao si, e regularne picie kakao bogatego we flawonoidy wyra-
nie poprawiao wygld i struktur skry podnosio jej nawilenie,
obniao szorstko i minimalizowao uszczenie. Po raz pierwszy za-
obserwowano te, e flawonoidy z kakao poprawiay zdolnoci skry do
obrony przed promieniami UV. Po nawietlaniu UV pacjentki regular-
nie pijce kakao bogate we flawonoidy miay mniej zaczerwienie na
skrze ni pacjentki z drugiej grupy.
2. Mrwki pustynne maj wewntrzny licznik, ktry pozwala im ocenia

pokonywane odlegoci na podstawie liczby wykonanych krokw.
Niektre gatunki mrwek znajduj powrotn drog do domu na pod-

stawie informacji wzrokowych bd zostawianych przez siebie ladw
zapachowych. Na pustyni brakuje jednak znakw szczeglnych w kra-
jobrazie pustyni a zapach szybko ulatnia si. Mimo to, mrwki yjce
na pustyni z niewiarygodn dokadnoci trafiaj do swoich gniazd.
Istniej dowody na to, e mrwki mog kierowa si w swoich wdrw-
kach pozycj soca. Wymaga to jednak umiejtnoci pomiaru odlego-
ci. Aby to sprawdzi badania mrwki z gatunku Cataglyphis fortis.
Okazao si, e owady, ktrym skrcono nogi, miay kopoty z powro-
tem do gniazda.
W kolejnym dowiadczeniu badano dwie grupy mrwek. Jednej grupie
skrcono nogi o ok. 1 milimetr, a drugiej wyduono, przyczepiajc
1 milimetrowe szczuda z leciutekich szczecinek. Przed modyfikacj
dugoci odny mrwki nauczyy si drogi midzy gniazdem a rdem
pokarmu, do ktrego chodziy 10-metrowym tunelem w aluminiowej
rurce.
Okazao si, e po modyfikacji dugoci odny mrwki nie potrafiy
prawidowo ocenia odlegoci do gniazda. Te, ktre chodziy na szczu-
dach wykonyway tras o 50 proc. dusz,od normalnej, a pniej
biegay w przd i w ty w poszukiwaniu domu. Z kolei mrwki z krt-
szymi koczynami zaczynay w panice szuka domu ju po przejciu
poowy zwykej odlegoci.
Zdolno odnajdywania gniazda wracaa w kolejnych wyprawach.
Odkrycie to wskazuje, e u mrwek pustynnych istnieje wewntrzny
system, ktry w jaki sposb odlicza liczb krokw. Ten automa-
tyczny pedometr, ktry jest prawdopodobnie elementem mrwczego
ukadu nerwowego, ulega zresetowaniu za kadym razem, gdy mrwka
wraca do rodzinnego gniazda.
3. Jabka, a take sok jabkowy, mog by doskonaym lekiem poprawia-

jcym pami w starszym wieku (Journal of Alzheimers Disease).
Osabienie zdolnoci umysowych w tym pamici jest czstym zaburze-
niem w podeszym wieku. Mzg starzeje si pod wpywem gromadz-
cych si w nim wolnych rodnikw, ktre maj silne zdolnoci utlenia-
jce, przez co niszcz komrki nerwowe. Jabka zawieraj wyjtkow
mieszank zwizkw neutralizujcych wolne rodniki.
Sok z jabek zwiksza w mzgu produkcj acetylocholiny zwizku,
ktry reguluje zapamitywanie. Jest to jeden z tzw. neuroprzekanikw,
odpowiedzialnych za przekazywanie informacji midzy komrkami ner-

wowymi. Poziom acetylocholiny spada w mzgach starszych osb.
Najnowsze dowiadczenia prowadzono na myszach w sile wieku (9-
12 miesicy) oraz starych (2-2,5 lat). Cz gryzoni miaa genetyczne
predyspozycje do zaburze przypominajcych chorob Alzheimera u
ludzi.
Ze wzgldu na rodzaj diety myszy podzielono na trzy grupy. Jedna
bya na diecie standardowej, a pozostae dwie na diecie z niedobo-
rem rnych skadnikw odywczych (witaminy E i kwasu foliowego),
takiej ktra prowadzi do spadku produkcji acetylocholiny. Cz myszy
na zuboonej diecie dostawaa jednak do picia wod z dodatkiem kon-
centratu soku jabkowego. We wszystkich wypadkach diet prowadzono
przez miesic.
U myszy genetycznie predysponowanych do alzheimera oraz starych
niedobory skadnikw odywczych powodoway spadek poziomu acety-
locholiny w obszarach mzgu odpowiedzialnych za procesy umysowe.
Wzbogacenie diety w sok jabkowy pozwolio natomiast utrzyma jej
produkcj na zwykym poziomie. Gryzonie pijce sok z jabek wypa-
day znacznie lepiej w testach oceniajcych zdolno uczenia si i za-
pamitywania ni myszy bdce wycznie na diecie zuboonej.
Wyniki te wskazuj, e u starszych osb sok jabkowy moe spowalnia
rozwj demencji zwizanej z niedoborami pewnych skadnikw w diecie
lub predyspozycjami genetycznymi. Dziaanie soku jabkowego mona
tu porwna do grupy lekw na Alzheimera, ktre podnosz poziom
acetylocholiny w mzgu.
Wnioskowanie przez analogi

Wiele naszych codziennych rozumowa to wnioskowania przez analogi.
Rozumowania takie pojawiaj si w dyskusjach na tematy etyczne, prawne
i polityczne. Sowo analogia pochodzi z greki, gdzie oznaczao proporcj,
stosunek arytmetyczny lub geometryczny. Na przykad 1 : 2 ma si tak samo
jako 2 : 4, a okrg do sfery ma si tak samo jako trjkt do stoka.
Zachodzenie takiej samej proporcji midzy C i D jak midzy A i B zapisa
mona nastpujco:
A : B = C : D.
Formua ta daje si odczyta: Jak A ma si do B, tak C ma si do D.
W wypadku danych trzech wartoci jeli s to wartoci liczbowe a :
jest symbolem dzielenia mona obliczy czwart. Analogia opiera si na

podobiestwach midzy rnymi przedmiotami23 .
Poniewa zakupy w jakim sklepie byy udane, o kolejnych zakupach,
ktrych zamierzamy dokona w tym sklepie, sdzimy, e bd udane. Do-
wiadczenia przeszoci odnosimy do przyszoci. Co jadem i to co ww-
czas mi nie smakowao. W przyszoci odmawiam jedzenia tego czego, s-
dzc, e nie bdzie mi smakowao. Dziecko, ktre poparzyo si elazkiem,
bdzie bao si je dotkn. Wiele argumentw filozoficznych odwouje si
do analogii. Z faktu, e otaczajce mnie rzeczy zostay przez kogo wytwo-
rzone, wnioskuj, e wiat zosta przez kogo stworzony. Z wnioskowaniem
przez analogi ma si do czynienia w wypadku systemu prawnego opartego
o tzw. precedensy (jak np. angielski). Wskazuje si na uprzednie sprawy
(s to precedensy) i na ich podobiestwo z rozpatrywan spraw. Wyrok,
ktry zapad w tamtych sprawach, winien wic zapa i w aktualnie rozwa-
anej sprawie. W prawie cywilnym, na przykad, adwokat strony pozywajcej
z zasady cytuje jeden lub wicej rozstrzygnitych wypadkw (znanych jako
precedensy) dla wsparcia strony pozywajcej. Adwokat argumentuje, e,
poniewa poprzednie wypadki s podobne do rozwaanego i byy rozstrzy-
gnite na rzecz pozwa, to aktualna sprawa powinna by rozstrzygnita na
rzecz jego klienta (wniosek).
W zwizku ze spraw faszywej informacji o posiadaniu przez A.K. wy-
szego wyksztacenia powoywano si na wypadek ukarania kogo, kto za-
biegajc o stanowisko wjta poda faszywe dane o posiadaniu redniego
wyksztacenia. Ten argument by nieskuteczny, poniewa w polskim prawie
karnym nie stosuje si analogii24 .
Wnioskowanie przez analogi zastosowane jest w nastpujcej argumen-
tacji:
Gdyby programy wojskowe telewizji redagowali niewojskowi, to

rodowisko wojskowe byoby niezadowolone. Gdyby programy ka-
tolickie przygotowywali ateici, to rodowisko katolickie byoby
oburzone. Zrozumiae jest wic, e rodowisko wiejskie oczekuje,
by programy o wsi przygotowywali ludzie z tego rodowiska25 .
23
Ju John Stuart Mill zauwaa, e There is no word which is used more loosely, or
in greater variety of senses, than Analogy.Zob. John Stuart Mill, A System of Logic,
ratiocinative and inductive, being a connected view of the principles of evidence, and the
methods of scientific investigation, wyd. John W. Parker, West Strand, London, 1843; t. 2,
s. 96.
24
Por. uwagi w sprawie argumentum a simili
25
Por. wywiad telewizyjny R.M., czonka Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, w dniu
01.08.95.
Definicja 2.49. We wnioskowaniu przez analogi na podstawie przesa-

nek stwierdzajcych:
1. zachodzenie podobiestw P1 , . . . , Pm midzy wszystkimi sytuacjami

s1 , s2 , . . . , sn , sn+1 , czyli przesanek:
P1 (s1 ), . . . , Pm (s1 );
P1 (s2 ), . . . , Pm (s2 );
...
P1 (sn ), . . . , Pm (sn );
P1 (sn+1 ), . . . , Pm (sn+1 );
oraz
2. zachodzenie podobiestw Pm+1 , . . . Pm+j midzy wszystkimi sytuacjami

s1 , s2 , . . . , sn , czyli przesanek:
Pm+1 (s1 ), . . . , Pm+1 (s1 ),

...,
Pm+j (sn ), . . . , Pm+j (sn );
dochodzi si do uznania wniosku stwierdzajcego, e
3. Pm+1 (sn+1 ), . . . , Pm+j (sn+1 ).
W wypadku wnioskowania przez indukcj enumeracyjn niezupen na

podstawie przesanek stwierdzajcych pewn prawidowo w pewnego ro-
dzaju n sytuacjach wnioskujemy, e prawidowo ta ma miejsce dla wszyst-
kich sytuacji tego rodzaju. W wypadku wnioskowania przez analogi na pod-
stawie n przesanek stwierdzajcych pewn prawidowo w n podobnych
sytuacjach wnioskujemy tylko o podobnej (n + 1)-sytuacji, e zachodzi dla
niej ta sama prawidowo.
W wypadku wnioskowania przez analogi dostrzegamy tylko podobie-
stwa, w odrnieniu od wnioskowania przez indukcj enumeracyjn, gdzie ma
si do czynienia z przedmiotami (sytuacjami) okrelonych rodzajw (a to jest
czym wicej ni tylko podobiestwem).
Wnioskowanie przez analogi nie jest, jak wnioskowanie przez indukcj
enumeracyjn niezupen, wnioskowaniem redukcyjnym, nie jest te wniosko-
waniem dedukcyjnym. W wypadku wnioskowania redukcyjnego stwierdzenie
sytuacji zaprzeczajcej przesance skutkuje odrzuceniem wniosku. W wy-

padku wnioskowania przez analogi stwierdzenie sytuacji, w ktrej nie po-
twierdza si zachodzenia pewnej prawidowoci, mimo zachodzenia wszyst-
kich prawidowoci, ze wzgldu na ktre przesanki stwierdzaj podobie-
stwo, nie przekrela prawa do uznania wniosku, lecz ma jedynie wpyw na
stopie, z jakim wolno ten wniosek uzna.
Wnioskowanie przez analogi jako rozumowanie ma charakter pomocni-
czy. Zasadniczo peni rol heurystyczn i dydaktyczn.
Wnioskowanie przez analogi jest wnioskowaniem uprawdopodobniaj-
cym, w ktrym stopie pewnoci, z jakim mona uzna wniosek:
1. wzrasta ze wzrostem:
(a) liczby przesanek,

oraz
(b) liczby i jakoci (powizania) prawidowoci, ze wzgldu na ktre
stwierdza si podobiestwo (P 1 , . . . , P m ).
2. maleje, gdy:
(a) wzrasta liczba lub jako prawidowoci stwierdzanych we wniosku

(P m+1 , . . . , P m+j )
oraz
(b) wzrasta liczba sytuacji podobnych ze wzgldu na prawidowoci,
o ktrych mowa w przesankach, dla ktrych nie zachodz prawi-
dowoci stwierdzane we wniosku.
ad 1a. Gdy uzasadniam komu, e warto zje obiad w restauracji Prima,

bo raz tam byem i byem usatysfakcjonowany, to mj argument ma
mniejsz si przekonywania, ni wtedy, gdy podam cztery przesanki
stwierdzajce o pobycie w Primie jako satysfakcjonujcym mnie (te
cztery przesanki mog by wypowiedziane w formie: byem cztery razy
w Primie i za kadym razem byem usatysfakcjonowany).
ad 1b. Zamierzam zakupi buty. Dotychczas posiadana para P r0 bya bar-

dzo wygodna. Chc kupi rwnie wygodn. Znajduj w sklepie dwie
pary. Para P r1 jest podobna do pary P r0 nie tylko pod tymi samymi
wzgldami co para P r2 , ale nadto podobna jest jeszcze pod innymi
wzgldami. Zakupuj par P r1 . Tu zdecydowaa liczba podobiestw.
Podobnie z jakoci podobiestw. Powiedzmy, e para P r1 jest po-
dobna do posiadanej przeze mnie pod wzgldem jakoci materiaw,
za para P r2 pod wzgldem kolorw. Poniewa kolor nie jest wany

ze wzgldu na jako obuwia, a materia, z ktrego jest wykonane tak,
wic dokonuj zakupu pary P r1 .
ad 2a. Powiedzmy, e posiadana przeze mnie para obuwia P r0 bya nie tylko
wygodna, ale i modna. W sprawie dokonanego zakupu, w ktrym kie-
rowaem si tylko podobiestwem jakoci materiaw, mam prawo do
mniejszego stopnia pewnoci, e jest par wygodn i modn ni gdy-
bym mia na uwadze tylko wygod (przy zaoeniu, e jako materia-
w nie ma powizania z mod).
ad 2b. Wypadki, gdy mimo waciwego podobiestwa nie zachodzi podobie-

stwo stwierdzane we wniosku, pomniejszaj stopie pewnoci, z jakim
mona uzna wniosek. Jeeli ju na przykad trzy razy zakupiem buty,
ktre byy podobne pod wzgldem jakoci materiau, a nie byy wy-
godne, to stopie pewnoci, e nowo zakupiona para obuwia bdzie
wygodna, jest mniejszy, ni gdyby te trzy wypadki zakupw butw
niewygodnych nie miay miejsca.
Wnioskowanie przez analogi jest nam wsplne ze wiatem zwierzcym.

Ma ono podstawy psychofizjologiczne. Jeli w n sytuacjach wraz z bod-
cem B1 wystpuje bodziec B2 , to gdy w sytuacji (n + 1) pojawi si bodziec
B1 , organizm zareaguje (dla wystarczajco duego n) tak, jakby pojawi si
rwnie bodziec B2 .
Poniewa wnioskowanie przez analogi nie jest niezawodne, nie zawsze
kto stosujcy je w argumentacji ma racj. Najatwiej odrzuci argumenta-
cj opart na takim wnioskowaniu, stosujc ten sam wzorzec, t sam form
i z prawdziwych przesanek dochodzc do znanego jako faszywy wniosku.
Jzykowymi wskanikami zastosowania tego rodzaju argumentacji s zwroty
w rodzaju: ten sam argument dowodzi, ja mgbym uy tego samego
argumentu, mgby rwnie dobrze powiedzie. Powiedzmy, e kto wnio-
skuje nastpujco: Premier rzdu sam decyduje o kierunkach pracy rzdu,
jak kierowca sam ma prawo trzyma kierownic jadcego samochodu. Mo-
liwa jest nastpujca kontrargumentacja: Rwnie dobrze mona by w ten
sposb dowodzi, e czonkowie rzdu nie maj prawa rozmawia z premie-
rem, jak pasaerowie nie maj prawa rozmawia z kierowc. Przykad poka-
zuje, e naley bardzo przemylanie korzysta z wnioskowania przez analogi.
Ten kto, kto chcia uzasadni prawo premiera do jednoosobowego decydo-
wania o pracach rzdu, dobierajc tak a nie inn analogi stworzy moli-
wo kontrargumentacji, ktra cakowicie zniweczya jego argument. Nawet
trafne tezy ulegaj nadwereniu, jeli argumentacja na ich rzecz spotyka
si z przekonywajc kontrargumentacj. Jest to zreszt generalna zasada,

e nieumiejtna argumentacja znacznie uatwia kontrargumentacj i czasem
nie majc dobrych argumentw lepiej jest domaga si kontrargumentw.
Chcc za skompromitowa jak tez, bywa e specjalnie umawia si kogo,
kto nieumiejtnie argumentuje na rzecz tej tezy.
Mimo saboci, wnioskowanie przez analogi peni donios rol w na-
uce. Nie sposb wyobrazi sobie pewnych bada organizmu ludzkiego (to,
czego nie sposb sobie wyobrazi miao miejsce choby w niemieckich obo-
zach koncentracyjnych w czasie II wojny wiatowej). W wypadku bada,
ktre mog prowadzi do uszkodzenia organizmu lub jego zniszczenia wyko-
rzystuje si zwierzta. Wyniki bd tym pewniejsze, im wiksze jest podo-
biestwo organizmu zwierzcia do organizmu ludzkiego. Std te w ostatniej
fazie bada zdarza si wykorzystywanie do eksperymentu map.
Nie sposb przeceni heurystycznej roli analogii. Lot ptakw inspirowa
twrcw pierwszych maszyn latajcych. Mona tylko podziwia Newtona, e
dostrzeg analogi midzy spadajcym jabkiem a ruchem Ksiyca. Analo-
gia jest niezbdnym narzdziem heurezy w matematyce. Wspczenie bu-
duje si komputerowe modele: programuje si waciwoci znane i odnajduje
si w modelu nieznane, ktre nastpnie przypisuje si temu co rzeczywiste
(wnioskujc przez analogi). Takie modele uywane s do wspomagania za-
rzdzania. Kady w szkole spotka si z mechanicznymi modelami zjawisk
niemechanicznych; uatwiaj one zrozumienie tych zjawisk. Tu ujawnia si
dydaktyczna rola analogii. Wzorem czenia funkcji wnioskowania z funkcj
dydaktyczn s przypowieci Pisma witego.
Terminu analogia uywa si te w znaczeniu podobiestwo. Z dawien
dawna pisarze wykorzystuj podobiestwo dla oywienia opisu.
Bo kada chmura inna: na przykad jesienna
Penie jak w leniwa, ulew brzemienna.
A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, ks. III, 636637.
Zadania
Zadanie 2.36. Opisz rozumowanie zastosowane w poniszym tekcie.
1. Praktyka bez nauki to tak jakby sternik prowadzcy statek bez
steru lub kompasu; nigdy nie bdzie pewien dokd pynie. (Leonardo
da Vinci)
2. Gdyby prasa donosia o wszystkich i tylko wypadkach mierci na stole
operacyjnym co mieci si w ryzyku chirurgicznym to doprowa-
dzono by do cakowitego braku zaufania do chirurgii.
3. Brak spoecznej zgody na udzielanie przepustek dla winiw bierze si

z tego, e prasa donosi o wszystkich i tylko wypadkach, gdy winiowie
na przepustce popeniaj przestpstwo. Przestpstwa te jednak stano-
wi zaledwie 0.25% wszystkich przestpstw. (Min. L.K., 27.02.97 r.)
Zadanie 2.37. W rod dokonano kradziey znacznej kwoty pienidzy z banku
A. Przestpcy mieli rozeznanie systemu alarmowego i posterunkw strani-
kw. System zosta wyczony, a stranicy obezwadnieni. Kasy otworzono
posugujc si kluczami i narzdziami, ktrymi dysponowali zodzieje.
Czy wniosek, e kradziey w banku B dokonaa ta sama grupa przestp-
cza jest uprawniony na podstawie tego, e
1. kradziey dokonano w rod,
2. ukradziono tyle samo pienidzy, co z banku A,
3. zastosowano te same narzdzia, ktre zastosowano dla dokonania kra-

dziey w banku A,
4. wyczono system alarmowy i obezwadniono stranikw,
5. system alarmowy by tego samego rodzaju, co w banku A,
6. wyczono system alarmowy, obezwadniono stranikw oraz zastoso-

wano te same narzdzia, z ktrych korzystano w kradziey w banku
A?
Zadanie 2.38. Wska czon X stosunkw tak, aby zachodzia analogia:

1. gboki : kosztowny : : pytki : X,
2. czowiek : skrzela : : ryba : X,
3. ABC : ABCD : : X : P QRS,
4. X : lekarstwo : : sklep spoywczy : ywno,
5. chirurg : skalpel : : X : piro,
6. X : restauracja : : przewodnik : miasto,
7. X : drzewo : : jajko : ptak,
8. termometr : temperatura : : X : czas,
9. X : szczekanie : : kot : miauczenie,

10. kuchnia : X : : sypialnia : spanie.
Zadanie 2.39. Okrelono rodzaj rozumowania uytego w podanej argumen-

tacji oraz dokonaj jego analizy:
1. Rozmawiaem z prezydentem Jelcynem. Pytaem o stosunki ze Sta-

nami Zjednoczonymi. Odpowiedzia, e s znakomite. Pytaem o sto-
sunki z Niemcami. Odpowiedzia, e wietne. Podobnie oceni stosunki
z Francj i Wielk Brytani. Kiedy zapytaem z stosunki z Polsk pre-
zydent Jelcyn stwierdzi ich niezadowalajcy stan. Stany Zjednoczone
s w NATO, tak samo Niemcy, Francja i Wielka Brytania. Polska nie
naley do NATO. Powiedziaem prezydentowi Jelcynowi, e dla polep-
szenia stosunkw z Rosj trzeba, aby Polska przystpia do NATO.
Argumentacja zastosowana przez A.K. na spotkaniu w siedzibie NATO.
2. Pierwsza rewolucja techniczna zdewaluowaa prac fizyczn przez prze-

wag maszyn. Zapata za prac kopacza nie bdzie w USA wystar-
czajco niska, aby bya konkurencyjna z prac koparki. Wspczesna
rewolucja techniczna (bardzo szybkie komputery, tak zwane mylce
maszyny) podobnie skazuj na dewaluacj ludzki mzg przynajmniej
w wypadku prostych i rutynowych decyzji. Oczywicie, podobnie jak
sprawny stolarz, sprawny mechanik, sprawny krawiec w pewnym stop-
niu przeyli pierwsz rewolucj przemysow, tak sprawny naukowiec
i sprawny zarzdca mog przey drug. (N. Wiener, Cybernetics, New
York 1948.)
3. Obserwujemy bardzo due podobiestwo midzy Ziemi, ktr zamiesz-

kujemy a innymi planetami: Saturnem, Jowiszem, Marsem, Wenus
i Merkurym. Wszystkie one kr wok Soca, jak Ziemia, aczkol-
wiek w rnych odlegociach i z rnymi okresami. Wszystkie wiec
wiatem sonecznym, jak Ziemia. O kilku z nich wiadomo, e krc si
wok wasnej osi, jak Ziemia i w ten sposb musz mie dnie i nice.
Niektre maj ksiyce, ktre daj wiato w wypadku braku soca,
jak nasz Ksiyc to czyni. Wszystkie one, w swoim ruchu, podlegaj
temu samemu prawu grawitacji, jak Ziemia. Z wszystkich tych podo-
biestw nie jest to nieracjonalne, aby myle, e planety te, podob-
nie jak Ziemia, s zamieszkiwane przez rnego rzdu stworzenia ywe.
(T. Reid, Essays on the Intellectual Powers of Man, Pennsylvania State
University Press, 2002.)
Zadanie 2.40. Oce krytycznie ponisze argumentacje.

1. Nie powinnimy oskara mediw o psucie obyczajw. Prasa, radio i te-

lewizja s podobne do prognozujcych pogod, a do nich nie mamy
pretensji, e informuj o zej pogodzie.
2. Demokracja nie sprawdza si w rodzinie. Rodzice maj decydujcy

gos, bo oni wiedz najlepiej, co jest dobre dla ich dzieci. Podobnie
najlepszym ustrojem nie jest ustrj demokratyczny, lecz ten, w ktrym
przywdcy wiedz co najlepsze dla obywateli.
Zadanie 2.41. Czy w rozumowania przez analogi s dopuszczalne w kwe-

stiach etycznych?
Filozof Judith Thomson w bardzo znanym tekcie A Defense of Abortion
z 1971 r., prawo kobiet do aborcji w wypadku niechcianej ciy uzasadnia
przez analogi. Kto budzc si stwierdza, e jego ciao wykorzystane zostao
do podtrzymania przy yciu nieprzytomnego skrzypka. Thomson twierdzi, e
ten kto ma prawo do odczenia od skrzypka, nawet gdyby spowodowao to
mier skrzypka. W takim razie rwnie w pewnych wypadkach kobieta ma
prawo do aborcji niechcianego dziecka.
2.3.8 Klasyfikacja rozumowa

Wnioskowania, o ktrych tu przede wszystkim mowa, nie s jedynym ro-
dzajem czynnoci umysowych, za pomoc ktrych wzbogacamy wiedz i do-
chodzimy do przekona. Te czynnoci umysowe, ktre, jak wnioskowania,
maj na celu ustalenie stosunku uzasadniania midzy zdaniami (zbiorami
zda), to rnego rodzaju rozumowania.
W dotychczasowych rozwaaniach zarysowa si zasadniczy podzia wnio-
skowa ze wzgldu na stopie zagwarantowania prawdziwoci wniosku na:
1. wnioskowania dedukcyjne,
czyli takie, w ktrych prawdziwo przesanek gwarantuje prawdziwo
wniosku, lub co na jedno wychodzi wniosek wynika z przesanek,
2. wnioskowania uprawdopodobniajce,
czyli takie, w ktrych prawdziwo przesanek nie gwarantuje prawdzi-
woci wniosku, lecz gwarantuje wiksze prawdopodobiestwo prawdzi-
woci wniosku ni jego zaprzeczenia.
Wnioskowania uprawdopodobniajce mona podzieli ze wzgldu na
to, czy ma, czy te nie ma miejsce wynikanie przesanek z wniosku na
takie, w ktrych:
(a) przesanki wynikaj z wniosku,

s to wnioskowania redukcyjne, jak np. wnioskowania przez in-
dukcj enumeracyjn niezupen,
(b) przesanki nie wynikaj z wniosku,
jak np. wnioskowania przez analogi.
Innym zasadniczym podziaem wnioskowa byby ich podzia wedug kie-

runku wynikania na:
czyli takie, w ktrych wniosek wynika z przesanek,
2. wnioskowania redukcyjne,
czyli takie, w ktrych przesanki wynikaj z wniosku.
Ten podzia nie obejmuje wszystkich wnioskowa. Do wnioskowa zaliczy-

limy np. wnioskowania przez analogi, a nie s one ani dedukcyjne, ani
redukcyjne.
Tradycyjny podzia wnioskowa na:
jako wnioskowania od ogu do szczegu,
2. wnioskowania indukcyjne,
jako wnioskowania od szczegu do ogu,
nie jest jasny, bo nie jest wyrane, co tu naley rozumie przez oglne a co
przez szczegowe.
Interesujce byoby podjcie prby zdefiniowania rozumowania tak, aby
zgodnie z tak definicj rozumowaniem byy wszystkie te procedury, ktre
zwyko si nazywa rozumowaniami. Interesowayby nas rozumowania po-
jte jako wytwory, jako przedstawienie w szacie jzykowej procesu myle-
nia z pominiciem wszystkiego tego, co w nim byo przypadkowe i nie jest
istotne dla jego wyniku. Mylenie jest procesem natury duchowej, nieko-
niecznie intersubiektywnie komunikowalnym, a by moe nawet nie do koca
werbalizowalnym. Mylenie, w odrnieniu od rozumowania, jest procesem
indywidualnym, niepowtarzalnym.
Rozumowanie jako wytwr mona opisa nastpujco.
Definicja 2.50. Rozumowanie to dwa niepuste zbiory zda Z1 i Z2 takie,

e
1. zdania ze zbioru Z1 uzasadniaj zdania ze zbioru Z2

lub odwrotnie,
zdania ze zbioru Z2 uzasadniaj zdania ze zbioru Z1 ,
2. zdania ze zbioru Z1 s uznane, a ze zbioru Z2 nie s uznane

lub odwrotnie,
zdania ze zbioru Z2 s uznane, a ze zbioru Z1 nie s uznane.
W punkcie wyjcia rozumowania dany jest zbir Z1 , w wyniku procesu

rozumowania stworzony jest zbir Z2 .
Pojcia uzasadniania i uznawania s pojciami relacyjnymi. Uzasadnia-
nie, o ktrym mowa w definicji jest pojte jako zwizek midzy zbiorami
zda Z1 i Z2 . Nie jest wic tu wane, czy zdania z jednego lub drugiego
zbioru s uzasadnione w jakim innym sensie, np. w systemie wiedzy. Py-
tamy tylko o to, czy zdania ze zbioru Z1 uzasadniaj zdania ze zbioru Z2 , czy
te odwrotnie, zdania ze zbioru Z2 uzasadniaj zdania ze zbioru Z1 . To roz-
strzygnicie ma konsekwencje dla rozumienia uznawania. Kiedy np. mwimy,
e zdania s uznane, a szuka si zda, ktre by je uzasadniay, to nie twier-
dzimy tym samym, e te uznane zdania nie s uzasadnione. Podobnie kiedy
mwimy, e dane s zdania, ktre uzasadniaj, to nie przesdzamy tego, czy
s one uznane. Gdyby byo inaczej, to byoby to sprzeczne z wczeniejszymi
ustaleniami, e zdania, ktre s uznane, powinny by uzasadnione; a jeli
s uzasadnione, to powinny by uznane. Charakterystyka rozumowa po-
przez pojcia relacyjne sama bdzie relacyjna. To, jakiego rodzaju jest dane
rozumowanie zaley od odniesienia skadajcych si na jego charakterystyk
poj relacyjnych uznawania i uzasadniania. Podana klasyfikacja rozumowa
ma wic charakter pragmatyczny.
Kady rodzaj rozumowania daje si scharakteryzowa przez wasnoci 1
2 wyrnione w definicji 2.50. Poniewa wskazalimy dwie wasnoci (uzasad-
nianie, uznawanie), wic czysto kombinatorycznie mona scharakteryzowa
cztery rodzaje rozumowa.
1. (a) dany jest zbir zda, ktre maj by uzasadniane i nie s uznane;
(b) tworzony jest zbir zda, ktre uzasadniaj i s uznane;
2. (a) dany jest zbir zda, ktre maj by uzasadniane, a s uznane;

(b) tworzony jest zbir zda, ktre maj uzasadnia, a nie s uznane;
3. (a) dany jest zbir zda, ktre uzasadniaj, a nie s uznane;

(b) tworzony jest zbir zda, ktre bd uzasadniane i s uznane;
4. (a) dany jest zbir zda, ktre uzasadniaj i s uznane;

(b) tworzony jest zbir zda, ktre bd uzasadniane i nie s uznane.
Rozumowanie 1 to uzasadnianie. W wypadku, gdy stosunkiem uzasadnia-

nia jest stosunek wynikania to jest to dowodzenie. Dowodzenie to uza-
sadnianie, w ktrym dla nie uznanego zdania poszukujemy uznanych racji.
Dowodzone zdanie wynika z tych uznanych racji, inaczej mwic zdania te
pozostaj w stosunku racja-nastpstwo.
Powiedzmy, e kto nie uznaje zdania , bo brak temu komu wystar-
czajcych racji dla jego uznania. Uzasadni temu komu zdanie to znale
takie zdania uznawane przez tego kogo, aby stanowiy one dla tego kogo
wystarczajc racj uznania . W wypadku systemu wiedzy w sensie obiek-
tywnym uzasadnienie zdania polega na wskazaniu wrd zda uznanych
w tym systemie takich zda, ktre zgodnie z jego zasadami stanowi wystar-
czajc racj dla wczenia do niego zdania .
Uzasadnianie od wnioskowania rni si punktem wyjcia. W wypadku
uzasadniania punkt wyjcia stanowi zdania bdce w wypadku wnioskowa-
nia wnioskami, a punkt dojcia stanowi zdania bdce we wnioskowaniu
przesankami.
Rozumowanie 2 to wyjanianie.
W poowie 1996 r. obserwowany by spadek wzrostu gospodarczego Pol-
ski. Prasa wyjaniaa to twierdzc, e bdna jest polityka gospodarcza rzdu.
Lekarz stwierdzajc u pacjenta wysok temperatur i katar wyjania to twier-
dzc, e pacjent jest chory na gryp. Zdania o stanie gospodarki i stanie
zdrowia pacjenta s zdaniami uznanymi. Racjami ich uznania s dane. Za-
rwno zdanie stwierdzajce, e rzd prowadzi bdn polityk gospodarcz
jak i zdanie stwierdzajce, e pacjent jest chory na gryp nie s zdaniami
uznanymi. Zdania te uzasadniaj zdania, e nastpuje spadek tempa wzrostu
gospodarczego i, odpowiednio, wysok temperatur oraz katar pacjenta.
Rozumowanie 3 to sprawdzanie.
Sprawdzanie pozostaje w zwizku z wyjanianiem. Zauwamy bowiem,
e punktem dojcia wyjaniania jest zbir zda nie uznanych, ktre uzasad-
niaj. Takiego rodzaju zbir zda jest za punktem wyjcia sprawdzania.
Jeli katastrof samolotu TWA w lipcu 1996 r. wyjanimy, e by to za-
mach terrorystyczny, to bdziemy chcieli to sprawdzi. Czyni bdziemy to
w ten sposb, e bdziemy rozwaali nieuznane zdania, ktre uzasadniaj
taki przebieg zdarze. Oczywicie, im wicej takich zda zostanie nastpnie
potwierdzonych przez zebrany materia dowodowy, tym pewniejsze bdzie,
e taki a nie inny by powd katastrofy samolotu.
Rozumowanie 4 to wnioskowanie.
Uzasadnianie, wyjanianie i sprawdzanie jeli spojrzymy na nie czysto

formalnie, z pominiciem aspektu pragmatycznego, nie rni si od wniosko-
wania. We wnioskowaniu w punkcie wyjcia, przesankami s zdania uznane
i uzasadnione. W punkcie dojcia, wnioskiem jest zdanie nieuznane i uzasad-
niane przez przesanki.
Zadania
Zadanie 2.42. Okrel rodzaj rozumowania:
1. Tegoroczne plony s niskie. Jest tak z powodu suszy panujcej w czasie

wegetacji rolin.
2. Panuje susza, zatem naley spodziewa si niskich plonw.
3. Zwiksza si udzia programw naruszajcych zasady dobrych obycza-

jw i moralnoci. Spowodowane jest to postpujc komercjalizacj me-
diw.
4. Gdyby Jan bra udzia w napadzie, to nie byoby go wwczas w domu.

Jana w czasie napadu nie byo w domu.
2.4 Argumentacja
[. . . ] i nie chciabym, aby w cokolwiek kto uwierzy,
dopki by go nie przekonay oczywiste i niezbite argu-
menty.
Descartes
Talk logic with acquaintances, and practise rhetoric in
your common talk.
William Shakespeare26
Sztuka przekonywania ma due znaczenie praktyczne w systemach demo-

kratycznych i wolnorynkowych. W demokracji osiganie celw politycznych
i spoecznych wymaga szerokiego poparcia, a wic trzeba umie przekona
i to nie tyle do siebie, co w wypadku dojrzaej demokracji do trafnoci
programu i podejmowanych dziaa. Im wiksze umiejtnoci argumento-
wania choby przez adwokatw i prokuratorw, tym wyszy poziom prawo-
rzdnoci. W systemie wolnorynkowym, cechujcym si nadwyk poday
towarw i usug nad popytem, trzeba umie przekona klienta do oferowa-
nego przez siebie towaru lub usugi. Reklama nastawiona jest w zasadzie na
26
Mw logicznie ze znajomymi, retoryk praktykuj w zwyczajnych rozmowach.
2.4. ARGUMENTACJA 235
spowodowanie jedynie okrelonego zachowania si klienta, odwouje si wic

gwnie do emocji, std najskuteczniejsza jest w stosunku do dzieci. Ludzie
dojrzali chc by jeszcze przekonani o trafnoci swojej decyzji. Zarwno poli-
tykowi jak i handlowcowi poytek przynosi umiejtno negocjowania, ktrej
nieodcznym elementem jest umiejtno przekonywania.
Sztuk argumentowania zajmowali si ju staroytni filozofowie. Staa si
specjalnoci sofistw. Uwaali, e doskonao czowieka nie jest spraw
ani przypadku, ani losu i urodzenia, lecz dzieem rzemiosa i e mona jej
naucza i uczy si. Cel ten osiga si przez nauczanie sztuki przemawiania,
nauczanie jzyka i publicznego wystpowania.
Wspczesne zainteresowanie retoryk jako sztuk przekonywania ma m.in.
zwizek z rozwojem rozwojem demokracji i gospodarki wolnorynkowej. Jak
w 1605 r. zauwaa Francis Bacon27 :
It appeareth also that logic differeth from rhetoric, not only as
the fist from the palm the one close, the other at large but
much more in this, that logic handleth reason exact and in truth,
and rhetoric handleth it as it is planted in popular opinions and
manners.
Okazuje si zatem, e logika rni si od retoryki nie tylko jak
pi od doni jedno cinite, drugie rozwarte lecz jeszcze
bardziej przez to, e logika zajmuje si racj cile i ze wzgldu
na prawd, a retoryka podejmuje to jako rozpowszechnione w po-
wszechnych pogldach i postawach.
Eris rzucia jabko z napisem najpikniejsza. Spr midzy pretendent-
kami do tego tytuu rozstrzygn Parys na korzy Afrodyty. Otrzyma za to
Helen, lecz wywoa krwaw wojn trojask. Od imienia bogini Eris bierze
si nazwa sztuki prowadzenia sporu erystyki. Zajmowali si ni sofici.
Uprawiana bya w szkole megarejskiej zaoonej przez Euklidesa z Megary
(VIV w. p.n.e.), ucznia Sokratesa. W sztuce erystycznej nie chodzi o docie-
kanie prawdy, lecz o wygranie sporu. Stosowana jest argumentacja czy si
godzi, czy nie (per fas et nefas).
2.4.1 Z dziejw teorii argumentacji

Protagoras (ok. 491411 p.n.e.) by pierwszym filozofem w nowym stylu:
mniej badaczem, wicej nauczycielem, mwc, popularyzatorem (Tatarkie-
wicz W., Historia filozofii; t. 1, s. 67.). Gosi, e czowiek jest miar wszyst-
27
Zob. The Advancement of Learning, XVIII, 5, http://etext.library.adelaide.edu.
au/b/bacon/francis/b12a/complete.html.
kich rzeczy, istniejcych, e istniej, i nieistniejcych, e nie istniej. Nie ma

bezwzgldnej prawdy i w ogle wartoci. Kryterium prawdy i wartoci jest
konkretny czowiek. Poniewa w kadej sprawie poszczeglni ludzie mog
si midzy sob rni, wic w kadej sprawie uzasadnione mog by sdy
przeciwne. Sofista naucza, jak czowiek ma swoje przekonania uzasadnia
i ukazywa sdy mniej uzasadniony jako najbardziej prawdziwe. Sofici
byli pierwszymi, ktrzy wiadomie zaczli stosowa socjotechnik. Protago-
ras mwi:
Moje nauczanie ma na oku zrcznoci zarwno w sprawach pry-

watnych czyli jak najlepiej zarzdza wasnym domem, jak
i w sprawach publicznych to znaczy jak sta si w najwyszym
stopniu biegym w kierowaniu sprawami publicznymi, i w czynach
i sowach28 .
Gorgiasza z Leontinoi (ok. 483375 p.n.e.) przeszed do historii jako do-

skonay retor a take polityk. Zachwala swoj nauk, dziki ktrej:
to niewolnikiem bdziesz mia lekarza, niewolnikiem i nauczyciela

gimnastyki, a w dorobkiewicz, pokae si, e si dla kogo innego
dorabia: nie dla siebie, tylko dla ciebie, ktry potrafisz mwi
i nakania tumy. (Platon, Gorgiasz, 452de)
Jego zdaniem sofista tylko wiczy do ycia publicznego. Jak nie mona ka-
ra nauczyciela gimnastyki za to, e ucze schodzi na z drog i zaczyna
prowadzi ycie grabiecy i rozbjnika, tak samo nie mona czyni zarzutu
soficie. Jest on bowiem tylko nauczycielem retoryki, a ta moe by uyta
zarwno dla rnych celw, zarwno dobrych jak i zych.
Sami sofici niekoniecznie byli dobrymi retorami. Przykadem moe by
Isokrates (ok. 436338 p.n.e.), ktremu zarwno brak silnego gosu i postura
uniemoliwiay bycie retorem, czego pragn. Dziki zaoonej w Atenach
szkole retorycznej (pierwszej w ogle szkole redniej), ktr prowadzi przez
50 lat sta si sawny i bogaty. W najbardziej znanej i najwaniejszej mowie
politycznej Panegiryk, Isokrates wzywa wszystkich Grekw do zjednoczenia
si przeciwko Persom. Isokrates widzia we wzrastajcej potdze Macedonii
oparcie dla Grecji przeciwko Persji. Po bitwie pod Cherone popeni samo-
bjstwo.
Sofici jako pierwsi w staroytnej Grecji zaczli pobiera pienidze za
uczenie, czego nie czynili filozofowie. Tytuujc si nadto sofistami, czyli m-
drcami, musieli narazi si filozofom, czyli tylko mionikom mdroci. Potga
28
Platon, Protagoras, 318e.
sowa rozwijaa si wraz z demokracj, kiedy to za pomoc daru wymowy,

mona byo osign sukces. Sofici byli doskonali w swoim fachu, gdy zy-
skali sobie wielki rozgos i popularno. Staroytni Grecy cenili znajomo
sztuki argumentowania, skoro chcieli paci za nauk swoich dzieci. Mwi si,
e Protagorasowi pacili nawet 10 tys. drachm, aby w cigu trzech, czterech
lat ich synowie stali si popularnymi mwcami i mami stanu.
W Rzymie Cycero uczy pisania na temat i w stylu rnych autorw.
Dodajmy, e wspczenie A. P. Dale Carnegie (18881962) zrobi karier
i majtek uczc w Stanach Zjednoczonych sztuki przemawiania i przekony-
wania.
Sofistyka pozostaje w zwizku z retoryk, czyli sztuk wymowy. Sofi-
ci uczyli jak przekonywa indywidualne osoby, retorzy za jak przekonywa
wiksze audytoria. Sofici uchodz za ojcw retoryki. Retorzy uczyli sofistyki.
Wynalazc retoryki i autorem razem ze swoim uczniem Tyzjaszem pierw-
szego podrcznika by urodzony ok. 476 r. na Sycylii Koraks z Syrakuz. Dla
Koraksa retoryka to rzemioso perswazji. Od jego nazwiska pochodzi nazwa
jednego ze sposobw przekonywania argument Koraksa. Arystoteles tak
go opisuje:
Jeli bowiem oskarony nie jest w stanie popeni zarzucanego mu

czynu, bo np. jest saby a obwinia si go o pobicie, broni si,
e jest to nieprawdopodobne. Jeli natomiast jest w stanie tego
dokona, bo jest silny, rwnie twierdzi, e jest to nieprawdopo-
dobne, poniewa jest prawdopodobne, e wydaby si winnym29 .
Zauwaa, e typowe przemwienie zawiera pi czci: wstp, przedstawienie

faktw omawianego wypadku, argumenty odnoszce do danego wypadku,
uwagi pomocnicze i zakoczenie.
Arystoteles wskazywa trzy sposoby retorycznego uzasadniania. Na sku-
teczno argumentacji wpywa:
1. Ethos: charakter i wiarygodno tego, kto argumentuje.
2. Pathos: umiejtno wywoywania u tych, wobec ktrych si argumen-

tuje waciwych dla argumentacji stanw emocjonalnych.
3. Logos: poprawno logiczna argumentacji.
Quintilian (35100) by najbardziej wpywowym rzymskim nauczycielem

retoryki. Okreli pi jej zasad:
29
Arystoteles, Retoryka, 1402a171402a28.
1. inventio: proces wyszukiwania i opracowywania argumentw,
2. dispositio: okrelenie i uporzdkowanie argumentw,
3. elocutio: dobranie sw i okrelenie stylu.
4. pronuntiatio: okrelenie gosu, wygldu i gestykulacji.
5. memoria: zapamitanie argumentacji.
w. Augustyn (354430), cho nie jest uwaany za retora, to da pod-

stawy homiletyce, czyli retoryce kaza.
W okresie od renesansu do owiecenia rozwijaa si sztuka kaza (ars
dictaminis) oraz sztuka pisania listw (ars dictaminis). Retoryka jest obok
gramatyki i logiki, jedn z trzech sztuk wyzwolonych. Sztuki te byy nauczane
w szkoach Zachodu w ramach trivium. Studenci pisali na tematy historyczne
(suasoriae) oraz prawnicze (controversiae).
Francis Bacon (15611626) podj problem pisania tekstw naukowych.
Waciwy styl mia suy przedstawieniu faktw i argumentw, czemu nie
sprzyja modny wwczas styl ozdobny. Wag naleao przywizywa do kwe-
stii rzeczowych, trafnoci i gbokoci argumentw. Styl jak pniej to
podkrela Hobbes (15881679) powinien by prosty i naturalny.
2.4.2 Pojcie argumentacji

Argumentacja to dobieranie racji dla doprowadzenia do uznania lub odrzu-
cenia przez kogo jakiego przekonania. Tym kim moe by rwnie osoba
argumentujca czy nie zdarza si nam, e sami siebie prbujemy do czego
przekona? Mamy tu na uwadze przekonania bardzo szeroko rozumiane. Nie
tylko chodzi o przekonania, ktre s zwerbalizowane lub ujte myl jako
pewne zdania, lecz rwnie przekonania, ktrych ywienie wyraa si tylko
odpowiednim dziaaniem lub niedziaaniem. Chodzi rwnie o przekonania,
ktre wyraaj si naszymi postawami, ocenami i emocjami. Mwic o do-
bieraniu racji mamy na uwadze szerokie ich rozumienie. Racje mog mie
charakter racjonalny lub irracjonalny, teoretyczny lub pragmatyczny.
Wiksz cz naszej wiedzy (wiedzy subiektywnej) nabywamy na pod-
stawie tego, co twierdz inni. Std te istotne jest badanie sposobw skutecz-
nego przekonywania, a take metod obrony przed przyjmowaniem przekona,
ktre kto (w interesie wasnym a nie naszym) stara si nam narzuci.
Teoria rozumowa jest nauk aprioryczn. Uzasadniajc poszczeglne
sposoby wnioskowania nie odwoujemy si do dowiadczenia. Odwrotnie, gdy
kto przedstawia przebieg jakiego zdarzenia, uznajemy za fasz to co mwi,
gdy kci si to z zasadami logiki. Inaczej jest w wypadku teorii argumen-

tacji. Jest to teoria oparta na dowiadczeniu. Opisuje ona, jak ludzie zwykli
argumentowa, jakie argumenty bywaj skuteczne i ewentualnie kon-
struowa nowe skuteczne sposoby argumentacji. Intuicja poprawnoci rozu-
mowania jest skadnikiem natury umysu. Uczenie si logiki jest odkrywa-
niem tego, co jest w naszym umyle. Umiejtno skutecznej argumentacji
jest czym, czego uczymy si naprawd, nie jest bowiem nam dane przez
natur, a jest zawartoci pewnej wiedzy o czowieku (rwnie powzitej
z introspekcji) i o zachowaniach spoecznych. Umiejtno poprawnej argu-
mentacji jest sztuk.
Powody, dla ktrych ywimy jakie przekonania bywaj rne. Moe to
by wynik przemyle. Mog to by te lenistwo, strach, ch przypodoba-
nia si innym itp. Mog to by pobudki czysto praktyczne bd emocjonalne.
Czowiek musi mie jakie przekonania wiatopogldowe, czyli najprociej
mwic przekonania dotyczce sensu wasnego ycia. To, jakie s nasze
przekonania wiatopogldowe zaley od wychowania, tradycji i kultury, w ja-
kiej przyszo nam y. Przekonania przez nas ywione zwykle tworz hierar-
chi. W tej hierarchii przekonania wiatopogldowe zajmuj zwykle domi-
nujc pozycj. Przekonania s odrzucane lub przyjmowane w zalenoci od
tego, czy s niezgodne, czy te nie z dominujcymi przekonaniami.
Definicja 2.51. Argumentacja to wskazywanie racji dla przyjcia lub od-

rzucenia przekonania.
Przekonaniami mog by jakie sdy, oceny, denia. Racje mog by r-

norakie, nie koniecznie racjonalne i nie koniecznie uczciwe. Mog by przyta-
czane racje wskazujce na prawdziwo przekonania. Mog to te by racje
pragmatyczne, np. wskazujce na uyteczno lub korzyci pynce z przy-
jcia danego przekonania.
W argumentacji korzystamy z logiki formalnej, jeli uatwia to osigni-
cie celu argumentacji. Argumentacja uwzgldnia jednak rwnie poza racjo-
nalne aspekty, jak np. zasady uzasadniania przyjte przez tych, do ktrych
jest skierowana. Zwykle argumentacja bywa zabiegiem erystycznym. Oprcz
dowodzenia i wskazywania racji racjonalnych stosuje si rwnie perswazj,
ktra jest przekonywaniem retorycznym, dokonujcym sie w sferze subiek-
tywnej.
Definicja 2.52. Perswazja to argumentacja, w ktrej dominuj racje prag-

matyczne.
Z argumentacj mamy do czynienia m.in. w wypadku:

uzasadniania komu twierdze,

agitacji,
propagandy,
nauczania,
reklamy.
Z punktu widzenia logiki istotny jest rodzaj zwizku midzy argumentem

a tez. Na przykad teza moe by uzasadniania w argumentacji poprzez:
wnioskowanie niezawodne,
wnioskowanie uprawdopodobniajce,
chwyt (fortel) erystyczny.
2.4.3 Zasady argumentowania

If you would persuade, you must appeal
to interest rather than intellect.
B. Franklin
Wnioskowanie ocenia si jako poprawne lub nie. Wnioskowanie poprawne

to takie wnioskowanie, w ktrym wniosek jest uzasadniony przez przesanki,
a wic gdy wynika z prawdziwych przesanek lub gdy prawdopodobiestwo
jego prawdziwoci ze wzgldu na dane prawdziwe przesanki jest wiksze ni
prawdopodobiestwo jego negacji.
Argumentacj naleaoby ocenia jako skuteczn lub nie.
Definicja 2.53. Argumentacja skuteczna to argumentacja, ktra prowa-
dzi do osignicia celu: do uznania lub odrzucenia przekonania, ktre byo
przedmiotem argumentacji.
Argumentacja skuteczna w wypadku jednej osoby moe nie by sku-
teczna w wypadku innej. Sukces zaley od retorycznego charakteru argu-
mentacji i od racjonalnych i pozaracjonalnych (psychologicznych) skadnikw
postaw osb, wobec ktrych przeprowadzana jest argumentacja. Wnioskowa-
nie, szerzej rozumowanie, jest rodkiem argumentacji. Poprawne wnioskowa-
nie jest skutecznym sposobem argumentowania w wypadku osb kierujcych
si w doborze przekona przede wszystkim racjami racjonalnymi.
Skuteczna argumentacja, podobnie jak wnioskowanie, moe by przepro-
wadzona wikszym lub mniejszym nakadem rodkw. Argumentacja, po-
dobnie jak rozumowanie, powinna by sprawna.
Definicja 2.54. Argumentacja sprawna to argumentacja, ktra prowa-

dzi do zaoonego celu za pomoc moliwie najmniejszego wielorako rozu-
mianego wysiku zarwno osoby argumentujcej, jak i osoby, dla ktrej jest
ona przeprowadzana.
Argumentacja jest skuteczna i sprawna gdy:
1. Jako przesanki uyte s tylko zdania, ktre osoba przekonywana uwaa

za uzasadnione. Ponadto, przesankami entymematycznymi tej argu-
mentacji s te i tylko te zdania, ktre nale do domylnych prawd tej
osoby.
2. Osoba przekonywana jest przewiadczona, e przesanki uzasadniaj

wniosek.
3. Poszczeglne przesanki s nieodzowne dla skutecznoci przekonywa-

nia.
Kolejne warunki odnosz si do uczciwej argumentacji. Argumentacja
moe by sprawna i skuteczna, mimo e nie spenia tych warunkw.
Argumentacja, ktra je spenia, jest argumentacj poprawn logicz-
nie. Warunki 13 s warunkami pragmatycznymi. Rozumowanie, ktre
spenia warunki 46, jest poprawne logicznie.
4. Wszystkie przesanki, jawne i domylne, s zdaniami prawdziwymi.
5. Przesanki uzasadniaj wniosek.
6. Przesanki s konieczne logicznie dla uzasadnienia wniosku.
ad 1. Spenienie tego warunku wymaga pewnej wiedzy o osobie przekonywa-

nej. Przede wszystkim musimy wiedzie, czy s przez ni uznawane zdania,
ktre zamierza si wykorzysta jako przesanki. Wiedzc, e osoba przeko-
nywana jest przesdna moemy odwie j od jakiego dziaania wskazujc,
e dany dzie to pitek 13-tego. Jeli kto nie wie, e woda moe przybra
posta skay (ld), to zastosowanie przesanki to stwierdzajcej moe nawet
osabi argumentacj, co zdarzyo si holenderskiemu ambasadorowi w roz-
mowie z krlem Syjamu30 .
Jeli chodzi za o przesanki entymematyczne, to z jednej strony trzeba
jako przesanek entymematycznych unika zda, ktre dla tej osoby nie s
domylne, z drugiej za strony majc na uwadze wzgldy ekonomii
naley jako przesanek entymematycznych uy wszystkich tych zda, ktre
30
Zob. Locke, J. An Essay Concerning Human Understanding; ks. 4, rozdz. 15.
zamierza si wykorzysta jako przesanki, a ktre wyraaj prawdy domylne

tej osoby.
Poddanie w wtpliwo poprzez uzasadnianie czyje przesanki entmema-
tycznej moe wywoa niepodany skutek i osabi argumentacj. Bdzie tak
np. w wypadku, gdy komu, dla kogo oczywiste jest, e Bg istnieje bdziemy
to uzasadnia.
Do tego punktu w szczeglnoci, ale i do kolejnych dwch, 2 i 3, ma
zastosowanie rada Teofrasta, ucznia Arystotelesa. Zaleca on, aby nie roz-
wleka si z dokadnoci nad wszystkimi szczegami. Pisze, aby pozwoli
samemu suchaczowi dorozumie si i domyli pewnych rzeczy. Gdy sam
dostrzee to, co pomin, stanie si nie tylko twoim suchaczem, lecz take
wiadkiem, i to yczliwym. Albowiem zdaje mu si, e jest inteligentny, gdy
ty pobudzie jego inteligencj. Natomiast wyjanianie wszystkiego, jakby
nierozgarnitemu, stwarza pozr, e nie przywizujesz wagi do pojtnoci
suchacza31 .
ad 2. Jeli argumentacja ma by skuteczna, to przesanki nie powinny bu-
dzi zastrzee osoby przekonywanej co do wypeniania przez nie funkcji
uzasadniania. Jeli na przykad kto nie widzi zwizku midzy przeszoci
polityczn a aktualnymi dziaaniami, to przesanka, e prezes NBP by czon-
kiem partii komunistycznej nie speni swojej roli w przekonywaniu, e jego
postpowanie w sprawie poczenia banku PKO SA i banku BPH jest nie-
zgodne z interesem pastwa.
Nawet gdy jakie zdanie faktycznie uzasadnia wniosek, ale nie dostrzega
tego osoba przekonywana, to z takiego zdania jako przesanki naley zrezy-
gnowa, ewentualnie odrbn argumentacj przekona o zwizku tego zdania
z wnioskiem. Na przykad jeli kto nie widzi zwizku inflacji z wielkoci
stp procentowych, to w przekonywaniu go na taki zwizek nie moemy si
powoywa.
ad 3. Warunek ten podyktowany jest wzgldami ekonomii. Nie naley bowiem
mnoy przesanek bez potrzeby. Nadmiar przesanek moe nawet utrudnia
uzasadnienie wniosku.
Argumentujc trzeba liczy si z:
moliwoci utrzymywania uwagi i cierpliwoci tych, wobec ktrych

argumentujemy;
Mao kto, nie bdc do tego jako zobligowany lub zainteresowany jest
zdolny sucha przez 10 godzin, i niewielu zmobilizujemy do przeczy-
tania 1000 stronicowego dziea.
31
Zob. Demetriusz, O wyraaniu si [w:] Trzy stylistyki greckie, Wrocaw 1953, s. 222.
zasadami kultury osobistej, ktra nakazuje zmieszczenie si w z gry

okrelonych ramach czasowych lub wielkoci publikacji;
prawem innych do zaprezentowania swojego stanowiska i ich prawem
do polemiki.
Spord moliwych argumentw naley stosowa te, ktre maj wiksz moc
przekonywania dla tych, dla ktrych argumentujemy. Pomija naley argu-
menty sabsze lub nieuznawane przez pewn cz audytorium. Wzbudzi
to bowiem moe podejrzenie, e nie mamy argumentw mocniejszych. Ar-
gument mocniejszy dla jednego moe by sabszy dla drugiego. Uwzgldnia
naley poziom intelektualny tego, dla kogo argumentujemy: mdrzejsze ar-
gumenty mog okaza si mniej sprawne ludzie chtniej akceptuj to, co
rozumiej i co potwierdza ich mdro. Moc argumentu zaley te od jego
miejsca w argumentacji. Naley wic zwraca uwag na kolejno, w jakiej
argumenty s podawane. Wane jest rodowisko, jakim si pojawiaj. Jeli
audytorium nie bdzie odpowiednio przygotowane, to argument moe oka-
za si jaowy, a nawet przynosi odwrotne od zamierzonych skutki. Inaczej
argumentujemy wobec dzieci, inaczej wobec dorosych. Nie naley stosowa
argumentw nie majcych przynajmniej w przewiadczeniu tego kogo,
kogo przekonujemy zwizku z uzasadnian tez. Mog dawa one skutek
odwrotny od zamierzonego, mog osabia argumentacj. Jeli argumentacja
skierowana jest do wielu, to mocniejszym argumentem jest ten, ktry jest
przekonywujcy dla wszystkich a nie tylko czci suchaczy.
ad 4. Warunek 1 mwi tylko o tym, e wszystkie przesanki maj by uzna-
wane przez osob przekonywan. Osoba przekonywana moe jednak uznawa
jakie zdania faszywe. Warunek 1 ma charakter pragmatyczny i podykto-
wany jest tym, by wnioskowanie byo skuteczne. Spenienie tego warunku
wymaga pewnej wiedzy o osobie, wobec ktrej argumentujemy. Warunek 4
jest warunkiem logicznej poprawnoci wnioskowania. cznie z warunkiem 1
ogranicza moliwoci wyboru przesanek do prawdziwych zda akceptowa-
nych przez osob przekonywan. W zwykych sytuacjach sprawdzenie tego,
czy dana osoba uznaje jakie zdanie, nie przedstawia specjalnej trudnoci.
Prawdziwo przesanek nie zawsze daje si stwierdzi w tak kategoryczny
sposb. Osoba przeprowadzajca argumentacj moe si myli i nawet w do-
brej wierze przyjmowa jako przesanki zdania faszywe.
ad 5. Zauwamy, e warunek 2 ma charakter pragmatyczny i mwi tylko
o tym, e osoba przekonywana zgadza si z tym, e przesanki uzasadniaj
wniosek. Osoba ta moe si co do tego myli. Warunek 5 mwi o tym, e prze-
sanki obiektywnie, a wic niezalenie od czyich opinii, uzasadniaj wniosek.
Warunki 2 i 5 brane cznie ograniczaj wybr przesanek do zda, ktre
obiektywnie, w sensie logicznym, i subiektywnie dla osoby przekonywanej

uzasadniaj wniosek.
ad 6. W wypadku, gdy wniosek wynika z jakich przesanek, to wynika on
rwnie z tych przesanek uzupenionych o inne zdania, nawet takie, ktre nie
maj adnego zwizku z tym wnioskiem. Dodatkowe zbyteczne przesanki,
w szczeglnoci nieakceptowane przez przekonywan osob mog prowadzi
do wzbudzenia wtpliwoci lub stracenia wtku.
Skuteczno argumentacji zaley od bardzo wielu czynnikw, np. zaley
do kolejnoci, w jakiej wskazywane s poszczeglne racje. Badanie tych czyn-
nikw i tworzenie wzorcw skutecznej argumentacji jest przedmiotem reflek-
sji teoretycznej. Umiejtno sprawnego i skutecznego przekonywania jest
sztuk, rzemiosem, ktre jest przedmiotem nauczania.
2.4.4 Metody argumentowania

Niektre metody argumentacji zostay opisane i wyrnione. Jedne z tych
metod bardziej powszechne. Inne s typowe np. dla argumentacji prawniczej.
Tu omwimy te, ktre znajduj szersze zastosowanie.
Argument Koraksa odwouje si do przewidywanych skutkw czynu.
Stosowany jest wwczas, gdy: czowiek, ktry mia powd do dokonania prze-
stpstwa twierdzi, e nie mg go popeni, bo jasne byo, e na niego padnie
podejrzenie; kto znany jako prawdomwny powouje si na swoj opini
jako osoby prawdomwnej; kto znany z kamliwoci powouje si na t opi-
ni twierdzc, e zdaje sobie spraw z bezcelowoci kamstwa.
Sam Sokrates znany jest z dwch metod przekonywania:
elenktycznej odrzucanie twierdze przeciwnika dokonuje si przez

pokazywanie, e s nieprawdziwe lub niesuszne;
majeutycznej czyli akuszeryjnej, polegajcej na zadawaniu pyta

tak, aby sam dyskutant doszed do danego przekonania. Sokrates naj-
chtniej stosowa t metod: akuszerka tylko pd przyjmuje on sam
nie ma nic mdrego do powiedzenia i tylko innych pyta. Dlatego te
o metodzie tej mwi si, e jest metod sokratyczn.
Wypracowane sposoby przekonywania, bdce czasem chwytami nielo-

jalnymi (fortelami), nosz aciskie nazwy. Chwyty erystyczne nie s
reguami poprawnego wnioskowania; s sposobami, ktre ludzie stosuj w ar-
gumentacji. Stosuj je za jak mona sdzi bo s skuteczne. Omwimy
niektre z nich.
Argumentum ad hominem 32 argument dostosowany do czowieka.

Jedn z postaci tego argumentu jest odwoywanie si do pogldw goszo-
nych przez przekonywanego (niezalenie od tego, czy te pogldy podziela
argumentujcy). Moe to by pokazanie, e teza, ktr przekonywany ne-
gowa daje si wyprowadzi z innych ywionych przez niego przekona lub
moe to by wypadek, gdy pokazuje si, e przekonanie ywione przez prze-
konywanego jest sprzeczne z innymi jego przekonaniami.
Argumentum ad baculum argument odwoujcy si do kija. Polega

na aktualnym lub potencjalnym zagroeniu uyciem rodkw przymusu (fi-
zycznego lub psychicznego) wobec przekonywanego.
Argumentum ad ignorantiam argument odwoujcy si do niewie-

dzy. Istota argumentu polega na stwierdzeniu, e przekonywany powinien
przyj dane przekonanie, skoro nie potrafi wykaza jego faszywoci. Wy-
korzystywane moe by w tym powoywanie si na rzekome fakty, ktrych
przekonywany nie jest w stanie stwierdzi (np. z powodu braku dostatecz-
nych kwalifikacji) lub na prawdy przekraczajce kompetencje przekonywa-
nego, ktre faktycznie nie uzasadniaj tezy, do ktrej chce si go przekona.
Argumentum ad misericordiam argument odwoujcy si do litoci.

Polega na wzbudzeniu litoci i wspczucia u przekonywanego.
Argumentum ad vanitatem argument odwoujcy si do prnoci

(pochlebstwo). Wykorzystuje saboci natury ludzkiej, prno. Po stwier-
dzeniach w rodzaju pana gboka znajomo rzeczy, pan jako fachowiec
doskonale wie wypowiada si pogld, ktry ma uzna osoba komplemento-
wana.
Argumentum ad verecundiam argument odwoujcy si do niemia-

oci. Polega na powoywaniu si na jaki powszechnie uznany autorytet
lub autorytet uznany przez przekonywanego, nie bdcy jednak autoryte-
tem w dziedzinie, ktra jest przedmiotem argumentacji. Przekonywany nie
moe zakwestionowa tego autorytetu z obawy o zarzut zarozumiaoci bd
skrpowany uczuciami szacunku.
32
Okrelenia argumentum ad hominem uywa si czasem w znaczeniu, ktre przypi-
szemy tu okreleniu argumentum ad personam i odwrotnie, argumentum ad personam
uywane jest w znaczeniu argumentum ad hominem. Zob. s. 246.
Argumentum ad auditorem argument odwoujcy si do suchaczy,

do audytorium. Polega na przekonywaniu poprzez odwoywanie si do osb
przysuchujcych si i pozyskanie ich nie przez podanie waciwych racji dla
goszonej tezy, lecz przez odwoanie si do emocji.
Argumentum ad crumenam argument odwoujcy si do sakiewki,

kieszeni (apwka).
Argumentum ad populum argument odwoujcy si do ludu, dema-

gogia, pod publiczk. Polega na odwoywaniu si do uczu zbiorowych,
takich jak duma i egoizm narodowy lub rasowy, czy do instynktw i przes-
dw zbiorowych.
Argumentum e consensu gentium wnioskowanie ze zgody powszech-

nej.
Argumentum ad personam 33 (argument nakierowany na osob).

Najoglniej biorc argumentum ad personam ma nastpujc posta:
przesanka: O jest z osob.
Dlatego
wniosek: argument osoby O jest nieprawdziwy
(nieprzekonywajcy)
W wypadku, gdy o przekonanie grupy ludzi zabiega kilka osb (konku-
rentw, oponentw), jednym ze sposobw pozyskania tej grupy ludzi jest
wyeliminowanie konkurentw i oponentw. Argumentum ad personam ma
na celu ich dyskredytacj jako ludzi, a nie przeciwstawienie si podawanym
przez nich racjom. Argumentacja ta wykorzystuje psychologiczn skonno
do mylenia niektrych uomnoci, defektw ludzi lub rodowisk, z ktrymi
s zwizani, z wypowiadanymi przez tych ludzi racjami. W zalenoci od tych
uomnoci, w zalenoci od tego, w jakim sensie mwimy, e osoba jest za,
moemy wyrni szczeglne wypadki argumentum ad personam:
Osoba O uczynia co moralnie zego, np. argument osoby O jest fa-

szywy, bo O bya czonkiem partii komunistycznej; argument O na
rzecz pacyfizmu jest faszywy, bo O zdezerterowaa. Zdarza si te
kwestionowanie prawdziwoci argumentu O ze wzgldu na ze czyny
popenione przez jego krewnych lub przyjaci.
33
Zob. przypis do argumentum ad hominem, s. 245.
Osoba O nie jest lepsza (tu quoque) czy ty jeste inny?, np. kto
oskarony przez O o branie apwki odpowiada: O te bierze apwki;
O zarzuca komu niemoralne ycie, ten kto kontrargumentuje, e O
wcale moralniej nie yje. Argument ten jest szczeglnym wypadkiem
poprzedniego34 .
Osoba O peni okrelon rol spoeczn, np. argument dziaacza zwiz-

kowego jest faszywy/nieprzekonywajcy, bo wygasza oficjalne stano-
wisko swojego zwizku; argument teologa na rzecz istnienia Boga jest
faszywy/nieprzekonywajcy, bo jako teolog innego pogldu nie moe
gosi.
Osoba O jest hipokryt, czyli co innego mwi, a co innego robi. Na

przykad goszone przez moralizatora zasady etyczne s faszywe, bo
sam wedug nich nie postpuje35 .
Osoba O ma ze zamiary, np. O jako parlamentarzysta wystpuje na

rzecz okrelonej ustawy bankowej, bowiem jeli ustawa zostanie przy-
jta, to O jako wspwaciciel banku odniesie korzyci36 .
Przykadami argumentum ad personam s zarzuty podnoszone prze-
ciw:
prezydenturze Franklina Roosevelta, e nie jest on zdrowy umysowo,

e cierpi na kompleks Edypa itp., zamiast argumentacji wprost przeciw
jego pogldom,
goszonej przez Berkeleya koncepcji rzeczy jako zespou idei, e cierpia

on na neurozy,
filozofii Fryderyka Nitzschego, e jest dzieem lunatyka (Nitzsche ostat-

nie lata ycia spdzi w szpitalu dla umysowo chorych),
prezydenturze Lecha Wasy, e jego penoletni syn popeni przestp-

stwo drogowe.
34
Argumenty te maj du si przekonywajc, std wan rzecz jest, aby np. sdzio-
wie, prokuratorzy, pracownicy NIK-u byli ludmi bez zarzutu.
35
O pewnym etyku opowiada si, e na pytanie dlaczego nie postpuje tak, jak gosi,
odpowiedzia: czy drogowskaz chodzi drog, ktr wskazuje?.
36
Std w pastwach demokratycznych obowizuje szereg ogranicze na dziaalno go-
spodarcz parlamentarzystw.
Argumentum ad auctoritate argument odwoujcy si do autory-

tetu. Argument ten ma due zastosowanie w nauce. O jego zasadniczej roli
mona mwi w wypadku teologii. W innych naukach ma charakter pomoc-
niczy i praktyczny. Argument ten stosowany jest rwnie w prawie.
Argument odwoujcy si do powszechnej praktyki (owczy pd)

Ten argument stosowany jest wwczas, gdy uzasadnia si jaki pogld po-
woujc si na to, e jest to pogld wikszoci lub, e wikszo w swoim
postpowaniu kieruje si tym pogldem. Czasem syszymy jak dzieci uspra-
wiedliwiaj swoje zachowanie stwierdzeniem, e wszyscy tak postpowali.
W ten sposb argumentuje te kto, kto mwi, e w Polsce powinno by tak,
a tak, bo tak a tak jest na caym wiecie.
Argumentum ad judicium argument odwoujcy si do zdrowego roz-

sdku. Argument ten ma zastosowanie w prawie.
Na zastosowanie argumentu odwoujcego si do zdrowego rozsdku wska-
zuje opinia Naczelnego Sdu Administracyjnego. W Nowej Europie (12 lipca
1995, s. 14) czytamy:
Oddalajc skarg Naczelny Sd Administracyjny przy okazji wy-
razi pogld, e wikszo wydatkw ponoszonych przez podat-
nikw stanowi bezspornie koszt uzyskania przychodu. S jednak
sytuacje, w ktrych zwizek przyczynowo-skutkowy midzy wy-
datkiem a osigniciem przychodu jest trudny do wykazania,
std wszystkie te sytuacje naley rozwizywa w oparciu o za-
sad zdrowego rozsdku. Nie ma tu adnych regu i kada sprawa
wymaga odrbnego potraktowania.
W wyej cytowanym tekcie pojawia si regua uzasadniania w prawie:
wszystkie te sytuacje naley rozwizywa w oparciu o zasad zdrowego roz-
sdku. Nie ma tu adnych regu i kada sprawa wymaga odrbnego potrak-
towania. Moe by ona pojta jako regua logiki prawniczej, rozumianej
jako nauka o specyficznych dla prawa zasadach rozumowania (uzasadniania,
wyjaniania, sprawdzania i wnioskowania).
Omwione wypadki argumentacji nie obejmuj wszystkich moliwych jej
typw. Istota argumentacji zawsze jest ta sama: poda argument, ktry dla
danej osoby jest przekonywajcy, bd dlatego, e jest racjonalny, bd dla-
tego, e jest dla tej osoby psychologicznie przekonywajcy.
Do chwytw erystycznych naley te stosowanie takich rodkw jak np.:

insynuacja, aluzje, bluff, szanta, prowokacja, ironia, bezczelno, definicje
perswazyjne, apelowanie do uczu, dogmatyzm, wieloznaczno, wyraenia

okazjonalne, ekwiwokacja, amfibologia, mylenie figuralne, niepoprawne de-
finicje37 .
Ustawiczne powtarzanie jest rodkiem przekonywania. Jest ono sto-

sowane w szczeglnoci w reklamach. Zwykle prosty tekst, atwa melodia
i/lub przyjemne obrazy powtarzane s wielokrotnie. Jest to skuteczne, skoro
firmy pac za to bardzo duo rodkom masowego przekazu.
Argumentum per eloquentiam (urok sowa) argument z uroku

sw. atwiej przekona, gdy argumentacja jest pikna, literacko dobra.
Stosowanie rnego rodzaju sentencji i aforyzmw ma znaczenie dla skutecz-
noci przekonywania.
Erudycja demonstrowana przez argumentujcego sprzyja skuteczno-

ci przekonywania. Przypisy, noty, odwoania do literatury, znajomo wy-
bitnych ludzi i naukowych problemw, posugiwanie si cytatami, najlepiej
w oryginale i w rnych jzykach zjednuj przekonywanego.
Dezorientowanie przekonywanego polega na umiejtnym odwraca-

niu uwagi od waciwego toku myli i znacze podstawowych terminw. Mog
temu suy np. dygresje.
Argumentacj rzdz pewne zasady.
Audiatur et altera pars naley wysucha stron przeciwn. Zasada

ta jest szczeglnie wana w sprawach procesowych ale rwnie w debatach
politycznych w pastwie demokratycznym. Zasada ta winna by przestrze-
gana przez wszystkich, ktrzy d do wyrobienia sobie obiektywnego osdu.
Argumenta ponderantur, non numerantur dowodw nie naley

liczy, naley je way. To zalecenie rnicowania argumentw stosuje si
zarwno do tych, ktrzy argumentuj, jak i do tych, dla ktrych jest prze-
prowadzana argumentacja.
37
Wystpujce w tym fragmencie terminy logiczne s objanione w niniejszej ksice.
Contra facta non valent argumenta argumenty musz ustpi wo-

bec faktw, wobec faktw argumenty nie maj znaczenia. To zalecenie w spra-
wie rnicowania argumentw dotyczy odrnienia argumentw bezpored-
nich i porednich oraz ich wagi. Faktom, czyli argumentom bezporednim
przypisuje si wag najwiksz.
Zadania
Zadanie 2.43. Jakiego rodzaju argumentami s:
1. Tak jest na Zachodzie.
2. I my jestemy w Europie?!
Kto takich argumentw uywa, dla kogo s one przekonywujce?

Zadanie 2.44. Jak rol peni wypowied N. Bohra w opisanej sytuacji?
W czasie prowadzenia zaj dydaktycznych w Getyndze N. Bohr jednego
razu sabo przygotowa si i mia bardzo zy wykad. Na koniec wykadu
powiedzia: Wysuchaem tu tak wiele zych wykadw, e prosz uwaa
mj dzisiejszy za jeden z nich.
Zadanie 2.45. Oce argumentacj:
1. Z tego nie wynika, i filozofia analityczna nie ma adnego spoecznego

znaczenia. Wydaje si, e takie znaczenie jest i to do istotne. Moim
zdaniem, mona je znale przede wszystkim w tym, e filozofia anali-
tyczna przyczynia si do zachowania i pielgnowania rozumu ludzkiego.
Najwikszym niebezpieczestwem, ktre nam dzisiaj grozi jest coraz
powszechniejsze odwracanie si czowieka od rozumu. Ju sama liczba
tych, ktrzy wydaj cikie pienidze na astrologi, numerologi i tym
podobne zabobony, wiadczy, jak bardzo ludzie s nieracjonalni. Jakie
s nastpstwa takiej nierozumnej postawy, pokazuje jasno mordowanie
niewinnych w imi pewnej, takiej czy innej ideologii dzisiaj prak-
tykowane tak czsto, e a uchodzi za co normalnego. (I. M. Bocheski
Logika i filozofia, Warszawa 1993, s. 4849.)
2. Mona by sdzi, e to naukowcy powinni by strami i opiekunami

rozumu. W rzeczy samej pracuj oni (przede wszystkim przyrodnicy)
w swoich dziedzinach w najwikszym stopniu racjonalnie i tej ra-
cjonalnoci zawdziczaj swoje osignicia.
Zadziwiajce jednak, jak dalece ci sami naukowcy mog by irracjo-
nalni, gdy myl i wypowiadaj si poza swoj dziedzin choby
na tematy filozoficzne czy polityczne. Mona by zebra ca biblio-

tek nonsensw wypowiedzianych przez naukowcw na temat zagad-
nie filozoficznych. Jest wic jasne, e naukowcy jako tacy nie mog,
pomimo racjonalnoci w ich wasnych dziedzinach, uchodzi za nauczy-
cieli i obrocw rozumu u ludzi38 .
3. prezydenta A.K., gdy w zwizku z dyskusj po uchwaleniu przez Sejm

ustawy liberalizujcej aborcj uzasadnia swoje stanowisko tym, e po-
przednia ustawa bya obudna.
4. Kiedy matka wielkiego Macedoczyka, Aleksandra Wielkiego nalegaa,

aby zgadzi niewinnego czowieka. Miaa nadziej, e to osignie, bo
jak mwia przez dziewi miesicy nosia go przecie w swym
onie. Odpowiedzia jej: Innej, najlepsza matko, daj ode mnie za-
paty: ycie ludzkie bowiem nie jest rwnowane z adnym dobrym
uczynkiem.
5. Kalif Omar przeprowadzi nastpujce rozumowanie: Jeeli ksiki z Bi-

blioteki Aleksandryjskiej s zgodne z Koranem, to s zbdne. Jeeli nie
s zgodne, to s szkodliwe. Ksiki z Biblioteki Aleksandryjskiej s za-
tem zbdne lub szkodliwe. Jeeli s zbdne, to naley jest spali. Jeeli
s szkodliwe, to tym bardziej naley to uczyni. Zatem naley spali
ksiki z Biblioteki Aleksandryjskiej.
6. W zwizku z wejciem z dniem 1 stycznia 2007 r. ustawy o ratownictwie

medycznym specjalista od ratownictwa uzasadnia przyjte rozwiza-
nie ustawowe. Jego zdaniem szanse na uratowanie ycia s wiksze, gdy
do wypadku przyjeda paramedyk, a nie lekarz. Wida to przy po-
rwnaniu danych statystycznych. W krajach, gdzie w karetkach jed
lekarze, przeywa mniej poszkodowanych ni tam, gdzie w karetkach s
ratownicy. Zdaniem przedstawicieli rzdu strach przed paramedykami
podsycaj te lekarze, ktrzy na dyurze w pogotowiu zarabiaj od 25
do 30 zotych na godzin. Wedug niego trudno wic, by rodowisko
nie protestowao, gdy odbiera mu si szans na dodatkowy zarobek.
7. Wedug SN, nie mona tak jak obrona twierdzi, e w wikszoci

procesw lustracyjnych esbecy zeznaj tak, by chroni swe rda,
a ich przeciwne zeznania co do Moczulskiego wiadcz o prowokacji
i pomwieniu ze strony SB. Sdzia Grubba doda, e taka konstrukcja
jest uomna.
38
I. M. Bocheski, Logika i filozofia, 1933, s. 49.
Zadanie 2.46. Okrel rodzaj rodkw zastosowanych w argumentacji przy-

toczonej za radzieckim podrcznikiem logiki:
1. Logika to silna bro w rkach radzieckiego czowieka, gboko miuj-

cego ojczyzn i posiadajcego niezbdn wiedz.
2. Ludzie radzieccy, uzbrojeni w przodujc teori marksistowsko-leni-

nowsk i w wiadomo susznoci dziea Lenina i Stalina, wycho-
dz zwycisko z odpowiedzialnych i zawiych dyskusji z dyplomatami
i przedstawicielami zagranicznej nauki. Jaskrawym tego przykadem
s wietne wystpienia delegatw radzieckich na midzynarodowych
konferencjach i obradach. Wystpienia te wykazuj nie tylko gbok
znajomo istoty omawianych zagadnie, lecz s take wzorami niezbi-
tej logiki.
3. Czowiek radziecki, najbardziej kulturalny czowiek na wiecie, powi-

nien umie wiadomie posugiwa si prawami logicznymi, aeby za-
wsze prawidowo myle i umie demaskowa nieuzasadnione twierdze-
nia, fasz i oszczerstwa wrogw swego narodu.
Zadanie 2.47. Oce poprawno argumentacji:
1. Jeli Sokrates umar, to umar, gdy y albo gdy by martwy. Nie

umar, gdy y, nadto na pewno nie umar, gdy by martwy. Zatem
Sokrates nie umar (Sekstus Empiryk)
2. Kady, kto nie jest idiot potrafi stwierdzi, e Jan kamie. Niektrzy
ludzie w tym pokoju nie potrafi powiedzie, e Jan kamie. Zatem
pewni ludzie w tym pokoju s idiotami.
3. Zawsze wierzylimy, e tak jest.
4. Wszyscy tak uwaaj.
5. Kady to wie.
6. Sawna osoba to taka i tylko taka osoba, o ktrej wszyscy syszeli.

Zatem wszyscy sawni ludzie syszeli jeden o drugim.
Zadanie 2.48. Ktra z dwu argumentacji jest przekonywujca?

1. Albo bdziesz mia on adn, albo brzydk. Jeli bdzie adna, b-

dziesz si ni dzieli z innymi jako wspln; jeli bdzie brzydka, b-
dziesz cierpia mk. I jedna, i druga moliwo jest niedobra. Nie na-
ley wic si eni.
Jeli bdziesz mia adn on, nie bdziesz cierpia mki, a jeli brzydk,
nie bdziesz si ni dzieli z innymi. Naley wic si eni.
2. Greczynka mwi do syna: Albo bdziesz dobrze sprawowa urzd pu-

bliczny albo le. Jeeli dobrze, to nie spodobasz si ludziom, wic nie
powiniene przyjmowa tego urzdu. Jeli le, to nie spodobasz si bo-
gom, wic nie powiniene przyjmowa tego urzdu. Zatem nie powinie-
ne przyjmowa urzdu.
Syn mwi do matki: Albo bd dobrze sprawowa urzd publiczny albo
le. Jeli dobrze, to spodobam si bogom, wic powinienem urzd przy-
j. Jeli le, to spodobam si ludziom, wic powinienem ten urzd
przyj. Zatem powinienem urzd przyj.
Zadanie 2.49. Podaj przykady argumentw, o ktrych mwi niniejszy tekst.

Oce ich skuteczno.
Grupy zajmujce si ochron rodowiska i prasa przedstawiaj apoka-
liptyczne wizje zmian klimatycznych. Raport brytyjskiego IPPR (Institute
for Public Policy Research) stwierdza, e tworzenie takich przygnbiajcych
prognoz ma motywy komercyjne.
Wedug raportu IPPR charakterystyczne dla dyskusji o zmianach kli-
matycznych w Wielkiej Brytanii jest to, i skupia si ona na maksymalizo-
waniu potencjalnych zagroe i nie podawaniu informacji o moliwych roz-
wizaniach problemu. Wedug autorw raportu w cigu ostatnich kilku lat
zaobserwowano wiele zjawisk, ktre mog sugerowa powaniejsze zmiany
klimatyczne. Jednak dotychczas nie powsta aden powany raport, ktry
by tumaczy, co z nich moe wynikn lub dowodzi, e nios one powane
zagroenie.
Po przeanalizowaniu setek prognoz pogody oraz artykuw prasowych
i programw telewizyjnych dotyczcych zmian klimatycznych, eksperci wy-
rnili kilka charakteryzujcych je cech:
1. Alarmujcy ton, wprowadzany przez obrazy i sowa przywoujce wy-

obraenie katastrofy.
2. Uycie zdroworozsdkowych argumentw w taki sposb, by podwaa

opinie naukowcw.
3. Wprowadzanie sceptycyzmu, ktry sugeruje, e naukowcy maj ze za-

miary i ukrywaj realne zagroenie.
4. Techniczny optymizm, ktry polega na przekonaniu, e ostatecznie

wszystkie zagroenia mona pokona przy uyciu nowoczesnej techno-
logii.
Taka forma przekazu powoduje, e po wywoywaniu pocztkowo paniki,

informacje o zagroeniach spowodowanych zmianami klimatycznymi pa-
radoksalnie staj si dla ludzi niewiarygodne i zaczynaj by lekcewaone.
Jeli nasi czytelnicy uwierz, e umieszczamy informacje o zmianach kli-
matycznych na czowkach gazet z tych samych powodw, z jakich umiesz-
czamy tam nagie kobiety, przestan je traktowa serio i przestan czyta
przestrzeg Ian Birrell z The Independent.
Zadanie 2.50. Okrel sposoby argumentacji stosowane w modlitwie. Co na-
ley zaoy o adresacie modlitwy, aby zastosowana argumentacja moga by
skuteczna?
Zadanie 2.51. Okrel sposoby i rodki argumentacji stosowane w reklamach.
Wska aktualn reklam, w ktrej ma miejsce omawiany sposb i rodek ar-
gumentacji oraz wska zawarte w tej reklamie zaoenia o adresacie reklamy.
2.5 Bdy w rozumowaniu

Rozumowanie moe by poprawne lub zawiera bdy. Mog to by dwoja-
kiego rodzaju bdy. rdem jednych jest wadliwo zda bdcych punktem
wyjcia rozumowania. Drugiego rodzaju bdy bior si z wadliwoci zwizku
midzy zdaniami, od ktrych rozpoczynamy rozumowanie, a zdaniem bd-
cym celem rozumowania. Niektre bdy popeniane w rozumowaniach s
typowe. Tym bdom nadano specjalne nazwy. Znane s rne ich klasyfika-
cje.
Rozumowania niepoprawne, lecz majce pozr poprawnych to sofizmaty
(po acinie fallacia), czyli rozumowania zwodnicze. Od sofizmatw od-
rniano paralogizmy. W wypadku sofizmatu przeprowadzajcy rozumo-
wanie mia by wiadomy jego niepoprawnoci. W wypadku paralogizmu
przeprowadzajcy rozumowanie popenia bd nie bdc wiadomym tego.
Odrnienie to jest natury psychologicznej i etycznej, i nie ma ono znaczenia
z punktu widzenia logiki.
Arystoteles dzieli sofizmaty na bdy wypowiedzi (in dictione) i bdy
myli (extra dictione). Te pierwsze ju omwilimy jako bdy w sownym
2.5. BDY W ROZUMOWANIU 255
przekazywaniu myli. Obecnie bdziemy mwili o bdach w rozumowaniu,

czyli o tych drugich.
Wadliwo wnioskowania moe by spowodowana:
1. brakiem uzasadnienia przesanek.

Celem wnioskowania ma by wzbogacenie wiedzy, a to moe mie miej-
sce tylko w wypadku, gdy przesanki s uzasadnione.
Wnioskowanie moe te by bdne z powodu:
2. braku uzasadnienia wniosku przez przesanki.

Czasem moe wydawa si, e przesanki uzasadniaj wniosek, a fak-
tycznie tak nie jest. Wadliwo stosunku midzy przesankami a wnio-
skiem moe mie dwa rda. Ze wzgldu na te rda rozrniamy:
(a) bdy nieformalne

i
(b) bdy formalne.
Definicja 2.55. Bd nieformalny w rozumowaniu to bd, ktry ma

rdo w treci przesanek lub wniosku.
Definicja 2.56. Bd formalny w rozumowaniu to bd, ktry ma rdo

w formie, inaczej strukturze, ksztacie wnioskowania.
W wypadku bdu formalnego dla jego stwierdzenia wystarczy okreli

ksztat wnioskowania. W wypadku bdu nieformalnego konieczne jest roz-
rnienie znacze wyrae skadajcych si na rozumowanie.
Bdy nieformalne to zasadniczo bdy, ktrych rdem jest wieloznacz-
no wyrae wystpujcych we wnioskowaniu. Bd formalny popenia si
np. wnioskujc z implikacji i jej nastpnika o prawdziwoci poprzednika tej
implikacji (ten i inne rodzaje bdu formalnego zostan omwione w niniej-
szym rozdziale).
2.5.1 Bdy wieloznacznoci

Wieloznaczno wypowiedzi jest powodem bdw we wnioskowaniach.
Rne rozumienia przesanek i wniosku mog stwarza pozr poprawno-
ci rozumowania. Rozumowanie jest bowiem oceniane dwojako: w aspekcie
prawdziwoci wystpujcych w nim zda oraz ze wzgldu na zachodzenie
zwizku uzasadniania midzy przesankami a wnioskiem. Jeeli jednej z tych
ocen dokona si majc na uwadze inne rozumienie wyrae wystpujcych

w rozumowaniu ni gdy dokonuje si drugiej, to moe si zdarzy, e te oceny
wypadn pomylnie. Jeeli za dokonuje si ich biorc w wypadku kadej
z ocen jedno i to samo znaczenie, to tak moe nie by. W takim wypadku
rozumowanie nie jest poprawne.
Definicja 2.57. Bd wieloznacznoci ma miejsce w rozumowaniu, gdy

znaczenia przyporzdkowywane pewnym sowom lub frazom (jako napisom)
wystpujcym w rozumowaniu s inne w wypadku oceny prawdziwoci prze-
sanek i wniosku ni w wypadku oceny zachodzenia stosunku uzasadniania.
Zwykle rnice znacze przypisywanych sowom (lub frazom) s na tyle

subtelne, e stwarzaj pozory poprawnoci wnioskowania i czyni to wnio-
skowanie psychologicznie przekonywajcym.
Bdy wieloznacznoci mona wyrnia w zalenoci od rda wielo-
znacznoci. I tak na przykad moemy mwi o bdzie akcentu, gdy po-
wodem wieloznacznoci jest rne akcentowanie.
Bd ekwiwokacji
Zwykle sowa maj wicej ni jedno sownikowe, czyli dosowne znaczenie.
Wyraeniu moe przysugiwa znaczenie wyznaczone przez znaczenia sow-
nikowe skadajcych si na nie wyrazw, a ponadto moe przysugiwa mu
znaczenie idiomatyczne. S to sownikowe znaczenia tego wyraenia. O wyra-
eniu, ktremu przysuguje wicej ni jedno znaczenie sownikowe mwimy,
e jest wieloznaczne sownikowo. Tekst winien by tak konstruowany, aby
z kontekstu uycia wyraenia mona byo bez naruszenia spjnoci tekstu
okreli jego dokadnie jedno znaczenie, w ktrym w danym miejscu zostao
uyte. Wyraenie to naley bra w danym miejscu w tym i tylko w tym
jednym znaczeniu, niezalenie od tego, czy mamy na uwadze ocen wartoci
logicznej przesanek i wniosku, czy te mamy na uwadze ocen uzasadniania
wniosku przez przesanki.
Definicja 2.58. Bd ekwiwokacji to bd wieloznacznoci w rozumowa-

niu, ktrego rdem jest wieloznaczno sownikowa wyrae.
Rozwamy przykady.
Przykad 2.1. We wnioskowaniu: Kot zapa mysz. Mysz jest gatunkiem.
Zatem kot zapa gatunek. w pierwszej przesance wyraz mysz uyty jest
w supozycji przedmiotowej, za w drugiej w supozycji formalnej. We wnio-
skowaniu popeniono wic bd ekwiwokacji.
Przykad 2.2. Pite przykazanie dekalogu gosi nie zabijaj. Wymierzanie

kary mierci jest zabijaniem. Zatem wymierzania kary mierci zakazuje pite
przykazanie. Taki argument pojawi si w programie publicystycznym te-
lewizji dotyczcym kary mierci. Jeden z uczestnikw tego sdu nad kar
mierci wykaza, e w przytoczonej argumentacji popeniono bd ekwi-
wokacji. Zauway mianowicie, e w jzyku hebrajskim, w ktrym dekalog
by sformuowany wystpuj trzy wyraenia na okrelenie umiercenia czo-
wieka. Jedno z nich oznacza zabicie czowieka niewinnego. To wanie wy-
raenie uyte jest w sformuowaniu pitego przykazania. Argument straci
za sw moc jeli pite przykazanie sformuujemy: nie zabijaj niewinnego,
ewentualnie: nie morduj.
Przykad 2.3. Bankowcy musz by bardzo odpowiedzialnymi ludmi. Co-
kolwiek zego dzieje si w gospodarce odpowiedzialnymi wydaj si ban-
kowcy. Odpowiedzialno w pierwszym zdaniu (ktre jest wnioskiem) zna-
czy tyle, co rzetelny, wiarygodny. W drugim zdaniu (ktre jest przesank)
odpowiedzialno znaczy tyle, co by sprawc, da powd. Wnioskowanie
moe wydawa si poprawne tylko wwczas, gdy oba wystpienia sowa od-
powiedzialno brane s jako majce jeden i ten sam sens. Tak za nie jest.
Konteksty wystpienia tego sowa we wniosku i w przesance wskazuj na
jego rne znaczenia w tych zdaniach.
Podobnie we wnioskowaniu:
Przykad 2.4. Socjalici d do sprawiedliwoci spoecznej. Sprawiedliwo
spoeczna jest dobrem. Zatem socjalici d do dobra. W pierwszym zda-
niu (przesance) termin sprawiedliwo spoeczna aby przesanka ta bya
prawdziwa winien by rozumiany, najprociej mwic, jako rwny podzia
dbr. Drugie zdanie (przesanka) jest prawdziwe, gdy sprawiedliwo spo-
eczna jest pojta, najprociej mwic, jako prawo czowieka do tego, co mu
si susznie naley. W naszym przykadzie wniosek wynikaby z przesanek,
gdyby fraza sprawiedliwo spoeczna w jednej i drugiej przesance miaa
jedno i to samo znaczenie. Tak jednak nie jest.
Bd terminw relacyjnych
Bd terminw relacyjnych jest w istocie szczeglnym rodzajem bdu
ekwiwokacji. Znaczenie terminw relacyjnych zaley od kontekstu ich uycia.
Co innego znaczy wyszy w zdaniu Jan jest wyszy ni Piotr, a co innego
w zdaniu stopie generaa jest wyszy ni stopie pukownika. Co innego
znaczy dobry we frazie dobry student, a co innego we frazie dobry czo-
wiek. O rnicy znacze terminw relacyjnych decyduje rnica kategorii
przedmiotw, o ktrych s orzekane.

Definicja 2.59. Bd terminw relacyjnych to bd ekwiwokacji, kt-
rego rdem jest wieloznaczno terminw relacyjnych.
Z zdania student jest czowiekiem mog wnioskowa, e ysy student
jest ysym czowiekiem (w wypadku terminu ysy nie ma rnicy zna-
czeniowej zalenej od tego, czy orzekamy go o studencie, czy o czowieku).
Inaczej jest w wypadku wniosku dobry student jest dobrym czowiekiem.
Ze zdania so jest zwierzciem nie mona wyprowadzi, e may so
jest maym zwierzciem. Mona za wyprowadzi, e oswojony so jest
oswojonym zwierzciem.
Kade wnioskowanie przebiegajce wedug schematu:
x[P (x) Q(x)]
x[R(x) P (x) R(x) Q(x)]
jest niezawodne. Prawdziwo przesanek takiego wnioskowania gwarantuje
prawdziwo wniosku, czyli schemat ten jest logiczny. Wnioskowanie z prze-
sanki, e student jest czowiekiem o tym, e ysy student jest ysym czowie-
kiem daje si przedstawi jako przebiegajce wedug tego schematu. Wnio-
skowanie za z tej przesanki, e dobry student jest dobrym czowiekiem tylko
pozornie przebiega wedug tego schematu. rdem tego pozoru jest to, e
sowo dobry w kadym ze swoich wystpie ma inne znaczenie. Nie jest za
logiczny nastpujcy schemat:
x[P (x) Q(x)]
x[R(x) P (x) S(x) Q(x)]
Bd podziau
Innym szczeglnym rdem wieloznacznoci wypowiedzi jest moliwo
uycia terminu na oznaczenie wszystkich desygnatw, tylko jednego desygnatu
bd na oznaczenie zbioru wszystkich desygnatw. To, co daje si zgodnie
z prawd orzec o zbiorze wszystkich desygnatw jakiego terminu, nie musi
da si orzec zgodnie z prawd o jego desygnatach. Stosunki midzy zakre-
sami nazw nie s stosunkami midzy desygnatami tych nazw.
Zakres nazwy jest zbiorem, ktrego elementami s wszystkie i tylko te
przedmioty, ktre s desygnatami tej nazwy. O takich zbiorach mwi si, e
s zbiorami w sensie dystrybutywnym.
W wypadku nazw zbiorowych ich desygnaty s przedmiotami o wewntrz-
nej strukturze. Desygnaty te s wic zoone z rnych przedmiotw powiza-
nych jakimi relacjami. Przedmioty te s czciami tych desygnatw. Zbiory,
ktre zoone s z czci, to zbiory w sensie kolektywnym. Czci zbioru

w sensie kolektywnym nie musz wszystkie by desygnatami jednej i tej sa-
mej nazwy. To, co zgodnie z prawd daje si orzec o zbiorze kolektywnym,
nie musi przysugiwa jego czciom.
W zdaniu czowiek pojawi si na Ziemi ok. 2 mln lat temu, termin czo-
wiek uyty jest w supozycji formalnej. Zdanie to byoby faszywe, gdyby
rozumie je jako rwnowane zdaniu kady czowiek pojawi si na Ziemi
ok. 2 mln lat temu. O kadym czowieku nie jest prawd, e pojawi si
na Ziemi ok. 2 mln lat temu. Inaczej jest za w wypadku zdania czowiek
jest ssakiem. Nazwa czowiek uyta jest tu w supozycji naturalnej i zdanie
kady czowiek jest ssakiem jest rwnie prawdziwe.
Ze zda czowiek jest ssakiem i Jan jest czowiekiem wynika zdania
Jan jest ssakiem. Gdyby ze zdania czowiek jest jedyn rozumn istot na
Ziemi wnioskowa, e kady czowiek jest jedyn istot rozumn na Ziemi
lub wnioskowa, e Jan jest jedyn istot rozumn na Ziemi, to popenioby
si bd podziau.
Definicja 2.60. Bd podziau (fallacia a sensu composito ad sensum di-

visum) popenia si wwczas, gdy na podstawie przesanki stwierdzajcej
co o pewnej caoci przyjmuje si wniosek stwierdzajcy to co o elemen-
cie/elementach lub czci/czciach tej caoci.
Bd podziau ma miejsce, gdy na podstawie przesanki stwierdzajcej

co o zbiorze przedmiotw wnioskuje si to co o jego elementach. Bd ten
moe w tym wypadku przyj jedn z dwu postaci:
(Ia)
Przesanka: Zbir Z ma cech c.
Zatem,
Wniosek: kady przedmiot ze zbioru Z ma cech c.
(Ib)
Przesanka: Zbir Z ma cech c.
Zatem,
Wniosek: P (pewien przedmiot ze zbioru Z)
ma cech c.
Przykad 2.5. Gdyby kto na podstawie tego, i druyna pikarska FC jest
najlepsz druyn wiata wnioskowa, e
1. kady pikarz druyny FC jest najlepszym pikarzem wiata,

lub, e
2. P (pewien pikarz druyny FC) jest najlepszym pikarzem wiata,

to ten kto popeniby bd podziau.
O bdzie podziau mwi si te w wypadku wnioskowania z faktu przy-

sugiwania jakie cechy caoci, o przysugiwaniu tej cechy wszystkim cz-
ciom lub pewnej czci tej caoci. W tym wypadku bd podziau moe
przybra jedn z dwu postaci:
(IIa)
Przesanka: Przedmiot P ma cech c.
Zatem,
Wniosek: kada cz P ma cech c.
(IIb)
Przesanka: Przedmiot P ma cech c.
Zatem,
Wniosek: C (pewna cz P) ma cech c.
Z tego, e przedmiot jest ciki nie mona wnioskowa, e kada lub
jaka poszczeglna jego cz jest cika. Z tego, e przedmiot jest warto-
ciowy nie mona wnioskowa, e kada lub jaka poszczeglna jego cz
jest wartociowa. Na podstawie tego, e armia stoczya ciki bj nie mona
wnioskowa, e wszystkie jej czci-oddziay stoczyy ciki bj.
W zagadce: Dlaczego biae owce jedz wicej ni czarne? wykorzystuje
si moliwo uycia nazwy owce na wskazanie jakiej zbiorowoci lub na
oznaczenie poszczeglnych elementw tej zbiorowoci.
Bd zoenia
rdem bdu zoenia jest ta sama wieloznaczno, ktra jest rdem
bdu podziau. W wypadku bdu podziau w przesance termin jest uyty
na oznaczenie pewnej caoci, a we wniosku jest uyty na oznaczenie elemen-
tw lub czci tej caoci. W wypadku bdu zoenia sytuacja jest odwrotna
w przesance termin uyty jest na wskazanie elementw lub czci, a we
wniosku jest uyty na oznaczenie caoci, ktrej s to elementy lub czci.
Definicja 2.61. Bd zoenia (fallacia a sensu diviso ad sensum com-

positum) popenia si wwczas, gdy na podstawie przesanki, stwierdzajcej
co o elementach lub czciach pewnej caoci, przyjmuje si wniosek stwier-
dzajcy to co o tej caoci.
Bd zoenia ma miejsce wwczas, gdy z wasnoci elementw zbioru

wnioskuje si o wasnoci tego zbioru lub gdy z wasnoci czci jakiego
przedmiotu wnioskuje si o wasnoci tego przedmiotu. Bd zoenia moe

wic przyj jedn z dwu postaci:
1.
Przesanka: Kady element Z ma cech c.
Zatem,
Wniosek: zbir Z ma cech c.
Popeniaby bd zoenia kto, kto sdziby, e druyna pikarska zo-
ona z najlepszych w wiecie pikarzy jest najlepsz w wiecie druyn pi-
karsk.
2.
Przesanka: Kada cz przedmiotu P
ma cech c.
Zatem,
Wniosek: przedmiot P ma cech c.
Kopernik pisa, e wszechwiat jest sferyczny, poniewa wszystkie jego
czci konstytutywne: Soce, Ksiyc i planety ukazuj si w takiej postaci.
W tym wnioskowaniu Kopernik popeni bd zoenia.
Bd stwierdzenia alternatywy rozcznej

Zgodnie z przyjtym rozumieniem spjnika lub suy on do wypowie-
dzenia alternatywy (nierozcznej). Kto, kto rozumie go jak alternatyw
rozczn popenia bd stwierdzenia alternatywy rozcznej.
Definicja 2.62. Bd stwierdzenia alternatywy rozcznej popenia

si, gdy rozumuje si wedug schematu:
lub

Zatem: nie-
Bd ten ma miejsce we wnioskowaniu:
Jan jest obywatelem Niemiec lub Polski

Jan jest obywatelem Niemiec
Zatem: Jan nie jest obywatelem Polski.
Bdne jest te wnioskowanie:
Mog otrzyma pomoc finansow lub rzeczow

Otrzymaem pomoc finansow
Zatem: Nie mog otrzyma pomocy rzeczowej.
Bd znaczenia wzgldnego i znaczenia bezwzgldnego
Definicja 2.63. Bd przejcia od znaczenia wzgldnego do bez-

wzgldnego (transitus a dicto secundum quid ad dictum simpliciter) to bd
popeniany wwczas, gdy na podstawie tego, e co przysuguje czemu pod
pewnym wzgldem wnioskuje si, e to co przysuguje temu czemu bez-
wzgldnie.
Omwiony bd popenia si np. wwczas, gdy na podstawie tego, e Jan

inteligentnie gra w szachy wnioskuje si, e Jan jest inteligentny.
Bdy przypadkowoci
W tradycji filozoficznej wyrnia si cechy istotne przedmiotu. S nimi te
wasnoci, bez ktrych ten przedmiot nie byby tego rodzaju przedmiotem,
jakim jest. Bycie rozumnym jest istotn cech czowieka. Co, co nie jest
rozumne, nie jest czowiekiem. Cech nieistotn jest na przykad to, e jest
si czytelnikiem tej ksiki.
Definicja 2.64. Bd przypadkowoci (fallacia accidentis) to bd po-

peniany wwczas, gdy przypadkow wasno uwaa si za istotn lub gdy
istotn uwaa si za przypadkow.
Bd przypadkowoci popenia kto, kto na podstawie tego, e zwierz

szczeka wnioskuje, e jest to pies. Wasno nieistotna szczekanie
uznana zostaa za istotn. Jako bd potraktowania czego istotnego jako
nieistotnego mona uzna rozumowanie Marii Antoniny, gdy ludowi daj-
cemu chleba proponowaa ciastka.
Bd zmiany rodzaju
Wiedza jest wiedz o jakiej dziedzinie. Na przykad przedmiotem fizyki
jest wiat materialny, a jej zadaniem ustalenie praw, wedug ktrych przebie-
gaj wszystkie procesy i zjawiska materialne. Biologia zajmuje si wiatem
oywionym i okrela prawa rzdzce w tym wiecie. Poszerzenie, czy to jed-
nych czy drugich praw nie jest uprawnione. Przedmiot fizyki jest bowiem
dziedzin rn od dziedziny bdcej przedmiotem biologii.
Definicja 2.65. Sofizmat przejcia z jednego rodzaju do drugiego

(transitus de genere ad genus) popenia si wwczas, gdy zdanie prawdziwe
w jednej dziedzinie uznaje si za prawdziwe w innej, istotnie od niej rnej.
Bd ten popenia si np. wwczas, gdy na podstawie tego, e czowiek

myli pojciowo uwaa si, e rwnie zwierzta myl pojciowo.
2.5.2 Non sequitur

Podejmujc problem bdw we wnioskowaniu wyrnilimy bdy majce
rdo w braku uzasadnienia wniosku przez przesanki. Teraz szczegowo
zajmiemy si tym rodzajem bdw.
Definicja 2.66. Bd non sequitur ma miejsce wwczas, gdy przyjmuje

si, e wniosek wynika z przesanek, a faktycznie tak nie jest.
Tak szeroko rozumianym bdem non sequitur s omawiane powyej

bdy. Jako tego rodzaju bd moe zosta zinterpretowany bd w uzasad-
nianiu, majcy miejsce wwczas, gdy przytacza si jako przesanki zdania,
ktre nie s argumentami na rzecz uzasadnianej tezy.
Definicja 2.67. Bd ignoratio elenchi (nieznajomo dowodzonej tezy)

lub po polsku stracenie wtku ma miejsce wwczas, gdy przesanki nie
uzasadniaj wniosku.
Ze straceniem wtku pozostaje w zwizku zabieg argumentacyjny polega-

jcy na celowym odwrceniu uwagi od zasadniczego problemu. Wykorzystuje
si do tego zagadnienie wtrne. Staje si ono zasadniczym tematem gw-
nie dlatego, e wszyscy uczestnicy dyskusji maj w sprawie tego zagadnie-
nia wyrobione zdanie lub zagadnienie to budzi wiksze emocje uczestnikw
dyskusji. Na przykad do atwo dyskusj na temat, ktre samochody s
najbezpieczniejsze, sprowadzi do dyskusji na temat samochodw produkcji
krajowej i zagranicznej. Dyskusj na temat ochrony ycia pocztego do
atwo sprowadzi do dyskusji na temat ony pijaka i jej kilkorga dzieci lub
do dyskusji na temat zgwaconej crki zwolennika ochrony ycia pocztego.
Podobny charakter ma wypadek, gdy teza bdca przedmiotem dyskusji
zostaje przedstawiona w sposb karykaturalny tak, aby atwo byo j obali.
Przytaczane przesanki-(kontr)argumenty skierowane s nie przeciw tezie,
lecz przeciw jej karykaturalnemu sformuowaniu. Na przykad w dyskusji
telewizyjnej w dniu 12 listopada 1995 roku kandydat na prezydenta odwoa-
nie si w Konstytucji III Rzeczpospolitej do chrzecijaskiej tradycji narodu
utosami z wpisaniem kierowniczej roli PZPR do Konstytucji PRL.
W wszym rozumieniu termin non sequitur rezerwujemy na okrelenie
tych bdw non sequitur w szerszym znaczeniu, ktre nie maj swojego
szczeglnego okrelenia.
2.5.3 Petitio principii

Przesanki we wnioskowaniu powinny by zdaniami uzasadnionymi. W wy-
padku wnioskowania dedukcyjnego ich prawdziwo gwarantuje prawdziwo
wniosku. Wnioskowanie to (porednie) uzasadnianie zda, a wic wskazy-
wanie racji dla uznania wniosku. T rol wnioskowanie moe speni tylko
wwczas, gdy przesanki s zdaniami uzasadnionymi. Jeli patrze od strony
pragmatycznej, przesanki winny by jak to ujmowano w znaczcej sie-
demnastowiecznej Logice z Port Royal zdaniami, ktre s bardziej znane
i bardziej oczywiste ni wniosek. Uzasadnianie powinno dawa podstawy do
coraz wikszego stopnia pewnoci co do prawdziwoci wniosku. Czysto for-
malnie moemy ustala stosunek wynikania midzy jakimi zdaniami. Nie
bdzie to jednak wnioskowanie we waciwym tego sowa znaczeniu, jeli
przesanki nie bd zdaniami uzasadnionymi.
Definicja 2.68. W rozumowaniu popenia si bd petitio principii , co

dosownie znaczy tyle, co danie pocztku, gdy ktra z przesanek nie
jest uzasadniona.
Szczeglnym wypadkiem bdu petitio principii jest bd circulus in pro-

bando, czyli bdne koo w rozumowaniu.
Definicja 2.69. Bdne koo bezporednie ma miejsce w rozumowaniu

wwczas, gdy wniosek jest jedn z przesanek (ewentualnie rnic si sty-
listycznie od wniosku).
Bardziej zoony jest wypadek, gdy wniosek nie wystpuje bezporednio

jako przesanka, lecz jest uyty w uzasadnieniu przesanki.
Definicja 2.70. Bdne koo porednie ma miejsce w rozumowaniu ww-

czas, gdy wniosek (ewentualnie rnic si stylistycznie) wystpuje we wnio-
skowaniu uzasadniajcym jedn z przesanek.
Wniosek, szczeglnie w wypadku wnioskowania dedukcyjnego, jest jako

obecny w przesankach. Gdyby jego prawdziwo bya nam znana (a tym
samym uzasadniona), to wnioskowanie byoby niepotrzebne. Wnioskujemy,
aby znale racje dla uznania. Cho wic ze zdania wynika zdanie , to
wnioskowanie to nie jest poprawne, bo albo mielimy racje dla uznania zda-
nia i wnioskowanie nie byo potrzebne, albo ich nie mielimy, a wwczas
przesanka, zdanie , nie jest uzasadniona i tym samym wnioskowanie to
nie moe uzasadnia wniosku, czyli zdania . Podobnie bdzie w wypadku
bdnego koa poredniego, gdy we wnioskowaniu na rzecz jako przesanka
wystpuje 1 , we wnioskowaniu na rzecz 1 wystpuje 2 , . . . , we wniosko-

waniu na rzecz i jako przesanka wystpuje (i+1) , . . . , a we wnioskowaniu
na rzecz n wystpuje . Przykadem wnioskowania z bdnym koem po-
rednim moe by nastpujca argumentacja:
Przykad 2.6. Bg istnieje, poniewa tak mwi Pismo wite. Pismo wite
jest za napisane przez Boga, ktry nie kamie.
Cakiem szczegln sytuacj mamy w wypadku, gdy przesanka jest fa-
szywa.
Definicja 2.71. We wnioskowaniu popeniony zosta bd materialny
(merytoryczny) w wypadku, gdy ktra z przesanek nie jest prawdziwa.
Zdanie stwierdzajce istnienie moliwych stanw rzeczy w okrelonej
dziedzinie daje si przedstawi jako alternatywa, ktrej czony stwierdzaj
poszczeglne z tych stanw. Moe nie by wiadomo, ktry z czonw jest
prawdziwy. Jednak zdanie bdzie prawdziwe i uzasadnione, gdy wykazane
bdzie, e wyczerpane s wszystkie moliwoci. W wypadku, gdy tak nie
jest, gdy pominity jest cho jeden czon i gdy aden z czonw nie jest
uzasadniony, takie zdanie nie jest uzasadnione.
Definicja 2.72. Faszywy dylemat to zdanie, ktre ma posta alterna-
tywy (lub zdanie, ktre rwnowanie daje si przedstawi jako alternatywa)
i ktre nie jest uzasadnione.
Syszymy, e zwikszenie dochodw ludzi o maych i rednich docho-
dach moe nastpi tylko przez zmniejszenie podatkw dla tej grupy. Za
tym kryje si faszywy dylemat albo dochody ludzi o maych i rednich
dochodach nie zwiksz si, albo zmniejszone zostan im podatki. Pyta-
nie w ankiecie czy Polska bardziej potrzebuje silnej wadzy ni demokra-
tycznych stosunkw zakada faszywy dylemat: albo wadza jest silna, albo
jest demokratyczna. Demokratyczna wadza nie jest przecie tym samym,
co saba wadza. Za faszywy dylemat mona te uzna znane powiedzenia:
bd kim albo nikim i America: Love it or Leave it. Rozbjnik stawia
napadnitego przed dylematem ycie albo mier. Fidel Castro przewo-
dzi Kubie pod hasem socjalizm albo mier. W dyskusji przed referendum
konstytucyjnym argumentowano: jeeli nie bdziesz gosowa na przedoon
konstytucj, to opowiesz si za konstytucj stalinowsk39 . Inaczej: jeste za
konstytucj uchwalon przez zgromadzenie narodowe w 1997 r. albo jeste
za stalinowsk konstytucji PRL.
39
Ujawniono teksty projektu tej konstytucji, na ktrej znajduj si poprawki osobicie
uczynione przez J. Stalina.
Faszywy dylemat uywany jest w argumentacji jako przesanka. Wyko-

rzystuje si brak dostatecznej wiedzy, albo zawenie widzenia innych mo-
liwoci rozwiza przez niezreflektowane przekonania nabyte w procesie wy-
chowania i bezkrytyczn akceptacj zasad i norm obowizujcych w rodo-
wisku.
Najatwiej popeni bd petitio principii w wypadku przesanek entyme-
matycznych. Natura tych przesanek jako powszechnie akceptowanych prawd
powoduje, e pytanie o ich racje, o ich uzasadnienie umyka uwadze. Wicej,
trzeba si zdoby na odwag, aby takie przesanki zakwestionowa. Prze-
omy lub, jak to si mwi we wspczesnej filozofii nauki, rewolucje, w nauce
i filozofii dokonyway si poprzez zakwestionowanie zdawao si oczywistych
dla wszystkich twierdze i przekona.
2.5.4 Non causa pro causa

W trakcie jednej z podry w 1504 r. tubylcy odmwili Kolumbowi dostaw
ywnoci. Nie by skory do uycia siy dla jej zdobycia. Umwi si z wodzem
tubylcw na spotkanie 29 lutego bezporednio przed zachodem soca. Na
samym pocztku spotkania zakomunikowa wodzowi, e Wszechmocny nie
jest zadowolony i nie akceptuje sposobu, w jaki tubylcy traktuj Kolumba
i jego eglarzy. Wszechmocny okae swoj dezaprobat, zabierajc z nieba
Ksiyc. Tubylcy nie mogli sobie wyobrazi, e kto moe kierowa spra-
wami nieba. Rozleg si chichot. Wraz z zachodem soca pojawi si wielki
krg Ksiyca. Chichot si wzmg. Jednak nagle Ksiyc zacz si zmie-
nia. Rozmywa si i przybiera krwist barw. Miejsce chichotu zajo za-
niepokojenie. Dalszy przebieg zamienia Ksiyca, kiedy ponad horyzontem
pojawi si krwisty Ksiyc bez dolnej czci, mocno zaniepokoi tubylcw.
Zwrcono si do Kolumba z prob o wstawiennictwo u Wszechmogcego.
Kolumb we waciwym czasie wysucha prb. Rado tubylcw nie miaa
granic a Kolumbowi i jego eglarzom nie zabrako ywnoci.
Podobnie postpuje oskaryciel, gdy na podstawie faktu, e mier na-
stpia po uderzeniu twierdzi, e nastpia wskutek uderzenia.
W powyszych argumentacjach wnioskuje si wedug zasady post hoc ergo
propter hoc. Najoglniej rzecz biorc wnioskowanie to ma posta:
Zdarzenie Z1 nastpio po zdarzeniu Z; dlatego zdarzenie Z1

nastpio z powodu zdarzenia Z.
Wnioskowanie wedug zasady post hoc, ergo propter hoc jest bdne. Jest
to szczeglny wypadek bdu non causa pro causa.
Definicja 2.73. Bd non causa pro causa (fallacia non causae ut

causae, fallacia propter non causam ut causam) polega na wziciu zdarzenia
Z1 za przyczyn zdarzenia Z, gdy faktycznie Z1 nie jest przyczyn Z.
Pretekstem do przyjcia istnienia zwizku przyczynowo-skutkowego mi-

dzy Z a Z1 jest jaka relacja midzy Z a Z1 . W wypadku post hoc ergo
propter hoc jest to nastpstwo czasowe. W Faraonie B. Prus pisa o tym,
e po sowach kapana nastpio zamienie Soca i ponownie po sowach
tego kapana, tym razem wypowiedzianych na prob ludu, Soce wrcio
do normalnego stanu. Lud uwierzy, e kapan swoimi sowami spowodowa
te sytuacje. Ile to razy uzdrowienie po przyjmowaniu jakich lekarstw daje
podstaw do przekonania o skutecznoci tyche lekarstw?
Bd non causa pro causa jest bdem, ktrego rdem jest nadanie
relacji midzy zdarzeniami charakteru relacji przyczynowo-skutkowej, gdy
faktycznie zdarzenia te nie pozostaj w tej relacji. W przesance stwierdza
si jak relacj midzy dwoma zdarzeniami, a we wniosku uznaje si, e te
zdarzenia pozostaj w zwizku przyczynowo-skutkowym.
2.5.5 Bd uznania nastpnika i bd odrzucenia poprzed-

nika
Bdy we wnioskowaniu, ktre nie s ewidentne, nie stanowi problemu.
Wnioskowanie z takimi bdami nie jest bowiem psychologicznie przekonywa-
jce. Oczywicie, mwimy tu o psychologicznej mocy przekonywania w sen-
sie domniemanej moliwoci. Mwimy jednak rwnie o tej psychologicznej
mocy przekonywania w sensie empirycznym, mona bowiem bez trudu wska-
za przykady stosowania takich wnioskowa w praktyce. Skoro si takie
wnioskowania pojawiaj, to kto, kto je przeprowadza, sdzi, e wnioskuje
poprawnie, lub kto, kto je przeprowadza, wie, e s skuteczne w sensie prze-
konywania innych.
Bdy nieformalne maj rdo w treci wnioskowania. Bdy formalne
maj rdo w formie, strukturze wnioskowania. Bd formalny ma miej-
sce wwczas, gdy wydaje si (jest to psychologicznie przekonywajce), e
wnioskowanie ma struktur wnioskowania dedukcyjnego, a faktycznie tak
nie jest. Szczegln okazj do takiego pomylenia daj wnioskowania wedug
wzoru okrelanego jako modus ponens i wedug wzoru modus tollens. Takiego
rodzaju bd to fallacia consequentis.
Bd uznania nastpnika
W kadym wnioskowaniu postaci:
Jeeli , to

Zatem:
wniosek () wynika z przesanek. Taki sposb wnioskowania to modus
ponens.
Podobn posta ma wzr:
Jeeli , to

Zatem: .
Nie w kadym wnioskowaniu takiej postaci wniosek wynika z przesanek.
Forma ta poprzez podobiestwo do modus ponens potrafi zwodzi. Wnio-
skowanie, w ktrym nastpio takie pomylenie to wnioskowanie, w ktrym
popeniono bd uznania nastpnika.
Definicja 2.74. Bd uznania nastpnika popenia si, gdy wnioskuje

si wedug schematu:
Jeeli , to

Zatem:
Przykadem wnioskowania z bdem uznania nastpnika jest nastpujce

wnioskowanie:
Przykad 2.7.
Jeeli drogi s liskie, to autobusy spniaj si.

Autobusy spniaj si.
Zatem: Drogi s liskie.
We wnioskowaniach, w ktrych popenia si bd uznania nastpnika

jako przesanki, wystpuj zdanie o postaci implikacji oraz zdanie bdce
nastpnikiem tej implikacji. Nazwa bdu utworzona jest ze wzgldu na t
przesank. Wniosek jest poprzednikiem implikacji.
Jako szczegln klas bdu uznania nastpnika mona zanalizowa bdne
wnioskowanie wedug zasady post hoc ergo propter hoc. Mianowicie:
Jeli Z1 jest przyczyn Z2 , to Z2 nastpuje po Z1 .

Z2 nastpuje po Z1 .
Zatem: Z1 jest przyczyn Z2 .
Bd odrzucenia nastpnika
W kadym wnioskowaniu postaci:
Jeeli , to
nie-
Zatem: nie-
wniosek (nie-) wynika z przesanek. Taki sposb wnioskowania to modus

tollens.
Podobn form ma wzr:
Jeeli , to
nie-
Zatem: nie-.
Nie w kadym wnioskowaniu takiej postaci wniosek wynika z przesanek.

Forma ta poprzez podobiestwo do modus tollens potrafi zwodzi. Wnio-
skowanie, w ktrym nastpio takie pomylenie to wnioskowanie, w ktrym
popeniono bd odrzucenia poprzednika.
Definicja 2.75. Bd odrzucenia poprzednika popenia si, gdy wnio-

skuje si wedug schematu:
Jeeli , to
nie-
Zatem: nie-.
Przykadami wnioskowa z bdem odrzucenia poprzednika s:

Przykad 2.8.
Jeli jest wasno prywatna, to jest niesprawiedliwo spoeczna.

Nie ma wasnoci prywatnej.
Zatem: Nie ma niesprawiedliwoci spoecznej.
Przykad 2.9.
Jeeli wzrasta poda artykuu, to jego cena spada.

Poda artykuu nie wzrasta.
Zatem: Cena tego artykuu nie spada.
We wnioskowaniach, w ktrych popenia si bd odrzucenia poprzednika

jako przesanki, wystpuj zdanie o postaci implikacji oraz zdanie bdce
negacj poprzednika tej implikacji. Nazwa bdu utworzona jest ze wzgldu
na t przesank. Wniosek jest negacj nastpnika implikacji.
Obie formy wnioskowania, wedug ktrych przebiegaj wnioskowania ob-
cione bdem uznania nastpnika i bdem odrzucenia poprzednika, same
przez si nie przesdzaj, e wniosek jest faszywy. Bd ma miejsce wwczas,
gdy wnioskowania te s traktowane jako dedukcyjne, o co atwo ze wzgldu
na atwo pomylenia form tych wnioskowa z wzorami wnioskowa deduk-
cyjnych.
Omwione bdy uznania nastpnika i odrzucenia poprzednika s opi-
sane jako typowe. Nie s to jedyne bdy wnioskowania, ktrych rdo tkwi
w niepoprawnej formie, mog by inne psychologicznie przekonywajce, np.:
Jeeli wzrasta poda artykuu, to spada jego cena.

Zatem: Jeeli nie wzrasta poda artykuu, to nie spada jego cena.
Jak wykaza, e takie wnioskowanie jest niepoprawne, bo przesanka nie

uzasadnia wniosku? Ot naley znale wnioskowanie tej samej postaci,
ktrego wszystkie przesanki s prawdziwe a wniosek faszywy. W wypadku
naszego przykadu mogoby to by wnioskowanie:
Jeeli liczba dzieli si przez 4, to jest parzysta.

Zatem: Jeeli liczba nie dzieli si przez 4, to nie jest parzysta.
2.5.6 Bdy nieuzasadnionego uoglnienia i prowincjonali-

zmu
Przyjrzyjmy si goszonym tezom. Zauwamy, ile razy wystpuj w nich
swka czsto, zawsze, wszyscy wszdzie i podobne. Zastanwmy si,
czy s racj dla ich uycia. Okae si, e nie zawsze. Jeden, dwa lub kilka
wypadkw ma potwierdza, e jest tak, jak w tych wypadkach czsto, zawsze
lub wszdzie, cho w rzeczywistoci wszystkich wypadkw jest nieporwnanie
wicej ni tylko kilka.
We wnioskowaniu przez indukcj enumeracyjn popenia si bd nieuza-
sadnionego uoglnienia, gdy liczba wypadkw stwierdzanych przez przesanki
pozostaje w wyranej dysproporcji do liczby wypadkw, do ktrych odnosi
si wniosek. Odpowied na pytanie, kiedy ma miejsce ta wyrana dyspro-
porcja naley do logiki indukcji. W sytuacjach praktycznych kierujemy si
intuicj.
Bd nieuzasadnionego uoglnienia
Definicja 2.76. Bd nieuzasadnionego uoglnienia (sophisma induc-

tionis) to bd we wnioskowaniu przez indukcj enumeracyjn niezupen,
gdy wniosek nie jest dostatecznie uzasadniony przez przesanki.
Popenia bd nieuzasadnionego uoglnienia kto, kto bdc raz zmuszo-

nym da urzdnikowi apwk twierdzi, e wszyscy urzdnicy bior apwki.
Podobnie, gdy komu si zdarzyo, e korzystajc ze spoecznej suby zdro-
wia musia zapaci lekarzowi i na tej podstawie twierdzi, e zawsze i ka-
demu lekarzowi trzeba zapaci. Niedostateczne uzasadnienie wniosku przez
przesanki w indukcji enumeracyjnej niezupenej moe mie miejsce bd
z powodu niewystarczajcego zrnicowania branych pod uwag przedmio-
tw, bd z powodu niedostatecznej ich liczby.
Bd prowincjonalizmu
Bd prowincjonalizmu polega na uznaniu jako wniosku zdania odnosz-
cego si do obszarw geograficznych lub kulturowych wikszych ni te, do
ktrego odnosi si przesanka. Bd ten mona zinterpretowa jako szcze-
gln posta bdu nieuzasadnionego uoglnienia.
Definicja 2.77. Bd prowincjonalizmu to bd we wnioskowaniu, w kt-

rym to, co przesanka stwierdza o pewnej dziedzinie, we wniosku bezpodstaw-
nie stwierdzane jest o dziedzinie obszerniejszej.
Bd prowincjonalizmu popenia kto, kto na podstawie tego, e na tere-

nie dzisiejszej Polski chleb i kartofle s codziennymi artykuami spoywczymi
wnioskuje, e tak jest na caym wiecie, albo gdy wnioskuje, e tak byo
w Polsce w okresie panowania dynastii Piastw. Podobnie jest w wypadku
kogo, kto yjc w rodowisku, w ktrym zwykle jada si trzy posiki dziennie
ywi przekonanie, e taki jest powszechny zwyczaj na caym wiecie.
2.5.7 Bdy reguy i wyjtku

Zwykle od regu istniej wyjtki. Jest tak w wiecie przyrodniczym, np.
regua dotyczca zwikszania objtoci cia pod wpywem ogrzewania ma
wyjtek jeli chodzi o wod. Ta anomalia jest wana dla przetrwania ycia
biologicznego w wodzie. Wyjtkw nie brakuje w normach zwyczajowych
i prawnych. Przepisowi okrelajcemu dopuszczaln prdko pojazdw to-

warzyszy wyjtek zezwalajcy na jej przekroczenie przez np. pojazdy poli-
cyjne, ktre cigaj przestpc.
Definicja 2.78. Bd wnioskowania z reguy na wyjtek popenia si

wwczas, gdy odwoujc si do reguy pomija si istnienie wyjtkw.
Tego rodzaju bd popenia kto, kto odwoujc si do przykazania: nie

zabijaj, argumentuje na rzecz zniesienia kary mierci. Podobnie popenia
bd kto, kto na podstawie prawa stwierdzajcego, e ciaa pod wpywem
ciepa zwikszaj swoj objto wnioskuje, e woda o temperaturze 2o C ma
wiksz mas waciw ni woda o temperaturze 0o C.
Definicja 2.79. Bd wnioskowania z wyjtku na regu popenia si

wwczas, gdy wyjtek od reguy uznaje sie za regu.
Tego rodzaju bd popeniy kto, kto przepis wyjtkowy traktowaby

jako zasad ogln. Mogoby to mie miejsce np. w wypadku, gdy stwierdza-
oby si brak ogranicze prdkoci pojazdw na podstawie przepisu zezwala-
jcego policji na poruszanie si bez ogranicze prdkoci w warunkach tego
wymagajcych dla wykonania zadania subowego.
Zadania
Zadanie 2.52. Co jest rdem bdu w poniszych rozumowaniach?
1. Staroytni Grecy wnieli istotny wkad do filozofii. Spartaczycy to

staroytni Grecy. Zatem Spartaczycy wnieli istotny wkad do filozo-
fii.
2. Czowiek podbija kosmos. Jan jest czowiekiem. Zatem Jan podbija

kosmos.
3. Ciesz si, e nie lubi szpinaku. Gdybym go lubi, musiabym go je.
4. Cika praca jest kluczem do sukcesu. Klucz mona zaoy na kku.

Zatem cik prac mona zaoy na kku.
5. Psychologia bada psychik czowieka. Jan jest czowiekiem. Zatem psy-

chologia bada psychik Jana.
6. Ludzie s jedynymi zwierztami, ktre si miej. Kasia jest czowie-

kiem. Zatem Kasia jest jedynym zwierzciem, ktre si mieje.
7. Nie wszystko co si wieci jest zotem. Zoto si wieci. Zatem nie

wszystko zoto jest zotem.
8. ywno jest konieczna dla ycia. Bigos jest ywnoci. Zatem bigos
jest konieczny do ycia.
9. Za wiadomo to dobra wiadomo. Dobra wiadomo to adna wia-

domo. Zatem za wiadomo to adna wiadomo.
10. Zofia zabiera parasol, kiedy wychodzi na deszcz. Zofia zabiera parasol,
zatem pada.
11. Mieszcz si w moim paszczu. Mj paszcz mieci si w mojej torbie.

Zatem ja mieszcz si w mojej torbie.
Zadanie 2.53. Czy rozumowanie Woltera jest poprawne?

Przypisywany Mojeszowi Picioksig jest faszerstwem z czasw, gdy
w basenie Morza rdziemnego dominowaa kultura grecka. Wystarczy spoj-
rze na tytuy poszczeglnych ksig: Genesis, Exodus, . . . . Czy te greckie
nazwy nie wiadcz dobitnie o tym, e autorzy Picioksigu mwili na co
dzie po grecku?
Zadanie 2.54. Na opakowaniach znajdujcej si w sklepie partii jogurtw
nieczytelny jest termin przydatnoci do spoycia. Klient kupujcy jogurt
chce uzyska zapewnienie ekspedientki, czy w wypadku stwierdzenia, e jo-
gurt jest niewiey bdzie mg dokona jego zwrotu. Ekspedientka zapewnia
wielokrotnie, e jest to wiey towar i nie chce zgodzi si na zapewnienie
moliwoci zwrotu w obawie, e moe to by zrozumiane jako brak gwarancji
wieoci.
1. Co sdzisz o rozumowaniu ekspedientki?
2. Czy zgodziby si, e ekspedientka zakada nastpujce rozumowanie

klienta:
Przesanka I Jeli jogurt jest wiey, to nie bdzie mg by zwrcony.
Przesanka II Jogurt bdzie mg by zwrcony.
Wniosek: Jogurt nie jest wiey.
Zadanie 2.55. Czy i jaki bd popeniono we wnioskowaniu:
1. Traktat Wersalski sta si przyczyn inflacji rujnujcej gospodark Nie-

miec, a tym samym wzrostu znaczenia narodowego socjalizmu. A zatem
nazici doszli do wadzy dziki traktatowi wersalskiemu.
2. Janina jest dobr on. Jan jest dobrym mem. Zatem Janina i Jan
s dobrym maestwem.
3. Dla logika nie ulega wtpliwoci, e ilekro ustawodawca tylko z warun-

kami V 1 w cznoci z V 2 pozwala czy skutki r (wzgldnie formuuje
norm w postaci rwnowanoci zawsze i tylko, jeli zachodzi V 1 i V 2
zachodzi r), wwczas na zasadzie prostego odwrcenia rwnowa-
noci oraz transpozycji implikacji odwrotnej wolno twierdzi, e jeli
nie zachodz warunki V 1 i V 2 nie zachodzi r.
4. Kto, kto sdzi, e zawsze ma racj, uwaa siebie za nieomylnego. Ty

zawsze sdzisz, e masz racj. Zatem uwaasz siebie za nieomylnego.
5. Rozmowa z programu telewizyjnego MdM

Man: Na klatce schodowej przeczytaem, e gabaryty wywo tylko we
wtorki. Nie wiem, co to jest gabaryt. Czy ja jestem gabarytem?
Materna: Czy bye wywoony we wtorek?
Man: Tak
Materna: Jeste wic gabarytem.
Zadanie 2.56. Wska przesanki entymematyczne i oce poprawno rozu-

mowa:
1. Stwierdzany jest wysoki poziom przestpczoci. Ludzie boj si wycho-

dzi na ulice. Naley zatem znacznie zwikszy dolegliwo kar.
2. Nie stwierdza si adnej zalenoci pomidzy wykonywaniem kary mierci,

a liczb najciszych przestpstw, za ktre taka kara jest lub mogaby
by wymierzana. Zatem naley odstpi od wymierzania kary mierci.
3. W Arabii Saudyjskiej zodziejowi obcina si rce. Rocznie szeciu, sied-

miu ludzi pozbawianych jest rk. W siedmiomilionowej Arabii Saudyj-
skiej ludzie nie kradn. Czy jest tu gorzej ni w Ameryce, gdzie nie
ma tak okrutnych kar, a gdzie tygodniowo na Park Avenue w Nowym
Jorku pozbawianych jest ycia wicej niewinnych osb ni w Arabii
Saudyjskiej rocznie obcina si rk zodziejom? Co jest waniejsze y-
cie niewinnych ludzi, czy rce zodziei? Co za co. Kwestionujc kary
w Arabii Saudyjskiej wybiera si widok niewinnego czowieka zabitego
na ulicy.
4. Po zakoczeniu wojny przyrost naturalny gwatownie wzrs. Byo to

spowodowane zarwno radoci z zakoczenia wojny, jak i potrzeb
wyrwnania w spoeczestwie strat wojennych. Zjawisko to bywa na-
zywane przyrostem kompensacyjnym z podrcznika szkolnego.
5. winie i krowy s wiksze od kur, wic i ich znaczenie dla gospodarki

jest wiksze z podrcznika szkolnego.
Zadanie 2.57. 13 kwietnia 1995 r. B.G. komentujc wynik spotkania na te-

mat polskiej polityki zagranicznej i udziau w Moskwie w uroczystociach
50 rocznicy zakoczenia II wojny wiatowej powiedzia:
Nie jest winien ani prezydent, ani premier. Winni s obaj.
Czy wypowied B.G. jest wewntrznie sprzeczna?
Zadanie 2.58. Gdzie popeniono bd w rozumowaniu:
1. To, czego nie mam, a co wczeniej miaem, to zgubiem. Miaem 10

ksiek. Zgubiem 1 ksik. Poniewa miaem 10 ksiek, a nie mam
10 ksiek, wic mog powiedzie, e zgubiem 10 ksiek.
2. Niektre maestwa posiadaj potomstwo. Kade maestwo jest

umow, a zatem niektre umowy posiadaj potomstwo.
3. Gra le Chopina to zbrodnia. Zbrodnia to przestpstwo zagroone kar

pozbawienia wolnoci co najmniej 3 lat. Za ze granie Chopina grozi
kara pozbawienia wolnoci powyej 3 lat.
Zadanie 2.59. O jaki bd w rozumowaniu chodzi w niniejszym tekcie?
Osd taki wyrasta z tego, co logicy okrelaj mianem bdu kate-

gorialnego wprost przeraajcego. Ustrj demokratyczny ka-
pitalizmu nie jest krlestwem Boym. Nie jest on Kocioem ani
nawet filozofi, lecz tylko w pewnym zewntrznym sensie sposo-
bem ycia 40 .
2.5.8 Paradoksy logiczne

Pewne bdne rozumowania zasuguj na szczegln uwag. Konstruowano
je ju w staroytnej Grecji, celowa w tym Zenon z Elei. Znane s jego argu-
menty przeciw ruchowi. Na przykad w paradoksie Achilles i w dowodzi
on, e Achilles nie dogoni wia. Achilles zgodzi si, aby w wyruszy
40
Zob. Etyka kapitalizmu, red. P. L. Berger, Signum, Krakw, 1994, s. 146.
do wycigu o godzin wczeniej. Achilles w przecigu piciu minut dotar

do punktu A na trasie, do ktrego doszed w. W tym czasie w po-
kona jednak pewien odcinek i doszed do punktu B. Nim Achilles dotar
do punktu B, w zdoa dotrze do punktu C na trasie. I tak szybkonogi
Achilles nie zdoa dogoni powolnego wia. Tu zajmujemy si tylko para-
doksami ukazujcymi trudnoci natury czysto logicznej. Odegray wan rol
w filozofii i logice. Charakteryzuje je paradoksalno (od para wbrew,
doksa mniemanie, rozsdek): przekonywajce i pozornie poprawne, wy-
chodzc z tych samych przesanek prowadz do sprzecznych wnioskw. Z
tego powodu okrela si je jako antynomie logiczne.
Niektre z poniszych paradoksw s znane od staroytnoci, inne od
redniowiecza, a inne s wspczesne. Wiele wci budzi dyskusje filozofw
i logikw.
Paradoks Kamca Najsynniejszym paradoksem Eubulidesa z Miletu

jest paradoks kamca. Poeta Epimenides z Knossos na Krecie (mia y
w VI w. przed Chr. posta czciowo legendarna) powiedzia: Krete-
czycy zawsze kami, ze bestie, brzuchy leniwe 41 . Jeli Kreteczyk wypo-
wiedzia zdanie Ja kami, to czy wypowiedzia on zdanie prawdziwe, czy
faszywe?42
Paradoks ysy (Eubulides z Miletu): Kady czowiek, ktry nie ma

wosw jest ysy. Lecz jeli doda ysemu jeden wos, to pozostanie on ysy.
Dlatego, kady czowiek jest ysy, bez wzgldu na to, ile ma na swojej gowie
wosw. Co jest rdem niepoprawnoci argumentu?
Paradoks Rogacz (Eubulides z Miletu43 ): Czego nie zgubie to masz.

Lecz nie zgubie rogw. Zatem, masz rogi. Co jest rdem niepoprawnoci
argumentu?
Paradoks Czowiek w kapturze (Eubulides z Miletu): Znasz swojego

brata. Ten czowiek w kapturze jest twoim bratem, lecz ty go nie znasz. Jak
to jest moliwe?
41
Zob. w. Pawe, List do Tytusa 1,12.
42
Podobno Philates z Kos zamartwi si na mier, nie mogc rozwiza tego paradoksu.
43
Zob. Diogenes Laertios ywoty i pogldy synnych filozofw, VII, 187; por. tame, II,
108111.
Paradoks Sd (por. Diogenes Laertios, ywoty i pogldy synnych filo-

zofw, IX 54, 56)44 :
Podaje si, e sofista Protagoras zobowiza si wyksztaci Eu-
atlosa na prawnika przyjmujc poow wynagrodzenia z gry,
a drug poow, gdy Euatlos wygra pierwszy proces. Euatlos nie
podj jednak adnej sprawy. Protagoras zdecydowa si wyto-
czy mu proces dowodzc: Jeli przegrasz, to zapacisz na mocy
wyroku. Jeli za wygrasz, to zapacisz na mocy umowy. Na to
Euatlos: Jeli przegram, to wedug naszej umowy jestem wolny
od zapacenia. Jeli za wygram, to nie zapac na mocy wyroku
sdowego.
Kto ma racj Protagoras, czy Euatlos? Co jest rdem sporu?
Dla uzupenienia dodajmy, e sdziowie uznali, e przedstawione przez
obu przeciwnikw argumenty s wtpliwe. Z obawy, e jeli si opowiedz
za jedn lub za drug stron, ich wyrok sam siebie uniewani, nie wydali
werdyktu, odraczajc bezterminowo rozstrzygnicie sprawy.
W ten sposb sawny nauczyciel wymowy zosta pokonany wasnym ar-
gumentem przez modego ucznia. Nadaremnie prbowa zastosowa chytrze
obmylon sztuczk retoryczn.
Bardzo podobn sytuacj przedstawia kolejny staroytny paradoks.
Krokodyl Krokodyl porwa matce jej ukochane dziecko. Na usilne baga-

nie, by je zwrci, krokodyl po namyle da jej jedyn szans: jeli zgadnie,
czy odda jej dziecko, czy te nie odda dziecko zostanie zwrcone. Matka
po zastanowieniu si odpowiedziaa.
Ty mi dziecka nie oddasz.
Skoro tak odrzek krokodyl to stracia dziecko! Jeli bowiem
powiedziaa prawd, to nie mog tobie dziecka odda. W przeciwnym wy-
padku nie byaby to prawda. Jeli za nie powiedziaa prawdy, to dziecko
naley do mnie na mocy naszej umowy.
Nie umiesz myle krokodylu zawoaa oburzona matka. Ja przecie
zgadam, e mi dziecka nie oddasz. Powiedziae za wyranie, e jeli powiem
prawd, to mi dziecko oddasz! Gdybym si pomylia i tak musiaby mi
dziecko odda. Aby dowie, e si pomyliam musiaby bowiem mi dziecko
odda.
44
W innej wersji tej historii osobami sporu byli sawny nauczyciel retoryki Koraks i Ty-
zjasz. Jest to klasyczny przykad argumentu okrelanego jako antistrefon (zwracajcy si
w drug stron). Tak nie naley argumentowa, bowiem zrczny oponent moe atwo ob-
rci t argumentacj przeciwko proponentowi.
Kto ma racj w tym sporze? Co jest rdem sporu?
redniowieczna zagadka Kada cz Sokratesa jest mniejsza od Sokra-

tesa. Lecz jeli wszystko z Sokratesa jest mniejsze ni Sokrates, to Sokrates
jest mniejszy od siebie.
Gdzie tkwi bd rozumowania?
Inna redniowieczna zagadka Przypumy, e jeden kot, Mruczek, sie-

dzi na macie. Powiedzmy, e Mruczek ma 1000 wosw. Jeli straci jaki
wos (powiedzmy w ), to to, co pozostanie (Mruczek-w ) wci jest kotem.
Lecz Mruczek nie jest tosamy z Mruczkiem-w. Ponadto, wycignicie wosa
z kota nie wytwarza kota. Zatem, jest przynajmniej 1001 kotw na macie.
Gdzie tkwi bd rozumowania?
Most Don Kichota Cervantes w Don Kichote M. de Cervantes-Saavedra:

Don Quijote de la Mancha. Bd. 2. 1615. Kap. 51. Die Geschichte endet so, da
Sancho Panza in Ermangelung entscheidender Gegengrnde lieber Gutes als
Schlechtes tut und den Mann laufen lt. pisze o ustawie nakazujcej stawia-
nie przed sdem wszystkich przechodzcych przez pewien most. W wypadku,
gdy zeznajcy mwi prawd zostawa zwolniony, za w wypadku, gdy m-
wi nieprawd zostawa natychmiast powieszony. Jaki wyrok winien wyda
trybuna w wypadku osoby zeznajcej, e przesza most jedynie po to, aby
by powieszon?
Mocny kamca 45 : To zdanie nie jest prawdziwe.

Czy zdanie to jest prawdziwe, faszywe, lub adne z tych?
Paradoks wykonania Nie wykonuj tego polecenia.

Czy polecenie to moe by wykonane? Czy moe nie by wykonane?
Paradoks przyrzeczenia Przyrzekam nie dotrzyma tego przyrzeczenia.

Czy to przyrzeczenie moe by dotrzymane?
Paradoks wiedzy To (zdanie) nie moe by znane.

Czy zdanie to jest prawdziwe, czy faszywe?
45
Wariant kamcy, zwany mocnym kamc.
Paradoks Golibroda W pewnym miasteczku by golibroda, ktry goli

tych i tylko tych, ktrzy nie golili si sami.
Kto goli golibrod?
Paradoks Russella Czy zbir wszystkich zbiorw, ktre nie s swoimi

elementami jest swoim elementem?
Paradoks Grellinga Wyraenie nazywamy heterologicznym wtedy i tylko

wtedy, gdy nie jest swoim desygnatem. Pies jest wyraeniem heterologicz-
nym, nie jest bowiem swoim desygnatem. Rzeczownik nie jest heterologicz-
nym, bowiem sowo rzeczownik jest swoim desygnatem. Czy termin hete-
rologiczny jest heterologiczny?
Paradoks niespodziewanego egzaminu Profesor zapowiedzia na na-

stpny tydzie ostateczny egzamin na godz. 900 , lecz studenci a do tego
dnia nie bd wiedzieli, w ktry dzie tygodnia (poniedziaek, wtorek, roda,
czwartek, pitek) ten egzamin odbdzie si. Pewien student rozumowa jak
nastpuje: Egzamin nie moe odby si w pitek; gdyby bowiem nie odby
si do czwartku, do godz. 901 , wszyscy wiedzieliby na dzie przed egza-
minem e bdzie to pitek. Nie moe te odby si w czwartek; gdyby
nie odby si do godz. 901 w rod, wszyscy wiedzieliby, e odbdzie si
w czwartek, poniewa wiadomo, e nie moe odby si w pitek. W ten sam
sposb mona wnioskowa o pozostaych dniach tygodnia. Zatem egzamin
nie moe si odby. Przekonany do tego rozumowania student nie przygoto-
wywa si do egzaminu. Ku zaskoczeniu wikszoci studentw egzamin odby
si w czwartek, a nasz student nie zaliczy semestru.
W ktrym miejscu student popeni bd w rozumowaniu?
Bohater opowiadania Tristram Shandy, autorstwa Laurence Sterne, pr-

buje napisa autobiografi. Poniewa po dwch latach opisa tylko pierwsze
dwa dni ze swojego ycia, dochodzi do wniosku, e jego wysiek skazany jest
na niepowodzenie. Moliwo, e tak nie musiaoby by wskaza Bertrand
Russell. W jakim wypadku nasz bohater mgby napisa swoj autobiografi
opisujc w przecigu jednego roku zdarzenia z jednego dnia swojego ycia?
2.5.9 Rola bdu

Hominis est errare, insipientis in errore perseverare. 46
46
Rzecz ludzk jest bdzi, rzecz gupcw jest trwa w bdzie.
Mistakes are the portals of Discovery.

James Joyce
ycie codzienne pene jest rnego rodzaju bdw. Nie unika ich rwnie
nauka. Errare human est porzekali ju staroytni. Prawa nauki s uniwer-
salne. Znaczy to, e stosuj si nie tylko do sytuacji, w ktrych zostay po-
twierdzone dowiadczalnie i eksperymentalnie, lecz do wszystkich sytuacji,
ktre miay miejsce w caej przeszoci i bd miay miejsce w przyszoci.
Tym samym wykraczamy poza to, co potwierdzone.
Fizyka klasyczna, ktrej fundamenty pooy Isaac Newton (16421727)
potwierdzana bya przez obserwacj za obserwacj, eksperyment za ekspe-
rymentem, daleko wicej ni stulecie; dzi uwaamy j, cile rzecz biorc,
za bdn. Rnica midzy tym, co gosi ta teoria, a tym, jak jest w rze-
czywistoci, jest jednak nieistotna w zakresie problemw podstawowych ta-
kich jak mechaniczne, konstrukcyjne i inne w skali ziemskiej. Wiele testw
przeprowadzonych w tym stuleciu potwierdzio teori wzgldnoci Alberta
Einsteina (18791955), wci jednak moe si ona okaza bdna. Musimy
liczy si z bdem. Jak jednak moglibymy y i dziaa nie podejmujc
tego ryzyka bdu? Bd moe pojawia si na rnych etapach uprawiania
nauki. Z bdem mamy do czynienia w rnych sytuacjach yciowych. Bd
jest bdem, jednak jego rola nie zawsze jest negatywna. Ameryka zostaa
odkryta przez pomyk, czego ladem jest choby nazwa rdzennych miesz-
kacw Ameryki: Indianie. Bd moe okaza swoj skuteczno jednak tylko
wwczas, gdy w naszym poznawaniu kierowa bdziemy si tylko deniem
do prawdy i opiera na samym rozumie. Jak pisze w. Augustyn:
Sapientia et veritas nisi totis viribus concupiscatur, null modo
inveniri potest.
W wypadku nauki bd moe by na etapie:
1. stawiania hipotezy,
Arystoteles utrzymywa, e przypieszenie swobodnie spadajcych cia
zaley od ich masy. Galileo (15641642) sformuowa prawo, e przy-
pieszenie to jest niezalene od masy ciaa i stae. Prawo grawitacji
Newtona wyjanio t hipotez. Zgodnie z fizyk newtonowsk, przy-
ciganie grawitacyjne zaley od masy spadajcego ciaa i odlegoci
midzy ciaem a rodkiem Ziemi. Zatem cisze ciaa Ziemia przyciga
z wiksz si ni ciaa lejsze. Tymczasem, zgodnie z drugim pra-
wem Newtona, sia w tym wypadku, przyciganie grawitacyjne
jest rwna iloczynowi masy i przypieszenia. Zatem skutek masy, spo-
wodowany przyciganiem, znosi si ze skutkiem masy, wynikajcym
z drugiego prawa Newtona, czyli wiksza sia grawitacyjna przypiesza

wiksz mas w tym samym stopniu co lejsze przedmioty.
Teoria Newtona rni si wszak istotnie od teorii Galileo. Prawo gra-
witacji Newtona stwierdza, e sia grawitacyjne jest wiksza bliej po-
wierzchni Ziemi ni dalej. Dla redniej wielkoci przedmiotw wzgld-
nie blisko Ziemi, skutki s niewielkie: niezauwaalne przewidywania
zgodne z prawem Newtona rni si tylko nieznacznie od tych wedug
prawa Galileo. W wypadku braku bardzo dokadnych przyrzdw po-
miarowych testy potwierdz oba prawa. Prawa te daj jednak rne
przewidywania w wypadku przedmiotw znajdujcych si bardzo da-
leko od Ziemi.
2. projektowania eksperymentu i przeprowadzania dowiadczenia,

John Hunter (17281793), angielski biolog, sprawdza na sobie swoj
hipotez, e ten sam czynnik biologiczny odpowiedzialny jest za syfilis
i rzeczk. Zarazi si rzeczk. Sdzi, e wyleczy oba schorzenia. By
w tragicznym bdzie. Umar na syfilis potwierdzajc swoj hipotez.
Mimo to hipoteza okazaa si bdna: rne czynniki powoduj te dwa
schorzenia.
3. testowania hipotezy,
W tym wypadku musimy si liczy z dwojakiego rodzaju bdami.
Mog to by:
(a) bdne zaoenia pomocnicze (towarzyszce testowanej hipotezie):

Konsekwencj teorii Kopernika jest teza, e pozycja gwiazd sta-
ych w stosunku do punktu obserwacyjnego na Ziemi ulega zmia-
nie w wyniku obrotu Ziemi. Taka teza nie jest konsekwencj teorii
Ptolemeusza. Tycho Brahe (15461601) przez sze miesicy re-
jestrowa dane swoich obserwacji i stwierdzi, e pozycja gwiazd
nie ulega zmianie. Powodem takiego wyniku nie bya jednak bd-
no teorii Kopernika, lecz bdne zaoenie pomocnicze. Miano-
wicie Tycho Brahe by przekonany o nieduej odlegoci gwiazd
od Ziemi. Przyrzdy, ktrymi si posugiwa, w takim wypadku
byyby wystarczajce. To zaoenie, jak wiemy, byo bdne. Pa-
ralaksa gwiazd, tak bowiem okrela si zmian pozycji gwiazd
w stosunku do punktu obserwacyjnego na Ziemi, odkryta zostaa
dopiero w 1838 r., gdy dysponowano ju doskonalszymi przyrz-
dami obserwacyjnymi.
Badania akustyczne w zwizku ze ledztwem w sprawie zabjstwa
prezydenta USA, J. F. Keneddyego stwierdzay cztery wystrzay,

co uzasadniao stanowisko komisji kongresowej, e w tym wy-
padku mia miejsce spisek. Inni jednak odrzucali to twierdzc, e
czwarty strza powsta nie wyniku oddania czwartego strzau,
lecz by efektem akustycznym powstaym w wyniku oddania trzech
strzaw.
(b) bdne dane obserwacyjne,
Mog by one wynikiem:
i. bdu matematycznego lub logicznego,

Teoria Newtona nie potrafi wyjani pewnych aspektw per-
turbacji orbity Ksiyca. Powodem jest bd matematyczny
w pracy Newtona; gdyby bd ten poprawi, przewidywania
byyby zgodne z danymi obserwacyjnymi. (Newton sam zna-
laz ten bd, lecz obawia si opublikowania tego.)
ii. bdnej obserwacji,
Bdna obserwacja moe by spowodowana przez:
przyrzd,
W wywiadzie telewizyjnym 9 lipca 1995 r. prof. Aleksander
Wolszczan o swoim odkryciu pulsara, ktre to odkrycie po-
rwnywane jest z osigniciem M. Kopernika powiedzia, e
pulsar ten zostaby odkryty prdzej czy pniej. To, e to si
stao, dokonao si dziki zepsuciu teleskopu.
obserwatora,
Obserwator moe by roztargniony, niekompetentny, podle-
ga autosugestii (wishful thinking), zapomnie, mie wady,
np. wzroku itp. Wszyscy podlegamy zudzeniom znane s
rysunki, na ktrych widzimy co innego w zalenoci od tego,
jak patrzymy.
Gdyby na serio traktowano wyniki eksperymetw labora-
toryjnych przeprowadzanych w ramach wicze przez studen-
tw, to nie ostaaby si chyba adna teoria.
Gregor Mendel (18221884), twrca wspczesnej genetyki,
liczy kwiaty majce rne cechy w celu potwierdzenia swo-
jej hipotezy genetycznej. Wyniki tak dokadnie potwierdzaj
przewidywania teoretyczne, e nie mog by rzetelne.
Panujca nie tak dawno wrd fizykw moda na czstki ele-
mentarne kazaa obserwowa i opisywa fizykom czstki,
ktrych tak naprawd nie byo.
Bdne mog okaza si rwnie przewidywania, co do wynikw zasto-

sowania odkry naukowych. Bd to bdy w zastosowaniach. Na przykad
w 1948 nagrod Nobla za odkrycie owadobjczych waciwoci DDT otrzy-
ma Szwajcar Paul Hermann Muller (18991965). Wtedy pestycydy wyda-
way si kluczem do rozwizania problemu godu i chorb zakanych prze-
noszonych przez owady. Jednak wkrtce owady uodporniy si na dziaanie
DDT, natomiast DDT, bardzo trwaa substancja, cho od dawna wycofana
z uycia, do dzi kry w przyrodzie i wywiera szkodliwy wpyw na zwie-
rzta i ludzi. W 1949 r. nagrod Nobla przyznano Antonio Egasowi Monizowi
(18741955), portugalskiemu neurologowi, twrcy psychochirurgii. W 1936
jako pierwszy wykona leukotomi przeci wkna nerwowe przewodzce
impulsy z patw czoowych mzgu, by usun u chorego objawy pobudze-
nia, depresji i stany lkowe. Zmodyfikowana przez Wattsa i Freemana metoda
zwana lobotomi bya jako wielokrotnie tasza ni utrzymanie chorego
w szpitalu stosowana na caym wiecie. Lobotomii poddawano dziesitki
tysicy chorych, niekiedy wykorzystujc t metod do unieszkodliwienia
osb kopotliwych dla otoczenia lub niewygodnych politycznie. W Japonii
zabieg ten stosowano nawet u dzieci sabo radzcych sobie w szkole. W la-
tach 50. pojawiy si silnie dziaajce leki przeciwpsychotyczne i przeciwde-
presyjne. Okazao si wwczas, e lobotomia nie bya skuteczniejsza w terapii
rzeczywicie chorych psychicznie osb ni pozostawienie pacjenta w spokoju
(cz chorych zdrowieje sama).
Bdy maj rwnie miejsce w naukach formalnych. Bd popeniony
przez jednego z twrcw wspczesnej logiki formalnej, G. Fregego, a odkryty
przez B. Russella, zaowocowa znakomitymi wynikami w logice i matematyce.
Rozdzia 3
Wynikanie, schematy i prawa

logiki
Quo facto, quando orientur controversiae, non magis di-

sputatione opus erit inter duos philosophos, quam inter
duos Computistas. Sufficiet enim calamos in manus su-
mere sedereque ad abacos, et sibi mutuo (accito si placet
amico) dicere: c a l c u l e m u s.
J. W. Leibniz1
Definicja wynikania gosi, e zdanie wynika ze zda 1 , 2 , . . . , n

wtedy i tylko wtedy, gdy prawdziwo zda 1 , 2 , . . . , n gwarantuje praw-
dziwo zdania . Zamiast o gwarancji mwi si te, e nie moe by tak,
aby zdania 1 , 2 , . . . , n byy prawdziwe a zdanie faszywe. Mona za-
pyta, co to znaczy, e nie moe. Potrzebne jest te skorzystanie z definicji
prawdy, ktra spenia wymogi metodologiczne logiki. Nie mona bowiem
tylko ograniczy si do pogbionego rozumienia prawdy. Na te pytanie daje
odpowied logika definiujc pojcie wynikania semantycznego. Interesujcy
si logik wycznie jako narzdziem mog jednak tym zagadnieniem nie by
zainteresowani i zadowoli si metodami pozwalajcymi bez jakichkolwiek
wtpliwoci stwierdzi, czy w okrelonym wypadku ma miejsce wynikanie
semantyczne. Logika dostarcza takich narzdzi. S nimi reguy, schematy
i prawa logiki, a najoglniej biorc, rachunek logiczny. Rachunek logiczny
opisuje wynikanie syntaktyczne. Termin rachunek jest znany, a kojarzy
1
Gdyby spr powsta, dysputa midzy dwoma filozofami nie wymagaaby wikszego wy-
siku ni midzy dwoma rachmistrzami. Wystarczyoby bowiem, aby wzili owki w swoje
rce, usiedli przy swoich tabliczkach i jeden drugiemu (z przyjacielem jako wiadkiem,
gdyby zechcieli) powiedzieli: P o l i c z m y.
285
286 ROZDZIA 3. WYNIKANIE, SCHEMATY I PRAWA LOGIKI
si przede wszystkim z rachunkiem arytmetycznym. Uczono nas pisemnie

dodawa i odejmowa, mnoy i dzieli. Przeprowadzenie rachunku wyma-
gao zapisania liczb w systemie dziesitnym, arabskim. Nie potrafimy prze-
cie pisemnie wykonywa operacji arytmetycznych, gdy liczby zapisane s
np. cyframi rzymskimi. Rachunek wymaga wic specjalnego jzyka2 a jeli
tak, to nadto naley rozumie, e jest on w istocie pewn operacj mecha-
niczn, czyli operacj polegajc na przyporzdkowywaniu sobie obiektw
fizycznych, jakimi w wypadku rachunku s napisy. Reguy rachunku aryt-
metycznego musz by takie, aby w wyniku przeprowadzenia tego rachunku
otrzyma wynik, ktry jest taki, jaki jest rzeczywisty wynik danej operacji
arytmetycznej. Odpowiednikiem rzeczywistego wyniku wykonania operacji
arytmetycznej jest wynikanie semantyczne, wynik pisemnego wyrachowania
odpowiada wynikaniu syntaktycznemu. W arytmetyce istnieje zgodno mi-
dzy rzeczywistym wynikiem operacji arytmetycznej, a wynikiem uzyskanym
na drodze rachunkowej. Dlatego te nie odrniamy np. dodawania jako pew-
nej operacji od dodawania pisemnego. Mwimy po prostu o dodawaniu. Po-
dobnie, jeli jest tak, e z jakich zda wynika semantycznie jakie zdanie
wtedy i tylko wtedy, gdy wynika ono z tych zda syntaktycznie, to w za-
stosowaniach nie ma potrzeby odrniania jednego od drugiego, wynikania
semantycznego od syntaktycznego. Co si te czyni mwic po prostu o wyni-
kaniu. Idea rachunku logicznego, jaka pojawia si u Leibniza daa pocztek
wspczesnej logice formalnej. Leibniz marzy o czasach, gdy zamiast toczy
spory wemiemy owek i papier i wyrachujemy kto ma racj.
Nasze rozwaania z zakresu logiki formalnej rozpoczniemy od logiki zda.
Logika zda traktuje zdanie jako zbudowane ze zda i spjnikw. Zdanie pro-
ste za to najmniejsza, wewntrznie nieanalizowalna jednostka, atom. Poza
zdaniami wyrnia si tylko spjniki (i znaki interpunkcyjne nawiasy).
Zdania jzyka nauki i jzyka potocznego zbudowane s rwnie z wyrae,
ktre nie s ani zdaniami, ani nie s spjnikami. Znaczenia tych wyrae s
rdem zwizkw wynikania semantycznego. Spord nich szczeglnie wane
s swka kwantyfikujce dla kadego i dla pewnego. Zwizki logiczne
wyznaczone przez te swka s przedmiotem sylogistyki i logiki predykatw.
W sylogistyce rozwaa si zdania podmiotowo-orzecznikowe i przyjmuje, e
wszystkie inne dadz si do nich sprowadzi. We wspczesnej logice kwan-
tyfikatorw zdanie jest zanalizowane i ujte jako zbudowane z predykatw,
swek kwantyfikujcych oraz nazw, a dokadniej staych indywiduowych
2
Arystoteles by pierwszym logikiem, ktry uy symboli. Stoicy uczynili powszechn
praktyk zastpowania zda numerami. Peny rozwj symboliki logicznej datuje si od
XIX w., gdy George Boole (18151864) zauway korzyci, jakie logika moe odnie z j-
zyka symbolicznego.
3.1. KLASYCZNA LOGIKA ZDA 287
i zmiennych nazwowych (zmienne nazwowe su do wypowiadania nazw

generalnych).
3.1 Klasyczna logika zda

Opisujc jzyk, zdanie zbudowane ze zda i spjnikw okrelilimy jako
zdanie zoone. Zdanie proste to zdanie, ktre nie jest zoone. W klasycznej
logice zda pod uwag bierze si tylko spjniki prawdziwociowe. Zwykle s
to negacja, alternatywa, koniunkcja, implikacja i rwnowano. Tak te tu
postpimy. Spjniki te wystarczaj do wypowiedzenia wszystkich spjnikw
prawdziwociowych. Specjalna pozycja klasycznej logiki zda spowodowana
jest podstawowym charakterem wskazanych spjnikw. Wydaje si bowiem,
e s one niezbdne w kadej nauce. Jzyk danej nauki moe by bogatszy
i mog pojawi si w nim inne spjniki. Prawnicy zainteresowani s np. spj-
nikami: jest dozwolone, e, jest zakazane, e, jest nakazane, e. Logika
jzyka z takimi spjnikami jest zwykle nadbudowana nad logik klasyczn.
3.1.1 Jzyk klasycznego rachunku zda

Na opis jzyka klasycznego rachunku zda, tak jak kadego jzyka, ska-
daj si sownik, reguy skadniowe (syntaktyczne) oraz reguy znaczeniowe
(semantyczne).
Definicja 3.1. Sownik (alfabet) jzyka rachunku zda jest zbiorem

nastpujcych symboli:
1. p0 , p1 , p2 . . . litery zdaniowe;
2. spjnik jednoargumentowy;
3. , , , , spjniki dwuargumentowe;
4. ), ( znaki interpunkcyjne (nawiasy prawy i lewy).
Litery zdaniowe reprezentuj zdania proste, czyli zdania, w ktrych nie

wystpuj spjniki.
W jzyku rachunku zda zdania s tu jedynym rodzajem wyrae po-
prawnie zbudowanych. Std definicja zdania wyczerpuje reguy syntaktyczne
jzyka rachunku zda. Zdanie definiujemy przez podanie regu konstrukcji
(definicja indukcyjna, rekurencyjna).
Definicja 3.2 (zdania jzyka rachunku zda). Niech i bd dowolnymi

cigami symboli.
1. litery zdaniowe s zdaniami;

2. jeeli jest zdaniem, to jest zdaniem;
3. jeeli i s zdaniami, to ( ), ( ), ( ), ( ) s
zdaniami;
4. nie ma innych zda oprcz liter zdaniowych oraz tych cigw sym-
boli, ktre s skoczonymi cigami elementw sownika speniajcymi
warunki 2 lub 3.
Warunek 4 mona zastpi warunkiem rwnowanym:
4 zbir zda jest najmniejszym zbiorem, ktrego elementami s wszyst-

kie litery zdaniowe i wszystkie skoczone cigi elementw sownika,
ktre speniaj jeden z warunkw 23.
Przykad 3.1. Zdaniami s:
p0 , p1 , (p2 p1 ).
Zdaniami nie s:
(p0 ), (p0 p1 ) (p2 p3 ).
Gramatyka jzyka rachunku zda jest formalna. Ma ona prosty opis w no-
tacji BN F :
S ::= pi | S | (S S) | (S S) | (S S) | (S S),
gdzie i N, czyli i jest liczb naturaln.

Litery , , , . . . oraz cigi zbudowane z tych liter i elementw
sownika stosowane s w jzyku, w ktrym mwimy o jzyku rachunku zda.
Nale wic do metajzyka. Su one do nazywania cigw elementw sow-
nika jzyka rachunku zda. Umawiamy si, e jeli nie bdzie powiedziane
inaczej, to litery , , , . . . bd odnosiy si tylko do zda.
W dalszych rozwaaniach uprocimy stosowanie nawiasw i zawsze za-
miast pisa: (), bdziemy pisali: , czyli bdziemy opuszcza nawiasy ze-
wntrzne. Ponadto umwimy si, e spjniki maj rn moc wizania, czyli
postpimy tak, jak postpuje si w arytmetyce przyjmujc, e np. sym-
bol mnoenia wie mocniej ni symbol dodawania. Jeeli dwuargumentowy
spjnik s1 wie mocniej ni dwuargumentowy spjnik s2 , to zamiast:
(s1 )s2
bdziemy mogli pisa:
s1 s2 ,
a zamiast:
s2 (s1 )
bdziemy mogli pisa:
s2 s1 .
Przyjmuje si, e najmocniej wicym spjnikiem jest negacja. Zatem za-
miast pisa:
()s1
moemy pisa:
s1
Po negacji najmocniej wi kolejno: koniunkcja, alternatywa i rwnowa-
no. Najsabiej wicym spjnikiem jest implikacja. Czasem dla wikszej
przejrzystoci jest wygodniej uy wicej nawiasw ni na to pozwalaaby
przyjte reguy. Ponadto stosuje si nawiasy rnych ksztatw. Wreszcie,
dla wygody, zwykle jako liter zdaniowych bdziemy uywali maych kolej-
nych liter alfabetu: p, q, r, . . . .
Definicja 3.3. s jest spjnikiem gwnym w zdaniu wtedy i tylko wtedy,
gdy jest zdaniem postaci: s lub s.
3.1.2 Tautologia
Zdania jzyka rachunku zda zbudowane s z liter zdaniowych i ze spjni-
kw prawdziwociowych. Zdaniom przyporzdkowywa bdziemy jedn z dwu
liter: v, f 3 .
Definicja 3.4. Warto logiczna zdania to jedna z liter: v, f .
Definicja 3.5. Interpretacja zdania to przyporzdkowanie literom zda-
niowym jednej z dwu wartoci logicznych: v, f .
Warto logiczn zdania , w zalenoci od wartoci logicznych liter zda-
niowych, okrela si zgodnie z nastpujcymi tabelkami:
Jeeli zdanie , to zdanie :

v f
f v
3
Verum po acinie znaczy tyle co prawda, a falsum fasz. W wielu wykadach
logiki zamiast tych liter uywane s cyfry 1 i 0.
Jeeli , to zdanie postaci: s, gdzie s to spjnik dwuargumentowy:

v v v v v v
v f f v f f
f v v v f f
f f v f f v
W wypadku interpretacji takiej, e p0 przyjmuje warto v, a p1 przyj-

muje warto f zdanie:
(p0 p1 )
przyjmuje warto f . Zgodnie z tabelk mamy bowiem, e
p0 p1
przyjmuje warto v. A zatem jego negacja, czyli rozwaane zdanie, przyj-

muje warto f .
Definicja 3.6. Zdanie jest tautologi (symbolicznie.: ` ) wtedy i tylko
wtedy, gdy dla dowolnej interpretacji przyjmuje warto v.
Przykad 3.2. Tautologi jest zdanie:
p0 p0 .
Jeeli i s tautologiami, to tautologi jest te , czyli

Twierdzenie 3.1. Jeeli ` i ` , to ` .
Dowd. Niech i bd tautologiami. Gdyby nie byo tautologi, to
istniaaby taka interpretacja, dla ktrej przyjmowaoby warto f . Zgodnie
z definicj implikacji, dla tej interpretacji rwnie przyjmowaoby warto
f , co przeczy zaoeniu, e jest tautologi.
Definicja 3.7. Kontrtautologia to zdanie, ktre dla dowolnej interpretacji

przyjmuje warto f .
Przykad 3.3. Kontrtautologi jest: .
Mona zauway, e zdanie jest kontrtautologi wtedy i tylko wtedy, gdy
jego negacja jest tautologi.
Okazuje si, e problem, czy zdanie jest tautologi, jest rozstrzygalny.
Znaczy to, e istnieje rachunek, ktry w wypadku dowolnego zdania po-
zwala w ograniczonej liczbie operacji rachunkowych znale odpowied na
pytanie, czy zdanie to jest tautologi, czy nie jest tautologi. Zauwamy, e
kademu zdaniu mona przyporzdkowa tylko skoczon ilo interpretacji.
Jeli w zdaniu wystpuje n liter zdaniowych (bez wzgldu na to, ile razy zo-
stay uyte poszczeglne litery zdaniowe), to moliwych jest 2n interpretacji
tego zdania. Jest to liczba skoczona. Okrelenie wartoci zdania dla kadej
interpretacji jest operacj dajc si wykona w skoczonej liczbie krokw.
Iloczyn dwch skoczonych liczb jest liczb skoczon. Zatem wykonanie
skoczonej liczby operacji rachunkowych wystarcza, aby znale odpowied
na pytanie, czy dane zdanie jest tautologi.
Odpowiedzi na pytanie, czy zdanie jest tautologi, moemy szuka przy-
porzdkowujc literom zdaniowym kolejno wszystkie moliwe wartoci. Ten
sposb postpowania to metoda wprost. Zdanie jest tautologi, jeli dla
wszystkich moliwych ukadw wartoci przyjmuje warto v. Moemy rw-
nie postpowa niewprost. Stosujc metod niewprost zakadamy, e zda-
nie nie jest tautologi. Nastpnie kierujc si zasadami przyporzdkowywa-
nia wartoci logicznych przypisujemy wartoci logiczne zdaniom skadowym.
Postpujemy tak tak dugo a stwierdzimy, e
1. jakiemu zdaniu skadowemu rozwaanego zdania naleaoby przypo-

rzdkowa zarwno warto v jak i warto f. Wwczas stwierdzamy,
e nie moe by tak, aby to zdanie nie byo tautologi. A wic, e jest
ono tautologi.
2. poszczeglnym literom zdaniowym zostanie przyporzdkowana dokad-

nie jedna warto v lub f. Wwczas stwierdzamy, e zdanie to dla tych
wanie wartoci przyjmuje warto f. A wic, e nie jest tautologi.
Zalet metody niewprost jest moliwo skrcenia sprawdzania. Metoda

wprost wymaga sprawdzenia wszystkich ukadw wartoci liter zdaniowych.
Ju przy szeciu literach trzeba rozway 64 ukady. Poszukuje si innych
sposobw. Wielka liczba koniecznych dziaa jest bowiem w ogle cech
szczegln metody zero-jedynkowej. Charles Dodgson (18321898), mate-
matyk i logik, fotograf i literat, bardziej znany pod literackim pseudonimem
Lewis Carroll, zaprojektowa zagadk, problem aby, ktra wymaga osiem-
nastu liter zdaniowych. Naleaoby rozway wic 262144 moliwoci. Gdyby
przyj, e jeden symbol wpisywany jest w przecigu jednej sekundy, to na
wykonanie wszystkich operacji potrzeba by byo prawie roku.
O opisanych wyej metodach wprost i niewprost z tego powodu, e zwykle
stosuje si cyfry 1 i 0 mwi si, e jest to metoda zero-jedynkowa4
4
Metoda ta zostaa rozwinita w 1921 niezalenie przez amerykaskiego logika Emila
Zadania
Zadanie 3.1. Sprawd, czy ponisze zdania s tautologiami, czy kontrtauto-
logiami:
1. p p
2. (p p)
3. (p q)
4. (q p) q
5. (p q) (q p)
6. (p q) (p q)
7. (p q) (q p)
8. (p q) (p q)
9. p ((p q) (p q))
10. p ((p q) (p q))
11. (q r) ((p q) (p r))
12. (p (q r)) ((p q) (p r))
13. (p (q r)) ((p q) (p r))
14. (p (q r)) ((p q) (p r))
15. (p (q r)) ((p q) (p r))
16. p ((p q) (p (r q)))
Zadanie 3.2. Dla jakiej liczby wystpie litery zdaniowej p tautologi jest
zdanie:
(. . . ((p p) p) . . . ) p?
Zadanie 3.3. Niech bdzie zdaniem zbudowanym za pomoc tylko spjnika
rwnowanoci. Udowodnij, e jest tautologi wtedy i tylko wtedy, gdy jeli
litera zdaniowa wystpuje w , to wystpuje parzyst ilo razy.
Posta (urodzony w Augustowie, w Polsce) oraz austriackiego filozofa Ludwika Wittgen-
steina.
Zadanie 3.4. Niech bdzie zdaniem zbudowanym za pomoc tylko spjnika

rwnowanoci. Niech rni si os tylko miejscem poszczeglnych liter
zdaniowych i nawiasw. Udowodnij, e jest rwnowane .
Zadanie 3.5. Niech bdzie zdaniem zbudowanym za pomoc tylko spjni-
kw alternatywy i koniunkcji. Niech d bdzie zdaniem otrzymanym ze zda-
nia przez zastpienie w kadym miejscu wystpienia spjnika alternatywy
przez spjnik koniunkcji, a spjnika koniunkcji przez spjnik alternatywy.
Niech bdzie zdaniem otrzymanym ze zdania przez poprzedzenie ka-
dego wystpienia litery zdaniowej przez spjnik negacji (zastpienia litery
zdaniowej pi w kadym miejscu jej wystpienia przez pi ). Udowodnij, e
d jest rwnowane .
Zadanie 3.6. Niech i bd zdaniami zbudowanymi za pomoc tylko spj-
nikw alternatywy i koniunkcji. Niech bdzie rwnowane . Udowodnij,
e d jest rwnowane d .
Zadanie 3.7. Niech p0 = p, a p1 = p. Niech ij {0, 1}. Dla jakich cigw:
i0 , i1 , . . . , in tautologi jest zdanie:
(. . . ((pi0 pi1 ) pi2 ) . . . ) pin ?

Zadanie 3.8. N -argumentowy spjnik s jest definiowalny za pomoc spj-
nikw s1 , s2 , . . . sn wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje zdanie zbudowane tylko
za pomoc spjnikw s1 , s2 , . . . sn rwnowane zdaniu s(p1 , . . . , pn ).
Udowodnij, e kady spjnik jest definiowalny za pomoc spjnikw:
1. negacji i alternatywy;
2. negacji i koniunkcji;
3. negacji i implikacji;
4. dyzjunkcji;
5. jednoczesnego zaprzeczenia.
Zadanie 3.9. Udowodnij, e
1. za pomoc alternatywy i koniunkcji nie mona zdefiniowa implikacji;
2. za pomoc negacji i rwnowanoci nie mona zdefiniowa alternatywy

i koniunkcji.
3.1.3 Wynikanie w klasycznej logice zda

Podstawowym problemem logiki jest odpowied na pytanie o warunki po-
prawnoci rozumowa. Wnioskowanie dedukcyjne to rozumowanie, w ktrym
na podstawie wczeniej uznanych zda-przesanek uznajemy zdanie-wniosek.
Wnioskowanie dedukcyjne wyrnia od innych poprawnych rozumowa to,
e w jego wypadku prawdziwo przesanek gwarantuje prawdziwo wnio-
sku. Zajmujemy si rachunkiem logicznym, aby poda zasady rachunkowe,
ktrych przestrzeganie zagwarantuje, e wnioskowanie bdzie dedukcyjne.
Reguy rachunku logicznego s mniej skomplikowane ni np. pisemnego do-
dawania.
Reguy rachunku specyficznym dla danej reguy napisom okrelonym za-
rwno co do liczby jak i ksztatu przyporzdkowuj jaki okrelony co do
ksztatu napis. W wypadku rachunku logicznego to przyporzdkowanie okre-
la si te jako wyprowadzalno (inferencj). Regua MP napisom oraz
przyporzdkowuje napis .
Definicja 3.8. Regua odrywania (Modus Ponens):

(MP) z i wyprowadzalne jest .
Zamiast mwi o wynikaniu wniosku z przesanek moemy mwi o wy-

nikaniu zdania ze zbioru zda.
Definicja 3.9. Ze zbioru zda wynika zdanie (symbolicznie: ` )

wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje skoczony cig zda 0 , 1 , . . . , n taki, e
dla kadego i , 0 i n, speniony jest jeden z warunkw:
1. i jest elementem zbioru ,
2. i jest tautologi,
3. istniej j, k < i takie, e k jest zdaniem j i .

Cig zda 0 , 1 , . . . , n speniajcy warunki 13 to dowd zdania
ze zbioru zda .
Warunek 3 mona sformuowa rwnowanie:
3. istniej j, k < i takie, e i jest wyprowadzalne z j i k za pomoc

reguy MP.
Zbir zda to zbir przesanek, albo inaczej zaoe. moe w szcze-

glnoci by zbiorem pustym ().
Twierdzenie 3.2. Zdanie wynika z pustego zbioru zda ( ` ) wtedy

i tylko wtedy, gdy jest tautologi (` ).
Dowd. Niech bdzie tautologi. Jednoelementowy cig spenia warunek
2 definicji wynikania. Zatem wynika z pustego zbioru zaoe.
Niech wynika z pustego zbioru zaoe. Istnieje zatem cig:
0 , 1 , . . . n ,
ktry spenia warunki dowodu. Zdanie n , ostatni wyraz tego cigu, to zda-
nie . Pokaemy, e kady element tego cigu jest tautologi. W szczeglnoci
tautologi bdzie wic zdanie . Pierwsze dwa wyrazy dowodu s tautolo-
giami lub elementami zbioru zaoe. Zatem, gdy zbir zaoe jest pusty,
zdania 0 i 1 musz by tautologiami. Zamy, e jest taki wyraz cigu
dowodowego, ktry nie jest tautologi. Niech i bdzie pierwszym wyrazem
cigu, ktry nie jest tautologi. Poniewa poprzedzajce go wyrazy s tau-
tologiami a zbir jest pusty, wic i mogo zosta otrzymane tylko przez
zastosowanie reguy MP. Poniewa zgodnie z twierdzeniem 3.1, zastosowanie
reguy MP do tautologii daje w wyniku tautologi, otrzymujemy sprzeczno
z zaoeniem. Zatem wszystkie wyrazy rozwaanego cigu s tautologiami.
W szczeglnoci tautologi jest n .
Twierdzi si (tu dowd tego jest pominity), e wynikanie zgodnie z zasa-

dami dowodu w rachunku zda (wynikanie syntaktyczne) pokrywa si z wy-
nikaniem semantycznym, czyli takim, ktre ma miejsce wtedy i tylko wtedy,
gdy prawdziwo przesanek gwarantuje prawdziwo wniosku.
Twierdzenie o dedukcji
Majc do dowiedzenia zdanie do zbioru przesanek zwyklimy
docza zdanie i ze zbioru przesanek {} dowodzi zdanie . Majc
dowie zdanie jeeli trjkt ma dwa rwne boki, to ma dwa rwne kty,
do zbioru przesanek w tym wypadku s to udowodnione twierdzenia geo-
metrii doczamy zdanie trjkt ma dwa boki rwne. Dokonujemy tego
mwic zamy, e trjkt ma dwa rwne boki. Dowodzimy za zdania
trjkt ma dwa rwne kty. Czy nasz sposb postpowania jest upraw-
niony, czy jest zgodny z logik? Pozytywn odpowied na to pytanie daje
twierdzenie o dedukcji.
Twierdzenie 3.3. O dedukcji
`

{} ` .
Dowd. Udowodnimy dwie tezy, ktre cznie skadaj si na twierdzenie

o dedukcji, a mianowicie:
jeeli ` , to {} ` , (3.1)
jeeli {} ` , to ` (3.2)
Dowd 3.1 jest krtki. Niech ze zbioru wynika zdanie . Zgod-
nie z definicj wynikania istnieje cig 1 , 2 , . . . , n , ktry jest dowodem ze
zbioru zdania . Cig 1 , 2 , . . . , n , jest dowodem ze zbioru {}
zdania . Zgodnie z definicj wynikania zdanie n to zdanie . Zdanie
wolno doczy do dowodu na mocy pkt 1 definicji wynikania, gdy jest
zaoeniem tego dowodu. Zdanie otrzymujemy stosujc regu odrywania
do n [= ] i .
Dowd tezy 3.2 jest bardziej zoony. Niech ma dowd ze zbioru {},
czyli {} ` . Niech dowodem tym bdzie 1 , 2 , . . . , n . Udowodnimy,
e dla kadego i, 1 i n, ` n . Tym samym udowodnimy tez
3.2, bowiem zgodnie z definicj dowodu n to zdanie .
W wypadku i = 1, 1 moe by tautologi lub elementem zbioru {}.
Jeeli 1 jest tautologi, to tautologi jest te 1 . Zdanie 1
jako tautologia ma dowd z pustego, a zatem i z dowolnego zbioru zda,
w szczeglnoci z . Niech 1 bdzie zaoeniem, czyli 1 {}. 1
moe by zdaniem . Wwczas zdanie 1 [= ] jest tautologi,
a wic ma dowd z dowolnego zbioru zda, w szczeglnoci z . 1 moe by
elementem . Cig:
1. 1 ( 1 ) tautologia
2. 1 zaoenie
3. 1 (MP; 1,2)
jest dowodem ze zbioru zdania 1 .

Zaoenie indukcyjne. Niech dla pewnego k zachodzi: ` i , jeli i k.
Pokaemy, e dla i = k + 1 zachodzi:
` k+1 .
Zgodnie z definicj dowodu k+1 moe by tautologi, zaoeniem lub
moe by uzyskane przez zastosowanie reguy odrywania do poprzedzajcych
je elementw cigu. W wypadku, gdy k+1 jest tautologi lub zaoeniem
postpujemy jak w 3.2(0). Pozostaje wic rozway wypadek, gdy k+1 jest
uzyskane za pomoc reguy odrywania. Niech to bdzie wynik zastosowania
tej reguy do m i m k+1 . Zgodnie z zaoeniem indukcyjnym zdania
m oraz (m k+1 ) maj dowody ze zbioru . Niech cig:
1 , 2 , . . . , l [= m ]
bdzie dowodem ze zbioru zdania m , a cig:
l+1 , l+2 , . . . , l+u [= (m k+1 )]
niech bdzie dowodem ze zbioru zdania (m k+1 ). Cig:
1 , 2 , . . . , l , l+1 , l+2 , . . . , l+u
przeduony o nastpujce trzy zdania:
l + u + 1. [ (m k+1 )] [( m ) ( k+1 )] tautologia

l + u + 2. ( m ) ( k+1 ) (MP;l+u+1,l+u)
l + u + 3. k+1 (MP;l+u+3,l)
jest dowodem ze zbioru zdania k+1 .
3.1.4 Schematy i prawa logiki zda

Dla logiki zda jako jedyn regu rachunku logicznego przyjlimy regu
odrywania (MP). Dla celw praktycznych korzystnie jest wzbogaci zasb
regu. W wypadku rachunkw arytmetycznych te zwyklimy tak postpo-
wa. Korzystamy z rnych wzorw jak np. na kwadrat rnicy: a2 b2 =
(a + b)(a b). W wypadku logiki takimi wzorami s schematy/reguy wnio-
skowa. Oglnie biorc regua wnioskowania to zasada przyporzdkowywania
zdania okrelonego ksztatu zdaniom okrelonym co do liczby i ksztatu.
Midzy wnioskowaniami, w ktrych zachodzi wynikanie wniosku z prze-
sanek, a tautologiami istnieje cisy zwizek. Mianowicie ze zda:
0 , 1 , . . . , n
wynika zdanie

wtedy i tylko wtedy, gdy tautologi jest zdanie
(0 1 . . . n ) .
O fakcie tym mwi nastpujce twierdzenie.

Twierdzenie 3.4.
{0 , 1 , . . . , n } `
` (0 1 . . . n ) .
Dowd. Na podstawie twierdzenia o dedukcji mamy, e
{0 , 1 , . . . , n } `
wtedy i tylko wtedy, gdy:
` 0 (1 ( (n ) . . . ))
To za na podstawie twierdzenia 3.2 ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy:
` 0 (1 ( (n ) . . . ))
Zdanie:
0 , (1 , (. . . , (n ) . . . )
przyjmuje warto f wtedy i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania 0 , 1 , . . . , n
przyjmuj warto v, a zdanie przyjmuje warto f . Jest to rwnie waru-
nek konieczny i wystarczajcy przyjmowania wartoci f przez zdanie:
(0 1 . . . n ) .
Zatem:
` 0 (1 ( (n ) . . . ))
wtedy i tylko wtedy, gdy:
` (0 1 . . . n ) .
Wnioskowaniu dedukcyjnemu: {0 , 1 , . . . , n } ` odpowiada tautolo-

gia: ` (0 1 . . . n ) . Tautologii: ` (0 1 . . . n ) odpowiada
za wnioskowanie dedukcyjne: {0 , 1 , . . . , n } ` .
Okazuje si, e kade zdanie: jest tautologi niezalenie od tego,
jakie zdanie bdzie zdaniem .
Nie potrafimy powiedzie, czy zdanie: jest, czy te nie jest tauto-
logi. Potrzebna jest wiedza do jakiego zdania jzyka rachunku zda odnosi
si a do jakiego odnosi si . Jeli to zdanie:
p0 p1
a to zdanie:
p0 p2
to zdanie jest tautologi. Nie byaby to tautologia, gdyby byo
zdaniem:
p0 p1
a byoby zdaniem:
p0 p1 .
Liter: , , . . . uywamy w jzyku, w ktrym mwimy dla wskazywa-
nia zda jzyka, o ktrym mwimy. Bywa, e nie okrelamy, do jakich zda
litery te si odnosz. Na przykad, gdy mwimy jeli i s zdaniami, to
zdaniem jest rwnie . Nie wiemy jednak, jakie jest to zdanie pki
nie wiemy, jakimi zdaniami s i . Takie wyraenie, w ktrym wystpuj
tylko spjniki, nawiasy i litery: , , . . . i ktre w wypadku, gdy , ,
. . . s zdaniami jest te zdaniem, to schemat zdania.
Definicja 3.10. Prawo logiki zda to schemat tautologii.
Prawem logiki jest: . Tautologiami, ktrych prawo to jest schematem,
s nastpujce zdania: p p, q q, p q (p q), (p q) (p q).
To, e schemat 5 jest prawem logiki bdzie zapisywane:
` .
Zgodnie z wyej udowodnionym twierdzeniem, niektrym tautologiom
odpowiadaj wnioskowania dedukcyjne. Schematom tautologii, czyli prawom
logiki w podobny sposb odpowiadaj schematy wnioskowa dedukcyjnych,
czyli schematy logiczne.
Definicja 3.11. Schemat logiczny to schemat wnioskowania dedukcyj-
nego.
Schematy logiczne bd zapisywane:
0
1
..
.
n

5
Na oznaczenie schematw zda uywa bdziemy wielkich liter greckich. Jeli jzyk
rachunku zda jest jzykiem przedmiotowym, to wielkie litery greckie bd naleay do
metametajzyka tego jzyka.
lub:
0 , 1 , . . . , n ` .
Schemat ten odpowiada prawu logiki:
(0 1 n ) .
Wnioskowanie, ktre przebiega zgodnie ze schematem logicznym, jest

wnioskowaniem, w ktrym z przesanek wynika wniosek. Stwierdzenie, czy
wnioskowanie jest dedukcyjne, moe by dokonane w oparciu o zasady wyni-
kajce ze sposobu sprawdzania, czy zdanie jest tautologi. Stwierdzenie, czy
schemat jest prawem logiki lub czy schemat wnioskowania jest schematem
logicznym dokonywane jest w podobny sposb jak stwierdzenie, czy zdanie
jest tautologi lub czy wnioskowanie jest dedukcyjne. W schematach nie wy-
stpuj litery zdaniowe. Wystpuj za zmienne metaprzedmiotowe: , ,
, . . . . Im to przyporzdkowywane s wartoci logiczne w taki sam sposb
jak s one przyporzdkowywane literom zdaniowym. Problemy, czy schemat
zdania jzyka rachunku zda jest prawem logiki lub czy schemat wniosko-
wania w jzyku rachunku zda jest logicznym schematem wnioskowania s
rozstrzygalne.
Podamy niektre waniejsze prawa logiki i jeli s odpowiadajce
im schematy logiczne.
Nazwa
prawo schemat
zasada tosamoci
(principium identitatis)

zasada (nie)sprzecznoci
(principium noncontradictionis)
( )
zasada wyczonego rodka
(principium tertii exclusi)
zasada podwjnego przeczenia

()
modus ponendo ponens 6
[( ) ]

modus tollendo tollens 7
[( ) ]

transpozycja zwyka
( ) ( )
modus tollendo ponens
[( ) ]

modus ponendo tollens
[( ) ]

6
Inaczej: sylogizm konstrukcyjny. Modus po acinie tyle co sposb; a pono ka,
zakada, twierdzi. Zwykle krtko nazywany: modus ponens
7
Inaczej: sylogizm destrukcyjny. Tollo po acinie znie, zburzy, usun, zaprze-
czy. Zwykle krtko nazywany: modus tollens.
I prawo De Morgana
( ) ( ) ( )
II prawo De Morgana
( ) ( ) ( )
sylogizm hipotetyczny
[( ) ( )] ( )

transpozycja zoona
[( ) ] [( ) ] ( )
( )
dylemat konstrukcyjny
[( ) ( ) ( )]

dylemat destrukcyjny
[( ) ( ) ( )]

Zadania
Zadanie 3.10. Czy ponisze schematy s logiczne:
1. ( ), ` ;
2. ( ) , , ` ;
3. , ` ;
4. , ` ;
5. , ` ;
6. ( ) ` ;
7. , ( ) ` ;
8. ( ) ` ( ) ;
9. ( ( )), ( ( )) ` ;
10. ( ) ( ( ( )) ` ;
11. ( ), ( ) ` ( ( ));
12. ( ( )), (( ) ( )) ` ( );
13. (( ) ) , (( ) ) ` (( ) ) ;
14. , , ` ;
15. , , ` ;
16. ( ), ( ), (( ) ( )) ` ;
17. ( ( )), ( ), ( ) ` ( ).
3.2 Logika kwantyfikatorw

W rachunku zda najmniejsz, wewntrznie nieanalizowaln jednostk jest
zdanie. Ze zda:
1. Wieloryby s ssakami.
2. Ssaki s krgowcami.
wynika semantycznie co tu stwierdzamy kierujc si intuicj zda-
nie:
W. Wieloryby s krgowcami.
Z punktu widzenia jzyka rachunku zda zarwno przesanki 1 i 2 jak i wnio-
sek (W) s zdaniami prostymi i jedyny schemat, jaki moemy temu wnio-
skowaniu przyporzdkowa to schemat:

Schemat ten nie jest logiczny. Znaczy to, e w analizowanym wnioskowaniu
reguy rachunku zda okazay si niewystarczajce dla wyrachowania za-
chodzenia wynikania semantycznego. Musimy dysponowa wic bogatszym
rachunkiem. Reguy takiego rachunku odnosi si bd do wewntrznych ele-
mentw skadowych zdania. O zwizkach logicznych zachodzcych midzy
zdaniami zoonymi decyduj spjniki, za pomoc ktrych te zdania zostay
zbudowane. Powstaje pytanie, jakie wyraenia z wntrza zda wyznaczaj
zwizki logiczne midzy tymi zdaniami? Takimi wyraeniami s te, ktre
s uniwersalne, a wic niezalene od specyficznej dziedziny, jak te zdania
opisuj. Logicy takie uniwersalne wyraenia nazywaj staymi logicznymi.
Logika klasyczna wskazuje na swka kwantyfikujce kady i pewien jako
najistotniejsze stae logiczne obok klasycznych spjnikw zdaniowych, na-
zywajc je kwantyfikatorami. Pozostaje wybr jzyka, ktry nadawaby si
na rachunek kwantyfikatorw. Rozwaymy dwie propozycje. Jedn, ktr da-
waa logika tradycyjna zwana sylogistyk i wspczesn, ktr daje klasyczna
logika predykatw.
W sylogistyce, ktrej twrc by Arystoteles, a doskonalona bya przez
scholastykw w redniowieczu, zdanie ma posta podmiotowo-orzecznikow
lub jest zdaniem podmiotowo-orzeczeniowym i daje si sprowadzi do postaci
podmiotowo-orzecznikowej8 . Po acinie podmiot to Subiectum, a orzecz-
nik Predicatum. Zdania naukowe a takimi zdaniami miaa si zajmo-
wa logika mogy by zdaniami podmiotowo-orzecznikowymi, w ktrych
8
Zob. w tej sprawie rozdz. 1.
3.2. LOGIKA KWANTYFIKATORW 305
zarwno podmiot jak i orzecznik s nazwami oglnymi. S to zdania katego-

ryczne poza ewentualnie negacj nie zawieraj adnego innego spjnika
zdaniowego.
W logice wspczesnej zdanie analizuje si jako zbudowane z predyka-
tw, staych indywiduowych (nazw jednostkowych), zmiennych nazwowych,
czyli zmiennych, ktrych zakresem zmiennoci jest zbir przedmiotw oraz
ze swek kwantyfikujcych, ktrymi s najprociej mwic swka
kady i pewien. Stosowana jest te symbolika inna ni w sylogistyce. Dla
wyraenia swka kwantyfikujcego kady uywa si symbolu , za dla
wyraenia swka kwantyfikujcego pewien uywa si symbolu .
3.2.1 Sylogistyka
Jeszcze w XVIII w. wydawao si gosi to E. Kant e logika Ary-
stotelesa jest tak wszechstronnie i doskonale zbudowana, e prawie niczego
ju do niej nie mona doda. System tej logiki wykadany jest wspczenie
i to nie bynajmniej tylko w ramach historii logiki. Wykad taki mona zwy-
kle te znale w podrcznikach logiki dla prawnikw i teologw. Znakomity
historyk logiki i wsptwrca logiki wspczesnej Jan ukasiewicz pisze:
Sylogistyka Arystotelesa jest systemem o cisoci przewyszaj-

cej nawet ciso teorii matematycznej i to nadaje jej nieprze-
mijajc warto9 .
Zdania kategoryczne bdce przedmiotem logiki tradycyjnej, czyli sylo-

gistyki10 , mogy by jednego z czterech rodzajw, a mianowicie takimi, ktre
stwierdzaj, e
1. kady desygnat podmiotu jest desygnatem orzecznika,
2. aden desygnat podmiotu nie jest desygnatem orzecznika,
3. niektre desygnaty podmiotu s desygnatami orzecznika,
4. niektre desygnaty podmiotu nie s desygnatami orzecznika.
Zdania 1 i 2 od 3 i 4 rni si iloci: pierwsze s oglne (propositio uni-

versalis), drugie szczegowe (propositio particularis)11 . Zdania 1 i 3 od 2 i 4
9
Zob. Sylogistyka Arystotelesa z punktu widzenia wspczesnej logiki formalnej, War-
szawa 1988, s. 178.
10
Greckie o o znaczy tyle, co obliczanie, rozumowanie.
11
W logice tradycyjnej ze wzgldu na ilo wyrniano jeszcze zdania jednostkowe (pro-
positio singularis) i zdania nieokrelone (propositio indefinita). Zdania jednostkowe s to
rni si jakoci: pierwsze s twierdzce (propositio affirmativa), drugie

s przeczce (propositio negativa). Zatem mamy zdania: oglnotwierdzce,
szczegowo twierdzce, oglnoprzeczce, szczegowo przeczce. Po acinie
twierdz affirmo, przecz nego. Pierwsze samogoski z tych
sw zostay uyte dla oznaczenia zda oglnych, odpowiednio, twierdzcego
i przeczcego. Drugie samogoski zostay za uyte dla oznaczenia zda szcze-
gowych, odpowiednio, twierdzcego i przeczcego. Zatem SaP to zdanie
oglnotwierdzce, SeP oglnoprzeczce, SiP szczegowo twierdzce,
SoP szczegowo przeczce.
Definicja 3.12. Termin to podmiot lub orzecznik zdania kategorycznego.
Definicja 3.13. Kategoryczne zdanie oglnotwierdzce (symbolicz-
nie.: SaP) to zdanie podmiotowo-orzecznikowe, ktrego podmiotem jest na-
zwa oglna S, a orzecznikiem jest nazwa oglna P i ktre stwierdza, e kady
desygnat S jest desygnatem P.
Przykadami zda oglnotwierdzcych s zdania: Kady czowiek jest
miertelny. Kady czowiek jest rozumny. Kady adwokat jest prawnikiem.
Definicja 3.14. Kategoryczne zdanie szczegowo twierdzce (sym-
bolicznie.: SiP) to zdanie podmiotowo-orzecznikowe, ktrego podmiotem
jest nazwa oglna S, a orzecznikiem jest nazwa oglna P i ktre stwierdza,
e pewien desygnat S jest desygnatem P.
Przykadami zda szczegowo twierdzcych s: Pewien czowiek jest fi-
lozofem. Pewien student jest grajcym w tenisa.
Definicja 3.15. Kategoryczne zdanie oglnoprzeczce (symbolicznie.:
SeP) to zdanie podmiotowo-orzecznikowe, ktrego podmiotem jest nazwa
oglna S, a orzecznikiem jest nazwa oglna P i ktre stwierdza, e aden
desygnat S nie jest desygnatem P.
Przykadami zda oglnoprzeczcych s: aden analfabeta nie jest pisa-
rzem. aden student nie jest maoletni. aden ko nie jest latajcy.
Definicja 3.16. Kategoryczne zdanie szczegowo przeczce (symbo-
licznie.: SoP) to zdanie podmiotowo-orzecznikowe, ktrego podmiotem jest
nazwa oglna S, a orzecznikiem jest nazwa oglna P i ktre stwierdza, e
pewien desygnat S nie jest desygnatem P.
zdania, ktrych podmiot wskazuje dokadnie jeden okrelony przedmiot, jak np. w zdaniu
Sokrates jest miertelny. Zdania nieokrelone, to zdania, ktre mogy by przez dodanie
kwantyfikacji przeksztacone na zdania oglne lub szczegowe. Zdaniem nieokrelonym
jest np. Kreteczycy kami.
Przykadami zda szczegowo przeczcych s zdania: Pewien czowiek

nie jest filozofem. Pewien student nie jest uczcym si logiki. Pewien so
nie jest oswojony.
W sylogistyce rozwaa si te zwizki logiczne ze wzgldu na dopenienie
zakresu podmiotu lub orzecznika do zakresu dziedziny rozwaa. Potrzebny
jest wskanik nazwy sprzecznej do danej nazwy. Nazw sprzeczn z nazw
N jest nazwa nonN .
Jzyk sylogistyki
Na jzyk sylogistyki, jak na kady jzyk skadaj si sownik, reguy syn-
taktyczne oraz reguy semantyczne. W jzyku sylogistyki mamy dwa rodzaje
wyrae poprawnie zbudowanych: terminy i zdania.
Definicja 3.17. Sownik (alfabet) jzyka sylogistyki jest zbiorem wszyst-

kich i tylko symboli:
1. Ai , gdzie i N, czyli i jest liczb naturaln;
2. non
3. a, i, e, o.
Zamiast Ai , i N bdziemy pisali: A, B, C, . . . ,
Definicja 3.18 (terminu).
1. Litery Ai s terminami,
2. jeli S jest terminem, to nonS jest terminem,
3. nie ma innych terminw poza tymi skoczonymi cigami symboli, ktre

dadz si utworzy zgodnie z punktami 1 i 2.
Definicja 3.19 (zdania).
1. Jeli S i P s terminami to zdaniami s: SaP, SiP, SeP, SoP,
2. nie ma innych zda oprcz wyrae dajcych si zbudowa zgodnie

z pkt. 1.
Gramatyk jzyka sylogistyki moemy opisa za pomoc notacji BN F .

T ::= Ai | nonT
S ::= TaT | TiT | TeT | ToT.
Diagramy Venna
Szwajcarski matematyk Leonard Euler (17071783) i brytyjski matema-
tyk John Venn (18341923) wymylili diagramy dla przedstawiania znaczenia
zda kategorycznych. Reguy semantyczne jzyka sylogistyki wskaemy po-
moc diagramw Venna. Diagramy pozwol na okrelenia znaczenia wyrae
jzyka sylogistyki.
Zbir wszystkich przedmiotw dziedziny rozwaa, zbir uniwersalny (sym-
bolicznie: U) reprezentowany jest przez prostokt. Zakresy nazw reprezento-
wane s przez wzajemnie przecinajce si koa znajdujce si wewntrz pro-
stokta. Brak przedmiotw w jakim obszarze wyznaczonym przez granice
k zaznaczany jest przez zakreskowanie tego obszaru liniami poziomymi,
a istnienie przedmiotu w takim obszarze zaznaczane jest przez postawienie
w tym obszarze znaku plus (+).
S P
SaP
Diagram wskazuje, e wszystkie elementy S s elementami P. Zdanie SaP

jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy nazwy S i P s rwnowane lub
nazwa S jest podrzdna wzgldem nazwy P.
S + P
SiP
W obszarze bdcym czci wspln zakresu S i zakresu P znajduje si

znak plus. Wskazuje on, e w obszarze tym znajduje si przynajmniej jeden
przedmiot. Przedmiot ten jest desygnatem nazwy S i jednoczenie jest de-
sygnatem nazwy P. Zdanie SiP jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy
nazwa S jest rwnowana, podrzdna, nadrzdna lub krzyuje si z nazw
P.
S P
SeP
Cz wsplna zakresu nazwy S i zakresu nazwy P jest zakreskowana. Znaczy

to, e w obszarze tym nie ma adnego przedmiotu, obszar ten jest pusty. Nie
ma przedmiotu, ktry byby zarazem desygnatem nazwy S i desygnatem
nazwy P. Zdanie SeP jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy nazwy S i P
wykluczaj si, w szczeglnoci, gdy s przeciwne lub sprzeczne.
S P
+
SoP
W obszarze S, ktry nie jest wsplny z obszarem P, znajduje si znak +.

Wskazuje on, e w obszarze tym jest przynajmniej jeden przedmiot, czyli e
jest przedmiot bdcy desygnatem S, a nie bdcy desygnatem P. Zdanie
SoP jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy nazwa S wyklucza, krzyuje
si lub jest nadrzdna wzgldem nazwy P.
Wnioskowanie bezporednie
Zwizki logiczne zachodzce midzy zdaniami kategorycznymi prowadz
do logicznych schematw wnioskowa.
Definicja 3.20. Wnioskowanie bezporednie to wnioskowanie, w ktrym

wystpuje tylko jedna przesanka.
Prawami logiki odnoszcymi si do wnioskowania bezporedniego s prawa

kwadratu logicznego, konwersji i obwersji.
Nazwa nonS jest sprzeczna z nazw S. Nazw sprzeczn z nazw nonS
jest nazwa S. Majc na uwadze ten fakt opis wnioskowania bezporedniego
mona ograniczy do zda nastpujcych postaci: S-P, nonS-P, S-nonP,
nonS-nonP; P-S, nonP-S, P-nonS, nonP-nonS, gdzie w miejsce - moe
by wpisana jedna z liter: a, i, e, o.
Prawa kwadratu logicznego Mamy cztery zdania kategoryczne nie r-

nice si midzy sob podmiotami i orzecznikami: SaP, SiP, SeP, SoP.
Zwizki logiczne midzy tymi zdaniami tradycyjnie przedstawiane s na dia-
gramie o postaci kwadratu i okrelane jako stosunki opozycji (oppositio).
Stosunki opozycji opisywane s przez prawa kwadratu logicznego.
przeciwiestwo
SaP SeP
podporzdkowanie
podporzdkowanie
sp
rz o
e
czn
cz
r ze n
o
sp
SiP SoP
podprzeciwiestwo
Zdania pozostajce w stosunku przeciwiestwa (oppositio contraria)

to zdania, ktre si wykluczaj, lecz nie dopeniaj. Zdania SaP i SeP nie
s nigdy wspprawdziwe, lecz mog by wspfaszywe. Zdania kady lubi
psy i nikt nie lubi psw nie mog by wspprawdziwe (bez wzgldu na
to, jak ksztatuje si stosunek ludzi do psw), lecz mog by (i faktycznie s)
wspfaszywe. Kategoryczne zdania przeciwne (propositiones contrariae)
maj t sam ilo kade jest oglne rni si natomiast jakoci:

zdanie SaP jest twierdzce, a zdanie SeP jest przeczce.
Zdania pozostajce w stosunku podprzeciwiestwa (oppositio sub-
contraria) to zdania, ktre si dopeniaj, lecz nie wykluczaj. Zdania SiP
i SoP nie s nigdy wspfaszywe, lecz mog by wspprawdziwe. Zdania
niektrzy lubi psy i niektrzy nie lubi psw nie mog by wspfa-
szywe (bez wzgldu na to, jak ksztatuje si stosunek ludzi do psw), lecz
mog by (i faktycznie s) wspprawdziwe. Kategoryczne zdania podprze-
ciwne (propositiones subcontrariae) maj t sam ilo kade jest szcze-
gowe rni si natomiast jakoci: zdanie SiP jest twierdzce, a zdanie
SoP jest przeczce.
Zdania pozostajce w stosunku sprzecznoci (oppositio contradictio-
nis) to zdania, ktre si wykluczaj i dopeniaj. Zdania SaP i SoP oraz
zdania SeP i SiP ani nie s wspprawdziwe, ani nie s wspfaszywe.
Jedno ze zda sprzecznych jest prawdziwe, a drugie jest faszywe. Zda-
nia wszyscy lubi psy i niektrzy nie lubi psw oraz zdania nikt nie
lubi psw i niektrzy lubi psy s parami zda sprzecznych. Zawsze, bez
wzgldu na stosunek ludzi do psw, jedno z nich jest prawdziwe i jedno
z nich jest faszywe. Kategoryczne zdania sprzeczne (propositiones contra-
riae) rni si zarwno co do iloci jak i jakoci. W kwadracie logicznym s
dwie pary zda sprzecznych. S to pary zda SaP, SoP oraz SeP, SiP.
Zdania pozostaj w stosunku podporzdkowania (oppositio subal-
terna) wtedy i tylko wtedy, gdy z jednego wynika drugie. W kwadracie lo-
gicznym s dwie pary zda pozostajcych w tym stosunku: SaP, SiP oraz
SeP, SoP. Prawdziwo zdania SaP gwarantuje prawdziwo zdania SiP
(jeli S nie jest nazw pust), a prawdziwo zdania SeP gwarantuje praw-
dziwo zdania SoP (jeli S nie jest nazw pust). Ze zdania kady lubi
psy wynika zdanie niektrzy lubi psy, za ze zdania nikt nie lubi psw
wynika zdanie niektrzy nie lubi psw.
Stosunek wynikania nie jest symetryczny. Zdania pozostajce w stosunku
podporzdkowania w zalenoci od tego, z ktrego wynika ktre, mog po-
zostawa w stosunku nadrzdnoci lub stosunku podrzdnoci.
Zdanie pozostaje w stosunku nadrzdnoci do zdania wtedy i tylko
wtedy, gdy ze zdania wynika zdanie . W kwadracie logicznym s dwie pary
zda pozostajcych w tym stosunku: zdanie SaP jest nadrzdne w stosunku
do SiP, a zdanie SeP jest nadrzdne w stosunku do SoP.
Stosunek podrzdnoci jest odwrotny do stosunku nadrzdnoci. Zdanie
pozostaje w stosunku podrzdnoci do zdania wtedy i tylko wtedy,
gdy ze zdania wynika zdanie . W kwadracie logicznym s dwie pary zda
pozostajcych w tym stosunku: zdanie SiP jest podrzdne w stosunku do
SaP, a zdanie SoP jest podrzdne w stosunku do SeP.

Prawa kwadratu logicznego obowizuj przy zaoeniu, e podmiot (na-
zwa S) nie jest nazw pust.
Prawa kwadratu logicznego opisuj zwizki midzy zdaniami, ktre nie
rni si midzy sob podmiotami i orzecznikami. Zwizki midzy zdaniami
kategorycznymi, w ktrych oba terminy (podmiot i orzecznik) jednego zdania
s takie same lub sprzeczne z terminami drugiego zdania, opisywane s przez
reguy konwersji i obwersji.
Konwersja Istot konwersji jest zamiana rl terminw: termin, ktry pe-

ni rol podmiotu w zdaniu bdcym argumentem konwersji, peni rol orzecz-
nika w zdaniu bdcym jej wynikiem.
Definicja 3.21. Konwersj zdania , w ktrym S jest podmiotem, a P

jest orzecznikiem jest zdanie takie samo jak co do jakoci, w ktrym P
jest podmiotem, a S jest orzecznikiem.
Wyrnia si trzy rodzaje konwersji:
1. prost,
2. przez zmian iloci,
3. przez kontrapozycj.
Definicja 3.22. Konwersja prosta (conversio simplex, seu simpliciter,

seu mutua) zdania , w ktrym S jest podmiotem, a P jest orzecznikiem to
zdanie takie samo jak co do jakoci i iloci, w ktrym P jest podmiotem,
a S jest orzecznikiem.
Konwersj prost zdania SaP jest zdanie PaS. W wypadku zdania kady
prokurator jest prawnikiem jest to zdanie kady prawnik jest prokurato-
rem.
Definicja 3.23. Konwersja przez zmian iloci (conversio per accidens,

seu non mutua), zwana te konwersj z ograniczeniem, zdania , w kt-
rym S jest podmiotem a P jest orzecznikiem, to zdanie takie samo jak zdanie
co do jakoci, lecz rne co do iloci, w ktrym P jest podmiotem, a S jest
orzecznikiem.
Konwersj z ograniczeniem zdania SaP jest zdanie PiS. W wypadku

zdania kady prokurator jest prawnikiem jest to zdanie niektrzy prawnicy
s prokuratorami.
Definicja 3.24. Konwersja przez kontrapozycj (conversio per contra-

positionem) zdania , w ktrym S jest podmiotem, a P jest orzecznikiem,
to zdanie takie samo jak co do jakoci i iloci, w ktrym nonP jest pod-
miotem, a nonS jest orzecznikiem.
Konwersj przez kontrapozycj zdania SaP jest zdanie nonPa nonS.

W wypadku zdania kady prokurator jest prawnikiem jest to zdanie kady
nieprawnik jest nieprokuratorem.
Konwersja od zdania prawdziwego nie musi prowadzi do zdania prawdzi-
wego. Jest tak np. w wypadku konwersji prostej zdania oglnotwierdzcego.
Reguy konwersji dla poszczeglnych zda mwi, kiedy ma miejsce wynika-
nie, tzn. kiedy prawdziwo zdania gwarantuje prawdziwo jego konwersji.
Zdanie oglnoprzeczce SeP i jego konwersja prosta PeS maj takie

same diagramy Venna. Logiczny jest nastpujcy schemat wnioskowania:
SeP
PeS
Ze zdania aden pies nie jest kotem mona wywnioskowa zdanie aden
kot nie jest psem.
Zdanie szczegowo twierdzce SiP i jego konwersja prosta PiS maj

takie same diagramy Venna. Logiczny jest nastpujcy schemat wnioskowa-
nia:
SiP
PiS
Ze zdania niektrzy studenci s sportowcami mona wywnioskowa zdanie
niektrzy sportowcy s studentami.
Diagram Venna dla zdania oglnotwierdzcego SaP jeli zaoymy

niepusto nazwy S jest rwnie diagramem dla jego konwersji przez
zmian iloci, PiS. Logiczny jest nastpujcy schemat wnioskowania (jeli
S 6= ):
SaP
PiS
Ze zdania kady prokurator jest prawnikiem mona wywnioskowa zdanie
niektrzy prawnicy s prokuratorami.
Zdanie szczegowo przeczce SoP i jego konwersja przez kontrapo-

zycj nonPiS maj takie same diagramy Venna. Logiczny jest nastpujcy
schemat wnioskowania:
SoP
nonPiS
Ze zdania niektrzy prawnicy nie s sdziami mona wywnioskowa zdanie
niektrzy niesdziowie s prawnikami.
Zauwamy, e cile rzecz biorc konwersj przez kontrapozycj zdania
SoP jest zdanie nonPo nonS. Zdanie to jest jednak rwnowane zdaniu
nonPiS.
W logice tradycyjnej, majcej zamiowanie do tekstw mnemotechnicz-
nych, reguy odnoszce si do konwersji zda ujmowano nastpujco:
Simpliciter fEcI convertitur;
EvA per accid;
AstO per contrap;
sic fit conversio tota.
Obwersja Operacja obwersji polega na zastpieniu orzecznika przez ter-

min z nim sprzeczny i zmianie jakoci.
Definicja 3.25. Obwersj (ekwipolencj) zdania , w ktrym S jest

podmiotem a P jest orzecznikiem jest zdanie takie samo jak co do iloci
a rnice si jakoci, w ktrym S jest podmiotem, a nonP jest orzeczni-
kiem.
Na przykad obwersj zdania oglnotwierdzcego SaP jest zdanie Se nonP.

W wypadku zdania kady prokurator jest prawnikiem jest to zdanie aden
prokurator nie jest nieprawnikiem.
Obwersja od zdania prawdziwego prowadzi do zdania prawdziwego. Re-
guy obwersji dla poszczeglnych zda mwi, e ma miejsce wynikanie, tzn.
e prawdziwo zdania gwarantuje prawdziwo jego obwersji.
Zdanie oglnotwierdzce SaP i jego obwersja, Se nonP, maj takie

same diagramy Venna.Logiczny jest nastpujcy schemat wnioskowania:
SaP
Se nonP
Ze zdania kady czowiek jest rozumny mona wywnioskowa zdanie aden
czowiek nie jest nierozumny.
Zdanie szczegowo twierdzce SiP i jego obwersja, So nonP, maj ta-

kie same diagramy Venna. Logiczny jest nastpujcy schemat wnioskowania:
SiP
So nonP
Ze zdania niektrzy studenci s sportowcami mona wywnioskowa zdanie
niektrzy studenci nie s niesportowcami
Zdanie oglnoprzeczce SeP i jego obwersja, Sa nonP, maj takie same

diagramy Venna.Logiczny jest nastpujcy schemat wnioskowania:
SeP
Sa nonP
Ze zdania aden kot nie jest psem mona wywnioskowa zdanie kady kot
jest niepsem.
Zdanie szczegowo przeczce SoP i jego obwersja, Si nonP, maj takie

same diagramy Venna. Logiczny jest nastpujcy schemat wnioskowania:
SoP
Si nonP
Ze zdania niektrzy studenci nie s sportowcami mona wywnioskowa
zdanie niektrzy studenci s niesportowcami.
Zaoenia egzystencjalne sylogistyki

Zamy, e nazwa S jest pusta. Przy tym zaoeniu zdanie SaP jest
zdaniem prawdziwym, a zdanie SiP jest faszywe. Zatem ze zdania SaP
nie wynika zdanie SiP, co jest wbrew prawu kwadratu logicznego. Fakt ten
prosto stwierdzamy korzystajc z diagramw Venna.
Zdanie SaP, gdy S jest nazw pust ma nastpujcy diagram Venna:
S P
SaP
W diagramie zdania SaP brak znaku +, ktry musi wystpi w dia-

gramie zdania SiP. Zakadajc jednak niepusto nazwy S w diagramie:
+
S P
SaP
w obszarze S musimy wpisa znak +. Jedynym moliwym obszarem dla

jego wpisania jest obszar wsplny S i P. Przy takim zaoeniu prawdziwe
jest wic zdanie SiP.
Podobnie mona pokaza, e jeli zostanie pominite zaoenie niepusto-
ci, z wyjtkiem zwizkw sprzecznoci nie bd obowizyway pozostae
prawa kwadratu logicznego.
Prawa kwadratu logicznego s szczeglnymi zwizkami logicznymi, jakie
zachodz midzy zdaniami kategorycznymi nie rnicymi si midzy sob
podmiotami i nie rnicymi si midzy sob orzecznikami.
Prawa kwadratu logicznego obowizuj przy zaoeniu, e podmiot jest
nazw niepust. P jest podmiotem zdania bdcego konwersj zdania o pod-
miocie S i orzeczniku P. Non-P jest podmiotem zdania bdcego jego kon-
trapozycj. Non-S jest za podmiotem konwersji kontrapozycji. Na to, aby
prawa kwadratu logicznego mogy by stosowane do wszystkich omawianych
zda naley wic zaoy, e zarwno podmiot jak i orzecznik s nazwami
niepustymi oraz, e adne z nich nie jest nazw pen, czyli nazw, ktrej de-
sygnatami s wszystkie przedmioty dziedziny rozwaa, bowiem tylko przy
takim zaoeniu niepuste bd nazwy nonS i nonP.
Powysze zaoenia s istotnymi ograniczeniami logiki Arystotelesow-
skiej. Dla ich uniknicia wspczeni logicy zwykle odrzucaj prawa kwadratu
logicznego bdce rdem trudnoci i pozostawiaj tylko zwizki sprzecz-
noci, ktre obowizuj bez wzgldu na pusto lub niepusto podmiotu
i orzecznika.
Zadania
Zadanie 3.11. Korzystajc z praw wnioskowania bezporedniego poka, e
logiczne s nastpujce schematy wnioskowania:
1.
SaP
nonPi nonS
2.
SeP
Pi nonS
3.
SoP
Si nonP
4.
SiP
Po nonS
5.
SoP
nonPiS
Zadanie 3.12. Podaj przykady wnioskowa wedug wzorw z zad. 3.11.
Sylogizm
Wnioskowania, ktrych schematy rozwaane s w sylogistyce to sylogizmy.
Arystoteles zdefiniowa sylogizm bardzo szeroko. Rozwaa jednak tylko bar-
dzo ograniczon posta tego wnioskowania.
W stosunku do praw kwadratu logicznego nastpuje ograniczenie jzyka
przez brak moliwoci tworzenia nazwy sprzecznej z dan nazw. W jzyku
tym nie ma wskanika non. Terminami mog by tylko litery: A, B, C, . . . .
Sylogizm w postaci prostej (istniej te sylogizmy zoone) skada si
z trzech zda: dwch przesanek i wniosku (konkluzji). Zdania te s zbu-
dowane z trzech terminw. Termin bdcy podmiotem wniosku to termin
mniejszy. Termin bdcy orzecznikiem wniosku to termin wikszy. Termin
nie wystpujcy we wniosku, lecz znajdujcy si w obu przesankach, to ter-
min redni.
Definicja 3.26. Sylogizm jest to wnioskowanie, w ktrym:
wniosek jest zdaniem, ktrego podmiotem jest S, a orzecznikiem jest

P,
pierwsza przesanka zwana przesank wiksz (praemissa maior )

ma jako terminy P jest to termin wikszy (terminus maior )
oraz M jest to termin redni (terminus medius),
druga przesanka zwana przesank mniejsz (praemissa minor ) ma

jako terminy S jest to termin mniejszy (terminus minor ) oraz
M.
Na przykad sylogizmem jest wnioskowanie:
Kady ssak jest krgowcem.

Kady czowiek jest ssakiem.
Kady czowiek jest krgowcem.
W poprawnym sylogizmie mog by tylko trzy terminy: wikszy, mniej-

szy i redni. Bd czterech terminw (quaternio terminorum) ma miej-
sce wwczas, gdy w sylogizmie wystpuj cztery terminy. Niepoprawne jest
wnioskowanie:
Mysz jest wyrazem jednosylabowym.

Mysz jest ssakiem.
Niektre ssaki s wyrazami jednosylabowymi.
We wnioskowaniu tym popeniony zosta bd czterech terminw. Wyraz
mysz w przesance wikszej wystpuje w supozycji naturalnej, a w prze-
sance mniejszej wystpuje w supozycji materialnej.
Definicja 3.27. Tryb (sylogistyczny) (modus syllogismi) to schemat (forma)

sylogizmu.
Na przykad powysze wnioskowanie przebiega wedug nastpujcego

trybu:
MaP
MaP
SiP
Klasy trybw wyrnia si ze wzgldu na role penione w obu przesan-

kach przez terminy wikszy, redni i mniejszy.
Definicja 3.28. Figura (sylogistyczna) (figura syllogismi) to klasa trybw,

ktre nie rni si midzy sob miejscem w schemacie odpowiednich termi-
nw: wikszego, redniego i mniejszego.
Na przykad oba tryby:

MaP
SaM
SaP
i
MeP
SaM
SeP
nale do tej samej figury sylogistycznej.
S cztery figury sylogistyczne. Tradycyjnie porzdkuje si je nastpujco:
I figura II figura III figura IV figura

Przesanka wiksza M P P M M P P M
Przesanka mniejsza S M S M M S M S
Wniosek S P S P S P S P
Istniej 64 tryby jednej figury. Zatem cznie mamy 256 trybw. Pro-
blem, ktre z trybw s logicznymi schematami wnioskowania, logicy re-
dniowieczni rozwizywali korzystajc z teorii dystrybucji. Dla celw dydak-
tycznych za opracowano specjalny tekst. Jest to heksametr autorstwa Piotra
Hiszpana12 .
Barbara, Celarent, Darii, Ferio-que prioris

Cesare, Camestres, Festino, Baroco secundae
Tertia Darapti, Disamis, Datisi, Felapton,
Bocardo, Fresison habet. Quarta insuper addit
Bramanti, Camenes, Dimaris, Fesapo, Fresison.
Quinque subalterni, totidem generalibus orti,
Nomen habent nullum, nec si bene collogis usum.
Pierwsza samogoska kadego z imion wskazuje na ilo i jako prze-

sanki wikszej, druga za na ilo i jako przesanki mniejszej, a trzecia na
ilo i jako wniosku. Podany heksametr wskazuje 24 tryby jako logiczne
schematy wnioskowania.
19 z tych 24 trybw to tryby gwne. Pozostae 5 to tryby osabione.
Rni si one od trybw gwnych ze schematami wnioskw oglnych: Bar-
bara, Celarent, Camestres, Cesare, Calemes, przez zastpienie tych schema-
tw schematami wnioskw tej samej jakoci, ale rnych co do iloci, przez
12
Ur. ?1277, autor Summulae Logicales, jako papie nosi imi Jan XXI.
zastpienie oglnych szczegowymi: Barbari, Celaront, Camestros, Cesaro,

Calemos.
Na podstawie podanego heksametru np. Baroco jest nastpujcym try-
bem z drugiej figury:
PaM
SoM
SoP
Wedug tego trybu przebiega wnioskowanie:
Kady Polak jest Europejczykiem.
Niektrzy mieszkacy Polski nie s Europejczykami.
Niektrzy mieszkacy Polski nie s Polakami.
Rodzaje sylogizmw
Omwione zostay sylogizmy o cile okrelonej formie. Z tego powodu
nazywano je sylogizmami uformowanymi. Konsekwentne nawet gdyby
byo moliwe stosowanie sylogizmw uformowanych w tekstach pisanych
i wypowiedziach ustnych byoby sztuczne. Od sylogizmw uformowanych
odrniano sylogizmy nieuformowane, czyli takie sylogizmy, jakie byy
stosowane w zwykym sposobie pisania i wypowiadania.
Sylogizmy uformowane mona podzieli na:
1. sylogizmy doskonae, tzn. takie, ktre explicite zawieraj wszystko,

co powinien zawiera sylogizm,
2. sylogizmy niedoskonae, rnice si od doskonaych bd przez po-

minicie np. jednej z przesanek, bd przez rozwinicie i rozbudowanie
o przesanki.
Sylogizmami niedoskonaymi s: entymemat, epicheremat, soryt i polisy-

logizm.
Definicja 3.29. Entymemat (sylogizm retoryczny) to sylogizm, w kt-

rym jedna z przesanek jest domylna.
Entymemat okrelany jest te jako sylogizm retoryczny, poniewa retorzy

zalecali, aby w argumentacji nie wypowiada wszystkich przesanek jeli s
one atwo domylne. Miao to nie tyle skrci argumentacj, co j wzmocni.
Uwaano bowiem, e osoba przekonywana dostrzegajc to, co jest pominite,
znajdzie w tym uznanie dla swojej inteligencji i chtniej zaakceptuje argu-
mentacj. Na og nie wypowiada si przesanki wikszej. Jest to entymemat
pierwszego rodzaju. Entymemat drugiego rodzaju to sylogizm, w ktrym do-

mylna jest przesanka mniejsza. Mwi si rwnie o entymemacie trzeciego
rodzaju. W tym wypadku domylny jest wniosek.
Definicja 3.30. Epicheremat to sylogizm, w ktrym do przesanki/przesanek

doczone jest uzasadnienie.
Przykadem moe by nastpujce wnioskowanie:
Prokuratorzy s z wyksztacenia prawnikami, bo prokurator winien

zna prawo.
Prawnicy uczyli si logiki, bo znajomo logiki jest pomocna w two-
rzeniu i stosowaniu prawa.
Prokuratorzy uczyli si logiki.
Soryt13 (po polsku: acusznik) skada si z przynajmniej trzech prze-

sanek. Kolejne przesanki czy bd jednakowy orzecznik i podmiot, bd
jednakowy podmiot i orzecznik. Std wyrnia si dwie postacie sorytu:
Definicja 3.31. Soryt Arystotelesa to sylogizm, w ktrym orzecznik ka-

dej kolejnej przesanki jest podmiotem przesanki po niej bezporednio na-
stpujcej. Podmiotem wniosku jest podmiot pierwszej przesanki. Orzecz-
nikiem wniosku jest orzecznik ostatniej przesanki.
Definicja 3.32. Soryt Gocleniusa to sylogizm, w ktrym podmiot kadej

kolejnej przesanki jest orzecznikiem przesanki po niej bezporednio nast-
pujcej. Podmiotem wniosku jest podmiot ostatniej przesanki. Orzecznikiem
wniosku jest orzecznik pierwszej przesanki.
Sorytem Arystotelesa jest nastpujce rozumowanie:
Zmianom ustrojowym towarzysz zmiany prawa.

Zmiany prawa powoduj utrudnienia w jego stosowaniu.
Utrudnienia w stosowaniu prawa s okazj szybkiego bogacenia si.
Zmiany ustrojowe s okazj szybkiego bogacenia si.
Definicja 3.33. Polisylogizm to wnioskowanie skadajce si z kilku sy-

logizmw powizanych ze sob tak, e wniosek jednego sylogizmu jest prze-
sank nastpnego.
13
Nazwa pochodzi z jzyka greckiego, gdzie oznacza stos.
Sylogistyczne schematy wnioskowa

Jzyk sylogizmw rni si od opisanego przez nas jzyka sylogistyki przez
pominicie non jako wskanika tworzenia nazwy sprzecznej. Dysponujc
narzdziem, jakim s diagramy Venna, moemy rozwaa logiczno schema-
tw wnioskowa bez ogranicze naoonych na jzyk sylogizmw. Terminami
bd mogy by nie tylko: S, P, M, lecz take nonS, nonP, nonM. Jest
to jzyk bogatszy ni jzyk sylogizmw Arystotelesowskich. Moemy w nim
zapisa wszystkie rozwaane sylogizmy, a nadto takie sposoby wnioskowania,
ktre w tamtym jzyku nie byy wyraalne. Rozwamy np. czy nastpujce
wnioskowanie jest dedukcyjne:
PaM
Sa nonM
SeP
Wnioskowaniu temu przyporzdkowujemy nastpujcy diagram.
P M
Zostaa zastosowana metoda wprost. Stosowanie metody wprost polega

na:
1. wpisaniu w prostokt tylu wzajemnie przecinajcych si k, ile jest
terminw w rozwaanym wnioskowaniu,
2. zapisaniu zgodnie z przyjtymi zasadami prawdziwoci przesanek, przy

czym rozwaamy tyle diagramw, ile jest moliwych sposobw uczy-
nienia tego,
3. w kadym z otrzymanych diagramw sprawdzamy, czy wniosek moe

by faszywy. Gdy w kadym rozwaanym wypadku taka moliwo
jest wykluczona, wwczas wnioskowanie jest dedukcyjne. Gdy chocia
w jednym z rozwaanych wypadkw wniosek moe nie by prawdziwy,
to dane wnioskowanie nie jest dedukcyjne.
Czasem korzystniej jest zastosowa metod niewprost. Stosowanie me-

tody niewprost polega na:
1. wpisaniu w prostokt tylu wzajemnie przecinajcych si k, ile jest

terminw w rozwaanym wnioskowaniu,
2. zapisaniu zgodnie z przyjtymi zasadami faszywoci wniosku, przy

czym rozwaamy tyle diagramw, ile jest moliwych sposobw uczy-
nienia tego,
3. w kadym z otrzymanych diagramw sprawdzamy, czy s prawdziwe

wszystkie przesanki. Jeeli chocia w jednym wypadku wszystkie prze-
sanki mog by prawdziwe, to wnioskowanie nie jest dedukcyjne. Je-
eli we wszystkich wypadkach chocia jedna z przesanek musi by
faszywa, to rozwaane wnioskowanie jest dedukcyjne.
Zastosujmy metod niewprost do stwierdzenia dedukcyjnoci nastpuj-

cego wnioskowania:
nonPe nonM
nonSi nonM
nonSiP
Stosujc metod niewprost kolejno postpujemy nastpujco:
1. Zapisujemy faszywo wniosku. Moemy to uczyni w tylko jeden spo-

sb.
M
P
S
Nieprawda, e nonSiP
2. Zapisujemy prawdziwo pierwszej przesanki. Moemy uczyni to tylko

w jeden sposb.
M
P
Nieprawda, e nonSiP oraz nonPe nonM
Stwierdzamy, e nie jest moliwa prawdziwo drugiej przesanki. Zatem roz-

waane wnioskowanie jest dedukcyjne.
Zadania
Zadanie 3.13. Stosujc metod diagramw Venna sprawd, ktre z poni-
szych schematw s logiczne:
1.
nonMe nonP
nonSi nonM
nonSoP
2.
Me nonP
nonSi nonM
nonSeP
3.
nonPe nonM
nonMi nonS
nonSoP
4.
nonMi nonP
nonSa nonM
nonSeP
3.2.2 Klasyczna logika predykatw

Analiza zdania dokonana w sylogistyce nie jest wystarczajca z punktu
widzenia jzyka wspczesnej nauki. Rozwamy wnioskowanie:
1. Istnieje liczba naturalna, ktra jest rwna lub mniejsza od kadej liczby
naturalnej.
Zatem,
2. dla kadej liczby naturalnej istnieje liczba od niej mniejsza lub jej
rwna.
Zgodnie z intuicj wniosek 2 wynika z przesanki 1. Czy w takim razie daje

si to stwierdzi za pomoc sylogistyki? A wic, czy wnioskowanie to daje si
przedstawi jako przebiegajce wedug jakiego schematu sylogistyki? Odpo-
wied jest negatywna. Nie jest moliwe przeoenie 1 i 2 na zdania jzyka
sylogistyki takiego, jaki zosta tu opisany. 1 i 2 s rnymi zdaniami, co
stwierdzamy zauwaajc, e z 2 nie wynika 1. Tej rnicy sensw tych zda
nie potrafimy wyrazi za pomoc jzyka sylogistyki. Jzyk sylogistyki jest
zbyt ubogi dla wypowiedzenia wszystkich zda, ktrymi posugujemy si
w nauce.
Inn ni w sylogistyce analiz zda wskazali okoo 1879 r. pracujcy nieza-
lenie od siebie dwaj logicy Gottlob Frege (18481925), Niemiec, i Charles
Sanders Peirce (18391914), Amerykanin.
W jzyku sylogistyki, tak jak tu zosta opisany, moemy wypowiedzie
zdania oglne i szczegowe. Moliwo takich wypowiedzi zawarta jest w uy-
ciu jako podmiotu nazwy, ktra moe mie wicej ni tylko jeden desygnat.
Gdy przyjmie si, e nie tyle wana jest nazwa wystpujca w roli podmiotu,
co jej zakres, zbir przedmiotw, do ktrych odnosi si, to mona zapyta
si o moliwe charakterystyki tego zbioru. Ot zbir mona charakteryzo-
wa ekstensjonalnie, przez wskazanie wszystkich i tylko tych przedmiotw,
ktre nale do tego zbioru. Charakterystyka taka moe by dokonana
jak ma to miejsce w sylogistyce przez podanie nazwy tych przedmiotw.
Zbir mona rwnie scharakteryzowa intensjonalnie przez podanie cechy,
ktra przysuguje wszystkim i tylko przedmiotom z tego zbioru. W teorii
mnogoci aksjomatycznie przyjmuje si, e charakterystyki te s sobie rw-
nowane. Dla konstrukcji jzyka, w ktrym zbiory mogyby by charakte-
ryzowane intensjonalnie potrzebna jest nazwa, ktra ma szerszy zakres ni
charakteryzowany zbir. Poniewa dla danych rozwaa ustalony jest zbir
branych pod uwag przedmiotw jest to dziedzina tych rozwaa moe
to by nazwa, ktrej ten zbir/dziedzina jest zakresem. Majc na uwadze
to, e bdziemy chcieli charakteryzowa rne zbiory, potrzebnych bdzie

wicej takich nazw. Dziedzin rozwaa, czyli zbir uniwersalny, bdziemy
oznaczali U. Nazwy, ktrych zakresem jest dziedzina rozwaa, okrela si
mianem zmiennych indywiduowych. Zakresem zmiennych indywiduowych
jest U. Dysponujemy rwnie staymi indywiduowymi, ktre s nazwami nie-
ktrych poszczeglnych przedmiotw z dziedziny rozwaa, czyli z U.
Jzyk klasycznego rachunku predykatw
Jzyk klasycznego rachunku predykatw nadbudowany jest nad jzykiem

klasycznego rachunku zda. Znaczy to, e alfabet jzyka rachunku zda jest
skadnikiem alfabetu jzyka rachunku predykatw, a zasady budowy wyrae
obowizujce w jzyka rachunku zda obowizuj te w rachunku predyka-
tw.
Definicja 3.34. Sownik (alfabet) klasycznego rachunku predykatw

jest zbiorem nastpujcych przedmiotw (symboli):
1. x0 , x1 , x2 . . . zmienne indywiduowe;
2. a0 , a1 , a3 . . . stae indywiduowe;
3. P0 , P1 , P2 . . . litery predykatowe;
4. , kwantyfikatory;
5. , , , , spjniki;
6. ), ( znaki interpunkcyjne
(nawiasy prawy i lewy).
Kadej literze predykatowej przyporzdkowana jest dokadnie jedna liczba

naturalna wskazujca na argumentowo tej litery. Jak w rachunku zda
przyjmowalimy, e zdania proste nie s wewntrznie analizowalne, tak tu
przyjmujemy to o prostych predykatach reprezentowanych przez litery pre-
dykatowe. Uycie terminu litera ma przypomina o wewntrznej niezoo-
noci tych wyrae.
to kwantyfikator oglny (duy), szczegowy (may, egzysten-
cjalny).
Zwykle zamiast: x0 , x1 , x2 . . . bdziemy uywali liter: x, y, z, . . . , zamiast:
a0 , a1 , a2 . . . bdziemy pisali: a, b, c . . . a zamiast P0 , P1 , P2 . . . bdziemy pi-
sali: P, Q, R, . . . . Podobnie jak w wypadku rachunku zda stosowa bdziemy
nawiasy innych ksztatw.
Zmienne indywiduowe i stae indywiduowe to termy.
Definicja 3.35. Jeeli P jest n-argumentow liter predykatow a t1 , . . . , tn

s termami (zmiennymi lub staymi indywiduowymi), to P t1 t2 . . .tn jest for-
mu atomow.
Definicja 3.36 (formuy).
1. formuy atomowe s formuami,
2. jeeli jest formu a v jest zmienn indywiduow, to
(a) jest formu,

(b) v jest formu,
(c) v jest formu,
3. jeeli i s formuami, to ( ), ( ), ( ), ( ) s
formuami;
4. nie ma innych formu oprcz formu atomowych oraz tych cigw sym-
boli, ktre s skoczonymi cigami elementw sownika speniajcymi
warunki 2 lub 3.
Warunek 4 mona zastpi warunkiem rwnowanym:
4 zbir formu jest najmniejszym zbiorem, ktrego elementami s wszyst-
kie formuy atomowe i wszystkie skoczone cigi elementw sownika,
ktre speniaj jeden z warunkw 23.
Liter greckich: , , , . . . uywamy jako zmiennych metaprzedmio-
towych. Ich zakresem jest zbir formu jzyka rachunku predykatw. Zmien-
nymi metaprzedmiotowymi s te litery:
t (ewentualnie z indeksem), zakresem zmiennoci jest zbir termw;
v (ewentualnie z indeksem), zakresem zmiennoci jest zbir zmien-

nych indywiduowych;
c (ewentualnie z indeksem), zakresem zmiennoci jest zbir staych

indywiduowych.
Stosowane bd wszystkie zasady opuszczania nawiasw przyjte dla ra-

chunku zda, nadto umwimy si, e zamiast: v() bdziemy pisali: v[],
a zamiast: v() bdziemy pisali: v[]. Zwykle te zamiast: P v0 v1 . . .vn pi-
sze si: P (v0 , v1 . . .vn ). Zamiast: v0 v1 . . . vn bdziemy pisali: v0 v1 . . .vn
Podobnie zamiast: v0 v1 . . . vn piszemy: v0 v1 . . .vn
Przykad 3.4. Zgodnie z definicj formuami s:

P0 a2 , x0 P0 x0 , x0 x1 P0 x0 x1 .
(jeli P0 jest jednoargumentow liter predykatow, a P1 jest dwuargumen-
tow liter predykatow).
Formuami za nie s:
x0 P0 x P1 x1 , x0 x1 P1 x0 x1 .
W jzyku rachunku zda definiowalimy zdanie. W wypadku jzyka ra-

chunku predykatw definiujemy formu. Zdanie to wyraenie, ktre jest
prawdziwe lub faszywe. Wyraenia poprawnie zbudowane jzyka rachunku
predykatw mog nie by ani prawdziwe, ani faszywe. Po prostu niekoniecz-
nie s zdaniami. Wszystkie wyej podane przykadowe formuy s zdaniami.
Wyraeniami poprawnie zbudowanymi, nie bdcymi zdaniami s:
P0 x0 , x0 P0 x0 x1 .
Dla klarownoci wykadu i jasnoci uytecznych poj niezbdna jest

definicja podformuy. Bdzie to, podobnie jak definicja formuy, definicja
indukcyjna. Definicja formuy pokazywaa jak budowa formu. Definicja
podformuy pokazuje jak j analizowa.
Definicja 3.37 (podformuy).

1. Jeeli jest formu, to jest podformu tej formuy;
2. jeeli jest podformu i jest to formua , to jest podformu

;
3. jeeli jest podformu i jest to jedna z formu: , , ,

, to i s podformuami ;
4. jeeli jest podformua i jest to jedna z formu: v, v, to jest

podformu .
Na przykad P (x) R(y) jest podformu formuy:
x[S(x) y[P (x) R(y)]].
Definicja 3.38. Niech Qv bdzie podformu formuy , gdzie Q jest

kwantyfikatorem. Zakresem (dziaania) kwantyfikatora Q wystpujcego
na pocztku podformuy Qv jest (pod)formua .
W formule x1 (P0 x1 x2 P1 x1 x2 ) zakresem dziaania pierwszego liczc

od lewej duego kwantyfikatora jest formua: P0 x1 x2 P1 x1 x2 , a zakresem
drugiego liczc od lewej duego kwantyfikatora jest formua: P1 x1 x2 .
Definicja 3.39. Zmienna v jest zmienn woln w danym miejscu wyst-

pienia w formule wtedy i tylko, gdy zmienna ta w tym miejscu nie znajduje
si w zakresie dziaania kwantyfikatora Qv.
Definicja 3.40. Zmienna v w danym miejscu wystpienia jest zmienn

zwizan w formule wtedy i tylko wtedy, gdy zmienna ta w tym miejscu
znajduje si w zakresie dziaania kwantyfikatora Qv.
W formule:
x0 P x0 x1 Qx0 x2
zmienna x0 jest zmienn zwizan w wypadku jej pierwszego wystpienia
liczc od lewej, jest za wolna w wypadku jej drugiego wystpienia liczc od
lewej. Pierwsze i drugie wystpienia zmiennej x0 s jej wystpieniami jako
zmiennej zwizanej w formule:
xo [x0 P x0 x1 Qx0 x2 ].
Zauwamy, e w wypadku pierwszego wystpienia x0 wizane jest przez

kwantyfikator oglny, za w wypadku drugiego wystpienia x0 jest wizane
przez kwantyfikator szczegowy stojcy na samym pocztku formuy.
Definicja 3.41. Formua jest zdaniem (jzyka rachunku predykatw)

wtedy i tylko wtedy, gdy adna z wystpujcych w niej zmiennych nie jest
zmienn woln.
Zmienne zwizane s zmiennymi pozornymi. W ich miejsce nie mona ni-

czego podstawia. Inaczej jest w wypadku zmiennych wolnych. S to zmienne
rzeczywiste. Operacja podstawiania wartoci w miejsce tych zmiennych
podlega jednak ograniczeniom.
Definicja 3.42. Term t jest podstawialny w formule w miejsce zmien-

nej v wtedy i tylko wtedy, gdy w kadym miejscu wystpienia zmiennej v jako
zmiennej wolnej adna ze zmiennych indywiduowych wystpujcych w termie
t nie znajduje si w zakresie dziaania kwantyfikatora wicego t zmienn.
Podstawienie termu t za zmienn indywiduow v w formule polega

na wpisaniu termu t w miejsce kadego wystpienia v jako zmiennej wolnej.
Formua otrzymana w wyniku tego podstawienia to (v/t).
Na podstawianie staych indywiduowych nie ma adnych ogranicze. Ina-

czej jest w wypadku, gdy w termie wystpuj zmienne indywiduowe14 . Na
przykad w formule:
y(x 6= y) (3.3)
term y nie jest podstawialny w miejsce zmiennej wolnej x. Gdyby takiego
podstawienia dokona, otrzymalibymy zdanie:
y(y 6= y). (3.4)

Formua 3.3 po zwizaniu zmiennej x kwantyfikatorem oglnym przecho-
dzi w zdanie prawdziwe w kadej dziedzinie, w ktrej s przynajmniej dwa
przedmioty:
xy(x 6= y). (3.5)
Formua 3.4 jest za zdaniem faszywym w kadej dziedzinie. Operacja pod-
stawiania tak j chcemy zaprojektowa nie powinna prowadzi do zda-
nia faszywego od formuy, ktra po zwizaniu wszystkich wystpujcych
w niej zmiennych wolnych przez kwantyfiktory oglne przechodzi w zdanie
prawdziwe.
Jzyk rachunku predykatw a jzyk sylogistyki

Zdanie kady ssak jest krgowcem moemy rozumie tak jak:
Dla kadego x: jeli x jest ssakiem, to x jest krgowcem.
Zdanie to moe by reprezentowane przez formu jzyka rachunku predyka-

tw:
x[S(x) K(x)].
Zdanie niektrzy studentami s inwalidami moemy rozumie tak jak:
Dla pewnego x: x jest studentem i x jest inwalid.
Zdanie to moe by reprezentowane przez:
x[S(x) I(x)].
Zdanie aden student nie jest maoletni moemy rozumie tak jak:
14
Tu termami s stae i zmienne indywiduowe. W wypadku jzyka rachunku predykatw,
w ktrym wystpuj rwnie litery funkcyjne, term jest wyraeniem zoonym.
Dla kadego x: jeli x jest studentem, to x nie jest maoletni.
x[S(x) M (x)].
Zdanie niektrzy studenci nie s pilni moemy rozumie tak jak:
Dla pewnego x: x jest studentem i x nie jest pilny.
x[S(x) P (x)].
Na podstawie powyszego mamy, e zdania kategoryczne sylogistyki mog

zosta zapisane w jzyku rachunku predykatw w sposb nastpujcy:
SaP x[S(x) P(x)]

SiP x[S(x) P(x)]
SeP x[S(x) P(x)]
SoP x[S(x) P(x)]
Zdanie oglnoprzeczce moe by w sposb rwnowany wypowiedziane

nastpujco:
x[S(x) P(x)].
Tumaczenia te bd trafne, jeli bdziemy pamita o obowizujcym
w sylogistyce zaoeniu niepustoci podmiotu i orzecznika oraz o tym, e ich
zakresy nie mog by rwne zbiorowi uniwersalnemu. Takich zaoe nie ma
w rachunku predykatw.
Jzyk rachunku predykatw a jzyk naturalny
Grammar is the logic of speech,

even as logic is the grammar of reason.
Archbishop Richard Chenevix Trench15
Jzyk rachunku predykatw moe zaskakiwa swoj prostot. Elementy

jego sownika dziel si na stae indywiduowe, zmienne indywiduowe, predy-
katy, spjniki logiczne a nadto s dwa kwantyfikatory: szczegowy i oglny.
W jzyku tym mona precyzyjnie i trafnie wyraa myli. Jaka jest wic jego
rola w naszej aktywnoci intelektualnej. Oto niektre tezy:
15
Gramatyka jest logik jzyka, tak jak logika jest gramatyk rozumowania.
Wszystko, co da si zgodnie z prawd stwierdzi o wiecie, daje si wy-

powiedzie w jzyku rachunku predykatw. Wszystkie prawdziwe myli,
ktre mogliby mie naukowcy i matematycy (nie mwic o logikach)
s wic wyraalne w tym jzyku. W konsekwencji wszelkie prawdziwe
zdania o wiecie dajce si wypowiedzie w jakimkolwiek jzyku natu-
ralnym s przetumaczalne na jzyk rachunku predykatw.
Uwaa si rwnie ujmujc problem w innym aspekcie e na-

sze rozumowania s w peni opisywalne przez logik kwantyfikatorw.
Myli przed zakomunikowaniem s przetwarzane, a wynikiem tego s
wypowiedzi w jzyku naturalnym: polskim, angielskim, niemieckim itd.
Jzyk naturalny jest szat, w ktr ubierane s myli przed opuszcze-
niem domu, rozumu.
Ponadto sdzi si, e zalenoci midzy logik predykatw a jzykiem

naturalnym pozostaj w istotnym zwizku z natur rzeczy (problemy
metafizyczne) i zagadnieniem ludzkiego poznania (problemy teoriopo-
znawcze, kognitywne). Przykadem moe by debata nad tym, jakie
naprawd istniej rodzaje przedmiotw.
Wspczenie, w zwizku z rozwojem techniki komputerowej, na donio-

soci praktycznej zyskuje problem sztucznej inteligencji. Wierzy si, e
jzyk rachunku predykatw stanowi podstaw jzyka, ktrym maszyna
posugujc si bdzie zdolna wykonywa wiele z zada intelektualnych.
W szczeglnoci bdzie rozumiaa jzyki naturalne.
Niezalenie od dogbnoci naszego rozumienia wskazanych zagadnie

wida, e rozwaanie zwizkw midzy jzykiem naturalnym a jzykiem ra-
chunku predykatw jest wanym przedmiotem studiw dla filozofii, lingwi-
styki, psychologii, informatyki. Rozwizania maj dalekosine konsekwencje
teoretyczne i praktyczne. Konsekwencje te, zarwno w aspekcie teoretycznym
jak i praktycznym, dotycz rwnie dziedzin prawa i ekonomii.
Majc na uwadze praktyczne zastosowania rachunku logicznego i fakt,
e zwykle rozumowania s zapisywane w jzyku naturalnym, warto dobrze
zrozumie zwizki midzy wyraeniami jzyka naturalnego a wyraeniami
jzyka rachunku predykatw.
Schemat i forma zdania jzyka naturalnego Rozumowania moemy

przeprowadza bezporednio formuujc przesanki i wnioski w jzyku ra-
chunku predykatw. Taki sposb postpowania jeeli jest stosowany, to w ogra-
niczonym zakresie i w zasadzie tylko w matematyce i logice. Zwykle rozu-
mowanie sformuowane jest w jzyku, ktry jeli chodzi o gramatyk i pod-

stawowy zasb sw w istotny sposb nie rni si od jzyka naturalnego.
Rnice ograniczaj si do specjalistycznej terminologii. Jest tak nawet w wy-
padku tekstw matematycznych, tekstw z fizyki, chemii, biologii nie mwic
o jzykach nauk humanistycznych i filozofii. Moliwo stosowania rachun-
kw logicznych do tak przeprowadzanych wnioskowa wie si z zadaniem
przekadu wypowiedzi w jzyku naturalnym na formuy jzyka rachunku pre-
dykatw. To, czy taki przekad jest trafny, nie jest przedmiotem adnego do-
wodu. Nie mamy bowiem procedur, ktre by nam to umoliwiay. O tym, czy
przekad jest waciwy, decydujemy stwierdzajc intuicyjn rwnowano
przekadanego zdania i formuy jzyka rachunku predykatw przy zaoo-
nym rozumieniu liter predykatowych, staych indywiduowych oraz dziedziny
rozwaa. Tak na przykad przekadem zdania czowiek jest rozumny jest
formua:
x[C(x) R(x)],
gdzie liter predykatow C rozumiemy jak predykat . . . jest czowiekiem,
liter predykatow R . . . jest rozumny i przyjmujemy, e dziedzin
rozwaa jest zbir zwierzt.
Definicja 3.43. Schemat zdania jzyka naturalnego w jzyku rachunku
predykatw to formua jzyka rachunku predykatw, ktra przy zaoonym
rozumieniu liter predykatowych i staych indywiduowych jest w danej dzie-
dzinie rozwaa intuicyjnie rwnowana temu zdaniu.
Moe by tak, e danemu zdaniu odpowiada wicej ni jeden schemat.
Zdaniu pilni studenci maj dobre oceny odpowiada zarwno schemat:
x[R(x) D(x)],
jak i schemat
x[P (x) S(x) D(x)].
Drugi schemat jest bardziej szczegowy ni pierwszy. W wypadku pierw-
szego liter predykatow R musimy rozumie jak predykat . . . jest pilnym
studentem. W wypadku drugiego ze wskazanych schematw literze predy-
katowej P odpowiada predykat . . . jest pilny, a literze predykatowej S
odpowiada predykat . . . jest studentem. Z punktu widzenia stosowania ra-
chunku logicznego zaley nam na moliwie najbardziej szczegowym sche-
macie. Chodzi bowiem o uchwycenie wszystkich moliwych zwizkw logicz-
nych zachodzcych midzy zdaniami. Gdyby zdaniu studenci, ktrzy nie s
pilni, maj dobre oceny przyporzdkowa schemat:
x[T (x) D(x)],
to na poziomie schematw nie s widoczne wszystkie zwizki logiczne ze

zdaniem pilni studenci maj dobre oceny. Inaczej jest w wypadku, gdy
wemiemy schematy:
x[P (x) S(x) D(x)]
i
x[P (x) S(x) D(x)].
Za pomoc rachunku logicznego moemy teraz pokaza, e zdania te dope-
niaj si, czyli nie mog by wspfaszywe.
Wydaje si, e w wypadku zdania jzyka naturalnego zawsze istnieje naj-
bardziej szczegowy schemat tego zdania. Otrzyma go mona wyrniajc
w zdaniu wszystkie najprostsze predykaty i przyporzdkowujc im litery pre-
dykatowe oraz przyporzdkowujc stae indywiduowe wszystkim nazwom
jednostkowym. Ponadto wydaje si, e wszystkie najbardziej szczegowe
schematy zdania s sobie rwnowane.
Definicja 3.44. Forma zdania jzyka naturalnego w jzyku rachunku pre-
dykatw to najbardziej szczegowy schemat tego zdania, jaki mona dla
niego wskaza w jzyku rachunku predykatw.
Moliwo przypisania zdaniu form, ktre nie byyby wzajemnie rwno-
wane, wskazywaaby na brak dookrelenia skadni tego zdania, a wic zdanie
to byoby amfibologi.
Tu opisany jzyk rachunku predykatw nie wystarcza dla zapisania wszyst-
kich zda jzyka naturalnego. Nie dysponujemy np. swkami modalnymi.
Std jeli istnieje taka potrzeba, wzbogaca si ten jzyk o potrzebne sym-
bole.
Omwimy teraz, jak poszczeglne rodzaje wyrae jzyka naturalnego
przekada si na jzyk rachunku predykatw.
Jak wyraenia jzyka naturalnego wypowiadamy w jzyku rachunku

predykatw? W sowniku jzyka naturalnego wyrnia si rzeczowniki,
zaimki, przyimki, przymiotniki, czasowniki, przyswki itd. Sposb wypo-
wiedzenia w jzyku rachunku predykatw nie jest jednak jednoznacznie okre-
lony przez rodzaj wyrazu. Rzeczownik moe by nazw indywidualn. Rze-
czowniki s rwnie nazwami generalnymi lub ich skadowymi. Co istotniej-
sze, wypowiedzenie zaley te od kontekstu, w ktrym wyraz wystpuje.
W jzyku rachunku predykatw rzeczownik student wypowiadamy inaczej
w wypadku frazy pilny student, a inaczej w wypadku wyraenia rzekomy
student. Wynika to z tego, e pilny student jest studentem, a rzekomy stu-
dent nie jest studentem.
Rzeczownik Rzeczowniki mog by nazwami indywidualnymi, nazwami

generalnymi lub ich skadowymi.
Nazwy indywidualne Nazwy indywidualne wypowiadamy w jzyku

predykatw przyporzdkowujc kadej nazwie jedn i tylko jedn sta indy-
widuow. Zdanie Jan jest studentem wyraamy wic formu: P (a), gdzie
liter P rozumiemy jako predykat . . . jest studentem, a staa indywidu-
owa a oznacza Jana. Sposb postpowania nie zaley od tego, czy nazwa
zbudowana jest z jednego, czy wicej wyrazw. Zdanie Rzeczpospolita Pol-
ska jest pastwem demokratycznym zapisujemy: P (a), gdzie liter P ro-
zumiemy jako predykat . . . jest pastwem demokratycznym, a a oznacza
Rzeczpospolit Polsk. W roli nazw indywidualnych mog wystpi zaimki.
Nazwy generalne W wypadku nazw generalnych inaczej ni w wy-

padku nazw indywidualnych znaczenie ma, czy nazwa ta jest prosta (zbu-
dowana z jednego wyrazu), czy zoona (zbudowana z wicej ni jednego
wyrazu).
Jeli rzeczownik uyty jest jako nazwa generalna, to:
1. gdy zakres nazwy generalnej jest rwny zbiorowi wszystkich przedmio-

tw dziedziny rozwaa U, to nazwa taka wyraalna jest przez zmienne
indywiduowe. Zmienna indywiduowa to odpowiednik nazwy general-
nej, ktrej zakresem jest zbir wszystkich i tylko elementw dziedziny
rozwaa.
2. gdy desygnaty nazwy nie s wszystkimi przedmiotami z dziedziny roz-

waa, to naley wskaza jednoargumentowy predykat P taki, e P (x)
wtedy i tylko wtedy, gdy x jest desygnatem rozwaanej nazwy. x jest
za zmienn indywiduow, ktrej zakresem jest zbir wszystkich i tylko
elementw dziedziny rozwaa.
Powiedzmy, e dziedzin rozwaa jest zbir ludzi. Zdanie czowiek jest ro-
zumny jest to wypadek opisany w 1 przekadamy wwczas na formu:
xR(x).
W tej sytuacji nazwie czowiek w jzyku rachunku predykatw odpowiada

zmienna indywiduowa. Jeli za byby to zbir zwierzt czyli mamy wy-
padek opisany w 2 to mielibymy formu:
x[C(x) R(x)],
gdzie litera predykatowa R zastpuje predykat . . . jest rozumny, a litera

predykatowa C zastpuje predykat . . . jest czowiekiem.
Rzeczownik moe wystpi jako skadowa nazwy generalnej sam w tej
roli nie wystpujc. Jest tak w wypadku nazwy student jako skadowej
nazwy generalnej rzekomy student.
W roli nazw generalnych mog wystpi zaimki.
Zaimek Zaimek moe by uyty zamiast nazwy indywidualnej lub za-

miast nazwy generalnej. W wypadku tekstu: Jan zda wszystkie egzaminy.
Z logiki otrzyma on ocen bardzo dobr zaimek on uyty jest zamiast
nazwy indywidualnej Jan. W tekcie: Czowiek jest rozumny. Umiejtnie
wykorzystuje on przyrod zaimek on wystpuje zamiast nazwy generalnej
czowiek.
Wyraeniami skadowymi nazw s przymiotniki.
Przymiotnik Przymiotniki z nazwami tworz nazwy. Nazwami s: stu-

dent, dobry student, zdolny student, pilny student, bardzo pilny stu-
dent, byy student, rzekomy student. Znaczenie przymiotnika mwi-
limy o tym dyskutujc bd terminw relacyjnych moe si zmienia
w zalenoci od kontekstu uycia. Znaczenie ysy jest takie samo nieza-
lenie od tego, czy mwimy ysy czowiek, czy ysy student. Inaczej jest
w wypadku sowa dobry. Co innego sowo to znaczy w kontekcie dobry
czowiek, a co innego w kontekcie dobry student. W tu opisanym jzyku
rachunku predykatw nie mamy rodzaju wyrae, ktre cznie z nazwami
tworzyyby nazwy.
W wypadku nazw generalnych student, dobry student, zdolny stu-
dent i bardzo zdolny student ich zakres jest podrzdny wzgldem zakresu
nazwy student. Inaczej jest w wypadku nazwy rzekomy student rzekomi
studenci nie s studentami.
Przymiotniki, ktre w poczeniu z nazw generaln przyporzdkowuj
jej zakresowo podrzdn nazw generaln, wyraamy w jzyku rachunku pre-
dykatw poprzez jednoargumentowe predykaty. Postpujemy wic tak samo
jak w wypadku rzeczownikw jako nazw generalnych. Jeli dziedzin rozwa-
a bdzie zbir ludzi, to np. dla sowa ysy moemy ustali jedn i tylko
jedn liter predykatow. Inaczej jest w wypadku sowa dobry. Potrzeba
wzi tyle liter predykatowych, w ilu znaczeniach uywamy sowa dobry.
Frazom: ysy student, ysy dziadek przyporzdkowujemy schematy, od-
powiednio:
(. . . ) S(. . . ),
(. . . ) D(. . . ).
Frazom: dobra kobieta, dobry student przyporzdkowujemy za sche-
maty:
D(. . . ) K(. . . ),
R(. . . ) S(. . . ).
W wypadku sowa ysy zakres nazwy ysy n jest iloczynem teoriomnogo-
ciowym zbioru ysych i zakresu nazwy n. W wypadku nazwy dobry n jej
zakres te jest iloczynem teoriomnogociowym zakresu nazwy n i zbioru,
ktrego okrelenie wymaga ustalenia znaczenia, w jakim zostao uyte sowo
dobry.
Inaczej postpujemy w wypadku, gdy modyfikacja nazwy nie prowadzi do
nazwy o okrelonym stosunku zakresowym do zakresu tej nazwy. Taka sytu-
acja ma miejsce we frazie rzekomy student. Tym razem niewaciwe byoby
przyporzdkowywanie litery predykatowej sowu rzekomy. Teraz caej fra-
zie moemy przyporzdkowa liter predykatow.
Przymiotniki mog by skadowymi nazw same bdc modyfikowane
przez inne wyraenia, jak ma to miejsce dla nazwy bardzo pilny student.
W tu opisanym jzyku rachunku predykatw nie mamy moliwoci bezpo-
redniego opisania operacji modyfikacji predykatw. Nie ma moliwoci od-
dania znaczenia i funkcji samego bardzo. Musimy wzi pod uwag fraz
bardzo pilny. Frazie tej moemy przyporzdkowa liter predykatow.
Pilny jest kady, kto jest bardzo pilny. Tumaczc zdanie Jan jest bar-
dzo pilny moemy uy litery predykatowej odpowiadajcej frazie bardzo
pilny (B) i litery predykatowej odpowiadajcej przymiotnikowi pilny (P ).
Predykat . . . bardzo pilny student moe by przeoony na:
B(. . . ) P (. . . ) S(. . . ),
gdzie S jest liter predykatow odpowiadaj predykatowi . . . jest studen-

tem. Od strony treciowej wystarczaoby uycie litery predykatowej B. Od
strony formalnej waciwe jest uycie jeszcze litery predykatowej P . Gdyby
uy tylko litery B, to w jzyku rachunku predykatw nie byby widoczny
zwizek zachodzcy midzy bardzo pilny student a pilny student. Gdy
w jzyku rachunku predykatw bardzo pilny student jest reprezentowany
przez:
B(. . . ) P (. . . ) S(. . . )
wida, e bardzo pilny student jest pilnym studentem:
P (. . . ) S(. . . ).
Czasownik Czasowniki przekadalne s na litery predykatowe. Jedne

z nich mog by wyraalne przez predykaty jednoargumentowe, jak np. pi-
sze w zdaniu Jan pisze. Zwykle te te same czasowniki wystpuj w roli
predykatw dwuargumentowych, jak pisze w zdaniu Jan pisze ksik.
Mog to by rwnie predykaty trjargumentowe jak pisze w zdaniu Jan
pisze pirem list. Czasowniki nieprzechodnie tumaczone s na jednoargu-
mentowe litery predykatowe, a przechodnie na wieloargumentowe.
Czasowniki mog by modyfikowane przez przyswki.
Przyswek Przyswki modyfikuj czasowniki. Ich przykadami s:

powoli, dobrze, czsto, rzekomo. Czasownikom w jzyku rachunku pre-
dykatw mog by przyporzdkowywane litery predykatowe. W jzyku tym
nie mamy specjalnej operacji modyfikacji predykatw. Nie jest wic mo-
liwe bezporednie wyraenie przyswkw. Zwykle frazom z przyswkami
przyporzdkowujemy liter predykatow. Jednak w wypadku przyswkw
kwantyfikacji jak np. czasem postpujemy inaczej.
Gdy frazie z przyswkiem przyporzdkowujemy liter predykatow, mamy
sytuacj analogiczn do przymiotnikw i fraz przymiotnikowych, ktrych nie
mona byo odda przez przyporzdkowanie im litery predykatowej. Jeli jest
tak jak w wypadku biegnie powoli, e jeeli kto biegnie powoli, to ten kto
biegnie, to tak fraz mona odda uwzgldniajc liter predykatow na po-
woli biegnie i liter predykatow na biegnie. Jeli za tak nie jest, jak np.
w wypadku rzekomo pisze kto kto rzekomo pisze nie pisze pozostaje
nam uycie tylko jednej litery predykatowej, ktra odpowiada branej pod
uwag frazie.
Przyswki kwantyfikujce przekadamy za pomoc kwantyfikatorw. Po-
trafimy odda jednak tylko te, ktre wyraaj kwantyfikatory oglny i szcze-
gowy lub ich kombinacje. Mona wyrazi np. czasem. Wemy zdanie Jan
czasem popenia bd. Niech P bdzie trjargumentow liter predyka-
tow i wyraa predykat . . . popenia . . . w chwili . . . . Niech B bdzie jed-
noargumentow liter predykatow: . . . jest bdem, T . . . jest chwil.
Interesujce nas zdanie moemy przeoy na:
xy[B(x) T (y) P (a, x, y)],
gdzie staa indywiduowa a oznacza Jana. Nie potrafimy wyrazi np. cz-
sto.
Przyimek Przyimkami s: w, na, o, od, do, nad, przez, przy,

midzy. cznie z frazami rzeczownikowymi tworz frazy, ktre zachowuj
si jak przymiotniki lub przyswki. Przykadami ich uycia mog by zdania:

Jan jest w Londynie, ksika ley na stole, Jan dosta prezent od Pio-
tra, Piotr napisa podanie do dziekana o zgod na inny termin egzaminu.
Przyimki przekadane s cznie z innymi wyraeniami na wieloargumentowe
litery predykatowe. Przyimkowi w takiemu jak uyty w zdaniu Jan jest
w Londynie przyporzdkowujemy dwuargumentow liter predykatow
W , ktrej odpowiada predykat: . . . jest w . . . . Przyimek na ze zdania
ksika ley na stole przekadamy na dwuargumentow liter predykatow
L . . . ley na . . . . Przyimkowi od ze zdania Jan dosta prezent od
Piotra przyporzdkowujemy trjargumentow liter predykatow D
. . . dosta . . . od . . . .
Do zagadnie zwizanych z tumaczeniem wyrae jzyka naturalnego
na jzyk rachunku predykatw nale te problemy specjalnych konstrukcji
zdaniowych tworzonych za pomoc takich swek jak e, kiedy, ktry.
Przykadami zda z tymi swkami s: Jan pisze, e zda egzamin z logiki,
wykad rozpocz si, kiedy wszyscy studenci zajli miejsca, na stole le-
a podrcznik, ktry kto pozostawi. Tu omwimy jeszcze tylko problem
wyrae, za pomoc ktrych wypowiadane s kwantyfikatory i spjniki.
Kwantyfikatory i spjniki w jzyku naturalnym W jzyku natu-

ralnym wystpuje wiele swek kwantyfikujcych, lecz tylko dla niektrych
z nich kwantyfikatory s odpowiednikami w jzyku rachunku predykatw.
Choby uyte w poprzednim zdaniu swko kwantyfikujce wiele nie prze-
kada si na aden z kwantyfikatorw, podobnie jest ze swkami: czsto,
kilka. W jzyku rachunku predykatw moemy wypowiedzie: kady, pe-
wien (przynajmniej jeden). Jeeli nadto dysponujemy dwuargumentowym
predykatem rwnoci, to w jzyku tym moemy wypowiedzie wyraenia
kwantyfikujce takie jak: przynajmniej dla n przedmiotw, dokadnie dla
n przedmiotw.
Kwantyfikator duy moe si pojawi w formule bdcej odpowiednikiem
zdania jzyka naturalnego, w ktrym to zdaniu nie wystpuj wyraenia
kwantyfikujce. W zdaniu czowiek jest ssakiem nie wystpuje adne swko
kwantyfikujce. Jednak jego waciwym odpowiednikiem w jzyku rachunku
predykatw jest formua, w ktrej wystpuje duy kwantyfikator:
x[C(x) S(x)].
Jednak brak swka kwantyfikujcego moe te mie miejsce w wypadku,

gdy odpowiednikiem zdania jest formua z kwantyfikatorem szczegowym.
Jest tak w wypadku czowiek w zdaniu lady wskazyway na to, e by
tu czowiek. Myl zawart w tym zdaniu moglibymy wypowiedzie: lady

wskazyway na to, e by tu kto, inn tre zawiera za zdanie: lady
wskazyway na to, e by tu kady czowiek.
Gdy wystpuj sowa: pewien, kto, co z zasady uywamy kwan-
tyfikatora szczegowego. Jest tak w wypadku zdania: kto uczy si logiki.
Odpowiada mu:
xU (z).
Nie zawsze tak by musi. Sowu kto ze zdania jeeli kto do czego kon-
sekwentnie dy, to to co osignie odpowiada duy kwantyfikator:
x, y[D(x, y) O(x, y)].
Poprzednik zdania jeli Jan otrzyma kredytu, to nie bdzie mia ko-
potu przekadamy na formu: xO(a, x), gdzie a odpowiada Janowi.
Nastpnik naszej implikacji przekada si na: K(a). Dla rozwaanego zda-
nia mamy formu:
xO(a, x) K(a).
Taki sposb postpowania zawodzi w wypadku zdania jeli Jan otrzyma
kredyt, to bdzie musia go spaci. Formu waciw dla tego zdania jest:
x[O(a, x) S(a, x)].
Chocia poprzedniki omawianych zda si nie rni, to w pierwszym wy-

padku uylimy kwantyfikatora szczegowego, a w drugim gdy w nastp-
niku wystpuje zmienna wystpujca w poprzedniku uywa si kwantyfi-
katora oglnego.
Spjniki W jzyku rachunku predykatw uywamy spjnikw. Jak ju to

stwierdzilimy omawiajc problem sposobu, w jaki kwantyfikatory s wy-
powiadane w jzyku naturalnym, nie zawsze przekad dokonuje si poprzez
poczenie odpowiednimi spjnikami przekadw zda skadowych. Moe by
tak, e zakresem dziaania kwantyfikatora jest fraza zoona za pomoc spj-
nika.
Swka, ktrych uywa si na odczytanie spjnikw logicznych, s w j-
zyku naturalnym uywane nie tyle na poczenie zda, ile fraz i to zarwno
rzeczownikowych jak i czasownikowych. Mwimy np. Jan i Jakub otrzymali
dobre oceny z egzaminu, Jan napisa list i pomg zrobi zakupy. Zdania
te za przekadamy, odpowiednio, tak samo jak zdania: Jan otrzyma dobr
ocen z egzaminu i Jakub otrzyma dobr ocen z egzaminu, Jan napisa
list i Jan pomg zrobi zakupy.
Zdanie Rad i polon s promieniotwrcze rozumiemy tak jak rad jest

promieniotwrczy i polon jest promieniotwrczy i przekadamy na:
x[R(x) Q(x)] [P (x) Q(x)]
lub, co na jedno wychodzi:
x[(R(x) Q(x)) (P (x) Q(x))],
gdzie R rozumiemy . . . jest radem, Q . . . jest

promieniotwrcze, P . . . jest polonem.
Formua:
x[(R(x) P (x)) Q(x)]
nie oddaje trafnie znaczenia przekadanego zdania.
Tego rodzaju problemu nie stwarza lub. Zdanie Zajc lub krlik zjad
kapust rozumiemy jak zdanie Zajc zjad kapust lub krlik zjad kapust
i przekadamy:
x[Z(x) P (x)] x[K(x) P (x)]
lub te:
x[(Z(x) P (x)) (K(x) P (x)],
ale mona rwnie:
x[(Z(x) K(x)) P (x)],
gdzie K . . . jest krlikiem, Z rozumiemy jak . . . jest zajcem,
P . . . zjad kapust.
Sowo i i jego rwnowaniki nie zawsze dadz si rozumie jako odpo-
wiedniki spjnikw prawdziwociowych. W logice zdanie jest rwno-
wane zdaniu . Zmieniajc kolejno zda skadowych w zdaniu Janina
wysza za m i urodzia dziecko nie otrzymamy zdania mu rwnowanego.
W wypadku zdania Jan i Piotr s wacicielami firmy PLAJTA swko
i nie moe by rozumiane jako spjnik. Nie jest bowiem ani prawd to,
e Jan jest wacicielem firmy PLAJTA, ani to, e Piotr jest wacicielem
firmy PLAJTA. Tym razem i suy do utworzenia nazwy indywidualnej
i frazie Jan i Piotr w jzyku rachunku predykatw odpowiada bdzie staa
indywiduowa.
Dla swka i wskazuje si trzy znaczenia. W znaczeniu enumeratyw-
nym (wyliczeniowym) wystpuje ono w zdaniu Na spotkanie z Zosi przy-
szli Jan i Piotr. W znaczeniu koniunkcyjnym wystpuje ono w zdaniu Jan
powinien zda egzamin z logiki i z ekonomii politycznej. W zdaniu mae-
stwo jest zwizkiem kobiety i mczyzny sowo i wystpuje w znaczeniu
syntetycznym.
Zadania
Zadanie 3.14. Zapisz w jzyku rachunku predykatw ponisze zdania:
1. Kady lubi kadego.
2. Kady lubi kogo.
3. Kto lubi kadego.
4. Kto lubi kogo.
5. Kady nie lubi nikogo.
6. Kady nie lubi kogo.
7. Kto nie lubi nikogo.
8. Kto kogo nie lubi.
9. S ksiki, ktre warto przeczyta dwa razy.
10. Pod Termopilami nie ocala aden Grek.
11. S ludzie, ktrzy s szczliwi nie wiedzc o tym.
12. Tylko dobrzy umieraj modo.
13. Wszystkich, ktrych znam poznaem po trzydziestce.
14. Kto, lecz nie wszyscy z nas, pisze wiersze.
15. Nie wszystko zoto, co si wieci.
16. Wszystkie drogi prowadz do Rzymu.
17. Pewna droga prowadzi do Rzymu.
18. adna droga nie prowadzi do Rzymu.
19. Pewna droga nie prowadzi do Rzymu.
20. Nikt nie wyjtkiem jeli chodzi o mwienie bzdur.
21. Co serce wie dzi, rozum pojmie jutro.
22. aden zwycizca nie wierzy w przypadek.

23. Nieobecni nie maj racji.
24. Wszystkie mdroci ju kiedy zostay pomylane.
25. Nie ma doskonaoci bez trudnoci.
26. Dobrzy sprzedawcy znajduj bez trudu kupcw.
27. Dla dowolnych dwch punktw istnieje prosta, ktra przez nie prze-
chodzi.
Wynikanie w klasycznej logice predykatw

Rachunek predykatw zawiera rachunek zda. Zasady logiki predykatw,
ktre nie odnosz si do kwantyfikatorw s takie same jak zasady logiki
zda. W rachunku zda mwimy o zdaniach, a w rachunku predykatw o for-
muach. W rachunku predykatw pojawiaj si specyficzne zasady dotyczce
kwantyfikatorw.
W logice zda tautologia zostaa zdefiniowana jako zdanie przyjmujce
warto t dla dowolnego wartociowania. Terminu tautologia bdziemy te
uywa w rachunku predykatw. Bdzie to formua, ktr mona otrzyma
przez zastpienie liter zdaniowych przez formuy. Taka konstrukcja jest te
formu.
Definicja 3.45. Tautologi jzyka rachunku predykatw jest kade

wyraenie, ktre mona otrzyma przez podstawienie formu jzyka rachunku
predykatw w miejsce wszystkich liter zdaniowych wystpujcych w tauto-
logii jzyka rachunku zda.
Definicja wynikania w klasycznej logice predykatw jest poszerzeniem

definicji wynikania w klasycznej logice zda o zasady specyficzne dla jzyka
rachunku predykatw. Nie kade poprawnie zbudowane wyraenie jzyka ra-
chunku predykatw, formua, jest zdaniem. Zamiast mwi o wynikania zda-
nia ze zbioru zda jak to jest w wypadku logiki zda bdziemy mwili
o wynikaniu formuy ze zbioru formu.
Definicja 3.46. Ze zbioru formu wynika formua (symbolicznie:

` ) wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje skoczony cig formu 0 , 1 , . . . , n
taki, e dla kadego i , 0 i n, speniony jest jeden z warunkw:
1. i jest elementem zbioru ;
2. i jest tautologi (jzyka rachunku predykatw);

3. istniej j, k < i takie, e k jest formua j i ;
4. istnieje k < i, oraz term t i zmienna v takie, e t jest podstawialne za v

w formule k , a formua i to formua k (v/t);
5. istnieje k < i takie, e k to formua v, a formua i to formua

;
6. istnieje k < i takie, e k to formua i zmienna v nie wystpuje

jako zmienna wolna w , a formua i to formua v;
7. istnieje k < i takie, e k to formua v , a formua i to formua

;
8. istnieje k < i takie, e k to formua i zmienna v nie wystpuje

jako zmienna wolna w , a formua i to formua v .
Cig formu 0 , 1 , . . . , n , speniajcy warunki 18, to dowd formuy

ze zbioru formu .
Zbir formu to zbir przesanek albo inaczej zaoe. moe

w szczeglnoci by zbiorem pustym.
Definicja 3.47. Formua, dla ktrej istnieje dowd z pustego zbioru formu
to teza rachunku predykatw.
To, e jest tez zapisujemy: ` .

Wykorzystane w definicji dowodu reguy to w wypadku 3 znana ju re-
gua odrywania (MP). Pozostae to, kolejno, 4 regua podstawiania (jej
zastosowanie zaznacza mona wskazujc term i zmienn, za ktr term ten
jest podstawiany), 5 regua opuszczania duego kwantyfikatora (O), 6
regua doczania duego kwantyfikatora (D), 7 regua opuszczania
maego kwantyfikatora (O), 8 regua doczania maego kwantyfikatora
(D).
Przykad 3.5. Korzystajc z definicji dowodu moemy dowie, e
` xPx Px. (3.6)
Dowd.
1. xPx xPx tautologia

2. xPx Px (O; 1)
Odnotujmy prosty fakt:
jeeli jest tautologi, to jest tez rachunku predykatw.
Rachunek predykatw jest peny. Najprociej mwic znaczy to, e wynika-

nie zgodnie z reguami dowodu w rachunku predykatw pokrywa si z wy-
nikaniem semantycznym, czyli takim, ktre zachodzi midzy przesankami
a wnioskiem wtedy i tylko wtedy, gdy prawdziwo przesanek gwarantuje
prawdziwo wniosku.
Dla rachunku predykatw zachodzi twierdzenie o dedukcji.
Twierdzenie 3.5. (O dedukcji) Niech bdzie zdaniem, a formu (nie

musi by zdaniem):
{} `
` .
Dowd tego twierdzenia pominiemy. Przebiega on analogicznie do do-

wodu twierdzenia o dedukcji dla rachunku zda. Jest jednak bardziej zoony.
Naley bowiem uwzgldni specyficzne dla rachunku predykatw reguy do-
wodowe.
Schematy i prawa logiki predykatw

Pojcia prawa i logicznego schematu wnioskowania dla logiki kwantyfikato-
rw s takie same jak dla logiki zda. Rnice w definicjach spowodowane s
wycznie rnicami midzy jzykiem rachunku zda a jzykiem rachunku
predykatw. Istotna rnica midzy logik zda a logik kwantyfikatorw
ma miejsce jeli chodzi o metod wskazywania praw i logicznych schematw
wnioskowania. W wypadku rachunku zda mielimy prost metod pozwala-
jc w wypadku dowolnego zdania lub wnioskowania znale odpowied na
pytanie, czy zdanie to jest tautologi lub czy wnioskowanie jest dedukcyjne.
Jest to metoda zero-jedynkowa. W wypadku tego fragmentu logiki kwan-
tyfikatorw, ktry zawiera si w sylogistyce, te jest taka metoda. Jest ni
metoda diagramw Venna. Metoda ta moe by stosowana szerzej ni tylko
w sylogistyce. Pierwszym i istotnym ograniczeniem jest moliwo jej stoso-
wania tylko do tego fragmentu jzyka rachunku kwantyfikatorw, w ktrym
uywane s wycznie jednoargumentowe litery predykatowe. Nie potrafimy
zastosowa tej metody, gdy mamy litery predykatowe dwu lub wicej argu-
mentowe. Okazuje si, e nie ma adnej takiej procedury, ktra w wypadku
dowolnego schematu pozwoliaby na znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy

schemat ten jest logiczny, czy te nie. Rachunek predykatw inaczej ni
rachunek zda nie jest rozstrzygalny. W wypadku rachunku predykatw
jest jednak tak, e w wypadku dowolnego wnioskowania (zapisanego w j-
zyku rachunku predykatw), w ktrym wniosek wynika z przesanek, istnieje
dowd (zgodnie z definicj dowodu w rachunku predykatw) tego faktu.
Majc wyraenie zbudowane ze zmiennych metaprzedmiotowych (na for-
muy, termy, stae i zmienne indywiduowe jzyka rachunku predykatw),
spjnikw, kwantyfikatorw i nawiasw dopki nie wiemy, do jakich formu
odnosz si zmienne metaprzedmiotowe, moemy nie by w stanie odpowie-
dzie na pytanie, czy formua, ktr to wyraenie wskazuje jest, czy te nie
jest tez rachunku predykatw. Jest tak np. w wypadku:
v v1 .
Moe te by tak, e bez wzgldu na to jakie formuy, termy i zmienne s

wskazywane przez zmienne metaprzedmiotowe dane wyraenie odnosi si do
formuy bdcej tez rachunku predykatw. Jest tak np. w wypadku:
v.
Wyraenie zbudowane wycznie ze zmiennych metaprzedmiotowych (na

formuy, termy, stae i zmienne indywiduowe) takie, e po ustaleniu, jakie
formuy, termy, stae i zmienne wskazuj wystpujce w nim zmienne jest
formu to schemat formuy.
Definicja 3.48. Prawo logiki predykatw to schemat tezy rachunku pre-

dykatw.
Poniewa kada tautologia jest tez rachunku predykatw, wic kade

prawo logiki zda jest rwnie prawem logiki predykatw.
Podane zostan niektre specyficzne prawa i schematy logiczne rachunku
predykatw.
Prawo Schemat
Dictum de omni
v (v/t), v
jeli t jest podstawialne za v.
(v/t)
Dictum de singulo
(v/t) v, (v/t)
jeli t jest podstawialne za v.
v
*
v1 v2 v2 v1 v1 v2
v2 v1
*
v1 v2 v2 v1 v1 v2
v2 v1
*
v1 v2 v2 v1 v1 v2
v2 v1
Kwantyfikatory a spjnik negacji

I prawo De Morgana
v v v
v
II prawo De Morgana
v v v
Kwantyfikatory a spjnik implikacji

v( ) (v v) v( )
v v
v( ) (v v) v( )
v v
Kwantyfikatory a spjnik koniunkcji

v( ) (v v) v( )
v v
(v v) v( ) v v
v( )
v( ) (v v) v( )
v v
Kwantyfikatory a spjnik alternatywy

(v v) v( ) v v
v( )
(v v) v( ) v v
v( )
v( ) (v v) v( )
v v
Kwantyfikatory a spjnik rwnowanosci

v( ) (v v) v( )
v v
v( ) (v v) v( )
v v
3.3. DEDUKCJA NATURALNA 349
3.3 Dedukcja naturalna

Opisany w poprzednim rozdziale sposb dowodzenia pozwala w skoczo-
nej liczbie krokw dowie kadego twierdzenia logiki predykatw. Cho dla
celw teoretycznych, dla bada logiki predykatw jest to wystarczajce, to
dla celw praktycznych, dla korzystania z rachunku predykatw jest mao
intuicyjne. Std te tworzone s rachunki predykatw, ktre by tej wady
byy pozbawione, ktre by byy zgodne z naturalnym sposobem dowodzenia.
Nale do nich systemy dedukcji naturalnej16 .
Jeden z systemw dedukcji naturalnej to metoda dowodw zaoenio-
wych.
Dowd zaoeniowy jest cigiem formu. Te formuy to wiersze do-
wodowe. O tym, w jaki sposb buduje si dowd, mwi reguy tworzenia
dowodu. Od tych regu naley odrni reguy doczania nowych wier-
szy dowodowych.
3.3.1 Reguy doczania nowych wierszy dowodowych

Reguy doczania nowych wierszy dowodowych mwi o zasadach do-
czania nowych wierszy do dowodu zaoeniowego.
Jeli regua oparta jest o schemat:
0
1
.
.
.
n

to wwczas gdy w dowodzie wystpuj jako wiersze dowodowe formuy, dla

ktrych schematami s: 0 , 1 , . . . , n , jako kolejny wiersz dowodowy wolno
dopisa formu o schemacie .
Reguy doczania nowych wierszy dowodowych dzieli si na pierwotne
i wtrne. Reguy pierwotne to reguy przyjte bez dowodu. Reguami
wtrnymi s wszystkie reguy oparte o udowodnione schematy logiczne.
Szczeglnym schematem jest schemat, ktry ma pusty zbir przesanek, czyli
nie ma formu nad kresk. Formu o takim schemacie, tautologi, moemy
16
Pierwsze systemy dedukcji naturalnej zostay opracowane w latach 193435 niezalenie
od siebie przez Stanisawa Jakowskiego i Gerharda Gentzena.
wic bezwarunkowo dopisywa jako wiersz dowodowy w kadym dowodzie

zaoeniowym.
Reguy pierwotne
(RO) Regua odrywania:

(DK) Regua doczania koniunkcji:

(OK) Regua opuszczania koniunkcji:

(DA) Regua doczania alternatywy:

(OA) Regua opuszczania alternatywy:

(DE) Regua doczania rwnowanoci:

(OE) Regua opuszczania rwnowanoci:

(D) Regua doczania duego kwantyfikatora:

Niech na Z skadaj si wszystkie i tylko te zaoenia, ktre s uyte do
dowodu .
Z

v
jeli zmienna v nie wystpuje jako zmienna wolna w adnej formule
w Z.
(O) Regua opuszczania duego kwantyfikatora:
v
(v/t)
jeli term t jest podstawialny w miejsce zmiennej wolnej v
(D) Regua doczania maego kwantyfikatora:

v(t/v)
jeli zmienna v jest podstawialna w miejsce termu t
(O) Regua opuszczania maego kwantyfikatora:

Niech w formule (v0 . . .vi . . .vn ) wszystkimi zmiennymi wolnymi bd
v0 . . .vi . . .vn .
vi (v0 . . .vi . . .vn )

(vi /v0 v1 ...vi1 vi+1 ...vn )
gdzie cv0 v1 ...vi1 vi+1 ...vn
jest sta, ktra nie wystpia w dowodzie. Jej okrelenie wymaga ustalenia,
jakie stae wystpuj w miejscach v0 , v1 , . . ., vi1 , vi+1 , . . ., vn
Stosujc t regu naley zwrci uwag na to, aby na oznaczenie staej
uy symbolu, ktry nie zosta ju uyty w danym dowodzie.
3.3.2 Reguy tworzenia dowodu zaoeniowego

Reguy tworzenia dowodu zaoeniowego wprost

Majc do udowodnienia:
1 , . . . , n `
1. (a) jako wiersze dowodowe bierze si formuy: 1 , . . . , n . S to zao-

enia dowodu wprost.
(b) kolejne wiersze dowodowe dopisuje si stosujc reguy doczania
nowych wierszy dowodowych,
(c) dowd koczy si, gdy jako wiersz dowodowy uzyskuje si formu
.
2. jeli jest formu 1 (2 ( (n ) . . . )), to
(a) jako wiersze dowodowe bierze si formuy:
1 , . . . , n
oraz
1 , 2 , . . . , n .
S to zaoenia dowodu wprost.
(c) dowd koczy si, gdy jako wiersz dowodowy uzyskuje si formu
.
Reguy tworzenie dowodu zaoeniowego niewprost
Majc do udowodnienia:
1 , . . . , n `
1. (a) jako wiersze dowodowe bierze si formuy: 1 , . . . , n oraz . S

to zaoenia dowodu niewprost.
(c) dowd koczy si, gdy otrzymuje si dwa wiersze dowodowe, z kt-
rych jeden to formua , a drugi to formua .
2. jeli jest formu 1 (2 ( (n ) . . . )), to
(a) jako wiersze dowodowe bierze si formuy: 1 , . . . , n , 1 , 2 , . . . ,

n oraz . S to zaoenia dowodu niewprost.
(c) dowd koczy si, gdy otrzymuje si dwa wiersze dowodowe, z kt-
rych jeden to formua , a drugi to formua .
Dowodzenie zaoeniowe
Obok wierszy dowodowych zaznacza si, czy zostay one przyjte jako
zaoenia, czy na podstawie regu. W tym ostatnim wypadku zaznacza si
uyt regu i wiersze dowodowe, do ktrych zostaa zastosowana. Stosowane
bd nastpujce skrty:
za. zaoenie
z.d.n. zaoenie dowodu niewprost
sprzecz. sprzeczno
W logice dowodzi si, e wnioskowanie jest dedukcyjne wtedy i tylko
wtedy, gdy ma dowd zaoeniowy.
Trudno praktyczn stwarza mog dowody w wypadku, gdy brak wier-
szy nad kresk, a wic gdy mamy dowie:
`
a nie jest implikacj, np. , v( ). Ograniczajc si opisanych
regu tworzenia dowodu musimy przeprowadza dowd niewprost. Przykady
takich wypadkw s podane poniej.
Przykad 3.6. Sylogizm warunkowy
pq
qr
pr
Dowd wprost:
1. pq za.
2. qr za.
3. p za.
4. q (RO; 1,3)
5. r (RO;2,4)
Przykad 3.7. Zasada podwjnej negacji (z.p.n.)
p
p
Dowd niewprost:
1. p za.
2. p z.d.n.
sprzecz. (1,2)
Przykad 3.8. Modus tollens
pq
q
p
Dowd niewprost:
1. pq za.
2. q za.
3. p z.d.n.
4. p (r.p.n.;3)
5. q (RO;1,4,)
sprzecz. (2,5)
Przykad 3.9. W dowodzie I prawa De Morgana dla rachunku zda skorzy-

stamy z nastpujcych regu:
(p q)
p
Dowd niewprost:
1. (p q) za.
2. p z.d.n.
3. p (r.p.n.;2)
4. pq (DA;3)
sprzecz. (1,4)
Przykad 3.10.
(p q)
q
Dowd jako analogiczny do poprzedniego pomijamy.
Przykad 3.11. I prawo De Morgana dla rachunku zda
(p q)
p q
Dowd
1. (p q) za.
2. p (4a;1)
3. q (4b;1)
4. p q (DK;4)
` p p
Przykad 3.12. Przestawianie kwantyfikatorw oglnych
xyP (x, y)
yxP (x, y)
Dowd wprost:
1. xyP (x, y) za.

2. yP (x, y) (O;1)
3. P (x, y) (O;2)
4. xP (x, y) (D;3)
5. yxP (x, y) (D;4)
Przykad 3.13. Przestawianie maych kwantyfikatorw
xyP (x, y)
yxP (x, y)
Dowd wprost:
1. xyP (x, y) za.

2. yP (c1 , y) (O;1)
3. P (c1 , c2 ) (O;2)
4. xP (x, c2 ) (D;3)
5. yxP (x, y) (D;4)
Przykad 3.14. Przestawiane duego i maego kwantyfikatorw
xyP (x, y)
yxP (x, y)
Dowd wprost:
1. xyP (x, y) za.

2. yP (c1 , y) (O;1)
3. P (c1 , y) (O;2)
4. xP (x, y) (D;3)
5. yxP (x, y) (D;4)
Przykad 3.15.
x(P (x) Q(x))
x(P (x) R(x))
x(Q(x) R(x))
Dowd wprost:
1. x(P (x) Q(x)) za.

2. x(P (x) R(x)) za.
3. P (c) R(c) (O;2)
4. P (c) Q(c) (O;1)
5. P (c) (O;3)
6. R(c) (O;3)
7. Q(c) (RO; 3,5)
8. Q(c) R(c) (DK;7,8)
9. x(Q(x) R(x) (D;8)
Zadania
Zadanie 3.15. Udowodnij metod zaoeniow, e nastpujce wnioskowania
s dedukcyjne:
1.1. pq 1.2. pq
(p r) (q r) (p r) (q r)
1.3. pq 1.4. pq
rs pr
pr q r
qs p
1.5. pq 1.6.
rq pq
q s rs
p r (p r) (q s)
1.7. xP (x) 1.8. x(P (x) Q(x))

xQ(x) xQ(x)
x(P (x) Q(x)) xP (x)
1.9. x[(P (x) Q(x)) R(x)] 1.10. x[P (x) (Q(x) R(x))]
xP (x) x(P (x) Q(x))
xQ(x) xP (x)
xR(x) R(x)
Zadanie 3.16. Poka przytaczajc kontrprzykady, e nastpujce wniosko-

wania nie s dedukcyjne:
2.1. x(P (x) Q(x)) 2.2. x(P (x) xQ(x))

xP (x) xQ(x) x(P (x) Q(x))
2.3. xyP (x, y) 2.4. xP (x) xQ(x)

yxP (x, y) x(P (x) Q(x))
Zadanie 3.17. Oce poprawno nastpujcego rozumowania:
W pewnej okrelonej grupie ludzi:
1. wikszo ma na sobie koszule,

2. Wikszo ma na nogach buty.
Zatem: s tacy, ktrzy maj koszule i buty.
Czy potrafisz wskaza schemat tego wnioskowania?

Zadanie 3.18. Dylematem jest nastpujce wnioskowanie:
Kara za przestpstwo wychowuje lub kara za przestpstwo odstrasza.

Jeeli kara wychowuje, to powinna by wymierzona.
Jeeli kara odstrasza, to powinna by wymierzona.
Kara za przestpstwo powinna by wymierzona.
Gdyby nie uzna pierwszej przesanki, to nasze wnioskowanie byoby ob-

cione bdem faszywego dylematu.
Zadanie 3.19. Zapisz w jzyku rachunku kwantyfikatorw i wska zdanie
paradoksalne (wewntrznie sprzeczne).
1. W pewnym miasteczku by golibroda, ktry goli wszystkich tych, kt-

rzy nie golili si sami.
2. W pewnym miasteczku by golibroda, ktry goli tylko tych, ktrzy nie

golili si sami.
3. W pewnym miasteczku by golibroda, ktry goli wszystkich tych i tylko

tych, ktrzy nie golili si sami.
3.4 Tablice semantyczne

Metoda dowodw zaoeniowych jest zgodna z naturalnym sposobem do-
wodzenia. Intuicja podpowiada wanie taki sposb postpowania. W cz-
ci powiconej sylogistyce dla znajdowania odpowiedzi, czy tryb jest po-
prawny stosowana bya metoda diagramw Venna. Poniewa sylogistyka
obejmuje tylko fragment rachunku logicznego, jest to metoda o ograniczo-
nym zakresie zastosowa. Ograniczono zastosowa cechuje rwnie metod
zero-jedynkow metoda ta stosuje si tylko rachunku zdaniowego. Me-
toda dowodw zaoeniowych stosuje si zarwno do rachunku zdaniowego
jak i rachunku predykatw. Takich uniwersalnych metod jest wicej. W tej
czci ksiki zapoznamy si z metod tablic semantycznych. Metod ta jest
nie tylko uniwersalna ale i intuicyjna a co najwaniejsze i co j wyrnia od
3.4. TABLICE SEMANTYCZNE 359
metody dowodw zaoeniowych prostsza, tzn. sprawniej mona wykazywa

logiczno schematw.
Podane zostan reguy budowy pewnych konstrukcji, ktre s rysunkiem
schematycznym drzewa postawionego pniem do gry. Konstrukcje te b-
dziemy nazywali tablicami semantycznymi. Gr drzewa tworzy jego ko-
rze. Na dole s licie. Odcinki czce korze z limi to gazie. Drzewo,
ktre ma wicej ni jedn ga, rozdziela si, rozgazia. Drzewo ma tyle
gazi, ile ma lici. Odcinek powyej rozgazie to pie.
Opisane zostan reguy dla jzyka rachunku predykatw. Reguy odno-
szce do spjnikw stosuj sie rwnie do jzyka rachunku zda. Reguy,
ktre stosuj si do spjnikw to reguy zdaniowe. Reguy, ktre odnosz
si do kwantyfikatorw to reguy kwantyfikatorowe.
Definicja 3.49. Tablica semantyczna to drzewo ze zdaniami. Zdanie

moe znajdowa si po lewej bd po prawej stronie gazi. Zdania znaj-
dujce si na pniu znajduj si na kadej gazi.
Definicja 3.50. Niech i bd rnymi napisami (napis rni si od

napisu miejscem, lecz niekoniecznie ksztatem). Zdanie ley poniej
zdania wtedy i tylko wtedy, gdy od zdania mona przej do zdania
poruszajc si odcinkami wycznie w d drzewa.
Stosunek leenia poniej jest wic tego rodzaju, e jeeli ley poniej ,
a ley poniej , to ley poniej (czyli, stosunek ten jest przechodni).
Definicja 3.51. Ga jest sprzeczna (zamknita) wtedy i tylko wtedy,

gdy po obu stronach, prawej i lewej, odcinkw wskazujcych stosunek leenia
poniej znajduje si jakie zdanie , czyli na tej gazi po kadej ze jej stron
znajduj si, przynajmniej po jednym, rwnoksztatne napisy.
Fakt, e ga jest sprzeczna zaznacza si piszc kresk poziom na kocu

tej gazi (na poziomie najniej lecego zdania).
Definicja 3.52. Ga, ktra nie jest zamknita jest otwarta.
Definicja 3.53. Tablica jest zamknita wtedy i tylko wtedy, gdy za-
mknite s wszystkie gazie skadajce si na t tablic.
Definicja 3.54. Tablica, ktra nie jest zamknita, jest otwarta.
Bdziemy mieli reguy, ktre wymagaj tylko dopisania jednego odcinka

pod kad gazi, na ktrej znajduje si badane zdanie; oraz takie, ktre wy-
magaj dopisania dwch odcinkw pod kad gazi, na ktrej znajduje si
badane zdanie. Te ostatnie reguy powoduj rozgazienie. Tablica bdzie

binarna, tzn. rozgazienie dokonuje si na dokadnie dwie gazie.
Bdziemy mieli reguy jednokrotne i wielokrotne. Reguy jednokrotne
to reguy, ktre mog by zastosowane do danego napisu tylko raz. Reguy
wielokrotne to reguy, ktre bd mogy by stosowane do danego napisu
wielokrotnie.
Metoda tablic semantycznych oparta jest na strategii z gry do dou
rozpoczynamy od wartoci logicznej przypisywanej rozwaanemu zdaniu,
dochodzc do wartoci logicznych zda atomowych (liter zdaniowych). Re-
guy tworzenia tablic semantycznych s reguami analitycznymi zdaniu
zoonemu przyporzdkowuj jego czci skadowe. Zaczynamy zawsze od
spjnika gwnego lub jeeli jest to zdanie postaci v lub v od kwan-
tyfikatora. Zdanie moe by prawdziwe lub nie, czyli mie warto v lub f .
W zalenoci od tego, piszemy je po, odpowiednio, lewej lub prawej stronie
odcinka. Dla kadego spjnika i kwantyfikatora potrzebujemy dwch regu:
jedna mwi jak postpowa ze zdaniem znajdujcym si po lewej, a druga jak
postpowa ze zdaniem znajdujcym si po prawej stronie gazi. Bdziemy
wic odrniali reguy lewostronne (L) i prawostronne (P ). Bdziemy mieli
zatem reguy: L, P , L, P , L, P , L, P , L, P , L, P ,
L, P . Fakt zastosowania reguy jeeli jest to regua jednokrotna
zaznacza bdziemy piszc przy odpowiednim zdaniu X. W wypadku reguy
wielokrotnej fakt jej zastosowania bdzie zaznaczany za pomoc ?. Zda
zaznaczonych za pomoc X nie bierze si pod uwag w dalszej konstruk-
cji drzewa; informacja w nich zawarta zostaa wykorzystana do rozbudowy
drzewa. Zdania oznaczone X to zdania martwe, zdania bez tego zaznaczenia
to zdania ywe.
Definicja 3.55 (tablicy zakoczonej). Tablica jest zakoczona wtedy

i tylko wtedy, gdy jest (a) zamknita lub (b) jedynymi ywymi zdaniami na
niej s zdania atomowe (litery zdaniowe).
Konstrukcj tablicy mona prowadzi tak dugo, a otrzyma si tablic

zamknit lub gdy jedynymi ywymi zdaniami bd zdania atomowe.
REGUY
L X
..
.

Regua stosuje si do zdania , znajdujcego si po lewej stronie gazi.

Ta strona reprezentuje warto v. Jeli zdanie ma warto v, to jak
warto ma ? Oczywicie, ma warto f . Zatem piszemy po prawej
stronie na kadej ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej si poniej
(jako napisu).
P X
..
.

Regua ta stosuje si do zdania , znajdujcego si po prawej stronie

gazi. Strona ta reprezentuje warto f . Jeli zdanie ma warto f , to
jak warto ma ? Oczywicie, zdanie ma warto v. Zatem piszemy po
lewej stronie na kadej ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej si poniej
(jako napisu).
L X
..
.

Regua ta stosuje si do zdania , znajdujcego si po lewej stronie

gazi. Zdanie ma warto v, a wic zarwno jak i maj warto v.
Oba te zdania, i , piszemy wic jedn pod drug na przedueniu drzewa
po lewej stronie kadej otwartej gazi, znajdujcej si poniej (jako
napisu).
P X
..
.

gazi. Strona ta reprezentuje warto f . Zdanie ma warto f , gdy
ma warto f lub gdy ma warto f . W celu zapisania tego faktu do
kadej ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej si poniej zdania
(jako napisu) dopisujemy dwie gazie. Po prawej stronie na jednej piszemy

, a na drugiej .
L X
..
.

gazi. Zdanie takie ma warto v, zatem warto v ma zdanie lub warto
v przysuguje zdaniu . W celu zapisania tego faktu do kadej ju istniejcej
otwartej gazi, znajdujcej si poniej (jako napisu), dopisujemy dwie
gazie. Po lewej stronie na jednej piszemy , a na drugiej .
P X
..
.


gazi. Zdanie takie ma warto f , zatem warto f przysuguje zdaniu
i warto f przysuguje zdaniu . Zatem po prawej stronie na kadej ju
istniejcej otwartej gazi, znajdujcej si poniej (jako napisu), piszemy
jedno pod drugim i .
L X
..
.

gazi. Zdanie takie ma warto v, zatem ma warto f lub ma warto v.
Nasze drzewo bdzie si wic rozgazia. Do kadej ju istniejcej otwartej
gazi, znajdujcej si poniej (jako napisu), dopisujemy dwie gazie.
Po prawej stronie jednej z nich piszemy , a po lewej stronie drugiej piszemy
.
P X
..
.


gazi. Zdanie takie warto f , zatem ma warto v, a ma warto f . Na
kadej otwartej gazi, znajdujcej si poniej (jako napisu), piszemy
po lewej stronie , a po prawej .
L X
..
.

gazi. Zdanie takie ma warto v, zatem warto v przysuguje zarwno
zdaniu jak i zdaniu lub warto f maj zdania i . Drzewo bdzie
si wic rozgazia. Do kadej ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej
si poniej (jako napisu), dopisujemy dwie gazie. Po lewej stronie
jednej z nich piszemy jedno pod drugim i i tak samo po prawej stronie
drugiej z nich.
P X
..
.
Regua ta stosuje si do zdania , znajdujcej si po prawej stronie

gazi. Zdanie takie ma warto f , zatem zdaniu przysuguje warto v,
a zdaniu przysuguje warto f lub odwrotnie: zdanie ma warto f ,
a zdanie ma warto v. Drzewo bdzie si wic rozgazia. Do kadej
ju istniejcej otwartej gazi, znajdujcej si poniej (jako napisu),
dopisujemy dwie gazie. W wypadku jednej z nich, po lewej stronie piszemy
a po prawej , a w wypadku drugiej z nich odwrotnie, po prawej piszemy

a po lewej .
L v X
..
.
(v/c)
Regua L stosuje si do zdania v zapisanego po lewej stronie gazi.
Zdanie v jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla pewnej staej c praw-
dziwe jest zdanie (v/c). Zdanie to zapisujemy po lewej stronie na kadej
gazi, na ktrej znajduje si analizowane zdanie v. Staa indywiduowa c
musi by sta, ktra nie wystpuje na gaziach, na ktrych dopisujemy zda-
nie (v/c). Do danego zdania regu L stosujemy tylko raz. Jest to regua
jednokrotna. Fakt zastosowania L zaznaczamy za pomoc X.
P v ?
..
.
(v/c)
Regua P stosuje si do zdania v zapisanego po prawej stronie ga-
zi. Zdanie v nie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla kadej
staej c nie jest prawdziwe (v/c). Zdanie (v/c) piszemy po prawej stronie
kadej gazi, na ktrej znajduje si v. Staa c jest dowolna. Poniewa
bez wzgldu na to, jak wemiemy sta c nie jest prawdziwe (v/c), wic
regua P moe by do tego zdania stosowana wielokrotnie. Jest to regua
wielokrotna. Fakt zastosowania P zaznaczamy za pomoc ?.
L v ?
..
.
(v/c)
Regua L stosuje si do zdania v zapisanego po lewej stronie gazi.
Takie zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnej staej
c prawdziw jest (v/c). Zdanie (v/c) zapisujemy po lewej stronie ka-
dej gazi, na ktrej znajduje si v. Staa c jest dowolna. Poniewa bez
wzgldu na to, jak wemiemy sta c prawd jest (v/c), wic regu L
moemy stosowa do tego zdania wielokrotnie. Jest to regua wielokrotna.
Fakt zastosowania L zaznaczamy piszc ?.
P v X
..
.
(v/c)
Regua P stosuje si do zdania v zapisanego po prawej stronie gazi.
Zdanie takie nie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy dla przynajmniej
jednej staej c nie jest prawdziwe (v/c). Zdanie (v/c) piszemy po prawej
stronie kadej gazi, na ktrej znajduje si v. Staa c nie moe wystpi
wczeniej na adnej gazi, na ktrej dopisujemy (v/c). Regu P stosu-
jemy tylko raz. Fakt zastosowania P zaznaczamy za pomoc X.
Reguy dla spjnikw oraz reguy P i L to reguy niepowtarzalne,
jednokrotne.
Reguy L i P to reguy powtarzalne, wielokrotne.
To, e reguy L i P mog by wielokrotnie stosowane do tej samego
zdania powoduje, e tam, gdzie z tych regu korzystamy proces konstrukcji
drzewa nie jest ograniczony.
Podane reguy s tego rodzaju, e stosuj si do dwch dowolnych sko-
czonych zbiorw zda: jednego zapisanego po lewej, a drugiego zapisanego
po prawej stronie pnia. Konstrukcj uzyskan dla danych zbiorw zda na-
zywamy tablic semantyczn lub drzewem analitycznym tych zbiorw.
W wypadku, gdy mamy do czynienia tylko ze spjnikami poniewa re-
guy dla nich maja charakter analityczny w wyniku zastosowania reguy
otrzymujemy zdanie/formu mniej zoon liczba zastosowa tych regu
bdzie skoczona. Tym samym liczba elementw tablicy otrzymanych w wy-
niku zastosowania tych regu bdzie skoczona. Znaczy to, e zawsze gdy
nie musimy stosowa regu kwantyfikatorowych tablica bdzie zakoczona,
a tym samym dana bdzie odpowied na pytanie, czy zdanie jest tez. Taka
sytuacja ma miejsce w wypadku zda jzyka rachunku zda (zamiast zda
atomowych mamy litery zdaniowe). Dla dowolnego zdania jzyka rachunku
zda znajdujemy odpowied na pytanie, czy zdanie to jest tautologi. Ozna-
cza, e rachunek zda jest rozstrzygalny.
W wypadku, gdy w rozwaanym zdaniu wystpuj kwantyfikatory i mog
by stosowane reguy wielokrotne, proces konstrukcji tablicy moe nie mie
koca.
Rachunek predykatw okazuje si by prozstrzygalny. Problem jest p-
rozstrzygalny wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje efektywna procedura pozwa-
lajca w skoczonej liczbie krokw da odpowied na kade pytanie, jeli
odpowied na to pytanie jest pozytywna (lub, symetrycznie, jeli odpowied
jest negatywna). Rachunek predykatw jest peny, a wic kade zdanie praw-
dziwe ma dowd. Poniewa kady dowd jest skoczony, zatem w skoczonej

iloci krokw mona uzyska pozytywn odpowied na pytanie, czy zdanie
jest tez (pod warunkiem, e zdanie jest tez). Gdyby zdanie nie byo tez
poniewa rachunek predykatw jest niesprzeczny dowodu nie uzyskamy.
Jednak fakt nieuzyskania dowodu po wykonaniu n-krokw nie przesdza
tego, e w kolejnym (n + 1)-kroku dowodu nie uzyskamy, zatem tylko na
podstawie tego, e po pewnej iloci krokw dowodu nie uzyskalimy, nie mo-
emy dawa odpowiedzi negatywnej.
Jeeli tablica semantyczna jest zamknita, to analizowane zdanie jest tez
lub ma miejsce wynikanie, czyli z koniunkcji zda znajdujcych si po lewej
stronie wynika alternatywa zda znajdujcych si po stronie prawej.
Jeeli zdanie jest tez lub ma miejsce wynikanie, czyli z koniunkcji zda
znajdujcych si po lewej stronie wynika alternatywa zda znajdujcych si
po stronie prawej, to istnieje dla nich zamknita tablica semantyczna. Dla
kadej tezy lub wypadku, gdy z koniunkcji zda znajdujcych si po stronie
lewej wynika alternatywa zda znajdujcych si po stronie prawej, istnieje
wic taki skoczony zbir staych, dla ktrych tablica jest zamknita. Jednak
z gry nie potrafimy okreli wielkoci tego zbioru. Fakt ten jest rwnowany
prozstrzygalnoci rachunku predykatw.
Jeeli zdanie nie jest tez lub z koniunkcji zda znajdujcych sie po lewej
stronie nie wynika alternatywa zda znajdujcych sie po prawej stronie, to
tablica nie musi by skoczona.
Fakt, e dla wyrae jzyka rachunku predykatw metoda tablic seman-
tycznych nie ma tej wasnoci, e dla dowolnego zdania tego jzyka daje
odpowied na pytanie, czy zdanie to jest tez, czy nie, nie przesdza sprawy
rozstrzygalnoci tego rachunku. Aby tego dowie naley dowie, e w ogle
nie ma adnej takiej metody. Tak faktycznie jest. Takiej metody nie ma.
Rachunek predykatw jest nierozstrzygalny.
Struktura zdania w jzyku rachunku zda i formuy jzyka rachunku
predykatw jednoznacznie wskazuje na to, jaka regua moe by uyta do ich
analizy. W wypadku regu zdaniowych jednoznacznie okrelony jest wynik
analizy. Nie jest tak w wypadku regu L i P oraz L i P . Dla L i P
formalnie wykluczone jest uycie niektrych staych. Za dla L i P to,
ktrej staej uyjemy, nie jest w ogle wyznaczone przez formalne reguy
konstrukcji drzewa. Ta swoboda wyboru staych wymusza namys nad tym,
jakiej staej uyje si. Mona bowiem postpowa tak, e mimo i badane
zdanie jest tez, nie bdzie dochodzi do zamknicia tablicy, choby po prostu
za kadym krokiem stosujc sta, ktra jeszcze nie bya uyta.
Fakt, e na danym etapie konstrukcji tablica semantyczna tezy nie jest
zamknita nie przesdza, e w kolejnym kroku to nie nastpi. Nie wiemy
bowiem z gry jak wielka ma by konstrukcja. Ponadto, formalne reguy

konstrukcji umoliwiaj tworzenie rwnie dla niektrych tez niekoczcych
si niezamknitych tablic. Na przykad, majc po stronie lewej zdanie postaci
wystarczy ograniczy si do stosowania tylko reguy L jest to regua
wielokrotna, a staych mamy nieskoczenie wiele.
Reguy odnoszce si do poszczeglnych spjnikw i kwantyfikatorw
mog by stosowane w dowolnej kolejnoci. Z formalnego punktu widzenia
kolejno stosowania regu nie ma znaczenia, czyli inaczej mwic od-
powied na pytanie, czy dla danych zbiorw zda jednego zapisanego po
lewej a drugiego zapisanego po prawej stronie pnia drzewo jest zamknite,
nie zaley od tego, w jakiej kolejnoci stosujemy poszczeglne reguy. Od
ich kolejnoci zaley jednak ksztat drzewa, w szczeglnoci jedne drzewa
mog by wiksze (w sensie iloci gazi) od innych. Zaley nam na moliwie
najmniejszym drzewie. Uzyskaniu takiego drzewa sprzyja stosowanie regu
o charakterze pragmatycznym, a mianowicie:
Reguy nierozgane stosujemy przed reguami rozganymi.
Reguy jednokrotne stosuje przed reguami wielokrotnymi.
Stae powinno dobiera si tak, aby poszczeglne gazie zamykay si.

Nie ma tu jednak jakie jednej uniwersalnej reguy, jak naley te stae
dobiera. Mona jednak przyj, e naley dy do uycia moliwie
najmniej rnych staych.
Wyniki konstrukcji tablicy semantycznej mog by nastpujce:
1. Tablica jest zamknita; na kadej gazi po lewej i prawej stronie wy-

stpuje jaka jedno i to samo zdanie, czyli jak to mwimy na
kadej gazi ma miejsce sprzeczno.
Sytuacja taka ma miejsce np. w wypadku pytania, czy tez rachunku
predykatw jest: xP (x) xP (x), oraz w wypadku pytania, czy tez
rachunku predykatw jest: xyR(x, y) yxR(x, y).
2. Istnieje co najmniej jedna ga, na ktrej nie wystpia sprzeczno,

a ewentualne stosowanie regu L i P (powtarzalnych) do takiej sprze-
cznoci nie doprowadzi, jak na przykad wwczas, gdy na gazi pozo-
stao tylko stosowanie do jakiego zdania reguy L albo P i miay
miejsce wszystkie wypadki stosowania tej reguy z uyciem staych ju
wykorzystanych na tej gazi.
Sytuacja taka ma miejsce np. w wypadku pytania, czy tez rachunku
predykatw jest: xP (x) xP (x), oraz czy tez rachunku predyka-

tw jest: xyR(x, y) xyR(x, y).
3. Istnieje co najmniej jedna ga, na ktrej nie wystpia sprzeczno

i brak podstaw, aby twierdzi, e stosowanie regu L i P w jakim
momencie nie doprowadzi do sprzecznoci.
Podanie w tym wypadku jakiego przykadu sprawia kopot spowodo-
wany tym, e mwimy tu o braku podstaw dla uznania, e stosowanie
regu nie doprowadzi do sprzecznoci. Dlatego te w tym wypadku nie
moemy da adnej odpowiedzi. Nie moemy bowiem wykluczy, e
kolejne zastosowania regu moe takie podstawy stworzy.
Jako przykad wskamy pytanie, czy tez rachunku predykatw jest:
{xyR(x, y) xR(x, x) x, y, z[R(x, y) R(y, z) R(x, z)]}.
W wypadku 1 twierdzimy, e pytanie o istnienie dowodu danego zdania

z danego zbioru zda ma odpowied pozytywn. W wypadku 2 za, e ma
odpowied negatywn. Wypadek 3 pozostawia to pytanie nierozstrzygni-
tym.
Przykad 3.16. PYTANIE
Czy tautologi jest zdanie:
((p (q r)) ((p q) (p r)))?
TABLICA SEMANTYCZNA
((p (q r)) ((p q) (p r)))X
(p (q r))X ((p q) (p r))X
p (p q)X
(p r)X (q r)X
q r
p q p q
p r
ODPOWIED
Zdanie:
((p (q r)) ((p q) (p r)))

jest tautologi.
Czy moliwa jest taka interpretacja, aby zdaniu (p q) przysugiwaa
warto f w wypadku, gdy zdaniom (p (q r)) i r przysuguje warto
v?
Problem ten mona w sposb rwnowany mona sformuowa nastpujco:
(((p (q r)) r) (p q))?
Z tego zdania jako zdania pocztkowego konstrukcji po zastosowaniu
waciwych regu dojdziemy do zda, ktre s w treci naszego pytania.
TABLICA SEMANTYCZNA
((p (q r) r) (p q))X
(p (q r) r)X ((p q))X
(p (q r))X
r
(p q)X
p p
q q
p p p p
(q r) (q r)
(q r)X (q r)X
(q r)X (q r)X
q q q q
r r r r
ODPOWIED
Wykluczona jest interpretacja taka, eby zdaniom (p (q r)) oraz r
przysugiwaa warto v a zdaniu (p q) przysugiwaa warto f (lub, co
jest temu rwnowane, zdanie:
(((p (q r)) r) (p q))
jest tautologi).

((p q) (p q))?
TABLICA SEMANTYCZNA
((p q) (p q))X
(p q)X
(p q)X
(p)X
(q)X
q
p
p q
ODPOWIED
Zdanie:
((p q) (p q))
nie jest tautologi. Przyjmuje ono warto f dla takiej interpretacji, gdy p
przyjmuje warto f a q warto v.

Czy prawd jest, e
x(P x Qx), xP x ` xQx?
TABLICA SEMANTYCZNA
x(P x Qx)? xQxX

xP x?
(P a Qa)X Qa
Pa
Pa Qa
ODPOWIED
Prawd jest, e: x(P x Qx), xP x ` xQx.
Czy prawd jest, e
x(P x Qx), xQx ` xP x?
TABLICA SEMANTYCZNA
x(P x Qx)? xP xX
xQx?
(P a Qa)X Pa
Qa
ODPOWIED
Nie jest prawd jest, e: x(P x Qx), xQx ` xP x. Tablica nie moe
zosta zamknita. Zauwamy bowiem, e pozostaje tylko stosowanie reguy
L do zdania x(P x Qx) lub do zdania xQx. Kontynuujc konstrukcj
na kolejnych gaziach dopisywa bdziemy po lewej stronie tylko P c Qc
i Qc, a po prawej stronie tylko P c, gdzie c jest dowoln sta.
Przykad 3.21. W pewnym miasteczku by golibroda, ktry goli wszystkich
i tylko tych, ktrzy nie golili si sami. Kto goli golibrod?
Niech dwuargumentowa litera predykatowa: G(. . . , . . . ) znaczy:
. . . goli . . .
Nasze zdanie moemy zapisa:
xy[G(x, y) G(y, y)].
PYTANIE
Czy wewntrznie sprzeczne jest zdanie:
xy[G(x, y) G(y, y)]?
TABLICA SEMANTYCZNA
xy[G(x, y) G(y, y)]X
y[G(a, y) G(y, y)]?
G(a, a) G(a, a)X
G(a, a) G(a, a)
G(a, a)X G(a, a)X
G(a, a) G(a, a)
ODPOWIED
Zdanie:
xy[G(x, y) G(y, y)]
jest wewntrznie sprzeczne.
Przykad 3.22. Czy ponisze rozumowanie jest poprawne17 ?
Wszyscy kochaj kochajcego.
17
Zob. J. L. Casti, W. DePauli, Gdel. ycie i logika, Warszawa 2003, s. 95.
Jerzy nie kocha siebie.

Wobec tego Jerzy nie kocha Marty.
Niech K . . . , . . . bdzie dwuargumentow liter predykatow; skrtem
dla: . . . kocha . . . . Niech a bdzie skrtem dla: Jerzy; a b niech bdzie skrtem
dla: Marta.
Rozwaane rozumowanie moemy zatem zapisa:
x[yK(x, y) z K(z, x)], K(a, a) ` K(a, b)
TABLICA SEMANTYCZNA
x[yK(x, y) z K(z, x)]? K(a, b)X

K(a, a)X K(a, a)
K(a, b)
yK(a, y) z K(z, a)X
yK(a, y)? z K(z, a)?

K(a, b) K(a, a)
ODPOWIED: Tablica semantyczna jest zamknita, zatem w omawianym

rozumowaniu wniosek wynika logicznie z przesanek.
Przykad 3.23. Czy ponisze rozumowanie jest poprawne18 ?
Albo wszyscy kochaj, albo niektrzy ludzie nie kochaj.
Jeli wszyscy kochaj, to z pewnoci Piotr kocha.
Jeli nie wszyscy kochaj, to istnieje co najmniej jedna osoba, ktra nie
kocha; nazwiemy j Ani.
Wobec tego, jeli Ania kocha, to wszyscy kochaj.
Niech K . . . , . . . bdzie dwuargumentow liter predykatow; skrtem
dla: . . . kocha . . . . Niech a bdzie skrtem dla: Piotr; a b niech bdzie skrtem
dla: Ania.
Rozwaane rozumowanie moemy zapisa:
xyK(x, y) xyK(x, y), xyK(x, y) yK(a, y),
xyK(x, y) xy[K(x, y) (x = b)] ` yK(b, y) xyK(x, y).
Zauwamy, e pierwsze dwie przesanki s tezami rachunku predykatw.
Moemy je zatem pomin w konstrukcji tablicy semantycznej. Wystarczy
18
Zob. J. L. Casti, W. DePauli, Gdel. ycie i logika, Warszawa 2003, s. 95.
rozway tylko poprawno nastpujcego rozumowania:
xyK(x, y) xy[K(x, y) (x = b)] ` yK(b, y) xyK(x, y).
TABLICA SEMANTYCZNA
xyK(x, y) xy[K(x, y) (x = b)]X yK(b, y) xyK(x, y)X

yK(b, y)X xyK(x, y)X
K(b, c) yK(d, y)?
xyK(x, y)X xy[K(x, y) (x = b)]X

xyK(x, y)? y[K(b, y) (b = b)]?
yK(d, y)X
K(d, e)
K(d, e) K(d, e)
[K(b, y) (b = b)]X
K(bc)X
(b = b)
K(b, c)
ODPOWIED: Tablica semantyczna jest zamknita, zatem w omawianym
rozumowaniu wniosek wynika logicznie z przesanek.
375
Rozdzia 4
Konceptualizacja, definiowanie,
eksplikacja
The art of ranking things in genera and species is of no small impor-

tance and very much assists our judgment as well as our memory.
You know how much it matters in botany, not to mention animals
and other substances, or again moral and notional entities as some
call them. Order largely depends on it, and many good authors
write in such a way that their whole account could be divided and
subdivided according to a procedure related to genera and species.
This helps one not merely to retain things, but also to find them.
And those who have laid out all sorts of notions under certain he-
adings or categories have done something very useful.
Gottfried Wilhelm von Leibniz
New Essays on Human Understanding
Mylimy pojciami. Pojcia s wytworami, wynikiem pojciowania, ina-

czej konceptualizacji. Zasb poj wyznacza granice naszego mylenia.
Mylenie zyskuje walor intersubiektywnej komunikowalnoci dziki jzykowi.
W jzyku nastpuje przyporzdkowanie poj sowom aeby jzyk gitki
powiedzia wszystko, co pomyli gowa. Temu suy definiowanie. Zasb sw
wyznacza granice werbalnego porozumiewania si o czym nie mona m-
wi, o tym trzeba milcze. Coraz lepsze i peniejsze poznanie jest wspzalene
od znacze wyrae, dziki ktrym jest intersubiektywnie komunikowalne.
I aby odpowiednie da rzeczy sowo musimy przeprowadza analiz znacze,
czyli eksplikacj.
Prawnikowi zaley na jednoznacznym rozumieniu takich nazw jak kra-
dzie, przywaszczenie; oszustwo, sprzeniewierzenie. Ostro tych nazw
jest podana dla trafnego nazywania odpowiednich czynw. Nie powinno
376 ROZDZIA 4. KONCEPTUALIZACJA, DEFINIOWANIE, . . .
by niejasnoci jak np. rozumie nazw osoba najblisza w kontekcie prawa

do uchylenia si od skadania zezna. Znajomo zasad tworzenia poj, de-
finiowania i eksplikacji moe uatwi prac w zakresie tworzenia prawa oraz
w jego stosowaniu. Nie tylko nauka i dziedziny praktyczne, ale i ycie co-
dzienne stawia nas przed koniecznoci okrelenia znaczenia wyrae.
4.1 Konceptualizacja
Jzyk suy do wypowiadania myli, a zatem w tym porzdku pierwotna
jest myl, jzyk jest wtrny. Atomy naszej myli, elementy, z ktrych na-
sze myli s budowane, to pojcia (po acinie conceptus). Mylimy o pewnej
rzeczywistoci. Nasze mylenie jest aktywne. W wypadku rzeczywistoci po-
zaempirycznej mylenie w pewnym sensie konstruuje t rzeczywisto. Na
przykad obiekty matematyczne nie istniej dla naszego poznania dopki
ich nie skonstruujemy. Dopki nie mielimy pojcia zera1 , dopki nie byo
go w poznaniu matematycznym. Rzeczywisto empiryczna dla jej poznania
rwnie przy zaoeniu, e jest niezalena od poznania wymaga po-
j. Pojcia t rzeczywisto jednak t rzeczywisto jako ksztatuj. Nasze
widzenie wiata dokonuje si z perspektywy naszych poj. Od tego, jakie
mamy pojcie ryby zaley, czy wieloryb jest ryb, czy te ni nie jest.
Rzeczywisto ujmujemy myl, czyli pojmujemy dziki pojciom. Pojcia
s w tej rzeczywistoci zakotwiczone, maj w niej fundament.
To, co tu nazywamy konceptualizacj, zwykle okrela si jako definicj
realn.
Definicja 4.1. Definicja realna, inaczej konceptualizacja, to charakte-

rystyka przedmiotu lub przedmiotw pewnego rodzaju, ktr temu i tylko
temu przedmiotowi lub rodzajowi przedmiotw mona przypisa.
Termin konceptualizacja wyranie odrnia specyfik tworzenia poj

od operacji jzykowej, jak jest definiowanie. Niemniej tam, gdzie to jest uza-
sadnione obowizujc konwencj terminologiczn, nie zrezygnujemy z tra-
dycyjnej terminologii uywajc terminu definicja, cho mamy na uwadze
to, co nazwalimy konceptualizacj. Utworzenie pojcia zbiega si ze wska-
zaniem lub wprowadzeniem do jzyka odpowiedniego wyraenia, czyli z defi-
niowaniem. Konceptualizacja nie jest procesem psychicznym i konstruowania
pojcia nie naley utosamia z wyobraaniem (cho taki proces moe jej to-
warzyszy).
1
Pojcie zera trafio do redniowiecznej Europy za porednictwem Arabw. Wczeniej
znane byo w Indiach.
4.1. KONCEPTUALIZACJA 377
Punktem wyjcia konceptualizacji moe by sama rzeczywisto. Jej pod-

staw mog te by ju wytworzone pojcia. Proces ten w sposb rwnole-
gy przebiega na poziomie jzyka: moe by opisany jako wzbogacanie jzyka
o nowe wyraenia lub nadanie nowego znaczenia ju istniejcym wyraeniom.
Te zabiegi jzykowe to definiowanie (nominalne).
4.1.1 Ekstensjonalna i intensjonalna charakterystyka zakre-

sw nazw
Tworzenie poj dokonuje si przez tworzenie zbiorw, zakresw nazw.
Zakres nazwy moe zosta scharakteryzowany ekstensjonalnie.
Definicja 4.2. Ekstensjonalna charakterystyka zakresu nazwy (zbio-
ru) dokonywana jest przez wymienienie wszystkich i tylko elementw tego
zbioru lub, odpowiednio, podanie wszystkich i tylko desygnatw tej nazwy.
Zakres nazwy szkoa wysza w Biaymstoku charakteryzujemy wymie-
niajc wszystkie szkoy wysze dziaajce w Biaymstoku, czyli: Uniwersytet
w Biaymstoku, Politechnika Biaostocka, Akademia Medyczna w Biaym-
stoku, Akademia Muzyczna im. F. Chopina w Warszawie Filia w Biaym-
stoku, Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza w Warszawie Wydzia
Sztuki Lalkarskiej w Biaymstoku, Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania
w Biaymstoku, Wysza Szkoa Ekonomiczna w Biaymstoku, Niepastwowa
Wysza Szkoa Pedagogiczna w Biaymstoku, Wysza Szkoa Kosmetolo-
gii, Wysza Szkoa Administracji Publicznej im. Stanisawa Staszica, Wy-
sza Szkoa Menederska Stowarzyszenia Inicjatyw Gospodarczych, Wysza
Szkoa Gospodarowania Nieruchomociami w Biaymstoku, Wysza Szkoa
Matematyki i Informatyki Uytkowej, Wysza Szkoa Dziennikarska im. Mel-
chiora Wakowicza w Warszawie Wydzia Zamiejscowy w Biaymstoku,
Nauczycielskie Kolegium Rewalidacji i Resocjalizacji i Wychowania Fizycz-
nego, Wysza Szkoa Gospodarowania Nieruchomociami Wydzia Za-
miejscowy w Biaymstoku, Archidiecezjalne Wysze Seminarium Duchowne
w Biaymstoku.
Zakres nazwy moe zosta scharakteryzowany intensjonalnie.
Definicja 4.3. Intensjonalnie charakteryzuje si zakres nazwy (zbir)
przez podanie cechy, ktra przysuguje wszystkim i tylko desygnatom danej
nazwy lub, odpowiednio, elementom tego zbioru.
Zakres nazwy liczba parzysta charakteryzujemy intensjonalnie: liczba
parzysta to liczba podzielna przez 2. Podobnie pierwszoklasista to ucze
I klasy szkoy podstawowej.
Jeeli zakres nazwy jest scharakteryzowany ekstensjonalnie, to istnieje

jego charakterystyka intensjonalna. Nazw miasto wojewdzkie charakte-
ryzujemy ekstensjonalnie wymieniajc wszystkie 49 miast polskich, ktre s
miastami wojewdzkimi. Charakterystyki intensjonalnej moemy dokona
wskazujc na cech bycia miastem wojewdzkim.
W sytuacjach praktycznych zwykle nie dokonuje si penego wyliczenia
wszystkich elementw zakresu. Ograniczamy si do kilku charakterystycz-
nych przedmiotw p 1 , p 2 , . . . , p n , ktre nale do zakresu nazwy oraz kilku
innych przedmiotw q 1 , q 2 , . . . , q m , ktre nie nale do zakresu tej nazwy.
Przedmioty te dobieramy tak, aby byo moliwe przejcie do charaktery-
styki intensjonalnej. Charakterystyk t tworzy si jako zesp wszystkich
cech wsplnych przedmiotw p 1 , p 2 , . . . , p n bez tych cech, ktre s cechami
przedmiotw q 1 , q 2 , . . . , q m , a ktrych przysugiwanie nie jest wykluczone
przez cechy przedmiotw p 1 , p 2 , . . . , p n . Tego rodzaju zabieg okrela si jako
definicj ostensywn (lub, deiktyczn)2 .
Charakterystyka zakresu nazwy moe by werbalna lub niewerbalna, de-
iktyczna.
Definicja 4.4. Definicja deiktyczna (ostensywna) to ekstensjonalna

charakterystyka zakresu nazwy.
Wskazanie zakresu nazwy jest zwykym sposobem postpowania z dziemi

uczcymi si ojczystego jzyka. Na pytanie dziecka co to jest pies? (dziecko
mwi raczej piesek) po prostu pokazuje mu si kilka egzemplarzy tego ga-
tunku i wyprowadza si dziecko z bdu, gdy wskazujc na kota mwi, e
to pies. Taki sposb definiowania nie jest te obcy nauce. Szczeglnym wy-
padkiem takiego definiowania jest definicja metra jako jednostki dugoci
wyznaczonej przez wzorzec znajdujcy si w Svres pod Paryem3 .
Ekstensjonalna charakterystyka zakresu nazwy moe by dokonana na
drodze indukcyjnej. Najoglniej rzecz biorc mona wyrni dwa etapy de-
finiowania indukcyjnego. Na pierwszym etapie wylicza si pewne przedmioty,
o ktrych wiadomo, e nale do zakresu lub bierze si zbir takich przed-
miotw. Moe to by zbir skoczony albo nieskoczony. Nastpnie podaje
si zasady, wedug ktrych, biorc pod uwag przedmioty ju nalece do
charakteryzowanego zakresu, dochodzi si do okrelenia innych przedmio-
tw z tego zakresu. Wanym elementem definicji indukcyjnej jest ustalenie,
e charakteryzowany zbir jest najmniejszym zbiorem, ktry mona w ten
sposb uzyska.
2
Od aciskiego lub, odpowiednio, greckiego pokazywa.
3
Obecnie t jednostk dugoci definiuje si korzystajc z osigni wspczesnej fizyki.
Definicja 4.5. Definicja indukcyjna (rekurencyjna) to charaktery-

styka zakresu nazwy poprzez:
1. wskazanie pewnych desygnatw tej nazwy (moe to by zbir sko-

czony lub nieskoczony),
2. podanie reguy lub regu, ktrych zastosowanie do przedmiotw, bd-

cych desygnatami tej nazwy jednoznacznie wskazuje przedmiot rwnie
bdcy jej desygnatem;
3. stwierdzenie, e desygnatami tej nazwy s tylko przedmioty, o ktrych

mwi pkt. 1 i 2.
Warunek 1 to warunek pocztkowy a warunek 2 to warunek induk-

cyjny.
W podany sposb moemy scharakteryzowa zakres nazwy liczba na-

turalna. Zbiorem danych wyjciowych desygnatw tej nazwy niech bdzie
zbir, ktrego jedynym elementem jest: |. Nastpnie przyjmijmy, e jeeli
naley do zakresu nazwy liczba naturalna, to | naley do tego zakresu.
Zakresem nazwy liczba naturalna jest najmniejszy zbir, ktry spenia oba
warunki. Mona zauway, e ||||| jest elementem charakteryzowanego za-
kresu, a: ||?||| nie jest4 .
Podobnie charakteryzujemy zakres nazwy przodek O. Danymi desygna-
tami nazwy przodek O niech bdzie zbir rodzicw O. Regua indukcyjna
mwi, e jeeli A naley do zakresu nazwy przodek O, to rodzice A nale
do tego zakresu.
Specjalna zasada zwana zasad ektensjonalnoci gosi, e zbiory ma-
jce te same elementy s sobie rwne. Oznacza to midzy innymi, e zbir
scharakteryzowany ekstensjonalnie jest rwny zbiorowi scharakteryzowanemu
intensjonalnie, jeli tylko oba te zbiory nie rni si swoimi elementami. Ta-
kie jzyki, w ktrych rwnozakresowe nazwy s wymienialne w dowolnych
zdaniach z zachowaniem wartoci logicznej tych zda (salva veritate), to
4
Definicje indukcyjne pozwalaj na drodze wnioskowania okrelanego jako wnioskowa-
nie przez indukcj (matematyczn) dowodzi wasnoci obiektw speniajcych warunki
definicji. Na przykad na to, aby dowie, e kada liczba naturalna posiada jak wasno
W wystarczy pokaza, e
1. wasno ta przysuguje obiektowi: |
oraz
2. jeeli przysuguje obiektowi , to przysuguje obiektowi: |.
Zob. o wnioskowaniu indukcyjnym w niniejszej ksice.
jzyki ekstensjonalne. Jzyki, w ktrych to nie ma miejsca, to jzyki in-

tensjonalne. W wypadku jzyka intensjonalnego rwno zakresw nazw nie
gwarantuje, e zastpienie w jakim zdaniu jednej nazwy przez inn o takim
samym zakresie nie doprowadzi do zmiany wartoci logicznej tego zdania.
Jzyk teorii matematycznych jest jzykiem ekstensjonalnym: zastpienie
jakiej nazwy przez inn o takim samym zakresie nie zmienia wartoci lo-
gicznej zdania, w ktrym tego zastpienia dokonano. Na przykad kwadrat
i prostokt rwnoboczny s nazwami rwnozakresowymi. Nie znajdziemy
zdania z geometrii, w ktrym zastpienie nazwy kwadrat przez prostokt
rwnoboczny lub na odwrt, zdanie prawdziwe przeprowadzaoby w fa-
szywe (a faszywe w prawdziwe).
Jzyki naturalne s jzykami intensjonalnymi (nie s ekstensjonalne).
Lech Wasa i prezydent RP w roku 1994 to jedna i ta sama osoba. Prawd
jest, e Lech Wasa przeskoczy ogrodzenie Stoczni Gdaskiej, nie jest za
prawd, e Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej z 1994 r. przeskoczy ogro-
dzenie Stoczni Gdaskiej. Autorem Ballad i romansw jest Adam Mic-
kiewicz, ale nie jest prawd, e Ballady i romanse pisa autor Dziadw,
chocia autor Dziadw i Adam Mickiewicz to jedna i ta sama osoba.
Charakterystyka ekstensjonalna zakresu scharakteryzowanego intensjo-
nalnie nie zawsze jest prosta, czasem jest to powany problem. Problemem
praktycznym jest np. rejestr osb chorych na AIDS. Zakres nazwy chory na
AIDS jest scharakteryzowany intensjonalnie. Z powodw praktycznych zain-
teresowani jednak jestemy jego charakterystyk ekstensjonaln. Kade rw-
nanie matematyczne jest charakterystyk intensjonaln zbioru liczb, ktre
to rwnanie speniaj. Rozwizanie rwnania nie jest niczym innym jak cha-
rakterystyk ekstensjonaln tego zbioru. W teorii mnogoci definiuje si spe-
cjalny operator, operator abstrakcji, ktry jest znakiem operacji przecho-
dzenia od charakterystyki intensjonalnej do ekstensjonalnej.
Majc zbiory (zakresy nazw) scharakteryzowane ekstensjonalnie lub in-
tensjonalnie moemy wytwarza zbiory (zakresy nazw) poprzez operacje
na tych zbiorach, w szczeglnoci poprzez operacje teoriomnogociowe, jak
np. sum, iloczyn lub rnic zbiorw. Tak czysto formalnie mona opisa
np. definicj klasyczn. Definicja klasyczna to charakterystyka przedmiotw
pewnego rodzaju poprzez cz wspln zakresw dwch nazw. Jeden to
zakres pojcia rodzajowego (genus), a do drugiego nale te i tylko te przed-
mioty, ktrym przysuguje pewna cecha, tzw. rnica gatunkowa (differen-
tia specifica). Std formua tej definicji: definitio fit per genus proximum et
differentiam specificam (definicja powstaje za pomoc najbliszego rodzaju
i rnicy gatunkowej).
Definicja 4.6. Definicja klasyczna to charakterystyka przedmiotw pew-

nego rodzaju jako elementw zbioru bdcego czci wspln zakresw
dwch nazw. Zakres pierwszej z nazw to zakres pojcia rodzajowego, a za-
kres drugiej okrela tzw. rnic gatunkow.
W definicji Czowiek to zwierz rozumne pojciem rodzajowym jest

pojcie zwierzcia, a rnica gatunkowa to cecha rozumnoci. Zbir ludzi
jest czci wspln (iloczynem) zbioru zwierzt i zbioru istot rozumnych5 .
4.1.2 Podzia logiczny i klasyfikacja

Procedura tworzenia poj za punkt wyjcia moe bra zakres jednej na-
zwy i na nim jako zbiorze dokonywa pewnych operacji. Takim zabiegiem
jest podzia logiczny zakresu nazwy.
W teorii mnogoci dopuszcza si moliwo nieskoczenie wielu czonw
podziau. Niech BT bdzie rodzin zbiorw. Rodzina ta jest podziaem lo-
gicznym zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy:
Definicja 4.7. Podzia logiczny zakresu nazwy A to klasa zakresw nazw

B1 , B2 , . . . , Bn podrzdnych wzgldem A takich, e
1. kada z nazw B1 , B2 , . . . , Bn jest niepusta, czyli ma przynajmniej jeden

desygnat (warunek niepustoci podziau);
2. kady desygnat nazwy A jest desygnatem przynajmniej jednej z nazw

B1 , B2 , . . . , Bn (warunek zupenoci podziau).
3. kady desygnat nazwy A jest desygnatem co najwyej jednej z nazw

B1 , B2 , . . . , Bn (warunek rozcznoci podziau)6
5
Takie definicje pozostaj w zwizku z dwuczonowymi nazwami skadajcymi si z na-
zwy rodzajowej, np. Homo czowiek i epitetu gatunkowego sapiens rozumny.
Ich rozpowszechnienie zawdziczamy Linneuszowi (17071778). Rozwin on koncepcj
dwuczonowych nazw rolin, ktra jest dzieem Kaspra Bauhina (15601624).
6
W teorii mnogoci dopuszcza si moliwo nieskoczenie wielu czonw podziau.
Niech BT bdzie rodzin zbiorw. Rodzina ta jest podziaem logicznym zbioru A wtedy
i tylko wtedy, gdy:
(a) tT Bt 6= ,
S
(b) tT Bt = A,
(c) t1 , t2 T (t1 6= t2 Bt1 Bt2 = ).
Definicja 4.8. Niech klasa zakresw nazw B1 , B2 , . . . , Bn bdzie podziaem

logicznym zakresu nazwy A. Zakres nazwy A jest to zakres dzielony (to-
tum divisionis) tego podziau, a zakresy nazw B1 , B2 , . . . , Bn s czonami
podziau (membra divisionis).
Na przykad podzia nazw jzyka polskiego na (1) proste i (2) zoone,

spenia wszystkie warunki poprawnego podziau logicznego. Nazw, ktrej
zakres dzielimy, jest nazwa nazwa jzyka polskiego. Czony podziau s za-
kresami nazw: prosta nazwa jzyka polskiego, zoona nazwa jzyka pol-
skiego.
Warunku niepustoci nie spenia podzia trjktw na: (1) takie, ktre
nie maj adnego kta prostego, (2) takie, ktre maj dokadnie jeden kt
prosty, i (3) takie, ktre maj dokadnie dwa kty proste. Z geometrii wia-
domo, e nie ma trjktw, ktre miayby dwa kty proste. Warunku niepu-
stoci nie spenia podzia koni na czteronone i dwunone. Od strony czysto
praktycznej zauwamy, e nie prowadzi si kartoteki, w ktrej pewien dzia
(podkartoteka) bdzie pusty. Kto, kto pracuje na komputerze, nie tworzy
pustej podkartoteki (jeli nie ma by ona choby tylko czasowo wypeniana).
Prowadzcy ewidencj towarw w hurtowni nie bdzie tworzy dziau w kar-
totece towarw sprzedawanych przez hurtowni dla rodzaju towarw, ktrych
ta hurtownia nigdy nie sprzedaje.
Warunku zupenoci nie spenia podzia trjktw na: (1) prostoktne,
i (2) rwnoboczne. Istniej bowiem trjkty, ktre nie s ani prostoktne,
ani rwnoboczne. Warunku tego nie spenia te podzia wdlin na szynki
i kiebasy podsuszane.
Warunek rozcznoci naruszony jest, gdy dzielimy zbir trjktw na:
(1) prostoktne, (2) takie, ktre maj dokadnie dwa kty ostre, i (3) ta-
kie, ktre maj trzy kty ostre. Jest tak, poniewa wszystkie trjkty maj
przynajmniej dwa kty ostre, w szczeglnoci wszystkie trjkty prostoktne
maj jeden kt prosty i dwa kty ostre. Warunku tego nie spenia te po-
dzia gospodarstw na rolnicze, ogrodnicze i sadownicze. rdem problemw
z rozcznoci podziau logicznego jest nieostro nazw, ktrych zakresami
s czony podziau. Jeli nie uczynimy ostrymi nazw dowd osobowy i do-
wd rzeczowy (nieosobowy) to podzia dowodw w postpowaniu proceso-
wym nie bdzie spenia warunku rozcznoci.
Podzia jest (powinien by) dokonywany wedug jakiej jednej zasady.
Definicja 4.9. Zasada podziau (fundamentum divisionis) to regua, we-

dug ktrej przedmioty ze zbioru dzielonego s elementami poszczeglnych
czonw podziau.
W szczeglnoci zasad t moe stanowi posiadanie lub nieposiadanie

pewnej cechy przez przedmiot. Zakres dzielony jest wwczas na dwa zbiory:
elementami jednego zbioru s przedmioty, ktre dan cech posiadaj, a ele-
mentami drugiego zbioru s przedmioty, ktre tej cechy nie posiadaj. Na
przykad meble moemy dzieli na: (1) te, ktre s zrobione z litego drewna,
i (2) te, ktre nie s zrobione z litego drewna.
Definicja 4.10. Podzia dychotomiczny to podzia, ktrego jednym czo-
nem s wszystkie i tylko te przedmioty z zakresu dzielonego, ktre posiadaj
pewn cech c i ktrego drugim czonem s wszystkie i tylko te przedmioty
z zakresu dzielonego, ktre cechy c nie posiadaj.
Cechy c i nie-c to cechy kontradyktoryczne.
Zauwamy, e podzia dychotomiczny spenia zawsze warunki rozczno-
ci i zupenoci podziau. Spenienie warunku niepustoci wymaga, aby brana
pod uwag cecha przysugiwaa jakim przedmiotom, ale nie przysugiwaa
wszystkim przedmiotom zakresu dzielonego. W wypadku tego podziau jeden
z czonw podziau jest zakresem nazwy prywatywnej, a drugi jest zakresem
nazwy nieprywatywnej. Zadania praktyczne wymagaj jednak zwykle innego
podziau ni dychotomiczny.
W wypadku podziau dychotomicznego zakres dzielony jest na dwa czony.
Podzia wieloczonowym to podzia, ktry ma wicej ni dwa czony.
W zalenoci od zasady podziau mwimy o podziale genetycznym, struk-
turalnym, funkcjonalnym.
Dokonanie podziau logicznego wedug jednej zasady jest wane. W wy-
padku gdyby tak nie byo, podzia moe nie spenia warunku rozcznoci
lub zupenoci. Na przykad podzia trjktw na trjkty prostoktne (ro-
dzaj ktw) i na trjkty rwnoramienne (rodzaj bokw) nie spenia warun-
kw rozcznoci i zupenoci. Podzia tworzy si wedug odmian jednej cechy
oglnej. Ta cecha to determinanda, jej odmiany to determinanty. Buty
moemy dzieli wedug rodzaju osb, dla ktrych s przeznaczone (determi-
nanda). Mog to by buty dziecice, damskie i mskie (s to determinanty).
Wyszczeglnione trzy warunki poprawnego podziau logicznego: niepu-
stoci, rozcznoci i zupenoci maj charakter formalny.
Definicja 4.11. Formalnie poprawny podzia logiczny to podzia, ktry
jest niepusty, rozczny i zupeny.
Jasne jest, e podzia musi mie jaki cel. Moemy wic mwi o niefor-
malnych warunkach poprawnoci podziau.
Definicja 4.12. Pragmatycznie poprawny podzia logiczny to po-
dzia, ktry suy jakim celom teoretycznym lub praktycznym.
Nie jest celowy, jak si zdaje, podzia komputerw ze wzgldu na ko-

lor obudowy, celowy jest za podzia ze wzgldu na monitor: kolorowy lub
czarno-biay. Kolor wykadziny podogowej ma znaczenie i moe stanowi
zasad podziau tych wyrobw. Dla botanika wanym i podnym podzia-
em jest podzia rolin kwiatowych na nago- i nienagonasienne. Nie jest za
uyteczny podzia na te, ktre podobaj si i te, ktre nie podobaj si Zosi.
Podzia logiczny jest pragmatycznie poprawny, gdy jest naturalny. Natu-
ralny podzia logiczny to podzia dokonany wedug takiej zasady podziau
odwoujcej si do cech, e przedmioty znajdujce si w jednym czonie po-
dziau maj wiele cech wsplnych. Ponadto zasada ta podporzdkowana jest
celowi podziau. Podzia, ktry nie jest naturalny to podzia sztuczny.
Podzia ksiek w bibliotece wedug ich formatu jest podziaem sztucznym.
Taki za podzia ksiek w pakowni moe by przydatny i naturalny.
Kady czon podziau sam moe podlega podziaowi. Zakres nazwy
samochd moe zosta podzielony wedug marek samochodw: Mercedes,
BMW, Opel, Peugeot, Renault itd. Nastpnie moemy dzieli marki wedug
typw. Podobnie czyny ludzkie moemy podzieli na zakazane przez prawo
(np. napad rabunkowy) i na nie zakazane przez prawo. Czyny nie zakazane
przez prawo moemy podzieli na czyny nakazane przez prawo (np. obowi-
zek suby wojskowej) i na czyny nie nakazane przez prawo (np. podjcie
studiw prawniczych). Taki zwielokrotniony podzia, gdy czony jednego po-
dziau podlegaj dalszemu podziaowi, to klasyfikacja.
Zwielokrotnienie podziau prowadzi do coraz nowych nazw (zbiorw jako
ich zakresw). Nazwy (zbiory) te mog by porwnywane ze wzgldu na to,
w wyniku ktrego kolejnego podziau zostay otrzymane. Podamy definicj
indukcyjn nazw (zbiorw) wsprzdnych.
Definicja 4.13 (Nazwy wsprzdne ze wzgldu na podzia).
1. Nazwy, ktrych zakresami s czony podziau to nazwy wsprzdne.
2. Jeeli nazwy n1 i n2 s wsprzdne, to wsprzdne s nazwy otrzy-
mane w wyniku podziau zakresw nazw n1 i n2 .
3. Nie ma innych nazw wsprzdnych ni te, ktrych wsprzdno daje
si stwierdzi zgodnie z pkt.1 i 2.
Zamiast mwi o nazwach wsprzdnych moemy mwi o zbiorach
wsprzdnych jako ich zakresach. Podzia studentw wedug rocznika stu-
diw wyznacza jako nazwy wsprzdne: student I roku studiw, student
II roku studiw itd. Wsprzdne bd rwnie nazwy otrzymane ze zwie-
lokrotnienia tego podziau przez podzia na otrzymujcych i nieotrzymuj-
cych stypendium, czyli wsprzdne s nazwy: student I roku otrzymujcy
stypendium, student I roku nieotrzymujcy stypendium, student II roku

otrzymujcy stypendium, student II roku nieotrzymujcy stypendium itd.
Klasyfikacja przedmiotw pewnego rodzaju (zakresu nazwy) to zwielo-
krotniony (wielostopniowy) podzia logiczny, w ktrym zbiorami dzielonymi
s zbir przedmiotw pewnego rodzaju, czony podziau tego zbioru i ewen-
tualnie czony kolejnych podziaw logicznych.
Pojcie n-stopniowej klasyfikacji definiowane jest indukcyjnie.
Definicja 4.14 (N -stopniowej klasyfikacji zakresu nazwy U).
1. Jednostopniow (1-stopniow) klasyfikacj zakresu nazwy U jest po-

dzia logiczny zakresu nazwy U.
2. Podzia logiczny (niekoniecznie wszystkich) zakresw nazw wsprzd-

nych otrzymanych w wyniku klasyfikacji k-stopniowej jest (k + 1)-
stopnia klasyfikacj zakresu nazwy U.
3. Nie ma innych klasyfikacji n-tego stopnia ni te, ktre tworzone s

zgodnie z pkt. 1 i 2.
Dobrze napisany tekst jest podzielony na rozdziay, te za s podzie-

lone na podrozdziay itd. Klasyfikacja tekstu moe by opisana za pomoc
symboli liczbowych. Poszczeglne czony s tego samego rzdu jeli ich opis
liczbowy jest tyle samo czonowy. Szeroko znana jest klasyfikacja wiata ro-
linnego7 i zwierzcego, ktra daa podstaw dla systematyki rolin i zwie-
rzt.
Wielkim odkryciem naukowym dokonanym przez Mendelejewa by ukad
okresowy pierwiastkw. Jest to klasyfikacja pierwiastkw oparta o budow
atomow. Pierwiastki w poszczeglnych czonach podziau maj wiele wspl-
nych istotnych wasnoci, o ktrych mwi prawo okresowoci.
Klasyfikacja ma wymiar wiedzotwrczy. Obejmujc wszystkie przedmioty
z dziedziny rozwaa porzdkuje wiedz poprzez prawa rzdzce przedmio-
tami z poszczeglnych czonw podziau a take, bdc oparta na natural-
nych wasnociach przedmiotw uatwia pozyskanie nowej wiedzy.
Definicja 4.15. Systematyka to praktyczne przyporzdkowanie przedmio-

tw pewnego rodzaju czonom podziau w klasyfikacji tych przedmiotw.
Klasyfikacja jest zabiegiem czysto teoretycznym. Czony skadajcych si

na ni podziaw mog by scharakteryzowane (intensjonalnie) przez cechy
przedmiotw (ktre do nich nale). Dla potrzeb praktycznych niezbdna
7
Pierwsz klasyfikacj rolin opracowa w 1737 r. szwedzki przyrodnik Karol Lineusz.
jest odpowied, do ktrych czonw podziau nale poszczeglne przed-

mioty, czyli potrzebna jest charakterystyka ekstensjonalna poszczeglnych
czonw podziau. Jest to zadanie systematyki. Systematyka okrela miejsce
poszczeglnych przedmiotw w czonach klasyfikacji (w ktrej ta systema-
tyka ma swoj podstaw teoretyczn). Na przykad botanik systematyk po
okreleniu cech roliny wskazuje jej miejsce w klasyfikacji rolin.
Z problemami dokonania poprawnego podziau logicznego, klasyfikacji
i systematyki spotykamy si na co dzie. Moe to by sprawa uporzdkowa-
nia ksiek w domowej biblioteczce lub uoenia odziey w szafach. Mamy
problem z wygodnym i prostym uporzdkowaniem zbiorw na dysku kom-
puterowym. Problemy z podziaem ma hurtownik i sprzedawca. Po dokona-
niu podziau (jako abstrakcyjnego zabiegu mylowego) podejmujemy decyzje
w sprawie poszczeglnych przedmiotw, gdzie jest ich miejsce.
Prawnik jako kodyfikator musi dokona poprawnego podziau kwestii re-
gulowanych w ustawie. Nie jest spraw prost podzia logiczny przepisw
w kodeksie. Ustawa winna by przejrzysta, czyli poszczeglne kwestie nie po-
winny by regulowane przez przepisy z rnych jej dziaw (warunek rozcz-
noci podziau). Ustawa winna regulowa wszystkie zagadnienia z zakresu,
ktry obejmuje, czyli winna by kompletna, niczego nie pomija (warunek
zupenoci podziau logicznego). Podzia powinien by dokonany wedug za-
sady naturalnej. Sztuczny podzia tworzyby du przeszkod z rozumieniu
i stosowaniu ustawy.
Od podziau logicznego naley odrni podzia fizyczny.
4.1.3 Partycja
Podzia logiczny to podzia zbioru w sensie dystrybutywnym. Jeli zbir
ten jest zakresem nazwy N , to wszystkie jego elementy s desygnatami tej
nazwy. Inaczej jest w wypadku zbioru w sensie kolektywnym. O elementach
takiego zbioru mwimy, e s czciami tego zbioru. Ot jeli zbir w sen-
sie kolektywnym jest desygnatem nazwy N , to aden jego element-cz nie
jest desygnatem tej nazwy. Podzia zbioru w sensie kolektywnym naley od-
rni od podziau zbioru w sensie dystrybutywnym. Kady element zbioru
onierzy jest onierzem. Zbir ten jest bowiem zbiorem w sensie dystrybu-
tywnym. Puk dzielony jest np. na bataliony, a te na kompanie. adna cz
puku nie jest pukiem. Puk jest zbiorem w sensie kolektywnym. Podobnie
zbiorem w sensie kolektywnym jest batalion i kompania. Terytorium pastwa
dzielone jest na wojewdztwa, a te na gminy. Gminy to czci wojewdztw
i pastwa. Wojewdztwa to czci pastwa. adna cz wojewdztwa nie
jest wojewdztwem. adna cz gminy nie jest gmin.
Definicja 4.16. Partycja (podzia mereologiczny) przedmiotu to wy-

rnianie jego czci.
Podzia terytorialny jest partycj8 , a nie podziaem w sensie logicznym.

Nazwy wojewdztwo i gmina maj rozczne zakresy. Gmina jest cz-
ci wojewdztwa, a nie elementem zakresu nazwy wojewdztwo. Podzia
stou na jego czci skadowe to take partycja. Noga od stou jest czci
stou i nie naley do zakresu nazwy st (bo nie jest stoem). Z problemem
partycji mamy do czynienia w wypadku nazw zbiorowych, a wic tych, kt-
rych desygnaty s konglomeratami, przedmiotami zoonymi. Konceptuali-
zacja w wypadku tworzenia pojcia przez partycj uwzgldnia cao, ktrej
czci jest obiekt, pojcie ktrego tworzymy. Na przykad ministerstwo b-
dziemy opisywa jako cz skadow rzdu. Podobnie gmin opisujemy jako
cz powiatu, ten jako cz wojewdztwa a wojewdztwo jako cz kraju.
Podzia moe m.in. by przestrzenny: dyspozycja i szeregowanie lub cza-
sowy: periodyzacja.
Czony podziau s policzalne charakteryzowane mog by przez liczb
elementw. Czci podziau merologicznego charakteryzowane mog by ja-
k miar wielkoci. Na przykad w wypadku podziau terytorialnego kraju
czci tego podziau mog by charakteryzowane przez ilo hektarw, jakie
zajmuje ich obszar.
Mona wskaza nastpujce warunki poprawnoci logicznej partycji.
Niech U bdzie przedmiotem dzielonym merologicznie na przedmioty:
C1 , C2 , . . . Cn . Podzia jest poprawny jeli:
1. kada z czci C1 , C2 , . . . Cn ma wielko

niepusto podziau merologicznego (partycji),
2. przedmioty C1 , C2 , . . . Cn nie maj czci wsplnej

rozczno podziau merologicznego (partycji),
3. nie ma takiej czci przedmiotu U, ktra nie byaby czci ktrego

z przedmiotw przedmiotw C1 , C2 , . . . Cn
zupeno podziau merologicznego (partycji).
Podane warunki s warunkami koniecznymi poprawnoci podziau mero-

logicznego. Uzna je mona rwnie za warunki wystarczajce.
Podane warunki poprawnoci podziau merologicznego spenia podzia
terytorialny kraju na wojewdztwa.
8
Od greckiego sowa oznaczajcego bry.
Czci przedmiotu, ktry podlega podziaowi merologicznemu same mog

podlega dalszej partycji (podziaowi merologicznemu). W wypadku podziau
kraju wojewdztwa dzielone s na powiaty a te na gminy. Moemy mwi
tu o trzystopniowym podziale merologicznym kraju. Stopie podziau mie-
rzymy biorc pod uwag stopie przedmiotu jako wyniku partycji. Przedmiot
wyjciowy bierzemy jako przedmiot stopnia 0. Jeli przedmiot jest przedmio-
tem k-tego stopnia, to czci wyrnione z niego przez kolejn partycj bd
stopnia (k + 1).
4.1.4 Definicja przez abstrakcj

Pewnym sposobem konceptualizacji metod podziau logicznego jest defi-
nicja przez abstrakcj.
Przypomnijmy, e relacja rwnowanoci to relacja zwrotna, symetryczna
i przechodnia, a pole relacji to zbir wszystkich przedmiotw, ktre mog
pozostawa w tej relacji.
Definicja 4.17. Klas abstrakcji relacji rwnowanoci R wyzna-

czon przez przedmiot p jest zbir [p]R wszystkich i tylko tych przedmio-
tw, ktre pozostaj w relacji R z przedmiotem p.
Relacja bycia z tego samego rocznika jest w zbiorze ludzi relacj rwno-
wanoci. Klas abstrakcji tej relacji wyznaczona przez Jana, ktry urodzi
si w 2006 r. jest zbir wszystkich i tylko tych ludzi, ktrzy urodzili si
w 2006 r. Rocznik to klasa abstrakcji tej relacji.
Zasada abstrakcji gosi, e zbir wszystkich klas abstrakcji wyznaczo-
nych przez elementy pola relacji rwnowanoci jest podziaem logicznym
pola tej relacji. Zauwamy, e kada klasa abstrakcji jest niepusta. Przy-
najmniej jeden przedmiot do niej naley, mianowicie przedmiot, ktry j
wyznacza poniewa relacja rwnowanoci jest zwrotna. Speniony jest
warunek zupenoci. Kady element pola relacji rwnowanoci wyznacza
jak klas abstrakcji. Ze zwrotnoci tej relacji za wynika, e kady element
naley do tej klasy, ktr wyznacza. Pokazanie, e speniony jest warunek
rozcznoci, czyli warunek, e przedmioty nalece do pola relacji rwno-
wanoci nale do co najwyej jednej klasy abstrakcji, wymaga skorzystania
z faktu, e relacja rwnowanoci jest symetryczna i przechodnia.
Mona pokaza rwnie, e jeeli mamy jaki podzia logiczny zbioru,
to relacja R taka, e dwa przedmioty z tego zbioru pozostaj w relacji R
wtedy i tylko wtedy, gdy nale do tego samego czonu podziau, jest relacj
rwnowanoci. Ponadto dowodzi si, e klasy abstrakcji tej relacji s rwne
czonom tego podziau logicznego.
Klasy abstrakcji relacji rwnowanoci charakteryzuj w sposb jedno-

znaczny przedmioty pewnego rodzaju. Mog wic by wykorzystane w kon-
ceptualizacji.
Definicja 4.18. Definicja przez abstrakcj to charakterystyka przed-

miotw pewnego rodzaju jako klasy abstrakcji wyznaczonej przez pewien
przedmiot z pola okrelonej relacji rwnowanoci.
Pasterz liczy swoje owce dokonujc naci na kiju: tyle byo naci, ile
byo owiec. Dziecko na paluszkach pokazuje, ile ma cukierkw: tyle, ile po-
kazuje paluszkw. Tak liczyli te pierwotni ludzie. Ta procedura liczenia
opiera si na relacji rwnolicznoci, czyli relacji, ktra elementom jednego
zbioru przyporzdkowuje dokadnie jeden element drugiego zbioru i odwrot-
nie. Inaczej, elementom jednego zbioru w sposb wzajemnie jednoznaczny
przyporzdkowuje elementy drugiego zbioru. Na przykad elementom zbioru
palcw lub naci na kiju wzajemnie jednoznacznie przyporzdkowuje ele-
menty zbioru liczonego.
Relacja rwnolicznoci zbiorw jest relacj rwnowanoci.
Kady zbir jest rwnoliczny z samym sob. Dla kadego zbioru istnieje
bowiem funkcja, ktra w sposb wzajemnie jednoznaczny odwzorowuje ten
zbir na siebie, a mianowicie: x = f (x). Speniony jest wic warunek zwrot-
noci.
Symetryczno wynika z faktu, e jeeli zbir A jest rwnoliczny ze zbio-
rem B, to istnieje funkcja f , ktra w sposb wzajemnie jednoznaczny od-
wzorowuje zbir A na zbir B :
f : A B.
Funkcja odwrotna do f , czyli funkcja f 1 : B A zdefiniowana nastpujco:
x = f 1 (y) wtedy i tylko wtedy, gdy y = f (x),
w sposb wzajemnie jednoznaczny odwzorowuje zbir B na zbir A, zatem

zbir B jest rwnoliczny ze zbiorem A.
Przechodnio wynika z tego, e jeeli A jest rwnoliczne z B, a B rw-
noliczne z C, to istnieje funkcja f : A B, ktra w sposb wzajemnie jedno-
znaczny odwzorowuje zbir A na zbir B i istnieje funkcja f1 : B C, ktra
w sposb wzajemnie jednoznaczny odwzorowuje zbir B na zbir C. Funkcja
f2 taka, e
f2 (x) = f1 (f (x))
jest funkcj, ktra w sposb wzajemnie jednoznaczny odwzorowuje zbir A

na zbir C. Relacja rwnolicznoci dzieli klas zbiorw na podklasy zbiorw
rwnolicznych.
Mona przyj, e pojcia liczb zostay uksztatowane na drodze abstrak-
cji, czyli odrzucenia wszystkiego, co rnio zbiory rwnoliczne. Zostao to,
co byo wsplne: liczba. Wyraajc si bardziej technicznie: liczba to klasa
abstrakcji relacji rwnolicznoci. Na przykad liczba 3 to klasa abstrakcji
relacji rwnolicznoci wyznaczona przez zbir trjelementowy.
Innym przykadem tworzenia poj na drodze definicji przez abstrakcj
jest definiowanie kolorw. Relacja rwnobarwnoci jest relacj rwnowano-
ci. Tworzy si klasy abstrakcji tej relacji. Kolor to klasa abstrakcji relacji
rwnobarwnoci. Ksztat za to klasa abstrakcji relacji rwnoksztatnoci.
Biorc relacj rwnoczesnoci zdarze definiuje si moment czasowy jako
klas abstrakcji tej relacji9 .
4.1.5 Pojcia porzdkujce i typologiczne

Problem pojcia czasu, o ktrym bya wyej mowa, nie zamyka si na po-
jciu momentu czasowego. Chcemy czas mierzy. Podobnie chcemy mierzy
jako wyrobw, chcemy zna stopie zainteresowania konsumentw jakim
produktem lub usug. Poj tych nie da si zdefiniowa korzystajc tylko
z relacji rwnowanoci, potrzebne s jeszcze relacje porzdkujce. W kon-
ceptualizacji, najoglniej rzecz biorc, mona wykorzystywa konstrukcje,
struktury zoone ze zbiorw i z rnych relacji. Takie struktury struk-
tury relacyjne opisuje si jako ukady hZ1 , . . . Zm , R1 , . . . , Rn i, gdzie Zi
to zbir, a Rj to relacja, ktrej czonami s elementy zbiorw Zi , 0 i n.
Definicja 4.19. Relacja W jest relacj wyprzedzania zwizan z rela-
cj rwnowanoci R wtedy i tylko wtedy, gdy relacja W jest:
1. przechodnia,
czyli dla kadego x, y, z: jeli xWy i yWz, to xWz;
2. R-owo przeciwsymetryczna,
czyli dla kadego x, y: jeli xRy, to nie(yWx);
3. R-owo spjna,
czyli dla kadego x, y: jeli nie(xRy), to (xWy lub yWx).
9
Okazuje si, e relacja rwnoczesnoci jest relacj rwnowanoci w wypadku czasu
klasycznego. W wypadku czasu relatywistycznego ta relacja nie spenia warunku prze-
chodnioci. W zwizku z tym rozwaa si inn moliwo definiowania momentu czasowego
(i innych poj abstrakcyjnych) ni jako klasy abstrakcji relacji rwnowanoci.
Zauwamy, e warunek 2 wyklucza moliwo, by przedmioty rwnowane

ze wzgldu na R byy w stosunku wyprzedzania W. Warunek 3 gwarantuje
za, e dowolne dwa przedmioty nie bdce rwnowanymi ze wzgldu na R,
s ze sob porwnywalne ze wzgldu na stosunek wyprzedzania W.
Pojcia porzdkujce tworzymy biorc relacj rwnowanoci i zwizan
z ni relacj wyprzedzania.
Definicja 4.20. Pojcie porzdkujce (nazwa porzdkujca) definio-
wane jest przez struktur hZ, R, Wi, gdzie Z jest zbiorem, R relacj rw-
nowanoci, a W zwizan z ni relacj wyprzedzania. Polem relacji R i W
jest zbir Z.
Po wprowadzeniu do zbioru zdarze relacji rwnoczesnoci mona byo
zdefiniowa moment czasowy. Aby zdefiniowa czas, do zbioru zdarze oprcz
relacji rwnoczesnoci trzeba doczy zwizan z ni relacj wczeniej-pniej,
W-P.
Relacja rwnoczesnoci jest relacj rwnowanoci. Relacja W-P w zbio-
rze zdarze rozumianych w sensie fizyki klasycznej jest relacj przechodni
speniony jest wic warunek 1. Jest te R-owo przeciwsymetryczna: jeeli
dwa zdarzenia s rwnoczesne, to nie pozostaj w relacji wczeniej-pniej
speniony jest wic warunek 2. Relacja wczeniej-pniej jest w zbiorze
zdarze R-owo spjna: z dowolnych dwch nierwnoczesnych zdarze jedno
jest wczeniejsze od drugiego tym samym speniony jest warunek 3. Tak
opisany czas daje si mierzy.
Czas jest struktur zoon ze zbioru zdarze oraz dwch relacji okrelo-
nych na tym zbiorze: hT , R, W-Pi, gdzie T jest zbiorem zdarze, R jest
relacj rwnoczesnoci, a W-P jest zwizan z R relacj wczeniej-pniej.
Podobnie moemy zdefiniowa jako produktu. Tym razem bierzemy
zbir wyrobw pewnego rodzaju, relacj rwnej jakoci oraz zwizan z ni
relacj bycia lepszej jakoci.
Tego rodzaju pojciami jak czas i jako produktu s te pojcia twar-
doci mineraw, siy wiatru w skali Beauforta, ilorazu inteligencji.
Pozostaje problem skali pomiaru. Inna bdzie ona w wypadku czasu
mog to by pewne liczby ze zbioru liczb rzeczywistych. W wypadku jakoci,
jeli wprowadza si liczby, zwykle jest to kilka liczb porzdkowych, np. jako
pierwsza, jako druga. Problem pomiaru jest przedmiotem teorii pomiaru.
W ekonomii, naukach spoecznych i humanistyce, oprcz poj porzdku-
jcych wyej omwionego rodzaju nazwiemy je pojciami porzdkujcymi
jednowymiarowymi uywamy poj porzdkujcych wielowymiarowych.
Chc oceni pracownika. Ocen t przeprowadzam nie wedug stopnia na-
silenia jednej cechy, lecz kilku wanych ze wzgldu na rodzaj zatrudnienia
tego pracownika. Mog to by np. przezorno, pracowito, solidno finan-

sowa. Mam wystawi studentowi ocen. Uwzgldniam wiele aspektw, cech
ocenianej pracy. Gdyby wzi pod uwag stopie nasilenia tylko jednej ce-
chy, to mielibymy pojcie porzdkujce jednowymiarowe. Wane jest jednak
uwzgldnienie pozostaych.
Definicja 4.21. Pojcie porzdkujce n-wymiarowe (nazwa porzd-

kujca n-wymiarowa) to pojcie definiowane przez struktur:
hZ, R1 , . . . , Rn , W1 , . . . , Wn i,
gdzie Wi jest relacj wyprzedzania zwizan z relacj rwnowanoci Ri ,

1 i n, a polem wszystkich relacji R1 , . . . , Rn , W1 , . . . , Wn jest zbir Z.
Struktur definiujc pojcie porzdkujce n-wymiarowe tworz relacje

rwnoci pod wzgldem nasilenia pewnej cechy oraz towarzyszce im relacje
wyprzedzania pod wzgldem nasilenia tej cechy. Pojcie porzdkujce n-
wymiarowe jest jakby zlepkiem poj porzdkujcych jednowymiarowych.
W wypadku poj porzdkujcych wielowymiarowych komplikuje si spra-
wa pomiaru rozumianego jako odwzorowanie na skali uporzdkowanej li-
niowo. Niezbdne jest wwczas sprowadzenie pojcia porzdkujcego wielo-
wymiarowego do pojcia porzdkujcego jednowymiarowego. Mamy z tym
do czynienia w sytuacjach praktycznych, np. gdy chcemy z grona pracowni-
kw wybra najlepszego, gdy wystawiamy studentowi ocen (musimy wybra
jedn z kilku na skali liczbowej).
Pojcia porzdkujce daj podstaw do utworzenia poj typologicznych.
Pojciami typologicznymi s pojcia ustroju demokratycznego, systemu wol-
norynkowego, jazzu, baroku, mody, urody.
Pojcia typologiczne charakteryzuj si tym, e odnosz do tych przed-
miotw, ktre posiadaj w wystarczajcym stopniu cechy ujte w pojciu-
typie. Powiemy o kim, e jest czowiekiem racjonalnym, jeli ten kto po-
siada w wystarczajcym stopniu cechy, ktre uwaamy za istotne dla czo-
wieka racjonalnego. Przedmiot, ktry posiadaby je w peni, byby typem
czowieka racjonalnego. Typy poj tworzone mog by w rny sposb.
Definicja 4.22. Typ kracowy polega na wziciu pod uwag maksymal-

nego nasilenia cech branych pod uwag i minimalnego nasilenia tych cech
(jeli cechy daj si porwnywa).
Typy kracowe otrzymuj nazwy. Na przykad ustrj demokratyczny

ustrj totalitarny; gospodarka wolnorynkowa gospodarka centralnie
planowana.
Definicja 4.23. Typ modalny tworzony jest przez branie pod uwag tych
wszystkich cech, ktre przysuguj wikszoci przedmiotw.
Definicja 4.24. Zakresem typu przecitnego jest zbir wszystkich przed-

miotw, ktrym brane pod uwag cechy przysuguj w stopniu przecitnym.
Wyrnione wyej typy daj podstaw dla tworzenia typw mieszanych.

Warto tu zauway, e moe si zdarzy, i realnie nie istnieje aden
przedmiot, ktry byby przedmiotem typowym. Mwimy wwczas, e jest
to typ idealny. Gdy istnieje co najmniej jeden przedmiot-typ, to mwimy
o typie empirycznym. Na rewi mody mona spojrze jako na prezentacj
typw empirycznych strojw modnych w sezonie.
Definicja 4.25. Pojcie typologiczne (nazwa typologiczna) definio-

wane jest przez pojcie-typ i stopie nasilenia cech skadajcych si na
pojcie-typ.
To, jakie ma by nasilenie cech, skadajcych si na pojcie-typ w nauce

jest precyzowane; w yciu codziennym kierujemy si w tej sprawie intuicj.
Definicja 4.26. Pojcie klasyfikujce (nazwa klasyfikujca) to pojcie

okrelone przez zbir, ktrego elementami s te i tylko te przedmioty, do
ktrych to pojcie si odnosi.
Dla poj klasyfikujcych charakterystyczne jest to, e dziel, klasyfi-

kuj zbir wszystkich przedmiotw dziedziny rozwaa na te, ktre s ich
desygnatami i te, ktre nie s ich desygnatami. Mona je opisa jako poj-
cia porzdkujce, ktrych struktur tworzy relacja rwnowanoci dzielca
zbir przedmiotw na dwie klasy jedn tworz desygnaty pojcia, drug
przedmioty nie bdce jego desygnatami i pusta relacja W (aden przed-
miot nie pozostaje z drugim w relacji wyprzedzania W ze wzgldu na relacj
rwnowanoci R).
Zakresem nazw ostrych jest zbir w zwykym sensie (zbir klasyfikujcy).
Nazwy typologiczne s nieostre. Ich zakresy nie s zbiorami w zwykym
sensie.
Podzia logiczny zakresu nazwy jest wyznaczany przez klas poj klasy-
fikujcych. Podobnie, majc na uwadze pojcia typologiczne mona mwi
o podziale typologicznym.
Definicja 4.27. Podziaem typologicznym zakresu nazwy N jest klasa

N1 , N2 , . . . nazw typologicznych wtedy i tylko wtedy, gdy spenione s na-
stpujce warunki:
1. kada z nazw N1 , N2 , . . . jest niepusta

warunek niepustoci,
2. dla kadych dwch nazw Ni , Nj ; i 6= j, istnieje przynajmniej jeden

desygnat nazwy N , ktry jest desygnatem dokadnie jednej z nazw
N i , Nj
osabiony warunek rozcznoci,
3. kady desygnat nazwy N jest desygnatem przynajmniej jednej z nazw

N 1 , N2 , . . .
warunek zupenoci.
Definicje podziau logicznego i podziau typologicznego rni si warun-
kiem 2, osabionym warunkiem rozcznoci. Osabiony warunek rozcznoci
ma zagwarantowa to, e aden z czonw podziau nie jest podrzdny wzgl-
dem innego. Warunek ten mgby by inaczej sformuowany, np. w wypadku
nazw typologicznych wyznaczonych przez typy empiryczne mgby to by
warunek:
4. Zbiory przedmiotw wyznaczajcych typy empiryczne s parami roz-
czne.
Warunek ten ograniczony do typw empirycznych nie rni si wic sformu-
owaniem od warunku rozcznoci podziau logicznego.
Warunek 2, osabiony warunek rozcznoci, winien by tak sformuo-
wany, aby podzia logiczny by podziaem typologicznym.
Majc pojcie podziau typologicznego moemy wprowadzi pojcie kla-
syfikacji typologicznej, jako zwielokrotnionego podziau typologicznego.
Pojcie n-stopniowej klasyfikacji typologicznej definiowane jest indukcyj-
nie.
Definicja 4.28 (N -stopniowej klasyfikacji typologicznej zbioru U).
1. Jednostopniow klasyfikacj typologiczn zakresu nazwy U jest podzia
typologiczny zakresu tej nazwy.
2. Podzia typologiczny (niekoniecznie wszystkich) zakresw wsprzd-

nych nazw typologicznych10 otrzymanych w wyniku typologicznej kla-
syfikacji k-stopniowej jest (k + 1)-stopnia typologiczn klasyfikacj za-
kresu nazwy U.
10
Definicja nazw wsprzdnych dla podziau typologicznego nie rni si od definicji
dla podziau logicznego. Oczywicie, w kadym wypadku mamy na uwadze odpowiedni
podzia: typologiczny lub logiczny.
4.2. DEFINIOWANIE 395
3. Nie ma innych typologicznych klasyfikacji n-tego stopnia ni te, ktre

tworzone s zgodnie z pkt. 1 i 2.
Pojcie klasyfikacji typologicznej jest takie, e klasyfikacja jest klasyfika-

cj typologiczn. Poniewa podzia logiczny jest podziaem typologicznym,
wic tworzce klasyfikacj typologiczn wielokrotne podziay jedne mog by
podziaami logicznymi a inne typologicznymi (w sensie wszym).
4.2 Definiowanie
Procedura tworzenia poj opisywana jest w jzyku. To sprzenie kon-
ceptualizacji z jzykiem daje cisy jej zwizek z definiowaniem (w sensie
waciwym). Mwic teraz o definiowaniu bdziemy mieli na uwadze okre-
lanie znaczenia wyrae, czyli definicje to definicje nominalne11 .
Definicja 4.29. Definiowanie to operacja jzykowa prowadzca do wzbo-

gacenia jzyka o nowe wyraenie i sposb jego rozumienia lub tylko o nowy
sposb rozumienia jakiego wyraenia (ju istniejcego w jzyku). Znaczenie
wyraenia definiowanego podaje definicja (nominalna).
Definicje mog si rni budow, zakresem wypenienia swojej roli, spo-

sobem definiowania, sposobem zapisania, rodzajem zada. Definiowanie ma
swoje ograniczenia. Warunki poprawnoci definicji zale od jej rodzaju.
4.2.1 Budowa definicji

Definicja zasadniczo skada si z czonu zawierajcego definiowane wyra-
enie (definiendum) i czonu definiujcego (definiens) poczonych spj-
nikiem definicyjnym (copula).
W definicji: kwadrat jest to prostokt rwnoboczny wyraz kwadrat
to definiendum, wyraenie prostokt rwnoboczny definiens, spjni-
kiem definicyjnym jest jest to. Jest to jest tu uyte dla stwierdzenia
rwnoci zakresw definiendum i definiensa. W definicji rodzestwa: dwie
osoby s rodzestwem wtedy i tylko wtedy, gdy maj one wsplnego ojca
lub wsplna matk wyraenie dwie osoby s rodzestwem to definiendum,
wtedy i tylko wtedy, gdy to spjnik definicyjny a maj one wsplnego ojca
lub wsplna matk to definiens.
W wypadku oglnym definiendum moe skada si tylko z wyraenia
definiowanego lub moe by zbudowane nie tylko z wyraenia definiowanego.
11
Od aciskiego nomen nazwa.
Spjnik definiujcy za moe by uyty nie tylko dla stwierdzenia rwno-

ci zakresw definiendum i definiensa. Moe by tak, e spjnik ten suy
do stwierdzenia zawierania si zakresu definiendum w zakresie definiensa,
albo odwrotnie zakresu definiensa w zakresie definiendum. W wypadku,
gdy definiendum i definiens s zdaniami, spjnik definicyjny moe suy
do stwierdzenia rwnowanoci tych zda, albo do stwierdzenia zachodze-
nia stosunku implikacji bd z definiendum w roli poprzednika i definiensem
w roli nastpnika, bd odwrotnie z definiensem w roli poprzednika i de-
finiendum w roli nastpnika.
4.2.2 Podzia definicji ze wzgldu na peno

W wypadku, gdy nazwa N1 jest nadrzdna wzgldem nazwy N2 , kady
desygnat nazwy N2 jest desygnatem nazwy N1 . A zatem na to, aby dany
przedmiot by desygnatem nazwy N2 konieczne jest, aby by desygnatem
nazwy N1 . To jednak nie wystarcza. S bowiem desygnaty N1 , ktre nie s
desygnatami N2 .
W wypadku, gdy nazwa N1 jest podrzdna wzgldem nazwy N2 , kady
desygnat nazwy N1 jest desygnatem nazwy N2 . A wic na to, aby dany
przedmiot by desygnatem nazwy N2 wystarcza, aby by desygnatem nazwy
N1 . To jednak nie jest konieczne. S bowiem desygnaty N2 , ktre nie s
desygnatami N1 .
W wypadku, gdy nazwy N1 i N2 s rwnozakresowe, to na to, aby przed-
miot by desygnatem nazwy N1 potrzeba i wystarcza, aby by on desygnatem
nazwy N2 .
Moe si zdarzy, e nazwa nie daje si zdefiniowa poprzez wskazanie
nazwy, ktra ma to samo znaczenie. Moemy jednak czciowo zdefiniowa
t nazw wskazujc nazw wzgldem niej nadrzdn lub nazw wzgldem
niej podrzdn. W pierwszym wypadku powiemy, e zdefiniowalimy t na-
zw tylko poprzez warunek konieczny, a w drugim wypadku powiemy, e
zdefiniowalimy j tylko poprzez warunek wystarczajcy.
W wypadku definiowania tylko poprzez warunek konieczny, zakres nazwy
definiowanej bdzie wszy ni zakres nazwy, za pomoc ktrej definiujemy.
W wypadku definiowania tylko poprzez warunek wystarczajcy, zakres na-
zwy definiowanej bdzie szerszy ni zakres nazwy, za pomoc ktrej definiu-
jemy. W wypadku definiowania poprzez warunek konieczny i wystarczajcy,
zakres nazwy definiowanej jest rwny zakresowi nazwy, za pomoc ktrej
definiujemy. W tym wypadku powiemy, e definicja jest adekwatna.
Powiedzmy, e kto nie potrafi dokadnie powiedzie, co znaczy wyraz
ssak. Ten kto moe powiedzie, e ssaki s krgowcami. Definiuje wic
wyraz ssak poprzez warunek konieczny. Zakres definiowanej nazwy ssak

jest wszy ni zakres nazwy krgowiec, za pomoc ktrej definiuje si.
Moe by tak, e koniunkcja kilku warunkw koniecznych tworzy waru-
nek wystarczajcy. Wwczas ta koniunkcja warunkw koniecznych jest wa-
runkiem koniecznym i wystarczajcym. W wypadku definicji nazwy, nazwa
ta zostaje zdefiniowana poprzez nazw z ni rwnozakresow. Warunkiem ko-
niecznym bycia kwadratem jest bycie prostoktem. Warunkiem koniecznym
jest te posiadanie wszystkich bokw rwnych. Oba te warunki cznie tworz
warunek konieczny i wystarczajcy kwadrat to prostokt rwnoboczny.
Nazwa prostokt rwnoboczny adekwatnie definiuje wyraz kwadrat.
Nazw obywatel polski mona zdefiniowa poprzez warunek wystarcza-
jcy: jest to kto, kogo rodzice s obywatelami polskimi i kto nie utraci prawa
do obywatelstwa polskiego. Nazwa obywatel polski zostaa tu zdefiniowana
tylko poprzez warunek wystarczajcy. Zakres nazwy obywatel polski jest
szerszy ni zakres nazwy kto, kogo rodzice s obywatelami polskimi i kto
nie utraci prawa do obywatelstwa polskiego.
Moe by tak, e alternatywa kilku warunkw wystarczajcych tworzy
warunek konieczny. W wypadku, gdy mamy do czynienia z nazw, moemy
j wwczas zdefiniowa poprzez nazw z ni rwnozakresow. Na to np., aby
by obywatelem polskim wystarczy urodzi si w rodzinie obywateli polskich
i nie utraci prawa do obywatelstwa polskiego. Rwnie wystarczy uzyska
pozytywn decyzj wadz polskich na wniosek o przyznanie obywatelstwa
polskiego. Alternatywa obu warunkw wystarczajcych jest warunkiem ko-
niecznym i wystarczajcym. Nazwa kto, kogo rodzice s obywatelami pol-
skimi i kto nie utraci prawa do obywatelstwa polskiego lub kto, kto uzyska
pozytywn decyzj wadz polskich na wniosek o przyznanie obywatelstwa
polskiego adekwatnie definiuje wyraenie obywatel polski.
W wypadku definicji, ktra adekwatnie definiuje A jako B, wyraenie B
w kadym miejscu, w ktrym wystpuje w zdaniu Z, moe zosta zastpione
przez A i na odwrt, wyraenie A moe zosta zastpione przez B, a war-
to logiczna kadego w ten sposb uzyskanego zdania bdzie taka sama jak
warto logiczna zdania Z. Znaczy to, e zastpienie wyraenia definiujcego
przez wyraenie definiowane i na odwrt dokonane jest salva veritate. Wyraz
kwadrat jest adekwatnie definiowany jako prostokt rwnoboczny, zatem
zdania rnice si tylko wystpieniami na tych samych miejscach jednego
z tych wyrae nie rni si wartociami logicznymi.
Definicje dzielimy na normalne (pene) i czstkowe.
Definicja 4.30. Definicja normalna (pena) okrela znaczenie definio-

wanego wyraenia poprzez warunek konieczny i wystarczajcy (adekwatnie).
Definicja 4.31. Definicja czstkowa okrela znaczenie definiowanego wy-

raenia poprzez warunek konieczny lub poprzez warunek wystarczajcy i wa-
runki, poprzez ktre okrela, nie tworz cznie warunku koniecznego i wy-
starczajcego.
Definicja urzdnicy urzdw wojewdzkich s urzdnikami pastwowymi

moe by czstkow definicj wyraenia urzdnik pastwowy. Definicja ta
okrela znaczenie wyraenia urzdnik pastwowy poprzez warunek wystar-
czajcy i nie jest to warunek konieczny.
Definicja urzdnik pastwowy jest urzdnikiem moe by czstkow de-
finicj wyraenia urzdnik pastwowy. Definicja ta okrela znaczenie wyra-
enia urzdnik pastwowy poprzez warunek konieczny i nie jest to warunek
wystarczajcy.
Z punktu widzenia roli definicji podane s definicje normalne (pene).
Nie zawsze jest jednak moliwe podanie takiej definicji i z koniecznoci mu-
simy si zadowoli definicj czstkow. Powody mog by rzeczowe. Style
w sztuce zwykle definiowane s czstkowo; podawany jest warunek wystar-
czajcy. rodowisko naturalne lub obszar ekologicznie czysty mog by
definiowane czstkowo poprzez warunki konieczne. Mog te by powody su-
biektywne podania definicji czstkowej. Na przykad nie mam wystarczajcej
wiedzy o maklerach. Na pytanie kto to jest makler? mog tylko poda de-
finicj czstkow: makler to osoba zawodowo zwizana z gied. Nie kada
osoba zwizana zawodowo z gied jest maklerem; podana definicja czst-
kowa dostarcza tylko warunku koniecznego.
Do definicji czstkowej, w szczeglnoci poprzez warunek konieczny, od-
nosioby si zalecenie logiki tradycyjnej, aby nie definiowa przez zaprzecza-
nie (definitio non sit pure negativa), bo w definicji chodzi o to, co dane sowo
znaczy, a nie o to, co nie znaczy. Tego zalecenia nie realizuj np. definicje:
kolor czerwony to kolor, ktry nie jest czarny, ktry nie jest zielony, ktry
nie jest biay, klaret wino, ktre nie jest sodkie i ktre nie jest ani biae,
ani czerwone.
Czasem jednak jestemy skazani na taki negatywny sposb definiowa-
nia. Ciemno definiuje si jako brak wiata. ysy to kto nie majcy wo-
sw. Biedny to kto, kto nie posiada wystarczajcych rodkw materialnych
dla zaspokojenia podstawowych potrzeb w spoecznoci, w ktrej yje.
4.2.3 Podzia definicji ze wzgldu na sposb definiowania

Definicja 4.32. Definicja wyrana to definicja, ktrej definiendum za-

wiera tylko wyraenie definiowane.
Definicj wyran jest wic: Kwadrat to prostokt rwnoboczny.
Definicja 4.33. Definicja kontekstowa to definicja, ktrej definiendum

oprcz wyraenia definiowanego zawiera jeszcze inne wyraenia.
Spjnik ani nie . . . , ani nie . . . moemy zdefiniowa nastpujco: (ani

nie , ani nie ) wtedy i tylko wtedy, gdy (nie- i nie-). Kontekstowa
jest definicja dziadka: A jest dziadkiem B wtedy i tylko wtedy, gdy A jest
ojcem matki B lub jest ojcem ojca B.
Warunkiem poprawnoci definicji jest, aby definiens zawiera tylko wy-
raenia o okrelonych znaczeniach, a wic definiens jest (powinien by) zbu-
dowany z wczeniej zdefiniowanych wyrae. Jeeli chcemy, aby znaczenia
wszystkich uywanych wyrae byy okrelone, aby wyraenia te byy zde-
finiowane takie wymaganie stawiaj np. matematycy to grozi nam
regresus in infinitum (cofanie si w nieskoczono). Uniknicie regresus in
infinitum jest jednak moliwe, gdy bdzie si dysponowa i takimi sposobami
okrelania znaczenia, ktre nie wymagaj odwoywania si do znacze ju
zdefiniowanych wyrae. Do takiej roli nadaje si definicja w uwikaniu.
Definicja 4.34. Zdanie Z jest postulatem wtedy i tylko wtedy, gdy

w zdaniu tym wystpuje jeden lub wicej terminw s to terminy pier-
wotne tego postulatu co do ktrych zakada si, e naley je tak i tylko
tak rozumie, aby zdanie Z byo prawdziwe.
Pojcie postulatu zobrazowa mona najprociej na przykadzie rwna-

nia, np.: x + 1 = 3. Terminem pierwotnym jest x. Postulat wyznacza
jego znaczenie: x = 2.
Definicja 4.35. Definicja w uwikaniu (definicja aksjomatyczna, de-

finicja przez postulaty) jednego lub wicej terminw to ukad postulatw,
zawierajcych te terminy jako terminy pierwotne. S to terminy zdefinio-
wane w uwikaniu.
Matematycy, i nie tylko matematycy, buduj systemy aksjomatyczne.

Najstarszy jest system geometrii Euklidesa. Aksjomaty s postulatami, ktre
definiuj znaczenia terminw pierwotnych aksjomatyzowanej teorii. Jej po-
zostae terminy s ju definiowane za ich pomoc.
Definiowanie w uwikaniu daje si zastosowa wszdzie tam, gdzie ist-
nieje potrzeba okrelenia znaczenia pewnych terminw, a z jakich powodw
trudno poda inn definicj. Najoglniej o definiowaniu przez postulaty m-

wimy wwczas, gdy podajemy (typowe) konteksty, w ktrych wystpuje defi-
niowany termin, przyjmujc, e termin ten naley tak rozumie, aby wszyst-
kie podane konteksty byy prawdziwe.
Na podstawie tekstu:
Towary docieraj na rynek przez kanay dystrybucji. Przecho-

dzc przez kanay dystrybucji towary podlegaj szeregowi czyn-
noci, ktre zwikszaj ich warto. W krajach rozwinitych po-
wszechnie wykorzystuje si porednikw, a typowe kanay dystry-
bucji skadaj si z trzech podstawowych czynnoci: produkcji,
handlu hurtowego i handlu detalicznego.
moemy okreli (czciowo) znaczenie terminu kana dystrybucji. Tekst ten

moe wic peni rol definicji kontekstowej tego terminu. Kto, kto nie wie,
co znaczy termin kana dystrybucji, po zapoznaniu si z tym tekstem
przyjmujc, e termin ten naley rozumie tak, aby wszystkie zdania tekstu
byy prawdziwe bdzie (czciowo) wiedzia, co to jest kana dystrybucji.
Dla okrelania znaczenia sowa uytego w tekcie moe wic by zastosowana
metoda filologiczna12 . Wymaga ona w zasadzie dwch zaoe:
1. wyraenie, ktrego znaczenie okrela si, ma w branym pod uwag

tekcie dokadnie jedno znaczenie;
2. wszystkie zdania tego tekstu s prawdziwe.
4.2.4 Podzia definicji ze wzgldu na stylizacj

Definicja moe by rnie wypowiedziana. Definiendum i definiens mog
by uyte w rnych supozycjach.
Wyraenie definiowane i czon definiujcy mog by uyte w supozycji
naturalnej, jak w wypadku definicji Dom jest to budynek mieszkalny. Tak
wysowiona definicja to definicja w stylizacji przedmiotowej.
Definicja 4.36. Definicja w stylizacji przedmiotowej to definicja, w kt-

rej definiendum i definiens s uyte w supozycji naturalnej.
Niewtpliwie jest to najprostszy sposb wypowiedzenia definicji. W spo-

sobie sformuowania nie rni si od twierdze i tym samym moe nie by
jasne, czy mamy do czynienia z definicj, czy z twierdzeniem. Jak bowiem
odrni, ktre ze zda jest definicj, a ktre jest twierdzeniem: Kwadrat to
12
Zob. sposoby opisu znacze explicandum.
prostokt rwnoboczny, Kwadrat to czworobok rwnoboczny prostoktny.

Wwczas, gdy nie jest jasne, e mamy do czynienia z definicj, naley wy-
powiedzie j w innej stylizacji umoliwiajcej konstatacj tego faktu.
Wyraenie definiowane moe by wzite w supozycji materialnej, a czon
definiujcy moe by wypowiedziany w supozycji naturalnej. Tak wysowiona
definicja to definicja w stylizacji semantycznej.
Definicja 4.37. Definicja w stylizacji semantycznej to definicja, w kt-

rej wyraenie definiowane jest uyte w supozycji materialnej, a definiens jest
wyraeniem uytym w supozycji naturalnej.
Przykadem takiej definicji jest: Wyraz dom oznacza budynek miesz-

kalny. Definicja w stylizacji semantycznej rni si od definicji w stylizacji
przedmiotowej sposobem wypowiedzenia definiendum. W stylizacji seman-
tycznej definiendum wypowiadane jest w supozycji materialnej, a w stylizacji
przedmiotowej w supozycji naturalnej.
W supozycji materialnej moe by wysowione nie tylko wyraenie defi-
niowane, ale take czon definiujcy (definiens). Moemy powiedzie:
Wyraz dom znaczy to samo, co wyraenie budynek mieszkalny.
Taka definicja to definicja w stylizacji sownikowej.
Definicja 4.38. Definicja w stylizacji sownikowej to definicja, w ktrej

wyraenie definiowane i definiens s uyte w supozycji materialnej.
Zauwamy, e w wypadku definicji w stylizacji przedmiotowej czon de-

finiowany (dom) z czonem definiujcym (budynek mieszkalny) czone
byy zwrotem jest to. W wypadku stylizacji semantycznej by to zwrot
oznacza, a w wypadku stylizacji sownikowej znaczy. Zwrot jest to
wyraa pewn zaleno przedmiotow. Oznacza wskazuje na zaleno
midzy jzykiem a rzeczywistoci, jest to wic zaleno semantyczna. Zwrot
znaczy swoim znaczeniem wskazuje na to, e jest to definicja (nominalna).
Charakter poczenia czonu definiowanego z definiujcym jest zasadniczy
dla odrniania definicji ze wzgldu na ich stylizacje.
4.2.5 Podzia definicji ze wzgldu na zadania

Definiuje si w jakim celu. Wskaza mona cztery takie cele:
1. podanie znaczenia definiowanego wyraenia,
2. uczynienie jasnym znaczenia definiowanego wyraenia,

3. wprowadzenie do sownika nowego wyraenia,

4. uksztatowanie postawy uytkownika jzyka wobec przedmiotu, do kt-
rego odnosi definiowane wyraenie.
Ad. 1. Definiuje si, aby poda znaczenie definiowanego wyraenia komu,
kto tego wyraenia nie rozumie. Uczymy si znacze wyrae jzyka, ktrym
posugujemy si na co dzie. Uczymy si te jzykw obcych, musimy wic
zaznajamia si ze znaczeniami ich wyrae.
Ad. 2. Niejasno wyrae bywa rdem sporu werbalnego. Niejasno nie
powinna mie miejsca w adnym tekcie, szczeglnie w tekcie penicym
funkcj informacyjn. Tekst z powodu niejasnoci moe bowiem tej funk-
cji nie wypenia lub nie wypenia waciwie. Jasny powinien by jzyk
przepisw prawnych i jzyk dokumentw prawnych. Jasno moemy nada
wyraeniu na drodze definicji. Pena jasno nie zawsze jest osigalna. Mimo
wszystko definicja umoliwia zmniejszenie niejasnoci do poziomu wystar-
czajcego dla potrzeb praktycznych. W wypadku nazw zwykle wystarcza
uczynienie ich ostrymi (o ostrym zakresie).
Ad. 3. Mwic o wzbogacaniu sownika mona mie na uwadze sownik jakie-
go jzyka. Moe tu chodzi o jzyk np. fizyki, ekonomii, prawa rozwojowi
nauki towarzyszy pojawianie si nowych terminw. Jest tak w wypadku fi-
zyki, ktra odkrywa nowe obiekty fizyczne, dostrzega nowe zjawiska i nowe
zwizki. Ekonomici i prawnicy potrzebuj nowych sw dla nowych koncep-
cji, ktre maj trafniej opisywa zjawiska ycia spoecznego, dla nazwania
nowych instytucji, ktre efektywniej wypeniaj spoecznie oczekiwane zada-
nia. Nowe sowa s wygodnymi skrtami dla duszych okrele. Mwic
o wzbogacaniu sownika mona mie na uwadze te czyj zasb sw. Uczenie
si nowych wyrae nie koczy si z okresem dziecistwa. Nawet kto ogra-
niczajcy si do praktycznych potrzeb wzbogaca swe sownictwo o nazwy
nowoci handlowych i technicznych.
Ad. 4. W wyraeniach wyrnione zostay skadniki deskryptywny i emocjo-
nalny. Definicja moe by gwnie zorientowana na skadnik deskryptywny,
ale te moe eksploatowa skadnik emocjonalny.
Definicja 4.39. Definicja perswazyjna to definicja, ktrej zadaniem jest
ksztatowanie postawy uytkownika jzyka wobec przedmiotu, do ktrego
odnosi definiowane wyraenie.
Chcc pozyska zwolennika demokracji do socjalizmu moemy definio-
wa:
Termin socjalizm znaczy to samo, co poszerzenie demokracji na obszar
gospodarki.
Przeciwnik podatkw bdzie definiowa:
Podatek oznacza kar za uczciw prac i przedsibiorczo.
Ghandi wykorzystywa definicje perswazyjne dla realizacji celw etycznych.

Jego autorstwa miaaby by nastpujca definicja:
Zwycistwo polega na tym, i pokonany nie czuje nienawici do zwycizcy.
Definicje mona by podzieli na perswazyjne i nieperswazyjne. Pierw-

sze maj jako cel ksztatowanie postawy. Drugie takiego celu nie maj. Nie
znaczy to jednak, e nigdy nie ksztatuj postawy uytkownika wobec przed-
miotu, do ktrego odnosi definiowane wyraenie. Unormowania prawne w za-
kresie upowszechniania publikacji wymagaj nieperswazyjnej definicji ter-
minu pornografia. Jest to jednak zagadnienie budzce tyle emocji, e o tak
definicj trudno.
Ze wzgldu na zadania pomijajc ewentualny podzia na perswazyjne
i nieperswazyjne definicje dzieli si je zasadniczo na:
1. sprawozdawcze (analityczne),
2. projektujce (syntetyczne).
(a) regulujce,
(b) konstrukcyjne.
Definicja 4.40. Definicja sprawozdawcza to definicja, ktrej celem jest

zdanie sprawy ze znaczenia, ktre definiowane wyraenie ma w jzyku.
Kto nie wie, co znaczy w jzyku polskim spka. W sowniku jzyka

polskiego odnajduje poszukiwan informacj. To samo pytanie o znaczenie
wyrazu spka mona postawi w stosunku do jzyka prawa handlowego.
Znaczenia tego wyrazu trzeba wwczas szuka w sowniku prawniczym.
Zdanie sprawy ze znaczenia, jakie wyraenie ma jzyku moe by zreali-
zowane przez wskazanie wyraenia rwnozakresowego wwczas znaczenie
moe nie by w peni oddane lub przez wskazanie wyraenia rwnoznacz-
nego. Definicje sprawozdawcze ze wzgldu na to, czy istnieje zgodno de-
finiendum i definiensa co do zakresu, czy te co do znaczenia, dzielimy na
definicje zakresowe i definicje treciowe.
Definicja 4.41. Definicja sprawozdawcza zakresowa to definicja, w kt-

rej definiens jest rwnozakresowy z definiensem.
Definicja 4.42. Definicja sprawozdawcza treciowa to definicja, w kt-

rej definienes jest rwnoznaczny z definiendum.
Zauwamy, e definicje sprawozdawcze treciowe s definicjami sprawoz-

dawczymi zakresowymi, lecz nie na odwrt. Ponadto, rnica midzy oboma
rodzajami definicji moe mie miejsce tylko w wypadku jzyka intensjonal-
nego a nie ma miejsca w wypadku jzyka ekstensjonalnego (jzyka, w ktrym
wyraenia rwnozakresowe sa rwnoznaczne).
Przy tworzeniu definicji sprawozdawczej mona korzysta z metody so-
wotwrczej, zwanej te etymologiczn13 . Na przykad znaczenie wyrazu
samolot podaje si wskazujc na jego zoono z sam i lot. Podobnie
jest w wypadku nazwy teologia. Tym razem wskazuje si na wzite z Greki
wyrazy i ich znaczenie: theos = Bg, logos = nauka.
Definicja 4.43. Definicja projektujca to definicja ustalajca znaczenie

wyraenia na przyszo (na uytek jednego tekstu, na uytek jakiej teorii,
albo po prostu jzyka potocznego).
Definicja projektujca ma wic charakter konwencji terminologicznej. Ta-

kiego rodzaju zabieg definiowania jest stosowany w niniejszej ksice. Usta-
lilimy midzy innymi, e wyrazu zdanie bdziemy uywa w znaczeniu
wyraenie, ktre jest prawdziwe lub faszywe.
Wprowadzanie skrtw jest swoistym definiowaniem projektujcym. Skr-
ty wprowadzamy kierujc si zasad ekonomii. Skrty tworzy naley tak,
aby atwo byo je zrozumie a wprowadza je tylko wwczas, gdy bd cz-
sto uywane. Zamiast penej nazwy np. choroby uywa si jej skrtu: AIDS.
Zamiast pisa wtedy i tylko wtedy w logice gdzie zwrot ten jest czsto
uywany mona zastosowa skrt np. wtw
Definicja 4.44. Definicja regulujca to definicja projektujca, ktra usta-

la znaczenie wyraenia na przyszo liczc si ze znaczeniem, ktre wyrae-
nie to miao dotychczas w jzyku.
Miao to miejsce w wypadku tu przyjtej definicji zdania. Ustalajc zna-

czenie terminu zdanie w logice, bralimy pod uwag znaczenie, ktre termin
ten ma w gramatyce zdanie w sensie logicznym jest zdaniem w sensie gra-
matycznym, cho nie na odwrt.
Definicja projektujca moe nie liczy si z dotychczasowym znaczeniem
definiowanego wyraenia.
13
Zob. sposoby opisu znacze explicandum.
Definicja 4.45. Definicja konstrukcyjna (arbitralna) to definicja pro-

jektujca, ktra ustalajc znaczenie wyraenia na przyszo nie liczy si ze
znaczeniem, ktre wyraenie to miao dotychczas lub definicja, ktra wpro-
wadza nowe wyraenie do jzyka.
W jzyku polskim do niedawna nie byo znane okrelenie aids. Zostao
wprowadzone do jzyka, a dziki propagandzie tak si przyjo, e jego zna-
czenie jest znane prawie kademu. Pojawiaj si nowe sowa w zwizku z wy-
twarzaniem nowych wyrobw i urzdze. Rozwj nauki wie si z tworze-
niem nowych poj. Dla poj tych dobiera si sowa ju istniejce w jzyku,
nadajc im tylko nowe znaczenie, lub tworzy si nowe sowa. To, jak si te
sowa tworzy, jest interesujce samo przez si. Na przykad aids jest akro-
nimem opisowego okrelenia aids w jzyku angielskim: a(cquired) i(mmune)
d (eficiency) s(yndrome).
4.2.6 Granice definiowania

Majc skoczony sownik bez popadnicia w bdne koo nie moemy zde-
finiowa wszystkich jego wyrazw inaczej ni przez wyrnienie terminw
pierwotnych i ich definicj w uwikaniu. Jest to pierwsze zasadnicze ograni-
czenie na moliwoci definiowania: kady jzyk zawiera terminy pierwotne.
Na terminy pierwotne nadaj si te terminy, ktre s najbardziej podne,
w oparciu o ktre mona zdefiniowa moliwie najwicej elementw sownika.
Nadto intuicyjne znaczenie tych terminw powinno by moliwie najbar-
dziej jasne. Terminami pierwotnymi arytmetyki Peano s 0 i nastpnik
. . . . Wystarczaj one dla zdefiniowania wszystkich pozostaych terminw
arytmetyki, jakie znamy ze szkolnej nauki matematyki. Ich intuicyjny sens
rwnie nie stwarza specjalnych problemw z rozumieniem.
W wypadku definicji, ktra zbudowana jest z nazwy najbliszego rodzaju
i okrelenia rnicy gatunkowej (definicja klasyczna) mona mwi o termi-
nach prostych jako tych, dla ktrych brak rnicy gatunkowej i terminach
powszechnych jako tych, dla ktrych brak najbliszego rodzaju. Terminy
te nie byyby wic definiowalne za pomoc definicji klasycznej. Terminy pro-
ste nazywaj cechy proste, czyli nierozkadalne. Takim terminem prostym
w jzyku fizyki jest masa. Terminem zoonym w tym jzyku jest np. sia:
F = a m, gdzie a to przypieszenie, m masa. Z kolei terminem po-
wszechnym byaby np. materia. Nie ma w wiecie fizycznym substancji,
ktrej tylko pewna cz byaby materi, jeliby posiadaa okrelon cech.
Definiujemy nazwy oglne. To, co jest jednostkowe, wyrnia si spord
przedmiotw tego samego rodzaju licznym zespoem cech. Trudno jest wska-
za rnic numeryczn. Jak np. zdefiniowa ten oto egzemplarz ksiki?
Pragmatycznym warunkiem nakadanym na definicj jest wymg, aby

wyraenia za pomoc ktrych definiujemy byy bardziej zrozumiae ni wyra-
enie, ktre definiujemy. Znaczenia nazw dozna s podstawowe i intuicyjne.
adne okrelenie nie odda tego, co daje przeycie: blu, ciepa, przyjemnoci.
Wwczas, gdy definicja nie jest moliwa, lub gdy dla celw praktycznych
nie trzeba jej przytacza, posugiwa si mona czynnociami zastpczymi.
S to:
1. wskazanie (na jak rzecz), np.: to jest kolor turkusowy;
2. charakterystyka wymienia si szczeglnie uderzajce cechy. Cha-

rakterystyka uyteczna jest w wypadku osb. Wymienia si ich znaki
szczeglne, np.: chudy z dugim nosem. W urzdach jestemy iden-
tyfikowani przez imi i nazwisko, dat i miejsce urodzenia, imi ojca
i matki.
3. opis wymienia si niekoniecznie charakterystyczne, lecz jakiekolwiek

cechy. Opisujemy komu zdarzenia.
4. porwnanie gdy np. mwi si, e zdrajca to kto, kto postpuje jak
Judasz;
5. odrnienie przyblia znaczenie przez oddzielenie go od innego, np.

egoizm jest tym, co przeciwne mioci.
Celem definiowania jest okrelenie znaczenia wyraenia. Wyraenie zdefi-

niowane musi by brane w znaczeniu, jakie zostao mu przypisane. Moe si
okaza, e zaistnieje rnica midzy intuicyjnym i oczekiwanym np. prawo-
dawc rozumieniem wyraenia a znaczeniem, jakie mu przypisano w tekcie
prawnym. Sytuacja taka utrudnia stosowanie prawa. Std zasada: omnis de-
finitio in iure civili periculosa est wszelka definicja w prawie cywilnym
jest ryzykowna.
4.2.7 Poprawno definicji

Moemy mwi o formalnych i pragmatycznych warunkach poprawnoci
definicji. Inne s warunki poprawnoci definicji sprawozdawczej, a inne defi-
nicji projektujcej.
The definition must not be obscure. The purpose of a definition is to
explain the meaning of a term which may be obscure or difficult, by the use
of terms that are commonly understood and whose meaning is clear. The
violation of this rule is known by the Latin term obscurum per obscurius.
Ignotum per ignotius = Explanation obscurer than the thing it is meant

to explain.
Definitions should avoid circularity. If we would try to explain the me-
aning of the word subject, the word sentence will be used. This error is
known as circulus in definiendo.
Bd bdnego koa w definiowaniu (circulus in definiendo; idem per
idem) wystpuje w dwch odmianach.
Definicja 4.46. Bdne koo bezporednie w definiowaniu to bd

w definiowaniu majcy miejsce wwczas, gdy wyraenie definiowane (ewen-
tualnie w innej odmianie stylistycznej) pojawia si w definiensie.
Definicj obarczon bdnym koem bezporednim okrela si te jako

definicj tautologiczn. Taki bd ma miejsce w definicjach: Logika jest
to nauka o zasadach logicznego mylenia, obrona konieczna to obrona, ktra
jest konieczna.
Definicja 4.47. Bdne koo porednie w definiowaniu to bd w de-

finiowaniu majcy miejsce wwczas, gdy w definiensie wystpuje wyraenie,
ktre zostao zdefiniowane przy zastosowaniu wyraenia definiowanego.
Takim bdem obciona jest definicja Logika to nauka o zasadach po-

prawnego rozumowania, jeli zasady poprawnego rozumowania definiuje
si jako zasady ustalane w logice.
Celem definicji moe by wskazanie znaczenia definiowanego wyraenia.
Definiowane wyraenie nie jest jasne. Definicja winna je uczyni jasnym a
przynajmniej bardziej jasnym. Tego postulatu nie spenia definicja obci-
ona bdem obscurum per obscurius: wyraenie definiowane jest za pomoc
wyraenia jeszcze bardziej niejasnego.
Szczeglnym wypadkiem bdu obscurum per obscurius jest bd defi-
niowania za pomoc wyraenia, ktrego znaczenie w ogle nie jest znane
adresatowi tej definicji.
Definicja 4.48. Bd nieznane przez nieznane (ignotum per ignotum) to

bd w definiowaniu majcy miejsce wwczas, gdy w definiensie wystpuje
wyraenie, ktrego znaczenie nie jest znane temu, do kogo definicja bya
skierowana.
Bd ten ma charakter pragmatyczny i jego zachodzenie jest wzgldne.

Jeli kto nie wie, co znaczy kwadrat, a wie, co znaczy prostokt i rw-
noboczno, to definicja: kwadrat jest to prostokt rwnoboczny jest defi-
nicj poprawn. Gdyby jednak ten kto, komu chcemy powiedzie, co znaczy
kwadrat, nie wiedzia, co znaczy prostokt, to taka definicja nie bdzie

poprawna. Obciona bdzie bdem ignotum per ignotum. Podobnie bdzie
w wypadku, gdy kto, do kogo definicja jest skierowana co wie o tym, czym
s kwadrat i prostokt, lecz wicej wie o tym, czym jest kwadrat ni o tym,
czym jest prostokt.
Zadaniem definicji sprawozdawczej jest zdanie sprawy ze znaczenia, ktre
ma w jzyku wyraenie definiowane. Definiens musi zatem zachowa wszyst-
kie wady i zalety wyraenia definiowanego. Zachowane musz wic by
jeli definiowanym wyraeniem jest nazwa ostro/nieostro oraz wy-
rano/niewyrano wyraenia definiowanego. W wypadku normalnej defi-
nicji sprawozdawczej zakres zdefiniowanej nazwy musi by rwny zakresowi,
ktry ta nazwa ma faktycznie w jzyku.
W normalnej definicji sprawozdawczej znaczenie wyraenia definiowanego
winno by rwne znaczeniu wyraenia definiujcego, czyli definicja sprawoz-
dawcza winna by adekwatna. Nieadekwatno definicji ma miejsce, gdy
tak nie jest. Wyrnia si trzy typy definicji nieadekwatnych: definicja za
wska, definicja za szeroka, definicja za wska i za szeroka zarazem.
Definicja 4.49. Normalna definicja sprawozdawcza jest za wska wtedy

i tylko wtedy, gdy definiens okrela znaczenie definiendum poprzez warunek
wystarczajcy, a nie okrela go poprzez warunek konieczny.
Definicja handlowcem jest ta i tylko ta osoba, ktra zawodowo zajmuje

si sprzeda artykuw spoywczych jest za wska. Handlowcem jest kto,
kto zawodowo zajmuje si sprzeda i kupnem. Handlowcem moe wic by
osoba zawodowo zajmujca si handlem artykuami niespoywczymi. Za w-
ska jest te definicja bycia potomkiem: kto jest potomkiem kogo wtedy
i tylko wtedy, gdy ten kto jest dzieckiem tego kogo lub wnukiem tego ko-
go. Za wska jest te definicja: zbrodnia to przestpstwo przeciwko yciu
ludzkiemu.
W za wskiej definicji sprawozdawczej nazwy, zakres definiendum jest
nadrzdny wobec zakresu definiensa.
Definicja 4.50. Normalna definicja sprawozdawcza jest za szeroka wtedy

i tylko wtedy, gdy definiens okrela znaczenie definiendum poprzez warunek
konieczny, a nie okrela go poprzez warunek wystarczajcy.
Za szeroka jest definicja handlowca: handlowcem jest ta i tylko ta osoba,

ktra kupuje lub sprzedaje. Wedug takiej definicji wszyscy byliby han-
dlowcami kademu zdarzyo si co kupowa. Za szeroka jest te definicja
podwadnoci: kto jest podwadnym kogo wtedy i tylko wtedy, gdy ten
kto zajmuje nisze stanowisko od tego kogo. Za szeroka jest te definicja:

przestpstwo to czyn spoecznie niebezpieczny.
W za szerokiej definicji sprawozdawczej nazwy, zakres definiendum jest
podrzdny w stosunku do zakresu definiensa.
Definicja 4.51. Normalna definicja sprawozdawcza jest za szeroka i za

wska zarazem wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenie definiendum okrelane
jest poprzez warunek, ktry ani nie jest warunkiem wystarczajcym, ani nie
jest warunkiem koniecznym.
Definicja sprawozdawcza nazwy jest za szeroka i za wska zarazem, gdy

zakresy definiendum i definiensa krzyuj si.
Za szeroka i za wska jest definicja handlowca: handlowcem jest ta i tylko
ta osoba, ktra kupuje. Wedug tej definicji wszyscy, ktrzy kupuj s han-
dlowcami, co nie jest prawd nie tylko handlowcy kupuj. Z drugiej strony
handlowcy zajmujcy si zawodowo sprzeda nie nale do zakresu defi-
niensa. Podobnie za szeroka i za wska zarazem bdzie definicja nauczyciela:
nauczyciel to kto, kto ukoczy studia uniwersyteckie.
Z moliwych stosunkw zakresowych midzy definiendum a definiensem
pozosta nam wypadek, gdy zakresy definiendum i definiensa wykluczaj si.
Taka sytuacja moe mie miejsce, gdy definiendum odnosi do przedmiotu
innej kategorii ontycznej ni definiens.
Definicja 4.52. W normalnej definicji sprawozdawczej popeniono bd

przesunicia kategorialnego wtedy i tylko wtedy, gdy przedmioty wska-
zywane przez definiendum nale do innej kategorii ontycznej ni przedmioty
wskazywane przez definiens.
Bd przesunicia kategorialnego ma miejsce np. w wypadku definicji

przyja to wzajemne pomaganie sobie przyja to pewien stosunek
midzy ludmi za wzajemne pomaganie sobie to pewne zachowania, czynno-
ci. Formalnie poprawna bdzie definicja: osoby przyjani si wtedy i tylko
wtedy, gdy wzajemnie pomagaj sobie.
W wypadku definicji projektujcych mwi si o pragmatycznych kryte-
riach poprawnoci.
Wprowadzajc nowy termin do jzyka naley uwzgldni reguy sowo-
twrcze i znaczeniowe tego jzyka. Tego warunku nie speniono, gdy w la-
tach szedziesitych sowo krawat 14 chciano zastpi okreleniem zwis
14
Krawat stanowi cz munduru chorwackich onierzy, ktr przejli Francuzi w XVII
wieku. Samo sowo krawat pochodzi od sowa chorwacki, czyli Hrvat, ktre ulego
sfrancuszczeniu na cravate.
mski ozdobny. Udan za konstrukcj bya propozycja sowa podomka

dla zastpienia sowa szlafrok. Konstrukcje typu roboczogodzina s obce
jzykowi polskiemu (inaczej ni w wypadku jzykw np. niemieckiego i rosyj-
skiego). Czsto nowe wyrazy zapoycza si z jzykw obcych, w szczeglnoci
greki, aciny, a ostatnio przede wszystkim z jzyka angielskiego. Trudno po-
wiedzie, jakie rzdz tym reguy:
Kto zatrzyma w locie urawia i kaza mu si pochyli nad studni?
moemy pyta za J. Parandowskim15 .
Definicje projektujce nie s ani prawdziwe, ani faszywe. Mona je trak-
towa jako zdania nakazujce takie, a nie inne rozumienie terminu definio-
wanego. W prawie charakter projektujcy maj definicje legalne. W teorii
prawa przypisuje si im charakter norm, czyli zda powinnociowych.
Wprowadzajc nowy termin trzeba te mie na uwadze jego uyteczno.
Niewtpliwie potrzebne s sowa np. komputer, plik, dyskietka. Nie wy-
daje si za celowe wprowadzenie specjalnego terminu na oznaczenie pudeka
do przechowywania dziesiciu dyskietek.
W wypadku definicji regulujcej naley liczy si z duchem jzyka. De-
finicja regulujca nie powinna zwodzi, co moe mie miejsce wwczas, gdy
reguluje si w innym wymiarze ni oczekiwany przez uytkownikw jzyka.
Kiedy prawnik definiuje termin maoletni, to ucila jego znaczenie poprzez
okrelenie granicy wiekowej, a wic w wymiarze uznanym przez uytkowni-
kw jzyka. Nie byoby tak, gdyby ucila poprzez wskazanie klasy szkolnej,
do ktrej maoletni uczszcza. Jeli w ustawie o rybowstwie mwi si o ry-
bach, to wymagana jest definicja, co znaczy wyraz ryba. Definicja ryby
jako zwierzcia yjcego w wodzie jako definicja regulujca naruszaaby
postulat nieodbiegania od znaczenia, jakie jest temu wyraeniu powszechnie
przypisywane.
Polski logik Stanisaw Leniewski (18861939) poda dwie wspczesne
reguy poprawnoci definicji16 . S to:
1. Regua eliminowalnoci.
Zdefiniowany termin musi by eliminowalny z kadego zdania, w kt-
rym wystpuje.
2. Regua nietwrczoci.
Ze zbioru zda, do ktrego doczono definicj nie wynika adne zdanie
nie zawierajce terminu definiowanego, ktre nie wynikaoby z tego
zbioru zda bez tej definicji.
15
Zob. Alchemia sowa, wyd. 4, 1965, s. 161.
16
Nie stosuj si one do definicji czstkowych i przez postulaty.
Regua eliminowalnoci umoliwia zrezygnowanie z definiowanego ter-

minu bez zubaania moliwoci wyraania przez jzyk. Termin definiowany
moe by zastpiony przez inne wyraenia jzyka i mimo tego nie dochodzi
do ograniczenia moliwoci wypowiadanie myli.
Regua eliminowalnoci mwi, e przez definicj jzyk nie zyska na
mocy wyraania. Regua nietwrczoci mwi, e przez definicj jzyk nie
zyska na mocy logicznej.
Regua nietwrczoci umoliwia zrezygnowanie z definiowanego terminu
bez zubaania wiedzy. Wzbogacamy jzyk, uatwiamy wypowiadanie si, lecz
nie dochodzimy do zda, ktre nie zawierayby zdefiniowanego terminu, a by-
yby uzasadnione na gruncie posiadanej wiedzy tylko wwczas, gdyby defini-
cja bya jej skadnikiem. Jeeli nie zawiera terminu definiowanego i wynika
z , to wynika te z takiego podzbioru , ktrego elementy-zdania nie za-
wieraj terminu definiowanego.
Definicja kwadrat to prostokt rwnoboczny spenia oba warunki po-
prawnoci definicji. Termin kwadrat jest eliminowalny. W kadym zdaniu
zawierajcym wyraz kwadrat moemy na jego miejsce wpisa wyraenie
prostokt rwnoboczny i adne z tych zda nie zmieni wartoci logicznej.
Nietwrczo definicji kwadratu wynika z faktu, e kade twierdzenie geome-
trii, jeli nie zawiera terminu kwadrat, to jest dowodliwe bez uycia jako
przesanki zdania kwadrat to prostokt rwnoboczny.
Zadania
Zadanie 4.1. W jakim znaczeniu wystpuje sowo logika w tekcie?
We do lament the inequitable distribution of wealth in the world,
and Third World voices may be quite right that there is some-
thing unfair about it. No one wants uncritically to defend pro-
fiteering industrialists. But, it is important to get the logic ri-
ght. Philosophers have to follow their logic where it leads them
whether they want to go there or not. Conservation based on
an unsound logic will come undone sooner or later. Surely there
is a sounder logic by which fair and equitable conservation can
be achieved. Environmental protection and an equitable inter-
national order: ethics after the earth summit, Business Ethics
Quarterly October 1995, vol. 5 no. 4, s. 749
Zadanie 4.2. Czy poprawny jest podzia norm na:
1. leges plusquamperfectae (zagraajce niewanoci danej czynnoci i sank-
cj karn),
2. leges perfectae (zagraajce niewanoci, lecz bez sankcji karnej),
3. leges imperfectae )nie zgaraajce ani kar, ani niewanoci)?
Zadanie 4.3. Czy poprawna jest definicja?

Lekarz to kto, kto leczy ludzi.
Zadanie 4.4. Dokonaj klasyfikacji czasopism.
Zadanie 4.5. Co sdzisz o definicjach?
1. Perfidia jest to zoliwo delikatnych.
2. Weterynarz to lekarz, ktremu aden pacjent nie podaje rki.
3. Malarz jest to czowiek, ktry maluje to, co sprzedaje; artysta malarz

jest to czowiek, ktry sprzedaje to, co maluje.
4. Mdrzec to czowiek, ktry ustpuje, gdy nie ma racji.
5. Wolny jest ten, kto nie siedzi w wizieniu.
Zadanie 4.6. Jaka to definicja?
Podatki porednie to podatki od rozumu.
Milton Friedman (laureat ekonomicznej nagrody Nobla) mawia tak dla-

tego, e
1. paccy je ludzie czsto nie wiedz, e pac,
2. bo nakada si je na towary i usugi, czyli wszystko to, co jest wytworem

dziaalnoci ludzi pracowitych i przedsibiorczych, jednym sowem
rozumnych.
Zadanie 4.7. Podaj definicj regulujc:
1. dugiej podry,
2. starca,
3. wysokiego czowieka.
Zadanie 4.8. W jaki sposb wskaza znaczenie poniszych wyrae jeli nie
miaaby to by definicja:
1. obrona konieczna,
2. bohaterski czyn,
3. wybryk chuligaski,
4. akt terroryzmu,
5. katastrofa w ruchu drogowym?

Zadanie 4.9. Ktre z poniszych okrele mona nazwa definicjami?
1. Demokracja to wadza ludu.
2. Demokracja nie jest gestem wadzy.
3. Demokracji nie da si zadekretowa.
4. Demokracja sama nie zapuka do drzwi.
5. Demokracja to kontrola wadzy przez spoeczestwo.

Zadanie 4.10. Czy i jaka jest to definicja?
1. Przez umow sprzeday sprzedawca zobowizuje si przenie na ku-
pujcego wasno rzeczy i wyda mu rzecz, a kupujcy zobowizuje
si rzecz odebra i zapaci.
2. Z zastrzeeniem wyjtkw w ustawie przewidzianych, wola osoby doko-

nujcej czynnoci prawnej moe by wyraona przez kade zachowanie
si tej osoby, ktre ujawnia jej wol w sposb dostateczny (owiadczenie
woli).
3. Posiadaczem rzeczy jest zarwno ten, kto ni faktycznie wada jak

waciciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto ni faktycznie wada jak
uytkownik, zastawnik, najemca, dzierawca lub majcy inne prawo,
z ktrym czy si okrelone wadztwo nad cudz rzecz (posiadacz
zaleny).
4. VAT, czyli podatek od wartoci dodanej (z ang. Value Added Tax),

zobowizany jest paci paci kady, kto sprzedaje towary, odpatnie
wiadczy jakiekolwiek usugi, dokonuje darowizn, eksportuje oraz im-
portuje towary i usugi.
5. Akcyza to opata nakadana na wybrane artykuy konsumpcyjne.

Zadanie 4.11. Zdaniem prof. B. Wolniewicza przeszczep jest kanibalizmem.
Dla jakiego rozumienia terminw kanibalizm i przeszczep jest to prawd?
Zadanie 4.12. Scharakteryzuj metodologiczne warunki, jakie powinna spe-

nia definicja mierci, aby uznanie kogo za zmarego byo zgodne z normami
etycznymi.
Zadanie 4.13. O jak definicj chodzi w poniej opisanej sprawie?
Proponowana w 2005 r. przez wadze Unii Europejskiej definicja
wdki zezwala na sprzeda mocnego alkoholu z winogron pod
nazw wdka.
Cztery kraje Polska, Szwecja, Finlandia i Estonia formalnie
zaprotestoway i chc restrykcyjnej definicji wdki. Podobne zda-
nie maj otwa i Litwa. Batycka koalicja moe nie wystarczy
jednak do zablokowania szerszej definicji tego alkoholu.
Zadanie 4.14. Jakiego rodzaju jest definicja maestwa w prawie?
Zadanie 4.15. Filozof Gottfried Leibniz zdefiniowa dobr osob jako kogo
takiego, kto kocha kadego (tak bardzo jak rozum pozwala). Ktre z poni-
szych zda sa prawdziwe na mocy tej definicji?
1. Wszyscy dobrzy ludzie kochaj kogo lub innego.
2. Wszyscy dobrzy ludzie kochaj samych siebie.
3. Kto jest kochany przez wszystkich dobrych ludzi.
4. Kto kocha wszystkich dobrych ludzi.
5. Kady dobry czowiek jest kochany przez kogo lub innego.
6. Wszyscy dobrzy ludzie lubi wszystkich dobrych ludzi.
7. Kady jest kochany przez kogo lub innego.
8. Jeli s dobrzy ludzie, to kady jest kochany przez kogo.
9. Nikt, kto nie jest dobry nie kocha kogo.
10. Kady, kto jest dobry kocha kadego, kto nie jest dobry.
Zadanie 4.16. Przeanalizuj i oce ponisze definicje.
1. Tunel to budowla na drodze oznaczona odpowiednimi znakami drogo-
wymi.
2. Samochd osobowy to pojazd, ktry jest konstrukcyjnie przeznaczony

do przewozu osb (9 z kierowc) oraz ich bagau.
3. Ustpienie pierwszestwa przejazdu to powstrzymanie si od ruchu,

jeeli ruch mgby zmusi kierujcego innym pojazdem do zmiany kie-
runku lub pasa ruchu, albo istotnej zmiany prdkoci jazdy, a pieszego
do zatrzymania si, zwolnienia lub przyspieszenia kroku.
W ocenie tej definicji uwzgldnij nastpujce konteksty uycia definio-
wanego wyraenia (pierwszestwo pojazdu):
(a) Kierujcy pojazdem zmieniajc poza skrzyowaniem zajmowany

pas ruchu, jest obowizany ustpi pierwszestwa pojazdowi ja-
dcemu po pasie, na ktry zamierza wjecha oraz wjedajcemu
na ten pas z prawej strony.
(b) Jeli jezdnia ma trzy pasy ruchu i z lewego pasa, po wyprze-
dzeniu chcemy zjecha na rodkowy, to dodatkowo musimy ust-
pi pierwszestwa (czyli powstrzyma si od ruchu) pojazdowi,
ktry wjeda na ten pas z prawej strony (ze skrajnego zewntrz-
nego, a wic gwnie autobusw).
4. Motorower to pojazd, ktry jedzi z szybkoci do 45 km/h.

(Co w takim razie maj zrobi dzisiejsi posiadacze motorowerw i mo-
torynek, ktre osigaj 50 km/h? Wyglda na to, e automatycznie
zostan motocyklistami.)
Zadanie 4.17. Jaka to definicja?
1. Czstka elementarna to np. elektron.
2. Faszyzm jawna terrorystyczna dyktatura najbardziej reakcyjnej cz-

ci buruazji w warunkach imperializmu.
Zadanie 4.18. Jakiego rodzaju procedur zastosowano w opisanej zmianie

dotyczcej Plutona?
Pluton nie jest ju planet zdecydowali astronomowie obradujcy
w Pradze w 2006 r. Wedug nowych, naukowych wytycznych Ukad So-
neczny bdzie si teraz skada z omiu, a nie dziewiciu planet. Decyzja
o tym, e odkryty 76 lat temu Pluton nie jest planet, zapada w wyniku
gosowania, w ktrym wzio udzia 2,5 tysica astronomw.
Gdyby chcie ze wzgldw historycznych utrzyma planetarny status Plu-
tona, to trzeba by nazwa planetami mnstwo innych cia np. co najmniej
jedn z planetoid znajdujcych si midzy Marsem a Jowiszem. To by wy-
woao o wiele wiksze zamieszanie ni odebranie mu tego statusu. Jeeli
skupimy si na tym, co jest najistotniejsze z punktu widzenia powstawania
planet, to nie powinno by ich wicej ni osiem. W peni uformowana pla-

neta czyci cakowicie przestrze wok siebie z drobnych cia. Dzieje si tak
dlatego, e wszystkie albo ogromna wikszo z nich znalaza si ju w jej
wntrzu. Te ciaa, ktre s w pasie Kuipera i te, ktre znajduj si midzy
Marsem a Jowiszem nie potrafiy tego zrobi. W ich wypadku nie doszo wic
do powstania prawdziwej planety. Mamy zatem osiem planet.
Sprawa budzi szczeglne emocje za oceanem. Pluton by bowiem jedyn
planet odkryt przez Amerykanina. Doktor Alan Stern z instytutu w San
Antonio uwaa, e decyzja podjta w gosowaniu bya fatalna i jest przyka-
dem naukowego niechlujstwa.
Midzynarodowa Unia Astronomiczna (IUA) liczy prawie 10 tysicy czon-
kw na caym wiecie. W gosowaniu nad now definicj planety wziy udzia
zaledwie 424 osoby.
Historyczne gosowanie zorganizowane przez IAU w 2006 r. w Pradze za-
koczyo kontrowersje, ktre ponad dwa lata wczeniej wywoa Mike Brown,
astronom z Kalifornijskiego Instytutu Technologicznego, ogaszajc, e jego
zesp odkry dziesit planet krc wok Soca. Wtedy astronomowie
z caego wiata zaczli si gowi nad definicj planety.
Wynik gosowania w Pradze by zaskoczeniem, bo tydzie wczeniej po-
woany przez IAU specjalny komitet wyda zalecenie o zupenie innej tre-
ci. Wedug czonkw komitetu, Pluton mia zachowa swj status planety,
a Ukad Soneczny wzbogaci si o trzy nowe: Ceres asteroid krc
wok soca pomidzy Marsem a Jowiszem; Charona jeden z ksiycw
Plutona; oraz odlegy od nas o 16 miliardw kilometrw obiekt, ktry Brown
nazwa Xen.
Nowa definicja prawdziwej planety pojawia si po tygodniu gorcych
dyskusji.
Planeta musi obecnie odpowiada trzem kryteriom: mie mas i grawi-
tacj na tyle due, by przybraa ksztat bliski kulistemu, sama musi okra
gwiazd (a nie by tylko satelit innego ciaa niebieskiego), i musi stanowi
najwikszy obiekt w swoim bezporednim ssiedztwie.
Odkryty w 1930 r. przez astronoma Clydea Tombaugha Pluton nie pa-
suje do tego opisu.
Zadanie 4.19. Dokonaj analizy poniszej definicji.
Osoby fizyczne, jeeli maj miejsce zamieszkania na terytorium Polski,
podlegaj obowizkowi podatkowemu od caoci swoich dochodw (przycho-
dw) bez wzgldu na miejsce pooenia rde przychodw nieograniczony
obowizek podatkowy. Natomiast osoby fizyczne, jeeli nie maj na tery-
torium Polski miejsca zamieszkania, podlegaj obowizkowi podatkowemu
4.3. EKSPLIKACJA 417
tylko od dochodw (przychodw) osiganych na terytorium RP ograni-

czony obowizek podatkowy.
Od 2007 roku miejsce zamieszkania bdzie si okrela, stosujc bardziej
obiektywne przesanki zblione do tych, ktre s zawarte w umowach o uni-
kaniu podwjnego opodatkowania.
Zgodnie z nowym ust. 1a, dodanym do art. 3 ustawy o PIT, za osob
majc miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej uwaa
si osob fizyczn, ktra posiada na terytorium Polski centrum interesw
osobistych lub gospodarczych (orodek interesw yciowych) lub przebywa
na terytorium Polski duej ni 183 dni w roku podatkowym.
Przed 2007 r. dla okrelenia miejsca zamieszkania stosowano przepisy
kodeksu cywilnego, ktre nie byy ani precyzyjne, ani obiektywne. Zgodnie
z art. 25 kodeksu cywilnego miejscem zamieszkania danej osoby jest miejsco-
wo, w ktrej ta osoba przebywa z zamiarem staego pobytu. Jak udowod-
nienie faktycznego przebywania w danym kraju nie powinno by trudne, tak
okrelenie zamiaru pobytu jest przesank subiektywn i w praktyce przy-
sparza wielu problemw interpretacyjnych. Jest te polem sporw z fisku-
sem. To na podatniku spoczywa obowizek udowodnienia, gdzie znajduje si
jego miejsce zamieszkania. Wprowadzenie bardziej rozbudowanej definicji do
ustawy podatkowej pozwolio usun te wtpliwoci.
4.3 Eksplikacja
Konceptualizacja to procedura tworzenia poj. Definiowanie pojciom
przyporzdkowuje sowa. Eksplikacj mona okreli jako przyporzdkowy-
wanie poj sowom. R. Carnap pierwszy opisywa i stosowa eksplikacj
w swoich badaniach naukowych. Zapocztkowa tym metodologiczn reflek-
sj nad t operacj.
Definicja 4.53. Eksplikacja to procedura opisywania znacze wyrae

i ich dostosowywania do zada danego jzyka.
Poznanie ma charakter historyczny i spoeczny. Gromadzc wiedz i ze-

spalajc wysiek badawczy dochodzimy do peniejszego poznania. Wiedza
nasza, jak pokazuje historia nauki, skada si nie tylko z prawdziwych zda,
a i prawdziwe nie do koca s rozumiane. Wiedza wyraona jest w jzyku.
Te same sowa su do wypowiedzenia coraz peniejszej wiedzy. Konieczna
jest wic refleksja nad zmiennoci znacze sw, nad pojciami, dla kt-
rych sowa te s znakami. Definiujc pojciom przyporzdkowujemy sowa.
Eksplikujc sowom przyporzdkowujemy pojcia. Mamy sowa, ktre co
znacz. Znaczenie to jednak przeyo si. Tworzymy nowe pojcie, ktre

wywodzi si genetycznie ze starego, lecz odzwierciedla wspczesny stan
wiedzy w danej dziedzinie. Tak opisana eksplikacja ma pewne podobiestwa
do konceptualizacji bo tworzymy nowe pojcie jest te podobna do
definicji regulujcej istniejcemu sowu nadajemy nowe znaczenie liczc
si ze znaczeniem, ktre mu dotychczas przysugiwao. Czasem, aby unikn
wieloznacznoci, dla nowego pojcia wprowadza si nowy termin. W tym
eksplikacja jest podobna do definicji konstrukcyjnej. Eksplikacja sama przez
si jest zabiegiem wiedzotwrczym. Du rol poznawcz ma do spenienia
w dziedzinie nauk humanistycznych i filozoficznych. Zgodnie z ogln ten-
dencj, w nauce chodzi zwykle o zastpienie starych poj przez pojcia
metryczne, dziki czemu moliwa staje si matematyzacja danej dyscypliny
naukowej.
Definicja 4.54. Explicandum to termin, ktry stanowi przedmiot ekspli-
kacji.
Definicja 4.55. Explicatum to termin, ktry jest wynikiem eksplikacji.
Na explicandum nadaje si termin ju uywany w nauce lub wyraenie
z jzyka potocznego, jeli jest ono naukowo uyteczne. Na przykad sowom
jzyka potocznego: woda, sl nadano w nauce cile okrelone znaczenie
i w jzyku nauki zastpiono je nazwami, odpowiednio: H2 O, NaCl. W wy-
padku wyrae: informacja, inteligencja itp. w jzyku nauki pozostay te
same sowa, cho w wyniku eksplikacji przysuguje im bardziej precyzyjnie
okrelone znaczenie, a nie jako sowom jzyka potocznego do nieokrelone.
Dla filozofa i metodologa nauk interesujcym explicandum jest przyczyna.
Prawnika i polityka interesuje eksplikacja terminu terroryzm.
Niezbdnym etapem eksplikacji jest moliwie peny opis znacze dotych-
czas przysugujcych explicandum. Chodzi o wyrnienie znacze explican-
dum i podanie odpowiednich definicji sprawozdawczych. Zamierzajc wyeks-
plikowa znaczenie sowa prawdziwy wskazuj na jego rne znaczenia, na
ktre wskazuj konteksty: prawdziwe zoto, prawdziwy przyjaciel, praw-
dziwe zdanie. Podejmujc si eksplikacji znaczenia terminw: przyczyna,
terroryzm trzeba podj trud opisania znacze, w ktrych te sowa byy
uywane.
Dla opisu znacze dotychczas przysugujcych explicandum moe by
zastosowana:
1. metoda filologiczna.
Bada si teksty, w ktrych wyraenie wystpuje i analizuje przysugu-
jce mu znaczenie i zwizki znaczeniowe z innymi wyraeniami.
4.3. EKSPLIKACJA 419
2. metoda indukcyjna.
Polega ona na badaniu i opisie przedmiotw, do wskazywania ktrych
uywa si wyraenia. T drog mona eksplikowa np. terminy nie-
rzd, pornografia.
3. metoda etymologiczna.
Polega ona na badaniu historii danego wyrazu: jak uksztatowa si,
jakie przysugiway mu znaczenia, jakie inne wyrazy maj ten sam
wsplny rdze itp.
Wyeksplikowany termin, explicatum, aby peni swoj rol w jzyku nauki

musi zosta wczony w system poj danej nauki, bowiem dopiero wwczas
uzyskuje walor naukowej przydatnoci. Na przykad termin wzrost gospo-
darczy wystpuje w jzyku potocznym w do nieokrelonym znaczeniu.
W wyniku eksplikacji uzyskujemy termin o bardziej precyzyjnym znaczeniu,
a o jego roli w teorii ekonomii decyduj zwizki z innymi terminami tej nauki.
Kady co rozumie przez terroryzm. Termin bdcy wynikiem eksplikacji
uzyska walor poznawczy, gdy wczony zostanie w system poj prawnych
i politycznych.
Ukazujc miejsce explicatum w systemie poj danej nauki, pokazujemy
jego naukow uyteczno. Im wicej powiza, im bardziej s one podsta-
wowe, czyli im wicej terminw danej nauki definiowanych jest za pomoc
explicatum, tym wikszy jest jego walor naukowej uytecznoci.
Explicatum, w odrnieniu od explicandum, powinno by terminem o ci-
le okrelonym znaczeniu. Procedura eksplikacji byaby bezcelowa, gdyby
terminy o niejasnym znaczeniu byy zastpowane terminami o znaczeniu
rwnie niejasnym. We wspczesnej nauce w zasadzie dy si do tego by
explicatum byo terminem metrycznym, czyli aby byo moliwe mierzenie
treci opisywanej znaczeniem terminu. Na przykad zainteresowani jestemy
takim pojciem wzrostu gospodarczego, aby mona byo ten wzrost mierzy.
Explicatum pozostaje w zwizku genetycznym z explicandum. Znaczy
to, e jest jego odpowiednikiem, udoskonalonym i dostosowanym do celw
naukowych. W tym aspekcie eksplikacja jest podobna do definicji regulujcej.
Wskazuje si te na potrzeb prostoty explicatum. Chodzi o prostot de-
finicji explicatum oraz o prostot twierdze ustalajcych jego miejsce w sys-
temie poj danej nauki. Zauwamy tu, e nie jest atwo powiedzie, co ro-
zumie si przez prostot. Termin prostota jest przykadem terminu, ktry
wymaga eksplikacji.
Rozdzia 5
Pytanie i odpowied
Pyta gupi mdrego: na co rozum zda si?

Mdry milcza; gdy coraz bardziej naprzykrza si,
Rzek mu: na to si przyda wedug mego zdania,
eby nie odpowiada na gupie pytania.
I. Krasicki
Nie wszystko jako jednostki wiemy. W nauce te s obszary nie do koca

poznane. Dymy do uzupenienia naszej wiedzy subiektywnej. Nauka dy
do wiedzy moliwie penej. Dymy do uzupenienia naszej wiedzy obiek-
tywnej. My jako jednostki i nauka stawiamy pytania. Logiczna teoria pyta
jest przedmiotem logiki erotetycznej.
Pytania stawia prawnik. Sdzia przesuchuje oskaronych, wiadkw, bie-
gych stawiajc pytania. Gosowanie sdziw odbywa si na podstawie pyta
dotyczcych winy i kary. Stawianie pyta przysigym podlega okrelonym
rygorom. Pytania stawia urzdnik. Od dobrego stawiania pyta zaley uzy-
skanie waciwego obrazu sprawy. Pytania s wanym elementem kadej dzia-
alnoci praktycznej. Stawia je lekarz i biznesmen. Pytania stawia socjolog.
Poprawne sformuowanie pytania jest warunkiem koniecznym poprawnej od-
powiedzi. Wiedz o tym chociaby ci, ktrym przyszo zmaga si z rnymi
pytaniami egzaminacyjnymi.
5.1 Budowa i rodzaje pyta
Definicja 5.1. Pytanie to wyraenie, ktre okrela brak wiedzy, subiek-

tywnej lub obiektywnej, i wskazuje na denie do uzupenienia tego braku.
Na postawione pytania chcemy uzyska odpowied.
421
422 ROZDZIA 5. PYTANIE I ODPOWIED
Definicja 5.2. Odpowied (na pytanie) to wyraenie, ktrego zadaniem

jest przekazanie wiedzy, ktrej brak stwierdzany by w pytaniu.
Takie s zasadnicze waciwe funkcje pyta i odpowiedzi. rodkami wy-

raania pyta s: szyk zdania, intonacja, uycie partyku pytajnych. Zwykle
pytania stawiamy wykorzystujc zdania pytajne. Zdanie pytajne nie jest zda-
niem w sensie logicznym. Odpowied jest zdaniem w sensie logicznym. Zdanie
moe peni funkcj odpowiedzi nie bdc zdaniem prawdziwym.
Wyraenie Jan zapyta, kto jest prezydentem RP jest w sensie gra-
matycznym zdaniem oznajmujcym. Informuje o tym, e Jan zada pewne
pytanie i e tym pytaniem byo kto jest prezydentem RP?. Wyraenie Jan
zapyta, kto jest prezydentem RP jest zdaniem w sensie logicznym. Podob-
nie bdzie w wypadku wyraenia biologia pyta o istot ycia.
Definicja 5.3. Pytanie zawise to zdanie w sensie logicznym, ktre infor-

muje o postawieniu lub istnieniu pytania.
Wyraeniem, ktre nadaje si na wypowiedzenie pytania, jest zdanie py-

tajne kto jest prezydentem RP?. Pytania w sensie okrelonym wyej jako
stwierdzenia braku wiedzy i denia do jej uzyskania, to pytania niezawi-
se. Tu zajmiemy si pytaniami niezawisymi. Wyraenia suce do wypo-
wiedzenia pyta i odpowiedzi mog te by wykorzystane do innych celw,
na przykad w retoryce i dydaktyce.
Stawiajc pytanie korzystamy ze zda pytajnych. Zdania te zawieraj ta-
kie wyraenia, jak: kto, co, gdzie, dlaczego, czy. S to partykuy py-
tajne. Mona wypowiedzie zdanie pytajne nie uywajc wprost partykuy
pytajnej i ograniczajc si w jzyku pisanym do znaku ?, a w mwionym
do odpowiedniej intonacji. Takie zdania pytajne s jednak rwnoznaczne
ze zdaniami zawierajcymi partyku pytajn. Zdanie pytajne Jan mieszka
w Warszawie? jest rwnoznaczne ze zdaniem czy Jan mieszka w Warsza-
wie?.
Nie wiem, gdzie mieszka Jan. Pytam wic:
1. Gdzie mieszka Jan?

Jestem zainteresowany tym, kto jest obecnie prezydentem USA. Pytam
wic:
2. Kto jest prezydentem USA?

Nie jestem pewien, czy Jan mieszka w Warszawie. Pytam wic:
3. Czy Jan mieszka w Warszawie?

5.1. BUDOWA I RODZAJE PYTA 423
Nie jestem pewien, czy Bill Clinton jest prezydentem USA. Pytam
wic:
4. Czy Bill Clinton jest prezydentem USA?

Wiem, e Jan mieszka w Warszawie, ale nie wiem, czy w dalszym cigu
mieszka. Pytam wic:
5. Czy Jan wci mieszka w Warszawie?

Wiem, e Bill Clinton jest prezydentem USA, ale interesuje mnie, czy
bdzie ponownie prezydentem USA. Pytam wic:
6. Czy Bill Clinton bdzie ponownie prezydentem USA?

W wypadku kadego z pyta 16 okrelona jest wiedza, o ktr chodzi
pytajcemu (miejsce zamieszkania Jana, nazwisko prezydenta USA),
i wskazane jest denie do uzyskania tej wiedzy. W pytaniach 3, 4,
5 i 6 wystpuje ta sama partykua pytajna czy. Pytania 5 i 6 r-
ni si tym od 3 i 4, e oprcz informacji o tym, czego dotyczy samo
pytanie, zdania te stanowi okazj do przekazania pewnej informacji
dodatkowej. W wypadku 5 jest to informacja o tym, e Jan mieszka
w Warszawie, a w wypadku 6, e Bill Clinton jest prezydentem USA.
Innego rodzaju pytaniem ni 16 jest:
7. Jakie s przyczyny konfliktu na terenie byej Jugosawii?.
W wypadku pyta 1 gdzie mieszka Jan? i 2 kto jest prezydentem

USA? wystpuj partykuy pytajne gdzie i kto. Kto zrozumia pytanie
na podstawie samego zdania pytajnego, moe okreli ksztat zda, ktre s
oczekiwane jako odpowied. W wypadku tych pyta bd to Jan mieszka
w . . . i . . . jest prezydentem USA. Wpisujc w miejsce kropek nazw miasta
i, odpowiednio, nazwisko otrzymamy odpowiedzi o oczekiwanej treci. S to
pytania dopenienia.
Definicja 5.4. Pytanie dopenienia to pytanie, ktre zawiera partykuy

pytajne takie, jak: kto, co, kiedy i ktre wyznacza ksztat oczekiwanej
odpowiedzi. Powstaje ona z tego pytania przez wstawienie odpowiednich
danych w miejsce partyku pytajnych.
Pytaniem dopenienia zawierajcym wicej ni jedn partyku pytajn

jest kto i gdzie spotka si celem dokonania podziau II Rzeczypospolitej?
W wypadku pyta: 3 czy Jan mieszka w Warszawie?, 4 czy Bill Clinton
jest prezydentem USA?, 5 czy Jan wci mieszka w Warszawie? i 6 czy Bill
Clinton bdzie ponownie prezydentem USA?, wystpuje partykua pytajna

czy. Tym razem rwnie wyznaczony jest ksztat odpowiedzi. W wypadku
3 i 4 moe to by zdanie Jan mieszka w Warszawie lub jego negacja, czyli
Jan nie mieszka w Warszawie i, odpowiednio, Bill Clinton jest prezyden-
tem USA lub jego negacja, czyli Bill Clinton nie jest prezydentem USA.
Odpowiedzi te s skrtowo wypowiadane jako tak i, odpowiednio, nie.
W wypadku 5 i 6 odpowiedzi tak lub nie s skrtami dla, odpowiednio,
Jan wci mieszka w Warszawie, Jan ju nie mieszka w Warszawie; Bill
Clinton bdzie ponownie prezydentem USA, Bill Clinton nie bdzie ponow-
nie prezydentem USA. Te cztery pytania 36 z czy jako partyku pytajn
to pytania rozstrzygnicia.
Definicja 5.5. Pytanie rozstrzygnicia to pytanie czy ?, na ktre ocze-
kiwan odpowiedzi jest jedno ze zda lub nie-.
Zauwamy, e warunkiem sensownoci semantycznej zda Jan wci
mieszka w Warszawie i Jan ju nie mieszka w Warszawie jest prawdzi-
wo zdania Jan mieszka w Warszawie a w wypadku zda Bill Clinton
bdzie ponownie prezydentem USA i Bill Clinton nie bdzie ponownie pre-
zydentem USA jest nim prawdziwo zdania Bill Clinton jest prezydentem
USA.
Definicja 5.6. Zdanie jest presupozycj (zaoeniem) zdania wtedy
i tylko wtedy, gdy prawdziwo jest koniecznym warunkiem sensownoci
(semantycznej) zdania .
Definicja 5.7. Pytanie zaoeniowe to pytanie takie, e dla pewnego
zdania , jest presupozycj (zaoeniem) wszystkich odpowiedzi, ktre s
zgodne ze schematem wyznaczonym przez to pytanie. Pytanie, ktre nie jest
pytaniem zaoeniowym to pytanie bezzaoeniowe.
Dwa pierwsze z pyta, 3 i 4, to bezzaoeniowe, a dwa drugie, 5 i 6, to
zaoeniowe pytania rozstrzygnicia.
Definicja 5.8. N -czonowe pytanie rozstrzygnicia to pytanie, na ktre
oczekiwana odpowied jest jednym z n zda.
Pytania rozstrzygnicia, na ktre oczekiwana odpowied polega na wy-
borze jednej z dwu moliwych odpowiedzi, to dwuczonowe pytania rozstrzy-
gnicia. Takim pytaniem jest np. czy stolic Polski jest Warszawa, czy Kra-
kw?.
Definicja 5.9. Pytanie zamknite to pytanie, ktre wyznacza ksztat
oczekiwanej odpowiedzi.
5.1. BUDOWA I RODZAJE PYTA 425
Pytaniami zamknitymi s pytania dopenienia i pytania rozstrzygnicia.

Pytania tego rodzaju, jak 7 jakie s przyczyny konfliktu na terenie byej
Jugosawii? i, podobnie, pytania z partyku pytajn dlaczego, nie daj
podstawy do okrelenia ksztatu odpowiedzi.
Definicja 5.10. Pytanie otwarte to pytanie, ktre nie wyznacza ksztatu
oczekiwanej odpowiedzi.
W wypadku pyta zamknitych oczekiwana odpowied jest jednozda-
niowa. W wypadku pyta otwartych odpowied moe by wielozdaniowa.
Definicja 5.11. Dana pytania (datum questionis), czyli osnowa pytania
to schemat oczekiwanej odpowiedzi wyznaczony przez pytanie zamknite.
Partykua pytajna wskazuje na niewiadom pytania.
Definicja 5.12. Niewiadoma pytania to miejsce do uzupenienia w sche-
macie odpowiedzi (moe by ich kilka).
Niewiadoma pytania pojawia si w schemacie odpowiedzi w miejscu,
w ktrym w pytaniu znajdowaa si partykua pytajna. Partykua pytajna
wskazuje na zakres niewiadomej pytania. Jeeli jest to partykua pytajna w
jakim miecie, to jej zakresem jest zbir wszystkich miast, ale jeli jest to
np. fraza w jakim miecie Europy, to jej zakresem jest zbir miast Europy.
Jeeli partyku jest kto, to jej zakresem jest zbir ludzi, ale jeli jest to
np. fraza kto z Polakw, to jej zakresem jest zbir Polakw.
Definicja 5.13. Zakres niewiadomej pytania to zbir wyrae, ktre
zgodnie z sensem partykuy pytajnej nadaj si na jej miejsce w schemacie
odpowiedzi.
W zdaniach pytajnych dana pytania i zakres niewiadomych pytania po-
winny by jasno wskazane, w przeciwnym wypadku pytanie moe by le
zrozumiane lub w ogle nie by zrozumiane.
Szczeglnym rodzajem pyta spotykamy si z nimi w ankietach, te-
stach, quizach s pytania, ktrym towarzyszy zbir ewentualnych odpo-
wiedzi. S to pytania wyboru.
Definicja 5.14. Pytanie wyboru to pytanie, na ktre dany jest zbir
wszystkich moliwych oczekiwanych odpowiedzi.
Mog zapyta gdzie mieszka Jan? i jednoczenie poda ewentualne miej-
scowoci, z ktrych naley wybra waciw, np.: (a) Warszawa, (b) Biay-
stok. Stawiajc pytanie co jest przyczyn wojny na terenie byej Jugosa-
wii? mog poda nastpujce odpowiedzi do wyboru przyczyn wojny na
terenie byej Jugosawii s konflikty natury: (a) etnicznej, (b) religijnej, (c)
ekonomicznej. Pytania wyboru s pytaniami zamknitymi, okrelony jest
bowiem ksztat odpowiedzi. Nie kade pytanie zamknite jest pytaniem wy-
boru. Wicej, pytania wyboru mog zawiera partykuy pytajne, takie jak
dlaczego, jakie, ktre s charakterystyczne dla pyta otwartych. Pyta-
nia rozstrzygnicia, w szczeglnoci wieloczonowe pytania rozstrzygnicia
s pytaniami wyboru. Pytania, ktre oprcz kilku wskazanych do wyboru
odpowiedzi dopuszczaj jeszcze moliwo dowolnej odpowiedzi w kwe-
stionariuszach i ankietach okrelanej jako inna z formalnego punktu
widzenia mona uzna za pytania, ktrym nie towarzyszy zbir moliwych
odpowiedzi, mog to wic by zarwno pytania zamknite, jak i otwarte.
Pytania wyboru mona podzieli ze wzgldu na liczb moliwych oczeki-
wanych odpowiedzi, ktr dopuszcza pytanie. W zalenoci od sformuowa-
nia, pytania wyboru mog by pytaniami jednego wyboru, dwu i, oglnie,
n-wyborw. Liczba wyborw moe by rnie okrelona, np. przez pro-
cent odpowiedzi do wyboru. Liczba oczekiwanych odpowiedzi moe te nie
by okrelona, wwczas mwimy o pytaniu wielu wyborw. Pytanie ktr
rzecz chciaby zakupi w pierwszej kolejnoci: pralka, telewizor, magneto-
wid, komputer? jest pytaniem jednego wyboru. Pytaniem dwch wyborw
jest pytanie ktre dwie rzeczy zakupiby w pierwszej kolejnoci: pralka, tele-
wizor, magnetowid, komputer?. Natomiast pytanie ktre przedmioty chcia-
by zakupi w pierwszej kolejnoci: pralka, telewizor, magnetowid, kompu-
ter? jest pytaniem wielu wyborw.
5.2 Rodzaje odpowiedzi

Odpowied jest zdaniem w sensie logicznym. Zdanie w sensie logicznym
jest odpowiedzi ze wzgldu na zaistnienie pytania. Nasze przekonanie o ci-
sym zwizku odpowiedzi z pytaniem wyraa potoczne powiedzenie jakie
pytanie taka odpowied.
W wypadku pytania zamknitego oczekiwana odpowied jest elementem
zbioru zda okrelonego przez to pytanie. Pytanie zamknite wyznacza mo-
liwe oczekiwane odpowiedzi.
Definicja 5.15. Odpowied waciwa to kada odpowied:
1. na pytanie dopenienia: powstaa z uzupenienia schematu odpowiedzi

przez wyraenia z zakresu niewiadomych pytania,
2. na pytanie rozstrzygnicia: czy ? bd , bd nie-;

5.2. RODZAJE ODPOWIEDZI 427
3. na pytanie wyboru: ze zbioru moliwych odpowiedzi towarzyszcych

pytaniu.
W wypadku pytania Jakie konflikty s przyczyn wojny na terenie byej

Jugosawii: (a) etniczne, (b) religijne, (c) ekonomiczne? kada z odpowiedzi:
(a), (b), (c), jest odpowiedzi waciw. Odpowied przyczyn konfliktu jest
rnica interesw Rosji i USA nie jest odpowiedzi waciw. W wypadku
pytania kiedy i gdzie doszo do zamordowania arcyksicia Ferdynanda? jego
datum questionis jest . . . w . . . doszo do zamordowania arcyksicia Ferdy-
nanda, a niewiadomymi pytania s data i nazwa miejscowoci. Odpowied
w 1994 w Wiedniu doszo do zamordowania arcyksicia Ferdynanda jest
odpowiedzi waciw chocia faszyw. Odpowied w 1914 w Sarajewie do-
szo do zamordowania arcyksicia Ferdynanda jest odpowiedzi waciw
i prawdziw. W wypadku pytania czy bdzie utrzymane poczenie lotni-
cze Biaegostoku z Warszaw? kada z odpowiedzi waciwych, pozytywna
tak i negatywna nie, jest faszywa.
W wypadku pyta dopenienia i wyboru moe by wicej ni jedna od-
powied prawdziwa. Jest tak np. w wypadku pytania kto by prezydentem
II Rzeczypospolitej?. W wypadku (zaoeniowych i bezzaoeniowych) py-
ta rozstrzygnicia moliwe s tylko dwie odpowiedzi waciwe, tak i nie,
i co najwyej jedna z odpowiedzi na takie pytanie moe by prawdziwa. Kto,
kto stawia na serio pytanie, przyjmuje, e istnieje na nie jaka odpowied.
Musi nie tylko istnie cho jedna prawdziwa odpowied waciwa, ale
i te nie moe by wykluczona moliwo cho jednej waciwej odpowiedzi
faszywej. Pytanie przecie jest wyrazem stanu niewiedzy. Nie moe wic
by wykluczona moliwo odpowiedzi prawdziwej i nie moe by wyklu-
czona moliwo odpowiedzi faszywej. Moemy to odda stwierdzeniem, e
alternatywa wszystkich odpowiedzi waciwych powinna by zdaniem praw-
dziwym.
Definicja 5.16. Pozytywne zaoenie pytania to alternatywa wszystkich

odpowiedzi waciwych.
Warunek, e istnieje przynajmniej jedna odpowied faszywa moemy

odda stwierdzeniem, e koniunkcja wszystkich odpowiedzi waciwych jest
zdaniem faszywym.
Definicja 5.17. Negatywne zaoenie pytania to koniunkcja wszystkich

moliwych odpowiedzi waciwych.
Pytanie, ktre spenia te warunki to pytanie waciwie postawione.

Definicja 5.18. Pytanie waciwie postawione to pytanie, ktrego pozy-

tywne zaoenie jest zdaniem prawdziwym a negatywne zaoenie jest zda-
niem faszywym. Pytanie, ktre nie jest waciwie postawione to pytanie
niewaciwie postawione.
W wypadku pyta wyboru moe by okrelony zbir moliwych odpowie-

dzi pozytywnych i/lub zbir moliwych odpowiedzi negatywnych. Pozytywne
zaoenie takiego pytania jest alternatyw wszystkich wskazanych odpowie-
dzi pozytywnych, a negatywne zaoenie pytania jest koniunkcj wszystkich
wskazanych odpowiedzi negatywnych. W wypadku, gdy brak wskazania kt-
regokolwiek z tych zbiorw odpowiedzi, odpowiedni zbir odpowiedzi traktu-
jemy tak samo jak w wypadku pyta, dla ktrych nie zosta wskazany zbir
odpowiedzi pozytywnych lub/i negatywnych.
Pytanie niewaciwie postawione to pytanie, na ktre nie jest moliwa od-
powied prawdziwa lub nie jest moliwa odpowied faszywa. Odpowied na
pytanie niewaciwie postawione polega na ujawnieniu faszywego zaoenia
tego pytania. I tak na pytanie gdzie w Biaymstoku mieci si fabryka sa-
mochodw? oraz na pytanie gdzie w Biaymstoku mieci si fabryka samo-
chodw: przy (a) Al. Pisudskiego, (b) ul. Wiejskiej?, naley odpowiedzie:
w Biaymstoku nie ma fabryki samochodw. Na pytanie pod jakim ktem
powinny przecina si przektne kwadratu, aby rwne byy wszystkie jego
boki? naley odpowiedzie: w kadym kwadracie wszystkie boki s rwne.
Na zaoeniowe pytanie rozstrzygnicia czy utrzymane bdzie poczenie
lotnicze Biaegostoku z Warszaw? ( jest poczenie lotnicze Biaegostoku
z Warszaw i czy bdzie?) naley odpowiedzie, e pomidzy Biaymsto-
kiem a Warszaw nie ma poczenia lotniczego. Podobnie bdzie w wypadku
pytania czy samolot utrzymujcy poczenie lotnicze Biaegostoku z War-
szaw to ATR?.
Jeli chodzi o pytania dopenienia i pytania wyboru nie bdce pytaniami
rozstrzygnicia, to:
1. moe by tak, e spenione s warunki prawdziwoci pozytywnego i ne-

gatywnego zaoe pytania.
Jest tak w wypadku pytania gdzie w Biaymstoku mieci si Wysza
Szkoa Finansw i Zarzdzania? Podajc zy adres dajemy odpowied
faszyw, a podajc waciwy adres prawdziw.
2. moe by tak, e faszywe jest negatywne zaoenie pytania, czyli nie

ma na nie waciwej odpowiedzi faszywej.
Kiedy pytam ktra liczba parzysta dzieli si przez 2?, to zakresem
tego pytania jest zbir liczb parzystych. Osnow tego pytania, sche-
matem odpowiedzi waciwej, jest . . . dzieli si przez 2. Jakkolwiek
liczb z zakresu niewiadomej wemiemy pod uwag, otrzymamy od-
powied prawdziw. Na pytanie to nie ma wic faszywej odpowie-
dzi waciwej. Odpowied znoszca faszywe zaoenie tego pytania to
wszystkie liczby parzyste dziel si przez 2.
3. moe by tak, e nie ma waciwej odpowiedzi pozytywnej.

Schematem odpowiedzi na pytanie ktry bok kwadratu jest duszy od
pozostaych? jest . . . jest duszy od pozostaych bokw kwadratu,
a zakresem niewiadomej pytania jest zbir bokw kwadratu. Jakikol-
wiek bok wzilibymy pod uwag, zdanie otrzymane przez uzupenienie
schematu odpowiedzi bdzie faszywe. Odpowied znoszca faszywe
zaoenie tego pytania to wszystkie boki kwadratu s rwne;
4. moe by i tak, e zarwno negatywne, jak i pozytywne zaoenia py-

tania s faszywe.
Kiedy pytam jak objto ma kwadrat o boku 2?, to schematem
odpowiedzi na to pytanie jest . . . objtoci ma kwadrat o boku 2. Ja-
kkolwiek warto wzilibymy z zakresu niewiadomej pytania otrzy-
mamy nonsens, czyli zdanie, ktremu reguy semantyczne jzyka nie
przyporzdkowuj adnego znaczenia. Odpowied znoszca faszywe
zaoenie tego pytania to kwadrat nie ma objtoci.
W wypadku bezzaoeniowych pyta rozstrzygnicia warunki prawdzi-

woci pozytywnego i negatywnego zaoenia s zawsze spenione, czyli te
pytania s zawsze waciwie postawione. Zgodnie z przyjtym przez nas ro-
zumieniem zdania i zasad dwuwartociwoci, zdanie lub jego negacja jest
prawdziwa (pozytywne zaoenie pytania) oraz zdanie lub jego negacja jest
faszywa (negatywne zaoenie pytania).
Zaoeniowe pytania rozstrzygnicia s pytaniami rozstrzygnicia zada-
nymi przy zaoeniu prawdziwoci presupozycji odpowiedzi. W wypadku py-
tania czy ? postawionego przy zaoeniu odpowied tak jest koniunkcj
zdania i zdania ( i ), odpowied nie jest koniunkcj zdania i nega-
cji zdania ( i nie-). Zawsze jedno ze zda-odpowiedzi jest wic faszywe.
W zwizku z wystpowaniem zdania jako czonu koniunkcji zarwno w od-
powiedzi tak, jak i nie nie jest zagwarantowana prawdziwo przynajmniej
jednej odpowiedzi. Warunkiem koniecznym i wystarczajcym tego jest praw-
dziwo zdania . W wypadku zaoeniowych pyta rozstrzygnicia moe si
wic zdarzy, e nie jest speniony warunek prawdziwoci pozytywnego za-
oenia pytania. Ma to miejsce w wypadku pyta: czy utrzymane bdzie

poczenie lotnicze Biaegostoku z Warszaw?, czy zgubie rogi? 1 .
Odpowiedzi niewaciw jest odpowied, w ktrej uyto wyraenia nie
nalecego do zakresu niewiadomej. Na pytanie kto z Polakw otrzyma
nagrod Nobla? mona odpowiedzie:
1. Henryk Sienkiewicz otrzyma nagrod Nobla

jest to waciwa odpowied prawdziwa;
2. Maria Konopnicka otrzymaa nagrod Nobla

jest to odpowied waciwa, cho faszywa;
3. Albert Einstein otrzyma nagrod Nobla

jest to odpowied prawdziwa, cho niewaciwa;
4. Bill Clinton otrzyma nagrod Nobla

jest to odpowied niewaciwa i nieprawdziwa.
Definicja 5.19. Odpowied cakowita wprost to odpowied waciwa.
Definicja 5.20. Odpowied cakowita niewprost to odpowied, z ktrej

wynika odpowied waciwa.
Definicja 5.21. Odpowied cakowita to odpowied cakowita wprost

lub odpowied cakowita niewprost.
Definicja 5.22. Odpowied wyczerpujca na dane pytanie to odpowied

cakowita, z ktrej wynika kada prawdziwa odpowied na to pytanie.
Na pytanie w ktrym miesicu rozpoczyna si rok akademicki w Wyszej

Szkole Finansw i Zarzdzania w Biaymstoku? mona odpowiedzie:
1. Rok akademicki w Wyszej Szkole Finansw i Zarzdzania w Biaym-

stoku rozpoczyna si w padzierniku
Jest to odpowied cakowita wprost.
Bd:
2. Rok akademicki na wszystkich wyszych uczelniach biaostockich roz-

poczyna si w padzierniku
Jest to odpowied cakowita niewprost. Z odpowiedzi tej wynika
odpowied 1.
1
Pytanie to daje podstaw do znanego w staroytnoci sofizmatu Rogacz.
Odpowiedzi 1 i 2 s prawdziwe. Odpowied cakowita moe te by fa-

szywa. Byoby tak, gdyby odpowiedzie: rok akademicki na wyszych uczel-
niach biaostockich rozpoczyna si w listopadzie.
Definicja 5.23. Odpowied czciowa to odpowied, ktra nie jest od-
powiedzi cakowit i ktra wyklucza niektre odpowiedzi waciwe.
Na pytanie w ktrym miesicu rozpoczyna si rok akademicki w Wyszej
Szkole Finansw i Zarzdzania w Biaymstoku? mona odpowiedzie:
1. Rok akademicki w Wyszej Szkole Finansw i Zarzdzania w Biaym-
stoku rozpoczyna si jesieni
Jest to odpowied czciowa wprost.
2. Rok akademicki we wszystkich biaostockich szkoach wyszych rozpo-

czyna si jesieni
Jest to czciowa odpowied niewprost.
W wypadku, gdy pytanie dotyczyo sytuacji niedeterministycznej, a wic
takiej, ktrej stan faktyczny nie jest przesdzony jednoznacznie, odpowied
o postaci odpowiedzi waciwej, moe by dana pod pewnym warunkiem.
Na pytanie kto wygra mecz pikarski, druyna A, czy druyna B? mona
da odpowied uzupeniajc j o jaki warunek. Na przykad moe to by
odpowied: druyna A wygra, jeli bdzie skutecznie graa w obronie. Taka
odpowied to waciwa odpowied warunkowa.
Definicja 5.24. Warunkowa odpowied waciwa to odpowied zoona
z odpowiedzi waciwej i warunku prawdziwoci tej odpowiedzi.
Gdyby warunek jeli bdzie skutecznie graa w obronie umieci w py-
taniu, brzmiaoby ono wwczas: kto wygra mecz, druyna A, czy druyna B,
jeli druyna A bdzie skutecznie graa w obronie?. Odpowied na to pytanie
moe ju by bezwarunkow odpowiedzi waciw. Warunkowy charakter
moe mie rwnie odpowied w wypadku pyta rozstrzygnicia. Na pytanie
czy wojna na terenie byej Jugosawii kiedykolwiek zakoczy si? mona
odpowiedzie: tak, pod warunkiem, e spoeczno midzynarodowa bdzie
zachowywaa si w tej sprawie konsekwentnie. Warunek spoeczno mi-
dzynarodowa bdzie zachowywaa si konsekwentnie mgby by zawarty
w samym pytaniu czy wojna na terenie byej Jugosawii kiedykolwiek
zakoczy si, jeli spoeczno midzynarodowa bdzie si zachowywa w tej
sprawie konsekwentnie? Odpowied na to pytanie moe ju by bezwarun-
kowa, ale nie musi. W wypadku zarwno pyta dopenienia, jak i pyta roz-
strzygnicia mog pojawi si kolejne warunki. Warunkowy charakter mog
mie odpowiedzi cakowite, czciowe, wprost i niewprost. Warunki winny

by tak skonstruowane, aby wykluczay si, czyli nie byy wspprawdziwe,
i aby dopeniay si, czyli nie byy wspfaszywe. W wypadku pytania kto
wygra mecz pikarski, druyna A, czy druyna B? moemy da nastpujc
odpowied: jeli druyna A bdzie gra skutecznie w obronie, to wygra dru-
yna A. Jeli druyna A nie bdzie gra skutecznie w obronie, a druyna B
nie wystpi w najmocniejszym skadzie, to wygra druyna A. Jeli druyna
A nie bdzie skuteczna w obronie, a druyna B wystpi w najmocniejszym
skadzie, to wygra druyna B..
Czy na kade poprawnie postawione pytanie bdzie mona znale odpo-
wied. Pod koniec XIX wieku Emil du Bois-Reymond wygosi synne igno-
ramus et ignorabimus nie wiemy i wiedzie nie bdziemy. Na przeomie
XIX i XX w. odpowiada mu David Hilbert: Wir mssen wissen. Wir werden
wissen. Musimy wiedzie. Bdziemy wiedzie. Stawia Hilbert problem me-
tody, ktra w sposb nie budzcy wtpliwoci pozwoli rozstrzygn dowolne
pytanie, przynajmniej w obszarze matematyki. Postawione przez Hilberta
pytania-problemy zaowocoway znakomitymi wynikami. W tezie Churcha-
Turinga okrelone zostao to, co mona uzna za rachunkow metod nie bu-
dzc wtpliwoci. Udowodnione zostao, e s pytania, na ktre nie mona
znale odpowiedzi, jeli tylko ograniczy si do takiej metody. Rozwaa-
nia te stworzyy teoretyczny fundament wspczesnej informatyki. Na tym
przykadzie nie sposb nie zauway naukotwrczej roli pyta.
5.3 Praktyczne problemy stawiania pyta

Pytania i odpowiedzi oprcz wyej omwionych funkcji waciwych wyko-
rzystywane s te do innych celw, przede wszystkim retorycznych i dydak-
tycznych.
Nauczyciel pytajc ucznia nie czyni tego w zwizku z brakiem swojej
wiedzy i chci jej uzupenienia, co miaoby miejsce, gdyby stawia pyta-
nie w sensie, ktry wyej by dyskutowany. Odwrotnie, powinien t wiedz
posiada. Celem postawienia pytania dydaktycznego, ktre co do formy
nie rni si od pytania w jego roli waciwej, jest sprawdzenie opanowania
wiedzy przez ucznia. Odpowied podlega ocenie. Ocena ta zaley od treci
pytania, ale i od jego formy zasadniczo atwiejszymi pytaniami s pytania
rozstrzygnicia. Zaley te od odpowiedzi, oczekiwana jest odpowied wa-
ciwa cakowita. W wypadku pyta otwartych ocena zaley od trafnoci i od
stopnia rozwinicia odpowiedzi.
Pytania s narzdziem w negocjacjach. W negocjacjach wane jest pod-
5.3. PRAKTYCZNE PROBLEMY STAWIANIA PYTA 433
jcie trzech decyzji:
1. jakie pytania wybra,
2. jak je formuowa,
3. kiedy zadawa.
O znaczeniu formy pytania moe wiadczy nastpujca historia.
Pewien duchowny zapyta swego przeoonego: Czy mog pali

papierosa w czasie modlitwy?. Uzyska odpowied negatywn.
Inny duchowny zada temu samemu przeoonemu pytanie: Czy
mog si modli, kiedy pal papierosa? Na tak postawione py-
tanie w przeoony da odpowied pozytywn.
O doniosoci sposobu formuowania pyta wiadczy praktyka sdowni-

cza. W pewnym okresie (po 1688) obroca w sprawach kryminalnych tylko
mg pyta oskaronego. Dlatego te w tradycji anglosaskiej wystpienia s-
dowe zachoway form pyta. Oczywicie, pytania te trzeba tak formuowa,
aby mona byo wypeni rol obrocy.
Zwykle pytaniu, nazwijmy jest pytaniem gwnym, towarzysz inne py-
tania, mwimy e s to pytania dodatkowe lub e s to pytania uzupe-
niajce. Pytania uzupeniajce zale od odpowiedzi na pytanie gwne.
Oskaronemu, ktry odpowiedzia tak na pytanie, czy przyznaje si do za-
rzuconego czynu, zadaje si pytania o motyw czynu, sposb dziaania itp.
Jeli stawia si wicej ni jedno pytanie, to naley majc na uwadze
zalenoci midzy pytaniami stawia je we waciwej kolejnoci wyznaczo-
nej przez zwizki logiczne zachodzce midzy odpowiedziami na te pytania
lub wzgldy natury praktycznej. Z tych ostatnich powodw chcc odnale
dane o kim na licie sporzdzonej alfabetycznie wpierw zapytam o nazwisko,
a nastpnie o imi. Odwrotna kolejno pyta byaby niewaciwa.
W logice tradycyjnej wskazuje si na niewaciwo zadawania wicej ni
jednego pytania w formie jednego pytania.
Definicja 5.25. Sofizmat podwjnego pytania (sophisma duplicis in-

terrogationis ut unius) ma miejsce wwczas, gdy wicej ni jedno pytanie
postawione jest w formie jednego pytania.
By to ulubiony chwyt retoryczny staroytnych sofistw. W forma wy-

raenia czy lubisz zagraniczne i drogie wczasy? sugeruje dwie moliwe od-
powiedzi: tak, nie. Jednak postawione s dwa pytania i na kade z nich
moliwe s dwie odpowiedzi. cznie mog by cztery stanowiska w sprawie

drogich wczasw zagranicznych.
Pytania naley stawia majc na uwadze okrelony cel ich stawiania.
Pytanie nie jest zdaniem w sensie logicznym. Nie jest ani prawdziwe ani
faszywe. Musi by jednak celowe. Chcc si dowiedzie, gdzie kto pracuje
nie bd si pyta, ile ma on dzieci. Ustawy procesowe wyranie zabraniaj
pyta nieistotnych. Nieistotne s pytania nie zmierzajce do realizacji celw
procesowych. Zadawanie pyta niecelowych i powtarzanie pyta, na ktre
ju uzyskano odpowied jest sposobem udrczania osoby przesuchiwanej.
Pytania naley stawia kierujc si zasad ekonomii: za pomoc naj-
mniejszej liczby pyta uzyska najwicej potrzebnej informacji. O poprzed-
nich zasadach, a w szczeglnoci tej, wiedz osoby zabawiajce si dwudzie-
stoma pytaniami za pomoc dwudziestu pyta rozstrzygnicia naley
ustali, co na myli ma partner zabawy.
Pytania winny by jednoznaczne i zrozumiae dla pytanego.
Praktycznym problemem stawiania pyta jest zagadnienie, kogo pyta.
Najprociej mwic tego, kto wie i potrafi udzieli odpowiedzi. S ludzie,
ktrzy wiedz, ale nie umiej da odpowiedzi. Moe tak by dlatego, e
1. nie potrafi jednoznacznie formuowa myli, bo ich wypowiedzi s za-

burzane przez rne emocje, przez co pojawiaj si zdania nie na temat
lub faszywe,
2. nie chc jednoznacznie sformuowa odpowiedzi, bo ich zaangaowanie

w spraw wzgldy rodzinne albo interesy skaniaj od odpowiedzi
niezgodnych z prawd itp.
Wiedz o tym prawnicy. wiadkowie jeli s chorzy psychicznie, nieletni,

osoby, o ktrych wiadomo, e skaday faszywe zeznania s niewiarygodni
jako informatorzy. Osoby bliskie zwizkami rodzinnymi z oskaronym nie
musz wystpowa jako wiadkowie. W prawie reguluj to zasady odbierania
przyrzeczenia od osb powoanych na wiadkw.
Odpowied moe zakada jakie zdanie, moe by zdaniem z presupozy-
cj (jako warunkiem sensownoci). Taka odpowied porednio zawiera uzna-
nie tej presupozycji przez kogo, kto tej odpowiedzi udziela. Fakt uznania
w ten sposb jakiego zdania jest atwy do przeoczenia. Stwarza to okazj
dla pyta sugestywnych.
Definicja 5.26. Pytanie sugestywne to pytanie, ktre stawiane jest, aby

udzieli osobie pytanej informacji, ktrej ona nie posiada i zasugerowa od-
powied.
Domaganie si odpowiedzi waciwej, co jest chociaby domniemane przez

pytanego, daje okazj do zasugerowania pytanemu odpowiedzi. Wiedz do-
brze o tym autorzy ankiet. Najatwiej opracowa wyniki ankiety, ktra za-
wiera tylko pytania rozstrzygnicia: tak lub nie. Pytania rozstrzygni-
cia, wiedz o tym z kolei osoby wypeniajce ankiety, istotnie ograniczaj
swobod odpowiedzi. W angielskiej procedurze prawnej przestrzega si, by
wiadkowi nie stawiano pyta rozstrzygnicia. awie przysigych stawia si
za tylko pytania rozstrzygnicia. Najmniej sugestywne s pytania otwarte,
ale one, choby jako pytania ankietowe, znacznie utrudniaj opracowanie
wynikw ankiety.
Pytania mog by stawiane podchwytliwie, mianowicie wwczas, gdy
ich zaoenie stwierdza co, czego osoba pytana nie chce uzna. Stawiane jest,
aby uzyska odpowied sprzeczn z wczeniejsz odpowiedzi lub w celu uzy-
skania informacji, ktr pytany chce zatai. Kto twierdzi, e nie by w Rzy-
mie. Pytanie z kim by pan w Rzymie? jeli doczekaoby si odpowiedzi
waciwej, to porednio przyznawaoby, e osoba pytana bya w Rzymie.
Przykad 5.1. W telewizji (23 padziernika 1994 r.) miaa miejsce nastpu-
jca rozmowa. Dziennikarz zapyta wicemarszaka Sejmu, J.Z.:
Czy bdzie pan kandydowa w wyborach prezydenckich?

Wicemarszaek J.Z. odpowiedzia:
Rozwa to pytanie, gdy wadze mojej partii zo mi tak
propozycj.
Dziennikarz na to:
Czy pan t propozycj przyjmie?
Rozmow na ten temat zamkna wypowied J.Z.:
O, panie redaktorze, prbuje pan stosowa podchwytliwe pytania,
od ktrych specjalist mgbym by ja jako prawnik.
Zauwamy, e J.Z. dajc odpowied waciw na pytanie o przyjcie propo-

zycji kandydowania w wyborach prezydenckich daby poredni odpowied
waciw na pytanie, czy bdzie kandydowa w wyborach prezydenckich, na
ktre takiej odpowiedzi da nie chcia.
Kto dobrze zrozumia sugestywny i podchwytliwy charakter sposobu sta-
wiania pyta zauway, jak wane to narzdzie w dyskusjach, negocjacjach
i argumentacji.
Ustawy procesowe zabraniaj stawiania pyta sugestywnych, podchwy-
tliwych i dokuczliwych lub wulgarnych. Na pytania sugestywne szczeglnie
podatne s osoby o mao wyrobionym krytycyzmie, a wic w szczeglnoci

osoby maoletnie.
Definicja 5.27. Pytanie retoryczne to wypowied o formie pytania. Ce-

lem takiej wypowiedzi nie jest zadanie pytania, lecz jest to wypowied prze-
kazujca informacj i to w taki sposb, aby podkreli niekwestionowalno
tej informacji.
Retoryczny charakter pytania jest wyrany w kontekcie wypowiedzi,

w ktrej ono znajduje si.
Pytania w ogle, a nie tylko retoryczne, mog by wykorzystane do prze-
kazania informacji. Takiego rodzaju pytaniami s pytania z tez. W tej
roli mog wystpi pytania zamknite: rozstrzygnicia, dopenienia i pyta-
nia otwarte. Kiedy stawiane jest pytanie czy bye chory na chorob alko-
holow?, to w stosunku do osoby, ktrej jest ono zadane, dopuszczona jest
moliwo, e osoba ta moga by naogowym alkoholikiem. Pytany moe
wic poczu si obraonym, chocia pytanie to nie jest zaoeniowym pyta-
niem rozstrzygnicia. Oczywicie, w wypadku zaoeniowych pyta sytuacja
jest jasna. Pytania te przekazuj informacj. Informacja ta moe by ob-
raliwa dla kogo (niezalenie od tego, czy jest to informacja prawdziwa,
czy faszywa). Informowa mona rwnie pytaniami dopenienia. Pytanie
gdzie Korea Pnocna skaduje swoje bomby atomowe? informuje, e Ko-
rea Pnocna posiada bomby atomowe. Pytanie ile wczoraj si nauczye?
informuje, e osoba, ktrej to pytanie jest postawione, wczoraj si uczya.
Pytanie otwarte dlaczego wybucha wojna w Boni? informuje, e w Boni
wybucha wojna. Pytanie dlaczego wzie rozwd? informuje, e osoba, do
ktrej pytanie to jest skierowane, rozwioda si. Pytania s zrczn form
przekazywania pewnych informacji.
W wypadku pyta podchwytliwych naley nie ulega presji i odpowie-
dzie przez zanegowanie zaoenia pytania. W wypadku, gdy pytanie ujaw-
nia informacj, ktrej ujawnienie nie jest podane, nie naley zadowala si
stwierdzeniem osoby pytajcej, e byo to tylko pytanie.
Zadajc pytanie mona niewiadomie dotkn jakiego emocjonalnego
problemu. Na przykad pytajc kiedy si pani urodzia? musz si liczy
z moliwoci prby uniknicia pytania, gdy osob pytan jest starsza za-
dbana pani.
O moliwociach ksztatowania opinii, jakie stwarzaj pytania z tez wie-
dz dobrze dziennikarze. W wypadku pytania skierowanego do polityka:
To bardzo intensywny tryb ycia, jeli do tego doda obowizki

rodzinne. Kto na tym cierpi najbardziej?
Odpowied, jakakolwiek by nie bya pozostawi w wiadomoci czytelnika

przekonanie, e polityk zaniedbuje rodzin.
Pytanie:
Jakie szanse maj dzisiaj modzi ludzie, ktrzy chc pozosta
w kraju a nie wyjecha za granic?
Tworzy opini o maych szansach dla modych ludzi w kraju.
Pytanie jaki jeste naprawd? nie tylko zakada, e osoba, do ktrej
jest ono skierowane gra, ale stawiane przez dziennikarza w wypadku osb
znanych ma na celu tworzy atmosfer zainteresowania czytelnika.
Zadania
Zadanie 5.1. Ktra z odpowiedzi tak lub nie na pytanie czy by pan/i
karana sdownie lub administracyjnie? jest wieloznaczna? Jak te odpowiedzi
rozumie?
Zadanie 5.2. Czy poprawne jest pytanie:
1. Czy od razu po studiach dostaniesz prac i bdziesz mg wybra miej-
sce pracy?
2. Czy dostae wynagrodzenie i oddae je onie?

Zadanie 5.3. Jakie informacje zawieraj pytania:
1. Dlaczego twj samochd stoi pod domem twojego kolegi?
2. Ile wynosi twj dodatek funkcyjny?
3. Dlaczego Jan oeni si z Zosi?

Zadanie 5.4. Pytanie gwne jest nastpujce:
W jakim zawodzie bdziesz pracowa?
Podaj kilka pyta dodatkowych.
Zadanie 5.5. Jaka bdzie odpowied na pytanie?
Pewna pani dzielia ludzi na tych, ktrzy siebie lubi i tych, kt-
rzy siebie nie lubi. Nie lubia tych, ktrzy siebie lubi a lubia
tych, ktrzy siebie nie lubi. Czy ta pani lubia siebie?
Zadanie 5.6. Co sdzisz o pytaniu:

Jak dugo trwaa wojna szeciodniowa midzy Izraelem a Egiptem?
Zadanie 5.7. Przeanalizuj pytania (typowe dla wywiadw z ludmi estrady

i ycia publicznego zadawane przez dziennikarzy szukajcych sensacji):
1. To bardzo intensywny tryb ycia, jeli do tego doda obowizki ro-
dzinne. Kto na tym cierpi najbardziej?
2. Jak szans na odniesienie sukcesu na rynku muzycznym maj dzi

paskim zdaniem modzi ludzie?
3. Czy jestemy zdrowym psychicznie, normalnym spoeczestwem?
4. Polacy, w zalenoci od opcji politycznej, jak im wygodnie, wykorzy-

stuj autorytet papiea, jego stanowisko w sprawie Unii Europejskiej,
Iraku. Czy to objaw moralnej schizofrenii?
5. Jaki/jaka jeste naprawd?
6. Czy to prawda, e od kiedy nie jesz misa, zaprzestae te praktyk

homoseksualnych?
7. Czy rwnie ty kompensujesz na estradzie swoje niespenienia?

Zadanie 5.8. Pytania s typow form przekazu nauczania stosowan w Pi-
mie w. Dokonaj analizy poniszych pyta.
1. Kiedy chodzi po wityni, przystpili do Niego arcykapani, uczeni
w Pimie i starsi i pytali Go: Jakim prawem to czynisz? I kto Ci
da t wadz, eby to czyni? Jezus im odpowiedzia: Zadam wam
jedno pytanie. Odpowiedzcie mi na nie, a powiem wam, jakim prawem
to czyni.
Czy chrzest Janowy pochodzi z nieba czy te od ludzi? Odpowiedzcie
Mi. Oni zastanawiali si midzy sob: Jeli powiemy: Z nieba, to nam
zarzuci: Dlaczego wic nie uwierzylicie mu? Powiemy: Od ludzi. Lecz
bali si tumu, poniewa wszyscy uwaali Jana rzeczywicie za proroka.
Odpowiedzieli wic Jezusowi: Nie wiemy. Jezus im rzek: Wic i Ja
nie powiem wam, jakim prawem to czyni. (Mk 11, 2733, por. Mt
21, 2327; k 20, 18.)
2. Posali wic do Niego swych uczniw razem ze zwolennikami Heroda,

aby Mu powiedzieli: Nauczycielu, wiemy, e jeste prawdomwny i drogi
Boej w prawdzie nauczasz. Na nikim Ci te nie zaley, bo nie ogldasz
si na osob ludzk. Powiedz nam wic, jak Ci si zdaje? Czy wolno
paci podatek Cezarowi, czy nie?
Indeks
BN F , 28 argumentum ad personam, 246

i-ta dziedzina relacji, 81 argumentum ad populum, 246
n-argumentowy spjnik alternatywy, argumentum ad vanitatem, 245
104 argumentum ad verecundiam, 245
n-argumentowy spjnik alternatywy ars dictaminis, 238
rozcznej, 104 calculus ratiocinator, 11
n-argumentowy spjnik koniunkcji, 105 causa proxima, 202
n-czonowa alternatywa rozczna zda,causa ramota, 202
105 cessante causa, cessat effectus, 201
n-czonowa alternatywa zda, 104 circulus in definiendo, 407
n-czonowa koniunkcja zda, 105 circulus in probando, 264
n-czonowe pytanie rozstrzygnicia, 424conceptus, 376
n-stopniowa klasyfikacja, 385, 394 conditio sine qua non, 199
n-tka uporzdkowana, 80 contingens est, 109
lad, 16 controversiae, 238
acuch przyczynowo-skutkowy, 202 copula, 395
acusznik, 321 datum questionis, 425
antistrefon, 277 definiendum, 395
Argumenta ponderantur, non nume- definiens, 395
rantur, 249 definitio non sit pure negativa, 398
Argumentum per eloquentiam, 249 differentia specifica, 380
Audiatur et altera pars, 249 dispositio, 238
Contra facta non valent argumenta, durante causa durat effectus, 202
250 elocutio, 238
argumentum ad auctoritate, 248 ethos, 237
argumentum ad auditorem, 246 explicandum, 418
argumentum ad baculum, 245 explicatum, 418
argumentum ad crumenam, 246 fallacia accidentis, 262
argumentum ad hominem, 245 fallacia a sensu composito ad sensum
argumentum ad ignorantiam, 245 divisum, 259
argumentum ad judicium, 248 fallacia a sensu diviso ad sensum com-
argumentum ad misericordiam, 245 positum, 260
439
440 INDEKS
fallacia consequentis, 267 salva congruitate, 38

fallacia non causae ut causae, 267 salva veritate, 379
fallacia propter non causam ut cau- sophisma duplicis interrogationis ut
sam, 267 unius, 433
fallacia, 254 sophisma inductionis, 271
fundamentum divisionis, 382 suasoriae, 238
genus, 380 totum divisionis, 382
idem per idem, 407 transitus a dicto secundum quid ad
identitas indiscernibilium, 84 dictum simpliciter, 262
ignoratio elenchi, 263 transitus de genere ad genus, 262
ignotum per ignotum, 407
impossibile est, 109 abstrahowanie, 75
inventio, 238 affirmo, 306
lex rationis determinantis sive suffi-
agregat, 71
cientis, 153
akapit, 124, 127
linqua characteristica, 11
akcent logiczny, 121
logica docens, 12
aksjomat, 162
logica utens, 12
aktualna wieloznaczno, 133
logos, 237
alternatywa rozczna zda, 96
manifestum non eget probatione, 156
alternatywa zda, 95
mathesis universalis, 11
amfibolia, 121, 136
membra divisionis, 382
memoria, 238 amfibologia, 121
modus ponens, 268 analogia, 33, 162
modus tollens, 269 antynomia logiczna, 276
necessarium est, 109 argument funkcji, 89
nihil fit sine causa, 202 argument Koraksa, 237, 244
nomen infinitum, 73 argument odwoujcy si do powszech-
non causa pro causa, 266, 267 nej praktyki, 248
non sequitur, 263 argument spjnika, 94
obscurum per obscurius, 407 argumentacja, 155, 239
omnis definitio in iure civili pericu- argumentacja czy si godzi, czy nie,
losa est, 406 235
pathos, 237 argumentacja skuteczna, 240
per fas et nefas, 235 argumentacja sprawna, 241
petitio principii, 264, 266 argumentowo litery predykatowej, 326
post hoc, ergo propter hoc, 266 argumentum a simili, 223
principium rationis sufficientis, 153 argumentum ad hominem, 246
pronuntiatio, 238 argumentum ad personam, 245
regresus in infinitum, 399 atrybut, 91
INDEKS 441
bd akcentu, 256 bezsens, 34

bd bdnego koa w definiowaniu, binegacja zda, 97
407
bd czterech terminw, 318 cecha konsekutywna, 59
bd ekwiwokacji, 256 cecha konstytutywna, 59
bd formalny, 255 cechy kontradyktoryczne, 383
bd hipostazowania, 71 charakterystyka, 406
bd materialny, 265 charakterystyka ekstensjonalna zakresu
bd merytoryczny, 265 nazwy, 377
bd nieformalny, 255 charakterystyka ekstensjonalna zbioru,
bd nieuzasadnionego uoglnienia, 271 377
bd odrzucenia poprzednika, 269 chwiejne znaczenie, 135
bd podziau, 259 chwyt erystyczny, 149, 244
bd prowincjonalizmu, 271 conversio per accidens, seu non mu-
bd przejcia od znaczenia wzgld- tua, 312
nego do bezwzgldnego, 262 conversio per contrapositionem, 313
bd przesunicia kategorialnego, 409 conversio simplex, seu simpliciter, seu
bd przypadkowoci, 262 mutua, 312
bd stwierdzenia alternatywy rozcz- czon podziau, 382
nej, 261 czony alternatywy, 95
bd terminw relacyjnych, 258 czony alternatywy rozcznej zda,
bd uznania nastpnika, 268 96
bd wieloznacznoci, 256 czony binegacji zda, 97
bd wnioskowania z reguy na wyj- czony dysjunkcji zda, 98
tek, 272 czony koniunkcji zda, 97
bd wnioskowania z wyjtku na re-
gu, 272 dana, 91
bd zoenia, 260 dana pytania, 425
bdne koo bezporednie, 264 dedukcja naturalna, 349
bdne koo bezporednie w definio- definicja, 376
waniu, 407 definicja adekwatna, 396
bdne koo porednie, 264 definicja aksjomatyczna, 399
bdne koo porednie w definiowa- definicja arbitralna, 405
niu, 407 definicja czstkowa, 398
badanie statystyczne czciowe, 189 definicja deiktyczna, 378
badanie statystyczne pene, 189 definicja indukcyjna, 379
baza danych, 91 definicja klasyczna, 380, 381
baza indukcji, 187 definicja konstrukcyjna, 405
bezporedni nastpnik, 87 definicja kontekstowa, 399
bezporedni poprzednik, 87 definicja legalna, 410
442 INDEKS
definicja nominalna, 377, 395 dowd przez sprowadzenie do niedo-

definicja normalna, 397 rzecznoci, 168
definicja ostensywna, 378 dowd rzeczowy, 169
definicja pena, 397 dowd wprost, 167
definicja perswazyjna, 402 dowd zaoeniowy, 349
definicja projektujca, 404 dowd zdania, 167, 294
definicja przez abstrakcj, 389 dowodzenie, 167, 170, 233
definicja przez postulaty, 399 dowodzenie analityczne, 169
definicja realna, 376 dowodzenie progresywne, 169
definicja regulujca, 404 dowodzenie regresywne, 169
definicja rekurencyjna, 379 dowodzenie syntetyczne, 169
definicja sprawozdawcza, 403 drzewo analityczne, 365
definicja sprawozdawcza treciowa, 404 dysjunkcja zda, 98
definicja sprawozdawcza zakresowa, 403dyspozycja, 387
definicja tautologiczna, 407 dziedzina, 55
definicja terminu, 307 dziedzina jzyka, 54
definicja wyrana, 399 dziedzina relacji, 81
definicja w stylizacji przedmiotowej,
400 ekspansja wiedzy, 159
definicja w stylizacji sownikowej, 401 eksplikacja, 417
definicja w stylizacji semantycznej, 401 ekwipolencja, 314
definicja w uwikaniu, 399 ekwiwokacja, 134
definicja za szeroka, 408 element R-maksymalny w zbiorze, 87
definicja za szeroka i za wska, 409 element R-minimalny w zbiorze, 87
definicja za wska, 408 element R-najmniejszy w zbiorze, 87
definicja zdania, 287, 307 element R-najwikszy w zbiorze, 87
definiowanie, 395 entymemat, 320
denotacja, 55, 58 epicheremat, 320, 321
denotowanie, 54 epistemiczne rozumienie modalnoci,
desygnat nazwy, 54 113
determinanda, 383 erudycja, 249
determinant, 383 erystyka, 235
determinowanie, 75 eufemizm, 36
dezorientacja przekonywanego, 249
diagram Venna, 308 faszywy dylemat, 265
dopenienie relacji, 83 figura syllogismi, 318
dopenienie wzgldne, 62 figura sylogistyczna, 318
dowd apagogiczny, 168 forma wnioskowania, 165
dowd formuy, 344 formalna poprawno podziau logicz-
dowd niewprost, 168 nego, 383
INDEKS 443
formalne warunki poprawnoci defi- ga sprzeczna, 359

nicji, 406 ga zamknita, 359
format danej, 91 generalizacja, 75
formua, 327 graf, 90
formua atomowa, 327 gramatyka jzyka, 27
fortel, 244
frazes, 139 haso, 16
funkcja, 89 homonim, 31
funkcja agitatywna jzyka, 24 I prawo De Morgana dla rachunku
funkcja argumentacyjna jzyka, 24 zda, 355
funkcja deskryptywna jzyka, 23 ideogram, 27
funkcja dydaktyczna jzyka, 24 idiom, 31, 138
funkcja dyrektywna jzyka, 21 ikona, 16
funkcja ekspresywna jzyka, 21, 24 ilo, 305
funkcja estymatywna jzyka, 24 iloczyn relacji, 82
funkcja ewokatywna jzyka, 23 iloczyn wzgldny relacji, 83
funkcja fatyczna jzyka, 24 implikacja, 162
funkcja imperatywna jzyka, 24 implikacja cisa, 101
funkcja impresywna jzyka, 24 implikacja formalna, 101
funkcja informacyjna jzyka, 19 implikacja materialna, 101
funkcja instrumentalna jzyka, 23 implikacja odwrotna, 101
funkcja interrogacyjna jzyka, 24 implikacja przeciwna, 101
funkcja komunikatywna jzyka, 23 implikacja przeciwstawna, 102
funkcja konotatywna jzyka, 24 implikacja zda, 99
funkcja opisowa jzyka, 23 indukcja eliminacyjna, 199, 206
funkcja performatywna jzyka, 24 indukcja enumeracyjna, 181
funkcja perswazyjna jzyka, 24 indukcja enumeracyjna zupena, 182
funkcja poznawcza jzyka, 23 indukcja matematyczna, 186, 379
funkcja prawdziwociowa jzyka, 23 indukcja statystyczna, 189
funkcja promotywna jzyka, 24 inferencja, 294
funkcja terapeutyczna jzyka, 24 intensjonalna charakterystyka zakresu
funkcja wzajemnie jednoznaczna, 90 nazwy, 377
funkcja zobowizywania si, 22 intensjonalna charakterystyka zbioru,
funkcje jzyka, 19 377
funktor ukasiewicza, 97 interpretacja tekstu, 130
funktor Sheffera, 98 interpretacja zdania, 289
gboko podziau tekstu, 126 jzyk, 15, 26

ga, 359 jzyk n-tego stopnia, 61
ga otwarta, 359 jzyk ekstensjonalny, 380
444 INDEKS
jzyk formalny, 28 kontrtautologia, 290

jzyk intensjonalny, 380 konwers relacji, 82
jzyk migowy, 15 konwersja, 312
jzyk naturalny, 17 konwersja prosta, 312
jzyk prawniczy, 18 konwersja przez kontrapozycj, 313
jzyk prawny, 18 konwersja przez zmian iloci, 312
jzyk sylogistyki, 307 konwersja z ograniczeniem, 312
jzyk sztuczny, 17 korespondencyjna koncepcja prawdy,
jako, 306 42
jasne znaczenie, 30 korze drzewa, 359
jednostka tekstowa, 124 krok indukcyjny, 187
krotka, 80
kamstwo, 47 kryterium prawdy, 49
kanon indukcji eliminacyjnej Milla, 199 kryterium sortowania, 92
kanon Milla, 207 kwantyfikator, 117, 326
kategoria skadniowa, 38 kwerenda, 92
kategoria syntaktyczna, 38
kategoryczne zdanie oglnoprzeczce, li, 359
306 liczba naturalna, 379
kategoryczne zdanie oglnotwierdzce, litera, 27
306 litera predykatowa, 326
kategoryczne zdanie szczegowo prze- litera zdaniowa, 287
czce, 306 logika, 9, 10, 149
kategoryczne zdanie szczegowo twier- logika erotetyczna, 421
dzce, 306 logika formalna, 11, 12
klasa abstrakcji, 388 logika jako sztuka, 12
klasyczna koncepcja prawdy, 41 logika matematyczna, 11
kod, 16 logika nieformalna, 12
koherencyjna koncepcja prawdy, 42 logika praktyczna, 12
komunikacja niewerbalna, 137 logika zda, 11
konceptualizacja, 376 logomachia, 134
konceptualizacja a zwizek przyczynowo-
skutkowy, 203 mtne znaczenie, 30
konieczno, 109 macierz, 90
koniunkcja zda, 97 margines bdu, 190
konkluzja, 157 metafora, 33
konotacja, 58 metajzyk, 61
konotacja nazwy, 57 metoda diagramw Venna, 358
konsekwencja zda, 160 metoda dowodw zaoeniowych, 349,
kontrakcja, 159 358
INDEKS 445
metoda elenktyczna, 244 nazwa absolutna, 72

metoda etymologiczna, 404, 419 nazwa abstrakcyjna, 70
metoda filologiczna, 400, 418 nazwa cudzysowowa, 61
metoda indukcyjna, 419 nazwa generalna, 70
metoda majeutyczna, 244 nazwa indywidualna, 70
metoda Milla, 207 nazwa intuicyjna, 74
metoda rnicy, 211 nazwa klasyfikujca, 393
metoda reszt, 213 nazwa konkretna, 70
metoda sowotwrcza, 404 nazwa masowa, 69
metoda tablic semantycznych, 358 nazwa negatywna, 72, 73
metoda zero-jedynkowa, 291, 358 nazwa nieostra, 73
metoda zero-jedynkowa wprost, 291 nazwa niepoliczalna, 69
metoda zerojedynkowa niewprost, 291 nazwa nieprywatywna, 383
metoda zgodnoci, 208 nazwa nierelatywna, 72
metoda zmian towarzyszcych, 215 nazwa nieuniwersalna, 68
metodologia nauk, 154 nazwa niewyrana, 74
moliwo, 109 nazwa niezalena, 72
moc wizania przez spjniki, 288 nazwa niezbiorowa, 71
modalno de dicto, 109 nazwa oglna, 69
modalno de re, 109
nazwa ostra, 73
modalno aletyczna, 110
nazwa o znaczeniu intuicyjnym, 75
modalno deontyczna, 110
nazwa o znaczeniu naocznym, 75
modalno egzystencjalna, 110
nazwa policzalna, 69
modalno epistemiczna, 110
nazwa porzdkujca, 391
modalno fizyczna, 110
nazwa porzdkujca n-wymiarowa, 392
modalno logiczna, 110, 111
nazwa prosta, 68
modalno metafizyczna, 110
nazwa prywatywna, 73, 383
modalno moralna, 110
nazwa pusta, 69
modalno normatywna, 110
nazwa relatywna, 71
modus syllogismi, 318
modus tollens, 354 nazwa typologiczna, 393
monotoniczno rozumowania, 166 nazwa uniwersalna, 68
nazwa wieloznaczna zakresowo, 57
najwiksza jednostka tekstowa, 124 nazwa wyrana, 74
nastpnik (implikacji), 98 nazwa w sensie szerszym, 75
nastpstwo zda, 161 nazwa w sensie wszym, 75
naturalny podzia logiczny, 384 nazwa zoona, 68
nazwa, 54 nazwa zalena, 71
nazwa sensu largo, 75 nazwa zbiorowa, 71
nazwa sensu stricto, 75 nazwy antonimiczne, 68
446 INDEKS
nazwy o przeciwstawnym znaczeniu, odpowied waciwa warunkowa , 431

68 odpowied wyczerpujca, 430
nazwy podprzeciwne, 67 odrnienie, 406
nazwy przeciwne, 66 odrzucanie zdania w systemie wiedzy,
nazwy rwnowane, 63 151
nazwy rwnoznaczne, 56, 63 odrzucenie zdania przez kogo, 151
nazwy sprzeczne, 67 oglno wniosku we wnioskowaniu in-
nazwy wsprzdne ze wzgldu na po- dukcyjnym, 183
dzia, 384 operator abstrakcji, 380
negacja zdania, 95 opis, 406
negatywne zaoenie pytania, 427 oppositio contradictionis, 311
nego, 306 oppositio contraria, 310
nieadekwatno definicji, 408 oppositio subalterna, 311
niedopowiedzenie, 137 oppositio subcontraria, 311
nieepistemiczne rozumienie modalno- osabiony warunek rozcznoci, 394
ci, 113 osnowa pytania, 425
niejasne znaczenie, 30 owczy pd, 248
niekonieczno, 109 oznaczanie, 54
niemoliwo, 109 oznaka, 16
niepusto partycji, 387
niepusto podziau logicznego, 381 prozstrzygalno, 365
niepusto podziau merologicznego, paradoks, 276
387 paradoks ysy, 276
nierozstrzygalno rachunku predyka- paradoks Czowiek w kapturze, 276
tw, 366 paradoks Golibroda, 279
niesprzeczno przekona, 153 paradoks Kamca, 276
niesprzeczny system wiedzy, 152 paradoks Mocny kamca, 278
niewiadoma pytania, 425 paradoks Rogacz, 276
nieznane przez nieznane, 407 Paradoks Sd, 277
nonsens, 33 paradoks Grellinga, 279
paradoks niespodziewanego egzaminu,
obiektywna wielko informacji, 20 279
objaw, 16 paradoks przyrzeczenia, 278
obwersja, 314 paradoks Russella, 279
odpowied, 422 paradoks wiedzy, 278
odpowied cakowita, 430 paradoks wykonania, 278
odpowied cakowita niewprost, 430 paralogizm, 254
odpowied cakowita wprost, 430 partycja, 387
odpowied czciowa, 431 partykua pytajna, 422
odpowied waciwa, 426 periodyzacja, 387
INDEKS 447
perswazja, 237 postulat, 399

pie drzewa, 359 postulat ekonomii, 131
pismo Braillea, 15 postulat ekonomii dla wnioskowania
pismo ideograficzna, 27 dedukcyjnego, 167
pleonazm, 139 postulat prostoty dowodu, 169
poczona metoda zgodnoci i rnicy, potgowanie relacji, 83
212 potencjalna wieloznaczno, 133
podformua, 328 poziom ufnoci, 190
podzia czasowy, 387 poznanie bezporednie, 155
podzia dychotomiczny, 383 pozytywne zaoenie pytania, 427
podzia funkcjonalny, 383 prba, 189, 190
podzia genetyczny, 383 prba losowa, 192
podzia logiczny, 381 praemissa maior, 318
podzia mereologiczny, 387 praemissa minor, 318
podzia przestrzenny, 387 pragmatyczna koncepcja prawdy, 42
podzia strukturalny, 383 pragmatyczna poprawno podziau
podzia typologiczny, 393 logicznego, 383
podzia wieloczonowy, 383 pragmatyczne warunki poprawnoci de-
pojcie, 56, 376 finicji, 406
pojcie klasyfikujce, 393 pragmatyka, 18
pojcie porzdkujce, 391, 393 prawa konwersji, 310
pojcie porzdkujce n-wymiarowe, 392prawa kwadratu logicznego, 310
pojcie porzdkujce jednowymiarowe, prawa obwersji, 310
391 prawda absolutnie pierwsza, 153
pojcie porzdkujce wielowymiarowe, prawda konieczna, 154
391 prawda pierwotna, 153
pojcie rodzajowe, 380, 381 prawda pochodna, 153
pojcie typologiczne, 392, 393 prawda pochodna rozumowa, 154
pojciowanie a zwizek przyczynowo- prawda pochodna-faktyczna, 154
skutkowy, 203 prawda wtrna, 153
pole, 91 prawdopodobiestwo czstociowe, 177
pole relacji, 80 prawdopodobiestwo logiczne, 177
polisylogizm, 320, 321 prawdopodobiestwo matematyczne,
pomiar, 391 177
poprzednik (implikacji), 98 prawdopodobiestwo psychologiczne,
populacja, 189, 190 177
porwnanie, 406 prawo logiki, 9
porzdek dyskretny, 87 prawo logiki predykatw, 346
porzdek gsty, 86 prawo logiki zda, 299
post hoc ergo propter hoc, 268 predykat n-argumentowy, 78
448 INDEKS
predykat rwnoci, 78 pytanie dydaktyczne, 432

presupozycja pytania, 424 pytanie niewaciwie postawione, 428
probierz prawdy, 49 pytanie niezawise, 422
program komputerowy, 24 pytanie otwarte, 425
propositio affirmativa, 306 pytanie podchwytliwe, 435
propositio indefinita, 305 pytanie retoryczne, 436
propositio negativa, 306 pytanie rozstrzygnicia, 424
propositio particularis, 305 pytanie sugestywne, 434
propositio singularis, 305 pytanie uzupeniajce, 433
propositio universalis, 305 pytanie waciwie postawione, 428
propositiones contrariae, 310, 311 pytanie wielu wyborw, 426
propositiones subcontrariae, 311 pytanie wyboru, 425
przecicie relacji, 82 pytanie zaoeniowe, 424
przeciwdziedzina relacji, 81 pytanie zamknite, 424
przedmiot formalny, 129 pytanie zawise, 422
przedmiot masowy, 69 pytanie z tez, 436
przedmiot materialny, 129
przedmiot zbiorowy, 71 quaternio terminorum, 318
przedmioty identyczne, 84
przedzia ufnoci, 190 rnica gatunkowa, 380, 381
przekonanie racjonalne, 153 rwnomierno podziau, 126
przenonia, 33 rwnorzdno jednostek tekstowych,
przesanka, 156, 294, 344 125
przesanka entymematyczna, 156 rwnowano zda, 102
przesanka indukcyjna, 182 rachunek logiczny, 11
przesanka mniejsza, 318 racja uznania, 153
przesanka wiksza, 318 racja zdania, 161
przestawianie kwantyfikatorw ogl- racjonalizacja, 153
nych, 355 reductio ad absurdum, 168
przyczyna, 201 regua L, 364
przyczyna jako warunek konieczny, 201 regua P , 364
przyczyna jako warunek wystarcza- regua L, 364
jcy, 202 regua P , 365
przyczyna sprawcza, 202 regua L, 361
przygodno, 109 regua P , 361
pytanie, 421 regua L, 363
pytanie n-wyborw, 426 regua P , 363
pytanie bezaoeniowe, 424 regua L, 360
pytanie dodatkowe, 433 regua P , 361
pytanie dopenienia, 423 regua L, 362
INDEKS 449
regua P , 362 regua wtrna dowodu zaoeniowego,

regua L, 362 349
regua P , 363 regua zdaniowa, 359
regua doczania alternatywy, 350 regua znaczeniowa, 26
regua doczania duego kwantyfika- reguy doczania nowych wierszy do-
tora, 351 wodowych, 349
regua doczania koniunkcji, 350 reguy tworzenia dowodu, 349
regua doczania maego kwantyfi- reguy wielokrotne, 360
katora, 351 rekord, 91
regua doczania nowych wierszy do- relacja n-czonowa, 80
wodowych, 349 relacja antysymetryczna, 85
regua doczania rwnowanoci, 350 relacja czciowo porzdkujca, 85
regua eliminowalnoci, 410 relacja identycznoci, 85
regua jednokrotna, 360, 364, 365 relacja jednoznaczna, 89
regua kwantyfikatorowa, 359 relacja jednoznaczna w m-tej dziedzi-
regua lewostronna, 360 nie, 88
regua nietwrczoci, 410 relacja leenia poniej, 359
regua odrywania, 294 relacja liniowo porzdkujca, 86
regua opuszczania alternatywy, 350 relacja odwrotnie jednoznaczna, 90
regua opuszczania duego kwantyfi- relacja pena, 81
katora, 351 relacja porzdkujca, 85, 86
regua opuszczania koniunkcji, 350 relacja przechodnia, 84
regua opuszczania maego kwantyfi- relacja pusta, 81
katora, 351 relacja rwnowanoci, 84
regua opuszczania rwnowanoci, 350 relacja spjna, 85
regua pierwotna dowodu zaoenio- relacja symetryczna, 84
wego, 349, 350 relacja wyprzedzania zwizana z re-
regua prawostronna, 360 lacj rwnowanoci, 390
regua przepisywania, 28 relacja w zbiorze, 83
regua rozgana, 360 relacja zwrotna, 83
regua semantyczna, 26 relatywno prawdy, 44
regua skadniowa, 26 reprezentowanie, 190
regua syntaktyczna, 26 retoryka, 235, 237
regua tworzenia dowodu zaoenio- rewizja wiedzy, 159
wego, 351 rozczno partycji, 387
regua tworzenia dowodu zaoenio- rozczno podziau logicznego, 381
wego niewprost, 352 rozczno podziau merologicznego,
regua tworzenia dowodu zaoenio- 387
wego wprost, 352 rozgazienie, 359
regua wielokrotna, 364, 365 rozstrzygalno rachunku zda, 365
450 INDEKS
rozumienie racjonalnoci, 154 spjnik binegacji, 97

rozumowanie, 149, 155, 231 spjnik definicyjny, 395
rzd jednostki tekstowej, 125, 126 spjnik dwuargumentowy, 287
spjnik dysjunkcji, 98
swko kwantyfikujce, 115 spjnik gwny, 94, 289
swko modalne, 108, 137 spjnik implikacji, 99
swko okazjonalne, 32 spjnik jednoargumentowy, 94, 287
sownik, 26, 27 spjnik koniecznoci, 111
sownik jzyka rachunku zda, 287 spjnik koniunkcji, 97
sownik jzyka sylogistyki, 307 spjnik mozliwoci, 111
sowo, 26 spjnik negacji, 94
sd, 40 spjnik podwjnego przeczenia, 97
samowybr, 193 spjnik prawdziwociowy, 103
schemat formuy, 346 spjnik rwnowanoci, 102
schemat logiczny zdania, 299 spjnik wieloargumentowy, 105
schemat zdania, 299 spr werbalny, 134
semantyczna poprawno tekstu, 127 specjalizacja, 75
semantyka, 18, 19 sprawdzanie, 233
semiotyka, 19 sprzeczny system wiedzy, 152
semiotyka logiczna, 12 staa indywiduowa, 326
sens deskryptywny, 30 stopie dokadnoci, 190
sens emocjonalny, 30 stopie wiarygodnoci, 190
sens kognitywny, 30 stosunek dopeniania, 66
sens pragmatyczny, 30 stosunek krzyowania, 65
sensowna cao, 127 stosunek nadrzdnoci, 64, 311
skala pomiaru, 391 stosunek podporzdkowania, 311
skutek, 202 stosunek podprzeciwiestwa, 66, 311
sofistyka, 235, 237 stosunek podrzdnoci, 65, 311
sofizmat, 254 stosunek przeciwiestwa, 66, 310
sofizmat podwjnego pytania, 433 stosunek rwnowanoci, 63
sofizmat przejcia z jednego rodzaju stosunek racja-nastpstwo, 161
do drugiego, 262 stosunek sprzecznoci, 311
sortowanie, 92 stosunek wykluczania, 66
soryt, 320, 321 stosunek wynikania, 161
soryt Arystotelesa, 321 stracenie wtku, 263
soryt Gocleniusa, 321 struktura lingwistyczna wyraenia, 39
spjnik, 326 struktura logiczna wyraenia, 39
spjnik n-argumentowy, 94 struktura tekstu, 124
spjnik alternatywy, 95 subiektywna wielko informacji, 20
spjnik alternatywy rozcznej, 96 substrat znaku, 15
INDEKS 451
suma relacji, 82 tautologia, 290

superpozycja relacji, 83 tautologia jzyka rachunku predyka-
supozycja, 136 tw, 343
supozycja formalna, 60 tekst, 124
supozycja materialna, 60 tekst redundantny, 139
supozycja naturalna, 60 tekst spjny, 128
supozycja przedmiotowa, 60 temat, 129
suppositio formalis, 60 teoria niesprzeczna, 152
suppositio materialis, 60 teoria pomiaru, 391
suppositio naturalis, 60 teoria poznania, 154
suppositio personalis, 60 teoria rozumowa, 149
suppositio simplex, 60 teoria sprzeczna, 152
sygna, 16 teoria zupena, 152
sylogistyka, 12 term, 326
sylogizm, 317 term podstawialny, 329
sylogizm doskonay, 320 termin, 75, 306
sylogizm niedoskonay, 320 termin redni, 318
sylogizm retoryczny, 320 termin mniejszy, 318
sylogizm warunkowy, 353 termin pierwotny, 405
symbol, 16 termin pierwotny postulatu, 399
symbol przepisywania, 28 termin powszechny, 405
symbol terminalny, 28 termin prosty, 405
symptom, 16 termin wikszy, 318
synonim, 33 termin zdefiniowany w uwikaniu, 399
syntaktyczna spjno, 27 terminus maior, 318
syntaktyka, 18 terminus medius, 318
system aksjomatyczny, 162 terminus minor, 318
system zarzdzania baza danych, 92 teza dowodu, 167
systematyka, 385 teza rachunku predykatw, 344
szczero, 47 tre charakterystyczna nazwy, 59
szeregowanie, 387 tre jzykowa nazwy, 57
sztuczny podzia logiczny, 384 tre konstytutywna nazwy, 59
szyfr, 16 tre niewyrana, 74
tre pena nazwy, 59
tablica, 90 tre wyrana, 74
tablica binarna, 360 trivium, 238
tablica otwarta, 359 tryb sylogistyczny, 318
tablica semantyczna, 359, 365 twierdzenie o dedukcji, 295
tablica zakoczona, 360 typ danej, 91
tablica zamknita, 359 typ empiryczny, 393
452 INDEKS
typ idealny, 393 wielko informacji, 20

typ kracowy, 392 wieloczonowa alternatywa, 105
typ modalny, 393 wieloczonowa alternatywa rozczna,
typ przecitny, 393 105
tytu, 130 wieloczonowa koniunkcja, 105
tytu adekwatny, 130 wiersz dowodowy, 349
tytu za szeroki, 130 wizualizacja, 162
tytu za szeroki i za wski zarazem, wniosek, 157
130 wnioskowanie, 164, 233
tytu za wski, 130 wnioskowanie bezporednie, 310
wnioskowanie dedukcyjne, 164, 166,
uniwersum jzyka, 54 181, 231
urok sowa, 249 wnioskowanie entymematyczne, 164
ustawiczne powtarzanie, 249 wnioskowanie indukcyjne, 181
ustratyfikowana prba losowa, 192 wnioskowanie przez analogi, 222, 224,
uzasadnianie, 154, 158, 233 225, 231
uzasadnianie bezporednie, 155 wnioskowanie przez indukcj enume-
uzasadnianie porednie, 155 racyjn zupen, 184
uzasadnianie przez przykady, 186 wnioskowanie przez indukcj matema-
uznawanie zdania, 151 tyczn, 187
uznawanie zdania przez kogo, 151 wnioskowanie redukcyjne, 183, 231
uznawanie zdania w systemie wiedzy, wnioskowanie statystyczne, 189
151 wnioskowanie uprawdopodobniajce,
175
warto funkcji, 89 wskazanie, 406
warto logiczna, 289 wyjanianie, 233
warto logiczna zdania, 48 wynikanie, 160, 162, 294
warunek indukcyjny definicji, 379 wynikanie entymematyczne, 160
warunek konieczny, 199, 396 wyprowadzalno, 294
warunek konieczny i wystarczajcy, wyprowadzalno zdania, 160
201, 396 wyraenie, 27
warunek niepustoci, 125, 394 wyraenie nacechowane pejoratywnie,
warunek pocztkowy definicji, 379 35
warunek rozcznoci, 125 wyraenie nacechowane pozytywnie,
warunek wystarczajcy, 200, 396 35
warunek zupenoci, 125, 394 wyraenie nazwowe, 56
werbalna charakterystyka zakresu na- wyraenie performatywne, 24
zwy, 378 wyraenie proste, 29
wiedza obiektywna, 151 wyraenie wymienialne, 38
wiedza subiektywna, 151 wyraenie zoone, 29
INDEKS 453
wyraz, 26 zdania logicznie rwnowane, 50

wyraz relacyjnie wieloznaczny, 32 zdania podporzdkowane, 112
wyraz systematycznie wieloznaczny, 31 zdania podprzeciwne, 112, 311
wyraz umylnie wieloznaczny, 32 zdania przeciwne, 112, 310
zdania rwnoznaczne, 40
zoenie relacji, 83 zdania sprzeczne, 51, 113, 311
zaoenie, 294, 344 zdania wykluczajce si, 51
zaoenie indukcyjne, 187 zdanie, 287
zaoenie pytania, 424 zdanie ywe, 360
zakres analityczny nazwy, 55 zdanie analityczne, 49
zakres dziaania kwantyfikatora, 328 zdanie apodyktyczne, 111
zakres dzielony, 382 zdanie asertoryczne, 110
zakres nazwy, 55, 377 zdanie egzystencjalne, 78
zakres niewiadomej pytania, 425 zdanie faszywe, 41
zakres predykatu, 81 zdanie identycznociowe, 79
zakres syntetyczny nazwy, 55 zdanie jzyka rachunku predykatw,
zaprzeczenie zdania, 95 329
zapytanie, 92 zdanie jednostkowe, 117
zasada abstrakcji, 388 zdanie martwe, 360
zasada dwuwartociowoci, 48 zdanie modalne, 109, 110
zasada ekonomii, 404, 434 zdanie oglne, 116, 117
zasada ekstensjonalnoci, 379 zdanie oglno-przeczce, 116
zasada identycznoci przedmiotw nie- zdanie oglno-twierdzce, 116
odrnialnych, 84 zdanie oglnoprzeczce, 306
zasada jednoci przyczyny, 203 zdanie oglnotwierdzce, 306
zasada niesprzecznoci, 95, 152 zdanie podmiotowo-orzecznikowe, 108
zasada podwjnego przeczenia, 95 zdanie powinnociowe, 410
zasada podwjnej negacji, 354 zdanie prawdziwe, 41
zasada podziau, 382 zdanie problematyczne, 111
zasada przyczynowoci, 203 zdanie proste, 94
zasada racji dostatecznej, 153 zdanie przygodne, 50
zasada skutkowoci, 203 zdanie subsumpcyjne, 79
zasada tosamoci, 152 zdanie syntetyczne, 49, 50
zasada wyczonego rodka, 95, 152 zdanie szczegowe, 117
zbir dystrybutywny, 258 zdanie szczegowo przeczce, 306
zbir kolektywny, 71, 259 zdanie szczegowo twierdzce, 306
zbir uniwersalny, 55 zdanie warunkowe, 99
zbiory wsprzdne ze wzgldu na po- zdanie warunkowe odwrotne, 101
dzia, 384 zdanie warunkowe przeciwne, 101
zdania dopeniajce si, 51 zdanie warunkowe przeciwstawne, 102
454 INDEKS
zdanie wewntrznie kontradyktoryczne,zwizek przyczynowo-skutkowy, 100,

50 202
zdanie wewntrznie sprzeczne, 50 zwizek strukturalny, 100
zdanie w sensie logicznym, 40 zwizek tetyczny, 100
zdanie zoone, 94 zwizek wynikania, 100
zgodnociowe rozumienie prawdy, 42
zjawisko proste, 208
zjawisko zoone, 207
zmienna indywiduowa, 326
zmienna wolna, 329
zmienna zwizana, 329
znaczenie sensu largo, 64
znaczenie sensu proprio, 64, 65
znaczenie sensu stricto, 65
znaczenie aktualne, 32
znaczenie dosowne, 31, 138
znaczenie idiomatyczne, 31
znaczenie kontekstowe, 32
znaczenie potencjalne, 32
znaczenie sownikowe, 30
znaczenie szersze, 64
znaczenie waciwe, 64, 65
znaczenie wsze, 65
znaczenie wyraenia, 29
znak, 15
znak dotykowy, 16
znak ikoniczny, 16
znak interpunkcyjny, 119, 287, 326
znak prosty, 18
znak rwnowagi, 16
znak suchowy, 16
znak smakowy, 16
znak wchowy, 16
znak wzrokowy, 16
znak zoony, 18
zupeno partycji, 387
zupeno podziau logicznego, 381
zupeno podziau merologicznego, 387
zupeny system wiedzy, 152
zwizek analityczny, 101

Kazimierz Trzęsicki, Logika - Nauka I Sztuka

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Kazimierz Trzęsicki, Logika - Nauka I Sztuka

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Kazimierz Trzsicki

Wyd. III, poprawione i poszerzone. Wersja elektroniczna.

2 Rozumowania i argumentacja 149

2.4 Argumentacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

3 Wynikanie, schematy i prawa logiki 285

4 Konceptualizacja, definiowanie, eksplikacja 375

4.2.2 Podzia definicji ze wzgldu na peno . . . . . . . . . 396

5 Pytanie i odpowied 421

Logika jako nauka, czyli teoretyczne i metodyczne dociekanie nad spo-

Co si nas tyczy, powiemy, e Bg wynalaz wzrok i obdarzy

Arystoteles (384322 p.n.e.) jest autorem traktatw logicznych, ktre

od czasw Arystotelesa nie musiaa zrobi adnego kroku wstecz

take ani kroku naprzd i e przeto wedle wszelkich danych wy-

Dodajmy, e urodzony we wschodnich Prusach, w Knigsbergu (Krlewcu),

Mona sdzi, e istotnym powodem wzrastajcego znaczenia logiki jest

to investigate the fundamental laws of the operations of the mind

Logika formalna jest podstawowa z punktu widzenia teorii logiki, stanowi

komercyjnych mediw, przyrzecze politykw itp.

1.1 Pojcie jzyka i jego funkcje

1.1.1 Pojcie jzyka

Definicja 1.1. Znak to typ rzeczy (przedmiotw materialnych), co do kt-

Rzecz, materialny substrat znaku, moe by znakiem ze wzgldu na swj

Najoglniej biorc kady zmys moe by wykorzystany do utworzenia

symbole: zwizek midzy znakiem a tym, do czego znak odnosi ma charak-

oznaki: oznaka pozostaje w bezporednim naturalnym zwizku z tym, do

Wszelkie dane historyczne wskazuj na to, e znaki jzykowe wywodz

jako jzyk aktw prawnych. W tym jzyku pisane s teksty publikowane

1. syntaktyczny, czyli dotyczcy stosunkw midzy wyraeniami jzyka

2. semantyczny, czyli dotyczcy stosunku jzyka do rzeczywistoci, do

3. pragmatyczny, czyli dotyczcy stosunkw midzy jzykiem a jego

Te trzy stosunki: syntaktyczny, semantyczny i pragmatyczny pozostaj

Definicja 1.2. Znak zoony to znak zbudowany ze znakw zgodnie z re-

Definicja 1.3. Znak prosty to znak, ktry nie jest zoony.

Zauwamy, e znaki jako przedmioty materialne s zoone fizycznie. Sam

1.1.2 Funkcje jzyka

2. wyraania lub wywoywania stanw wewntrznych,

3. powodowania dziaania lub powstrzymywania od dziaania,

4. zobowizywania si uytkownika jzyka do czynienia czego lub do nie-

Zadaniem pierwszej z tu wymienionych funkcji, funkcji informacyjnej,

rzeczywisto postrzegana na co dzie lub moe to by wiat rzeczywisty,

epistemologicznymi s prawda i fasz. Wypowiedzi w funkcji informacyjnej

tekstu w funkcji dyrektywnej mona te wzbudza emocje. Publiczne wyst-

przyj, e komunikujc przekonania uywamy jzyka w funkcji 1, komuni-

ekspresywnej, impresywnej, imperatywnej, promotywnej, konotatywnej, per-

Definicja 1.4. Wyraenie performatywne to wyraenie, ktrego uycie

Formua immatrykulacji powoduje, e zostaje studentem kto, do kogo

1. Nastpi mi pan na nog.

2. Czy jest prawd, e podpisanie paktu Ribentrop-Mootow midzy Rze-

4. Daj swemu dziecku to, co najlepsze!

5. Prosimy o zapicie pasw.

6. Tak dalej by nie musi.

8. Nie chc, ale musz.

10. Niech trjkt ABC bdzie trjktem prostoktnym.

11. Zamy, e Jan dokona wykroczenia.

Zadanie 1.5. Jakiego rodzaju wyraeniami s: zatwierdzam, radz, prze-

Przy takiej tchrzowskiej manierze polegajcej na uywaniu sowa po-

1.2 Budowa i znaczenie wyrae

Definicja 1.5. Jzyk J skada si ze sownika S, regu skadniowych (syn-

Definicja 1.6. Znak prosty jzyka to wyraz (sowo) tego jzyka.

Rzeczy s zoone fizycznie. Poszczeglne znaki mog wic podlega fi-

skoczonego zbioru typw przedmiotw zwanych literami i goskami. Wyraz

2. zbudowany jest wycznie z symboli terminalnych.

Rozwamy jzyk, ktrego wyraeniami s nazwy liczb naturalnych budo-