Toxin kol
Nejkolxnaqtz
Mam
Tercer grado
primaria
Catalogacin de la fuente
Proyecto de Desarrollo Santiago - PRODESSA.
Nchmon yol (Mam) - Tercer grado primaria.
Programa de lectoescritura eficaz con enfoque de valores. Primera edicin. Guatemala, 2013.
144 p.
ISBN en trmite.
Elaborado por PRODESSA con el apoyo financiero de la Diputacin Foral de Gipuzkoa, PROYDE/PROEGA y Asociacin
Elkarbanatuz.
2
Guatemala, enero de 2013.
Todos los contenidos estn presentados para que ustedes nias y nios
puedan comunicarse en sus idiomas y puedan realizar diferentes actividades que
ayuden a desarrollar los procesos de la escucha, el habla as como de lectura y
escritura, porque estas habilidades formarn parte esencial del aprendizaje.
Estoy segura que estos textos les ayudar a desarrollar sus idiomas maternos,
ya que comprende temas y contenidos contextualizados segn el idioma y la cultura
del rea al cual va dirigido. Por eso, es importante que le dediquen tiempo e inters
para leerlo, que desarrollen las actividades que les sugiere, que compartan con
los dems lo que encuentren en l, que lo tengan como el mejor amigo que los
acompaa siempre.
Con aprecio para ustedes nias y nios; Mayas, Garfunas, Xinkas y Ladinos.
3
Xnaqtz
tajlal Bixnaqtz wiq t-txaq
6. Kyxechal ma Tzqibklojyol 34
Namxtaq tujina
1. Tzaqpimetz ojtzqibl
Ate lu tzelpuna toj junjun ujben a ti tun txi tjyona aqe lu:
Titi ujben:
Qa jun laj, jun
tzqibklojyol, qmal,
pakab, ex txqantl.
Bixnaqtz:
Ujinktza ex ximinkuba
titi tzelpuna.
Binchil:
Ojtzqin tbi winaq xkub
tzibante.
Tilbilal:
Kayinkuba qe tilbilal,
konil tun txi tximana titi
ntqman ujbin.
6
Tkmojil ujben.
Banxix ujina:
A tzelpuna aj tujina kbel tbina banxix aj telyal
Xjel: Nyaxix
aqe lu:
kanli titi
kxel
Yol: tbinchana.
Kxel chikban qe tzux yol
Tkayinjtz:
Tun kyxi tzaket. In kaneya tij ujb en?
Tqanil:
Inxi qon tqanil tibaj tajlalil nim toklen
A tnum te Joyaba,
nimtnam te Kiche.
Xjel: Tun tkub ttzaqwena toj ujbil te aquntl a
t-txolil.
1 Alkye nxchinyol toj
Nankutuna tun txi tkayina a ujb il, nti tun ujben.
tkub ttzbina toj, ex min kub tzqitina, qun
kajbel kye jtetl tal txin ex tal qa.
Aj tbaj ujet
7
Chukchaqx kayin ipumalj
Qama txi tkayina banxix, junjun ujben tok tkwa tun tel tpan
tib. Kyaj kayin tkwa ex junjun ujben xmontib tukil biyol nimxix
toklen. A tzelpuna lu qa te yile junjun ujeben a ti anbil teya
tun tok tojtzqina ex tun txi tbinchana tibaj:
Juniky qlel
Kokel qqon kyipumal qe tal txin ex tal qa ex tun tok qqon toklen qe tal
txin tun tten junile anbilkye ex oklenj iksenkye tal qa.
Tun tel qniky oklenj kye qyol ex kye anqibl tuntzu tbent tchwinqlet.
Kbentel tun t-ximet ex tun tjyet tumel tun tbinchet aqe txuybil inche
ul kanun toj qchwinqlal.
Toj junjun ujben kokyel yal junjun tixti akaj tibaj juniky qel,
kyxolanqibl, kyoklen xjal, anqibl te nakbil, ex tun qximan toj t-txolil.
Aqe ujben kokel qona tun tximana. Ex tun txi tyolina moqa tun txi
tqmana a ntximana tij jun biyol. Kxel tkayina qa tbanil ex toj tzalajbajil.
Tzaqwenkuya qe
xjel tok tajlal toj tuja
te xim ex tbinchet.
Atzu jun maj, xi njaxjalye atzu Rabinal toj jun xkotz. Kej xitl
twi wutz, Kyaqil xjal inche elbaj . Okxte ntxuye min elbaj.
Kux tkayin jukul ex kub tbinchan.Kyaqil xjal jaw tzalaj. Jaw
poqchan toj kyqob tin ntxuye. Atzuqe tukil Margarita jaw
tzalaje tij ntxuye.
Bajsbil
12
1
Alkyetzun nqmante
ujben?
2
Alkyetzun xjal nim
toklen toj xchilyol?
Historieta
e e e
e Pues
Tu tu tu..!
es diferente.
Hola ratoncito, soy el
pito verdad que tengo Tambin me
el ms hermoso de los gusta.
sonidos musicales?
14
Otro
Ja ja ja
instrumento
Pero sin mi
musical
sonido, no
interrumpi
son nada. Altiva: Modo de ser, en
en forma
La msica el cual alguien quiere
altiva y demostrar que es mejor
ms hermosa
burlesca: que los dems.
del mundo Burlesca: Que se dice en
se toca tono de burla o desprecio.
conmigo.
Soy el
Y vos quien sos? tamborcito.
Tom la
baqueta,
son mi cuero
y vers.
Pues a m Ahora
nadie me hizo. Pero soy el entiendo por qu tu
instrumento favorito de los nios sonido le gusta mucho a
y las nias en nochebuena. Mi los nios y a las nias. Es
gracioso y bonito.
sonido es nico,
el mejor.
Tucuticutu, tucuticutu
Quin dice
que ustedes poseen el sonido
ms hermoso? Yo soy el
instrumento que posee el sonido
ms bonito y poderoso. A m
me hicieron talentosos msicos
del pueblo garfuna.
16
Y as habl la guitarra
Disculpen
pero mis seis cuerdas y
mi caja de resonancia
acompaan muchas canciones
y corridos. Los pueblos ladinos
de oriente, la costa y de muchos
lugares ms me han hecho su
instrumento favorito. Por eso mi
sonido es el ms
bonito.
Corridos: Tipo de
cancin popular
Tambin la marimba muy comn
Lo siento en lugares de
pero no hay sonido ms oriente y sur de
hermoso que el mo. Guatemala.
Pues a m
me hicieron tambin
de hormigo y llevo ms tiempo
existiendo en Guatemala.
Acompao la danza de muchos
pueblos mayas. Por eso mi
sonido es incomparable.
La verdad es
que son hermosos todos los
sonidos que he escuchado. Todos
los instrumentos musicales que
hay aqu
Tonteras!
No Es cierto! El mo es el
ms hermoso.
No, es mi sonido el ms
bonito!
Algn da
se darn cuenta de que
son diferentes pero igual de
hermosos y de
importantes.
Los
instrumentos
musicales
comprendieron que
nadie es ms o menos
que nadie. As somos en
Guatemala: una gran
orquesta donde mayas,
xincas, garfunas y ladinos
ponen su propio canto y su
propia msica. Somos un
gran pas donde todos y
todas tenemos el
mismo valor.
Podremos
aprender a
valorarnos?
Laj
20
Ex xi kybinchan. Ex pontzuntz toj txotx ja taya nim tze.
Toj tlok ex tqan inche tzaj chiy txyol chukchaqx kyten ex kywutz.
Atzu tej txi tkayin Adela aqe nimaq txyol ex aqe xawanxix kub
tnojsan chil tun txyol.
Qun atzute Adela majx tajbil tun txi bin moqa tuntxi okslan, jaw
txujin ex xi tqman:
Aqekyelon xawanqexix ex aqe lu che kxel qiqin!
- Aya wal - chij yaya te, Aqekye tzu lu aqe inche tzaj
wiqinjuye. Matxi lpeya tij kayin subul ex ma tzaj tiqina taqux
txyol.
Qama txi qwan jaku qo yabti tun moqa jaku baj il...
Atzu Adela tej txi tbin matoq kub tqon tjaxjal toj jun il, eltnik
te ntbinchan. Ex kane toj twitz qa mlay bent tun txi lpe naqx
tun tpaj kayin jun tixti. Ex ma kane qa nyayile kqmalte ex tun
tkmonte iksen qa ma tzpet tij jun tixti.
Tuqux txyol:
Twutz qtxu txotx, ati
junjun txyol in ajben
te txilel wabj, atzu
tnimal taqux jaku qo
yabti tun ex junjuntl
inche kyim xjal tun.
22
1
Alkye tkab xjal toj laj?
Yajxitl, yolin Adela tukil titzin Lupe. Xi tqanin naqsam tun tpaj
min xi tbin. Xi tqman qa kxel ttxixpun tib te kmoj jalo.
Atzu yaya matxitoq tzok tkayin titi nbaj, etzaj tklen kykabil ex
ok tchlen te kykabil.
Matxi tzok nkayine tej tzaj tqman Lupe tibaj il xi toq tul kanun.
Tbanil tun tel tnika kye txyol aqe ban. Ikx tbanilxix qama tzel
tnika ex tun tkmonteya nabl, tun ttxixpet junjun qij.
Bajsbil
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 23
Mam
Tzqibklojyol
Aqe winaq ebajx jyolte ixin
Original de Nias y nios del maz,
UNESCO.
Adaptada por Daniel Caci
Tililtij xim:
Kyaqil uj ati jun
xim nim toklen
kyoj. Atzu xim
ntqman yol
nimxix toklen.
Atzu xim nim
toklen kbel
ttzibinina iksen
jun txolyol tun
ttzaj tqman jun
tixti.
Atzu kytzik Floridalma intzaj tlajin laj kye chman. Iktzu kokela
qojtzqina txqantl tij qanqibl Mam. Naqtzun a binkye
kyun? Naqxtun tkub qbinku in jaw tnablen tun ttzpet toj laj.
In tzaj tqman yol nya tmoj bibetz. Matzu tzaj tqman qeye
alkye matzok tkayin tij xtzpet tun txi tqman:
Atzu ojtxi tzaj qijal ex weyaj. Tej nti titi tun txi wayet.
Nimxix qijal tzaj majx baj tkyaqil xin. Okxtzun
Qijal: Iksen qa matxitoq ttzaj kab ichan ex jun qya ebaj toj kyja jyol kywa.
bet qij min tzaj jbal, Banpun qij ejyon tij xin nti elyal kyun. Naqtx itzaj
aqetzun a inche beyin nkywan ex lobaj toj kul, ikxpetzun nkyqman.
inchex tzqij. Qumtzun nti
ntzaj awal.
24
Nimxitoq baj kybetin, epon twi jun wutz najchaq tokxa, toj kul
naqtzun a nti a, Xi okyala ju wi kjon kyun. Naqx kyej kayin
toj kywitz tij kjon, jaw kyqanlan:Jatzulo taya tajaw kjon?
Okxtzun txi kyqanin kye kyix tkuqextoq toj a.
Chok nyax tmoj chok ni chop!
Naqtzu tuntpaj naq jun wi kjon at. Jun kyxol ichan inxixtoq
qaqan, tajbiltoq tuntxi talqan jun ix. Xitoq tjaw kyxboqin,
aqetzu tubchlal ix inche yokchi ex inkyqon tqojqojal
chiqetzun: shtt, shtt, shtt inche qman te tajaw kjon. Ixtzu
aqe tajaw kjon aqe bech.
Kujtzu xloti toj twutz, atzu ichan okx toj chi ja tok ttxuk kjon.
Xi tkayin jun xal ixtzu xloti ok binchan te kub tbyon. Okxtzu
tokyal jun tun yoloktz ex aqwi tunil tun tze.
Tej kmoj lu jaw yokchi wutz. Sentzu taqwi! a qun ate tun teju
tajaw wutz ex kjon. Tej txi kybin yokchal, ponkanun tajaw ex xi
tqanin kye:
26
Okxtzun ttzaj tajaw wutz xi txupin chkyin txkup ex jaw anqintl.
Ex xi tqman qa nya ban xkybincha. Naqtzun a te lu tbanil
xjal, jaku kub najsan kyil ex kxel qon kyaqun tun tkanbent titi
kyajbil. Xi tqon jun laq kykwa ex jun txol xin. qun inxixtoq che
qaqan.
Okx txi qman kye tunkyonin tun tok tij kjon ex tun kysiwin.
Bajsbil
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 29
Mam
Tzqibklojyol
Toj jun kojbil te Nenton najliqe jun jaxjal Siquan. Jun maj te prim
intaq che aqunan toj kytxotx. Atzu Martin a kwalbaj ok poj
tqob tij jun tze ex jaw oq.
30
Atzu jun majtl, xi manbaj Tomas aqunal tjunil toj txotx. Atzu te
tok wanqej yanotl qij ex kyeq. Tej kyxi wal, okx toj jun jul tun tklet
te qij.
Toj jul lu at jun tij wnaq ichan ex qya intaq che kwan kykwa
qotj.
Jte abqi kyune tzlu? Xi tqanin.
Layx txi wokslan. Qun tzma xchi ulwe. Chitzun qman Tomas.
Ajntl tij Tomas toj jul. Xi tqanin kye tij wnaq tun txi onin tun tanjtz
tij anbil. Ex xi kyqman te:
Ojqel tetz toj jul. Xi tkayin jun nul kans. Jawx tibaj ex xi tzuntz
toj qtxu xjaw. Atzu xi tkayina saq ibo . Xi tlajin titi xbajte ex xi
tqanin tkwa te.
Xi iqintzuntz tun ibo toj jun kul najchaq toj jawtl tibaj qtxu
xjaw ex xi tqman:
Kayinxa toj kubl. Atzu ttanama tal bo kojbil.
Atzu jalo, jun nim tnum, nimaq qe tbe ex ateqe nimaq ja toj.
Ax tuna qa ax tajbilya te ojtxi twutz lu?
32
Atzu ibo xi tqon a ex xi tkwan. Texku kmoj lu pon kanun toj
tkojbil. Xi ojqelan tja, ok tchlen ex ok tmatzin tjaxjal. Nti tipa ex
aqwi oqel tun tzalajsbil.
1 Alkyetzun xjal
nim toklen toj
Tzqibklojyol?
Bajsbil
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 33
Mam
Tzqibklojyol
Atej joq nim tkuj kyij ex, min che ok tqon aqunal, matzun
che jaw chiy kye kwal, naq inche chan atl qij.
-Aqeye wal matxi txi lqewe nabqiyil. Matxi chin joqixwe min
bentl waqunane. Kyelsanku ijaj te ixin qun matxi pon anbil
tun tok awet kjon. Kux kyxiye jxolte twutz kojben.
34
Aqetzun kuxun min ojtzqin kyun sen tun kyawan. Bajxatoq
che aqunana, extzun xi kyqanin te ky-yaya:
Lajqanil
Tzaqwenkuba
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.
Toj kul nojni tun tzsis, tzaj ex bansi najli jun ajw, majx injaw
tzalaj kyij lex tixti. Yal tzokten smolte. in jaw kayin toj jawtl ex
toj kubl. minx jon baj tkayji tun.
Tililxixtij: Iksen qa in
ojqelan txi binchet
jun tixti.
Ma baj anbil tun tjaw kjon, atzu ajaw ajchnabil ma kyej nti
twa. xitzuntz qanilte tojile junjun ja tun ttzaj qon twa.
Nim kykuj jtetl ajaw tij. Qumtzu kyaqil ajaw kane toj kywutz
iksen qa inche laq tij chnub. Ex nkane toj kywutz qa qol
tzalajsbil toj kyanmi aj txi kybin tchunub. Qumtzun xi qon jni
naqx tuntwku wejaj tij.
40
1
Alkyetzun xjal nim
toklen toj Lajqanil?
Tzaqwenkuba
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.
Toj kul ja najliqeya qe txkup ati jun jaxnaqtzbil kyeyilex. Ati jun
ajxnaqtzal achi tal box kuj jun tal sut. Pirrion a tzubjil tzunin.
Aju ajxnaqtzal te toxin kol.
42
Kyujinktzye titi ntqman twitz slewuj xi tqman
ajxnaqtzal.
Pio, pio, pio chitzun Ollito tal bix tun txi tjaw yolin Jun
pujbil tbanilxix ex lwiy kbentel wune.
Ink, ink, ink chitzun Rosadito jun chi pujbil in qolweltin
toj nwiye.
Gua, gua, gua ponkanun Barrito qmalte jun pujbil
intzaj tqon nxkyaqache.
20
+ 13
33
20
- 13
7
30 30
+ 3 - 3
33 27
44
Miau, miau, miau najchaqxix e wukil - jaw kab qeq wi .
Ink, ink, ink xi kybin Rosadito Chjonte kye wukile tun
xtzokyal tumel tun tbinchet ex min xtzel nwatlye!
17 17
+ 16 - 16
33 1
1
Alkye xim tbanil
toj laj?
Bajsbil
Ests entendiendo
la lectura?
48
Tiene el pelo tan amarillo que incluso le brilla dijo Carlos.
Ex nchi kulun tun tzi kyekun qa ati tzalajsbil toj kyanmi, nche
qon chjonte ex nche qanin tun tzaj qon awal, nkub binchet
kulbil te tkyeqil awal a tilil tij a kjon tun a wabju xjan. Qon a
ntzaj qonte wabj junjun qij te qxmilal.
50
Aj txi qe aquntl tun tok awet kjon tilil tij tun tkubjun kulbil
tun k-kubsan es tun tkubkiwlan a tqan tzutz. Atzu tkubkiwlan
tzutztukil pchul tkubtibaj txotx kxel tzyet tun tjaw jon a kul,
kbal xtiljsan txotxex kbel binchan txol te aj tbant ok kokel
tzu kjontzu
Atzu ojtxi te xche njan qchman, nti te tzis ik n-ajbel toj tqijlalil
jalo. Aqekye chman xi nche awana toj kynajben rit, atzu kytxa
rit atzu n-ajben te tqanil txotx.
52
Aqe qcham nkyman:- ma tzaj qun qe qon ma qo kubsan ex ma
kubqkulbil qumtzun iltij tun qtzalaj ex tun tkub qiksan
Lajqanil tbinchet.
Ate a lu
okxweye
njunile tij chij
kub t-ximan.
54
Tej tbet qij ok kybin
jnix txkup toj kul. Kyaqilx
epon tkyetz xoj tun
tqanji kykwa.
Ok qo kyimelye
tun kwaj qa min xqo
kwane.
Inxi kyqaninxix
Toj umin:
Tun txi qkean a
toj chinaqin, naqx
tun tkanunku kye
qkyaqil.
Ikx ebiyon ma ,
Kyqonkyib: Tun
tok jun twutz jn misat ex xin. mixalox
tixti tzux nbaj. kanban tij xoj qun
Tun tten qipumal min kwajtite.
tun tjyet tumel
tbinchet ttzuxal
lu. Ati junwe nabl
chitzun on - , qqaninx te guacamaya tun ttzaj tyekin jun
bitzqe tuntzu txi qbitzin te xoj.
56
Iktzu xi kybinchanju. Atzu Tucan jaw tnablen jun bitz. Xi
tyekun kye kyaqil. Atzu jun maj ebaj pon tkitz xoj ex xi
kybitzin te:
Tbanilxix jun bitz ex nabl ntqman toj, naqx kyej kayin xoj tij.
Tzaj tnan qojqojal toj kul.
Nti inxitbintltoq tun tpaj najli tjunil. Ok tjunan tbitz kyyukil txkup.
Kytzaje! kytzaje!
Chitzun xoj inxix tzalaj.
58
1
Alkyeqe xjal inche
yolin toj tkabin?
Xnaqtzyol:
Tbanilxix qama qo onin ex ma qo aqpun nim tixti xawan
ul kanun tun ex te jun majx.
Ests entendiendo
la lectura?
Bueno abuela y
abuelo dijo Csar.
Desde que nos dijo el problema,
tena la respuesta en mi cabeza. Como eran siete
personas y cada uno salud, slo multipliqu siete por siete
y la respuesta es cuarenta y nueve!
62
Imaginen que estas son las siete personas, dijeron.
1 2 4 5 6 7
1 2
Seis saludos que hace el uno. Cinco saludos que hace el dos.
3 4
Cuatro saludos que hace el tres. Tres saludos que hace el cuatro.
5 6
64
Movieron la primera piedra y la hicieron chocar con cada una
de las siguientes para mostrar como que se saludaban. Algo
as como esto:
Ests entendiendo
la lectura?
66
Al pas de los sueos llegan muchas nias y nios. Un da lleg
Jacinto, un nio muy simptico. l se haba quedado soando
bajo un rbol. Jacinto soaba con ser cocinero.
Ests entendiendo
la lectura?
68
Como estos dos nios, haba muchos ms. Viviendo sus sueos
en un mundo lleno de felicidad. Cuando es de noche en la
Tierra, en el pas de los sueos es de da. Es el tiempo para
crear y recrear nuevas ideas. Nuevas formas de ser y hacer.
1 Cul es la idea
principal de este
cuento?
Fin
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 69
Mam
Bibetz
Martn
toj tbe lab
Por Daniel Caci
Tzaqwenkuba
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.
Tej bo qe toq yaya ex nchmane, inxi lajin laj kye te jun lab
in etz bant toj be. Chitzun qa ati maj injaw bent ikte jun xjal
saqyile tij inbet twitz txotx. Ati maj inxi qbin in tinje ikchitzun:
aaaayy, aaaayy, aaaayy! naqtzu a nti okyal.
Atzu jtetl xjal inxi kykayin inche ikx jun jaxjal okx kytxlekun atzu
kyqiq inxix jukyin chitzun Uuuu...Uuuu,uuuu! Qumtzu nimqe xjal
inche yolin tij be lu, tok tbi kyun te Tbe lab
70
Aqetzu jtetl xjal min xi kyokslan ex nkqman qa bajxa txi
kykayina. Chiqetzun qa a xjal inxi kykayin saq tij jun txlekun
qtxu xjaw. Ex ate in tinje jun xjal najli tketz be lu, ex lwiy inxi
ewal.
Atzu kyqij qojqojxix tij t-xaq tze, iktzun!
Atzu ax qa ate jun kloj xjal min che okslan kye lab
Xi taya tij qa tajbila tun txi tbina te junjun chiqe.
Toj kojbil lu najli jun tal qa yal pitkuj, ikx yal xob. Atzu tbi
Martin.
Atzu Martin in ok tbin laj tij be ati maj inxi tokslan ex ati maj
min xi tokslan. Iksen qa ati kyukil tukil toj tzalajsbil nexa tun ex
in aqwi yaqil inxi tbinchan tzoq lab tun kybaj xob. Atzu qa
tjunilx ati, inxix lulun. Qumtzun ojqel in ik toj be, qa maj jwe
kal nojqelana. Layx kanbet tij tun jun misat.
72
Toj jaxnaqtzbil ma che jax ximin tukil tij tun tpaj namx tpon
Martin , qun prim nponte. Ate Martin lwiy npon, extzun matxitoq
tzik laj taqklan anbil. Extzun xi kyqanin te ajxnaqtzal tun kyxi
jyolte. Ex ebajx jyolte Martin.
Tej kypon toj kybe lab... Kyaqilx ebjetz ojqel. Okxtzun txi
kykayin jun kwal kyejni qetj txol tqob tze kuj kyimni!. Kujxix
jun tiyil xi kyokslan qa jun xobtzal. Extzun te qijlu ate Martin xi
tiqin jun saq twex ex saq tkami .
Titzun nbajweye toj kyaj? apun jaw tqman Martin tej ttzaj
tnan tib. Aqetzun tukil ejaw tzen tij. Xi kyqanin te titi xbajte.
Atzu Martin xi tlajin kye te tkyaqil. Okxtzun tel kynik te titi xbaj.
Tej kmoj lu intoq yokchi jun tqob tze tej tkyej qetj Martin toj.
Atzu Martin chilo qa jun lab xkyej tzyunte. Tun xobel xkub
tzaq.
Onil: Oninxya
jun xjal ex min
kub tyona
t-txxel.
74
1
Alkye xjal nimxix
toklen?
Ati tun tkane toj qwitz qa junjun xjal inxi kykayin ex ntnan
chukchaqx te junjun. Ate lu a ti tun tkub qokslan banqa
nya ax qe. Iksen lu ati tun txi qbin ex tun txi qqman qa
aqe toj qwitz junxitl nkaneya.
La escoba magica
Por Mario Enrique Caxaj
Ests entendiendo
la lectura? Lo segundo que barrera,
sera la violencia,
para que a los nios y las nias
no nos traten mal.
Lo tercero que
barrera del mundo
sera la injusticia y el dolor.
Para que hombres y mujeres
Fueran tratados igual.
76
1 De qu habla
principalmente este
poema?
Cientca
Preguntas sorprendentes
respuestas increbles
Original de Armstrong A.J.
Adaptada por Daniel Caci
78
Qu partes del cuerpo humano crecen ms?
Ests entendiendo
Pues es una competencia entre el cabello la lectura?
y las uas. Adivina quin gana? Mirando las
cifras se puede comprobar que es una
una carrera desigual porque el cabello
es el claro ganador. El pelo de nuestra
cabeza crece, aproximadamente, unos
impresionantes doce centmetros al ao.
Las uas slo llegan a crecer unos tres
centmetros al ao.
Cuntas veces
Latir: Es el movimiento
late nuestro que se produce en el
corazn en un ao? corazn.
80
Como si eso no fuera bastante, la erupcin caus un tsunami
ola gigante de ms de 30 metros de altura, que sali
disparada por el mar, destrozando todo lo que encontraba a
su paso. Se calcula que esta gigantesca ola se desplaz
a una velocidad de 1,120 kilmetro por hora, sepultando
160 pueblos y matando a ms de 36,000 personas.
La explosin que hizo fue escuchada por personas que Desplazar:
estaban a casi 5,000 kilmetros de distancia. moverse o mover
algo.
Te imaginas cunta destruccin?
Ests entendiendo
la lectura?
Qu criatura
tiene los ojos de
un tamao que
es casi el doble
de una pelota
de ftbol?
Imagnate un
ojo del tamao
de un comal.
Pues aunque no
lo creas, el ojo
de un calamar
gigante tiene un tamao parecido al que te indicamos.
Supongo que no te sorprender saber que es el ojo mayor que
jams ha existido.
Cmo la ves? Te imaginas a un calamar vindote fijamente?
Cul es el rbol ms
alto del mundo?
82
Cul fue el primer automvil del mundo?
Ests entendiendo
Los primeros automviles estaban movidos por motores la lectura?
Encantado:
que tiene
un poder
especial. Haba una vez un espejo encantado. El espejo
tena la cualidad de mostrar solamente la
verdad. Muchas personas que lo haban tenido
en su poder haban descubierto en l un gran
tesoro.
Joyabaj es un
municipio del
departamento de El espejo pas por muchas manos. Un da lleg
El Quich. Su
nombre deriva de
a las manos de Huracn, un nio que viva en la
la palabra Xol abaj, comunidad de Santa Mara Joyabaj.
que en idioma
Kiche significa
entre piedras. Huracn pensaba que l no era lo
suficientemente listo para hacer muchas cosas.
No estaba contento con su nombre, porque
en la escuela le hacan bromas. Cuando l se
acercaba, decan:
Cuidado, porque viene el Huracn!... Los
huracanes slo sirven para destruir... Jajaja.
Estoy entendiendo
lo que leo?
Su mam le dijo:
Yo siempre te he visto como un patojo fuerte. En el espejo
solamente veo lo que veo al verte a los ojos.
88
Pero mam, en el espejo vi que mi nombre era especial.
Su mam le respondi:
1 Quin es el
personaje principal
e s p ej o vers de este cuento?
En este almente
lo que re i miras algo
S
eres t. es porque
diferente scubierto
e
no has d que llevas
el tesoro
dentro.
Qmal
TXOLQIJ
JUN AJLABL QIJ TE
CHWINQLAL Por Daniel Caci
Tzaqwenkuba
qe xjel toj tajlabl
toj tuja te xim ex
tbinchet.
Ate lu tajlal qij, atzu toj qyol mam txolqij. Junxikutl twutz tajlalil
qij kye mos.
Ate txolqij in kub tniqun anbil toj oxlaj qnik te winqin qij,
teyile junjun. Iksen tun txi qqman oxlaj xjaw te winqin qij. Aqe
nya xjaw, ate tten winaq tbi.
Nya jun ajlabl naqx tun tajben tun txi qkayin tajlalil qij.
Nimxixte toklen. Jun yekbil qol ttxolil chwinqlal.
Junjun qij lopchi jun ipumalj tij moqa jun nawal intzaj tyekun
tun jun tajlalil, inxi qman te glifo ex ati tzelpuna.
Tzaj tlajin weye qa toj ttxolil qij, witzjiye toj kab Ajpu.
Ate qij lu tzyuntib tukil qman qij. Iksen aj tulkanun qij toj
ttxolilqij ati tun txi qanet tibaj nabl te binchal twitz txotx tun
tkane ojtzqibl kye xjal. Ex tbanil tun tjaw ximet nabl, tun tok
tipumal ex tun ttzaj tiljsan jun txuybil.
94
Aqe xjal qa inche itzj toj qij Ajpu, jaku che ok te ajtzibil ex tun
kyyolin twitz jun kloj xjal. Ex jaku bent tun kyyok te binchal tixti
tun bantxotx moqa tun tze.
1
Titi nyolina ujben?
Inxixtzu yeklaj manbaj te tun tel tniky kye kul ex alkye kjawel tskon kyxol.
Sen tun tlipin ex te najchaq ex mlay baj siktiya. Quntzun tkyaqil qil nim
nbent tun Florencia.
Ti qijil kxel qinaya tun tmana teqe tqana nimaq jaku bant ti xi tchnubina
a sjenky- xi tzutzu
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 97
Mam
Naqx kyej kayin Fidencio tij xin tej tex, nxi betxi toj tqinil.
Majx ok jun xwir tin tman, atzu tmyal xi tljon tun tjon t-xaq tze. Atzu tej kyanjtz xi
tqanin
A tzu te juntl qij te prim atzu Florencia xi tkayin Cornelia t-tzi tpambil a-
teqe pakal tukil ex xtxil aqe e xi tkayin toj be . K-kyekil toj tzalajsbil taqe tij
junjun yokchan nxi tbinchan Cornelia ex nxi kman jumajtl a bitz a xi yekun
kye . a Florencia ku we kayilkye tzeltij jun tze min xi tkayin qama kyej lebin
tun tman. Atzu te xi jyolte tlatl-toq a tzu Florencia tun tpaj nxob kutz jilin toj
tpambil , atzu te txi tbin te tpuqin atun, atzu Cornelia xi tkayin qa matoq
kux tzaqi toj a , lwiy jawtz tiqin tun tchemoj.
Okxtzun txi tkayin tman tokx tibaj jun tze, ttzi panbil a.
In xobxi te txi lqe ex xi tqman te:
-Naqsamya tata ma chi kyej ye kayil kyij ex ma txin kayina toj junjun plaj
maxitoq xiya.
Ma xi tkayina qal nkyejya kayil tij juntl tixti nxi tmanxi Fidencio, te tpon
Cornelia ex xi tman :
- Lan qojina, Fidencio, ban tu nxi tmana naj te tun txi tbinchan jun jun tixti
junxichaqtl ex tun t-ten tukil ex tbanil qama tzul junjun qij toj ja te xnaq
tzbil.
98
A Fidencio kyej toj jun wir, atzu
Florencia xi tqman
Oky tat jaku chi tzajye toj
jaxnaqtzbil atzu junjun qij tun xiye
tukil toj kojben tun tbanta a
nbant tuna
- Oky , Fidencio, qama tzaj toj
jaxnaqtzbil konil tmyalya. Ex jaku
txi tukila a qaqij maqa wuqij. Iky
nxi kbinchan ajxnaqtznjtz nche
ul toj ja te xnaqtzbil ex nchex
kyukil kman toj jun jun aquntl ik naj nbanta kyun nim - xi tchikban
Cornelia
- Oky Fidencio qonkj Florencia tun tul toj ja te xnaqtzbil jaku ten qukile
toj jun aquntl nqo xnaqtzane tij toj juntl wuqijmaxi che tza qkelene lex
us toj kojben.
A Fidencia te tknet jun tzalajsbil tij tmyal ex te xi tbin a nk man , xi
tman:
Atzu te tbaj tun txi tman a tyol e pakal ex e xtxil e jaw sutyan ex e jaw
likin tun tzalajsbil kxol naj a Florencia nim nlikijlaya nim tzalajsbil tij
Instructivo
Juguemos a la Matemtica
Por Daniel Caci
Cmo se juega?
Cmo se juega?
Ests entendiendo
la lectura?
5 5 5 5 5
4 4 4 4 4
3 3 3 3 3
2 2 2 2 2
1 1 1 1 1
102
Atrapados
Cmo se juega?
104
Basta numrico
Qu materiales necesitas para jugar?
Hojas de papel y lpiz.
Cmo se juega?
Nmero x 4 x 2 x 8 x 9 x 7 Correctas
Un da Marcela le dijo:
Pap hoy pens en usted todo el da. Bueno, todos los das
pienso en usted. Pero hoy fue mejor!
Por qu Marcela? pregunta el padre.
Es que hoy, la maestra nos ley la vida de un animalito que
se parece a usted.
106
Yo me parezco a un animal! exclama el padre
asombrado. Pero por qu? Acaso no te cuido con
cario?
Pues por eso pap! Por eso usted se parece al caballito
de mar!
Tienen la cabeza
en ngulo recto
con el cuerpo, es En torno:
alrededor de
decir, como una algo.
escuadra.
Su cola es prensil.
Esto quiere decir
que se pueden
enroscar en torno
a los tallos marinos
para sujetarse.
Nadan muy
lentamente.
Se deslizan hacia
adelante con su
aleta trasera o
dorsal porque al
moverse produce
vibraciones.
Succionar:
absorber
algn lquido
por la boca.
Hembra Macho
Aleta dorsal
Bolsa incubatriz
Contracciones:
Otra de las curiosidades de los caballitos de mar es
movimientos que durante toda su vida solo tienen una pareja.
involuntarios del Si un miembro de la pareja muere, puede ser que
vientre necesarios el que sobrevivi nunca ms busque un nuevo
para hacer que una
cra nazca. compaero o compaera.
Generalmente
producen mucho
dolor a la mam
y en este caso al
pap.
Ests entendiendo
la lectura?
110
Cuando Marcela termin, le dijo a su padre:
1 Cul es la idea
principal de esta
lectura?
Okxtzun ttzaj txqan jbal sman tmoj xoql ex banpun qij ten jbal
tmoj tzaj ex tix qanchal. Kub noj tibaj tej tun xoql, aqetzu xjal
sakqe kutz kyjotin tibaj kyja aqetzu nya ik tzaq kyja tun talal
tzaj xoql. Atzu kyawal kyej muqli tjaq atzu chewa kux noj tun
xoql xlotitl toq tun txiq kayin. Tun tknet qoq tun kywan ati tun
txi kymkon tun kyqan moqa tun kyqob. Atzu kykwa iltij tun tjatz
kylkun toj xoch ex tun tkub kytzaman tun jun bux. Etzu txkup te
kul iksen misat ibo iky kuk ex pich ebaj kyim qun tun tpaj okx
xoql toj kywutz nimqe baj kyej mo .
Xi tljonte qij
min jaw tile,
ex min etz qij,
aqetzu qchman
kub kykopin
qaq min kyaj
tun tkub yupj,
ex ebaj qanin
najsam ex ok
kyqon kulbil.
112
Yajxitl etz qman qij ex jaw tile twutz txotx, akaj qij ok
tzalajsbil xi qet chjonte ex oyij te binchal twutz txotx. kubk
binchankulbil naqtzun a ma tzaj bis toj kyanmi tej xtxi
kykayin chqajlal ex tzqij txotx. Ati junjun kytixti xjal tipa tjaq
xoql ex ati junjun min tipa, atzu kyse baj kychmon kyib tun
tkutz jotet tibaj tej ex jaw binchetxix kyja.
Tzaj tzun tej qijal tun tpaj kub tzaj twutz txotx, ex mache
baj tzqij a qun a jbal kub qan tzaj tun. Aqetzu awal ex
qe txkup ebaj kyim, qumtzun ma tzaj weyaj . Atzu tej
kyxi qchamn awalte kyawal naqx xche baj kub kyim min
xtxxulan, ntite ixin, chenaq, sqal, itzaj ex jtetl awal. Matzun
tzaj xim ex bis toj kyanmi winaq.
114
Nchmon yol - Toxin kol Nejkolxnaqtz 115
Mam
Ojtzqibl Tzeysil wutzj tun jumin kye
tal qa ex tal txin nya ban.
Adaptada por Mario Enrique Caxaj
Toj tnam kye qan xjal kub binchan jun xpichbil tbanil.
Jun kloj qya kyajbiltoq tun tel yal kyun titi nbajkye kwal aqe
tal txin ex tal qa, inche kub tzeysan kywutz tun jumin kyun
kyman ex txubaj.
Tun txi binchet xpichbil, jaw skon 705 tal qa ex tal txin te
chukchaqx abqi: te jwe, qaq, wuq, wajxaq, ex beljoj abqi.
116
Toj kyaje abqi ekayin kyij
kwal aqe tal txin ex tal qa.
Chaba ekuten kayilte
alkyeqe inche jumaj ex
alkyeqe inchex tzakun tojxix
tumel.
Maytxitoq aqe qya kub kyqon tal qa ex tal txin binchal jun
aquntl. Ex kub kykayintzuntz aqe tajlal xnaqtz kye kwal aqe
inche jumij, tukil tajlal xnaqtz kye kwal inchi tzakuj toj tnikyal
tij. Tun lu elyal qa aqe kwal inche jumij bo tajlal xnaqtz etz
kyun kywutz aqe kwal min che jumij.
118
Aqe qya elyaljsante lu, xi kyoqxenan kye manbaj ex txubaj
tun mlay kub kytzeyjsana kywutz kwal to jumin.
Qmal
Aqe ajlabl toj jaxnaqtzbil
Binchalte Daniel Caci
Toj jun jaxnaqtzbil tbanil. Toj jaxnaqtzbil lu aqe tal txin ex tal
qa te oxkol, tbanil inche tena toj xnaqtzbil te ajlabl.
Inxi t-ximana tiqun? Sen toj twutza qama txiya jyolte?
Tun txi tzyet, a ajxnaqtzal Fita ban twiben. Aqe tal txin ex tal
qa in elyalyile tumel tun. Atzu jaxnaqtz tilun ex chaba nikun
toj, majx qajbil tun txi qbinchan txqan tixti.
Tun
tkub
niket
aqe tajlal!
Chitzun wukile
Cesar tzaj chin.
122
Qlajinx teya tej tel yal tzaqwebl, qkyaqile aqunane tij tun
tbent, qun atzun ajxnaqtzal Fita chitzun: Mixalo tun tkyej kyijxi
txqantl! Intzaj tqman qeye naqx tun tkaneya toj qwiye ex tun
qoninteqibe iksen qa nti nbenxix tun juntl.
Flix Lucas
Extzun xi qljone:
In kaneya tij
ujben?
Toj jun kojbil kye ma , atzu t-kayinx kuj banile, ati nakbil
Ttxutxajil: ex tzalajsbil. Naqtzu a ati jun txuybil kxol. Aqe tman ma
tkujlalil kyxol xi inche aqunana okx tij awal kjon. Aqetzu ttxu ma aye
qxol qkyaqil.
binchal aquntl toj ja iksen: tiljsal, misol, kayilkye kwal ex
binchal wabj, ex txol muqin tun kywan kyaqil.
126
Okx txi lqete anbil okx tchiy ajbitzil ma . Matzun ten tjaxjal
tex. Iksen aj tul aqunal toj kjon, in aqwi txol muqin. Ikxsen
tzen tnejel aj taqwi txol ex in aqwi bitzil.
Aqetzu jtetl ma inx che jaw xmayin tij ex inche jaw tzen tij.
Aqetzu ttxu ma nya kyajbil lu. ikchiqetzun:
Atzu jun maj kub ky-ximin tun kyxi toj juntl kojbil. Matxitoq
che baj sikti. Nya tumel toj kywutz tij kyaqun toj ja, naqx
binchal wabj ex kayilkye kyal. Extzu juntl aqe tman ma inche
xmayinxitl kyij.
1
Alkyetzun xjal nim
toklen toj laj lu?
Tej tok kybin tman ma , jaw bisun ex jaw ximin. Nti bin kyun
titi tun txi kybinchan.
Alkye kxel binchante aquntl toj ja?, Alkye kxel kayinkye
kyal? Inche xjelun te junjun.
Aqekye max
Saragutes, xi najliqeya
toj kul kyijyile tze.
Nimaq qe kyje ex
nimaq qe kyqob, atu
inche lipin tijyile tze.
128
Matxitoq bet qij, okx tel yal ja najliqeya ttxu ma kyun. Ejaw
lobti kyij ttxu ma tun tpaj txi kykayin tbanil taqeya. Matxi toq
baj kyawan kykojon ikxix kye tman ma , chaba tiljsan ex
kayin kyun, ex kayinqe kyal. Ikxqe tal tman ma ax nkybinchan
iksenkye kytxu. Mixalo nxmayin kyij.
Kyaqil inche tzalaj tej kyanjtz toj kynajbil tzmax txe kul.
Aqe tman ma xi kyqanin naqsam te ajbitzil mas tun tpaj
inche xmayin tij. Ex kub kyximin toj tzalajsbil tun tkub
kyaqpun aqe aquntl kyxol.
Tzalajsbil: Inxi ky-
yekun tzalajsbil ex
tun tkyaqil tkuj tun
txi tbinchan jun
tixti.
Nti jun aquntl inwtl kyej ijlan ichan moqa qya tun.
130
Atzu xuj kye balun inche itzj kab tal. Ex ati maj inche itzj ox
moqa kyaj. Ex akytxu aqe inche kayin ex inche kachin kyij kyal
toj jun abqi moqa chintl, aj kyjyon kywa kyixkyib.
Ate tzelpuna lu, qa ate balun inxi jyol tchi toj kul, ex Chyol: Axix tiyil
txkupil ma tzey yal
ntiqexixtl txkup te chibj, ex jaku mlayx kanun wabj kye, toj kye inche kub
kyaqil jaku che kyim tun weyaj. kybyol te kychi.
134
Atzu balun ik
tzelpuna tipumal
ex aquntl. Atzu
ttzumal nim
tajben ex wiyal
twi. In ajben
tun tbinchet
ijbaj kye kuxun
qa inkyyekun
kyipumal.
Cuento
El animal que no saba
a cul grupo perteneca
Por Daniel Caci
138
Formar nuestras cras en el vientre y dar de mamar es lo que
nos diferencia de otros grupos dijo firmemente el lobo.
140
En cul grupo crees que dejaron al murcilago? Con las
aves o con los mamferos?
Ex atzu Oscar in xi t-ximan jun chmobl kye txqan pich te banpun che
kayin, atzu jun qulin pich tkyi saq chitzun:
Aqoqe in qo oninqe tij winaq tun tklet tawal, qun inxi qwane chuq tun
mlay baja ijaj kyun.
Aqotzuqe pich qol tqanil te jun akaj qij tun bitz te tkujlalil ex
nakbil, tutzun tbent kyun winaq tun kyten toj tbanil kyukil jtetl.
Atzu Oscar in ximan kyij pich. Nimxix tkujlalil tun kyij, majx in laq kyij
qumtzun tajbil tun kyxquqet kul, ex tun mlay che jaw jona tze, qun aj
tjaw jon jun tze, in el qxkayin kya
pich.
142
Okxtzun tjaw tiqin Oscar pich te ox kayin, kyun
tqob chaba baj tmison tij iksente nxi sen kyun
tman aj txi ktal inxi qon jun tmatz kyun tman; majx
xi tiqin tja. Atzu pich chabax jaw tjqon twutz.
Intzu xi kachan tun Oscar tkyaqil qij. Chinaq tjaw tjqon pich twutz ex
jaw tyokchan txik iksen aj tokx Oscar toj ja. Jun maj te qale tej tul Oscar
toj jaxnaqtzbil waltoq ttzi spikbil, in qinunx tij kul.
Matxi pon anbil te qukil, te ox kayin, tun tanj tja. Etz tjqon spikbil toj
t-txaqumal qij ex xi tqman:
Aya wukil pich te ox kayin, teya tzaqpibl, qun ate tzaqpibl ex tkujlalil
xmonkyib.
Atzu tnejel tbis nkuje chitzun Oscar, wajbile tun tok kyxon kykuj
winaq kyij lex pich, tze ex bech. Atzu tkab tbis nkuje, tun tkub qon
nakbil kye njiqex winaq matij, ikqe nchmane: tun kyoq qkujlan aqe tij
winaq, ma tzaj kyqon jun kychwinqlal tbanilxix ex tun tten twitz txotx
toj tzalajsbil. Atzu toxin tbis nkuje, alkyeqe winaq inche kub ujinte
ujbil lu, tun txi tqon tzalajsbil te jun tal txin ma jun tal qa ma tzok yal
tun toj tbe.
Tex tzun kmoj lu, atzu pich te ox kayin, majx ati toj kynabl winaq ex
ky-xim, tutzun tjapun ox tbis tkuj Oscar, kukxtzun kunaj jaku qo ten toj
tnikyaltij.
Tqanilujbin
144
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
145
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
146
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
147
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
148
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
149
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
150
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
151
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
152
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
153
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
154
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
155
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
____________________________________________________
156