Educao&Sociedade ServicesonDemand
PrintversionISSN01017330
OnlineversionISSN16784626 Article
Educ.Soc.vol.24no.85CampinasDec.2003 Portuguese(pdf)
http://dx.doi.org/10.1590/S010173302003000400014 Articleinxmlformat
JORNALDAEDUCAO Articlereferences
Howtocitethisarticle
CurriculumScienTI
Conversaes:modelocibernticodaconstruo
Automatictranslation
doconhecimento/realidade
Sendthisarticlebyemail
Indicators
Conversations:acyberneticmodeloftheconstitutionof CitedbySciELO
knowledge/reality
Accessstatistics
Relatedlinks
NizeMariaCamposPellanda Share
DoutoraemEducaoeprofessoradoProgramadePsGraduaoem More
DesenvolvimentoRegionaldaUniversidadedeSantaCruzdoSul(UNISC).
Email:nizepe@portoweb.com.br More
Permalink
RESUMO
Esteartigotratadadiscussodaaplicaodeumametodologiabaseadaemprincpioscibernticoscomum
grupodepesquisadorasemeducaonoprocessodeconstruodeconhecimentopormeiodaDinmicadas
Conversaes.ConversaoumdospressupostosbsicosdateoriadeHumbertoMaturanasobreBiologiada
Cognio,aqualconstituioncleodomarcotericodestetrabalho.
Palavraschave:Conversaes.Princpioscibernticos.Autopoiesis.Construodeconhecimento/subjetividade.
ABSTRACT
Thispaperdiscussestheapplicationofamethodologybasedoncyberneticprinciplestoagroupofeducation
researchers,intheprocessofknowledgeconstructionthroughConversationalDynamics.Conversationisoneof
thebasicassumptionsofHumbertoMaturana'sTheoryonBiologyofCognition,whichisthecoretheoretical
frameworkofthisstudy.
Keywords:Conversations.Cyberneticprinciples.Autopoiesis.Knowledge/subjectivityconstruction.
Introduo
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302003000400014 1/6
14/04/2017 Conversations:acyberneticmodeloftheconstitutionofknowledge/reality
EsteartigotratadeumadimensodeumprojetodepesquisamaisamplointituladoAutopoiesis.Oreferido
projetodestinasearesponderquestosobreagnesedoprocessodeconstruodeconhecimentonum
paradigmaqueconsideraquearealidadegeradanumsistemafechadoparainformaesexternaseaberto
paraatrocadeenergia.Tratase,portanto,deumarealidadecomplexaqueapresentasituaesdeautonomia
edeconectividadeaomesmotempo.Nessascondies,nohvalidaoexternaoufalseabilidadepossveis,
mascoernciasinternaseautovalidaes,maneiradeumsistemacibernticoqueseautocorrige.
Nocabeaquidiscorrersobreatotalidadedoprojeto,masfareialgumasconsideraesgeraissobreestecomo
objetivodecontextualizaresteartigo.Oqueserdestacadoaquiapenasumdoseixosmetodolgicos:a
DinmicadasConversaesque,maneiradeumfractal,contmaessnciadametodologiadapesquisa
comoumtodo.BaseadosnopressupostodeMaturanadequearealidadeseconstituinasconversaes,usamos
essadinmicaparairmosconstruindonossoprocessodeinvestigao.Dizele:"Tudooquens,osseres
humanos,fazemoscomotal,ofazemosnasconversaes.Eaquiloquenofazemosnasconversaes,defato,
noofazemoscomosereshumanos"(Maturana,1999,p.47).
Oqueestamosnospropondo,portanto,refletirsobreoprocessodasconversaesnogrupo,emtermosde
comoconstitumosconhecimentoeansmesmosnumaperspectivaautopoitica.Nesseprocesso,ainclusodo
observadornaprticadainvestigao,pormeiodasconversaes,respondenecessidadedeumparadigma
quenoseparaasdiferentesdimensesdarealidade.
1.Porqueanfasenasconversaes?
(...)ohumanosurge,nahistriaevolutivadosprimatasbpedesaquepertencemos,coma
linguagem.Quandoissoocorre,ovivernalinguagemfazpartedofentipoontognicoquedefine
nossalinhagemcomolinhagemculturaleemcujaconservaosedotodasasvariaes
estruturaisquelevamaoserbiolgicoHomosapienssapiens.(Maturana,1994,p.142)
HumbertoMaturanaeFranciscoVarela,nadcadade1970,revolucionamaBiologiaeasCinciasCognitivas
comumanovateoriasobreofuncionamentodosseresvivosnaqualnoseparamosfenmenosdacogniodo
prprioprocessodeviver(Maturana&Varela,1991).Poressemotivo,chamamessateoriadeBiologiado
Conhecer.Paradarcontadessainseparabilidadecomotambmdaautonomiadeumsistemavivo,eles
elaboramoconceitodeAutopoiesis.Essaexpressovemdogrego,auto(porsimesmo)epoiesis(criao).
Comela,essescientistasexplicamacircularidadedosseresvivosemqueprodutoreprodutoseconstituem
mutuamente.Nossereshumanos,comacomplexificaodosistemanervoso,aparecealinguagemea
conscincia,queabrempossibilidadesilimitadasparaaexpansodohumanonosentidoemqueoprocesso
evolutivonoconsideradoemtermosdoprincpioda"sobrevivnciadomaisapto"maspeloda"deriva
natural",queprodutorcontnuodediferenas.Assimsendo,pormeiodomecanismorecorrentedo
"acoplamentoestrutural"hsemprecriaodesoluessingularesemcadaatodoservivo.necessriodar
nfaseaquiaofatodequeaBiologiadaCognio,inseridanoroldasCinciasCognitivascontemporneas,no
trabalhacomespeculaes,comoeraaprticadaEpistemologiaatento,masbaseiaseempesquisas
empricasemNeurofisiologiadomaiorrigorereconhecidaspelacomunidadecientficainternacional.
Umalongahistriaevolutivamostranosodesenvolvimentodocrebrohumanoapartirdosprimatasbpedes.
Pormeiodeumcontnuo"acoplamentoestrutural",ouseja,umarecorrnciaentreorganismoemeio,ocrebro
foisemodificandoemdecorrnciadaplasticidadeestruturaldoorganismohumano.Oqueseconservaneste
fenmenodovivernoaestrutura,masaorganizaodovivo.porissoqueMaturanaafirmaemtodaasua
obraqueaaprendizagemcorporificada.Ouseja,queocorpoparticipados"atosdelinguagem".ParaFlores&
Winnograd(1989),falarconstituiseematosenosomeramenteexpressesdepensamento.Veremosmais
adiantecomoissoaparecenofluirdasconversaesdaspesquisadoras.
Uma"demandaautopoiticacontnua"(idem)fazcomquelinguagemecognio,pormeiodeaesefetivas,
estejamsempreseconstituindosocialmenteemredesdeconversaesqueconfiguramnossomundo.Na
perspectivaautopoiitcanoexisterealidadeprdadae,nestesentido,nohaveriarealidadeouconhecimento
independentedaaodosujeitocognitivo.Essepressupostorompecomatradioidealista,nosentidoemque
resgataaagnciahumana,comotambmcomaempirista/behaviorista,namedidaemqueomeioexternono
determinaoqueacontececomovivo,masapenasperturbaprovocandoumamobilizaoprodutivainterna.
Tratase,portanto,deumadialgicaquechamadaparadarcontadefenmenoscomplexos.
Portudoisso,optamospelametodologiadaDinmicadasConversaesparaperseguirnossosobjetivosneste
estudo.Essaprticanoseguenenhumaescolajconsagrada,comoaconhecidaporConversationalAnalysis,
porexemplo.Maselafoiconstitudapornscombasenosprincipaisreferenciaistericoseapartirdas
necessidadesespecficasdeinvestigaodonossoprojetodepesquisa.Oqueaconteceunarealidadeque
fomosconstruindo"nossocaminhoaoandar",comodiriaopoeta,comanecessidadedeincluiroobservadorna
pesquisaeadeentenderseuprocessodeobservar.Onovoparadigmapropenosodesafio:senoseparamos
realidadeinternaderealidadeexterna,ficamuitodifcilsustentarmosumconhecimentoobjetivoe,porisso,
precisamosexplicitarparansmesmasnossosprocessosdepensamento.exatamenteporessemotivoque
apelamosparaosprincpioscibernticosetrabalhamoscomconceitosdesegundaordemcomoopensarsobre
opensar,aprendercomoaprendemose,principalmente,conhecercomoconhecemos.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302003000400014 2/6
14/04/2017 Conversations:acyberneticmodeloftheconstitutionofknowledge/reality
2.CibernticaeAutopoiesis
ArevoluoparadigmticaqueemergiuapartirdosculoXIXfoisubstituindoocartesianismoporumsistema
queseiaconstruindoemtornodoconceitodeautoorganizao.Algicaformalinerenteaoparadigma
modernojnodavamaiscontadosfenmenoscomplexosqueiamdesafiandoacinciaaofinaldosculoXIX.
NaprimeirametadedosculoXX,comaTeoriadosSistemasdeBertalanffy,ficacadavezmaisclaraa
passagemdeumparadigmacomrefernciaexternaparaumoutroautoorganizativo.Essaidiaestavano
centrodasdiscussesdasConfernciasMacyemNovaYork,ondeumgrupodecientistasoriundosdediferentes
camposdoconhecimentosereuniuparapensarnumacinciaunificadadamente.NasciaassimaCiberntica,
cujosestudosforamfundamentaisparaosucessodeumnovoparadigmacentradonoprocessoenomaisna
substncia.
Algumtempomaistarde,jnasegundametadedosculoXX,osestudosdeIlyiaPrigoginefazemumareleitura
daIILeidaTermodinmica,elaboradaaindanosculoXIX,segundoaqualtudooqueexistenouniverso
tenderiaparaamortetrmica(entropia).Prigoginesugerequenossistemaslongedoequilbrio,eosseres
vivossosistemaslongedoequilbriobemcomoosotambmasociedadeeaprprialinguagem,essa
tendnciarevertidagraasaoprincpiodaautoorganizao.Assim,elespodemreverteraentropiapormeio
dainterao,transformandoaemneguentropia.Algicaquesubjazaessesfenmenossistmicoseauto
organizativosnomaisumalgicalineardecausa/efeito,masumalgicacircularcomretroaes.Esses
princpiosestonocoraodaCiberntica.
HeinzvonFoerster,umdosmaisbrilhantesparticipantesdasConfernciasMacy,fundouaBiocibernticapara
estudarosfenmenosbiolgicosapartirdessanovamatrizciberntica.Eleconcebe,ento,oprocessodevida
comosistemafechadoparainformaoeabertoparaaenergia,destacandoopapeldainteraoe,
naturalmente,odaautoorganizao.NaesteiradosestudosdevonFoerster,surgiuateoriadeMaturana&
VarelaeoconceitodeAutopoiesis.
OconceitodeAutopoiesisessencialmenteumconceitocibernticonamedidaemqueconcebeo
funcionamentodovivocomoumcircuitofechadodeautoproduo,noqualoprodutoreoprodutose
configuramcircularmente.Nesseprocesso,conheceresersoprocessosinseparveis.Comoexpressodessa
circularidade,Maturana&Varelaafirmamque:"Todoofazerconheceretodooconhecerfazer"(1991,p.
13).importanteenfatizaraqui,parafinsepistemolgicoseontolgicos,queoparadigmacartesianocarrega
umafragmentaoprofunda,poisosujeitoqueconheceestseparadodoobjetoconhecido.Tudosepassacomo
seosujeitocognitivofosseindependentedesuaprpriaaocognitiva.
AgrandecontribuiodaCibernticafoiesseprincpiointegradorquecolocanumamesmapaisagemseres
vivos,naturezaemquinas.OconceitodeEcologiaCognitivadePierreLvy(1994)servecomoinstrumental
tericoimportanteparaentenderosprocessoscognitivos.Aresideexatamenteorompimentocomo
cartesianismo,poisacaractersticafundamentaldesseparadigmasesituanafragmentaoena
substancializaodascoisas.ACibernticatrabalhacomaintegraodetodasasdimensesdavidaedano
vida,bemcomoconsideraosprocessosenoascoisas.Amente,aaprendizagemeavidasoprocessoseno
coisas.Porisso,seriamaisadequadodizerqueosseresvivosno"so",mas"acontecem"(Bennaton,1984,p.
45).
ABiologiadoConhecermostranos,aoobservarmosocomportamentohumano,umainseparabilidadeentre
ser/fazer/conhecer/falarapartirdessavisosistmicadaBiociberntica.Ejustamenteporissoquetemos
diantedensoproblemadoobservadorquenomaisalgumforadosistemaaobservarumarealidadeda
qualnofazparte,masumsujeitoquetemquedarcontadesuaprpriaaoaooperar.Tratasedo
"observadorimplicado",comodizMaturana.Paraele,essatarefafundamentalparafazercincia.Citosuas
palavras:
()umaspectocentraldofazercinciatemavercomanossabuscadecompreendernossa
experinciacomosereshumanos.Eosentidoquedouacompreenderodaexperinciadeadotar
umaoperacionalidadedereflexonalinguagem,naqualpodemosconheceroqueconhecemosnas
circunstnciasdeconstituionalinguagem.(Maturana,2001,p.155)
Esseobservadorpensasobreoseupensar,sobreseuprocessonumaatitudemetacognitivaque
potencializadoradeser/conhecerporquevaicapacitandocadavezmaisessesujeitoemtermosdeuma
complexificaocrescente.Aofazerisso,estamosadotandoaschamadas"metodologiasdeprimeirapessoa"
(Varelaetal.,1991)numatentativadeseguirasugestodessesautoresdeincorporarasexperinciaspessoais
cincia,deformaprofunda.Noestamosfazendoissodeformaarbitrriaesemrigor,mascontemplandoa
exignciacientficadecoletadedados,interpretao,validaoebuscadepadres,queorganizama
experinciaemtornodaqualidadeenodaquantidade.Trataseaqui,portanto,datransiodosujeito
mecnicodocartesianismoparaosujeitoepistmico,quesepensaasimesmonoatodeviver/observar.
Portodasessasrazesexpostas,fizemosaopopelaadoodaDinmicadasConversaescomodispositivo
metodolgicofundamental.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302003000400014 3/6
14/04/2017 Conversations:acyberneticmodeloftheconstitutionofknowledge/reality
3.Asconversaesemprocesso
Nossoproblemacentraldepesquisa,comojfoiexplicitado,:Comoseconstituioconhecimentonumsistema
fechadoparainformaeseabertoparaaenergia(interaes)?
Ogrupofazumabuscatericasistemticaempublicaesetrazessesdadosparaasreuniesdetrabalho.
Essematerialbrutonoconstitui"informao"emuitomenosconhecimento.Ainformaosomenteadquire
sentidonumprocessodeconhecimentoque,porsuavez,aprpriaaodosujeitocognitivo/ontolgico.von
Foersteresclarecenossobreissodizele:"Informaonenhumaexterior,elasseencontraemns
mesmos"(VonFoerster,1993,p.203).Eelassomenteseconstituemcomotalnamedidaemqueconstituem
umprocessodeconhecimento.Esse,porsuavez,inseparveldoprocessodeser/vivernasrelaes.O
sujeitoindividualumaabstrao.Nssomenteexistimosnamedidaemquesomosumnnumaredede
conexes.,pois,notrabalhodediscussodosdadoscoletadosqueconstrumosoconhecimentoemrelao
questo.Umanovaetapalevanosaobservaroquefoionossoprocessoaoouvirasfitascomasgravaes
dasetapasanteriores.
Aidiaaquiquenoexisterealidadeprdada,independentedasaesdossujeitoseminterao.Porisso,
vamosconstituindoconhecimentoeansmesmosnessarededeconversaes.Conhecimento,naperspectiva
queestamosadotando,aoefetivaepassapeloprocessodeconversaes.
Maturanalembraque"conversar"vemdolatimcum(com)eversare(darvoltas)(Maturana,1997).Ento,o
queonossogrupofazdanarmodulandoemoes,palavrasecorporalidade,entrandonumaharmoniade
muitasvozes.Comisso,podemosobservarumpressupostobsicodateoriadaAutopoiesisemao:hum
"acoplamentoestrutural"constante,emqueorganismos(cadasujeitodogrupo)emeio(ogrupo)interagemde
talformaqueambos,grupoesujeitos,mudamcongruentemente.Oqueestfora(ambiente)nodeterminao
queaconteceindividualmentecomcadaparticipante.Apenasperturbae,essaperturbaomobilizaosseres
paracadaconstruopessoal,paraaautoriaesingularidade.Comodisseantes,tratasedeumfenmeno
complexo,emquehconectividadeesingularidadeaomesmotempo.
Essa"demandadeautopoiesiscontnua"sednosomentenonvelcelular,masnonveldasubjetividadeedo
conhecimento.Porisso,emcadasituaoqueprecisamosresolverapelamosparaasconversaespara
responderaessanecessidade.Aonosobservarnasconversaes,podemosverentoregularidadese
recorrnciasquenadamaissoqueoprprioprocessode"acoplamentoestrutural"entendidocomoa
modulaoconstanteentreorganismoemeio,constituindoaautopoiesis.Essasregularidades,portanto,no
soindividuais,masconstituemodomniogrupalquesemprerelacionalehistrico.
Combaseemtodosessespressupostosaquitratadosfareiumadescriodeummomentodenossoprocesso
detrabalhoqueenvolveprimeiraeterceirapessoasemprocessodeconversaes,pararesponderquesto
centraldoprojeto.
Aodiscutirasleituraseelaboraestericasenvolvidasnomarcotericodotrabalho,ogrupo,aoser
observadopelasprpriasobservadoras(asreuniessogravadasemfitacassete),percebequehuma
recriaodaexperinciaedasprpriaspesquisadoras.Cadavezquesediscuteaexperincia,sogeradas
outrasexperinciasecadamembrodogruposeexpressademaneirajtransformadaemcadarecorrnciadas
conversaes.Comonumprocessoautopoiticoemqualquernvel,mudamasestruturaseconservasea
organizao(autopoitica).Nesse"acoplamentoestrutural"hmudanaestruturalnoorganismoporquehuma
plasticidadeestruturaldosistemanervosoedoorganismoemgeral.Cadavezquehumatocognitivo,novas
conexesacontecemnosistemanervoso.
Algicasubjacenteaumgrupocomoesseumalgicanolinear,poisoqueumdiznogrupotem
conseqnciasemtodososoutrosdemaneirasingulare,aomesmotempo,asreaesdogrupovoltamao
autordaprimeiramensagemnumaatitudederetroao.Comisso,todosnogruposereconfigurameogrupo
sereconfiguracomoumtodo.Hmudanaestruturalcomnovasconexesnocrebroenasociedade.
verdadequens,nolimiteinvestigativodenossotrabalho,nopodemosprovaressasmudanascerebraise
nemessenossoobjetivo.RemetemosaostrabalhosdeAntonioDamsio(2000)eFranciscoVarela(artigosna
web)paraquemdesejarampliarestetemaOquepodemosmostraramudanacognitiva/subjetivadecada
pesquisadornoprocesso,bemcomoasconseqnciassociaisemtermosdeintervenescomdocentesem
oficinasautopoiticasounatransformaodaprpriaperformancedidticadecadaumadens.Vamos
registrandoasrecursividadesetransformaesdasdiversasfalas.
Paraexplicaradinmicadasconversaesdogrupousareidoisnveisdeexplicaesquecorrespondemaduas
fasesdotrabalhodapesquisa:
Anvel1adiscussoinicialdacoletadedadostericaesuadiscussocomvistassoluodo
problema.
Bnvel2ummetanvelquecorrespondeaudiodasfitaseanlisedoscomportamentosno
gruponoprocessodepesquisar.
Essedoisnveissoseparadosapenasparafinsoperacionais,poisbasicamenteoqueaconteceemqualquer
nveldeconversaessempreapresenadealgunsprincpioscibernticos.Refletirmossobreosegundonvel
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302003000400014 4/6
14/04/2017 Conversations:acyberneticmodeloftheconstitutionofknowledge/reality
apenasumaquestodeposiodoobservadorquesomosnsmesmos.
Vejamos,ento,oqueacontecenogrupodeconversaestendoemvistaaquestocolocadaaseusmembros:
Comoseconstituiosujeitocognitivonumaredecomoessa?
Hnesseprocessoumacircularidadenamedidaemqueacausainicialprovocaefeitosquerebatemdevolta
sobreela.Assim,opesquisador"X"trazumasituaosejaemformadeumanovaquestoousobreuma
elaboraoqueteriafeitosobreoproblema.Issorepercutenosdemaisdeformasmuitosingulares
(autopoiticas).Opesquisador"Y"respondeaopesquisador"X"detalformaquecadavezquehumaresposta
todaaredesereconfigura.Issopodeserevidenciadopelaqualidadedasrespostasdecadapesquisadora,bem
comonasnovasformasemquevaitomandoogrupo.Hsensveistransformaes.Oprprioprojetoinicialde
pesquisavaisereconfigurando.Ento,umoutroprincpioquesubjazaissotudoodatopologia:aformado
grupoedosparticipantesvaisendodadapelosmovimentosdossujeitoscognitivosenoporumaorganizao
prvia.Nomaissetratadoobjetoimvelaristotlico,masdeumprocessoquenolidacompropriedadesou
substncia,masbaseiaseemrelaes.ComodizMaturana:"Avidapoesiaconstante"considerandoosentido
depoiesiscomoproduo.Hproduoeautoproduoconstantesdosseresvivos,doshumanoseda
sociedadenumcontinuum,daclulaaosgrupossociais.Nessaproduo,hsemprecriaodenovidades,de
diferena.Porisso,nopodemos,aofinaldapesquisa,fazergeneralizaes.
Paraavanarumpoucomaisnessasexplicaes,lanomodosprincpioscibernticosquenosmostrama
constituiodarealidade/conhecimentocomoresultadoefetivodesempenhodeumsistemanumaautonomia
quetemnarecursividadesuasustentaoeautocorreesconstantes.Asfalasdaspesquisadorasapontampara
recursividadesquegarantemasautocorreesconstantesdogruporumoaelaboraescadavezmais
aproximadasdoobjetodepesquisa.VonFoersterpodereforaressaargumentao:
Ora,acibernticaprecisamenteacinciaqueconcebeumateoriadaaoquepodedarcontade
suaprpriaoperacionalidadeelafornecetambmumfundamentomatemtico,epistemolgicoe
filosficoparaasaesnasquaisooperadorobservadorestincludonosistema,ondeeleopera
sobresuaprpriaobservao.(VonFoerster,op.cit.,p.200)
Nummetanvel,ouseja,naquelenoqualouvimosasdiscussesjfeitas,ediscutimossobreasdiscusses,h
umametacognioconstanteporqueestamospensandosobreonossoprocessodepensaredeconstituir
conhecimento.Nessesmomentos,nosomosmaissujeitosmecnicos,massujeitosepistmicos.Noum
sujeitoepistmicouniversalpiagetiano,masumsujeitoquesesingularizacomosubjetividade.Aosefazerisso,
aumentadeformaqunticaonveldeconscincia,melhorandonossacapacidadedecontrolesobrenossas
prpriasvidase,assim,vamosabrindoparanovospatamaresdecomplexidade.Freqentementesomos
levadosacrerquenosdispersamosenosafastamosdenossoobjetodepesquisa,masopensarsobreissonos
reposiciona:oqueocorreumacomplexificaoporquevamoslevantandonovosproblemassobreoproblema
centralesobrensmesmasdeumamaneirainseparvel.ParaBergson(1991),conhecerlevantarproblemas.
Algumpoderiaargumentarqueessasaberturasnosimpediriamdetestarnossashipteseseaplicartestes
objetivosdevalidaodestas.Aconteceque,comonosexplicaVarela,aexperinciadaconscinciaum
processoemergenteenoestrelacionadacomdadosobjetivos,massimcomprocessosvividos(Varelaetal.,
1991).
Aconscinciasurgeapartirdeumadinmicanolinear.Porisso,elaemergenaexperinciadasredesde
conversaes.
Consideraesfinais
Naverdade,nopretendotrazerconcluses,mas,maneiradeBergson,apenasinventarnovoscaminhospara
trataraexperinciaconscientenaconstruodeconhecimento/sujeito.Noserefletesobrealgo,masa
reflexoaprpriaexperincia.Porisso,aorefletirmossobrenossaexperinciansestamosemplenaao
e,portanto,transformandonoscomessaexperincia/nestaexperincia.Somenteumametodologiacapazde
darcontadarealidadeemtrnsitoqueincorporaaexperinciapessoalnumaperspectivadisciplinadapoder
responderaointricadoproblemacomoqualnsnosdesafiamosansmesmas.
Damesmaforma,mantendoumacoernciatericaentreosvriosmodelosconceituaisapresentadoscombase
naCiberntica,podemosdizerquenoexisteumavalidaoexterna,masascoernciasdenossooperarno
grupoquevonosautovalidar.Paraencerrar,justificoessaafirmaocomasprpriaspalavrasdeVon
Foerster(1996,p.130):"Noseria,poracaso,maisrecomendvelrenunciaraocritriodePopperebuscar
princpiosfundamentaisparaumateoriaqueseconfirmenaprxis?".
Refernciasbibliogrficas
BENNATON,J.Oqueciberntica?SoPaulo:Brasiliense,1984. [Links]
BERGSON,H.Lesdeuxsourcesdelamoraleetdelareligion.100.ed.Paris:PUF,1961. [Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302003000400014 5/6
14/04/2017 Conversations:acyberneticmodeloftheconstitutionofknowledge/reality
DAMSIO,A.Omistriodaconscincia.SoPaulo:CompanhiadasLetras,2000. [Links]
FLORES,F.WINNOGRAD,T.Hacialacompresindelainformticaylacognicin.Barcelona:HispanoEuropea,
1989. [Links]
LVY,P.Tecnologiasdainteligncia.SoPaulo:Editora34,1994. [Links]
MATURANA,H.Elsentidodelohumano.Santiago:Dolmen,1994. [Links]
MATURANA,H.Larealidade:objetivaoconstruida?Barcelona:Anthropos,1997.v.1. [Links]
MATURANA,H.Transformacin.Santiago:Dolmen,1999. [Links]
MATURANA,H.Cognio,cinciaevidacotidiana.BeloHorizonte:UFMG,2001. [Links]
MATURANA,H.VARELA,F.Elrboldelconocimiento.Santiago:Hachette,1991. [Links]
VARELA,F.Elfenomenodelavida.Santiago:Dolmen,1999. [Links]
VARELA,F.FranciscoVarela'shomepage:articlesonneurophenomenologyandfirstpersonmethods.Disponvel
em<http://web.ccr.jussieu.fr/varela/human_consciousness/article01.html>Acessoem2003. [Links]
VARELA,F.THOMPSON,E.ROSH,E.Theembodiedmind:cognitivescienceandhumanexperience.Cambrigde,
Mass.:MIT,1991. [Links]
VONFOERSTER,H.EntrevistaaGuittaPessisPasternak.In:PESSISPASTERNAK,G.Docaosinteligncia
artificial.SoPaulo:UNESP,1993. [Links]
VONFOERSTER,H.Reflexionesciberneticas.In:FISCHER,H.R.etal.Elfinaldelosgrandesproyectos.
Barcelona:Gedisa,1996. [Links]
Recebidoemjunhode2003eaprovadoemjulhode2003
Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense
CaixaPostal6022Unicamp
13084971CampinasSPBrazil
Tel./Fax:+551935216710
revista_cedes@yahoo.com.br
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S010173302003000400014 6/6