1225 Ataturkun Dil Yazilari 2011 383s

T.C.
GENELKURMAY BAKANLII
ANKARA
ATATRKN
DL YAZILARI
I
(Szlk almalar)
Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Yaynlar
ANKARA
GENELKURMAY BASIMEV
2011
GR
ATATRK ve Trk Dili
Trk ulusunun dili Trkedir. Trk dili
dnyada en gzel, en zengin ve en kolay
olabilecek bir dildir. Onun iin her Trk dilini ok
sever ve onu ykseltmek iin alr. Bir de Trk
dili, Trk ulusu iin kutsal bir hazinedir. nk
Trk ulusunun geirdii bunca tehlikeli
durumlarda ahlaknn, geleneklerinin, anlarnn,
karlarnn, zetle bugn kendi ulusalln
yapan her eyin dili araclyla korunduunu
gryor. Trk dili Trk ulusunun kalbidir,
belleidir.
Mustafa Kemal ATATRK
En eski yazl belgelere sahip dillerden biri ve dnyann en ok

konuulan altnc dili olan Trke, yayld alann genilii bakmndan da
dnyann byk dili arasna girebilecek durumdadr.1 Trkenin snrlar
Bosnadan in Seddine, Orta randan Kuzey Buz Denizine ular. 35 ve
55inci enlemler arasnda bulunan uzun bir erit, merkezi oluturur. ana
blme ayrlan bu erit, batda -Anadolu, Kuzey ran ve Yukar Kafkasyay
iine alan- dar bir blm, Hazar Denizinin dousunda yer alan geni; fakat
nfus younluu az Bat Trkistan ve nihayet Tanr Dalarnn tesindeki
Dou Trkistan kapsar.2
Hem nfus bilimsel hem corafi adan yeryznn en nemli
dillerinden biri olan Trke, bugn resm dil, aznlk dili ve gmen dili
statsyle dnyann be ktasna yaylm olan deiik lke ve blgelerde
konuma-iletiim, yaz-edebiyat ve szl-grntl yayn dili olarak
kullanlmaktadr. Bugn Trklerin, yani Trkenin yayld corafyann 12
milyon km2 geniliinde olduu belirlenmitir. Bu geni corafyada Trke,
Trk, Saha (Yakut) ve uva ana kklerine giden bir ortaklk iinde birbiriyle
balantl ana kollar ve bu kollara bal dallar hlinde kullanlagelmitir.3
Elliden fazla alt dile/leheye ayrlan Altay dillerinin en byk kolu
Trke, ok geni bir alanda ve yap bakmndan kendisinden ok farkl
dillerin st dil olarak kullanld blgelerde dahi konuulmaktadr.4
1
Nevzat zkan; Trk Dilinin Yurtlar, 2.Bask, Aka Yaynlar, Ankara, 2007.
2
Nurettin Demir-Emine Ylmaz; Trk Dili El Kitab, Grafiker Yaynlar, 2006, s.233.
3
zkan; s.286.
4
Demir-Ylmaz; s.49, 58.
1
Trkenin Corafyas
Kaynak: Lars Johanson; Trk Dili Haritas zerinde Yeni Keifler, ev. Nurettin Demir-Emine Ylmaz, Grafiker Yaynlar, Ankara, 2002.
2
Diller de teki kltrel geler gibi toplumun bedensel, dnsel, ruhsal
gereksinmelerine gre ve zamann ak ierisinde geliir, zenginleir,
ksmen de deiir.5 XIII. yzyldan balayarak Anadolu ve evresinde, ayr
bir yaz dili olarak kurulup gelimi olan Trkiye Trkesi de XV. yzyl
ortalarndan XX. yzyla kadar uzanan dnemde, siyasi, sosyal ve kltrel
artlara bal olarak hayli ypranmtr. Zamanla halkn dilinden de kopan
Trke, yalnzca snrl bir aydnlar topluluunun anlayabilecei, dilin
karmasndan olumu melez bir yapma dil durumuna gelmi, insann kendi
dilinin yazlarn okuyup anlayabilmesi, yksek dzeyde zel bir eitimi
gerekli klmtr. stelik dilin ad bile Trke deildir.6 Trkenin bu
grnmn Roux yle ifade etmektedir: Trk dilini ok sayda Arapa ya
da Farsa szck ve kural istila etmitir. Bu durum ince ama karanlk ve
yapay bir tmce yaps ortaya karmtr. Bu dil, halkn konutuu ve
Osmanl mparatorluu ykld zaman yeniden ykselen ve Trkiyenin
bugnk ada dilinin temelinde yer alan dilden ok uzakt...7
Bir toplumun zellikleri, yaay, gelenekleri, dnya gr, yaam
felsefesi, inanlar, bilim, teknik ve sanata katklar o toplumun diline yansr;
o toplumun dilinden izlenebilir. Dil, bir ulusun kltrnn aynasdr.8 Bir
ulusun dili, btn bilim kavramlarn anlatacak biimde gelimemise, o
ulusun bilim ve kltr alannda bir varlk gstermesi beklenemez. szleriyle
ATATRKn de iaret ettii dil ile toplum, dil ile kltr arasndaki sk
balant ve dilin bir toplum varl iindeki anlam, Trkenin ulusal devlet
anlayna uygun ller ile ele alnmasn ve bilimsel temelde bir programa
balanarak ynlendirilmesini gerekli klyordu. Mustafa Kemal ATATRK bu
gereklii, Trk Dil Kurumunun kuruluundan nce, 1930 ylnda, Sadri
Maksudi Arsaln Trk Dili in adl kitabnn banda u veciz anlatmla dile
getirmitir:
Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin
olmas mill hissin inkiafnda balca messirdir. Trk dili dillerin en
zenginlerindendir. Yeter ki bu dil uurla ilensin!
Osmanl Devletinin yklnn sosyal temellere dayanan
kntlerden ileri geldiini bilen Mustafa Kemal ATATRK, Cumhuriyetin
ilanndan sonra, Trk milletinin bamszln bir btn olarak ele alm ve
sosyal yenileme niteliindeki devrimleri de bu bamszlk btnnn
birbirine bal halkalar olarak kabul etmitir. Bu erevede 1923-1932 yllar
arasndaki Dil nklabna uzanan gelimeler de yle sralanabilir:
*Arapa, Farsa derslerinin retimden kaldrlarak yeni kelime
gereksinimi iin bu dillere bavurma yolunun kapatlmas,
*Dil nklabn mill eitim temeline oturtacak yaz devriminin yaplmas,
5
erafettin Turan-Sevgi zel; 75. Ylnda Trkenin ve Dil Devriminin yks, Dil Dernei,
Ankara, 2007, s.21.
6
Korkmaz; Atatrk ve Trk Dili.
7
J.P. Roux; Trklerin Tarihi Pasifikten Akdenize 2000 Yl, Kabalc Yaynevi, 2007, s.37-38.
8
Doan Aksan; Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, TDK Yaynlar, Ankara, 2007, s.13.
3
*Trk Dili Tetkik Cemiyetinin (bugnk Trk Dil Kurumu) kurularak
Trk dili almalarna balanmas,
*Trk dili konusundaki almalar bilim temeline oturtacak tedbirlerin
alnmas.
*3 Mart 1924te karlan Tevhid-i Tedrisat (retimin Birletirilmesi)
Kanunu,
*26 Aralk 1925te slam takvimi yerine uluslararas takvim ve saat
llerinin getirilmesi,
*20 Mays 1928de Arap harfli rakamlar yerine Latin esasl uluslararas
rakamlarn kabul ve
*1927 ylnda ATATRK tarafndan Harf nklab ile ilgili fikir
almalarnn yaplmas, Dil nklabna nclk eden uygulamalardr.9
Harf nklab: Harf nklab, Arap alfabesi yerine Latin alfabesi
temelindeki mill Trk alfabesini geerli klan bir deiimin ifadesidir.
ATATRKn Harf nklab konusunda dayand gereke, Arap dilinin
ihtiyalarndan doan Arap yazsnn Trk dilinin ihtiyalarn
karlayamamas, bundan doan okuyup yazma glnn sosyal ve
kltrel gelimelerin nn tkam olmasdr. Trk dili ses yaps
bakmndan Arapann aksine, nllere arlk veren bir dildir. Bu nedenle,
nszlerin, k noktalarna gre ayr ayr harfler ile gsterilmesine gerek
yoktu. Trkenin nl uyumu kural aklk, aklanma, kalabalk, gzlk,
grenek rneklerinde grld gibi, kaln ve ince sradan nszleri,
nllerin kalnlk ve incelii ile ayarlayan bir dildir. Bu bakmdan Arap
yazsndaki birok nsz Trke iin gereksiz bir yk olmutu.
1923 ylnda balayan ilk almalar, 1928 ylnn 8-9 Austos gecesi
ATATRKn Sarayburnu Parknda yapt konuma ile halka
duyurulmutur.10
Kabul ile Trk kltr ve eitim tarihinde bir dnm noktas oluturan
yeni Trk alfabesi, 1 Kasm 1928 tarihinde kanunlaarak resmen yrrle
girmitir.11
Dil nklab: Dil nklabn douran ana sebep, Osmanl
mparatorluunda mill bir dil anlaynn bulunmamas, Trk ulusu gibi Trk
dilinin de yzyllar boyunca horlana horlana kendi benliini yitirmi olmasdr.
eitli milletleri Osmanllk ba altnda birletirmeye alan karma bir devlet
yapsna sahip olan Osmanl Devleti gibi, dili de o devrin sosyal artlarnn ve
9
10
agm. Kolay, pratik ve yeterince sarih olan yeni alfabe, 29 harften meydana gelmitir. Rus ve
ek alfabeleri gibi fonetiktir. Prensip olarak her harfe uygun bir ses vardr, buna gre btn
harfler telaffuz edilmektedir ve her sese uygun tek bir harf mevcuttur. J. Deny; Trk Dili
Gramerinin Temel Kurallar (Trkiye Trkesi), ev. Oytun ahin, TDK Yaynlar:620, Ankara,
2000, s.10.
11
4
kltr yapsnn gerei olarak Osmanlca dediimiz Arapa, Farsa ve
Trkenin karmasndan olumu karma bir yapya sahipti.12
Dilin kendi benliini bulabilmesi, kendi kendini gelitirerek ada
ihtiyalara cevap verebilecek bir ileklik ve zenginlik kazanabilmesi iin, ona
ynlendirici bir mdahalenin yaplmas gerekiyordu.13 Bunun iin de Trk
diline kendi yap ve ileyi zelliklerine uygun mill bir gelime yolu izmek
gerekmitir.
ATATRK, tarihin dile, dilin tarihe yn verecei, k tutaca
grnde idi. 1. Trk Tarih Kongresinin kapand akam, ankaya
Kknde yaplan grmeler srasnda, yannda bulunanlara Dil ilerini
dnecek zaman geldi, ne dersiniz? sorusunu ynelterek Trk Tarih
Tetkik Cemiyetine karde bir de Trk Dili Tetkik Cemiyetinin (daha sonraki
Trk Dil Kurumu) kurulmas direktifini vermitir. 12 Temmuz 1932 tarihinde,
btn resmi ilemleri tamamlanan bu Cemiyetin kuruluu ile Dil nklab da
balatlm oldu.14
Trk Dili Tetkik Cemiyetinin ilk tasla da 11 Temmuz (1932) gecesi
bizzat ATATRK tarafndan izilmitir:
DL CEMYET15
Filoloji ve lengistik Trk Dili
Filoloji Lgat Gramer Etimoloji

ve ve ve
Lengistik Istlah Sentaks
Bu taslaa gre Cemiyette filoloji ve lenguistik, lgat ve stlah,

gramer ve sentaks ve etimoloji almalar yaplacaktr. Hazrlanan
tzkte, Cemiyetin amac, Trk dilinin z gzelliini meydana karmak, onu
dnya dilleri arasndaki deerine yarar ykseklie eritirmek diye
gsterilmitir. Dil konusunun ilenerek gelitirilmesi ve dil davasnn halka
benimsetilebilmesi iin belirli aralklarla dil kurultaylarnn toplanmas da
kabul edilmitir. 26 Eyll-6 Ekim 1932 tarihleri arasnda toplanm olan 1.
Trk Dil Kurultayndan sonra Trk dili alanndaki almalar ynlendirecek
bir ana program hazrlanmtr. Ynetim Kurulu, 17 Ekim 1932 tarihli
bildirisinde yaplacak ilerle ilgili ilkeleri ana program niteliindeki u iki
maddede toplamtr:
12
Korkmaz; Dil nklab ve Atatrkn Trk Diline Bak As, Trk Dili zerine Aratrmalar I,
TDK Yaynlar:629, Ankara, 1995, s.844-851.
13
Korkmaz; Atatrk Dncede Trk Dilinin Yeri, Trk Dili zerine Aratrmalar I, s.930.
14
Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili.
15
Ser Eker; ada Trk Dili, Grafiker Yaynlar, 5.Bask, Ankara, 2009, s.510.
5
1. Trk dilini mill kltrmzn eksiksiz ifade vastas hline getirmek;
Trkeyi muasr (ada) medeniyetin nmze koyduu btn ihtiyalar
karlayabilecek bir mkemmelliyete erdirmek,
2. Yaz dilinden Trkeye yabanc kalm unsurlar atmak; halk bir
idarenin istedii ekilde halk ile mnevverler (aydnlar) arasnda birbirinden
mahiyete (nitelike) ayr iki dil varln ortadan kaldrmak ve temel unsurlar
z Trke olan mill bir dil yaratmak.16
Trk dili zengin geni bir dildir; her mefhumu ifadeye kabiliyeti vardr.
Yalnz onun btn varlklarn aramak, bulmak, toplamak, onlar zerinde
ilemek lzmdr. Trk milletini ve Trk dilini medeniyet tarihinin ve kltr
dillerinin dnda grmenin ne yaman bir yanl olduunu btn dnyaya
gstereceiz. diyen ATATRKn eitli vesileler ile dile getirdii ve Dil
nklab ile ulamak istedii hedefler u noktalarda toplanabilir:
1. Dilimizi, Osmanlcann Trkeye zarar veren przlerinden
ayklamak; yaz dilinden, Trkeye yabanc kalm olan unsurlar atmak,
2. Aydnlarn dili ile halkn dili; konuma dili ile yaz dili arasndaki
Osmanlca dolaysyla ortaya km olan akl kapatarak, dile millet varl
iinde birletirici ve btnletirici bir nitelik kazandrmak,
3. Trk diline kendi yap ve ileyi zelliklerine uygun mill bir gelime
yolu izebilmek,
4. Trkiye Cumhuriyetinde retim birliine paralel olarak eitimi
millletirmek ve retimi mill terbiyenin gerekli kld bir mill eitim diline
kavuturabilmek,
5. Trkenin gzellik ve zenginliklerini ortaya koyabilmek, onu dnya
dilleri arasndaki deerine yarar bir dzeye karabilmek iin, dilimizi bir
bilim kolu olarak ele almak ve zerinde kaynaklarna inen derinlemesine
aratrma ve incelemeler yapmak,
6. Dile, kelime tretme olanaklar bakmndan ilerlik kazandrarak
Trkeyi mill kltrmzn eksiksiz bir anlatm arac yapabilmek; uzun
vadede ada medeniyet dzenin gerekli kld kelime ve kavramlar
karlayabilecek ilek ve zengin bir kltr dili durumuna getirebilmektir.17
1932-1934 yllar arasndaki dnem, dil devriminin uygulanmas
asndan bir n hazrlk dnemi durumundadr. Tarama yolu ile elde edilen
dil malzemesi, 1934 ylnda Tarama Dergisi adyla iki cilt hlinde
yaymlanmtr.
Bu dnemde, bir yandan derleme ve tarama almalar yrtlrken
bir yandan da dile hangi llerle el atlaca konusu tartlyordu. Bu
tartmalar srasnda, Trkenin hibir yabanc sze ihtiyac olmad
grnde direnenler vardr. Yaplan almalarda devrimin verdii
heyecanla, 1839-1908 yllar arasndaki tasfiyecilik gr ar bam ve
n plana gemitir.
16
17
agm.
6
Bu gr denenmi, ancak 1932-1936 yllar arasnda derleme ve
tarama faaliyetlerinden elde edilen z dil malzemesi, beklenenden ok daha
az olmutur. Bu malzemeyle, hibir yabanc szck kullanmadan yaplan
konumalar, yazlan yazlar karkla ve anlamazla yol amtr. Hlbuki
Dil nklab yabanc unsurlardan ayklanm zengin bir Trkeyi
hedefliyordu.18
Yeni Trke kelimeler teklif edebiliriz. Bu ynde srarla almalyz.
Fakat bunlar Trk dilinin olgunlama seyrine brakmalyz. Birka gn nce
Ahmet Cevat Beye syledim: ketebe, yektb Arabndr; ktip, mektup
Trkndr. sz, ATATRKn yabanc kkenli olduklar hlde, artk
Trkelemi olan szlerin dilden atlamayaca grnde olduunu ortaya
koymaktadr. Ayrca dilimize girmi olan, herkesin kulland pek ok yabanc
kelimenin yabanclklar unutulmutur. Bu kelimelerden vazgemek ise
mmkn deildir. Trkelemi szler ile daha yabanclk damgasn
zerinden atmam szleri birbirine kartrmamak gerekiyordu. Dilden
atlacak olanlar, kendi kalb ve kurallar ile dile girmi ve halka
benimsenmeyip dile yabanc kalm olan szlerdi.19
Yabanc kkenli olduu varsaylan kelimeleri Trkeden atma eklinde
gelien zleme faaliyetlerinin 1932-1935 yllar arasnda kmaza girdii bir
dnemde Gne Dil Teorisi devreye girmitir.20
Gne-Dil Teorisi
Gne Dil Teorisi, Trk dilinin btn dillerden eski olduu ve baka
dillere kaynaklk ettii tezinin dilbilim temellerine dayandrlabilecei
varsaymndan domu bir iddiadr. Teoriyi ATATRK, Viyanal dilci F.
Kvergicin kendisine gndermi olduu Mool, Manu-Tunguz dilleri ile Fin,
Macar, Japon, Hitit dilleri arasnda yaknlk olduunu ortaya koymay
amalayan deliller arayan, baslmam bir brorden hareketle gelitirmitir.
Bunun yannda tez, o zaman gndemde olan Akdeniz evresindeki
eski kltrlerin buralara Orta Asyadan yayld ynndeki kltr dillerine
Trkenin nclk ettii biimindeki dil tezlerini douran grlerle
beslenmitir. Ayrca ilk insann Pasifik denizinde 70.000 yl nce ortaya
kt; Uygur, Akad, Smer Trklerinin Mudaki byk uygarl dnyaya
yaydklarna dair kimi raporlar Trk Dil Kurumuna ulam ve bunlar Gne
Dil Teorisi asndan deerlendirilmitir.
Viyana niversitesinde yetimi olan Kvergic, sosyolojik ve
antropolojik yntemler ile elde ettii bilgileri, S. Freudun psikanaliz gr ile
birletirerek dil akrabalklarnn aratrlmasnda kullanmak istemitir.
ATATRKe gndermi olduu brorde, gne adnn gememesine
ramen Gne Dil Teorisinin temel kavramlarna rastlanmaktadr.
Gne Dil Teorisi, insana kendi benliini gnein tantm olmas
temel dncesine dayanan bir kken teorisi olarak ortaya kar. Buna gre
18
Demir-Ylmaz; s.129
19
20
Demir-Ylmaz; s.129.
7
insan d alandan gelen etkiler altndadr ve ilk dnme gnele ilgilidir. Bu
yzden dillerin douu da gnee balanmaldr. nk insanolu igdleri
ile davranan bir yaratk olmaktan kp da dnebilen bir varlk hline
gelince, evrende her eyin stnde tuttuu ilk nesne gne olmutur. Gne,
sat k, verdii aydnlk ve parlaklk, tad g, kudret ve saysz
nitelikleri ile dnen insann kafasnda ok ynl bir kavram olarak
belirmitir. Bu yzden ilk insanlar su, ate, toprak, byklk vb. btn maddi
ve manevi kavramlar birbirlerine, gnee verdikleri tek ad ile anlatmlardr.
Bu kavram anlatan ilk ses, birok anlama gelebilen Trke bir a sesidir.
Zamanla ses ile anlam arasndaki sembolizme dayanan a kavram
paralanp baka ses ve kelimelerle anlatlan yeni kavramlarn domasna
yol amtr.
ATATRKn 1935 ylnda ilgilenmeye balad, J. Peter Laut
tarafndan ayrntl bir almada btn ynleriyle incelenmi olan Gne Dil
Teorisi 24-31 Austos 1936 tarihleri arasnda toplanan III. Trk Dil
Kurultaynda tartlmtr. Ayrca ou 1936 ylnda olmak zere 1935-1938
yllarnda Gne Dil Teorisini ileyen toplam 25 kitap yaymlanmtr.21
Kvergicin, La Psychologie de quelques lments des Langues
Turques (Trk Dillerindeki Baz Unsurlarn Psikolojisi) adl incelemesinde
ileri srd teorinin z, Trkenin eskilii ve baka dillere kaynaklk ettii
grnn baz ses deime ve gelimelerine balanmasdr. ATATRK, bu
temel grten yararlanarak Etimoloji, Morfoloji ve Fonetik Bakmndan Trk
Dili adl kitap (Ulus Basmevi 1935, 68 s.) hazrlamtr. Bu kitapk, 14
Kasm 1935 tarihli Ulus gazetesinin eki olarak okuyuculara datlmtr.22
(EK-1)
21
age.; s.128-130.
22
Afetinan; s.32-33.
8
Ek-1
9
Kaynak: Nail Tan; ATATRK ve Trk Dil Kurumu, TDK Yaynlar:863,
Ankara, 2006, s.80-81.
1936-1938 yllar arasndaki dnemde, terimler ve zellikle okul
terimleri zerinde durulmu; matematik, fizik, kimya, biyoloji, botanik, zooloji
gibi mspet bilim dallarna baarl terimler kazandrlmtr.23
Dil ile ilgili her trl soruna ve bilgiye ok ksa srede nfuz edebilen
olaanst bir yetenei olan ATATRK, bu yndeki almalara bizzat
nclk etmitir. rnein, Terim Komisyonlarnn almalar esnasnda
'geometri' szcndeki g'nin deitirilmemesini uygun grmtr.24 Yine
ATATRK mstakil, mselles, mtesaviyl-adla gibi renilmesi g Arapa
terimler yerine; kare, dikdrtgen, ekenar, gen, a, teet vb. Trke
karlklar da kendisinin koymu olduu 48 sayfalk kk bir geometri kitab
yazmtr.25
Dil nklab, sayesinde, dilimiz, kendisine yabanc kalm ve halkn
diline mal edilememi yzlerce Doulu ve bir ksm Batl sz ve kurallardan
arndrlarak, bunlarn yerine Trkeleri getirilerek kendi yap ve ileyi
lleriyle yol alabilecek salkl bir temele oturtulmutur. Trkiye Trkesi,
bu yolla pek ok Trke sz kazand gibi, bilim, sanat ve teknik alanlarnn
pek ok terimi de Trkeletirilmitir.26 Trke eklerle tretilen yeni
szcklerle dilimiz yeniden ulusal kimliine kavumutur.
***
23
Korkmaz; Atatrk ve Trk Dili, s.54-64.
24
Eker; s.517.
25
Korkmaz; Atatrk ve Trk Dili, s.54-64. Eker; s.514.
26
Korkmaz; Atatrk ve Trk Dili, s.54-64.
10
ATATRKn Dil Yazlar
Yukarda Trkenin ulusal kimliine yeniden kavuturulma
abalarndan ve ATATRKn bu konudaki resm giriimlerinden bahsettik.*
Belgelerdeki notlardan 1934-1935-1936 tarihlerini takip edebildiimiz
ATATRKn dil yazlar, onun zel abalarn, szlk almalarna bizzat
yapt katkyla ortaya koymaktadr. (s.70, 92, 93, 108, 296, 297)
1932 ylnda balatlan dil inklab, program bakmndan Trk dilini
mill kltrmzn eksiksiz bir ifade vastas hline getirmek, Trkeyi
ada medeniyetin ngrd ihtiyalar karlayabilecek bir
mkemmeliyete eritirmek, bunu gerekletirebilmek iin bugn yaz dilinde
Trkeye yabanc kalm unsurlar Trkeden atmak, halk ile aydnlar
arasndaki nitelike birbirinden farkl dil varln ortadan kaldrmak, derleme
ve taramaya dayanan bir Trk dili szl ile btn Trk lehelerini iine
alacak bir Trk lgati meydana getirmek, dilimizin yapsnn tabi olduu
kanunlar ortaya koymak, Bat dillerindeki yksek kavramlar anlatacak
kesinlik ve aklkta ilim terimlerini bulmak ve bunlar yaparken en gzel, en
doru ve en uyumlu Trkeye bal kalmak dsturunu asla gzden uzak
tutmamak gibi geni bir hedefe ynelmiti. Dilin byle bir hedefe doru yol
alabilmesi iin ncelikle, halk dilindeki ve yazl kaynaklardaki Trke
malzemenin ortaya konmas gerekiyordu. Bu maksatla ilk adm olarak 19
ubat 1933te balatlan dil seferberlii ile bir derleme ve tarama faaliyetine
giriilmitir.27 ATATRKn bizzat itirak ettii bu faaliyetler belgelerden
takip edilebilmektedir.
rnein; 23.1.1935 tarihli Akam gazetesinde u haber
bulunmaktadr: Dil Heyeti dn topland. imdiye kadar bin szn karl
bulundu. Buna gre belgedeki notlar (s.296) 22.1.1935teki Dil Heyeti
toplantsndan bir gn nce alnmtr.
Nbet defterine gre de ATATRK 21.1.1935te trenle Ankaraya
hareket etmitir. Seyahate katlanlar arasndaki dilciler yledir: Saffet
Arkan, . Necmi, F.Rfk Atay, Muzaffer Bey, Fuat Kprl, Fazl Necmi,
Besim Atalay, Cevat Bey, Yusuf Ziya, Saim Ali, kr Bey, Abdlkadir Bey,
C. kr, Fazl Ahmet, Naim Onat.28
ATATRKn bir bilim insan titizliiyle Trkeye verdii emei
gsteren belgelerdeki kelime karlklar, Trk dilinin szlklerinin zaman ve
imknlarn elverdii lde nemli bir blmnden (Eski Uygur Trkesi
Szlnden Divan Lgatit Trke, uvaa-Trke Szlkten Yakuta-
Trke Szle, Clausonun etimolojik szlnden Derleme Szlne...)
yararlanlarak dipnotlarda verilmitir. Dipnotlarda kullanlan kaynaklarn
*
Kronolojik olarak kitabn sonunda Atatrk ve Trk Dili Kronolojisi adl blmde verilmektedir.
27
Korkmaz; Atatrkn Kelime Dnyasnda Dil ve slup zellikleri, Trk Dili zerine
Aratrmalar I, s.83-87.
28
Atatrkn Nbet Defteri (1931-1938); Toplayan zel ahingiray, TTE Yaynlar:8, Ankara,
1955, s.349.
11
byk blm ATATRKn lmnden sonra baslmtr.
Kullanlmalarndaki ama; ATATRKn Yakuta, uvaa, Altayca... vb.
Trk dilleri ile Trkenin tarih dnemlerinden Eski Trke (Orhon Trkesi,
Uygurca), Eski Anadolu Trkesi, Karahanl Trkesi gibi ok geni bir
alandaki almalarnn kapsam hakknda bir fikir oluturmak ve
ATATRKn vizyonunu bir para olsun ortaya koyabilmektir.
Dnemin yazm zelliklerini (ou zaman kararszlklarn) yanstt
dncesiyle belgelerdeki imla aynen korunmu, son (2008) Yazm
Klavuzuna gre hibir dzeltmeye gidilmemitir. ki sayfa daktilo metin de
(s.211, 213) belge btnl asndan kullanlmtr.
ATATRKn el yazsyla kaleme ald notlarda Yakut Dili Lgatinin
yazar Pekarskiy, Trkolog Radloff referans ald isimler; Yunus Emre
Divan, bni Mhenna Lgati, Uygurca Sekiz Ykmek, Divn Lugtit-Trk
de referans ald eserlere rnek olarak verilebilir. (s.117, 169) Eski
Trkenin yan sra Trk dilleri (Yakuta, Altayca...) ve bir Trk dili olan
uvaadan kelimeler (s.119-139) de ATATRK tarafndan titiz bir
almayla incelenmi, Derleme Szlne malzeme olan yerel kelimeler
yine bu notlarda byk bir dikkat ve urala bir araya getirilmitir. Bu
almalarda, Trkenin genelden yerele sz varln grmek mmkndr.
Belgelerde grlecei zere ATATRK, Trke szba /y/ ses
biriminin, Yakuta szba /s/ denkliinden (s.38); Trkedeki e nlsnn i,
, ekillerine (s.240); azlardaki sz varlndan (s.322) Latinceden
rneklere (s.307, 330); Estoncadan (s.175) Franszcaya (s.28, 144, 148,
167, 221, 302...) kadar ok geni bir alanda ve uzmanlk isteyen konularda
hassasiyetle almtr.
ATATRK, dil yazlarnda sadece kelime karlklaryla snrl
kalmamtr. Bazen ekleri incelemi (s.294), ou zaman kelimelerin
kkenini ortaya koyabilecek rnekleri bir araya getirmi, bazen de bu
kklerden; nder (s.31), yetkin (s.46), oturum (s.215, 225, 313), ye (s.215,
313), komutan (s.221), yant (s.236), bakan (s.247, 316), ada (s.267),
kaz (s.272), tzk (s.274), sezi (s.279) sonu (s.281), babakan (s.316),
kken (s.324), basn (s.349), onay (s.349), gven (s.319) vs. yeni ve ok
kullandmz kelimeleri tretmitir. Onarmak (s.259), berkitmek (s.259) vb.
fiillerle erk (s.247, 316), kip (s.117) gibi kelimelerin de yeniden ilek bir
ekilde kullanlmasna nderlik etmitir.
Trk Dili Tetkik Cemiyetince yaymlanan Osmanlcadan Trkeye Cep
Klavuzu, Trkeden Osmanlcaya Cep Klavuzu adl kitaplara bizzat katkda
bulunan ATATRK bu erevede gen, a, art, yatay, dikey, teet, eri
vb. terimleri tretmitir. Geometri terimlerinin yan sra ferik, miralay vb.
Arapa kkenli rtbe adlarn kaldrm, yerine modern ordularda kullanlan
general, amiral, mareal terimlerini almtr. Er ve erat szcklerini birer
askerlik terimi olarak Trkeye bizzat kazandrmtr. Onba, avu,
12
yzba, binba gibi eski rtbe adlarn ve unvanlar aynen kullanm,
temen, stemen, yarbay, albay gibi rtbe adlarn tretmitir.29
W. Radloffun 4 ciltlik Trk Leheleri Szl (1888-1911) ile E.
Pekarskiy'in 4 ciltlik Yakut Szl ATATRKn byk nem verdii
szlkler arasndadr; bu szlkleri sk sk kullanm ve kullandrmtr. Bu
lehelerdeki szckleri eskiliklerinden dolay esas saymtr.
almada grlecei zere ATATRKn bizzat kulland szlklere
H. Paasonenin uva Szl (brahim Horoz Basmevi, stanbul, 1950)n
ve W.Radloffun Wrterbuches Der Trk-Dialecte, Zweiter Band, (St.
Petersburg, 1899), Wrterbuches Der Trk-Dialecte, Dritter Band, (St.
Petersburg, 1905), Wrterbuches Der Trk-Dialecte, Vierter Band (St.
Petersburg, 1911) adl eserini ekleyebiliriz. Paasonen ve Radloff ile birlikte
W.Bang, A.von. Gabain ve R.R. Aratn Trkische Turfantexte VI (Berlin
Bilimler Akademisi, Berlin, 1934) adl eserlerini de okuduu kitaplara
ekleyebiliriz.
Yabanc szcklerin etimolojisine merakndan dolay etimoloji
szlklerinden ou, sofrasna ve alma masasna kadar gtrlmtr.
Bu szlklerden balcalar unlardr:
*Hint -Avrupa Dillerinin Etimoloji Szl, A.Walde-J. Pokomy (1930-
1932)
*Yunan Dili Etimoloji Szl, E. Boisacq (1923)
*Latin Dili Etimoloji Szl, A. Ernout-A.Melet (1932)
*Fransz Dili Etimoloji Szl, O. Bloch (1932)
*Alman Dili Etimoloji Szl, F. Kluge (1934)
Dil ile ilgili u yaptlar da incelemitir:
*Kaldenin lkel Dili ve Turanl Leheler, F. Lenormant (1875)
*Ural-Altay Dilleri ve Gruplamalar, H. Winkler (1885)
*Trk Dillerinin Hint-Avrupa Dilleriyle Olan Eski Balantlar,
A.V.Edlinger (1912)
*200 Smer-Trk Kelimesinin Karlatrlmas, F. Hommel (1915).30
almalarn, dil bilimsel bir yaklam olan dil ile millet varl
arasndaki iliki zerine kuran ve srdren ATATRKn Trkiye
Cumhuriyetini kuran Trk halk Trk milletidir. Trk milleti demek Trk dili
demektir. Trk dili Trk milleti iin kutsal hazinedir. nk Trk millet
geirdii nihayetsiz felketler iinde ahlknn, ananelerinin, hatralarnn,
menfaatlerinin; ksacas, bugn kendi milliyetini yapan her eyinin dili
29
Eker: s.517.
30
age.; s.517.
13
sayesinde muhafaza olunduunu gryor. Trk dili, Trk milletinin kalbidir,
zihnidir. szleri ile yine ATATRKn Mill his ile dil arasndaki ba ok
kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas mill hissin inkiafnda balca
messirdir. Trk dili, dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil uurla
ilensin. szlerinde dil-millet ilikisi en gzel ve salam ifadelerini
bulmaktadr.
ATATRKn dile hkimiyeti, slubunun zenginlii ve akcl da
bilinen bir gerektir ve bilgiye dayand ortadadr. Zeki, stn, ngrl,
emsalsiz, deha eklindeki sfatlarla nitelendirilen asker ve devlet adam
vasflarnn yannda ok ynl bir fikir adam olan ATATRK, ana dilini
kullanmaktaki stn becerisi ile kitleleri ulusal hedeflere ynlendirmitir.
Yazlar ve sylevleri yksek bir sanat deeri tamaktadr. Kktrk
Yaztlar'ndaki ze tenri basmasar asra yir telinmeser trk bodun elinin
trnin kem artan uda erti= stte gk kmedike, altta yer delinmedike,
Trk halk devletini, yasalarn kim bozabilirdi?' szleri deta, ATATRK'n
Benim naiz vcudum elbet bir gn toprak olacaktr; fakat Trkiye
Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr. vecizesinde tecelli etmitir.31
ATATRKn dile verdii nem daha nce de belirtildii gibi Trk Dil
Kurumunu kurmu olmas ve almalarna bizzat itirak etmi olmasyla da
snrl kalmamtr. Trk Dil Kurumunun binasnn tahsisinden amacnn,
grevlerinin, alma alanlarnn belirlenmesine ve dzenleyecei
etkinliklere, yapaca yaynlara kadar btn ileriyle yakndan ilgilenmitir.32
Orhon Yaztlar, Kutadgu Bilig ve Divn Lgatit-Trk ATATRKn
iaretiyle Trk Dil Kurumunun alma programna alnmtr. ATATRK,
1932 ylnda toplanan Birinci Trk Dil Kurultaynda Kutadgu Biligi biliyordu.
1934teki kinci Kurultayda da yaptn Fergana nshasn grmtr. Kutadgu
Biligin, Divan Lugatit-Trkn ve Eski Trk Yaztlarnn baslmasn
istemitir.33 Sayfa 50'deki tn giderip baz, giceyi tekrar34 eklindeki notlar,
Atebetl Hakayk da almalarnda kullandn gstermektedir.
Kutadgu Biligdeki;
Bu yanlug bolur bu kii edgsi
Kii edgs ol budun ydgsi
nsanlarn iyisi halkn kaygsn tar.35 ifadesi de Trk milleti iin
ATATRKn varlnn anlam gibidir.
TRK MLLET VE TRK DEVLET GB TRKE DE ATATRKLE
KUTLANMITIR.
31
Eker; s.516.
32
Nail Tan; Atatrk ve Dil Kurumu, TDK Yaynlar:863, Ankara, 2006, s.5.
33
Dilaar; s.198.
34
Edip Ahmet b. Ykneki; Atebetl Hakayk, Yay. R.R. Arat, stanbul, Ate, Basmevi, s.42.
35
age.; s.97.
14
BELGELER
Ben bilindii gibi anamdan doduum gnden beri askerim. Askerliin
yksek faziletlerini anlamaya baladm ada, anamdan, babamdan
balayarak bu yksekliin nereden geldiini anlamak merakna dtm.
lk bana cevap veren anam oldu: [ayol!] dedi, ben bundan hic bir ey
anlamadm. Fakat bugn anama hrmet! nk anamn bana ilk hitabnn
ne olduunu imdi anlyorum. Byk olduuna phe etmediim anam, bana
ATASE Arivi; Kls. Nu.: 16, Ds.: 440, F.: 1, 1-3.
17
18
daha byklk sfatn izafe ediyor. Bu manay izafe eden gne dil teorisidir.
Ayol kelimesinin Trke etimoloji eklini yazalm:
1 2 3
[a+ay+ol]
1) a1= Kktr, btn mevcudatn meneidir, esasdr.
2) Ay2= Kkn manasn kendisinde tecessm ettiren bir radikal
kktr.
3) ol= Kkten anlalan esasi manay umullendiren ve herkese mal
eden bir iarettir.
Agayol= ayol; bunu yaratan kadnn ifadesidir. O kadn
1
Gne Dil Teorisine gre insan d alandan gelen etkiler altndadr ve ilk dnme gnele
ilgilidir. Bu yzden dillerin douu da gnee balanmaldr. Gne, sat k, verdii aydnlk
ve parlaklk, tad g, kudret ve saysz nitelikleri ile dnen insann kafasnda ok ynl bir
kavram olarak belirmitir. Bu yzden ilk insanlar su, ate, toprak, byklk vb. btn maddi ve
manevi kavramlar birbirlerine, gnee verdikleri tek ad ile anlatmlardr. Bu kavram anlatan ilk
ses, birok anlama gelebilen Trke bir a sesidir. Zamanla ses ile anlam arasndaki
sembolizme dayanan a kavram paralanp baka ses ve kelimelerle anlatlan yeni kavramlarn
domasna yol amtr. Demir-Ylmaz; s.128-130.
2
ay-: Yaratmak (bir ey) hayat vermek, ruh vermek, vcuda getirmek, yaratmak (insan);
dzeltmek, tertib etmek, tesis etmek (yeri), (Ps.) rekzetmek, istihsal etmek... Pekarskiy; Yakut
Dili Lgati, C 1, s.51.
Atatrk bu maddeyi szlkte X ile iaretlemitir.
Kr. Clauson; s.215: ay: nlem sz; ay oul.
19
Trk kadndr. Bu szde unu ifade ediyor:
Geni sahalarda bykl tannm olan babann ocuu. Ayol!
20
21
Namo3= Nam+o
Nam= verehrung,4 hrmet
o= den5
yarlkam6= lutfetmi
dram7= lehre,8 akide, ilim, fen, hner, ders
sank9= gemeinde10=commume=cemaat
ykmek11= acht12 anhufungen13=yk
yarum14= leuchtende15=nurlam
yaltrm16= iltima etmek
duk17= kutsi, muazzez, mbarek
darni18= sihir
wip19=
3
namo: Tazim, hrmet, sayg. tken Trke Szlk; Haz. Yaar abayr, C 4, s.3488. Nam-o
iin bk. inasi Tekin; Uygurca Metinler I Kuani m Pusar (Ses iten lah), TDK Yaynlar,
Ankara, 1993, s.18, 45. Ayrca bk. A von Gabain; Eski Trkenin Grameri, ev. Mehmet Akaln,
TDK Yaynlar, Ankara, 1988, s.287. Ahmet Caferolu; Eski Uygur Trkesi Szl, 3. Bask,
Enderun Kitabevi, stanbul, 1993, s.90.
4
verehrung: Sayg, hrmet, takdir. Karl Steuerwald; Almanca-Trke Szlk, ABC Kitabevi
A.., stanbul, 1990, s.586.
5
Der belirleyicisinin -i hli. Duden Grammatik der deutschen Gegenwartssprache,
Dudenverlag, 1998, s.311.
6
yarlkamak: Ltfetmek. tken Trke Szlk; C 5, s.5230. Ayrca bk. Gabain; s.309. . Tekin;
s.52. Talat Tekin; Orhon Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara, 1988, s.183. James Russell Hamilton;
yi ve Kt Prens yks (KP), ev. Vedat Kken, TDK Yaynlar, Ankara, 1998, s.230.
Caferolu; s.187. Aptullah Battal; bn-i Mhenna Lgati, TDK Yaynlar, Ankara, 1997, s.86.
7
drm < Skr. dharma: Din, akide. Caferolu; s.45.
8
lehre: reti, dstur, kaide, nazariye, doktrin, meslek, sistem, dizge. Steuerwald; s.357.
9
sang: Cemaat, topluluk, halk. Rahipler cemiyeti, rahip. tken Trke Szlk; C 4, s.4059.
Ayrca bk. Gabain; s.292. . Tekin; s.47. Caferolu; s.129.
10
gemeinde: camia, cemaat. Steuerwald; s.247.
11
ykmek: 1. Toplamak; derlemek; st ste ymak; biriktirmek. 2. Yn; dernek; topluluk;
yma, kme. tken Trke Szlk; c. s.5399. Ayrca bk. Gabain; s.313. Caferolu; s.199.
12
acht: sekiz. Steuerwald; s.17.
13
anhufung: yl, birikinti, kmeleme, terakm. Steuerwald; s.32.
14
yarmak: almak; parlamak. tken Trke Szlk; C 5, s.5227. Ayrca bk. Gabain; s.309.
Hseyin Namk Orkun; Eski Trk Yaztlar, C IV, s.134. KP; s.230. Caferolu; s.187. Talat
Tekin; XI. Yzyl Trk iiri, TDK Yaynlar, Ankara, 1989, s.261. Talat Tekin; Irk Bitig Eski
Uygurca Fal Kitab, nc Kitap, Ankara, 2004, s.63. Battal; s.87. Lgat-it-Trk Dizini, TDK
Yaynlar, Ankara, 1986, s.753.
15
leuchtende: Parlak, aydnlk, kl. Steuerwald; s.360.
16
yaltr: Parlamak, k samak. tken Trke Szlk; C 5, s.184. Ayrca bk. Gabain; s.308.
Caferolu; s.184. DLT; s.737.
17
duk: 1. Salverilen; gnderilen; gnderilmi. 2. Tanr adna ayin yaparak salverilen hayvan;
tanrya adanan; kutsanm hayvan. Kutlu ve mbarek olan; mukaddes; kutsal; aziz. tken
Trke Szlk; C 2, s.2029. Ayrca bk. Caferolu; s.56. Gabain; s.273. Orkun; s.56. T. Tekin;
Orhon Yaztlar, s.136.
18
darni: By sembolleri, by, sihir. tken Trke Szlk; C 1, s.1109. Ayrca bk. Gabain;
s.272. . Tekin; s.39, 54. Caferolu; s.44.
19
W. Bang-A.von. Gabain-R.R. Arat; Trkische Turfantexte VI, Berlin Bilimler Akademisi, Berlin,
1934. Metnin evirisinde (s.105) tk wip (?) eklinde soru iareti ile verilmitir.
22
nom20=kanun, din, akide
sudur21= sudurlamak
20
nom: 1. Kanun; yasa. 2. Din kural; kutsal yasa; eriat. 3. Buda dini; dharma. 4. reti; akide;
kanun; din; telakki; inan. 5. Dua. 6. Din eser. 7. Millet. tken Trke Szlk; C 4, s.3563.
Ayrca bk. Gabain; s.288. . Tekin; s.45. Orkun; s.68. KP; s.204. Caferolu; s.92. DLT; s.421.
21
sudur: 1. Vaaz kitab. 2. Budann vaaz. tken Trke Szlk; C 4, s.4346. Ayrca bk.
Gabain; s.295. Caferolu; s.138.
23
teksin22= rolle=baha, fasl
er+r23= err (ahsi zamir)
yime24= keza
dn25= bu defa, zaman
tkel26= kmil, cmle, kmilen
bilke27=lim
alku28= kffeten
(algg)
kin29= vs, misk, badehu
snar30=aksa, canip
er31=binihaye, mebzul
k32= kesin, vafir, deniz
22
tegzin: 1 Dnen. 2. Anafor; girdap. 3. Dalga; kvrlma; 4. Merdane. 5. Tomar. 6. Balk;
blm; fasl. 7. Muhit. tken Trke Szlk; C 5, s.4684. Ayrca bk. Caferolu; s.152. Gabain;
s.298. Orkun; s.108. KP; s.217.
23
-r: geni zaman 3. tekil kii eki. Gabain; s.80.
24
yime: Yine, tekrar, yeniden. 2. Dahi, her ne kadar. 3. Hep. tken Trke Szlk; C 5,
s.5334. Ayrca bk. Gabain; s.312. . Tekin; s.53. T. Tekin; Orhon Yaztlar, s.185. KP; s.232.
Caferolu; s.193. T. Tekin; XI. Yzyl Trk iiri, s.263.
25
dn:1. Bahsedilen zamanda. 2. Zaman, vakit. tken Trke Szlk; C 4, s.3670. Ayrca bk.
. Tekin; s.46. Caferolu; s.98.
26
tkel: 1. Btn, tam, tamam. 2. Tamamyla, hep, tamamen, bsbtn. 3. yi bir hlde, salam.
4. Zarar grmemi, dokunulmam. 5. Mkemmel. 6. Sa salim. tken Trke Szlk; C 5,
s.4934. Ayrca bk. Gabain; s.303. . Tekin; s.50. Orkun; s.120. KP; s.227. Caferolu; s.168.
T. Tekin; XI. Yzyl Trk iiri, s.255. T. Tekin; Irk Bitig, s.61. DLT; s.668.
27
bilge: 1. Bilgi sahibi, iyi ahlakl, rnek alnacak olgunla ulam kii; hkim, akll, dirayetli,
fetanetli, muktedir, mtebahhir. 2. Geni ve derin bilgi sahibi, bilgin, lim. 3. Bilge, bilgili kii,
hkim. 4. Danman 5. Bilgi. tken Trke Szlk; C 1, s.606. Ayrca bk. Gabain; s.268. .
Tekin; s.38. Orkun; s.26. T. Tekin; Orhon Yaztlar, s.126. KP; s.170. Caferolu; s.28. T.
Tekin; XI. Yzyl Trk iiri, s.215. DLT; s.92.
28
alku: 1. Tamamen, bitene kadar, hep, hepsi, tamam, btnyle. 2. Her yerde, her yerinde. 3.
Hep, btn herkes, her nevi, eitli. 4. Herkes. tken Trke Szlk; C 1, s.212. Ayrca bk.
Gabain; s.260. . Tekin; s.36. Orkun; s.7. KP; s.133. Caferolu; s.8. T. Tekin; Irk Bitig, s.49.
29
kin: Sonra, son, istikbal; gelecek. tken Trke Szlk; C 3, s.2675. kin: misk, misk kokusu,
iyi bir koku, gzel koku. C 3, s.2675. Ayrca bk. Gabain; s.280. Caferolu; s.74. T. Tekin; Irk
Bitig, s.55.
30
sar: 1. stikamet, yn, taraf. 2. Bir eyin taraf, yan. 3. ift olan bir eyin teki. 4. Yar, yarm,
bir nesnenin yars. 5. Bur blgesi. 6. Akraba, yakn. 7. Edeer; denk. 8. Sra dizi. 9. ... tarafa,
dorultusunda. tken Trke Szlk; C 4. s.4203-4204. Ayrca bk. Gabain; s.293. . Tekin;
s.48. Orkun; s.99. Caferolu; s.134. DLT; s.516.
31
er: Pek ok, saysz, hesapsz. tken Trke Szlk; C 4. s.1477. Ayrca bk. Caferolu;
s.50. Gabain; s.265.
32
k: ok, pek ok. tken Trke Szlk; C 4, s.3685. Ayrca bk. Battal; s.55. DLT; s.455.
24
25
tirin33= amik
kuvrag34= qawragu= cemaat
tdg35= mania
olurmak36= iskn etmek
rn37= makam
r38= ayakta
egin39= vera, zahz
tip40= derhal
ine41= bowehiati
tk42= rica
33
trin: derin. tken Trke Szlk; C 5, s.4754. Ayrca bk. DLT; s.605.
34
kuvrag: 1. Cemaat; meclis; kalabalk; toplant. Topluluk; grup. 2. Rahipler meclisi, rahipler
dernei. tken Trke Szlk; C 3, s.2871. Ayrca bk. Caferolu; s.125.
35
tdg: Engel; engelleme; mania; set. tken Trke Szlk; C 5, 4798. Ayrca bk. Gabain;
s.299. T. Tekin; s.170. KP; s.221. Caferolu; s.154. DLT; s.612. A. Dilaar; (900. Yl Dnm
Dolaysyla) Kutadgu Bilig ncelemesi, 4.Bask, Ankara, 2003, s.106.
36
olur-: 1. Oturmak, oturmu olmak. 2. kamet etmek. 3. Durmak. 4. Tahta oturmak, hkm
srmek. tken Trke Szlk; C 4, s.3613. Ayrca bk. Gabain; s.288. Orkun; s.70. T. Tekin;
Orhon Yaztlar, s.162. KP; s.153. Caferolu; s.94. T. Tekin; Irk Bitig, s.57. Sir Gerard
Clauson; An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford At The
Clarendon Press, 1972, s.150. Martti Rsnen; Versuch Eines Etymologischen Wrterbuchs
Der Trksprachen, Helsinki 1969, s.361.
37
rgin: 1. Hakan ota, saray, konak. 2. Taht. tken Trke Szlk; C 4, s.3710. Ayrca bk.
Caferolu; s.101. Gabain; s.290. Orkun; s.78. Clauson; s.225.
38
ri: Yksek, vakur. tken Trke Szlk; C 4, s.3711. Ayrca bk. Clauson; s.197. Gabain;
s.299. Caferolu; s.101.
39
egin: 1. Srt, omuz, ein, eyin, egin. 2. adr ats, dam. 3. Eni bir buuk kar, uzunluu drt
arn gelen bez. tken Trke Szlk; C 2, s.1373. Ayrca bk. Caferolu; s.46. Clauson; s.
109. Gabain; s.263. M. Ergin; Dede Korkut Kitab, C II, TDK Yaynlar:219, 2.Bask, Ankara,
1991, s.103.
40
tip: Diye, iin, ... amacyla. tken Trke Szlk; C 5, s.4831. Ayrca bk. T. Tekin; Irk Bitig,
s.60. Orkun; s.110. Gabain; s.174.
41
ine: yle; u ekilde; yle; bylece; bu suretle; buna gre. tken Trke Szlk; C 2, s.
2173. Ayrca bk. Caferolu; s.63. Gabain; s.149. . Tekin; KP, s.41. Clauson; s.172.
42
tg: Dilek, istida, istek; rica. 2. Dua, niyaz, ibadet. 3. Soru. 4. Ulatrlan, gnderilen. 5. Dilek
dileyen. tken Trke Szlk; C 4, s.3724. Ayrca bk. Gabain; s.291. . Tekin; s.46. Orkun;
s.78. T. Tekin; Orhon Yaztlar, s.164. T. Tekin; Irk Bitig, s.58. KP; s.158. Caferolu; s.103.
DLT; s.469. Clauson; s.51.
26
Tanr Tanrs Burkan yarlkam, gkte yerde de sekiz ykmek nurlu,
duk darni adl sudur nom bitik43
Tanr Tanrs Burkan yere ve gke ait olmak zere nurlu, parlak,
mukaddes sekiz cilt halinde efsunlu tek adl kanun kitabnda irade
buyurmutu
43
Eski Uygur alfabesinde yazlm Buda eserlerinden olan Sekiz Ykmekten bir paradr
(Bang-Gabain-Arat; s.104). Sekiz Ykmek (Sekiz Tomar) adl sudur, Uygurlar arasnda ok
yaylm bir din eserdir. inceden evrilmi olan Sekiz Ykmek, Burkancla ait din-ahlaki
inanlarla baz pratik bilgileri ihtiva eder. Ksa cmleleri, ak ve samim ifadesi, zengin kelime
hazinesi ile dikkate deer bir slubu vardr. A. Bican Ercilasun; Balangcndan Yirminci Yzyla
Trk Dili Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara, 2004, s.248.
27
Le dieu des dieux Burkan a ordonn au ciel et la terre dans huit
groupes illummies [illumins?] lumineux et sacrs tek wip nomm.
28
Biri44 - imal
Kidin45 - garp ?
46
yr - cenup
r47, yir48= ...[?]
44
biri: 1. Gney. 2. Sa. tken Trke Szlk, C 1, s.622. Caferolu; s.29. Gabain; s.268.
biri ve yrnn anlamlar karm grnyor. Atatrk de ? ile buna iaret etmi olabilir.
45
kidin: 1. Arkadan. 2. Kar yaka. 3. Geri, arka, sonra. 4. Bat. 5. Arkada. 6. Batda. 7. Kuzey,
kuzeyde. 8. te tarafta. tken Trke Szlk, C 3, s.2667. Caferolu; s.73. Orkun; s.812.
Gabain; s.281.
46
yr: 1. Kuzey. 2. O yanda, orada. 3. Yukar doru. tken Trke Szlk, C 5, s.5327. Orkun;
s.894.
47
ir (ir/yir/r/yr): 1. Kuzey. 2. Gney, yerin gney yan. 3. Solda. 4. Orada. tken Trke
Szlk, C 2, s.2199. Caferolu; s.58. Gabain; s.311. S.G: Clauson; An Etymological of Pre-
Thirteenth-Century Turkish, Oxford At The Clarendon Press, 1972, s.954. ir: Gney, gneli yer.
Dilaar; s.128.
48
yir: 1. imal, kuzey. 2.Orada. 3. Solda. tken Trke Szlk, C 5, s.5337. Caferolu; s.194.
Gabain; s.311.
29
M. K.
n49 (ses)?!
M. sanas+ku= iitmek
F. san= ses
L. sanas=
Far. n-idem=
T. ses50=n
Trkce Arapca ?
Ses+el
49
n: Ses, seda. tken Trke Szlk, C 5, s.5043. Caferolu; s.177. Clauson; s.167.
Rsnen; s.521. Battal; s.82. Gabain; s.306. Dilaar; s.79, 128.
50
ses: Kulak tarafndan alglanan titreim. tken Trke Szlk C 4, s.4167.
30
/lar/dar/
e
51
n +da+r
.e
n+dar52
-------------------------
der+mek
ler/gar
ir
g+ar=/l+ar
g=d
51
n: 1. Dou. 2. Bir eyin esas tutulan yznn bulunduu, bakt, yneldii, gittii taraf. 3. Bu
yne gelen yakn evre, kar taraf; binalarn karsna gelen aklk alan. 4. Bir eyin ileride
bulunan blm; ba taraf; en ileri ksm... tken Trke Szlk; C 4, s.3696. n: Bir eyin
esas ksm. Rsnen; s.372.
52
nder: 1. Yaptrm ve ikna etme gc, n ve toplumsal yeri bakmndan iinde bulunduu
toplumun tutum, davran, etkinlik ve alkanlklarn deitirerek yn verebilen, toplulua
bakanlk edebilen kimse; ef; lider (1935). 2. Siyasi bir akma nayak olan kimse. tken
Trke Szlk; C 4, s.3699.
31
Cum+ur =cumhur
+Bagan
Reisi Cumhur
32
oron53-luk
53
oron: Yer, mevki, makam. tken Trke Szlk, C 4, s.3633. Caferolu; s.96. Clauson;
s.233. Rsnen; s.365. Gabain; s.289. Dilaar; s.86, 106.
33
34
a-mak
a-t=Akabe
an-la-mak ay= mana

54
an = akl ay-k55
ay-la=
ay-kr56
ank(g)57= zeka sag
sag
es58= akl sine
is= [?]
sne
us59
uz60
kar-mak61 uguk62
karar= akl
g
ok63= us
k=akl kl=li
uz
(k)
g64=akll ge, e=li
an=akl an+at=akll zerey (?)
n
ay
54
an (<ang): 1. Bilincin irade ve heyecan karmam dnce ve anlama gc, zihin. 2. Aklda
tutabilme yetenei, hafza. tken Trke Szlk, C 1, s.238. Clauson; s.165.
55
anuk: ank, uyank. Dilaar; s.97.
56
Bk. Clauson; s.271, 219.
57
Clauson; s.165.
58
Rsnen; s.49.
59
us: Akl, zek, anlay. Clauson; s. 240. Rsnen; s.516. Dilaar; s.81.
60
uz: Mahir,usta. Clauson; s. 277. Rsnen; s.517.
61
karmak: Bir eyi bir eyle kartrmak, birbiri iine katarak kartrmak, karlm hle getirmek,
katmak, bir araya koymak, ekletmek, bititirtmek, st ste ydrmak. Clauson; s.642.
62
ukug: Anlay, kavray, zek. Clauson; s.83. uk-: Anlamak, kavramak. Rsnen; s.511.
63
okmak/ukmak: Anlamak. Dilaar; s.105.
64
g: akl. Dilaar; s.36, 85. Rsnen; s.368.
35
36
Eski + A+may+m+iz
aramba
1- Perembe - Eskisi
2- Cuma mag+m+z
3- E. iz
4- Pazar
5- E. .
6- Sal is
----------------------
X 7- aramba X
-----
10
------
4
7
X-X 8
37
ATASE Arivi; Kls. Nu.: 1, Ds.: 031, F.: 1-7, 1-179.
38
Not (8)
1) sana65= fikir (yak.)
sanag66
sang sanmak
sanh
2) sete67= ayp, rezalet

+r:
(Mool) +e68= kapmak
3) setinyi, settinyi,69 yetin,70 yedinci
s=y71
65
sanaa: 1. Fikir, dnce, tefekkr, emel, idrak, maksat, arzu, sik, ruh, vicdan, his. Pekarskiy;
C 7, s.397. Caferolu; s.129. KP; s.206. DLT; s.487. Gabain; s.292. tken Trke Szlk, C
4, s.4053.
66
sanaa- :Tefekkr etmek, zannetmek, dnmek, etrafl dnmek, mnakaa etmek,
hkmetmek... Pekarskiy; C 7, s.399.
67
sete: bedbahtlk, rezalet, ayp; hiddet, yeniden armak. Pekarskiy; C 7, s.247.
68
seter- (sete+rden; kr. Mo. setere sklmek, kapmak, krlmak, kmek.) Pekarskiy; C 7, s.
248.
69
setinyi, settinyi: kr. ET yetin, Osm. yedinci. Pekarskiy; C 7, s.252.
70
yetin: Yedinci. tken Trke Szlk, C 5, s.5307. Caferolu; s.194. Orkun; s.892.
71
Yakutada szba /y/ fonemi /s/ye deimitir. Talat Tekin-Mehmet lmez; Trk Dilleri Giri,
Simurg, stanbul, 1999, s.69. J.R. Krueger, Yakut Manual, Indiana University Publications,
Uralic and Altaic Studies, 21, The Hauge: Mouton, 1962, s.40. The Turkic Languages, Edited By
Lars Johanson and va . Csat, Routledge: London and New York, 1998, s.417.
39
40
revnion
kamun
kamusal72
kamus
cum73= cemi, kmilen, mecmu, mterek, umumi, tekmil

+suluk= umumi menfaat
cum+ak= cennet
72
kamusal: Kamuya ait, kamuyla ilgili. tken Trke Szlk, C 3, s.2373. Kelimenin kk iin
bk. Clauson; s.627. Dilaar; s.81, 85, 95. Caferolu; s.109.
73
Kr. cum (cemin oulu): Toplamalar, ymalar. Develliolu; s.145. cemi: Cmle, hep,
btn. age.; s.132.
41
42
yet74= kudret
yetek75= emel, gaye
yeten= kfi
yeter76= kifayetli, varis
yetik77= kmil, kemale ermi, tam, vakf
74
Kr. yet-i: 1. nsan ve hayvanlara zg doal yetenek, kuvve (1942). 2. nsanda bulunan bir ii
yapabilme gc, meleke, kuvve. 3. psikol. nsann bellek, akl yrtme, alglama veya hayal
gc gibi doutan gelen zihni glerinden herhangi biri, meleke. tken Trke Szlk, C 5,
s.5307. yet-: yakalamak, erimek, ulamak; geisiz fiil olarak kullanld durumda yetkin
olmak. Clauson; s.884.
75
yetek: Ama. tken Trke Szlk, 5, s.5306. Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl
(DS); TDK Yaynlar, Ankara niversitesi Basmevi, 1993, C XI, s.4256.
76
yeter: (yet-mek<yet-er): Bir gereksinmeyi karlayacak nitelikte olan, kfi. tken Trke
Szlk C 5, s.5306.
77
yetik 1: 1. lerinde becerikli. 2. G ileri baaran. 3. Bilgili , olgun, arbal. 4. Bir iten,
durumdan haberdar olan. 5. Sorumlu. tken Trke Szlk C 5, s.5307. DLT; s.777.
Caferolu; s. 195. DS; C XI, s.4257.
yetik 2: Ermi, erimi, olgunlam, yetimi, irilemi, olmu. DS; C XI, s.4257.
43
44
yetim78= istitaat
yetimsiz= istitaatsiz
yetirlemek79= ikmal etmek, tamamen ifa etmek
yetirme80= ibla
yetirmek81= ibla etmek, ikmal, isal, itmam etmek
yetimek82
yetimi83
yetitiren84= mrebbi
yetitirmek85= talim etmek, terbiye etmek
yetiz86= tam, amade
yetizlemek
yetkil= kfi
yetkilik= salahiyet, kifayet
78
yetim: Yetecek kadar. tken Trke Szlk, C 5, s.5307. DS; C XI, s.4258.
79
yetirlemek: Bitirmek. tken Trke Szlk C 5, s.5307. DS; C XI, s.4258.
80
yetirme: 1. Yetirmek eylemi. 2. Denk getirme, ayarlama. tken Trke Szlk, C 5, s.5308.
81
yetirmek: 1. Tamam etmek, bitirmek, tamamlamak. 2. Ulatrmak, gtrmek, iletmek, ibla
etmek, vasl etmek. 3. Besleyip bytmek, yetitirmek. tken Trke Szlk, C 5, s.5308.
82
yetimek: 13. (ocuklar iin) geliimini tamamlayp i grebilecek duruma ve yaa gelmek,
bymek. 14. (Uzmanlk gerektiren ite alanlar iin) iyi bir renim grm, uzmanlam
olmak, renmek, gelimek. tken Trke Szlk, C 5, s.5308.
83
yetimi: 1.Gereken nitelikleri kazanm, gerekli olgunluu kazanm olan. tken Trke
Szlk, C 5, s.5308.
84
yetitiren: Yetitirme iini stlenen, yetitirici, eitici. tken Trke Szlk, C 5, s.5308.
85
yetitirmek: 1. Yetitirmek eylemini salamak. 7. mcz. (Kii iin) gerekli bilgi ve becerileri
kazandrmak, eitmek. 8.mcz (ocuk iin) geliip bymesini salamak, i tutacak duruma
getirmek, bytmek. tken Trke Szlk, C 5, s.5309.
86
yetiz: 1. Mkemmel. 2. Enli, enine geni. 3. Tamam. 4. Henz, yeteri kadar. tken Trke
Szlk, C 5, s.5309. DLT; s.777. DS; C XI, s.4258.
45
46
III
87
yetkin = kmil
etudier88= almak
etudiant89= ?
etudie90= ?
yetimek
yetien
yetitirmek
yetitiren
yetiim91
yetitirim92
yetitirmen
yetimen
yetikin93
yetiik94
yetimemi
87
yetkin: 1. Kendisinden beklenen gerekli olgunlua erimi, eksiksiz, ergin, olgun, kemale
ermi, kmil, mkemmel (1935). tken Trke Szlk, C 5, s.5310.
88
etudier: almak. Tahsin Sara, Byk Franszca-Trke Szlk, Adam Yaynlar, kinci
Basm, 1989, s.556.
89
etudiant: renci. age.; s.556.
90
etudie: Ett eden, aratran. age.; s.556.
91
yetiim: Yetimek eylemi sonucu, formasyon. tken Trke Szlk, C 5, s.5310.
92
yetitirim: 1. Yetimek eylemi ve teknii. 2. Bir hayvana herhangi bir amala baz alkanlk ve
beceri kazandrma ii. tken Trke Szlk, C 5, s.5309.
93
yetikin: Yetimi olan. tken Trke Szlk, C 5, s.5308.
94
yetiek: Yetime durumu, eitim, formasyon. tken Trke Szlk, C 5, s.5308. yetiik:
Delikanl. DS; C XI, s.4258.
47
48
(1)
+ onamak95= tercih, itaat etmek
onar96= tercih, itaat et.
onar-ca= tercihen, tavan [?]
+ tanmak97= ahit olmak
tank98= ahit
+lk99= ahitlik
+ umak100= tayr etmek
ukan: tayyare
+ birin ikin101= bir[?] defa...
+ yel (yil)mek102= yel gibi kitmek,
sra(t)le komak
103
yel (yil)-ik,
li =puyan olan
yelen
+ tmek104= kemek, mecazen [?]mek
tnmek105= ileri gemek, saknmak
tn106= istifar
95
onamak: Verilmi bir karar veya yaplm bir eylemi doru, uygun ve yerinde bulmak, tasvip
etmek, beenmek, kabul etmek. tken Trke Szlk, C 4, s.3617.
96
onar-: Dzeltmek, daha iyi hle getirmek. Clauson; s.189.
97
tanmak: 5. (Kii iin) kimliini belirleyebilmek, bilip ayrt edebilmek, tehis etmek, semek,
ayrt etmek. 6. Hakknda doru ve tam bilgi sahibi olmak. tken Trke Szlk, C 4, s.4581.
Clauson; s.514.
98
tank: Bir olay gren ve bilen kimse, ahit. tken Trke Szlk, C 4, s.4580. Clauson;
s.518. Dilaar; s.81.
99
tanklk: Tank olma, durumu, ahitlik, ahadet. tken Trke Szlk, C 4, s.4580. Clauson;
s.519.
100
umak: Havalanp gitmek. tken Trke Szlk, C 5, s.4962. Clauson; s.19.
101
Orhon Trkesinde -(X)n addan ad yapm eki, sra say ekidir. T. Tekin; Orhon Trkesinin
Grameri, s.84, 131.
102
yelmek: 1. (Kii iin) komak, acele ile yrmek, telala koturmak, hzla gitmek, tez komak.
2. Acele etmek. yilmek: 1.Komak. 2. Hcum etmek. tken Trke Szlk, C 5, s.5282, 5334.
Clauson; s.918.
103
yelik, yilik: ok koan, yelici. tken Trke Szlk, C 5, s.5279, 5334.
104
tmek:1. Gemek, arasndan gemek, bir eyden geerek ulamak, amak. tken Trke
Szlk, C 4, s.3723. DLT; s.467. Caferolu; s.103. KP; S.158. Clauson; s.39.
105
tnmek: 1. Sylemek, saymak. 2. Saygl biimde anlatmak, arz etmek, byklerden bir
dilek dilemek, bir dilek sunmak, dilemek, yalvarmak, rica etmek, arz etmek, malumat vermek. 3.
Dua etmek. 4. Kn bye hitab, sunmak. tken Trke Szlk, C 4, s.3725. DLT;
s.469. Caferolu; s.103. Orkun; s.830. KP; s.158. DS; C IX, s.3359. Dilaar; s. 80.
106
Clauson; s.62. tn: Rica, maruzat. tken Trke Szlk, C 4, s.3725. T. Tekin; Orhon
Trkesinin Grameri, s.92.
49
50
(2)
107
te = te taraf
108
+ ot = ate
109
ot+ak
ot+a = iinde ate yaklan yerler
(d)
ot+cak (o+cak)110
ot-un= ..
(d)
ot-u = ..
( )
+tn:111 gice (tn gn-gice gndz)
(d)
tnek,112 tnemek113
tn bucuu114: nisflleyil
+ogan:115 allah, halk
oglan, ogul:116 mahluk, ocuk
+baz:117 tekrar; tn giderip baz, giceyi tekrar gi..118
107
te: 1. Geerek. 2. Sonra, bundan sonra, sonunda, bundan sonra. 3. Fazla, ar. 4. br
taraf, ileri. 5. (Bulunulan ya da temel alnan eye gre) daha ileride, daha uzakta olan yer, uzak,
ayr, mavera. tken Trke Szlk, C 4, s.3720. Clauson; s.38.
108
od: Ot, ate. tken Trke Szlk, C 4, s.3583. Caferolu; s.96. Clauson; s.34. Battal; s.54.
Dilaar; s.133.
109
otag (ot--mak): Byk geici konut, byk adr, ota. tken Trke Szlk, C 4, s.3643.
ota: Ot (ate) yeri, adr. Battal; s.54.
110
ocak: 1. Ate yaklan yer. 2. Eski evlerde duvar iine yaplm, duman ekmesi iin bir
bacas bulunan, snma, yemek yapma vb. amalarla kullanlan zel yer, mine. tken Trke
Szlk, C 4, s.3581. Caferolu; s.92. oak: Ocak. Grnbech; s.142. Rsnen; s.356.
111
tn: Gece, geceleyin, karanlk. tken Trke Szlk; C 5, s.4940. Battal; s.78.
112
tnek (tn-e-k): 1. Tnek, in. 2. Hapishane, zindan. 3. Geceyi geirecek, yatlacak yer, ev. 4.
Tavuklarn gecelemesi iin ykseke yere konmu zgara vb. eyler... tken Trke Szlk; C
5, s.4940. Battal; s.78. Clauson; s.519.
113
tnemek: 1. Gecelemek. 2. (Ku, tavuk vb. iin) uyumak iin bir dal ya da srk zerine
konmak. 3.(Kii iin) ykseke bir tabure vb. eye ireti oturmak. 4. az. mcz. lmek. tken
Trke Szlk; C 5, s.4941. Ekrem Arkolu; rnekli Hakasa-Trke Szlk, Aka Yaynlar,
Ankara, 2005, s.533.
114
tn buuu: Gece yars. tken Trke Szlk; C 5, s.4941. Battal; s.78. DLT; s.670.
115
ogan: Tanr, Allah. tken Trke Szlk, C 4, s.3588. Caferolu; s.93. oan: 1. Kudretli. 2.
(Tanr adlarndan) Kuvvetli. Battal; s.52.
116
oglan: ocuk, olan. tken Trke Szlk, C 4, s.3588. DLT; s.423. Caferolu; s.93.
Orkun; s.820. T. Tekin; Irk Bitig, s.57. Grnbech; s.142.
117
baz. (ar.) 1. Gerisin geriye, geri. 2. Yeni batan, yeniden, geriye, geri, tekrar. tken Trke
Szlk, C 1, s.514.
118
tnetr tnngni knng kiterip
tnng kiterip baz yaratur tanga
Gnn giderip geceni getirir; geceni giderip tekrar tan aydnlatr. Edip Ahmet b. Yknekinin
Atebetl Hakayk adl eserinden bir beyittir. R.R. Arat, Atebetl Hakayk, stanbul Ate
Basmevi, 1951, s.42.
51
52
3
+ denk119= itidal, tevazm, msareat

+ an-mak120= yat, tahatr, fehim, idrak et.
an(k)121= fehim, idrak
(an(k)sz, an(k)szn)
an122= yat et, fehim, idrak et! anla
anka= a Tembih ve Tekit alametidir. (anla ha!)
+ ss123= sahip, efendi
ss-z124= sahipsiz yer, l
+ Bayat125= Kadim
(bayat ekmek)
126
+ diriltmek = ihya etmek
119
deng: (te/de) 1. Eit, denk. 2. Ayn arlkta olan tken Trke Szlk, C 1, s.1149. denk:
(in. deng (merdiven basama, derece, sra, eit, denk, benzer) 1. Yk hayvanlarnn iki
tarafna ykletilen ykn her biri, ii dolu uval. 2. Birbirine eit iki eyden biri, e, nazir, benzer,
muadil tken Trke Szlk, C 2, s.1163. Caferolu; s.152. Dilaar; s.114.
120
anmak: 1. Gemite olan bir olay veya tand birini aklna getirmek, hatrlamak. 2. Aklna
getirdii bir eyi, bir kimseyi veya olay diliyle sylemek, bahsetmek, zikretmek. tken Trke
Szlk, C 1, s.260. angama: Anlamak. Caferolu; s.11. Clauson; s.168.
121
an: (ang>an) psikol. 1. Bilincin irade ve heyecan karmam dnme ve anlama gc. 2
Aklda tutabilme yetenei, hafza. tken Trke Szlk, C 1, s.239. a: Anlay, kavray,
zek. Clauson; s.165.
122
an: Hatrlamak. Clauson; s.168.
123
s: Sahip. tken Trke Szlk, C 2, s.2051. iss: Sahip. Ergin; s.153.
124
ssz: 1.(yer iin) kimse bulunmayan ya da az insan bulunan, tenha, bo, oturulmayan. 2.
mcz. (nsan iin) kimsesi olmayan, yalnz. tken Trke Szlk, C 2, s.2058.
125
bayat (bay> bay-t): 1. Sonsuz gemiten beri var olan, kadim. 2. (Tanrnn ezeli sfat
iin) Kadim. 3. Ulu Tanr. tken Trke Szlk, C 2, s.509. Caferolu; s.24. Dilaar; s.95, 107,
115. Clauson; s.385.
126
diriltmek: 1. Dirilmesini salamak, yeniden hayata dndrmek. 2. mcz. Canllk kazandrmak.
3. Unutulmu grnen bir eyi yeniden gndeme getirmek, geerliliini salamak. tken
Trke Szlk, C 2, s.1239.
53
54
-2-
127
1) ar : al
mavera
meakkat
2) or128: bur
merkum
3) ur: akur (ak=at)
(ur-ba)= maya;
urab: mene+g= asla ait bir ey
uruk129= tohum (ur- k)
4) r: (r+k130)= esrar derin
(r+m)131= efsun
5) er:132 saba, neit, kahraman, zev, mert
6) r: (cahil= yokul= ay-ok-ul=ayak-sul(suz)=yoksul- yoksuz
ay= ziya, (hayat, h)areket, ilim vs. cahil-yokul bu sfatlardan mahrum
127
ar: Yorgun, argn, bitkin. Rsnen; s.22. Kr. ar-: Yorulmak, kuvvetten dmek. Clauson;
s.193.
128
or: 1. Taht. 2. Kale, kale burcu. 3. Hendek. tken Trke Szlk, C 4, s.3626.
129
urug: 1. Nesil, kuak, soy, torunlar, dl, 2. Tane, tohum, evin. 3. Ekin. tken Trke Szlk,
C 5, s.4994. DLT; s.697. Orkun; s.876. Caferolu; s.174. Gabain; s.305. DS; C XI, s.4041.
Clauson; s.215. Dilaar; s.114, 139. Aslen tohum, ekirdek, tane anlamnda somut bir ad olan
bu szck, zrriyet, soy, nesil, torunlar, dl; klan gibi mecazi anlamlara sahiptir. Yong-S ng Li;
Trk Dillerinde Akrabalk Adlar, Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi:15, Simurg, stanbul, 1999, s.55.
130
rk: 1. Khinlik, gnldekini dar karma. 2. Fal iareti. 3. aret, rumuz. tken Trke
Szlk, C 2, s.2049. Clauson s.213. Caferolu; s.58. Talat Tekin; Irk Bitig, s.53.
131
rm: Sr, giz. tken Trke Szlk, C 2, s.2048. DS; C VII, s.2486.
132
er: 1. Erkek, bey, adam, erkek kii. 2. Koca, e, zev. 3. Asker, nefer. 9. Kahraman, yiit,
bahadr, cesur. 11. Sznde duran, sznn eri. tken Trke Szlk, C 2, s.1459. Clauson;
s.193.
55
56
-2-
133
(r+d+e) =alev. r+ge=
134
r+gen = sreyya, ahika
r+gin:135 taht. r+i136= kaim
r+ki137= ali, bala, celil.
r+nek138= misal, mek (asla benzetmek.
r+t139= alev, harik.
r+140= bl
r+= mertebe.
133
rt: Alev. Clauson; s.201. Caferolu; s. 102.
134
r: Ykseklik, tepe, zirve. rge: yukar. tken Trke Szlk, C 4, s.3707, 3709. Clauson;
s.193. DS; C IX, s.3346.
135
rgin: 1. Hakan ota, saray, konak. 2. taht. tken Trke Szlk, C 4, s.3710. Caferolu;
s.101. Orkun; s.830. Gabain; s.290.
136
ri: Yksek, vakur. tken Trke Szlk, C 4, s.3711. Caferolu; s.101. A. Dilaar; Kutadgu
Bilig ncelemesi, TDK Yaynlar, Ankara, 2003, s.136.
137
rki: Yce, yksek, li. tken Trke Szlk, C 4, s.3711. Caferolu; s.101. Clauson; s.223.
138
rnek: 1. Hisse, ibret. 2. Bir eye zg nitelikleri tayan ve model olarak kullanlacak para,
taklit edilen ey, gstermelik, numune. 3. Bir eyin aynsn yaptrmak iin verilen veya seilen
ey. tken Trke Szlk, C 4, s.3712.
139
rt: 1. Ate, yangn, yanan nesne. 2. Alev. tken Trke Szlk, C 4, s.3714. DLT; s.465.
Caferolu; s.102. Clauson; s.201. Orkun; s.830. Gabain; s.290. Arkolu; s.339. Ryumina L. T.
Srkaeva, N.A. Kuigaeva; Telet Az Szl, ev. kr Halk Akaln-Categin
Turgunbayev, TDK Yaynlar: 741, Ankara, 2000, s.81.
140
r: 1. Yukar doru, dikine. 2. Dik, dey. 3. Yksek, kalkk. tken Trke Szlk, C 4,
s.3716. Caferolu; s.102. DS; C IX, s.3351. Dilaar; s.136.
57
58
-3-
7) r141: zaman;
r+e= manevi kuvvet
r+ek142= can
r+gen= erare
r+gt143= enmuze, eser
r+k144= dehet (rn verdii)
r+p+er145= rae
r+k:146 daimi, manevi kuvvet.
8) ir147= seher, hacalet (atele, hararetle olan...)
ir+gi= idrak
ir+i148= muazzam
ir+im149= zihni suret (hayal)
ir+k150= izzet, irade, kudret
ir+ki151= atk, kadim
ir+te152= Fecir, zhre
141
r: 1. Uzun zaman, uzun mddet, her zaman, uzun sre. 2. Mddet, sre. 3. Ekin. tken
Trke Szlk, C 5, s.5047. Caferolu; s.178. KP; s.163. Clauson; s.193. Gabain; s.306.
Arkolu; s.549.
142
rek: Yrek. tken Trke Szlk, C 5, s.5048. DS; C XI, s.4068.
143
rgt: 1. Yourt mayas. 2. Bir eyden kalan son para. tken Trke Szlk, C 5, s.5050.
rnek anlam iin bk. DS; C XI, s.4069.
144
rkmek: 1. (Kii iin) bir eyden korkup anszn sramak, korkmak, korkup kamak,
tevahhu etmek. 2. (Hayvan iin) bir eyden korkarak srayp kamak. 3. mcz. (Kii iin)
aknlkla kark bir korku ve kayg iine dmek tken Trke Szlk, C 5, s.5050. Orkun;
s.880. DLT; s.714. Caferolu; s.178. Clauson; s.221. DS; C XI, s.4069.
145
rpermek: 1. (Tyler iin) kabarmak, diklemek. 2. Bir korku ya da tiksinti duyan kimsenin
tyleri diken diken olmak. 3. Souk yznden r gibi olmak, hafife titremek. 4. mcz. rknt
duymak, korkmak. tken Trke Szlk, C 5, s.5052. DLT; s.715. DS; C XI, s.4070.
146
rk: Uzun mddet, devaml, srekli, uzun vadeli. Caferolu; s.178.
147
ir: er. tken Trke Szlk, C 2, s.2199. ir: yerin gney, gneli yan. DLT; s.234. DS; C
VII, s.2546.
148
iri: Olaan llerden daha byk ve daha hacimli olan, kocaman. tken Trke Szlk, C
2, s.2203.
149
erim: yi bir eye iaret olan durum, sonu iyi olacak gibi grnen iler veya durumlar, bearet.
tken Trke Szlk,2 , s.1467. rm: iaret. DS; C VII, s.2487.
150
erk: 1. yapabilme gc, iktidar, kudret, g, kuvvet, irade, czi irade. 2. Sz geerli olma
durumu, sz ve buyruu geerlik, szn dinletebilme, gc yeterlik, nfuz, iktidar. (1935)
tken Trke Szlk, C 2, s.1469. Caferolu; s.49. KP; s.142. DLT; s.190. Clauson; s.220.
151
irki: erki. tken Trke Szlk, C 2, s.2206. Erki: 1. Erkenki. 2. Evvelki. tken Trke
Szlk, C 2 , s.1471.
152
irte: 1. Erte, yarn, gelecek. 2. Sabah erken, erken. 3. afak skme zaman. 4. Gndz. 5.
Karanlk, gece. tken Trke Szlk, C 2, s.2209. erte: 1. Erken, sabah, erken vakit. 2. afak
skme zaman, sabah. tken Trke Szlk, C 2, s.1475. Caferolu; s.65. Battal; s.34.
Gabain; s.275. DS; C VII, s.2553.
59
60
1
153
tabrga (tap+rga): mtemadi bir ses karma
tabrn, tabrng154: bilmece, falclk, bilmecenin hli
tabrnna155: bilmeceleri bilmek (sylemek), fal bakmak
tayn156: kendisine ait olmak zere bir eyi sezmek, farkna varmak
harsy (hars-y)= muhafaza et. Korumak, acmak (insan, hayvan), Teessf

etmek, Hline acmak, Kayrmak, birisini mdafaa eylemek
haris - habis: ha hecesi ile balayan kelimelerin manalarn takviye iin157
r-b-l tebadl haris hara- kap kara (halis)
153
Pekarskiy; C 9, s.8den aynen.
154
Pekarskiy; C 9, s.8de aynen.
Kr. tabzmak (tap- bul->tap-z-mak/tap-uz-mak): Bilmece sylemek, bilmece sormak. tken
Trke Szlk, C 4, s.4520. tap- bulmak iin bk. Clauson; s.435.
155
Pekarskiy; C 9, s.9dan aynen.
156
Pekarskiy, C 9, s.25ten aynen.
tayin: 1. Bir eyi belirleme, ne olduunu gsterme, kararlatrma. tken Trke Szlk, C 5,
s.4652.
157
Pekarskiy, C 11, s.230da kullanlan kelimedir. diye tamamlandktan sonra haris hara
rnei verilmektedir.
Saha Trkesinde pekitirme deiik ekillerde yaplabilir: a) Sfatn tekraryla, b) kma hli
ekli sfatlarn tekrarylac) Sfatn ilk sesinin veya ilk hecesinin ekli tekrarlanmasyla: hap hara
kapkara, habs haraa kapkara. Fatih Kiriiolu; Saha Trkesinin Grameri, 2. Bask, TDK
Yaynlar:594, Ankara, 1999, s.84.
61
62
-5-
158
Hasaa-Kazaa : evin yanndaki arabalk, avlu
159
Kaza :ahr
Kaja160: avlu
Haa161: it, Hayvan srlerini srp kapatmak iin avlu, yazlk ahr
ift srlecek yerin ismi.
Hasta-162: ykmak, olmak, yrtmak, soymak
hastaa-163: imdada armak, inlemek
Hat164: kat (ufki surette konulmu) dizi, sra
hattut165- yeniden sraya koymak
158
Pekarskiy; C 11, s.240tan aynen.
159
160
161
162
163
hastaa-: Barmak, iddetlice barmak (imdada armak), fasla ile barmak, haykrmak,
seslenmek, ses karmak, inlemek, boaz patlayncaya kadar barmak, gmbrdemek.
Pekarskiy; C 11, s.256.
164
hat: Kat, tabaka, dizi, sra. Pekarskiy; C 11, s.258. Caferolu; s.54. hat: (kat/hat) Kat, tabaka,
kalnlk. tken Trke Szlk, C 2, s.1895.
165
63
64
-6-
166
Hat = balamak, skmek (afak)
Tng hatta167: Tan dodu
Hata168= fakat, Hatta
Hatar169: korku
hatarabt170= korkuluk
Hatary171: Kindarlk gstermek
dermansz dmek.
172
Hatt = (hattaa-): Tekrar eylemek
173
Haty (Hatn174, Hotuy175):
Kz/Hatice!
enis-e en=e =is

nsyet n= =s
166
hat: Balamak, hull etmek (sabah tan hakknda). Pekarskiy; C 11, s.260.
167
168
hata: Fakat, ancak ve, fakat, hatta, amma, ise, tersine olarak Pekarskiy; C 11, s.260.
169
170
171
172
Pekarskiy; C 11, s.274en aynen.
173
haty: Kz, ergin kz. Pekarskiy; C 11, s.277.
174
hatn: Kocal kadn, zevce, asil kadn. Pekarskiy; C 11, s.280.
175
hotuy: Ergen kz. Pekarskiy; C 11, s.464.
65
66
-7-
176
Hobo : Uyg. Kob: Bo, kof, ssz, faydasz
Krmca koba177: maara
Kuva
Hobu, hobuu:178 iftira, fitne, fesat kartrma, dedikodu
irkinlik=kobu kobuu
Hoduot179 (Horsun)180= canl, oynak, mteebbis, cesur, evik, igzar,

sava. (Haydut)
Holon181= Kendisini birisinin yerinde gstermek, bir eye isnat edilmek;
Kolon
denk, benzer K.
176
hobo: kr. Uygurca kob: bo, kof, ssz, faydasz; Krmca koba: maara; Mo. hobolo,
Halhaca howolo: bo,kof.
inde ufack talar bulunan ve hayvann boynuna ngrak yerine taklan kof, madeni yuvarlak
Pekarskiy; C.11, s.310.
kob: ukur, ukurluk. Altayca-Trke Szlk; Haz. Emine-Grsoy Naskali-Muvaffak Duranl,
TDK Yaynlar:725, Ankara, 1999, s.114. Ryumina-Srkaeva, Kuigaeva; s.58.
kob: bo Caferolu; s.118. kov: kof, bo, oyuk. Caferolu; s.121.
177
koba: Oyuk, kovuk, hendek. Kpak Trkesi Szl, Haz. Recep Toparl-Hanifi Vural,
Recep Karaatl, TDK Yaynlar, 2.Bask, Ankara, 2007.
178
hobu, hobuu: ftira, fitne, fesat kartrma, dedikodu. Pekarskiy; C 11, s.313. kov: Gybet,
arkadan ekitirme, dedikodu. Ergin; s.191.
Kr. kovlama (kov dedikodu). tken Trke Szlk; C 3, s.2764. DS; CVIII, s.2901.
179
Pekarskiy; C 11, s.324ten aynen.
180
horsun: Cesur, yiit, mert, diri, yiitvari, gl-kuvvetli, enerjik, mteebbis. Pekarskiy; C 11,
s.433. (hoduot maddesinde karlatrlmas iin verilmitir.)
181
holon: Birisiyle bir nesneyi denklemek, kendisini birisinin yerinde gstermek, bir eyle isnad
edilmek, addedilmek Pekarskiy; C 11, s.358.
67
68
-1-
182
1) man = saklama, koruma, gdme
183
2) mantk = drst, kibarane
3) man184= muhterem, terbiyeli
4) manay185= aarmak, beyazlanmak
manan186= beyaz,
5) uz187-uzatmak-uzanmak-uzakmak= uza, akla sokmak iin uzun uzadya

anlatmak, izah etmek.
(uzah izah)
uzuk -: uzuh-, v+
vuzuh
182
183
mantk: htiramda, hrmette drst, kibarane. Pekarskiy; C 5, s.294.
184
man: erefli, muhterem, terbiyeli. Pekarskiy; C 5, s.290.
185
Pekarskiy; C 5, s.294te daktilo metin st izilerek bu mana ilave edilmitir. .
186
manan: Beyaz, beyazca. Pekarskiy; C 5, s.295.
187
us-: (kr. Trk. uza- uzamak, uzamak, uzun kalmak, yava davranmak) Uzatlmak, uzamak,
uzun srmek, devam etmek.) Pekarskiy; C 10, s.117.
69
70
1
(Hadise) menfi manadadr.

Kad+a+g188= gaile, gam, gsse
Kad+a+gan189= emri kati, [?] memnu
Kadamak= azab ekmek, [?] etmek
Kad+a+n= sratle
(Kadi[s?]= birdenbire olan ey)
kad+ga= istical, cret
kat+gu190= kasvet
katgulu= muztarib
katgulug191= ztrab
katgu= gam
katgulug=
katk192= huunet
20.8.35*
188
kadak: 1. Kusur, kabahat, su, gnah. 2. Hakszlk. 3. Ceht. 4. Kark, katk, karma. 5. kat,
salam. tken Trke Szlk, C 3, s.2317. Caferolu; s.107. Gabain; s.276. Clauson; s.597.
189
kadaga: yasak olma durumu, yasak. tken Trke Szlk, C 3, s.2317. DS; C VIII, s.2588.
190
kadgu (kad-mak bunalmak>kad-gu>kaygu/kayg): Kayg, dert, keder, dert, znt. tken
Trke Szlk, C 3, s.2320. Caferolu; s.107. Gabain; s.276. DLT, s.246. KP; s.178.
Clauson; s.598. Dilaar; s.105.
191
kadgulug: Acl, dertli, kaygl, tasal. tken Trke Szlk, C 3, s.2320. Caferolu; s.107.
Dilaar; s.105.
192
kadg: 1. Kat, salam. 2. Pislik(?). 3. Kark, katk, karma. tken Trke Szlk, C 3,
s.2320. Caferolu; s.107. DLT; s.279.
*
Atatrkn nbet defterine gre bu tarihten bir gn nce 19.8.1935te kabul edilen kiiler
arasnda F. Rfk Atay, brahim Necmi ve Ahmet Cevat bulunmaktadr. Atatrkn Nbet Defteri
(1931-1938); Toplayan zel ahingiray, TTE Yaynlar:8, Ankara, TTK Basmevi, 1955, s.415.
71
72
-1-
193
-1- sav-mak
savk sevk194
savak
sayk saik saika195
-2- Tapta-196 hrmet et. sevmek
Taptabl197= sevgi, ak
Taptal198=
199
Taptas = sevimek
200
-3- Tart- = ekmek, vergi toplamak
201
-4- malk = Kaldrlmas g ey, mlk
-5- mana202= duvarla evirmek
+ha203= muhafaza e., gece beklemek
korumak..
man204=
205
-6-dirbien = kapya vurmaktan hasl olan sada.
193
savmak: 1. Pskrtmek, bertaraf etmek. 2. Brakmak. 3. (Hastalk iin) geirmek, iyilemek,
atlatmak. 4. Geitirmek. 5. (stenmeyen, skc bir kimse iin) uzaklatrmak, def etmek,
kovmak. 6. (Zorluk, sknt vb. iin) atlatmak, geirmek, ger,de brakmak. 7. (Zaman iin) bir
yerde geirmek. 8. (Durgun su iin) yol vermek. 9. Gndermek, salmak... tken Trke Szlk,
C 4, s.4093.
194
sevk: 1.nne katp ileri gtrmek, srmek. 2. Birini veya bir eyi bir yere gnderme ii,
yollama, gnderme. 3. Yneltici sebep, drt, srkleme, itme. tken Trke Szlk, C 4,
s.4177.
195
saik: 1. Sevk eden. 2. Gtren. 3. Sebep... saika: 1. Yneten, sevk eden. 2. Neden. tken
196
tapta-: saymak, sayg gstermek, sevmek. Pekarskiy; C 9, s.63. tap-:hizmet etmek, hizmetini
grmek, yardm etmek, kulluk etmek. Clauson; s.434.
197
198
199
taptas: Kk olan tapta- kelimesi manasile; sevimek, k olmak, muhabbet etmek.
200
tart-: Srklemek, ekmek, ttn imek, yaymak, bir kimsenin zerinde toplanmak, toplamak.
Pekarskiy; C 9, s.82. tartmak: 1. ekmek, aslmak, uzatmak, germek, ekip almak. 2. Kendine
doru ekmek, cezp etmek. 3. Getirmek, karmak. 4. Geri almak tken Trke Szlk, C 5,
s.4617.
201
202
Pekarskiy; C 5, s.283ten aynen. gtmek anlam ile kr. manakad: oban kpei. tken
Trke Szlk, C 3, s.3045. DS; C IX, s.3116.
203
mana- (kr. Trk. mana- duvarla evirmek, Bur. manaha-muhafaza etmek, gece beklemek):
Nbet beklemek, muhafaza etmek, korumak, bir eye nezaret etmek. Pekarskiy; C 5, s.283.
204
man: Saklama, koruma, gtme, nbet. Pekarskiy; C 5, s.290.
205
73
74
-II-
206
19- cark = daimi olarak bir eyle megul olmak (carig) ceht
207
carktan = kendini bir ie vermek
20- casn (yasn)208=
uorda casn= ate ruhunun nvan
oray-buray/or casn= yldrm ilah
n-casn= semada yaayann ad
n casn hotun= Arsn-Duolayn kars.
21- cahtan209= eytan (eskiden aman idi)
22- eyigin lar cahtara diebe Tehtere bu210
Senin iin demediler mi onun karla ald kz
Bu, senin gelinin olduunu sana sylemediler mi
206
cark: Merakl, daimi olarak bir eyle megul olmak, endie, ceht, gayret, elence. Pekarskiy;
C 3, s.168.
207
carktan: Kendine bir ey intihab etmek, kendini bir ie vermek, bir ey hakknda gayret
gstermek. Pekarskiy; C 3, s.169.
208
casn: (kr. a. yain yldrm) notu dldkten sonra aadaki rnekler verilmektedir.
Bk. Pekarskiy; C 3, s.174.
209
cahtan: eytan, iblis -eskiden aman idi-. Pekarskiy; C 3, s.176.
210
Pekarskiy; C 3, s.176dan aynen. talik ksm Atatrkn kelime kelime eviri ilavesidir: eyigin:
senin (C 1, II. Ksm, s.327); lar: alma, kabul etme (C 12, s.846); cahtar: kadn, gelin (C 3,
s.176); die: sylemek, cevap vermek (C 3, s.45); tehte-re: onun iin almak (C 9, s.157); bu: bu
(C 2, s.297).
75
76
23-cahtardan+ an kellim211
(Kadna malik olmak)
Kadn getirdim.
212
Ce ksn kelle.
te k geldi.
Cah+tar= ev sahibesi213
211
212
213
77
78
-3-
-in+ye dien (dirin) ktar214

Bu szlerin arkasndan
-Kt+r215= iri yar

-cebel-abar-ceber=
ker cebel= fena hayat216
-cebir= gl, kuvvetli, mtehammil (at, kz)217
-celle+ng218 = sz dinleyen, ak kalpli
celle+m219
-cet -dyet- yigit220= yetimi olmak
-cieriy- cierey221= yksek sesle tmek
214
215
216
Pekarskiy; C 3, s.179dan aynen
217
Pekarskiy; C 3, s.181den aynen
218
Pekarskiy; C 3, s.184ten aynen
219
220
221
79
(1)
222
-cibilget (cibiliy*den) = akl, hile, riyakar
-Sette suol cibilget trd223
7 nevi hilenin menba
-*- tehavvl et., baka ekle girmek224
222
223
224
cibiliyin aklamas. Pekarskiy; C 3, s.204.
80
81
i-nir-lik
nir-lik
i-nir- = guzey
-nr225= magara
un-mak226= renk atmak

unur= renk
nur227= parlak renk
un-kur= magara
kur= nur
in
n nefi edat.
un
o-nur228= haysiyet, itibar.
225
ngr/nkr: Maara. Caferolu; s.178. Clauson; s.188. Ekrem Arkolu-Klara Kuular; Tuva
Trkesi Szl, TDK Yaynlar, Ankara, 2003, s.114. Dilaar; s.35.
226
omak: Solmak. Dilaar; s.128. ong-: solmak, sararmak. Gyula Nemeth; Kumuk ve Balkar
Leheleri Szl, ev. Kemal Ayta, Kltr Bakanl Yaynlar/1229, Ankara, 1990, s.40.
Grnbech; s.146. ong-: tamamen solmak, rengini atmak. Wilhelm Prhle, Karaay Lehesi
Szl, ev. Kemal Ayta, Kltr Bakanl Yaynlar/1304, Ankara, 1991, s.67. Clauson
s.169. oar-: matlamak, renksizlemek. Arkolu-Kuular; s.83.
227
nur: Aydnlk, k. tken Trke Szlk, C 4, s.3569.
228
onur: Bir kiinin kendi benliine kar duyduu sayg, z saygs, izzetinefis, haysiyet. tken
82
83
33- Ciley - ciley Tas:229 ilenmi dz ta
aa sakz,
suyu
(cila)
230
34- Col: eyilik, saadet
231
Col+lo = selamete, saadete kavuturmak (celle)
232
35- connos = akrabalatrmak, yaknlatrmak, dostlar, .
(cins)
233
36- cusur = serseri, tereddtsz
234
37-coh = bir ey bilmeyen, cahil, hi (coh+l, cahil)
235
38-cke = zayflam, kurumu (coke)
229
230
231
232
233
234
235
84
85
-kasal= izzeti nefis, manevi kuvvet
kasar236
Kasalak237= marur
kasntl= mtekebbir
*Kasalmak= gururlanmak
kasl-238
**Kasamak= Hakim olmak, idare et.
-Kazak239= serbest, serseri
Kazakc= haydut
*Kazalmak240= gururlanmak
*(kazap-gazap)-gazp
**(kasp-gasp)
***(kazamet
(kazm
-kz (mak)
236
kasar: ri. tken Trke Szlk, C 3, s.2454. DS; C VII, s.2673.
237
kasalak: (kas-mak>kas-al-mak>kasalak) Kendini beenmi, kibirli, gururlu, vngen. tken
Trke Szlk, C 3, s.2453. DS; C VII, s.2672.
238
kaslmak: 1. Kasmak ii yaplmak, daraltlmak. 2. mcz. Kendini olduundan byk
gstermeye almak, byklenmek, kurumlanmak, gururlanmak. tken Trke Szlk, C 3,
s.2544.
239
kazak: 1. Gebe, aknc. 2. Babo, zgr. tken Trke Szlk, C 3, s.2505.
240
kazalmak: 1. Dik durmak, ba arkaya atp gsn germek. Gururlanmak, byklenmek,
kibirlenmek. tken Trke Szlk, C 3, s.2505.
86
aybar241:heybet
gere: mnazaa
241
aybar: Kaba yryl kadna verilen lakap. Pekarskiy; C I, I. Ksm, s.76. [?]
87
al: sada
agar: seda veren bir ey
algarus: seda verir
larus: bir seda verisi (yeni szleri)
tesbit eden bir ey.
88
Ak= ilah
Aka= ilahi
Akagan= uluhiyete mensup
Akaganun= luhiyete mensup olan ey
89
90
1- picama came gime
2- [?] ardim= minel halef, minel-akab
n-dim ardim= nnden ve ardndan
ata dededen ber= ebeen an ced
yapag ygac242= ceviz aac
yaga= yama
yetiz yer= geni yer
yetiz243= her eyin geniine
(yatg) yatk= menam [?]
yrek= el-kalb
yreklilik(?)= el-batalu zl kalbi sabit
tefsir, tabir-i ebabil= (sz yr) (ku yr) yrk (yrk)
her ey[den?] hafif= yenik (yenik)
242
yga: Aa. Dilaar; s.81.
243
yetiz: 1. Mkemmel. 2. Enli, enine geni. 3. Tamam. 4. Henz, yeteri kadar. tken Trke
Szlk, C 5, s.5309. DS; C XI, s.4259.
91
[?] = uzamak gerilmek
[?] = grlt, amata
[?] = [?]
92
Kam (kap, kab)= tam
Kama- Kemal= .....
Kam+u= tam
93
ATASE Arivi; Kls. Nu.: 1, Ds.: 6, F. 1, 1-3a.
94
or+or+ ij+ing
1- Ana kktr. Gne, esas, varlk ibtida, mene, en eski kadim gibi
anlamlar iaret ediyor.
2- or: btn bu anlamlarn bir suje ve ya obje zerinde takarrr
ettiini bildirir.
3- ite ana kk anlamlarnn temerkz ettii sje ve ya obje budur.
ing ana kk mefhumunu mtecellasnn msemmasdr. Bu izaha gre:
o+or+ij+ing= orijin.
95
96
2- rkl esas
3- rk.244 alamet, kabile
4. rk.245 esrarderin. (Bir mevcudiyetin iini anlalmaz/amaz.) iaret,
kehanet. nesil, slale.
5- rklamak. Gstermek, tefasil [?] etmek. (Yani bu varln ilim
yetimeyecek kadar eskiliini, kdemini bulmaya almak)
6- ir= Seher (eg: gne, onun parlakl +s= onun parlaklnn geni
bir sahada tecelli ve tecessm ettii sje ve ya obje= yer; er
(erken
er den
244
Kr. dipnot 129.
245
Bk. dipnot 130.
97
98
yan: herhangi bir varln [?] [?]varln kt yer, balangc, esas,
kk demektir.
te bu analizle derhal intikal ediyoruz ki bu kelime trkedir.
Zannolunmasn ki
tamam olmu gstermek isteyenlerdeniz. imdi bizim yazlarmz ve

G. D. T.* sine rabiyetini gstermek iin
ancak byk bir dil ilim sahasnda bulunduunu zannetmekle
beraber o alanlara has[?] iaretlerle bulunaca
*
Gne Dil Teorisi [?].
99
100
Not- Birdenbire origin kelimesinin Trke olduunu iddia
etmeyeceiz onu anlamayla byk trk dili origini hakikatini anlamaya
onlarn uyuuk anlaylarna az ok elastikiyet vermek iin onlarn da [?]
olaca doru ihtiyar ediyoruz. Basite [?] ve muadehaya erimek.
7- ra=trk dilinde farika, hassa, seciyye vasf gibi kelimelerle
anlatlmaa allan bir esasiye anlam ifade eder.
101
102
o+or+u+ing=og+or+ug+un
imdi ayn [?] tahlillerini bugn grmediimiz bu ok trk kelimelerin
trk esaletini isbata alacaz.
8. ---
sralamakla iktifa edeceiz.
[?]
o+or+ig+o
o+or+ig+in
g+s+g+t
ort.
rk=uruk szleri
(1) (2)
o+or+ok (uk)-ug
a+ad+am
1- ag246= gne, Allah, kuvvet, kudret, yaratc, esas, mene.
2- Btn bunlar yapan, yaptran, yaplan olduunu bildiren.
246
a-: ykselmek, domak, deimek. Clauson; s.77.
a: Trk dilinin en verimli birka kknden biridir. g/k dnmesine urayarak deiik anlamlar
ieren szcklerin olumasna olanak salamtr. Bu kk yansma sesten tremi izlenimi
vermektedir. A kk ykselme, genileme, yaylma, devinme, yrme, ilerleme, zlme,
sevinme, sapma, ayrlma, dalma, fkrma, dknme, alama, deime (boyalarda), gelime,
byme, kalnlama, kabarma, ime vb. ieren szcklerin kaynadr. smet Zeki Eyubolu;
Trke Kkler Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989, s.39.
Gne Dil Teorisi, insana kendi benliini gnein tantm olmas temel dncesine dayanan
bir kken teorisi olarak ortaya kar. Buna gre insan d alandan gelen etkiler altndadr ve ilk
dnme gnele ilgilidir. Bu yzden dillerin douu da gnee balanmaldr. nk insanolu
igdleri ile davranan bir yaratk olmaktan kp da dnebilen bir varlk hline gelince,
evrende her eyin stnde tuttuu ilk nesne gne olmutur. Gne, sat k, verdii aydnlk
ve parlaklk, tad g, kudret ve saysz nitelikleri ile dnen insann kafasnda ok ynl bir
kavram olarak belirmitir. Bu yzden ilk insanlar su, ate, toprak, byklk vb. btn maddi ve
manevi kavramlar birbirlerine, gnee verdikleri tek ad ile anlatmlardr. Bu kavram anlatan ilk
ses, birok anlama gelebilen Trke bir a sesidir. Zamanla ses ile anlam arasndaki
sembolizme dayanan a kavram paralanp baka ses ve kelimelerle anlatlan yeni kavramlarn
domasna yol amtr. Demir-Ylmaz; s.128-130.
103
104
Btn bu manalar olmuken bunu temsil eden kendisi.
3- av
reva[?]= havvann mevcudiyetini inkar etmi bulunuyoruz. Fakat inkar kabul
etmeyen bu mevcudiyetin de ne olduunu trk dili ortaya koyabilir.
ag+ah+av+ah
eg+ +ev+eg
Bu kelimelerin tahliline ikinci eklinden balamak.
105
106
Saha zrg=can, ruh
Sahra ziruh
Sahil
Sahan (orta yer)
yaka247 (sahil) yay248=yaymak
uza249= bait, evvel, feza

uzak=
uzag= [?]
uzamak= imtidad, temadi
XCaga250= zaha (bur.) mlhakat
yaga-yaka (sahil, mlhakat, kenar)
247
Caferolu; s.182. Clauson; s.808.
248
Caferolu; s.190. Clauson; s.883.
249
uza: olmak. Az olarak da boluk, uzay anlamnda kullanlmtr. Clauson; s.281.
250
Trk dillerinde y- sesinin durumu (y>c, y>
, y>s...) iin bk. Martti Rsnen; Materiallien Zur
Lautgeschichte der Trkischen Sprachen (Trk Dillerinin Ses Bilgisi zerine Malzemeler),
Studia Orientela XV, Helsinki, 1949, s.185-188.
107
Fig
amag+z
Not
Ankara
1936
1inci Terin [13 Ekim 1936]*
13
*
Atatrkn nbet defterine gre 12 Ekim 1936da kabul edilenler arasnda .N. Dilmen ve
Ahmet Cevat bulunmaktadr. Atatrkn Nbet Defteri (1931-1938); s.545.
20 Ekim 1936 tarihli Ulus gazetesinin haberine gre Atatrk 19 Ekim 1936da Dil Cemiyetinin
toplantsna katlmtr. Byk nder dn Trk Dil Kurumuna gelerek brahim Necmi Dilmen,
yelerden saylav Hasan Reit Tankut, Avusturyal Kvergi, Kurum Bauzman Abdlkadir nan
Trk Dil Kurumunda bir saatlik bir toplant yaptlar.
108
.
109
Pekarskiden notlar 1
1- Ten251= gezmek
2- Tenigir252=teniy+gir= Byk, geni, hr, sabr
3- Teniy253= ekilmek, uzamak, yaylmak
4- Ten254=denk= Bir eyin ayn, ifti, yeterlik, msavat
5- Tenketit255= yksek ve yaprakl aa
6- Tenme256= tegme= Parlatmak
7- Tenmes257= bir kimse ile kendini denk saymak, arkasndan yetimek
(koarak)
8- Tegiliy258= gezerek etrafn evirmek, gezerek yuvarlaklk yapmak
9- Tegeliy= gezerek yuvarlaklk yapmak, yuvarlak bir hat yaparak uzun bir
mesafeyi gemek, uzaklamak (Teregen iy siyerey magan hallanna tegeliye
oyon tahsar-dolu ay, ak gk (gri) renkteki)259
10- teygen260= 1. Byk, geni 2. Efsanevi isim (yukar dnyann, gkn
sakinlerinden biri)
251
Pekarskiy; C 9, s.140tan aynen. tken Trke Szlk, C 5, s.4733.
252
253
ekilmek, uzamak, ekilerek hatta, yola komak, yaylmak, sertlemek, salamlamak
(adaleler). Pekarskiy; C 9, s.140.
254
Bk. tken Trke Szlk, C 5, s.4731. DLT; s.598. Caferolu; s.152. DS; C X, s.3877.
255
Pekarskiyin beinci cildinde s.142, 143, 144 eksik olduu iin baklamamtr.
256
Pekarskiyin beinci cildinde s.142, 143, 144 eksik olduu iin baklamamtr.
257
Komak anlam iin bk. tken Trke Szlk, C 5, s.4733. DS, C X, s.3880.
258
Pekarskiy; C 9, s.121den aynen. tegirmek: 1. evirmek, kuatmak. 2. Yaklatrmak. tken
Trke Szlk, C 5, s.4683. Orkun; s.860. DLT; s.594.
259
260
110
111
11- Tegiriy-Tegere261= yuvarlanmak, dnmek (kendi etrafnda )
Tegiriye temteye oyor knneh- yksekte yuvarlanmak (yuvarlak ekilde
ykselerek) kan gnele262
12- Tanara: Tanr, tenri, tengeri263
13- Bur Tenere, teneri= (1) grnen gk, gk (uluhiyet olarak)
(2) iyi varlklarn genel ad Tanr=alihe. Koruyan ruh
(baz hayvanlar ve kular, Yakut kabilelerinin koruyucusu saylabiliyorlar ve
kabilenin ba (messisi) olarak tanyorlar. mastamara: aa tanr,
Tastamara= Ta tanr, idol, Tuas tamara= eski, rm aatan yaplm
idol.
3nc mana: Tanr, Tanrnn tasviri.264
261
Pekarskiy; C 9, s.122den aynen. tegirmek: 1. evirmek, kuatmak. 2. Yaklatrmak.
tegirmilemek: Yuvarlaklatrmak, etrafn evrelemek. tken Trke Szlk, C 5, s.4683.
Orkun; s.860. DLT; s.594. Caferolu; s.151. Gabain; s.298.
262
263
264
112
113
Kubark265= kibirli, marur.
Kubarmak266= olmak
267
Kbe = zrh
Ky268= konfor
Kyr= tazyik
U-k: kuvvet
XII X kse269= kuvvetlenmek (Yakut)

XI Kopk [?] (Rad.II, Uyg.)
X kunt270 (dede)
IX ktelik271 B.T.L a.)
VIII karuk= (Rad. II or, (Uyg.)
VII k272= ( Kaz.)
265
kubark: alml, gururlu, onurlu. tken Trke Szlk, c.3, s.2817. DS, c. VIII, s. 2987.
266
kubarmak: 1. (Hindi, horoz vb. iin) tylerini kabartmak. 2. mcz. Byklenmek, kibirlenmek,
almlanmak, alml bir tavr taknmak. tken Trke Szlk, C 3, s.2817. DS, C VIII, s.2987.
267
kbe: Madeni halkalardan oluan zrh. Robert Dankoff; Evliya elebi Seyahatnamesi Okuma
Szl, Katklarla ngilizceden eviren Semih Tezcan, Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi:37,
stanbul, 2004, s.197.
268
ky: Rahat ve huzur, refah. Nemeth; s.36.
269
270
kunt: Salam, kuvvetli. Ergin; s.194. tken Trke Szlk, C 3, s.2839.
271
kte: fke, pke, hiddet, gnl krc szler. Hseyin Kzm Kadri; Trk Lgati (Trk Dillerinin
tikak ve Edebi Lgatleri), C 1, s.412. kte: Tnd olub gazab etmee derler ve kngl perian
edecek sze dirler. Abuka Lgati; s.132.
272
k: G, zor. Tatarca-Trke Szlk, Kazan, 1997, s.195.
114
115
kuvvet- kuva273-kavi- gven
kuvag -kavg g
y- y gcey(mek) kuvvetlen[?]
274
Beken (R. IV, Kr.)
275
Berk T.D.; P.d.e.; .l.; l.. [?] Ata, Kara, muht.
276
Bke (Rad. IV. zbek)
Kcymek:277 kuvvetlenmek (Rad.II Kaz.)
Karan278= [?] (Rad. II. Kr.)
Kak279= hain
Kakm280= hiddet
X Kek281= irade
Kevel= marur
Ko= kahraman
Kofalamak282= azamet satmak
Kofalak283= marur
Kovalak284= azametfr
Koyu285= kesif
Koyuk286= messir
273
kuva: (Ar.) kuvvetler, gler. tken Trke Szlk, C 3, s.2870.
274
bek: Salam, pek. K.K. Yudahin; Krgz Szl, C I-II, TDK Yaynlar:121, Ankara, 1994,
s.104.
275
berk, bek: Berk, kuvvetli.Grnbech; s.29. tken Trke Szlk, C 1, s.557.
276
bk (Mo.):Pehlivan, gl. Altayca-Trke Szlk; s.44. tken Trke Szlk, C 1, s.673.
277
kemek: Zorlanmak, kuvvetlenmek. Caferolu; s.80. key-: Gc artmak, glenmek.
Tatarca-Trke Szlk, s.196. DLT; s.393. KP; s.199. k-: kuvvetlenmek, iddetlenmek,
kuvvet almak. Yudahin; s.534. tken Trke Szlk, C 3, s.2679.
278
karaan: Karalt. Yudahin; s.405. karan: karalt, karart. Karlatrmal Trk Leheleri Szl;
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991, s.438.
279
kak-: Kzmak, fkelenmek, sinirlenmek, gazaba gelmek. Ergin; s.161. kakan: fkeli,
hiddetli. kakmaklu: fkeli, hiddetli, gazapl. tken Trke Szlk, C 3, s.2342.
280
kakm: Kakmak ii, kakma. kakmak: 1. Birine yapt iin doru olmadn, beenilmediini
sert szlerle bildirmek, azarlamak, paylamak. 2. Birine kzmak, darlmak, sinirlenmek,
fkelenmek, gazaba gelmek. tken Trke Szlk, C 3, s.2342.
281
kek: 1. ntikam hissi, nefret, kin. 2. Sknt, zahmet, mihnet. tken Trke Szlk, C.3,
s.2525. Caferolu; s.69. DLT; s.294. Yudahin; s.430.
282
kofalmak: 1. i boalmak. 2. Gururlanmak, vnmek. tken Trke Szlk, C 3, s.2706.
DS, C VIII, s. 2899.
283
kofalak: 1. i bo kof. 2. (Kii iin) gururlu, kibirli. tken Trke Szlk, C 3, s.2706. DS, C
VIII, s.2899.
284
kovalak: 1. (Kii iin) gururlu, alml. 2. Sersem, avanak. tken Trke Szlk, C 3, s.2763.
285
koyu: 1. Kaln, sk. 2. (Akkanlar iin) akkanl az olan, younluu fazla olan. tken
Trke Szlk, C 3, s.2767. DS, C VIII, s.2943.
286
koyuk: Dokunakl, etkili, ili, hazin. tken Trke Szlk, C 3, s.2768. DS, C VIII, s.2943.
116
117
I Kek287= (Yunus Emre divan, Ksas Enbiya, Tercman-l-lgat, Muhtelif
Kilisli Rifat Beyin fileri)
II Kip288 (Mteferrik: Velid elebinin fileri)
III Kiplamak289 (Radloff II Karayim metinleri; Krm Karayim lehesi)
II Kiplik290 (Radloff II. Karayim metinleri)
IV Kaca291 (Kamusu Trki)
V K292 (Orhon Kitabeleri, Kamusu Trki, Ksas Rabguzi)
G293
VII Geymek294 (Radlof II. Kazan lehesi)
287
Bk. dipnot 300.
288
kip: 1. Kalp, benzer, r, rnek. (1935te yeniden). 2. ekil, metot. tken Trke Szlk,
C 3, s.2678. DLT; s.330. DS, C VIII, s.2874. Yudahin; s.430.
289
kiplemek: Korumak, saklamak: tken Trke Szlk, C 3, s.2678. DS; C VIII, s.2874. kipla-:
glendirmek. Tadeusz Kowalski; Karayim Lehesi Szl, ev. Kemal Ayta, Ankara, 1996,
s.83.
290
kiplik: G(lk), kuvvet(lilik). Kowalski; s.83.
kiplik: klk, zerafet.tken Trke Szlk, C 3, s.2678. DS; C VIII, s.2875.
291
kaca: Andrmak. Yudahin; s.380.
292
k: 1. G, kuvvet. 2. Zor, zulm. tken Trke Szlk, C 3, s.2876. DLT; s.392.
Caferolu; s.80. T.Tekin; Orhon Trkesinin Grameri, s. 248. Yudahin; s.534.
293
g: Fizik, dnce ve ahlak ynnden bir etki yapabilme veya bir etkiye dayanabilme
yetenei, kuvvet, erk, hayat enerjisi, kudret. tken Trke Szlk, C 2, s.1789.
294
kemek: 1. Zorlamak, bask yapmak, zulmetmek, zorla fenalk etmek. 2. Yama etmek,
ekiyalk etmek. tken Trke Szlk, C 3, s.2679. DLT; s.393. Caferolu; s.80. KP; s.199.
k-: Kuvvetlenmek, iddetlenmek, kuvvet almak. Yudahin; s.534. key-: Gc artmak,
glenmek. Tatarca-Trke Szlk, s.196.
118
119
/1/
295
aval = evelden, eskiden
296
agr = son (ahir zaman)
297
azap = zdrap (azap)
298
ayp = kabahat, kusur (ayp)
299
ayvan = hayvan
alik-salam300= selama cevap (aleykm esselam)
amal= evre, i
an301=nefi edat, an-div:dokunma
erek,302 arak= rak, arap
araka, arak,303 arg, araga, ereke (arap. arak)
esrel304=azrail=lm ruhu
ye305= hitap edat (arap, fars:ya)
hal (Yak.)= kalmak
kal306 (Krg., Altay)
mr307= mr (arap-mr)
mt308= mit (Pars. mid)
vada309= eski (pek eskimi)
valya310= ksm, hisse (balya)
vitre311= kova (litre)
295
aval: nce, evvel. H. Paasonen; uva Szl, stanbul, 1950, s.8. Blent Bayram; uva
Trkesi-Trkiye Trkesi Szlk, Tablet Yaynlar, Konya, 2007, s.29.
296
ahr saman: Ahir zaman. Bayram; s.41.
297
asap: Azap, strap. Paasonen; s.10. Bayram; s.38.
298
ayp: Kusur, su. Paasonen; s.9. ayp < Tatarca ayp < Ar. ayb. Emine Ceylan; uva
Ataszleri ve Deyimleri, uvaa-Trke / Trke-uvaa Szlk, Simurg, Ankara, 1996, s.119.
299
ayvan: Aptal. < Arapa hayvn (yaamak, canl mahluk). Paasonen; s.9. Bayram; s.31.
alikkm: Aleykm. Paasonen; s.3. salamalik: Selamlama forml. Paasonen; s.117.
300
301
an: -ma/-me. Paasonen; s.4. Ceylan; s.118. Bayram; s.31. an olumsuzluk ilgeci Mahmud
Kagarlda bulunan e yok ile karlatrlabilir. Emine Ylmaz; uvaa ok Zamanl
Morfoloji, Grafiker Yaynclk, 1. Bask, Ankara, 2002, s.76.
302
erek, ereke: Rak. (arak< Arapa). Paasonen; s.24.
303
arak, ereki ekilleri Anadolu azlarnda da mevcuttur: tken Trke Szlk, C 1, s.276.
ara, arah ekli iin bk. tken Trke Szlk, C 1, s.275. ereki: rak. tken Trke Szlk, C
2, s.1462. DS; C I, s.295.
304
esrel: lm (timsal olarak). Paasonen; s.24.
305
ye: Ey. age.; s.207.
306
kal-: Kalmak. Altayca-Trke Szlk; s.94. Yudahin; C II, s. 386.
307
mr: mr, hayat, mr. age.; s.28. Ceylan; s.129.
308
mt: mit. Paasonen; s. 28. Ceylan; 130.
309
vat: Yal, ihtiyar. Paasonen; s.196. Ceylan; s.165.
310
val: Hisse, pay. Paasonen; s.197.
311
vitre: Kova. Paasonen; s.203.
120
vgt312= vakit
per313= bir
orom314= yer (padiahlk)
uram=
ok+or+om= krom
315
kaban = ot yn
316
kala = konumak, sylemek
kelem=
kalam=
312
vht: Vakit, zaman. Ceylan; s.165. Bayram; s.54.
313
pr: Bir. Paasonen; s.104. Ceylan; s.141.
314
uram: Sokak. Paasonen; s.26. Ceylan; 163. Bayram; s.250.
315
kapan: Byk ot yahut baak yn. Paasonen; s.56. Ceylan; s.131.
316
kala-: Demek, sylemek. Paasonen; s.57. Ceylan; s.130.
121
122
(2)
317
kas = kesmek, kzmak
kat318= bir eyden para koparmak. kat kala= ufak doramak
kebe (ak+eb+e (+et)= akbet
kiber319= kpr (kver er, gverte)
b=m kemer
kiremit320= keramet (s.70)
klar321= karmak, ileri srmek, dar karmak
kaba=322 yn (Kube)
mazar323= pis, muzr, yaramaz ve mezar (s.85)
mal324= n, malda (malta) nde, ileride
miskin325= meskin, dile(n)ci
mol326=
mal (Altay)
mahmur327= mahmur, makmur, mohmur, pakpir (p=m)
makta328/ m+a+ed+ih/= [?]
317
kas-: Kesmek, paralamak. Paasonen; s.61. Ceylan; s.131.
318
kat-: Bir parasn koparmak, bir nesneyi krarak ikiye ayrmak. Paasonen; s.62.
319
kper: Kpr. Paasonen; s.68.
320
kiremet: 1. Kt ruh. 2. Kiremet, uur, saadet getiren; uvalarn ve Hristiyan olmu
Tatarlarn saydklar bir ruh. < Arapa. Paasonen; s.74.
321
klar-: karmak. Paasonen; s.65. Ceylan; s.132.
322
kupa: Yn, kuru ot yn. Paasonen; s.75.
323
masar: Mezarlk. Paasonen; s.87. Bayram; s.133.
324
mal: n, n taraf. Paasonen; s.86.
325
mskn: Zavall. age.; s.90.
326
mul: Mal, servet. age.; s.91. Ceylan; s.138. Bayram; s.139.
327
muhmr: kiden yahut bol yemekten sonra gelen rahatszlk. Paasonen; s.91. Bayram; s.140.
tken Trke Szlk, C 3, s.3018.
328
muhta-: vmek, methetmek. Paasonen; s.91.Ceylan; s.138. Bayram; s.140.
123
124
(3)
nagas329= tembel (Frs. na-kes= adam deil)
nams330= ayp, namus, vicdan (er. namus)
namuslu331= utanan
naar332= fena, murdar, zayf, miskin, zavall (Frs. na-ar, Krg. naar, O.
er, nazar, D.er nezer)
ni333= red lahikas, hi niganda= hi kimse (Frs. me, ni)
nomay, numay334= ok
numaylan= artmak, ilave edilmek
P
Paga335= paha, kymet, fiyat (arap, frs. bega) (Alt. Paa)
Pagala= fiatl, pahal, mhim (alt. Paalu)
Pazar336= Pazar, ar (Frs., [?] Krgz, bazar) Trk, Alt., er. pazar, Yakut
pasar)
Pattr, pader337= kuvvetli, kahraman, bahadr (fater, peder)
Pata338= ar, padiah, hkmdar (Frs. Krg. padsa, Alt. paa)
Paha339= bahe, malikane, bostan, ba (a. bak, Fars ba) paka, pee,
pie
Per, pere340= bir, birisi, birinci
Pereygi= birinci, ilk
P+er+ev+ey+eg+ D.
m+ ey+eg
329
nakas: Tembel. Paasonen; s.92.
330
nams: Ayp, utanlacak bir ey. age.; s.92. Ceylan; s.138. Bayram; s.141.
331
namsl: Utandrc. namslan-: utanmak. Paasonen; s.92.
332
naar: Kt, zayf. age.; s.92. Ceylan; s.138. Bayram; s.142.
333
ni: (Farsa) Olumsuzluk eki. tken Trke Szlk, C 4, s.3541.
334
nummay: ok. Paasonen; s.94. Ceylan; s.138. Bayram; s.143.
335
paha: Deerli, kymetli. Ceylan; s.138.
336
pasar: Pazar. Paasonen; s.97. Ceylan; s.139.
337
pattr: Gl, kuvvetli, salam. Paasonen; s.97. Ceylan; s.139.
338
pata: Kral, padiah. Paasonen; s.96. Bayram; s.150.
339
paha: Bahe, sebze bahesi. Paasonen; s. 95. Bayram; s.150.
340
pr, pri: Bir. Paasonen; s.104. Ceylan; s.141. Bayram; s.157.
125
126
4
Pereget341= bolluk, bereket, kazan, artm (arap, Trk= bereket, Krg.
Bireket,
Pigamber342= ruh (pegamber, peygamber?!)
Pol343= olmak, yapmak
hrs344 polar sile= karlkl
hiddet (hrs=hiddet) s.100
pol345= yardm etmek
bolus (Krg.) (polis!)
Polu (Alt.)
Pas346= basmak, ezmek, inemek
(Tat., Krg.,bas; Alta. pas)
ala347 pazas= el basmak
parmak
imza etmek
348
pazr = bir eyle ezmek
pas, pus349= ba, balang
Pt, Pyt350= bitmek, icra edilmek, inta edilmek
Puter351= yaratmak, meydana getirmek
pdr-352 alt.
beter- lat.[?]
341
pereket: Saklama, koruma, tutum. Ceylan; s.139. Bayram; s.155.
342
pihampar: Kurtlarn, aylarn ve dier vahi hayvanlarn hkimi. Paasonen; s.107.
343
pul-: Olmak. Paasonen; s.110. Ceylan; s.142.
344
hir pt
: Kar, inat; hir
pul- karlamak. Paasonen; s.43. Bayram; s.271.
345
pul: Yardm etmek. Emine Ylmaz; Narspi, TDK Yaynlar:876, Ankara, 2006, s.249.
346
pus-: Basmak, inemek. Paasonen; s.112. Ceylan; s.143.
347
al: El. Paasonen; s.3. Ceylan; s.117.
348
pusar-: Basmak. Paasonen; s.112.
349
pu
. Ba, balang. Paasonen; s.114. Ceylan; s.143.
350
pt-: Bitmek, kaybolmak. Paasonen; s.105. Ceylan; s.142.
351
ptr-: Bitirmek, yok etmek. Paasonen; s.105. Ceylan; s.142.
352
pdr-: Bitirmek, tamamlamak. Srkaeva-Kuigaeva; s.92.
127
128
sagat, seget353= saat
irik-seyrek354= eyrek (s.112)
salam355= selam, ihtiramat
salat356= tahammur etmi
hububat tanesi
(er. Salad)
357
saldak = asker (113)
saman358= vakit, zaman (alt. saman)
agr zaman= ahr -- )
sar359= sermek, amak, yaymak
sas360= ses, ton (saz)
saya361= zayi et., kaybetmek (arap., [?], Krg. zaya)
saya yar362= sarf etmek, harcamak
saya kay363= sarf edilmek
smelle= takdis et.
353
sehet: Saat. Paasonen; s.120. Bayram; s.185.
354

rk: Funt denilen eski Rus arlk lsnn drtte biri, eyrei. Paasonen; s.19.
355
salam: Selam. age.; s.117.
356
salat: Malt. age.; s.117.
357
saldak: Asker. age.; s.118.
358
samana, saman: Zaman. age.; s.118.
359
sar-: Geniletmek, yaymak, sermek. age.; s.119.
360
sas, sas: Ses. age.; s.120.
361
saya: Kayp, ziyan. age.; s.120. Ceylan; s.145.
362
saya yar-: Kaybetmek. Paasonen; s.120. Ceylan; s.145.
363
saya kay-: Kaybolmak. Paasonen; s.120.
129
130
(6)
Svap364= sevap, kurtulu (Frs. savap: taltif, Tat. suab, O. er. suap)
Sultan= eki
Selim= merhametli
Syal365= yl (ar. sal, yak. sl)
Syl366= akar suyun, ayn ba
Sylh= slk
Syre367= oturmak, bulunmak, gezmek, yrmek, seyahat etmek (Trk. yr,
Yak. sr)
Tavr, tavr368= evirmek, dndrmek (devir)
Tavrn369= dnmek
Tavra370= daire
Tavraga371= dairevi
T+av+ar+ag+a
D+a+ir+ev+i
364
svap: Sevap. age.; s.124.
365

ul: Yl. age.; s.146. Ceylan; s.152.
366
sl: Kaynak. Paasonen; s.137.
367
sre-: Yrmek, dolamak. age.; s.150. Ceylan; s.154.
368
tavr-: Yukarya doru kaldrmak, evirmek. Paasonen; s.166. Ceylan; s.157.
369
tavrn-: evrilmek, dnmek. Paasonen; s.166. Ceylan; 157.
370
tavra: Etraf, evre. Paasonen; s.166. Ceylan; s.157.
371
tavra-ka: -ka addan ad yapm ekidir. E. Ylmaz; uvaa ok Zamanl Morfoloji, Grafiker
Yaynlar, Ankara, 2002, s.66.
131
132
Taraza372= Terazi (alt. tereze, Frs. terezu)
Teley373= talig, kader, deha, muvaffakiyet
Ten, tin374= din, itikat (arab din, Tat. Den) ,Trk. den(siz): hayasz, tat.
den(sez): Mecusi
Tiv375= dokunmak, demek, ermek, layk olmak
(tey, tiy, teg, dey, day)
temas ed.
Yda temest= Temas etmez (snmaz)
(v=y=m)
Tivlet376= zenginlik, merhamet, devlet
tim377= arzu, temayl (alt. tidim378) (didinmek, didin)

(T+im+ay+l)
T+em+ay+l
372
tarasa: (Kuyuda) krk kolu; terazi. Paasonen; s.165. Ceylan; s.156.
373
teley: Tali. Paasonen; s.168. teley: Talih, ans, ksmet. Ceylan; s.157.
374
tn: Din, iman. Paasonen; s.174.
375
tiv-: Demek, dokunmak, isabet etmek. Paasonen; s.180. Ceylan; s.159.
376
tivlet: Devlet, zenginlik, refah. Paasonen; s.180.
377
tim: Gd, tevik, eilim, emel, zlem, heves, enerj, ...azim, kararllk, cesaret... Bayram;
s.235.
378
tidim: Cesaret. Altayca-Trke Szlk, Hazrlayanlar: Emine Grsoy Naskali-Muvaffak
Duranl, TDK Yaynlar:725, Ankara, 1999, s.177.
133
134
Tirbey379= usul, intizami
Temizlik (Tat. tirleyay)
380
Tirbele = intizama sokmak, temizlemek
T+ir+ib+ey
T+ir+ib+iy+e
T+er+ib+iy+e
(Terbiye)
Tara, Tar381= Tanr, Allah, mukaddes tasvir
Tar angele= Tanr melaiki
Tas382= arkada, ahbab, dost
Tm, Tum383=balk (Yak. Tuay, arab. tn)
Tman384= dman (167)
Tne385= tnze= dnya (er. Tuna)

386
Habl = Kabul (175)
Havas387= arzu, heves, zevk, ihtiras (arap heves)
379
tirpey: ntizam. Paasonen; s.179.
380
tirpeyle-: ntizama koymak. age.; s.179.
381
tur: Tanr, aziz resmi. age.; s.184. Ceylan; s.161.
382
tus: Dost. Paasonen; s.185. Ceylan; s.161.
383
tm: amur, balk. Paasonen; s.170. Ceylan; s.158.
384
tman: Dman, erir, byc. Paasonen; s.172. Ceylan; s.158.
385
tne: Dnya. Paasonen; s.175. Ceylan; s.160.
386
hapl: Almak, kabul etmek. Paasonen; s.29.
387
havas: Sevin, nee. age.; s.31. Ceylan; s.122.
135
136
(9)
Hader388= levazm, hazrlama

haderle389= hazr, tedarik et. (Arap hazr)
Hak390=doru, doruluk, hakikat, kymet, fiat, cret (arap hak, Tat. kak, hak,
O. er. Ak, ek)
Hal391= hal, vaziyet, shat, g, kuvvet (Krg. el)
Haleh392= imdilik
Halal= halal (176)
Halh393= kalk, halk
Har394= her, er, ar (178)
Hvat395= kuvvet, mukavemet, kadirlik, nefesin kuvveti, ruhun kabiliyeti. (Arap
kuvvet, Tat. kuat, er. kuat)
Hizep396= hisap (179)
Hat397= kat, yaz, name (Arap hatt. Tat. Alt. Hat, Kat)
388
hatr: Hazr. Paasonen; s.29.
389
hatrle-: Hazrlamak. age.; s.29.
390
hak: Fiyat, bedel. age.; s.29. Ceylan; s.122.
391
hal: Kuvvet, imkn. Paasonen; s.30.
392
hal, hal: imdi. Paasonen; s.30. Ceylan; s.122. -eh uvaada ok kullanlan bir pekitirme
ilgecidir. E. Ylmaz; uvaa ok Zamanl Morfoloji, s.75.
393
halh: Halk. Paasonen; s.30. Ceylan; s.122.
394
har: Her, her bir. Paasonen; s.30.
395
hvat: Kuvvet, g. age.; s.37.
396
hsap: Hesap, aritmetik. age.; s.41.
397
hut: Kt. age.; s.50. hut < Tat. at mektup < Ar. att izgi, satr, yaz. Ceylan; s.127.
137
138
(10)
Hu398= senin kendin (ya hu)
Hibar399= haber, havadis (Arap haba, Alt. kabar, er. uver)
Hyamet400= kyamet (202)
ar401= er, bela, musibet (215)
arla402= grlt yapmak, sesli sylemek (arlatan?)
(parlatan gibi)
erbet403= bal erbeti (arap erab, erbet, iki)
aytan404= eytan (210)
as= kaymak (sas)
diri ba
ah405= en, oynak, evik (uh)
ahlan uhlan= oynamak
398
hu: Kendin. Paasonen; s.30. Ceylan; s.125.
399
hpar: Haber. Ceylan; s.123.
400
hyamat: Kyamet, dnyann sonu. Bayram; s.268. hyamat: Cin, eytan, cehennem, n
sonu. E. Ylmaz; Narspi, s.233.
401
ar: Bela, dert, felaket. Bayram; s.295.
402
arla-: Konumak. Paasonen; s.153.
403
erpet: erbet. age.; s.154. Ceylan; s.153.
404
uyttan: Kt ruh, eytan. Paasonen; s.162.
405
uh: Yaramaz, evik, canl. Ceylan; s.155.
139
140
(1)
(1) ret (ren, ..) -gret, rt, yret, ret, ret406: retmek, nasihat et.,
ibretlendirmek
rd+ii407= (ibret - ibret)
retleeh408= ibretli
retiileehtik409= ibretli olarak
(2) rehsit (it)410= muallim, maarif
sit=ist
411
(3) r = sevin (heureux) (337)
(4) r412
(5) nom413= akide, din, Kanun, Kitap, eriat, talimat (Dergi)
namus
namaz
406
ret (ren) -gret, rt, yret, ret, ret: retmek, tedris etmek, etraflca retmek, bir
nesneye altrmak, tedris etmek, nasihat etmek, telkin etmek, anlatmak Pekarskiy; C 10,
s.199.
407
408
Pekarskiy; C.10, s.200den aynen.
409
410
411
rer: Sevin, enlik, kvan. Pekarskiy; C 10, s.197.
412
r: Elenmek sevinmek. Pekarskiy; C 10, s.197.
413
Bk. dipnot 20.
141
(1) r+414= seviye, enlik, evk ve heyecan, kvan, sevincin tamas
(heureux)
414
142
143
ars faone [faon?] detre[?]
artis dagir[?]
aratr= taharri, tefti

aratrmak415= cstcu
istiknah
istiksa
tafahus et.
taharri
tahkik
tetkik
tetebb
arav= istiksaf ktags
arga= akl ar+ag+as
ar:416 mikyas, zirag
415
aratrmak: 1. Bir kimseyi veya bir nesneyi bulmak iin evreyi gzden geirmek, incelemek,
taharri etmek. 2. Sormak, soruturmak. 3. ncelemek, tetkik etmek. tken Trke Szlk, C 1,
s.280.
416
ar: Kolun dirsekten parmak ucuna kadar olan blm; arn. tken Trke Szlk, C 1,
s.288.
144
1- Teknik417 (technique)
2- sangat
3- ar (art)
418
4- artist (artist)
5- Metiye (Mlier)
417
teknik: 1. Bir sanat, meslek ya da bilim dalnda uygulamaya ynelik yntem ve yordamlarn
tm. tken Trke Szlk, C 5, s.4701.
418
artist: 1. Gzel sanatlardan birini meslek edinmi kimse, sanat, sanatkr. tken Trke
Szlk, C 1, s.302.
145
146
itik419= alet, eya, fgil
itiklik420= maharet
itmek421= tekil et.
kit+mek422= ikmal, igla, imham, talim, terbiye
ktilegen423= terbiye edici
g+it+ek+in+i
n e
ik
ig+it+eti+eg
tekline-art
h
temike= destgah, fabrika
tegmike=
419
itig: 1. Eylem, fiil, teebbs. 2. Yapma, kurma. 3. Tesis, kurum, yap. 4. Ss, bezek, tezyinat.
5. Hazrlk. 6. Usul, dzen. 7. Mzik aleti. tken Trke Szlk, C 2, s.2265. Caferolu; s.59.
420
itiglig: 1. (Durum iin) artl, arta bal. 2. Donatlm, mcehhez, hareketli. 3. edinmi
kimse. tken Trke Szlk, C 2, s.2265. Caferolu; s.68. F. Sema Barutu znder;
tigsizler, Giri-Metin-Tercme, Notlar-ndeks, Trk Dil Kurumu Yaynlar:672, Ankara, 1998,
s.150.
421
itmek: 1 Dzene sokmak, dzenlemek, tanzim etmek. 2. Yapmak, etmek, eylemek, klmak.
tken Trke Szlk, C 2, s.2270. Caferolu; s.68.
422
igitmek:1. Beslemek, doyurmak, bytmek, yetitirmek, bakmak. 2. zen gstermek, itina
gstermek. tken Trke Szlk, C 2, s.2126, 2101. Caferolu; s.60.
423
igdlemek: Beslemek, zen vermek, zenmek, itina ve dikkat etmek, ilgilenmek. tken
Trke Szlk, C 2, s.2101. Caferolu; s.60.
147
I- Commatie: [?] emosion
Comm/avere/ ([emuseon?]) mtre en mouneman[?].
a- kndurmak424=tahrik etmek.
avere
avara
424
kndurmak: Mihnet ekmek, bir eyden muzdarip olmak, itiyak etmek. Caferolu; s.116.
148
149
(1) (2) (3) (4)
rabt: a+ar+ab+t
1) a= dam, ebeke, iplik
not: aar425= sadk (bal)
argamc= habl
araba argdal= kenin
argt426= derbent
erce= ambalaj
irmek427= vasl olmak
arabat irmek= isal et., vasl ol.
Or= tel
Oyamak428= naketmek
Oyrun429= beden, cirm
+Oyur= vcut
r430= refik, dost, zmre
+rk431= kayt
rk=
rmek=432 tesis et.
krk= kement
Ur= tel
urmak433= rapt etmek
425
aar: Davranlarnda ak ve samimi olan. Asil, erefli, alicenap. tken Trke Szlk, C 1,
s.134. agar: 1. Ar, erefli, oturakl. 2. Derin, fevkalade, olaanst. Caferolu; s.4.
426
argt: 1.ki da sras arasnda kalan boaz, geit, bel, derbent. tken Trke Szlk, C 1,
s.285.
427
irmek :1. Ermek, erimek, varmak, vasl olmak, ulamak. tken Trke Szlk, C 2, s.2207.
Clauson; s.193.
428
oy-(a)-mak: Bakr, mermer vb. zerine ss ilemek. tken Trke Szlk, c.4, s.3656.
429
oyru: Gvde. tken Trke Szlk, C 4, s.3658. DS, C IX, s.3303.
430
r: 1. (Canllar iin) birbirine alm olan, e. 2. Takm, frka, zmre. 3. Birbirine yakn
yata olan, akran, boyda, tayda.5. (az) Alm, arkada, e dost olunmu, arkada, menus.
tken Trke Szlk, C 4, s.3679. Caferolu; s.99.
431
rk: Dzen. tken Trke Szlk, C 4, s.3711.
432
rmek: Bir zellii oluturmak, ortaya koymak. tken Trke Szlk, C 4, s.3712. DS; C IX,
s.3348. Clauson; s.195.
433
urmak: 1. Vurmak, saldrmak, dvmek, arpmak. 2.Nian alarak isabet ettirmek, vurmak. 3.
Yerletirmek, koymak, dikmek, doldurmak. 4. Bindirmek. 5. Tayin etmek. 6.Tahkim etmek. 7.
Atmak. 8. Kurmak, yasa karmak, koymak, tanzim etmek, dzenlemek, vazetmek. 13. Baskn
yapmak, yamalamak, gasbetmek tken Trke Szlk; C 5, s.4993. DS; C XI, s.4041.
DLT; s.694. Orkun; s.876. KP; s.162. Battal; s 80. Caferolu; s.174.
150
uyrum434= vcut
not artma435= izdiyat
nema
tekessur
436
artm = fazlalk, zam
437
artu = ziyade
artuk438=
434
uyrum: Vcut. tken Trke Szlk, C 5, s.5014. DS, C XI, s.4051.
435
artma: Artmak ii. Artmak: llebilir ve saylabilir nitelikler bakmndan eskisinden daha ok
olmak, oalmak, ziyade olmak, bereketlenmek, bollamak, nemalanmak. tken Trke
Szlk, C 1, s.303. Caferolu; s.14. DLT; s.36. Orkun; s.764.
436
artm: Artma, oal, bereket, bollanma, tezayt, reme. tken Trke Szlk; C 1, s.302.
437
artug: Artmak, oalmak. tken Trke Szlk; C 1, s.303.
438
artuk: 1. ok, sayca fazla, pek ok, kalabalk, artk, daha ok, fazlaca, arca, ziyade, artk,
ksur. tken Trke Szlk; C 1, s.303. Caferolu; s.14. DLT; s.39. KP; s.136. Orkun;
s.764.
151
152
kalatmak439= imha
tahrip et.
Kal etmek=
Kaldamak= tahkir (manen tahrip)
tenzil et.
Kaldrmak440= feshetmek
Gali:441 Mnasebeti var
439
Kr. kal: Kknden skp atma, koparma. Bk. tken Trke Szlk; C 3, s.2345. kalad:
Biri biri zerine ygd demekdir. Abuka Lgati; s.313.
440
kaldrmak: ... 9. Yrrlkte olan bir eyi, karar, program geersiz klmak; feshetmek;
hkmsz klmak... tken Trke Szlk, C 3, s.2351.
441
Kr. gali, galik: tken Trke Szlk, C 2, s.1635.
153
154
Tarhan442: asil, emir, kumandan
a+at+ar+ah
443
Tire : aile ubesi
Tiri: ktle
444
Tiri : mecmu, silah, zihayat
Tari: tamamile
Tarkak: silahdar
Taru: fazlalk
Tr 445: adet, bala
Tre446: asil, prens
Trk: seri
Tr447: hkmet
Tur: dman
Turkan: muhafz
Tr 448: ali, bala
Tre449: nizam, prens
Trk450: bahadr, kavi, kuvvetli, metin, zikudret
442
tarhan: 1. Vekil, vezir, nazr. 2. Yksek asalet derecesi. 3. Yksek asalet derecesi, bey. 4.
Eski Trklerde demirci ve dier zanaat esnafn temsilcilerine verilen ad. tken Trke
Szlk; C 5, s.4609. Caferolu; s. 148. DLT; s. 577. Clauson; s.539.
443
tire: Hep birden, mtereken. tken Trke Szlk; C 5, s.4832. Caferolu; s.156. Gabain;
s.300.
444
Kr. tirik: 1. Derme, deri, dernek, derge. 2. Halktan toplanan vergi. tken Trke Szlk, C
5, s.4834. DLT; s. 625. Mhenna; s.73.
tirig: 1. Canl, diri, yaayan. 2. Hayat, canllk. DLT; s.625. Caferolu; s.157. KP; s.221.
Gabain; 300. T. Tekin; XI. Yzyl Trk iiri, TDK, Ankara, 1989, s.252. Orkun; s.865.
445
tr: Ba ke, eref, ihtiram yeri. Radloff; Dritter Band, s.1249.
446
tre: Han oullarnn unvan, prens. Radloff; Dritter Band, s. 1250. treli:Soylu anlam iin bk.
tken Trke Szlk; C 5, s.4891. Clauson; s.530.
447
tr: rf, kanun. Prensin, karar, prensin hkimiyeti, hkmet, hkimiyet. Radloff; Dritter
Band, s.1250. tr: Hkmet anlam iin bk. tken Trke Szlk; C 5, s.4891. Caferolu;
s.163. Clauson; s.531.
448
tr: ...3. Kalite. tken Trke Szlk; C 5, s.4943. Caferolu; s.169.
449
tre: 1. Hak ve hukuka uygunluk, adalet. 2. det, usul. tre: Komutan, subay. tken Trke
Szlk, C 5, s.4944.
450
trk: 1. G, kuvvet. 2. Vakit, a. 3. Gen ve gzel kimse. 4. Sava, gzpek kimse. 5.
Kudretli. 6. Gzel, civan. tken Trke Szlk, C 5, s.4946. DLT; s.674. Caferolu; s.169.
Gabain; s.303. Clauson; s.543.
155
-3-
451
a - Temiz, parlak, yeil, mavi, ayr, yeil tarla, orman
451
a: ak, beyaz. DS, C I, s.77.
156
157
(2)
Talas452 / tala+as/:
1) Koparmak, biri birinden yama ederek almak, saymak
2) alnmak (bir eye), azimle (arzu ile) atlmak.
Talasa= dalasa453
1) Yayalarn gemesi iin rmak (veya ark) zerine konulan ktk,
srk, aa; aylar zerine yaplan kprck, iskele
Talas454= 1) Karlkl soygun, yama, koparma
2) Kuvvetli arzu, azim.
455
Talasn = (Talay) Trpanla biilmekten emen zerinde hasl olan yol.
Talah456= St, ubuk, dal, st als, ormanl; nebatat.
452
Pekarskiy; C 9, s.32den aynen. talak: Ba zme, balanty kaldrma, dzensiz, kark
anlamlar iin bk. tken Trke Szlk, C 4, s.4561.
453
454
455
456
158
159
(1)
(Mt.)
457
Mutu: bearet, mjde
M+us+tu
M+uj+de
Elen/alan
I+s+ap+ar+a
Byk, yksek ata
Parlak (da) da olur.
hret
Dalisanda/a+ad+al+is+an+ad+ag
Pekarskiden:
Tala458= 1)Temiz sahra, bozkr, dz meydanlk, yayla, istirahat iin elverili
yer; Hayvanlarn dinlenmesine mahsus yer, da, uurum vs.
2) naz, keyif, uzanma, gerilme, yayl
459
Talay = yeil, koyu yeil
460
Teley =
Talaan461= Tali, muvaffakiyet.
457
mutu: Sevindiren haber, sava, mjde. tken Trke Szlk; C 3, s.3320.
458
459
talay: Deniz, byk nehir. tken Trke Szlk, C 4, s 4562. Caferolu; s.145.
460
teley; Ak durmak, almak, yaylmak. Pekarskiy; C 9, s.127.
461
160
161
tibar
Sy462= eref; hediye, ikram
(sn+t)
syak= harici suret
(slak)463
snl464= muteber
sylamak465= Hrmet et., ihda et., ikram et., ithaf et., izar et., ziyafet ekmek
I 7,500,0/00 20
75,0/000 37,500
15
10
462
Armaan anlam iin bk. tken Trke Szlk, C 4, s.4222. syl: Saygdeer anlam iin bk.
tken Trke Szlk, C 4, s.4224. Tatarca-Trke Szlk; s.282.
463
slu: Gzel, endam gzel. slulk: Gzel endamllk. Tatarca-Trke Szlk; s.283.
464
sn: 1. Endam, boy pos. 2. Put, heykel. Tatarca-Trke Szlk; s.283.
465
syla-: Arlamak, ikramda bulunmak. Dankoff; s.243. Tatarca-Trke Szlk; s.282.
162
163
ayah466= 1) ara, aklk, duhul, geit, oyuk, delik, kap
ayag467 altr ayaga: cennet kaplar, siep ayaga: cep delii
D/ siep468= cep!
2) az, dudaklar
ayaga= ehir d
ay469= uzaklamak, bitmek, nihayete varmak
[(?)] (a+am)
466
ayah: 1. Ayak. 2. Basamak. tken Trke Szlk, C 1, s.371.
467
Pekarskiy; C I, I. Ksm, s.76. ayag: 1. Ayak. 2. Basamak. ayak:17. Havuz ve eme gibi
toplanm sularn alttan akp gittii delik. tken Trke Szlk, C 1, s.370-371.
468
469
Pekarskiy, C 1, s.76.
164
165
Pekarski (1)
Tor470= is, kurum / tor blt: kara bulut
Toroy471= akuli vaziyetten biraz irilmi olan
Torolgon472= herhangi bir eyin yksek derecesi
Toroluy473= bymek
Toros474= geyik yn
Toruy475= Her Hangi bir eyin nnde durmak, kapatmak, rtmek, sed
ekmek
Door476: arkada, erik, dost
Dur477: haddinden akn arlk, ycelik.
dura478: ok byk
duray479: , iddetli
470
471
472
473
474
475
476
door: Teyi eden yol arkada, arkada, erik, rakib, dost, arkada, ahbab, refika.
477
478
479
166
167
mtier= Coute profession manuelle ou mecanique profesion quolcongue.
Ministerium Le que eon fait habitnellement.
minez= huy, merep, miza, seciye, tabiat

minicik = organ
mini mini =
minisker= mahir, mcerrep, tecrbeli
miniz= ekil
minaz= bnyat
mat= drst
matamak= bend etmek
mattamak= ciddi davranmak, hsn ifa etmek
m+at+a
m+et+iy+er+e
amat= iftihar
168
169
Mhim
im480 =
481
em =
*imek: meakkat ,zahmet
****emek:482 eziyet, mihnet, taap
**imgek: taap, zahmet
***imkek: azap, bela, cefa, zahmet
*****emge:483 azap
******emgek:484 strap, zahmet
(I) (T.D. Sheyl ve Nevbahar, Kamusu Trki, Orhon Kitabeleri)

(IV) (Pavet de Courteille, aatay Lgati)
(II) (Radloff 1 Kazan, barba lehesi, Mukaddimet-l-edep)
(****) Pavet de Courteille, ark Trkesi Lgati)
(******) Ouz destan, Orhon kitabeleri)
(*****) Radloff, I, Uygur Metinleri)
480
im: 1. Anlaml iaret veya iz. 2. Bir anlam olan davran. 3. Belirti, alamet. 4. Orduda
babuun askerler arasna silah veya ku adlarndan birini belge olarak koyduu kelimeler,
parola. tken Trke Szlk, C 2, s.2156. DLT; s.231.
481
em: la. tken Trke Szlk, c.2, s.1437. Caferolu; s.47, 63.
482
emek: 1. Zahmet. 2. uzun sren ar i, uzun ve zahmetli alma. 3. Bir iin yaplmas iin
harcanan beden veya zihin gc. tken Trke Szlk, C 2, s.1429.
483
emge: Zahmet, eza. tken Trke Szlk, C 2, s.1431.
484
emgek: 1. Ac, strap, dert, sknt, mihnet, eziyet. 2. Emek. 3. Mihnet, zahmet. tken
Trke Szlk, C 2, s.1431. Caferolu; s.47. DLT; s.179. Gabain; s. 140. Abuka Lgati; s.76.
170
171
say[?] yayra[?]
(h, g, k) ve (s) yerine (, ) de kaim olabilir.

Sah
Sag
Sak
ak = akmak ta ile ate karmak.
ak (sag+ar mnah: uan ate)*485
(*) Pekarski, Yakut Dili Lgati.
485
uan ate (hastalk ). Bu hastaln tedavisi iin akmak ta ile ate kartlr Pekarskiy; C
7, s.109dan aynen.
172
173
d, t, ,
belt
belta =kesmek
belten
hamd486= mehdi sena et., gmek

saht487=
selt=
naht= v+t
it+me
*Belgedeki ekil s.10daki Gne Dil Teorisi ekilleriyle karlatrlabilir.
486
hamd: vg ve teekkr bildirme. tken Trke Szlk, C 2, s.1857.
487
saht: 1. Kat, sert, etin. 2. G, zor. 3. Gl, salam. tken Trke Szlk, C 4, s.4023.
174
175
trimcen-joome[?]
Isamaa hiilgava pinnala paistab*

Kodu mul kaunike, kallike
Isamaa sinuva vlvita vaatvad
Vilkuvad koidud meil orusse
Haila la li - la- la- lah- la 2
itse ju haljenda Eestlastemaa
isama= vatan
hiilgava = parlak
pinnala= sath
paistab= grnyor
i+ih+i+il+ag+an+a
ai+ip+i+in+a+a
a+ap+a+is+it+ab
*
Estoncadr. Estonca, Ural dil ailesinin Fin-Ugor koluna bal bir dildir.
L. Koidula tarafndan yazlm, S. Ennola tarafndan bestelenmitir.
Tamamna http://sakala.ee/lauluraamat/isamaa-hiilgava-pinnala-paistab ya da http://ingeb.org./
songs/isamahi.html adresinden ulalabilir. Mar olarak evirisinin yaplm olabilecei
dncesiyle eitli mar kitaplar (Etem ngr; Trk Marlar, TKAE Yaynlar, Ankara, 1966.
Marlar; Derleyen Feyzi z, MEB Yaynlar, Ankara, 1964...) taranm; ancak
rastlanlamamtr.
176
177
-2-
u+ub+u
bulak488=eme, menba
pulak=
pelek= alamet, emare
pilgi=
talay489=umman
am= a+am+ab+ar
ambar490=mahzen
em=beyt, hane
an491=hafza
488
bulak: Kaynak, pnar, eme, gze. tken Trke Szlk, C 1, s.690. Ayrca bk. Caferolu;
s.34. DS; C III, s.785.
489
talay: Deniz, byk nehir. tken Trke Szlk, C 4, s.4563. Ayrca bk. Caferolu; s.145.
Orkun; s. 856. Gabain; s. 296.
490
ambar: ine tahl , kuru erzak veya saman , ot gibi maddelerin konulduu st rtl yap,
depo, antrepo, debboy. tken Trke Szlk, C 1, s.230.
491
an: 1. Bilincin irade ve heyecan karmam dnce ve anlama gc, zihin. 2.Aklda
tutabilme yetenei, hafza. tken Trke Szlk, C 1, s.238.
178
179
(1) (2)
-ceht=ete (Rad. IV, Kr.)
(1) e+ec+eh+et
(2) e+ec+e+et+e
Aam=ahap >?@
am=iaret, nian
ampoule Petit vose ole tere, ole mine

ampulla (imaginable) ampoule ole verre
amphora
amforeus par= maraba
amfora pere-lemek= iska etmek
ampora por= mey
prek= eme
pura=
bor= mey, arap
180
b492= Sureti umumiyede byk olmu olmaklk mefhumunu ifade eder.
bie = pe493= ksrak yavrusu
be+be=
biebey494= yavrum, yavrucuum Yakut
vak495= ufak, kk (Tat. Yak, >?@ Alt. Krg.) (uva)

496
vy = kuvvet, mukavemet
492
Pekarskiy; C II, s.178de binin Trke pek, beg, bi ile karlatrlmas neriliyor.
493
bie: (kr. Alt. pe, Trk. bie) Ksrak, ksrak yavrusu. Pekarskiy; C II, s.179.
494
bie: (kr. Tat. bebi-bebe). Pekarskiy; C II, s.179dan aynen.
495
vak: Kk < Tat. vak. Ceylan; s.164.
496
vy: G, kuvvet. Ceylan; s.166.
181
piyin= sahih (Rad.IV, Tel. >?@)
pus= zerre
ps= msg (Bnh. >?@)
mede= alamet, nian, hedef

mat= drst
mattamak= ciddi davranmak mat= baht
met= keza maksat
madak= belagat, nazm
matamak= bendetmek
nve= ezre (Rad. I or. Tel.

izre (Rad. I Sag.)
(zerre!)
182
(1)
Bat= Bad+algr
Bad+almak=
Batat gstermek
>bitap?@ = Bitelik
= Bitik
i+ib+it+i
497
Pat = batmak, telef, mahv olmak (clt II, s.27)
498
vot = ate (uva I, 66)
497
put-: Batmak. Ceylan; s.144.
498
vut: Ate. <*t. Ceylan; s.167.
183
184
trk499= zayf
trklk=zayflk
trl500=fakir
tirbenmek= heyecanlanmak
*tiremek= mukavemet etmek
tiran=
tirgirmek501= ihya etmek
tirig502= zi hayat
tiriglig503=hayat
torak= nahif, zayf
trelik= illet, sebep
------
tura= usul
tre504= , terbiye
499
trk:1. Zayf, elimsiz. 2. Hastalkl. tken Trke Szlk, C 4, s.4812. DS; C X, s.3919.
500
trl: 1. plak. 2. Zayf, kansz, cansz, sska. 3. Parasz, zrt. tken Trke Szlk, C 4,
s.4812. DS; C X, s.3919.
501
tirgrmek: Canlandrmak, ihya etmek, diriltmek, hayatta tutmak. tken Trke Szlk, C 4,
s.4834. ayrca bk. DLT; S.625. Caferolu; s.157. Gabain; s.300.
502
Bk. dipnot 444.
503
tiriglig: 1. Dirilik, canllk. Var olma, var olu. tken Trke Szlk, C 4, s.4834. Tiriklik
eklinde Bakurta ve Tatarcada hayat anlamnda kullanlmaktadr. Karlatrmal Trk
Leheleri Szl; C I, s.324-325.
504
Bk. dipnot 457.
185
(2)
Termek=ikdam etmek
Terpenmek505= Hareket et.
Terpeni= Hareket
Tiremek506=mukavemet et.
dirim507=Hayat, zindegi
dirimlik508=
dirlik509=
istinat etmek
505
terpenmek: Kmldamak, deprenmek. 2. Direnmek. tken Trke Szlk, C 4, s.4758.
tepre-: tepremek, titremek, harekete geirmek. Tatarca-Trke Szlk; s. 311.
506
tiremek: Bir eyi dmesin diye desteklemek, payanda vurmak, dayak dikmek, direk dikmek,
diremek. tken Trke Szlk, C 4, s.4833. Caferolu; s.157. tire-: diremek, direnmek, ayakta
durdurmak. Tatarca-Trke Szlk; s.309.
507
dirim:1. Yaama, yaay, hayat. 2. Canl olma durumu, canllk. tken Trke Szlk, C 2,
s.1238.
508
dirimlik: Dirilik, hayat, salk. age.; C 2, s.1239.
509
dirlik: Hayat, yaay. age.; C 2, s.1240.
186
187
Batu =kavi
Batuk = , ali
Batumak = irtika etmek
Bedk510 =ali
Bet 511= ehre, sima
[?]
512
Beti = Mektup
Btgi=
Biti513= yaz, kitap
Patak= merak
Pedk, ali,ulvi
Padamak= addetmek, tahmin et.
Ptmek514= Halkolunmak, neet etmek, kail olmak
510
bedk: 1. Byk.2. Yksek, ulu, azametli. tken Trke Szlk, C 1, s.524. Orkun; s.774.
DLT; s.77. Caferolu; s.25.
511
bet: Yz, ehre. tken Trke Szlk, C 1, s.566. Caferolu; s.30. Karlatrmal Trk
Leheleri Szl; C I, s.64-65. pit: Yz, ehre. Ceylan; s.141.
512
beti: Mektup, yaz. tken Trke Szlk, C 1, s.567. DS; C III, s.646.
513
biti: 1. Yazma, yaz, harf. 2. Hurufat, harfler. 3. Kitap. 4. Mektup. 5. Yazl ey, yazl kt. 6.
Yaz, tahrirat. 7. Muska, efsun, frk. 8. Vasiyetname. 9. Yazt. tken Trke Szlk, C 1,
s.630. DLT; s.95. Derleme Szl; C II, s.710. Clauson; s.299.
514
ptmek: Tamamlanmak. tken Trke Szlk, C 4, s.3921.
188
Sa515= berhayat
[zk?]= can, hayat, ruh
esthete
aisthtes= qui aime et pratique le beau
(ays+z)= fena
zalim
[?]
estehtique: science qui traite du beau en general et du sentiment quil fait
naitre en nous. ad.
qui a rap[p]ort au sentiment au beau.
515
sa: Yaamakta olan, canl, diri. tken Trke Szlk, C 4, s.4012. Karlatrmal Trk
Leheleri Szl; s.732-733.
189
190
e+er+eb+ab
+ +e+
+ + eb+ek
+ek +ek
erem= irade, rza, arzu
eren516= bahadr, mdrik, veli, reit
erez= cesur
ergin517=kamil
X erip= muhalefet
ermek518= idrak et.
urba=maya
arbag arbamak519= efsane sylemek, efsunlamak

arba
arpa
516
eren: Yiit, kahraman, asil kimse, ermi ,veli. tken Trke Szlk, C 2, s.1462- 1463.
517
ergin:Olgun, yetkin, reit. tken Trke Szlk, C 2, s.1465.
518
ermek: leri bir dereceye varmak, yetimek. tken Trke Szlk, C 2, s.1473.
519
arbalamak: Bylemek, sihir yapmak. tken Trke Szlk, C 2, s.281. Karlatrmal Trk
Leheleri Szl; s.202-203.
191
192
mevta=e+em+ev+at+a
ez
520
macat =sakat
macit=feza
maa521=dert
mafrak=iktidarsz
mustak=cmudiye [buzul]
maymak= zarar grmek, ziyan etmek

maylmak= infisah et.
e+em+ey+ey+it
ey
Mzgmak= fena bulmak
520
macat: Bir organ eksik olan, sakat. tken Trke Szlk, C 3, s.2998.
521
maa: Dert, onulmaz hastalk. tken Trke Szlk, C 2, s.2999. DS; C IX, s.3099.
193
194
Tre522= doru, dz, drst, muntazam
Trs= muntazam bir surette
Tr523= nak
Trsn= zahiri grn

Tr= katlamak, zmek (yuma)
Terez= ekil, emal

Tr=
Tre524= terbiye
Tr=k (dergi)
Trsn= ehre (or.)
522
Bk. dipnot 449.
523
tr: Kalite. Sanatta zgn anlatm biemi. tken Trke Szlk, C 5, s.4943.
524
tre: 1. Bir toplumda benimsenmi ve yerlemi yaama ve davran biimleriyle kurallarn,
ortak tutum, alkanlk ve geleneklerin ve buna benzer uygulamalarn btn; yerlemi
davranlar btn, det; toplum veya kltrn onaylad davran standard.2. (Dar anlamda)
bir toplumdaki ahlaki davran biimi. 3. (Az) Terbiye, grg. tken Trke Szlk, C 5,
s.4890.
195
bere= malum
g
prkemek525=setretmek
525
Kr. prk: perde prkrmek: 1. Bulutlanmak. 2. Brnmek. tken Trke Szlk, C 4,
s.3916. prkr; DLT; s.476. prken-: rtnmek. Ceylan; s.142.
196
197
Tra=+t+r+a
Berber=e+eb+er+eb+er
Perkar=e+e+er+k+ar
Bergilemek=raptetmek
Bark526 = tecemmlat
Baruk zinet
Par527=alev
Pirek528=kakl
Prk529=serpu
Prk530=serpu
prek531=kakl, perem
k
prg532=pee, nikap, puide
526
bark: Herhangi bir eyin ok bulunduu yer. tken Trke Szlk, C 1, s.468.
527
Kr. par: 1. Birden parlayp yanmay, k samay anlatan kk. 2. Alev. tken Trke Szlk,
C 4, s.3770.
528
pirek: Perem; kakl. tken Trke Szlk, C 4, s.3858. DS; s.3457.
529
prk: 1. Erkeklerin giydii bir tr balk;takke; klah. 2. Ynden rlm ba rts. tken
Trke Szlk, 4, s.3891. DS; C IX, s.3479.
530
prk: Baca. tken Trke Szlk, C 4, s.3892. DS; C IX, s.3480.
531
prek: nsann kakl, akaklardan sarkan sa kvrm tken Trke Szlk, C 4,
s.3915. DLT; s.475. DS; C IX, s.3496.
532
prg: Kadn ba rts. tken Trke Szlk, C 4, s.3916. DS; C IX, s.3498.
198
Fkn533= filiz
(Fkg)
Fidan534= nihal, ceyre
Fide535= fidan
Figen536= demet
Filiz537= filiz
Filizlenmek538= nabit olmak
Fusluk= ga
533
fkn: Aalarn ana gvdeleri dibinden geliip byyen srgnler; filiz. tken Trke
Szlk, C 2, s.1584.
534
fidan: 1. Yeni yetimekte olan aa. 2. Baka bir yere dikilmek zere yetitii yerden
sklm gen aa. 3.Aacn kknden kan srgn. tken Trke Szlk, C 2, s.1587.
535
fide: Baka bir yere dikilmek zere tohumdan zel yastklarda imlendirilmi krpe iek ve
sebze. tken Trke Szlk, C 2, s.1587.
536
fien: Ekin destelerinden yaplan yn. tken Trke Szlk, C 2, s.1588.
537
filiz: Tohumdan veya tomurcuktan kan krpe srgn. tken Trke Szlk, C 2, s.1592.
538
filizlenmek: (Tohum ve bitkiler iin) filiz vererek yeermek; imlenmek. tken Trke
Szlk, C 4, s.1592.
199
200
arta+
Budg orthopedie
Badak539= kasr
Bidik540=
Bodur541=
Budak542= ferig, sbe, aa dal
But=velet
Butak543= dal (budak) Batumak=irtika et., nescu [?] nema
bulmak
Burn= nesil, uzuv
Burun=
Bte544=fidan
Btmek545= tevellt et.
Pudak546=dal
Pudun547= halk (pud+un)
Pdn548=tam
Pdmek= neget et.
539
badak: 1. Ksa boylu, tknaz, bodur, cce. 2. Paytak yryen, bacaklar arpk. tken
Trke Szlk, C 1, s.417. DS; C II, s.459.
540
bidik: Ksa boylu, ufak yapl, bodur. tken Trke Szlk, C 1, s.599.
541
bodur: Enine gre ksa olan, tknaz. tken Trke Szlk, C 1, s.640.
542
budak: 1. Aa gvdesinde dal olacak yuvarlak boum, tomurcuk. 2: Aacn dal olacak
srgn. tken Trke Szlk, C 1, s.683.
543
butak: Budak, dal. tken Trke Szlk, C 1, s.710. DLT; s.120.
544
bute: 1. Topraktan kar kmaz yaprak ve dallar yere yaylan gvdesiz bitkiler, srngen
dall bitkiler. tken Trke Szlk, C 1, s.710.
545
btmek: 1. Bitmek, kmak, nevnema bulmak. 2. Yaratlmak. 3. Domak. tken Trke
Szlk, C 1, s.730. DLT; s.126.
546
Kr. dipnot 542 ve 543.
547
budun: 1. Aralarnda soy birlii yannda tre, kltr ve dil bakmndan ortaklk bulunan insan
topluluu, millet, ulus, kavim. 2. Halk, cemaat, ahali. 3. Reaya, tabaka. tken Trke Szlk, C
1, s.685. DLT; s.110. Caferolu; s.34.
548
btn: 1. Eksiksiz, tam. 2. Paralara ayrlmam, tek para hlinde. 3. ok sayda varlk ve
nesnenin tamam. tken Trke Szlk, C 1, s.731. Caferolu; s.38. DLT; s.127.
201
ATASE Arivi; Kls. Nu.: 16, Ds.: 440, F.: 1-3, 1-46a.
202
ravi, rivayet,
merv
+r+av+ig
+r+iv+ay+et
+m+r+v+ig
r549= g[na?], lahv, ses

rag= dr
rm= efsun, fal, istihare, iaret
rk550= esrar, derun, fal, kehanet
rz= sofu
mak= masal
+c= +c
mrag=mergub, ayeste
mek551= tahayl, tasavur, tefekkr et.

ummak552= zan et.
ok +Homurdanmak, gnneli konumak
o sada
oh
549
r: 1. Irlama. 2. ark, ezgi, name, trk, mzik. tken Trke Szlk, C 2, s.2045.
Caferolu; s.58. battal; s.35. Clauson; s.192.
550
rk: Khinlik, gnldekini dar karma. 2. Fal iareti, fal. 3. aret, rumuz. 4. Falc. 5. ans,
talih, uur. tken Trke Szlk; C 2, s.2049. Tekin; Irk Bitig, s.52. Caferolu; s.58. DLT;
551
mek: 1. Dnmek, akl etmek, bilmek. 2. Hatrlamak. 3. Dndkten sonra anlamak.
tken Trke Szlk, C 4, s.3694. Caferolu; s.100. Clauson; s.2.
552
ummak: 1. Olmasn istemek, beklemek, temenni etmek. 2. Olabileceini sanmak ya da
dnmek... tken Trke Szlk; C 5, s.4984. Clauson; s.156.
203
204
26
Ham/ur
im553= iaret, damga, alamet
uk554= sada, akl
ug=
urav= sylev
----ravg= syleyen
uumur
uhamur = sesli danmak[?]
mur +
+vg
uu= ses, sz
gu+m= sesli, l (sfat)
gu+m+ur= sylenilmi olan (isim)
murav= sylenilmi olmaklk
+g
553
im: 1. Anlaml iaret veya iz. 2. Bir anlam olan davran. 3. Belirti, alamet. 4. Orduda
babuun askerler arasna silah veya ku adlarndan birini belge olarak koyduu kelimeler,
parola. 5. as. Eskiden savata askerlerin kulland parola. 6. dbl. Gsterge. tken Trke
Szlk; C 2, s.2156. DLT; s.231. Clauson; s.154.
554
ukmak: Anlamak, renmek, kavramak, bilmek, tasavvur etmek. Caferolu; s.173. DLT;
205
206
27
rayet
r
ur airet, aile
ray= ye mensup
+et= alameti
rayet= bir cemaate mensubiyet alameti, bayrak
rgt= enmuzec
rgt
ryt
rayet
207
-30-
rz- giz
ragaz
agz
arak+c/ sank, gizli olan

arag (arg) /=bent, set, iki ey arasn kapayan
208
209
31
riza - razi /ve honut
ridvan beenmek
ir+iz=r+az
er+iz=
ar+az
araz= saadet
ardak/= asude
v
ardavan = maya
a/raz+
raz =mesut, honut
raza
razavan/ mesugut olalm
210
211
-r-
1) ar555: al
mavera
meakkat
556
2) or : bur
merkum (o, ol)
3) ur: akur (ak= ate)
(ur+ba)= maya
urab=mene+ asla ait bir ey
557
uruk = tohum (ur+k)
4) r: (r+k) esrar derun
(r+m)= efsun
5) er: saba, reit.kahraman, zev, mert.
6) r: (cahil=yoksul=ayokul= ayok+sul
(suz) yoksul, yoksuz
Ay ziya, hayat, areket, ilim, vs.
cahil bu sfatlardan mahrum
yoksul
(r+d+e) = alev. r+ge r+gev

558
sreyya, ahika
559
r+gin =taht. r+i560=kaim
r+ki561=ali, bl, celil
r+nek= misal, mek (asla benzetmek)
r+t562= alev, harik
r+=bl563
r+=mertebe.
555
Kr. ar-: yorulmak, dermansz kalmak. DLT; s. 30. Clauson; s.192.
556
or: 1. Taht. 2. Kale, kale burcu. tken Trke Szlk, C 4, s.3626. Caferolu; s.95.
557
Bk. dipnot 141.
558
r: Ykseklik, tepe, zirve. tken Trke Szlk, C 4, s.3706.
559
Bk. dipnot 37.
560
Bk. dipnot 38.
561
rki: Yce, yksek, ali. tken Trke Szlk, C 4, s.3711. Caferolu; s.101. Gabain; s.290.
Clauson; s.223.
562
rt: Alev, yangn. Clauson; s.201.
563
r: Yukar, dik. Caferolu; s.102. Clauson; s.197.
212
213
II.
7) r564: zaman
r+=manevi kuvvet
r+ek565=can
r+gen=erare
r+gt566= enmuze, eser
r+k567= dehet (rn verdii)
r+p+er= rae
r+k568=daimi, manevi kuvvet
8) ir569: seher, hacalet (atele, hararetle olan)
ir+gi=idrak
ir+i570=muazzam
ir+im571= zihni suret
ir+k572=izzet, irade, kudret
ir+ki=atik, kadim
ir+t=fecir, zhre
564
r: (y-mek>-mek uzamak>-r/-r) 1. Uzun zaman, uzun mddet, her zaman, uzun sre.
2. Mddet, sre. 3. Ekin. tken Trke Szlk, C 5, s.5047. Caferolu; s.178. KP; s.163.
Gabain; s.306. Clauson; s.193.
565
rek: az. Yrek. tken Trke Szlk, C 5, s. 5048. yrek ekli iin bk. Caferolu; s.199.
566
rgt: (az) 1. Yourt mayas. 2. Bir eyden kalan son para. tken Trke Szlk, C 5,
s.5050.
567
rkmek: (ET -mek gerinmek > rk-mek/rki-mek) 1. 1. (Kii iin) bir eyden korkup anszn
sramak, korkmak, korkup kamak, tavahhu etmek. 2. (Hayvan iin) bir eyden korkarak
srayp kamak. 3. mcz. (Kii iin) aknlkla kark bir korku ve kayg iine dmek. 4.
ekinmek. 5. (Aa iin ) meyve vermemek. tken Trke Szlk, C 5, s.5050. Caferolu;
s.178. Clauson; s. 221.
568
rk:uzun mddet, devaml, srekli, uzun vadeli, daimi. tken Trke Szlk, C 5, s.5052.
Caferolu; s.179.
569
ir/er: 1. Erken. 2. Sabahn erken vakti. tken Trke Szlk, C 2, s.1459, 2199. Orkun;
s.806. DS; C VII, s.2546. Clauson; s.194.
570
iri: Olaan llerden daha byk ve daha hacimli olan. 2. Kaba, sert, kaln, kat. tken
Trke Szlk, C 2, s.2203. Caferolu; s.64. Gabain; s.275.
571
irim: 2205- 1467?
572
erk: 1. yapabilme gc, iktidar, kudret, g, kuvvet, irade, czi irade (1935). 2. Sz
geerli olma durumu, sz ve buyruu geerlik, szn dinletebilme, gc yeterlik, nfuz,
iktidar. tken Trke Szlk, C 2, s.1469. Caferolu; s.49. Clauson; s.220.
214
215
I
Toplak573= itima mahalli (mema)
Toplamak574=
Toplan= Tecemm
Toplan575= inikat
Toplanma= cemiyet, itima
Toplanmak= ---------
X Toplant576= tima, melis
Topluluk577= cemaat, halk, itima
Oturum578= celse
ye579=aza, hemire, nesil, unsur, uzuv

san580= aza
ge581= unsur (g: akl)
573
toplak: az. Cami. tken Trke Szlk, C 5, s.4867.
574
toplamak: 1. Buruturarak top gibi yapmak. 2. Ayr ayr yerlerde bulunan nesneleri
bulunduklar yerlerden tek tek alp bir araya getirmek, bek hlinde birletirmek. 3. Kiileri
bulunduklar deiik yerlerden alarak ya da ararak bir yerde, toplu hlde bulunmalarn
salamak, bir araya getirmek, derlemek, biriktirmek. tken Trke Szlk, C 5, s.4865.
Clauson; s.440.
575
toplan: Toplanma eylemi veya biimi. tken Trke Szlk, C 5, s.4868.
576
toplant: 1. Birden ok kimsenin belirli amala bir araya gelmesi, itima. 2. Kimi kararlar
almak zere belirli bir gndem erevesinde ilgili kimselerin katlmyla gerekleen birleim,
oturum. 3. Bir meclis ya da kurulun belirli bir dnem iindeki birleimlerinin tm. tken Trke
Szlk, C 5, s.4868.
577
topluluk: 1. Toplu olma durumu. 2. bir i, ama iin bir araya gelmi insanlarn tm. 3.
Nitelikleri asndan bir btn oluturan cemiyet, camia, toplum. 4. Ayn yerde bulunan insan
kalabal, kalabalk, cemiyet... tken Trke Szlk, C 5, s.4869.
578
oturum: 1. Oturmak eylemi. 2. Bir kurul veya meclisin bir konuyu grp karara balamak
zere yapt toplant. (1935) 3. huk. Yarglama iin mahkemenin taraflarn ve tanklarn hazr
bulunmasn isteyerek nceden belirlemi olduu yarglama biimi, celse. 4. Yasama meclisinin
her birleimi. tken Trke Szlk, C 4, s.3651.
579
ye: 1. nsan ya da hayvanlarn vcutlarnda ift olarak bulunan hareket ve tutma ilevlerini
yerine getiren uzantlardan her biri, aza. (1935) 2. Herhangi bir topluluu oluturan bireylerden
her biri, aza. tken Trke Szlk, C 5, s.5068.
580
san: 1. Vcut. 2. Kaba baldr. 3. az. Vcudun bir paras, organ. tken Trke Szlk, C
4, s.4053. Caferolu; s.129.
581
ge: 1. Birleik bir btn oluturan para veya yaln eylerden her biri, unsur, eleman.
tken Trke Szlk, C 4, s.3672. g: Anlay, vicdan, dnce, bilin, zeka, akl. tken
Trke Szlk, C 4, s.3711. Caferolu; s.98. KP; s.154. Clauson; s.101.
216
217
II
Buream: Bure (Bur) = grosse etoffe de laine
Brg582= car, araf, nikap, Pee, Puide, rida

Brke583= Pee
Brkemek584= Setretmek
Brkmk= Nikap
Brke= araf
Brkt= Pee
Brkn= Puide
Brlemek585= Setretmek
Brme586= araf
Brmk= araf
Divan= (ministre), (329 P. du Kur)587

ge oruntak588: mebus
582
brg: 1. Barts. 2. Bala birlikte vcudu bedene kadar saracak byklkte rt, ihtiram,
mahrama, car, araf, stlk, fta, ferace. 3. atk. 4. nce perde. 5. bot. Bitkilerde iek sapnn
dibinden kan, yapraklardan daha kk yaprak topluluu, iek yapra. 6. Boyun atks. 7.
Yeldirme. tken Trke Szlk, C 1, s.725. DS; C II, s.825.
583
brka: Yamak, tl. tken Trke Szlk, C 1, s.724. Ayrca bk. brk.
584
brk: 1. Barts. 2. Klah, brk. tken Trke Szlk, C 1, s.725. brk-e-mek. DS; C II,
s.827.
585
brlemek: rtmek. tken Trke Szlk, C 1, s.726. DS; C II, s.827. Clauson; s.366.
586
brme: 1. Kadnlarn sokaa karken brnp rtndkleri kuma, car. 2. Brlerek sarlan
bir tr sark, burma sark. tken Trke Szlk, C 1, s.726. DS; C II, s.826.
587
Pavet de Courteille: (1821-1889): Fransz Trkolou ve dou bilgini. Pariste Dou Dilleri
Okulunda okumutur. 1855 ylnda Collge de Franceta Trk dili profesrlne tayin
edilmitir.Trkeden Franszcaya birtakm tercmeler yapmtr. P.de C. Osmanl Trkesi
alanlarnda kalmakla yetinmeyerek aatayca eserlerle de uramtr. Babrn hatralarn
ngilizceye evirdii gibi (1871) byk bir aatayca szlk de yazmtr (Dictionnaire turk-
orientale) (1870). Babr, Ebulgazi Bahadr Han ve Mir Ali ir Nevai gibi yazar ve airlerin
eserlerine dayanan bu szlk deerini bugne kadar korumutur.aatayca kelimeleri yalnz
Arap harfleriyle veren yazar, toplad aatayca rnekleri de sralamtr. Socit Asiatiquenin
yesi olan P.de. C., 1873te Yaztlar Akademisi yeliine de seilmiti. Fransa dnda da byk
n alan bilgin, 1889da Rus limler Akademisinin muhabir yeliini de kazanmtr. Fransada
Trkoloji almalarnn gelimesinde zel bir yer tutmutur. Onun yazm olduu aatayca
szlkler W. Radloff tarafndan da kullanlmtr. (Trk Ansiklopedisi, C 26, MEB Basmevi,
Ankara 1977, s.443.)
588
oruntak: 1. Milletvekili. 2. Delege, eli. tken Trke Szlk, C 4, s.3639. DS; C IX, s.3290.
218
219
k
Bitgen589= Ktip
Bitgi= mektup
Biti590= yaz, kitap
Bitik591= Evrak
Bitilgen592= mektup, muharrre
Bitimek593=istimsa etmek, tahrir etmek
589
biti-gen: yazan. -gAn sfat-fiil ekidir. Tekin; Orhon Trkesinin Grameri, s.171.
590
Bk. dipnot 513.
591
bitik: 1. Yazlm ey. 2. Kitap. 3. Mektup. 4. Amel defteri. 5. Senet. 6. Muska, efsun, frk.
7. zarf. 8. Kitap, defter formas. 9. Vekletname, senet, kimlik kart, tezkere vb. belge. tken
Trke Szlk, C 1, s.630. Caferolu; s.30. DLT; s.96. Gabain; s.269. Orkun; s.780. Derleme
Szl; C II, s.710. Clauson; s.303.
592
bitilgen: Daima yazlan. tken Trke Szlk, C 1, s.630. DLT; s.96.
593
bitimek: 1. Yazmak, hakketmek (kazmak), kopya etmek. 2. Nasip etmek, mukadder klmak.
3. Ksmet olmak, mukadder olmak. tken Trke Szlk, C 1, s.631. Clauson; s.299.
220
221
Komi
Commis= - Bak. Commetre
Commission= -
Commettre= Beraber koymak
Ca+ metre=
Komak594= vazetmek
Komutgan595=mevvik
Komu596= Hemcivar
Komumak= alakadar etmek
Komutmak597= gayrete getirmek
Komu= civar
594
komak: 1. Koymak, brakmak, terk etmek. 2. Bir ey oluturmak, bir ey ortaya koymak,
vazetmek. 3. Salvermek, serbest brakmak, izin vermek, msaade etmek. 4. Alkoymak,
durdurmak, karmak. 5 Etki etmek, tesir etmek. tken Trke Szlk, C 3, s.2724. Clauson;
s.595.
595
komtgan: Her zaman zleten, her zaman coturan. tken Trke Szlk, C 3, s.2724.
DLT; s.342. Komutan. (ET komt-mak>komut-an 1935): Bir asker birlii ynetmekle
grevlendirilen, o birlikteki en st rtbeli subay. tken Trke Szlk, C 3, s.2728. Clauson;
s.626.
596
komu: 1. Bitiik konutlarda ya da birbirine yakn yerlerde oturan kimselerin birbirine gre
aldklar durum. 2. Bu trden kiilerin konutlar. 3. Yaknda olan, snr ortakl olan, bitiik,
mcavir... tken Trke Szlk, C 3, s.2727. DLT; s.344.
597
komtmak: Coturmak, heyecana getirmek. tken Trke Szlk, C 3, 2724. DLT; s.342.
222
223
T598= daima (tiyin)
Toluk599= Kre
Toktamak600= Payidar ol.

Toktam601=
Toktap602= aram, mebbet, skn
Toktavil= Merkez kumandan, Polis!
Toktaz= Makar, mekan
Toku603= adet, usul
Tokulg604= mutat
Tolay605= cemiyet
(o) = ictima
Tor= Toujors [?], Her vakit
598
ti: 1. Srekli olarak. 2. Uzun sre. tken Trke Szlk, C 5, s.4820. Clauson; s.433.
599
tolu: 1. Dolmu olan, dolu. 2. Bir eyin etraf, evresi. tken Trke Szlk, C 5, s.4856.
600
toktamak: 1. Dinlenmek, rahatlamak. 2. Serinlemek. tken Trke Szlk, C 5, s.4852. DS;
C II, s.3949.
601
tohtam: Durmu. Dankoff; s.264.
602
Bk. age.; s.264.
603
toku: 1. Hediye, dr, boha. 2. Merasim, tren. 3. Tre, dzen, rf, adet. tken Trke
Szlk, C 5, s.4852. Caferolu; s.160. Clauson; s.466.
604
tokul: Kanuni, nizami, rfe uygun, yasal, faziletli. tken Trke Szlk, C 5, s.4852.
Caferolu; s.160.
605
tolay: 1. Blk, grup. 2. Halk, tebaa. Arkolu; s.512.
224
225
Oruntak606= mebus, mrahhas
Orunluk607= taht
Orunlug608= vekil
Orunak609= emanet
Orun610= vazife, mansip, makam
Orut= Kararkh
X Oturum=celse
Ozl= esas, asil

Ozk611= sabk
Ozt= ikametgh
606
Bk. dipnot 588. Clauson; s.233.
607
orunluk: Taht, hkimiyet, saltanat. Clauson; s.237.
608
Bk. age.; s.237.
609
orunak: Emanet. tken Trke Szlk, C 4, s.3639. Caferolu; s.96. DLT; s.443. Clauson;
s.236.
610
orun: 1. Oturacak yer, sandalye, taht. 2. Yer, mahal, mekan, mevki. 3. Durum. 4. Konak. 5.
Mesken. 6. zel yer. 7.Hiyerarik dzende nemli bir yer, bu grevdeki kimsenin grev yeri,
mevki, makam, mansp, mesnet. tken Trke Szlk, C 4, s.3639. Caferolu; s.96. KP;
s.442. Gabain; s.289. DS; C IX, s.3290. Clauson; s.233.
611
ozuk: (z- gemek) Yarta ne geen, hepsini geen, dizinin banda yer alan, stn.
226
227
narap= maden
necelik612= Kemiyet, nicelik
()
neiklik613= keyfiyet
neg614= negk= hassa
615
negerek = malzeme
nitik616
nelik617= mahiyet, nedgi, nitelik
neme618= ey, nime
nemerse619=
neng620= ey
nerse621=
nese622=
nesne623=
odak624= Salon
or= merkum, mmaileih
oran625= metot
612
nece: 1. Ne kadar, nice, ka? 2. Her ne kadar. 3. Nasl? tken Trke Szlk, C 4, s.3509.
caferolu; s.91. KP; s.203. DLT; s.419. Battal; s.52.
613
nek: ( n+k)1. Nasl? 2. Nasl olur da, neden, niin? tken Trke Szlk, C 4,
s.3510. Caferolu; s.91. DLT; s.419. Tekin; XI. Yy. Trk iiri, s.239. DS; C II, s.710. Clauson;
s.775.
614
neg: 1. Soru zamiri; ne? 2. Ne yani, ne ola ki? 3. Nasl, niin? tken Trke Szlk, C 4,
s.3516. Caferolu; s.91. KP; s.204. DLT; s.419. Gabain; s.287. Clauson; s.776.
615
negerek: 1. eyiz. 2. Ufak tefek eya, teberi. 3. Kuruyemi. tken Trke Szlk, C 4,
s.3516. DS; C IX, s.3244.
616
neteg: Ne gibi? Clauson; s.776.
617
nelik: (neg-lk> nelk) 1. Ne diye, niin? tken Trke Szlk, C 4, s.3519. Caferolu;
s.91. DLT; s.419. Tekin; Irk Bitig; s.57. Tekin; XI. Yy. Trk iiri, s.239. DS; C IX, s.3245.
Clauson; s.777.
618
neme: (n+m) zf. 1.Ne, hangi? 2. Ne kadar? tken Trke Szlk, C 4, s.3520. Caferolu;
s.91. DLT; s.419. DS; C IX, s.3245. Clauson; s.777.
neme: (n+m) 1. nesne, ey. 2. ruh. tken Trke Szlk, C 4, s.3520.
619
nemerse: Nesne, ey. tken Trke Szlk, C 4, s.3520. Clauson; s.778.
620
neng: 1. Belirsizlik zamiri, herhangi biri. 2. Nesne, ey, herhangi bir ey, mal. 3. Azck bir ey.
4. Belirsizlik sfat; herhangi bir, (olumsuz olarak) hibir, hi. 5. Hi, asla, kesinlikle, hibir surette. 6.
Hi de. 7. kadar. -e gelince. tken Trke Szlk, C 4, s.3522. Caferolu; s.91. DLT; s.419.
KP; s.204. Tekin; XI. Yy. Trk iiri, s.239. Gabain; s.287. Orkun; s.820. Clauson; s.778.
621
nerse: ey, nesne, her ne olsa?. tken Trke Szlk, C 4, s.3524. Caferolu; s.91.
622
nese: ey. tken Trke Szlk, C 4, s.3525.
623
nesne: 1. Duyu organlar yardmyla varl alglanabilen her trl somut varlk. 2. Canl
varlklara kart olarak her trl varlk, cansz varlk, ey. tken Trke Szlk, C 4, s.3526.
624
otag (t>t--mak>otg): Byk geici konut, byk adr, ota. tken Trke Szlk, C 4,
s.3643. DLT; s.444. Clauson; s.46.
otak: 1. Oda. 2. adr. 3. ev, oda. 4. Konak. tken Trke Szlk, C 4, s.3643. DS; C IX,
s.3293.
625
oran: yntem. tken Trke Szlk, C 4, s.3627. DS; C XII, s.4615.
228
229
Ter626= cret, (ecir)
Terli= amele, ecir
Terez= email
Terge= payitaht (Derge)
Tirge= saray
Tergi627= masa (dergi)
Terki=
X Terilmek628= tima etmek
Terimle, Terilim >?@
derilme, derilim
Terkin629=mtemi mahbes
Terlemek= mnakaa et.
Tes=skn et.
Testig= sakin
Teva= Tabii
Tevkl= (Vekil) nizaml

r= namzet

Tevlim630= metot
626
ter: alana verilen para, cret. tken Trke Szlk, C 5, s.4745. Caferolu; s.153. DLT;
s.604. Battal; s.71. DS; C X, s.3889.
627
tergi: Sofra, sofra zerindeki eitli yemek, sra, dizi. tken Trke Szlk, C 5, s.4752.
DLT; s.604.
628
terilmek: Toplanmak, bir araya gelmek, toplanm ya da birlemi olmak, derilmek. tken
Trke Szlk, C 5, s.4753. Caferolu; s.153. DLT; s.604. Orkun; s.864.
629
terkin: Toplu olan, toplanm olan ey. tken Trke Szlk, C 5, s.4755. DLT; s.606.
630
tevlim: Kural, yntem. tken Trke Szlk, C 5, s.4787.
230
231
Tat631= enebi
Tatavlu= fitneci
Tat= raz
Tatlk= rza
Tatu= sulh
Tatulanmak= sulh etmek
Tav= Teekkr
Tayuk632= Kibar, zarif
lamak= klamak
Tegzin633= tomar
Tek634: Teke=yegne
Tekin635=asil, yekta
631
tat: 1. Eskiden Trklerin, egemen olduu blgelerde yaayan ran, Krt ve Arap soyundan
gelme kimselere verdii isim, Trklere tabi olan yabanc kavim. 2. Bata Tacikler olmak zere
Hazar kylarnda yaayan ve Trklerle karm olan ran kkenli halk. 3. Her tr yabanc
halktan olan kimse, yabanc. 4. Mslman olmayan. 5. Timar sahibine ait kyl. 6. ranl, Acem.
tken Trke Szlk, C 5, s.4634. Caferolu; s.149. DLT; s.585. tat: Trk olmayan. Dankoff;
s.258.
632
tayuk: (Gen iin) yakkl, gzel. tken Trke Szlk, C 5, s.4653. DLT; s.590.
633
Bk. dipnot 22.
634
tek: Bir, yalnz. tken Trke Szlk, C 5, s.4689. Caferolu; s.4695. DLT; s.595.
635
tekin: ehzade, prens. tken Trke Szlk, C 5, s.4699. Caferolu; s.156.
232
233
a, b, c, , d, e, f, g, , h, j, k, l, m, n, o, , p, r, s, t, v, y, z, i,
amak bakmak
ada an
a as
ak at
l
n bkmak
s it
t i
z il
in
ezen
abamak ilemek
ak ise
l it
ek iz
el
k
234
Trkiye Byk Millet Meclisi
Ulus Ota
Meclisi Mill=
assemblie nationnale= Kaym[?] Ulus
235
236
Tabg636 etmek=(daha ok ubudiyet arz M.)
u
gnendirmek637= Terfih, Tesrir et.
agt638= feryat
mak= tahrik et.
z del639
den640
yant641
636
tab (tap-g): Hizmet. tken Trke Szlk, C 4, s.4520.
637
gnendirmek: Mutlulua kavuturmak, gnenmesini salamak, sevindirmek. tken Trke
Szlk, C 2, s.1749.
638
at: Alayp szlama, dvnerek feryat etme. tken Trke Szlk, C 1, s.138.
639
zdellik: kiyzllk, asalet, hr domuluk. Prhle; s.70.
640
zden: 1.zle ilgili, z varlkla ilgili. 2. Gerekle ilgili. tken Trke Szlk, C 4, s.3775.
zden: Hr, asil. Grnbech; s.154. Toparl-Vural-Karaatl; s.214.
641
yant: Bir soruya, bir istee verilen karlk, cevap. (1935) tken Trke Szlk, C 5,
s.5201.
237
238
Cumak= cennet, muamma
dert:642
ancak, yalnz
T
Herkes643= algu, yeter
Ky644
haber= duyum, tk, salik
sav645, sava646, yar
ep647
ergin648
7
ornatrmak649
orun650
642
dert: (Far.) Ruhsal sknt, derin znt, tasa. tken Trke Szlk, C 2, s.1177.
643
herkes: (Far.): 1. nsanlarn btn. 2. Olur olmaz kiiler, nne gelen. tken Trke
Szlk, C 2, s.1938.
644
ky: 1. Kenar, u. 2. Deniz, gl, akarsu gibi her trl doal su ktlesinin etrafn saran toprak
eridi, kara ile suyun birleim yeri. tken Trke Szlk, C 3, s.2651. Caferolu; s.118.
645
sav: Sz, lakrd. tken Trke Szlk, C 4, s.4088. DLT; s.498. Caferolu; s.131.
646
sava: 1.Haber. 2. Mjde. tken Trke Szlk, C 4, s.4089.
647
ep: arpma, vurma; bu biimde ene alma tken Trke Szlk, C 4, s.4458.
648
ergin: 1. (Meyve iin) olgunlam, hamlktan km. 2. (nsan iin) ocukluktan km,
erginlik ana girmi olan. 3. huk. Haklarn kullanabilme, dev ve sorumluluklarn
yklenebilme bakmndan kanunun belirttii yaa gelmi olan; yetkin; reit. (1935) tken
649
ornamak: Birlikte yerlemek. tken Trke Szlk, C 4, s.3632.
650
Bk. dipnot 610.
239
iv651= Hane Den (dikkat), Denel (meclis)
y= Dengel652= encmen, meclis
y653= Denk
654
ev = lemek= takdir etmek
651
ew >w>wi>y. Bk. Clauson; s.3.
652
dengel: 1. Yz yze oturmak, muvacehe. 2. Dayanma. tken Trke Szlk, C 1, s.1150.
653
y: ev. Srkaeva-Kuigaeva; s.128.
654
Trk dillerinde e sesi i, , seslerine deiebilmektedir. Rsnen; Materialien Zur
Lautgeschte der Trkischen Sprachen, s.61-62.
240
241
yenik655, yeniklik= hafif, lik
(il)656, (lcek)657= ,
yenk658= merep, tarz
yerde659= vatanda
yet660= kudret, kuvvet

+siz= +siz
yeti +ek= mene
yeygel661=itiha aver
yimsel662= ,
ylgn663= panik
yl= asr
ylkn= ahali //yil
ylla= senelik
yr= cenup
yidfn= hafta (yedi gn)

yim= eser
yime664= keza
yirtn665= dnya, lem
i = Kainat
yivik666= mhimmat.
askeriye
655
yenik: Yeni, hafif. tken Trke Szlk, C 5, s.5292. DLT; s.774.
656
yenil: Hafif. tken Trke Szlk, C 5, s.5292. DS; C XI, s.4246.
657
yenilcek: 1. Hafif, yenicek. 2. Deersiz, ucuz. tken Trke Szlk, C 5, s.5292.
658
yeng: 1. Renk. 2. Biim, ekil. 3. Tarz, usul, slup. tken Trke Szlk, C 5, s.5289.
659
yerde: Yerleri bir olan, ayn yerden olan, hemehri. Yerde kii: vatanda. tken Trke
Szlk, C 5, s.5299.
660
yeti: 1. nsan ve hayvanlara zg doal yetenek, kuvve. (1942) 2. fel. nsanda bulunan bir ii
yapabilme gc, meleke, kuvve. 3. psikol. nsann bellek, akl yrtme, alglama veya hayal gc
gibi doutan gelen zihn glerinden herhangi biri, meleke. tken Trke Szlk, C 5, s.5307.
661
yeygel: Lezzetli. tken Trke Szlk, C 5, s.5312. DS; C XI, s.4260.
662
yimsel: 1. Lezzetli. 2. Yemesi g. tken Trke Szlk, C 5, s.5335. DS; C XI, s.4280.
663
ylgn: 1. Ylm olan, korkmu. 2. Morali bozulmu, km. 3. Bkm, usanm. Ylg: Baz
nesneler, durumlar veya kiiler karsnda duyulan olaan d, gl ve byk korku, rkme,
rknt, dehet, fobi. tken Trke Szlk, C 5, s.5323.
664
yime: 1. Yine, tekrar, yeniden. 2. Dahi, her ne kadar. 3. Hep. tken Trke Szlk, C 5,
s.5335. Caferolu; s.193. Gabain; s.312.
665
yirtin: 1. Yer, dnya. 2. lem, kainat. tken Trke Szlk, C 5, s.5339. Caferolu; s.194.
Gabain; s.311.
666
yivik: 1. Ss. 2. Donatm, tehizat, malzeme. tken Trke Szlk, C 5, s. 5341. Caferolu;
s.195.
242
243
yndem667= usul, slup
(n)
yoldam668= metot
yolum= usul, tarik
yordam669= ,
yollu= misilli
yon= adap, ayan
yonat670= tam
yora= fal, meal, erh, tabir

yoram= mana//yoru
an= mfessir
yoranlama= alettahmin
yorat= rf// zan
yorma= haml, tabir
yoruk671= tabir
yorum672= izah
yorumak= tabir et.
ynet= semt, yre

yn673= nezaket
667
yndem iin bk. tken Trke Szlk, C 5, s.5368. yntem: 1. Bir amaca erimek iin
tutulan, izlenen yol, usul, metot, sistem. (1935) tken Trke Szlk, C 5, s.5371.
668
yoldam bk. yordam. DS; C XII, s.4290.
669
yordam: 1. Kural, yntem. 2. Dzen, sra. 3. Davran biimi, hl ve gidi. 4. Yerinde
davran, anlay. 5. Kurala, sraya uyma. tken Trke Szlk, C 5, s.5360.
670
yonat. yi, tam, dzgn, salam. tken Trke Szlk, C 5, s.5337.
671
yoruk: 1. Tabir etme, yorum. 2. Yol, usul. tken Trke Szlk, C 5, s.5362. Caferolu;
s.197.
672
yorum: 1. Yorumlamak eylemi ve sonucu. 2. Gizemli ya da simgesel bir eyden karlan
anlam, anlamlandrma. 3. Bir yaznn, bir eserin anlalmas, g yanlarna aklk getirmek,
daha iyi anlalmasn salamak iin sylenen sz ya da yazlan yaz, tefsir. tken Trke
Szlk, C 5, s.5362.
673
yn: yn-l> yn-(n)) az. 1. Yol, yordam bilen, akll, grgl. 2. Dzgn, dzenli,
yntemli. tken Trke Szlk, C 5, s.5370.
244
245
zeren= zeki
zerey= zeka
i
zeyrek674= Dahi, zeki
zeyreklik675= deha, fetanet, kiyaset, zek
zk=can, hayat, ruh

znk=
g
zink=zafer
674
zeyrek: Anlayl, uyank, zeki, akll. tken Trke Szlk, C 5, s.5464.
675
zeyreklik: Anlayl ve uyank kimsenin zellii, uyanklk, anlayllk. tken Trke Szlk,
C 5, s.5464.
246
247
t676= Direktif, nasihat
vt= rey
yt=
*Minisker= mahir, mcerrep
Etat= Status (lat.) le fait detre debout
Sitit(Fr.) Hayme
Tr677= Hk.
X Eteelik=
Erk678= Puissance
Bakan679
X ge680
olarmak= icray H. et.
Knlk681
676
t: t, vaaz, nasihat. tken Trke Szlk, C 4, s.3675. Caferolu; s.99. DLT; s.453.
Toparl-Vural-Karaatl; s.213.
677
Bk. dipnot 467.
678
erk: 1. yapabilme gc, iktidar, kudret, g, kuvvet, irade, czi irade (1935 yeniden) 2.
Sz geerli olma durumu, sz ve buyruu geerlik., szn dinletebilme, gc yeterlik, nfuz
ve iktidar (1935 yeniden). tken Trke Szlk, C 2, s.1469. Caferolu; s.49. DLT; s.190.
679
Bakan: 1. Bakmak iini stlenen kimse. 2. Devletin yrtme ile ilgili grevlerinden olan kamu
ilerinin bir blmnden sorumlu en yetkili kii ve hkmet yelerinden biri, vezir, nazr, vekil.
(1935) tken Trke Szlk, C 2, s.441.
680
ge: 1. Vekil, nazr, bakan, mavir. 2. Hekim. 3. ok akll, yal, ulusun by. tken
Trke Szlk,C 4, s.3672. Caferolu; s.98. DLT; s.451.
681
knilik: Doruluk, gereklik. tken Trke Szlk, C 3, s.2785. Caferolu; s.77.
248
249
onur682= Haysiyet, itibar
Sayg683=ihtiram, ikram, itibar, Hrmet
Saygdeer684=muhterem, ayan hrmet
X saygn= endie, fikir
sayg sunmak= arz hrmet etmek
n685= avaz, hret, eref
nl686= mehur, manidar
esenlemek687= selam v.
682
onur: Bir kiinin kendi benliine kar duyduu sayg, z saygs, izzetinefis, haysiyet. tken
683
sayg: 1. Bir kimseye stnl, yall, yararll gibi zellikleri nedeniyle nem
verilmesinden, stn grlmesinden dolay o kimseye deerini belirtecek biimde davranmay
ngren duygu, hrmet. 2. Bakalarn rahatsz etmekten ekinme duygusu. 3. Kutsal saylan
bir eyi yceltme duygusu. tken Trke Szlk, C 4, s.4100.
684
saygdeer: 1. Sayn, muhterem. 2. (Kii iin) saygnl herkese kabul edilmi. tken
685
n: 1 Ses, seda. 2. Bir kimsenin topluluk tarafndan tannmas, onlar zerinde brakt iyi
izlenim, hret, an, nam. tken Trke Szlk, C 5, s.5043. Caferolu; s.177. DLT; s.712.
Orkun; s.880.
686
nl: n salm olan, herkese bilinip tannan, mehur, anl, naml, namdar. tken Trke
Szlk, C 5, s.5045.
687
esenlemek: 1. Salk ve mutluluk dilemek, iyi dileklerle selamlamak, esenlik dilemek. 2.
Selamlamak. tken Trke Szlk, C 2, s.1481. DLT; s.194.
250
251
unayuk= husus, mahsus
uram688= cadde
uras, urasl=saadet, saadetli
uraz689------------------
uruz=maksat (garaz)
usat690=asi olmak (asabiyet)
uska mak=iska et. (ska)
uyan=inan (inan)
uysal691=munis
uza692=feza
kl693 selas , z694, ----l

drt rabi
688
uram: Byk ve geni yol. tken Trke Szlk, C 5, s.4991. DS; C XI, s.4040. Ceylan;
s.163. Tatarca-Trke Szlk; s.359.
689
uraz: Baht, ans. DS; C XI, s.4040. uraz: Mecusilikte mutluluk tanrs, himayeci tanr.
Tatarca-Trke Szlk; s.359.
690
usat: (ar.) 1. Asiler, ba kaldranlar. 2. Zorbalar. 3. Gnahkrlar. tken Trke Szlk, 5,
s.4997.
691
uysal: 1. Bakalarna kolayca uyan, onlara uyum salayabilen. 2. Bakalar tarafndan
ynlendirilmeye, ynetilmeye kar koymayan, yumuak bal, bakasnn szlerini dinleyen.
692
uza: 1. Gemi zaman. 2. Feza. tken Trke Szlk, 5, s.5018. DLT; s.702.
693
kil: keli, gen. tken Trke Szlk, C 5, s.5030. Caferolu; s.5176.
694
z: 1. Bir batnda birden doan. 2. yanl, kollu, paral. tken Trke
Szlk, C 5, s.5031.
252
re= kuvvei maneviye
rk695=
rek696= can // zt697=can, ruh
rk698=dehet hevl
rk699=panik
n700=
rkn701=dehet
695
rk: Uzun mddet, devaml, srekli, uzun vadeli, daimi. tken Trke Szlk, C 5, s.5053.
Caferolu; s.178.
696
rek: Yrek. tken Trke Szlk, C 5, s.5048. DS; C XI, s.4068.
697
zt: Ruh, can. tken Trke Szlk, C 5, s.5075. Caferolu; s.180.
698
Kr. dipnot 144.
699
rk: 1. rkmek eylemi ve edimi. 2. Bir topluluu saran ortak korku, panik, dehet. 3. Bir
kimseyi derinden etkileyen ar korku hli, panik. 4. ekingenlik. tken Trke Szlk, C 5,
s.5050. DS; C XI, s.4069.
700
rkn: rkme, panik. tken Trke Szlk, C 5, s.5050.
701
rkn: 1. rknt, kargaalk. 2. rkten, korkutan, rkme duygusu veren, dehetengiz.
253
y702= beyt, hane
yk703= suni tepe
zlk= zati
zk704= fasla, mnfasl
zklk705= inkta
702
y: 1. Ev. 2. Bostan kulbesi. tken Trke Szlk, C 5, s.5068. DS; C XI, s.4083.
703
yk :1. Tepe gibi yksek olan yerler. 2. Byk, yma toprak tepe. tken Trke Szlk, C
5, s.5069. DLT; s.719.
704
zk: 1. Krk, kopuk, ypranm. 2. Kesik, tamamlanmam, yarm kalm. 3. Yrtk. tken
Trke Szlk, C 5, s.5074. Orkun; s.880. DS; C XI, s.4086.
705
zklk: Kesinti, kesiklik. tken Trke Szlk, C 5, s.5074. DLT; s.721.
254
255
yasak= asker
yasal706= nizami harp
(v) tertip
yasalmak=saf tutmak
(m)707
yasamak= tabiye etmek
yasama= tabiye (olur)
! ya708= Hayat!
yataklk709= karyola
yedimik= [?]
yeftin710= Hafif// yegil, yegl
yegemik, yengi
yeftinlemek= tahaff et.
yenilemek=
yenilik711= hiffet
yenilmek712= hafiflemek
yelfe713= hafif
yelte714= meyl
yemet= neam
706
yasal: 1. Yasaya uygun. 2. Yasa tarafndan belirlenen. 3. Yasa ile ilgili. tken Trke
Szlk, C 5, s.5234.
707
yasamak: 1. Tayin etmek, karar vermek, yapmak, tanzim etmek, kurmak, hazrlamak. 2. Bir
yeri dzenlemek, dzen kurmak, eki dzen vermek, dzenlemek. 3. Toplamak, biriktirmek,
ymak. 4. Yasa koymak, yasa yapmak, kanun koymak. 5. Salma salmak, vergilendirmek.
tken Trke Szlk, C 5, s.5234. Orkun; s.887. Gabain; s.309. DS; C XI, s.4191. Mehmet
Kara; Trkmence Giri-Gramer-Metinler-Szlk, Aka Yaynlar, Ankara, 2001, s.216.
708
yaau: 1. Hayat. 2. Kinat, varlk, mevcudiyet. 3. Yaamaya hakl. tken Trke Szlk, C
5, s.5239. Caferolu; s.188. DLT; s.756. Gabain; s.309. ya: Ya, yaanan mr mddeti. Kara;
s.216.
709
yataklk: 1. zerine yatak konulan kerevet ya da karyola. tken Trke Szlk, C 5, s.5245.
DS; C XI, s.4199.
710
yeftin: (Bul.) Hafif. tken Trke Szlk, C 5, s.5271. DS; C XI, s.4223.
711
yenilik: 1. Yeni olma durumu. 2. tken Trke Szlk, C 5, s.5273
712
yenilmek: 1. Arl azalmak, yeni duruma gelmek, hafiflemek. 2. mcz. Dourmak. 3.
Hoppalk yapmak. tken Trke Szlk, C 5, s.5273. DS; C XI, s.4246. DS; C XI, s.4227.
Kara; s.217. yeni: Hafif. Dankoff; s.280.
713
yelfe: 1. ulluk. 2. nce, hafif. 3. Hafifmerep. tken Trke Szlk, C 5, s.5279. DS; C XI,
s.4234.
714
yelte: Tevik, kkrtma. tken Trke Szlk, C 5, s.5283.
256
257
varlk715, varlklar= vcud, mevcudat
yakt716= nur
yalgn717= serap
yalncak718= beer
yalnolu= beer
yalnguk719= beer yalk720= fert
yalkk= yalmuk= insan
yalkuk= yalun= cins
yalt721= sulp (kak)

yamu= meam[?]
yanda722= ahbab
yanmak=inhiraf et.
yan723=anormal, kaideye muhalif
yankmak724=itika et.
yanp=ekva
yandlanma=teavn
715
varlk: 1. Var olma durumu, bir gereklii olma, mevcudiyet. 2. Bir yerde bulunma olgusu. 3.
Var olan her ey. 4. Para, mal, mlk, zenginlik. 5. nemli, yararl, deerli ey tken Trke
Szlk,C 5, s.5091.
716
yakt: Hava, oksijen ya da birleiminde oksijen bulunan bir cisim ile karlatnda yanarak
s veren odun, kmr, mazot vb madde, yakacak, mahrukat (1944). tken Trke Szlk, C 5,
s.5167.
717
yalgn (yal- parlamak: Serap, lgm, pusark. tken Trke Szlk, C 5, s.5177. DS; C XI,
s.4143.
718
yalncak: 1. rplak. 2. Yalnz, tek. tken Trke Szlk, C 5, s.5179.
719
yalnguk: nsan. tken Trke Szlk, 5, s.5179. Caferolu; s.183. DLT; s.737.
720
yalk: 1. Tek bana, yalnz. 2. nce, zayf. 3. Bir yere eli bo giden. 4. (Hayvan iin) babo,
sahipsiz. 5. (Kadn iin) herhangi bir ekincesi olmayan, ocuksuz, tek bana. 6. Tek katl. 7.
(Ayakkab, elbise vb. iin) altna hibir ey giymeden. 8. (Yiyecek iin) katksz, yavan. 9. (Et
iin) yasz veya besin deeri olmayan. tken Trke Szlk, C 5, s.5181. DS; C XI, s.4147.
721
yalt: Sert, yaln. tken Trke Szlk, C 5, s.5183.
722
yanda: 1. Bir kii ya da dnceyi destekleyen, ondan yana olan. 2. Taraftar, yanl, (1944).
723
yan: 1. (Yry vb. iin) yandan, yan olarak. 2. Yan yan yryen, topal. 3. Yenge. 4.
Biimsiz. tken Trke Szlk, 5, s. 5199. DS; C XI, s. 4167.
724
yankmak: Szlanmak, yaknmak, ikyet etmek. tken Trke Szlk, C 5, s.5200. DS; C
XI, s.4168.
258
259
Byk Millet Meclisinin
Onurlu azaz
gerekli= mhim
onarmak725
onmak726
zen727- Dikkat
le ti
vnmek= Terakki et.
yrmek728, ykselmek729
berkitmek730= tespit et.
yrt
yokluk731
725
onarmak: 1. Bozulmu, eskimi, kullanlamaz duruma gelmi olan bir eyi dzelterek yeniden
kullanlr ve iler duruma getirmek, tamir etmek. (1935) 2. Bir yapnn, bir heykelin, bir resmin,
herhangi bir eserin zaman iinde eitli etkenlerle bozulmu olan yerlerini eski hline getirmek,
tamir etmek, restore etmek. 3. mcz. lenen bir kusuru, yaplan bir yanll giderecek,
nleyecek veya affettirecek davranlarda bulunmak, telafi etmek. tken Trke Szlk, C 4,
s.3618. Caferolu; s.95.
726
onmak: 1. Daha iyi bir duruma gelmek, salah bulmak. 2. Eksii kalmayp gnl ferahlna
ulamak, erin ve mutlulua ulamak, mesut olmak, mutlu olmak, rahata kavumak. 3. leri iyi
gitmek. 4. (Hasta iin) hastalktan, dertten kurtulmak, iyilemek, salna kavumak, ifa
bulmak, iflah olmak. 5. Adam olmak. 6. Salamak, onarmak, tedavi etmek. tken Trke
Szlk, C 4, s.3622. Caferolu; s.95.
727
zen (-se-mek>-se-n<zen): Yaplan ya da srdrlen bir ite, iten gelerek gsterilen
titizlik, ihtimam, itina. tken Trke Szlk, C 4, s.3738.
728
yrmek: 1. Adm atarak ilerlemek, yol almak, ileri gitmek, gezmek, dolamak tken
729
ykselmek: 1. Yksee kmak, yksek konum kazanmak. 2. Yukar doru kmaya
balamak veya ynelmek. tken Trke Szlk, 5, s.5400.
730
berkitmek: 1. Salamlatrmak. (1935) 2. Pekitmek. 3. Takviye etmek. 4. Skca balamak. 5.
(Skk iin) dikmek, yamamak. 6. st ste ymak, yklemek. 7. Hareket edemez duruma
getirmek, tespit etmek. 8. (Szleme iin) yapmak, imzalamak. tken Trke Szlk, C 1,
s.558. DLT; s.85.
731
yokluk: 1. Yok olma durumu, bulunmama hli, adem, gaybubet, fkdan. 2. Parasal sknt
iinde bulunma hli, yoksulluk, fakirlik. 3. fel. Hilik. 4. huk. Bir hukuksal ilemi geersiz klan en
ileri derecedeki sakatlk. 5. tasvf. nsann geici niteliklerinden arnarak lmezlie ulamas.
260
261
(ok) ogay= kesif
og(u)rak= ekser
omuk=anormal
ora732= yaver
rm= izdihamgh
zr= Hata, kusur
Ebre=daire, etraf, muhit

Ebren=felek XX acun= moude
-j- felek
ez=kerre Ebren= univer
gez= Evren733=
geb=kalp sel
Bengi734= ebedi
gner735=fecr zel= ezel
gneri=arkl
haymana736=serseri
Hem737=ve
732
or: Yksek bir unvan ve rtbe. tken Trke Szlk, C 1, s.1034. ora: Uak, hizmetkr,
kle. Kowalski; s.41.
733
evren: 1. Var olan eylerin tm. 2. Gk kubbe. 3. Gk cisimlerinin tm, kinat, lem,
kozmos. (1935) tken Trke Szlk, C 2, s.1520.
734
bengi: 1. Sonu olmayan. 2. Hep kalacak olan. tken Trke Szlk, C 1, s.546. Orkun;
s.775.
735
gner: Tan vakti. tken Trke Szlk, c 2, s.1805. DS; C VI, s.2229.
736
haymana: 1. Babo hayvanlarn salverildii ayrlk alan. 2. Tembel. 3. siz, serseri. 4.
Vahi. (ocuk iin) yaramaz. 6. Hayvan srs. tken Trke Szlk, C 2, s.1915.
737
hem: 1. zellikle, zaten, bir de, uras var ki anlamlarnda bir kimseyi uyarmak, bir eyi
aklamak veya anlam kuvvetlendirmek iin kullanlr. 2. Aklayc nitelikteki ikinci cmleyi
birinciye balar. 3. Ayn grevdeki kelimeleri, cmleleri pekitirme, birlikte olma veya kartlk
anlamlaryla birbirine balamak iin hem hem biiminde tekrarlanarak kullanlr. tken
262
Ktel= bedel, naip, mlazemet eden
T738= Her (T trlg= her nevi)

Tot739= kaffe (Tout, Tot)
738
t: Her trl, eitli, trl trl. tken Trke Szlk, C 5, s.4931. Caferolu; s.167.
739
tot: 1. Btn, hep, tekmil. 2. Deersiz. tken Trke Szlk, C 5, s.4881. Caferolu; s.162.
263
264
gay740= Fakir
gaylk741= lik
gr742= adet, [?], mezhep, tarik, tarz
kak743= mahre, girme (medhal)

kt (mahre)
kn= tekdir
lg744=izan
sz745= mnasebetsiz
ray746=ekil
imge747 = zerre
k
inkem
intem
intik748
740
gay: 1. Yoksul, fukara, sefil. 2. felaket. tken Trke Szlk, C 1, s.952. Caferolu; s.40.
DLT; s.145. KP; s.176. Tekin; Irk Bitig, s.52. Tekin; XI. Yy. Trk iiri, s.218. Orkun; s.789. DS;
C III, s.1159.
741
gaylk: Yoksulluk, fakirlik. tken Trke Szlk, C 1, s.952.
742
r: (g-r>r) mcz. Bakalarnn takip edebilecei yeni bir tarz, yntem veya yol.
743
kak: 1. k yeri, kaynak, mahre. 2. dbl. Ses yolundaki organlardan birinin kapanmas,
daralmas gibi hareketlerle sesin meydana geldii yer, boumlanma noktas, mahre. tken
744
lg: 1. Akl, us. 2. Terbiye. 3. Biim. tken Trke Szlk, C 1, s.964. DS; C III, s.1173.
745
lsz: Aklsz. tken Trke Szlk, C 1, s.964.
746
ray: beniz. tken Trke Szlk, C 1, s.973. DS; C III, s.1187.
747
im: Az, biraz. imke: 1. iki parmak ucu ile alnabilen miktar, tutam. tken Trke Szlk, C
1, s.998-999. DS; C III, s.4221.
748
intik: 1. Kesici bir arala alm kk gedik, oyuk. 2. mcz. Kk bir kusur. 3. Yontulmu,
kesilmi, entik. 4. Bir eyin ok kk paras. 5. Fiske. 6. Hayvan tekmesi. tken Trke
Szlk, C 1, s.1004. DS; C III, s.1230.
265
iyin= Kitap
iyci= Katip
izgi749=hat, satr
izi750=
751
izik =
izit= satr
752
izmek = Tersim et.
izgilik753 = Cedvel tahtas
754
izildek
749
izgi: 1. Yalnzca uzunluu llebilen ve izilerek meydana getirilmi, kesintisiz iz, hat. 2.
nesneler veya ekiller arasn ayran iz. 4. mcz. Belli bal zellik, ana hat. tken Trke
Szlk, C 1, s.1018.
750
izi: izgi. tken Trke Szlk, C 1, s.1018.
751
izik. izme sonucu meydana gelen iz. 2. izgi. tken Trke Szlk, C 1, s.1018.
752
izmek: 1. izgi ekmek. 2. Bir eyin izimini yapmak, resmetmek. 3. izgiler hlinde
belirtmek. tken Trke Szlk, C 1, s.1019. Caferolu; s.42. Gabain; s.272.
753
izgilik: 1. izgi ekmeye yarar, kenarlar dz ahap, metal veya plastik ara, cetvel. tken
Trke Szlk, C 1, s.1018. DS; C III, s.1253.
754
izildek: Hedef. tken Trke Szlk, C 1, s.1019. DS; C III, s.1253.
266
267
a755= asr
a+da756= muasr
al757= ahika, zirve
elebi758= efendi
elebilik759= efendilik
eviren760
evirgen761
evirme762
evirmek763
evi764=tedbir, vasta
evrimli765=idareli
evrek766=mntka
755
a: 1. Zaman, zaman paras, vakit, mevsim, devir. 2. Hayatn ocukluk, genlik ve yallk
gibi nemli dnemlerinden her biri. 3. Belli bir zellii bulunan zaman paras, devir. 4. Dnya
tarihini daha kolay inceleyebilmek amacyla varsaymla blnm dnemlerden her biri. tken
Trke Szlk, C 1, s.850. Caferolu; s.38.
756
ada: 1. Biri ile ayn ada yaayan, muasr. 2. inde bulunulan an artlarna uygun
olan, muasr. (1935) tken Trke Szlk, C 1, s.852.
757
al: 1. Talk ve plak tepe. 2. Kireli toprak. 3. Ormanlk, fundalk. 4. maki ile rtl engebeli
alan. 5. Susuz, plak engebeli alan. 5. Sulu, dz ova. tken Trke Szlk, C 1, s.863.
758
elebi: 1. Okumu kimse. 2. Efendi, kibar kimse. 3. Bey, bay tken Trke Szlk, C 1,
s.921.
759
elebilik: 1. elebi olma durumu ve nitelii. 2. elebi karakteri tama. tken Trke Szlk,
C 1, s.921.
760
eviren: 1. eviri yapan, tercme eden. 2. Dndren, deitiren, tahvil eden. tken Trke
Szlk, C 1, s.945.
761
evirgen: 1. Yneticilik yapan. tken Trke Szlk, C 1, s.945.
762
evirme: 1. evirmek eylemi. 2. Kuatma, asker ile etrafn sarma tken Trke Szlk,
C 1, s.945.
763
evirmek: 1. Bir eyi kendi etrafnda dndrmek. 2. Bir merkez etrafnda daire izecek
ekilde dndrmek. 3. Bir eyin ynn deitirmek. 4. Alt st etmek, grnmeyen yzn
grnr hle getirmek. 5. Bir yazy, bir konumay baka bir dile aktarmak, tercme etmek
764
evi: 1. Yol, vasta, tedbir, usul. 2. Hile, kandrma. tken Trke Szlk, C 1, s.946.
Caferolu; s.40. Gabain; s.272.
765
evrim: 1. Srekli ayn biimde olan deime, devir... evrimli: Becerikli, eli abuk, canl.
tken Trke Szlk, 1, s.948. evrml: (kii iin) i dzenli olarak yrten. tken Trke
Szlk, C 1, s.949.
766
evrek: Etraf evrilmi bahe vb. tken Trke Szlk, C 1, s.947.
268
evrem= daire madar
evreyan= etraf
dam767= karar, metanet, sabr, sebat, tahamml

dama= sabr.
damak768= sabretmek...
damal= sabrl, mtehammil, metin
damdu= metin
daml=sabrl, sebatl
sz= sz, sz
lk= lk,
767
dam: Sabr, dayankllk. tken Trke Szlk, C 1, s.952.
768
damak: Tahamml etmek, katlanmak, dayanmak. tken Trke Szlk, C 1, s.952.
269
270
Kerti769= Hak, hakikat, sahih, samimi
Kertiden= filhakika
Kertilik= hakikat
Kesel770= Hasta
Kesellenmek= Hastalanmak
Kesellik= hastalk
Kno= mkfat
Knag= Kymet
Ks, Ksl // ayp, kabahatli

Kvan, Kvanmak, Kvlg
Kojin= iir
Kojon771= neide
Kojuk= iir, neide
kni772, knilik=adil, adalet

, knlk= ,
Krg773= Heyet (ekil)

g= kyafet
k= cemal
769
kerti: (ET kert doru) Doru. tken Trke Szlk, C 3, s.2563. Derleme Szl; C VIII,
s.2756.
770
kesel: (Ar. kesel) Uyuukluk, bitkinlik, tembellik. tken Trke Szlk, C 3, s.2567.
771
kojon: ark. Grsoy Naskali-Duranl; s.114. Srkaeva-Kuigaeva; s.60.
772
kni: 1. Dz, dik. 2. Drst, doru, sahih. 3. Sadk, iten, samimi. 4. Gvenli, emniyetli.
773
krk: 1. Biim, grn, ekil, kyafet. 2. Gzellik, endam, ss, ziynet. 3. Resim. 4. Nian,
alamet. 5. Gzel. tken Trke Szlk, C 3, s.2793. Caferolu; s.79. DLT; s.363. KP; s.197.
Gabain; s.283. Ergin; s.126.
271
272
ilek774= manevi
ide= kuvvet
Kaganlk775= Devlet
g776= imparatorluk
Kalp777= nfuz
t= lu
Kanara778= mezbaha
i=
kayn779=bedel, kayn ana kayn

kaz780=hafriyat ulus
Meclisi Mill
Keb= Kelam
Kef= Kelam, sohbet
kep781= nutuk
Keme= asker
Ken782, Kent783=ehir, vasi
Kepti= nktedan
Kere= malzeme
Kereklemek784= ihtiya duymak
c olmak
Kerekli785= lazm, zaruri
Kereklik=
Kerekt= lazm
774
ilek: Madde ile ilgili olmayan, manevi. tken Trke Szlk, C 3, s.2089.
775
kaganlk: Kaanlk, hakanlk. tken Trke Szlk, C 3, s.2331
776
kaganlg: Hakan olan, kaanl, kaan olan, bamsz. tken Trke Szlk, C 3, s.2330.
777
kalp: (Kii iin) gsterili d grn, biim. tken Trke Szlk, C 3, s.2357.
778
kanara: Kasaplk hayvanlarn kesilip yzld ve temizlendii yer, mezbaha, kesim evi.
tken Trke Szlk, C 3, s.2378. Derleme Szl; C VIII, s.2618.
779
kayn: 1. Karde. 2. Hsm, akraba. 3. Dnr. 4. Kar veya kocaya gre birbirlerinin erkek
kardei, kayn birader. 5. Kaynbaba. tken Trke Szlk, C 3, s.2493. Yong-S ng-Li; s.65.
780
kaz: Topra kazma ii, hafriyat. (1935) tken Trke Szlk, C 3, s.2508.
781
kep: Sz. tken Trke Szlk, C 3, s.2551. Derleme Szl; C VIII, s.2744.
782
ken: Akraba. tken Trke Szlk, C 3, s.2543.
783
kent: 1. tarmsal etkinliklerin olmad, halkn ounluunun sanayi, ticaret ve ynetim
ilerinde alt byk yerleim birimi, ehir, kasaba. 2. Bu yerleim biriminde oturan halkn
btn. 3. Site. tken Trke Szlk, C 3, s.2551. Caferolu; s.71.
784
kergeklemek: Lazm olmak, ihtiya hissetmek, gereksemek. Caferolu; s.71.
785
kerekli: Gerekli. Grnbech; s.98.
273
274
Trelik= resmi
Treli=786 muntazam
Tretken=mucit
Trk787= bahadr, zikudret
Tr788= Haslet, renk, sima
Tz789= adil, drst / tzsz790=
Tzlk791= adalet
Tzk792= intizam, kaide, usul, nizam, tanzimat
ucra793= aksa, kenar
+k794
umak795=cennet
k= harf, hece
ujk796= Harf, hece (jk)
usk=
ulus797 / ulu798
millet devlet
786
treli: Adaletli, adil. tken Trke Szlk, C 5, s.4944.
787
Bk. dipnot 450.
788
tr: 1. Ayn cins varlklar ya da nesneler btn iinde ortak zellikleri bulunan grup ya da
zde tip, cins. 2. Kalite. tken Trke Szlk, C 5, s.4943. Caferolu; s.169.
789
tz: 1. Dz, doru, kusursuz. 2. Doru kii, asil. 3. taatli, bark, uyumlu, kavgasz, sakin. 4.
Yasaya ve kurallara uyan, adil. 5. Bir topluluun gerekleri. tken Trke Szlk, C 5, s.4954.
Caferolu; s.170. DLT; s.679. Orkun; s.873. Derleme Szl; C X, s.4018.
790
tzsz: 1. Dzensiz, intizamsz, kusurlu, doru olmayan. 2. taatsiz, uyumsuz, kavgal.
tken Trke Szlk, C 5, s.4955. Orkun; s.873.
791
tzlk: 1. Adalet. 2. tze. tken Trke Szlk, 5, s.4954. Derleme Szl; C X, s.4018.
792
tzk: 1. Yasalarn uygulanmasna aklk getirmek iin Bakanlar Kurulu tarafndan karlan
hukuksal dzenleme, nizamname (1935). 2. Tzel kiilii bulunan organlarn alma biimlerine
iliin hukuksal dzenleme. tken Trke Szlk, C 5, s.4955.
793
ucra: U yer, tenha, sakin, kimsesiz yer. tken Trke Szlk, C 5, s.4958.
794
ucrak: Issz yer. tken Trke Szlk, C 5, s.4958. Derleme Szl; C XI, s.4019.
795
uma (Sod. utmah>umah) : Cennet. tken Trke Szlk, C 5, s.4962. Ergin; s.300.
796
Kr. dipnot 862, 863, 864.
797
ulus: 1. Memleket, devlet, lke. 2. Ulus, halk, kavim, millet, airet. Orkun; s.874. 3. Ayn
topraklar zerinde yaayan, kkenleri ayn, tarih, kltr ve gelenek bakmndan ortak mirasa
sahip ve ounlukla ayn dili konuan insan topluluu millet. 4. Kendisini meydana getirmi
bulunan bireylerden soyutlanm, ortaklaa egemenlik sahibi, blnmez bir btn. 5. Trklerde
ve Moollarda oymaklarn birlemesinden oluan topluluk. 6. Gebe, 7. Oba. tken Trke
Szlk, 5, s.4983. Caferolu; s.173. DS; C XI, s.4035.
798
ulus: (ET ul toprak, zemin> ul-u- bir araya gelmi topraklar) >Mo. ulus. tken Trke
Szlk, C 4, s.4983. Caferolu; s.172. ulus: Memleket, devlet, lke. Caferolu; s.173.
275
uman= mntazir
uman799= intizar
umanmak= rica etmek, umdumak
umdu800= arzu
umducu801= ricac
ummak802= intizar et.
799
umun: Umma, umut etme. DLT; s.693.
800
umdu: stek, dilek, tamah. tken Trke Szlk, C 5, s.4984. DLT; s.693.
801
umdu: 1.Umucu, dilenci. 2. Tamahkr. tken Trke Szlk, 5, s.4984. DLT; s.693.
802
ummak: Olmasn istemek, beklemek, temenni etmek, zenmek, mit etmek tken
Trke Szlk, C 5, s.4985. DLT; s.693. Battal; s.80.
276
277
Tot803= kaffe /Totslk=ittifak
Tr804= Hkmet
Ts805= Knh, mene, temel, asl
Tz806= Knh, mene, temel, asl
T= Kutup
Tna= ihtiaml
Turgul= irade, hkm
Turut= vatan
T807= her / T trl= her nevi
Sayr= (isimden sonra gelir: tm sayr= her gice)
Tgel808= daimi (tujur[?]) tamam

k
Tgen= Tam, entier, tekmil
k
Tm809= Tekmil (tm kara=simsiyah)
Tmden810=Heyetile
Tmlemek811= Tamamlamak
mek= Tamam olmak
Tmlk= Tamamiyet
803
tot: 1. Btn, hep, tekmil. 2. Deersiz. tken Trke Szlk, C 5, s.4880. Caferolu; s.162.
804
tr: 1. Kurumlar, gelenekler, alkanlklar. 2. Yasa, kamu dzeni, nizam, tre, gelenekler,
grenekler, dzen, det, szl yasa, kanun, kaide, rf, usul, akide, anane, tre. 3. Hkmet. 4.
Tren, merasim. 5. Yol, yntem, dzen. tken Trke Szlk, C 5, s.4892. Caferolu; s.163.
DLT; 647. KP; s.224. Gabain; s.301. Ayrca bk. dipnot 467.
805
ts: 1. Temel, balang; da etei. 2. Karargh. ...Naskali-Duranl; s.184.
806
tz: 1. Yaratlm nesne, mahluk. 2. Tabiat. 3. lk ruhlar, ezelden beri var olan. 4. Kk, kken,
esas, mene, mebde. 5. Damar, unsur, asli cevher. 6. Asalet. 7. Temel, esas. 8. Umde. (1935)
9. fel. Deien nesnelerin hibir deiiklie uramadan kald kabul edilen kavram, cevher.
(1942) tken Trke Szlk, C 5, s.4894. Caferolu; s.163. KP; s.225.
807
Bk. dipnot 746.
808
tgel/tkel: Tam, tamamyla, iyi bir hlde. tken Trke Szlk, C 5, s.4932, s.4934.
Caferolu; s.167, 168.
809
tm: 1. Yumru. 2. az. Tepe, tmsek. 3. Kme. 4. Hep, btn, bsbtn, toptan, kl. tken
810
tmden: Btnyle, tmyle, batan sona. tken Trke Szlk, C 5, s.4938.
811
tmlemek: Bir eyi tm hline getirmek, btnlemek, tamamlamak. tken Trke Szlk, C
5, s.4939.
278
selet= iktidar, maharet
selik= kibar, zarif
seli= siyak
279
serek812= bfe
sergen813= raf
sevik814=dost, yar
()k815=ahbab
klk816= muhabbet
sevim817=sempati
sezek818= ferasetli, hassas

(intitian) uur
sezgek} = ferasetli, zeki
819
sezili
sezgi820
sezi821 = hads, idrak, intiba, teferrs
822
sezme
sezgin823= zeki
sezi824= his, zan
sezigen825= hassas
sezik826= hads, keif
sm= his
812
serek: 1. Mutfak raf. 2. Meyve kurutulan sergenlerin bulunduu yap. tken Trke Szlk,
C 4, s.4154.
813
sergen: 1. Raf, mutfak raf. 2. Gstermelik olarak veya satlmak zere mallarn mterilere
sergilendii yer, camekn, vitrin .tken Trke Szlk, C 4, s4156. Derleme Szl; C X, s.3588.
814
sevik: Dost. tken Trke Szlk, C 4, s.4175. Derleme Szl; C X, s.3594.
815
sevk: Sevgili, sevilen. tken Trke Szlk, C 4, s.4177. DLT; s.509.
816
sevklk: Sevgi. tken Trke Szlk, C 4, s.4177. DLT; s.509.
817
sevim: 1. Sevmek, beenmek eylemi. 2. Bir kimsede bulunan ve onu bakalarna sevdiren
zellik. tken Trke Szlk, C 4, s.4175.
818
sezek, sezeen: Tez sezen, iyi sezen, duyarl. tken Trke Szlk, C 4, s.4183. Derleme
Szl; C X, s.3599.
819
sezili: 1. Anlayl, duygulu. tken Trke Szlk, C 4, s.4184. Derleme Szl; C X, s.3600.
820
sezgi: 1. Akl yrtme olmakszn, gerein dorudan kavranmas veya elde edilmesi. 2. Bir
eyin olaca hakknda bilimsel yollardan kantlanmas mmkn olmayan bilme durumu, n
sezi. 3. Sezme yetenei, sezi. tken Trke Szlk, C 4, s.4183.
821
sezi: 1. Sezmek eylemi veya biimi. 2. Sezmek eyleminin sonucu. tken Trke Szlk, C
4, s.4184.
822
sezme: 1. Sezmek eylemi. 2. Sezgi yoluyla kestirmek eylemi. tken Trke Szlk, C 4, s.4184.
823
sezgin: 1. Sezmi, abuk anlam. 2. (Kii iin) Sezme gc gelikin olan, anlayl. 3.
Duygulu. tken Trke Szlk, C 4, s.4183. Derleme Szl; C XII, s.4687.
824
sezi: 1. Zan, phe. 2. Sezme eylemi, sezgi. (1935). tken Trke Szlk, C 4, s.4183.
825
Bk. sezek.
826
sezik: 1. Sezi, sezme. 2. Sezgi, zan, tahmin. 3. Duygusuz, gamsz. tken Trke Szlk,
C 4, s.4184. DLT; s.509. Gabain; s.294. Derleme Szl; C X, s.3600.
280
281
sezinle, mek827= Hissi kablel vu[ku?]
sezinme828, = istimam et.
sezilen= mahsus
-mi=
sivi= sakif
k=
sitit= Hyme
sam= halis, tam

sami= resim, suret
son829: sonarmak= tehir et.

(k)amak=
830
soncul = ahr
831
sonraki =
sonduk= netice
sonlama832= zeyl
X sonu833= akbet, encam, nihayet
827
sezinlemek: 1. Sezer gibi olmak, farkna varmak. 2. Anlamak istemek. 3. Gzetlemek.
828
sezinmek: 1. Kukulanmak, phelenmek, sanmak. 2. durum ve davranlar deerlendirme
yoluyla bir para sezer gibi olmak, sezmek. 3. Bir ii olmadan nce duymak. tken Trke
Szlk, C 4, s.4184. DLT; s.509. KP; s.208. Derleme Szl; C X, s.3600.
829
son: (song /so) 1. Sralamada sonuncu olan, kendisinden sonra hibir ey gelmeyen, en
arkada bulunan, arkadan gelen. 2. Sonda bulunan veya bir eyi bitiren, sona erdiren. 3. Ondan
tesi veya bakas bulunmayan, ardndan hibir ey veya kimse gelmeyen, nihai. tken
Trke Szlk, C 4, s.4293. DLT; s.529. Caferolu; s.137.
830
soncul: 1. Son bulma zellii tayan, sonuncu. 2. Son ocuk. tken Trke Szlk, C 4,
s.4294. Derleme Szl; C X, s.3664.
831
sonraki: Daha sonra olan, sonra yer alan. tken Trke Szlk, C 4, s.4296.
832
sonlama: Sonlamak eylemi. tken Trke Szlk, C 4, s.4295.
833
sonu: (1935) 1. Bir olay, olgu ve eylem sona erdiinde ortaya kan kalc durum, netice. 2.
Belli bir amala hareket edildiinde elde edilen ya da varlan ey. 3. Bir eyden zorunlu olarak
ortaya kan, onu mantksal olarak gerektiren ey. 4. Bir gelime ile beliren ey. 5. Bir akl
yrtme, irdeleme, kantlama ileminden sonra varlan dnce veya yarg. 6. Bir yarma,
karlama sonunda yarmac veya ekiplerden her birinin elde ettii say. 7. Bir etkene bal
olarak ortaya kan olgu. 8. zet, z. tken Trke Szlk, C 4, s.4296.
282
sy= Hadis, fkra, sz
ken834= sedir (krs)
/mek835= ittika et.
me836= mesnet
834
syke: 1. Dayanlacak, yer, destek, dayanak, mesnet, istinatgh. 2. Kuvvet alnacak ey.
tken Trke Szlk, C 4, s.4320. Derleme Szl; C X, s. 3682. Ergin; s.272.
835
sykemek: 1. Dayamak, yaslamak. 2. Yatrmak. 3. Sermek. 4. Yatar gibi oturmak. tken
Trke Szlk, C 4, s.4321. Derleme Szl; C X, s.3683.
836
sykeme: 1. Destek. 2. Dayak. 3. Kefil. tken Trke Szlk, C 4, s.4321. Derleme
Szl; C X, s.3683.
283
284
bek837= encmen, grup
beleme= teriki mesai
lez838=fani, lml
let= camit
ngel= zafer
----------
sab839= Kelam (sohbet)
sal= Taraf
salt840= Hassaten, mahz, mcerret, sade, saf

salta= temamen, miyle
saltan=sade
samsamak= silsile tekil et.

sams= para
san, sana= uur

sanat= oran, uran
837
bek: Ayn cinsten ya da birbirine benzer nesnelerin oluturduu btn, yn, kme, grup.
838
lez: 1. Solgun. 2. ok zayf, sska, clz. 3. (Kii iin) gsz, bitkin. 4. (Ik iin) snk,
zayf. tken Trke Szlk, C 4, s.3689. Gabain; s.290. Derleme Szl; C IX, s.3331.
839
sab: 1. Sz, sohbet, laf. 2. Haber. 3. Atasz. 4. Mesaj. 5. eref, n. tken Trke Szlk,
C 4, s.3993. Caferolu; s.127. Orkun; s.847. KP; s.205.
840
salt: (Mo. salta >salt) 1. Yalnzca, tek, sadece, srf. 2. inde yabanc e olmayan, mutlak.
3. fel. ine hibir madde karmam. 4. Yalnz, sadece. tken Trke Szlk, C 4, s.4046.
285
286
sece841= sandalya
X seen= mntehip
sei842= intihap
seim843=
sei844=
X seki845=
X sekin846= mntehap
X semek847= intihap et.
sekilemek = istirahat et.

sekilenmek848
seki849= iskemle, sedir
seke850 rahle, krs
sekemek851= merdiven
sekinmek= kespi skunet et.
841
sece: Dolap yerleri. tken Trke Szlk, C 4, s.4112. Derleme Szl; C X, s.3563.
842
sei: 1. Semek eylemi, intihap. 2. Ayrma, seip ayrma. tken Trke Szlk, C 4, s.4112.
Derleme Szl; C X, s.3563.
843
seim: 1. Bir kimseyi veya bir eyi benzerleri arasndan tercih ederek semek ii, tercih
etmek eylemi, intihap. 2. Oylama srasnda yaplan tercih, istek. tken Trke Szlk, C 4,
s.4113.
844
sei: Seme eylemi veya biimi. tken Trke Szlk, C 4, s.4113.
845
seki: 1. Seme yaplarak meydana getirilerek ey, semeler topluluu. 2. airlerin,
yazarlarn, mzisyenlerin seme eserlerinin bir araya toplanmas ile meydana getirilmi eser,
antoloji, gldeste. (1978) tken Trke Szlk, C 4, s.4113.
846
sekin: 1. stn nitelikleri dolaysyla benzerlerinden kolayca ayrlabilen, seilen, stn,
mmtaz, gzide, mutena, elit. 2. (Kii iin) davranlar, bilgisi, eitimi vb. zellikleri bakmndan
ortalamay aan, stn nitelikli, gzide, mmtaz, elit. tken Trke Szlk, C 4, s.4113.
847
semek: 1. Ayrmak. 2. Bir eyi benzerleri arasnda karlatrma yapp yarglama yetisini ve
zevkini kullanarak beendiini, houna gideni, iine yarayacak olan almak, ayrmak ve
benimsemek. 3. Birok olanak arasndan birini tercih etmek, bir tutumu yelemek, belirli bir
ekilde davranmaya karar vermek tken Trke Szlk, C 4, s.114. Caferolu; s.131.
Gabain; s.293.
848
sekilenmek: Bir para oturmak. tken Trke Szlk, C 4, s.4124. Derleme Szl; C X,
s.3570.
849
seki: 1. Alak, arkalksz tahta iskemle. 2. Tahta sra. tken Trke Szlk, C 4, s.4124.
850
seke: 1. Arkalksz ve alak tahta iskemle. 2. Okul sras. 3. Peyke. tken Trke Szlk, C
4, s.4124.
851
sekemek: 1. Merdiven basama, merdiven. 2. Toprak stndeki ykseklik, doal set. tken
287
seknimek852= sakin olmak
sek853= sedir
seklenmek854= istirahat etmek.
sk855= sakin
852
seknimek: Sakinlemek. tken Trke Szlk, C 4, s.4126.
853
sek: 1. Dkkn. 2. Seki, sedir, kerevet. 3. Basamak. 4. Orman iindeki veya dalar
zerindeki dzlk. tken Trke Szlk, C 4, s.4128.
854
seklenmek: Biraz oturmak. tken Trke Szlk, C 4, s.4129. Derleme Szl; C X,
s.3573.
855
sk: Sakin. tken Trke Szlk, C 4, s.4371. Caferolu; s.140.
288
289
t856= vakit ut857= haysiyet, namus
zel= evvel ud=
858 859
uza = Bait, evvel, feza utan = ar, hicap
uzag860= Kadim
uzak861= Bait
uzaklar=: Kudema
ujak862
jek863 = Harf, heca
jik864
Sa865 bilge
lk= Afiyet
Hayat
as866, asg867= Faydal

asgar
=
asker
856
t: Zaman, vakit. tken Trke Szlk, C 5, s.5065. Caferolu; s.179.
857
ut: 1. Utanma duygusu, ar, haya, hicap, edep, utan. 2. Sayg, terbiye. 3. Kayg. 4. eref.
858
uza: 1. Gemi zaman. 2. Uzay. tken Trke Szlk, C 5, s.5018.
859
utan: 1. Onur incinmesinden kaynaklanan klme, alalma duygusu, onursuzluk, yz
karas, hicap. tken Trke Szlk, C 4, s.5002.
860
uzak: Srekli, devaml, uzun sren. Caferolu; s.176.
861
uzak: 1. Eski, rak. 2. Uzun, uzun devam eden, uzayan sren. 3.Uzamda ok telerde olduu
dnlen, gidilmesi, varlmas ok sren, rak. 4. Zaman bakmndan ok gerilerde ya da ok
ilerilerde bulunduu dnlen. tken Trke Szlk, C 5, s. 5018. Caferolu;s.176.
862
ujak: Hece, harf. Caferolu; s.172.
863
jek: Hece, harf. tken Trke Szlk, C 5, s.5036.
864
jik: Hece, harf. tken Trke Szlk, C 5, s.5036.
865
sag: 1. Tatl, iyi, temiz, halis, salam. 2. Salk, esenlik. 3. sag kngl 1. Temiz ve salam
kalp. 2. Scak kalp. tken Trke Szlk, C 4, s.4010. Caferolu; s. 127.
866
as: 1. Yarar, kar, kazan, kr. 2. Faiz. tken Trke Szlk, C 1, s.307.
867
asg: 1. As, kazan, kr. 2. stifade, fayda, yarar. 3. Faiz. tken Trke Szlk, C 1, s.314.
Caferolu; s.15. Orkun; s.764. DLT; s.40. Derleme Szl; C I, s.342.
290
291
ministere
Orun868= makam,
Vazife
Orunluk869= minis-
g= trable
Orunlu= Mevki sahi-

bi
= Vekil,
ministre
Orunk870=
868
orun: Bk. dipnot. 618.
869
orunluk: Taht. orunlug: Bayrakl. Caferolu; s.96.
870
orung: Bayrak. Caferolu; s.97.
292
293
3
k
g) 3 hali var:
1. fiilleri is. yapar:
k
kurug- kuru ey
k
arg- temiz
2. ismi mahzlar ismi mekn yapar:
yaylak (yay-yaz)
klag- k
3. k i gelir fiillere alet ismi yapar.
gu
k
Bgu
Urgu (urulan ey)
k) orak (ot rdu)
dirik (diri)
l)
m) biim / bir biim konumu, bimek
294
4
n) ygn, akn
u
v) mstakil deil
not: Buruk= gidi
Hatay ahalisi
babaya= Heta871
Trk= ata
871
hata: (ata>Hotan ve Kenek hata) 1. Ata. Bykanne. tken Trke Szlk, C 2, s.1896.
DLT; s.212. DS; C VII, s.2305.
295
ges872=: akll +s= akll uslu
K. atatrk
21/I/1935*
872
Kr. ge: ok akll, yal, ulusun by. tken Trke Szlk, C 4, s.3673. Caferolu;
s.98. us: Akl. tken Trke Szlk, C 5, s.4996. Caferolu; s.174. [?]
*
23.1.1935 tarihli Akam gazetesinde u haber bulunmaktadr: Dil Heyeti dn topland. imdiye
kadar bin szn karl bulundu. Buna gre belgedeki notlar 22.1.1935teki Dil Heyeti
toplantsndan bir gn nce alnmtr.
Atatrkn nbet defterine gre de Atatrk 21.1.1935te trenle Ankaraya hareket etmitir.
Seyahate katlanlar arasndaki dilciler yledir: Saffet Arkan, . Necmi, F.Rfk Atay, Muzaffer
Bey, Fuat Kprl, Fazl Necmi, Besim Atalay, Cevat Bey, Yusuf Ziya, Saim Ali, kr Bey,
Abdlkadir Bey, C. kr, Fazl Ahmet, Naim Onat. Atatrkn Nbet Defter (1931-1938); s.349.
296
neys= Bla+hakikat= yksek hakikat
K. atatrk
21/I/1934
297
298
basa= Badehu; herhalde, muhakkak, tamamiyle
ilik= dahili
ikil= dahili
ikin=
ileki=
ilek873= manevi
i sezgi= vicdan
mek= halk, ahali (h-?)
matbaa874= Basak
matbu875= Basl
Tabaat876= Basm, Basmclk
matbuat877= Basm,
ka878= ne kadar
873
874
matbaa: Basm ilerinin yapld yer, basmevi. tken Trke Szlk, C 3, s.3079.
875
matbu: Matbaada baslm, basl. tken Trke Szlk, C 3, s.3079.
876
tabaat: Kitap basm ii, basmclk. tken Trke Szlk, C 4, s.4517.
877
matbuat: Gnlk, haftalk, aylk vb. olarak kan gazete ve dergilerin btn, basn. 2.
Gazete ve dergi karma ii. tken Trke Szlk, C 3, s.3079.
878
ka: Herhangi bir eyin saysn veya say ile llebilen deerlerini renmek iin kullanlan
soru sfat. tken Trke Szlk, C 3, s.2313.
299
300
eur= qui agit (agriculteur)
ion= action de faire (pasiotion)
te= tat o setrour celbi qui agit
( )
eur (ar, yor, ir)= ci (ifti)

ion (ma, me, im)= (yapma)
t (t, e, i)= (karart)
,
301
302
1er- action= ion= education [?]
2- qualite= aision= conjugaison
3- [?] = ment
4- lieu= ure
5- instrument= age
Ire du monde fini commence

6- contenu= ance
biten acun a balayor

7- profession= erie
8- pays= ade
9- diminitif [diminutif?]= ande
10- augmentatif is
pjoratif
303
Fouide
nafi-asu
asuk iler= nafia ileri
asg879 =
r880= saat
879
Bk. dipnot 867.
880
r: 1. Uzun zaman, uzun mddet, her zaman, uzun sre. 2. Mddet, sre. 3. Ekin. tken
Trke Szlk, C 5, s.5047. Gabain; s.306. KP; s.163. Caferolu; s.178.
304
305
1 a881 /bilmezlik a
ada= muasr
lg= mevkut
2= Kur882
3= Kurum883
4=aza
t sz
y
5/ s884
6/ uur
7/ r885
t886/zaman, vakit
gn gn: zaman zaman

v. v.
bk t: eski
Kaan887: ne zaman
881
a: 1. Zaman, zaman paras, vakit, mevsim, devir. 2. Hayatn ocukluk, genlik ve yallk
gibi nemli blmlerinden her biri. 3. Belli bir zellii bulunan zaman paras, devir. 4. Dnya
tarihini daha kolay inceleyebilmek amacyla varsaymla blnm dnemlerden her biri. 5.jeol.
Bir katmann olutuu sre. 6. Bir eyin en uygun ve en elverili olduu zaman. 7. Ya, asr. 8.
Saat. tken Trke Szlk, C 1, s.851. Caferolu; s.38. Derleme Szl; C III, s.1033.
882
kur: 1. Mertebe, aama, rtbe. 2. Sra, silsile. 3. Maya. 4. Toy. 5. Akran, emsal. tken
Trke Szlk, C 3, s.2840. DLT; s.379. Caferolu; s.123. Clauson; s.642.
883
kurum: 1. Kurulu, yapl, ekil, biim, yap. 2. Kurma, bina etme, koyma. 3. Toplum
tarafndan kabul grm veya yasalarn ngrd biimde yrtlen uygulama veya kural,
messese. 4. Byle ileyileri srdrmeyi amalayan rgt, messese. 5. Kamu yararna i
gren hizmet oca. 6. Ordugh, ota yeri. tken Trke Szlk, C 3, s.2856.
884
s: 1. Uzun sre.2. Vakit, zaman. 3. Mazi. 4. Uzunluk. 5. ok eskiden. tken Trke
Szlk, C 4, s.4310. KP; s.210. Caferolu; s.137. Clauson; s.782.
885
Bk. dipnot 880.
886
t: Zaman, vakit. tken Trke Szlk, C 5, s.5065. Caferolu; s.179.
887
kaan: 1. Ne zaman, ne vakit? 2. Ne zaman ki, vaktaki. 3. Ka defa, o kadar. 4. Nereye? 5.
nasl? 6. Herhangi. 7. Eer. tken Trke Szlk, C 3, s.2314. DLT; s.244. KP; s.178.
Caferolu; s.106. Gabain; s.276. Derleme Szl; C VIII, s.2586.
306
307
yzyl
zaman, vakit= a,
kam, devir= Kurum
devir= devre
X heure, saat= r
mantre= kur
ne zaman= kaan
vakit= kan
X heure-are, eure.
lat. hora, gr. hora
t ora
es-hara
Roumen oar (fais)
kan ken
y
308
309
r
n888
889
1- Bay , Bayam
n: nazl
2- general, mareal
3- Ekselans
Bay Lounet
Bayan
n
888
bayan: 1. Hanm ve hanmefendi anlamnda unvan (1934). 2. Kadnlara seslenme sz.
tken Trke Szlk; C 1, s. 509. Ayrntl bilgi iin bk. Osman F. Sertkaya; Bay, Bayan,
Bayin ve Sayin Kelimeleri zerine, Trk Dili, Say 705, Eyll 2010, s.195-203.
889
bay: 1. Zengin, varlkl, aa. 2. Ulu, kibar, soylu. 2. Temiz. 4. Bir eye ihtiya duymayan,
mstani. 5. (amanizmde baz kutsal varlklarn sfat olarak) kutlu. 6. Bey ve efendi anlamnda
erkeklere verilen bir unvan (1935). tken Trke Szlk; C 1, s. 508. Caferolu; s.24.
310
311
1- yeni intihap
2- Efendi, Bey, Paa,
Hanm kalkmtr. Bay=Monsieur
Adlarn bana gelir.
3-
312
313
(1)
1- ulus:890 millet
2- ulu:891 devlet
3- Toplant:892 meclis
4- oturum:893 celse
5- ulusal Toplant: Milli meclis
6- byk ulusal toplant: byk milli meclis
7- Trkiye Byk ulusal Toplants: Trkiye Byk milli meclisi
8- ye894: aza
9- bakan895: reis
10- Bakanlk Divan: Riyaset Divan
11- Denel: encmen
12- kayum: >commission, (commethe) commis@
13- orun896: makam, vazife yeri
14- orunlug: vekil (remplaant)
890
Bk. dipnot 797.
891
Bk. dipnot 798.
892
toplant: 1. Birden ok kimsenin belirli amala bir araya gelmesi, itima. 2. Kimi kararlar
almak zere belirli gndem erevesinde ilgili kimselerin katlmyla gerekleen birleim,
oturum. 3. Bir meclis ya da kurulun belirli bir dnem iindeki birleimlerinin tm. tken
893
oturum: 1. Oturmak eylemi. 2. Bir kurul veya meclisin bir konuyu grp karara balamak
zere yapt toplant, celse (1935). 3. huk. Yarglama iin mahkemenin taraflarn ve tanklarn
hazr bulunmasn isteyerek nceden belirlemi olduu yarglama birleimi, celse. 4. Yasama
meclisinin her birleimi. tken Trke Szlk, C 4, s.3651.
894
ye: 1. nsan ya da hayvanlarn vcutlarnda ift olarak bulunan hareket ve tutma ilevlerini
yerine getiren uzantlardan her biri, aza (1935). 2. Herhangi bir topluluu oluturan bireylerden
her biri, aza. tken Trke Szlk, C 5, s.5068.
895
bakan: 1. Bir topluluun, toplantnn veya dernein dnda bulunan en yetkili kii, reis
(1935). 2. Bir lkeyi veya topluluu ynetmekle grevli kii, emir, bey, hakan, melik, sultan.
896
Bk. dipnot 610.
314
15- Saylav897 (saylan): mebus (gzide, mntehah)
16- Biti898 (yaz), Bitimek (yazmak), Bitik (kitap), Bitiken (katip)

17- Toplanma:899 itima
18- Oturum: celse
897
saylav: 1. Milletvekili, mntehib, mebus (1935). 2. Seim, seme, intihap (1934). tken
Trke Szlk, C 4, s.4103. saylanmak: seilmek. tken Trke Szlk, C 4, s.4983. DS, C X,
s.3560.
898
Bk. dipnot 513.
899
toplanma: 1. Toplanmak eylemi. tken Trke Szlk, C 4, s.4868.
315
316
(2)
19- vt, yt= rey
20- okluk900= ekseriyet
**
*
21- Trkiye Cumurlu(k)gu= T. Cumhuriyeti
22- Etilik (Eteelik)= Hkmet
23- Erk:901 Puissance
24- Bakan:902 nazr, vekil, ministre
25- Babakan: bavekil
26- Bakanlar Divan: vekiller heyeti, cabinet, cous. Minis.
**
*
27- Babakan903- lk
904
28- Knlk Bakan kanl
29- Seliler905 ..
30- iler
31- Diler
32- Para iler
33- Kltr ileri
906
34- Asg iler
900
okluk: 1. Say bakmndan ok olma durumu, kesret, ekseriyet. 2. ounluk, ekseriyet.
(EAT) tken Trke Szlk, C 1, s.1028.
901
erk: 1. yapabilme gc, iktidar, kudret, g, kuvvet, irade, czi irade (1935 yeniden). 2.
Sz geerli olma durumu, sz ve buyruu geerlik, szn dinletebilme, gc yeterlik, nfuz,
iktidar (1935 yeniden) tken Trke Szlk, C 2, s.1469. Orkun; s.796. KP; s.142.
Caferolu; s. 49. DS; C V, s.1773.
902
Bakan: 1. Bakmak iini yapan kimse. 2. Devletin yrtme ile ilgili grevlerinden olan kamu
ilerinin bir blmnden sorumlu en yetkili kii ve hkmet yelerinden biri, vezir, nazr, vekil
(1935). tken Trke Szlk, C 1, s.441.
903
babakan: Parlamenter ynetimlerde hkmet ad verilen yrtme organ, bavekil. tken
904
kni: 1. Dz, dik. 2. Drst, doru, sahih, gerek. 3. Sadk, iten, samimi. 4. Gvenli,
emniyetli. 5. Tam, btn ile. tken Trke Szlk, C 3, s.2785. DLT; s.362. Caferolu; s.77.
KP; s.196.
905
s: Ordu, asker birlikler, asker. 2. Sava. 3. G, kuvvet. tken Trke Szlk, C 4,
s.4367. DLT; s.547. Caferolu; s.140. Clauson; s.781.
906
Bk. dipnot 867.
317
(y) konomik iler
36- Esenlik907-sosyal yardm
908
37- Gmrk? nhisar ?
bagl
907
esen: 1. Hibir salk derdi olmayan, salkl, shhatli, sa salim, shhatli, afiyette, iyi. 2.
Hibir sknts, huzursuzluu olmayan, rahat, mesut. 3. Salkl ve huzurlu olarak. 4. Sulh, bar.
tken Trke Szlk, C 2, s.1480. Caferolu; s.50. DLT; s.194. KP; s.146.
908
gmrk: 1. Bir lkeye giren ve kan mal veya eya zerinden alnan vergi. 2. Bu verginin
alnmasn salayan, lkeye giren ve kan mallar denetleyen devlet kuruluu. tken Trke
Szlk, 2, s.1800. inhisar: 1. Baz eyleri retme, satma, baz grevleri yapma, hizmet salama
konusunda salanan mutlak ayrcalk, tekel. 2. mcz. Bir eyle snrlanmak, -den dar
kamamak. tken Trke Szlk, C 2, s.2181.
318
319
3
**
*
38- Tekilat909= kurum, yasa
39- Yartm,910 Blek, Blk= Frka
40- Oymak:911 Cemiyet
41- Knmek= mahalli
42- Tr912= merasim
e =
Alay913
43- Trelik914= resmi
44- Ulual Dank915= ray Dev.
45- srasayg916= inzibat, disiplin
46- Erin= asayi
47- Gven:917 emniyet, itimat, sulh
48- Bar, barklk918= sulh
49- Baysal919= Huzur, asayi
909
tekilat: Ortak bir ama etrafnda toplanm kurum ve kiilerin oluturduu kurulu, rgt.
910
yartm: Ayrlm ksm, para, blk. tken Trke Szlk, C 5, s.5232. Caferolu; s.188.
DLT; s.753. Gabain; s.309.
911
oymak: (Mo. aymag) 1. Ulusun ayrld blmlerden her biri, byk kavim birlikleri,
cemaat, airet. 2. Ayn blgede yaayan , birlikte g eden, dil din ve soylar ayn ailelerin tek
ynetim altnda oluturduu obadan byk, boydan kk topluluk. Az. Hsm, akraba. Az.
Semt, mahalle, blge. tken Trke Szlk, C 4, s.3656.
912
tr: 1. Kurumlar, gelenekler, alkanlklar. 2. Yasa, kamu dzeni, nizam, tre, gelenekler,
grenekler, dzen, adet, szl yasa, kanun, kaide, rf, usul, akide, anane, tre. 3. Hkmet. 4.
Tren, merasim. tken Trke Szlk, C 4, s.4892. Caferolu; s.163. KP; s.224. Gabain;
s.301. Orkun; s.868. DLT; s.647. Clauson; s. 533.
913
alay: Resm-i geit, geit treni. tken Trke Szlk, C 1, s.194.
914
Kr. trel: Tre ile ilgili, treye ilikin, adli, hukuki. tken Trke Szlk, C 5, s.4944.
915
dank: 1. Gr sorma, fikir edinme. 3. t, meveret, mavere, mzakere, istiare.
916
srasayg: Sayg duyma. tken Trke Szlk, C 4, s.4210.
917
gven: 1. Herhangi bir korku, ekinme ve phe duymadan birine balanma ve inanma
duygusu, itimat (1935). tken Trke Szlk, C 2, s.1813.
918
bar: 1. Barmak ii. 2. Sava hlinde olmayan lkenin durumu. 3. Bireyler arasndaki
uzlama, anlama. Barklk: Bark olma durumu, sulh, dzenlik. tken Trke Szlk, C 1
s.469.
919
baysal: Huzur ve refah iinde olan. tken Trke Szlk, C 1, s.513.
320
50- Sava:920 Harp
51- Antlama,921 -mak,: misak, akdetmek
52- Ant922= aht
53- Ant, antlama= muahede
920
sava: ki veya daha ok devletin baka bir yolla zm getiremedikleri sorunlar iin
giritikleri silahl mcadele, harp. tken Trke Szlk, C 4, s.4091.
921
antlama: 1. Antlamak ii. 2. Karlkl ant verme ii, ahitleme. 3. ki veya daha ok devletin
aralarnda saldrmazlk, savunma, ekonomik vb. alanlarda yaptklar i birlii szlemesi,
muahede. tken Trke Szlk, C 1, s.264.
922
ant: Bir kimsenin doruluunu Allahn tankl ile beyan etme veya ayn yolla sz verme,
yemin, ahit, besa, glbank, kasem, peyman, sz. tken Trke Szlk, C 1, s.262. Caferolu;
321
322
an= cari, ceryan, seyal
sas= s. 16/ Gmhane/Bayburt
Akdoan= s.25 /Kastamonu/Kre
Arkaya= s.49/Eskiehir
Avan923 (Dman)= 65/Siirt/ivan
Ayas924 (mehtap, effaf)= s.68 ok yerde
X Ayaz925= berrak hava, ./
Burma926 (evela)= 122/Konya/Ereli
Burnak(a) (Kadim)= /Erzurum, Trabzon, Mula...
Bursal (bur=rayiha)= 123/Ankara
Bget (beut)=124/Tokat, orum, ok
(bkmek)
923
avan: Zorba, vurucu, krc, kt. tken Trke Szlk, C 1, s.357. DS, C I, s.375.
924
ayas: 1. Ayaz, serinlik. tken Trke Szlk, C 1, s.378. Caferolu; s.18. DLT; s.54.
Clauson; s.277.
925
ayaz: Ak, bulutsuz hava. 2. Durgun ve bulutsuz havada kan sert souk, serinlik. tken
Trke Szlk, C 1, s.379. Caferolu; s.18. DS; C I, s.409.
926
burun (bir-n>burun): nce, ileri, nceleri, evvel, evvelleri. tken Trke Szlk, C 1,
s.795. Caferolu; s.36. DLT; s.118. Clauson; s.367.
323
324
Eit927= msavi
Evrim928= evolution
Devrim929= revolution
X
oytun, uytun930= mbarek
!akdem931= pein
yartn= vazih
yertm= yardmc /yav+er
Bket (bkmek, balamaktan)
Paket
yn(e)tmek932= idare etmek

ney= st/nez933= evel
gney934//akgney /s.26/ Samsun/Bafra
kken935= mene
927
eit: Birbiri ile l, boyut, yap, nitelik veya deer bakmndan ayn olan, denk, msavi.
928
evrim: 1. Birdenbire olmayan, ancak zaman iinde birbirine bal, yava ve aamal biimde
gerekleen gelime, deiim veya dnm, inklap (1935). tken Trke Szlk, C 2,
s.1521.
929
devrim: 1. Kkl tedbirlerle ksa zamanda toplum hayatnda var olan yerleik dzeni
deitirme ve yeniden biimlendirme, inklap (1935). 2. Ayaklanma veya baka yollarla iktidar
uzaklatrarak ynetim tarznda yaplan deiiklik. tken Trke Szlk, C 4, s.4091 tken
930
uytun: Kutlu, kutsal. tken Trke Szlk, C 5, s.5014. DS; C XI, s.4051.
931
akdem: 1. nce. 2. Daha nce, ilk nce, en nce. 3. nde ve ilk planda olan, nemli. tken
932
ynetmek: 1. Yn vermek. 2. Banda bulunduu ve ileyiinden birinci derecede sorumlu
olduu kurum veya kuruluun yasalara, kurallara ve amalara uygun biimde varln ve
faaliyetini srdrmesini salamak, tedvir etmek (1935). tken Trke Szlk, C 5, s.5371.
933
nez: Hareket hlindeki bir eyin n, n taraf, n. tken Trke Szlk, C 4, s.3701.
934
gney: Gne alan yer, gnei hi eksilmeyen yer, gnee kar olan yer, gne, oa.
tken Trke Szlk, C 2, s.1806. Clauson; s.725.
935
kken: Bir eyin gemiteki esas, bir eyin ortaya kt, dayand temel, mene, kaynak
(1935). tken Trke Szlk, C 3, s.2777.
325
326
II
ekim 936= cazibe
yattrmak 937= tadil etmek
basm= tazyik
sayt= [?]
say: vakit
sayt= zadegn
936
ekim: Gzel ve dzgn grn, ekme gc, cazibe. tken Trke Szlk, C 1, s.915.
937
yattrmak: Yatmasn salamak, yatmasna neden olmak. tken Trke Szlk, C 5,
s.5247.
327
328
Zei+t
Say+t
skes= muhakkak, mutlaka

sim938= iaret
sime= akl, idrak
ed= mal, mlk
dlk= vakarl
T a F
938
sim: aret, sembol (1935). tken Trke Szlk, C 4, s.4243.
329
330
T. kul iitmek)
Lat. clu
Gr. kly
rland clu-as , Kulak, samia kuvveti
Got hlin-ma
939
T. Bod , pat beden
k
T. dang, tang= gk /tange=danke teng
T. Krk: sallamak
sallan .
Hareket et
Karaka-Haraka-Harakat
939
bod: 1. Boy, halk, cemaat. 2. Vcut, boy, gvde. Caferolu; s.30. Clauson; s.296.
331
levent940-Boysan, boylu boslu
ep+sem-941 skut eden= ep= zihin
(k)ep942= sz
ep+kem ?
940
levent: Emsallerine gre daha gsterili ve uzun boylu, gl kuvvetli, yakkl. tken
941
epsem: Sessiz, ses karmayan, susan. tken Trke Szlk, C 2, s.1458.
942
kep: Sz. tken Trke Szlk, C 3, s.2551. DS; C VIII, s.2744.
332
Tek-rar
Tekerlemek= Tek
Tekermek
Tekremek= evirmek
Tekrer
333
Tyme+k943 /firar et. /
Tyme+n/igtia, isyan
943
tymek: Grnmeden gizlice kamak. tken Trke Szlk, C 5,s.4954. DS; C X, s.4017.
334
335
Laf944
Laf Lak+Ir+D
945
Lafz
Lafza946
Pronanc+er
+
+iation
+able
im947 .
Selik948= belg, fasih, mvakkah

Selen949= nida, sada, savt...
Seli950= siyak
Selki951= Hafif
cumak= cennet
sop, sopa= [neseben]
konak/sokulabilmek
944
laf: Duygu ve dnceleri anlatmak iin sylenen sz veya szler. tken Trke Szlk, C
3, s.2923.
945
lafz: Azdan kan sz, kelime. tken Trke Szlk, C 3, s.2926.
946
lafza: Sylenen tek bir sz, bir tek kelime. tken Trke Szlk, C 3, s.2926.
947
im: Anlaml iaret veya iz. tken Trke Szlk, C 2, s.2156. DLT; s.231.
948
selik: 1.Arsz. 2. Geveze. tken Trke Szlk, C 2, s.1548.
949
selen: Kulakla alglanan her ey, ses, grlt. 2. Haber, bilgi. tken Trke Szlk, C 4,
s.4132.
950
selis: 1. (Sz iin) akc, dzgn ahenkli. tken Trke Szlk, C 4, s.4132.
951
selki: Sorumsuz, dikkatsiz; sarkk, gevek. tken Trke Szlk, C 4, s.4134. DS; C X,
s.3577.
336
337
ca- (e)
a- (e)
Trl kklerden isimler:
ak+a, dilek+e (arzuhal), bilmece, lca, sra
e
* *
*
Camion952= Kan
Petit, Page: Pi
air: origine, race, famillle

T. yer:
(i)
air= chant
yir, ir= [Das Dasmum? T. Ters]
causari/lat.
Ku= kulamak: causer
geveze953=
gep954= sohbet
gevelemek955
gevk= ifal vastas
952
camion: 1. Yk arabas. 2. Kamyon. Sara; s.204.
953
geveze:ok konumay seven, yerli yersiz konuan, enesi dk. tken Trke Szlk, C
2, s.1694.
954
Kr. dipnot 942.
955
gevelemek: 1. Bir eyi az iinde inemeden, iniyormu gibi yaparak evirip evirmek. 2.
mcz. Bir sz dorudan sylemeye dorudan cesaret edemeyip kysndan kesinden
anlatmaya almak, kem km etmek. tken Trke Szlk, C 2, s.1694.
338
339
Tay+lan956= uzun boylu
Btn957+ley= kamilen
dip ley= esasen, essentielle ment.
+layn, leyin
yav= yak958
yavuk959= yakn
+lk: +lk
ul:960 esas, temel

ulluk: esasi, fundamental
H/aspine quivalan [quivalent] b, p, v.

Hac: ballot au gros paquet.
T. bagh=
[?] Pace, bag=
[all.] Paek=
Tayn= Hazr, daim
956
taylan er: nce, kibar, gzel, boylu, poslu, rengi parlak, elbisesi temiz adam. tken Trke
Szlk, C 4, s.4653. DLT; s.590. Clauson; s.569.
957
btn: 1. Eksiksiz, tam. 2. paralara ayrlmam, tek para hlinde. 3. ok sayda varlk ve
nesnelerin tamam. 4. (para iin) Bozuk olmayan, byk miktarda ve tek banknot. 5. Mmkn
olduu kadar, olanca. 6. Biricik, tek olarak. 7. Doru, drst, sahih. tken Trke Szlk, C 1,
s.731. Caferolu; s.28. DLT; s.127. Gabain, s.144.
958
yavuk (yak-mak (yaklamak) <yag-uk/yav-uk) tken Trke Szlk, C 5, s.5253. Clauson;
s.896.
959
yavuk: 1. Yakn, civar. 2. Yakn, hsm, akraba. 3. Nianl tken Trke Szlk, C 5,
s.5253. yaguk iin bk. DLT; s.730. Caferolu; s.182. Tekin; XI. Yzyl Trk iiri, s.260. DS; C XI,
s.4207. Clauson; s.901.
960
ul: Tesis, esas, temel. Clauson; s.124.
340
341
Fr. Echo961 (Ko) e+cau+ter= dinlemek
T. yank
Causer962 (Ko+ze)
e+couter963 (e+ku+ter)
F. Taille964 (Tay)
T. Taylan965 = uzun boylu
Tayz966= mrtefi yer
Taylamak967= bir boya getirmek (tevzin etmek)
F. Tailler968 (Tay+ ) = Kesmek

T. Tay+mak= Kurban kesmek
yav=yak969 (m)
yavukluk970=yaknlk
yav ru
yav er
ul971= esas, temel

ulluk= fundamental
961
echo: Yank. Sara; s.476.
962
causer: 1. Neden olmak, yol amak. ...3. Konumak, yarenlik etmek, ene almak. ...Sara; s.
224.
963
ecouter: Dinlemek: Sara; s. 480.
964
taille: Boy. Sara; s.1360.
965
taylan. Bk. dipnot. 964.
966
tayz: Tepe. tken Trke Szlk, C 5, s.4652. Battal; s.70.
967
taylamak: 1. Hayvanlara yk sararken iki tarafa eit arlkta yk koymak, denklemek. 2.
Ttn denklerini dzgn biimde ymak. 3. Hayvana sarlacak ykleri denk yapmak, yk
hazrlamak. tken Trke Szlk, C 5, s.4652.
968
tailler: 1.Yontmak. 2. Kesmek, bimek. Sara; s. 1361.
969
yak: 1. Kenar, taraf, semt. 2. Yakn. 3. Hsm, akraba, yakn. tken Trke Szlk, C 5,
s.5162. yakmak: 1. Yaklamak. 2. Hoa gitmek, yakmak. 3. z brakmak, tesir etmek, isnatta
bulunmak... tken Trke Szlk, C 5, s.5168. Caferol; s.183.
970
yavuk: 1. Yakn, civar. 2. Yakn, hsm, yakn akraba. 3. Nianl. 4. Ak, sevi, sevgi. 5. Evlilik
sz, nian. tken Trke Szlk, C 5, s.5253. Orkun; s.882. Caferolu; s.182.
971
1. ul: 1. Toprak, dip, zemin. 2. Temel, esas, balang. 3. Duvar temeli. tken Trke
Szlk, C 5, s.4978. Caferolu; s.172. Battal; s.79.
342
343
Kamiyon
Camion= Kan
Petit, Page= Pi
air (e)= origine, race, famille

yer=
(i)
air972= chant
yr, r973=
Dos974 = (lt.Dors+um) Ters
Causer975 (lat. Cau+sari)

t. Ku, K976, Ke = sada
ge
gep= sohbet
gev=
gevelemek977=
geveze978
972
air. Ezgi, hava, trk. Sara; s.58.
973
yr: ark, trk. Caferolu; s.192.
974
dos: Arka, srt. Sara; s.459.
975
causerie: 1. Konuma, yarenlik. 2. Sylei. Sara; s.224.
976
k: 1. n, hret, an. 2. Sylenti, ayia, n. 3. Haber. 4. Grlt, ses. 5. Mehur. tken
Trke Szlk, C 3, s.2878. Caferolu; s. 80. Orkun; s. 816.
977
Bk. dipnot 955.
978
Bk. dipnot 953.
344
Karp ici silah
Karp cin
Karb anmak - ayakla ezmek
aya a[l]tna almak
Karb amak - elle yakalamak

345
346
Blgn= kompartman, ube
muayene
Bak Tefti- Bakman - mfetti
Ba979= rsumat
-c980= tahsildar
Prg981= pee, puide, nikap, rida

Prkemek= setretmek
(g)
Prkenmek= tesettr et.
Kabza982 Kavza983 Kav+ra+mak

Sak sark+mak
Bayk:984 aikar, bedihi, hakikaten, sarih, vazih. (Tabii yerinde)
Kmrt= Hareket
Kmratmak985= ettirmek
X et.
979
ba: 1. mparatorluk dneminde limanlara urayan gemilerden, bu gemilerden boaltlan
mallardan veya kervanlardan alnan bir nevi gmrk vergisi. 2. Zorla alnan para, hara. 3.
Hayvan vergisi. tken Trke Szlk, C 1, s.416.
980
ba: Ba vergisi toplayan kimse, tahsildar, gmrk. tken Trke Szlk, C 1, s.416.
981
Bk. dipnot 525.
982
Kabza: 1. Tutulacak yer, sap, tutamak. 2. Bir tutam, bir avu ey. 3. Tutacak ey, avu,
pene. tken Trke Szlk, C 3, s.2312.
983
Kr. kavzamak: 1. dayatmak, sktrmak, sklatrmak. 2. Skca tutmak, kavramak,
yakalamak. 3. Korumak, saklamak, muhafaza etmek. tken Trke Szlk, C 3, s.2488.
984
bayk: 1. (Sz iin) doru, gerek. 2. Ak, belli, aikr. 3. Gerek, kukusuz, kesinlikle,
phesiz. 4. Doru sz. tken Trke Szlk, C 1, .510.
985
Kmratmak: Kpratmak, hareket ettirmek. tken Trke Szlk, C 3, s.2608.
347
Bakanak (baklan ey, gzenek (mesame)
K- AzanK (czi), boanK (gafil), yalanK (sahra

BilenK (dilsiz), KefenK, elenK, fienK, TfenK
348
aslan= fayda orun986= makam
basn987= matbuat eit= nevi
988
yasa = kanun onat989= namuslu, ahlakl
yaka990= taraf onaca= hassaten
991
sayn = muhterem onalmak992= iadei afiyet et.
986
Bk. dipnot 610.
987
basn: 1. Gnlk, haftalk, aylk vb. olarak kan gazete ve dergilerin btn, matbuat (1935).
988
yasa: Yasa, kanun. Caferolu; s.188.
989
onat: 1. Dzgn, usule uygun, zenli bir durumda olan, mkemmel. 2. Yararl. 3. Drst ve iyi
karakterli. 4. Doru, usule uygun ve zenli biimde, mkemmel olarak. 5. yi, gzel, dzgn. 6.
Namuslu. 7. Tatl. tken Trke Szlk, C 4, s.3619.
990
yaka: Taraf, yan, civar. age.; s.182.
991
sayn: 1. Sayg gsterilmeye layk olan, saygdeer, muhterem (1935). 2. Bir kimseye veya
bir toplulua hitap ederken ya da yazmalarda adlarn nne getirilen unvan ve nezaket sz;
saygdeer, muhterem. tken Trke Szlk, C 4, s.4102.
992
onalmak: yilemek, dzelmek, gemek. tken Trke Szlk, C 4, s.3617.
349
Tapncak993= mabet onamak994= kabul et.
Tapla995= onay996 =
Sonlayn= dernirement onan= istikamet= sadakat
997
Bediz= peinture Divan998= heyet
Duyuk999= posie Duruma1000= muhakeme
k1001= certainement gven1002= itimat
Dernek1003= Cemiyet n1004 an, eref
lak 1005
Sav : = dava n1006= iftihar
Onur1007= haysiyet giyim1008= elbise
993
tapncak: 1. Sahibine uur getirdiine ve doast zellikler tadna inanlan kk
tapnma nesnesi veya hayvan, feti. 2. mcz. Kendisine tapnma duygusu ile balanlm ey
veya kimse, feti. 3. Tapnak. tken Trke Szlk, C 4, s.4589. Kr. tapnak: Tapnmak iin
yaplm yap; mabet, ibadethane (1935). tken Trke Szlk, C 4, s.4589.
994
onamak: Verilmi bir karar veya yaplm bir eylemi doru, uygun ve yerinde bulmak, tasvip
etmek, beenmek, kabul etmek. tken Trke Szlk, C 4, s.3617.
995
taplamak: Tapmak, lutfetmek, takdir etmek, hak vermek. Caferolu; s.147.
996
onay: 1. Verilmi bir karar veya yaplm bir eylemi kabul etmek, doruluundan emin olduu
iin sorumluluu ylendiini kabul etme, tasdik (1935). 2. Resm bir makamn, bir karar, bir
atamay vb. uygulamay yasalara uygun grdn belirten bildirimi, uygun grmeyi bildiren
resmi ilem, tasdik. tken Trke Szlk, C 4, s.3619.
997
bediz: 1. Resim, tasvir. 2. Heykel. 3. Ss, bezek, nak. 4. Narin. 5. Heykeltra. tken
998
divan: 1. Devler. 2. Yksek dereceli devlet adamlarndan olumu byk meclis. tken
999
Kr. duyu: 1. nsan ve hayvanlarn d dnyaya ait uyaranlar duyma, grme, koklama,
dokunma, tat alma organlar ile alglama durumu ve bunu salayan yetenek, hassa (1935).
2.Duygu, his. tken Trke Szlk, C 2, s.1316.
1000
duruma: 1. Karlkl olarak birbirine vaziyet alacak biimde durma eylemi. 2. Davac ve
daval taraflarn yarg nnde hazr bulunduklar yarglama evresi, muhakeme (1935). tken
1001
k: 1. Pekitirme edat, kuvvetlendirme edat. 2. Ayn, tpk. tken Trke Szlk, C 4,
s.3682. Orkun; s.827.
1002
gven: Herhangi bir korku, ekinme ve phe duymadan birine balanma ve inanma
duygusu, itimat (1935). tken Trke Szlk, C 2, s.1813.
1003
dernek: 1. Toplant, toplant yeri. 2. Ayn amala bir araya gelen kiilerin meydana getirdii
topluluk. tken Trke Szlk, C 2, s.1175.
1004
Bk. dipnot 682.
1005
sav: ne srlen ve savunulan dnce, tez, dava (1935). tken Trke Szlk, C 4,
s.4089.
1006
n: vn. tken Trke Szlk, C 4, s.3679.
1007
Bk. dipnot 228.
1008
giyim: 1. Giyecek, elbise, urba. 2. Giyinme biimi, st ba durumu. tken Trke Szlk, C
2, s.1725.
350
zen1009= itina, dikkat rk= panik
minez= karakter rkn1010= dehet
Alk1011 rk= hevl
1012
Bn = ahmak rgt= eser
salak rn1013= mahsul
bnlk= lk okula= mektup
alklamak= lamak sylev1014= nutuk
1009
zen: Yaplan ya da srdrlen bir ite, iten gelerek gsterilen titizlik, ihtimam, itina. tken
1010
rkn: 1. rknt, kargaalk. 2. rkten, korkutan; rkme ve korkma duygusu veren,
dehetengiz. tken Trke Szlk, C 5, s.5051.
1011
alk: Anlama ve sezme gc yetersiz, aptal, avanak, bn, budala, ebleh, saf, salak, sersem.
1012
bn: Zek ve kavraytan yoksun olduu iin kolay kandrlabilen, aklsz, budala, aptal, saf,
ahmak. tken Trke Szlk, C 1, s.676.
1013
rn: Doada herhangi bir faaliyet sonucu meydana gelen ey, mahsul (1935). tken
1014
sylev: Belirli bir grevle ykml bir kimsenin, bir tren srasnda dinleyicilere kar yapt
konuma, hitabe, nutuk (1935). tken Trke Szlk, C 4, s.4323.
351
bun1015= mahrumiyet, zahmet yntem? kabiliyet
2 1 erem= irade
manevi= ilek1016 gt1017= direktif
1 kt= muvaffakyet
2 kuvvet: rk, rk erkin1018= hr
lk= iyet
bayk= cidden
Eten maddi
+k - i
1015
bun: 1. Sknt, gam, kasavet. 2. iddetli ihtiya, zaruret. tken Trke Szlk, C 1, s.696.
1016
1017
t: Doru yolu gstermek amacyla bir kimseye yapmas veya yapmamas gereken
davran ve eylemler hakknda sylenen sz. tken Trke Szlk, C 4, s.3681.
1018
erkin: Her durumda istedii biimde davranan, serbest. tken Trke Szlk, C 2, s.1471.
352
353
okulag= medrese, mektep
okumak1019= davet, mektep
okumak=
okuma1020= kraat
okutan= muallim
okutu1021= talim
grence= ders
etme
grencek= talebe
(i)
renci1022= akirt
reten1023= muallim
-ici:
yazak1024= yazhane // yaz evi

yazd= kitabe
ga= kalem
1019
okumak: 1. Dn vb. toplantya armak, davet etmek. 2. Sylemek, demek. 3. Anmak,
yad etmek. tken Trke Szlk, C 4, s.3601.
1020
okuma: 1. Okumak eylemi, okuyan bir kimsenin yapt i. 2. Her trl iaret ve iaretlemeyi
okumaki zmek eylemi... tken Trke Szlk, C 4, s.3601.
1021
okutu: Okutmak eylemi ve biimi. tken Trke Szlk, C 4, s.3603.
1022
renci: Bir eitim kurumunda ders gren kimse, talebe (1935). tken Trke Szlk, C 4,
s.3677.
1023
Kr. retmen: retme iini yapan kimse, muallim (1935). tken Trke Szlk, C 4,
s.3629.
1024
yazak: Yazhane. tken Trke Szlk, C 5, s.5262.
354
355
frka1025 Parti
abay+la= Dikkat
Bitig1026= Kitap
Biti1027= makale
Konu1028= mevzu
Oyman= mtefekkir
salk1029= malumat
ussal1030= makul
narap= maden
eten= madde
Tav1031= Kudret, enerji
Basn= tazyik
durgunluk1032= atalet
g1033= kuvet
1025
frka: 1. Blm, blk. 2. nsan topluluu, grup. 3. Siyasi parti... tken Trke Szlk, C 2,
s.1579.
1026
Bk. dipnot 591
1027
Bk. dipnot 513.
1028
konu: Bir konumada, yazda sz edilen, zerinde durulan, bir eserde ele alnan dnce,
olay veya durum, mevzu (1935). tken Trke Szlk, C 3, s.2738.
1029
salk: 1. Haber. 2. Olmu veya olacak bir olay ve olgu hakknda verilen bilgi. 3.Tanm.
1030
ussal: 1.Akla uygun. 2. Yalnz akla dayanan, akli, rasyonel. tken Trke Szlk, C 5,
s.4999.
1031
tav:...6. G, kuvvet. tken Trke Szlk, C 5, s.4641.
1032
durgunluk: 1. Durgun olma hli. 2. Hareket, kprt yokluu. 3. Cansz veya snk olma hli...
1033
Bk. dipnot 292.
356
357
nek ylmak
a+
B+
ay, uy=
ToKa= Tabiat
l- i
1034
oran = ihtimal
boran1035= felaket
sray, ray, ray, aray
Sura ysc
SuraK r=z
sr cr r
z r1036
(ruh)
zor= kuvvet
1034
oran: ...12. Hesap, tahmin. tken Trke Szlk, C 4, s.3627.
1035
boran: 1. Rzgr, imek ve gk grlts ile beraber ortaya kan saanak yamur ve dolu
ya. 2. Frtnal yamur. 3. Sis, duman. tken Trke Szlk, C 1, s.651.
1036
r: 1.Bir eyin z, kk. 2. Tohum. tken Trke Szlk, C 4, s.3707.
358
1- ege1037= hakiki
saha:1038= sahih
Hos:1039= has (z)
1037
ege: Hakiki. Pekarskiy C 1, Ksm 1, s.308den aynen.
1038
Bk. age.; s.308.
1039
Bk. age.; s.308.
359
360
X
- sarKah1040= atlamak, yarg.
atlak, atlak ey
- Sarhah=
arha - erha
= sarKah+tah mas
gvdesi yark aa
- sarsar= saysar
- sart, sat1041= yar (mak), car;
art (at)
: sartisit
ist
- sartay1042= hcum et.
1040
1041
1042
361
(7)
- saha: yakut demektir. (saka)
saha bta1043
lisan
1043
362
ant yant
inter ars
im
363
ATATRK VE TRK DL KRONOLOJS*
Cumhuriyetin kuruluundan ksa bir sre sonra, 1928 ylndan itibaren
vefatna dein Trk alfabesi, dili ve tarihi ATATRK'n mesaisinin ok
nemli bir blmn oluturmutur.
1908 Kasm
Manastrda Arnavutlar Latin alfabesini kabul etmek zere bir Alfabe
Kongresi dzenlediler.
1908 (Selanik)
Bat medeniyetine girebilmemize engel olan yazy atarak Latin
kknden bir alfabe semeli, klk kyafetimize kadar her eyimizde Batllara
uymalyz. Emin olunuz ki, bunlarn hepsi bir gn olacaktr.
1911
B. Carra de Vaux'un Etrsk Dili adl yaptn okudu.
1911
brancay l dil olmaktan kurtaran Yahuda I ile konuurken Gnn
birinde ben sz sahibi olursam Trkiyede Latin alfabesini kabul ettireceim.
dedi.
13 Mays 1914
Sofya'dan stanbul'a Franszca fonetik deerli Latin harfleri ile yazd
Trke mektubu gnderdi.
1917
am'da Ordu Kararghnda, Macar Trkolog Julius Nmeth'in
Trkische Grammatik adl yaptndaki Die Schrift blmn inceledi ve
eletirdi. Yapt ve yaptn bu blm, Harf ve Dil nklaplarnn
gereklemesinde, ona esin kayna oldu.
1918
(Enver Paa'nn munfasl yaz giriimi dolaysyla)
yi bir niyet; fakat yarm i; hem de zamansz!.. Harp zaman harf
zaman deildir. Harp olurken harfle oynamak sras mdr?
7 Temmuz 1919
(Eski Bitlis Valisi Mazhar Bey'e)
Latin harfleri kabul edilecektir.'
*
Bu blm, Ser Eker, ada Trk Dili, Grafiker Yaynlar, 5. Bask, Ankara, 2009, (Atatrk ve
Trk Dili Kronolojisi) s. 505-517den alnmtr.
365
27 Ekim 1922
Bursa'da, retmenlerle yapt toplantda konumasna Muallime
Hanmlar yerine,Muallim hanmlar hitabyla balayan ATATRK daha
sonra, htimal ki muallime demediim iin beni tahtie ediyorsunuz. Ben
lisanmzda t-i te'nisi kullanmak zaruretinde olmadmz sanyorum. dedi.
7 Kasm 1923
(Balkesir Paa Camisi'nde yapt konumada)
Hutbe demek, halka hitap etmek, yani sz sylemek demektir...
Hutbenin manas budur... Hutbeden maksat ahaliyi aydnlatmak, ona yol
gstermektir; baka bir ey deildir.' szleriyle dilde sadelemenin nemini
vurgulad.
1923
Dnyann bize sayg gstermesini istiyorsak ilk nce biz kendi
benliimize, milliyetimize bu saygy hiss, fikr ve fiil olarak, btn davran
ve hareketimizle gsterelim.
3 Mart 1924
Tevhidi Tedrisat yasasyla medreselerin kapanmas, Arapay ilevsiz
hle getirdi.
26 Aralk 1925
Uluslararas takvim ve saat llerinin kabul.
Mays 1928
Harf ve Dil nklplarna giden yolda Beynelmilel Erkamn Kabul
Hakkndaki Kanun tasars kabul edildi.
27 Haziran 1928
Harf nklab yolunda bir baka adm: Alfabe Encmeni kuruldu.
28 Haziran 1928
Millet Mektepleri ile ilgili Bakanlar Kurulu karar kt.
9 Austos 1928
(stanbul Glhane Park'nda )
Arkadalar, gzel dilimizi ifade etmek iin yeni Trk harflerini kabul
ediyoruz. Bizim gzel ahenktar, zengin lisanmz yeni Trk harfleriyle kendini
gsterecektir. Asrlardan beri kafalarmz demir ereve iinde
bulundurarak, anlalamayan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi
kurtarmak ve bu lzumu anlamak mecburiyetindesiniz...', ...ok iler
yaplmtr. Ama bugn yapmak zorunda olduumuz son deil, lkin en
366
gerekli bir i daha vardr. Yeni Trk alfabesi abuk renilmelidir. Trk
harflerini her yurttaa, kadna, erkee, hamala, sandalcya retiniz...
Lisanmz muhakkak anlamak istiyoruz. Bu yeni harflerle pek abuk,
mkemmel bir surette anlayacaz. Anladmzn srna yakn zamanda
btn kinat ahit olacaktr. Ben buna katiyen eminim; siz de emin olunuz.
szleriyle Dil nklabn mjdeledi.
11 Austos 1928
Dolmabahe Saray'nda yeni Trk harfleri zerine ilk uygulamal
dersler balad.
23 Austos 1928
Tekirda'da halka, yeni Trk harfleri ile ilgili ilk dersi verdi.
25 Austos 1928
Yine Dolmabahe Saray'nda, kendi bakanlnda aydnlarla bir
kongre dzenledi.
28 Austos 1928
lk kez Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yeni harfler kullanld.
15 Eyll 1928
(Sinop'ta halka yeni harflerle ilgili ders verdi ve yapt konumada)
...Trk dili gzeldir, zengindir. Onun bu gzelliini, zenginliini ortaya
koymamz lzmdr. Fakat, dilde tasfiyecilie, yapayla da kamak istemem.
Ne Trk Derneinin tasfyeciliini ne de Sebilrreat'n Osmanlcln asla
kabul edemem.
21 Eyll 1928
Soru edat m/mi, bala olan ki vb. baz zel yazllar iin
Babakanla bir yaz gnderdi.
1 Kasm 1928
nklap Kanunlarnn en nemlilerinden biri olan, toplam on bir
maddelik 1353 sayl Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkndaki Kanun'la
yeni Trk harfleri tespit ve kabul edildi. Kanunun ilk iki maddesi yledir:1
Madde 1- imdiye kadar yazmak iin kullanlan Arap harfleri yerine
Latin esasndan alman ve merbut cetvelde ekilleri gsterilen harfler (Trk
harfleri) unvan ve hukuku kabul edilmitir.1
1
Bu kanun, 7 Kasm 1982 tarih ve 2709 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasas'nn174'nc
maddesinde belirtilen inklap kanunlarndan olup Anayasann kabul edildii tarihte yrrlkte
bulunan hkmlerinin Anayasaya aykr olduu eklinde anlalamaz ve yorumlanamaz.
Kanundaki merbut cetvelde harflerin sralamasnda i harfi i harfinden ncedir.
367
Madde 2- Bu kanunun neri tarihinden itibaren Devletin btn idare ve
messeselerinde ve bilcmle irket, cemiyet ve husus messeselerde Trk
harfleriyle yazlm olan yazlarn kabul ve muameleye konulmas
mecburdir.
Kasm 1928
ATATRK bu nklap Kanunu ile ilgili olarak "Her eyden evvel her
inkiafn ilk yap ta olan meseleye temas etmek isterdim. Her vastadan
evvel byk Trk milletine, onun btn emeklerini ksr yapan orak yol
haricinde kolay bir okuma yazma anahtar vermek lazmdr. Byk Trk
milleti cehaletten az emekle ksa yoldan ancak kendi gzel ve asil diline
kolay uyan byle bir vasta ile syrlabilir. Bu okuma yazma anahtar ancak
Latin esasndan alnan Trk alfabesidir. Basit bir tecrbe, Latin esasndan
Trk harflerinin Trk diline ne kadar uygun olduunu ehirde ve kyde ya
ilerlemi Trk evlatlarnn ne kadar kolay okuyup yazdklarn gne gibi
meydana karmtr.
Byk Millet Meclisinin kararyla Trk harflerinin katiyet ve kanuniyet
kazanmas, bu memleketin ykselme mcadelesinde bal bana bir geit
olacaktr. dedi.
Kasm 1928
Hepimiz, husus ve umum hayatmzda rast geldiimiz okuyup yazma
bilmeyen erkek, kadn her vatandamza retmek iin tehalk
gstermeliyiz, bu milletin asrlardan beri hallolunamayan bir ihtiyac, birka
sene iinde tamamen temin edilmek, yakn ufukta gzlerimizi kamatran bir
muvaffakyet gneidir. Hibir muzafferiyetin hazlaryla kyas kabul etmeyen
muvaffakyetimizin heyecan iindeyiz. Vatandalarmz cehaletten
kurtaracak bir sade muallimliin vicdan hazz mevcudiyetimizi iba etmitir.
Aziz arkadalarm, yksek ve ebed yadigrmzla byk Trk milleti
yeni bir nur lemine girecektir.
30 Kasm 1928
Trke gazete ve dergiler son kez Osmanl alfabesiyle basld.
1 Aralk 1928
Trke gazete ve dergiler, yeni yaz ile yaymlanmaya balad.
1928
Yeni harfler bizi ok igal etmelidir. nnleri, Sakarya, Dumlupnar
arifelerinde ne kadar dikkatli, ne kadar mteyakkz, ayn zamanda ne kadar
prmit olduumuzu dnnz; yeni harfler mes'elesinde de o kadar
dikkatli ve o kadar mitli olmalyz.
368
1928
Daha ocukken dersler, kitaplar arasnda yuvarlanrken, hissederdim
ki, bu dilin bir eye ihtiyac var. O ihtiyacn ne olduunu, nasl elde
edileceini bilmezdim. Fakat mutlaka bir ey lzm olduunu duyardm.
Ocak 1929
Yeni harflere gei sreci tamamland; Arapa, Farsa dersleri
kaldrld.
1930
Ruen Erefe, L. Cahun'un Fransa'da Ari Dilleri Tekaddm Eden
Lehenin Turan Menei adl yaptn Franszcadan Trkeye tercme
ettirdi.
2 Eyll 1930
Sadri Maksud'nin Trk Dili in adl yaptn okudu ve kitabn bana
Mill his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin mill ve zengin olmas mill
hissin inkiafnda balca messirdir. Trk dili, dillerin en zenginlerindendir;
yeter ki bu dil, uurla ilensin.
lkesini ve yksek istikllini korumasn bilen Trk milleti, dilini de
yabanc dillerin boyunduruundan kurtarmaldr. szlerini yazarak Dil
nklabnn iaretini verdi.
Eyll 1930
Trk dili zengin, geni bir dildir, her mefhumu ifadeye kabiliyeti vardr.
Yalnz onun btn varlklarn aramak, bulmak, toplamak, onlar zerinde
ilemek lzmdr.
17 ubat 1931
yle istiyorum ki, Trk dili, bilim yntemleriyle kurallarn ortaya
koysun ve her dalda yaz yazanlar, btn terimleriyle, ounluun
anlayabilecei gzel, ahenkli dilimizi kullansnlar.
1931
Afet nan'n Vatanda in Meden Bilgiler adl kitabna u szleri
yazd:
'Trk milletinin dili Trkedir. Trk dili dnyada en gzel, en zengin ve
en kolay olabilecek bir dildir. Onun iin, her Trk, dilini ok sever ve onu
ykseltmek iin alr. Bir de Trk dili, Trk milleti iin kutsal bir hazinedir.
nk Trk milleti geirdii nihayetsiz felketler iinde ahlknn,
ananelerinin, hatralarnn, menfaatlerinin, ksacas bugn kendi milliyetini
yapan her sevin dili sayesinde muhafaza olunduunu gryor. Trk dili Trk
milletinin kalbidir, zihnidir.'
369
Trk demek, dil demektir. Milliyetin ok bariz vasflarndan birisi dildir.
Trk milletindenim diyen insanlar, her eyden evvel ve mutlaka Trke
konumaldr. Trke konumayan bir insan Trk harsna, camiasna
mensubiyetini iddia ederse, buna inanmak doru olmaz.
1932
Cumhuriyetin ana ilkelerini ve Atatrk inklaplarn milletin ruhuna
sindirmek vb. amalarla kurulan Halkevlerinin dokuz ubesinden biri Dil-
Tarih ve Edebiyat'idi.
11 Temmuz 1932
ankaya Kk'nde dilci ve tarihileri toplad. Dil ilerini dnmek
zaman gelmitir. Ne dersiniz? sorusunun ardndan yle ise, Trk Tarihi
Tetkik Cemiyeti gibi, bir de ona karde bir dil cemiyeti kuralm. Ad Trk Dili
Tetkik Cemiyeti olsun. dedi ve kendi eli ile u emay izdi:
DL CEMYET
Filoloji ve lengistik Trk Dili
Filoloj Lgat Gramer Etimoloji

ve ve ve
Lengistik Istlah Sentaks
12 Temmuz 1932
Trk Dili Tetkik Cemiyeti (Trk Dil Kurumu) kuruldu. Cemiyetin
tznn ilk maddesine Trkiye Cumhuriyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal
Hazretlerinin yksek himayeleri altnda ve Ankara ehrinde (Trk Dili Tetkik
Cemiyeti) adl ilm bir cemiyet kurulmutur. yazld.
26 Eyll 1932
Trk Dili Tetkik Cemiyeti ilk toplantsn Gazi Mustafa Kemal
bakanlnda yapt.
Ekim 1932
Derleme ve Tarama almalar balatld.
1 Kasm 1932
TBMM'nin drdnc dnem ikinci toplanma yln aarken Trk dilinin,
kendi benliine, aslndaki zenginliine kavumas iin, btn devlet
tekiltmzn dikkatli, alkal olmasn isteriz. dedi.
370
1932-1934
Yunus Nadi'ye, Osmanlcaya Karlklar Lgati'nden yararlanarak yeni
dil ile bamakaleler yazmasn nerdi.
7 ubat 1933
Trke ibadetle ilgili olarak Mes'elenin mahiyeti esasen din deil,
dildir. Kat' olarak bilinmelidir ki, Trk milletinin mill dili ve mill benlii btn
hayatnda hkim ve esas kalacaktr. dedi.
Nisan 1933
Trk Dili Tetkik Cemiyetince, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten'in
ilk says yaymland.
21 Haziran 1934
2525 numaral sayl 15 maddelik Soyad Kanunu kabul edildi.
Kanunun ilk maddesi u ekildeydi:
Madde 1- Her Trk adndan baka soyadn da tamaa mecburdur.
Madde 2- Syleyite, yazta, imzada at nde, soyad sonda kullanlr.
Madde 3- Rtbe ve memuriyet, airet ve yabanc rk ve millet isimler
ile umum edeplere uygun olmyan veya iren ve gln soyadlar
kullanlamaz.
Kanunun 13nc maddesine gre, 54 maddelik Soyad
Nizamnamesi karld.
18 Austos 1934
II. Trk Dil Kurultay stanbul Dolmabahe Saray'nda onun
himayesinde topland. Cemiyetin ad, Trk Dilini Aratrma Kurumu olarak
deitirildi.
Eyll 1934
Rus Trkolog Pekarskiy'nin Yakuta Szl'nn Trkeye
evrilmesini emretti.
Adn Kamal diye imza etmeye balad.
1 Kasm 1934
Kltr ilerimiz zerine ulusa gnllerimizin titrediini bilirsiniz. Bu
ilerin banda da Trk tarihini doru temeller stne kurmak; z Trk diline,
deeri olan genilii vermek iin candan allmakta olduunu sylemeliyim.
Bu almalarn gz kamatrc verimlere ereceine imdiden inanabilirsiniz.
15 Kasm 1934 tarihli tezkere
Bavekil smet Paa Hazretlerinin inklp tarihimizin ilk, erefli ve
parlak sayfas olan nn Meydan Muharebelerinin Bakumandan olmas
371
itibaryla Soyad Kanunu icab olarak alaca aile reisi isminin nn olmasn
ok yerinde bulduumdan, kendilerine bu soyadn tevhit ederim.
26 Kasm 1934
2590 sayl Efendi, Bey, Paa gibi Lkap ve Unvanlarn Kaldrlmasna
Dair Kanun'un ilk maddesi u ekildedir:
Madde 1- Aa, Hac, Hafz, Hoca, Molla, Efendi, Bey, Beyefendi,
Paa, Hanm, Hanmefendi ve Hazretleri gibi lkap ve unvanlar kaldrlmtr.
Erkek ve kadn vatandalar kanun karsnda ve resm belgelerde yalnz
adlariyle anlrlar.
Madde 2- Sivil rtbe ve resm nianlar ve madalyalar kaldrlmtr ve
bu nian ve madalyalarn kullanlmas yasaktr. Harb madalyalar bundan
mstesnadr. Trkler yabanc Devlet nianlarn tayamazlar.
Madde 3- Asker rtbelerden adn bana gelmek zere kara ve
havada Mirlere Mareal, Birinci Ferik, Ferik ve Livalara General, Denizde
Birinci Ferik, Ferik ve Livalara Amiral denir. General ve Amirallerin
derecelerini gsteren unvanlarla Deniz Mirleri unvanlarnn ve dier asker
rtbelerin karlklar l Asker ras karar ve cra Vekilleri Heyetinin
tasdiki ile konulur.
1934
Falih Rfk'ya ''ocuk kmaza girmiizdir, dili bu kmazda
brakamayz, tabi yola dneceiz. dedi.
24 Aralk 1934
Trk Dil Kurumundan ayr bir Osmanlcadan Trkeye Klavuz
Komisyonu kurdurdu.
14 Haziran 1935
2795 numaral Kanunla Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi kuruldu.
9 Mays 1935
Geen kurultaydan bugne kadar kltrel ve sosyal alanda
baardmz iler, Trkiye Cumhuriyetinin ulusal ehresini, keskin
izgileriyle ortaya karmtr. Yeni harfleri, ulusal tarihi, z dili, ar, bilimsel
mzik ve teknik kurumlaryla, kadn erkei her hakta eit, modern Trk
sosyetesi bu son yllarn eseridir.
1 Kasm 1935
(TBMM'nin beinci toplant yl a konumasnda)
Aydn saylavlar! Kltr hayatmz, yeni ve modern esaslara gre
tekiltlandrmaya durmadan devam ediyoruz- Trk tarih ve dil almalar
byk bir inanla beklenilen kl verimlerini imdiden gstermektedir.
372
2 Kasm 1935-21 Kasm 1938
Bizzat hazrlad 20 yazsn, Ulus gazetesinin Dil Yazlar
blmnde imzasz olarak yaymlatt. Bu yazlarnda kimi yabanc kaynakl
szcklerin Trke kkenli olduunu kantlamaya alyordu.
Dil alannda bir kk sorunu ileri srld. Ortaya kt, kalem ve
szlkler getirildi. ATATRK, Yunancadan tretilmi olan bu szcn
zerinde durarak:
-Ana kk arayacaz, dedi ve onu bir baka dile balayan daha eski
etimolojisini aramaya balad. Uzun bir almadan sonra da arad kk
bulunca:
-Sakarya Muharebesini kazandm dakikadaki sevinci duydum. dedi.
12 Kasm 1935'te
(Afet nan'a ektii telgrafta)
Dile ait yeni yaptm tetkikler ve bulduklarm birka gne kadar
yollayacam.
14 Kasm 1935
Gne-Dil teorisi ile ilgili olarak hazrlad Etimoloji, Morfoloji ve
Fonetik Bakmndan Trk Dili Analiz Yollar balkl bror Ulus gazetesi
okuyucularna datld.
Kasm 1935
Trk Dil Kurumu yelerine mahsus olarak baslan 'Etimoloji, Morfoloji
ve Fonetik Bakmdan Trk Dili1 adl bror hazrlad.
Kasm 1935
(Afet nan'a yazd bir mektupta)
Ben bildiin gibi dil ile megul oluyorum. Sen giderken baslm olan
ilk brorr tashih ve tadil ettirerek yeniden bastrttm. Bunun bir de ufak
hulsasn bror hlinde btn Ulus karilerine dattlar...
1935
ln etmek, Franszcann hem declarer hem proclamer eylemlerinin,
sebep de ayn dilden hem cause'un hem raison'un karl olarak
kullanlyordu. Ayn ekilde Franszca defnir eyleminin tam karl bizde ve
Arapada yoktu; karlk olarak tarif, tasvir, tavsif gibi szckler
kullanlyordu. Hlbuki bunlar ayn zamanda Franszca decrire'm de karl
idi. Osmanlcann bu yetersizlii karsnda ATATRK 1935'teki Cep
Klavuzunda Franszca difinir'in Trkesi olarak tanmlamak', decrire'in
Trkesi olarak betimlemekti, expliquer'nin Trkesi olarak da aklamak
Trk szck gmsne katt.
373
Mart 1936
Kitap, mektup, ktip benimdir. Ketebe, yektb Arabndr. Herkesin
yazd kitap, ktip, mektup Trkedir.
24 Austos 1936
III. Dil Kurultay stanbul Dolmabahe Saray'nda, yine onun
himayesinde topland.
1 Kasm 1936
(TBMM'nin beinci, dnem kinci toplanma yln aarken yapt
konumada)
Bu iki ulusal kurumun (TDK ve TTK), tarihimizin ve dilimizin karanlklar
iinde unutulmu derinliklerini, dnya kltrndeki analklarn, reddolunmaz
ilm belgelerle ortaya koyduka, yalnz Trk milleti iin deil, dikkat ve
intibah eken, kutsal bir vazife yapmakta olduklarn emniyetle
syleyebilirim.
1936
Trk Dili Tetkik Cemiyetince yaymlanan Osmanlcadan Trkeye
Cep Klavuzu, Trkeden Osmanlcaya Cep Klavuzu adl kitaplara katkda
bulundu. Bu erevede gen, art, yatay, eksi, bl, a, teet, boyut, yatay,
dikey, eri, gen vb. terimleri yapt.
1936
Avusturyal Trkolog H. F. Kvergitch'in gnderdii Trk Dillerindeki
Baz elerin Psikolojisi adl almay ald.
1936
H. F. Kvergitch ile ankaya Kknde dil bilimsel teoriler zerine
grmeler yapt.
1936
Zamanmzda yaamak isteyen milletler, tarihlerine ve tarihlerini her
eyde yaatan dillerine salam sarlrlar. Dil bilgisi, tarihin en uzak, en
karanlk kelerini aydnlatr. Trk'n tarih varln ve bu varln dnyadaki
yaygnln, Trk dili orijinallii bilhassa ok ak bir kesinlikle
gstermektedir. Bu itibarla Tarih Kurumu, Trk Dil Kurumunun kendisinden
ayrlmaz eidir. Bu iki kurum, birlikte ykselmesi, birlikte tamamlanmas icap
eden iki abidedir.
1936
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesini kurdu.
1937
Trk Dil Kurumunun almalarna ilelebet itirak edecek deilim.
Karde Tarih Kurumunun kuruluunu takip eden ilk yllarda tarih zerine
374
arkadalar tevik iin beraber altm. Bu kurum, tamamyla
tekiltlandktan ve ilm almalarna hz verdikten sonra, Tarih Kurumunun
mesaisine karmyorum. Onlar, bildikleri gibi akademik almalarna devam
ediyorlar. Dil Kurumunun mesaisiyle de mnasebetim byle olacaktr. Dil
limlerinin, mtehassslarnn onlar gibi almalarna mdahale
etmeyeceim. Sizin de mesainizi ilmin son verimlerine uydurmam lzmdr.'
1937
zerinde ad yazl olmayan Geometri adl 48 sayfalk kitab
yaymland.
29 Mart 1937
Matematik terimleri ceyb ve teceybin Trke karlklarnn
bulunmas iin Ulus gazetesine ilan verdirerek yarma atrd.
1 Kasm 1937
Trk Dil ve Tarih Kurumlarnn Trk ulusal varln aydnlatan ok
deerli ve nemli birer bilim kurumu nitelii kazandm grmek hepimizi
sevindirici bir olaydr.
13 Kasm 1937
Sivas'ta okullarda eitim ve retimin yeni Trke terimlerle
yaplmasn emretti; denetleme dersinde tahtaya dl yerine kenar,
mselles yerine gen, mselles mtesaviyl adla yerine ekenarl
gen, zaviye yerine a yazd.
1937-1938
ATATRK'n emri zerine, fizik, mekanik, kimya, biyoloji, zooloji,
botanik, jeoloji derslerine ait drt binden ok terim oluturuldu ve bu
terimlerle hazrlanan kitaplar okullara gnderildi.
1938
Dil iimizde henz bir istikrara varamadk, daha ok ve pek ok
almak lzmdr.
5 Eyll 1938
Bizzat kaleme ald 6 (alt) maddelik vasiyetinin 6'nc maddesine
Her sene nemadan mtebaki mkdar yar yarya, Trk Tarih ve Dil
Kurumlarna tahsis edilecektir.' szlerini yazd.
26 Eyll 1938
Trk dilinin sadeletirilmesi, zenginletirilmesi ve kamuoyuna bunlarn
benimsetilmesi iin her yayn vastasndan faydalanmalyz. Her aydn hangi
konuda olursa olsun yazarken buna dikkat edebilmeli, konuma dilimizi ise
ahenkli, gzel bir hle getirmeliyiz. Bizim milliyetiliimizin esas, dil
birliimizin korunmasyla mmkn olacaktr.
375
16 Ekim 1938
Ar hastalnn penesindeyken girdii komada Aman dil... Aman
dil... Dil efendim* diye sayklad.
18 Ekim 1938
Yeniden Aman dil... Aman dil... Bu gece yeniden efendim... diye
sayklad.
1 Kasm 1938
(TBMM'nin alnda Babakan Celal Bayar'a okuttuu
konumasnda)
Dil Kurumu en gzel ve feyizli bir i olarak trl ilimlere ait Trke
terimleri tespit etmi ve bu suretle dilimiz yabanc dillerin tesirlerinden
kurtulma yolunda esasl admn atmtr.
Bu yl okullarmzda tedrisatn Trke terimlerle yazlm kitaplarla
balam olmasn kltr hayatmz iin mhim bir hadise olarak kaydetmek
isterim. dedi.
21 Kasm 1938
Kendisine sunulmak zere SSCB Ankara Bykelisi tarafndan
Sovyet Bilimler Akademisi yaynlarndan 23 adet gnderildi. Bunlarn bir
blmn sreli yaynlar, bir blmn de kitaplar oluturuyordu:
Azerbaycan Trk iveleri Lgati, Qumuq tilni jazuv qajdalarb, nazar
mihanikten istlah lugati, Ene dili, Tatar burzua tle, Tapmacalar, Bizdin Til,
Til-Imla konferanslar materyallar, Qaracaj tilni Grammatikasb.
Okuduu son eser, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten'in 1938
says idi.
*
Atatrkn hasta yatanda sayklarken syledii aman dil ifadesi ile ilgili olarak ihtimal sz
konusudur:
Atann dili, nefes alp verirken solunum yolunu kapatarak ona rahatszlk vermi olabilir.
Farsa kkenli gnl anlamndaki dil szc bilinmeyen bir nedenle kullanlm olabilir.
Hasta yatanda, lm deinde bile, yakndan alakadar olduu Trk dili almalar ile ilgili
dnce ve duygular bu srete bilinstne km olabilir.
376
KAYNAKLAR
ATASE Arivi; ATATRK Koleksiyonu Dosya Nu.: 006, 031, 100, 143,
144, 439, 440, 448.
Abuka Lgati veya aatay Szl; Haz. Besim Atalay, Ankara,
Ayyldz Matbaas, 1970.
AKSAN, Doan, Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim, TDK
Yaynlar, Ankara, 2007.
Altayca-Trke Szlk; Hazrlayanlar Emine Grsoy Naskali-Muvaffak
Duranl, TDK Yaynlar: 725, Ankara, 1999.1
ARIKOLU, Ekrem-Klara KUULAR; Tuva Trkesi Szl, TDK
Yaynlar, Ankara, 2003, s. 114.
ATALAY, Besim; Divan Lgat-it-Trk Dizini, TDK, Ankara, 1986.
ATATRKn Nbet Defteri (1931-1938); Toplayan zel ahingiray,
TTE Yaynlar:8, Ankara, TTK Basmevi, 1955.
BANG, W.-A.von. GABAIN-R.R. ARAT; Trkische Turfantexte VI,
Berlin Bilimler Akademisi, Berlin, 1934.
BATTAL, Aptullah, bni-Mhenn Lgati, 3. Bask, TDK Yaynlar,
Ankara, 1997.
BAYRAM, Blent; uvaa-Trke Szlk, Tablet Yaynlar, Konya,
2007.
CAFEROLU, Ahmet; Eski Uygur Trkesi Szl, 3. Bask,
Enderun Kitabevi, 1993.
CEYLAN, Emine; uva Ataszleri ve Deyimleri, Simurg Yaynlar,
Ankara, 1996.
Clauson, Sir Gerard; An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-
Century Turkish, Oxford At The Clarendon Pres, 1972.
ABAYIR, Yaar, tken Trke Szlk, C 1-5, tken Yaynlar,
stanbul, 2007.
DANKOFF, Robert; Evliya elebi Seyahatnamesi Okuma Szl,
Katklarla ngilizceden eviren Semih Tezcan, Trk Dilleri Aratrmalar
Dizisi: 37, stanbul, 2004.
DENY, J.; Trk Dili Gramerinin Temel Kurallar (Trkiye Trkesi),
ev. Oytun ahin, TDK Yaynlar:620, Ankara, 2000.
DEVELLOLU, Ferit; Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn
Kitabevi, Ankara, 2005.
1
Atatrk, Vasiliy vanoi Verbitskiyin Altay-Alada Trk Leheleri Lgatinin 1-2nci ciltlerini
okumutur. Atatrkn Okuduu Kitaplar, C 24, Antkabir Dernei Yaynlar, Ankara, 2001,
s.483.
377
DLAAR, A.; (908. Yl Dnm Dolaysyla) Kutadgu Bilig ncelemesi,
TDK Yaynlar:340, Ankara, 2003.
Edip Ahmet b. Ykneki; Atebetl Hakayk, Yay. R.R. Arat, stanbul,
Ate Basmevi.2
EKER, Ser; ada Trk Dili, 2.Bask, Grafiker Yaynlar, Ankara,
2003.
ERCLASUN, A.Bican; Balangcndan Yirminci Yzyla Trk Dili
Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara, 2004.
ERGEN, cll; Konuma Dili ve Trkenin Syleyi Szl,
Multilingual Yabanc Dil Yaynlar, stanbul, 2002.
smet Zeki Eyubolu; Trke Kkler Szl, Remzi Kitabevi,
stanbul, 1989.
GABAIN, A. Von; Eski Trkenin Grameri, ev. Mehmet Akaln, TDK
Yaynlar, Ankara, 1988.
GKA, Erol, Trk Grup Davran, Aina Kitaplar, 3. Bask, Ankara,
2006.
GRNBECH, K.; Kuman Lehesi Szl, ev. Kemal Ayta, Kltr
Bakanl/1396, Ankara, 1992.
HAMILTON, James Russel; yi ve Kt Prens yks, ev. Vedat
Kken, TDK Yaynlar, Ankara, 1998.
JOHANSON, Lars, Trk Dnyasnn Snrlar: Trk Topluluklarnn
Gelimesinde Balayc ve Ayrc Unsurlar, Trk Dili El Kitab, Ankara,
2006.
KADR, Hseyin Kzm; Trk Lgati (Trk Dillerinin tikak ve Edebi
Lgatleri), C 1-4, stanbul, 1945.3
KANAR, M.; Osmanl Trkesinin Etimolojik Szl, Derin Yaynlar.
KARA, Mehmet; Trkmence Giri-Gramer-Metinler-Szlk, Aka
Yaynlar, Ankara, 2001.Karlatrmal Trk Leheleri Szl I-II, Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991.
KROLU, Fatih; Saha (Yakut) Trkesi Grameri, 2. Bask, TDK
Yaynlar:594, Ankara, 1999.
KORKMAZ, Z.; ATATRK ve Trk Dili (Belgeler), ATATRK Dizisi
Say:574, TDK Yaynlar, Ankara, 1992.
KORKMAZ, Z., ATATRKn Kelime Dnyasnda Dil ve slup
zellikleri, kinci Cilt, TDK Yaynlar: 629, Ankara, 1995.
2
Atatrkn Okuduu Kitaplar; C 24, s.487.
3
Atatrkn Okuduu Kitaplar, C 24, s.492.
378
KORKMAZ, Z.; Trk Dili zerine Aratrmalar, Birinci Cilt, TDK
Yaynlar:629, Ankara, 1995.
KOWALSK, Tadeusz; Karayim Lehesi Szl, ev. Kemal Ayta,
Ankara, 1996.
KRUEGER, J.R.; Yakut Manual, Indiana University Publications,
Uralic and Altaic Studies, 21, The Hauge: Mouton, 1962.
L, Yong-S ng; Trk Dillerinde Akrabalk Adlar, Trk Dilleri
Aratrmalar Dizisi:15, Simurg, stanbul, 1999.
NEMETH, Gyula; Kumuk ve Balkar Leheleri Szl, ev. Kemal
Ayta, Kltr Bakanl: 1229, Trk Dnyas Edebiyat:12, Ankara, 1990.
NEMETH, Gyula; Kumuk ve Balkar Leheleri Szl, ev. Kemal
Ayta, Kltr Bakanl Yaynlar/1229, Ankara, 1990,
ORKUN, Hseyin Namk; Eski Trk Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara,
1987.
ZKAN, Nevzat; Trk Dilinin Yurtlar, 2.Bask, Aka Yaynlar,
Ankara, 2007.
PAASONEN, H.; uva Szl, brahim Horoz Basmevi, stanbul,
1950.4
PEKARSKY, E.K.; Yakut Dili Lgati, C 1-12.5
PRHLE, Wilhelm; Karaay Lehesi Szl, ev. Kemal Ayta,
Kltr Bakanl Yaynlar/1304, Ankara, 1991.
PRHLE, Wilhelm; Karaay Lehesi Szl, ev. Kemal Ayta,
Kltr Bakanl: 1304, Trk Dnyas Edebiyat: 18, Ankara, 1991.
RADLOFF, W.; Wrterbuches Der Trk-Dialecte, Zweiter Band, St.
Petersburg, 1899.
RADLOFF, W.; Wrterbuches Der Trk-Dialecte, Dritter Band, St.
Petersburg, 1905.
RADLOFF, W.; Wrterbuches Der Trk-Dialecte, Vierter Band, St.
Petersburg, 1911.
RSNEN, Martti; Versuch Eines Etymologischen Wrterbuchs Der
Trksprachen, Helsinki, 1969.
Rsnen, Martti, Materiallien Zur Lautgeschichte der Trkischen
Sprachen(Trk Dillerinin Ses Bilgisi zerine Malzemeler), Studia Orientela
XV, Helsinki, 1949.
4
Bu eser TDK tarafndan Trkeye evrilmitir. Atatrk, 1908de Petede yaymlanan eseri
kullanm olmaldr. Atatrkn Okuduu Kitaplar, C 24te uvaa ile ilgili olarak N..
Zolontnitskiyin uva Sz Kkleri Lgati ve S. A. Uhanteyin uva Grameri zeti adl eserleri
verilmitir.
5
Atatrkn evirttii baslmam daktilo eser. Atatrkn Okuduu Kitaplar, C 24, s.493.
379
ROUX, Jean-Paul, Trklerin Tarihi Pasifikten Akdenize 2000 Yl,
Kabalc Yaynevi, 2007.
SARA, Tahsin; Byk Franszca-Trke Szlk, Adam Yaynlar,
kinci Basm, 1989.
SERTKAYA, Osman F.; Bay, Bayan, Bayin ve Sayin Kelimeleri
zerine, Trk Dili, Say 705, Eyll 2010.
SIRKAEVA, Ryumina L. T- N.A. KUGAEVA; Telet Az
Szl, ev. kr Halk Akaln-Categin Turgunbayev, TDK Yaynlar:
741, Ankara, 2000.
STEUERWALD, Karl; Almanca-Trke Szlk, ABC Kitabevi A..,
stanbul, 1990.
TAN, Nail; ATATRK ve Dil Kurumu, TDK Yaynlar:863, Ankara,
2006.
Tatarca-Trke Szlk; Kazan, 1997.
TEKN, Talat, Irk Bitig -Eski Uygurca Fal Kitab-, nc Kitap, Ankara,
2004.
TEKN, Talat; Orhon Trkesi Grameri, Trk Dilleri Aratrmalar
Dizisi:9, stanbul, 2003.
TEKN, Talat; XI. Yzyl Trk iiri -Divan Lgat-it-Trkteki Manzum
Paralar-, TDK Yaynlar, Ankara, 1989.
TEKN, Talat LMEZ, Mehmet; Trk Dilleri Giri, Simurg, stanbul,
1999.
The Turkic Languages, Edited By Lars Johanson and va . Csat,
Routledge: London and New York, 1998.
TURAN, erafettin -Sevgi ZEL; 75. Ylnda Trkenin ve Dil
Devriminin yks, Dil Dernei, Ankara, 2007.
VARDAR, Berke; Aklamal Dilbilim Terimleri Szl, Multilingual
Yabanc Dil Yaynlar, stanbul, 2002.
VASLEV, Yuriy; Trke-Sahaca (Yakuta) Szlk, TDK Yaynlar,
Ankara, 1995.
YILMAZ, Emine; Narspi, TDK Yaynlar:876, Ankara, 2006.
YILMAZ, Emine; uvaa ok Zamanl Morfoloji, Grafiker Yaynlar,
Ankara, 2002.
380

1225 Ataturkun Dil Yazilari 2011 383s

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

1225 Ataturkun Dil Yazilari 2011 383s

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

T.C.

Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Yaynlar

En eski yazl belgelere sahip dillerden biri ve dnyann en ok

Filoloji Lgat Gramer Etimoloji

Bu taslaa gre Cemiyette filoloji ve lenguistik, lgat ve stlah,

an-la-mak ay= mana

2) sete67= ayp, rezalet

cum73= cemi, kmilen, mecmu, mterek, umumi, tekmil

+ denk119= itidal, tevazm, msareat

harsy (hars-y)= muhafaza et. Korumak, acmak (insan, hayvan), Teessf

enis-e en=e =is

Hoduot179 (Horsun)180= canl, oynak, mteebbis, cesur, evik, igzar,

5) uz187-uzatmak-uzanmak-uzakmak= uza, akla sokmak iin uzun uzadya

(Hadise) menfi manadadr.

-in+ye dien (dirin) ktar214

-Kt+r215= iri yar

un-mak226= renk atmak

o-nur228= haysiyet, itibar.

tamam olmu gstermek isteyenlerdeniz. imdi bizim yazlarmz ve

uza249= bait, evvel, feza

XII X kse269= kuvvetlenmek (Yakut)

tim377= arzu, temayl (alt. tidim378) (didinmek, didin)

Hader388= levazm, hazrlama

aratr= taharri, tefti

ar:416 mikyas, zirag

minez= huy, merep, miza, seciye, tabiat

(I) (T.D. Sheyl ve Nevbahar, Kamusu Trki, Orhon Kitabeleri)

(h, g, k) ve (s) yerine (, ) de kaim olabilir.

(*) Pekarski, Yakut Dili Lgati.

hamd486= mehdi sena et., gmek

*Belgedeki ekil s.10daki Gne Dil Teorisi ekilleriyle karlatrlabilir.

Isamaa hiilgava pinnala paistab*

ampoule Petit vose ole tere, ole mine

vak495= ufak, kk (Tat. Yak, >?@ Alt. Krg.) (uva)

mede= alamet, nian, hedef

nve= ezre (Rad. I or. Tel.

arbag arbamak519= efsane sylemek, efsunlamak

maymak= zarar grmek, ziyan etmek

Trsn= zahiri grn

Terez= ekil, emal

Trsn= ehre (or.)

r549= g[na?], lahv, ses

mek551= tahayl, tasavur, tefekkr et.

arak+c/ sank, gizli olan

(r+d+e) = alev. r+ge r+gev

ye579=aza, hemire, nesil, unsur, uzuv

Brg582= car, araf, nikap, Pee, Puide, rida

Divan= (ministre), (329 P. du Kur)587

Toktamak600= Payidar ol.

Ozl= esas, asil

Tevkl= (Vekil) nizaml

yet660= kudret, kuvvet

yidfn= hafta (yedi gn)

yora= fal, meal, erh, tabir

ynet= semt, yre

zk=can, hayat, ruh

uras, urasl=saadet, saadetli

usat690=asi olmak (asabiyet)

uska mak=iska et. (ska)

kl693 selas , z694, ----l

rek696= can // zt697=can, ruh

yalt721= sulp (kak)

zr= Hata, kusur

Ebre=daire, etraf, muhit

Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett (ATASE) Bakanl Yaynlar

tamam olmu gstermek isteyenlerdeniz. imdi bizim yazlarmz ve

nve= ezre (Rad. I or. Tel.