ALEVLK, ALEVLER VE KADIN

Zeki UYANIK
ZET

Bu makale bir inan sistemi ve retiler btn olarak Alevilik ile bu inan ve retilerin sosyal
dzlemdeki karl olan Aleviler arasnda ayrm yaparak, bu iki ayr kategorideki kadnn sosyal pozisyonunu
tartmaktadr. Kadn hak ve zgrlkleri konusundaki reti ve sylemle, pratik uygulamalar arasnda yer yer
meydana kan uyumazlklar ve aklklara dikkat ekmektedir.

ABSTRACT

This article deals with the social positions of the woman both in Alevism and Alevis in social plane. By
making a distinction between Alevism and Alevis, the study tries to get the discourse of woman in Alevi doctrine
and compare this discourse with the fullfilment of some ritual (ayin-i cem, musahiplik) practices of Alevis in
social arena. In addition the study points to the gap between the discourse and social reality concerning the
social positions of woman in Alevis.

Anahtar Kelimeler: Alevilik, Aleviler, Kadn, Sylem.

Key words: Alevism, Alevis, Woman, Discourse.

Eksik avradn kts

Dizini dikip oturur

inin kolayn bilmez

Yzn ykp oturur

Kaygusuz Abdal

Ey erenler erler nasl ersiniz

Syleyin sizinle davamz vardr

Baclara nin naks dersiniz

Bizim de Hazret-i Havvamz vardr

Zehra

Bizi de halk eden Sbhan deil mi

Arslann diisi arslan deil mi

Naciye Bac

Cinsiyet kavram erkek ve kadn arasndaki biyolojik farkllklardan yola karak iki
cins arasndaki ayrm ortaya koyarken toplumsal cinsiyet (gender) kavram erkekle kadn
arasndaki biyolojik farkllklara paralel olarak gelien toplumsal dzlemdeki eitsizlikleri
vurgulayan bir terimdir. Ataerkillik kavram ise babann, yani erkein hakim olduu toplumsal
sistemleri tarif etmek iin kullanlmtr (Marshall,1999: 47-98). Alevi-Bektai ve kadn
kavramlar beraberce ele alnp sosyolojik bir analize tabi tutulmak istendiinde karmza
kan ncelikli sorun Alevilik ve Aleviler terimlerine karlk gelen ieriin birbirinin ayn
olmadklar gereinin farkna varlmas gereidir. Alevilik bir inan sisteminin, birbiriyle
uyumlu paralardan olumu bir deerler btnn ad iken Aleviler, sz edilen bu inan ve
deerler sisteminin toplumsal dzlemdeki karln oluturan sosyal gereklik boyutudur.
Herhangi bir din, dnce sistemi veya ideoloji ile inananlar, izleyicileri ve taraftarlar
arasndaki kanlmaz mesafe, mkemmel rtme eksiklii, phesiz Alevilik ve Aleviler sz
konusu olduunda da karmza kar. Sz konusu bu mesafe zaman ve mekna bal olarak
daralp genileyebilir, ancak hibir ekilde ortadan kalkmaz. Bundan dolay Alevi-Bektai
retisinde ve deerler sisteminde kadnn yeri ile gnmz Alevileri arasnda kadnn yeri
ayn soruna deil, ancak ayn sorunun farkl dzlemlerdeki tezahrne karlk gelmektedir. O
yzden Alevilik retisinde ve hakim syleminde sunulan toplumsal rol dalm ve
cinsiyetlerin konumlandrl Alevi toplumsal gerekliiyle tam bir uyum iinde olmayabilir.
Yazmzn bundan sonraki ksmnda ncelikle Alevi-Bektai syleminde, inan ve deerler
sisteminde kadnn konumlandrl ekillerine gz atp, ana hatlaryla bir kadn profili ortaya
koymaya alacak ve sz konusu sylemde ve sistemde kadnn yer al biimlerini
rneklendirmeye gayret edeceiz. Takip eden ksmda ise dedelik, musahiplik ve ayin-i cem
gibi Alevi ritellerini ve inan pratiklerini inceleyerek bu pratiklerde kadnn ald
pozisyonla, geleneksel sylemdeki kadn profilini karlatracaz. Bu bir anlamda sylemle
bu sylemin pratie geirilmi hli olan sosyal gereklik arasndaki mesafenin tespiti
anlamna da gelmektedir.
Alevi-Bektai syleminde kadnlarn yceltiliine ve buna bal olarak kadn-erkek
ayrmclnn knanmasna rastlarz. Sz konusu sylemde cinsiyet ayrmcl yaplmad ve insana
srf insan olduundan dolay deer verildii srekli yinelenen bir prensiptir. Alevi-Bektai
kozmolojisinde her insan bir can olarak sosyal alann her alannda erkek veya kadn olmasna
baklmakszn eit haklara ve ykmllklere sahiptir(Hac Bekta Belediyesi Yaynlar, 2004: 28).
Kadn ve erkein konumlarna ilikin bu prensipler Alevi-Bektai edebiyatnda da deiik vesilelerle
dile getirilmitir. Mesel Hac Bekta Veliye atfedilen bir zdeyite: Kadnlarnz okutunuz (T.C. Kltr
Bakanl, 2004: 11) ibaresine rastlarz ve eitim grp ilimle uramann erkeklere has uralar
olarak kabul edildii bir toplumsal ortamda kadnlarn da bu haktan yararlandrlmas ve erkeklerle
eit statye kavuturulmas abasna ahit oluruz. Yine baka bir yerde Hac Bekta Veli, kadnlarn
erkeklere kyasla eksik varlklar olarak deerlendirilmesini yle eletirmektedir (Hac Bekta
Belediyesi Yaynlar, 2004: 28):
Erkek dii sorulmaz muhabbetin dilinde
Hakkn yaratt her ey yerli yerinde
Bizim nazarmzda kadn-erkek fak yok
Noksanlkla eksiklik senin grlerinde
Son dnemde ise Alevilikte kadn konusu zerinde fikir yrten ve Aleviliin sosyal
gerekliiyle birebir rtmeyen bir kadn syleminin retilmesine katkda bulunan eserlerin byk
bir ksm, 1990larn bandan itibaren balayan ve byk bir ksm yazl medyada yer alan yayn
furyasnn bir parasn tekil eden popler yaynlardr. Bu dnemde Alevilik zerine yazlan eserlerin
saysnda nemli lde bir art gze arpmakta ise de bu yaynlarn ieriklerinin bilimsellii ve
objektiflii konusunda mesafeli olmakta yarar vardr1. Zaman zaman sz konusu eserlerin yazarlarn
ynlendiren temel motivasyon kayna akademik kayglardan daha ok kendi dnya grleri ve
deer yarglar olabilmektedir. Genel olarak popler bal altnda toplayabileceimiz bu eserler
konuya normatif yaklaabilmekte ve Alevi-Bektai edebiyatndan veya Hac Bekta- Velinin yukarda
zikredilen bir ksm szlerinden yola kp bu szlerin Aleviliin sosyal gerekliiyle tam olarak
rtt yanlgsna debilmektedirler. Buradan hareketle gnmz Alevi toplumu tarihsel arka
pln ve mirasn etkisinde de kalnarak Snni gruplarla kyaslanmakta ve kadn haklar ve zgrlkleri
anlamnda problemlerden azade bir yapdaym gibi sunulabilmektedir. Oysa yazmzn bundan
sonraki blmlerinde de tartacamz gibi ataerkil toplumlarn tmnde olduu gibi gnmz
Alevilerinin de kadn haklar ve zgrlkleri konusunda yzlemek zorunda olduu ynla problem
bulunmaktadr. Ayrca Alevilerde kadnn konumunu slmn dier baz baka yorumlaryla kyaslamak
sorunlarn tespiti noktasnda yanltc olabilmektedir. Yeri gelmiken eklemek durumunda olduumuz
sorunun baka bir boyutu da slmn Alevi ve Snni yorumlar arasndaki kadnn yeri ve stats sz
konusu olduunda karmza kan farkllklardr. slamn ortodoks yorumu olarak
da adlandrabileceimiz Snni gelenekte kadn ve erkein etkileimi, toplumsal ilikiler a
ierisindeki birliktelii hatta ayn ortam paylamalar snrlandrlarak kat kurallara balanmken,
slmn heterodoks yorumu olarak adlandrabileceimiz Alevi-Bektai gelenekte durum farkldr.
Trklerin slmiyetten nceki dnemlerde uyguladklar kadnl erkekli din trenler, slmn
kabulnden sonra da zellikle Mslman Trkler arasnda devam ettirilmitir. Ancak yukarda
belirttiimiz gibi kadnn haklar ve stats konusunda slmn Snni yorumundan daha zgrlk
olmas Alevilii ve Alevileri bu konudaki sorunlardan tamamen azade klmamaktadr. imdi Alevi-
Bektai retisinin toplumsal dzleme nasl yansyp gereklik kazand noktasndan kadn konusunu
tartmaya balayabiliriz.
Gnmzde krsal alanlardan kent merkezlerine ve yurtdna yaanan ba dndrc gn
ve modernlemenin andrc etkisiyle nemi ve etkisi eskiye oranla olduka azalm olsa da2 Ayin-i
Cem treninin Alevi-Bektailerde nemli bir yeri olup, bu tren aracl ile topluluun yeleri
arasnda dayanma balar tesis edilir. Ayrca inanlarn ve geleneklerin yeni kuaklara aktarld
aralarn banda da Ayin-i Cem trenleri gelmektedir. Kadn ve ocuklarn da yetikin erkeklerle
birlikte trene katlmalar Ayin-i Cemlerin zgn yanlarndan birini tekil etmektedir. Bu trenlerin
benzerleri ounlukla eski Orta Asya Trk topluluklarnda grlmektedir, ayrca Baba lyas ve Hac
Bekta Velinin yapt din trenlere de toplumun kadn yelerinin katld tarih birer vakadr
(Melikoff, 1999: 35-89). Bu durum gnmzde yaplan Ayin-i Cem trenleri iin de geerlidir; trene
katlanlar arasnda cinsiyet ayrm gzetilemez, herkes bac-kardetir ve kimse birbirine kar cinsiyet
ynyle bakmaz. Ayin-i Cem trenine erkeklerle birlikte katlan kadnlar yine erkeklerle birlikte
semah dner ve dem ier. Bu trenlerin Alevi olmayanlara kapal olmas ve Osmanl dneminde
yaanan ac atmalarn tarih mirasnn etkisiyle bu trenlerin gayr- ahlk uygulamalara sahne
olduu ynndeki, bir ksm toplum kesimlerinin sahip olduu basmakalp dncelerin gerekle
alkas yoktur. Dinsel trenlerde kadn-erkek ayrmnn yaplmamas bir ksm yazar ve aydn
tarafndan bile anlalamayp sulamalara konu edilmitir3.
Alevi-Bektai geleneinde kadna Snni geleneinden daha yce bir paye verilmesi, aslnda
Alevi toplumsal ilikilerinde cinsiyetler aras tam bir eitlik anlamna gelmemektedir. Ayin-i cem
treninin yrtlmesi bata olmak zere dier birok din ve sosyal pratiin uygulamas sz konusu
olduunda dedelik kurumu ve dedeler hayat nemde ilevler stlenmektedirler (Bektailerde
dedenin yerine getirdii hizmetleri baba yerine getirir). Gnmz Alevi toplumunda yukarda
bahsedildii gibi modernlemenin etkisiyle dede ile talip arasndaki ba, yer yer zedelenmi ve
dedeler gemiteki otoritesini ve fonksiyonlarnn bir ksmn yitirmi olmalarna ramen Alevi
geleneinde dedelerin nemli bir yeri vardr4. Dedeler toplum ii anlamazlklar gidermekle,
toplumda kanaat nderlii yapp gerekli olduunda onu ynlendirmekle grevlidirler. nanca gre
dedenin Hz. Alinin ve dolaysyla Hz.Muhammedin soyundan geldii kabul edilir ve dede olmak iin
gerekli kriterlerin banda erkek olmak gelir (Okur yazar olmak, Peygamber soyundan gelmek,
Kurann buyruklarna uymas, toplum iinde rnek ahlka sahip olmas, aranan dier niteliklerden
bazlardr.) (Bozkurt, 1998: 171). Her ne kadar dedenin kars durumundaki kadn olan ana dier
kadnlardan farkl olarak byk sayg ve hrmet grrse de toplulukta sosyal dzenin yrtlmesi
asndan en nemli pozisyonun kadnlara kapal olmas kadn-erkek eitlii prensibine nemli bir
istisna tekil etmektedir ve sylemle pratik arasndaki mesafe birden nemli lde almaktadr. Bu
durum kimilerine gre Alevi toplumunun erkek egemen karakterini yanstmaktadr(akr, 1998),
dedeleri bir kenara brakacak olursak gnmzde dedelerin otoritelerinin bir ksmn paylaan yeni
nesil Alevi aydn ve entelekteller arasnda da kadn olanlarn says yok denecek kadar azdr.
Ayin-i Cem treninin yrtlmesi esnasnda yerine getirilmesi gerekli olan dede dndaki
grevlerin (rehber, zakir, farra, rac, pervane, gzc, sofradar, meydanc, saka, ibriki, izinci)
kimler tarafndan yaplaca ise cem treninin hemen banda dede tarafndan erkek talipler
arasndan belirlenir. Kadnlar erkeklerle beraber katldklar cem treninde; ister Snni olsun ister
Alevi olsun geleneksel olarak Trk toplumunda kadnlarca yaplan, lokma (cem treni srasnda yenen
yemek) hazrlamak gibi mutfak ileriyle uramaktadrlar( Shankland, 2003: 83). Krsal kesimde
yaayan Aleviler zerinde yapt antropolojik almalaryla tannan Shankland, bu anlamda Alevi
kadnn eitlii tezini problemli grerek tartmaya amaktadr.
Belki bu balamda incelenmesi gerekli dier bir kurum da musahiplik kurumudur. Musahiplik
(yol kardelii, ahiret kardelii), Alevilerin aksine Bektailerde yoktur. Bir dedenin kan ba
tamayan iki erkei karde iln etmesiyle ortaya kan durum, manev bir kardeliktir ve baz
durumlarda kan kardeliinden daha balayc sonular dourur; szgelimi iki musahibin ocuklar
birbirleriyle evlenemezler. Hz. Ali ile Hz. Muhammed arasndaki ilikiden gnmze kadar
sregeldiine inanlr. ki yol kardei birbirlerine her trl koulda yardm etmekle ykmldr. Kken
olarak ger veya yar ger toplumlara zg sosyal ierikli ve dayanma amal bir dettir.
Musahiplik, her Alevi iin uymas gerekli yedi farzdan birisidir. Musahibi olmayan, cem trenlerine
katlamaz ve bu trenlere katlmayan tam anlamyla yola girmi saylmaz (Kehl-Bodrogi, 1997: 62).
Musahiplik bir anlamda V. Turnerin (1977: 37) liminality (eiktelik) olarak kavramsallatrd, bir
tr topluma (communitas) kabul trenidir. Alevilerde ancak musahip tutulduktan sonra toplumun
gerek anlamda bir yesi hline gelinir. Sosyal ilikiler ana dahil olmak asndan bu derece nemli
bir kurum olan musahiplik, toplumun erkek yeleri zerinden kurulan bir badr ve toplumun kadn
bireyleri elerinden bamsz bir ekilde musahip tutamazlar; ancak onlar da eleri zerinden bu
kardeliin bir paras olmak durumundadrlar. lkemizdeki farkl Alevi gruplar arasnda musahiplik
konusunda farkl uygulamalar gzlemlenebilmektedir. rnein baz gruplarda evli olmayan iki erkek
evlenmeden nce de birbirlerini seerler, bir yllk bir deneme dneminden sonra bu seimleri gerek
bir musahiplie dnr ve musahiplerin eleri de evlendiklerinde bu yol kardeliinin birer paras
olmaktadrlar. Ancak genellikle Akdeniz ve Ege Blgelerinde yaayan Tahtac Alevilerinde evli olmayan
iftler musahiplik bayla birbirlerine balanamamaktalar yalnzca evli olanlar musahip
tutabilmektedirler. Kadnlarn yalnz balarna musahip tutamamalar, toplumun gerek anlamda birer
yesi olarak stat kazanmalar iin erkelerin araclna ihtiya duymalar sonucunu douraca iin
bu uygulama kadnn konumunu zayflatan ve onun aleyhine ileyen bir durum dourabilecektir. Bu
balamda yine dedelik kurumunun ileyiinde olduu gibi kadn erkek ilikileri ve kadnn konumu
konularnda da sylemle uygulama arasndaki makas, kadn aleyhine alm olmaktadr.
Krdan kente g balamnda Alevilik konusunu ele alan bir almasnda Sar(2000: 59),
kadn ve erkek arasndaki toplumsal rol dalm ve kadnn konumu konusunda bize ilgin sonular
sunar. Sivasn Alibaba mahallesinde 1996 ylnda yaplan 62si erkek, 83 kadn toplam 145 Alevi
katlmcyla geekletirilen anketin, Tek ocuunuz olsa, kz m, erkek mi olmasn isterdiniz?
eklindeki sorusuya katlmclarn % 53 erkek derken, %24 kz karln vermitir. Btn aileyi
ilgilendiren kararlar kim alr? sorusuna katlmclarn % 37si erkek derken, kadn diyenlerin oran
yalnzca %16dr. Kadn hakl olsa da tartmak yerine susmaldr. grne katlanlarn oran
erkeklerde %45 iken bu orann kadnlarda %57 olmas ilgintir. Son sz kocann olmaldr. fikrine
katlm oran erkeklerde % 43 iken bu oran kadn katlmclarda %67,5 tir.
Erkek ocuu kz ocua tercih etme, aile ile ilgili kararlarn alnmasnda kadnlarn
erkeklerden daha az etkin olmalar, hakl olduu durumlarda bile kadnn erkek iradesi karsnda geri
ekilmesi gerekliliine inanlmas ve son sz syleme hakknn daha ok erkeklere tannyor olmas
gibi sonular bize gsteriyor ki; kadnlarn, Trk toplumunun genelinde olduu kadar Alevi kadnlarn
da kendi toplumsal alanlarnda ataerkil anlaytan kaynaklanan ve zm bekleyen nemli sorunlar
vardr. Daha nce de belirttiimiz gibi Alevi kadnn giyinme, kar cinsle iletiim, vb. gibi konularda
toplumun dier kesimlerine gre daha serbest olmalar onlarn kadn hak ve zgrlkleri anlamnda
sorunsuz bir hayat yaadklar anlamna gelmez. Ayrca zerinde durulmas gerekli bir konu da udur
ki, Alevi kadnn durumunu deerlendirirken kadn hak ve zgrlkleri konusunda daha geri olduu
dnlen bir toplumsal kesime gndermeler ve bu kesimle kyaslamalar yapmakla yetinmek, Alevi
kadnn yaad sorunlar gzden karmamza yol aabilecei gibi erkek karsndaki dezavantajl
pozisyonunu iyiletirme anlamnda yeterli katky salamaz.
KAYNAKLAR

BOZKURT, Fuat, (1998), Aleviliin Yeniden Yaplanma Srecinde Toplum-Devlet

likisi, in Olsson, Tord, Elisabeth zdalga and Catharina Raudvere. Alevi Identity, stanbul,
Swedish Research Institute, s. 23-50.
AKIR, Ruen, (1998), Political Alevism versus Political Sunnism: Convergences and Divergences, in
Olsson, Tord, Elisabeth zdalga and Catharina Raudvere. Alevi Identity, Istanbul: Swedish Research Institute in
Istanbul, s.23-50.

AMUROLU, Reha (2000), Deien Koullarda Alevilik, Doan Kitap, stanbul.

Hac Bekta Belediyesi Yaynlar No: 1, (2004), Sorularla Alevilik ve Bektailik, s.28.

Kehl-Bodrogi, Krisztina and Barbara Kellner- Heinkele, Anke Otter Beaujean, (1997), On the
Significance of Musahiplik among the Alevis of Turkey: The Case of Tahtac in Syncretistic Religious
Communities in the Near East, Collected Papers of the International Symposium, Berlin, 14-17 Nisan, 1995,
Leiden.

MARSHALL, Gordon, (1999), Sosyoloji Szl, ev: Osman Aknhay, Bilim ve Sanat Yaynlar, stanbul.

MELKOFF, rene, (1999), Hac Bekta, Efsaneden Geree, Cumhuriyet Yaynlar, stanbul.

SAIR, Meral, (2000), Krsal Kesimde ve Kentte Alevilik, Trk Dnyas Aratrmalar, S.123,

SHANKLAND, David, (2003), Alevis in Turkey, The Emergence of Secular Islamic Tradition, Routledge,
London.
 T.C. Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl Hac Bekta Mze Mdrl, (2004),
Hacbekta, s.11.

TURNER, Victor, (1977), Variations on a Theme of Liminality in Moore, Sally F. and Myerhoff, Barbara
G. (eds), Secular Ritual, Van Goram and Co., Netherlands.

YAVUZ M. Hakan (1999), Media Identities for Alevis and Kurds in Turkey In New Media in the Muslim
World: The Emerging Public Sphere, Dale Eickelman and Jon W. Anderson (eds.), Bloomington: Indiana
University Press, s.180-199.

DPNOTLAR

ODT, Aratrma Grevlisi

1 Bu kapsamdaki eserlerin ayrnyl bir tahlili iin baknz: Vorhoff, Karin, (1998), Academic and Journalistic
Publications on the Alevi and Bektashi of Turkey in Olsson, Tord, Elisabeth zdalga and Catharina Raudvere.
Alevi Identity, Istanbul: Swedish Research Institute in Istanbul, pp.23-50.

2 Kentli ortamlarda Alevilerin geleneklerini yaamada karlatklar glkler ve dier

sorunlar hakknda genel bir tartma iin baknz: amurolu, Reha (2000) ve Bozkurt,Fuat,
(1998).

3 Bir Bektai Tekkesinde Mumlar Nasl Sner? adl bir blmn bile bulunduu Yakup
Kadrinin Nur Baba adl roman bu nyargl yaklamn en bilinen rneklerinden birini
tekil eder.

4 Yavuz M. Hakan (1999), dedelik kurumunun ve dedelerin urad otorite kaybn ve

dedelerin geleneksel otoritelerinin nemli bir ksmn gnmzdeki Alevi yazar ve
entelektellere braktklarn dile getirmektedir.