Anda di halaman 1dari 24

O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso...

261

O TEMPO DOS INIMIGOS. REFLEXES SOBRE UMA


ANTROPOLOGIA DA REPRESSO NO SCULO XXI

Ruy Llera Blanes


Universidade de Lisboa Portugal

Resumo: Neste artigo pretendo indagar sobre uma antropologia da represso.


Retomando antigas propostas do antroplogo francs Marc Aug, reflito sobre a per-
tinncia de uma antropologia da represso para o estudo de dimenses polticas e
experienciais da vida social. Para tal, elaboro um itinerrio conceptual da represso
do ponto de vista antropolgico, para depois propor um exerccio de demarcao
sobre dois aspectos que lhe so (a priori) inerentes: a temporalidade e a dialtica.
Palavras chave: dialtica, poltica, represso, temporalidade.

Abstract: In this article I propose a discussion on an anthropology of repression.


Following previous proposals set forth by French anthropologist Marc Aug, I reflect
upon the pertinence of repression for the study of political and experiential dimen-
sions of social life. For this, I draw a conceptual itinerary of repression from an
anthropological point of view, and then propose a discussion of two of its underlying
problems: that of temporality and dialectics.
Keywords: dialectics, politics, repression, temporality.

Reflexes sobre uma antropologia da represso no sculo XXI


Neste texto proponho uma contribuio para o campo de estudos an-
tropolgico sobre a represso. Mais concretamente, pretendo explorar esse
problema sob o ponto de vista poltico, epistemolgico e experiencial, para
lig-lo a questes de memria, expectativa e temporalidades. Sugiro que a
represso, que eu entendo aqui como a produo de violncia, opresso e per-
seguio, mas tambm e sobretudo como a imposio hegemnica e totalita-
rizante da percepo de uma determinada e inamovvel ordem naturalizada

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
262 Ruy Llera Blanes

das coisas, uma forma de poiese ou traduo prtica (concreta, fsica)


de determinadas ideologias que incorpora uma dimenso produtora de reali-
dades sociais dinmicas e de pontuaes temporalizadoras (Guyer, 2007)
especficas. Nesse sentido, do ponto de vista abstrato dirige-se a uma ideia de
hegemonia tal como foi explorada por Gramsci (2000, p. 211) nas formas
e formaes tico-polticas (e econmicas) de dominao que estudava, e via
como sendo um processo contnuo em formao no equilbrio instvel entre
lderes e liderados; e por Foucault (1980) nas suas elaboraes sobre discurso
hegemnico e poder. Aqui, pretendo explorar as dimenses dialtica e ontol-
gica da represso, para sugerir que ela mediada por concepes e noes de
memria e expectativa, produzidas tanto por repressores como por reprimidos.
Do ponto de vista emprico, existem inmeros contextos sociopolticos
contemporneos que ilustram esse tipo de enquadramento. Por exemplo, con-
textos de guerra e a consequente reparao entre vencedores e vencidos
no ps-guerra; contextos de genocdio, tortura e posterior julgamento; as ex-
pectativas por trs dos movimentos antiditatoriais de revoluo e mudana
sociopoltica como a primavera rabe; ou, numa perspectiva mais de longue
dure, o declnio dos regimes ps-coloniais e ps-ditatoriais da Europa do Sul,
e as consequentes redefinies de memria associadas ao processo. Para ilus-
trar melhor essas invocaes, neste texto farei referncia a um estudo de caso
concreto que me encontro a estudar: a ao da polcia poltica do regime do
Estado Novo portugus (a PIDE ou Polcia Internacional de Defesa do Estado)
sobre um movimento religioso conhecido como a Igreja Tocoista, desenvol-
vido numa das suas colnias (Angola) nas dcadas de 1950 e 1960 (ver, por
exemplo, Blanes, 2009a, 2011).
Mas porqu, ento, uma antropologia da represso? Ao propor uma
abordagem nesses termos coloco-me voluntariamente perante dois problemas
que simultaneamente propiciam potencialidades epistemolgicas interessan-
tes para a disciplina antropolgica. Em primeiro lugar, ao invocar contextos
como os de regimes polticos ditatoriais e a sua resistncia, no faria mais
sentido falar de uma antropologia da opresso do que uma antropologia da
represso?
Existe uma interessante proximidade etimolgica e conceptual entre
opresso e represso. Se a opresso entendida comummente como
uma imposio por exemplo atravs de uma fora fsica ou de um exerccio
extremo de poder , de uma submisso, a represso remete frequentemente

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 263

para uma ideia de controlo, reduo e sujeio, muitas vezes associada a di-
menses psicolgicas de ao como uma auto-opresso voluntria, tal como
explorada na psicanlise enquanto processo mental de inibio ou supresso
de desejos. Mas, e seguindo a proposta de Marc Aug (1977, p. 29 e seguintes)
de incrementar o escopo de reflexo sobre esse termo, a represso tambm
pode ser poltica, associada a problemas de discriminao, violao de direi-
tos humanos, etc. Desse ponto de vista, a ideia de represso incorpora uma
gama mais ampla de significados do que a opresso, tendo a particularidade de
individualizar a experincia hegemnica, permitindo refletir sobre o problema
simultaneamente num plano poltico e experiencial.
Um segundo problema com essa proposta que a represso , curio-
sa e ironicamente, tambm ela um objeto reprimido na literatura antro-
polgica sobre violncia (ver, por exemplo, Bloch, 1986; Clastres, 1994;
Feldman, 1991; Kapferer, 2004; Kelly, 2006; Nordstrom; Robben, 1995;
Robben; Surez-Orozco, 2000; Schmidt; Schroeder, 2000), guerra (Clastres,
1994; Haas, 1990; Scheper-Hughes; Bourgois, 2004), terror (Feldman, 1991;
Nagengast, 1994; Sluka, 2000; Taussig, 1984, 1996), resistncia (Caouette;
Turner, 2009; Scott, 1990), etc. No entanto, esse objeto est sempre l, mes-
mo que de forma discreta e instrumental. Poderamos dizer que a represso
enquadrada, nesses casos, como um dispositivo implcito, propulsor de im-
posio e hegemonia. Torna-se portanto necessrio acertar a focalizao da
lente para outro tipo de problemas e debates mais concretos e identificveis:
por exemplo, a priso e as culturas prisionais como espaos e dispositivos
concretos de reproduo de ideologias de Estado, cidadania e pessoa (ver,
entre muitos outros, Cunha, 2002; Foucault, 1974; Wacquant, 1999, 2009).
Alguns estudos sobre policiamento e vigilncia estatal, como por exemplo
os realizados recentemente em Portugal (Bastos, 1997; Duro, 2008; Fris,
2008, 2009), tambm introduzem reflexes sobre como possvel detectar, a
nvel local, pessoal e corporal, poieses que transformam determinadas polti-
cas societais em prticas concretas. No caso de Susana Pereira Bastos (1997),
a autora explora brilhantemente os mecanismos atravs dos quais o Estado
Novo portugus localizou e construiu pessoas e grupos sociais marginais e
desviantes (mendigos, prostitutas, homossexuais, etc.) mediante processos de
controlo e institucionalizao, usando como estudo de caso um albergue de
mendicidade conhecido como a Mitra, em Lisboa estabelecendo assim uma
ligao entre represso ideolgica, institucional e psicolgica.

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
264 Ruy Llera Blanes

Nessa linha, o que une essas distintas abordagens um olhar organiza-


o social que identificada como sendo hierarquizada, de primazia poltica e
epistemolgica do coletivo (o Estado e as suas respectivas ramificaes) so-
bre o indivduo, invocando noes por vezes opostas e confrontadas de liber-
dade, volio e agncia. Noutras palavras, num questionamento implcito ou
explcito das repercusses de projetos de sociedade sobre a individualidade
independentemente do seu carter mais ou menos impositivo , veiculados
atravs de teorias polticas societais e comportamentais concretas. Aparecem
portanto nesses contextos noes como as de preveno, controlo, dissuaso,
etc., e o seu combate a resistncia. Tal o caso, por exemplo, dos estudos
modernos das prises como dispositivos de vigilncia, controlo e punio,
tal como fora proposto pelo prprio Foucault (1974) nas suas reflexes sobre
disciplina e poder. A localizao, por parte do filsofo francs, dessas agncias
no corpo individual por exemplo, no regicida Damien (Foucault, 1974, p. 3 e
seguintes) como local de sentena e aplicao ideolgica foi seguida na an-
tropologia por outros autores como Allen Feldman (1991, p. 147-218), que es-
tudou a gerao e inscrio, materializao de processos de violncia poltica
nos corpos de combatentes no conflito norte-irlands do sculo XX. Tambm
Tobias Kelly (2006), por exemplo, aborda a mesma problemtica atravs do
conceito de soberania no cruzamento entre contextos empricos de violncia
(na Cisjordnia) e teorias e prticas de jurisdio, nao e direitos humanos.
portanto reconhecvel que uma antropologia da represso em si no
seja um campo disciplinar estabelecido (apesar de Aug, 1977), nem tenha
sido objeto de compndio nas diversas enciclopdias e readers disponveis
para os estudantes e praticantes de antropologia. Foi essencialmente, nessa
linha de pensamento, uma categoria implcita. Existem no entanto alguns iti-
nerrios prvios de explicitao da represso que importa recordar: o prprio
founding father Bronislaw Malinowski (2001) elaborou um tratado sobre o
conceito no seu Sexo e represso numa sociedade selvagem. O livro, no en-
tanto, lido como uma desconstruo das teorias freudianas em voga poca,
nomeadamente a do complexo de dipo, situando-se assim como um ensaio
entre a antropologia e a psicanlise. No entanto, Malinowski (2001, p. 199-
205) no deixa de oferecer uma perspectiva socializante sobre a represso,
nomeadamente na sua conjuno com o problema da autoridade (no seu caso,
a autoridade paternal) e forma como ela constituda no seio do ncleo
familiar.

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 265

No pretendo aqui renegar a relevncia heurstica da construo psica-


naltica da represso. No entanto, estou mais interessado numa noo mais
abrangente de represso, enquanto problema simultaneamente psicolgico
e poltico, como um efeito totalitarizante que cruza estratgias coletivas e
expectativas individuais. Essa perspectiva, de certa forma, j foi explorada
implicitamente por Hannah Arendt (1973, p. 460 e seguintes) nas suas refle-
xes sobre as origens e disposies do totalitarismo nazi, fascista e estalinista,
quando a autora procurava escalpelizar as ontologias por trs dos mecanismos
de naturalizao dos sistemas poltico-jurdicos associados e da necessidade
de identificar inimigos por parte dos agentes totalitarizantes (ver reflexo
em baixo). Nessa linha, dcadas mais tarde, seria a antropologia francfona a
produzir uma abordagem represso no mbito de uma antropologia poltica
preocupada com noes de Estado, pessoa e poder. Penso em particular em
Marc Aug (1977) e nas suas reflexes sobre ideologia e poltica, onde con-
vida o leitor, atravs de uma crtica meta-antropologia vigente na poca,
para uma antropologia da represso atravs da conjugao do binmio po-
der/represso e sobretudo da anlise do conceito propulsor de ideologia ou
do ideolgico enquanto a soma do pensvel com o possvel. Um dos
objetivos primrios de Aug era o de elaborar uma crtica ao binarismo cls-
sico entre o West e o rest que persistia ainda ento na antropologia, revestido
na distino entre sociedades de Estado (tatiques) e sociedades primitivas
estas despojadas de individualidade, histria e agencialidade. Ser precisa-
mente na desconstruo dessa tradio que Aug (1977) vai explorar o proble-
ma da represso sob a forma de poder, independentemente do facto da agncia
repressiva ser mediada por uma entidade estatal ou no. Grande parte do seu
estudo, alis, uma descrio de como uma sociedade dita sem Estado tam-
bm pode observar o totalitarismo e a represso numa explorao em muitos
aspectos aproximada s propostas de Pierre Clastres (1979) sobre organizao
poltica, violncia e poder nas sociedades amaznicas.
Nessa linha de pensamento, a ideia de Aug seria a de articular ideias
de imposio, totalitarismo e dominao, trabalhando num contnuo as com-
ponentes psicanalticas do conceito de represso (atravs de Morin, Marcuse,
Deleuze e Guattari) em funo dos debates que ento prevaleciam na antro-
pologia sobre a natureza ou cultura da agncia humana, e em particu-
lar sobre a eficcia simblica do poder e a sua traduo ritual. Mas o fulcro
da obra de Aug tambm entra em contacto com Foucault e Gramsci (sem

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
266 Ruy Llera Blanes

necessariamente os citar) atravs de uma tripla constatao: o historicismo


(temporalizao da anlise social), as noes de desigualdade e primazia e
articulao entre ideologia, discurso e prxis aspectos da vida social apreen-
sveis tanto pela histria como pela filosofia poltica e pela antropologia. Aqui,
percebemos como o conceito de represso afeta ou afetado simultaneamente
por dinmicas ideolgicas, temporalizantes e pragmticas
Do ponto de vista poltico, a proposta de Aug no implica obviamente
que o Estado enquanto entidade produtora de agncia deva ser subestimado. O
prprio Gramsci (1992, p. 206-276), na sua destrina do conceito de hegemo-
nia, distinguira entre a sociedade poltica (coercitiva e dominante, materializa-
da na polcia, o exrcito, etc.) e a sociedade civil (educativa, familiar) uma
distino que medeia algumas das conceptualizaes acima citadas, mas que
encontrar eco sobretudo em reflexes inseridas na antropologia poltica,
em geral, e do Estado, em particular (ver, por exemplo, Kelly e Shah, 2006).
Tambm j foi referido acima o confronto entre sociedade e Estado proposto
por Clastres (1979). Mais recentemente, Didier Fassin (2005) explorou a eco-
nomia moral da represso, pensando no caso das polticas estatais para a imi-
grao na Frana, e as dialticas de imposio repressiva e compaixo de
que so alvos migrantes clandestinos que chegam s fronteiras daquele pas.
Nesse contexto, Fassin insere-se numa linha de reflexo sobre os conceitos
polticos de Estado, lei e pessoa previamente iniciada por referncias como
Georges Balandier (1971), Pierre Clastres (1979, 1994) e, mais recentemente,
Maurice Duval (1982) e Abdelmalek Sayad (1999). Fora da academia franc-
fona, autores como Richard Wilson (1991), Alba Zaluar (1994, 2007), James
C. Scott (1998), Ubaldo Martnez Veiga (2001, 2002), Tobias Kelly (2009),
Jonathan Spencer (2007), Esmail Nashif (2008) e outros exploraram igual-
mente esse tipo de relacionamentos. Por exemplo, o antroplogo palestiniano
Esmail Nashif (2008) explora a ideia de captividade enquanto sensao,
condio e identificao entre os presos polticos palestinianos detidos pelo
Estado de Israel, que por sua vez se transformam em locais (sites) de me-
mria e identidade.
Como sugerido acima, se h um ponto de unio entre todas essas teorias
e abordagens, ele remete para o problema que pode ser considerado clssico
da histria da antropologia: as articulaes e dispositivos que medeiam a rela-
o entre o indivduo e a sociedade desde as solidariedades durkheimianas
escola da culture and personality norte-americana , embora aqui observadas

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 267

desde um ponto de vista poltico. Aqui igualmente, reconheo que esse exerc-
cio tambm contribui para essa dialtica, ao indagar como repercutem, no in-
divduo, ideologias e ontologias sociais e socializadas. E mais, proponho que
esse exerccio de imaginao comunitria (Anderson, 1983) pode ser loca-
lizado em formas, prticas, pessoas, estratgias (as tais poieses) concretas.

Etnografando a represso
As minhas primeiras reflexes sobre o problema da represso comea-
ram, como hbito e saudvel, a partir de interrogaes que me surgiram
durante o meu trabalho de terreno. Em 2007, comecei uma pesquisa sobre um
movimento cristo proftico angolano, a Igreja Tocoista, e as suas ramifica-
es diaspricas (ver, por exemplo, Blanes, 2009a, 2009b, 2010, 2011). Como
muitos outros movimentos religiosos de carter proftico, esse movimento
assentava, ideolgica e teologicamente, na atribuio de uma centralidade
ideolgica da memria e conscincia histrica, cujo eixo central se localiza-
va na trajetria biogrfica do seu profeta fundador, Simo Gonalves Toco
(1918-1984) quem, aps estudar e trabalhar nas misses batistas do norte de
Angola, se emancipou e criou um dos movimentos cristos mais importantes
desse pas, que hoje congrega dezenas de milhares de crentes nos seus cultos
dominicais na capital Luanda e se encontra implantado por todo o territrio
angolano e pela sua dispora.
Ao longo da minha pesquisa, cedo percebi que a memria com que os to-
coistas trabalhavam discursivamente era entendida como aquilo a que chamei
eventualmente de memria de sofrimento (Blanes, 2009a), composta pela
invocao dos distintos episdios de priso, tortura, perseguio, exlio e ten-
tativa de homicdio que o profeta experienciou ao longo da sua vida e na qua-
lidade de lder religioso j que desde o momento fundacional da igreja em
Leopoldville em 1949, Toco fora objeto de inmeras campanhas repressivas
por parte dos distintos sistemas polticos coloniais e ps-coloniais que conhe-
ceu (belga, portugus, angolano; ver Blanes, 2011). Ao indagar nessa histria,
percebi que essa narrativa de sofrimento e martrio que circulava na igreja
no era apenas um dispositivo metafrico e ideolgico de autossustentao,
mas assentava em experincias muito concretas resultantes de uma imposio
exterior: a represso que as distintas polcias polticas coloniais e ps-colo-
niais exerceram sobre a igreja e os seus seguidores desde a sua inaugurao

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
268 Ruy Llera Blanes

enquanto movimento. Por alguma razo ouvia repetidamente como os tocois-


tas se dirigiam uns aos outros como irmo consofredor (Blanes, 2009a).
Nascido numa aldeia remota do Uge no norte de Angola, Simo
Toco iniciou o seu movimento em 1949 quando se encontrava migrado em
Leopoldville como era, alis, comum entre os bakongo do norte de Angola
na primeira metade do sculo XX. L, ganhara alguma notoriedade nos cr-
culos cristos locais por liderar um coro eclesistico (o Coro de Kibokolo), e
pela sua docncia na escola dominical da Misso Batista local, frequentados
essencialmente por zombos, migrantes bakongo angolanos oriundos da re-
gio do Uge. Aps um acontecimento descrito no seio da igreja como funda-
cional a descida do Esprito Santo sobre Toco e dezenas de seus seguidores,
em julho desse ano , ele decide separar-se da Sociedade Missionria Batista e
iniciar um movimento prprio, que proclamava a salvao espiritual do conti-
nente africano e a emancipao individual e social do cristo africano. Poucos
meses depois desse evento, Simo Toco, denunciado pelos missionrios ba-
tistas de quem se emancipara, detido pelas autoridades belgas, acusado de
alterar a ordem pblica no que hoje recordado no seio da igreja como
as primeiras prises do profeta, onde Toco e dezenas dos seus seguidores
foram presos, interrogados e torturados. Suspeitando do potencial subversivo
do movimento, as autoridades belgas decidem expuls-lo, junto com centenas
dos seus seguidores, alguns dos quais se entregaram voluntariamente priso
para poder seguir o seu lder, para o seu pas de origem. Em janeiro de 1950,
o grupo encaminhado para a fronteira, onde entregue pelas autoridades
belgas polcia portuguesa, que passou a inclu-los no seu sistema de vigiln-
cia e gesto scio-demogrfica, assente numa ideia muito concreta: a de que
seitas como o tocoismo, potencialmente perigosas para o projeto colonial,
deveriam ser reprimidas, tanto fsica como ideologicamente.
O grupo de centenas de pessoas passa ento a sofrer trs possveis des-
tinos: priso, desterro ou fixao de residncia e trabalho forado, nos en-
to chamados colonatos rurais que tinham criados de norte a sul do territrio
angolano. O prprio lder passa por um colonato no Vale do Loge (Bembe,
Uge), antes de ser forado a um exlio de 12 anos no deserto do Namibe
(Ponta Albina), onde trabalhou com ajudante de faroleiro, proibido de sair do
complexo e do contacto com qualquer pessoa alheia ao servio do farol; em
1963, enviado para um novo perodo de exlio, dessa vez na metrpole, na
remota ilha de So Miguel, nos Aores. Os seus crentes, situados sobretudo

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 269

em Luanda, Benguela e no norte (Uge, Zaire), viriam igualmente a sofrer


rduas consequncias: desde prises por tempo indeterminado a afastamento
forado entre familiares, proibio de circular pelo territrio, coartao das
suas atividades espirituais e rusga e devassa da vida privada, ao trabalho es-
cravo nos colonatos. Nesse processo, algumas fontes tocoistas relatam a morte
de muitos correligionrios s mos das autoridades portuguesas (Agostinho,
[s.d.]; Quibeta, [s.d.]). No entanto, a sua memria desse perodo tambm
uma de resilincia (Paxe, 2009), e de certa forma de orgulho por terem conse-
guido superar a provao e de terem conseguido no s persistir mas tambm
proselitizar e fazer crescer o movimento por todo o territrio angolano (ver
Blanes, 2009a, 2009b). A proclamao da independncia em Angola inserir-
se-ia ento numa narrativa de resistncia e vitria para os tocoistas que
conjugavam a memria de sofrimento a partir de uma histria concreta de
dispositivo repressor com uma noo crist de providencialismo.
Mas essa memria tambm assentava noutro processo de documentao:
o facto de muitos desses momentos de represso estarem registados nos arqui-
vos que a PIDE produziu durante o processo de vigilncia e represso. Entre
1950 e 1975, data da independncia angolana, a PIDE acumulou inmeros
processos internos relativos ao tocoismo e o seu lder, produzindo relatrios
internos, missivas confidenciais, relatrios de interrogatrio, copiando e tradu-
zindo correspondncia dos tocoistas, encomendando estudos cientficos, etc.
O interesse por compreender o fenmeno das seitas msticas e o seu substra-
to poltico comeou a crescer medida que se desenvolviam os movimentos
de insurreio angolana (a partir de 1961) o que provocou um aumento drs-
tico das medidas de vigilncia, controlo e opresso. Nesse contexto, a PIDE
guiava-se por determinadas orientaes e antevises: o receio do potencial
subversivo e desestabilizador do movimento (num momento histrico em que
por toda a frica se operavam processos de libertao e independentizao),
a convico de que o seu modelo sociopoltico era o correto e devia ser pro-
tegido da ao terrorista (ver Mateus, 2004) e a ideia de que movimentos
como o tocoismo deveriam, numa tica de combate contra ideias subversivas
e antinaturais, ser reprimidos em favor de uma causa maior a bondade e
a verdade do colonialismo portugus (Mateus, 2004; Pimentel, 2007).
Em 1994, os arquivos da PIDE foram pela primeira vez disponibiliza-
dos para consulta pblica (embora sujeitos a expurgo), o que veio inaugurar
um novo campo e regime de reflexo, memria e conscincia histrica, tanto

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
270 Ruy Llera Blanes

da parte da academia portuguesa (por exemplo, Ribeiro, 1995; Bastos, 1997;


Rosas, 2001; Madeira, Pimentel e Farinha, 2007; Pimentel, 2007; Domingos
e Pereira, 2010) como da parte dos prprios tocoistas, que passaram a poder
consultar um retrato de si prprios elaborado por um pintor que era simultane-
amente um repressor. Inaugurou-se assim um novo regime documental de
memria, produzido a partir de material iniciamente desenhado para ser con-
fidencial e secreto. E hoje, ironia das ironias, os tocoistas socorrem-se desse
acervo para comprovar a sua memria de resistncia contra o agente repressor.
A represso da PIDE, portanto, transformou-se em material de memria.
Encontrei-me, portanto, perante um fenmeno que resultou de uma
ao concreta e cujos contornos (histricos e sociais) eu conseguia detectar
e confrontar. Era possvel etnografar com algum detalhe os mecanismos de
represso, e ao mesmo tempo medir as percepes de memria e expectativa,
empregando uma perspectiva diacrnica. Deu-se nesse momento um primeiro
ato de definio heurstica: eu no podia olhar para esse contexto concreto
sem elaborar um exerccio de situao histrica para perceber os contextos,
as ideias e as expectativas daqueles que reprimiam e os que resistiam.

Represso e a produo de temporalidades


Um dos primeiros antroplogos a preocupar-se com o problema da si-
tuao histrica foi o francs Georges Balandier. Tal como descrevi noutro
artigo (Blanes, 2009c), ao longo da sua estadia em frica (Gabo, Congo)
no perodo ps-Segunda Guerra Mundial, j em plena formao ideolgica
e militar do processo de descolonizao, Balandier desenvolveu a sua muito
comentada teoria da situao colonial, onde descreve e concebe uma socie-
dade plural, heterognea em que sujeitos e grupos em interao agem de acor-
do com interesses e objetivo diferentes e frequentemente opostos, produzindo
dominantes (colonizadores) e dominados (colonizados). Balandier (1963)
prope ento uma abordagem dialtica ao social a partir das divises e fraturas
(ou turbulncias) entre hegemonias e marginalidades, para melhor perceber
as dinmicas de mudana social produzidas pelo contacto cultural entre esse
distintos grupos. Com esse enquadramento, Balandier vai ento estudar, no
Baixo Congo, o desenvolvimento e implantao de movimentos chamados
messinicos como o kimbanguismo e a glise des Noirs movimentos a

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 271

vrios ttulos prximos do tocoismo que aqui descrevo. Esses movimentos


surgiram, de acordo com Balandier (1963, p. 285 e seguintes), como uma
reao situao colonial, desenvolvendo teorias polticas sobre o sis-
tema de dominao e teologias sobre a providncia divina, ao proclamar a
emancipao poltico-religiosa dos congoleses (em particular) e dos africanos
(em geral). Para Balandier (1963, p. 417 e seguintes), esses fenmenos po-
diam ser estudados enquanto revelaes, expresses particulares de deter-
minadas conjunturas histricas. Que expresses eram essas? Precisamente, a
reao por parte de determinados sectores da populao indgena represso
e subjugao de outros, traduzida em processos de constituio poltica de
liderana religiosa e proftica, e particularizada em personalidades concretas
como Simo Kimbangu, Simon-Pierre Mpadi, etc., que por sua vez avana-
vam com teologias, profecias e messianismos idealizadores de ordens sociais
(e espirituais) alternativas s vigentes. Desde esse ponto de vista, o prprio
sistema colonial produziu, atravs de processos de dominao e resistncia,
a sua prpria negao e o seu prprio fim. precisamente esse tipo de poiese
histrica caracterstica da represso que eu pretendo remarcar aqui.
Mas o que estaria em causa, ainda, seria um problema retomado posterior
e recorrentemente por antroplogos anglfonos: o problema da estrutura e da
agncia. Penso em particular em autores como Marshall Sahlins (1981, 1985,
2004, por exemplo), Eric Wolf (1982) e Jean Comaroff (1985). Sahlins, por
exemplo, debatia o problema da ausncia histrica nas anlises estruturalistas
que prevaleciam na segunda metade do sculo XX, assim como a falta de
agencialidade atribuda s pessoas aquelas mesmas que produziam a ao
no-histrica de que tanto gostavam os estruturalistas. Defendia, portanto, a
ideia da eficcia histrica das pessoas, objetos e eventos (Sahlins, 1981,
p. 7), em realidades e aes concretas (como um jogo de baseball Sahlins
2004, p. 125 e seguintes). O mesmo tipo de raciocnio poderia ser encon-
trado no exerccio macro-histrico de Eric Wolf (1982), que procurava con-
trariar as historiografias que acentuavam perspectivas top-down a partir de
conceitos despersonalizados de nao, cultura e sistema. Dizia Wolf (1982,
p. ix): [] I think history matters. It is also important to understand how
and why these systems [os sistemas de poder exercidos sobre a sociedade do
trabalho] develop and extend their sway over people. (Como vimos acima,
j se encontrava a mesma preocupao em Aug, 1977). Por outro lado, Jean
Comaroff tambm debateu o problema da agncia e transformao estrutural,

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
272 Ruy Llera Blanes

ao debater a motivao histrica dos tshidi na frica do Sul, que trabalhava


simultaneamente no plano da semntica e da materialidade (Comaroff, 1985,
p. 4) para perceber a conjugao entre cultura, conscincia e transformao
estrutural (Comaroff, 1985, p. 123 e seguintes) nas expresses de resistncia
tshidi. Esse tipo de argumentos no s enfatiza a histria e a conjuntura como
aspectos ineludveis da reflexo antropolgica, como tambm o reconheci-
mento da conscincia histrica dos indivduos em contextos de desigualdade
(econmica, poltica, epistemolgica, etc.).
Numa linha semelhante, defendo uma abordagem no concreto para ar-
gumentar que atos fsicos como a represso se transformam em atos mentais
como o entendimento e a conscincia histrica, produzindo por sua vez novos
modos de ao e significncia investidos em pessoas, objetos e eventos. Nesse
ponto, penso num exemplo muito concreto: na relevncia sociopoltica que
materialidades concretas como ossos, por exemplo, ganharam um lugar mui-
to particular em contextos como a Espanha onde a exumao das ossadas
daqueles que foram assassinados durante e na remanescncia da Guerra Civil
de 1936-1939 foi recentemente objeto de um intenso debate pblico seguido
de processo judicial (Ferrndiz, 2006, 2009) ou a Amrica Latina, onde se
desenvolveu uma arqueologia dos regimes ditatoriais e guerras sujas que
da ocorreram, a partir por exemplo da investigao dos cidados desapare-
cidos desses regimes (Funari, 2009). Igualmente, alguma literatura recente
sobre as comunidades indgenas nessa mesma regio e a violncia genocida
estatal incorpora problematizaes sobre paisagens e memrias de terror (ver,
por exemplo, Rodgers, 2006; Tamagno, 2011).
Nesse contexto, aprecia-se uma ligao entre represso e memria que
nos importa reter enquanto antroplogos sociais na medida em que a an-
tropologia forense j em si, na maior parte dos casos, uma pesquisa e uma
forma de lidar com a violncia (Lessa, 2009). Uma antropologia preocupada
com questes de represso dever, penso, necessariamente trabalhar sob essa
perspectiva. nesse sentido que se observam, em muitos casos, processos de
memorializao (Wahnich, 2007) ou arquivo (Snchez-Carretero, 2011)
do terror, da dor e do trauma. O caso dos museus sobre o Holocausto so
sobejamente conhecidos (Hirsch; Spitzer, 2010; Wahnich, 2007). Mas nem
sempre a distncia temporal necessria para observar esses processos de me-
morializao. A obra coletiva dirigida por Cristina Snchez-Carretero (2011)
sobre a resposta cidad aos ataques terroristas no 11 de maro de 2004 em

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 273

Madrid, intitulada El archivo del duelo, por exemplo, um caso fascinante de


reflexo sobre como atos concretos de represso se transformam, post facto,
em atos de memria ou processos de memorializao, despoletando diferentes
regimes de ao e discurso a partir de um caso terrorfico de represso social
e psicolgica.
No entanto, o meu argumento aqui pretende ser mais abrangente: mais do
que repercutir em processos de memria, o problema da represso envolve uma
gama de temporalidades que no s remete para exerccios de estabilizao do
passado (Blanes, 2011; Lambek; Antze, 1996) como tambm implica noes
experienciais e ideolgicas de expectativas e esperana. Por exemplo no caso
tocoista, como noutros movimentos profticos e messinicos objeto de perse-
guio poltica e policial (Sarr, 2009), a represso surge como dispositivo me-
diador entre a memria do sofrimento e uma configurao do futuro (sumida
em conceitos como o de expectativa, certeza e esperana). As prprias
categorias de messianismo e profecia j remetem conceptualmente para uma
ideia de mudana, transformao social (ver, por exemplo, Dozon, 1974).

Represso e a produo de dialticas


Muitas dessas propostas tericas, embora separadas no tempo e espao, e
nas respectivas linhagens de pensamento, convergem, creio, numa concepo
dialtica da produo social, e em particular da violncia e inimizade que fre-
quentemente assenta em processos de produo de hegemonias e margens o
coletivo versus o individual; o Estado contra a sociedade, imposio contra
liberdade, a ordem contra a desordem, etc. Nesta seco, penso concretamente
nesse aspecto dialtico para refletir sobre como a conceptualizao da repres-
so assenta, tal como propusera Arendt, em conceitos de alteridade e inimiza-
de. Invoco aqui a conhecida noo de constituio de inimizades proposta
por Eduardo Viveiros de Castro (1992, p. 248 e seguintes) a propsito do
posicionamento dos guerreiros arawet, para sugerir que a represso impe
e simultaneamente produz posicionamentos e perspectivas que descobrem a
dimenso poltico-conflitiva da sociedade. No mbito dessa teoria poltica da
inimizade, o prprio ato de exonmia lida aqui como a nomeao do es-
trangeiro de que falava Viveiros de Castro (1986) ilustrativo de como
processos de constituio coletiva so mediados por economias polticas de

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
274 Ruy Llera Blanes

identificao da alteridade. Nesse contexto, a represso pode ser entendida


simultaneamente como agente, mecanismo, causa e consequncia desses pro-
cessos de identificao e posterior dominao ou excluso.
Nessa linha de reflexo em particular, a inspirao marxista atravs das
noes de dialtica, desigualdade e utopia ou horizonte temporal (ver Bloch,
1977; ver tambm Donham, 1999) demasiado bvia para ser deixada de
lado, em particular porque refora a dimenso temporal da relao binria
entre repressores e reprimidos. O ponto de interesse aqui ser precisamen-
te questionar: at que ponto que essa dialtica irreversvel e inevitvel?
Invocando a terminologia hegeliana, onde comea concretamente a tese e a
sua anttese? Efetivamente, em muitos dos contextos empricos acima invo-
cados, frequentemente torna-se difcil distinguir onde comeam as histrias
de violncia tanto no particular como no coletivo (ver Docker, 2008) ; do
ponto de vista etnogrfico apenas podemos almejar conhecer, in medias res,
as relaes dialgicas entre ao e provocao. comum ouvir que a
violncia gera violncia para justificar confrontos e belicismos e como a
resistncia de certa forma uma imposio do prprio ato de represso. Mas
contrariando a retrica da pergunta mais acima neste pargrafo, talvez interes-
se mais perceber que a prpria constituio dialtica (sobre a qual assenta o
dispositivo repressor que constri dominantes e dominados) em si uma
teoria poltica de identidade e expectativa.
Neste ponto, talvez seja relevante pensar naquele que frequentemente
constitudo como o outro lado da represso: a resistncia e/ou o confor-
mismo. Um dos grandes antroplogos das resistncias, James Scott (1990),
olhou acutilantemente para o problema da hegemonia, dominao e subordi-
nao atravs da reflexo sobre a arte da representao o registo discursi-
vo e comportamental de grupos subordinados em contextos hegemnicos,
mais tarde brilhantemente explorado sob a perspectiva histrica (Scott, 2009).
Nesse sentido, a viso de Scott surge interessantemente como resposta ao
problema lanado anos antes por Balandier (1976) quando tambm ele pro-
curava desmontar outro clssico binmio antropolgico: o da diviso entre
as sociedades com histria e as sociedades sem histria e portanto es-
tabilizadas, conformadas. Essa associao entre conscincia histrica e ins-
tabilidade, de certa forma, revelada por Scott quando descreve o tipo de
registos e discursos prprios daqueles que so subordinados e silenciados.
O ponto que pretendo ressaltar aqui o da multiplicidade das conscincias e

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 275

consequentemente das agncias, recordando que a hegemonia e a marginali-


dade (enquanto resultados da represso) obedecem a distintas direcionalida-
des que, embora recorrentemente desenhadas enquanto tal, no tm porque
ser dicotmicas. Igualmente, existem vrias resistncias e temporalidades en-
volvidas (Hollander; Einwohner, 2004) a performatizao quotidiana (Scott,
1990), a longue dure (Scott, 2009), a resistncia episdica ou espontnea,
etc. que nos obrigam uma vez mais a complexificar o problema.
O caso tocoista pode ser, uma vez mais, interessante para pensar essa
constituio, sobretudo nessa suposta inevitabilidade da sua dicotomizao.
No final do processo de libertao angolana, quando as autoridades portugue-
sas comeavam a preparar a sua sada do territrio, Simo Toco foi autorizado
a regressar ao seu pas, aps 11 anos de desterro nos Aores. Os jornais da
poca relatam esse regresso triunfal, com ttulos como O regresso de um
homem de paz e onde entrevistavam um lder religioso que falava de paz
e concrdia no pas recm-nascido. Parecia, de facto, o fim da dialtica de
violncia e o triunfo da resistncia tocoista perante a represso colonial. Mas
o perodo ps-independncia, referido no seio da igreja como as segundas
prises do profeta, acabou por ser ainda mais dramtico para os crentes. Com
a instaurao do primeiro governo de Angola liderado pelo MPLA Agostinho
Neto, de inspirao marxista-leninista, o movimento voltaria a ser alvo de
perseguio governamental; isso, graas em primeiro lugar ao carter mani-
festamente antirreligioso da ideologia do partido do poder, mas tambm por
desentendimentos pessoais entre Neto e Toco, que motivaram uma represso
particularmente particularizada, se me for permitida a redundncia (Blanes,
2009a, 2011; Grenfell, 1998). Acusado de querer interferir no processo de
paz angolano, Toco foi objeto de inmeras rusgas, prises e ainda se manteve
vrios meses escondido das autoridades num bairro de Luanda num lugar
ainda hoje no revelado pelos tocoistas, conhecido no seio da igreja como o
buraco. Para os tocoistas, ento, deixava de haver um outro, uma inimi-
zade, mas sim vrias. O reconhecimento histrico que desenvolvem hoje
assim uma resposta necessidade de estabilizar um passado com mltiplos
inimigos e narrativas de perseguio, sofrimento e resilincia (Blanes, 2011).
Percebemos portanto que embora a represso obriga ao reconhecimento
de uma alteridade no mbito da sua vontade hegemnica tal como Arendt
(1973) nos avisara a propsito dos totalitarismos do sculo XX , tal no ter
necessariamente de implicar um binarismo social, mas antes a constituio de

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
276 Ruy Llera Blanes

pontos de vista e exerccios de identificao do outro dentro da turbulncia do


social e no mbito das ideologias em competio. Como descrevia Arendt,
por exemplo, no processo que levou II Guerra Mundial, os judeus passaram
a ser um alvo catalisador para os regimes fascista e nazi, de certa forma
atravs de uma necessidade de criao e identificao de um inimigo. Fica,
ento, uma pergunta sem resposta evidente mas intuda pelo menos enquan-
to problema etnogrfico: quais as conscincias e as motivaes que propiciam
o ato repressivo?

Concluso
Ao longo deste artigo, procurei elaborar um exerccio de demarcao
sobre uma hipottica antropologia da represso, a partir de um convite
avanado dcadas antes por Marc Aug, procurando simultaneamente abrir o
escopo e explorar as potencialidades do conceito de represso para entender
as dimenses da poltica e a experincia da conflitualidade no social. Essa de-
marcao passou por dois problemas que surgem associados ao prprio con-
ceito de represso a temporalidade (memria e expectativa) e a dialtica do
confronto. Da o ttulo o tempo dos inimigos: o alerta para a forma como
os processos de instituio de represses podem estar mediados pela asso-
ciao entre atos de conscincia histrica e reconhecimento de alteridades/
inimizades.
Sobre o primeiro dos problemas, o subttulo deste artigo continha uma
ligeira provocao: propus as notas para uma antropologia da represso,
particularmente no sculo XXI. No entanto, tambm verdade que as notas
empricas que invoquei neste texto remetem para acontecimentos do scu-
lo XX assim como muitas das referncias bibliogrficas que citei. Porqu,
ento, uma antropologia da represso no sculo XXI? Talvez porque momen-
tos histricos de represso como os que invoquei sejam, como diria Walter
Benjamin (1974), abreviaes monstruosas da histria, que repercutem nas
noes de temporalidade (isso, nas conscincias histricas) muito para alm
do seu momento de ocorrncia. Desconstroem o construtivismo historiogrfi-
co e o redefinem com novas percepes e experincias. Nesse sentido, no
to relevante assim que tenham acontecido no sculo XIX, XX ou XXI, mas
antes que estejamos a record-los e debat-los precisamente no sculo XXI.

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 277

Referncias
AGOSTINHO, P. Simo Gonalves Toco e os tocoistas no mundo. Luanda,
[s.d.].

ANDERSON, B. Imagined communities: reflections on the origin and spread


of nationalism. London: Verso, 1983.

ARENDT, H. The origins of totalitarianism. San Diego: Harvest Books, 1973.

AUG, M. Pouvoirs de vie, pouvoirs de mort: introduction une anthropologie


de la rpression. Paris: Flammarion, 1977.

BALANDIER, G. Sociologie actuelle de lAfrique Noire. Paris: PUF, 1963.

BALANDIER, G. Politique et contestation en Afrique. Canadian Journal of


African Studies, n. 2, p. 131-134, 1971.

BALANDIER, G. Tradition, conformit, historicit. In: POIRIER, J.;


RAVEAU, J.-F. Autre et lailleurs: hommage Roger Bastide. Berger-
Levrault, 1976. p. 15-38.

BASTOS, S. P. O Estado Novo e os seus vadios. Lisboa: Dom Quixote, 1997.

BENJAMIN, W. On the concept of History: gesammelten Schriften I: 2.


Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 1974.

BLANES, R. L. Remembering and suffering: memory and shifting allegiances


in the Angolan Tokoist Church. Exchange, v. 38, n. 2, p. 161-181, 2009a.

BLANES, R. L. Circunscrio moral: mobilidade, dispora e configuraes


doutrinais na Igreja Tokoista. In: CARMO, R. do; SIMES, J. A. A produo
das mobilidades: redes, espacialidades e trajectos num mundo em globalizao.
Lisboa: Imprensa de Cincias Sociais, 2009b. p. 247-262.

BLANES, R. L. O que se passa tabernculo? Orao e espacializao na Igreja


Tokoista Angolana. Religio e Sociedade, ano 29, n. 2, p. 116-133, 2009c.

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
278 Ruy Llera Blanes

BLANES, R. L. The personification of a prophet: leadership, charisma and the


globalization of the Angolan Tokoist Church. In: FANCELLO, S.; MARY, A.
Chrtiens Africains en Europe. Paris: Karthala, 2010. p. 69-92.

BLANES, R. L. Unstable biographies: the ethnography of memory and


historicity in an Angolan prophetic movement. History and Anthropology,
v. 22, n. 1, p. 93-119, 2011.

BLOCH, M. Anlisis marxistas y antropologa social. Barcelona: Anagrama,


1977.

BLOCH, M. From blessing to violence: history and ideology in the circumcision


ritual of the Merina of Madagascar. Cambridge: Cambridge University Press,
1986.

CAOUETTE, D.; TURNER, S. (Ed.). Agrarian angst and rural resistance in


contemporary Southeast Asia. London: Routledge, 2009.

CLASTRES, P. A sociedade contra o Estado: investigaes de antropologia


poltica. Porto: Afrontamento, 1979.

CLASTRES, P. Archaeology of violence. New York: Semiotext(e), 1994.

COMAROFF, J. Body of power, spirit of resistance: the culture and history of


a South African people. Chicago: University of Chicago Press, 1985.

CUNHA, M. Entre o bairro e a priso: trfico e trajectos. Lisboa: Fim de


Sculo, 2002.

DOCKER, J. The origins of violence: religion, history and genocide. Sidney:


UNSW Press, 2008.

DOMINGOS, N.; PEREIRA, V. (Ed.). O Estado Novo em questo. Lisboa:


Edies 70, 2010.

DONHAM, D. Marxist modern: an ethnographic history of the Ethiopian


revolution. Berkeley: University of California Press, 1999.

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 279

DOZON, J.-P. Les mouvements politico-religieux: syncrtismes,


messianismes, no-traditionnalismes. In: AUG, M. (Ed.). La construction
du monde: religion, reprsentations, idologie. Paris: F. Maspero, 1974.
p. 75-111.

DURO, S. Patrulha e proximidade: uma etnografia da polcia em Lisboa.


Coimbra: Almedina, 2008.

DUVAL, M. Les formes lmentaires dun totalitarisme lignager: contribution


lanthropologie de la rpression partir dun cas voltaque. Thse (3me
cycle Ethnol). Paris: EHESS, 1982.

FASSIN, D. Compassion and repression: the moral economy of immigration


policies in France. Cultural Anthropology, v. 20, n. 1, p. 362-387, 2005.

FELDMAN, A. Formations of violence: the narrative of the body and political


terror in Northern Ireland. Chicago: University of Chicago Press, 1991.

FERRNDIZ, F. The return of Civil War ghosts. The ethnography of


exhumations in contemporary Spain. Anthropology Today, v. 22, n. 3, p. 7-12,
2006.

FERRNDIZ, F. Fosas comunes, paisajes del terror. Revista de Dialectologa


y Tradiciones Populares, v. LXIV, n. 1, p. 61-94, 2009.

FOUCAULT, M. Discipline and punish: the birth of prison. New York:


Vintage Books, 1974.

FOUCAULT, M. Power/knowledge: selected interviews and other writings


1972-1977. New York: Pantheon, 1980.

FRIS, C. No mais estaremos sozinhos A globalizao do controlo. In:


CARMO, R.; MELO, D.; BLANES, R. L. (Ed.). A globalizao no div.
Lisboa: Tinta da China, 2008. p. 203-216.

FRIS, C. A sociedade vigilante: ensaios sobre identificao, privacidade e


vigilncia. Lisboa: Imprensa de Cincias Sociais, 2009.

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
280 Ruy Llera Blanes

FUNARI, P. Memories from darkness: archaeology of repression and resistance


in Latin America. New York: Springer, 2009.

GRAMSCI, A. Selections from the Prison Notebooks. New York: International


Publishers, 1992.

GRAMSCI, A. The Gramsci reader: selected writings 1916-1935. New York:


New York University Press, 2000.

GRENFELL, J. Simo Toco: An Angolan prophet. Journal of Religion in


Africa, v. 28, n. 2, p. 210-226, 1998.

GUYER, J. Prophecy and the near future: Thoughts on macroeconomic,


evangelical, and punctuated time. American Ethnologist, v. 34, n. 4,
p. 409-421, 2007.

HAAS, J. (Ed.). The anthropology of war. Cambridge: Cambridge University


Press, 1990.

HIRSCH, M.; SPITZER, L. 2010. Ghosts of home: the afterlife of Czernowitz


in Jewish memory. Berkeley: University of California Press, 2010.

HOLLANDER, J.; EINWOHNER, R. Conceptualizing resistance. Sociological


Forum, v. 19, n. 4, p. 533-554, 2004.

KAPFERER, B. State, sovereignty, war: civil violence in emerging global


realities. Oxford: Berghahn, 2004.

KELLY, T. Law, violence and sovereignty among West Bank Palestinians.


Cambridge: Cambridge University Press, 2006.

KELLY, T. The politics of Palestinian Legal Reform: Judicial independence


and accountability under occupation. In: JEFFERSON, A.; JENSEN, S.
(Ed.). State violence and human rights: state officials in the South. London:
Routledge, 2009. p. 23-39.

KELLY, T.; SHAH, A. Introduction. A double-edged sword: protection and


State Violence. Critique of Anthropology, v. 26, n. 3, p. 251-257, 2006.

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 281

LAMBEK, M.; ANTZE, P. (Ed.). Tense past: essays in trauma and memory.
London: Routledge, 1996.

LESSA, A. Violncia e impunidade em pauta: problemas e perspectivas sob


a tica da antropologia forense no Brasil. Cincia & Sade Coletiva, ano 14,
n. 5, p. 1855-1863, 2009.

MADEIRA, J.; PIMENTEL, I.; FARINHA, L. Vtimas de Salazar: Estado


Novo e violncia poltica. Lisboa: Esfera dos Livros, 2007.

MALINOWSKI, B. Sex and repression in a savage society. London:


Routledge, 2001.

MARTNEZ VEIGA, U. Pobreza, exclusin y segregacin racial. Madrid:


Icaria, 2001.

MARTNEZ VEIGA, U. Immigrant labor: Policies, civil rights, violence and


the labor market: El Ejido (Almera, Spain). Endoxa, n. 15, p. 129-134, 2002.

MATEUS, D. A PIDE/DGS na Guerra Colonial. Lisboa: Terramar, 2004.

NAGENGAST, C. Violence, terror, and the crisis of the State. Annual Review
of Anthropology, v. 23, p. 109-136, 1994.

NASHIF, E. Palestinian political prisoners: identity and community. New


York: Palgrave, 2008.

NORDSTROM, C.; ROBBEN, A. (Ed.). Fieldwork under fire: contemporary


studies of violence and survival. Berkeley: University of California Press, 1995.

PAXE, A. M. V. Dinmicas de resilincia social nos dircursos e prticas


tokostas no Icolo e Bengo. Dissertao (Mestrado em Estudos Africanos)
ISCTE-Instituto Universitrio de Lisboa, Lisboa, 2009.

PIMENTEL, I. F. A Histria da PIDE. Lisboa: Temas e Debates, 2007.

QUIBETA, S. Simo Tco: o profeta africano em Angola: vida e obra. Luanda,


[s.d.].

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
282 Ruy Llera Blanes

RIBEIRO, M. da C. A polcia poltica no Estado Novo, 1926-1945. Lisboa:


Estampa, 1995.

ROBBEN, A.; SUREZ-OROZCO, M. (Ed.). Cultures under siege: collective


violence and trauma. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.

RODGERS, D. The State as a gang: Conceptualizing the governmentality of


violence in contemporary Nicaragua. Critique of Anthropology, v. 26, n. 3, p.
315-330, 2006.

ROSAS, F. O salazarismo e o homem novo: ensaio sobre o Estado Novo e a


questo do totalitarismo. Anlise Social, v. 35, n. 157, p. 1031-1054, 2001.

SNCHEZ-CARRETERO, C. El archivo del duelo. Madrid: CSIC, 2011.

SAHLINS, M. Historical metaphors and mythical realities: structure in the


early history of the Sandwich Islands Kingdom. Ann Arbor: University of
Michigan Press, 1981.

SAHLINS, M. Islands of History. Chicago: University of Chicago Press,


1985.

SAHLINS, M. Apologies to Thucydides. Chicago: University of Chicago


Press, 2004.

SARR, R. Kongo en Lisboa: un ensayo sobre la reubicacin y la extraversin


religiosa. In: AIXEL, Y; MALLART, L.; MART, J. (Ed.). Introduccin a
los estudios africanos. Barcelona: CEIBA, 2009. p. 115-129.

SAYAD, A. La double absence: des illusions de lmigr aux souffrances de


limmigr. Paris: Seuil, 1999.

SCHEPER-HUGHES, N.; BOURGOIS, Ph. (Ed.). Violence in war and peace:


an anthology. Oxford: Blackwell, 2004.

SCHMIDT, B.; SCHROEDER, I. Anthropology of violence and conflict.


London: Routledge, 2000.

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
O tempo dos inimigos. Reflexes sobre uma antropologia da represso... 283

SCOTT, J. C. Domination and the arts of resistance: hidden transcripts. Yale:


Yale University Press, 1990.

SCOTT, J. C. Seeing like a State: how certain schemes to improve the human
condition have failed. Yale: Yale University Press, 1998.

SCOTT, J. C. The art of not being governed. Yale: Yale University Press, 2009.

SLUKA, J. Death squad: the anthropology of State Terror. Philadelphia:


University of Pennsylvania Press, 2000.

SPENCER, J. Anthropology, politics and the State: democracy and violence in


South Asia. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.

TAMAGNO, L. Pueblos indgenas. Racismo, genocidio y represin. Corpus,


v. 1, n. 2, p. 1-6, 2011.

TAUSSIG, M. Culture of terror space of death. Roger Casements report and


the explanation of torture. Comparative Studies in Society and History, v. 26,
n. 3, p. 467-497, 1984.

TAUSSIG, M. Shamanism, colonialism and the wild man. Chicago: University


of Chicago Press, 1996.

VIVEIROS DE CASTRO, E. Arawet: os deuses canibais. Rio de Janeiro:


Jorge Zahar, 1986.

VIVEIROS DE CASTRO, E. From the enemys point of view: humanity and


divinity in an Amazonian society. Chicago: University of Chicago Press, 1992.

WACQUANT, L. Les prisons de la misre. Paris: Raisons dAgir, 1999.

WACQUANT, L. Punishing the poor: the neoliberal government of social


insecurity. Durham: Duke University Press, 2009.

WAHNICH, S. Transmettre leffroi, penser la terreur. Les muses dune


Europe dchire. Gradhiva, n. 5, p. 26-37, 2007.

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012
284 Ruy Llera Blanes

WILSON, R. Machine guns and mountain spirits. The cultural effects of state
repression among the Qeqchi of Guatemala. Critique of Anthropology, v. 11,
n. 1, p. 33-62, 1991.

WOLF, E. Europe and the people without history. Berkeley: University of


California Press, 1982.

ZALUAR, A. Drogas e cidadania: represso ou reduo de riscos. Braslia:


Brasiliense, 1994.

ZALUAR, A. Democratizao inacabada: fracasso da segurana pblica.


Estudos Avanados, ano 21, n. 61, p. 31-49, 2007.

Recebido em: 30/08/2011


Aprovado em: 12/11/2011

Horizontes Antropolgicos, Porto Alegre, ano 18, n. 37, p. 261-284, jan./jun. 2012

Anda mungkin juga menyukai