Analiza Procesa Pokretanja Mlinova Celuloze U Tvornicama Papira

UNIVERZITET U TUZLI
FAKULTET ELEKTROTEHNIKE
Elmir Husi
Prvi ciklus studija
Elektrotehnika i raunarstvo
Elektrotehnika i sistemi konverzije energije
ANALIZA PROCESA POKRETANJA MLINA

CELULOZE U TVORNICAMA PAPIRA
ZAVRNI RAD
Tuzla, novembar 2016

UNIVERZITET U TUZLI
FAKULTET ELEKTROTEHNIKE
Elmir Husi
Prvi ciklus studija
Elektrotehnika i raunarstvo
Elektrotehnika i sistemi konverzije energije
ANALIZA PROCESA POKRETANJA MLINA

CELULOZE U TVORNICAMA PAPIRA
ZAVRNI RAD
Tuzla, novembar 2016

Zavrni rad: Analiza procesa pokretanja mlina celuloze u tvornicama papira
Saetak
U radu je analiziran proces pokretanja mlina celuloze u papirnoj industriji. U prvom dijelu rada
obraene su osnove o elektromotornim pogonima i radnim mehanizmima. Zatim je obraen
asinhroni motor, zbog svoje dominantnosti u ovakvom tipu pogona, njegove karakteristike, te
naini pokretanja. Poslije toga je opisan tehnoloki proces mljevenja, razne vrste mlinova,
njihove karakteristike i naini pokretanja. Slijedee to je opisano je HCR mlin u tvornici papira
Natron - Hayat Maglaj, njegove karakteristike te karakterisitke pogonskog motora, a zatim i
proces pokretanja mlina, zahtjevi i kriteriji dinamikog reima rada, parametri dinamikog
reima rada, te uticaj struje pokretanja na EES. U poslijednjem dijelu rada opisane su
mogunosti unapreenja upravljanja veliinama motora primjenom savremenih
elektromotornih pogona, te primjena SCADA sistema za kontrolu tehnolokih i mehanikih
parametara pogona mlina pri pokretanju i kontinuiranom radu.
Kljune rijei: elektromotorni pogon, asinhroni motor, HCR mlin
3
Abstract
This paper analyzes the process of starting the mill pulp in the paper industry. The first part
deals with the basics of electric motor drives and working mechanisms. Then the processed
asynchronous motor, because of its dominance in this type of drive, its features, and starting
methods. After that describes the technological process of milling, various types of mills, their
characteristics and methods of starting. Next described is the HRC mill in paper factory Natron
- Hayat Maglaj, its features and characteristics of the drive motor, and then the process of
starting the mill, the requirements and criteria of the dynamic mode, the parameters of the
dynamic modes, and the impact of starting current on the power system. In the last part of the
paper describes the opportunities to improve the management of motor sizes using modern
electric motor drives and application of SCADA system to control the technological and
mechanical parameters of the mill drive at startup and continuous operation.
Keywords: electric motor drive, asynchronous motor, HRC mill
4
SADRAJ
Saetak....................................................................................................................................... 3
Abstract ..................................................................................................................................... 4
SADRAJ ................................................................................................................................. 5
1. UVOD ................................................................................................................................ 7
2. OSNOVE ELEKTROMOTORNIH POGONA............................................................. 9
2.1 Razvoj elektromotornih pogona ................................................................................ 14
2.2 Mehanike karakteristike radnih mehanizama .......................................................... 15
3. OSNOVE O ASINHRONIM MOTORIMA ................................................................ 17

3.1 Konstruktivne karakteristike asinhronih motora ....................................................... 18
3.2 Momentne karakteristike asinhronih motora ............................................................. 19
3.3 Naini pokretanja asinhronih motora i meusobni odnosi polaznih struja ............... 24
3.3.1 Direktno pokretanje asinhronih kratkospojenih motora ..................................... 25

3.3.2 Karakteristike pokretanja asinhronih kratkospojenih elektromotora upotrebom
soft startera ....................................................................................................................... 26
3.3.3 Karakteristike pokretanja asinhronih motora s kratkospojenim rotorom
koritenjem frekventnih pretvaraa .................................................................................. 27
3.3.4 Ostale tehnike pokretanja asinhronih motora ..................................................... 28
4. TEHNOLOKI OPIS PROCESA MLJEVENJA I RAZVLAKLNJIVANJA U
PAPIRNO CELULOZNOJ INDUSTRIJI ........................................................................... 35
4.1 Opis tehnolokog procesa mljevenja i razvlaknjivanja celuloze ............................... 37
4.2 Vrste mlinova celuloze s obzirom na nain mljevenja celuloznog vlakna ................ 38
4.3 Karakteristike pogona mlinova celuloze u papirno celuloznoj industriji .................. 38
4.4 Parametri koji utiu na specifinu energiju mljevenja .............................................. 42
4.5 Primjenjeni naini pokretanja elektromotornih pogona mlinova celuloze ................ 45
5. ANALIZA PROCESA POKRETANJA MLINA CELULOZE ................................. 47

5.1 Opis tehnolokih karakteristika i tehnolokog procesa HCR mlina .......................... 47
5.2 Karakteristike pogona HCR mlina ............................................................................ 49
5.2.1 Nominalne veliine pogonskog motora HCR mlina .......................................... 50

5.2.2 Zajedniki rad pogonskog motora i mlina.......................................................... 51
5
5.3 Pokretanja mlina celuloze za mljevenje u gustoj (HC) koncentraciji na primjeru

HCR mlina snage 3,5 MW u tvornici Natron-Hayat ............................................................ 51
5.4 Tehniki zahtjevi i kriteriji za definisanje dinamikog reima rada pogona HCR
mlina u tvornici Natron-Hayat .............................................................................................. 52
5.5 Parametri dinamikog stanja pogonskog motora HCR mlina ................................... 59
5.5.1 Analiza procesa pokretanja mlina celuloze poetno stanje ............................. 59

5.5.2 Analiza procesa pokretanja mlina celuloze trenutno (modernizirano) stanje . 63
6. MOGUNOSTI UNAPREENJA PROCESA POKRETANJA I TRAJNOG
RADA EMP MLINA CELULOZE ...................................................................................... 65
6.1 Primjena SCADA sistema za kontrolu tehnolokih i mehanikih parametara pogona
mlina pri zaletu i kontinuiranom radu pogona...................................................................... 66
7. ZAKLJUAK ................................................................................................................. 70
LITERATURA ....................................................................................................................... 71
POPIS OZNAKA I SKRAENICA ..................................................................................... 72
POPIS SLIKA ......................................................................................................................... 72
POPIS TABLICA ................................................................................................................... 73
PRILOG 1 ............................................................................................................................... 74
PRILOG 2 ............................................................................................................................... 75
6
1. UVOD
Proizvodnja celuloze i papira spada u vrlo zahtjevne industrijske procese proizvodnje koji
zahtjevaju itav niz tehnolokih procesa od proizvodnje sjeke, kuhanja sjeke i proizvodnje
celuloze, do pripreme celulozne mase i proizvodnje papira na papir mainama, ukljuujui i
finalnu obradu papira i premotavanje na zahtjevane dimenzije i koliine.
Vrlo bitan proces je razvlaknjivanje i mljevenje celuloze na zadanu koncentraciju. Zbog toga
primjena mlinova za mljevenje i razvlaknjivanje pogonjenih raznim tipovima elektromotornih
pogona ima vrlo veliki znaaj na kvalitet finalnog proizvoda. Samim tim elektromotorni pogoni
mlinova za mljevenje i razvlaknjivanje celuloze predstavljaju znaajan udio u potronji
elektrine energije po toni proizvedenog papira.
S obzirom na irinu upotrebe mlinova celuloze u tehnolokom procesu proizvodnje celuloze i

papira, snage pojedinanih pogonskih motora se kreu od nekoliko desetina kW pa do nekoliko
desetina MW.
Proces upravljanja kvalitetom i kvantitetom rada ovih mlinova, pored tehnolokih parametara
(temperatura, pH sredine, razliiti dodaci, koncentracija pri mljevenju, te geometrija i ostali
parametri strojeva za mljevenje), postavlja i stroge uslove pred ove elektromotorne pogone.
S obzirom na vrstu i mehanike karakteristike mlina razni su uslovi koji se postavljaju pred ove
elektromotorne pogone kao to su:
- Razvijanje velikog momenta motora

- Podnoenje naglih promjena optereenja (udarci tereta)
- Upravljanje momentom motora
- Upravljanje brzinom motora
Ovisno o vrsti i karakteristikama mlina, elektromotorne pogone mlinova celuloze moemo

podijeliti u sljedee kategorije:
- Pogoni male snage direktno ili preko reduktora spregnuti s pogonskim mlinom bez
regulacije brzine
- Pogoni veih snaga direktno spregnuti preko pogonskog reduktora
- Pogoni veih snaga direktno spregnuti preko pogonskog reduktora s regulacijom
optereenja mlina pomjeranjem rotora ili ploa mlina
- Pogoni veih snaga direktno spregnuti preko pogonskog reduktora s regulacijom brzine
motora
Mnogo ovakvih pogona ima olakan start upotrebom softstartera ili pretvaraa frekvencije i
napona, te na taj nain nemaju znaajan negativan uticaj struje zaleta pogonskog motora na
napojnu mreu.
Ipak, znaajan broj ovih pogona zbog tehnolokog zahtjeva ili mehanike karakteristike mlina
i drugih razloga opremljeni su direktno spregnutim pogonskim motorom sa direktnim zaletom
7
bez ogranienja struje zaleta motora. U takvim situacijama se od strane operatora pogona i
sistema mora posvetiti znaajna panja uslovima pokretanja mlina (tehnoloki parametri, stanje
celuloze unutar mlina, kontra pritisak i sl.) kako struja zaleta motora ne bi negativno uticala na
elektrinu mreu u mjeri koja bi mogla dovesti do raspada lokalnog elektroenergetskog sistema
to bi moglo negativno uticati na ostale pogone i na negativnu produktivnost proizvodnje
celuloze i papira.
8
2. OSNOVE ELEKTROMOTORNIH POGONA
Elektromotornim pogonom nazivamo skup funkcionalno vezanih elemenata, koji se sastoji

od: elektromotora, radne maine, mehanizma za prenos snage izmedu elektromotora i
radne maine i uredaja za napajanje i upravljanje, koji ine jedinstvenu tehniko-tehnoloku
cjelinu, sve to je dato na ematskom prikazu na slici 2.1.
Slika 2.1: ema elektromotornog pogona[16]

Elektromotorni pogoni imaju tri osnovne prednosti po kojima nadmauju ostale davaoce rada.
To je visoka ekonominost, zatim spremnost za pogon uz puno optereenje i velika
prilagodljivost radnom mehanizmu, tehnolokom procesu i opim uvjetima okoline.
Svaki elektromotorni pogon sastoji se od etiri osnovna elementa:
1. radni mehanizam (maina koja obavlja radni proces)

2. elektromotor (daje mehaniku energiju)
3. spojni elementi izmeu radnog mehanizma i motora (spojnice,reduktori,remenice i sl.)
4. prikljuni upravljaki elementi, kojima se motor prikljuuje na mreu odnosno upravlja
procesom
Na slici 2.1 prikazana je strukturna ema opteg elektromotornog pogona. U prvom redu se
nalaze energetski elementi sa naznaenim normalnim tokom energije. Izvor elektrine energije
predstavlja najee elektrinu mreu, trofaznu ili jednofaznu, niskonaponsku ili
visokonaponsku, sa mrenim transformatorom ili bez njega, obino sa prekidaima,
osiguraima i drugim elementima za zatitu, mjerenje, nadzor i dr. To moe biti i izvor
istosmjernog napona, npr. akumulatorska baterija, generator istosmjerne struje.
Energetski pretvara slui za pretvaranje energije iz izvora, kao i za njeno upravljanje.

Pretvaranje ima za cilj da se odreene karakteristine veliine ulazne energije (frekvencija,
napon, struja, broj faza) pretvore u druge radi prilagoenja motoru, a doziranjem te energije se
postie upravljanje motorom (mijenjanjem napona, struje ili frekvencije) i time odreenim
karakteristinim veliinama pogona (brzinom, momentom, poloajem i dr.). U savremenoj
tehnici pretvara je elektronski (na bazi tiristsora, snanih tranzistora ili drugih
poluprovodnikih prekidaa), ali kod starijih pogona to moe biti i elektrini generator (npr.
kod Vard-Leonardove grupe), transformator sa promenljivim prenosnim odnosom, ureaj sa
9
magnetnim pojaavaima i dr. Kod neregulisanih pogona energetski pretvara izostaje, ali se
obino na njegovom mestu nalaze posebni ureaji (obino otpornici ili prigunice vezane na
red, autotransformatori i dr.) koji obezbjeuju pravilan polazak pogona. Kod sasvim starih
pogona i upravljanje se vri bez pretvaraa, npr. preko rednih otpornika sa kontaktorima,
otpornika u rotorskom kolu asinhronog motora ili djelovanjem na pobudu motora za
istosmjernu struju. Za ovaj element pogona esto se upotrebljava opti termin aktuator.
Elektrini motor je pretvara elektrine energije u mehaniku. Kod neregulisanih pogona

najea je upotreba asinhronih, zatim sinhronih motora (kod vrlo velikih snaga, ali i kod malih
za regulisane pogone visokog kvaliteta). Kod regulisanih pogona dugo su dominirali motori za
istosmjernu struju, ali su u savremenoj tehnici, zahvaljujui razvoju pretvaraa frekvencije,
zatim napretku u elektronici poluprovodnika snage i mikroelektronici, asinhroni i sinhroni
motori (pa i neke nove vrste motora, kao to su motori istosmjerne struje bez etkica (eng.
brushless DC machine) i motori promenljive reluktanse) postali ravnopravni sa njima. Pojavom
mikroraunara primjena sloenih tehnika upravljanja, kao to su upravljanje orijentacijom
polja, upravljanje promjenom strukture sa klizajuim karakteristikama itd., nije vie tako
sloena i skupa, pa su ove maine u stanju da zamene istosmjerne maine u pogonima sa
visokim perfomansama.
I kada se oekivalo da e maine za istosmjernu struju biti potisnute iz upotrebe, to se nije

desilo, ve se ini da e egzistirati jo dugo vremena uporedo sa mainama za naizmjeninu
struju. Vie nema generalne dominacije nijedne vrste pogona, ve svaka ima podruja
dominantne primjene. Donekle, to je tako zahvaljujui tome to su mikroelektronika i
miroraunarunari omoguili razvoj i primjenu sloenih algoritama upravljanja i kod maina za
istosmjernu struju to, uz ve od ranije dobre statike i dinamike karakteristike, poboljava
njihove ukupne perfomanse.
U pogonima se esto koristi osobina elektrine maine da moe da pretvara energiju i u

obrnutom smjeru, tj. da moe pod odreenim uslovima da radi kao generator i vri koenje
radne maine. U tim sluajevima pojedini smjerovi tokova energije okreu se na suprotnu stranu
(od radne maine preko prenosnika ka motoru). Ako to obezbeuje tip energetskog pretvaraa,
taj povratni tok energije se moe produiti i preko pretvaraa sve do izvora, u kom sluaju se
govori o generatorskom koenju, odnosno koenju sa rekuperacijom energije. esto je
pretvara takvog tipa da ne dozvoljava povratni tok energije (npr. obian ispravlja). U tom
sluaju se povratna mehanika energija pri koenju mora pretvoriti u toplotu u samoj elektrinoj
maini ili u otpornicima koji se postavljaju izmeu maine i nerekuperabilnog pretvaraa.
Mehaniki prenosnik slui za prenos i prilagoenje brzine, odnosno momenta, kao i vrste
kretanja koje motor predaje izvrnom organu radne maine. Tu spadaju zupasti i kajini
prenosnici sa fiksnim prenosnim odnosom (najee reduktori za smanjenje brzine i poveanje
momenta), prenosnici sa promenljivim prenosnim odnosom (stupnjevito, kao kod
automobilskog menjaa, ili kontinualno), prenosnici rotacionog kretanja u translatorno (npr.
pruasti prenosnici), zamajci i dr. U najednostavnijem sluaju prenosnik je zajedniko vratilo
motora i radne maine.
10
Regulacioni sistem ili regulator u irem smislu u savremenoj tehnici elektronski, analogni ili
digitalni, slui za automatsko upravljanje pogonom, najee delujui svojim upravljakim
signalima na energetski pretvara, ali ponekad i na sam motor ili na prenosnik. Ovaj sistem
uzima informacije o stanju pogona sa odgovarajuih mjernih organa (senzora) preko povratnih
veza, kao i od signala za zadavanje eljenih vrednosti regulisanih veliina i obrauje ih na
osnovu odreenih algoritama. Postoje pogoni bez regulatora, u kom sluaju se upravljanje vri
delujui direktno na energetski pretvara.
Za svaki elektromotorni pogon vrijedi da je u svakom pogonskom trenutku zbir momenta na

osovini jednak nuli tj.:
M = 0;
M m = Mu + M t (2.1)
Mu = Mm - Mt
gdje je Mm moment motora na osovini, Mt moment tereta kojim radni mehanizam djeluje na
osovinu, a Mu moment ubrzanja.
Ako se cijeli elektromotorni pogon vrti u smjeru motorskog obrtnog momenta Mm tada imamo
motorsko pogonsko stanje i mogua su tri sluaja:
a) brzina vrtnje raste moment motora savladava moment tereta i moment ubrzanja pogon
ubrzava;
b) brzina vrtnje je konstantna moment motora Mm je jednak momentu tereta Mt i pogon je u

stacionarnom stanju (Mu=0);
c) brzina vrtnje opada moment tereta Mt nadvladava moment motora Mm i moment ubrzanja
Mu pogon usporava;
Ako se cijeli elektromotorni pogon vrti suprotno smjeru motorskog obrtnog momenta Mm tada
imamo generatorsko pogonsko stanje i mogua su tri sluaja:
a) brzina vrtnje raste moment tereta Mt savladava moment motora Mm i moment ubrzanja Mu
koi, ali nedovoljno uspjeno;
b) brzina vrtnje je konstantna moment motora Mm je jednak momentu tereta Mt i pogon je u

stacionarnom konom stanju (Mu=0);
c) brzina vrtnje opada moment tereta Mt manji je od moment motora Mm i moment ubrzanja
Mu uspjeno koi.
Na slici 2.2 se mogu vidjeti etiri kvadranta za prikaz reima rada elektromotornog pogona,
gdje se mogu definisati dva kvadranta za koje je karakteristian motorski rad i dva kvadranta
gdje je karakteristian generatorski rad: Za motorski rad moment motora (sila) djeluje u
smjeru vrtnje (gibanja), a za generatorski rad moment motora (sila) djeluje suprotno od smjera
vrtnje (gibanja).
11
Slika 2.2: Karakteristini reimi rada elektromotornog pogona[16]
I. kvadrant motorski rad ( pozitivni moment i pozitivna brzina vrtnje),
II. kvadrant generatorski rad (smjer brzine i momenta motora suprotni kocenje),
III. kvadrant motorski rad (negativni moment i negativna brzina vrtnje),
IV. kvadrant generatorski koni reim rada.
U elektromotornim pogonima definisan su karakteristini reimi rada. Tri osnovna reima su:
trajni , kratkotrajni i intermitentni reim rada. Trajni reim rada karakterie trajanje optereenja
toliko dugo da temperature svih dijelova elektromotora dostignu stacionarna stanja. Primjer
takvog pogona je pogon ventilatora. Pri kratkotrajnom reimu rada radni period je relativno
kratak i temperatura motora ne uspijeva da dostigne stacionarno stanje, a period prekida rada je
dovoljno dug da se motor praktino ohladi do temperature okolne sredine. Primjer za ovaj reim
moe biti pogon krana. Pri kratkotrajno povratnom (intermitentnom) reimu period rada i pauza
se smjenjuju, pri emu ni u jednom periodu rada temperatura motora ne dostigne stacionarno
stanje. Primjer za ovakav reim rada moe biti pogon automatskog struga koji, pri serijskoj
proizvodnji, obavlja jednu operaciju. U saglasnosti sa osnovnim reimima rada elektromotornih
pogona, razlikuju se i definicije nominalnih podataka elektromotora. Elektromotori se rade za
tri razliita reima rada i na ploici sa podacima se nalaze odgovarajue oznake.
Mehanika karakteristika motora i tereta je funkcionalna ovisnost momenta motora od brzine

tj.:
Mm = f(n); Mm = f(); Mt = f(n); Mt = f();
2 (2.2)
= = ;
60
12
Slika 2.3: Mehanika karakteristika asinhronog motora i ventilatorska karakteristika

momenta tereta[17]
Na slici 2.3 je prikazana mehanika karakteristika asinhronog motora. U elektromotornom
pogonu je prirodno stanje ravnotee momenta tj. Mm=Mt, tada je Mu=Mm Mt =0, n=const.
Takvo stanje se naziva statino ili stacionarno stanje elektromotornog pogona. Stacionarna
taka se nalazi u presjecitu mehanikih karakteristika motora i tereta. Kada moment motora i
moment tereta nisu uravnoteeni tj. kada je MmMt tada se elektromotorni pogon nalazi u
prelaznom dinamikom reimu tj. Mu=Mm Mt 0, nconst. Svaki elektromotorni pogon ima
statiko i dinamiko stanje. Pokretanje i zaustavljanje su dinamika stanja, a sam rad pogona je
stacionarno stanje.
Da bi se analizirale pojave koje se javljaju u radu elektromotornih pogona potrebno je poznavati

osnovne fizike veliine koje se koriste u analizi rada elektomotornih pogona. U tabeli 2.1 su
prikazani parametri translatornog i rotacionog kretanja
TRANSLATORNO KRETANJE ROTACIONO KRETANJE

Udaljenost s [m] Ugaoni pomak [rad]
Brzina v = ds/dt [m/s] Ugaona brzina = d/dt [rad/s]
Ubrzanje 2
a = dv/dt=d s/dt2 2
[m/s ] Ugaono ubrzanje =d/dt=d /dt [rad/s2]
2 2
Masa m [kg] Moment inercije J [kgm2]

Sila F= ma [N] Obrtni moment M = J [Nm]
Mehaniki rad W = Fds [Nm] Mehaniki rad W = Md [Nm]
Kinetika energ. 2
Ek=mv /2 [J] Kinetika energija Ek=J /2
2
[J]
Snaga P=dW/dt=Fv [W] Snaga P=dW/dt=M [W]
Tabela 2.1: Parametri translatornog i rotacionog kretanja

Iz eme modela mehanikog dijela pogona na slici 2.4 se mogu uoiti neke osnovne veliine
koje utiu na dinamiku, odnosno na stanje elektromotornog pogona. Za objaanjavanje je
umjesto brzine vrtnje n je koriena ugaona brzina .
13
Slika 2.4: Model mehanikog dijela pogona[16]

Motor razvija na osovini moment Mm. Radni stroj se opire momentom tereta Mt kojemu se
dodaje i ukupni moment trenja. Rezultat djelovanja ova dva momenta je Mu (dinamiki
moment):
Mm Mt = J (d/dt) = Mu, (2.3)
gdje su:
J = Jm + Jt (ukupni moment inercije), (ugaona brzina) [1/s], n (brzina vrtnje ili frekvencija
vrtnje) [1/s], J (d/dt) = Mu (moment ubrzanja/usporenja ili dinamicki moment), Mm (moment
motora, razvijen na osovini) i Mt (moment tereta ukljuujui trenje).
Predznak i veliina dinamikog momenta odreuju ubrzavanje (usporavanje) pogona. Reim

pogona u kojem je: Mm Mt = 0, tj. kada su moment motora i moment tereta jednakog iznosa
i suprotnog smjera (Mdin = 0), J (d/dt) = 0 = konst., - to je statiko ili ustaljeno stanje, a
ako je: Mm Mt 0 , odnosno, J (d/dt) 0 konst. - to je dinamicko stanje. Postoji
dinamicki moment, gdje se sistemu pogona mijenja brzina, on se ubrzava ili usporava (koi).
Prema karakteru djelovanja elektromotornih pogona sve sile i momente dijelimo na: aktivne i
reaktivne. Aktivne sile i momente stvaraju vanjski uticaji neovisno o stanju elektromotornog
pogona i smjeru kretanja pogona (elektromotora). To su npr.: potencijalna energija, energija
vjetra, sila tee (gravitacijska sila). Reaktivni momenti i sile pojavljuju se uvijek kao reakcija
na kretanje ili tendenciju kretanja. Takve sile i momenti su sloeno ovisni o brzini, kvaliteti
dodirnih povrina, pritisku, temperaturi, i sl. i opisuju se kao sile i momenti trenja. Ako se
zanemari uticaj momenta trenja, raunamo da je moment tereta jednak momentu optereenja
radnog mehanizma: Mopt = Mt. Da li emo uzeti u obzir momente trenja, ovisi o konkretnim
mehanizmima i nainu pokretanja pogona.
2.1 Razvoj elektromotornih pogona
Elektromotorni pogoni su u svom razvoju proli nekoliko faza. Prvi elektromotorni pogoni bili
su vrlo jednostavni, kao i sami elektromotori. Motori su u trajnom stacionarnom pogonu
pogonili radni mehanizam konstantnom brzinom vrtnje, a zaletu motora se nije posveivalo
dovoljno panje. Dominantnu ulogu tada su imali motori istosmjerne struje, koji su bili malih
14
tehnikih mogunosti i relativno visokih cijena. Revoluciju u oblasti elektromotornih pogona

donosi trofazni izmjenini sistem sa jeftinim asinhronim motorom, za to je najvie zasluan
Nikola Tesla. Zbog prednosti koje donosi izmjenini sistem, asinhroni motor potiskuje
istosmjerni u jednostavnim elektromotornim pogonima. Elektromotorni pogoni ve poinju
masovno da se upotrebljavaju, a javljaju se i potrebe za sloenijim izvedbama i sve vie
elektromotornih pogona obavlja razliite radne operacije u kojima nastupaju raznovrsna
dinamika stanja (zaleti, koenja, ubrzanja). Slabosti asinhronih motora u takvim pogonima
promjenjive brzine rjeavaju se uz pomo izmjeninih kolektorskih maina, a pored toga i
zadravanjem istosmjernih elektromotornih pogona. Masovna upotreba elektromotornih
pogona dovodi do gradnje specijalnih vrsta elektromotora namijenjenih pojedinim vrstama
eletromotornog pogona. Pored toga dolazi i do razvoja upravljakih elemenata elektromotornog
pogona. Zatim dolazi do pojave mogunosti da se istosmjerni motor preko ispravljaa prikljui
na izmjeninu mreu, to dovodi do relativno jeftinog upravljanja elektromotornim pogonom.
Asinhroni motori zadravaju svoju primjenu u jednostavnim elektromotornim pogonima, a
istosmjrni ponovo vraaju dio izgubljenih terena i potiskuju iz upotrebe izmjenine kolektorske.
Tada dolazi do poboljanja produktivnosti i kvalitete proizvoda i javlja se potreba za velikom
snagom elektromotora. Razvoj tiristora i drugih upravljakih elemenata dovodi do mogunosti
da se asinhronim motorima upravlja pomou promjenljive frekvencije. Na taj nain jeftinim
asinhronim motorima omoguen je irok stepen regulacije kao i kod istosmjernih motora. Tako
se postie prikljuak najekonominijeg i najednostavnijeg motora na najekonominiju mreu.
2.2 Mehanike karakteristike radnih mehanizama
Prema karakteru tereta razlikuje se potencijalni i reaktivni moment tereta. Potencijalni moment
tereta djeluje na osnovu svog poloaja i teine (dizalice, liftovi i sl.). Reaktivni moment tereta
djeluje na principu trenja (hoblarice, rendaljke i sl.).
Prema karakteru momenta tereta radni mehanizmi mogu se svrstati u etiri skupine:
1. Moment tereta je funkcija brzine vrtnje Mt = f(n) - dizalice, liftovi, centrifugalne pumpe i sl.
2. Moment tereta je funkcija brzine vrtnje i vremena Mt = f(n,t) - radni mehanizmi kod kojih
pored brzine i vrijeme utie na mehanike karakteristike (elektrina vua, izvozne dizalice,
valjaoniki stanovi i sl.)
3. Mt = f(n,) - osim o brzini moment tereta zavisi i od ugla rotirajueg dijela (klipni
kompresori,rudnike dizalice,kovake makaze,prese i sl.)
4. Mt = f(n,t,) - ovi mehanizmi nisu mnogobrojni, ali ih ima (centrifuge sa isticanjem, maine
za obradu koe, razne mjealice i sl.)
U prve dvije grupe spada 90 % svih radnih mehanizama.
Ovisnost momenta tereta svih radnih mehanizama o brzini vrtnje moe se dati relacijom:
15

= 0 + ( 0 ) (2.4)

gdje je M0 vlastiti moment trenja, Mtn nazivni moment radnog mehanizma, faktor optereenja,
a i n trenutna i nazivna ugaona brzina. Na slici 2.5 su prikazane karakteristike razliitih
radnih mehanizama.
Slika 2.5: Karakteristike radnih mehanizama[16]
1. Mehanizmi kod kojih moment tereta nastaje usljed trenja, tj. ne ovisi o brzini = 0
(transporteri, dizlini mehanizmi, valjaoniki stanovi i sl.)
2. Mehanizami kod kojih je moment tereta je linearan sa brzinom = 1 i ima ih veoma
mali broj(motalice za papir i metal)
3. Mehanizmi kod kojih je moment tereta nelinearno ovisan o brzini = 2 , tj. tzv.
centrifugalne karakteristike ili ventilatorska karakteristika tereta (ventilator, pumpe,
mlinovi, drobilice i sl)
4. Radni mehanizmi konstantne snage, kod kojih je moment tereta obrnuto proporcionalan
brzini vrtnje = -1 (ljutilice, strojevi za obradu metala)
16
3. OSNOVE O ASINHRONIM MOTORIMA
Asinhrone maine su elektromagnetni ureaji za pretvaranje elektrine energije u mehaniku i

obratno. Kad rade u motorskom reimu rada pretvaraju elektrinu energiju u mehaniku, a
mehanika energija se pretvara u elektrinu kad rade kao generatori. Prelazak iz motorskog u
generatorski reim rada se kod asinhronih motora ostvaruje privoenjem izvora mehanike
snage umjesto tereta. Naravno, potrebni su i odgovarajui urenaji za regulaciju i upravljanje.
Asinhrone maine se rijetko koriste kao generatori zbog toga to sinhroni generatori u podruju
velikih snaga imaju bolje performanse. Asinhroni generatori se jedino koriste u situacijama gdje
nije mogue koristiti sinhrone generatore. To je na primjer sluaj kod proizvodnje elektrine
energije pomou energije vjetra, jer varijabilnost brzine vjetra ne dozvoljava koritenje
sinhronih generatora, jer zahtijevaju izvor mehanike snage koji je mogue regulirati. Asinhroni
generatori o ovom sluaju na izlazu daju promjenjivi napon i frekvenciju. Pomou ureaja
energetske elektronike se osigurava napon propisane vrijednosti napona i frekvencije.
Asinhroni motori su najee koritena vrsta elektrinih maina, i predstavljaju pogonsku snagu
industrije. Za manje snage se koriste jednofazni asinhroni motori koji se prikljuuju na napon
elektrine mree od 230 V. Proizvode se u velikim serijama i imaju iroku upotrebu u razliitim
vrstama kuanskih aparata.
Za podruje srednjih i velikih snaga koriste se trofazni asinhroni motori, i prikljuuju se na

trofaznu mreu napona. Imaju iroku primjenu u industriji, pogotovo u pogonima koji ne
zahtijevaju izuzetno precizno i brzo upravljanje, gdje su istosmjerni (DC) motori i dalje dosta
zastupljeni. Pored niskonaponskih asinhronih motora u industriji se koriste i visokonaponski
asinhroni motori, koji su najee izvedeni za napon 6 kV.
Asinhroni motori u odnosu na ostale vrste motora imaju sljedee prednosti:
Jednostavna konstrukcijska izvedba

Jednostavno odravanje
Mali troak proizvodnje
Glavni nedostatak asinhronih motora, i decenijama prepreka za njihovu iru primjenu, je bila
mala mogunost podeavanja brzine vrtnje. Brzina vrtnje asinhronog motora se mijenja u vrlo
malom opsegu u zavisnosti od tereta, i bliska je sinhronoj brzini vrtnje koja je vrsto vezana za
frekvenciju mree. Razvojem energetske elektronike i energetskih pretvaraa, postalo je
mogue u irokom opsegu upravljati brzinom vrtnje asinhronih motora, efikasno i sa malo
gubitaka. To je omoguilo primjenu asinhronih motora na irok spektar industrijskih procesa i
pogona, u kojima je DC maina zbog velikih mogunosti podeavanja brzine vrtnje dugo
vremena bila nezamjenjva.
17
3.1 Konstruktivne karakteristike asinhronih motora
Dva osnovna dijela asinhronog motora su stator i rotor.
Slika 3.1: Konstruktivna izvedba asinhronog motora[19]

Stator je dio asinhronog motora koje je fiksiran i ne okree se. Dijelovi statora prema slici 3.1
su:
Kuite statora (1)

Klizni leajevi koji omoguavaju vrtnju rotora (2)
Nosa leajeva (3)
Ventilator (4)
Kuite ventilatora (5)
Kutija za elektrine prikljuke (6)
Kuite statora, napravljeno od eljeza, slui za mehaniku zatitu statora motora. Rotor je u
kontaktu sa statorom samo preko kliznih leajeva koji omoguavaju mali otpor trenja i time
smanjuju gubitke. Klizni leajevi su na kuite statora privreni pomou nosaa leajeva. Za
hlaenje motora se koristi dio mehanike energije motora. Hlaenje se vri pomou ventilatora
koji je direktno privren na osovinu motora, i vrti se brzinom vrtnje rotora. Ventilator je
zatien kuitem ventilatora. Na kuite statora su izvedeni prikljuci za vanjski napon, a u
sluaju kliznokolutnih motora i zvjezdite rotora. Unutar kuita statora se nalazi jezgra statora,
koja je sastavljena od tankih eljeznih limova, koji su meusobno povezani i ine statorski
paket. Limovi imaju utisnute utore u koje se postavlja namot. Namoti i jezgra statora ine
elektromagnet, koji stvara elektromagnetno polje kad njegovim namotom proteku struje. Brzina
vrtnje elektromagnetnog polja zavisi od broja pari polova na statoru.
18
Rotor (9) se takoer pravi u formi paketa eljeznih limova sa utisnutim utorima u koje se
postavlja namot. On je pokretni dio motora i privren je na pogonsku osovinu (10). Rotor
osim preko kliznih leajeva ne smije dodirivati stator, ali u isto vrijeme zrani raspor izmeu
statora i rotora treba da bude to manji. Postoje dvije vrste rotora:
Namotani rotor
Kavezni rotor
Kod namotanog rotora se, kao i kod statora, vodii namotavaju kroz utore i spajaju u spoj
zvijezda na krajevima. Zvijezdite obino nije pristupano, a namot se obino izvodi kao
trofazni. Poeci namota su preko tri klizna prstena i metalno grafitnih etkica izvedeni na
kuite. Kod rada motora, da bi struja mogla protei namotima rotora, poeci namota moraju
biti ili direktno kratko spojeni, ili spojeni preko odgovarajuih otpornosti. Utori kaveznog
rotora se popunjavaju provodnim ipkama koje se pomou prstenova na krajevima kratko
spajaju, a pristup spojnim prstenovima izvana nije mogu. Naravno, treba napomenuti da se
limovi i statora i rotora premazuju lakom ili slojem oksida, da bi se meusobno izolovali i time
sprijeila pojava vrtlonih struja, koje dovode do gubitaka u eljeznoj jezgri.
3.2 Momentne karakteristike asinhronih motora
Kada se motor prikljui na mreu simetrinog trofaznog napona frekvencije f1, kroz statorski
namot proteku struje. Trofazna naizmjenina struja kroz stator, na kojem su ose namota
pomjerene za 120, stvara trofazno obrtno magnetno polje. Magnetno polje rotira u malom
zranom rasporu izmenu statora i rotora. Za obrtno magnetno polje, kao i za sva promjenjiva
magnetna polja, je karakteristino da se sve veliine magnetnog polja mijenjaju u svakoj taki
zranog raspora. Kod trofaznog magnetnog polja je specifino da se tri polja, koja nastaju
djelovanjem tri fazno pomjerene struje, superponiraju i stvaraju jedinstveno simetrino obrtno
magnetno polje. Amplituda ovog obrtnog polja, to jest osnovni harmonik, je 1.5 puta vea od
amplitude polja pojedinanih trofaznih struja. U sluaju da je stator izveden sa samo jednim
parom polova trofazno obrtno magnetno polje se vrti elektrinom ugaonom brzinom:
1 = 2 1 (3.1)
Izvoenje dodatnih pari polova direktno utie na smanjenje mehanike ugaone brzine, koja se
naziva i sinhronom brzinom vrtnje s. Sinhrona brzina vrtnje je jednaka koliniku elektrine
ugaone brzine 1 i broja pari polova statora p:
1 2 1
= = (3.2)

U ininjerskoj praksi se ee koristi mehanika sinhrona brzina ns nego mehanika ugaona

brzina s.
Ugaona i mehanika sinhrona brzina vrtnje pocezane su relacijom:
19
2 (3.3)
=
60
Mehanika brzina vrtnje obrtnog polja statora ns je:
60 1 (3.4)
=

Nakon to kroz vodie protee struja, formira se obrtno magnetno polje koje zatim inducira
napon u svim namotima rotora. Rotor se u tom trenutku ne kree, i stoga vodii miruju. Usljed
toga to se vodii nalaze u promjenjivom magnetnom polju dolazi do induciranja napona u
vodiima usljed elektromagnetne indukcije. S obzirom na to da su vodii spojeni u namote koji
su zatvoreni, usljed induciranog napona, struja poinje tei vodiima. Pored struja u statoru
koje uzrokuju obrtno magnetno polje, struje protiu i u rotoru i uzrokuju pojavu magnetnog
polja rotora. Ono se takoer nalazi u zranom rasporu izmenu statora i rotora, i superponira se
sa obrtnim magnetnim poljem. Jo jedna posljedica induciranja napona u vodiima rotora je i
pojava mehanike sile koja djeluje na sve vodie rotora. Sila nastaje usljed toga, to se u
obrtnom magnetnom polju nalaze vodii rotora kroz koje protie struja. Sve sile na pojedinane
vodie, koji su direktno umetnuti u eljeznu jezgru rotora, se prenose na osovinu rotora i
sabiraju inei ukupni moment rotora.
Slika 3.2: Moment motora je jednak proizvodu sile i kraka sile[19]

Usljed toga to se rotor moe samo kretati oko svoje ose, mehanika sila se prenosi na osovinu
u vidu momenta sile u odnosu na tu osovinu (Slika 3.2). Ako je ukupni moment na rotoru vei
od momenta tereta rotor se poinje okretati. Ubrzavajui postepeno rotor sustie brzinu vrtnje
obrtnog magnetnog polja ns. Vrijednosti induciranog napona u rotoru, a time i struje, sile i
momenta zavise od razlike ove dvije brzine. Razlika izmenu sinhrone brzinu vrtnje obrtnog
magnetnog polja ns i brzine vrtnje rotora n, je ujedno i brzina kojom se magnetno polje vrti u
odnosu na vodie rotora. Bitno je naglasiti da to je brzina vrtnje rotora blia sinhronoj brzini
vrtnje, manji je efekat indukcije i stoga su manje i sve prethodno pobrojane veliine.
Stacionarna taka se dostie kad je ukupni proizvedeni moment na osovini rotora jednak
momentu tereta. Ovisnost momenta motora od brzine vrtnje i klizanja je data na slici 3.3.
Brzina vrtnje rotora je uvijek manja od sinhrone brzine vrtnje, jer u protivnom ne bi dolazilo
do pojave induciranja napona. Ovo je ak sluaj i kad nemamo tereta na rotoru, za sluaj rada
motora u reimu praznog hoda, jer je tad prisutan neizbjeni moment trenja i ventilacije. Zbog
ove razlike u stvarnoj i maksimalnoj brzini vrtnje su ove maine i dobile naziv asinhrone.
20
Potrebno je naglasiti da se obje ove brzine definiraju u odnosu na neku nepokretnu taku na
statoru. Poto se kod klizno-kolutnih motora moe pristupiti rotorskom krugu, dodavanjem
dodatnih otpornosti moemo direktno uticati na struje u rotoru a samim tim i na moment motora.
Ovo je jedan od naina podeavanja mehanike karakteristike motora.
Slika 3.3: Izgled mehanike karakteristike asinhronog motora[19]

Ako se uzme da je n brzina vrtnje rotora, a ns brzina vrtnje obrtnog magnetnog polja (sinhrona
brzina), klizanje moemo izraziti kao procenat sinhrone brzine koji je ostvario rotor:

= (3.5)

Ranije je objanjeno zato mehanika brzina vrtnje rotora ne moe biti jednaka brzini vrtnje
obrtnog magnetnog polja, pa se stoga moe zakljuiti da klizanje ne moe dostii vrijednost
nula.
Mehanika brzina vrtnje rotora moe izraziti kao:
= (1 ) (3.6)
Frekvencija induciranih napona i struja u rotoru je:
2 = 1 (3.7)
Moment na osovini je jednak proizvodu sile i kraka:
= (3.8)
Mehaniki moment i snaga na osovini povezani su relacijom:
2 60 2
= = (3.9)
2
Najznaajnija karateristika za svaki asinhroni motor je zavisnost momenta od brzine vrtnje,

koju nazivamo jo i mehanikom karakteristikom. Ako se moment predstavi u zavisnosti od
21
klizanja, za kliznokolutne motore se mehanika karakteristika moe aproksimirati Klossovom

relacijom:
2
=
(3.10)
+

U praksi se esto mehanika karakterstika predstavlja kao zavisnost momenta od brzine vrtnje.
Nakon sreivanja relacija karakteristika dobiva oblik kao na slici 3.4:
Slika 3.4: Mehanika karakteristika Me = f(n)[19]

Na dijelu karakteristike od 0 < n < ns maina radi u motorskom reimu rada i proizvodi
mehaniki moment. Klizanje poprima vrijednosti od s = 1 do s = 0, s tim to ne moe dostii
vrijednost 0.
Za n > ns motor radi u generatorskom reimu rada, a brzina vrtnje je vea od sinhrone brzine
vrtnje, usljed toga to je na osovinu motora privedena mehanika snaga iz vanjskog izvora.
Klizanje je u ovom sluaju manje od nule (s < 0). U oba reima za male vrijednosti klizanja, i
u pozitivnom i negativnom smislu, vrijednost momenta se mijenja linarno sa promjenom brzine
vrtnje. Za negativne vrijednosti brzine vrtnje, motor ulazi u reim elektromagnetne konice.
Motor uzima snagu iz elektrine mree, a na osovinu se dovodi snaga iz vanjskog izvora s tim
to vanjski moment preovladava. Klizanje je vee od 1 (s > 1). Ovaj reim se moe koristiti kao
jedan od efikasnih naina koenja motora.
Slika 3.5: Mehanika karakteristika kod protustrujnog koenja[19]
22
Ako se pri pozitivnoj brzini vrtnje zamjene prikljune stezaljke motora, smjer momenta motora
se mijenja usljed promjene smjera obrtnog polja, i motor usporava. Ako se ne iskljui pri brzini
n = 0, motor nastavlja da ubrzava u negativnom smjeru brzine vrtnje sve do brzine nn (Slika
3.5). Ovaj vid koenja se naziva i protustrujno koenje.
Radni reim motora se prema slici 3.4, u odnosu na taku prekretnog momenta moe podijeliti
na dvije oblasti:
Podruje nestabilnog rada

Podruje stabilnog rada motora
Podruje nestabilnog rada je za brzine vrtnje n < npr, a stabilno podruje za npr < n < ns. Brzina
npr je brzina za koju motor ostvaruje prekretno klizanje Mpr, i naziva se prekretna brzina. Od
trenutka pokretanja motora do postizanja stacionarne radne take motor prolazi kroz nestabilno
podruje rada. Stacionarna radna taka nalazi se na stabilnom dijelu mehanike karakteristike.
Polazni moment motora se oznaava sa Mp, i jednak je momentu koji motor razvija pri nazivnoj
frekvenciji i naponu za brzinu vrtnje n=0. Prekretni moment Mpr je maskimalni moment koji
motor moe razviti, pri nazivnoj frekvenciji i naponu. Nazivni moment motora je moment koji
motor razvija pri nazivnim vrijednostima elektrinih i mehanikih parametara.
Mehanika brzina vrtnje motora moe se zapisati u obliku:
60 (1 ) (3.11)
=

Iz relacije je mogue zakljuiti da se brzina vrtnje moe mijenjati promjenom:
Broja pari polova

Frekvencije
Klizanja
Podeavanje brzine vrtnje pomou promjene pari polova se koristi rijetko jer zahtjeva skuplju i
komplikovaniju konstrukcijsku izvedbu namota motora. Na klizanje je mogue uticati
djelovanjem na stator i rotor.
Sa strane rotora za kliznokolutne motore, koji imaju izvedeno zvjezdite na kuite motora, je
mogue mijenjati karakteristiku motora dodavanjem dodatnih otpornosti u rotorski krug, ili
uvoenjem u rotorski krug napona iste frekvenciju f2 koju ima inducirani napon u rotoru.
U rotorski krug takoer mogue je spojiti ispravlja, elektroniku sklopku i dodatnu otpornost,
koji zajedno mogu zamijeniti dodatne otpornosti u sve tri faze. Meutim zbog superiornosti u
performansama upravljanja brzinom motora pomou promjene napona statora i frekvencije,
ostale metode se rijetko koriste.
23
3.3 Naini pokretanja asinhronih motora i meusobni odnosi polaznih

struja
U praktinoj primjeni putanje u rad asinhronog motora predstavlja veoma vaan proces. Brzina
i postepeni prelazak mehanizma kojeg pokree motor iz stanja mirovanja u stanje jednolikog
obrtanja sa nominalnom brzinom, utiu bitno na opte radne osobine obrtnog mehanizma,
ukoliko je potrebno, da se on esto periodino pokree. Vrijednost polaznog momenta i struje
su osnovna pitanja pri putanju asinhronog motora u rad. U trenutku kada se motor prikljuuje
na mreu, njegov rotor je mehaniki nepokretan, a elektriki u kratkom spoju, a indukovana
elektromotorna sila u namotaju rotora maksimalna (jer obrtno polje presijeca provodnike rotora
sinhronom brzinom), to stanje je praeno pojavom velikih struja. Ove struje mogu izazvati
visoka zagrijavanja namotaja motora kao i velike padove napona, to moe negativno da utie
na druge potroae u mrei. Da bi rotor motora pri putanju u rad mogao prei u obrtno kretanje,
polazni moment kojeg razvija motor mora biti vei od otpornog momenta kojega na osovini
proizvodi radna maina. Sa druge strane vrijednost polazne struje za datu mreu ne smije
prevazilaziti odreene granice koje zavise od snage mree.
Na slici 3.6 su prikazani moment i struja kao funkcija brzine vrtnje. Stuja je predstavljena kao
odnos polazne i nominalne, moment kao odnos polaznog i nominalnog, a brzina kao odnos
trenutne i sinhrone brzine.
Slika 3.6: Moment i struja kao funkcija brzine vrtnje
24
Pri pokretanju asinhronih motora javljaju se sljedee tekoe:
Velike struje pokretanja, obino 58 puta vee od nazivnih,

Preveliki ili nedovoljno veliki momenti pokretanja,
Predugo trajanje zaleta motora i pogona.
Najee primjenjivane tehnike pokretanja asinhronih motora su:
Pokretanje direktnim prikljuenjem na mreu,

Pokretanje zvijezdatrougao preklopkom,
Pokretanje softstart ureajem,
Pokretanje frekventnim pretvaraem
Sve se tehnike pokretanja svode na to da se izvri uspjean zalet motora i pogona uz to manje
struje zaleta i to krae trajanje zaleta. Uticaj na mreu mora biti u prihvatljivim granicama
dozovoljenog pada napona izazvanog strujom polaska motora.
3.3.1 Direktno pokretanje asinhronih kratkospojenih motora
Ovo je u tehnikom smislu najjednostavniji nain pokretanja. Oprema koja se koristi sastoji se
samo od glavnog kontaktera i termalnog ili elektronikog releja. Nedostatak ove metode je taj
to daje najveu moguu poetnu struju. Normalna vrijednost je 6 do 7 puta nominalne struje
pri pokretanju, meutim pri koritenju ovog naina pokretanja, poetna struja dostie
vrijednosti i 9 ili 10 puta nominalne struje. Pored poetne struje, takoer vrijednost maksimalne
struje moe da naraste do 14 puta vrijednosti nominalne struje jer motor nije pobuen od
poetka startanja. Ove vrijednosti zavise od dizajna i veliine motora, ali gledajui generalno,
manji motori daju vee vrijednosti od veih.
Tokom direktnog spajanja na mreu, poetni moment je takoer veliki i vei je od potrebne
vrijednosti momenta za veinu izvedbi. Moment je kao i sila, a nepotrebna velika vrijednost
sile daje nepotrebna naprezanja na spojnicama i pobudnim ureajima. Naravno, postoje
sluajevi kad ovaj nain pokretanja radi perfektno, a takoer u nekim sluajevima je ovo i jedini
nain pokretanja. Na slici 3.7 su prikazane karakteristike struje i momenta u odnosu na brzinu
prilikom dirktnog pokretanja asinhronog motora.
Slika 3.7: Karakteristike struje i momenta u odnosu na brzinu kod direktnog pokretanja
25
3.3.2 Karakteristike pokretanja asinhronih kratkospojenih elektromotora

upotrebom soft startera
Soft starterom se moe regulirati napon statora motora tako da se smanji struja pokretanja na
neki dozvoljeni iznos. Dodatno se smanjuje i mehaniko naprezanje na motor i osovinu, a
takoer smanjuju se i elektrodinamika naprezanja na kablove te na elektrinu mreu.
Meko uputanje asinhronog motora u principu svodi se na postupak kontroliranog poveanja

statorskog napona, a time se ujedno kontrolira statorska struja, kao i obrtni moment. Soft starter
upravlja uglom voenja tiristora te na taj nain mijenja efektivnu vrijednost izlaznog napona.
Slika 3.8: Tiristorski soft starter

Za rjeavanje tehnikog problema kontroliranog poveanja statorskog napona pri uputanju
motora u rad najee se koriste tiristorski pretvarai napona (Slika 3.8), a poveanje se vri
kao na slici 3.9.
Slika 3.9: Nain mijenjanja napona pri startu sa soft starterom

Uz pomo odgovarajue upravljake elektronike mogue je vrlo jednostavno ograniiti polaznu
struju, odnosno moment na najmanju moguu vrijednost koja omoguuje potrebno ubrzanje,
sve do granice termike preoptereenosti motora.
26
Slika 3.10: Ovisnost struje i momenta o brzini vrtnje kod soft starta
Prema slici 3.10 vidimo da je struja pokretanja prilikom koritenja soft startera vea od nazivne
struje, ali je puno manja u odnosu na struju direktno pokretanja to je i glavni razlog njegovog
koritenja.
Moment motora prilikom pokretanja asinhronog motora puno manji ako koristimo soft starter,
nego u sluaju direktnog pokretanja.
3.3.3 Karakteristike pokretanja asinhronih motora s kratkospojenim

rotorom koritenjem frekventnih pretvaraa
Frekventni pretvarai su elektronski ureaji koji omoguavaju upravljanje brzinom trofaznih

motora pretvarajui mreni napon i frekvenciju, koji su fiksirane vrijednosti, u promjenljive
veliine. Dok su principi ostajali isti, mnogo toga se promijenilo od pojave prvog frekventnog
pretvaraa, koji je sadravao u sebi tiristore, do pojave dananjeg mikroprocesorski upravljanog
pretvaraa.
Zbog sve veeg uea automatike u industriji, postoji konstantna potreba za automatskim
upravljanjem, a neprekidno poveanje brzine proizvodnje i bolje metode za poboljanje stepena
korisnosti pogona su razvijane sve vrijeme. Elektromotori su danas vaan standardan
industrijski proizvod. Sve dok se nisu pojavili frekventni pretvarai nije bilo mogue u
potpunosti upravljati brzinom trofaznog AC motora.
Frekventni pretvara sastoji se iz dva dijela, jedan konvertuje naizmjeninu struju u istosmjernu
(50 do 60 Hz) i drugi dio koji konvertuje istosmjernu struju ponovo u naizmjeninu ali sa
promjenljivom frekvencijom.
Kako brzina motora zavisi od frekvencije ovaj nain pokretanja omoguava regulaciju brzine
motora mijenjajui izlaznu frekvenciju pogona to je velika prednost, ukoliko je postoji potreba
za regulacijom brzine tokom kontinualnog rada.
Na slici 3.11 je prikazana jednopolna i blok ema frekventnog pretvaraa.
27
Slika 3.11: Jednopolna ema i blok ema frekventnog pretvaraa

U mnogim izvedbama pogona, ovaj ureaj se koristi samo za pokretanje i zaustavljanje motora,
uprkos injenici da ne postoji potreba za regulacijom brzine pri normalnom radu. Ovo uzrokuje
koritenje mnogo skuplje opreme nego to je potrebna.
Regulacijom frekvencije, nominalni moment motora se moe dobiti pri maloj brzini i maloj
poetnoj struji koja ima vrijednost izmeu 0,5 i 1 puta nominalne struje. Krive momenta i struje
pri jednom primjeru pokretanja motora sa frekventnim pretvaraem prikazane su na slici 3.12.
Slika 3.12: Kriva momenta i struje pri pokretanju frekventnim pretvaraem

Upotrebom frekventnim pretvaraa i savremenih metoda upravljanja poput vektorskog
upravljanja, asinkronim motorima je postalo mogue upravljati u irokom razmjeru brzina te
brzo i precizno kao to je sluaj kod istosmjernih motora. Upravljanje frekventnim pretvaraem
pomou raunarskog programa je jednostavno i brzo.
3.3.4 Ostale tehnike pokretanja asinhronih motora
Na slici 3.13 je prikazan je primjer momentne karakteritike motora prilikom pokretanja sa

nominalnim naponom i pokretanja sa 80% nominalnog napona, kada moment tereta dozvoljava
ovakav nain pokretanja.
28
Slika 3.13: Kriva momenta za start sa nominalnim i smanjenim naponom na 80% Un

1) Zvijezda trougao(Y-D) starter
Ova metoda pokretanja smanjuje poetnu struju i poetni moment. Ureaj se sastoji od 3
kontaktera, nadstrujnog releja i tajmera za postavljanje vremena u poziciju zvijezde koja je
poetna pozicija (Slika 3.14). Motor mora biti spojen u trougao pri normalnom radu da bi se
mogao ovaj nain pokretanja.
Slika 3.14: Tropolna ema zvijezda-trougao

Poetna struja ima iznos oko 30% poetne struje kada se koristi direktan prikljuak na mreu a
poetni moment je smanjen za oko 25 % momenta koji se dobija pri direktnim prikljukom
motora na mreu. Ova metoda se moe koristiti samo kada je motor lagano optereen prilikom
starta. Ako je teret veliki, nee biti dovoljno momenta da bi motor ubrzao do brzine potrebne
za prelazak u spoj trougao.
29
Kada se pokreu pumpe ili ventilatori, moment tereta je mali na poetku i poveava se sa
kvadratom brzine. Kada se priblii na oko 80 do 85 % nominalne brzine motora, moment tereta
je jednak momentu motora i ubrzanje prestaje. Da bi se dostigla nominalna brzina, potrebno je
prei u poziciju trougla i to esto uzrokuje veliku prelaznu i maksimalnu vrijednost struje. U
nekim sluajevima maksimalna struja moe dostii vrijednosti koje su vee nego kod
pokretanja direktnim prikljukom na mreu.
Na slici 3.15 su prikazane zavisnosti momenta i struje u odnosu na brzinu prilikom pokretanja
asinhronog motora zvijezda-trouglom i uporeene su sa direktnim startom.
Slika 3.15: Karakteristike momenta i struje u odnosu na brzinu kod Y-D

2) Pokretanje promjenjivim otpornikom u krugu statora
Promjenjivi otpornik sastoji se od tri jednaka otpora, vezana ispred tri fazna namotaja statora,
a ija veliina se moe mijenjati. Pri pokretanju motora, da bi se smanjila suvie velika jaina
struje, ukljuuju se cijeli otpori. Ovaj nain pokretanja ima prednost nad prekidaem zvijezda
- trougao, jer se jaina struje moe mijenjati kontinualno ili sa malim skokovima. Sa porastom
broja obrtaja motora, smanjuje se jaina struje, pa se otpori mogu postepeno iskljuivati, a pri
nominalnom broju obrtaja sasvim se iskljuuju.
Nedostaci:
pri pokretanju motor razvija manji obrtni moment, nego pri pokretanju sa prekidaem
zvijezda-trougao
u otpornicima se javljaju veliki gubici snage
Primjenjuje se rjee i to za motore koji se pokreu sa vrlo malim optereenjem i za motore koji
se rjee zaustavljaju i ponovo pokreu.
3) Pokretanje pomou autotransformatora
Ispred namotaja statora vee se trofazni autotransformator, iji se napon na sekundarnoj strani
moe regulisati. Pri pokretanju napon se smanjuje na oko 50% vrijednosti, a time i jaina struje
koju motor uzima iz mree, napon se zatim postepeno poveava i na kraju se motor neposredno
prikljuuje na mreu. Putanje u rad se vri pod snienim naponom i praktino bez dulovih
gubitaka.
30
Nedostaci:
pokretanje je mogue samo sa smanjenim momentom

vea cijena
Primenjuje se kod kaveznih motora svih snaga, kada se pokreu u praznom hodu ili pod malim
optereenjem.
Slika 3.16: Pokretanje asinhronog motora pomou autotransformatora

Na slici 3.16 je prikazna ema spoja za pokretanje asinhronog motora preko autotransformatora.
Prilikom pokretanja A i C su zatvorani, a u normalnom radu A i B. Pokretanje asinhronog
motora autotransformatorom omoguuje da se struja pokretanja prilagodi uslovima koje
zahtjeva mrea.
Na slici 3.17 su prikazane zavisnosti momenta i struje o brzini prilikom pokretanja

autotransformatorom.
Slika 3.17: Karakteristike momenta i struje u odnosu na brzinu kod pokretanja

autotransformatorom
4) Pokretanje sa dvostrukim i dubokim ljebovima
Specijalne konstrukcije kratkospojenih rotora odlikuju se poveanjem omskog otpora rotora i

smanjenjem faznog pomjeraja izmedu njegove ems i struje, to utie na poboljanje
31
karakteristika pri putanju motora u rad. Najbolje osobine pokazali su dvokavezni (Buero)
motori i motori sa dubokim ljebovima(Slika 3.18).
Slika 3.18: Duboki i dvostruki ljebovi[23]

Dvostruki kavez ima i dvojaku ulogu:
da smanji polaznu struju

da povea polazni momet
Gornji provodnik (A) obuhvaen je manjim magnetnim fluksom, indukovana ems u njemu
znatno je manja, izraen je od materijala veeg specifinog otpora, polazni moment je veliki
(polazni kavez).
Donji provodnik (B) obuhvaen je veim magnetnim fluksom, njegova ems je vea, pa je i
njegov induktivni otpor vei, to kao rezultat daje vrlo malu struju koja tee kroz ovaj
provodnik, koja je znatno pomerena od ems, pa donji kavez pri pokretanju razvija mali obrtni
moment (radni kavez), a sve prema slici 3.19.
Slika 3.19: Nain pokretanja sa dvostukim kavezom i dobijeni moment

5) Pokretanje klizno-kolutnog asinhronog motora dodavanjem otpora u rotorski krug
Veliina polazne struje ograniava se pomou rotorskog otpornika, iji krajevi su vezani preko
etkica i kliznih prstenova za krajeve pojedinih faza rotora, a ostala tri su spojena u zvezdite
preko kliznog prstena K.
32
Slika 3.20: Pokretanje pomou pokretakog otpornika(uputaa)

Prije ukljuivanja motora na mreu, ruice pokretakog otpornika treba da su u poloaju
maksimalnog otpora. Po ukljuenju, trokraka ruica se postepeno pomjera, ime se u
skokovima smanjuju vrijednosti otpora ukljuenih u pojedine faze (Slika 3.20).
Ako se na vrijeme i pravilno iskljuuju pojedine sekcije pokretakog otpornika, promjena

momenta u toku pokretanja vri se po krivoj, koju ine vrni dijelovi pojedinih karakteristika
za razliite vrijednosti pokretakog otpornika.
Na slici 3.21 prikazan je cijeli tok putanja u rad, odnosno promjena momenta do postizanja
nominalnog reima oznaen je crvenom linijom. Moment ne pada ispod neke granice (M).
Polazni moment (s = 1) na prirodnoj (neregulisanoj) karakteristici (5) znatno je manji od
momenta optereenja (Mt), tako da bez poveanja otpora u kolu rotora motor, pod datim
optereenjem, ne bi mogao da se pokrene.
Slika 3.21: Moment u ovisnosti o brzini prilikom spoja uputaa
33
Prednosti asinhronih motora sa kliznim prstenovima:
smanjena struja pokretanja

veliki polazni moment (jednak maksimalnom)
polazni moment se moe po potrebi podeavati
mogue podeavanje brzine
Nedostaci, u odnosu na kratkospojene motore:
sloenija i skuplja konstrukcija

vei dulovi gubici
neizbjeno varnienje na kliznim prstenovima (nepogodni za primjenu u eksplozivno
ugroenim sredinama, gde su u prednosti kratkospojeni motori - jedini motori koji po
principu rada ne varnie)
Asinhroni motori sa namotanim rotorom i kliznim prstenovima primjenjuju se za sve snage, a

naroito za velike i najvee, sa tekim pokretanjem, kada je potreban veoma veliki polazni
moment. Ovakvi motori za visoke napone ne smiju se iskljuiti iz mree sa otvorenim
namotajem rotora zbog opasnosti naponskog proboja izolacije
34
4. TEHNOLOKI OPIS PROCESA MLJEVENJA I

RAZVLAKLNJIVANJA U PAPIRNO CELULOZNOJ INDUSTRIJI
Tehnologija proizvodnje papira i kartona pripada vrlo sloenim tehnologijama. Sastoji se od

velikog broja tehnolokih operacija i procesa, koji su grupirani u vee skupine, kao to su:
priprema, odvodnjavanje, suenje i dorada s dovrenjem. Na suvremenim je postrojenjima itav
tehnoloki proces kontinuiran i to od unoenja sirovina i razliitih pomonih sredstava, do
nametanja gotovo suhe papirne trake.
Papir se proizvodi od celuloze, poluhemijske celuloze, razliitih vrsta drvenjae (ali i od drugih
vlaknastih sirovina), te uz dodavanje razliitih pomonih sredstava kao to su punila, kejiva, te
razliite hemikalije i boje. Celuloza se proizvodi od razliitih vrsta drva i jednogodinjih
biljaka. Za proizvodnju celuloze postoje razliiti tehnoloki postupci, kao to su sulfitni, sulfatni
i drugi. U osnovi su hemijsko-termiki procesi (koji se nazivaju kuhanje), a svode se na
oslobaanje celuloznog vlakna od lingina, kojeg u drvnoj masi ima i vie od 50%.
Da bi se postigla odreena svojstva papira, u vodenu suspenziju vlaknaste sirovine unose se i

razliita pomona sredstva. To su razliita punila, ljepila i hemijski preparati.
Unos oznaava omjer, odnosno udio razliitih vrsta sirovina i pomonih sredstava. Vlaknaste
sirovine suspendirane u vodi nazivaju se vlaknina. Zbroj masenih udjela svih vrsta vlakana za
neku odreenu vrstu papira jest sastav ili kompozicija vlaknine. Poto se u vlakninu dodaju i
pomona sredstva (punila,keljiva,..) ta e se suspenzija nazvati papirovina.
Celuloza je bijela vlaknasta tvar, specifine teine oko 1.50, bez okusa i mirisa. Netopljiva je u
vodi i u organskim otapalima, glavna sastojina staninih stijenki biljaka i najraireniji organski
spoj u prirodi. To je polisaharid (C6H10O5)n, sastavljen od dugih nizova meusobno povezanih
molekula monosaharida glukoze, a hemijski se razlikuje od kroba i ostalih polisaharida. U
gotovo istom stanju nalazi se u pamuku (98 %), a u drvu je ima od 40 % do 50 %, uz lignin i
druge primjese. Celuloza se ne rastvara u vodi, ni u razblaenim kiselinama i bazama. Rastvara
se u Schweizerovom reagensu [Cu(NH3)4][OH]2. Hidrolizom sa koncentrovanom sumpornom
kiselinom se razlae do glukoze. Tretiranjem celuloze sa duinom kiselinom dobija se
nitroceluloza, koja je eksplozivan spoj. Celuloza se u industrijskim razmjerama dobija iz
razliitih sirovina biljnog porjekla. Najee se dobija iz drveta, kako etinarskog (bor, jela,
smreka), tako i listopadnog (bukva, topola, javor, breza). U novije vrijeme se kao izvor celuloze
koriste i jednogodinje biljke, kao sto su trava, slama i trska. Proizvodnja celuloze obuhvata
mehaniki i hemijski tretman sirovine. Pod mehanikim tretmanom se podrazumjeva
usitnjavanje drveta ili drugih sirovina, sto se potie koritenjem specijalnih ureaja.
Pri hemijskom tretmanu usitnjene sirovine dolazi do razlaganja i rastvaranja lignina,

hemiceluloze i ostalih prateih materija, a kao nerastvorena zaostaje celuloza razliitog stepena
istoe. Lignin je rastvoran u toplim rastvorima alkalnih hidroksida i u kokiselom rastvoru
alkalnih i zemnoalkalnih bisulfita, dok se hemiceluloza rastvara u razblaenim kiselinama i
35
alkalijama na sobnoj temperaturi. Zavisno od vrste sirovine i eljenog kvaliteta celuloze, u

industriji se primjenjuju dva postupka:
alkalni (sulfatni) i kiseli (bisulfatni) postupak dobivanja celuloze.
Kod alkalnog (sulfatnog) postupka dobija se jaa celuloza koja slui za proizvodnju jakih i
vrstih vrsta hartije. Prednost ovog postupka je u tome to se moze obraivati drvo bez obzira
na sadraj smole (ak i borovina koja je izuzetno bogata smolama), zatim drvo koje nije potpuno
oljuteno, otpaci iz strugara, slama, i druge jednogodinje biljke. Sirovina se najprije isjee na
sitnije komade (do 4 cm duine i 1 cm debljine), a zatim se kuha pod pritiskom (u autoklavu)
sa rastvorom koji sadri natrijum-hidroksid, natrijum-sulfid, natrijum-karbonat i natrijum-
sulfat. Pri tome se lignin i hemiceluloza razlau i rastvaraju, a zaostala celuloza odvaja od
tenosti, ispira i bijeli. Za bijeljenje celuloze moe se upotrijebiti natrijum-bisulfat, natrijum-
ditionit (Na2S2O4) ili vodonikperoksid.
Kiseli (bisulfitni) postupak se primjenjuje za dobijanje celuloze iz etinara sa manjim sadrajem

smole (smreka i jela), kao i listopadnog drvea. Za hemijski tretman se najee koriste kiseli
rastvor kalcijum-bisulfita (mada se moe primjeniti i magnezijum-, natrijum- ili amonijum-
bisulfit), koji sadri visak sumporaste kiseline. Ovaj rastvor se priprema tako da se u vodenu
suspenziju krea uvodi sumpor-dioksid. Isjeckano drvo se kuha u autoklavu na 120-150 C, sa
pomenutim kiselim rastvorom. Pri tome hemiceluloza u potpunosti hidrolizuje do pentoza, a
lignin se sulfonuje i hidrolitiki razlae do vodorastvornih soli lignin-sulfonske kiseline.
Zaostala celuloza se od tenosti (tzv. sulfitni lug) odvoji cijeenje, ispira se, po potrebi bijeli i
sui. Sulfitni lug sadrzi 2 do 4% eera i moe se, nakon neutralizacije, upotrebiti kao podloga
za dobijanje stonog kvasca ili kao sirovina za proizvodnju alkohola. Celuloza predstavlja
osnovnu sirovinu za dobijanje papira. Posto se najvei deo tehnike celuloze prerauje u papir,
obino se fabrike papira nalaze u blizini fabrika celuloze. U tom sluaju se dobivena celuloza
ne mora suiti, ve se u okviru vodene suspenzije dostavlja proizvoau papira. Za izradu loijih
vrsta papira (npr. za novine, pakovanje, karton) ne koristi se ista tehnika celuloza ve se
upotrebljava tzv. drvenjaa koja se dobija mehanikom preradom drveta. Pri proizvodnji
drvenjae sa drveta se ukloni kora, zatim se isjee na oblice koje se pomou obrtnog brusa, uz
polivanje vodom, usitnjavaju u fine estice. Prilikom bruenja, usljed trenja, drvo se zagrijava,
omekava i rastvara se vezivni sloj izmeu celuloznih vlakana, uglavnom lignin. Drvenjaa se
radi poboljanja izgleda moe bijeliti, a to se najee obavlja u fabrici papira. Za proizvodnju
boljih vrsta papira koristi se tehnika celuloza razliitig kvaliteta i porijekla. Papir se proizvodi
mainskim procesom koji obuhvata sljedece faze: pripremu polazne smjese - pulpe (kae),
formiranje beskrajnog lista papira i naknadnu obradu papira. Pulpa je vodena suspenzija
celuloze, punilaca, boje i sredstava za tutkalisanje. Kao punioci se koriste kaolin, glina,
dijatomejska zemlja, talk, titan-dioksid, cink-sulfid i dr. Punioci se dodaju da bi se poboljao
izgled papira, popunile neravnine na njenoj povrini, poveala neprozirnost ili poboljale
osobine potrebne za tampanje. papir se boji uglavnom sintetikim bojama.
Boja se bira prema eljenoj nijansi, postojanosti na svjetlu ili sjaju. Papir se tutkalie da bi bila
postojanija prema vodi (npr. da se mastilo ili tamparska boja ne bi razlili) i radi pojaavanja.
U tu svrhu se koristi alkalni rastvor kolofonijuma, sintetske smole, voskovi, tutkalo, skrob ili
36
vodeno staklo. Pripremljena pulpa (sadrzi 0,5 do 4% suhe materije ) se nalazi na beskrajnu traku
koja se obre oko dva valjka. Na poetku trake voda se iz pulpe cijedi kroz pore pod dejstvom
sile Zemljine tee, a negdje od polovine trake pod dejstvom postavljenih vakum-pumpi. Jo u
oblasti vakuma, vlani list papira se presuje jednim valjkom radi izravnanja neravnina. Ovaj
valjak se moe iskorititi i za utiskivanje vodenog iga. Do kraja sitaste trake odvoji se najvei
deo vode (preko 95%), a vlana traka se dalje sui presovanjem na beskrajnoj traci napravljenoj
od filca. Ova traka rotira preko zagrijanih valjaka (60-120 C), ime se ubrzava suenje.
Nakon suenja povrina papira je obino gruba i neravna, te se mora izgalati (postupak nazvan
satiniranje), a zatim se naknadno obrauje prema poterbama trita (rezanje, lakiranje i slino).
Ovisno o namjeni, papir i karton moraju imati odreena svojstva. Prema osnovnoj podjeli papiri
se dijele na: pisae, tiskovne, specijalne i ambalane papire, a svaka od tih skupina obuhvaa
nekoliko vrsta papira. Neka od osnovnih svojstava papira: gramatura, voluminoznost, gustoa,
vlanost, mehanika svojstva, stupanj keljenja, sadraj pepela, bjelina, apsorpocijska mo,
vodootpornost, propusnost za zrak,glatkoa povrine, dielektrina svojstva i dr. Jedna od
osnovnih podjela papira je podjela na papir, karton i ljepenku.
4.1 Opis tehnolokog procesa mljevenja i razvlaknjivanja celuloze
Vlaknaste se sirovine ne mogu neposredno upotrijebiti za formiranje papirnog lista. Takav list
papira ne bi mogao zadovoljiti ni minimalne zahtjeve kako u pogledu fizikalno-mehanikih
svojstava, tako ni svojom kompozicijom i vanjskim izgledom. Zato se takva sirovina mora
podvrgnuti posebnom hidromehanikom postupku tj. mljevenju, iako to nije obino mehaniko
usitnjavanje. Mljevenje celuloze jedna je od najvanijih tehnolokih operacija u procesu
proizvodnje papira. Cilj mljevenja je obrada,odnosno osposobljavanje vlaknine za formiranje
papirnog lista. Tom obradom vlakna postaju tanja, kraa, gipkija, plastinija i hidratantnija.
Vlaknasta sirovina melje se u vodenoj suspenziji ija je koncentracija 2 do 8%.
Neovisno o tipu mlina, princip mljevenja ostaje isti, a sastoji se od kontinuiranog proputanja
suspenzije celuloznih vlakana kroz sustav posebno profiranih noeva na rotoru i na statoru.
Profil noeva je etvrtast, s otrim rubovima. Zazor izmeu radnih povrina noeva moe se
regulirati. Rubovi noeva krate vlakna, dok ih eone strane (radne povrine), osim manjeg
skraivanja uglavnom stanjuju i fibriliraju (uzduno razdvajaju). Proces mljevenja se sastoji
od skraenja i uzdunog razdvajanja. O omjeru tih dvaju efekata zavise svojstva, odnosno
karakter vlaknine, a time i svojstva papira. Pribliavanjem rubova na noevima poinje prva
faza procesa - vlaknina se nagomilava i odvodnjava u predjelu izmeu rubova. Poslije
prolaenja nakupine vlakana izmeu noeva, i nakon njihove ponovne disperzije, vlakna ulaze
u intenzivno vrtlono kretanje. U meuprostoru izmeu noeva vlakna su izloena udarnom
djelovanju bonih povrina noeva, promjenama hidraulikog tlaka, te uzajamnom trenju i
trenju o stijenke noeva rotora i statora. Tu se nastavlja ukupan efekt mljevenja time sto je u toj
fazi naroito naglaena fibrilacija vlakna.
37
Mljevenjem u vodenoj suspenziji struktura celuloznih vlakana kao i njihova fizikalno-hemijska

svojstva izloena su znaajnim promjenama. Nakon produenog mljevenja vlaknina postaje
masnija, to vrijedi za konanu kompoziciju papirovina. Takva papirovina tee se odvodnjava
na situ papir-stroja, pri suenju traka se vie skuplja, a gotov proizvod je trajniji i jai.
Ovisno o stupnju i karakteru mljevenja, koncentraciji, stupnju i dinamici, odvodnjavanja, kao i

o stupnju i dinamici suenja, sile koje povezuju vlakna su razliite. O tim silama ne ovisi samo
mehanika vrstoa, ve i sva ostala svojstva papira. Najee se govori o adhezijskim i
kohezijskim vezama.
Veina svojstava papira ne ovisi samo o strukturi i vrsti vlakana, ve i o uvjetima njihove obrade
na postrojenju za mljevenje. Na ukupan rezultat mljevenja utjeu i tehnoloki uvjeti kao sto su:
temperatura, pH sredine, razliiti dodaci, konzistencija pri mljevenju, te geometrija i ostali
parametri strojeva za mljevenje.
4.2 Vrste mlinova celuloze s obzirom na nain mljevenja celuloznog

vlakna
Prema nainu mljevenja razlikuju se diskontinualno i kontinualno mljevenje. Kontinualno

mljevenje moe biti pravo kontinualno mljevenje, pri kojem vlaknina neprekidno dotjee u
mlin, melje se i otjee dalje i ciklino kontinualno mljevenje pri kojem se vlaknina djelomino
ili sva vraa u reciklaciju. U diskontinualne mlinove spadaju Holenderi, a kontinalnim
mlinovima pripadaju konusni mlinovi i mlinovi sa diskom(ploom).
Holender je koritasti mlin koji se sastoji od fiksnih osnovnih noeva i rotirajuih valjaka
sa noevima. Slui za pripremu (usitjavanje i rezanje) vlakanaca za proizvodnju papira.
Ovisno o tome kako se podese noevi vlakna e se razliito samljeti. Holenderi su veliki
potroai energije i zauzimaju veliku povrinu u odnosu na kontinualne mlinove istog
kapaciteta mljevenja. Danas se Holenderi mogu nai samo u ureajima specijalne namjene.
U grupi konusnih mlinova postoje tri razliita tipa mlinova, a to su:
Jordanov tip
Clafinov tip
Conflo tip
Jordanov i Clafinov tip konusnih mlinova imaju ima principijelno slinu konstrukciju, ali se
razlikuju po uglu i po punjenju. Kod Jordanovog tipa taj ugao je 10 i punjenje je esto i grubo,
a kod Calfinovog je ugao neto iri i iznosi 30 i punjenje je kratko. Conflo tip razlikuje
konstruktivno od ostalih tipova i konusni ugao iznosi 20 . Punjenje je vee nego kod
Jordanovog tipa, a manje u odnosu na Calfinov tip. Dizajn Conflo tipa je pristupaan za
punjenje. Conflo tip konusnog mlina danas je veoma popularan za mljevenje u niskoj
koncentraciji.
38
U grupi mlinova sa diskom(ploom) razlikujemo:
Mlinove sa jednim diskom

Mlinove sa duplim diskom
Mlinove sa vie diskova
Svaki od mlinova sa diskom je specifian i koristi se za odreenu vrstu celulozne mase. Pored
toga razlikuju se u pogledu protoka, snage i finoe mljevenja.
Mlinovi sa jednim diskom imaju jedan rotirajui disk- rotor, a jedan disk je stator i ovakvi se
mlinovi esto koriste za mljevenje u visokoj koncentraciji, a rijetko za mljevenje u niskoj
koncentraciji.
Mlinovi sa duplim diskom imaju dva rotirajua diska koji su pogonjeni razliitim motorima i
za ovakvo mljevenje je potrebno oko 15% manje energije u odnosu na mljevenje sa jednim
rotirajuim diskom, ali i vlakna samljevene celulozne mase su kraa.
Mlinovi sa vie diskova imaju jedan rotirajui disk koji se nalazi izmee dva statina diska.
4.3 Karakteristike pogona mlinova celuloze u papirno celuloznoj

industriji
Koliina energije koja se upotrijebi na vlakna naziva se specifina energija, zavisi od

optereenja motora i proizvodnje i rauna se po formuli:
()
= (4.1)
(/)
Mnogi parametri procesa kao to su temperatura, koliina dodatih hemijskih dodataka mogu
uticati na sam materijal za mljevenje i time promijeniti nain djelovanja mljevenja na vlakna.
Dvije nezavisne varijable u procesu mljevenja su:
Koliina energije koja se primjeni na vlakna u mlinu

Intezitet razvlaknjivanja u mlinu (primjenjena sila u mlinu)
Nezavisne varijable zajedno sa parametrima procesa odreuju osobine prizvedene celulozne

mase.
U samom procesu mljevenja mnoge varijable se mogu mijenjati. Mijenjanjem pritiska mogue
je promijeniti razmak izmeu ploa. Kontrola proizvodne stope moe se vriti pomou
mjijenjanja brzine punog transportera kojim se dostavlja masa mlinu. Razrjeivanjem se moe
kontrolistati dotok vode, a time i koncentracija. Ove varijable nazivamo primarnim varijablama.
Sekundarne varijable slue za opisivanje uvjeta rada pri procesu mljevenja. To su: specifina
energija, koncentracija, intenzitet i dr. Ove varijable mogu se izraunati iz primarnih varijabli.
39
Svaki mlin u toku procesa mljevenja ima odreene smetnje. Glavna smetnja je promijenjiva
kvaliteta ulazne mase (razliita vrsta, gustoa, vlanost). U smetnje ali u manjoj mjeri takoer
spadaju promjene uzrokovane na masi usljed vrijabilne temperature pare i vremena
zadravanja. Smetnje se takoer mogu javiti kada je stanje ploa mlina promijenjeno (oteene
poe).
Brzina diskova mlina je varijabla koja moe da utie na kvalitetu proizvoda i potronju energije,
iako veina mlinova ima fiksnu brzinu vrtnje.
Slika 4.1: Varijable koje utiu na kvalitetu celulozne mase

Varijable koje imaju velik uticaj na kvalitet celulozne mase, direktno utiu na vlakna. Na slici
4.1 je prikazan nain uticaja varijabli na kvalitetu celulozne mase.
Para i celulozna masa mogu se kretati razliitim brzinama u suprotnim smjerovima. To znai
da radijalna brzina celulozne mase izmeu ploa mlina ovisi o centrifugalnoj sili, radijalnom
trenju izmeu ploa i celuloze i vuna snaga pare razvijena prilikom mljevenja. Intenzitet ili
specifina energija po uinku moe se izraunati iz vremena zadravanja i ulazne snage.
Intenzitet kao rezultat primjene sile na odreene koliine vlakana tijekom vremena zadravanja
u mlinu.
40
()
=
(/) (4.2)
Intenzitet slui da objasni prenos energije na vlakna uticajem ploa. To je sila koja djeluje na
vlakna prilikom vremena zadravanja u mlinu. Iz formule intenzitet ovisi o koliniku sile koja
djeluje na celuloznu masu i koliine celulolozne mase koja prolazi izmau ploa mlina.
Specifina energija potronje i intenzitet mljvenja utiu na odvodnjavanje i duinu vlakana. Sa

porastom specifine energije opada odvodnjavanje i duina vlakana, takoder porast intenziteta
dovodi do skraenja vlakana.
Segmenti mlina imaju velik uticaj na intenzitet mljevenja. Intenzitet se moe poveati porastom
unosa celulozne mase izmeu segmenata. Intenzitet mljevenja se poveava kako se smanjuje
vrijeme zadravanja u mlinu. Prilikom projektovanja segmenata pravi se kompromis izmeu
potronje energije i odravanja zadate duine vlakana
"Grubo" i "fino" su izrazi koji se koriste za opisivanje segmenta. Grube segmente

karakteriziraju iroki zupce i utori, a fini segmenti ima uske zupce i utore. Protok mase i pare
imaju vaan uticaj na radijalnu brzinu vlakana. Odreuju se koliinom i visinom nivoa mase
otvorenou poprenog presjeka. Takav uticaj nivoa dovodi do pomjeranja mase iz zone utora
u zonu uticaja zubaca.
Postoje dva dijela segmenta ploa u mlinovima: statorski i rotorski. I na statoru i na rotoru
razliiti su centralni segmenti i periferni segmenti. Rupa u kojoj se nalazi ureaj za mjerenje
razmaka izmeu ploa nalazi se na statoru, a centar ploe na rotoru. Najvea potronja energije
je u prvoj fazi mljvenja kada je masa izmeu centralnih dijelova segmenata, a u drugoj fazi
kada se masa nalazi izmeu perifernih dijelova segmenata potronja energije je manja.
Proizvodna stopa ima znaajan uticaj na potronju energije i svojstva mase. Prava stopa
proizvodnje tokom mljevenja dovodi do vee stabilnosti. Ako hidraulikim pritiskom
mijenjamo razmak izmeu ploa to dovodi do mijenjanja protoka mase. Podeavanje stope
proizvodnje vrimo mijenjanjem brzine dovoenja mase ili mijenjanjem njenih osobina to
uzrokuje promjene u osobinama celuloze.
Poveanje brzine mlina dovodi do smanjenja energije, manjeg indeksa kidanja, kraih vlakana.
Vea brzina i ma uticaj na duinu vlakana i vrstou zbog vie kontakata izmeu utora i zubaca.
Koncentracija ovisi o nekoliko parametara, kao to je stopa proizvodnje, stepen vlage mase,
razrjeivanje. Vea vlanost mase dovodi do vee centrifugalne sile koja djeluje na vlakna,
kraeg vremena zadravanja i veeg intenziteta mljevenja, to dovodi do manje duine vlakana.
Koncentracija ima uticaja na pritisak izmeu ploa, razrjeivanjem smanjuje se meuprostor, a
time i zapremina pare izmeu ploa. Istraivanja su pokazala da se potronja energije moe
smanjiti podeavanjem koncentracije. Zakljuak je da svi mlinovi imaju optimalan opseg
koncentracije, koji daje optimalnu centrifugalnu silu. Za energetski uinkovito mljevenje i
prihvatljive osobine celuloze svaki mlin ima donju granicu optimuma koncentracije.
41
4.4 Parametri koji utiu na specifinu energiju mljevenja
Svrha mljevenja je da se promjenom strukture vlakana celuloze dobije odgovarajui proizvod.

Razvojem mlinova celuloze dolazilo je i do unapreenja u kapacitetu mljevenja i pouzdanosti.
Iako su se sami mlinovi promijenili, nain optimiziranja vlakana kojim se utie na krajnji
proizvod, nije se promijenio. Da bi se dobile odgovarajue karakteristike vlakana celuloze moe
se upravljati sa:
Mehanikim uslovima mljevenja(usklaivanje mlina, stanje ploa, pokretni rotor)

Procesnim uslovima mljevenja(hidrauliki raspon, ulazni i izlazni pritisak, stabilna i
preporuena koncentracija)
Pomou mehanikih karakteristika mlina moe se optimizirati proces mljvenja tako da za

odgovarajuu snagu dobije maksimalna kvaliteta vlakana celuloze. Mehanika karakteristika
mlina je skup podataka(vuna snaga, otpor cijepanju, vlanost, prosjena duina vlakana ) koji
su prikazani u zavisnosti od primjenjene snage mlina. Na slici 4.2 je prikazan primjer.
Slika 4.2: Ovisnost osobina vlakana o energiji mljevenja

Prilikom prikazivanja osobina mljevenja ee se koristi specifina energija nego snaga u kW,
jer specifina energija uzima u obzir i opseg proizvodnje. Da bi se mogle prikazivati ovisnosti
mehanikih karaketristika mlinova potrebeno je znati odreene podatke o mlinu (neto protok,
ukupna snaga, snaga bez optereenja).
Generisanje krive se vri u sljedeim koracima:
Potrebno je osigurati stalan protok i stalnu koncentraciju.

Potrebno je poznavati optereenje mlina u praznom hodu.
Odrediti postavke napajanja
Stvaranje algoritma prikupljanja podataka
Prikupiti dovoljan broj uzoraka
Uzimanje uzorka prije mljevenja
Podeavanje postavki napajanja
42
Rad sistema 4-6 minuta do stabilnog stanja, i 6-10 minuta u stabilnom stanju
Uzimanje uzorka na izlazu
Na kraju potrebno je uzeti ponovo uzorak na ulazu dabi se mogao uporediti sa onim
prije poetka mljevenja.
Koliina uzoraka koja se uzima zavisi od vrste testa koji se radi. Uobiajeni su testovi
koncentracije, vlage i fiziki testovi: vua, cijepanje, pucanje, poroznost. Najbolje je ispitivanje
obaviti kad su ploe u novom stanju.
Na slici 4.3 prikazana je ovisnost odvodnjavanja i vunog indeksa u odnosu na specifinu

energiju.
Slika 4.3: Ovisnost odvodnjavanja i vunog indeksa u odnosu na specifinu energiju

Slika 4.4 prikazuje ovisnost indeks pucanja i odvodnjavanja o energiji mljevenja na ulazu.
Slika 4.4: Ovisnost odvodnjavanja, indeksa pucanja i razvijene snage o energiji mljevenja
43
Moe se zakljuiti da je pomou mehanikih karakteristika mlinova mogue dobiti razne

osobine samljevenih celuloznih vlakana u ovisnosti o potronji energiji, a na taj nain je
omogueno postizanje maksimalne efektivnosti i optimiziranje samog procesa mljevenja.
Mljevenjem vlakna u visokoj koncentraciji otvara se mogunost za poboljanje kvaliteta papira

koji se ogleda u slijedeem:
Vei TEA index (eng. Tensile Energy Absorption Apsorpcija Vune Energije) zato
to energija ide u elastinost vlakana i sposobnost vezivanja (lijepljenja),
Vea propustljivost zraka zato to je odreeni TEA dostignut pri manjem stepenu
mljevenja, a manji stepen mljevenja poveava propusnost zraka i odvodnjavanje.
Kao popratni efekat se pojavljuje vea proizvodna stopa, zbog poveanog
odvodnjavanja.
TEA vrijednost papira [J/m2] Stepen mljevenja mase [SR]
140 14
TEA vrijednost papira [J/m2]
120 12
Stepen mljevenja mase [SR]

100 10
80 8
60 6
40 4
20 2
0 0
0 100 200 300 400 500 600
[kW/tp]
Slika 4.5: Odnos potronje specifine energije, TEA vrijednosti i stepena mljevenja
Sa slike 4.5 se vidi da pri poveanju potronje specifine energije raste TEA vrijednost
proizvedenoog papira. Meutim sa slike se takoe vidi da sa smanjenjem potronje specifine
energije raste stepen mljevenja. Takoe se ovdje da primjetiti da energija ide u elastinost
vlakana i u sposobnost njihovog vezivanja.
Sa slike 4.6 je vidljivo da sa poveanjem potronje specifine energije lagano se poveava

(brojana) vrijednost propusta zraka (dok stvarna vrijednost propust zraka se smanjuje).
Principijelno duga vlakna osiguravaju vei propusnost zraka. Takoe se vidi da sa slike da sa
poveanjem potronje specifine energije naglo raste TEA vrijednost proizvedenog papira.
44
Vrijednost poroziteta papira TEA vrijednost papira
140
Vrijednost propusta zraka [s]
TEA vrijednost papira [J/m2]

20 120
100
15
80
10 60
40
5
20
0 0
0 100 200 300 400 500 600
[kWh/tp]
Slika 4.6: Odnos potronje specifine energije prpusta zraka i TEA vrijednosti
4.5 Primjenjeni naini pokretanja elektromotornih pogona mlinova

celuloze
U prolosti su se pored direktnog pokretanja elektromotora i pokretanja pomou spoja zvijezda-

trougao koristili i drugi naini pokretanja (razne vrste spojki) u zavisnosti od karakteristika i
veliine pogona.
Motori mlinova celuloze i danas se pokreu direktno i pomou spoja zvijezda-trougao, ali i
pomou savremenih naina pokretanja kao to su: pokretanje soft-starterima i frekventnim
pretvaraima. Sve se tehnike pokretanja svode na to da se izvri uspjean zalet motora i pogona
uz to manje struje zaleta i to krae trajanje zaleta. Uticaj na mreu mora biti u prihvatljivim
granicama dozovoljenog pada napona izazvanog strujom pokretanja motora.
Smanjenjem struje pokretanja produava se ivotni vijek motora i pogona u cjelini, a smanjuju
se i gubici uslijed pokretanja.
Primjenom soft startera i frekventnih pretvaraa omogueno je meko uputanje motora u rad.
Kada nam je potrebno da imamo snien napon i struju u odreenom opsegu te ogranienje
momenta kojim moemo manipulisati koristimo soft stater koji pored ovih karakteristika moe
imati i dodatne funkcije u zavisnosti od potrebe pogona. Koristei soft starter, imamo
postepeno poveavanje ili smanjivanje napona ili struje u zavisnosti od reima rada soft startera.
Takoer, zbog dananje raznovrsnosti motora u raznim pogonima, jo jedna prednost soft
startera je laka prilagodba raznim vrstama motora i tipovima tereta. ak i pri estim
pokretanjima, soft starter nudi vrlo pouzdana rjeenja.
Na slici 4.5 su prikazane krive momenta i struje pri pokretanju motora soft starterom.
45
Slika 4.7: Kriva momenta i struje pri pokretanju soft starterom

Kada gledamo druga rjeenja pokretanja motora sa smanjenim naponom, soft starteri pruaju
bolje mogunosti zbog svojih ugraenih funkcija kao to su : mekano zaustavljanje, koenje,
zatita motora i sistema, monitoring, te integracija sa ureajima za komunikaciju to danas
predstavlja bitnu stavku u savremenim pogonima. Soft starteri pruaju rjeenja pri pokretanju
motora koja svakako nude kvalitetna rjeenja te male trokove odravanja i kvalitet pri radu
zbog ega danas se koriste u velikom broju u svim pogonima u svijetu.
Frekventni pretvara se koriste kao osnovni elemenati za upravljanje brzinom asinhronih

motora. Uporedo sa poveanim mogunostima regulacije dolazi i do znatnog smanjenja
gubitaka u pogonima sa asinhronim motorima. To se najbolje vidi u sluajevima pokretanja
velikih motornih pogona gdje se u trenutku pokretanja imaju velike struje a to direktno utie
na ivotnu dob motora. Upotrebom frekventnog pretvaraa ostvareno je uputanje motora gdje
se ima postepeno poveanje brzine po programiranoj rampi uz vrijednosti struje koja ne prelazi
maksimalnu dozvoljenu vrijednost struje za dati frekventni pretvara. Krive momenta i struje
pri jednom primjeru pokretanja motora sa frekventnim pretvaraem prikazane su na slici 4.6.
Slika 4.8: Kriva momenta i struje pri pokretanju frekventnim pretvaraem
46
5. ANALIZA PROCESA POKRETANJA MLINA CELULOZE
Analiza procesa pokretanja mlina celuloze provedena je na konkretnom primjeru HCR (eng.
High Consistency Refiner mlin za mljevenje u visokoj koncentraciji) mlina koji se nalazi u
tvornici celuloze i papira Natron-Hayat u Maglaju. Cilj mljevenja u visokoj koncentraciji je
stvaranje vlakana sa dobrim osobinama vezivanja, to direktno doprinosi kvaliteti celulozne
mase na izlazu. HCR mlin se koristi za mljevenje u visokoj koncentraciji, gdje se pod viskom
koncentracijom podrazumjeva koncentracija od 25-55%.
5.1 Opis tehnolokih karakteristika i tehnolokog procesa HCR mlina
Celulozna masa pod pritiskom sa temperaturom 100 0C , nakon to je oprana u vruoj vodi,
transportuje se na pregrija. Poslije pregrijaa masa ide na HCR mlin. HCR mlin radi na viskom
pritisku (300-500kPa) i visokoj temperaturi (143-158 0C). Nakon mljevenja u visokoj
koncentraciji masa ide na razdjelnik pare, gdje se para odvaja od vlakana i para se vraa ponovo
u sistem. Celulozna masa se transportuje dalje u proces, a nain daljeg procesa zavisi od
traenih osobina papira.
Proces se satoji u tome da nemljevena celuloza pumpom iz kade prebacuje na prese sa

dvostrukim valjkom. Na presama se vri odvodnjavanje celulozne mase od cca 4,5 5,0% na
32%, nakon ega se na presi formira list (kola) koji se transportuje u HCR mlin putem
dva puna transportera, montirana ispod presa. Puni transporter napaja HCR mlin sa masom,
putem specijalno dizajniranog ulaznog lijeba preko kojeg masa dovodi u zonu mljevenja
(rafiniranja). Mljevenje se odvija pri konstantnom dotoku mase sa koncentracijom 32%.
Nakon mljevenja na HCR mlinu, masa se razrjeuje na koncentraciju od 4,5 5,0 % i isputa
se u HC tank za mijeenje. Filtrat sa presa se skuplja u press filtrate tank, nakon ega se dio
koristi na papir maini za razrjeenje mase, a vei dio je predvien da se vrati u pogon
proizvodnje celulozu.
Na slici 5.1 je prikazan prethodno opisani sistem od sistema za uguivanje na tvin presama do
mljevenja mase na HCR mlinu.
Proces mljevenja unutar samog HCR zapoinje time to celulozna masa visoke koncentracije
(>32%) ulazi kroz otvor na stacionarnom disku mlina u prostor izmeu stacionarnog i
rotacionog diska. Rotacioni disk je pogonjen elektromotrom sa kojim osovinom povezan. Na
statoru i na rotoru mlina se nalaze segmenti etvrtastih noeva koji su poredani u obliku diska.
Uslijed vrtnje rotora kada se celulozna masa nalazi izmeu rotora i statora mlina, dolazi do
cijepanja vlakana. Time se dobivaju eljene poprene mehanike osobine papira.
47
Twin prese
Puni transporteri
HCR
Za proces
Kada za masu
Slika 5.1: Sistem za uguivanje na tvin presama i mljevenje mase na HC rifajneru[4]

Tokom mljevenja noevi mlina djeluju na vlakna, vre razvlaknjivanje i postavljaju svojstva
celulozne mase. Na mehaniku silu koja djeluje na razvlaknjivanje utiu tri faktora: intenzitet,
segmenti noeva mlina i brzina obrtanja rotora mlina. Frekvencija (uestanost) kojom
oscilatorna sila djeluje na celuloznu masu moe se mijenjati na dva naina: mijenjanjem samih
segmenata noeva ili promijenom brzine vrtnje rotora mlina (brzina mljevenja). Ova
frekvencija nam govori koliko e vlakno biti samljeveno (deformisano). Dvije glavne sile koje
djeluju na vlakna kada ona prolaze izmeu vrhova noeva na statoru i rotoru mlina su normalna
i poprena sila. Poprena sila sastoji se od sile trenja i ugaone sile (zavisnost od ugla pod kojim
se nalaze vrhovi noeva statora i rotora prilikom djelovanja na vlakno). Normalna sila doprinosi
unutranjem razvlaknjivanju vlakna putem kompresije i savijanja vlakna. Poprena sila
doprinosi vanjskom razvlaknjivanju vlakana. Obje sile utiu na kvalitet celuloze. ematski
prikaz dat je na slici 5.2.
Slika 5.2: Sile koje se primjenjuju na vlakna (normalna sila (N) i poprena sila (S)), nain na
koji utiu na kvalitetu celuloze, gramau(masu) i duinu vlakana.
48
Kvaliteta celulozne mase i potronja energije zavise od koncetracije celuloze i otrine noeva.
Porastom koncentracije iznad ~35% potronja energije se poveava na istoj razini kvaliteta.
Sputanjem koncentracije (~23-37%) potronja energije je konstantna za odreenu kvalitetu.
Daljim sputanjem koncentracije ispod 23% kvaliteta i potronja energije opadaju. Otrina
noeva utie na ugaonu silu (rubno optereenje), niu kvalitetu celuloze dobivamo ako je
otrina noeva smanjena.
Vrijeme zadravanja je jedan vaan parametar za kontrolu i razumijevanje onoga to se dogaa

unutar mlina. To je zbog injenice da je vrijeme zadravanja odreuje za koliko dugo e vlakna
biti samljevena u mlinu. Mogue je mjeriti vrijeme zadravanja procjenjujui radijalnu brzinu
celuloze u mlinu (koja ukljuuje radijalnu brzinu, propusnost celuloze i masu celuloze po
jedinici povrine). Poveanje brzine vrtnje smanjuje vrijeme zadravanja, te poloaj stagnacije
ovisi o tome.
Razmak izmeu ploa odreuje protok i brzinu pare, a time odreuje i protok celuloze i vrijeme
zadravanja. Sam razmak izmeu ploa utie na nekoliko parametara kao to su propusnost,
gustoa i elastinost mase punjenja,zakrivljenost i povrina ploa. Svi ovi parametri indirektno
utiu na radijalnu brzinu celulozne mase i vrijeme zadravanja za odreenu specifinu ulaznu
energiju. Koncentracija celulozne mase je takoer parametar koji utie na protok celulozne
mase. To je uglavom zbog promjene vremenskog zadravanja uslijed promjene koncentracije.
Vea koncentracija dovodi do dueg vremena zadravanja.
Promjena pritiska u zoni mljevenja mijenja vrijeme zadravanja, koje donosi promjene u brzini
pare kroz otvor na ploi. Ova promjena brzine se razlikuje za razliite mlinove.
Svi ovi parametri upravo utiu na zahtjevane karakteristike pogonskog motora, a time utiu i
na samu konfiguraciju elektromotornog pogona mlina
Optimiziranje procesa mljevenja moe dovesti do velikih uteda specifine energije i time
obezbijediti manje trokove i manje zagaenje. Pored uteda moe se postii i vea kvaliteta
celuloze i papira. Istraivanja su pokazala da primjena niske specifine energije sa visokim
intenzitetom, nakon ega slijedi visoka specifina energija i niski intenzitet u drugom stupnju,
mogu proizvesti jednaku kvalitetu celuloze sa dvije treine potronje specifine energije kao
konvencionalne dvije faze termomehanikog procesa proces.
Sa istom koliinom energije smo dobili kvalitetniju celulozu. to je stabilnija proizvodnja

celuloze, to je stabilnije optereenje motora a sa optimiranjem procesa mljevenja i smanjenjem
potrebne specifine elektrine energije obezbjeujemo povoljnije zahtjeve prema EMP i
samom pogonskom motoru te se smanjuje uticaj na poremeaj stabilnosti napojne mree.
5.2 Karakteristike pogona HCR mlina
Pomou mehanikih karakteristika mlina moe se optimizirati proces mljevenja tako da za

odgovarajuu snagu dobije maksimalna kvaliteta vlakana celuloze.
49
Mehanika karakteristika mlina je skup podataka (vuna snaga, otpor cijepanju, vlanost,
prosjena duina vlakana ) koji su prikazani u zavisnosti od primjenjene snage mlina.
Prilikom prikazivanja osobina mljevenja ee se koristi specifina energija nego snaga u kW,
jer specifina energija uzima u obzir i opseg proizvodnje. Da bi se mogle prikazivati ovisnosti
mehanikih karaketristika mlinova potrebeno je znati odreene podatke o mlinu (neto protok,
ukupna snaga, snaga bez optereenja). Koliina energije koja se upotrijebi na vlakna naziva se
specifina energija, zavisi od optereenja motora i proizvodnje i rauna se po formuli:
()
= (5.1)
(/)
Mnogi parametri procesa kao to su temperatura, koliina dodatih hemijskih dodataka mogu
uticati na sam materijal za mljevenje i time promijeniti nain djelovanja mljevenja na vlakna
to direktno utie na specifinu energiju mljevenja odnosno na moment pogonskog motora.
5.2.1 Nominalne veliine pogonskog motora HCR mlina
Pogonski motor HC mlina primjenjenog na pogonu mlina za mljevenje u gustoj koncentraciji

(HCR) u tvornici Natron-Hayat u Maglaju ima sljedee karakteristike:
Trofazni asinhroni motor

Kavezni rotor
Viskonaponski motor,
nominalnog napona: 6000 V
Frekvencija: 50 Hz
Broj polova: 4
Nominalna brzina: 1491 min-1
Nominalna snaga: 3500 kW
Nominalna struja: 400 A
Cos : 0,87
Temperatura okolia: 40 0C
Vodeno hlaenje rashladnog zraka
Klasa izolacije: F
Nominalni moment: 22418 Nm
Moment inercije Jm=117 kgm2 Slika 5.3: Slika pogonskog motora
HCR-a u Natron-Hayat doo Maglaj
Detaljnije tehnike osobine motora su date u prilogu.
50
5.2.2 Zajedniki rad pogonskog motora i mlina
Upravljanje i nadzor pogonskim motorom se vri pomou elemenata u upravljakom

motorskom ormaru. U motorski ormar dolaze i iz njeg odlaze razni digitalni i analogni signali
koji govore o optereenju motora, da li je motor spreman za rad ili je u radu, da li postoji greka,
o smjeru obrtanja. Pored toga ovi signali mogu dati i upozorenje vezano za oteenje leaja,
upozorenje vezano za rashladni sistem motora, upozorenje vezano za pregrijavanje, a mogu
pokrenuti i prisilno zaustavljanje.
Vratilo pogonskog motora direktno je spregnuto vrstom mehanikom spojkom sa vratilom

mlina.
Pokretanje se uvijek vri kada je mlin potpuno rastereen jer se tek nakon starta mlin poinje
postepeno optereivati. Optereenje mlina, a time i motora je potpuno definisano veliinom
specifine energije koja se troi za sam proces mljevenja.
HCR mlin ima ogranien broj upravljivih varijabli, ali svaka mala promjena neke od tih
varijabli direktno utie na svojstva mljevenja, ali i direktno na pogonske karakteristike motora,
odnosno na optereenje motora. Upravljanje tim varijablama, s ciljem ostvarivanja zahtjevane
kavalitete mljevenja, ali i odravanja pogonskih parametara motora u dozvoljenim granicama,
se vri podeavanjem:
Razmaka izmeu ploa ( utie na intenzitet i specifinu potronju energije)

Stope proizvodnje (utie na intezitet, zadravanje vlakana, protok pare i vlakana)
Ulaznim i unutranjim pritisakom (ulazni pritisak ima uticaja na postavke temperature,
a unutranji pritisak utie na temperaturu mljevenja i na protok pare i vlakana kroz
podruje mljevenja)
Razrjeivanje vodom (utie na intezitet mijenjanjem koncentracije)
U konanici upravljanje ovim parametrima direktno utie na radne karakteristike pogonskog

motora mlina odnosno na optereenje motora.
Optereenje mlina a time i motora je potpuno definisano veliinom specifine energije koja se
troi za sam proces mljevenja kako bi se na kraju dobile odgovarajue karakteristike papira.
5.3 Pokretanja mlina celuloze za mljevenje u gustoj (HC) koncentraciji

na primjeru HCR mlina snage 3,5 MW u tvornici Natron-Hayat
Pokretanje pogona tj. zalet pogonskog motora predmetnog pogona HCR mlina redovito se vri
kada je mlin potpuno rastereen jer se tek nakon starta mlin poinje postepeno optereivati.
Inae zalet motora sa optereenim mlinom utie na veliinu poteznog momenta motora kako je
prikazano na slici 5.4.
51
Slika 5.4: Kriva momenta za dva razliita starta motora[4]

Na slici 5.4 nalazi se kriva momenta za dva razliita starta motora: start sa optereenim mlinom
i start sa neoptereenim mlinom. Sa slike je vidljivo koliko je pogodniji start sa neoptereenim
mlinom.
U tabeli 5.1 su prikazane ovisnosti momenta motora i momenta tereta o brzini vrtnje, i ta se
zbiva sa jednim i drugim momentom od samog starta do nominalne brzine.
Tabela 5.1: Ovisnosti momenta motora i tereta o brzini

Brzina 0 300 600 900 1200 1455 1491 1500
Omjer brzine 0 0,2 0,4 0,6 0,8 0,97 0,994 1
Omjer momenta motora 0,8 0,75 0,78 0,82 1,15 2,2 1 0
Moment motora / Nm 17934 16813 17486 18383 25781 49319 22418 0
Omjer momenta tereta 0,3 0,35 0,45 0,55 0,7 0,95 1 1
Moment tereta / Nm 4775,1 5570,95 7162,95 8754,35 11141,9 15121,2 15917 15917
5.4 Tehniki zahtjevi i kriteriji za definisanje dinamikog reima rada

pogona HCR mlina u tvornici Natron-Hayat
Tehniki zahtjevi i kriteriji za definisanje dinamikih reima rada EMP ovakvih mlinova, prije
svega potiu od mjesta i uloge samog EMP, odnosno uslova napajanja i specifinosti samog
radnog mehanizma. Kriterije koji potiu od napojne elektrine mree uglavnom je lake
zadovoljiti, obzirom na mjesto i uslove napajanja. Meutim kriterije koji potiu od vrste radnog
mehanizma je tee zadovoljiti i oni su opredjeljujui za izbor vrste pogonskih motora i nain
njihovog pokretanja.
52
Kako je odnos momenta inercije radnog mehanizma (mlina) i rotora pogonskog motora veoma
je izraen, ovakvi pogoni spadaju u grupu tekih pogona, tj. pogona sa tekim pokretanjem.
Takvi teki pogoni mogu se pokretati asinhronim kliznokolutnim motorom sa rotorskim
otpornicima, pri emu se vei dio razvijene toplote u toku zaleta EMP oslobaa u otpornicima
(izvan motora), a manji dio (reda nominalnih) u samom motoru. Meutim, to svakako zahtijeva
velike rotorske otpornike i relativno skupu automatiku za prespajanje segmenata rotorskog
otpornika. Sam EMP je kompliciraniji, nesigurniji i ima mnogo vie osjetljivih mjesta za
kvarove.
Obzirom na visok zahtjev pogonske sigurnosti i jednostavnost u eksploataciji, u ovom sluaju

EMP sa asinhronim kaveznim motorima, i ekonomski i tehniki je racionalnije tehniko
rjeenje. Ovo je iz razloga to su asinhroni kavezni motori jeftiniji, manje osjetljivi i sa
najmanjim brojem izvora potencijalnih kvarova. Osnovni problem kod ove vrste motora je to
to se sva stvorena energija koja se izgubi u prelaznom dinamikom procesu (pokretanju) u
rotorskom krugu pretvori u toplinu u samom rotoru. Praktino se kod ugradnje motora moraju
analizirati termika naprezanja u motoru, a posebno u rotoru motora. Budui da, oigledno,
zalet takvog EMP traje relativno dugo, treba predvidjeti da se svi gubici zbog zaleta akumuliraju
u namotima. To svakako vai i za gubitke statora i rotora, ali za termiki kriterij presudni su
gubici u rotoru motora.
Da bi se gubici u dinamikom prelaznom procesu pokretanja u motoru smanjili, esto se koriste

zaletni ureaji. Kod nekih mlinova ove vrste kao zaletni ureaj koriste se razne spojnice,
najee zatitno zaletna PULVIS spojnica, punjena elinim prahom. Na taj nain tokom zaleta
vei dio toplotnih gubitaka oslobaa se u spojnici, tj. izvan motora. Ovo svakako olakava i
smanjuje termika naprezanja, zbog izmjetanja toplote, ali istovremeno poskupljuje i
uslonjava pogon u cjelini. U posljednje vrijeme radi smanjenja struje pokretanja motora,
posebno kod slabih elektrinih mrea, koriste se i tzv. "soft starteri". Ovi ureaji zapravo,
sniavanjem napona statora motora smanjuju polaznu struju motora i openito odravaju struju
u prelaznom procesu u projektovanim granicama. Svakako pri tome se moment moment motora
u procesu pokretanja smanjuje i to sa kvadratom snienog napona tako da kod upotrebe ovih
ureaja treba posebno obratiti panju na moment tereta i moment inercije ukupnog mlina, koji
ostaju nepromijenjeni. U konkretnom sluaju polazni moment motora je relativno mali cca 80%
nominalnog, moment tereta neto vie od 10% nominalnog momenta motora, dok je moment
inercije mlina nekoliko puta vei od momenta inercije rotora motora. Uzimajui u obzir da e
ionako relativno mali polazni moment motora biti umanjen, jer e mu biti smanjen napon na
stezaljkama, zbog pada napona u transformatoru i napojnim kablovima, dodatno regulirano
smanjenje napona je potpuno nepotrebno i neopravdano.
EMP mlina koji za pogon ima asinhroni jednokavezni 6 kV motor snage 3500 kW direktno se
pokree. Mlin se u pogon stavlja neoptereen (bez celulozne mase) i udarne ploe su
rastavljene. Nakon dostizanja brzine praznog hoda mlina motor ima brzinu blisku sinhronoj,
ukljuuje se pumpa i vri ubacivanje materijala. Brzina motora i mlina se neznatno smanjuje
i u stacionarnom radu je neto vea od nominalne. Ovo zbog toga to je u konkretnom sluaju
optereenje (punjenje) mlina manje od nominalnog. Treba voditi rauna da se u toku rada motor
53
moe preopteretiti, tako da je potrebno ustanoviti dozvoljeno preoptereenje u stacionarnom

reimu rada.
Pad napona pri pokretanju EMP
Pri pokretanju EMP u motoru nastaje pad napona koji se moe izraziti kao :
= 1,73 cos . + sin . (5.2)
odnosno pad napona u transformatoru i napojnim kablovima, mjerodavnog za izraunavanje

(raspoloivog) napona na stezaljkama motora.
U jednaini 5.2 je :
R, X - radni i induktivni otpor transformatora, odnosno kablovske mree od napojne take do

motora
cossr.p - srednji faktor snage u transformatoru, odnosno kablu pri pokretanju
Ip - struja kroz transformator, odnosno kabal pri pokretanju motora
Napon na stezaljkama motora jednak je razlici napona u napojnoj taki i zbira svih padova
napona u vodovima do motora. Najnepovoljniji sluaj je pokretanje pogonskog motora mlina
kada su, prema tehnolokom procesu, u radu ostali potorai prikljueni na istu trafo stanicu.
Vrijeme pokretanja (zaleta) EMP
Mlin celuloze se pokree bez materijala (celulozne mase), a moment tereta je zapravo moment
tereta rotora, tj. rotirajuih udarnih ploa praznog mlina. Pogonski motor u sluaju direktnog
pokretanja vezan je sa radnom mainom (mlinom) samo preko elastine spojnice. Obzirom na
veliku masu i veliki prenik mlina, tj. izraeno veliki moment inercije sa stanovita pokretanja
- direktno pokretanje ovakvog pogona za motor predstavlja i najtei sluaj. Trajanje prelaznog
procesa pokretanja EMP, prije svega zavisi od ukupnog momenta inercije na vratilu motora i
raspoloivog momenta ubrzanja, tj. razlike izmeu momenta koji motor razvija i momenta
tereta. Vrijeme pokretanja rauna se na osnovu podataka o motoru i radnom mehanizmu, tj.
momentu inercije, karakteristikama momenta motora i tereta, te je prema:
1

= = () (5.3)
9,55 () () 9,55 () ()
0
gdje su :
Ju - ukupni moment inercije na osovini motora i predstavlja zbir momenta rotora motora i
momenta inercije radnog mlina svedenog na vratilo motora ( kgm2)
Mm(s) - moment motora u funkciji klizanja motora (Nm)
Mt(s) - moment tereta u funkciji klizanja motora (Nm) prazan mlin
sn - nominalno klizanje motora
ns - sinhrona brzina vrtnje (min-1)
54
Izolacija i namotaj statora
Izolacija namotaja statora treba da je klase F ,s tim da se dozvoljava zagrijavanje to vai za

B klasu, odnosno = 80, mjereno uz prirataj otpora, kod temperature okoline od 40C.
Razlika od 20C slui kao rezerva kod eventualnih preoptereenja i treba da obezbijedi
planirani vijek trajanja od 15 godina.
Kod normalno priguenih kaveznih motora u najnepovoljnijem sluaju, kod ponovnog

ukljuenja moe se desiti strujni udar od Imax=15 In, a mehaniko naprezanje glave namotaja je
srazmjerno kvadratu struje. Oigledno je da su glave namotaja izloene izuzetno velikim
dinamikim naprezanjima.
U cilju mogunosti stalne kontrole ovi motori moraju imati ugraenu u namotaju (u sve tri faze)
na najtoplija mjesta neku od termikih zatita (Pt100 ili PTC termistore).
Raunska provjera gubitaka u bakru statora u toku procesa pokretanja vri se po formuli:
1
1 2 ()
1 = 3 1 () (5.4)
9.55 () ()

a iz toga, raunajui sa izvjesnim koeficijentom odvoenja toplote sa bakra, dobija se

nadtemperatura statorskog namotaja:
1
1 = () (5.5)
1 1 1
U formulama su:
Ju- ukupni moment inercije na vratilu motora (kgm2)

I1(s)- zavisnost struje od klizanja (A)
R1- otpor faze statora ()
Mm(s)- moment motora u funkciji od klizanja (Nm)
Mt(s)- moment mlina u funkciji od klizanja (Nm)
m1- masa bakra statorskog namotaja (kg)
c1- specifina toplina bakra (statora) (Ws/kg )
ns- sinhrona brzina vrtnje motora (min-1)
sn-nominalno klizanje motora
k1-koeficijent odvoenja toplote sa statora
Temperatura namotaja statora dobija se na osnovu izraunate nadtemperature i temperature

radne okoline tj.
1 = 1 + 0 () (5.6)
Oigledno je iz navedenih izraza da se smanjenje zagrijavanja statorskog namotaja moe postii

poveanjem mase m1, ime istovremeno i pada vrijednost otpora R1 to je uobiajeni
konstrukcijski zahvat u takvim sluajevima. Dalje, treba birati motor koji uz to to vei moment
motora Mm ima to manju struju u zaletu I1.
55
Konstrukcija rotora motora
Kriterij za dimenzionisanje rotora je praktino toplotni kapacitet i mogunost da motor moe

bez posljedica sigurno zaletjeti teret.
Gubici stvoreni u toku pokretanja, pretvoreni u toplotu, u rotoru raunaju se na osnovu po

formuli:
2 1 ()
2 = () (5.7)
91,2 () ()
Nadtemperatura zagrijanosti rotora, uzimajui u obzir odavanja toplote kuitu motora, u toku
zaleta za jednokavezni motor se na osnovu rauna iz prethodnog izraza po formuli:
2
2 = () (5.8)
2 2 2
Gdje su:
c2 - specifina toplota bakra (rotora) (Ws/kg )
m2 - masa bakra rotora (kg)
k2 - koeficijent odvoenja toplote sa rotora
Temperatura zagrijanosti kaveza, dobija se na osnovu izraunate nadtemperature i temperature

radne okoline, tj:
2 = 2 + 0 () (5.9)
Pogonska sigurnost
Ispadanje ovog kljunog pogona prouzrokuje zastoj u proizvodnji papira. Iz tog razloga,
osnovni zahtjev koji se postavlja pred ovakve motore je visoka pogonska sigurnost. Zbog
savremenih ureaja za ponovno ukljuenje, konstrukcija i elementi za uvenje motora moraju
izdrati najnepovoljniji sluaj, tj. ponovno ukljuenje u faznoj opoziciji nakon prve
poluperiode, kada se pojavljuje i najvee naprezanje. Ovaj maksimalni moment moe se prema
definisati izrazom:
2
. = 1 + 7 (5.10)

Pri emu je:

Mmax. - maksimalni moment ponovnog ukljuenja
Mn- nominalni moment motora
Mpo - moment kratkog spoja (polazni)
cosp - faktor snage kratkog spoja (pri pokretanju motora)
Mehanika konstrukcija motora mora izdrati naprezanja , uslijed ovog momenta, bez trajnih
deformacija. Ovaj moment je takoe mjerodavan za odreivanje otpornog momenta (momenta
tereta). Isto tako dijelovi za uvrenje motora i osnovna ploa moraju izdrati ovo naprezanje.
56
Preoptereenje u trajnom radu - statika stabilnost EMP
Kod ove vrste EMP u trajnom radu mogua su preoptereenja, kako ona kratkotrajna
(kratkotrajni udarci tereta) tako i ona koja due traju i koja ugroavaju statiku stabilnost samog
EMP. Zbog toga je neophodno predvidjeti sve potrebne mjere koje predodreuju takvo stanje
EMP. U tom smislu potrebno je provesti analizu dinamikog stanja za svaki EMP i definisati
mogui negativni uticaj ove neeljene pojave. Sama analiza je i u stabilnom dijelu momentne
karakteristike motora veoma sloena. Ova analiza moe se provesti sa dovoljnom tanosti, uz
dozvoljena pojednostavljenja. Kod ove vrste i veliine pogonskog motora mlina moe se
mehanika karakteristika u stabilnom dijelu priblino predstaviti pravcem.
Statika mehanika karakteristika asinhronog motora u podruju optereenja od nule do

preoptereenja od priblino 30-50% (Mt=1,3-1,5 Mn), vrlo je blizu pravcu kroz ishodite(s=0,
Mm=0). Zamjeni li se tok stvarne mehanike karakteristike pravcem u tom podruju klizanja
(brzine vrtnje), to e posluiti za osnovu vrlo dobre pribline analize sloenih dinamikih stanja
koja se odigravaju u toj okolini. To su prijelazne pojave pri naglim promjenama optereenja,
rastereenja, pri udarcima tereta te pulsirajueg optereenja. Zamjena stvarne mehanike
karakteristike moe se uiniti na dva naina ili, bolje reeno, karakteristika se da aproksimirati
sa dva pravca. Prvi od njih je tangenta na mehaniku karakteristiku u taki praznog hoda, a
drugi je onaj koji prolazi takom praznog hoda i takom nazivnog tereta.
Analitiki izraz za prvi pravac dobija se tako da opti izraz za moment asinhronog motora, tj.
Klossovu jednainu:
2 +
= (5.11)
+ +

Derivira po momentu motora Mm (kao varijabli):
1
(2 + ) 2
1
= 2
(5.12)

+ +

Ako se pomnoi brojnik i nazivnik sa s2 i uredi, dobija se:

2
2 2
+ + = (2 + ) (5.13)

Nakon uvrtavanja Mm=0 i s=0, nagib tangente u taki praznog hoda e biti jednak:

= (5.14)
(0) (2 + )
Na osnovu ega je jednaina pravca:

= (5.15)
(2 + )
57
Iz prethodne jednaine moment motora je:

= (2 + ) () (5.16)

Jednaina drugog pravca dobija se iz definicije jednaine pravca kroz take (s=0, Mm=0) i (s0=0,
Mn=0)

= (5.17)

Oba pravca podjednako dobro primjenljiva za aproksimiranje mehanike karakteristike, barem

to se tie formalne matematike obrade. Oni su u stvarnosti jako blizu jedan drugom. Za
pristup aproksimaciji karakteristike pravcem moe se tvrditi da podjednako dobro vrijedi i za
motore s potiskivanjem struje, koje u zoni klizanja ne dolazi do izraaja, a
podruje klizanja u razmatranom sluaju je znatno ue. U praksi se ipak mnogo ee prihvata
aproksimacija drugim pravcem, to jest jednainom:

= () (5.18)

Odstupanja ovog pravca od mehanike karakteristike su znatno manja u podruju klizanja koja
se razmatraju, u odnosu na prvi pravac. Ova aproksimacija je prihvaena kod definiranja pojma
elektromehanike vremenske konstante. Tako se ujedno na ovaj nain odreuje i
elektromehanika vremenska konstanta, veoma vaan parametar koji karakterizira ponaanje
motora u dinamikim stanjima za to podruje brzina vrtnje:
2
= () (5.19)
38,2
Mehanika karakteristika u obliku pravca kroz taku idealnog praznog hoda, upuuje na to da
e se u tom podruju brzina vrtnje EMP s asinhronim motorom ponaati kao i adekvatni EMP
s paralelnim ili nezavisno uzbuenim istosmjernim motorom. Osnova je linearne ovisnosti
brzine vrtnje o momentu motora pri paralelno uzbuenom motoru konstantnost glavnog
magnetnog fluksa, i konstantnost prikljunog pogona. Ti uvjeti doveli bi i pri asinhronom
motoru do stvarno lineranih odnosa momenta motora i brzine vrtnje (klizanja) u dijelu
karakteristike koja je sama po sebi blizu pravcu i na tom podruju su neznatne promjene
glavnog magnetnog fluksa i prikljunog napona. Za EMP sa nizom udaraca (zaguenje mlina)
koji slijede jedan za drugim (trajanja i pauze kratke) tako da u jednoj prelaznoj pojavi prije
dolazi do nastupa druge nego to prva pree u statiko stanje. U razmatranom sluaju kada je
Tem>>Tel , za klizanje i moment motora na kraju udarca moe se pisati da je:
1 1
= 1 + (5.20)
1 1
= 1 + () (5.21)
58
pri emu je:
st klizanje koje odgovara udarcu tereta Mt

spo klizanje koje odgovara poetnom momentu Mpo
t vrijeme trajanja udarca tereta
Na osnovu prethodnih relacija mogue je na osnovu brzine doticanja mase u mlin odrediti
krajnju graninu brzinu motora, odnosno momenta motora za djelovanje zatitnih mjera za
iskljuenje EMP.
Kao mjerodavni kriterij uzima se propisano dozvoljeno preoptereenje motora. Motori za ovu
vrstu EMP moraju biti izraeni tako da nakon trajnog pogona sa nezavisnim optereenjem
izdre bez oteenja preoptereenje od 1,5 In u trajanju ne duem od 2 minute. Eventualno
ponovno optereenje u navedenom smislu smije se ponoviti nakon 30 minuta. Ovo je ujedno i
kriterij za ogranienje maksimalnog preoptereenja, odnosno pada brzine motora za sluaj
kratkotrajnih udaraca tereta. Motor e ostati u stabilnom podruju rada ako pri kratkotrajnom
udarcu tereta razvije moment manji od svog prevalnog, odnosno ima klizanje manje od
prevalnog klizanja.
Pri radu mlinova koji imaju ugraenu fluidnu spojnicu, udarac tereta je amortizovan u spojnici
pa je na taj nain spojnica imala, pored ostalog, i ulogu zatite pogonskog motora. U sluaju
motora HCR mlina, ovoga nema, te je zbog toga potrebno posebnu panju posvetiti zatiti
motora od preoptereenja, kako bi se izbjegle neeljene posljedice moguih kratkotrajnih
udaraca tereta i zaguenja mlina. Istovremeno je vrlo vano nakon dostizanja brzine praznog
hoda mlina postepeno punjenje mlina materijalom. Zbog toga je potrebno provjeriti i izvriti
regulaciju rada pumpe za ubacivanje materijala (celulozne mase).
5.5 Parametri dinamikog stanja pogonskog motora HCR mlina
U ovom dijelu rada je uraena analiza procesa pokretanja pogonskog motora mlina celuloze za
stanje prije modernizacije i poslije modernizacije. Razmatrani su zahtjevi koje EES i oprema
moraju da ispune da bi bilo mogue direktno pokrenuti pogonski motor mlina. Analiza je
provoena za ukljuene ili iskljuene razliite dijelove EES napajanja motora i na kraju su dolo
do optimalnog rjeenja.
5.5.1 Analiza procesa pokretanja mlina celuloze poetno stanje
Poetno izvedbeno stanje napajanja HCR mlina u tvornici Natron-Hayat podrazumjevalo je:
Postojanje prigunice za ogranienje struje kratkog spoja

Jedan poloen kabal od TS do pogonskog motora mlina u duini od 630 m
Prethodno optereenje TS od 9.5 MW, cos=0,8, bez uzimanja u obzir optereenja
motora mlina celuloze
59
Pad napona pri pokretanju EMP
Vrlo veliki pad napona pri pokretanju mlina u transformatorima namee zakljuak da obavezno
treba postaviti preklopku na transformatorima za podeavanje napona u poloaj koji
obezbjeuje sekundarni napon 6300 V.
Raunajui i pad napona u kablovima do motora moe se oekivati da e za vrijeme pokretanja

mlina i momenta ostalih pogonskih VN motora pasti cca 70% raspoloivog momenta. Prevalni
moment ovih motora sigurno nije manji od 2 Mn , dakle ostae u stabilnom reimu rada, i uz
neznatno smanjenje brzine drae teret. Zapravo, radie kao da si preoptereeni cca 30%, sa
strujom koja je cca 1,3 puta vea od nazivne struje motora. Imajui u vidu da je moment tereta
uvijek neto manji od momenta motora, onda im je reim rada povoljniji. Ovo je preoptereenje
kratkotrajno i traje samo tokom pokretanja mlina.
Motori po propisima VDE 0530 moraju da izdre bez oteenja preoptereenje 50%, tj.
preoptereenje strujom koja je 1,5 puta vea od nazivne struje motora i to u trajanju od 2 minute.
Pokretanje mlina, odnosno pogonskog motora je reda desetak sekundi, tako da rad ostalih VN
pogonskih motora uopte nije ugroen u vrijeme pokretanja mlina.
Raunajui sa prethodnim optereenjem transformatora od 9,5 MW, cos= 0,8 ; postavljanjem

preklopke na transfortmatorima za podeavanje napona u poloaj koji obezbjeuje sekundarni
napon od 6300 V:
Premotavanjem prigunice P5 tokom pokretanja mlina i kada je poloen 1 ili 2 kabla

XHP81 - 3x240 mm2 630m od TS II/2 do motora, pri pokretanju mlina pogonski motor
ima napon na stezaljkama neto vei od 0,8Un.
Sa ukljuenom prigunicom P5 tokom pokretanja mlina i kada je poloen 1 kabl XHP81
- 3x240 mm2 630m od TS II/2 do motora, pri pokretanju mlina pogonski motor ima
napon na stezaljkama neto vei od 0,68Un.
Sa ukljuenom prigunicom P5 tokom pokretanja mlina i sa poloena 2 kabla XHP81 -
3x240 mm2 630m od TS II/2 do motora, pri pokretanju mlina pogonski motor ima napon
na stezaljkama neto vei od 0,702Un.
Pad napona u normalnom radu EMP
Prigunica P5 e nakon pokretanja mlina biti ukljuena u strujni krug od TS do motora tako da
se rauna i pad napona na prigunici.
Oigledno je da je uticaj ukljuenosti ili premotenja prigunice u stvaranju pada napona

odluujui za donoenje odluke da li je treba za vrijeme pokretanja mlina premostiti, a nakon
toga ukljuiti. Ovo bi u tom sluaju trebalo rijeiti putem VN prekidaa uz odgovarajue
blokade.
Broj pokretanja
Toplotni kapacitet motora rauna se za zalet 3 puta iz hladnog stanja ili 2 puta iz pogonskog
toplog stanja. Nakon toga slijedi 30 minuta pauze do slijedeeg ukljuenja.
60
Kod ovakvih tekih pogona velika je razlika da li se oni pokreu iz hladnog ili toplog stanja
elektromotora.
Iz hladnog stanja temperatura namotaja motora tek poinje da se kree prema doputenoj
vrijednosti.
Iz toplog stanja se kree od doputene vrijednosti, ili neto ispod nje ako motor ima izvjesnu
rezervu u normalnom radu.
To znai da pri pokretanju tekog EMP kaveznim motorom iz toplog stanja nastupaju
preoptereenja. Da bi se izbjegao uticaj preopterenja na ivotni vijek motora u tekim EMP sa
estim pokretanjem, potrebno je odabrati snagu elektromotora 15-30% veu od one koju
zahtijeva radni mehanizam. Na taj nain period poveanog troenja ivotne dobi u dinamikom
stanju bi se kompezirao periodom smanjenog troenja ivotne dobi u trajnom radu.
Pogonska sigurnost
Maksimalni dozvoljeni moment pri ponovnom ukljuenju:
2
. = 1 + (5.22)

Preoptereenje u trajnom radu-statika stabilnost EMP
Struji motora 1,5 In odgovara moment motora 1,4 puta vei od nominalnog i u tom sluaju
prekretni moment motora je vei od navedenog i motor ostaje u stabilnom reimu rada. Pri tome
klizanje se neznatno poveava u odnosu na nominalno i iznosi 0,015, odnosno brzina motora
se smanjuje i iznosi 1477 min-1.
Na osnovu rezultata provedenih istraivanja i prorauna moe se zakljuiti sljedee:
Vrlo veliki prethodni i pad napona pri pokretanju mlina u transformatorima namee
zakljuak da obavezno treba postaviti preklopku na transformatorima za
podeavanje napona u poloaj koji obezbjeuje sekundarni napon od 6300 V.
Proraun je izvren za najnepovoljniji sluaj optereenja TS, tj. kada je ukupno
optereenje raunajui i pogon mlina 13 MW, odnosno prethodno optereenje TS
pri pokretanju mlina 9,5 MW, i cos = 0,8
Premotavanjem prigunice P5 tokom pokretanja mlina, i sa poloena 1 ili 2 kabla
XHP81-3X240 mm2 630 m od TS II/2 do motora, pri pokretanju mlina pogonski
motor ima napon na stezaljkama neto vei od 0,8 Un.
Sa ukljuenom prigunicom P5 tokom pokretanja mlina, i kada je poloen 1 kabl
XHP 81-3X240 mm2 630 m od TS II/2 do motora, pri pokretanju mlina pogonski
motor ima napon na stezaljkama 0,68 Un.
Sa ukljuenom prigunicom P5 tokom pokretanja mlina, i sa poloena 2 kabla XHP
81-3X240 mm2, 630 m od TS II/2 do motora, pri pokretanju mlina pogonski motor
ima napon na stezaljkama 0,702 Un.
61
Oigledno je da je uticaj ukljuenosti ili premotavanja prigunice P5 u stvaranju

pada napona odluujue za donoenje odluke da li je treba za vrijeme pokretanja
mlina premostiti, a nakon toga ukljuiti. Premotavanje prigunice zahtjeva dodatna
ulaganja (VN sklopka, blokade i sl.), te dodatnu obaveznu manipulaciju, a
nepremotavanje neto loije naponske uslove za motor.
Udio u smanjenju pada napona drugog kabla od TS II/2 do motora nije izraen, ali
zbog ionako velikog pada napona oba kabla su u funkciji
Sa dijagrama je oigledno da odabrani motor ne moe pokrenuti pun mlin, jer je
iznos momenta tereta punog mlina 0,655 Mn i vei je od polaznog momenta motora
koji je 0,51 Mn u prvom sluaju (0,8 Un), odnosno 0,39 Mn u drugom sluaju (0,7
Un). Zbog toga je proraun izvren za sluaj pokretanja praznog mlina.
Na osnovu prorauna oigledno je da motor bez problema moe pokrenuti prazan
mlin i u sluaju pada napona od 20% (0,8 Un), odnosno 30% (0,7 Un). U prvom
sluaju vrijeme pokretanja iznosi t=8,6 (s) temperatura statora 54,1 ( ),
temperatura rotora 75,41 ( ), odnosno u drugom sluaju je t=11,3 (s), temperatura
statora 57,8 ( ), temperatura rotora 88 ( ). I u jednom i u drugom sluaju
temperaturna naprezanja motora su u dozvoljenim granicama.
Prema potvrdi proizvoaa motora za sluaj pokretanja praznog mlina i kod pada
napona od 20%, odnosno 30% mogua su 2 uzastopna pokretanja motora iz
pogonski toplog stanja. Slijedee pokretanje mogue je nakon 30 minuta. Iz hladnog
stanja mogua su 3 uzastopna pokretanja pogonskog motora.
Raunajui i pad napona u kablovima do motora moe se oekivati da e za vrijeme pokretanja

mlina i moment ostalih pogonskih VN motora pasti na cca 70% raspoloivog momenta.
Prevalni moment ovih motora sigurno nije manji od 2 Mn, dakle ostat e u stabilnom reimu
rada, i uz neznatno smanjenje brzine drae teret. Zapravo, radit e kao da su preoptereeni cca
30%, sa strujom koja je cca 1,3 puta vea od nazivne struje motora. Imajui u vidu da je moment
tereta uvijek neto manji od momenta motora, onda im je i reim rada povoljniji. Ovo je
preoptereenje kratkotrajno i traje samo tokom pokretanja mlina.
S obzirom da tehnoloki proces nalae i omoguava pokretanje ovog mlina kada su uslovi u
mrei povoljniji nego to su proraunom obuhvaeni najnepovoljniji uslovi uticaj zaleta ovog
motora na EES tvornice Natron-Hayat i vanjski elektrodistributivni sistem je u praksi manji
nego to su pokazali prorauni.
Motori po propisima VDE 0530 moraju da izdre bez oteenja preoptereenje 50 %, tj.
preoptereenje strujom koja je 1,5 puta vea od nazivne struje motora i to u trajanju od 2 minute.
Pokretanje mlina, odnosno pogonskog motora je reda 10-tak sekundi kod prorauna, a u praksi
se svodi na nekoliko sekundi, tako da pri tome rad ostalih VN pogonskih motora uopte nije
ugroen.
62
5.5.2 Analiza procesa pokretanja mlina celuloze trenutno (modernizirano)

stanje
Na slici 5.5 prikazana je pojednostavljena jednopolna ema napajanja mlina za stanje nakon
modernizacije.
Slika 5.5: Pojednostavljena jednopolna ema napajanja mlina trenutno stanje [10]
Stanje elektroenergetske mree, transformatorske stanice i kablova kojim je napojen motor
mlina celuloze u poetnoj izvedbi, pokazalo se kao nezadovoljavajue u pogledu ispunjenja
tehnikih uslova i kriterija za bezbjedno pokretanje VN motora velike snage. Stoga je izvrena
rekonstrukcija u dijelu napajanja pomenutog motora.
Uz ispunjenje prethodnih zahtjeva da bi direktno pokretanje bilo mogue potrebno je bilo

obezbjediti sljedee:
Transformatori 2x(35/6,3 kV; 165/916,5 A; 10 MVA) u GTS (glavna trafostanica) treba

da su trajno u paralelnom radu.
Preklopku na transformatorima za podeavanje napona trajno postaviti u poloaj koji
obezbjeuje sekundarni napon od 6300 V.
Obezbijediti da se za vrijeme pokretanja mlina ne prekorai optereenje transformatora
u GTS od 9,5 MW.
Od TS II/2 do motora da su trajno poloena 2 kabla XHP81 - 3x240 mm2, 630 m.
U normalnom tehnolokom radu obavezno obezbijediti da se pokree prazan mlin. U
tom smislu treba osigurati da se prvo pokrene prazan mlin i tek kada dostigne nominalnu
brzinu vrtnje ukljue ureaji za dotok materijala. Ovo se rjeava odgovarajuim
blokadama.
63
Potrebno je osigurati da se ne izvre vie od 2 uzastopna pokretanja mlina (motora) iz

pogonski toplog stanja pogonskog motora. U tom sluaju osigurati da se slijedee
pokretanje izvri nakon 30 minuta. Iz hladnog stanja dozvoljena su 3 uzastopna
pokretanja pogonskog motora.
U normalnom tehnolokom radu obavezno obezbijediti da se pri zaustavljanju mlina
prvo zaustavi rad ureaja za dotok materijala, a tek nakon odreenog vremena
(dovoljnog za pranjenje mlina) iskljui pogonski motor mlina. Ovo se rjeava
odgovarajuim blokadama, a potrebno je da bi slijedee pokretanje mlina bilo kada je
on potpuno prazan.
U sluaju havarijskog iskljuenja pogonskog motora (djelovanja zatita motora i mlina
u cjelini ili bilo kog drugog iznenadnog i ne planiranog prekida rada mlina), potrebno
je prije ponovnog pokretanja, mlin oistiti. Pri ovakvim stanjima treba, putem
odgovarajuih blokada, obezbijediti trenutno havarijsko zaustavljanje ureaja za dotok
materijala.
Postojanje na 6 kV strani GTS ureaje za kompenzaciju jalove energije kako bi se
postigao vei faktor snage od dosadanjeg ( = 0,8). Ovo je dobro iz 2 razloga:
smanjuju se trokovi za jalovu energiju, a istovremeno se znaajno podie efikasnost
rada ne samo pogonskog motora mlina, nego i svih drugih potroaa prikljuenih na
GTS.
Asinhroni kavezni motor 6000 V, 50 Hz, 3500 kW, 400 A, 1491 min-1, klase izolacije F, bez
problema moe pokrenuti prazan mlin. Pokretanje mlina moe se ostvariti direktno bez skupih
zaletnih ureaja (soft startera, frekventnog pretvaraca, PULVIS spojnice, i sl.). Pokretanje
mlina ne ugroava rad ostalih VN pogonskih motora, niti e izazvati nedozvoljeni udarac u
elektrinoj mrei.
64
6. MOGUNOSTI UNAPREENJA PROCESA POKRETANJA I

TRAJNOG RADA EMP MLINA CELULOZE
Globalno trite tradicionalno zahtjeva umanjenje cijene, poveanje robusnosti rada i

uprotenje instalacije pogona opte namjene. Na ovom tritu opstaju samo oni pogoni koji se
proizvode u masovnim serijama, ija izrada zahtjeva minimalni utroak materijala i energije, i
ija je konana proizvodna cijena mala. Najnoviji zahtjev pred pogonima opte namjene je i
uveanje energetske efikasnosti. Zbog svoje cijene i robusnosti motori naizmjenine struje
(asinhroni motor - AM i sinhroni motor - SM) su potpuno potisnuli motore istosmjerne struje u
pogonima opte namjene.
Ovim izborom se pokree razvoj niza metoda za upravljanje ovim motorima bez upotrebe
velikog broja skupih senzora, kablova i signal konvertora koji su sada neprihvatljivi, a bili su
sastavni dio jednog servo pogona. Dodatno, pokree se i rjeavanje problema robusnosti rada
pogona bez senzora, pogotovo pri znaajnim varijacijama parametara motora i uz znaajne
varijacije napojne mree. Ovim se rjeava i problem raznih sigurnosnih regulativa, koje
dozvoljavaju umanjenje broja senzora samo u sluaju da se pri tom ne narui sigurni rad pogona
u svim moguim uslovima. Umanjenje cjene i uveanje robusnosti predstavljaju oprene
zahteve koji su bili pokretaki mehanizam razvoja pogona opte namjene.
Prvobitno, u veini pogona za iroku potronju je koriten AM, uglavnom zbog mogunosti
skalarne kontrole koja je dozvoljavala rad u reimu slabljenja polja, ali i start motora sa punim
optereenjem bez poetne informacije o poloaju vratila. SM sa stalnim magnetima na rotoru
(PMSM), iako atraktivan zbog vee efikasnosti na malim i srednjim brzinama, ulazi u pogone
opte namene tek primjenom vektorske kontrole i metoda za procenu poloaja rotora. Ovim je
omogueno stabilno upravljanje SM bez davaa na vratilu u irokom opsegu brzina, ukljuujui
sam start pod optereenjem i rad u reimu slabljenju polja. Istovremeno, pogoni sa AM takoe
koriste prednosti vektorske kontrole i uveavaju kvalitet rada procjenom brzine i poloaja
rotora kao i raspregnutim upravljanjem fluksem i momentom.
Najnoviji izazov za pogone opte namjene je potreba za uveanjem energetske efikasnosti, tj.
smanjenje gubitaka nastalih tokom elektromehanike konverzije koji se mogu kontrolisati.
Gubici u pogonu se sastoje od gubitaka u pretvarau i gubitaka u motoru. Gubici u motoru se
sastoje od gubitaka u bakru statora, mehanikih gubitaka i gubitaka u gvou. Gubici u bakru
su proporcionalni kvadratu struje kroz namotaje, dok se gubici u gvou sastoje od histerezisnih
gubitaka i gubitaka usled vrtlonih struja. Dok se mehaniki gubici ne mogu kontrolisati, gubici
u bakru i gvou se mogu smanjiti odgovarajuim upravljanjem. Danas se paralelno radi na
smanjenju ukupnih kontrolisanih gubitaka konverzije kod AM i SM.
Ova borba se prenosi i na trite pogona opte namjene, pogotovo ako je pogon predvien za
rad na velikim brzinama. Pri malim brzinama, SM ima prednost po pitanju energetske
efikasnosti jer ima nultu rotorsku struju i manju struju statora. Na velikim brzinama, SM gubi
ovu prednost. Prvo, gubici u gvou postaju znaajni kod oba tipa motora. Drugo, gubici u
bakru SM naglo rastu sa brzinom uveanjem amplitude statorske struje radi ostvarenja
65
slabljenje polja. Ovo opet daje prednost AM koji na velikim brzinama ima zanemarljivo malu
struju magneenja, pa se deo gubitaka u bakru proporcionalan kvadratu struje statora smanjuju
sa brzinom.
6.1 Primjena SCADA sistema za kontrolu tehnolokih i mehanikih

parametara pogona mlina pri zaletu i kontinuiranom radu pogona
SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition) sistem je obian sistem procesne
automatizacije koji se koristi da prikuplja informacije pomou senzora i instrumentacije koji su
locirani na udaljenim lokacijama (remote sites) kako bi se ti podaci prenijeli i prikazali na
centralnoj lokaciji (central site) koja slui ili za upravljanje ili za svrhe monitoringa. Prikupljeni
podaci se obino mogu vidjeti na jednom ili vie SCADA Host raunara koji su locirani na
centralnom (central site) ili master sajtu (master site).
Tokom posljednjih nekoliko desetina godina razvoj SCADA-e je prirodno pratio razvoj
komunikacionih i raunarskih tehnolologija. Danas je SCADA postala sastavni dio gotovo
svake industrijske aplikacije. Ona se realizuje u okviru raunarske mree i po pravilu
nadzire rad jednog broja lokalnih stanica u mrei koje obavljaju akviziciju podataka, realiziju
direktno digitalno, kao i sekvencijalno upravljanje.
U posljednje vrijeme za komunikaciju se koriste razliiti protokoli za rad u realnom vremenu a

i nadzor i upravljanje preko interneta su sve ea pojava. SCADA sistem koji radi u realnom
svijetu moe da vri monitoring i upravljanje stotina hiljada U/I taaka. Uobiajeni analogni
signali koje SCADA sistem nadgleda i kontrolie su nivoi, temperature, pritisci, protoci i
brzina. Tipini digitalni signali koji se nadgledaju i kontroliu su prekidai za nivo, prekidai
za pritisak, status generator, releji i motori.
Slika 6.1: Prikaz SCADA sistema[9]
66
SCADA sistem se obino sastoji od (Slika 6.1):
HMI Human Machine Interface-a koji predstavlja vezu izmeu operatera (ovjeka)
u nekom procesu i samog procesa. To je nain na koji operater moe nadzirati i
kontrolisati proces.
Nadzornog raunarskog sistema koji slui za prikupljanje (akviziciju) podataka iz
procesa i slanje komandi procesu (kontrole procesa).
RTUs Remote terminal units su ureaji koji pretvaraju signale sa senzora u digitalne
podatke koji se alju nadzornom sistemu.
PLC Programmable logic controller, Industrijski ili Embedded raunari su
procesorske jedinice koje zadovoljavaju stroge zahteve sistema za rad u realnom
vremenu i namenjene su za rad u industrijskim uslovima.
Komunikaciona infrastruktura koja povezuje nadzorni raunarski sistem sa RTU
ureajima.
Razliiti procesi i instrumentacija.
Postoji tipian drugi sloj opreme izmeu udaljenih senzora i instrumentacije i centralnog
raunara. Ova posrednika oprema postoji na udaljenoj strani i povezuje se sa senzorima i
instrumentima polja. Senzori obino imaju digitalne ili analogne U/I i ovi signali nisu u obliku
pomou kojega moe lako da se komunicira na velike udaljenosti. Oprema koja se nalazi
izmeu se koristi da digitalizuje i upakuje signale senzora tako da oni mogu digitalno da budu
preneeni preko industrijskih komunikacijskih protokola na velike udaljenosti do centralnog
sajta. Tipina oprema koja rukovodi ovom funkcijom su PLC-ovi (Programmable Logic
Controllers) i RTU (Remote Terminal Units). SCADA Host je obino industrijski raunar koji
pokree sofistricirani SCADA MMI (Man Machine Interface) ili HMI (Human Machine
Interface) softver. Ovaj softver se koristi da anketira udaljeni sajt i da uskladiti prikupljene
podatke u centralizovanu SQL ili Oracle bazu podataka. Logika ne moe biti konfigurisana u
istom SCADA Host softveru koji nadgleda i kontrolie postrojenje ili opremu. Upravljanje
moe da bude automatsko ili inicirano od strane operatorovih komandi. Prikupljanje podataka
je prvenstveno postignuto pomou RTU-ova ili PLC-ova, tako to su skenirani ulazi polja koji
su povezani na RTU / PLC. Ovi podaci su obino prikupljeni na birakoj stopi koja je
konfigurisana od strane operatera. Biraka stopa je odreena od strane broja sajtova,
koliine podataka na svakom sajtu, maksimalnog propusnog opsega za dati komunikacioni
kanal i minimalnog vremena prikazovanja i upravljanja. Jednom kada su podaci prikupljeni na
slanju do SCADA Host-a, MMI softver e da skenira prikupljene podatke (uobiajeno na
sporom nivou). Ovi podaci su tada obraeni da detektuju podeene alarmne uslove i ukoliko je
alarm prisutan, alarmna poruka e da svijetli na operatorovom ekranu i bie dodata na alarmnu
listu. Operater onda mora da prizna ovaj alarm. Postoje 3 uobiajena tipa prikupljenih podataka:
Analogni koriste se za praenje trendova

Digitalni (on/off) koriste se za alarmiranje
Impuls (na primer, obrtanje neke vrste brojila) akumulisani /prebrojani
Primarni operaterov interfejs je skup grafikih ekrana koji prikazuju reprezentaciju opreme koja
se nadgleda. Podaci u realnom vremenu su prikazani numeriki ili grafiki kao promenjivi
barovi, krugovi, linije ili neki drugi oblici koji se nalaze na statinoj pozadini.
Poto se prikupljeni podaci mijenjaju u realnom vremenu, barovi, krugovi, linije ili drugi
predstavljeni oblici se stalno auriraju. Na primer, poveanje analognog nivoa moe da bude
prikazano kao produenje reprezentovanog vertikalnog bara ili grafika ventila moe da izgleda
67
otvorena kako bi prikazala da je ventil otvoren. Tipian MMI e imati ugnijeenu strukturu
koja se sastoji od mnogo takvih ekrana, obino od mnogo preglednih ekrana na prvoj stranici
sa mnogo relevantnih podataka prikazanih. Ovdje takoe postoje linkovi koji vode na druge
stranice. Korisnici lako mogu da konfiguriu tip U/I take, drajvere komunikacionog protokola,
biraku stopu, prag alarma i podsjetnike, proces trenda podataka, ba kao to moe da se
konfigurie korisnikov i operaterov ekran.
Slijedea generacija SCADA MMI softvera ukljuuje sve ove funkcije u prijatnom, lakom za
koritenje i povoljnom po pitanju cijene paketu i takoe ima internet integraciju koja
omoguava mnogim klijentima da bezbjedno pogledaju prikupljene podatke bilo gde na
internetu. Fleksibilni SCADA Host moe jednostavno da se proiri u smislu upravljanja
dodatnim buduim udaljenim sajtovima i U/I takama. SCADA komunikacija moe da zaposli
razliiti opseg kako ianih (iznajmljene linije, dail-up linije, fajber, ADSL, kablivi), tako i
beinih medija (licencirani radio, irei spektar, mobilni, WLAN ili satelit). Izbor zavisi od
broja faktora koji karakteriu klijentovu trenutnu komunikacionu infrastrukturu. Faktori kao to
su postojea komunikaciona infrastruktura, dostupna komunikacija na udaljenim lokacijama,
stopa podataka i izabrana frekvencija, blizina sajta, instalacioni budet i sposobnost da se
smjeste budue potrebe su stavke koje imaju uticaja na konanu odluku. U kompleksnim
SCADA arhitekturama moe postojati raznolikost kako ianih, tako i beinih medija i
protokola koji su ukljueni u slanje podataka na centralni sajt za monitoring. Slijedea
generacija beine SCADA opreme nude drugi nivo integracije postavljajui beine
komunikacije i RTU funkcionalnost zajedno u isti paket.
Slika 6.2: ematski prikaz HCR mlina u proizvodnji[4]

Na slici 6.2 je prikazana kontrola sistema HCR mlina u proizvodnji u tvornici papira Natron-
Hayat doo Maglaj koji prikuplja, obrauje i prezentira karakteristine veliine pogona. Sistem
68
prikuplja podatke iz signala koji dolaze sa motora (struja , optereenje, temperature namota,
temperature leajeva, temperature rashladne vode) i signale sa mlina ( razmak izmeu ploa,
pritisak, koliina ulazne mase), signali se zatim obrauju i na kraju prezentiraju u obliku kao
na slici 6.2. Ovakvim nainom kontrole sistema omogueno je kontinuirano praenje
karakteristinih parametra motora i mlina. Pored praenja karakteristinih parametara ovakav
sistem omuguava i upravljanje pojedinim parametrima, kojim se utie na osobine celulolozne
mase na izlazu iz mlina, a samim time i na krajnje osobine papira. Ureaj koji se koristi u svrhu
praenja i na koji dolaze signali iz datog pogona je REF542+ ABB. REF 542+ objedinjuje
funkcija praenja i zatite pogona, a preko njeg se vri dalji prenos signala na raunare, gdje
se vri vizualizacija i gdje operateri mogu da prate trenutno stanje na pogonu i upravljaju
upravljivim parametrima.
69
7. ZAKLJUAK
Kao pogonski motori mlinova celuloze danas se najee koriste niskonaponski ili
viskonaponski asinhroni kavezni motori velikih snaga, a tendencija u svijetu je da se za ovakve
tipove pogona primjenjuju sinhoni motori sa permanetnim magnetima upravljani pretvaraima
napona i frekvencije.
U prolosti su se pored direktnog pokretanja elektromotora i pokretanja pomou spoja zvijezda-

trougao koristili i drugi naini pokretanja (razne vrste spojki) u zavisnosti od karakteristika i
veliine pogona. Motori mlinova celuloze i danas se pokreu direktno i pomou spoja zvijezda-
trougao, ali i pomou savremenih naina pokretanja kao to su: pokretanje soft-starterima i
frekventnim pretvaraima. Sve se tehnike pokretanja svode na to da se izvri uspjean zalet
motora i pogona uz to manje struje zaleta i to krae trajanje zaleta. Uticaj na mreu mora biti
u prihvatljivim granicama dozovoljenog pada napona izazvanog strujom pokretanja motora.
Smanjenjem struje pokretanja produava se ivotni vijek motora i pogona u cjelini, a smanjuju
se i gubici uslijed pokretanja.
U radu je izvrena analiza procesa pokretanja prije i nakon modernizacije mree koja napaja
EMP mlina celuloze. Analiza je pokazala da asinhroni visokonaponski kavezni motor, bez
problema moe pokrenuti prazan mlin. Pokretanje mlina se ostvaruje direktno bez skupih
zaletnih ureaja (soft startera, frekventnog pretvaraa). Pokretanje mlina ne ugroava rad
ostalih VN pogonskih motora, niti e izazvati nedozvoljeni udarac u elektrinoj mrei. Za
proces direktnog pokretanja motora mlina potrebno ispuniti odreene tehnoloke i elektrine
uslove koji su obraeni u radu.
Pokretanje se uvijek vri kada je mlin potpuno rastereen jer se tek nakon starta mlin poinje
postepeno optereivati. Optereenje mlina a time i motora je potpuno definisano veliinom
specifine energije koja se troi za sam proces mljevenja.
HCR mlin ima ogranien broj upravljivih varijabli, ali svaka mala promjena neke od tih
varijabli direktno utie na svojstva mljevenja ali i direktno na pogonske karakteristike motora,
odnosno na optereenje motora. Upravljanje tim varijablama, s ciljem ostvarivanja zahtjevane
kavalitete mljevenja ali i odravanja pogonskih parametara motora u dozvoljenim granicama,
se vri podeavanjem: razmaka izmeu ploa, stope proizvodnje, ulaznim i unutranjim
pritisakom, razrjeivanje vodom.
U konanici upravljanje ovim parametrima direktno utie na radne karakteristike pogonskog

motora mlina odnosno na optereenje motora.
Optereenje mlina a time i motora je potpuno definisano veliinom specifine energije koja se
troi za sam proces mljevenja kako bi se na kraju dobile odgovarajue karakteristike papira.
70
LITERATURA
1. A. Hodi: Dinamika elektromotornih pogona-odabrana poglavlja, NIK Grafit

Lukavac i Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2012.
2. A. Hodi: Upravljanje i regulacija elektromotornih pogona, NIK Grafit Lukavac i
Univerzitet u Tuzli, Tuzla, 2012.
3. B. Jurkovi: Elektromotorni pogoni, kolska knjiga, Zagreb, 1983.
4. Tehnika dokumentacija tvornice papira Natron-Hayat doo Maglaj
5. D. Muhi: High consistency refining of mechanical pulps during varying refining
conditions - High consistency refiner conditions effect on pulp quality, Department of
Physics, Chemistry and Biology Linkping University, Linkping, Sweden, 2008.
6. F. orluki: Tehnologija papira, prvo izdanje, kolska knjiga Zagreb, 1987.
7. B. Peri, Poznavanje celuloze i papira, prirunik za komercijaliste, drugo preraeni i
dopunjeno izdanje, Graevinska knjiga a.d., Beograd, 2004.
8. A. Jaganjac, I. Tahirovi, Osnove hemijske tehnologije za studente hemije, Univerzitet
u Sarajevu, Prirodno-matematiki fakultet, Odsjek za hemiju, Sarajevo, 2005.
9. https://www.automatika.rs/
10. A. Hodi, M. Kasumovi: Analiza dinamikog reima rada kod direktnog pokretanja
elektromotornog pogona mlina celuloze u Natron-Hayat doo Maglaj, Studija, Natron-
Hayat doo Maglaj, 2006.
11. V. Vukovi: Elektrini pogoni, Akademska misao, Beograd, 2002.
12. R. Wolf: Osnove elektrinih strojeva, kolska knjiga, Zagreb, 1995.
13. http://www.softstarter.org/how-does-soft-start-work-959233.html
14. https://en.wikipedia.org/wiki/Motor_soft_starter
15. http://electrical-engineering-portal.com/comparison-of-soft-starting-and-frequency-
converter-motor-starting
16. http://www.odrzavanje.unze.ba/zbornici/2010/035-O10-015.pdf
17. A. Hodi: Biljeke sa predavanja iz Elektromotornih pogona, Fakultet elekrotehnike
Tuzla, Tuzla, 2010.
18. Ned Mohan, Tore M. Undeland, William P. Robbins: Power electronics, John Wiley &
Sons, Inc., 1995
19. A. Bosovi: Dinamika stanja asinhronog motora upravljanog energetskim
pretvaraem napona i frekvencije ABB-ACS 800, Diplomski rad, ETF sarajevo, 2007.
20. Technical Reference Manual ABB REF 542plus
21. B. Mitrakovi: Asinhrone maine, Nauna knjiga, Beograd, 1986.
22. A. Dolenc: Asinhrone maine, Sveuilina naklada Liber, Zagreb, 1970.
23. https://muricmilorad.files.wordpress.com/2011/11/asihrone-masine.pdf
71
POPIS OZNAKA I SKRAENICA
EMP elektromotorni pogon
AM asinhroni motor
SM sinhroni motor
PMSM sinhroni motor sa permanentnim magnetima
VN - visokonaponski
HCR (High consistency refininig) mljevenje u visokoj koncentraciji
SE specifina energija
SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition) - sistem za nadzor, mjerenje i upravljanje
industrijskim sistemima
POPIS SLIKA
Slika 2.1: ema elektromotornog pogona[16]............................................................................ 9

Slika 2.2: Karakteristini reimi rada elektromotornog pogona[16]........................................ 12
Slika 2.3: Mehanika karakteristika asinhronog motora i ventilatorska karakteristika momenta
tereta[17] .................................................................................................................................. 13
Slika 2.4: Model mehanikog dijela pogona[16] ..................................................................... 14
Slika 2.5: Karakteristike radnih mehanizama[16] .................................................................... 16
Slika 3.1: Konstruktivna izvedba asinhronog motora[19] ....................................................... 18
Slika 3.2: Moment motora je jednak proizvodu sile i kraka sile[19] ....................................... 20
Slika 3.3: Izgled mehanike karakteristike asinhronog motora[19] ......................................... 21
Slika 3.4: Mehanika karakteristika Me = f(n)[19] .................................................................. 22
Slika 3.5: Mehanika karakteristika kod protustrujnog koenja[19] ....................................... 22
Slika 3.6: Moment i struja kao funkcija brzine vrtnje .............................................................. 24
Slika 3.7: Karakteristike struje i momenta u odnosu na brzinu kod direktnog pokretanja ...... 25
Slika 3.8: Tiristorski soft starter ............................................................................................... 26
Slika 3.9: Nain mijenjanja napona pri startu sa soft starterom ............................................... 26
Slika 3.10: Ovisnost struje i momenta o brzini vrtnje kod soft starta ...................................... 27
Slika 3.11: Jednopolna ema i blok ema frekventnog pretvaraa ........................................... 28
Slika 3.12: Kriva momenta i struje pri pokretanju frekventnim pretvaraem .......................... 28
Slika 3.13: Kriva momenta za start sa nominalnim i smanjenim naponom na 80% Un .......... 29
Slika 3.14: Tropolna ema zvijezda-trougao ............................................................................ 29
Slika 3.15: Karakteristike momenta i struje u odnosu na brzinu kod Y-D .............................. 30
Slika 3.16: Pokretanje asinhronog motora pomou autotransformatora .................................. 31
72
Slika 3.17: Karakteristike momenta i struje u odnosu na brzinu kod pokretanja

autotransformatorom ................................................................................................................ 31
Slika 3.18: Duboki i dvostruki ljebovi[23] ............................................................................. 32
Slika 3.19: Nain pokretanja sa dvostukim kavezom i dobijeni moment ................................ 32
Slika 3.20: Pokretanje pomou pokretakog otpornika(uputaa) ........................................... 33
Slika 3.21: Moment u ovisnosti o brzini prilikom spoja uputaa ........................................... 33
Slika 4.1: Varijable koje utiu na kvalitetu celulozne mase .................................................... 40
Slika 4.2: Ovisnost osobina vlakana o energiji mljevenja ...................................................... 42
Slika 4.3: Ovisnost odvodnjavanja i vunog indeksa u odnosu na specifinu energiju ........... 43
Slika 4.4: Uticaj starosti ploa na vuu i potronju specifine energije ................................... 43
Slika 4.5: Odnos potronje specifine energije, TEA vrijednosti i stepena mljevenja ............ 44
Slika 4.6: Odnos potronje specifine energije prpusta zraka i TEA vrijednosti .................... 45
Slika 4.7: Kriva momenta i struje pri pokretanju soft starterom .............................................. 46
Slika 4.8: Kriva momenta i struje pri pokretanju frekventnim pretvaraem ............................ 46
Slika 5.1: Sistem za uguivanje na tvin presama i mljevenje mase na HC rifajneru[4] ......... 48
Slika 5.2: Sile koje se primjenjuju na vlakna (normalna sila (N) i poprena sila (S)), nain na
koji utiu na kvalitetu celuloze, gramau(masu) i duinu vlakana. ......................................... 48
Slika 5.3: Slika pogonskog motora HCR-a u Natron-Hayat doo Maglaj ................................. 50
Slika 5.4: Kriva momenta za dva razliita starta motora[4] ..................................................... 52
Slika 5.5: Pojednostavljena jednopolna ema napajanja mlina trenutno stanje [10] ............ 63
Slika 6.1: Prikaz SCADA sistema[9] ....................................................................................... 66
Slika 6.2: ematski prikaz HC mlina u proizvodnji[4] ............................................................ 68
POPIS TABLICA
Tabela 2.1: Parametri translatornog i rotacionog kretanja ....................................................... 13

Tabela 5.1: Ovisnosti momenta motora i tereta o brzini .......................................................... 52
73
PRILOG 1
U prilogu 1 je data skica motora HCR-a u Natron-Hayat-u.
74
PRILOG 2
U prilogu 2 su date tehnike karakteristike motora HCR-a u Natron-Hayat-u.
75
76

Analiza Procesa Pokretanja Mlinova Celuloze U Tvornicama Papira

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Analiza Procesa Pokretanja Mlinova Celuloze U Tvornicama Papira

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

UNIVERZITET U TUZLI

ANALIZA PROCESA POKRETANJA MLINA

Tuzla, novembar 2016

ANALIZA PROCESA POKRETANJA MLINA

Tuzla, novembar 2016

Kljune rijei: elektromotorni pogon, asinhroni motor, HCR mlin

Keywords: electric motor drive, asynchronous motor, HRC mill

2.2 Mehanike karakteristike radnih mehanizama .......................................................... 15

3. OSNOVE O ASINHRONIM MOTORIMA ................................................................ 17

3.2 Momentne karakteristike asinhronih motora ............................................................. 19

3.3.1 Direktno pokretanje asinhronih kratkospojenih motora ..................................... 25

4.3 Karakteristike pogona mlinova celuloze u papirno celuloznoj industriji .................. 38

4.4 Parametri koji utiu na specifinu energiju mljevenja .............................................. 42

4.5 Primjenjeni naini pokretanja elektromotornih pogona mlinova celuloze ................ 45

5. ANALIZA PROCESA POKRETANJA MLINA CELULOZE ................................. 47

5.2 Karakteristike pogona HCR mlina ............................................................................ 49

5.2.1 Nominalne veliine pogonskog motora HCR mlina .......................................... 50

5.3 Pokretanja mlina celuloze za mljevenje u gustoj (HC) koncentraciji na primjeru

5.5 Parametri dinamikog stanja pogonskog motora HCR mlina ................................... 59

5.5.1 Analiza procesa pokretanja mlina celuloze poetno stanje ............................. 59

S obzirom na irinu upotrebe mlinova celuloze u tehnolokom procesu proizvodnje celuloze i

- Razvijanje velikog momenta motora

Ovisno o vrsti i karakteristikama mlina, elektromotorne pogone mlinova celuloze moemo

2. OSNOVE ELEKTROMOTORNIH POGONA

Elektromotornim pogonom nazivamo skup funkcionalno vezanih elemenata, koji se sastoji

Slika 2.1: ema elektromotornog pogona[16]

Svaki elektromotorni pogon sastoji se od etiri osnovna elementa:

1. radni mehanizam (maina koja obavlja radni proces)

Energetski pretvara slui za pretvaranje energije iz izvora, kao i za njeno upravljanje.

Elektrini motor je pretvara elektrine energije u mehaniku. Kod neregulisanih pogona

I kada se oekivalo da e maine za istosmjernu struju biti potisnute iz upotrebe, to se nije

U pogonima se esto koristi osobina elektrine maine da moe da pretvara energiju i u

Za svaki elektromotorni pogon vrijedi da je u svakom pogonskom trenutku zbir momenta na

b) brzina vrtnje je konstantna moment motora Mm je jednak momentu tereta Mt i pogon je u

b) brzina vrtnje je konstantna moment motora Mm je jednak momentu tereta Mt i pogon je u

Slika 2.2: Karakteristini reimi rada elektromotornog pogona[16]

I. kvadrant motorski rad ( pozitivni moment i pozitivna brzina vrtnje),

III. kvadrant motorski rad (negativni moment i negativna brzina vrtnje),

IV. kvadrant generatorski koni reim rada.

Mehanika karakteristika motora i tereta je funkcionalna ovisnost momenta motora od brzine

Mm = f(n); Mm = f(); Mt = f(n); Mt = f();

Slika 2.3: Mehanika karakteristika asinhronog motora i ventilatorska karakteristika

Da bi se analizirale pojave koje se javljaju u radu elektromotornih pogona potrebno je poznavati

TRANSLATORNO KRETANJE ROTACIONO KRETANJE

Masa m [kg] Moment inercije J [kgm2]

Tabela 2.1: Parametri translatornog i rotacionog kretanja

Slika 2.4: Model mehanikog dijela pogona[16]

Mm Mt = J (d/dt) = Mu, (2.3)

Predznak i veliina dinamikog momenta odreuju ubrzavanje (usporavanje) pogona. Reim

2.1 Razvoj elektromotornih pogona

tehnikih mogunosti i relativno visokih cijena. Revoluciju u oblasti elektromotornih pogona

2.2 Mehanike karakteristike radnih mehanizama

U prve dvije grupe spada 90 % svih radnih mehanizama.

Slika 2.5: Karakteristike radnih mehanizama[16]

3. OSNOVE O ASINHRONIM MOTORIMA

Asinhrone maine su elektromagnetni ureaji za pretvaranje elektrine energije u mehaniku i

Za podruje srednjih i velikih snaga koriste se trofazni asinhroni motori, i prikljuuju se na

Asinhroni motori u odnosu na ostale vrste motora imaju sljedee prednosti:

Jednostavna konstrukcijska izvedba

3.1 Konstruktivne karakteristike asinhronih motora

Dva osnovna dijela asinhronog motora su stator i rotor.

Slika 3.1: Konstruktivna izvedba asinhronog motora[19]

Kuite statora (1)