Secara umum, guru merupakan faktor penentu tinggi rendahnya kualitas hasil
pendidikan. Sekalipun demikian, posisi strategis guru untuk meningkatkan mutu
hasil pendidikan juga sangat dipengaruhi oleh kemampuan profesional,
kesejahteraan, dan lain-lain. Untuk itu, guru dituntut untuk memiliki kemampuan
yang tinggi, senantiasa menguasai materi yang akan diajarkan, dan selalu
mengembangkan serta meningkatkan kemampuan dalam hal ilmu yang
dimilikinya.
Istilah guru tersebut tidak bisa dilepaskan dengan istilah pendidik, sebab
pada realitanya di kalangan masyarakat berkembang bahwa guru adalah
pendidik. Menurut A. Tafsir dalam ilmu pendidikan, pendidik ialah semua
yang memengaruhi pekembangan seseorang, yaitu manusia, alam, dan
kebudayaan. Sementara itu, Abdul Hamid Al-Hasyimi (2001) menjelaskan
bahwa pendidik adalah orang yang dengan sengaja mengasuh individu atau
beberapa individu lainnya agar di bawah pengasuhannya, individu-individu
tersebut dapat tumbuh dan berhasil dalam menjalankan kehiudpannya.
Dalam Sistem Pendidikan Nomor 20 tahun 2003 ditegaskan bawha pendidik
adalah tenaga kependidikan yang berkualifikasi guru, dosen, konselor,
pamong belajar, widyaiswara, tutor, instruktur, fasilitator, dan sebutan lain
yang seusai dengan kekhususannya, serta berpartisipasi dalam
penyelenggaraan pendidikan. Merujuk pada pengertian ini, pendidik lebih
umum mencakup tenaga kependidikan laninnya, sedangkan guru lebih
khusus, yaitu tenaga kependidikan yang bertugas menyampaikan
pembelajaran (mendidik) di sekolah.
2. Tugas Pokok Guru
3. Sifat-Sifat Guru
2. Kompetensi Guru
Salah satu syarat untuk menjadi guru wajib mempunyai kompetensi.
Istilah kompetensi menurut Mahmud (2011), gambaran tentang apa yang
seyogianya dapat dilakukan seorang guru dalam melaksanakan
pekerjaannya, baik berupa kegiatan, berprilaku maupun hasil yang dapat
ditunjukkan. Penjelasan ini mengandung arti bahwa kompetensi
merupakan kemampuan untuk menuntut tanggung jawab yang harus
dimiliki sebagai guru yang profesional.
Menurut Usman dalam Kusnandar (2010), kompetensi adalah
sesuatu yang menggambarkan kaulifikasi atau kemampuan seseorang,
baik kualitatif maupun kuantitatif. Pada bagian lain, Kusnandar mengutip
pendapat Gordon dalam Mulyasa memerinci beberapa aspek atau ranah
yang ada dalam konsep kompetensi. Pertama, pengetahuan (knowledge),
yaitu kesadaran dalam bidang kognitif. Kedua, pemahaman
(understanding), yaitu, kedalaman kognitif dan afektif yang dimiliki
individu. Ketiga, keterampilan (skill), yaitu sesuatu yang dimilki
seseorang untuk melakukan tugas dan pekerjaan yang diberikan
kepadanya. Keempat, nilai, yaitu standar perilaku yang telah diyakini dan
seacara psikologi telah menyatu pada diri seseorang. Kelima, sikap, yaitu
perasaan. Keenam, minat (interest), yaitu kecendrungan seseorang untuk
melakukan suatu pekerjaan. Sementara itu, menurut Undang-Undang
Nomor 14 tentang Guru dan Dosen Bab 1 Pasal 10 dijelaskan bahwa
kompetensi adalah seperangkat pengetahuan, keterampilan, dan perilaku
yang harus dimiliki, dihayati, dan dikuasai oleh guru atau dosen dalam
melaksanakan tugas keprofesionalan. Dalam kaitannya dengan
kompetensi guru, melalui Standar Nasional Pendidikan Nasional Nomor
19 tahun 2005 BAB VI Pasal 28 ayat 4 pemerintah menetapkan sebagai
berikut :
1. Kompetensi pedagogik;
2. Kompetensi kepribadian;
3. Kompetensi sosial;
4. Kompetensi profesional.
Penjelasannya dapat dilihat pada Peraturan Pemerintah Nomor 16
tahun 2007 berikut:
Tabel 1
Standar Kompetensi Guru PAUD/TK/RA
KK
K
o
m
p
e
t
e
n
s
i
P
e
d
a
g
o
g
i
k
1.1M
1.2
1.3
1.4
2.1M
2.2
3.1M
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
4.1M
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
5.1 M
M
e
m
a
n
f
a
a
t
k
a
n
t
e
k
n
o
l
o
g
i
i
n
f
o
r
m
a
s
i
d
a
n
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
u
n
t
u
k
m
e
n
i
n
g
k
a
t
k
a
n
k
u
a
l
i
t
a
s
k
e
g
i
a
t
a
n
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
y
a
n
g
m
e
n
d
i
d
i
k
.
6.1 M
M
e
n
y
e
d
i
a
k
a
n
b
e
r
b
a
g
a
i
k
e
g
i
a
t
a
n
b
e
r
m
a
i
n
s
a
m
b
i
l
b
e
l
a
j
a
r
u
n
t
u
k
m
e
n
d
o
r
o
n
g
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
m
e
n
g
e
m
b
a
n
g
k
a
n
p
o
t
e
n
s
i
n
y
a
s
e
c
a
r
a
o
p
t
i
m
a
l
t
e
r
m
a
s
u
k
k
r
e
a
t
i
v
i
t
a
s
n
y
a
.
7.1 B
M
e
m
a
h
a
m
i
b
e
r
b
a
g
a
i
s
t
r
a
t
e
g
i
b
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
y
a
n
g
e
f
e
k
t
i
f
,
e
m
p
a
t
i
k
d
a
n
s
a
n
t
u
n
,
b
a
i
k
s
e
c
a
r
a
l
i
s
a
n
m
a
u
p
u
n
t
u
l
i
s
a
n
.
7.2
B
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
s
e
c
a
r
a
e
f
e
k
t
i
f
,
e
m
p
a
t
i
k
d
a
n
s
a
n
t
u
n
d
e
n
g
a
n
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
e
n
g
a
n
b
a
h
a
s
a
y
a
n
g
k
h
a
s
d
a
l
a
m
i
n
t
e
r
a
k
s
i
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
y
a
n
g
t
e
r
b
a
n
g
u
n
s
e
c
a
r
a
s
i
k
l
i
k
a
l
d
a
r
i
(
a
)
p
e
n
y
i
a
p
a
n
k
o
n
d
i
s
i
p
s
i
k
o
l
o
g
i
s
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
(
b
)
m
e
m
b
e
r
i
k
a
n
p
e
r
t
a
n
y
a
a
n
a
t
a
u
t
u
g
a
s
s
e
b
a
g
a
i
u
n
d
a
n
g
a
n
k
e
p
a
d
a
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
u
n
t
u
k
m
e
r
e
s
p
o
n
s
,
(
c
)
r
e
s
p
o
n
s
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
(
d
)
r
e
a
k
s
i
g
u
r
u
t
e
r
h
a
d
a
p
r
e
s
p
o
n
s
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
d
a
n
s
e
t
e
r
u
s
n
y
a
.
8.1 M
M
e
m
a
h
a
m
i
p
r
i
n
s
i
p
-
p
r
i
n
s
i
p
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
8.2
M
e
n
e
n
t
u
k
a
n
a
s
p
e
k
-
a
s
p
e
k
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
y
a
n
g
p
e
n
t
i
n
g
u
n
t
u
k
d
i
n
i
l
a
i
d
a
n
d
i
e
v
a
l
u
a
s
i
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
8.3
M
e
n
e
n
t
u
k
a
n
p
r
o
s
e
d
u
r
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
.
8.4
M
e
n
g
e
m
b
a
n
g
k
a
n
i
n
s
t
r
u
m
e
n
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
.
8.5
M
e
n
g
a
d
m
i
n
i
s
t
r
a
s
i
k
a
n
p
e
n
i
l
a
i
a
n
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
s
e
c
a
r
a
b
e
r
k
e
s
i
n
a
m
b
u
n
g
a
n
d
e
n
g
a
n
m
e
n
g
g
u
n
a
k
a
n
b
e
r
b
a
g
a
i
i
n
s
t
r
u
m
e
n
.
8.6
M
e
n
g
a
n
a
l
i
s
i
s
h
a
s
i
l
p
e
n
i
l
a
i
a
n
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
u
n
t
u
k
b
e
r
b
a
g
a
i
t
u
j
u
a
n
.
8.7
M
e
l
a
k
u
k
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
.
9.1 M
M
e
n
g
g
u
n
a
k
a
n
i
n
f
o
r
m
a
s
i
h
a
s
i
l
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
u
n
t
u
k
m
e
n
e
n
t
u
k
a
n
k
e
t
u
n
t
a
s
a
n
b
e
l
a
j
a
r
.
9.2
M
e
n
g
g
u
n
a
k
a
n
i
n
f
o
r
m
a
s
i
h
a
s
i
l
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
u
n
t
u
k
m
e
r
a
n
c
a
n
g
p
r
o
g
r
a
m
r
e
m
e
d
i
a
l
d
a
n
p
e
n
g
a
y
a
a
n
.
9.3
M
e
n
g
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
k
a
n
h
a
s
i
l
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
k
e
p
a
d
a
p
e
m
a
n
g
k
u
k
e
p
e
n
t
i
n
g
a
n
.
9.4
M
e
m
a
n
f
a
a
t
k
a
n
i
n
f
o
r
m
a
s
i
h
a
s
i
l
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
u
n
t
u
k
m
e
n
i
n
g
k
a
t
k
a
n
k
u
a
l
i
t
a
s
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
.
10.1M
10.2
10.3
K
o
m
p
e
t
e
n
s
i
K
e
p
r
i
b
a
d
i
a
n
11.1 B
M
e
n
g
h
a
r
g
a
i
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
t
a
n
p
a
m
e
m
b
e
d
a
k
a
n
k
e
y
a
k
i
n
a
n
y
a
n
g
d
i
a
n
u
t
,
s
u
k
u
,
a
d
a
t
-
i
s
t
i
a
d
a
t
,
d
a
e
r
a
h
a
s
a
l
d
a
n
g
e
n
d
e
r
.
11.2
B
e
r
s
i
k
a
p
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
n
o
r
m
a
a
g
a
m
a
y
a
n
g
d
i
a
n
u
t
,
h
u
k
u
m
d
a
n
n
o
r
m
a
s
o
s
i
a
l
y
a
n
g
b
e
r
l
a
k
u
d
a
l
a
m
m
a
s
y
a
r
a
k
a
t
,
s
e
r
t
a
k
e
b
u
d
a
y
a
a
n
.
12.1 M
B
e
r
p
e
r
i
l
a
k
u
j
u
j
u
r
,
t
e
g
a
s
,
d
a
n
m
a
n
u
s
i
a
w
i
.
12.2
B
e
r
p
e
r
i
l
a
k
u
y
a
n
g
m
e
n
c
e
r
m
i
n
k
a
n
k
e
t
a
k
w
a
a
n
,
d
a
n
a
k
h
l
a
k
m
u
l
i
a
.
12.3
B
e
r
p
e
r
i
l
a
k
u
y
a
n
g
d
a
p
a
t
d
i
t
e
l
a
d
a
n
i
o
l
e
h
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
a
n
a
n
g
g
o
t
a
m
a
s
y
a
r
a
k
a
t
d
i
s
e
k
t
a
r
n
y
a
.
13.1 M
M
e
n
a
m
p
i
l
k
a
n
d
i
r
i
s
e
b
a
g
a
i
p
r
i
b
a
d
i
y
a
n
g
m
a
n
t
a
p
d
a
n
s
t
a
b
i
l
.
13.2
M
e
n
a
m
p
i
l
k
a
n
d
i
r
i
s
e
b
a
g
a
i
p
r
i
b
a
d
i
y
a
n
g
d
e
w
a
s
a
,
a
r
i
f
,
d
a
n
b
e
r
w
i
b
a
w
a
.
14.1 M
Menu
n
j
u
k
k
a
n
e
t
o
s
k
e
r
j
a
d
a
n
t
a
n
g
g
u
n
g
j
a
w
a
b
y
a
n
g
t
i
n
g
g
i
.
14.2
Bang
g
a
m
e
n
j
a
d
i
g
u
r
u
d
a
n
p
e
r
c
a
y
a
p
a
d
a
d
i
r
i
s
e
n
d
i
r
i
.
14.3
Berke
j
a
m
a
n
d
i
r
i
s
e
c
a
r
a
p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
l
.
15.1 M
Mem
a
h
a
m
i
k
o
d
e
e
t
i
k
p
r
o
f
e
s
i
g
u
r
u
.
M
e
n
e
r
a
p
k
a
n
k
o
d
e
e
t
i
k
p
r
o
f
e
s
i
g
u
r
u
.
15.2
Berpe
r
i
l
a
k
u
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
k
o
d
e
e
t
i
k
g
u
r
u
.
K
o
m
p
e
t
e
n
s
i
S
o
s
i
a
l
16.1 B
B
e
r
s
i
k
a
p
i
n
k
l
u
s
i
f
d
a
n
o
b
j
e
k
t
i
f
t
e
r
h
a
d
a
p
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
t
e
m
a
n
s
e
j
a
w
a
t
d
a
n
l
i
n
g
k
u
n
g
a
n
s
e
k
i
t
a
r
d
a
l
a
m
m
e
l
a
k
s
a
n
a
k
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
.
16.2
T
i
d
a
k
b
e
r
s
i
k
a
p
d
i
s
k
r
i
m
i
n
a
t
i
f
t
e
r
h
a
d
a
p
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
t
e
m
a
n
s
e
j
a
w
a
t
,
o
r
a
n
g
t
u
a
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
a
n
l
i
n
g
k
u
n
g
a
n
s
e
k
o
l
a
h
k
a
r
e
n
a
p
e
r
b
e
d
a
a
n
a
g
a
m
a
,
s
u
k
u
,
j
e
n
i
s
k
e
l
a
m
i
n
,
l
a
t
a
r
b
e
l
a
k
a
n
g
k
e
l
u
a
r
g
a
,
d
a
n
s
t
a
t
u
s
s
o
s
i
a
l
-
e
k
o
n
o
m
i
.
17.1 B
B
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
d
e
n
g
a
n
t
e
m
a
n
s
e
j
a
w
a
t
d
a
n
k
o
m
u
n
i
t
a
s
i
l
m
i
a
h
l
a
i
n
n
y
a
s
e
c
a
r
a
s
a
n
t
u
n
,
e
m
p
a
t
i
k
d
a
n
e
f
e
k
t
i
f
.
17.2
B
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
d
e
n
g
a
n
o
r
a
n
g
t
a
u
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
a
n
m
a
s
y
a
r
a
k
a
t
s
e
c
a
r
a
s
a
n
t
u
n
,
e
m
p
a
t
i
k
,
d
a
n
e
f
e
k
t
i
f
t
e
n
t
a
n
g
p
r
o
g
r
a
m
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
d
a
n
k
e
m
a
j
u
a
n
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
.
17.3
M
e
n
g
i
k
u
t
s
e
r
t
a
k
a
n
o
r
a
n
g
t
u
a
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
a
n
m
a
s
y
a
r
a
k
a
t
d
a
l
a
m
p
r
o
g
r
a
m
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
d
a
n
d
a
l
a
m
m
e
n
g
a
t
a
s
i
k
e
s
u
l
i
t
a
n
b
e
l
a
j
a
r
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
.
18.1 B
B
e
r
a
d
a
p
t
a
s
i
d
e
n
g
a
n
l
i
n
g
k
u
n
g
a
n
t
e
m
p
a
t
b
e
k
e
r
j
a
d
a
l
a
m
r
a
n
g
k
a
m
e
n
i
n
g
k
a
t
k
a
n
e
f
e
k
t
i
v
i
t
a
s
s
e
b
a
g
a
i
p
e
n
d
i
d
i
k
,
t
e
r
m
a
s
u
k
m
e
m
a
h
a
m
i
b
a
h
a
s
a
d
a
e
r
a
h
s
e
t
e
m
p
a
t
.
18.2
M
e
l
a
k
s
a
n
a
k
a
n
b
e
r
b
a
g
a
i
p
r
o
g
r
a
m
d
a
l
a
m
l
i
n
g
k
u
n
g
a
n
k
e
r
j
a
u
n
t
u
k
m
e
n
g
e
m
b
a
n
g
k
a
n
d
a
n
m
e
n
i
n
g
k
a
t
k
a
n
k
u
a
l
i
t
a
s
p
e
n
d
i
d
i
k
a
n
d
i
d
a
e
r
a
h
y
a
n
g
b
e
r
s
a
n
g
k
u
t
a
n
.
19.1 B
B
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
d
e
n
g
a
n
t
e
m
a
n
s
e
j
a
w
a
t
,
p
r
o
f
e
s
i
i
l
m
i
a
h
,
d
a
n
k
o
m
u
n
i
t
a
s
i
l
m
i
a
h
l
a
i
n
n
y
a
m
e
l
a
l
u
i
b
e
r
b
a
g
a
i
m
e
d
i
a
d
a
l
a
m
r
a
n
g
k
a
m
e
n
i
n
g
k
a
t
k
a
n
k
u
a
l
i
t
a
s
p
e
n
d
i
d
i
k
a
n
.
19.2
M
e
n
g
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
k
a
n
h
a
s
i
l
-
h
a
s
i
l
i
n
o
v
a
s
i
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
k
e
p
a
d
a
k
o
m
u
n
i
t
a
s
p
r
o
f
e
s
i
s
e
n
d
i
r
i
s
e
c
a
r
a
l
i
s
a
n
d
a
n
t
u
l
i
s
a
n
a
t
a
u
b
e
n
t
u
k
l
a
i
n
.
K
o
m
p
e
t
e
n
s
i
P
r
o
f
e
s
i
o
n
a
l
20.1 M
M
e
n
g
u
a
s
a
i
k
o
n
s
e
p
d
a
s
a
r
m
a
t
e
m
a
t
i
k
a
,
s
a
i
n
s
,
b
a
h
a
s
a
,
p
e
n
g
e
t
a
h
u
a
n
s
o
s
i
a
l
,
a
g
a
m
a
,
s
e
n
i
,
p
e
n
d
i
d
i
k
a
n
j
a
s
m
a
n
i
,
k
e
s
e
h
a
t
a
n
d
a
n
g
i
z
i
s
e
b
a
g
a
i
s
a
r
a
n
a
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
u
n
t
u
k
s
e
t
i
a
p
b
i
d
a
n
g
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
a
n
a
k
T
K
/
P
A
U
D
.
20.2
M
e
n
g
u
a
s
a
i
p
e
n
g
g
u
n
a
a
n
b
e
r
b
a
g
a
i
a
l
a
t
p
e
r
m
a
i
n
a
n
u
n
t
u
k
m
e
n
g
e
m
b
a
n
g
k
a
n
a
s
p
e
k
f
i
s
i
k
,
k
o
g
n
i
t
i
f
,
s
o
s
i
a
l
-
e
m
o
s
i
o
n
a
l
,
n
i
l
a
i
m
o
r
a
l
,
s
o
s
i
a
l
b
u
d
a
y
a
,
d
a
n
b
a
h
a
s
a
a
n
a
k
T
K
/
P
A
U
D
.
20.3
M
e
n
g
u
a
s
a
i
b
e
r
b
a
g
a
i
p
e
r
m
a
i
n
a
n
a
n
a
k
.
21.1 M
M
e
m
a
h
a
m
i
k
e
m
a
m
p
u
a
n
a
n
a
k
T
K
/
P
A
U
D
d
a
l
a
m
s
e
t
i
a
p
b
i
d
a
n
g
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
.
21.2
M
e
m
a
h
a
m
i
k
e
m
a
j
u
a
n
a
n
a
k
d
a
l
a
m
s
e
t
i
a
p
b
i
d
a
n
g
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
d
i
T
K
/
P
A
U
D
.
21.3
M
e
m
a
h
a
m
i
t
u
j
u
a
n
s
e
t
i
a
p
k
e
g
i
a
t
a
n
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
.
22.1 M
M
e
m
i
l
i
h
m
a
t
e
r
i
b
i
d
a
n
g
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
y
a
n
g
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
t
i
n
g
k
a
t
p
e
r
k
e
m
b
a
n
g
a
n
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
.
22.2
M
e
n
g
o
l
a
h
m
a
t
e
r
i
b
i
d
a
n
g
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
s
e
c
a
r
a
k
r
e
a
t
i
f
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
t
i
n
g
k
a
t
p
e
r
k
e
m
b
a
n
g
a
n
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
.
23.1 M
M
e
l
a
k
u
k
a
n
r
e
f
l
e
k
s
i
t
e
r
h
a
d
a
p
k
i
n
e
r
j
a
s
e
n
d
i
r
i
s
e
c
a
r
a
t
e
r
u
s
m
e
n
e
r
u
s
.
23.2
M
e
m
a
n
f
a
a
t
k
a
n
h
a
s
i
l
r
e
f
l
e
k
s
i
d
a
l
a
m
r
a
n
g
k
a
p
e
n
i
n
g
k
a
t
a
n
k
e
p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
l
a
n
.
23.3
M
e
l
a
k
u
k
a
n
p
e
n
e
l
i
t
i
a
n
t
i
n
d
a
k
a
n
k
e
l
a
s
u
n
t
u
k
p
e
n
i
n
g
k
a
t
a
n
k
e
p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
l
a
n
.
23.4
M
e
n
g
i
k
u
t
i
k
e
m
a
j
a
u
a
n
z
a
m
a
n
d
e
n
g
a
n
b
e
l
a
j
a
r
d
a
r
i
b
e
r
b
a
g
a
i
s
u
m
b
e
r
.
24.1 M
M
e
m
a
n
f
a
a
t
k
a
n
t
e
k
n
o
l
o
g
i
i
n
f
o
r
m
a
s
i
d
a
n
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
d
a
l
a
m
b
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
.
24.2
M
e
m
a
n
f
a
a
t
k
a
n
t
e
k
n
o
l
o
g
i
i
n
f
o
r
m
a
s
i
d
a
n
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
u
n
t
u
k
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
d
i
r
i
.
Tabel 2
Standar Kompetensi Guru Kelas SD/MI
KK
K
o
m
p
e
t
e
n
s
i
P
e
d
a
g
o
g
i
k
1.1 MM
e
m
a
h
a
m
i
k
ar
a
kt
er
is
ti
k
p
es
er
ta
di
di
k
u
si
a
se
k
ol
a
h
d
as
ar
y
a
n
g
b
er
k
ai
ta
n
d
e
n
g
a
n
as
p
e
k
fi
si
k,
in
te
le
tu
al
,
s
o
si
al
-
e
m
o
si
o
n
al
,
m
or
al
,
s
pi
ri
tu
al
,
d
a
n
la
ta
r
b
el
a
k
a
n
g
s
o
si
al
-
b
u
d
a
y
a.
1.2 M
e
n
g
i
d
e
n
t
i
f
i
k
a
s
i
p
o
t
e
n
s
i
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
u
s
i
a
s
e
k
o
l
a
h
d
a
s
a
r
d
a
l
a
m
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
1.3 M
e
n
g
i
d
e
n
t
i
f
i
k
a
s
i
k
e
m
a
m
p
u
a
n
a
w
a
l
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
u
s
i
a
s
e
k
o
l
a
h
d
a
s
a
r
d
a
l
a
m
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
1.4 M
e
n
g
i
d
e
n
t
i
f
i
k
a
s
i
k
e
s
u
l
i
t
a
n
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
u
s
i
a
s
e
k
o
l
a
h
d
a
l
a
m
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
M
M
e
m
a
h
a
m
i
b
e
r
b
a
g
a
i
t
e
o
r
i
b
e
l
a
j
a
r
d
a
n
p
r
i
n
s
i
p
-
p
r
i
n
s
i
p
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
y
a
n
g
m
e
n
d
i
d
i
k
t
e
r
k
a
i
t
d
e
n
g
a
n
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
M
e
n
e
r
a
p
k
a
n
b
e
r
b
a
g
a
i
p
e
n
d
e
k
a
t
a
n
,
s
t
r
a
t
e
g
i
,
m
e
t
o
d
e
,
d
a
n
t
e
k
n
i
k
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
y
a
n
g
m
e
n
d
i
d
i
k
s
e
c
a
r
a
k
r
e
a
t
i
f
d
a
l
a
m
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
M
e
n
e
r
a
p
k
a
n
p
e
n
d
e
k
a
t
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
t
e
m
a
t
i
s
,
k
h
u
s
u
s
n
y
a
d
i
k
e
l
a
s
-
k
e
l
a
s
a
w
a
l
S
D
/
M
I
.
3.1MM
e
m
a
h
a
m
i
p
r
i
n
s
i
p
-
p
r
i
n
s
i
p
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
k
u
r
i
k
u
l
u
m
.
3.2 M
e
n
e
n
t
u
k
a
n
t
u
j
u
a
n
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
3.3 M
e
n
e
n
t
u
k
a
n
p
e
n
g
a
l
a
m
a
n
b
e
l
a
j
a
r
y
a
n
g
s
e
s
u
a
i
u
n
t
u
k
m
e
n
c
a
p
a
i
t
u
j
u
a
n
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
3.4 M
e
m
i
l
i
h
m
a
t
e
r
i
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
y
a
n
g
t
e
r
k
a
i
t
d
e
n
g
a
n
p
e
n
g
a
l
a
m
a
n
b
e
l
a
j
a
r
d
a
n
t
u
j
u
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
.
3.5 M
e
n
a
t
a
m
a
t
e
r
i
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
s
e
c
a
r
a
b
e
n
a
r
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
p
e
n
d
e
k
a
t
a
n
y
a
n
g
d
i
p
i
l
i
h
d
a
n
k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
u
s
i
a
S
D
/
M
I
.
3.6
M
e
n
g
e
m
b
a
n
g
k
a
n
i
n
d
i
k
a
t
o
r
d
a
n
i
n
s
t
r
u
m
e
n
p
e
n
i
l
a
i
a
n
.
4.1MM
e
m
a
h
a
m
i
p
r
i
n
s
i
p
-
p
r
i
n
s
i
p
p
e
r
a
n
c
a
n
g
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
y
a
n
g
m
e
n
d
i
d
i
k
.
4.2 M
e
n
g
e
m
b
a
n
g
k
a
n
k
o
m
p
o
n
e
n
-
k
o
m
p
o
n
e
n
r
a
n
c
a
n
g
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
.
4.3 M
e
n
y
u
s
u
n
r
a
n
c
a
n
g
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
y
a
n
g
l
e
n
g
k
a
p
,
b
a
i
k
u
n
t
u
k
k
e
g
i
a
t
a
n
d
i
d
a
l
a
m
k
e
l
a
s
,
l
a
b
o
r
a
t
o
r
i
u
m
,
m
a
u
p
u
n
l
a
p
a
n
g
a
n
.
4.4 M
e
l
a
k
s
a
n
a
k
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
y
a
n
g
m
e
n
d
i
d
i
k
d
i
k
e
l
a
s
,
d
i
l
a
b
o
r
a
t
o
r
i
u
m
,
d
a
n
d
i
l
a
p
a
n
g
a
n
.
4.5 M
e
n
g
g
u
n
a
k
a
n
m
e
d
i
a
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
a
n
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
u
n
t
u
k
m
e
n
c
a
p
a
i
t
u
j
a
u
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
s
e
c
a
r
a
u
u
t
u
h
.
4.6 M
e
n
g
a
m
b
i
l
k
e
p
u
t
u
s
a
n
t
r
a
n
s
a
k
s
i
o
n
a
l
d
a
l
a
m
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
s
i
t
u
a
s
i
y
a
n
g
b
e
r
k
e
m
b
a
n
g
.
M
M
e
m
a
n
f
a
a
t
k
a
n
t
e
k
n
o
l
o
g
i
i
n
f
o
r
m
a
s
i
d
a
n
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
d
a
l
a
m
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
.
6.1MM
e
n
y
e
d
i
a
k
a
n
b
e
r
b
a
g
a
i
k
e
g
i
a
t
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
u
n
t
u
k
m
e
n
d
o
r
o
n
g
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
m
e
n
c
a
p
a
i
p
r
e
s
t
a
s
i
b
e
l
a
j
a
r
s
e
c
a
r
a
o
p
t
i
m
a
l
.
6.2 M
e
n
y
e
d
i
a
k
a
n
b
e
r
b
a
g
a
i
k
e
g
i
a
t
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
u
n
t
u
k
m
e
n
g
a
k
t
u
l
i
s
a
s
i
k
a
n
p
o
t
e
n
s
i
p
e
s
r
t
a
d
i
d
i
k
,
t
e
r
m
a
s
u
k
k
r
a
t
i
v
i
t
a
s
n
y
a
.
B
M
e
m
a
h
a
m
i
b
e
r
b
a
g
a
i
s
t
r
a
t
e
g
i
b
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
y
a
n
g
e
f
e
k
t
i
f
,
e
m
p
a
t
i
k
d
a
n
s
a
n
t
u
n
,
b
a
i
k
s
e
c
a
r
a
l
i
s
a
n
m
a
u
p
u
n
t
u
l
i
a
s
a
n
.
B
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
s
e
c
a
r
a
e
f
e
k
t
i
f
,
e
m
p
a
t
i
k
,
d
a
n
s
a
n
t
u
n
d
e
n
g
a
n
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
e
n
g
a
n
b
a
h
a
s
a
y
a
n
g
k
h
a
s
d
a
l
a
m
i
n
t
e
r
a
k
s
i
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
y
a
n
g
t
e
r
b
a
n
g
u
n
s
e
c
a
r
a
s
i
k
l
i
k
a
l
d
a
r
i
(
a
)
p
e
n
y
i
a
p
a
n
k
o
n
d
i
s
i
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
(
b
)
m
e
m
b
e
r
i
k
a
n
p
e
r
t
a
n
y
a
a
n
a
t
a
u
t
u
g
a
s
s
e
b
a
g
a
i
u
n
d
a
n
a
g
a
n
k
e
p
a
d
a
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
u
t
u
k
m
e
r
e
s
p
o
n
s
,
(
c
)
r
e
s
p
o
n
s
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
(
d
)
r
e
a
k
s
i
g
u
r
u
t
e
r
h
a
d
a
p
r
e
s
p
o
n
s
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
d
a
n
s
e
t
e
r
u
s
n
y
a
.
M
M
e
m
a
h
a
m
i
p
r
i
n
s
i
p
-
p
r
i
n
s
i
p
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
M
e
n
e
n
t
u
k
a
n
a
s
p
e
k
-
a
s
p
e
k
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
y
a
n
g
p
e
n
t
i
n
g
u
n
t
u
k
d
i
n
i
l
a
i
d
a
n
d
i
e
v
a
l
u
a
s
i
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
l
i
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
.
M
e
n
e
n
t
u
k
a
n
p
r
o
s
e
d
u
r
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
.
M
e
n
g
e
m
b
a
n
g
k
a
n
i
n
s
t
r
u
m
e
n
p
e
n
i
l
a
i
a
n
d
a
n
e
v
a
l
u
a
s
i
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
.
M
e
n
g
a
d
m
i
n
i
s
t
r
a
s
i
k
a
n
p
e
n
i
l
a
i
a
n
p
r
o
s
e
s
d
a
n
h
a
s
i
l
b
e
l
a
j
a
r
s
e
c
a
r
a
b
e
r
k
e
s
i
n
a
m
b
u
n
g
a
n
d
e
n
g
a
n
m
e
n
g
g
u
n
a
k
a
n
b
e
r
b
a
g
a
i
i
n
s
t
r
u
m
e
n
.
8.6 8.7
9.1MM
en
gg
un
ak
an
inf
or
m
asi
ha
sil
pe
nil
aia
n
da
n
ev
al
ua
si
un
tu
k
m
en
en
tu
ka
n
ke
tu
nt
as
an
be
laj
ar.
9.2
9.3
9.4 M
10.1
M
Mel
a
k
u
k
a
n
r
e
f
l
e
k
s
i
t
e
r
h
a
d
a
p
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
y
a
n
g
t
e
l
a
h
d
i
l
a
k
s
a
n
a
k
a
n
.
10.2
Mem
a
n
f
a
a
t
k
a
n
h
a
si
l
r
e
fl
e
k
si
u
n
t
u
k
p
e
r
b
a
i
k
a
n
d
a
n
p
e
n
g
e
m
b
a
n
g
a
n
li
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I
10.3
Mela
k
u
k
a
n
p
e
n
e
li
ti
a
n
i
n
d
a
k
a
n
k
e
l
a
s
u
n
t
u
k
m
e
n
i
n
g
k
a
t
k
a
n
k
u
a
li
t
a
s
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
li
m
a
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
S
D
/
M
I.
K
o
m
p
e
t
e
n
s
i
K
e
p
r
i
b
a
d
i
a
n
B
M
e
n
g
h
a
r
g
a
i
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
t
a
n
p
a
m
e
m
b
e
d
a
k
a
n
k
e
y
a
k
i
n
a
n
y
a
n
g
d
i
a
n
u
t
,
s
u
k
u
,
a
d
a
t
-
i
s
t
i
a
d
a
t
,
d
a
e
r
a
h
a
s
a
l
,
d
a
n
g
e
n
d
e
r
.
B
e
r
s
i
k
a
p
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
n
o
r
m
a
a
g
a
m
a
y
a
n
g
d
i
a
n
u
t
,
h
u
k
u
m
d
a
n
s
o
s
i
a
l
y
a
n
g
b
e
r
l
a
k
u
d
a
l
a
m
m
a
s
y
a
r
a
k
a
t
,
s
e
r
t
a
k
e
b
u
d
a
y
a
a
n
n
a
s
i
o
n
a
l
I
n
d
o
n
e
s
i
a
y
a
n
g
b
e
r
a
g
a
m
.
12.1
M
Berp
r
i
l
a
k
u
j
u
j
u
r
,
t
e
g
a
s
d
a
n
m
a
n
u
s
i
a
w
i
.
12.2
Berp
r
i
l
a
k
u
y
a
n
g
m
e
n
c
e
r
m
i
n
k
a
n
k
e
t
a
k
w
a
a
n
d
a
n
a
k
h
l
a
k
m
u
l
i
a
.
12.3
Berp
r
i
l
a
k
u
y
a
n
g
d
a
p
a
t
d
i
t
e
l
a
d
a
n
i
o
l
e
h
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
a
n
a
n
g
g
o
t
a
m
a
s
y
a
r
a
k
a
t
d
i
s
e
k
i
t
a
r
n
y
a
.
M
M
e
n
a
m
p
i
l
k
a
n
d
i
r
i
s
e
b
a
g
a
i
p
r
i
b
a
d
i
y
a
n
g
m
a
n
t
a
p
d
a
n
s
t
a
b
i
l
.
M
e
n
a
m
p
i
l
k
a
n
d
i
r
i
s
e
b
a
g
a
i
p
r
i
b
a
d
i
y
a
n
g
d
e
w
a
s
,
a
r
i
f
,
d
a
n
b
e
r
w
i
b
a
w
a
.
M
M
e
n
u
n
j
u
k
k
a
n
e
t
o
s
k
e
r
j
a
d
a
n
t
a
n
g
g
u
n
g
j
a
w
a
b
y
a
n
g
t
i
n
g
g
i
.
B
a
n
g
g
a
m
e
n
j
a
d
i
g
u
r
u
d
a
n
p
e
r
c
a
y
a
p
a
d
a
d
i
r
i
s
e
n
d
i
r
i
.
1
4
.
3
B
e
k
e
r
j
a
m
a
n
d
i
r
i
s
e
c
a
r
a
p
r
o
f
e
s
i
o
n
a
l
15. M
1
M
e
m
a
h
a
m
i
k
o
d
e
e
t
i
k
p
r
o
f
e
s
i
g
u
r
u
.
1
5
.
2
M
e
n
e
r
a
p
k
a
n
k
o
d
e
e
t
o
k
p
r
o
f
e
s
i
g
u
r
u
.
B
e
r
p
e
r
i
l
a
k
u
s
e
s
u
a
i
d
e
n
g
a
n
k
o
d
e
e
t
i
k
g
u
r
u
.
K
o
m
p
e
t
e
n
s
i
S
o
s
i
a
l
B
B
e
r
s
i
k
a
p
i
n
k
l
u
s
i
f
d
a
n
o
b
j
e
k
t
i
f
t
e
r
h
a
d
a
p
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
t
e
m
a
n
s
e
j
a
w
a
t
d
a
n
l
i
n
g
k
u
n
g
a
n
s
e
k
i
t
a
r
d
a
l
a
m
m
e
l
a
k
s
a
n
a
k
a
n
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
.
T
i
d
a
k
b
e
r
s
i
k
a
p
d
i
s
k
r
i
m
i
n
a
t
i
f
t
e
r
h
a
d
a
p
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
,
t
e
m
a
n
s
e
j
a
w
a
t
o
r
a
n
g
t
u
a
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
a
n
l
i
i
n
g
k
u
n
g
a
n
s
e
k
o
l
a
h
k
a
r
e
n
a
p
e
r
b
e
d
a
a
n
a
g
a
m
a
,
s
u
k
u
,
j
e
n
i
s
k
e
l
a
m
i
n
,
l
a
t
a
r
b
e
l
a
k
a
n
g
k
e
l
u
a
r
g
a
,
d
a
n
s
t
a
t
u
s
s
o
s
i
a
l
-
e
k
o
n
o
m
i
.
B
B
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
d
e
n
g
a
n
t
e
m
a
n
s
e
j
a
w
a
t
d
a
n
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
i
l
m
i
a
h
l
a
i
n
n
y
a
s
e
c
a
r
a
s
a
n
t
u
n
,
e
m
p
a
t
i
k
d
a
n
e
f
e
k
t
i
f
.
B
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
d
e
n
g
a
n
o
r
a
n
g
t
u
a
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
a
n
m
a
s
y
a
r
a
k
a
t
s
e
c
a
r
a
s
a
n
t
u
n
,
e
m
p
a
t
i
k
,
d
a
n
e
f
e
k
t
i
f
t
e
n
t
a
n
g
p
r
o
g
r
a
m
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
d
a
n
k
e
m
a
j
u
a
n
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
.
M
e
n
g
i
k
u
t
s
e
r
t
a
k
a
n
o
r
a
n
g
t
u
a
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
d
a
n
m
a
s
y
a
r
a
k
a
t
d
a
l
a
m
p
r
o
g
r
a
m
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
d
a
l
a
m
m
e
n
g
a
t
a
s
i
k
e
s
u
l
i
t
a
n
b
e
l
a
j
a
r
p
e
s
e
r
t
a
d
i
d
i
k
.
B
B
e
r
a
d
a
p
t
a
s
i
d
e
n
g
a
n
l
i
n
g
k
u
n
g
a
n
t
e
m
p
a
t
b
e
k
e
r
j
a
d
a
l
a
m
r
a
n
g
k
a
m
e
n
i
n
g
k
a
t
k
a
n
e
f
e
k
t
i
v
i
t
a
s
s
e
b
a
g
a
i
p
e
n
d
i
d
i
k
,
t
e
r
m
a
s
u
k
m
e
m
a
h
a
m
i
b
a
h
a
s
a
d
a
e
r
a
h
s
e
t
e
m
p
a
t
.
M
e
l
a
k
s
a
n
a
k
a
n
b
e
r
b
a
g
a
i
p
r
o
g
r
a
m
d
a
l
a
m
l
i
n
g
k
u
n
g
a
n
k
e
r
j
a
u
n
t
u
k
m
e
n
g
e
m
b
a
n
g
k
a
n
d
a
n
m
e
n
i
n
g
k
a
t
k
a
n
k
u
a
l
i
t
a
s
p
e
n
d
i
d
i
k
a
n
d
i
d
a
e
r
a
h
y
a
n
g
b
e
r
s
a
n
g
k
u
t
a
n
.
B
B
e
r
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
d
e
n
g
a
n
t
e
m
a
n
s
e
j
a
w
a
t
,
p
r
o
f
e
s
i
i
l
m
i
a
h
,
d
a
n
k
o
m
u
n
i
t
a
s
i
l
m
i
a
h
l
a
i
i
n
n
y
a
m
e
l
a
l
u
i
b
e
r
b
a
g
a
i
m
e
d
i
a
d
a
l
a
m
r
a
n
g
k
a
m
e
n
i
n
g
k
a
t
k
a
n
k
u
a
l
i
t
a
s
p
e
n
d
i
d
i
k
a
n
.
M
e
n
g
k
o
m
u
n
i
k
a
s
i
k
a
n
h
a
s
i
l
-
h
a
s
i
l
i
n
o
v
a
s
i
p
e
m
b
e
l
a
j
a
r
a
n
k
e
p
a
d
a
k
o
m
u
n
i
t
a
s
p
r
o
f
e
s
i
s
e
n
d
i
r
i
s
e
c
a
r
a
l
i
s
a
n
d
a
n
t
u
l
i
s
a
n
a
t
a
u
b
e
n
t
u
k
l
a
i
n
.
Kompe
te
ns
i
P
ro
fe
si
o
n
al
20.Bahas
a
I
n
d
o
n
e
s
i
a
M
e
m
a
h
a
m
i
h
a
k
i
k
a
t
b
a
h
s
a
d
a
n
p
e
m
e
r
o
l
e
h
a
n
b
a
h
a
s
a
.
M
e
m
a
h
a
m
i
k
e
d
u
d
u
k
a
n
,
f
u
n
g
s
i
,
d
a
n
r
a
g
a
m
b
a
h
a
s
a
I
n
d
o
n
e
s
i
a
.
M
e
n
g
u
a
s
a
i
d
a
s
a
r
-
d
a
s
a
r
d
a
n
k
a
i
d
a
h
b
a
h
a
s
a
I
n
d
o
n
e
s
i
a
s
e
b
a
g
a
i
r
u
j
u
k
a
n
p
e
n
g
g
u
n
a
a
n
b
a
h
a
s
a
I
n
d
o
n
e
s
i
a
y
a
n
g
b
a
i
k
d
a
n
b
e
n
a
r
.
M
e
m
i
l
i
k
i
k
e
t
e
r
a
m
p
i
l
a
n
b
e
r
b
a
h
a
s
a
I
n
d
o
n
e
s
i
a
(
m
e
n
y
i
m
a
k
,
b
e
r
b
i
c
a
r
a
,
m
e
m
b
a
c
a
,
d
a
n
m
e
n
u
l
i
s
)
.
M
e
m
a
h
a
m
i
t
e
o
r
i
d
a
n
g
e
n
r
e
s
a
t
r
a
I
n
d
o
n
e
s
i
a
.
M
a
m
p
u
m
e
n
g
a
p
r
e
s
i
a
s
i
k
a
n
k
a
r
y
a
s
a
s
t
r
a
I
n
d
o
n
e
s
i
a
,
s
e
c
a
r
a
r
e
s
e
p
t
i
f
d
a
n
p
r
o
d
u
k
t
i
f
.
Mate
m
a
t
i
k
a
M
e
n
g
u
a
s
a
i
p
e
n
g
e
t
a
h
u
a
n
k
o
n
s
e
p
t
u
a
l
d
a
n
p
r
o
s
e
d
u
r
a
l
s
e
r
t
a
k
e
t
e
r
k
a
i
t
a
n
k
e
d
u
a
n
y
a
d
a
l
a
m
k
o
n
t
e
k
s
m
a
t
e
r
i
a
r
i
t
m
a
t
i
k
a
,
a
l
j
a
b
a
r
,
g
e
o
m
e
t
r
i
,
t
r
i
g
o
n
o
m
e
t
r
i
,
p
e
n
g
u
k
u
r
a
n
,
s
t
a
t
i
s
t
i
k
a
,
d
a
n
l
o
g
i
k
a
m
a
t
e
m
a
t
i
k
a
.
M
a
m
p
u
m
e
n
g
g
u
n
a
k
a
n
m
a
t
e
m
a
t
i
s
a
s
i
h
o
r
i
z
o
n
t
a
l
d
a
n
v
e
r
t
i
k
a
l
u
n
t
u
k
m
e
n
y
e
l
e
s
a
i
k
a
n
m
a
s
a
l
a
h
m
a
t
e
m
a
t
i
k
a
d
a
n
m
a
s
a
l
a
h
d
a
l
a
m
d
u
n
i
a
n
y
a
t
a
.
M
a
m
p
u
m
e
n
g
g
u
n
a
k
a
n
p
e
n
g
e
t
a
h
u
a
n
k
o
n
s
e
p
t
u
a
l
p
r
o
s
e
d
u
r
a
l
,
d
a
n
k
e
t
e
r
k
a
i
t
a
n
k
e
d
u
a
n
y
a
d
a
l
a
m
p
e
m
e
c
a
h
a
n
m
a
s
a
l
a
h
m
a
t
e
m
a
t
i
k
a
,
s
e
r
t
a
p
e
n
e
r
a
p
a
n
n
y
a
d
a
l
a
m
k
e
h
i
d
u
p
a
n
s
e
h
a
r
i
-
h
a
r
i
.
M
a
m
p
u
m
e
n
g
g
u
n
a
k
a
n
a
l
a
t
p
e
r
a
g
a
,
a
l
a
t
u
k
u
r
,
a
l
a
t
h
i
t
u
n
g
,
d
a
n
p
i
r
a
n
t
i
l
u
n
a
k
k
o
m
p
u
t
e
r
.
IPA
M
a
m
p
u
m
e
l
a
k
u
k
a
n
o
b
s
e
r
v
a
s
i
g
e
j
a
l
a
a
l
a
m
b
a
i
k
s
e
c
a
r
a
l
a
n
g
s
u
n
g
m
a
u
p
u
n
t
i
d
a
k
l
a
n
g
s
u
n
g
.
M
e
m
a
n
f
a
a
t
k
a
n
k
o
n
s
e
p
-
k
o
n
s
e
p
d
a
n
h
u
k
u
m
-
h
u
k
u
m
i
l
m
u
p
e
n
g
e
t
a
h
u
a
n
a
l
a
m
d
a
l
a
m
b
e
r
b
a
g
a
i
s
i
t
u
a
s
i
k
e
h
i
d
u
p
a
n
s
e
h
a
r
i
-
h
a
r
i
.
M
a
m
a
h
a
m
i
s
t
r
u
k
t
u
r
i
l
m
u
p
e
n
g
e
t
a
h
u
a
n
a
l
a
m
,
t
e
r
m
a
s
u
k
h
u
b
u
n
g
a
n
f
u
n
g
s
i
o
n
a
l
a
n
t
a
r
k
o
n
s
e
p
,
y
a
n
g
b
e
r
h
u
b
u
n
g
a
n
d
e
n
g
a
n
m
a
t
a
p
e
l
a
j
a
r
a
n
I
P
A
.
IPS
M
e
n
g
u
a
s
a
i
m
a
t
e
r
i
k
e
i
l
m
u
a
n
y
a
n
g
m
e
l
i
p
u
t
i
d
i
m
e
n
s
i
p
e
n
g
e
t
a
h
u
a
n
,
n
i
l
a
i
,
d
a
n
k
e
t
e
r
a
m
p
i
l
a
n
I
P
S
.
M
e
n
g
e
m
b
a
n
g
k
a
n
m
a
t
e
r
i
,
s
t
r
u
k
t
u
r
,
d
a
n
k
o
n
s
e
p
k
e
i
l
m
u
a
n
I
P
S
.
M
e
m
a
h
a
m
i
c
i
t
a
-
c
i
t
a
,
n
i
l
a
i
,
k
o
n
s
e
p
,
d
a
n
p
r
i
n
s
i
p
-
p
r
i
n
s
i
p
p
o
k
o
k
i
l
m
u
-
i
l
m
u
s
o
s
i
a
l
d
a
l
a
m
k
o
n
t
e
k
s
k
e
b
h
i
n
e
k
a
a
n
m
a
s
y
a
r
a
k
a
t
I
n
d
o
n
e
s
i
a
d
a
n
d
i
n
a
m
i
k
a
k
e
h
i
d
u
p
a
n
g
l
o
b
a
l
.
20.17
PKn
20.18
20.19
20.20
20.21
M
Tabel 3
NO.
Kompetensi pedagogik
1. Menguasai `karakteristik peserta didik dari as
Kompetensi Kepribadian
11. Bertindak sesuai dengan norma agama, huku
Kompetensi profesional
20. Menguasai materi struktur, konsep, dan pola
21. Menguasai standar kompetensi dan kompeten
3. Sertifikasi Guru
1. Penilaian portofolio
2. Pendidikan dan latihan profesi guru
3. Pemberian sertifikasi pendidik secara langsung, atau
4. Pendidikan profesi guru
Dalam Peraturan Menteri Pendidikan dan Kebudayaan disebutkan bahwa
penilaian portofolio merupakan pengakuan atas pengalaman profesional guru
dalam bentuk penilaian terhadap kumpulan dokumen yang mendeskripsikan
sebagai berikut :
1. Kualifikasi akademik
2. Pendidikan dan pelatihan
3. Pengalaman mengajar
4. Perencanaan dan pelaksanaan pembelajaran
5. Penilaian dari atasan dan pengawas
6. Prestasi akademik
7. Karya pengembangan profesi
8. Keikutsertaan dalam forum ilmiah
9. Pengalaman organisasi dibidang kependidikan dan sosial, dan
10. Penghargaan yang relevan dengan bidang pendidikan.
Adapun proses penilaian melalui jalur pendidikan dan latihan profesi guru
dengan menempuh hal-hal berikut :
1. Pendalaman materi
2. Loka karya (workshop)
3. Praktik mengajar
4. Uji kompetensi
Sementara itu, sertifikasi melalui pemberian sertifikasi pendidik secara
langsung diperuntukkan bagi :
1. Guru yang sudah memiliki kualifikasi akademik S-2 atau S-3 dari perguruan
tinggi terakreditasi dalam bidang kependidikan atau bidang studi yang relevan
dengan mata pelajaran yang diampunya dengan golongan paling rendah IV/b
atau yang memenuhi angka kredit kumulatif serta dengan golongan IV/b.
2. Guru yang sudah mempunyai golongan paling rendah IV/c atau yang
memenuhi angka kumulatif setara dengan golongan IV/c.
Adapun sertifikasi dapat diikuti guru yang memenuhi ketentuan sebagai
berikut :
1. Memiliki kualifikasibakademik sarjan (S-1) atau Diploma empat (D-IV), atau
2. Belum memiliki kualifikasi akademik S-1 atau D-IV dengan syarat :
a. Mencapai usia 50 (lima puluh) tahun dan mempunyai pengalaman kerja 20
(dua puluh) tahun sebagai guru,
b. Mempunyai golongan IV/a atau yang memenuhi angka kredit kumulatif
setara dengan golongan IV/a.
C. PROFESIONALITAS GURU
Dalam sistem pendidikan nasioanal landasan hukum yang menuntut guru
harus profesionalitas adalah sebagai berikut. Pertama, Undang-Undang Sistem
Pendidikan Nasional Nomor 20 tahun 2003 terutama ang berkaitan dengan tujuan
pendidikan nasioanl yang profesional. Kedua, Undang-Undang Republik
Indonesia Nomor 14 tahun 2005 tentang Guru dan Dosen, terutama yang berkaitan
dengan tunjangan dan kesejahteraan guru menjadikan guru dituntut untuk lebuh
profesional karena pemerintah sudah meningkatkan penghasilan guru walaupun
belum menjangkau semua lapisan guru. Ketiga, Peraturan Pemerintah Nomor 19
tahun 2005 tentang standar nasional pendidikan, yang mengharuskan guru
memiliki standar profesional yang jelas. Keempat, Peraturan Menteri Pendidikan
dan Kebudayaan Nomor 5 tahun 2012 tentang sertifikasi bagi guru dalam jabatan.
Kelima, Keputusan Menteri Pendayagunaan. Aparatur Negara Nomor 16 tahun
2009 tentang angka kredit kenaikan pangkat guru.
Menunjuk, pada landasan hukum tersebut ada beberapa alasan guru harus
profesional, meliputi :
1. Guru dituntut untuk meningkatkan mutu pendidikan,
2. Perkembangan teknologi dan informasi (ICT) atau TIK mengubah
interaksi guru dengan peserta didik, media dan sumber belajar lainnya
untuk dikembangkan secara maksimal.
3. Desentralisasi pendidikan dengan otonomi pendidikannya menuntut guru
lebih mampu mengembangkan diri lebih profesional.
4. Berkaitan dengan kesejahteraan, penghargaan pada profesionalnya,
kesempatan untuk meningkatkan profesinya menjadi semakin terbuka.
Jenjang pangkat guru untuk setiap jenjang jabatan sebagai tersebut diatas,
yaitu sebagai berikut :
1. Guru pertama, , meliputi :
A. Penata Muda, golongan ruang III/a dan
B. Penata Muda Tingkat I, golongan III/b
2. Guru Muda, meliputi :
A. Penata Muda, golongan III/c
B. Penanta Tingkat I, golongan III/d
3. Guru Madya, meliputi :
A. Pembina, golongan ruang IV/a
B. Pembina Tingkat I, golongan ruang IV/b, dan
C. Pembina Utama Muda, golongan IV/c
4. Guru Utama, meliputi :
A. Pembina Utama Madya, golongan ruang IV/d, dan
B. Pembina Utama, golongan ruang IV/e