Anda di halaman 1dari 157

Nchmon yol

Nuk ujbentzibil banxix txilen tij ipumalj

Toxin kol
Nejkolxnaqtz

Mam
Tercer grado
primaria

Catalogacin de la fuente
Proyecto de Desarrollo Santiago - PRODESSA.
Nchmon yol (Mam) - Tercer grado primaria.
Programa de lectoescritura eficaz con enfoque de valores. Primera edicin. Guatemala, 2013.
144 p.
ISBN en trmite.

Temas: Comprensin lectora, equidad de gnero, paz y derechos humanos, bilingismo e


interculturalidad, pensamiento lgico, comunicacin y lenguaje.
Autoridades Ministeriales
Cynthia Carolina del guila Mendizbal
Ministra de Educacin
Evelyn Amado de Segura
Viceministra Tcnica de Educacin
Alfredo Gustavo Garca Archila
Viceministro Administrativo de Educacin
Gutberto Nicols Leiva Alvarez
Viceministro de Educacin Bilinge e Intercultural
Eligio Sic Ixpancoc
Viceministro de Diseo y Verificacin de la Calidad Educativa
Claudia Ruiz Casasola de Estrada
Directora General de Gestin de Calidad Educativa DIGECADE-
Oscar Ren Saquil Bol
Director General de Educacin Bilinge Intercultural DIGEBI-

Federico Roncal Martnez y Edgar Garca Tax -


Codireccin Proyecto de Desarrollo Santiago -PRODESSA
Erwin Salazar De Len - Coordinador del rea de Proyectos Educativos
Equipo de produccin y coordinacin Equipo Tcnico de DIGEBI
Federico Roncal Martnez Edgar Daniel Morales Luis Fernando Paredes Pereira
Erwin Salazar De Len Hctor de Len Alonzo Subdirector de desarrollo
Coordinacin de la produccin Paula Veliz educativo bilinge intercultural
Ilustracin
Daniel Caci lvarez Kajbe Cayetano Rosales
Diana Zepeda Gaitn
Silvia Montepeque Coordinador del departamento
Gustavo Xoyn
Mediacin pedaggica
de materiales educativos bilinges
Diseo grfico
interculturales
Federico Roncal Martnez
Josefina Snchez Lisbeth Etelvina Son Simn
Revisin y asesora pedaggica
Revisin y traduccin al idioma Mam Revisin y adaptacin de artes finales

Elaborado por PRODESSA con el apoyo financiero de la Diputacin Foral de Gipuzkoa, PROYDE/PROEGA y Asociacin
Elkarbanatuz.

2
Guatemala, enero de 2013.

Queridas nias y queridos nios:

Es un gusto para el Ministerio de Educacin, poner en sus manos los textos


de Comunicacin y Lenguaje en diferentes idiomas que se hablan en nuestro pas.

En los textos podrn encontrar temas sobre la comunicacin en la vida


familiar, comunitaria y en los pueblos, la forma de comunicarse con el universo, los
animales, las plantas y otros seres, que espero despierte su curiosidad, creatividad e
inters por investigar. Asimismo puedan entender, interpretar y sobre todo vivenciar
todo el conocimiento de las abuelas y los abuelos en las diferentes comunidades e
idiomas de los cuatro pueblos de Guatemala.

De igual forma, ofrece la oportunidad de conocer y desarrollar diferentes


discursos, as como las normas de cortesa, consejos, agradecimiento y otros,
como elemento importante en las culturas. Adems conocern otros documentos
importantes como el Popol Wuj, el Chilam Balam y otros presentados en forma de
historias.

Todos los contenidos estn presentados para que ustedes nias y nios
puedan comunicarse en sus idiomas y puedan realizar diferentes actividades que
ayuden a desarrollar los procesos de la escucha, el habla as como de lectura y
escritura, porque estas habilidades formarn parte esencial del aprendizaje.

Estoy segura que estos textos les ayudar a desarrollar sus idiomas maternos,
ya que comprende temas y contenidos contextualizados segn el idioma y la cultura
del rea al cual va dirigido. Por eso, es importante que le dediquen tiempo e inters
para leerlo, que desarrollen las actividades que les sugiere, que compartan con
los dems lo que encuentren en l, que lo tengan como el mejor amigo que los
acompaa siempre.

Con aprecio para ustedes nias y nios; Mayas, Garfunas, Xinkas y Ladinos.

3
Xnaqtz
tajlal Bixnaqtz wiq t-txaq

1. Taqunbil ntxuye chilyol 10

2. El instrumento ms hermoso Historieta 14

3. Ttxujil Adela ex Lupe Laj 20

4. Aqe winaq ebajx jyolte ixin Tzqibklojyol 24

5. Jun ichan bent tun toq Tzqibklojyol 30

6. Kyxechal ma Tzqibklojyol 34

7. Jun Ajaw Lajqanil 38

8. Aqe txuybil te Pirrin, tukil jun tzubjil tzunin. LaJ 42

9. Alguien ms lleg a la clase Relato 46

10. Kulbil tij kjon Pakbabil 50

11. Jun xoj in aqpun Lajqanil 54

Me voy por aqu , me voy por all, el


12. Relato 60
problema resuelto ser

13. El pas de los sueos Cuento 66

14. Martin toj tbe lab Bibetz 70


4 4
tajlal Bixnaqtz wiq t-txaq

15. La escoba mgica Poema 76

16. Preguntas sorprendentes, respuestas increbles Cientfica 78

17. El espejo mgico Cuento 84

18. Txolqij, jun ajlabl qij te chwinqlal Qmal 90

19. Ikx inxi Florencia toj jaxnaqtzbil Laj 96

20. Juguemos a la matemtica Instructivo 100

21. El caballito de mar, un pap muy especial Cientfica 106

22. Akaj chax txotx Tzqibklojyol 112

Tzeysil wutzj tun jumin kye tal qa ex tal txin


23. Ojtzqibl 116
nya ban.

24. Aqe ajlabl toj jaxnaqtzbil Qmal 120

25. Jun Ajbitzil ma , jun ma ajtxol Laj 126

26. Balun, jun txkup ik kayin qij Ojtzqibl 130

27. El animal que no saba a qu grupo perteneca Cuento 136

28. Jun pich qol xtalbil Laj 142


5 5
Ojtzqinka senqe ujbin ex sen tujet...
Ma che kub tz ibet qe ujben lu tbanilxix tuntzu aj tjaw tujina
kokel tojtzqin tixti tbanil ex tun ttzalbajila,
Qumtzu te junjun ujben nikun tten tuntzu:

Namxtaq tujina

Binchanxa kab tumel

1. Tzaqpimetz ojtzqibl

Toj junjun ujben kbel tbinchana jun


aquntl namtaxtaq tjaw tujina, toj tzun
tuja te aquntl at tun tximana ex kbel
tbinchana.

2. Tun tok tojtzqina ujben

Ate lu tzelpuna toj junjun ujben a ti tun txi tjyona aqe lu:

Titi ujben:
Qa jun laj, jun
tzqibklojyol, qmal,
pakab, ex txqantl.

Bixnaqtz:
Ujinktza ex ximinkuba
titi tzelpuna.

Binchil:
Ojtzqin tbi winaq xkub
tzibante.

Tilbilal:
Kayinkuba qe tilbilal,
konil tun txi tximana titi
ntqman ujbin.

6
Tkmojil ujben.
Banxix ujina:
A tzelpuna aj tujina kbel tbina banxix aj telyal
Xjel: Nyaxix
aqe lu:
kanli titi
kxel
Yol: tbinchana.
Kxel chikban qe tzux yol
Tkayinjtz:
Tun kyxi tzaket. In kaneya tij ujb en?

Tqanil:
Inxi qon tqanil tibaj tajlalil nim toklen
A tnum te Joyaba,
nimtnam te Kiche.
Xjel: Tun tkub ttzaqwena toj ujbil te aquntl a
t-txolil.
1 Alkye nxchinyol toj
Nankutuna tun txi tkayina a ujb il, nti tun ujben.
tkub ttzbina toj, ex min kub tzqitina, qun
kajbel kye jtetl tal txin ex tal qa.

Aj tbaj ujet

Binchankuba kab tumel

1. Taltqan toj twiya:


Ximanxya xbaj tujina ex qmanxa
tun ku tyola.

2. Aquntl t-ximet ex tbinchet:


Kokyel yal tuna toj tuja te aqunbil
te tun t-ximet ex tun tbinchet.

7
Chukchaqx kayin ipumalj
Qama txi tkayina banxix, junjun ujben tok tkwa tun tel tpan
tib. Kyaj kayin tkwa ex junjun ujben xmontib tukil biyol nimxix
toklen. A tzelpuna lu qa te yile junjun ujeben a ti anbil teya
tun tok tojtzqina ex tun txi tbinchana tibaj:

Juniky qlel

Kokel qqon kyipumal qe tal txin ex tal qa ex tun tok qqon toklen qe tal
txin tun tten junile anbilkye ex oklenj iksenkye tal qa.

Kab yol ex kyxolanqibl.

Tun tel qniky oklenj kye qyol ex kye anqibl tuntzu tbent tchwinqlet.

Kyoklen xjal ex anqibl te nakbil


A tchwinklal jun tal qa ex tal txin nimxix toklen. A ti jun tkub
qchwinqlalin ex txi qbinchan jnix oklenj, ex tun txi qet tqanil qama tzel
qin toklena. Iklu qo tenbela toj tnikyyaltij.

Tun tximan toj t-txolil

Kbentel tun t-ximet ex tun tjyet tumel tun tbinchet aqe txuybil inche
ul kanun toj qchwinqlal.

Toj junjun ujben kokyel yal junjun tixti akaj tibaj juniky qel,
kyxolanqibl, kyoklen xjal, anqibl te nakbil, ex tun qximan toj t-txolil.
Aqe ujben kokel qona tun tximana. Ex tun txi tyolina moqa tun txi
tqmana a ntximana tij jun biyol. Kxel tkayina qa tbanil ex toj tzalajbajil.

Qtzyunk jalo a tnejel ujben !!!


8 8
Njaw njqone wuje...
Njaw njqone nwutze...
Njaw njqone wanmiye...

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 9


Mam
chilyol

Taqunbil ntxuye Por Mario Enrique Caxaj

Kyaqil xjal qajbil tun qtzaj onin kyun jtetl;


Xjal nim toklen: qumtzu teyile junjun atiyile jun qaqun.
Toj laj, naltqanil,
ntqman qe xjal.
Kye xjal

Tzaqwenkuya qe
xjel tok tajlal toj tuja
te xim ex tbinchet.

Awe nbi Enrique te beljoj abqi qine. Atzu ntxuye a ti


jun taqunbil te binchbil xkotz Atzu Cubulco. Inche kub
tbinchan qe xkotz qa inche xitj. Xi benta tun tbinchan xkotz
tketz nchamene.
10
Maj atoqoye tki wanabe toj taqunbil ntxuye. Atzu wanabe
Margarita talbil tun tok te binchal xkotz ikte ntxuye qun majx
nlaq kyij xkotz.

In kaneya tij ujben?

Ateqe junjun xjal te Cabulco inche yolnje tij taqun ntxuye.


Nkub kyximan qa ate lu nya kyaqun qya. Atzuqe majx nqo
tzalajqe tij iksen aj tpon jun xkotz xitjni, ajtzu tetz toj binchbil
xkotz bantl.
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 11
Mam

Atzu jun maj, xi njaxjalye atzu Rabinal toj jun xkotz. Kej xitl
twi wutz, Kyaqil xjal inche elbaj . Okxte ntxuye min elbaj.
Kux tkayin jukul ex kub tbinchan.Kyaqil xjal jaw tzalaj. Jaw
poqchan toj kyqob tin ntxuye. Atzuqe tukil Margarita jaw
tzalaje tij ntxuye.

Bajsbil

Elbaj: Inche jaw


ximin tij jun tixti
qa nbaj.

12
1
Alkyetzun nqmante
ujben?

2
Alkyetzun xjal nim
toklen toj xchilyol?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 13


Mam

Historieta

El instrumento ms hermoso Por Mario Enrique Caxaj

En un saln de escuela estaban


guardados unos instrumentos
musicales. Eran nuevitos, nuevitos.
Recin los haban comprado.

All estaba el pito, la chirima,


el tamborcito, el tamborn, el
tun, la guitarra, la marimba y el
caparazn de una tortuga.

Era de noche. La luz de la


luna llena penetraba por
la ventana del saln. Un
ratoncito merodeaba por
Era un ratoncito
el lugar.
especial porque
le gustaba
Merodear: Vagar por un
lugar en busca de algo
mucho la
para comer o beber. msica.

Tom el pito y lo empez a


tocar... Ome ratoncito,
Pero qu lindo me llamo chirima.
sonido el que tens! Sopl mi boquilla y
vers que mi sonido
es todava ms
hermoso.

e e e
e Pues
Tu tu tu..!
es diferente.
Hola ratoncito, soy el
pito verdad que tengo Tambin me
el ms hermoso de los gusta.
sonidos musicales?

14
Otro
Ja ja ja
instrumento
Pero sin mi
musical
sonido, no
interrumpi
son nada. Altiva: Modo de ser, en
en forma
La msica el cual alguien quiere
altiva y demostrar que es mejor
ms hermosa
burlesca: que los dems.
del mundo Burlesca: Que se dice en
se toca tono de burla o desprecio.
conmigo.

Soy el
Y vos quien sos? tamborcito.
Tom la
baqueta,
son mi cuero
y vers.

Ten ten ten


Qu divertido es tu
sonido! Tambin me
gusta.

El caparazn de tortuga que escuchaba lo que pasaba dijo:


Porque
fuimos hechos con las
manos maravillosas de
Quines artesanos y artesanas
son ustedes del pueblo
tres? Por qu maya.
se consideran
los instrumentos
con el sonido
ms
hermoso?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 15


Mam

Pues a m Ahora
nadie me hizo. Pero soy el entiendo por qu tu
instrumento favorito de los nios sonido le gusta mucho a
y las nias en nochebuena. Mi los nios y a las nias. Es
gracioso y bonito.
sonido es nico,
el mejor.

Tucuticutu, tucuticutu

En ese momento se escuch el fuerte sonido del tamborn:

Quin dice
que ustedes poseen el sonido
ms hermoso? Yo soy el
instrumento que posee el sonido
ms bonito y poderoso. A m
me hicieron talentosos msicos
del pueblo garfuna.

El ratoncito salt sobre el


tamborn para escuchar su
sonido...
Qu
sonido tan fuerte!
Tambin me
gusta
mucho.

Pon Pon Pon

16
Y as habl la guitarra
Disculpen
pero mis seis cuerdas y
mi caja de resonancia
acompaan muchas canciones
y corridos. Los pueblos ladinos
de oriente, la costa y de muchos
lugares ms me han hecho su
instrumento favorito. Por eso mi
sonido es el ms
bonito.

Corridos: Tipo de
cancin popular
Tambin la marimba muy comn
Lo siento en lugares de
pero no hay sonido ms oriente y sur de
hermoso que el mo. Guatemala.

Fabricaron mis teclas del rbol


de hormigo. En Guatemala
los pueblos maya, xinca y
ladino me quieren mucho.
Soy el sonido
preferido, el ms
bonito!

No se qued atrs el tun:

Pues a m
me hicieron tambin
de hormigo y llevo ms tiempo
existiendo en Guatemala.
Acompao la danza de muchos
pueblos mayas. Por eso mi
sonido es incomparable.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 17


Mam

La verdad es
que son hermosos todos los
sonidos que he escuchado. Todos
los instrumentos musicales que
hay aqu

Tonteras!
No Es cierto! El mo es el
ms hermoso.
No, es mi sonido el ms
bonito!

Algn da
se darn cuenta de que
son diferentes pero igual de
hermosos y de
importantes.

La discusin sigui toda la noche


hasta el cansancio.
Al amanecer, la puerta del
saln se abri. Entraron nios y
nias mayas, garfunas, xincas
y ladinos. Eran de diferentes
lugares y culturas de Guatemala.
Cada quien tom el instrumento
que su pap o su mam le
haban enseado a tocar.
18
Luego los nios y nias subieron a una tarima de madera.
Formaron una gran orquesta e interpretaron con emocin sus
instrumentos. La combinacin de los diferentes sonidos hizo que
se escucharan hermosas melodas y canciones. Ningn sonido
era ms hermoso que el otro. Todos se escuchaban dulces,
poderosos, fuertes y esplendorosos.

Los
instrumentos
musicales
comprendieron que
nadie es ms o menos
que nadie. As somos en
Guatemala: una gran
orquesta donde mayas,
xincas, garfunas y ladinos
ponen su propio canto y su
propia msica. Somos un
gran pas donde todos y
todas tenemos el
mismo valor.
Podremos
aprender a
valorarnos?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 19


Mam

Laj

Ttxujil Adela ex Lupe


Por Mario Enrique Caxaj
Atzu jun maj kabe txin kyitzinkyib a kkybi Adela ex Lupe.
Najliqe atzu Purulh Alta Verapaz. Ate Adela majx tajbil tun txi
bin. Nya tajbil tun kyximan junxitl twutz.

Jun maj, xi tqman tyaya te:

Aqeye wal kybinchamye jun xtalbil, ate jalo tqij txyol.


Machexye toj txotx , kyjyontzye ex kyiqintze txyol te txilel qwa.
Ojtzqintlna kyune alkyeqe tun ttzaj iqet.

Txyol inxi wayet:


Kul tbanil ex nim
tipalxmilal toj lex
kywutz txqantl
twutz txotx.
Chitzun qa toj tnum
te paxil taya tnimal
txyol ex nxi wayet.

20
Ex xi kybinchan. Ex pontzuntz toj txotx ja taya nim tze.
Toj tlok ex tqan inche tzaj chiy txyol chukchaqx kyten ex kywutz.
Atzu tej txi tkayin Adela aqe nimaq txyol ex aqe xawanxix kub
tnojsan chil tun txyol.

Adela; nyaqekyelu inchex tiqin yaya, ma tzpetya - xi tqman


Lupe.

Qun atzute Adela majx tajbil tun txi bin moqa tuntxi okslan, jaw
txujin ex xi tqman:
Aqekyelon xawanqexix ex aqe lu che kxel qiqin!

Nya Adela - xitqmanxix Lupe , nya ban qama txi qiqin.

-Axqekye lu xawanqe ex che kxel qiqin te yaya!, xi tqmanxixtl


Adela ex xi tiqinqe txyol te chukchaqx kayin.

Tej kyanjtz kyja toj be nti xi yolin te titzin.


Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 21
Mam

Atzu te kypon xi tqman:

Kayintzpeta nana, ma tzaj qiqine xawanxix txyol. Xawanqexix


che kayin!
Atzu Lupe tajbiltoq tun ttzaj qiqine aqe tzu ex junx che kayin.
Matzu txi nqmane te qa aqe lu tbanil kykayinx.

- Aya wal - chij yaya te, Aqekye tzu lu aqe inche tzaj
wiqinjuye. Matxi lpeya tij kayin subul ex ma tzaj tiqina taqux
txyol.
Qama txi qwan jaku qo yabti tun moqa jaku baj il...

- Matxi nmanwete yaya, naqtzun a min xchix tbine-


chitzun Lupe.

Atzu Adela tej txi tbin matoq kub tqon tjaxjal toj jun il, eltnik
te ntbinchan. Ex kane toj twitz qa mlay bent tun txi lpe naqx
tun tpaj kayin jun tixti. Ex ma kane qa nyayile kqmalte ex tun
tkmonte iksen qa ma tzpet tij jun tixti.

Tuqux txyol:
Twutz qtxu txotx, ati
junjun txyol in ajben
te txilel wabj, atzu
tnimal taqux jaku qo
yabti tun ex junjuntl
inche kyim xjal tun.

22
1
Alkye tkab xjal toj laj?

Yajxitl, yolin Adela tukil titzin Lupe. Xi tqanin naqsam tun tpaj
min xi tbin. Xi tqman qa kxel ttxixpun tib te kmoj jalo.

Atzu yaya matxitoq tzok tkayin titi nbaj, etzaj tklen kykabil ex
ok tchlen te kykabil.

Matxi tzok nkayine tej tzaj tqman Lupe tibaj il xi toq tul kanun.
Tbanil tun tel tnika kye txyol aqe ban. Ikx tbanilxix qama tzel
tnika ex tun tkmonteya nabl, tun ttxixpet junjun qij.

Bajsbil
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 23
Mam
Tzqibklojyol
Aqe winaq ebajx jyolte ixin
Original de Nias y nios del maz,
UNESCO.
Adaptada por Daniel Caci

Tililtij xim:
Kyaqil uj ati jun
xim nim toklen
kyoj. Atzu xim
ntqman yol
nimxix toklen.
Atzu xim nim
toklen kbel
ttzibinina iksen
jun txolyol tun
ttzaj tqman jun
tixti.

Atzu kytzik Floridalma intzaj tlajin laj kye chman. Iktzu kokela
qojtzqina txqantl tij qanqibl Mam. Naqtzun a binkye
kyun? Naqxtun tkub qbinku in jaw tnablen tun ttzpet toj laj.
In tzaj tqman yol nya tmoj bibetz. Matzu tzaj tqman qeye
alkye matzok tkayin tij xtzpet tun txi tqman:

Chok nyax tmoj chok ni chop!

Jalo inxi ntxkona tun tokya qukile saqchal. Ujinktza


Tzqibklojyol titi ktzajel tlajin qe. Ex...banxya! qama tzokyal
jun ma tzpet ... kxel tqmana tuyol xtxi nqmane. Qama tzel
yal ja xche tzpeta. Qo bintzun tij qtzik Floridalma:

Atzu ojtxi tzaj qijal ex weyaj. Tej nti titi tun txi wayet.
Nimxix qijal tzaj majx baj tkyaqil xin. Okxtzun
Qijal: Iksen qa matxitoq ttzaj kab ichan ex jun qya ebaj toj kyja jyol kywa.
bet qij min tzaj jbal, Banpun qij ejyon tij xin nti elyal kyun. Naqtx itzaj
aqetzun a inche beyin nkywan ex lobaj toj kul, ikxpetzun nkyqman.
inchex tzqij. Qumtzun nti
ntzaj awal.

24
Nimxitoq baj kybetin, epon twi jun wutz najchaq tokxa, toj kul
naqtzun a nti a, Xi okyala ju wi kjon kyun. Naqx kyej kayin
toj kywitz tij kjon, jaw kyqanlan:Jatzulo taya tajaw kjon?
Okxtzun txi kyqanin kye kyix tkuqextoq toj a.
Chok nyax tmoj chok ni chop!

Chitzu wukile Ines Nya ax nti qekye kyix. Aqe txkup lu


najliqe toj nima ex toj najab . Atzu xtmaya qa nti a twi
wutz.
Ikxixju ntxu Ines! chitzun qtzikye floridalma - ikntzu kyune
tun kybine. Qljonx tukil qlaj.

Naqtzu tuntpaj naq jun wi kjon at. Jun kyxol ichan inxixtoq
qaqan, tajbiltoq tuntxi talqan jun ix. Xitoq tjaw kyxboqin,
aqetzu tubchlal ix inche yokchi ex inkyqon tqojqojal
chiqetzun: shtt, shtt, shtt inche qman te tajaw kjon. Ixtzu
aqe tajaw kjon aqe bech.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 25


Mam

Kujtzu xloti toj twutz, atzu ichan okx toj chi ja tok ttxuk kjon.
Xi tkayin jun xal ixtzu xloti ok binchan te kub tbyon. Okxtzu
tokyal jun tun yoloktz ex aqwi tunil tun tze.

Tej kmoj lu jaw yokchi wutz. Sentzu taqwi! a qun ate tun teju
tajaw wutz ex kjon. Tej txi kybin yokchal, ponkanun tajaw ex xi
tqanin kye:

-Alkye xtzok tzyunte ex xkub byonte nmajine xtxo? Nimxix


il xtzaj kyune! Chok nyax tmoj chok ni chop!

Chitzun wukile Camilo Ate xjal ma kub tbyon jun xal


nya jun xtxo.
Twiben peloya Camilo, matxi tzok nkayine qa in ok
tqona twiya tij laj - chitzun qtzikye Ikxtzuju, ate tjaw xi
tqman kye tun tpaj ma kub tbyon xal. ex xi tljon:

26
Okxtzun ttzaj tajaw wutz xi txupin chkyin txkup ex jaw anqintl.
Ex xi tqman qa nya ban xkybincha. Naqtzun a te lu tbanil
xjal, jaku kub najsan kyil ex kxel qon kyaqun tun tkanbent titi
kyajbil. Xi tqon jun laq kykwa ex jun txol xin. qun inxixtoq che
qaqan.

Atzu ichan xi tqman qa xkuxxix tajaw wutz. AAtzu juntl ichan


tukil qya inxix che qon chjonte tun mache wan ex mache
kwan tikx xche noj. Atzu tkwa ichan ex txol xin kukxttenju.
Quntzu aqwi wal ex kwal tej tnoj banxix.

Okx txi qman kye tunkyonin tun tok tij kjon ex tun kysiwin.

Qol tij kjon:


Tuntok txotx tij kjon tun mlay
tzaj tzaqiya tun kyqiq.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 27


Mam

Te chojbilte aquntl xi kybinchan, atzu tajaw wutz xi tqon jun


jal teyile junjun ex xi tqman:
Kyiqinxye naqtzun alu mlay txi kywane, kybinchankuye
tkwel ex kyqonkyjye tzulu.

Atzu ichan nti ntkmon nti taj xi tqman:


Kayinxtzuna jni xtzaj chjon qe! Titi kbentel wune tun
jun jal lu? Qajaw xloti kbentel tun!
28
Aqetzu juntl ichan ex qya xi kyqon chjonte. Naqchinxi toq
txi kybetin tej tkub alix tiqin ichan. Matxitoq kub alix ex nti
nbent tbet tjaw tiqatz. Naqx xi onin kyun ichan ex tun qya.

Atzu tej kypon kyja jaw kyyobin qe lobaj xi oyin kye..


Chok nyax tmoj chok ni chop!

Jaw xchin wukile Luis Nya lobaj te xi oyin kye, ate xi


qon jal.
Nti nyokchite Luis ikxix jun pich! Ikxixju jaw kybichan tkwel
jal ex jaw kyyobin qe kyjal xi oyin kye. Ex kybinxye bajsbil
chitzun in tzalajxi.
Ikxpetzu nxi nmane kyeye. Tej kypon kyja kub ybinchan tkwel
jal, ex jaw kyyobin qe jal. Tej qspikye, nojni tkwel jal tun jal.
Atzu te juntl ichin nti pax twutz tjal.

Bajsbil
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 29
Mam
Tzqibklojyol

Jun ichan bent tun toq


Tzaqwenkuba Por Mario Enrique Caxaj
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.

Toj jun kojbil te Nenton najliqe jun jaxjal Siquan. Jun maj te prim
intaq che aqunan toj kytxotx. Atzu Martin a kwalbaj ok poj
tqob tij jun tze ex jaw oq.

Akye ichan min che oq xi tqman Tomas a manbaj. Atzu


Martin naqx kub tipan ixkojal ex min jaw oq.

30
Atzu jun majtl, xi manbaj Tomas aqunal tjunil toj txotx. Atzu te
tok wanqej yanotl qij ex kyeq. Tej kyxi wal, okx toj jun jul tun tklet
te qij.

Toj jul lu at jun tij wnaq ichan ex qya intaq che kwan kykwa
qotj.
Jte abqi kyune tzlu? Xi tqanin.

Kyinx abqi tuna tzalu, Kab kal laj xi kytzaqwen .

Layx txi wokslan. Qun tzma xchi ulwe. Chitzun qman Tomas.

Ate tzalon ojqel nik anbil - xi kytzaqwen.

Atzu Tomas min kane tojtwutz


titi nbaj. Etz toj jul ex xi bet tja.
Atzu tej tpon junxikutl. Nim qe
ja ex xjal. Xi tqanin te jun qya: Mixjonwe: Nti tumel toj
twutz, ex min we tun toq

Ojtzqin tuna qa taqe


njaxjalye?

Ma che kyin tun bis xi


ttzaqwen qya-

Layxtoq txi tokslan. Ojetoq txi


yekun te qa aqekye ichan min
che oq, okxtzun taqwi oqel,
mixjon we.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 31


Mam

Ajntl tij Tomas toj jul. Xi tqanin kye tij wnaq tun txi onin tun tanjtz
tij anbil. Ex xi kyqman te:

Kokel yal tuna qama txi tkwana a te chwinqlal kun tun


saq ibo . Xi najlilla toj qtxu xjaw.

Ojqel tetz toj jul. Xi tkayin jun nul kans. Jawx tibaj ex xi tzuntz
toj qtxu xjaw. Atzu xi tkayina saq ibo . Xi tlajin titi xbajte ex xi
tqanin tkwa te.

Xi iqintzuntz tun ibo toj jun kul najchaq toj jawtl tibaj qtxu
xjaw ex xi tqman:
Kayinxa toj kubl. Atzu ttanama tal bo kojbil.
Atzu jalo, jun nim tnum, nimaq qe tbe ex ateqe nimaq ja toj.
Ax tuna qa ax tajbilya te ojtxi twutz lu?

Mixpetzu baja tbina Tomas:


Toj chi kojbil lu najliqetoq njaxjalye. Okx wajbile tun tok
nkayine ex tun ntene toj tzalajsbil.

32
Atzu ibo xi tqon a ex xi tkwan. Texku kmoj lu pon kanun toj
tkojbil. Xi ojqelan tja, ok tchlen ex ok tmatzin tjaxjal. Nti tipa ex
aqwi oqel tun tzalajsbil.

Aya tata aqekye ichan min che oq chitzun Martin.

Aya nkwal Martn, matxi kane toj twutze qa aqekye ichan ex


kbentel tun qoq. Ichan ex qya ati tun qoq ex tun qkujlante
qa ikx in qnanju.
Atelu mlay tma qa nya ichan. Ok kokyela te jun ban xjal.

1 Alkyetzun xjal
nim toklen toj
Tzqibklojyol?

Bajsbil
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 33
Mam

Tzqibklojyol

Kyxechal max HERRERA, Guillermina y FONG RODRGUEZ, Mayra (1994); Cuentos


del Mundo Qeqchi; Universidad Rafael Landvar, Guatemala.

Atzute ojtxi ma bet abqi, najlitoq jun jaxjal, oxe kykwal.


Aqetzu kwal mache kyej neba tun tpaj ebaj yabti kyman
ex baj qanin, nti xche ben ebaj kyim. Qumtzu ate yaya xi
kayinkye ex xi tiqin njal tja.

Atej joq nim tkuj kyij ex, min che ok tqon aqunal, matzun
che jaw chiy kye kwal, naq inche chan atl qij.

Matxitoq che chiy tej xtnante yaya matoq joqix, ex xi tqman


kye:

-Aqeye wal matxi txi lqewe nabqiyil. Matxi chin joqixwe min
bentl waqunane. Kyelsanku ijaj te ixin qun matxi pon anbil
tun tok awet kjon. Kux kyxiye jxolte twutz kojben.

34
Aqetzun kuxun min ojtzqin kyun sen tun kyawan. Bajxatoq
che aqunana, extzun xi kyqanin te ky-yaya:

-Titzun jxol? Sentzu nbincheta ex titi najbena?

-Kux kyxiye toj kul ex kyiqinxe k-kuxbale tukil tzutz xi


tqman yaya-. Kytxemunktzye njix kul ponx twutz txotx.
Wix ojqalqeye tutzun tten anbil kyeye tun tbinchaj loq atix
tqan qij.

-Yaya namx tzaj tqmana qeye titi kajbela lu tun txi


qbinchane, tiqun kxel aqunet,- Chiqe.

-Banatzun kybintz tzune chitzun yaya-, Inqo wanqe muqin atl


qij. Atzu muqin in naqunan te qe, qun intzaj qon qipumal tun,
atzu muqin tun ixin nbincheta.
Qumtzun tililtij tun qawan ex tun tjaw qkojon.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 35


Mam

-Sen Intzu che aqunan


wuqin? naqx jaw tzen.

Ikntzuju chitzun joq, q anti


muqin mlay bent jun tixti.

Ebaj tzun oxe kuxun toj


kul, iqin kywa wuqin kub
binchan tun ky-yaya, qama
tzaj weyaj kyij. Atzuj tej
kypon toj kojben, xi tjqon
tib wutz ex xi qon jun aqwil;
xi kyxmon tij kab tze, ex
kyej kylebintzuntz tutzun txi
binchan aquntl kye.

Atzuntlkye ebajx toj kul. Okyal


jun wi oj kyun ex jun kyaq , jaw
tij tze ex aqwi saqchal ex wal
lobaj. Exbaj tzuntz prim kyun.

Inxixtoq che nikben tij oj ex


qe kyaq , tej tpon kanun joq
te wanqij tukil kywa. Chilo
qa matxitaq che baj sikti toj
aquntl; atzun tej tpon mixalo
te ati toj kojben. Okxte jun
aqwil xmonkqe muqin tij.
Aqekyej wukin matoq che kub txakix qun matoq che ik tjaq
qij. Aqetzun aqunbil chmonqe tjaq jun tze.

-Kwal, Ja teqeye? Kytzaje txi kywaye in klen joq kyij.

Mixalox xi tzaqwi te qun aqekye kuxun toqektz toj twixi tze ex


min che yokchi.

Qxonkux lobaj qanaq tij chitzun box kwal.

-Banatzun chiqe kabetl.


36
Okx tnante joq kub tzaqi toj
twi, wex etz tjaq ze ex jaw qinin
toj jawtl. Okxtzun kutz chin jun
kuxun te inche tzenxi tij:

-Nya ax qa inche aqunan muqin.


Atxix maytxi xche kyej qqone ex
xlotixi bent kyun.

Tzaj ttxujal yaya tun tpaj ex xi


tqman kye:

-Naqwitl che kyejye te jun


majx iklu, ex lobajyile tun tkub
kywane.

Tej kmoj lu etz kyje ex okbent


te ma . Ate lu tun tpaj min che
okslan te ky-yaya ex tun min ok
kyqon toklen aquntl.

Atzu joq jaw tskon qe muqin


txak xmonqe tij aqwil ex xi
tqman:

Aqe ajbetil ex qe najchaq


taqeya tij kyja tun txi kywan
aqe muqin lu.

Iktzu kyejaju: aqe ajbetil inche


wan pi tn, aqetzu ma qama
tzokyal tuna intzaj kyxon
t-txowtij lobaj ex inche tzenxi.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 37


Mam

Lajqanil

Jun Ajaw Por Mario Enrique Caxaj

Tzaqwenkuba
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.

Toj kul nojni tun tzsis, tzaj ex bansi najli jun ajw, majx injaw
tzalaj kyij lex tixti. Yal tzokten smolte. in jaw kayin toj jawtl ex
toj kubl. minx jon baj tkayji tun.

Min baj ttxan: Mixjon


Atzu jun maj elyal jun chi chnub tun. ok laq tij
qe tkuj. Min baj ttxan. ex aqwi chunbal tij. lwiy in bent tchunban.
Inbajqij e qonikyan tun tchunban. Ati kykuj
tukil tij ex tun tbij jnix aj txnaqtzan.
38
Atzu tej tpon anbil tun tjaw kjon. Tililtij tun kyaqunan kyaqil
aqe ajaw.

Qoya, qonkj chnub ex junanktiba tij aquntl te qkojbil:


anbil tun tjaw awal. qun jaku tla twaya toj jte qitl
chiqe jtetl ajaw.
Atzu ajaw min xi tbinqe tukil ex xi tljon tun tchunban. ex nxi
tbinchan tun tel tbentxix tun tij chnub.

Tililxixtij: Iksen qa in
ojqelan txi binchet
jun tixti.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 39


Mam

Ma baj anbil tun tjaw kjon, atzu ajaw ajchnabil ma kyej nti
twa. xitzuntz qanilte tojile junjun ja tun ttzaj qon twa.

Nim kykuj jtetl ajaw tij. Qumtzu kyaqil ajaw kane toj kywutz
iksen qa inche laq tij chnub. Ex nkane toj kywutz qa qol
tzalajsbil toj kyanmi aj txi kybin tchunub. Qumtzun xi qon jni
naqx tuntwku wejaj tij.

Tun twe weyaj: tun


tel weyaj moqa
qaqan tij.

40
1
Alkyetzun xjal nim
toklen toj Lajqanil?

Te chojbilte xi tqon ajaw, tej qij lu inxi tqon tzalajsbil aj tawet


ex aj tjaw kjon. Ex inxi chunbal qa inxi qanin te tun txi chunbal.
Tbanilxix chunban!

Xnaqyol: Tbanilxix qa aqe xjal inxi


kyqon toj tnikyaltij qe, ex tbanilxix
qama txi tbinchana tojxix tumel. Chojbilte: Tun txi qet
kye jtetl tojx tumel.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 41


Mam
Laj
Aqe txuybil te Pirrin,
tukil jun tzubjil tzunin.
Por Daniel Caci

Tzaqwenkuba
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.

Toj kul ja najliqeya qe txkup ati jun jaxnaqtzbil kyeyilex. Ati jun
ajxnaqtzal achi tal box kuj jun tal sut. Pirrion a tzubjil tzunin.
Aju ajxnaqtzal te toxin kol.

Alkyeqe tzun ajxnaqtzanjtz? Ati jun qeqtij tal wi


Kyeyilex: Ati jun tixti
yekulte ex qmalte qa , ex ati jun tzubjil tal bi atzu toxin jun kuw rit; Tita jun
naqx kyeku. paloms tukil jun tal txyen, ex jun chi tal boch. Kyaqil
twibenqe.

Kybintzye, kybintzye! chitzun ajxnaqtzal Pirrin.


Nya xkoti ex nya kyej, kyaqil txkup quqliqe.

Jalo qo aqunal tij ajlabl jaw xubin toj tzalajsbil ajxnaqtzal.


Qojqojal ikte miau, miau, miau...pio, pio, pio...meee, meee,
meee... uh,uh,uh...gua, gua, gua... ink, ink, ink...xi qbin tex kmoj
lu. Yekbil qa inche tzalaj tun kyaqunan toj pi jaxnaqtzbil!

42
Kyujinktzye titi ntqman twitz slewuj xi tqman
ajxnaqtzal.

Inchi ximane tij kab ajlabl.


qama che ok nchmone ajlabl,
kbentel oxlaj ox, qama tzel wiqine
tajlal, kjel jun.
Alkyeqetzun ajlabl lu?

Pio, pio, pio chitzun Ollito tal bix tun txi tjaw yolin Jun
pujbil tbanilxix ex lwiy kbentel wune.
Ink, ink, ink chitzun Rosadito jun chi pujbil in qolweltin
toj nwiye.
Gua, gua, gua ponkanun Barrito qmalte jun pujbil
intzaj tqon nxkyaqache.

Iktzun kyaqil txkup inche tzalaj ex aqwi yolte tumel tun


tbinchet. Qun intzu kyonin kyib , kub kybinchankyib toj klojin
te kakab ex te oxox. Atzu xim tun tjyet tumel tun tpjet!

In kaneya tij ujben?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 43


Mam

Atzu ajxnaqtzal Pirrin, a tzunin , inxix tzalaj in likijla ex


nxubinxi tzalu ex chixlon. Teyile junjun ajxnaqtzanjtz in ok tzyun
tun chin txik. Aqetzukye inche aqunanxi tun mlay che tzpeta
tij.

Meee, meee, meee...Aqe ajlabl aqe kal ex laj ox xi


tqman toxin tal rit-. Ma kub qbinchane kyukil Ollito ex Barrito.
Qkayinchaq, qkayinxchaq jaw xubin ajxnaqtzal ex kub
ttzibin twutz tzlantzib:

20
+ 13
33

-Ikxixju aj tok qchmon ttxan kal ex lajox intqon kal lajoj.


Atzunte pjetbil aj tel qiqin tij kjel jun. Tiktzya Barrito tun txi
tkayina - chtzun xi tqman.
Atzu Barrito ex tiqin tij:

20
- 13
7

Gua, gua! Ma qo tzpet! chitzun Barrito chinxtl xqo pon


kanun tij. jaw tqman. Kuj aqekye ajlab bo qexchintl

Uh, uh, uh qojqoj Tita, Tukil Negrito xkub qximine jun


kal laj ex ox.

Ebjikx binchalte twitz tzlentzib tun tbinchet aqe aquntl:

30 30
+ 3 - 3
33 27

44
Miau, miau, miau najchaqxix e wukil - jaw kab qeq wi .
Ink, ink, ink xi kybin Rosadito Chjonte kye wukile tun
xtzokyal tumel tun tbinchet ex min xtzel nwatlye!

Twutz tzlentzib xi kykayin tej tkub tbinchan:

17 17
+ 16 - 16
33 1

Kbentel,Chitzun Rosadito, qa a chmibil tajlal aju kal laj ox ex


qama tzel qiqin kjel jun.

Xub chin ex nche kabj te tkyaqil xchex qbin toj pi jaxnaqtzbil.


Jun yekbil te tzalajsbil qun te kyaqix xbenta jun pujbil lu.

Jun tzalajsbil teya tun xket tumel tbinchet! jaw xubin


ajxnaqtzal tzunin Matxi kane toj qwitz qa nya tun tbent qun toj
tnejel maj. Ex kynantzye ate xnaqtzbil lu tajbil tun tten anbil tija.

1
Alkye xim tbanil
toj laj?

Bajsbil

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 45


Mam
Relato

Alguien ms lleg a la clase


Adaptado por Mario Enrique Caxaj
de un cuento annimo

Ayer en el aula haba mucho alboroto de nias y nios.

Qu ocurre? pregunt la maestra con curiosidad.


Bueno es que hay un nuevo compaero en la clase dijo
Sebastin.

Dnde est? pregunt de nuevo la maestra. Y entonces


de una caja del rincn del aula sali un chilln: miauuuuuu!

Vaya, vaya, vaya dijo la maestra. Por casualidad ese


nuevo compaero, es peludo y tiene patas?

Lo han abandonado aqu en el saln de clases y necesita


quin lo cuide explic Pedro.

Seguramente se le perdi a mam gata expres Rosa.


Y ahora qu hacemos con l? pregunt Juan.
46
Quedmonos con el gatito y cuidmoslo entre todos y
todas! opin Rita.

S, buena idea! dijeron al unsono las nias y los nios.


Bueno, se pueden quedar con el animalito si
prometen ser dueos y dueas responsables. Eso Unsono: Hablar al
quiere decir que el gatito tiene que estar siempre mismo tiempo.

limpio y bien alimentado dijo la maestra.

Los nios y las nias estaban contentos y contentas. Pero,


pese a la alegra empezaron las discusiones.

Se llamar Panchito dijo Sebastin.


No! Es muy peludo y se llamar Peludn opin Rita.
Yo lo he dicho primero insisti Sebastin.
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 47
Mam

Eso no tienen nada que ver. Yo tambin tengo derecho a


opinar protest Rita.

Eso no es cierto dijo inmediatamente Sebastin. Las


nias aceptan lo que los nios decidimos. El hombre es
siempre el que decide y manda en todo.

Eso no es as interrumpi la maestra, tanto los nios


como las nias tienen derecho a opinar y a decidir. Las
mujeres y los hombres tienen derecho a participar en las
decisiones de la familia, la escuela y la comunidad. Nios y
nias se entienden hablando y no imponiendo nada. Qu tal
si buscamos un nombre que nos guste a todos y todas?

Ests entendiendo
la lectura?

48
Tiene el pelo tan amarillo que incluso le brilla dijo Carlos.

Entonces, si le brilla tanto, qu les parece si le ponemos


Sol? propuso Carmen.

Qu bien! dijeron todos y todas.

Vieron, nios y nias, qu fcil e importante es ponerse de


acuerdo con la opinin de las mujeres y de los hombres por
igual dijo la maestra.

Al da siguiente llevaron el gatito al Puesto de Salud para que


lo vacunaran y tuvieron una sorpresa.

Nios y nias! dijo el enfermero, no se puede llamar


Sol.

Tendr que llamarse Luna, no es un gatito es una gatita!

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 49


Mam
Pakbabil

Kulbil tij kjon Por Erwin Salazar

Aqe qchman ojtxi naqliqe tun kykubsan te qajaw tun


milchaqx nbant tun. nxi kyqanin tibaj sqal, tij chinaq, tij itzaj ikx
tij kjon lex anbil kyun nxi kqaninyile toj kulbil .

Ex nchi kulun tun tzi kyekun qa ati tzalajsbil toj kyanmi, nche
qon chjonte ex nche qanin tun tzaj qon awal, nkub binchet
kulbil te tkyeqil awal a tilil tij a kjon tun a wabju xjan. Qon a
ntzaj qonte wabj junjun qij te qxmilal.

50
Aj txi qe aquntl tun tok awet kjon tilil tij tun tkubjun kulbil
tun k-kubsan es tun tkubkiwlan a tqan tzutz. Atzu tkubkiwlan
tzutztukil pchul tkubtibaj txotx kxel tzyet tun tjaw jon a kul,
kbal xtiljsan txotxex kbel binchan txol te aj tbant ok kokel
tzu kjontzu
Atzu ojtxi te xche njan qchman, nti te tzis ik n-ajbel toj tqijlalil
jalo. Aqekye chman xi nche awana toj kynajben rit, atzu kytxa
rit atzu n-ajben te tqanil txotx.

Nkyman qchman qa aj tchiy kjon aj tel tnejel t-txaq nkub


jun tzalajsbil tij nxi qanet kubsbil tij oxe qale a toj kubsbil
najben txamtzaj, tukil sturak a xjal kayilte kubsbil iltij jun
mambaj nxi tzyet tun tel t-xaq kjon ajtzu tel kyeqil nche
wan tij

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 51


Mam

Ex nkub binchet jun kulbil aj tjaw kjon maqa aj tjaw txemet ex


aj tbaj jtxet ya nkubtzqijset jal atzu qa ti tyu txol min el toqet
tqan nel payet tij txjantl jal ajtzu tbant nkub binchet qotj
tmoj xtxun toj tzma nkub qotj tjaqjal ya k- kyeqil tzu nche wan
tij nche tzalaj ex nkubtxantzaj kyun tij awal tzalajsbil nbaj

Ex juntl kulbil nkubaj kbinchan a aj tjaw jal maqa aj tjaw kuyet


toj troj nche kubsan ex nche tzalaj tij nkubtxamtzajl kyun ex nche
wan tiij k-kyeqil nche tzalaj qon matxi tzaj qon a kyaj min kyej
tun k-kubsan te qajaw nche qon chjonte ex nkub kiwlan toj
tzalajsbil.

52
Aqe qcham nkyman:- ma tzaj qun qe qon ma qo kubsan ex ma
kubqkulbil qumtzun iltij tun qtzalaj ex tun tkub qiksan

Ex tzu qe qtzan nchmane ojtxi aj kyxi t-tzi aotzqin kyun ti nxi


kqanin? Tij jbal , tun ttzaj kiwlan atzu jbal tun txi tqon tipumal
txotxtun tchiy kjon tun nchex tukil tqojqojal.

Nche tzalaj. ex nche wan ntzaj qtxon kyula, ex e kyitzin, e ktzik a


ktxu, kman kji jun kloj nche chmet toj kja k-kyeqil nche tzalaj tij
kawal

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 53


Mam Tzaqwenkuba qe xjel toj
tajlabl toj tuja te xim ex

Lajqanil tbinchet.

Jun xoj in aqpun


Por Mario Enrique Caxaj

Toj jun kul najchaq


najliqe kan, tzutz,
on, balun, xoj,
mintzi, jun kuk, misat,
ma , xin ex jtetl txkup.

Toj jun abqi, min tzaj jbal.


Nim qijal tzaj. Aqe nima ex
najab ebajx tzqij. Kyaqil
inchi kwajti ex inche jyonxix
tij kyka.
Okxku xoj
okyal jun chi
talnajab tun
tilun, extzun
nti xitqman
kye txqantl.

Ate a lu
okxweye
njunile tij chij
kub t-ximan.

Qijal: Aj kykub naj tqan a


tun tpaj nti jbal. Atzu a at min
kanun kye kyaqil ex kyaqil inxix
che kwajti. Atzu qijal intzaj
kyimlen tun qa nimxixtl tqan.

54
Tej tbet qij ok kybin
jnix txkup toj kul. Kyaqilx
epon tkyetz xoj tun
tqanji kykwa.

Najsamxixya xoj inxi


qqanine jun xtalbil tija
tun ttzaj tqona chin
qkwaye, tun tel kwaj
qije - chitzun on te.

Tux jte um, lan tzoka


te kux - xi tqman tucn
te.

Ok qo kyimelye
tun kwaj qa min xqo
kwane.
Inxi kyqaninxix

Mlay, mlay ex mlay


ayinwe xchi okyaljsante
talnajab qumtzun
weye - Xi ttzqwen
xoj - Kuxkyxiye tzalu!
kuxkyxiye nchikyeye!

Toj umin:
Tun txi qkean a
toj chinaqin, naqx
tun tkanunku kye
qkyaqil.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 55


Mam

Matxi xixtoq che bolj


txkup te junjun qij, Atzu
balun matxitoq jaw
ttxujil kub t-ximan tun
tbiyon tukil xoj. Noqtzun
a nti tipumal tun tpaj
bajxatoq kwana. Atzu
xoj tun tpaj ati tipumal
qumtzu kanban tij.

Ikx ebiyon ma ,
Kyqonkyib: Tun
tok jun twutz jn misat ex xin. mixalox
tixti tzux nbaj. kanban tij xoj qun
Tun tten qipumal min kwajtite.
tun tjyet tumel
tbinchet ttzuxal
lu. Ati junwe nabl
chitzun on - , qqaninx te guacamaya tun ttzaj tyekin jun
bitzqe tuntzu txi qbitzin te xoj.

Tbanilxix tnablya chitzun tzutz qama tzok


qmojban qib tun qbitzin jaku ponx tij tanmi xoj tun mlay
tzok kuxil tij.

In kaneya tij ujben?

56
Iktzu xi kybinchanju. Atzu Tucan jaw tnablen jun bitz. Xi
tyekun kye kyaqil. Atzu jun maj ebaj pon tkitz xoj ex xi
kybitzin te:

Aya qtzik xoj


a te a iksen kyqiq, qij ex txotx.

Te qklyaqil jnix najliqe twitz txotx


Nti tajaw ni jun ni kab.
Qeyyile qkyaqil junile,
Tanmi txotx
tanmi kyaj
ma tzaj qon tun qtxu a.
Quntzu junanktiba tij qbitze
ex aqpunkuya a qajbile.

Tbanilxix jun bitz ex nabl ntqman toj, naqx kyej kayin xoj tij.
Tzaj tnan qojqojal toj kul.
Nti inxitbintltoq tun tpaj najli tjunil. Ok tjunan tbitz kyyukil txkup.

Kytzaje! kytzaje!
Chitzun xoj inxix tzalaj.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 57


Mam

Kyaqil txkup e kwan


kwan tikx kyak majx elbaj
kwaj kyij. Kyukil kyib ex
na kyukilkyib majx ok
kychlenkyib banxix tun
tzalajsbil.

- Matxi qoqe klet!


- Chitzun kuk.

-Jalo ati qkwa! inche


Ntak: Tun tnoj tun jaw chin kan tukil xin.
jun tixti qa tajbilxix

Ok ttzulin kuwxix: Atzu bitz pon najchaq


jtzolte tkyaqil tketz muj ex tij tlok
tipumal kyun tze. Jaw tzalaj txotx ex
tqob te tkujlalil.
kyaj.
Xi kykayin junjtibil ex
onbil kye kykwal
matoq kub kuxil kyun.

Okx ttzaj nim jbal tun


kyaj tibaj kul ex txotx,
nim a kub tun. ejaw
bentl nima.

Te qij lu nim a chmet te


kykwa ati kychwinqlal. Atzu
xoj ok tqon tij ex ul toj tkuj
tun tpaj xkuxtoq.

58
1
Alkyeqe xjal inche
yolin toj tkabin?

Xnaqtzyol:
Tbanilxix qama qo onin ex ma qo aqpun nim tixti xawan
ul kanun tun ex te jun majx.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 59


Mam
Relato Me voy por aqu, me voy por
all,
el problema resuelto ser! Por Daniel Caci

Mi abuelo se llama Nicols y mi abuela Concepcin. Ellos viven


en la cabecera de Huehuetenango. Mi abuelo es comerciante y
mi abuela tiene una tienda.

Cuando tenemos vacaciones, las primas y los primos vamos


a pasar unos das al terreno de ellos. La pasamos muy bien
jugando, caminando en la montaa, bandonos en el ro y
reunindonos para escuchar sus historias.

A mi abuela y a mi abuelo les gusta compartir con nosotros sus


nietas y nietos. Nos narran cuentos, leyendas y muchas historias.
Tambin nos dan consejos para que seamos buenas personas.

Pero, saben algo? Disfrutan dicindonos problemas para que


los resolvamos! Dicen que es para ejercitar nuestra mente y
acostumbrarnos a buscarle solucin a todo.
60
Un da nos presentaron el siguiente problema:

A una reunin del Comit de Mejoramiento de la comunidad


llegan siete personas.

Cada uno se saluda con otra persona dndole un apretn de


manos. Si no hay repeticiones, cuntos saludos ocurren en la
reunin?

Puchis! grit mi primo Csar. Ese no es problema!


Ya tengo la respuesta en la cabeza pero se la dir slo a mi
abuelo.

Momento zancudo que la noche es larga! le dijo mi


abuelo. Recordate que es peligroso contestar sin pensar
despacio. No es bueno hacer eso porque podemos
equivocarnos al no darnos suficiente tiempo para pensar.
Todos tmense su tiempo y dentro de tres das nos reunimos
para saber cmo lo resolvieron y dar la respuesta.

Y as lo hicimos. Ese da nos fuimos platicando y adelantando


respuestas. Hasta que lleg el da de estar con mi abuela y mi
abuelo.

Ests entendiendo
la lectura?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 61


Mam

A ver, a ver, cmo trabajaron estos


ayotes?, dijo
la abuela tocando la cabeza
de cada uno y una. Y
es que ese nombre
le daba a nuestras
cabezas. Deca
que lo haca
con cario. Nos
acostumbramos
tanto, que a veces
decamos: No me
da el ayote!

Y uno por uno, pareja


por pareja o tro por
tro pasamos a contar
lo que hicimos.

Bueno abuela y
abuelo dijo Csar.
Desde que nos dijo el problema,
tena la respuesta en mi cabeza. Como eran siete
personas y cada uno salud, slo multipliqu siete por siete
y la respuesta es cuarenta y nueve!

Quiero escuchar a los dems dijo el abuelo. Csar


parece que no se complic la vida. A l ya me lo conozco
porque todo lo quiere rpido y como saben: Hazte fama y
chate a dormir.

Cierto dijeron al mismo tiempo Carla y Hugo.


Nosotros trabajamos en pareja porque como usted dice;
A dos puyas no hay buey que aguante. Y entonces nos
mostraron dibujos para explicar lo que haban hecho.

62
Imaginen que estas son las siete personas, dijeron.
1 2 4 5 6 7

Si la primera saluda a las otras, pasara algo como lo siguiente:


2 3 4 5 6 7

Como ven, aqu se cuentan seis saludos. Y as era porque


todos lo pudimos comprobar con los dibujos!

Bueno, continuaron. Quitamos al uno porque los saludos ya


no se repiten. Miren:
3 4 5 6 7

Cuntos saludos hace el dos? Nos preguntaron.


Pan comido! grit Csar. Pues fueron cinco.
Y cuntos llevbamos contados? Volvieron a preguntar.
Seis saludos que hizo el uno ms cinco que hizo el dos, ya
llevamos once saludos.
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 63
Mam

As es dijo Carla. Pues sigamos con los dibujos y


contemos para llegar a la solucin. Y entonces vimos todo
esto:

1 2

Seis saludos que hace el uno. Cinco saludos que hace el dos.

3 4

Cuatro saludos que hace el tres. Tres saludos que hace el cuatro.

5 6

Dos saludos que hace el cinco. Y un saludo del seis.

Cmo les qued el ojo? dijeron Carla y Hugo.


Cuntos saludos hubo?
Pues tengo el ojo morado! dijo Csar. Parece que
hubo slo veintin saludos.
Iguanas ranas! dijeron por all mis primos Andrs, Luca
y Felipe.
Nosotros tambin llegamos a veintiuno pero lo hicimos
con piedrecitas y zaz! que nos muestran lo siguiente:

64
Movieron la primera piedra y la hicieron chocar con cada una
de las siguientes para mostrar como que se saludaban. Algo
as como esto:

Ests entendiendo
la lectura?

Despus de utilizar una piedra la iban sacando porque decan


a cada rato: Los saludos no se repiten. Y cabal que tambin
llegaron a veintin saludos!

El que busca encuentra! dijeron Renata y Jos.


Tambin nosotros llegamos a ese nmero pero le pedimos a
otros amigos o amigas que nos ayudaran dramatizando el
problema.

Qu fcil! -dije. As quin no!


Qu les parece si lo dramatizamos? respondi Renata.
En un dos por tres ya estbamos siete primos y primas al frente.
Hicimos los saludos sin repetir y adivinen!... pues volvi a dar
veintiuno!

La abuela y el abuelo nos felicitaron a todas y todos. Y nos


dijeron:
Al final hemos aprendido mucho. Lo importante es
recordar que hay muchas formas de resolver un problema
y, con paciencia, todos tienen solucin.

Adelante mis ayotios! Y sigan trabajando


ese cerebro porque Camarn que
se duerme, se lo lleva la corriente.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 65


Mam
Cuento
El pas de
los sueos Por Claudia Gonzlez

Muy lejos, en el cielo, entre las nubes, se encuentra


el pas de los sueos. En este lugar brilla el sol todos
Los nios y nias los das. Los colores del arcoris adornan las flores.
de esta lectura Los campos son verdes y estn llenos de vida. Los
estn soando
despiertos o rboles siempre estn cargados de flores y frutos. Es
sea que estn un lugar maravilloso.
imaginando algo
que desearan
que sucediera. En el pas de los sueos todo es posible. Podemos
visitarlo cada vez que imaginamos. La imaginacin
no tiene lmites. Todo lo que ustedes quieran puede
pasar.

66
Al pas de los sueos llegan muchas nias y nios. Un da lleg
Jacinto, un nio muy simptico. l se haba quedado soando
bajo un rbol. Jacinto soaba con ser cocinero.

Cuando lleg al pas de los sueos vio muchos platos de


comida. Conforme caminaba encontraba muchas frutas y
verduras. Haba ollas que cantaban y sartenes que bailaban.
La cocina era una fiesta. Lo mejor de todo era que nadie
le deca que l no poda cocinar, por ser un nio. Mientras
soaba, Jacinto cocin todo lo que se le ocurri.

Ests entendiendo
la lectura?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 67


Mam

Muy cerca de la cocina de Jacinto, estaba una gran


construccin. Los blocks, el cemento y el piedrn se
combinaban solos. Ellos seguan las instrucciones de Manuela,
una nia que soaba ser arquitecta.

Ella estaba construyendo una casa muy grande. Manuela


quera hacerla muy alta. Tan alta que tocara el cielo. Lo que
ms disfrutaba era ayudar a hacer la mezcla, no haba nadie
que le dijera que no se ensuciara. Nadie le dijo: esas cosas son
de nios!

68
Como estos dos nios, haba muchos ms. Viviendo sus sueos
en un mundo lleno de felicidad. Cuando es de noche en la
Tierra, en el pas de los sueos es de da. Es el tiempo para
crear y recrear nuevas ideas. Nuevas formas de ser y hacer.

Lo importante es no dejar de soar. Porque algn da, tu sueo


dejar de estar en el pas de los sueos y se convertir en una
hermosa realidad.

1 Cul es la idea
principal de este
cuento?

Fin
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 69
Mam
Bibetz
Martn
toj tbe lab
Por Daniel Caci

Tzaqwenkuba
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.

Atzu nyaya ex nchmane inche aqwi yolil aj kybaj wan


tchman. Ati maj intzaj qon nabl, ex ati maj intzaj kylajin
bibetz te xobajilx ex jtetl laj. Chitzun qa aqe bibetz axqexix
inbaj toj tchwinqlal jun xjal moqa te jun tixti. Atzu jalo okxel
nlajine jun teya tzaj qtzene tun ex tzaj qxime tun. Ujinktzpeya
qajpe jaku jaw tzena tun iksenqe!

Tej bo qe toq yaya ex nchmane, inxi lajin laj kye te jun lab
in etz bant toj be. Chitzun qa ati maj injaw bent ikte jun xjal
saqyile tij inbet twitz txotx. Ati maj inxi qbin in tinje ikchitzun:
aaaayy, aaaayy, aaaayy! naqtzu a nti okyal.

Atzu jtetl xjal inxi kykayin inche ikx jun jaxjal okx kytxlekun atzu
kyqiq inxix jukyin chitzun Uuuu...Uuuu,uuuu! Qumtzu nimqe xjal
inche yolin tij be lu, tok tbi kyun te Tbe lab

70
Aqetzu jtetl xjal min xi kyokslan ex nkqman qa bajxa txi
kykayina. Chiqetzun qa a xjal inxi kykayin saq tij jun txlekun
qtxu xjaw. Ex ate in tinje jun xjal najli tketz be lu, ex lwiy inxi
ewal.
Atzu kyqij qojqojxix tij t-xaq tze, iktzun!

Atzu ax qa ate jun kloj xjal min che okslan kye lab
Xi taya tij qa tajbila tun txi tbina te junjun chiqe.

Toj kojbil lu najli jun tal qa yal pitkuj, ikx yal xob. Atzu tbi
Martin.

Atzu Martin in ok tbin laj tij be ati maj inxi tokslan ex ati maj
min xi tokslan. Iksen qa ati kyukil tukil toj tzalajsbil nexa tun ex
in aqwi yaqil inxi tbinchan tzoq lab tun kybaj xob. Atzu qa
tjunilx ati, inxix lulun. Qumtzun ojqel in ik toj be, qa maj jwe
kal nojqelana. Layx kanbet tij tun jun misat.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 71


Mam

Atzu jun maj te prim tzaj nim kyqiq, jbal ex qankyaq.


Naqx ximanxya tqojqojal chitzun. Uuuu... Uuuu, uuuu!
tbinx. Inxix che yokchi tqob tze inchex toj jun plaj ex
In kaneya tij ujben? toj juntl. In ttinun xix qankyaq banqa najchaq tij be.
Naqtzu a... tkyaqil inxi qximan tij Be kye lab inkubxixtl
qxopin.

Okxtzun chintlju ati tun tpon Martin toj jaxnaqtzbil. Ex


Qxopin: A
juntl ate Martin yal pitkuj, xobon, senxku, ex mlayx tun
tzelpuna qlolj ex tkyej tun txi toj jaxnaqtzbil. Ma bent tun qa tililtij tun txi
nkub qximinn tij toj jaxnaqtzbil. Ex at jun ajxnaqtzal tbanilxix tukil. Ex
kyimlen. kub tximin tun tikx toj kbe lab. tutzun in kub jbal, at
kyqiq, ex in xobxix.

Ex xi tjkun kyqiq jaw ojqelan tzuntz. Lu pon Martin kuj


nlikin tel. Inxi tbin
qojqojal tzalu ex
ttxuk, inchex
tkayin tixti
inche yokchi,
inxix nan
chew. Okxtzun
tnante kuj ok
tzyun ttzeltij,
tij tqul tkamix.
Tex kmoj lu inxi
tbin jun chitzun
Uuuu...Uuuu,uuu!
Qabanx twutz
Martin ma baj
xob majx ma
kub tzaq.

72
Toj jaxnaqtzbil ma che jax ximin tukil tij tun tpaj namx tpon
Martin , qun prim nponte. Ate Martin lwiy npon, extzun matxitoq
tzik laj taqklan anbil. Extzun xi kyqanin te ajxnaqtzal tun kyxi
jyolte. Ex ebajx jyolte Martin.

Tej kypon toj kybe lab... Kyaqilx ebjetz ojqel. Okxtzun txi
kykayin jun kwal kyejni qetj txol tqob tze kuj kyimni!. Kujxix
jun tiyil xi kyokslan qa jun xobtzal. Extzun te qijlu ate Martin xi
tiqin jun saq twex ex saq tkami .

Ikju...ikxixju! atzute kwal yolokx txol tqob tze a Martin.


Ma kub tzaq, tej txi kykayinxix tukil, apelo kyukil. Okxtzun etz
kyiqin ex xi kykayin tej tjaw kisji.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 73


Mam

Titzun nbajweye toj kyaj? apun jaw tqman Martin tej ttzaj
tnan tib. Aqetzun tukil ejaw tzen tij. Xi kyqanin te titi xbajte.

Atzu Martin xi tlajin kye te tkyaqil. Okxtzun tel kynik te titi xbaj.

Tej kmoj lu intoq yokchi jun tqob tze tej tkyej qetj Martin toj.
Atzu Martin chilo qa jun lab xkyej tzyunte. Tun xobel xkub
tzaq.

Chabax xche qjen ex matxi kyonin Martin tun txi toj


jaxnaqtzbil. Xi kylajin te ajxnaqtzal, matzun txi qon tzalajsbil
kye tun tpaj matxi kyonin Martin. Atzu ajxnaqtzal matxi tqanin
kye titi xbent kyun.

Atzu Martin ma jaw tiqin tqob ex ma txi tqman:

Ma kane toj nwitze qa teyile junjun intnan a tajbil. Nchinawe


qa jun lab xjaw tzyunweye. Naqwitl min chi xobye mawtlo txi
nkayine qa toj jun tqob tze xchin kyej qetjaye.

Onil: Oninxya
jun xjal ex min
kub tyona
t-txxel.

74
1
Alkye xjal nimxix
toklen?

Atzu ajxnaqtzal xi tqman, atzu nyaye ex nchmane min iktnal


kyun:

Ati tun tkane toj qwitz qa junjun xjal inxi kykayin ex ntnan
chukchaqx te junjun. Ate lu a ti tun tkub qokslan banqa
nya ax qe. Iksen lu ati tun txi qbin ex tun txi qqman qa
aqe toj qwitz junxitl nkaneya.

Maxlo chinxwe tukil ntzu jyol jtetl bibetz ikqexju,


Ex baj tqman chman ex ikxtbi Martin .

Min xi tokslana qa ik tbiju? Okxte xi tqman nyaye te:

Ay Martin nya toj nikjan inqo kyeja tij jun bibetz.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 75


Mam
Poema

La escoba magica
Por Mario Enrique Caxaj

Si yo tuviera una escoba mgica,


Cuntas cosas barrera...?
Lo primero, lo primero,
barrera la pobreza,
para que todos tuviramos pan.

Ests entendiendo
la lectura? Lo segundo que barrera,
sera la violencia,
para que a los nios y las nias
no nos traten mal.

Lo tercero que
barrera del mundo
sera la injusticia y el dolor.
Para que hombres y mujeres
Fueran tratados igual.

76
1 De qu habla
principalmente este
poema?

Si yo tuviera una escoba mgica,


barrera de mi pas
todo lo que se opone a la libertad:
como la discriminacin y el racismo,
el hambre y el egosmo.
Racismo: Forma de
Dejara todo tan limpio despreciar y aislar a una
persona por el
que slo se respirara paz! color de su piel u otra
caracterstica fsica.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 77


Mam

Cientca

Preguntas sorprendentes
respuestas increbles
Original de Armstrong A.J.
Adaptada por Daniel Caci

Qu ser vivo es capaz de saltar


130 veces su propia altura?

Imagina que puedes saltar sobre


una montaa de 130 metros de
altura. Para el ser humano es
imposible, pero si tuviramos la
habilidad de una pulga eso sera
pan comido!

La pulga es capaz de dar saltos altsimos si los comparas con


el tamao de su cuerpo! Este pequeo insecto puede saltar 20
centmetros Esto es equivalente a 130 veces su altura o 60
veces su largo! Cmo la ves? Quisieras convertirte en una
pulga?

Qu ser vivo puede crecer casi un metro cada da?

Te imaginas aumentando un metro de tu estatura cada da?


Cuntos metros mediras al cabo de una semana?

Pues si fueras un bamb casi podras


lograr lo anterior. Ciertas especies
de bamb crecen 91 centmetros
en un solo da. En menos de tres
meses llegan a alcanzar 30 metros
de altura. Qu dices? Te animas
a convertirte en bamb? Qu
ventajas y desventajas tendra crecer
tan rpido?

78
Qu partes del cuerpo humano crecen ms?
Ests entendiendo
Pues es una competencia entre el cabello la lectura?
y las uas. Adivina quin gana? Mirando las
cifras se puede comprobar que es una
una carrera desigual porque el cabello
es el claro ganador. El pelo de nuestra
cabeza crece, aproximadamente, unos
impresionantes doce centmetros al ao.
Las uas slo llegan a crecer unos tres
centmetros al ao.

Qu te parece? Quieres hacer la


prueba?

Cuntas veces
Latir: Es el movimiento
late nuestro que se produce en el
corazn en un ao? corazn.

El corazn de una nia o un


nio late entre 80 y 100 veces
por minuto. Esto significa unos
52 millones de latidos por ao.
El corazn de un adulto late
entre 60 y 80 veces por minuto.
Son 40 millones de latidos en un
ao.

Qu dices? Son muchos


latidos o pocos? Por qu
crees que late tantas veces el
corazn de las personas?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 79


Mam

Qu animal es capaz de girar su cabeza una vuelta


completa?
Los bhos son los nicos
animales que pueden
hacerlo. Tienen una vista
admirable pero sus ojos
slo se pueden mover
mnimamente en sus
rbitas. Para equilibrar
este fallo, pueden girar su
cabeza 180 grados, por
lo que les es posible ver
perfectamente lo que
hay detrs de ellos. Qu
pasara si pudieras girar la
cabeza como un bho?
Te gustara? Por qu?

Cul es la explosin ms fuerte que ha ocurrido en el mundo?


La ms fuerte ha sido la provocada por el volcn Krakatoa.
Este volcn era de una isla de Indonesia. Su explosin fue
tan violenta que la isla se parti en dos. Cuando explot
provoc una nube de ms de 55 kilmetros de altura con la
consecuencia de que el sol fue tapado totalmente por ella
y una zona de 280 kilmetros cuadrados qued sumida en la
oscuridad.

Sumida: Que la ciudad


qued completamente
oscura por las cenizas
que tir el volcn
durante la explosin.

80
Como si eso no fuera bastante, la erupcin caus un tsunami
ola gigante de ms de 30 metros de altura, que sali
disparada por el mar, destrozando todo lo que encontraba a
su paso. Se calcula que esta gigantesca ola se desplaz
a una velocidad de 1,120 kilmetro por hora, sepultando
160 pueblos y matando a ms de 36,000 personas.
La explosin que hizo fue escuchada por personas que Desplazar:
estaban a casi 5,000 kilmetros de distancia. moverse o mover
algo.
Te imaginas cunta destruccin?

Ests entendiendo
la lectura?

Qu araa es ms grande que una mano de un ser humano?


El miedo a las araas se llama aracnofobia. Quizs quieras
saberlo antes de seguir leyendo.

Pues te cuento que la araa ms grande que se ha capturado


tiene el nombre de araa Goliath y es comedora de pjaros.
Alcanzaba un tamao de 27 centmetros de pata a pata
cuando se estiraba y su cuerpo meda ms de 10 centmetros
de largo. Te la imaginas? Por qu no comparas los datos con
el largo y ancho de tu mano? Cabra en tu mano?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 81


Mam

Qu criatura
tiene los ojos de
un tamao que
es casi el doble
de una pelota
de ftbol?

Imagnate un
ojo del tamao
de un comal.
Pues aunque no
lo creas, el ojo
de un calamar
gigante tiene un tamao parecido al que te indicamos.
Supongo que no te sorprender saber que es el ojo mayor que
jams ha existido.
Cmo la ves? Te imaginas a un calamar vindote fijamente?

Cul es el rbol ms
alto del mundo?

El rbol ms alto que


se ha conocido es
un abeto de una isla
de Canad. Lleg
a medir 128 metros
de altura! Colocado
en forma horizontal
sera ms largo
que un campo de
futbol! Cuntas
veces cabra tu altura
en la de ese rbol?
Cunto medir el
rbol ms grande que
est en tu comunidad?
De cunto sera la
diferencia respecto al
abeto de Canad?

82
Cul fue el primer automvil del mundo?
Ests entendiendo
Los primeros automviles estaban movidos por motores la lectura?

de vapor. El primero de estos vehculos lo construy


una persona de Francia. Su velocidad era nada ms y
nada menos que 5 kilmetros por hora!

En realidad, la era del automvil comenz en 1885, Acoplar: Unir una


pieza con otra.
cuando el ingeniero alemn Karl Benz acopl con xito Peatones: Personas
un motor de gasolina a una especie de triciclo. que van a pie.

Al principio iba dando algo as como saltos y yndose de un


lado a otro hasta que consigui que anduviera suavemente.
El peridico local informaba: Sin ayuda de ningn elemento
humano, el vehculo rod hacia delante; en su recorrido,
tom curvas y evit los peatones. Iba seguido por una
multitud de jvenes corriendo y sin aliento.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 83


Mam
Cuento
El espejo mgico
Por Claudia Gonzlez

Encantado:
que tiene
un poder
especial. Haba una vez un espejo encantado. El espejo
tena la cualidad de mostrar solamente la
verdad. Muchas personas que lo haban tenido
en su poder haban descubierto en l un gran
tesoro.
Joyabaj es un
municipio del
departamento de El espejo pas por muchas manos. Un da lleg
El Quich. Su
nombre deriva de
a las manos de Huracn, un nio que viva en la
la palabra Xol abaj, comunidad de Santa Mara Joyabaj.
que en idioma
Kiche significa
entre piedras. Huracn pensaba que l no era lo
suficientemente listo para hacer muchas cosas.
No estaba contento con su nombre, porque
en la escuela le hacan bromas. Cuando l se
acercaba, decan:
Cuidado, porque viene el Huracn!... Los
huracanes slo sirven para destruir... Jajaja.

Huracn slo los escuchaba. Agachaba su


cabeza y se iba por otro lado. Se senta triste.
84
Un da que estaba jugando con su hermano, lanzaron lejos la
pelota. Huracn fue a buscarla y encontr el espejo mgico.
El espejo estaba sucio, pero tena un marco de madera que lo
haca ver muy bonito. Lo guard y se lo llev en su morral.

En su casa lo limpi muy bien y lo coloc en su cuarto. Al da


siguiente, se levant temprano para ayudar en la casa.
Se alist para ir a la escuela. Al peinarse se acerc al espejo y
vio algo muy curioso.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 85


Mam

Vio a un nio fuerte que se pareca a l. Era como ver una


pelcula. Tena muchos amigos y amigas y lo respetaban. Le
decan que su nombre era muy especial y que les hubiera
gustado llamarse as.

Huracn se restreg los ojos y pens que todava estaba


soando. Su mam le dijo que se apurara. Volvi a ver el
espejo y pareca muy normal.

En la escuela no dejaba de pensar en lo que haba visto en el


espejo. Se preguntaba si estara soando o de verdad lo haba
visto.
86
Volvi a casa con esa curiosidad. Al entrar al cuarto lo primero
que hizo fue ver el espejo. Al acercarse empez a notar que
volva a ver al nio fuerte. Su cara se pareca a l, pero algo en
l era diferente. El nio estaba contento y pareca que tena
mucha confianza en s mismo.

Vio que el nio estaba ayudando a otros nios y nias a


resolver problemas de matemtica. En un pizarrn les haca
dibujos y les explicaba.

Estoy entendiendo
lo que leo?

Nuevamente se frot los ojos para estar seguro de lo que


vea. Al abrirlos not que segua viendo al nio fuerte. El nio
caminaba recto, con sus hombros derechos.
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 87
Mam

No puedo ser yo se dijo. Le voy a contar a mi mam.

As lo hizo. Ella lleg al cuarto y observ el espejo de cerca,


se vio reflejada sonri y le dijo a su hijo:
No veo nada raro.
Espera dijo Huracn. Qudate y vers lo que yo veo.

Su mam se qued a su lado.


Al acercarse Huracn se vio como un nio fuerte.
Ves mam, me veo fuerte.

Su mam le dijo:
Yo siempre te he visto como un patojo fuerte. En el espejo
solamente veo lo que veo al verte a los ojos.

88
Pero mam, en el espejo vi que mi nombre era especial.

Su mam le respondi:

Tu nombre es especial. Huracn en idioma Kiche significa


El Corazn del Cielo. Te lo pusimos porque desde que
naciste siempre supimos que ibas a ser una gran persona.

Su mam sali del cuarto y l se qued sentado en su cama.


Pensaba en lo que haba visto y en lo que su mam le haba
dicho. Luego agarr el espejo y lo empez a revisar. Pens que
tendra algn truco.

Al darle vuelta ley lo siguiente:

1 Quin es el
personaje principal
e s p ej o vers de este cuento?
En este almente
lo que re i miras algo
S
eres t. es porque
diferente scubierto
e
no has d que llevas
el tesoro
dentro.

Entonces entendi que lo que vea en el espejo era lo


que realmente era: fuerte y listo. Tena un nombre con un
significado muy especial. Pero no se haba dado cuenta de
todas sus cualidades.

Abraz el espejo y dijo: Gracias! De ahora en adelante ser


como soy. No tomare en cuenta lo que los y las dems digan
de m.
Fin
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 89
Mam

Qmal
TXOLQIJ
JUN AJLABL QIJ TE
CHWINQLAL Por Daniel Caci
Tzaqwenkuba
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.

Atl inchi kub qeye ttxuk qaq ja inbincheta wabj.


Majx inchi laq tij tkokjal subin, ex chinaq , suqen,
queso ex cape. Naqtzun, Binkye kyun tiqun majx
atiqine tij qaq? Tun tpaj nyaye intzaj tlajin tibaj
Txolqij kye mos: a
txol qij in ajbel toj chwinqlal anqibl.
tqijlalil jalo, tun txi
qiqin tajlal qij, xjaw,
abqi, jnix twitz
Atzu jun maj tzaj tqanin:
txotx. Ti qij jalo Baltazar?
Atzu xi nqmane Lunes
Qa in ximina tij tajlal qij kye mos chitzu tyaya,
ikxixju. Naqtzun aqe qe qxechil, in ajben juntl tumel
qun tun txi kayet anbil.
Ikju, a txolqij yolok twutz tapi! naqtzun a min ojtzqin
wune xi ntzaqwene.
90
Jalo a tkmojilju nchman tzaj ttzaqwen nyaye.
Ex jaw tiqin txolqij tzaj tqman weye:

Ate lu tajlal qij, atzu toj qyol mam txolqij. Junxikutl twutz tajlalil
qij kye mos.

Ate txolqij in kub tniqun anbil toj oxlaj qnik te winqin qij,
teyile junjun. Iksen tun txi qqman oxlaj xjaw te winqin qij. Aqe
nya xjaw, ate tten winaq tbi.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 91


Mam

Ate txolqij in ajben te yekbil tun ttzaqwet qe xjel


ikse: Alkyeqintzune? Titi waqune toj nchwinqlale?

Nya jun ajlabl naqx tun tajben tun txi qkayin tajlalil qij.
Nimxixte toklen. Jun yekbil qol ttxolil chwinqlal.
Junjun qij lopchi jun ipumalj tij moqa jun nawal intzaj tyekun
tun jun tajlalil, inxi qman te glifo ex ati tzelpuna.

Inchi kaneye tij


nwujine?

Iksen jalo, ox kyqiq, tzelpuna, tok tiljsalte toj ja ex qchibjil.


Jun qij tbanil tun qximan tij toklen tun chtiljset qnabl ex qxim
tij tbanil tixti tun txi qbinchan kye jtetl xjal.
92
Aqetzu xjal inche itzj toj qij kyqiq bawnaq qe ex inche onin
kyij jtetl toj jun txuybil.

Qa chaba qman kye jaku che ok te kayil, tun kyqanin kyij


xjal ex tun tbinchet jun kloj tun kyonin.

Qatzu qa taqux qunbente kye, aqe xjal lu intzaj kyjkun


taquxil, inche ok te nya ban ex toqk yajulte kypwaq.

Iksen qij kyqiq, teyile junjun qij te winaq te txolilqij atiyile


sen tzelpuna. Aj titzji jun tal txin moqa jun tal qa qwnaqil,
kxel qanet tun t-ximet tumel tchwinqlal tun txi yeket jun ban
chwinqlal ex tun txi qmet aqe nti tun txi tbinchan.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 93


Mam

Ate tzaj tlajin nyaye tbanilxix. Extzun xi nqanine:

Titzun tzelpuna qij tej witzjiye?

Tzaj tlajin weye qa toj ttxolil qij, witzjiye toj kab Ajpu.

Ate qij lu tzyuntib tukil qman qij. Iksen aj tulkanun qij toj
ttxolilqij ati tun txi qanet tibaj nabl te binchal twitz txotx tun
tkane ojtzqibl kye xjal. Ex tbanil tun tjaw ximet nabl, tun tok
tipumal ex tun ttzaj tiljsan jun txuybil.

94
Aqe xjal qa inche itzj toj qij Ajpu, jaku che ok te ajtzibil ex tun
kyyolin twitz jun kloj xjal. Ex jaku bent tun kyyok te binchal tixti
tun bantxotx moqa tun tze.

-Yaya! -chitzune te- qunpenalo intzaj tqon nchmane


weye jun pi tzlen weye tun tkub nbinchane jun tixti tun.

Iktzun xi qljonaye qyole tij tzelpuna junjun qij. Te qij lu elyal


wune qa lex qij tbanilyile! Ex, teyile junjun ati tun tok qojtzqin
ipumalj ex numajin tutzun txi jun yekbil tbanilxix toj chwinqlal
ex tun tajben aqe ojtzqibl tun kyonet qe xjal.

1
Titi nyolina ujben?

Ma chin kaneye tij ujben?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 95


Mam
Laj Ikx inxi Florencia toj
jaxnaqtzbil Por Flor de Mara Colorado

Toj jun kul te Txechman txol tze ex kxol lobj


ateqe chuqchaq us, sniky ex xton pakal
xin, jwe kal kqan qipil ex xtxil. Atzu jun kyxol
xtxil a tbiju Fidencia, prim injawe aqunal
nlipanxi toj junjun plaj njyon t-xaq tze.
Tok chmolte toj jun tzux, ex iqan tzun ttzux.
Aqunan, nlipan toj jun jun plaj njyon txaq
tze nche ku chmon nkux tqom toj jun chux
nxi tikil tzeltij

Atzu te qij jalo n-ojlan matxi itzji tnejel tal,


ntzajal tij atzu tbi Florencia , matzun tzok
tqon te tkex tnana ex tyaya. Atl qij aj tul
Fidencio aqunal nxi kayilte Florencia, inxi
tkayinqe tqan xi kychiy junjun qij, axwitl
tajbil lwiy chy tutzun txi onilte chmol t-xaq
tze tun txi tiqin toj ttzux ex tchmon. Okx
xbet qij
matzun chiy Florencia, ateqetl tkux ex
kuwqe, ex nimaq qe tuka.

Inxixtzu tzalaj Fidencio chitzun te:

Aya wal matxi pon anbil tun txiya wukile


toj kojben, kxel nyekune sen tun tchmoj
t-xaq tze, okna kbentel te tuna. Iqintz
tpaya ex qoya.

Inxix tzu tzalaj Florencia xi iqilte tal tpa ex


xi lpe tij tman. Nim tixti toj be xawanxix,
intzu kayink te tman sen nlipana tibajyile junjun tqob tze. Inxixtzu
nimantib tun tpaj myalbaj te tman. tuj a tmyal

Inxixtzu yeklaj manbaj te tun tel tniky kye kul ex alkye kjawel tskon kyxol.
Sen tun tlipin ex te najchaq ex mlay baj siktiya. Quntzun tkyaqil qil nim
nbent tun Florencia.

Wajbile tun tokya iksenwe moqa tbanilxixtl chitzun Fidencio te tmyal in


tzenxi ex ok tchlenxi.
96
Jun qij ntoq bet tun txi toj kojben, e ikyx jun kloj pakal ex xtxil nche
ojqelan ex nche baj tzen. Atzu F lorencia exi tkayin atzu nchex lqexi,
tna jun tzalajsbil

-Florencia! xi xchin tman te, lan kyej weya


tzulu, qun inqo ojqelan.

Chabax xi bet Florencia tukil tman ex majx


kyej toj twi aqe jun kloj txkup ex jaw ximin,
Tititzulo nkytzen?, Jatzulo ma chexa tun
ojqel kyel?

Te juntl qij e okyal jumajtl ex exi tkayin


naqaku lex k-kyekil qin jun talkpa kyun iksen
te, atzutlkye nya tqobtze ex nya t-xaq tze
qin kyun, aqin kyun ujbil uksbil ex te junjun xmakbil , jun xux jun tun
maqa jun sjenky. Jun tzalajsbil nchex kayin a Florencia ntnan jun tzalajsbil
ikxju

Tat jakutzulo ma chexa?

Jakulo axlotzu tzunaj- chaj xi ttzaqwen te.

A Florencia exi tkayin te kxi bet ex


xi bet te a te qij naj nximanxix
jon nantun senchaq nxi qmante
tu tman, nximan tij a jun kloj nche
ikyte pakal ex xtxil nxi tqon tnabl
tij

Jun qij nche chmon tze a te


tikyCornelia a jun xin aqe twutz ni
maq ex tu tzen nim e kuten yolil

- Ban qij qman Fidencio nxi


tzyet qij ?
- Ban qij teya Cornelio. awe
tzma nxi tzyet qaqun te qij
- A jun botz naj min otzqin wune Chitzun xawanxix xin
Ne nmyalye Florencia
Jeky Florencia sentaya, jun qolbebl teya. Inxiya toj jaxnaqtzbil? - Xi
tqanin xin te.

-Qe jaxnaqtzbil ?. MIn otzqinweye jaxnaqtzbil wun ?- chi Florencia

-Sen qa jon otzqin ja te xnaqtzbil tuna ? jun tkwel toj tzalajbil ja


nbanta nim tixti, nchi qonwe xnaqtzbil tzu nchi yekunwe twichnab.

Ti qijil kxel qinaya tun tmana teqe tqana nimaq jaku bant ti xi tchnubina
a sjenky- xi tzutzu
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 97
Mam
Naqx kyej kayin Fidencio tij xin tej tex, nxi betxi toj tqinil.

Majx ok jun xwir tin tman, atzu tmyal xi tljon tun tjon t-xaq tze. Atzu tej kyanjtz xi
tqanin

- Tat, tiqun min chixye toj ja te xnaqtzbil ?, qon tzalajsbil tzulote


- Tzunya tzalajsbil a ntbinchana wukile ? xi tqanin tman nbisunxi
- Ikju nchi tzalajwe ex nbantwune , awajqe tun tok nkayine jun tkwel lu xi
tqanin Florencia
- Axix ti qijil kxel wiqina atzu jalo tzok tilil qon chintl tok qonikyyan jalu qo
pon yajtl toj ja xi tman tman te

A tzu te juntl qij te prim atzu Florencia xi tkayin Cornelia t-tzi tpambil a-
teqe pakal tukil ex xtxil aqe e xi tkayin toj be . K-kyekil toj tzalajsbil taqe tij
junjun yokchan nxi tbinchan Cornelia ex nxi kman jumajtl a bitz a xi yekun
kye . a Florencia ku we kayilkye tzeltij jun tze min xi tkayin qama kyej lebin
tun tman. Atzu te xi jyolte tlatl-toq a tzu Florencia tun tpaj nxob kutz jilin toj
tpambil , atzu te txi tbin te tpuqin atun, atzu Cornelia xi tkayin qa matoq
kux tzaqi toj a , lwiy jawtz tiqin tun tchemoj.

- Florencia, tbanil nxin


kayina ti nbajteya tjunala
tza ? tzaj qukile
- Machixwe jyolte nmane xi
tman Florencia
- Lan tzabajya okina
kulelte aj txi kayina tlaya
tukil tkyejya qukile iknaj
lay xi tzaqiyaya toj kul xi
tchikban Cornelia te

A Florencia naq chin nxobxi


tqay, lwiy ok tukilantib kyukil
xtxil ex pakal. Kub ten bitzal
kyukil ex ntzalajxi, nbin kyij
bibetz ntlajin Cornelia.

Okxtzun txi tkayin tman tokx tibaj jun tze, ttzi panbil a.
In xobxi te txi lqe ex xi tqman te:

-Naqsamya tata ma chi kyej ye kayil kyij ex ma txin kayina toj junjun plaj
maxitoq xiya.
Ma xi tkayina qal nkyejya kayil tij juntl tixti nxi tmanxi Fidencio, te tpon
Cornelia ex xi tman :

- Lan qojina, Fidencio, ban tu nxi tmana naj te tun txi tbinchan jun jun tixti
junxichaqtl ex tun t-ten tukil ex tbanil qama tzul junjun qij toj ja te xnaq
tzbil.

98
A Fidencio kyej toj jun wir, atzu
Florencia xi tqman
Oky tat jaku chi tzajye toj
jaxnaqtzbil atzu junjun qij tun xiye
tukil toj kojben tun tbanta a
nbant tuna
- Oky , Fidencio, qama tzaj toj
jaxnaqtzbil konil tmyalya. Ex jaku
txi tukila a qaqij maqa wuqij. Iky
nxi kbinchan ajxnaqtznjtz nche
ul toj ja te xnaqtzbil ex nchex
kyukil kman toj jun jun aquntl ik naj nbanta kyun nim - xi tchikban
Cornelia

Atzu pakal ex xtxil xi kman :

- Oky Fidencio qonkj Florencia tun tul toj ja te xnaqtzbil jaku ten qukile
toj jun aquntl nqo xnaqtzane tij toj juntl wuqijmaxi che tza qkelene lex
us toj kojben.
A Fidencia te tknet jun tzalajsbil tij tmyal ex te xi tbin a nk man , xi
tman:

- Ban awe jon xiwe toj ja te xnaqtzbil ni e nmane . A nxi nkayine


nmyalye nim ntzalaja . Qumtzu lay tun xi nmane te tun lay tzula. Tojx
t-txolilte tun lay tun telwiqine jun oklenj te tun txnaqtzan ex tun
tbanta tun iksen nxin yekune te tbanil jun tnabl

Atzu te tbaj tun txi tman a tyol e pakal ex e xtxil e jaw sutyan ex e jaw
likin tun tzalajsbil kxol naj a Florencia nim nlikijlaya nim tzalajsbil tij

Toj wuqij baj jun tzalajsbil tkitz a


tpambil atjaq tilun te qtxu xjaw a tzu
Florencia bitzan ex tzinkalil tij sjenkylex
k-kyeqil e ploqchan toj
kqobtij atilitij tman ex
tzu

Atxixtzu atzu Florencia


nxiyile xoloq qij toj ja
te xnaqtzbil a tzu iky
wuqij e qaqij nxi
tukil tman toj kojben

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 99


Mam

Instructivo

Juguemos a la Matemtica
Por Daniel Caci

Organzate y realiza cada uno de los siguientes juegos. Lee


despacio las instrucciones y prepara lo que se necesita para jugar.

El juego de los trece objetos

Qu materiales necesitas para jugar?


Trece tapitas u otros objetos pequeos (piedras, botones, etc.)

Cuntos juegan? Dos personas.

Cmo se juega?

1. Coloquen trece tapitas en una mesa.

2. Por turnos, cada quien quita una, dos o tres tapitas.

3. En cada turno, cada quien puede variar lo que quita. A


veces puede ser una, otras veces dos y otras tres tapitas.
4. No se puede dejar de quitar en cada turno ni se pueden
quitar ms de tres.
5. Gana quien quite la ltima o las ltimas tapitas (una, dos o
tres tapitas).
100
Sumar a la meta

Qu materiales necesitas para jugar?


Veinticinco piedrecitas u otros objetos pequeos (botones,
tapitas, etc.) y hoja Sumar a la meta (est en la siguiente
pgina).

Cuntos juegan? Dos a cuatro personas.

Cmo se juega?

1. El grupo escoge un nmero entre 20 y 60. Ese ser el


nmero meta y debe ser el mismo para todo el grupo.
2. Por turnos, cada quien coloca una piedrecita en uno de los
nmeros de la hoja Sumar a la meta.
3. En cada turno se suman los nmeros que se van ocupando.
4. Gana quien llegue primero al nmero meta.

Ests entendiendo
la lectura?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 101


Mam

Hoja Sumar a la meta

5 5 5 5 5

4 4 4 4 4

3 3 3 3 3

2 2 2 2 2

1 1 1 1 1

102
Atrapados

Qu materiales necesitas para jugar?


Cuatro objetos pequeos de un color y cuatro de otro color
(tapitas, semillas, botones), cuadriculado en hoja de papel.

Cuntos juegan? Dos personas.

Cmo se juega?

1. Cada quien escoge un color de objetos y los coloca en los


cuadritos que estn en uno de los lados del cuadriculado.
Deben quedar en lados opuestos.

2. Por turnos, cada quien mueve uno de sus objetos


hacia adelante o hacia atrs. Toma en cuenta que sus
movimientos no pueden ser a la izquierda ni a la derecha.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 103


Mam

3. El movimiento puede ser de cualquier nmero de cuadritos


siempre que sea hacia adelante o hacia atrs.

4. Ningn objeto puede saltar sobre otro.

5. Pierde quien se quede sin poder mover sus objetos. Es decir


que sus objetos quedan. atrapados!

104
Basta numrico
Qu materiales necesitas para jugar?
Hojas de papel y lpiz.

Cuntos juegan? Dos a cuatro personas.

Cmo se juega?

1. Cada quien copia y escribe lo siguiente:

Nmero x 4 x 2 x 8 x 9 x 7 Correctas

2. Por turnos, alguien dice un nmero entre


dos y nueve. Los dems lo copian en la
primera fila e inmediatamente comienzan
a multiplicarlo por cada nmero de las
Juguemos
columnas.
con siete!
3. Quien termine primero de multiplicar dice:
Basta! Todas y todos se detienen en ese
momento.

4. Con participacin del grupo comienzan


a revisar las respuestas. En la columna
Correctas cada quien anota el nmero
de respuestas acertadas.

5. Despus de llenar la hoja, sacan el punteo


total. Gana quien tenga ms puntos.
Ejemplo:
Marcos
Nmero x 4 x 2 x 8 x 9 x 7 Correctas
7 28 14 52 2
Luca
Nmero x 4 x 2 x 8 x 9 x 7 Correctas
7 28 14 56 64 49 4

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 105


Mam
Cientca
El caballito de mar,
un pap muy especial Por Yessenia Jurez Schaad

Son las 12:30 del medio da. Suena la campana de la escuela y


Marcela sale corriendo. En la puerta se encuentra un grupo de
mams y algunos paps esperando a sus hijos e hijas. Dentro
de ellos sobresale don Jacinto el pap de Marcela.

Todos los das don Jacinto va a traer a Marcela a la escuela.


A veces va en bicicleta pero generalmente va a pie. La toma
de la mano, la ayuda con su morral y la escucha con atencin
y entusiasmo.

Cuando llegan a la casa, ponen la mesa y se sientan para


almorzar.

Un da Marcela le dijo:
Pap hoy pens en usted todo el da. Bueno, todos los das
pienso en usted. Pero hoy fue mejor!
Por qu Marcela? pregunta el padre.
Es que hoy, la maestra nos ley la vida de un animalito que
se parece a usted.
106
Yo me parezco a un animal! exclama el padre
asombrado. Pero por qu? Acaso no te cuido con
cario?
Pues por eso pap! Por eso usted se parece al caballito
de mar!

Marcela sac la lectura que le di la maestra. Se sent Ests entendiendo


junto a su padre y entre los dos leyeron: la lectura?

El caballito de mar, un pap muy especial

El caballito de mar es un pequeo pez marino muy especial.


Es diferente a la mayora de los dems peces.

Recibe su nombre porque su cabeza se parece a la de los


caballos terrestres.

Las diferencias entre los caballitos de mar y los dems peces


son las siguientes:

Tienen la cabeza
en ngulo recto
con el cuerpo, es En torno:
alrededor de
decir, como una algo.
escuadra.
Su cola es prensil.
Esto quiere decir
que se pueden
enroscar en torno
a los tallos marinos
para sujetarse.
Nadan muy
lentamente.
Se deslizan hacia
adelante con su
aleta trasera o
dorsal porque al
moverse produce
vibraciones.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 107


Mam

Los caballitos de mar nadan muy despacio. Se calcula que un


caballito tardara dos das y medio en recorrer un kilmetro.

Sus ojos se mueven independientemente uno del otro.

Se alimentan de pequeos organismos que succionan con sus


largos hocicos. Tambin comen algunas cras de peces, como
los guppies, platys y otros.

Los caballitos de mar viven entre las plantas marinas y algas de


los mares templados y tropicales del lejano oriente y la costa
del pacfico.

Succionar:
absorber
algn lquido
por la boca.

Par Marcela, no sigs leyendo dijo el padre. Pero, en


qu me parezco al caballito de mar? Tengo cabeza de
caballo, o cola prensil?
108
Marcela solt una carcajada y dijo:
No pap, ahorita voy a leer la parte en la que usted se parece
al caballito de mar.

Entonces Marcela con mucho entusiasmo continu:

Reproduccin de los caballitos de mar

Entre los caballitos de mar ocurre algo muy especial. La


hembra no realiza ninguna de las tareas maternas como
otras especies. Ella coloca los huevos en la bolsa incubatriz
del macho para que l los cuide, hasta que nazcan las
cras.

Hembra Macho

Aleta dorsal

Bolsa incubatriz

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 109


Mam

Quien tiene y cuida a los bebs es el macho. Tiene


contracciones. Su parto puede durar hasta dos das.
Esto hace que el padre se canse mucho. Nacen
aproximadamente 400 diminutos caballitos de mar.

Contracciones:
Otra de las curiosidades de los caballitos de mar es
movimientos que durante toda su vida solo tienen una pareja.
involuntarios del Si un miembro de la pareja muere, puede ser que
vientre necesarios el que sobrevivi nunca ms busque un nuevo
para hacer que una
cra nazca. compaero o compaera.
Generalmente
producen mucho
dolor a la mam
y en este caso al
pap.

Ests entendiendo
la lectura?

110
Cuando Marcela termin, le dijo a su padre:

Entendi pap, por qu usted se parece al caballito de


mar?

1 Cul es la idea
principal de esta
lectura?

El padre muy emocionado contest:


S, Marcela, s lo entend. En que yo te cuido y te protejo igual
que el caballito de mar hace con sus cras.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 111


Mam
Tzqibklojyol

Akaj chax txotx Por Josefina Snchez

Nklajin qchman jun maj te qitl jnix twutz kyaj kubqeqmujix


lex qe txkup aqwi kabul tokxitl. Aqe tmaneky aqwi oqel ex
qe txyan chiyol te junxitl ex qe chej jaw kabun lex qe txkup
junxichaqtl nxikbinchan.

Aqetzu qchman nim ojtzqibl kyukil kubkychmon kyib tun


kyxi xpichlal te tij titi nbaj. Naqtzun a min taq anbil kye tej tok
yupj, jon bin kyun jni anbil tok majx kub yaj toj mixjon qanchaltl
qa te qijtl moqa qonikyan. Jontoqbinqa te qijtl maqa te
qonikyan. Qun ate tnejel naq xi inchex lpelya qchman tij txlekun
tze tun txi kykayin anbil. Tuntzun tpaj qeqmuj ex qlolj aqe tze
tla kyxlekun qumtzu tla toj kwi jni ambil toq jalo ni te qij.

Okxtzun ttzaj txqan jbal sman tmoj xoql ex banpun qij ten jbal
tmoj tzaj ex tix qanchal. Kub noj tibaj tej tun xoql, aqetzu xjal
sakqe kutz kyjotin tibaj kyja aqetzu nya ik tzaq kyja tun talal
tzaj xoql. Atzu kyawal kyej muqli tjaq atzu chewa kux noj tun
xoql xlotitl toq tun txiq kayin. Tun tknet qoq tun kywan ati tun
txi kymkon tun kyqan moqa tun kyqob. Atzu kykwa iltij tun tjatz
kylkun toj xoch ex tun tkub kytzaman tun jun bux. Etzu txkup te
kul iksen misat ibo iky kuk ex pich ebaj kyim qun tun tpaj okx
xoql toj kywutz nimqe baj kyej mo .

Xi tljonte qij
min jaw tile,
ex min etz qij,
aqetzu qchman
kub kykopin
qaq min kyaj
tun tkub yupj,
ex ebaj qanin
najsam ex ok
kyqon kulbil.

112
Yajxitl etz qman qij ex jaw tile twutz txotx, akaj qij ok
tzalajsbil xi qet chjonte ex oyij te binchal twutz txotx. kubk
binchankulbil naqtzun a ma tzaj bis toj kyanmi tej xtxi
kykayin chqajlal ex tzqij txotx. Ati junjun kytixti xjal tipa tjaq
xoql ex ati junjun min tipa, atzu kyse baj kychmon kyib tun
tkutz jotet tibaj tej ex jaw binchetxix kyja.

Tzaj tzun tej qijal tun tpaj kub tzaj twutz txotx, ex mache
baj tzqij a qun a jbal kub qan tzaj tun. Aqetzu awal ex
qe txkup ebaj kyim, qumtzun ma tzaj weyaj . Atzu tej
kyxi qchamn awalte kyawal naqx xche baj kub kyim min
xtxxulan, ntite ixin, chenaq, sqal, itzaj ex jtetl awal. Matzun
tzaj xim ex bis toj kyanmi winaq.

Aqetzu qchman tzaj k-kelen tnum ex xi kyqman:

-Aqeye ntanam min che jaw bisune a te weyaj naq te te jte


qij te lu, iltij tun qkuwan toj, qjyonx tumel tun qanqin, qoqe
jyol tlok tze te qwa ex qonimqib qxolilex.

Iktzunaj te tok yal a malank ex xkam kyun qchman.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 113


Mam

Okxtzun yajxitl ate tzaj kub te qonikyan tbanilpelo qun ok


te tqanil txotx te tchaxal atzu te ttzaj tnejel jbal mache baj
poqchan jnix awal ex kakab ma oxox tal junjun kjon, matzun che
wutzan chonchinaq ex chenaq aqe itzaj, jnix awaj, nim te wabj
te qkyaqilx.

Atxixtzu aqe qchman


ex tnam te qwnaqil
inche qon chjonte aj
tjaw awal te ixin ex juntl
awal intzaj qon tun
qtxu txotx.l

114
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 115
Mam
Ojtzqibl Tzeysil wutzj tun jumin kye
tal qa ex tal txin nya ban.
Adaptada por Mario Enrique Caxaj

Ate jun nim tnam kye


xqan wnaq,
inche x qwnaqil ichan
ex qya, tun tpaj jun xjilil.
Inchex jyol kyaqun tun
tjyet tumel kychwinqlal
banxix kye kyjaxjal.

Toj tnam kye qan xjal kub binchan jun xpichbil tbanil.
Jun kloj qya kyajbiltoq tun tel yal kyun titi nbajkye kwal aqe
tal txin ex tal qa, inche kub tzeysan kywutz tun jumin kyun
kyman ex txubaj.

Tun txi binchet xpichbil, jaw skon 705 tal qa ex tal txin te
chukchaqx abqi: te jwe, qaq, wuq, wajxaq, ex beljoj abqi.
116
Toj kyaje abqi ekayin kyij
kwal aqe tal txin ex tal qa.
Chaba ekuten kayilte
alkyeqe inche jumaj ex
alkyeqe inchex tzakun tojxix
tumel.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 117


Mam

In kaneya tij ujben?

Maytxitoq aqe qya kub kyqon tal qa ex tal txin binchal jun
aquntl. Ex kub kykayintzuntz aqe tajlal xnaqtz kye kwal aqe
inche jumij, tukil tajlal xnaqtz kye kwal inchi tzakuj toj tnikyal
tij. Tun lu elyal qa aqe kwal inche jumij bo tajlal xnaqtz etz
kyun kywutz aqe kwal min che jumij.
118
Aqe qya elyaljsante lu, xi kyoqxenan kye manbaj ex txubaj
tun mlay kub kytzeyjsana kywutz kwal to jumin.

Qa a tmana moqa ttxuya min xche ok jumintle tun ex matxi


tzakuna toj tumel, konil tun tel twibenxixtlya ex tun tokya te
jun tbanil ajxnaqtzantz.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 119


Mam

Qmal
Aqe ajlabl toj jaxnaqtzbil
Binchalte Daniel Caci

Toj jun jaxnaqtzbil tbanil. Toj jaxnaqtzbil lu aqe tal txin ex tal
qa te oxkol, tbanil inche tena toj xnaqtzbil te ajlabl.
Inxi t-ximana tiqun? Sen toj twutza qama txiya jyolte?

Tun txi tzyet, a ajxnaqtzal Fita ban twiben. Aqe tal txin ex tal
qa in elyalyile tumel tun. Atzu jaxnaqtz tilun ex chaba nikun
toj, majx qajbil tun txi qbinchan txqan tixti.

Atzu ajxnaqtzal Fita yal tzaj tqon aquntl te txuybil ex te


xjelbil ex...
Okx tkub ttzibin twutz tzlan tzib, a lu!
120
Atzu Flix nim twe twutz Lucas, naqtzu a box
twe twutz Luisa. Atzu Luisa nimxchitl twe twutz
Flix ex botzxchintl twe twutz Andrs. Alkye
box twe kyxol?
Ex qkyaqile aqwiye ximil ex jyolte tzaqwebl.
Neja nej aqeye tal qa ex tal txin! xi kybin ajxnaqtzal
Fita. Alkyetzun tnejel aquntl tun txi kybinchan?
-Ujil tun tkane!-. Xi kybin jaw yolin.
Ex xi qtzyuntzuntzye tun qujine chaba.
Matxi che kaneye tij? chitzun ajxnaqtzal. Titi nyolina
aquntl te txuybil?
Tij kywe tal txin ex tal qa xi ttzaqwen wukile Hortencia.

Tbanil Hortencia! Matxi qo tzaj tonina tun lu chitzun


ajxnaqtzal inxix tzalaj. Iksen jalo matzok qojtzqin,
Titzun kxel qbinchan pun?, xi tqanin.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 121


Mam

Tun
tkub
niket
aqe tajlal!
Chitzun wukile
Cesar tzaj chin.

Tzulo qama kub


qbinchan tilbilal? Chitzun
wukile Camila.

Tbanilxix kynablye tun txi


qbinchan! Tzaj qon jun majtl
tzalajsbil qeye tun ajxnaqtzal Quntzun
toj kakabin moqa toj oxoxin qtene tun
qaqunane.

Inxix qo tzalaje tej txi tzyet aquntl


Junjun kloj inche yolin ex inkyjyon tumel tun
tjyet tzaqwebl
In kaneya tij ujben? Atzu ajxnaqtzal Fita intoq xi tqman tzaqwebl.
Ixtzu matxitoq tzelyalqe qun, ex kub qaqpune
tzaqwebl tun tkanexixtl toj qwi.

Yajtzulo qama tzok lpeya qije tun qpon kanun tij


tzaqwebl?

122
Qlajinx teya tej tel yal tzaqwebl, qkyaqile aqunane tij tun
tbent, qun atzun ajxnaqtzal Fita chitzun: Mixalo tun tkyej kyijxi
txqantl! Intzaj tqman qeye naqx tun tkaneya toj qwiye ex tun
qoninteqibe iksen qa nti nbenxix tun juntl.

Xi qtzyuntzuntze tun tbinchet tilbilal. Kayintzpeta:

Tej tbaj ujet tnejel tqik te txuybil xnaqtzbil:


Ate Felix nimte twe twutz Lucas...

Kub qbinchane tilbilal Felix nimxchitl twutz Lucas.

Flix Lucas

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 123


Mam

Extzun xi qljone:

Ate Felix nimxchitl twe twutz Lucas naqtzun a bo twutz Luisa...

Kub qbinchane tilbilal Luisa nimxchitl twe twutz Felix.


Bantzulo taqoyaye chita? Ujinktz jun majtlya ex kbel
tkayintzuntz.

In kaneya tij
ujben?

Luisa Flix Lucas

Chitzun qa a: Felix nimxchitl twe twutz Lucas ex bo twutz


Luisa.
Atzu Luisa nimxchitl twutz Felix... Ban qik.

Bajsbil kub qbinchanaye tilbilal Andrs iksen ntman txuybil


xnaqtz:

Atzu Felix nimxchitl twe twutz Lucas ex bo chintl twutz Luisa.


Atzu Luisa nimxchintl twutz Felix ex bo chintl twutz Andrs.
124
Kub qbinchane tilbilal Andrs nimxchintl twutz Luisa.

Andrs Luisa Flix Lucas

Lutzu tzaqwebl! A bo twe a Lucas.

Jun majtl, kyxolxye xtzokyala tumel tun tbent tzaj qon


tzalajsbil tun ajxnaqtzal. Tijxitl tumel xknet,
Titi juntl xbent qun?

Namxtaq tbinchet ati tun tkane xi ttzaqwen Ernesto.

Ex in onin qama kub qbinchan tilbilal tajlal! Xi qbintl te


Csar.

T-tzeltij jun t-tzeltij, xi xtzulbaja bibetz lu.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 125


Mam
Laj Jun ajbitzil ma,
Tzaqwenkuba
jun ma ajtxol
Por Mario Enrique Caxaj
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.

Toj jun kojbil kye ma , atzu t-kayinx kuj banile, ati nakbil
Ttxutxajil: ex tzalajsbil. Naqtzu a ati jun txuybil kxol. Aqe tman ma
tkujlalil kyxol xi inche aqunana okx tij awal kjon. Aqetzu ttxu ma aye
qxol qkyaqil.
binchal aquntl toj ja iksen: tiljsal, misol, kayilkye kwal ex
binchal wabj, ex txol muqin tun kywan kyaqil.

Toj kojbil lu najli jun ajbitzil ma . In onin tij tman


awalte kykojon. Ex nlaq tun t-xnaqtzan ex
Aqe max Saraguates in onin tij ttxu tun tbinchet kywa. Lwiy bent
najliqe toj kul te tnum
squlin atzu Peten. taqunan ex tun ttxon wabj muqin. Ikxix te ttxu.
In kychmon kyib toj Aj taqwi txol ex in aqwi bitzil.
klojin te kab moqa
kab kal jwe kybet.
Inchex qbin ex layx Ajtzun txi kayin kyun tukil aj taqwi txol, inche
bent tun kyxi qkayin jaw tzen tij. Chiqetzun qa ate aquntl lu nya
qun myal che xchin.
Qojqojqe te najchaq kyaqun tman ma . Ati maj injaw bisun tun.
inchex qbina. Qun tajbiltzun tun ttxon min xi tbin kyyol qa
inche xmayin moqa inche jaw tzen tukil tij.

126
Okx txi lqete anbil okx tchiy ajbitzil ma . Matzun ten tjaxjal
tex. Iksen aj tul aqunal toj kjon, in aqwi txol muqin. Ikxsen
tzen tnejel aj taqwi txol ex in aqwi bitzil.

Aqetzu jtetl ma inx che jaw xmayin tij ex inche jaw tzen tij.
Aqetzu ttxu ma nya kyajbil lu. ikchiqetzun:

Aqe tman ma inche xmayin tij ajbitzil ma , tun tpaj in


txon wabj muqin ex in aqunan tuja. Ik tzelpuna inche jaw
xmayin tij kyaqun qya. Ex min kyyajbil tun qaqunane toj
kjoon. Nya tumelju!

Atzu jun maj kub ky-ximin tun kyxi toj juntl kojbil. Matxitoq
che baj sikti. Nya tumel toj kywutz tij kyaqun toj ja, naqx
binchal wabj ex kayilkye kyal. Extzu juntl aqe tman ma inche
xmayinxitl kyij.

Atzu te qsqix, ebajx oq. Ateqe junjun xi kyiqin kyal. Ateqe


junjuntl kyej kyqon kyal kykitz kyman.

1
Alkyetzun xjal nim
toklen toj laj lu?

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 127


Mam

Tej tok kybin tman ma , jaw bisun ex jaw ximin. Nti bin kyun
titi tun txi kybinchan.
Alkye kxel binchante aquntl toj ja?, Alkye kxel kayinkye
kyal? Inche xjelun te junjun.

Atzu ajbitzil ma , ebaj tchmon qetl ma tun kyyolin tij nbaj


toj kykojbil. Xi t-xikun kyipumal. Iktzun kub kyximanaju tun kyxi
jyolkye. Ex inxi che xob toj be.

Tutzu tpaj najchaq kybe ex nimtoq kywa kyajbil tuntzu


Txokbil: Txokol kyipante kybe. Ati xin kun, naqtzun a mixalo nbent
toj jun chmobl. tbinchan wabj ex tun ttxon wab muqin.
Xikul: Jaw Okx in bent ttxon okx ajbitzil ma .
tkasun jun xim.
Kybe: Jun kybe
xi kyljon. Axtl ma ajtxol ok tchqonqe jtetl tukil tun kyxi. Xi tqman
Chmol ttxan: Baj qa atite wabj. A kokyel ten chmolte wabj te kye kyaqil
tchmon jnix ati. te toj kybe. Kyaqil jaw tzalaj. Teyile junjun jaw tiqan jun
pkoj xin ex ebajx tzuntz toj kybe.

Xi kyljon tzuntz kybe tijyile tze, ebjik tibaj kul ex nima.


Min baj kywa. Atzu ajbitzil max tok txolte kywa in bitzinxi
ex nxi tqonxi ipumalj kye txqantl.

Aqekye max
Saragutes, xi najliqeya
toj kul kyijyile tze.
Nimaq qe kyje ex
nimaq qe kyqob, atu
inche lipin tijyile tze.

128
Matxitoq bet qij, okx tel yal ja najliqeya ttxu ma kyun. Ejaw
lobti kyij ttxu ma tun tpaj txi kykayin tbanil taqeya. Matxi toq
baj kyawan kykojon ikxix kye tman ma , chaba tiljsan ex
kayin kyun, ex kayinqe kyal. Ikxqe tal tman ma ax nkybinchan
iksenkye kytxu. Mixalo nxmayin kyij.

Aqetzu tman ma kane tzuntz toj kywutz qa taqux


nkybinchan. Tun txi kyyekun qa in ul toj kykuj xi kybitzin jun
kybitz a qelte ttxan a ajbitzil ma .

Kyaqil inche tzalaj tej kyanjtz toj kynajbil tzmax txe kul.
Aqe tman ma xi kyqanin naqsam te ajbitzil mas tun tpaj
inche xmayin tij. Ex kub kyximin toj tzalajsbil tun tkub
kyaqpun aqe aquntl kyxol.
Tzalajsbil: Inxi ky-
yekun tzalajsbil ex
tun tkyaqil tkuj tun
txi tbinchan jun
tixti.
Nti jun aquntl inwtl kyej ijlan ichan moqa qya tun.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 129


Mam
Ojtzqibl Balun, jun txkup ik
Tzaqwenkuba
qe xjel toj tajlabl
kayin qij
toj tuja te xim ex
tbinchet. Adaptada por Mario Enrique Caxaj

Felinos: Jun kloj


txkup inche chyol
txkup. Ikxix che
Ojtzqintuna sen?
kayin ikte jun wix to Ate balun xi tzajniya txechil atzu toj Abyayala. Atzu kayin
tuja ex ik kok. tij qan tzilnje, tukil qeq, ikte ixin.
Bunin: Bunin ex
qitxun txyamal
kytzmal. Tun tnimal, a okni te toxin twitz txotx, ttzeltijxitl
juntl balun ex kok. Ex a nim kywutz xyal wi . Atzu
tnuqub te jun jaj tukil kab kal kxel tzyet toj kywi
Jun balun nintz jaku pon aj tpon baj tij tje. Okx tje kab kal kab moqa
tnuqub te jun tkyi wuq jaj
atzu kyaj kal cm. twe kyij
oxkal. Atzu twe te kyaj kal.
tqob. Aqe nimaq inpon
kyalal te jokal mlon, atzu Atzu twi balun nintz ex tolin. Aqetzu chkyin bo qe
inche njan jun kal abqi. ex sewin. Atzu ttzmal bo chaq ex bunin. Atzu tje toj
tchutal qeq. Atzu ttzi tkuj kuw ex qe tkux a twutz
tlananjeqe. Atzu nbeta te kab moqa jwe kilmetro.

130
Atzu xuj kye balun inche itzj kab tal. Ex ati maj inche itzj ox
moqa kyaj. Ex akytxu aqe inche kayin ex inche kachin kyij kyal
toj jun abqi moqa chintl, aj kyjyon kywa kyixkyib.

Naq jtex xjal binkyun


qa ateqe balun
qeqkyij moqa saq. Ikx
aqe kyal ateqe qeq,
saq ex xyalkyij.

Bin tuna sen inche njana?


Aqe ttxu balun toj ja qe. Atzu tman balun eles Mixjon xi bet:
najchaq inxi lqeya tij tja ex myal jaw bujin tij tkojbil. Axtzu nkyeja tojx
Ajtzu qa ateqe toj kyja axtzu nche tena mixjon che jaw tkubel.
Kaylaj: Xquqil toj
bet. jun tkbel ewin.
Tal be: Jun be
Atzu balun te qonikin. Inbent tkayin toj qlolj. Atzu te jutz twutz in jaw
bent kyun xjal
qijtl in ojlan, in tjyon jun tkubel toj ewan txol kul. In
moqa txkup.
kaylaj tij tchi aj txi biyol. Inkub ewan ttxuk tbe ja inxiya
kwal.
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 131
Mam

Ate balun tjunil nbet. Xi najliya toj kul ja taya a ttxuk.


Chitzun qa ma tzokyal tqanben juntl balun tun, inxi techan
tukilte tqan, tun txi tkayin alkye nim moqa bo kyxol, extzun
nim kye twutz inkyej tlebin, txotx qatzu qa box inxi jyolte tun
tetz txlajan moqa tun tkub tbyon. Aqe txkup lu inkub kytzalin
toj kynaqach tutzun txi kykayin ja kyejni baja.
Txuj twi: Kuw,
xawanxix Aj txi kybin jun txuj twi balun in kabj, min che yokchi pich
tkayinx. ex aqetzun jtetl txkup inche ewin.
Okx tqanben nintz balun inchex bin tibaj t-xaq tze. Atzu
chaba in okx tuntzu telyal jun tchi tun twe wiyaj tij.
132
Kayinxkyibe te balun!
In kaneya tij ujben?
Toj tqijlalil, Ate balun xi kykubaj. Tlaqexixtl, ex jaku
che kub naj kyyajil twitz txotx. Qumtzu mlay tun tkub
qbyonex tun tkub tzyet moqa tun tkub qaluman ex tun
kyxi kayet.

Toj kul toj squlin, aqe txkup lu oqekx


chyol toj kojbil ex aqe kayilkye txqantl txkup nimaq
kyxkyeq, iksen misat, ex xboch. Ayeqe inchex binchankye
kyaqun xoj twitz txotx.

Ate tzelpuna lu, qa ate balun inxi jyol tchi toj kul, ex Chyol: Axix tiyil
txkupil ma tzey yal
ntiqexixtl txkup te chibj, ex jaku mlayx kanun wabj kye, toj kye inche kub
kyaqil jaku che kyim tun weyaj. kybyol te kychi.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 133


Mam

Balam toj anqibl


maya

Toj anqibl kye


chman a tbi Balun.
Atzelpuna qonikin ex
tipumal qlolj. Ojtxi tej
che njam chman ate
Balun a tnawal ajkawil.
Nimqe qwanqil akni
kybi te balun.

Atzu ntqman poqbil


uj, ujbil kye ktxewnaq,
aqe tnejel wnaq kyaje
kybet. Kyxol kyaj ox okni
kybi te balun: Balun
kiche, balun akab, ikyi
balun.

In kaneya tij ujben?

134
Atzu balun ik
tzelpuna tipumal
ex aquntl. Atzu
ttzumal nim
tajben ex wiyal
twi. In ajben
tun tbinchet
ijbaj kye kuxun
qa inkyyekun
kyipumal.

Atzu tnam kye


maya inchex biyol,
okx qa ati tajben,
lwiy inche knet.
Atzu yekbil kyun
chman inxi qet
kye txqantl aqe
lopchiqex, ex nxi
yeket kye qa ati
jun okslabl tij twutz
txotx.

Toj tqijlalil jalo, iksen aj tok qonikin inchex qbin inche


kabun balun. Aqetzu xjal inchex jol tze inche kyej Weqan: Qa in
ojqelan.
jwe qij toj kul weqan inche ok tij qaq. Inche ok
qe tijile yolil ex tun tten kyipumal. Akyetzu biyol nti. 1
Aqekyelu inxi kyxnikben sen che kabj balun, naqx Titi nyolina
tun ttzaj lqe tajaw txotx, ex tun ttzyet tzuntz. ujben?
Bintl qun, qa ate balun kxel tljon tun tnimatenib toj
txotx ja najliya.
Naqwitl bent qun tun tten nakbil te ex tun tjaw
nimet, iksenkye chman tnejel ma kub kynimaq tun
jokal abqi.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 135


Mam

Cuento
El animal que no saba
a cul grupo perteneca
Por Daniel Caci

Hace mucho tiempo hubo una reunin de algunos animales.


La reunin era para dar nombre a los animales por grupos.
Te imaginas cmo lo hicieron? Pues nada ms y nada menos
que pidieron a cada grupo que mostrara sus habilidades y
explicara sus caractersticas.

Sintate un rato, imagina lo que lees y participa como parte


del jurado que le dar nombre a cada grupo de distintos
animales.
136
Pas el primer grupo:
Observen estos
vuelos y escuchen
nuestros cantos! dijo
el cenzontle mientras
sus amigos y amigas Cenzontle: es un
volaban haciendo y ave que imita los
cantos de otras
entonando hermosas aves, tambin los
melodas. Nadie como sonidos de otros
mi grupo para volar y animales y los ruidos
de mquinas.
cantar. Y saben por
qu? pregunt. Planear: Volar con
las alas quietas
Pues tenemos alas y extendidas,
aprovechando las
y plumas que nos permiten planear en el aire dijo el corrientes de aire.
quetzal. Adems, nuestros huesos son livianos y hay
mucho espacio entre ellos.

No se te olvide que tenemos msculos fuertes en nuestros


pechos y eso nos facilita mover las alas dijo alegremente
el guardabarranco. Adems somos aerodinmicos
agreg.

Y qu es aerodinmico? pregunt el pichn del zanate.


Bueno, que tenemos una forma especial para vencer la
resistencia del aire- explic la sabia lechuza y agreg:
Por favor, gavilanes, den otra clase de vuelo.

En ese momento aparecen doce gavilanes volando


suavemente y mostrando diferentes movimientos graciosos.

Adems de volar ponemos huevos, tenemos pico y dos patas


agreg la gallina. De nuestros huevos nacen las cras, con
nuestros picos recogemos alimento y con las patas caminamos
cuando estamos cansadas de volar o queremos descansar.

Y hasta aqu lo dejamos porque si no les cansamos! termin


diciendo el colibr.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 137


Mam

Los aplausos de los otros animales no se hicieron esperar.


Dieron tiempo a los jueces para que les dieran un nombre.

Como t eres del jurado, qu nombre le daras a ese grupo?

Pues claro! Estamos de acuerdo con llamarlos aves? En


confianza te cuento que afortunadamente los pinginos no
haban llegado a la reunin porque son parte de las aves y
quizs no hubiesen estado de acuerdo con lo que dijeron sus
amigas y amigos. Y es que ellos no vuelan como el resto de las
aves pero tienen las otras caractersticas.

Bueno, mientras tanto observemos al segundo grupo

Observen nuestra fuerza dijo un caballo mientras sus


amigos y amigas jalaban una carreta con un gran peso.
Casi todos los de nuestro grupo tenemos msculos fuertes.
Y tenemos la dicha de que nuestras cras se forman
dentro de nuestro vientre -agreg una coneja que estaba
embarazada. As los cuidamos mejor.
Nos encanta dar de mamar a nuestras cras para darles
alimento de calidad! -apareci diciendo una cerdita a la que
se pegaban cinco lechoncitos que mamaban.

138
Formar nuestras cras en el vientre y dar de mamar es lo que
nos diferencia de otros grupos dijo firmemente el lobo.

Y nuestro cuerpo tiene pelo agreg el mono. Con ese


pelo nos protegemos del fro.

La mayora de nosotros tiene cuatro patas. Como pueden


ver, los caballos, yeguas, conejos, perros, gatos, elefantes,
tigres, leones y otros.

Y aqu paramos porque ya nos vamos! -brome uno de los


gatos.

El resto de animales aplaudi al conocer lo especial de este


grupo. Y vuelta al jurado para dar nombre a ese grupo.
Shhttt recuerdas que te toca? qu nombre le das a este
grupo?

Pues s llammoslo mamferos.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 139


Mam

Y as continuaron pasando otros grupos, como los peces,


los reptiles y los insectos. El pblico de animales se diverta
y aprenda de sus amigas y amigos. Pero por all haba
un animalito que no estaba muy contento. Al ver que no
participaba, los dems animales comenzaron a llamarle en
coro: Que hable el murcilago! Que hable el murcilago!
Que hable el murcilago!

Pues miren dijo. Estoy solo porque mis amigos, amigas y


familiares no quisieron venir. Ellas y ellos se sienten discriminados
porque ni las aves ni los mamferos los aceptan.
Desembuche, desembuche mi querido murcilago dijo el
ratn.
Mrenme dijo el murcilago ya con ms valor. Tengo alas
y vuelo. Entonces soy un ave?
Siiii! se oy decir a las aves.
Peroagreg el murcilago. No pongo huevos y las cras
se forman en el vientre de las mams murcilago. Adems los
bebs murcilagos maman. Entonces soy mamfero?

El pblico hizo silencio y volvi su vista al jurado.

140
En cul grupo crees que dejaron al murcilago? Con las
aves o con los mamferos?

Luego, la jirafa, que era parte del jurado, sentenci:


Los murcilagos son del grupo de mamferos. El seor lobo
fue muy claro cuando dijo que tener cras en el vientre y dar
de mamar eran sus caractersticas principales.

Los mamferos aplaudieron. Bienvenidos a nuestro grupo,


murcilagos! dijeron a coro.
Ms volando que andando voy a contar esta noticia a mi
grupo dijo alegremente el murcilago. Ahora que s que
somos del grupo de los mamferos, nos sentiremos ms seguros.
No saben lo importante que es sentirse identificado con un
grupo, termin diciendo.

Mucho hemos aprendido en esta reunin dijo el bho.


Lo ms importante fue entender que todo ser que habita este
planeta tiene derecho a pertenecer a un grupo y sentirse
orgulloso de eso.
1 Cul es la idea
Desde entonces, los animales aprendieron principal de
que es importante no esta fbula?
discriminar a nadie.
Adems, dicen
que no siempre
es necesario
tener todas
las
caractersticas
de un
grupo, para
pertenecer
a l.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 141


Mam
Laj Jun pich qol xtalbil Marco Sagastume
Cuentos para vivir en paz curso infantil de derechos humanos.
Adaptacin: Silvia Montepeque

Jun tal qa Oscar te laj abqi, najli toj jun


kojbil te txeljub, nojni tun kul, bech, a,
ex pich. Ati tkuj tij twitz txotx xyaqeya
pich. Atzu tnejel tzalajsbil te prim, aqe
kybitz pich inche kasun. Atl in qon
chjonte te binchal twitz txotx tun
tchwinqlal xawanxix.

Atzu Ozcar nim tilbilal pich lakchok tun


twutz ja. Aj tex betil toj be in ximanxi tij xnaqtzbil tun kykayet pich
twutz txotx ex tun txi yeket kye xjal qa qukilqe. Atzu Oscar chilo qa
xi ntzaj anqina toj kytzmal pich ex qa netz aj tik jbal tun ttzaj nayet
tutzun qbawnaqin kyukil.

Ex atzu Oscar in xi t-ximan jun chmobl kye txqan pich te banpun che
kayin, atzu jun qulin pich tkyi saq chitzun:

Aqoqe in qo oninqe tij winaq tun tklet tawal, qun inxi qwane chuq tun
mlay baja ijaj kyun.

Atzu juntl kyeq pich ntlajin:

Aqotzuqe pich qol tqanil te jun akaj qij tun bitz te tkujlalil ex
nakbil, tutzun tbent kyun winaq tun kyten toj tbanil kyukil jtetl.

Atzu Oscar in ximan kyij pich. Nimxix tkujlalil tun kyij, majx in laq kyij
qumtzun tajbil tun kyxquqet kul, ex tun mlay che jaw jona tze, qun aj
tjaw jon jun tze, in el qxkayin kya
pich.

Atzu jun maj, intoq bet Oscar toj


kul; okxtzun txi tkayin jun pich
woqli, xi lqe tkitz okx tok tkayin
qa kixbni jun txik ex jun tqan. Jun
chi pich te oxe kayin; chax twi,
kyeq ttzi tkuj aqetzu txik qul.

142
Okxtzun tjaw tiqin Oscar pich te ox kayin, kyun
tqob chaba baj tmison tij iksente nxi sen kyun
tman aj txi ktal inxi qon jun tmatz kyun tman; majx
xi tiqin tja. Atzu pich chabax jaw tjqon twutz.

Intzu xi yolin Oscar te pich:

Lay ximana, wukil pich, kxel nkayina tun tkyaqil


nkuje,
Ajtzu tbentya, kanjelt tija toj kul kyukil tmana,
titzina ex tukila.

Intzu xi kachan tun Oscar tkyaqil qij. Chinaq tjaw tjqon pich twutz ex
jaw tyokchan txik iksen aj tokx Oscar toj ja. Jun maj te qale tej tul Oscar
toj jaxnaqtzbil waltoq ttzi spikbil, in qinunx tij kul.

Okx tkub t-ximin:

Matxi pon anbil te qukil, te ox kayin, tun tanj tja. Etz tjqon spikbil toj
t-txaqumal qij ex xi tqman:

Aya wukil pich te ox kayin, teya tzaqpibl, qun ate tzaqpibl ex tkujlalil
xmonkyib.

Atzu pich tzaj kayin te Oscar ex jaw tjqon ttzi ex xi tqman:

Aya Oscar qukilxixta; ma chix tkayina ex ma chi kub tqanina. Atzu


jalo ojtzqinxix tuna qa ayine jun pich nim tipumal, jaku bent tun ttzaj
tqanina titixku tajbila, ex kxel nqone teya.

Majx baj xob Oscar, tun nyolin jun pich ex xi tqanin:

Axix teya qa jaku txi nqanine oxe tixti wajbile?

Ikju, qanintzya titi tbis tkuja xi ttzaqwen pich te.

Atzu tnejel tbis nkuje chitzun Oscar, wajbile tun tok kyxon kykuj
winaq kyij lex pich, tze ex bech. Atzu tkab tbis nkuje, tun tkub qon
nakbil kye njiqex winaq matij, ikqe nchmane: tun kyoq qkujlan aqe tij
winaq, ma tzaj kyqon jun kychwinqlal tbanilxix ex tun tten twitz txotx
toj tzalajsbil. Atzu toxin tbis nkuje, alkyeqe winaq inche kub ujinte
ujbil lu, tun txi tqon tzalajsbil te jun tal txin ma jun tal qa ma tzok yal
tun toj tbe.

Tex tzun kmoj lu, atzu pich te ox kayin, majx ati toj kynabl winaq ex
ky-xim, tutzun tjapun ox tbis tkuj Oscar, kukxtzun kunaj jaku qo ten toj
tnikyaltij.

Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 143


Mam

Tqanilujbin

1. Armstrong A.J; Extracto de libro Preguntas sorprendentes, respuestas


increbles, Editorial Rial Junior, 1991, Espaa.
2. Baldizn de Castroconde, Norma. La Isla de Flores. Guatemala, 1974.
3. Cintas que Vuelan. Museo Ixchel del Traje Indgena. Guatemala 2007
4. Coleccin de 3 tomos. Aprendiendo a ser ciudadano, Tomo II. Espaa. 2008
5. Cruz Roja y juventud. La Diversidad Nuestra Mejor Opcin. Ministerio de
Educacin de Espaa, Unin Europea. Espaa, 2002.
6. En los Colores del Trazo. Seminario-Taller de ilustracin de libros Infanto-
Juveniles. Brasil-Guatemala. 2005
7. Gonzlez Torres, Yolotl Animales y plantas en la cosmovisin Mesoamericana;
INAH, Mxico.
8. Grochembake, Jorge A. Tierramrica, ambiente y desarrollo; UNDP, BANCO
MUNDIAL. 2002
9. Lecturas para la paz. Unin Europea. 2001
10. Morales Pellecer, Sergio. Diccionario de Guatemaltequismos. Artemis y Edinter,
4ta. Edicin, Guatemala 2007.
11. Murray Straus y Mallie Paschall. Instituto Pacco para la Investigacin y
Evaluacin. California, Estados Unidos.
12. UGT FETE Enseanza, Unin Europea, Aula Intercultural. Ministerio de
Educacin de Espaa, Ministerio de Trabajo e inmigracin. 2003-2007
13. Teologa Maya, Fuente de Vida de los Sabios Profetas. Comisin para la
denicin de los Lugares Sagrados. Guatemala. 2007.
14. Roncal, Federico. Desarrollo Cognoscitivo, Diplomado en Innovaciones
Educativas y Aprendizaje.

144
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

145
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

146
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

147
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

148
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

149
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

150
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

151
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

152
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

153
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

154
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

155
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________

156

Anda mungkin juga menyukai