itdergisi/d

mhendislik
Cilt:1 Say:1 Austos 2002

Aktif amur sistemlerinde oksijen gereksiniminin biyokimyasal

esaslar ve modellenmesi
Derin ORHON*, zlem KARAHAN-GL, Nazik ARTAN
T naat Fakltesi, evre Mhendislii Blm, 80626 Maslak, stanbul

zet
Bu almada, aktif amur sistemlerinde oksijen tketimi, deiik biyokimyasal dnmleri yanstan temel
sreler yardm ile belirlenip modellenmitir. Modellemede, sbstrat kullanm ve biyoktle oluumu esas
alnmtr. Oksijen tketimini belirten ifadelerde sbstrat ve biyoktlenin tanm iin kullanlan deiik
parametre iftleri kullanlmtr. Kullanlan modellerin kinetii ve stokiyometrisi matris formatnda her
parametre ifti iin ayr ayr tanmlanmtr. Oksijen tketimi iin geerli olan deiik ifadeler bu modellere
gre tretilmi ve bu yaklamla literatrde verilen benzer tanmlarn biyokimyasal temelleri ortaya
konmutur. ncelemede, Trkiyede aktif amur tesislerin tasarmnda oksijen gereksiniminin hesaplanmas
iin ynetmeliklerde kullanlmas nerilen ifadeler de ele alnm ve bu ifadelerdeki katsaylarn geerlilii
deerlendirilmitir.
Anahtar Kelimeler: Aktif amur, biyoktle, modelleme, oksijen gereksinimi, sbstrat.

Biochemical basis and modeling of oxygen requirement in activated sludge

systems
Abstract
In this study, oxygen requirement in activated sludge is evaluated and modelled in terms of fundamental
processes reflecting different biochemical transformations. Modern modeling concepts define substrate
utilisation and endogenous decay as major processes requiring final electron acceptor. In aerobic systems,
dissolved oxygen acts as, and therefore, is consumed as the final electron acceptor. Substrate and biomass
may be defined in terms of different parameters. Chemical oxygen demand (COD) and biochemical oxygen
demand (BOD5) are the traditional substrate parameters. COD also serves to define biomass along with the
more traditional volatile suspended solids (VSS) parameter. Model alternatives covering basic biochemical
processes in activated sludge are defined in a matrix format for different substrate and biomass parameters,
each associated with a different stoichiometry. These modeling alternatives are used to derive different
oxygen requirement expressions, all compatible among themselves, for each substrate/biomass couple. The
biochemical bases of the coefficients in these expressions are set in terms of fundamental model constants.
As a practical implication of the conceptual evaluation approach, this study also covers a critical appraisal
of formulations proposed in the regulations implemented by the authorities in Turkey, for the evaluation of
the oxygen requirements in activated sludge design.
Keywords: Activated sludge, biomass, modeling, oxygen requirement, substrate.

*
Yazmalarn yaplaca yazar: Derin Orhon, dorhon@ins.itu.edu.tr. Tel: (212) 285 38 55.
Makale metni 16.07.2002 tarihinde dergiye ulam, 29.07.2002 tarihinde basm karar alnmtr. Makale ile ilgili
tartmalar 31.12.2002 tarihine kadar dergiye gnderilmelidir.
 D. Orhon, . Karahan-Gl, N. Artan

Giri ama iin ok bileenli ve sreli modeller

Aktif amur sistemlerinde artma olaynn temel kullanlmaktadr (Orhon ve Artan, 1994).
unsurlarndan biri havalandrmadr. Havalandr-
ma yolu ile reaksiyon ortamna srekli zn- Oksijen gereksiniminin doru belirlenebilmesi
m oksijen salanr. Yetersiz havalandrma ya- iin, modelleme yannda, modelde kullanlan
pldnda znm oksijen konsantrasyonu- sbstrat ve biyoktle gibi temel model bileen-
nun azalmas ve hatta tkenmesi sz konusu- lerini tanmlayan kimyasal oksijen ihtiyac,
dur. Bu durumda tm artma dzeni ker. KO, biyokimyasal oksijen ihtiyac, BO5, ve
Dolaysyla, aktif amurdaki oalma ortamnn uucu askda kat madde, UAKM, gibi paramet-
gerek duyduu oksijen miktarnn doru hesap- reler arasndaki stokiyometrik ilikilerin model
lanmas byk nem tamaktadr. Bu amala, bnyesinde doru kurulmas esastr. u anda,
oksijen gereksiniminin hesaplanmasna ynelik tm gncel modellerde hem sbstrat hem de
deiik ifadeler gelitirilmitir (Orhon ve Artan, biyoktle iin KO parametresi kullanlmak-
1994; Eckenfelder ve Grau, 1992). Bu ifadelerin tadr. Ancak modelleri uygulamaya dntrme
bazlar aktif amur sistemlerinin tasarm iin aamasnda bazen sbstrat BO5 parametresine,
dzenlenen ynetmeliklerde yer almtr (ATV, biyoktleyi de UAKM parametresine dntr-
1991). ok yakn bir gemie kadar, oksijen mek gerekebilir. Bu durumlarda oksijen gereksi-
gereksinimini tanmlanmasna ampirik yakla- nimi bantsnn tretilmesine esas olan ktle
mlar hakim olmutur. Bu yaklamlar mhen- korunum denklemlerinin yeni stokiyometriye
dislik sa duyusu ile ou kez kabul edilebilir gre yeniden ifadesi sz konusudur. Uygulama-
bir yaklaklkla, doru sonulara ynelmitir. da rastlanan yanllklar bu dnmlerin doru
Ancak, son dnemlerde aktif amur dzenindeki yaplmamasndan kaynaklanmaktadr.
gelimeler ve organik karbonun yannda azot ve
fosfor giderimine altrlan sistemlerin ortaya Modellerde yer alan biyokimyasal sreler bir
kmas oksijen gereksiniminin daha titiz ve dizi kinetik ve stokiyometrik katsay ile belir-
doru bir bak as ile tanmlanmasn zorunlu lenmektedir. Modellerin geerlilii, byk l-
klmtr. de bu katsaylarn deerlerine baml olmakta-
dr. Bu katsaylarn hibiri iin mutlak deerler
Oksijen, aerobik koullarda altrlan aktif sz konusu deildir. Baz modelleme almala-
amur ortamnda, oalan biyoktlenin metabo- rnda katsaylar iin nerilmi olan kullanm
lik fonksiyonlar bnyesinde, enerji salayan (default) deerlerini sadece yol gsterici byk-
reaksiyonlarn temel unsurlarndan biridir ve bu lkler olarak deerlendirmek doru olur (Henze
reaksiyonlarda son elektron alcs olarak kulla- v. di., 1987). Her bir model katsaysnn ince-
nlmaktadr. Bu erevede, metabolik fonksi- lenen mahale ve atksuya uygun olarak seilmi
yonlar iin gerekli oksijen miktarnn doru olmas gerekir. zellikle, deiik parametrelerin
hesaplanabilmesi, ncelikle bu fonksiyonlar (KO/BO5; KO/UAKM, vb.) dnmlerini
mekanizma olarak tanmlayan fiziksel modelle- tanmlayan stokiyometrik katsaylarn her atk-
rin mmkn olduunca gereki bir temelde suya uygun olarak dikkatle belirlenmesi, hesap-
belirlenmesine baldr. Bu da, gerek biyokim- larn doruluu bakmndan ok nemlidir.
yasal dnmleri modelde yanstacak srele-
rin ve bu sreleri tanmlayacak, bunlarn iinde Bu almada, aerobik koullarda, organik kar-
yer alacak model bileenlerinin mmkn olan bon giderimine altrlan aktif amur sistemle-
en doru biimde belirlenmesi anlamna gel- rinde oksijen tketimi, deiik biyokimyasal d-
mektedir. Aktif amur sistemlerini modelleme nmleri yanstan temel sreler yardm ile
abalar 1960l yllarda baladklar dnemden belirlenip modellenmitir. Bunun iin yeni, ok
bu yana ok gelimitir. Organik karbon gideri- bileenli model tanmlar kullanlm ve elde
mi iin ilk modeller sadece, sbstrat, biyoktle edilen sonular geleneksel modelleme yaklam-
ve znm oksijen bileenlerini ve oalma lar ile kyaslanmtr. Modelleme, esasta sbst-
ve isel solunum proseslerini tanmlar iken rat ve biyoktle trlerinin KO ile belirlendii
(Alonzo ve McCarty, 1971), gnmzde ayn sistemler iin ele alnm, buradan KO/UAKM
 Aktif amur sistemlerinde oksijen gereksinimi

ve BO5/UAKM parametre iftleri iin gerekli
deiiklikler gsterilmitir. almada, Trkiye
de aktif amur tesislerinin tasarmnda oksijen
gereksiniminin hesaplanmas iin kullanlmas
nerilen ifadeler de ele alnm ve bu ifadeler-
deki katsaylarn geerlilii deerlendirilmitir.
Kavramsal Yaklam
numunu salamaldr. Baka bir deyile tm
model bileenlerinin KO cinsinden gsterilmesi
ve znm oksijenin de negatif KO olarak
deerlendirilmesi halinde her proses satrndaki
stokiyometrik ifadelerin toplam sfr olmaldr.
ij =0 (1)
i

Aktif amur Modellerinin Matris Yaklam

ile Gsterimi Model bileenlerine ait reaksiyon hzlar, rij, her
Aktif amur modellerinin reaksiyon kinetiinin proseste o bileenin stokiyometrik katsays ile
aka belirlenebilmesi iin IAWPRC alma proses hznn arpmndan elde edilir.
Grubu (Henze v. di., 1987) tarafndan model-
lerin matris formatnda oluturulmas nerilmi- rij = ij.j (2)
tir. Modellerin bu formata uygun olarak yazl-
mas, hem daha iyi anlalmasn salam, hem Bileenlerin gzlenen hzlar ise tm prosesler-
de modellerde yer alan reaksiyonlara ait denk- deki reaksiyon hzlarnn toplamna eittir.
lemlerin bilgisayar ortamna kolaylkla aktarl-
masna olanak vermitir. Matris yaklam ile, ri = r = ij ij j (3)
model bileenleri, prosesler, stokiyometrik ba- j j

ntlar ve proses kinetii net bir ekilde belir-

lenebilmekte ve modelde yer alan srelerin
reaksiyon hzlar sistematik olarak ifade edile-
bilmektedir.
nerildiinden bugne dein geni bir kullanm
alan bulan matris gsteriminde (Tablo 1) ilk
kolon tanmlanan modele ait proseslerin isimle-
rini, j, ierir. Matrisin ilk satrnda, model bile-
enleri, i, verilmektedir. Matrisin son (sa) kolo-
nu her bir prosese ait proses hz, j, ifadelerin-
den olumakta ve her model bileeninin stokiyo-
metrik katsays, ij, matrisin iine yerletiril-
mektedir.
Matriste yer alan her proses satr ktle koru-
ok Bileenli Aktif amur Modellerinde
Oksijen Gereksinimi
Aktif amur modelleri, ierdikleri prosesler, bu
proseslerin ilikili olduklar model bileenleri ve
tanmlandklar proses hz ifadeleri ile birbirle-
rinden ayrlrlar. Gnmzde geerliliini kay-
betmi olmasna karn, konvansiyonel aktif
amur modeli bu sistemlerin modellemesinde
kullanlan temel kavramlar rneklemek asn-
dan nem tamaktadr. Konvansiyonel aktif a-
mur modellemesinde, oalma ve isel solunum
organik karbon giderimini tanmlayan iki temel
proses olarak kullanlmtr. Bu prosesler mini-
mum model bileeni iin tanmlanr -
biyoktle, sbstrat ve znm oksijen. Aktif

Tablo 1. Matrisi Gsterimi

Bileen i 1 2 i Proses Hz, j

j Proses ML-3T-1
1 11 21 i1 1
2 12 i2 2

j 1j 2j ij j
Gzlenen dnm hz,
ML-3T-1
ri = rij = ij j
j j

Parametreler, ML-3 Birim Birim Birim Birim

 D. Orhon, . Karahan-Gl, N. Artan
amur sistemlerinin tm modelleme yaklamla-
rnda, oalma prosesi Monod tr bir denklem
ile ifade edilir. sel solunum kavram ise,
modellere birinci dereceden bir reaksiyon hz
ile yanstlmtr. Proses hzlarnn [ML-1T-1]
birimi ile belirlendii ve birim zamanda, birim
hacimde ktle deiimini verdii dikkate aln-
maldr.
Konvansiyonel aktif amur modellerinde sbst-
ratn ve biyoktlenin birer bileen ile tanmlan-
mas, bu modellerin kullanm asndan byk
glkler yaratmaktadr. KO, BO, UAKM gibi
kolektif parametrelerle ifade edilen bu bileen-
ler, hz kstlayc sbstrat ve aktif heterotrofik
biyoktle konsantrasyonunu belirleyemediin-
den, model sonularnn tutarll ve geerlilii azot giderimi iin nerilmi ASM1 modeli
tartlr hale gelmektedir. Konvansiyonel mo-
dellerin ikinci nemli eksii ise, modeldeki
oalma ve isel solunum proseslerinin sistemin
mekanizmasn tanmlamaktaki yetersizliidir.
Bunun yan sra, sistem knda llen orga- amur sistemlerinin tasarm ve iletmesinde
nik maddenin giri atksuyunun artmadan arta-
kalan bir blm olduunun kabul edilmesi,
k suyu kalitesinin belirlenmesinde hatalara
yol amaktadr. Bu konuda yrtlen alma-
lar, aktif amur sistemlerinde yer alan sreler
sonucu oluan mikrobiyal rnlerin k atk-
suyu karakterini belirlediini ortaya koymutur.
Bu kapsamda, konvansiyonel aktif amur mode-
linin sistemde oluan inert metabolik rnler ile
giri akmnda mevcut ve hi bir biyokimyasal
reaksiyona girmeden sistemden atlan inert
bileenler de hesaba katlacak ekilde geli-
tirilmesi, dearj edilen atksuyun organik madde
ieriini belirlemek asndan byk nem
tamaktadr.
Geleneksel modellerin yetersizliklerini gider-
mek amacyla nerilen ok bileenli modeller
gnmzde olduka yaygn bir kullanm alan
bulmaktadr. 1987 ylnda IAWPRC alma
Grubu (Henze v. di., 1986) tarafndan nerilen
Aktif amur Modeli No.1 (Activated Sludge
Model No.1, ASM1) atksuyun organik madde
ieriini kolay ve yava ayran bileenler
olarak ikiye ayrm ve oalma ve bozunma
proseslerine ek bir proses olararak da yava
ayran organik maddenin hidrolizini kullan-
mtr. ASM1 uyarnca tanmlanan bozunma
prosesinin, lm-yenilenme mekanizmas do-
rultusunda gerekletii ve biyoktlenin bozun-
mas ile inert metabolik rnler ve yava ayran
organik sbstrat olutuu varsaylmtr. Biyo-
ktlenin bozunmas ile oluan yava ayrabilir
sbstrat tekrar oalmada kullanlarak sonsuz
bir dng iine girdiinden ve tanmlanan bo-
zunma prosesinin pek ok prosesi bir arada
yanstmas dolaysyla net bir ekilde karakteri-
ze edilememesinden dolay, ASM1 modeli ksa
sre ierisinde bozunma prosesi olarak isel
solunum mekanizmas kullanlarak zere modi-
fiye edilmitir. Bu modifikasyon ile modelin
bilgisayar ortamnda simulasyonu ve isel solu-
num prosesinin aktif biyoktle baznda karak-
terizasyonu mmkn olabilmitir. Karbon ve
geniletilerek biyolojik ar fosfor giderimini de
iine alacak ekilde dzenlenmi ve ASM2 ve
ASM2d modelleri 1995 ylnda yaynlanmtr
(Henze v. di., 1995). Bu modellerin aktif
kullanlmas ile ortaya kan tecrbeler, ASM1
modelinin sistemde gerekleen sreleri tanm-
lamakta yetersiz kaldn gstermi ve ASM1
proseslerine sbstratn biyoktle ierisinde e-
itli polimerler halinde depolanmas da eklene-
rek ASM3 modeli nerilmitir (Gujer v. di.,
2000).
Bu alma kapsamnda, oalma prosesinin
ASM1 modeli esas alnarak, biyoktlenin bo-
zunmasnn ise, isel solunum mekanizmas uya-
rnca gerekletii kabul edilerek (Washington
ve Hetling, 1965; Eckhoff ve Jenkins, 1967;
Chudoba v. di., 1968) yalnzca karbon giderimi
iin hazrlanan model Tablo 2de verilmektedir.
Modelde, sbstrat kolay (SS) ve yava ayran
KO (XS) bileenleri ile tanmlanm, yava ay-
ran KOnin hidroliz ile kolay ayran KOye
dnt ifade edilmitir. Ayrca, Tablo 2de
de grld zere, isel solunum mekanizmas
ile bozunan biyoktlenin bir ksmnn (fES)
znm formda (SP), bir ksmnn da (fEX)
partikler formda (XP) inert metabolik rn
oluturduu belirtilmitir. Giri akmndaki
znm (SI) ve partikler (XI) inert KO
bileenleri, hi bir biyokimyasal proses iinde
yer almad iin matriste gsterilmemitir.
Ayrca, bu kapsamda sadece karbon giderimi ele
 Aktif amur sistemlerinde oksijen gereksinimi

Tablo 2. sel solunum modeli ile karbon giderimi iin hazrlanan reaksiyon matrisi

Bileen i 1 2 3 4 5 6 Proses Hz, j

j Proses SS XS XH XP SP SO ML-3T-1

1 1 YH SS
1 oalma - - - - H XH
YH YH K S + SS

2 sel Solunum - - -1 fEX fES -(1-fEX-fES) bHXH

3 Yava Ayran XS X H
Organik Maddenin 1 -1 - - - - kh XH
Hidrolizi K X + XS X H

O2
-3
Parametreler, ML KO KO Hcre KO KO KO -
-KO

alndndan aktif heterotrofik biyoktle bileeni modellemede ve tasarmda kullanlabilecek en

modelde yer almtr. uygun parametredir.

Matrisin zellii: sbstrat ile biyoktlenin
KO ile belirlenmesi
Aktif amur sistemlerinin tasarmnda ve model-
lenmesinde en nemli noktalardan biri de atk-
suyun organik madde ieriinin belirlenmesidir.
Atksularda bulunan azot ve fosfor gibi inorga-
nik bileikler fizikokimyasal yntemlerle kolay-
lkla belirlenebilmekte ancak, ok sayda ve de-
iik formlarda bulunabilen organik bileiklerin
tekil olarak saptanmas mmkn olamamakta-
dr. Bunun sonucu olarak, atksuda bulunan or-
ganik maddelerin indirekt yntemler kullanla-
rak kolektif parametreler ile belirlenmesi yoluna
gidilmitir. Bu amala atksu karakterizas-
yonunda ve aktif amur sistemlerinin modelle-
mesinde sklkla kullanlan parametreler BO
(Biyokimyasal Oksijen htiyac), KO (Kimysal
Oksijen htiyac), ve TOK (Toplam Organik
Karbon) olarak sralanabilir. Bu parametreler
arasnda KO modelleme almalar asndan
byk nem tamaktadr, nk KO paramet-
resi, biyokimyasal reaksiyonlardaki karbon den-
gesini sbstratn stokiyometrik edeeri olarak
ifade edebilmektedir. Bir baka deyile KO,
sbstrat, biyoktle ve znm oksijen arasn-
da elektron edeerlii kurmas bakmndan
Aktif amur sistemleri, gn iindeki debi ve or-
ganik yk dalgalanmalarna karn, uzun vadede
kararl dengede iletilebilirler. Sistem modelle-
mesi iin ekil 1de ematik olarak gsterilen
proses diyagramndan yararlanlabilir. ekilde
gsterildii gibi, temel ktle korunum denklem-
leri iin sistemin giri ve kn iine alan
kontrol kesitleri gz nne alnr. Modelleme
genelde aadaki kabullere dayandrlr:
keltme tanknda biyokimyasal reaksiyon
olumaz.
keltme tankndaki biyoktle ihmal edilir.
Giri akm biyoktle iermez (XH1 = 0).
k akmnda biyoktle olmayacak ekilde
(XHe = 0) tam kelme salanr ve amur
sadece artk amur akm ile uzaklatrlr.
Bu kabuller, kinetik teori ya da tesisin tasarm
ve iletimini etkilemeksizin, modelin basit bir
erevede yorumlanmasn salar.
Kararl halde alan bir sistemde oksijen
gereksinimi (OG), giri (SO1) ve k (SO)
akmlarndaki oksijen konsantrasyonlar arasn-
daki fark ihmal edilerek, oksijen tketim hzn-
 D. Orhon, . Karahan-Gl, N. Artan

QW
SS
SS1 Q SI
XS1 V Q+Qr
SP
XH1 Si, Xi Si, Xi Q+QW SO
SO1
Xe = 0
XI1
SI1 Qr
Qr
Si, XR

ekil 1. Proses diyagram

dan hareketle hesaplanabilir. Oksijen tketim va ayran sbstratn (XS) hidroliz hz tarafn-
hz, OTH, Tablo 1de verilen matris esas alna- dan belirlenecektir.
rak belirlenmitir.
Yukardaki denklem (8), sistemin oksijen gerek-
OG = V OTH = sinimi zerine iki nemli prosesin etkisini ayr
1 YH (4) ayr gstermektedir. lk terim, oalma prose-
V H X H + V (1 f E ) b H X H
YH sinde enerji retimi iin kullanlan sbstratn
oksijen edeerini ifade ederken ikinci terim i-
Yukardaki ifadede kullanlan fE parametresi, sel solunum prosesinde kullanlan oksijen mik-
isel solunum sonucu oluan inert metabolik tarn gstermektedir.
rnlerin fraksiyonunu tanmlamakta ve aa-
daki bant ile verilmektedir: Oksijen gereksinimi sistemde tketilen sbstrat
ve retilen amur miktarna bal olarak da ifa-
fE = fES + fEX (5) de edilebilir. Sistemdeki net amur retimi
bileenden olumaktadr:
Aktif heterotrofik biyoktle atksudaki kolay
ayran sbstrat (SS) ve yava ayran sbstratn
(XS) hidrolizi ile oluan SS zerinde oalma PXT = PXH + PXP + PXI (9)
yolu ile oluur. Bu iki sbstrat bileeni iin top-
lam ayrabilir sbstrat ifadesi: amur bileenleri ayr ayr ktle dengesi ifade-
leri ile hesaplanr. Aktif heterotrofik biyoktle
CS1 = SS1 + XS1 (6) iin yazlan ktle dengesi ifadesinden:
tanmlamas yaplarak elde edilir ve sistemde
PXH = V X H ( H b H ) (10)
ayrabilir KOnin giderim verimi E ile verilir-
se, ktle dengesi ifadesinden:
ve amur ya tanmndan:
H
V X H = EQC S1 (7)
YH VQ W 1
X = = (11)
PXH H bH
eitlii elde edilir. Bu deer (4) denkleminde
yerine konursa aadaki ifade oluturulur: PXH, (7), (10) ve (11) eitlikleri kullanlarak
aadaki gibi hesaplanr:
OG = (1 YH ) EQC S1 + V (1 f E ) b H X H (8)
YH
Kolay ayran sbstratn tamamyla sistemde PXH = EQC S1 = YNH EQC S1 (12)
giderilecei dnlrse, giderim verimi (E) ya- 1 + b HX
 Aktif amur sistemlerinde oksijen gereksinimi
Burada, YNH, net dnm oran olarak aa-
daki gibi tanmlanmtr:
YH
YNH =
(1 + b H X )
Partikler inert rn retimi, XP, iin yazlan
ktle dengesi ifadesinde:
PXP = f EX b H V X H = f EX b H X PXH
PXHn deeri yerine konulduunda (14) denk-
lemi aadaki gibi yeniden dzenlenebilir:
PXP = f EX b H X YNH EQC S1
Sisteme giren partikler inert KO ise sistemde
bir deiiklie uramadan amurun bir bileeni
olarak, PXI, sistemden uzaklatrlmaktadr. Bu
durumda sistemde retilen fazla amur ile atlan
PXI aadaki eitlik ile hesaplanr. Sisteme
giren znm inert KOnin (SI1) ise hi bir
biyokimyasal reaksiyona girmeden, ayn miktar-
da (QSI1) sistemden kt kabul edilmektedir.
PXI = QX I1
Giri atksu akmndaki toplam KOnin ayra-
bilir ksm (CS1), fS fraksiyonu ile, partikler
inert ksm da fXI fraksiyonu ile tanmlanr ise,
giriteki partikler inert KO bileenini (17)
denklemi ile ifade etmek mmkn olduundan:
f XI
X I1 = C S1
fS
sistemde oluan toplam amur, PXT, aadaki
denklem ile hesaplanr:
f XI
PXT = (1 + f EX b H X ) YNH EQC S1 +
fS
Oksijen gereksinimi, net amur retimini (PXT)
gsterecek ekilde KO zerinden yazlacak ktle
dengesinden de aada verildii gibi hesapla-
nabilir:
OG = EQC S1 PXT + PXI QS P
(9) eitlii (19) ifadesinde yerine konursa,
sistemin oksijen gereksinimi yle bulunur:
OG = EQC S1 QS P ( PXH + PXP ) (20)
(13)
Sistemde oluan znm inert rnler iin
yazlan ktle dengesinden:
QS P + f EX b H VX H = 0 (21)
(14)
(10),(11) ve (12) denklemleri birletirilerek olu-
an znm metabolik rn miktar aadaki
ifade ile belirlenir:
QS P = f ES b H X YNH EQC S1 (22)
(15)
(12), (15) ve (22) eitliklerinin deerleri (20)
denkleminde yerine konur ve (5) denkleminde
verilen fE tanm kullanlarak dzenlenir ise
oksijen gereksinimi iin aadaki gibi bir ifade
elde edilir:
OG = EQC S1 [1 YNH (1 + f E b H X ) ] (23)
Bylece oksijen gereksinimi, inert rnlerin de
(16) dahil edildii net dnm oranna bal olarak
bulunur. Denklemden grlebilecei gibi, belirli
bir atksu karakteri iin oksijen gereksinimi
sadece amur yann bir fonksiyonudur. Atksu
karakterini belirleyen parametrelerden, YH ve fE
gibi stokiyometrik katsaylar ile bH gibi bir
kinetik katsaynn oksijen gereksinimi hesabn-
da etkili olduu aka grlmektedir. Atksu-
daki ayrabilir KO konsantrasyonunun (CS1)
(17) belirlenmesi de son derece nemlidir. Sistemin
iletme koullarna bal olarak giderim verimi-
nin hesaplanabilmesi iin de hidroliz prosesinin
kinetik katsaylarnn belirlenmesi gereklidir.
KO/UAKM Parametreleri ile Oluturulan
Modeller
QC S1 (18)
Aktif amur sistemlerinin tasarmnda ou kez
sbstratn [KO], biyoktlenin de uucu askda
kat madde, [UAKM] cinsinden ifade edilmesi
pratik kolaylk salamaktadr. Bu durumda, YH
ya da YNH katsaylarnn da uygun birimlerde,
yani [g UAKM/g KO] cinsinden tanml olmas
ve ktle korunum denklemlerinde bu birimlerle
(19) kullanlmas gereklidir.
 D. Orhon, . Karahan-Gl, N. Artan

Biyoktle lmnde UAKM parametresi kulla- orannn da KO/KO birimine evrilebilmesi

nldnda oksijen gereksiniminin hesaplanabil-
mesi iin UAKMnin oksijen edeerine evril-
mesi gerekmektedir. evirme faktr olarak
kullanlan fXin deeri aktif biyoktlenin yapsal
kompozisyonunun C5H7NO2 forml ile tanm-
lanmasndan hareketle teorik olarak 1.42 g
KO/g UAKM olarak bulunabilir. amurun
dier bileenleri iin bu evirme faktr 1.42 g
KO/g UAKM deerinden bir miktar farkl
olabilir. Reaktrde llen UAKM deerinin,
XT,UAKM, (8) denkleminde kullanlabilmesi iin
aktif biyoktle fraksiyonunun da, fH, bilinmesi
gerekir.
Aktif biyoktle fraksiyonunun, fH, iletme
koullarna (X) ve atksu iindeki inert parti-
kler KO fraksiyonuna, fXI, bal olarak deie-
cei (12) ve (18) denklemlerinden grlmek-
tedir:
PXH f S EYNH
fH = = (24)
PXT (1 + f EX b H X ) f S EYNH + f XI
Bu durumda (8) denklemi:
OG = (1 f X YH' ) EQC S1
(25)
+ V f H f X (1 f E ) b H X T , UAKM
eklinde dzeltilmelidir. Burada:
YH
YH' = [g UAKM/g KO] (26)
fX
olarak tanmlanmtr. Benzer ekilde,
UAKM/KO birimi ile verilen net dnm
iin (23) denkleminde fX evirme faktr kulla-
nlmaldr:
OG = EQC S1 [1 f X YNH
'
(1 + f E b H X ) ] (27)
Bu ifadede:
YNH YH'
'
YNH = = (28)
fX (1 + b H X )
olarak tanmlanmtr.
BO5/UAKM Modelinin Verdii Bantlar
KO, daha nce de belirtildii gibi, modelleme-
de ve tasarmda kullanlabilecek en uygun para-
metredir. Buna karn, deiik lkelerde geerli
birok ynetmelikte, tasarmn hala BO5 kulla-
nlarak yaplmas istenmektedir. Trkiyedeki
ller Bankas Ynetmeliindeki hesaplamalarda
da BO5 parametresi esastr. Bu tr bir yaklam,
ller Bankas Ynetmeliinde olduu gibi, ge-
erli stokiyometrik katsaylarn ve model bile-
enleri arasndaki ilikilerin yanl hesaplanma-
sna yol amaktadr.
Zorunluluk olduu hallerde, reaksiyon kinetii
matrisini, sbstrat ve biyoktle iin BO5 ve
UAKM kullanarak kurmak mmkndr. Bu du-
rumda birim ayrabilir KO miktarna kar
gelen BO5 deerini veren bir f [g BO5/g
ayrabilir KO] katsaysnn matristeki gerekli
stokiyometrik ifadelerde kullanlmas ve Yh
katsaysnn [g UAKM/g BO5] birimi ile tanm-
lanmas gerekmektedir. Bu ekilde oluan reak-
siyon kinetii matrisi Tablo 3te verilmitir.
BO5/UAKM modelinde oksijen gereksinimi

Tablo 3. BO5/UAKM Sisteminde Reaksiyon Kinetii Matrisi

Bileen i 1 2 3 Proses Hz, j

j Proses X S S0 ML-3T-1
1 1 f f X Yh S
1 oalma 1 - - . .X
Yh f Yh KS + S

2 sel solunum -1 - -fX kdX

-3
Parametreler, ML UAKM BO5 O2 -
 Aktif amur sistemlerinde oksijen gereksinimi

Tablo 3te verilen reaksiyon hzlar kullanlarak uyarnca nfus, kii bana den su kullanm
aadaki gibi ifade edilir: zerinden hesaplanmas gereken atksu debileri
ve yine kii bana den kirlilik yklerine gre
1 f f X Yh yaplacak hesaplar tasarlanacak tesislerin ana
OG = V X + V f X k d X (29) tasarm parametrelerini oluturmaktadr. Fizik-
f Yh sel ve mekanik, biyolojik ve kimyasal artma
prosesleri ile amur stabilizasyonu, artlm
Bu modelde giderilen sbstrat iin aada atksuyun dezenfeksiyonu ve koku artm pro-
verilen eitlik yazlabilir: seslerinin eitli uygulama niteleri iin hazr-
lanm olan teknik artname, aktif amur sistem-
lerinin havalandrma havuzlar iin tasarmda
V X = QS1 (30)
Yh kullanlacak kriterleri BO5/UAKM modeli do-
rultusunda belirlemektedir.
Burada, sisteme giren atksudaki organik mad-
denin (S1), KO cinsinden eitlii aadaki Bu almada, ller Bankas artnamesi ile belir-
gibidir: lenen tasarm parametrelerinin doruluunun
deerlendirilmesi amalandndan, bu artname
S1 = f C S1 (31) ile belirlenmi formller ve nerilen katsaylar,
yukarda detayl bir ekilde tanmlanm ok
Bu eitlik yukardaki denklemde yerine kondu- bileenli aktif amur modeline ait katsaylarla
unda: kyaslanacaktr:

E
1 OG = a L + k re M V (36)
OG = f X Yh QS1 + V f X k d X (32) 100
f

denklemi elde edilir. Sistemin net dnm ora- Bu ifadede;

a = organik maddenin ayrtrlmas iin
n, YNh , aadaki gibi tanmlanr ise:
gerekli oksijen miktar (0.5-0.7 kg O2/kg BO5
alna-caktr)
YNH Yh E = artma verimi (%)
YNh = = (33)
f fX (1 + k d X ) L = gnlk kirlilik yk (kg BO5/gn)
kre = isel solunum hz (kg O2/kg AKM.gn)
net dnm oran kullanlarak hesaplanacak M = sistemde tutulan AKM konsantrasyonu
oksijen gereksinimi aadaki gibidir: (kg AKM/m3)
V = havalandrma havuzu hacmi (m3)
1 olarak tanmlanmtr.
OG = f X YNh QS1 (34)
f
Yukarda verilen forml almann nceki saf-
Sistemin oksijen gereksinimi gnlk sbstrat halarnda KO/KO birimleri kullanlarak tre-
giderimi ve amur retimi ile hesaplanr ise tilmi olan oksijen gereksinmesi forml ile
aadaki bant geerli olur: karlatrldnda burada yer alan ifadelere
denk den terimler aadaki gibi bulunmak-
S1 tadr:
OG = Q f X PXH (35)
f
E
L = E Q f C S1 (37)
ller Bankasna Gre Oksijen Gereksinimi 100
Hesab
ller Bankas tarafndan yaynlanm olan Sistemdeki amur, AKM cinsinden ifade edildi-
Atksu Artma Tesisi Proses Genel artnamesi inde:
 D. Orhon, . Karahan-Gl, N. Artan

X T , UAKM Tablo 4. amur ykne bal olarak alnacak

M= (38) kre deerleri
f AKM

amurun UAKM/AKM oran aada verilen LS (kg BO5/kg AKM. kre (kg O2/kg AKM.
faktr ile belirlenir: gn) gn)
0.05 0.1
X T , UAKM 0.1 0.13
f AKM = (39) 0.3 0.15
X T ,AKM 0.5 0.16
1.0 0.2
Bu durumda, (36) denkleminde verilen a ve kre
katsaylar aadaki gibi hesaplanmaldr: Tablo 5. Tipik evsel atksu iin verilen
literatr deerleri (Orhon ve Artan, 1994).
1
a= (1 YH ) (40)
f Parametre Birim Deer
YH kg KO/kg KO 0.67
k re = f AKM f H f X (1 f E ) b H (41) bH 1/gn 0.24
fEX - 0.20
Ayrca ynetmelikte gnlk amur ykne, LS, fES - 0.05
bal olarak kre parametresinin alaca deerler fE - 0.25
Tablo 4te verildii gibi zetlenmitir. fXI kg KO/kg KO 0.10
fS kg KO/kg KO 0.85
Tipik bir evsel atksu iin Tablo 5te verilen f kg BO5/kg KO 0.50
kinetik, stokiyometrik katsaylar ve oranlar kul- fX kg KO/kg UAKM 1.42
lanlarak ok bileenli model iin hesaplanan fAKM kg UAKM/kg AKM 0.80
tasarm parametreleri ile ynetmelikte verilen E % 80
parametreleri karlatrmak mmkn olacaktr.
LS = 0.8033x-0.8028 r2 = 0.9990
ok bileenli substrat modeli kullanlarak dei-
ik amur yalar iin hesaplanan aktif biyoktle Ynetmelikte isel solunum hz olarak tanm-
fraksiyonu, f H , ile buna karlk gelen amur lanan kre parametresi yukarda da verildii gibi
sistemdeki amurun aktif biyoktle oranna ve
yk, LS, parametrelerinin deiimi ekil 2de
dolaysyla da amur yana bal olarak azal-
gsterilmitir. Hesaplamalarda kullanlan for-
maktadr. ekil 3te gsterilen bu deiim a-
mller aada verilmektedir:
mur yana bal olarak, aktif biyoktle oranna
benzer olarak logaritmik bir ampirik denklem
H 1
L S = f AKM f H f X f = f AKM f H f X f (42) ile 0.9905 dorulukla belirlenebilmektedir:
YH X YNH
k re = 0.032 ln X + 0.1621
ekil 2de verilen grafik zerinden saptanan en
uygun eri denklemleri, aktif biyoktle frak- ller Bankas ynetmeliinde verildii gibi, ta-
siyonunun amur yana gre logaritmik bir nmlanan isel solunum hzn, amur ykne
azalma gsterdiini, buna karlk amur ykn- bal olarak gstermek asndan ekil 4te veri-
deki azalmann en iyi ekilde stel ampirik bir len grafik hazrlanmtr. sel solunum hz, kre,
denklem ile ifade edilebilecei sonucunu ver- artan amur yk ile logaritmik olarak artmak-
mitir. Parametrelere ait eri denklemleri ve tadr. Grafik zerinden izilen en uygun erinin
regresyon sonular aada verilmektedir: denklemi aada verilmektedir:

f H = 0.1565 ln X + 0.7928 r2 = 0.9905 k re = 0.0398 ln L S + 0.1706 r2 = 0.9864

 Aktif amur sistemlerinde oksijen gereksinimi

0.9 2.0
0.8 aktif biyoktle 1.8

Aktif Heterotrofik Biyoktle

1.6

(kg BO5/kg AKM.gn)

0.7 amur yk

amur Yk, L S
1.4
Fraksiyonu, fH 0.6
1.2
0.5
1.0
0.4
0.8
0.3 0.6
0.2 0.4
0.1 0.2
0 0.0
0 20 40 60 80 100
amur Ya, X (gn)

ekil 2. Aktif biyoktle ve amur yknn amur yana bal olarak deiimi

0.20 2.0
0.18 amur yk 1.8
sel Solunum Hz, k re

0.16 1.6

(kg BO5/kg AKM.gn)

isel solunum
(kg O2/kg AKM.gn)

amur Yk, L S
0.14 1.4
0.12 1.2
0.10 1.0
0.08 0.8
0.06 0.6
0.04 0.4
0.02 0.2
0.00 0.0
0 20 40 60 80 100
amur Ya, X (gn)

ekil 3. sel solunum hz ve amur yknn amur yana bal olarak deiimi

Yukarda verilen ampirik denklem kullanlarak belirlenmitir.

ynetmelikte verilen deerler ile ok bileenli
model sonular Tablo 6da ve ekil 5te kar-
latrmal olarak gsterilmektedir.
Ynetmelikte organik maddenin ayrtrlmas
iin gerekli oksijen miktar olarak tanmlanan a
parametresi ok bileenli model ile yaplan he-
saplar sonucu yukarda verilen atksu ve sistem
spesifikasyonlar iin 0.66 kg O2/kg BO5 olarak
ekil 5te grld gibi ynetmelikte verilen
oksijen gereksinimi ifadesinin ikinci ksmnda
kullanlan kre katsays ok bileenli modelleme
ile hesaplanan deerlerin zerindedir. Bu durum
amur yana gre irdelendiinde, ekil 6da
verilen grafikten anlald gibi, yksek amur
yalarnda, ya da baka bir deyile yava alan
sistemlerde iki farkl ekilde hesaplanan oksijen
gereksinimi olduka farkl olmaktadr.
 D. Orhon, . Karahan-Gl, N. Artan

Sonular
0.18
0.16

sel Solunum Hz, k re

0.14

(kg O2/kg AKM.gn)

0.12
0.10
0.08
0.06
0.04
0.02
0.00
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8
amur Yk, LS (kg BO 5/kg AKM.gn)

ekil 4. sel solunum hznn amur ykne bal olarak deiimi

0.25

0.2
sel Solunum Hz, k re
(kg O2/kg AKM.gn)

0.15

0.1
Ynetmelik

0.05 Model

0
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
amur Yk, LS (kg BO 5/kg AKM.gn)

ekil 5. amur ykne bal kre deerlerinin karlatrmal deerlendirmesi

Tablo 6. amur ykne bal kre deerlerinin karlatrmal deerlendirmesi

ller Bankas artname Deerleri ok Bileenli Model Deerleri

LS kre X kre
(kg BO5/kg AKM.gn) (kg O2/kg AKM-gn) (gn) (kg O2/kg AKM-gn)
0.05 0.1 33.33 0.051
0.1 0.13 14.00 0.079
0.3 0.15 3.25 0.123
0.5 0.16 1.72 0.143
1.0 0.2 0.77 0.171
 Aktif amur sistemlerinde oksijen gereksinimi
0.25
0.2
sel Solunum Hz, k re
(kg O2/kg AKM.gn)
0.15
0.1
0.05
0
0 5
ekil 6. kre deerlerinin amur yana gre karlatrmal deerlendirmesi
Sonular
Oksijen gereksinimi aktif amur sistemlerinde
hem yatrm hem de iletme ihtiyalar asn-
dan byk nem tayan bir tasarm paramet-
residir. Pratik olarak sistemin istenen verimde
altrlabilmesi ve ekonomik adan optimizas-
yonunun salanabilmesi iin, bu parametrenin
doru bir yaklamla hesaplanmas zorunludur.
Gnmzde aktif amur sistemlerinin iletilme-
sinde elde edilen kuramsal bilgiler ve ortaya
konan kavramsal yaklamlarla, aktif amur
prosesinin biyokimyasal temellerini ve bu ere-
vede oksijen gereksinimini, matematiksel olarak
belirlemek mmkn olmaktadr. Bu alma
kapsamnda, oksijen tketiminin hesaplanma-
snda kullanlan deiik modellere gre tretil-
mi ifadeler ve bu yaklamla literatrde verilen
benzer tanmlarn geerlilii deerledirilmitir.
Gncel modelleme yaklamlar itibariyle oksi-
jen gereksiniminin, sistemin en nemli iletme
parametrelerinden biri olan amur yana ve
amur yann bir fonksiyonu olarak hesaplanan
net dnm oranna bal olarak ifade edilmesi
gerektii bu alma ile aka ortaya konmak-
tadr. Ancak Trkiyede uyguland biimiyle
olduu gibi, ok bileenli modelleme kavramla-
rnn yeterince ifade edilemedii dnemlerde
oluturulmu ampirik ifadeler kullanlarak yap-
Ynetmelik
Model
10 15 20 25 30 35
amur Ya, X (gn)
lan sitem tasarmlar ve oksijen gereksinimi
hesaplamalar da mevcuttur. ller Bankas rne-
inde de grld zere, kullanlan bu tr
ampirik yaklamlar, ou kez doru tanmlan-
mas ve saptanmas gereken, havalandrma ha-
vuzu AKM konsantrasyonu ya da atksuyun
BO5 ierii gibi, sistem girdilerine ihtiya
duymaktadr. Bu tr ifadeler sistem tasarmnda
nemli zorluklar yaratmakta ve tasarm para-
metrelerinin bilimsel esaslardan uzak bir yakla-
mla seilmesine yol amaktadr.
Bu almada da belirlendii gibi, Trkiye ze-
lindeki ller Bankas artnamesi uyarnca yap-
lan oksijen gereksinimi hesaplamalarnn bilim-
sel modelleme yaklamlar ile yaplan hesaplar-
dan ok farkl olduu grlmektedir. Sistem
tasarmnda, parametre seimlerinde yaplacak
hatalar en aza indirebilmek iin bu hesapla-
malarda fazla emniyetli katsaylarn kullanl-
mas nerilmektedir. Bu durum ise sonu ola-
rak, artma verimi ve maliyetleri asndan opti-
mize edilmemi sistem tasarmlarna yol amak-
tadr. Bu kapsamda tesis tasarmna esas olutu-
racak ekilde hazrlanan ynetmeliklerin bilim-
sel ve teknolojik gelimelere paralel olarak gn-
cellenmesi gerektii sonucuna varlmtr.
 D. Orhon, . Karahan-Gl, N. Artan
Kaynaklar
ATV. (1991). Bemessung von einstufingen Belebungs-
anlagen ab 5000 Einwohnerwerten. Arbeitsblatt
A 131.
Chudoba, J., Nemec, M. ve Nemcova, R. (1968).
Residual organic matter in activated sludge
process effluents-II. Degradation of saccharides
and fatty acids under continuous conditions.
Technol. Wat., 13, 27.
Eckenfelder, W. W., Jr. ve Grau, P. (1992). Activated
Sudge Process Design and Control: Theory and
Practice. Lancester, PA: Technomic Publishing
Co. Inc.
Eckhoff, D. ve Jenkins, D., (1967). Activated sludge
system kinetics of the steady and transient states.
SERL Report No.67-2. University of California,
Berkeley.
Gujer, W., Henze, M., Mino, T. ve van Loosdrecht,
M. (2000). Activated Sludge Model No.3. In:
Activated Sludge Models ASM1, ASM2, ASM2D
and ASM3, Henze, M., Gujer, W., Mino, T., van
Loosdrecht, M., (eds.) IWA Scientific and
Technical Report No.9. IWA London. ISBN: 1
900222 24 8.
Henze, M., Grady, C. P. L. Jr., Gujer, W., Marais, G.
v. R. ve Matsuo, T. (1987). Activated Sludge
Model No.1. IAWPRC Scientific and Technical
Report No.1, IAWPRC, London.
Henze, M., Gujer, W., Mino, T., Matsuo, T., Wentzel,
M. C. ve Marais, G. v. R., (1995). Activated
Sludge Model No.2. IAWPRC Scientific and
Technical Report No.2, IAWQ, London.
McCarty, P. L., (1971). Energetics and microbial
growth. Water Pollution Microbiology, 1, R.
Mitchell, ed., New York, NY:Marcel Dekker,
Inc., 495-533.
Orhon D. ve Artan, N., (1994). Modelling of
Activated Sludge Systems, Technologic Publ.
Co., Lancester, USA.
Washington, D. R. ve Hetling, L. J., (1965). Volatile
sludge accumulation in activated sludge plants. J.
Wat. Poll. Cont. Fed., 37, 499.