Aurel Plasari

Aurel PLASARI
ORIENTI APO HIJA NGA OKSIDENTI?
N barrn e keqkuptimeve q, me kalimin e shekujve, vijn duke u shtuar mbi marrdhniet e

Perndimit me vendet ballkanike, bn pjes edhe prmimi pr thuajse gjith sa sht
ballkanike, duke e prfillur kt rajon si vis pa qytetrim "oksidental". Duke i veshur
Ballkanit prirjen pr t prmbysur situatat gjeopolitike t Europs, intelektual mediokr t
Perndimit europian i fajsojn popujt ballkanik pr mynxyra deri nga ato q s'i nx mendja.
Analistt madje flasin rndom pr "ballkanizim", n nj kuptim fortsisht pejorativ, pr t
dftuar gjith sa, n doke, n kultur dhe n nivelin e jetess, i kundrvihet Perndimit "t
tyre". Kshtu Ballkani, m shum se nj rajon, sht br nj problem, duke qen fjala pr nj
"Ballkan" q ekziston m s shumti n mendje, se n terren.
N nj situat t till sht br tanim detyr t thyerit e mjaft prej modeleve me t cilat jan
modeluar faktet e historis botrore prkundrejt historis s rajonit ton, posarisht t atyre
modeleve q prftojn nj shemblltyr t shformuar mbi zhvillimin e historis europiane n
t ciln Lindja shfaqet si nj periferi e Perndimit. Sidomos "ne ballkanikt" s'kemi m se
prse t vijojm duke pranuar nj histori t njerzimit si sht shkruar n mnyr diverguese
vetm prej "popujve t mdhenj", nj histori q e vshtron rajonin ton si nj "bot shtojc", e
cila gjallin jasht qendrs s historis botrore t identifikuar me nj tradit vetm e vetm
"oksidentale".
Shfaqet s rishti, n kt pik, pyetja e prhershme: A ekziston prnjmend nj dallim i
rndsishm mes t ashtuquajturit "Oksident" dhe t ashtuquajturit "Orient" europian? Dhe,
po qe se ai ekziston, ku qndron? Mandej, ka t bj apo jo vendi yn me nj dallim t till?
Dhe, nse ka t bj, a sht ky nj dallim thjesht gjeografik, apo q ka nj baz kulturore?
Me tjera fjal: kemi t bjm me dallime t rendit historik, apo atij qytetrimor?
M 16 prill 1999, prpara Bundestag-ut, deputeti kristian demokrat Karl Lamers, duke folur
pr shemblltyrn e formuar n Europ pr Ballkanin, thoshte: "Duhet t guxojm e t rivm
n diskutim shemblltyrat tona n karakterin absolut t tyre". N fjaln e tij Lamers-i e vinte
theksin ndershmrisht jo n kushtet historike dhe sociale t rajonit, q gjithsesi ndikojn t
sotmen dhe t ardhmen e rajonit n diskutim, por n karakterin raprezentativ t ktij realiteti
q t huajt, pa e kuptuar, ndrtojn n mendjen e tyre. Ndoshta ngase sht bashkatdhetar i
Kant-it, por Lamers-i ka gjithsesi t drejt kur flet pr shemblltyrat sa i prket ksaj zone
jug-lindore t Europs. Ngase asnj njohje s'realizohet prvese nprmes shemblltyrs s
objektit q duam t njohim, sidomos kur nuk flitet nj lnd shkencore, por bhet fjal pr at
material t ndryshueshm, me kufij t vagullt, q sht njeriu, shoqria q ai formon,
qytetrimi q at e mbruan dhe vendosja e tij para modelesh t tjera kulturore. Prkundr
vizionit t kthjellt t Lamers-it, ngjan disi "spitullake" siguria e zotris son t dashur Bova,
ambasador italian i akredituar n Shqipri, i cili n konferenecn pr shtyp pr t paraqitur
veprimtarin "Shqipria, kjo e panjohur", shpallte pak dit m par: "Italia ka qen dhe do t
vijoj t jet oksigjeni i vrtet perndimor pr Shqiprin". Por ne, gjithsesi, e dim q
Shklqesia e Tij nuk sht bashkatdhetar i Kant-it...
Shemblltyra e shformuar e "Orientit" nga ana e nj numri intelektualsh mediokr t
Perndimit sht, pr mendimin tim, fryt i asaj q n psikologji quhet transfert. Modelin mund
ta nxjerrim nga alegoria e Arnold Toynbee-t me njerzit e egr t hutuar nga t znt e hns,
d.m.th. nga dukuria e eklipsit. Njerzit e egr, simbas Toynbee-t, nuk e kuptojn se hija q z
gjithka, prve nj copze t vogl t diskut ndriues, projektohet prej vet bots s tyre. N
PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

mnyr t ngjashme, shum popuj t Perndimit i shohin me prmim e dhimbsuri
bashkkohsit e tyre t quajtur "jo-oksidental". "N prgjithsi, - vren Toynbee-i, - jemi
shum t zn me punt tona pr t vshtruar m nga afr, dhe kalojm prtej duke menduar
se hija q pllakos mbi ato qenie shndetliga qenksh fantazma e vet s kaluars s tyre".
uditrisht t ngjashm me "njerzit e egr" t Toynbee-t, intelektualt mediokr t
"Oksidentit" duken aq t hutuar nga realiteti ballkanik, sa t harrojn se me emrtimin
"Europ", n koht klasike, nnkuptohej vetm Gadishulli i Hemit (Haemus), d.m.th. Ballkani
i sotm. Vetm m von, nga fillimi i Mesjets, nisi t quhej Europ i gjith "kontinenti i
bardh". Ndonjher, sikundr dshmon harta e famshme e Fra Mauros, deri n vlug t
Rilindjes emrtimi "Europ" vihej grafikisht diku mbi Dalmacin e jugut ose Shqiprin e
veriut. Pikrisht n kt rajon zanafillor u krijuan ato q sot i prfillim si "themele" t
qytetrimit europian. Do t silleshim, pra, vrtet si "t egr" po t harronim se aty tek u takuan
Traka dionisiake, Greqia orfike, Iliria pellazgjike dhe Roma e kristianizmit arkaik u prvjua
Europa e vrtet, jo ajo gjeografike, por ajo shpirtrore, d.m.th. n kt pjes t kontinentit u
plazmuan m vlerat m t shquara t njerzimit. N kt mnyr rajoni yn, fal pozicionit t
tij t mbrotht q e v n lidhje t ngusht me dy kontinente t mdha, ka luajtur nj rol t
pazvendsueshm si vatr qytetrimi dhe si ndrmjets shkmbimesh kulturore.
Mos u habitni tani po qe se, ndonj t "egr" t dal nga alegoria e Toynbee-t ta gjejm edhe
mes skribve italian, pr shembull nn emrin Fabio Martelli, bolonjez, paraqitur lexuesve
italian si "kurator studimesh historike dhe antropologjike me impiant t gjer". N nj libr
t tij t fundit, titulluar "Capire L'Albania" (shtpia botuese "Mulliri" 1998), me nj
paprgjegjshmri q kurrfar lidhjeje s'ka me oksigjenin e premtuar prej z. Bova, bolonjezi i
"Mullirit" ka vendosur t prgojoj me do kusht "identitetin" e shqiptarve. Duke u marr me
parahistorin e shqiptarve, ai shqetsohet se kta e mbushkan historin e tyre me "mite" dhe
"legjenda", ndrkoh q historiant italian e kan lejen ta mbushin historin e tyre t vjetr
deri edhe me prrallat e ujkonjs q ushqen me cic bijt e Rhea Silvias. Me ndje t posame
bolonjezi thashethemnor u qepet zbulimeve t ilirologjis pr t'ia mohuar popullit shqiptar
iliricitetin e provuar tanim shkencrisht. Duke qen kryekput i padijshm n fush t
gjuhsis, ai guxon t prtall prkatsin indoeuropiane t shqipes, kinse ajo qenksh nj
"dogm" zyrtare. Pa u knaqur me kaq, si lehaqen ordiner q sht, i prvishet t drejts s
lasht dokesore t shqiptarve pr t dal n zbulimin se ajo i pasksh shrbyer si baz
ideologjis diktatoriale t E. Hoxhs. Si end nj rrjet paragjykimesh kundr letrsis s
Rilindjes kombtare shqiptare, rrugai bolonjez knaq kompleksin e vet t inferioritetit duke
detraktuar me sa mund shkrimtarin Ismail Kadare. Madje pr "m t shquarin" intelektual ai
zbulon n Shqipri Shahin Kadaren, ndrkoh q Dr. Shahini, mjek i nderuar, ka n kulturn
shqiptare t vetmen merit t jet vllai i I. Kadares!
Mua vet, n librin e tij, do t m gjeni t prshkruar, me llafologjin e tij tipike marksiste-
leniniste, si themeluesin e nj "ideologjie reaksionare t mbshtetur mbi dogmat e s djathts
ultranaziste" (f. 220). Si antropolog "me impiant t gjer", q s'mund t mos i dij gjitha, nga
krthiza e bots s tij q quhet "Bolonj" ai bn edhe zbulime t rndsishme fantastiko-
spiunore duke shkruar: "Analiza e realitetit shqiptar e disa eksponentve t Departamentit t
Shtetit prkon, n fakt, posarisht me perspektivat e elaboruara nga Plasari..." (f. 222) pr t
vijuar n m shum se dy faqe t tjera ballafaqimin e "perspektivave t elaboruara" prej meje
me tezat e George Tenet-it, nndrejtor i CIA-s (ff. 222-224). Aq i mirinformuar vetshpallet
ky karagjoz bolonjez sot, n epokn e internetit, sa eses sime "Vija e Tedoosit rishfaqet"
(1993, 1995 etj.) ia v n dyshim botimin n Shqipri, duke e siguruar lexuesin italian se as n
bibliografin e Biblioteks Kombtare, Tiran, ajo nuk ekzistuaksh!

Pavarsisht ktyre, avazi (angl. commonplace) m problematik i transfertit t tij psikik duket
se sht ai q vet e quan "immagjinari oksidental" i shqiptarve, d.m.th. yni, ku bolonjezi
przien si makaraonat e s'ms elemente t historis ilirike me ato t epopes s Sknderbeut,
tregimtarin e Kadares me pasues t Ptolemeut t Aleksandris, Alfonsin e Aragonit me
Aliun e Tepelens etj.
Un, qetsisht, do t desha t'u kujtoja intelektualve t ktill t paprgjegjshm, nga cilido
cep i Italis qofshin, se shkencat e ardhura prej lvizjes romantike europiane, si romanistika,
gjermanistika, sllavistika, po ashtu edhe albanistika, duke luftuar sistematikisht paragjykimin
e vjetr voltairean kundr Mesjets, kan dftuar tanim se far ka sjell Gadishulli yn n
pasurin e prbashkt t njerzimit gjat formimit t atij qytetrimi q sot e quajm
"europian". sht e vrtet se n dhjetra e dhjetra libra mbi rajonin ton, pra edhe mbi
Shqiprin, sht br commonplace t folurit pr nj thyerje njsis politike (si dhe
shpirtrore) t kontinentit europian, filluar me ndarjen e famshme t Perandoris romake n
dy pjes. (Me nj ndarje t till, nn emrin e perandorit Teodos, merret edhe njri nga librat e
mi.) Por, ta shprdorosh nj kso ndarjeje duke e zmadhuar deri sa t mbrrish t flassh,
sikundr bhet n dhjetra e dhejtra libra, pr prftimin e dy botve t ndryshme, "orientale"
dhe "oksidentale", bazuar n dy perandori, nj t Lindjes dhe nj t Perndimit, ky sht nj
prej falsifikimeve m t rnda t ksaj nyeje historike.
Kam bindjen se do t vij nj dit e kthjellt, kur do ta pranojm sheshit se dy perandori t

tilla s'kan ekzistuar kurr. D.m.th. kurr. Shemblltyra e dy perandorive sht konceptuar a
posteriori, gjat pozitivizmit historik t epoks moderne, ndrsa prej dokumenteve t kohs
nj siatuat e till n mnyr absolute s'del.
N thelbin e vet, si dhe n shfaqjet e jashtme t saj, Perandoria romake rezulton nj unicum.
Simbas Idaceut, Marciani "prftoi monarkin" ("obtinuit monarchiam") dhe "monarchia" n
latinishten e greqizuar t Mesjets s'do t thot vese "qeverisje njshe". Sikur historiant e
ashtuquajtur "oksidental" t'i lexonin me vmendje kronikat q prbjn historin kishtare t
shekujve V-VI: Idaceun, Prosperin, Viktorin Tununensis, Marcelin Komesin etj., do t
vrenin me lehtsi se Perandoria asnjher nuk u b "dy". Dhe as mund t bhej "dy".
Perandoria, n suazn e s cils funksiononin si t part tan, ashtu dhe t part e italianve t
sotm, prbnte nj konceptim historik aq njjtsor (unitar), sa rrethanat s'mund t'ia cenonin
aspak pandashmrin.
Po ta shohim n sy nj realitet t till faktesh, do t na bhet bhet e qart se si francezt, pr
shembull, e kan zmadhuar tek s'thuhet rolin e tyre n historin e njerzimit duke e br gjith
historin e "Orientit" nj kapitull ose dy, t vendosur n bisht t do vllimi "historie
universale". Pr nj hulumtues t paanshm sht dika q duket sheshit se Klovi, Karli i
Madh dhe gjith shpura e "mbretrve perndimor", frngj apo gjerman, prkundrejt
dinastive bizantine ishin nj pakogj. T rrzosh sot kt sipran t trilluar "oksidentalizante"
do t thot t kujtosh se i ashtuquajturi "Orient bizantin" ishte qendra e prpunimit dhe e
sintezs rreth s cils u zhvillua me shekuj historia europiane, madje n kt "Orient"
vendosej ather fati i njerzimit. Pr shekuj me radh ai q sot e quajm "Oksident" vetm sa
gravitonte rreth Bizantit. Aty u prqendrua ideja perandorake dhe prsri aty nj shtet mundi
ta bnte realitet nj ide t till, ai ishte "legjitimiteti" perandorak, sikurse qe edhe vet
"modeli" i perandoris. N Gadishullin ton nnshtetsit e ksaj pjese t Perandoris vijuan ta
quanin veten "roman", n greqishten bizantine Rhomaioi. Perandoria vet ishte Basilea ton
Romaion, d.m.th. "Perandoria e romanve", ndrsa vet perandort edhe pr shekuj vijuan ta
quanin veten mbasardhs t Augustit.
T kishte ekzistuar nj Toynbee edhe n kohn, le t themi, t Justinianit, kur "Perndim"
donte t thoshte ende nj bot amorfe, nuk sht udi ta kishte konstatuar dukurin e

transfertit n kahun e kundrt. Ather do ta kishte formuluar alegorin e tij me "njerzit e
egr" t vendosur n Bizant, prej nga shohin me prmin e dhimbsuri bashkkohsit e tyre t
ashtuquajtur "oksidental".
Territoret perndimore, n at koh, qen pr Bizantin vetm nj zon infiltrimi. Ky infiltrim i

fuqishm mbulonte, pr shembull, jo vetm mbar Gadishullin italik, por mbrrinte deri n
Irland, dhe vargu i papve grek (ose sirian) n Rom vijonte n nj koh kur n
Kostandinopoj askush nuk dinte m latinisht. Ndodhte, pak a shum, e kundrta e asaj far
ndodh n shekujt tan. Q "Oksidenti" t lindte dhe t ekzistonte, u desh nj proces i ngadalt
dhe i vshtir i shkputjes nga orbita bizantine drejt gjetjes s nj qendre t vetn, "njerzit e
egr" t s cils nj dit prej ditsh do t pandehnin se hija q pllakos mbi ne kndej s'qenksh
vese fantazma e "s kaluar son".
Po ta fokusonim vshtrimin mbi Gadishullin prkundrejt, mund t vrenin lehtsisht se
thuajse gjith Italia, nga Bari n Gjenov dhe nga Gjenova n Venedik, duke filluar prej shek.
VI, ose ishte nj provinc e ksaj Perandorie, ose onte nj jet tipike "orientale". Qytetart e
republikave detare qen m s shumti "borgjez" t Bizantit vendosur n tjetr truall. Dogja i
Venedikut ishte nj "dux" i llojit bizantin, ndrsa pr thuajse gjith princrit "oksidental" qe
ndrr t siguronin nj titull perandorak nprmjet ndonj martese me bijat e dinastive
bizantine. Nj nuse e ktill pati qen, n shek. XI, Maria Argjiropullos, q skandalizoi kishn
perndimore me truket dhe tualetet me t cilat qe nisur e stolisur, si dhe me sapunrat dhe
parfumrat e prdorur, t cilt n "Oksident" as njiheshin Dhe un ju siguroj q N. Iorga e ka
vrtetuar bindshm se prej Rhomaioi-ve t till vinte dhe Romeoja simpatik i "Romeo e
Xhuliets", emri i t cilit do t thot pikrisht Rhomaion, d.m.th. nj i krishter i ritit bizantin.
Prfytyroni tani egrshanin e siprprmendur bolonjez, teksa e pushton mllefi dhe guxon t
ngrihet edhe kundr vet evidencave historike, duke shkruar n librin e tij: "Plasari [...] shfaq
gjithashtu edhe nj dashaligsi t thell antiitaliane duke ln t kuptohet se "vija e Teodosit"
pasksh ndar edhe Italin, tepr e kushtzuar kjo nga Orienti..." (f. 218). Sikur ju t pranonit
ta bnim s toku nj shtitje n qytetin historik t lagunave, nj "Orient" t till t gjall do ta
ndeshnim gati n do hap. Jo vetm n stilin e ngrehinave t kultit apo n katrakteristikat e
organizimit urban, por ja: edhe kur nj veneciank ngjitet n ati pr t nder teshat e lara (ose
pr t prgjuar m mir shtpin e fqinjve), ajo ka dal n heligo, q sht vendi i shtpis ku
bie dielli, nga gr. helios. Kur edhe sot shtisim npr kanalet e qytetit me gondol, mund t
mos e dim q, pr shkak t trajts s przgjatur e t lakuar, nuk sht fjala vese pr nj
kondolion bizantin. Madje harrojm se njher e nj koh Venediku ishte vetm ai q quhej
Rialto, kanali m i thell (rivus altus), ndrsa kryevendi i tij i vrtet ishte Eraclea, emr q
vjen me siguri prej perandorit bizantin t shek. VII, Heraclius.
Pr t mos jua shprdoruar durimin me t dhna historike, do t them m n fund q
personalisht jam i bindur se shembulltyra e shformuar e prshkruara nga alegoria e Toynbee-t
s'ka pr t vijuar prjetsisht. Vlerat e krijuara brenda ksaj zone t privilegjiuar, q sht
rajoni yn, bjn pjes n mnyr t padiskutueshme n trashgimin e prbashkt t kulturs
europiane. Dhe nj "kultur europiane" e thjeshtuar vetm n trajtat e saj "oksidentale",
s'mund t prfytyrohet. Kulturorisht, si dhe shpirtrisht, Europa ngrthen n vetvete gjith sa
ka krijuar hapsira e quajtur "ballkanike". Edhe dika: kemi motiv pr t besuar se hapsira n
t ciln u prftuan nj Zamolxis, nj Orfe, si dhe arkretipi antropologjik i "vllait t vdekur t
kthyer", nuk i ka shteruar ende burimet e veta shpirtrore.
Historiani i madh i qytetrimeve (Toynbee) propozonte dy zgjidhje pr t'i ikur shemblltyrs
s shformuar q ai alegorizon: "Ose figura zotruese duhet t kthej kryet, ta kuptoj dnim
q po shkakton dhe t lviz nga vendi pr t mos e penguar m dritn, ose viktimat e saj,
mbas prpjekjesh t kota pr t'ia trhequr vmendjen dhe duke i krkuar t ndrroj pozicion,

duhet t ngrihen dhe t'i ngulin nj thik n shpin". 'sht e vrteta, me kto q thash vetm
sa prmblodha subjektin e nj librit m t fundit, q po prpiqem ta nxjerr nga dora. Ju siguroj
se s'bhet fjal pr "thik n shpin", por thjesht pr nj "instrument" i cili t'i ndihmoj
sadopak miqt tan "oksidental" pr t deprtuar n kt rajon dhe, n mos pr t'i dashuruar
popujt e tij, s paku pr t'i kuptuar ata m mir.
Bizanti i pakinezruar
Jug-lindja e shembllyer
Ridimensionimi i raporteve Orient/Oksident prgjat historis europiane ka prbr nj
problem ngashnjyes n historiografin e kontinentit, s paku prej fillimit t shekullit XX.
Historiograf dhe, posarisht, teoricien t historis i jan prkushtuar sidomos shtjes s
leximit t stereotipuar nga ana e perndimorve t tradits historiko-shpirtrore t jug-
lindjes europiane. As sot e gjith ditn fjalt e fundit pr kt shtje sjan thn, pra as
mund t thuhen n dy-tre artikuj. Shnimet q prbjn kta artikuj pretendojn vetm q, nga
njra an, ta parashtrojn shtjen duke e vshtruar nga ato q quhen knde t brendshme t
jug-lindjes europiane n t ciln jetojm dhe, nga ana tjetr, t ndihmojn pr ta zhvendosur
leximin e s kaluars s popujve t Ballkanit prej stereotipive me t cilat vishen jorrall arsye
politike.
Libri Duke shembllyer Ballkanin (New York 1997) i Dr. Maria Todorovs, profesor
universitar n ShBA, mund t prmendet si nga shembujt m t fundit t orvatjeve pr nj
ridimensionim t till. Ai sht br nj ndr librat e diskutuar n qarqet universitare dhe ato
jashtuniversitare pikrisht ngase u kundrvihet stereotipive t siprprmendura. Todorova e
fillon dhe e mbaron librin e saj me nj akuz (angl. indictment) formuluar prej analistit
amerikan George F. Kennan n parathnien pr Luftrat e tjera ballkanike, bot. i vitit 1993 i
Raportit t vitit 1913 nga Carnegie Endowment mbi luftrat ballkanike 1912-1913. Pr
autoren, si parathnia ashtu edhe botimi i ri vuajn nga nj predispozit negative n t
vshtruarit e Ballkanit si nj e tr e paqytetruar dhe e pashpres. I mbshtetur n nj
przgjedhje shnimesh udhtimi, relatimesh diplomatike, vshtrimesh akademike, dshmish
publicistike dhe letrare n shum gjuh, libri i Todorovs shqyrton ontologjin e Ballkanit nga
shek. XVIII deri n ditn e sotit, duke zbuluar rrugt npr t cilat nj tradit e mbrapsht
intelektuale sht konstruktuar, mitologjizuar dhe vijon ende t prohet n nivelin diskursiv.
Historiografi m n z q ia ka kushtuar nj pjes t madhe t puns s vet kthjellimit t

raporteve Orient/Oksident ka qen, pa dyshim, Nikolla Iorga (1871-1940). Vepra e tij
shkencore mbahet si ndr prpjekjet m t thella, m konsekuente dhe m t iltra t gjenis
njerzore pr t deprtuar npr rrugn e shkencs drejt s vrtets dhe pr ta vn kt t
vrtet n shrbim t njerzve. Nj nga drejtimet n t cilat prpjekjet e Iorgs u prqendruan
ka qen pikrisht thyerja e stereotipive n t cilat jan modeluar faktet e historis universale
prej historianve perndimor. Dyke synuar gjetjen e vendit dhe rolit q u takon popujve t
jug-lindjes europiane n kt histori, te Probleme t historis universale (1929) ai shkruante:
Skemi asnj motiv pr t vijuar ta pranojm historin e njerzimit ashtu sikundr sht
shkruar ajo n mnyr diverguese, simbas ambicjeve, t cilat asnj metod smund ti ndal
dhe ti frenoj, t popujve t mdhenj. Por, duke prfituar nga pozita jon gjeografike dhe nga
ekzistimi i sintezave q na jan imponuar, duhet t ngulisim vijat e mdha dhe pikat e takimit
pr jetn e asaj bote q t tjert edhe kur e shohin, sduan ta marrin parasysh (f. 5).
Pavarsisht shkaqeve q e shtyn, Iorga u ngrit n historiografin europiane si prfaqsues i

nj bote t injoruar, t vshtruar nga lart dhe, kshtu, t shformuar. Mbshtetur mbi nj
erudicion t pazakont dhe mbi nj fuqi shpirtrore q e bn at historianin m t madh t
kohs s tij, Iorga ia doli ti imponoj shkencs perndimore nocionin jug-lindje europiane,

duke themeluar edhe t parin Institut t Studimeve Jug-lindore Europiane m 1913. Integrimi
i Bizantit n kt njsi t historis universale sht nj nga momentet e ksaj prpjekjeje pr
skajimin e stereotipive t vjetra. Prandaj njra nga sintezat pr t cilat Iorga fliste, dhe ndoshta
m e rndsishmja e realizuar prej tij, n kuptimin q prfaqson m s miri ridimensionimin
e lakmuar, sht sinteza bizantine.
Viset iliro-shqiptare
Ndryshe nga sa prfytyrohet shpesh, gadishulli i Ballkanit kishte pr Perandorin romake t
Lindjes nj rndsi relativisht mesatare. Prej ktij gadishulli Perandoria kishte nevoj pr
bregun e Adriatikut dhe pr rrugt q e lidhnin me t. Kshtu shpjegohet q, posarisht pr
Ilirikun dhe banort e tij, t cilt bn pjes n at q quhej Basilea ton Rhomaion, dhe q sot
emrtohet Bizant, prej ndarjes perandorake t vitit 395 deri n ndarjen e pjesve pr
perndimort m 1204, koha bizantine prbn nj nga periudhat e gjalla t historis s tyre.
Interesi i Kostandinopojs pr bregun e Adriatikut dhe pr rrugt q e lidhnin me t do t jet
shkaku numr nj i integrimit t shqiptarve n Bizant, por njhersh kjo pozit e tyre
gjeopolitike do t bhet edhe motivi kryesor i shkepjes gjithnj m t madhe t shqiptarve
prej Bizantit nn ndikimin e atij q duhej quajtur implus i perndimit. Sado kundrthns t
ngjaj ky konstatim, ai nuk sht i till pr kdo q kupton qoft edhe pak nga gjeopolitika.
N kt periudhe z fill edhe shtja fetare e Ballkanit, si rivalitet jo vetm fetar, por edhe
kulturor, me gjurm specifike q i dallohen n Gadishull deri n ditn e sotit. Prej ksaj kohe
viset shqiptare nisin e prfillen si zon ballafaqimi e Lindjes me nj Perndim n ngritje e
sipr. Mes herezish dhe shkimjesh religjioze, kto vise do t bheshin fush beteje pr dy
Kishat, t cilat do t vinin duke u larguar gjithnj m shum njra nga tjetra. Sa i takon
popullsis, ajo do t ndiente n mnyr t drejtprdrejt ndikimet tanim t prkundrta t dy
Romave, t s vjetrs dhe t s res, shprehur n vija t prgjithshme n literaturn
tradicionale si kultur romane (katolike) dhe kultur bizantine (ortodokse). sht fjala pr
ndikime q, gjithsesi, zhvendoseshin me kufij vijimisht t pasigurt, madje tekanjoz. Ata q
prpiqen ta prfshijn nj ballafaqim t till n konstruksionet metahistorike dhe irealiste
(Martelli, 11), mund ta lexojn at t dshmuar, pr shekujt XII-XIII kur tanim qe shfaqur
sheshit, tek e famshmja Kronik e Mores, nse duan.
Pr ti prkapur n mnyr pamore raportet e reja t ktyre viseve mes Roms dhe
Kostandinopojs mund t na ndihmoj konfigurimi n dy rrath i O. Randit: njri rreth me
qendr n Rom dhe tjetri me qendr n Kostandinopoj. Shihet prej ktij konfigurimi se si
nj pjes e madhe e Shqipris s sotme (si dhe e Malit t Zi dhe e Dalmacis) bie brenda nj
rrezatimi t dyfisht, aty ku rratht ideal i mbivendosen njri-tjetrit. Vet kjo copz (tract)
shqiptare brenda rajonit jug-lindor europian sht dshmia se rrezatimi i dyfisht q pson kjo
zon nuk sht as fantastik dhe as i trilluar, por real, d.m.th. i konfirmuar nga historia. Nj
zone t till, kulturorisht hibride, do ti binte t ishte, s paku nga ana e jashtme, cement i
bashkimit t qarkut t Kostandinopojs dhe atij t Roms; n t vrtet, ajo rezultoi m s
shumti si nj shatter zone, n t ciln u ndeshn thuajse gjith t amet q do ta dallonin t
ashtuquajturn bot orientale ballkanike (bizantine) prej asaj oksidentale latine (romane).
Shqiptart
Pr paraardhsit e shqiptarve dhe shqiptart koha bizantine paraqitet, pikspari, si nj
periudh ballafaqimi me dyndjet barbare: t visigotve n shek. III e.r., t ostrogotve n

shek. V, mandej duke filluar nga shek. VI me radh: t avarve, serbve, kroatve, bullgarve
etj. Pr ta kuptuar rndsin e nj ballafaqimi si ky, duhet ln mansh historia dhe i duhet
drejtuar antropologjis kulturore; kshtu mund t dallohet ndikimi i drejtpdrejt i ktij
ballafaqimi n zhvillimin e grupit etnik shqiptar.
Po n kt koh bizantine popullsia iliro-shqiptare bie n takim me nj organizim
administrativo-ushtarak, sado fillestar. Nga njra an, brenda suazs perandorake (themat e
Nikopojs dhe t Durrsit, mandej thema e Ilirikut etj.), nga tjetra edhe jasht saj, s paku
duke nisur nga shek. XI. Prej shek. XI shfaqen n habitatet e shqiptarve edhe pushtete t
reja: shteti ushtarak i normanve, republikat e Venedikut, Amalfit etj. Por, kujdes! Shteti i
normanve dhe, mbas tij, mbretria e Dy Siqilive ngriheshin mbi nj tradit drejtprsdrejti
bizantine, duke pas qen edhe Italia e jugut vetm nj provinc e Perandoris. N veri t
Adriatikut, po ashtu, Republika e Vendikut riprodhohej po mbi nj dukat bizantin, me
shum tipare q do ti mbeteshin bizantine deri n fund t ekzistimit t saj. Edhe
brendaprbrenda rajonit ballkanik modele bizantine riprodhoheshin prej shtetesh n miniatur,
si Principata e Mores dhe Despotati i Epirit e i Arts, apo provinca si Dyrrachii et Arbanii
organizuar nga Republika e Shn Markut. Kndej viset i shtinte n dor nj Mihal Engjll-
Komneni apo nj Teodor Engjlli, andej shfaqej Mbreti Manfred, nj bir i tij bastard me gjith
angjevint e vet, sajoheshn dukt e Durrsit, mandej markezt, duke riprodhuar po
modele bizantine. Kshtu deri m 21 shkurt 1272, kur Karli Anjou pranonte nj kuror q ia
ofronin kont, baron, ushtarak dhe qytetar shqiptar dhe shpallte nj Regnum
Albaniae me kufij q me saktsi nuk i dinte askush. Kur prej perndimit meheshin
kryqzatat dhe nga lindja binte msymja e sllavve t Stefan Dushanit, ather ngriheshin
bujart shqiptar, Balsh, Thopiaj, Muzak. Bheshin fejesa dhe martesa nga njri breg n
tjetrin duke prdorur pr paj pikrisht viset shqiptare. Kur ndaheshin t zott, coptoheshin
edhe viset. Nj Balsh vriste n gjah nj Matarang pr ti marr gruan s toku me
Albanin, e cila sreshtte s kaluari kshtu nga nj dor n nj tjetr.
Shekulli XI sht edhe momenti kur shqiptart prmenden nominalisht n suazn e

Perandoris si Arbanoi dhe Arbanitai prej autorve bizantin, pr t dal pak m von edhe si
Albanenses e Albanesi n evidencat perndimore. sht shekulli kur Perandoria ka
mbrritur kulmin e vet, epokn e dyt t art, sikundr sht quajtur, e cila e z fillin
historik tek ardhja n pushtet e dinastis ushtarake t Komnenve. Situata kulturore e
shqiptarve gjat ksaj periudhe mund t rindrtohet duke u mbshtetur n burimet e shekujve
XI-XIII, tanim mbledhur e botuar nga Farlati (dhe Coletti) n Illyricum Sacrum VII, n
koleksionin e Acta-ve, si dhe n ato prfshir n studimet e veanta mbi Mesjetn shqiptare
nga ufflay, Thallczy, Jirecek, Valentini, Cordignano deri tek A. Ducellier.
Kemi, nga njra an, nj klas s paku politikisht t ngritur. Shtresa e saj m e kulturuar duket
e prbr prej zotrinjsh t mdhenj (dominis) t integruar deri n sferat e larta t hierarkis
perandorake. Pikrisht thyerja e papritur nga ana e zotrinjve shqiptar e ksaj njsie politike,
me sa duket edhe kulturore e fetare (isopoliteia), e ka shtyr Ataliatin t flas pr ta me tone
befasimi n kalesn shum t cituar t tekstit t tij. Nj shtres m pak e kulturuar fisniksh
(nobilis) prbhet prej kryetarsh fisesh t mdha, zotrinjsh t vegjl vends etj. brenda
mjedisit t oborreve t zotrinjve t mdhenj. Zotria i madh i Durrsit, Gjergj Thopia, pr
shembull, n shtratin e vdekjes shqetsohej pr fatin e atyre q ai i quante nobilis ac fidelis
sui ac vassalli. Mes ktyre dy shtresave regjistrohen, nga njra an, prior, arhond dhe
katapan, nga tjetra kont, baron dhe kavalier, przier n nj rrjet t kokolepsur krushqish
me familjet e mdha greke, korfiote, dalmatine, kroate, serbe, mandej hungare, amalfitane,
venedikase, gjenoveze, m von fiorentine etj. Prej t njjtave burime mund t prvijohen me
prafrsi edhe tiparet e nj jete kulturore t zhvilluar n mjediset n fjal, n oborret e
zotrinjve t mdhenj, n kapitolet e katedraleve dhe t manastireve. Mund t vihet re ndikimi

i ushtruar n kto mjedise prej ipeshkvijsh t ditur, si domenikani frng Guljelm i Ads ose
nj Gjon nga Pian del Carpino, por edhe nga princr ardhur prej oborresh t rafinuara, si ato
t Napolit, prej qarqesh intelektuale, si ai i Firences: Acciaino-t, Tocco-t, Orsini-t etj.
Nn shenjn e shkartisjes
sht pr shqiptart nj periudh lulzimi kulturor n dukje e shkartisur (angl. mixed), por
n t vrtet kjo sht karakteristika thelbsore e sintezs bizantine. Bizanti - prkufizonte
Iorga sht nj sintez elementesh mjaft t ndryshme, t ardhura nga gjithandej, q mbetet
gjithnj e hapur, derisa vet ideja bizantine u zhduk (sht Bizanti, 16).
Nga njra an ngrihen deri n qytetet e bregut adriatik, t njohura si romane, manastire
ortodokse (ai i Kryeengjllit Mhill n Ulqin nn kshtjell, ai i Shn Pjetrit n Shkodr
themeluar nga Gjergj Balsha II dhe i nnvn nj patriarku sllav nprmjet peshkopit t Zets
etj.). Nga ana tjetr, gjurmt e latinitetit zbresin deri n terminologjin kishtare ortodokse,
sikundr sht rasti i kishs s vogl t fshatit Drenov (n luginn e Limit), ku Karl Patsch-i
zbulonte fragmente mbishkrimi latin t shekujve IX-X. Durrsi, ky qytet i prftuar n rrugt
gjeografike t bots si krye ure mes Roms dhe Kostandinopojs, prbn shembullin par
excellence t ksaj shkartisjeje. Nga njra an, prej shekujve t par t shkimjes (schisma) n
Durrs u vendosn njra prball tjetrs dy seli simetrike: nj ipeshkv katolike dhe nj
peshkopat ortodokse. Madje pr nj koh t gjat regjistrohet bashkekzistimi i njkohshm i
dy metropolitve, t cilt i ndrronin vendet njri me tjetrin sa her ndryshonte sundimi
politik: nn nj autoritet bizantin dbohej metropoliti katolik, ndrsa nn nj autoritet
perndimor i dbuari ishte metropoliti ortodoks (ufflay, 125). N t njjtn koh n qytet
takoheshin t dyja gjuht e mdha kancelareske t kontinentit: latinishtja dhe greqishtja. Deri
n kohn e sundimit venedikas u mbajtn aty shrbimet noterile n greqishte dhe n latinishte:
notarii greci autentici et alii notarii boni latini (1401). Nj shkartisje e ktill ndeshet edhe
n monedha, mbishkrime varresh, kisha etj. Edhe n fillim t shek. XX n nj nga muret
rrethuese t Durrsit rindrtuar prej turqve me mbeturina t lashta t ports s madhe
Jirecek-u dhe mbas tij ufflay zbulonin nj muze t vrtet mbishkrimesh romake,
bizantine, venedikase, copra stelash funerare, stema etj. Me gjas, nj ksi situate e shtynte
ufflay-n t caktonte se pikrisht q aty niste damari ballkanik q do t ndante n
Gadishullin ton Oksidentin nga Orienti.
Nga pikpamja artistike, prej njrs an t kufirit kulturor u ndie lulzimi i artit t kapelave
(angl. chapels), t kishzave t vogla me kupol n trajt kryqi dhe e kodikve t praruar. Nga
tjetra, konkuronin nj shkoll e Dalmacis latine, nj tjetr e artit romanik sjell prej
mbretreshave frnge t martuara n shtpin mbretrore t Rashs ose me feudal t tjer
vends (si Thopiajt), me nj art pastrtisht latin q zbriste nga Kotorri deri n manastirin e
Deanit. Nj tjetr shkoll piktorsh bizantinegjant t Perndimit, nprmjet monumentesh si
abacia benediktine e Shn Shelbuesit n Rubig, takohej me nj shkoll venete ose veneto-
dalmate etj. Shpesh n t njjtat ngrehina fetare shkartiseshin elemente t artit romanik me ato
t artit gotik q, n t vrtet, sqen pos se pjes e sintezs bizantine. N kishat m t
rndsishme, prej t cilave jan ruajtur afreske ose mbishkrime mesjetare, prkrah modeleve
t dukshme bizantine bie n sy prdorimi i latinishtes pr shenjtor q n pjesn e tyre m t
madhe mbahen pr oriental. Kisha e Vaut t Dejs, kushtuar Shn Mris, ka pasur
mbishkrime njhersh greke dhe latine. Kulti i shumprhapur i Shn Sergjit dhe Shn Bakut,
trashguar ndoshta nga koha e Justinianit, u prfaqsua pran Shkodrs nga abacia e famshme
benediktine mbi Bun, q dshmonte pikrisht ndikimin e atyre q jan quajtur dy tradita.
N fakt, fjala sht po pr sintezn bizantine, edhe m t dukshme n fushn e artit. Prsri

ka qen Iorga ndr t part q ka vn re se shoqria bizantine nuk pati krijuar asnj nga
elementet q ia prbjn sintezn e saj t pasur dhe t shklqyer artistike (Probleme, 88).
Dhe shtonte po aty: Arti romanik, arti grek dhe arti oriental u bashkuan pr t dhn kt
shkartisje interesante: artin bizantin.
Bizanti simbas Iorgs

Historiografia perndimore, ndonse e vinte re gjithnj m shum peshn e madhe q kishte
ngritur Bizanti n historin universale, qe msuar ta trajtonte Perndimin si qendr t
prhershme t ksaj historie, ndrsa Orientin si periferin e tij. N punimin e tij n z Sprov
sinteze e historis s njerzimit (1923), n veprn madhore Histori e jets bizantine simbas
burimeve (1934) dhe sidomos n vllimin e saj IV me titullin kuptimplot Bizanti mbas
Bizantit, si dhe n nj varg ligjratash t prmbledhura n dy vllimet Studime bizantine
(1939), Iorga u prpoq t bj inventarin e atyre realiteteve q pr nj koh t gjat e patn
imponuar Bizantin n rrafshin e par t historis universale. Njrn nga ligjratat e mbajtura
n Universitetin e Sorbons ai me krenari e fillonte kshtu: Dhe sado q ta ken hequr
mansh sprovn time pr nj sintez t nj historie universale, mua do t m dihet s paku
prpjekja pr t shfronsuar prej ksaj sipranie Perndimin pr momentet kur ska qen
Perndimi ai q vendoste pr fatin e njerzimit (Histori, 26).
Ishte koha kur n bizantologjin botrore thuhej rndom: kishte n Mesjet nj Oksident
qysh prej ndarjes s Perandoris m dysh. Qenkshin zhvilluar kshtu dy jet paralele: nj
greko-bizantine n Lindje dhe s kndejmi vinte emrtimi i pasakt Perandori greke e
Lindjes, si dhe nj jet tjetr romane n Perndim, dhe s kndejmi pretendimi pr
ekzistimin e nj t ashtuquajture Perandori romake t Perndimit. Simbas ksaj
shemblltyre, secila perandori pasksh pasur qendrn e vet t rndess dhe nj mur pasksh
ekzistuar mes syresh, s paku deri n kryqzatat. Ather kjo historiografi i jepte vetes t
drejtn q n tekstet e historis universale (e nnvizoj universale) t fliste pr Klovin dhe
mbasardhsit e tij n po aq faqe sa fliste, ta zm, pr Justinianin, apo dinastin e
Komnenve dhe at t Paleologve marr s bashku. Kundr ksaj mnyre t trajtuari t
punve n historin universale u ngrit Iorga n dy nga studimet e tij m emancipuese me tituj
Bizanti n Oksident (1932) dhe Ndrdeprtimi i Orientit dhe i Oksidentit gjat Mesjets
(1934). T pandehsh se Bizanti qenksh shkputur nga Perndimi, nga jeta e gjall e
Perndimit, jo nga tradita juridike dhe nga kujtimet historike, - shkruante ai, - sht nj gabim
shum i madh. Mes Lindjes bizantine dhe Perndimit t rn n dor shum fisesh, disa
grupesh etnike t dala nga bota romake, ka pasur nj ndrdeprtim t vijueshm (sht
Bizanti, 23). Thuajse pr t knaqur edhe ata historian q kan mbrojtur me ngulm iden e
nj perandorie t Perndimit, Iorga propozoi termin perndim perandorak si konceptim
m bashkkohor. Kjo prkon me at realitet faktesh simbas t cilit Perandoria romake u vijua
dhe u prqendrua n personin e perandorit, i cili ndodhej n Kostandinopoj; ideja
perandorake dhe legjitimiteti perandorak q ai prfaqsonte do t prbnin teorin politike t
Mesjets. Ky interpretim, n mnyr t qart, u kundrvihet atyre q kan dashur t shohin te
Bizanti vetm nj monarki orientale, nj shtet tampon mes barbaris aziatike dhe nj
Perndimi kinse t qndrueshm n vetvetete.
Ksisoj Iorga u b nj nga liruesit e bizantologjis botrore, pr t ciln mund t thuhet se
mbas tij ka ardhur duke e pranuar gjithnj m shkoqur peshn e Bizantit n historin
universale. E dshmojn kt evoluim nj sr sintezash madhore mbi Bizantin: nga Georg
Ostrogorski (Mynih 1940/1952), Luis Brhier (Paris 1948-1950), D. Angelov (Sofie 1959-
1967) etj.

N nj ligjrat t mbajtur pr miqt e universitetit t Parisit dhe t titulluar E ardhmja e
studimeve bizantine (1929) Iorga u trhiqte vmendjen ndaj nj rreziku gjith atyreve q
merren me Bizantin dhe dshirojn tia gjejn atij vendin q i takon prkrah qytetrimeve t
tjera t mdha t s kaluars. Ai bnte fjal pr rrezikun q bizantologjia t mbytet n vepra
arkive, filologjie, n cic-mice hulumtuesish q e thrrmojn njsin organike t jets s
njhershme bizantine n grimca t panumrta prej t cilave askush m smendon ta rindrtoj
t trn si nj t gjall. Shkenca - kshillonte ai - duhet t vshtroj pak edhe vetveten. Sepse
ajo duhet t vendos: ose t mbyllet n nj qark shum ngusht mandarinsh mandarinsh
q nuk e shohin, shpesh nuk e dgjojn dhe nganjher nuk e vlersojn njri-tjetrin ose ajo
duhet t bj nj gj tjetr: t el dyert dhe dritaret. Po t mos i el dyert dhe dritaret, ajo do
t mbetet mjaft e nderuar, por do t jet jasht kohs s saj dhe un sbesoj se sht br
ndonjher pun e mir duke qndruar jasht rrymave q zotrojn nj epok (E ardhmja, 5).
Si ktu, edhe n m se nj ligjrat, ai u bnte thirrje kolegve t tij t mos e kinezronin
ksisoj Bizantin.
Bizanti s brendshmi
Nj rrug e till, e elur prej Iorgs, t detyron ta prkufizosh Bizantin pikspari me at far
ai vet (Bizanti) llogariste se ishte dhe synonte t ishte nprmjet ides bizantine t tij, dhe
jo nprmjet asaj se si dukej ai s jashtmi. Transfizika e mrekullueshme e historianit q i
gjallinte prbrenda e bri Iorgn t shndrrohej, si me thn, n bashkkohs t Bizantit. Ai u
prpoq t mendonte dhe t ndiente si njeriu bizantin dhe t na thot se sht Bizanti ashtu
sikurse do t na e kishte thn nj diplomat, nj funksionar i kancelaris perandorake, ose nj
njeri i rrugve t Bizantit. Qe ky nj element specifik, modern n thelb, i metods s tij
shkencore. Kshtu n mnyr t prer ai na mson: Ne sot themi Bizant, por me kt emr
nuk thirrej vese qyteti i dikurshm. Bizanti nuk sht nj perandori greke ose orientale, por,
n konceptin e vet themelor, perandoria romake: Basileia ton Rhomaion. Greku vet, n jetn
e tij popullore, mbrtiti ta quante veten jo elen si dikur, por Rhomaios (sht Bizanti, 15).
Dhe m tej: Perandort e Kostandinopojs nuk e patn mbajtur veten kurr si perandor t
nj territori, por si perandort e bots mbar. Gjith sa thuhet se perandort e Bizantit
paskshin njohur perandort gjerman t perndimit jan vetm prfytyrime t shkaktuara nga
krenaria oksidentale. Kurr ndonj perandor i Bizantit ska pranuar se ekziston nj tjetr
perandor n Rom, n Aahen, n Paris apo gjetiu (f. 20).
Te ky karakter n thelb romak i Perandoris, pavarsisht formave t reja n t cilat ai
transpozohej, mund t gjendet gruri i themelit i marrdhnieve t shqiptarve me Bizantin.
Nse ky Bizant mundi tu afrohej shqiptarve, ti devijonte ata sadopak nga jeta e vjetr
popullore dhe ti fuste n suazn e vet, kt nuk e bri as prej ndonj karakteri grek t tij dhe
as prej ndonj devocioni t posam t shqiptarve pr ortodoksin. Nse Bizanti iu afrua
shqiptarve dhe shqiptart iu afruan Bizantit, kjo ndodhi ngase, prej tradits s lasht romake
t mbetur n instinktin e masave iliro-shqiptare, ata njihnin veten n bazn romake t tij.
Pa zvogluar kontributin themelor t Roms s vjetr, nj rol t konsiderueshm u zbulon

Iorga popujve t jug-lindjes europiane n at bot t madhe q gravitonte n orbitn e
Bizantit. Kt rol ai e sheh n funksion edhe t vet sistemit t qeverisjes bizantine, shum i
ndryshm prej zotrimit apo sundimit q mund t prftytyrojm ne sot: Grupet etnike t
vendosura n Ballkan shnon ai vijonin t jetonin mbas mnyrs s vjetr, donjri i
kantonuar n domenin e vet, ndrsa ndaj rumunve, ndaj shqiptarve dhe ndaj grupeve t
ndryshme sllave Perandoria vet ishte e gatshme t pranonte ato forma partiarkale pr
ekzistime etnike q vareshin prej saj vetm pr sa mund tu shrbenin synimeve t saj, si

fiskalitet dhe mjete mbrojtse. Ekzistonte kshtu konfederimi etnik i pashprehur, por prandaj
edhe m real, nn udhheqjen siprane t nj perandori. donjri prej grupeve etnike
ballkanike mund ta rivendikonte at edhe pr mbret. Nuk ishte perandor i grekve a i
shqiptarve a i rumunve; ishte perandori i t gjithve dhe gjithsecili mund t besonte se
basileusi ishte perandor n radh t par pr t vet dhe se ai shqetsohej pikspari pr
mbrothsin dhe qetsin e nnshtetsve t tij t cilt i prkisnin ktij apo atij grupi entik.
Skishte pra as rivalitet, ngase t gjith e dinin veten nn kraht mbrojts t perandorit t tyre
(Forma bizantine, 100-101).
Punt e mdha themelore

N revistn The american historical review, vll. 105, nr. 3 (qershor 2000), n rubrikn e
opinioneve mbi librin e siprprmendur t Torodovs, mes t tjerave jep opinionin e vet
edhe njfar Gary nga Teksasi. Gary pa mbiemr paraqitet mjaft i acaruar nga libri n fjal.
Gary sht bezdisur prej citimeve dhe referimeve t shumta. Edhe anglishtja e librit Duke
shembllyer Ballkanin Gary-t i vjen e vshtir n vesh. Gary-n jo vetm nuk e pasksh
dfryer ky libr, por ai mburret se nuk e ka mbaruar dot as kreun e par dhe e ka ln librin
on an airplane. Gary kshtu sht i kuptueshm n acarimin e tij. Pr t shtyr kohn n
avion, n vend t nj libri q prpiqet t liroj mendimin, Gary-t do ti duhej rekomanduar
ndonj best-seller me aventura lkurkuqsh apo paraadhsish t tjer t tij.
Pr ne punt qndrojn ndryshe. Prfshirja e pararadhsve t shqiptarve, dhe mandej e vet
shqiptarve, n botn e madhe q gravitonte n orbitn e Bizantit gjat Mesjets pati pr ta nj
rndsi dore s par: sepse, si pr t shumtn e popujve t jug-lindjes europiane, kjo prfshirje
u dha shkas proceseve 1) t amalgamimit etnik dhe 2) t prftimit historiko-shpirtror. Po ti
kthehemi vshtrimit emancipues mbi Bizantin, nj rol i dalluar n formimin e popujve dhe t
qytetrimit t ksaj jug-lindjeje europiane u takon etnive vendse, mbi t cilat erdhn e u
shtruan shprnguljet sllavo-bullgare. Trak, ilir, kolonizim romak, - numronte Iorga, - kto
jan punt e mdha themelore, pavarsisht asaj far dyndja sllave dhe turanike ka ndrtuar
mbi themelet e tyre, t cilat mbasktaj do t jen t padukshme (T prkufizosh Bizantin,
417). Do t thot kjo se evoluimi i popujve prkats ka ndjekur absolutisht t njjtn vij si
dhe n shoqrit e tjera t mbajtura oksidentale, madje n marrje e dhnie t prhershme me
to, gjat asaj epoke t mrekullueshme shndrrimi t vijueshm q padrejtsisht e quajm
koh e mesme.
Smund t mos kujtohet, m n fund, se me librat dhe ligjratat e tij nj dijetar si Iorga e
ndihmoi shkencn perndimore t shoh ktu ku ne jetojm jo nj mish-mash popujsh, q
prbjn fuin e barotit t Europs, por nj bot me t kaluar, t tanishme dhe ardhme, t
cilat mund t paraqiten n trajtn e nj zhvillimi njjsor t vijueshm. Mbas Iorgs tanim u
b nj domosdo t vshtruarit e jug-lindjes europiane, sikundr erdhi duke u emrtuar
Ballkani, si nj bot e integruar, nga ana e saj, n njsin e madhe t historis s njerzimit.
N kt mnyr historia ishte dhe mbeti pr t nj shkenc e jets, d.m.th. shkenc e gjrave
t gjalla, e paracaktuar t pasuroj, t thelloj dhe madje t prij, n rast nevoje, jetn e sotit.
Prej ksaj jete historia merr vijimisht sugjerime, kshtu i zmadhon mundsit e t kuptuarit t
asaj far ka qen dhe, prej shum rrnjsh t thella, mund t vijoj ende t jet.
Lufta q Iorga bnte kundr nj historie t konceptuar si perandori mandarinsh, t izoluar
me murin e tyre kinez, sht gjithnj aktuale pr t na msuar t refuzojm historishkruesit
papagall t stereotipive, pa kurrfar lidhjeje me nevojat dhe aspiratat e bots mes s cils
jetojn, pr t cilt lexuesi e di se far do t thon qysh para se ta hapin gojn.

"Premiera" e rnies s Bizantit
Merimanga
Ishte mbasdite von kur Mehmeti II hynte n Kishn e Shn Sofis. Ndrsa ecte n drejtim t
altarit, ai ndalonte njrin nga ushtart e tij t cilin e pa duke shkulur mermerin e dyshemes.
Plakitja, i tha sulltani, sdo t thot shkatrrim i ndrtesave publike. E kishte br mendje q
kisha do t kthehej n xhami kryesore t qytetit. Me urdhr t tij imami i moshuar u ngjit n
pupitr dhe shpalli emrin e Allahut. Sulltani preku dyshemen me allmn e vet n shenj
lutjeje dhe falenderimi. E kishte realizuar synimin: Kostandinopoja ishte e tija, qe 29 maji i
vitit 1453 dhe ai ishte vetm 21 vje.
Duke ln Kishn e Madhe, Mehmeti II kaloi npr shesh dhe iu drejtua Pallatit t
perandorve tanim t plakitur, ndrtuar para njmbdhjet shekujsh e gjysm nga
Kostandini i Madh. Ndrsa endej npr sallat e mome dhe pantuflat i preknin gurt e
mozaikve mural t prishur, t cilt sot jan t rindrtuar me urdhrin e tij, thuhet se
mrmriste me vete vargjet e nj poeti persian: Merimanga end perdet n pallatin e
Cezarve,/ Kukuvajka njofton ort n kullat e Afrasiabit.
Pavarsisht ndryshimeve n terma, pak a shum kshtu u plqen ta prshkruajn kt ast

historik t gjith historishkruesve perndimor, pr t cilt 29 maji i vitit 1453 sht dita e
rnies s Bizantit. Aq pesh i sht dhn n historin universale ksaj date, sa me t sht
shnuar tradicionalisht kufiri ndars i dy epokave historike: kohs s mesme dhe kohs s re.
Po pse, vall, e shumta e historianve q jan marr gjer dhe gjat me katastrofn e 1453-
shit i bishtnojn nj ane tjetr, q jo m pak interes do t paraqiste pr historin e
marrdhnieve Orient/ Oksident? E kam fjaln pr faktin historik q pushtimi i
Kostandinopojs prej osmanve m 1453 nuk ishte vese nata e dyt (the second night) e
nj premiere (the first night) t konceptuar n Perndimin europian dhe t realizuar po prej
ktij Perndimi gati dy shekuj m par se turqit selgjuk. Apo mbi katastrofn e 1453-shit
sht ngulmuar me t teprt edhe pr t shlyer, pak nga pak, hijen e pushtimit perndimor
me t cilin n t vrtet u vulos rnia e Perandoris romake t Lindjes?
Paradoksi i shekullit XI
N libra dore t historis, t gjeografis politike etj., shekujt X-XI bizantin paraqiten si
periudh apogjeu; edhe un n shkrimin paraardhs cilsova se i njmbdhjeti sht
shekulli kur Perandoria kishte mbrritur kulmin e vet, epokn e dyt t art. sht e
vrteta, m 1025 kufijt e Perandoris mbrrinin n lindje deri n Eufrat dhe n malet e
Armenis, n perndim prfshinin pjesn e poshtme t Gadishullit italik, n veri kapnin
Danubin dhe Dravn, si dhe ndeshnin n kufijt e Venedikut (Charanis I, 180). Perandori
Vasil I (976-1025) u kishte ln mbasardhsve nj shtet me kufij, fuqi dhe prestigj q nuk i
kishte pasur prej kohs s Herakliut. Por, po brenda ksaj periudhe apogjeu, shfaqeshin pr
Perandorin edhe shenjat e teposhtjes.
Pos problemeve t brendshme politike dhe, sidomos, ekonomike, prej gjysms s dyt t shek.
XI Perandoris i duhej t ndodhej vijimisht n mbrojtje n m shum se nj front: nga kufijt
jonik dhe adriatik i rraseshin perndimort; Danubin e kishin zn hungart; nga veriu i
dyndeshin gjithnj m shum sllavt; ndrkoh turqit selgjuk kishin zn Armenin dhe ishin
ngulur n rrafshin e Azis s Vogl. Nga ana tjetr, s paku prej asaj q njihet si skizma e
Fotit (860), marrdhniet e Kostandinopojs me papatin ishin prkeqsuar. M 16 korrik
1054 t drguarit e paps vendosnin mbi altarin e Shn Sofis nj bul shkishrimi kundr

patriarkut t Kostandinopojs Mihal Qerulari dhe ndjeksve t tij. Kjo dat shnon nj prerje
t rnd historike n marrdhniet e prgjithshme Lindje/Perndim. Prej ngjarjes s vitit 1054
papati priste rastin pr tu vn n lvizje kundr skizmatikve t Lindjes.
Ky rast u gjet m 1059, kur papa Nikoll II (1058-1061) njohu formalisht pretendimet e kontit
norman Robert Guiskard mbi Italin bizantine dhe miratoi pushtimin nga ana e tij t
territoreve prkatse n Gadishullin italik. Me mbshtetjen e papatit, normant pushtuan
Brindizin, Tarentin, Regjion, dhe m 1060 Robert Giuskardi mori titullin Duk i Puljes dhe i
Kalabris para se ti shtynte pushtimet n Siqeli. Fitimi pr papatin, n kt mes, ishte i
drejtprdrejt: normant ia hiqnin eparkit e atyshme Perandoris s Bizantit dhe i vinin nn
dgjes t Roms. N Kostandinopoj shpresohej ende q marrdhniet mes dy Kishave t
mos qen prishur prfundimimisht. N koh e sipr q etat e turqve selgjuk sulmonin nga
Azia e Vogl pikat e dobta t kufijve lindor t Perandoris, m 1072 perandori Mihal II
Duka, me rastin e zgjedhjes pap t Grgurit VII, i drgonte atij urimet s toku me premtimin
pr t punuar pr bashkimin e Kishave. Por n Rom mendohej ndryshe: papa Grguri VII
u shkruante ipeshkvijve t vet se ishte m mir pr nj vend t binte nn sundimin musliman
se t mbetej nn administrimin e t krishterve q spranonin ti shtroheshin Kishs s Roms,
d.m.th. atij vet (Mijatovich, 17, 23).
I njjti pap, pak vjet m von, autorizonte Robert Guiskardin t pushtonte Bizantin dhe u
krkonte ipeshkvijve t Italis jugore ta ndihmonin pr t organizuar kt ekspedit, e cila
ndrmor m 1081. Ndrsa Basileia prpiqej t zmbrapste turqit q i rraseshin nga kufiri
lindor, n kufirin perndimor normant kaptonin Adriatikun me synim prfundimtar sulmin
kundr Kostandinopojs. Robert Guiskardi vinte n bregun lindor t Adriatikut dyfish i
prforcuar: nga bekimi papnor dhe nga nj kontingjent i fuqishm musliman (Hussey, 212).
N kt mnyr ai shtinte n dor Korfuzin, Durrsin, nj pjes t bregdetit shqiptar dhe, duke
ndjekur rrugn e vjetr Egnacia (Aegnatia), delte n Selanik. M 1082, mbasi kishte pushtuar
rajonin q shtrihet prej Ishujve jonik deri n Thesali, si dhe Maqedonin perndimore deri n
Shkup, ai i vihej puns pr krijimin e nj perandorie t re n t ciln do t prfshiheshin
Italia e Jugut, Siqelia, Albania, Ishujt jonik dhe nj pjes e Greqis kontinentale.
Kur ngjitej n fron Aleks Komneni (1081), mund t thuhet se vetm brigjet lindore t
Perandoris s tij ishin ende t tijat. Bizanti thuase skishte m flot, as ushtria nuk i
mjaftonte. Prej shfaqjes s normanve n frontin perndimor dhe deri n vdekjen e Robert
Guiskardit, qe br e qart se, edhe mbas restaurimit t rendit nn nj dinasti t re, Perandoria
smund t luftonte njhersh n shum fronte. Fitoret e normanve n Epir, n Albani, n
Thesali dhe n Maqedoni ia kishin bjerrur prestigjin Bizantit. Nga ana tjetr, duke prfituar
prej ksaj kontingjence, serb, bullgar, shqiptar, vlleh etj. rebeloheshin oreast; n nj
kontekst t ktill ballafaqimi shfaqen si etni e dalluar tek autort bizantin, si Arbanoi dhe
Arbanitai, shqiptart.
Pr kohn e dinastis s Komnenve n librin Kisha bizantine n kohn e kryqzatave
(Milano 1976) H.G. Beck-u nnvizon se u karakterizua nga nj varg i pandrprer orvatjesh
pr tia mbrritur nj marrveshjeje me papt, t cilt prfaqsonin de facto Perndimin.
Kuptohet se kto orvatje kishin t bnin, pikspari, me nj politik mbijetese t Bizantit, dhe
jo drejtprsdrejti me ann religjioze. Por, n nj Perndim q skishte nj organizim shtetror
unik dhe prfaqsimtar, kujt mund ti drejtoheshin perandort e Bizantit, pos paps? M 1095,
pr shembull, basileusi i niste nj drgat Urbanit II n Koncilin e Piacencs, duke i ln t
hapur mundsin pr tu kthyer n bashkimin katolik (Pirenne, 151). Urbani II, nga ana e
tij, vetm pak muaj m von, mes ngazllimit t turmave mbledhur rreth tij n portat e
Klermontit, shpallte Kryqzatn e Par (27 nntor 1095), e cila do t ishte nna e
kryqzatave t tjera. Po at vit papa thrriste mbledhjen e nj sinodi, i cili u mblodh m 1098

(jo m kot) n Bari me synimin pr ti dhn fund skizms s kobshme t Orientit dhe pr t
bashkuar s rishti n njsin e Roms gjith t krishtert (Panciera, 235).
Edhe mbas dyndjeve t para t kryqtarve, Manoli I Komnen m 1166 (ose 67) i paraqiste
paps nj projekt t ri bashkimi, duke i krkuar si shprblim vetm q ai ta njihte pr
perandor romak universal, si duket pa e kuptuar q tanim fjaln e kishin armt.
ishin kryqzatat?
E thjeshtuar n pyetjen fillestare se sht nj kryqzat?, shtja sht br prej kohsh
objekt i nj debati historiografik me thepa. Ndr autort kryesor: A.S. Atyia (London 1962),
A. Lders (Berlin 1964), F. Cardini (Roma 1968), C. Erdmann (Princenton 1972), G. Fedalto
(Verona 1973) etj. Kryqzatat u shpalln nga papati si luft pr t liruar Varrin e Krishtit
dhe si msymje kundr Islamit, q rrezikonte krishterimin. Kto dy synime u mbshtetn
edhe me argumentin se vet vllezrit e Lindjes kishin krkuar ndihm prej princrve t
Perndimit. Fjalimin e paps n Klermont na e ofrojn disa autor. Pavarsisht termave t
ndryshm, thelbi q mund t nxirret prej tij sht thirrja drejtuar t krishterve pr t
ndihmuar vllezrit q banojn n viset e Lindjes dhe q tanim e kan krkuar ndihmn
tuaj.
N kohn e organizimit t kryqzatave n Perndim skishte ende shtete n kuptimin

modern t termit; skishte pra qeveri konkrete q t ushtronin ndikim mbi kto organizime.
Politika e Perndimit paraqitej e njsuar nga papati, i cili e mbante at t prqendruar n
duart e veta si politik e krishter. Kshtu kjo vepr e papatit q quhej kryqzat u
organizua nn shenjn e kryqit dhe duke mbajtur kryqin ndr flamur. M ann tjetr, t
mbshtetura financiarisht nga krejt Perndimi, kryqzatat paraqiten si zgjatim i sulmeve
normane. Ndrsa, po tua zhvoshksh kamuflazhin fetar me t cilin i ka praruar historiografia
tradicionale, kryqzatat shfaqen, m n fund, si ekspedita t mdha piraterie/kusarie dhe
pushtimi.
Ashtu si normant q sulmonin pa dallim musliman dhe t krishter t Lindjes, edhe pr
kryqzatat mund t thuhet se objektivi i tyre i vrtet nuk ishte Islami. N to u ndrkalln
elemente t tjera, si pushtim territoresh, brje plake dhe, sidomos, instaurim i nj kishe
latine n territoret e pushtuara. T gjithave, doemos, nuk u mungonin prligjjet juridike:
meq papati romak mbahej pr qendr e do krishterimi t mundshm, kush nuk e njihte at
si formn e vetme kanonike n Europ, duhej ose t shtrohej, ose t asgjsohej. Papati
sngurroi t shfrytzonte ambicjet politike t princrve norman, t monarkve gjerman, t
mbretrve t Siqelis, t Anglis, t Francs e t Hungaris dhe, s fundi, t mbretrve t
Napolit e t Aragonit. Me prpjekjet pr t imponuar autoritetin e tij kishtar n Lindje, papati
e kanalizoi agresivitetin e fisnikrive europiane n drejtim t skizmatikve t
Kostandinopojs dhe dha shkasin q lvizja e kryqzatave t degjeneronte n nj luft
pushtuese, thjesht plakitse.
Me lvizjen e kryqzatave, lakmit e Perndimit duket se shprthyen pa caqe. Lindja zuri t
prmbytej prej turmash t pafundme njerzish t armatosur me prejardhjeje laragane, me
gjendje sociale e dispozita nga m t ndryshmet: aventurier norman, frngj, anglez,
gjerman etj., t gjith nn emrtimin milites Christii. Por me lvizjen e kryqzatave, edhe pr
lindort erdhi e u b gjithnj m e qart q ndr gjith armiqt e Perandoris, armiku numr
nj ishte Perndimi. Duke kujtuar t atin perandor Aleks I, pak koh para vdekjes, Anna
Komnena shkruante n Aleksiadn e saj se e kishte par tan t drrmuar nn peshn e
brengs: ai e kishte kuptuar q perndimort vinin n Lindje pr tia marr Perandorin (f.

101). Pr ta mbajtur sa m fort, ather, kt Perandori perandort lshonin shkall-shkall
prej pushtetit t tyre ekonomik dhe politik me nj teknik pikrisht bizantine: me dy bula
perandorake, m 1082 Aleksi I Komnen dhe m 1198 Aleksi III Engjll i njihnin Republiks
s Venedikut privilegje t gjera. Simbas dy dokumenteve, Venediku shtrinte zotrimin e tij
edhe n Durrs, Vlor, Korfuz, Dropull, Janin, n provincat e Devollit, Kolonjs, Ohrit,
Presps, Kosturit, Shkupit etj.
Keqkuptimin mes Lindjes (t par si ortodokse) dhe Perndimit (t par si katolik) kryqzatat
e ngritn n maj. T dyja palt erdhn e u bn gjithnj m t ndrgjegjshme pr
kundrvnien e tyre ideologjike, e cila shkall-shkall u shty n nj konfliktualitet t
mirfillt. Duke filluar prej shek. XI, ky kofliktualitet shprfaqej hapur si midis Orientit dhe
Oksidentit. Kryqtart, me sjelljen e tyre, thuase i vinin vuln opinionit t shfavorshm q
kishin pr ta pjes t caktuara t popullsive lindore. sht fjala tanim pr nj prishje q
smund t trajtohet vese si rrjedhoj e nj procesi t koklavitur historik, gjat t cilit donjra
prej dy degve t shoqris s krishter zhvillohej n mnyr gati t pavarur. Prej ksaj kohe,
pr Lindjen bizantine nami i perndimorve u vendos nj her e mir. Pr kryqtart e drejtuar
nga njfar Pjetr Heremiti kronikat tregonin se, gjat masakrave mbi t krishtert lindor
kishin mbrritur deri t piqnin foshnja n hell: they roasted Christian babies on spits...
(Norwich III, 34), far sht me shum gjas nj zmadhim. Por shtja sthjeshtohet n
pyetjen: a piqnin apo jo foshnja kryqtart. Mercenar grabitqar e t padisiplinuar, cuba t
llojit t Robert Guiskardit, pap t etur pr pushtet, tregtar q shndrroheshin n pirat gjat
udhtimit t kthimit, e gjith kjo skot perndimore e fshehur mbrapa kryqit paraqitej pr
Lindjen si barbare. Mbrojtja prej ktyre agresorve themelues t kolonializmit modern ishte
br tanim shqetsimi kryesor i Perandoris.
Inkursionet e Perndimit n Mesdheun lindor nn shenjn e kryqit sdo t kishin ato
rezultate pr t cilat, s paku, qen shpallur. T ktill nderin kryqzatave nuk ua ruajn dot
as historiograf t skajshm, si nj A. Dupront, veprn e strvjetruar t t cilit Krishterimi
dhe ideja e kryqzats e riboton m 1989 Mulliri i Bolonjs. sht nj autor q, me
serbesllkun m t madh, shpall si tishte n Mesjet: Kryqi shpuri n aktin e madhrishm
t lavdis bijt meshkuj t Oksidentit. Ai prfaqsoi imponimin me forc t ides s
kryqzats n mishin dhe n shpirtin e krishterimit (f. 108). Kryqzatat, sht e vrteta,
nuk e zmbrapsn Islamin, t cilin mtonin se e luftonin. As nuk e lidhn dot mbas Roms
Kishn e Lindjes. Madje smbajtn dot as Jeruzalemin, as Kostandinopojn, q dikur edhe i
patn pushtuar. N t kundrt, ato ndihmuan n rnien e Bizantit q, pr katr shekujt e par
t Islamit, pati shrbyer si mburoj e Europs s krishter ndaj sulmeve t arabve: rrethimet e
viteve 674-678, 717-718 etj.
Prej shek. XI n shek. XIV kto lvizje masive perndimorsh n drejtim t bots lindore u
bn nj nga shkaset pr shkatrrimin e Perandoris dhe vendosjen n territoret e saj t
regjimeve q me terminologjin e sotme mund t quheshin koloniale. T ndihmuara, nga
ana tjetr, edhe prej dyndjeve sllave n Ballkan, kto inkursione favorizuan konsolidimin e
fuqis osmane n t dyja brigjet e Ngushticave. A ska rndsi parsore, pra, pr historin e
rajonit ton shpjegimi i ktyre kontingjencave, t cilat prmbajn elemente q kan qen n
zanafill t marshimit ngadhnjimtar t sulltanve n drejtim t Danubit dhe t Europs?
Duke e organizuar Perandorin, nga njra an, dhe duke mos qen t aft t merren vesh
midis tyre, perndimort dhan ndihmn e vet n krijimin e asaj vale e cila do ti ngrinte
osmant n maj t historis s Bizantit. Nga ky knd vshtrimi, pap apo ipeshkvij,
perandor gjemanik apo mbretr, princr apo mercenar, reshper apo pirat, gati t gjith q
ndrhyn n punt e Lindjes me arrogancn e mbshtetur mbi bindjen se vetm un kam t
drejt, ndihmuan n imponimin e hegjemonis turko-muslimane n Gadishullin ballkanik.

Nisur nga ky realitet historik faktesh, srezulton gjkundi i pranueshm prfundimi provokues
i nj teoricieni modern t kryqzatave, si L. Gatto: Nga t ndjert njzshm me Zotin dhe
me drejtsin, ushtart e Krishtit dhe mbar Perndimi nxorn nj moment thelbsor t
identitetit t tyre, nj element sigurie dhe parsie ndaj t tjerve, nj fuqi q prej shekujsh iu
transmetua popujve dhe qeverive q besojn n unitetin e Christianitas-it dhe, m von, n
konceptin e bashkimit t Europs (Kryqzatat, 92). Rezultati q vrtetohet, pikrisht n
rrafshin antropologjik, sht se pr kta far perndimorsh kryqzatat qen nj sprov q
dshmoi paaftsi t madhe, nga ana e tyre, pr tu integruar me t tjert, me popullsi t
ndryshme prej tyre vet. N rajonin ballkanik, pr shembull, ushtart e Krishtit linin mbas
vetes plakitje, dhunime, vrasje dhe rrnime pa fund.
Kryqzata e Katrt
Pa br ktu historin e Kryqzats s Katrt, pr t ciln jan shkruar kushedi sa kronika,
histori dhe studime. Shkurt mund t kujtohet se porti i nisjes pr kt kryqzat u caktua
Venediku, n krye t saj u vendos dogja i tij Enriko Dandolo, dhe Republika e Shn Markut
luajti n t, prgjithsisht, rol me mjaft pesh. Pa u marr me shtjen e Varrit t Shenjt,
qysh n fillim venedikasit e kthyen kryqzatn mbi Zar, t ciln e plakitn dhe e pushtuan
m 15 nntor 1202. Pa u shqetsuar pr skandalin q mund t shkaktonte nj ksi kthese te
papati, kryqtart vijuan rrugn e ndrruar drejt Kostandinopojs. Specialist t kryqzatave
mendojn se plani pr kt ndrrim rruge sht pjekur gjat marrjes s Zars, por logjika e
ngjarjeve e do q ai t ket qen hartuar qysh m par, pr shembull n ndonj mbledhje t
senatit t fsheht.
Kryqtart e rrethuan Kostandinopojn, ku vrtet glonin grindje pr pushtet dhe, ngjithmon

nn udhheqjen e plakut Dandolo, planifikuan pushtimin e qytetit duke kthjelluar paraprakisht
edhe hollsit: teknikn luftarake, ndarjen e pushteteve civile dhe fetare q s shpejti do t
mbeteshin pa titullar dhe, sidomos, ndarjen e plaks: tre t katrtat do ti merrte Venediku
dhe nj t katrtn perandori. Sulmi u krye m 9 prill dhe Kostandinopoja ra m 13. Kurr, q
nga koht e Justinianit, qyteti skishte par nj sulm t till. Ai u kishte pas qndruar
sulmeve t persve, arabve, bullgarve, ndrsa tani binte n sulmin e njerzve q mbanin
kryqin e Krishtit mbi supe, sikundr shkruante Niket Koniata (Marzuflus, 761). Kryqtart i
vun zjarrin qytetit dhe dogjn nj pjes t mir t lagjeve. N ndryshim prej mjaft
historiografsh perndimor, botuesi i kronikave mesjetare greko-romake Charles Hopf e ka
pasur t qart se bhej fjal asgjmangut por pr nj prmbysje perandorie, kur shkruante
qysh n fjalin e par t prmbledhjes s tij: Ekspedita e kryqtarve frngj, venedikas,
flamand dhe gjerman, q prmbysi m 1204 Perandorin bizantine... (f. III).
Sulmin mbi qytet dhe marrjen e tij e kemi t prshkruar prej nj tradite t trefisht:
perndimore, bizantine dhe papnore, t tria me interes pr ant e ndryshme q prekin.
Dallohet ndr to kronika Marrja e Kostandinopojs e nj kalorsi t thjesht t quajtur Robert
d Kler, t ciln Hopf-i q e ka botuar e quan nj nga dokumentet m interesante t historis
s kryqzatave (f. XI). Edhe Zhofr Vilharduini, nj prej komandantve t Kryqzats, q do
t merrte pjesn e vet t plaks si princ i Akajs (1218-1245), n kronikn Mbi pushtimin e
Kostandinopojs ska heshtur dot pr masakrat q bn aty kryqtart dhe pr plakitjen q,
me thn t vrtetn dhe me ndrgjegje, qysh se bota sht bot, sqe br ndonjher nj e
till n nj qytet (f. 52). N hollsit q jep Niket Koniata n Historin kostandinopojase
gjenden t dhna se si kryqtart, n Kostandinopojn e pushtuar, nuk shkatrronin vetm at
q mund tu dukej bizantine, por prdhunuan varrin e perandorit Justinian dhe rrnuan edhe
monumentet q perandori Kostandin kishte pas sjell nga Roma pr t zbukuruar Romn e

re. Kronika e Novgorodit, nga an e saj, tregon plakitjen e Shn Sofis: si shprthyen portat,
kryqtart zhvoshkn arin dhe argjendin nga podi priftror dhe nga kolonat e kishs, duke thyer
ikonat e shenjta, altarin e mermert, kryqet mbi altar. Ata vodhn nj tryez t larzuar n gur
t muar, dyzet qelqe t shenjta, shandan dhe en t shuguruara, ungjillmbajtsin dhe gjith
sa kishte t muar n at kish. T njjtn gj bn edhe n kishn e Shn Maris s
Vllaherns, si dhe n kisha t tjera. N mesazhin e ankess q kleri i Bizantit i drejtonte paps
Inocent III numrohej se si kryqtart kishin djegur m shum se dymij tempuj, ndrsa
tempuj t tjer i kishin kthyer n shtalla kuajsh. N kishn e Shn Sofis kishin futur mushkat,
madje kishin therur nj mushk drejt e mbi altar. Kishin ulur n pupitr nj grua t prdal, e
cila kishte hedhur valle n kish. Kishin thyer tryezn e muar t altarit duke ia shpndar
coprat etj. Nse ky mesazh i klerit t Bizantit prmban zmadhime ose jo, kjo sht e
diskutueshme; por n nj studim bashkkohor t C. Ferrand-it me titull Sasia e plaks s br
n Kostandinopoj (1971) t dhnat rezultojn prnjmend befasuese.
Prligjjet q ather u gjetn, dhe q mund t vijojn t gjenden ende, pr kt prmbysje
perandorie t 1204-s, jan t shumta: kundrvnia shekullore Orient/ Oksident, skizma
fetare, dobsia e Perandoris bizantine, masakrimi i latinve n Kostandinopoj m
1182, risentimenti i venedikasve, interesat tregtar t Republiks s Shn Markut etj.
Edhe Kryqzata e Katrt ishte, padyshim, pasoj logjike e nj vargu bashkshkaqesh ose, si e
thot Ostrogorsky, rezultat thuase i pashmangshm i ngjarjeve paraardhse. Por ajo ishte e
pandreqshme n rrjedhojat e saj. N veanti gjith sa bn gjat atyre ditve n
Kostandinopoj frngj, venedikas, flamand dhe gjerman, t mbiemruar njsh si latin, do
t mbetej n kujtesn e banorve t kryeqytetit dhe t ish-Perandoris si nj commonplace
emblematik i asaj se far mund t bnin njerzit e ardhur nga perndimi, q e quanin veten
t krishter, n dallim nga dashamirsia dhe njerzia e fqinjve musliman.
Shkepja shqiptare
Kryqzata e Katrt e shprbnte Perandorin romake t Lindjes dhe themelonte nj
Perandori latine duke i vn nj kuror Balduvinit, kont i Flandrs, nga njra an, dhe duke
instauruar aty Kishn katolike, nga tjetra. Autori i kroniks Shkatrrimi i Kostandinopojs ka
br kujdes t shnoj ngazllimin e latinve kur kta thrrisnin: Imperium est vestrum,
nos habebimus patriarchatum! (Shkatrrimi, 92). Me ndarjen e territoreve t Perandoris s
pushtuar si plak, simbas traktatit Partitio Imperii Romaniae, Republika e Venedikut, s
cils i takonte tani e t territoreve t Perandoris, merrte edhe provincn Dyrrachii et
Arbanii, Epirin, Akarnanin, Etolin dhe Ishujt jonik. Por, n t vrtet, viset shqiptare
thuase i qen shkepur Perandoris duke iu njohur Venedikut m prpara, s paku qysh me dy
bulat perandorake t 1082-shit dhe 1198-s.
Republika tani ngulej n Korfuz dhe pushtonte pikspari Durrsin, t cilin e ngrinte n dukat.
Por, kur prparonte drejt Epirit, e gjente at t pushtuar nga nj Mihal Engjll q pretendonte
se qe mbasardhs i Komnenve. Duke pas br kauz t prbashkt me kryqtart n sulmin
kundr Kostandinopojs, me rnien e saj Mihal Engjlli kishte shtn n dor Epirin,
Akarnanin, Etolin dhe nj pjes t Thesalis, madje duke u shtrir prkohsisht deri n
Shkodr, pr t krijuar nj shtet autonom t quajtur Despotat i Epirit. Republiks do ti duhej
q, mbas shum sherresh, t binte n nj marrveshtje me kt despot t improvizuar. Nga ana
tjetr, nj pjes visesh shqiptare i kishin kaluar edhe Bonifacit, kont i Monferratit, t cilit gjat
ndarjes i kishin takuar trojet perndimore t Perandoris; me to ai kishte krijuar njfar
mbretrie me qendr Selanikun. Ky sht dhe momenti historik kur nj Dhimitr i Arbanonit

ngrihet n dokumentet perndimore si Albanensi princeps (Acta I, 133), iudicem
Albanorum (Acta I, 133) apo pahhypersebast dhe megaarhon (Hylli i drits 1938, 702).
N mnyr konkuruese njri me tjetrin shfaqeshin n viset shqiptare mbreti Manfred i svevve
(Hoheshtaufen), t cilit despoti i ri i Epirit Mihali II Engjlli i kishte dhn pr grua t bijn,
Helenn, q m 1259 i sillte atij n paj Korfuzin, Vlorn, Kaninn, Beratin dhe Durrsin
(Hopf, 107). Svononin tia mbrrinin, pr t shpallur t drejtat e tyre mbi t njjtat vise,
angjevint. Duke e mbajtur veten trashgimtar t princit Manfred, t cilin e kishte mundur n
betejn e Beneventit, Karli I Anjou (mbret i mbretris s Dy Siqelive) zbarkonte n Shqipri
m 1268 dhe m 1272 shpallte Mbretrin e Shqipris; ai i thrriste rndom bujart
shqiptar Contibus, Baronibus, et nobilibus Regni Albaniae (Reg. 1288). N t njjtn
periudh n viset shqiptare shtriheshin edhe organizime t tjera shtetrore, t rebeluara ndaj
Bizantit ose q rivalizonin me t, si bullgart apo mbretrit e Rashs. Mbas mbretit t
ashtuquajtur bullgar Ivan II Asen (n t vrtet nj vllah me emrin Joanic), pjes t viseve
shqiptare i pushtonin me radh Stefan Uroshi II Milutin, Vladislau, Uroshi II, Stefan Dushani
(1336-1356). Shkurt: nj kontingjenc e koklavitur aleancash, betejash, rrethimesh, intrigash
oborri, krushqish, shitjesh dhe blerjesh, q ndoshta duke lexuar kronika si Histori e Romanis
ose e Mores e Marino Sanudo-s (plakut) mund disi ta shkoklavitsh. Kshtu derisa u prftuan
organizimet e para t bujarve shqiptar, t mbajtura edhe si principata: t Thopiave,
Balshve etj., prfaqsues t nj aristokracie fuedale vendse ose gjysmvendse, q duket se
skishte m ndr mend ta ndante pushtetin me zotrues t huaj.
Shihet, kshtu, si krijohen pr shqiptart rrethana me rndsi parsore sa i prket organizimit

t tyre politiko-ushtarak. Formalisht duket sikur viset e tyre mbeteshin pjes e organizimit t
ri t quajtur Perandori latine, duke u kaluar si ndarje plake venedikasve, mandej duke
rn prej Republiks n duart e despotve t Epirit, s kndejmi duke u futur nn napolitant,
pr tu kthyer edhe nj her nn Venedikun etj. Por, n thelb, zotruesit q vinin dhe iknin jo
vetm nuk e pengonin nj proces organizimi t ri, por e ndihmonin at, donjri me prurjen e
vet t ndryshme nga e tjetrit. Ndikimi i Republiks s Venedikut qe kryesisht i rendit kulturor-
qytetrimor. Ai i angjevinve kishte t bnte me organizimin e drejtprdrejt politik-
administrativ simbas nj modeli feudal perndimor. Sa pr marrdhnient me organizimet
shtetrore q pasaktsisht jan quajtur bullgare apo serbe, ato funksionuan pr shqiptart
thjesht n nivelin e fiskalitetit: at q deri dje ia paguaje Kinardit ose Mihalit, sot e tutje do
tia paguash Milutinit ose Stefanit. Nga ana religjioze-politike, shqiptart mundn t ruanin
nj brtham t fort n vartsi t Roms, far bri q ndikimi ortodoks i Ohrit dhe i Pejs t
vepronte mbi ta vetm relativisht.
Gjendja organizative e shqiptarve, kryesisht politiko-ushtarake, fillonte kshtu t
kristalizohej. Pavarsisht forms, q mund ti onte ende te Perandoria e vjetr, faktikisht ata
vinin duke u larguar gjithnj m shum prej inkorporimit t njhershm dhe theksonin prirjen
pr tu organizuar simbas modelit tanim perndimor. Edhe kur m 1261, mbas prmbysjes s
regjimit latin, Paleologt do t rrekeshin t restauronin me sa mundnin Perandorin
bizantine, shqiptart do ta refuzonin at, duke i mshuar prirjes pr ta br jetn me
Perndimin. Kostandinopoja mbetej pr ta gjithnj m larg.
Dhe kukuvajka
Erdhi e u realizua n kt mnyr shkepja e shqiptarve prej Kostandinopojs, e cila nga
kryqytet i bots ishte thjeshtuar n nj qytet grindjesh mes banorsh grek, venedikas,
gjenovez etj. Franz Babinger-i n veprn e tij Mehmet Pushtuesi dhe koha e tij (Mnchen
1953) mendon se i duhet dhn t drejt Iorgs q thot se ajo far do t binte nn goditjen e

turqve t Mehmetit II nuk qe Perandoria e Bizantit, por forma e saj latine apo frnge, gjithsesi
perndimore, n t ciln qe shndrruar shkall-shkall Perandoria romake e Lindjes (f. 144).
Kostandinopoja q ra m 1453 - vren Iorga - do t jet nj Kostandinopoj levantine, e
pushtuar prej tregtis s Gjenovs dhe t Venedikut, si n kohn e Komnenve. Perandort
qen do borxhlinj t kputur q i vinin peng diamantt dhe gurt e tjer t muar t kurors s
tyre n Venedik dhe q jetonin me shpenzimet e podestatve gjenovez, t krerve t kolonis
gjenoveze t Pers (Forma, 163-4). Mund t thuhet, n t vrtet, se prej mesit t shek. XIV
perandort e Bizantit t mbetur ishin thjeshtuar n nj status vasaliteti ndaj turqve osman.
Sikurse numron hollsisht Babinger-i, gjat rrethimit nga turqit e Mehmetit II komandn
eprore n qytet e kishte n duar ushtaraku gjenovez Gjon Justiniani-Longo si protostrator i
qytetit, komandant i forcave t detit n port ishte kapiteni venedikas Alvize Diedo, si
komandant shrbenin edhe bajli venedikas Jeronim Minoti dhe antar familjesh t shquara
venedikase: Dofin, Grit, Loredan, Kornar, Moenig, Trevizan, Venier; po ashtu edhe
ushtarak n z gjenovez: Jordan dhe Leonard di Langasko, Maurik Kataneu, Pal Bokiardi,
deri te kapiteni katalan Pere Julian, spanjolli Don Francisko de Toledo etj. (Mehmeti, 144).
Mbrojtjen prej turqve do tu duhej ta kryenin, ksaj here, prfaqsuesit e atyre fuqive
perndimore q e kishin pushtuar qytetin dy shekuj e gjysm m par me zjarr dhe hekur; m
ann tjetr, trupa shqiptarsh, serbsh, vllehsh etj. qen ofruar pr t luftuar n formacionet e
ushtris s sulltanit pr marrjen e Kostandinopojs. Tradita historike prcjell edhe faktin se,
ndr bashibozukt q msyn Kerkoportn e famshme, ai q uli flamurin perandorak dhe
ngriti flamurin osman n qytet ishte nj shqiptar, q simbas Barletit quhej Ballaban Badera.
Kur turqit e dyndur n Kostandinopojn e sapopushtuar, mbasditen e 29 majit 1453, thernin,
plakitnin dhe shkatrronin, ata prsritnin tanim nj ritual t pruruar n at qytet prej
bartsve t kryqit, npr po ata tempuj, po ato sheshe, rrug, banesa. Kronikant bizantin,
q tregojn t llahtarisur se si turqit shkyenin me spata portat e mdha t Shn Sofis, nuk e
zn ngoje faktin se krejt po ashtu ato porta patn qen shqyer njher prej njerzve me
kryq t ardhur nga Perndimi. Figurat e shenjtorve dhe ikonat thyheshin e prdhoseshin tani
prej jenierve krejt si athere. Vidheshin gur t muar, stoli, shandan dhe en t arta si
n nj replay sekuencash t vjetra filmike. Kryqi i madh shkulej nga altari dhe sillej rrotull me
nj allm jenieri n maj dhe, mjerisht, kjo pr hijeroren e asaj kishe nuk ishte gj e re.
Jeniert q shtroheshin t dfrenin drejt e mbi mermerin e altarit, ndrsa qelqet e shenjta i
prdornin pr t pir ata vet dhe pr tu dhn t pijn edhe kuajve t tyre, thuase
riprodhonin prdhosjen e largt frngo-venediko-flamando-gjermane t 1204-s. Kur hiqnin
pijet, pikrisht aty, mbi mermerin e altarit t madh nisnin prdhunimin radhazi t vajzave dhe
unakve, q tanim quheshin skllevr. Gjergj Sfrancesi, i cili i prshkruan gjith tmerr n
zemr mizorit dhe ndyrsit q ndodhnin aty, sduket i interesuar t kujtoj se si kishte
ndodhur kjo hern e par. Hera e par kishte mbetur npr kronikat e D Kleris,
Novgorodensit, Sanudos, apo vet Vilharduinit, dorshkrimet e t cilave ruheshin t ndryra n
bibliotekat e Avinjonit, Berlinit, Venedikut. N kryeqytetin e bots do t rrnohej, do t
plakitej dhe do t dhunohej krejt si n vitin e largt t kryqtarve, deri edhe ikona e shenjt e
Shn Maris n manastirin e Kors do t thyhej katrsh dhe do t hidhej n short prej
jenierve n at nat t dyt t premiers s konceptuar aty e dy shekuj t shkuar prej vet
perndimorve, derisa Mehmeti 21-vjear ta kishte t drejtn ti mrmriste vargjet e anonimit
persian: Merimanga end perdet n pallatin e Cezarve,/ Kukuvajka njofton ort n kullat e
Afrasiabit.
Ia mbrritn bijt e Osmanit!

Nj Selgjuk, shum selgjuk

Stereotipat e filmave apo librave shqiptaro-sovjetik mbi nj histori osmane mbushur vetm
me zjarre dhe hekura bjn pjes, mirfilli, n arsenalin e nj historie me realizm
socialist. Periudha e sundimit osman pr jug-lindjen europiane fillon nga viti 1354, kur turqit
kaprcyen Ngushticat, dhe vijon, pa shkputje t mdha, deri m 1912, kur nga territoret e
fundit t trheqjes s Perandoris krijohej shteti shqiptar. Rebelimet, madje luftrat e popujve
t ndryshm pr t mos u prfshir n kt Perandori t re apo, mandej, pr autonomi a
pavarsi brenda vet Perandoris jan t gjitha pjes e historis osmane t jug-lindjes
europiane. Por nuk jan e gjith historia. Shfaqja e turqve selgjuk n portat lindore t
Gadishullit ton, si dhe deprtimi i tyre n t, kan nj histori t vetn, pak t njohur, shpesh
t nnshtruar tabuve.
Ndr autort t cilt kan ndihmuar q marrdhniet e popujve t jug-lindjes europiane me
organizimin perandorak osman t keqkuptohen, si dhe t keqinterpretohen, ka vendin e vet
edhe Marx-i (Vepra, IX, bot. rus). Duke u marr gjersisht me shtjet e imperializmit,
regjimet feudale e militariste, proceset e shfrytzimit etj., ai e thjeshtoi edhe historin e
Perandoris osmane brenda nj suaze t till. Duke u shtuar msimeve t Marx-it ato t nj
mendimtari tjetr, q zbriste edhe ai n fushn e osmanologjis, N.G. ernishevskit (I.M.
Borozdin: ernishevskij mbi rrethimin dhe marrjen e Kostandinopojs nga turqit, 1953),
historiografia sovjetike krijoi stereotipat e veta pr turqit selgjuk, osmant dhe Perandorin
q ata organizuan n jug-lindjen europiane s toku me popuj t tjer. Pa dyshim q edhe kta
stereotipa kan ushtruar ndikim n prishjen e shemblltyrs s raporteve Orient/ Oksident
prgjat historis s Europs.
Shum koh para se t kalonin n Europ, t vendoseshin n gadishullin e Hemit (t cilin do
ta quanin Ballkan) dhe t pushtonin Kostandinopojn (t ciln do ta quanin Stamboll), turqit
kishin kaluar npr nj proces t gjat evoluimi. S paku tri qytetrime historike: pers, arab
dhe bizantin kontribuan me prurjet e veta pr t prgatitur sundimin e tyre t ardhshm. Emri
turq dftonte n krye t hers nj grup fisesh t lidhura mes syresh pr luft dhe pushtime.
M t rndsishmet ndr to jetonin si nomad n rrafshnaltat e Altait dhe stepat e Aralit. N
fillim t shek.VI nj pjes e turqve u ngulitn dhe formuan nj shtet q vendosi marrdhnie
edhe me Perandorin romane t Lindjes. N shek. XI nj komandant i dalluar mbi t tjert, me
emrin Selgjuk, u pavarsua dhe formoi nj dinasti q do t quhej e selgjukve. Kta
selgjuk ngritn n Azin e Vogl nj kryeqytet si Konja, qendr e rndsishme kulturore e
bots islamike.
Prej gjysms s dyt t shek. XI, turqit selgjuk zbuluan n krahun lindor t Bizantit nj kufi
t mbrojtur relativisht keq: fal agresioneve t prsritura t perndimorve, nga njra an,
dhe t dyndjes hungare n Danub, nga tjetra. Qysh n kt koh Perandoria, q tanim i kishte
kta turq fqinj, ishte e detyruar t jepte e t merrte me ta, madje t bnte me ta aleanca. Kur
Frederik Barbarosa me gjermant e tij vihej n rrug drejt Bizantit, pa e fshehur planin pr
t shtn n dor kurorn e Komnenve, ai hyri n negociata me turqit e Konjs; por u
befasua kur mori vesh q Bizanti e kishte br kt gj para tij (Frolow, 176). Ajo far
Mjekrkuqi smund ta kuptonte ishte q vet politika agresive e tij dhe e trimave
perndimor si ai e shtynte Bizantin n kraht e sulltanit. S paku qysh n kohn e Aleks
Komnenit, si na e dshmon Anna (Aleksiada, I, 4, 6 etj.), turqit selgjuk thirreshin si aleat n
betejat q zhvillonin perandort kundr vasalve t pabindur ose ushtarakve t rebeluar.
N dhjetvjearin e tret t shek. XIII, domethn kur Perandoria romane e Lindjes ishte e
rn dhe territoret e saj qen ndar mes latinve, selgjukt prfituan pr t ndrmarr
marshimin drejt detit Egje. Ndrkoh edhe nj tjetr fis, drejtuar nga njfar Ertogrul afrohej
nga Azia qendrore drejt perndimit, futej n Azin e Vogl pr tu vn n shrbim t sulltanit
t Konjs. Si shprblim pr shrbimet, sulltani i caktoi ktij fisi nj territor t vogl, i cili u

zgjodh jo larg Kostandinopojs. Pr historin e ardhshme t Europs do t dukej si nj
zgjedhje fatale.
Osmani, bijt dhe bashkpuntort

Kryetari i ktij fisi pagan, i quajtur Othman ose Osman (1259-1326), bir i Ertogrulit, prqafoi
pr vete dhe pr fisin besimin musliman (Grousset, 274). Ky prqafim bhej n momentin e
duhur: nga fundi i shek. XIII Osmani prfitonte nga kriza e sulltanatit t Konjs, t shtrnguar
n luft mes mongolve t Persis dhe mamlukve t Egjiptit, pr t forcuar pushtetin e vet.
Pr kt arsye, fillimi i shek. XIV llogaritet si periudh e afirmimit t osmanve n Azin e
Vogl. Ishte koha kur Perandoria e liruar nga latint po restaurohej njfarsoj nn
Paleologt, por mbi gadishullin e Anadollit ajo praktikisht skishte m kurrfar kontrolli.
Ndr historiografit e rajonit ton, historiografia greke dallohet pr stereotipat me t cilat e ka
veshur fuqizimin e osmanve dhe deprtimin e tyre n territoret e ish-Perandoris. Realiteti i
fakteve historike tregon se bashkpuntort e par dhe ndihmsit m t afrt t osmanve n
periudhn e fuqizimit t tyre dhe t ngritjes n pushtet, qen grekt. Shoqria greke e
Anadollit kishte qen n takim t drejtprdrejt dhe t vijuar, s paku qysh nga shek. XI, me
shoqrin turko-muslimane t ndodhur aty. Nga ana tjetr, edhe n kryeqytetin e Perandoris,
prej shek. XI, glonin rndom musliman si t drguar zyrtar, ambasador, dijetar, tregtar
etj. Posarisht n shek. XII, kur Bizanti u pa i shtrnguar tu krkonte ndihm muslimanve
pr tu mbrojtur nga armiqt e prbashkt kryqtar, grekt dhe turqit u ndodhn n fakt n t
njjtin kamp. Me shfaqjen e osmanve, pr shoqrin greke nuk ishte e vshtir t kuptonte se
ajo kishte me ta shum gjra t prbashkta, madje m shum se me do popull tjetr jogrek
t ish-Perandoris. Bashkpunimi bhej, kshtu, i vetvetishm.
Osmani zuri vend mes nnt trashgimtarve t dinastis s zhdukur t selgjukve (1288-
1326) duke u br edhe themelues i shtetit q mbas ksaj do t quhej osman. Ai e njohu dhe
e pranoi qysh n krye nevojn e bashkpunimit me grekt. Kjo n fillim skishte lidhje me
islamizimin. Bashkpunimi niste nga niveli m i ult, nga ata q shrbenin n oborrin e
sulltanit, dhe vijonte me t integruarit n gjith administatn dhe n do institucion.
Islamizimi ishte nj shkall e dyt; ai e lehtsonte, doemos, karriern e prozelitve. Por edhe
kjo shkall nuk ishte e fundit: mbas saj vinte ajo e osmanizimit t grekve, proces historik
mjaft origjinal gjat shekujve XIV-XV. Procesi i osmanizimit mori vrull t madh sidomos
ndr elitat greke me sundimin e birit t emirit Osman, Orhanit, d.m.th. ende para shtrirjes s
osmanve n Europn jug-lindore.
Pr Orhanin, q do t braktiste emrtimin modest t emirit dhe do t merrte at t sulltanit
(1326-1359), historia tregon se qysh n moshn njmbdhjetvjeare e kishin martuar me nj
grek shum t bukur, t ciln burimet osmane e quajn Nilufer-Hatun (pak a shum:
Zonja Zambak). Kur u rrit, m 1345, pr ti forcuar marrdhniet me shtpin perandorake t
Kostandinopojs, Orhani mori nj nuse t dyt greke, dhe pikrisht bijn e madhe t
perandorit Kantakuzen, Teodorn. Nj hollsi pr tu mbajtur: nusen nuk e krkoi ai, por vet
perandori Joan ia ofroi dorn e s bijs pr ti krkuar mbshtetje kundr serbve t Stefan
Dushanit q prgatiteshin t marshonin kundr Kostandinopojs (De la Jonquire, 63). Simbas
R. Guilland-it, ajo mbas gjith gjasave ishte nn e princit Halil elebi, q u martua qysh
shum i ri me nj bij t perandorit Joani V Paleolog (Europa, 302). Po ky autor sjell edhe
nj prshkrim piktoresk simbas kronikave t kohs: Kur Orhani dhe katr bijt e tij i
erdhn pr vizit Joanit IV Kantakuzen, basileusi dhe mysafirt e tij u uln pr t hangr s
toku dhe basileusi me dinjitart e tij t lart ndenjn n hallin ku qen shtruar pr t hangr
mysafirt (f. 399-400).

Ky bashkpunim deri me an krushqish dhe martesash sht nj tregues m shum pr
thellsin n t ciln kishin deprtuar njra te tjera shoqria greke dhe ajo turke. Aq rndsi
duket se i jepte ktij bashkpunimi dinastia osmane, sa ajo qysh prej fillimeve t veta lejoi ti
dobsohej progresivisht trashgimia antropologjike turke. A.H. Lybyer-i n librin Qeverisja e
Perandoris osmane n kohn e sulltanit Sulejman t Madhnueshm (Cambridge 19313, 17),
ka br nj llogari krshrore: duke filluar prej sulltan Orhanit, ekzogamia e praktikuar
sistematikisht nga gjith mbasardhsit e tij mund t thuhet se pati br q, mbas njzet
sulltansh, dinastia osmane t mos prmbante m vese nj t miliontin gjak turk ( n fuqi
t 20-t).
Historiani i periudhs s par osmane, H.A. Gibbons, e pohon n mnyr t shtjelluar se si
kta transfug grek kontribuan ndjeshm n fuqizimin dhe mandej ngritjen e fuqis osmane,
n formimin e nj race t re, madje duke furnizuar ide politike q do t shpinin n
themelimin e nj perandorie t paracaktuar pr t zn vendin e Bizantit (Themelimi, 49).
Specialisti i Levantit R. Grousset e sintetizon dukurin kshtu: Duke trhequr renegat t
ndryshm, duke rrmbyer dhe rekruatuar fmij t shumt t krishter pr shrbimin ushtarak,
duke rrmbyer gjithashtu vajza t shumta greke dhe sllave, t caktuara pr tu br nnat e
brezave t rinj osman, trupat turke e shtin n dor Ballkanin fal elementve ballkanik
(Europa e Levantit, 609-610). Nga nj tjetr an, ndr shum t rrallt historian grek q e
kan pranuar kt proces integrimi, B.G. Spiridonakisi e vlerson at kshtu: Fakti m i
shnueshm i historis s marrdhnieve greko-turke n shek. XIV sht integrimi progresiv i
elementve grek n ushtrin, n administratn dhe n shoqrin osmane [...] Gjat ksaj
epoke mentesh pr themelimin e shtetit osman, grekt shrbyen si trupa ndihms t ushtris
osmane, s cils i bn shrbime t pamueshme: ata i ndihmuan sulltant n mnyr konkrete
pr t ndrtuar shtetin e tyre dhe pr ta administruar at (Katr shekuj, 213).
Ky proces varej domosdoshmrisht edhe prej politiks liberale/ toleruese t osmanve t par.
Toleranca fetare ishte nj rregull dhe mungesa e paragjykimit racor ishte karakteristik prej
zanafills legjendare t emiratit t Osmanit, d.m.th. qysh para se osmant t merrnin
sulltanatin. Edhe kur osmant u ngritn n fuqi, si rregull ata nuk ngulmonin n dallimet mes
muslimansh dhe t krishtersh. E gjitha kjo lidhej me situatn konkrete t prbrjes s
popullsive n territoret q shndrroheshin gjithnj m shum n osmane. Ja si e prmbledh
nj ksi situate, gjat shekullit t par t Paleologve, nj autoritet i historis bizantine:
Ndrsa n nj territor t pushtuar nga turqit grekt gzojn nj liri fetare pak a shum t
plot, zgjedhja dhe shugurimi i peshkopve nuk pengohen aspak dhe kulti ortodoks celebrohet
normalisht, n Athin prkundrazi princrit latin para tyre nuk kishin lejuar asnj hierarki
ortodokse dhe e kishin dbuar prej kishs s tij metropolitin Dosit (M. Viller, 538, shn. 3).
Gjat ksaj periudhe sht tregues i prgjithshm pr osmant ajo q n anglishten

bashkkohore quhet open-mindedness, d.m.th. mendsi e hapur, e lir. Deri atje mbrrinte kjo
open-mindedness, sa sulltant nuk kishin kurrfar kompleksi t mbanin n oborrin e tyre
specialist grek gjithfarsh, deri edhe mjek q kujdeseshin pr shndetin e tyre vetjak,
far do t ishte e pakonceptueshme pr nj sovran bizantin, le m pr nj mbret ose princ
perndimor q t kishte besim t till te nj turk. Me gjith procesin e ndrrimfes, q do
t merrte vrull koh mbas kohe n Perandorin e ardhshme osmane, duhet pranuar se osmant
nuk patn asnjher nj program t sakt sa i prket prozelitizmit fetar. Madje, po t
vshtrohet me vmendje ngritja dhe prparimi i tyre n Europn jug-lindore, Islami m s
shumti u dha osmanve pretekstet pr t cilat ata kishin nevoj q t niseshin n pushtimin e
bots s krishter.
N nj situat si kjo bashkpunimi, Orhani nuk e pati t vshtir t fillonte politikn e re

ndaj mbetjes s Perandoris: at t inkursioneve ushtarake. Osmant shtin kshtu n dor

Bitynin, Brusn (1326), Niken (1331), Nikomedian (1336-1337), deri edhe Galipojn
(1354) n bregun europian t Dardaneleve. Kjo ishte shtnia n dor e Ngushticave. Duke
siguruar kontrollin e tyre, ata i hapn vetes portn pr deprtimin n Europn jug-lindore . I
biri i Orhanit, Murati I (1360-1389), merrte m 1373 Manastirin, m 1383 Sofjen, m 1385
Krujn dhe Shkodrn, m 1386 Nishin, ndrsa m 1389 shpartallonte aleancn e krishter
n fushn e Kosovs. Serbia dhe Bullgaria u bn vasale t osmanve, t cilt shtyn kufirin
kshtu deri n Danub. Serbt, prej ktij momenti, u shndrruan n furnizues t ushtris
osmane; ata morn pjes n t gjitha fushatat e osmanve dhe qndruan n shrbim t tyre
deri n rrethimin e fundit t Kostandinopojs (1453) (Mijatovich, 133, 140).
Osmant iu prgjigjn me rreptsin m t madhe nj kryqzate ballkanike, t organizuar
prej perndimorve nn udhheqjen e Zhanit pa Frik (bir i Duks s Burgonjs), mareshallit
Busiko (Boucicaut) dhe admiralit Zhan t Vjens. Beteja u zhvillua n Nikopoj, m 25
shtator 1396. Ushtria e sulltan Bajazitit prbhej prej turqish dhe t krishtersh t osmanizuar,
kryesisht serb. Perndimort iu nnshtruan aty nj masakrimi q nuk e kishin njohur
ndonjher. Dymbdhjet mij robr u thern n syt e sulltan Bajazitit sa pa pernduar dielli.
Koht kishin ndryshuar: kryqtart trima skishin t bnin m me trupat e perandorve
skofiar t Kostandinopojs. Kjo betej, dhe jo aspak ajo e Kosovs mbi t ciln ngulmohet
me t teprt, prcaktoi fatin e Orientit. Ndonj autor i rrall, si njohsi i mir i Levantit R.
Grousset, e ka pranuar shkoqur: Beteja e Nikopojs qe nj shpartallim europian (f. 278).
Nga 1399-1404 osmant do t hapeshin n krejt Greqin kontinentale. Vetm mbas ksaj do
t vinte nj ndrkoh pushimi, kur ata do t trhiqeshin t zn si qen n Lindje, n luft
me mongolt, d.m.th. me Timur alamanin (Lengun) i cili do ta vononte edhe shekulli
pushtimin e jug-lindjes europiane.
Trheqja lindore
T shtrnguar si me dar mes nj Trake tanim osmane dhe nj Bitynie po osmane, perandort
e Perandoris s mbetur ishin t interesuar pr marrdhnie t mira me osmant. Fqinjt tani
vinin t ftuar gjithnj m shpesh prej tyre, ndonjher edhe prej princrve ballkanas n betejat
shoqi kundr shoqit. M 1335-1336 Androniku III Paleolog merrte mercenar turq pr t br
inkursione si kundr piratve perndimor n brigjet e Perandoris, ashtu edhe kundr
shqiptarve (Nic. Greg., I, 2, 53). Turqit i thrriste pr ndihm edhe nna-perandoresh Anna
e Savojs, pr t luftuar Kantakuzenin q i zinte fronin e t birit t mitur (Spiridonakis, 228).
Edhe vet perandori Kantakuzen i prdorte turqit si n luftn kundr t dhndrit Joan
Paleologu, ashtu dhe pr t hequr qafe gjenovezt m 1336, kundr shqiptarve m 1341
(Kantak., II, 3, 12). M 1358 turqit, q Kantakuzeni dorprdor i quante pers, i ftonte
despoti i Epirit Niqefor II pr t luftuar po kundr shqiptarve (Epirotica 4). M 1380 turqit
i krkonte edhe despoti i Janins, Thoma Preluboviqi, pr t shtruar shqiptart e Gjin Bua
Spats (Epirotica 23). Madje edhe rioshi fiorentin Esau Buondelmonte, i gdhir despot i
Janins prej martess me t ven e Preluboviqit, pr t luftuar shqiptart e Spats u msua ti
lypte ndihm ushtarake sulltan Bajazitit I (1389), me t cilin vendoste lidhje t ngushta
(Epirotica 32). Do t vijonte kshtu deri kur Janina m 1431, pr ti dhn fund rivalitetit
mes sunduesve vends, tu nnshtrohej osmanve vullnetarisht. N kt mnyr, vren H.A.
Gibbons-i, osmant erdhn e u bn t domosdoshm pr Perandorin (f. 92).
Nga nj pjes e historiografis sht br tradit t prmendet, n kt mes, edhe rasti i nj
princi shqiptaro-frng, Karl Thopis, i cili m 1385 i pasksh thirrur turqit pr ta ndihmuar n
luftn kundr t kunatit, prijsit sllavo-shqiptar Balsha II (Bala Balic), i cili i kishte marr

Durrsin. Simbas ksaj tradite, turqit e ndihmuan Karl Thopin ti kthehej qyteti i tij, mandej
mbetn zotr disa visesh shqiptare. Kjo tradit duket ta zr fillin n nj interpretim subjektiv
br ngarjes nga historiani i Balshve G. Gelcich, n Zeta dhe dinastia e Balshve (1899, 133-
134) ose nga A. Galanti, autor i nj vepre shum t vyer, Shqipria, t vitit 1901 (f. 124). Kt
commonplace e kan prsritur historian me rndsi, si K. Jirecek-u n disa punime t vitit
1916 (Die Lage, 163; Valona, 179 etj.), A. Gegaj n veprn Shqipria dhe pushtimi turk n
shek. XV (1936, 18-19), Cordignano n Shnime historike mbi Shqiprin (1937, nr. 4, 114)
Hartuesit e Burimeve (1962) jan treguar t kujdesshm ndaj ktij momenti duke shnuar
vetm: Pas inkursionit t madh q kryen n vitin 1385, kur u przien n luftn feudale midis
Karl Thopis dhe Balshs II, turqit u dukn prsri m 1388 prpara Durrsit... (II, 196). A.
Ducellier-i, q njher e ka pas prmendur kt rast, n nj punim t vitit 1981 i sht kthyer
atij pr t shnuar: Me gjith pikpamjen e prgjithshme, duket me pak gjas q princrit
shqiptar n luft t ken thirrur turqit pr ndihm (Ekonomia, 7). Ajo far mund t
pranohet si e dshmuar historikisht sht se, mbas betejs s Savrs, ku Balsha II u vra, Karl
Thopia e mori s rishti Durrsin q ia kishte pushtuar i kunati, i cili e kishte shpallur veten
duk i Durrsit me nj dokument n sllavisht (duka drackii) simbas botimit t Novakovic-
it (Spomenik, nr. 197).
Impulsi i Perndimit
Gjat fushatave t tyre pr tu shtrir n Europn jug-lindore, n fillim sulltant kishin
menduar se qndresn e shqiptarve mund ta shtypnin me po at lehtsi me t ciln kishin
vepruar ndaj popujve t tjer t rajonit. Por, sidomos mbas disfatave q psuan trupat e
Muratit I, ata do t kuptonin se pushtimi i Shqipris nuk ishte nj problem i njjt me at t
pushtimit t viseve greke, bullgare apo serbe. Mbasardhsve t Muratit I, Mehmetit I dhe
Muratit II, do tu duhej t shtinin n pun taktika t tjera ndaj shqiptarve, t cilt e refuzonin
prfshirjen n njsin e re perandorake q po vinte duke u prftuar me rnien e Perandoris s
mbetur.
Ky refuzim i ka dhn shkas nj vargu pikpyetjesh, t cilat shfaqen m shum n shkrime
publicistsh se n punime historiansh. Pyetjet ngrihen pak a shum kshtu: Si ka mundsi q
popujt e tjer iu shtruan fuqis osmane, ndrsa shqiptart jo? Pse prijsit e tjer ballkanik e
pranuan statusin e vasalitetit, ndrsa prijsit shqiptar do ta refuzonin at, madje me arm n
dor? Si ia nxente mendja Sknderbeut q, me nj ushtri prej 15.000 vetsh, ti kundrvihej
fuqis m t madhe ushtarake t kohs, asaj t sulltanve me ushtri prej 150.000 vetsh? A
nuk kishte, n kt refuzim, dika q nuk shkon? Nj osmanolog n z, si H. Kaleshi, e
parashtron kt kontrast duke e quajtur qndresn shqiptare t pashembullt dhe ende sot t
pakuptueshme dhe t vshtir pr tu shpjeguar (Disa t dhna, 211).
T kujtojm se n vargun e pyetjeve t msiprme nuk ka thuase asgj t re. Moskuptimi i
ktij refuzimi sht, s paku, pesqind vjet i vjetr, dhe e z fillin te vet ata q refuzoheshin.
T part q e kan shprehur kan qen kronistt osman, t cilt jan rrekur tia gjejn
shpjegimet brenda kufijve t botvshtrimit t tyre. Duke prshkruar konsultn e sulltanit
me Hamz Kastriotin, Hoxha Saddudini tregon n kronikn e vet se vezirt i quanin shqiptart
nj popull tekanjoz. N nj vend tjetr po ai shton: Ky popull sht shum i uditshm. Po
t punohet me nder dhe drejtsi, ai dftohet besues ndaj atij q i sillet me besim, kurse ndaj
atij q e trajton armiqsisht i zgjidh punt me shpat (Tacu t-Tevarih). M vrazhd vihet n
dukje kjo situat n kronikn e Tursun Begut: Zhgani shqiptar sht krijuar pr t
kundrshtuar, pr t mos iu nnshtruar askujt, pr t ngritur krye (Tarih-i Ebu l-Feth). Pr
shqiptart q nuk dorzoheshin gjat rrethimit t Krujs, ai thot: Deri atje kishte mbrritur

mllefi i armikut t mallkuar, sa hangri qent, macet dhe gjith kandrat... (po aty). Nj tjetr
kronist, Idris Bitlisi, bn nj prkufizim sintetik: Sigurisht mes t pafeve t Rumelis dhe
mes banorve t atyre viseve, nuk ka popull aq t ashpr sa ky popull rebel (Hest Bihist). M
tej: As n kohn e t pafeve, as n kohn e Islamit, nuk jan nnshtruar vullnetarisht dhe
skan pasur far respekti pr asnj urdhr dhe asnj ndalim t sulltanit dhe te pushetit
mbretror (po aty). Kso shembujsh ka me shumic.
Shpjegimet e shumta, dhe m se nj her t ndryshme, q i kan br historiant ktij refuzimi
fillojn me konfiguracionin e thyer fizik t vendit t shqiptarve dhe prfundojn me nxitjet e
qndress nga ana e Papatit dhe legatve t tij. Njra ndr arsyet e ktij refuzimi, madje
arsye dore s par, e cila sht vshtruar m pak, mendoj se sht ajo q n njrin nga
shkrimet e prparshme e prmenda si impulsi i Perndimit. sht fjala pr nj impuls t
prftuar te shqiptart gjat marrdhnieve t tyre pikrisht me Perandorin romane t Lindjes.
E kam shpjeguar tanim se si n jug-lindjen europiane Perandoria romane e Lindjes kishte

nevoj kryesisht pr bregun e Adriatikut dhe pr rrugt q e lidhnin me t. Nj nevoj e till e
Kostandinopojs u b shkaku numr nj i integrimit t shqiptarve n Bizant, por njhersh
kjo pozit gjeopolitike e shqiptarve u b edhe motivi kryesor i shkepjes s tyre gjithnj m t
madhe prej Bizantit nn ndikimin e impulsit t Perndimit.
Prirja e shqiptarve pr ti ikur Lindjes dhe pr ta br jetn me Perndimin mund t quhet e

filluar qysh prej momentit kur perandort roman i kaluan ata artificialisht me
Kostandinopojn. Por, s paku prej vitit 1204, kur perndimort i ndan mes syresh territoret
e Perandoris s rrzuar, shqiptart shfaqeshin sheshit n rajon si prijs t deprtimit
perndimor veshur n petkat e latinit. Procesi duhet prfytyruar i prkundrt me at q do t
zhvillohej n Bizant, ku urrejtja pr latinin, dhe jo ajo pr turkun, u shndrrua n element
prbrs t ndrgjegjes kombtare bizantine. Prej ktij momenti shqiptart llogariten t
dalluar prej Bizantit dhe larg ndrgjegjes bizantine. Nga shek. XIII dhe m mbas mund t
renditen me shumic fakte historike q e dshmojn distancimin e shqiptarve si ndaj
bizantinve, t cilt tanim pr ta sqen vese grek, ashtu edhe ndaj sllavve. Iorga kt
proces e prshkruan kshtu:
Nn nj flamur t huaj ose nn nj tjetr, nganjher edhe pa asnj flamur, kta shqiptar nj
pjes e t cilve ishin vlleh, ushtronin n fakt nj veprim latin ngadhnjimtar n gadishullin e
Ballkanit. N kto rajone, ku dinastit q vijn njra mbas tjetrs prbjn nj kaos t vrtet
edhe pr gjenealogjistt m t sprovuar, pr t sqaruar situatn do t mjaftonte ti shihje kta
shqiptar tek zvendsonin serbt dhe grekt si sundimtar t Epirit e t Thesalis, pr tu
hapur rrugn do italianve me prejardhje napoletane, martuar me princesha greke dhe
spitulluar me t gjith titujt dinastik t analeve bizantine. Mes ktyre zotrinjsh q vijn e
ikin ka t till me cilsi aq t ngatrruara, sa prej kronikave t thjeshta e naive t vendit
cilsohen se jan, n t njjtn koh, serb, shqiptar dhe vlleh, por q ndjekin nj impuls i
cili nuk sht as serb, as shqiptar, as vllah dhe as grek: impulsin e Perndimit (Forma, 187).
Me betejat antiosmane t shqiptarve, sidomos n shek. XV, ky impuls do t mbrrij nj

kulm t realizimeve t veta.
Qndresa si refuzim
N burimet e historis s Shqipris, pr shek. XIV regjistrohen edhe dy dokumente t rralla,
q njihen si Anonimi i Gorks (nga emri i botuesit) i vitit 1308 dhe Relacioni i hartuar prej
arkipeshkvit t Tivarit, Guljelmit t Ads, n Avinjon m 1332 pr dukn e Burgonjs, Filipin

VII Vallois. Pr t dyja kto dshmi duhet thn se ato bjn pjes, n t vrtet, n
dokumentacionet prgatitore pr kryqzata t reja, q i ideonte Perndimi, pikrisht si ajo e
vitit 1396, e udhhequr prej birit t duks s Burgonjs, Busikoit (Boucicaut) apo Zhanit t
Vjens. Anonimi i 1308-s sqaron se Shqipria tanim sht angjevine, at e qeveris princi i
Tarentit, i cili e ka at me vullentin e lir t atyre zotrinjve t vendit q e pranuan at
vullnetarisht pr kryezot t tyre nisur nga dashuria e vetvetishme q ata kan pr galt
(Anomymi, 26). Koncepti dashuri e vetvetishme duket si prftes e regjistrit shpirtror t
nj kleriku; por ai gjithsesi smund t trillohej nga asgjja, sikur Anonimi t mos kishte
ndeshur ndr shqiptart nj dispozim properndimor. Ndrsa Arkipeshkvi i Tivarit prshkruan
urrejtjen e shqiptarve ndaj sllavve: donjri syresh do t shuguronte duart n gjakun e
sllavve, po t shihnin ndonj princ t nisur nga Franca q do t vinte tek ata dhe ata do ta
bnin udhheqsin dhe komandantin e lufts kundr t siprprmendurve sllav t mallkuar,
armiq t s vrtets dhe besimit ton (Historian armen, 484); njhersh edhe ai nnvizon
dispozimin properndimor t shqiptarve ushqyer, simbas tij, nga Kisha e Roms nn dgjes
t s cils ishin.
Po ta llogarissh kt kontekst, ather shfaqet m e kuptueshme dukuria e ktij refuzimi e
emrtuar si qndres antiosmane e shqiptarve. Tradita perndimore, e thjeshtuar si
latine, bhej pengesa numr nj pr pranimin e osmanve si pushtues dhe sundues t rinj.
Sado me elemente disparate, kjo tradit e ngulitur prej marrdhnieve me norman dhe
amalfitan, napoletan dhe venedikas, sidomos me angjevin dhe deri navarrez,
kontrastonte me at far sillnin bijt e Osmanit nga gadishulli i Anadollit. Si nj mekanizm
q funksionon vetvetishm, kjo tradit do ti pengonte shqiptart qoft edhe pr t hyr me
osmant n t njjtin model bashkpunimi si popujt e tjer t t njjtit rajon: grek, serb apo
bullgar, t cilt kishin bashkpunuar n mnyr aktive me osmant qysh n takimet e para,
madje duke iu shtruar atyre shum para Bizantit. N kt kuptim, t rrezikuarit prej
ekspandimit osman n jug-lindjen europiane, n shekujt XIV-XV, nuk do t ishin as grekt, as
serbt, as bullgart. T rrezikuara do t ishin ato popullsi q banonin n bregun perndimor t
Ballkanit, t cilat i perceptonin t sapoardhurit si nj bot tjetr.
Refuzimi i bots turke gjat periudhs t par t takimit me osmant (shek. XIV- XV) do t
shfaqej n mjediset e aristokracis shqiptare n trajta t ndryshme; simbas ktyre trajtave do
t zgjidhej edhe mnyra e kundrveprimit. Ky refuzim do t ushqehej, sht e verteta,
edhe nga stereotipat e formuar n Perndim pr kt bot turke. Sepse n Perndim,
pikrisht n kt periudh, qe konstiuuar nj guid e tr antiislamike, e cila i vinte theksat n
inferioritetin kulturor t turqve, n frymn e tyre t tepruar luftarake, n prirjen e tyre t
shfrenuar seksuale, madje n zhvillimin e tyre t madh demografik. N kt guid
ngatrroheshin selgjukt me turkomant, shprdorohej me besimin e tyre n nj yll q
quhej Hobar a Zobar, zmadhoheshin aftsit asimiluese t popullit turk etj.
Sikurse historia e mtejshme e Perandoris osmane do ta dshmoj, pr shqiptart kjo guid e
tipologjive negative t turqve do t korregjohet me kalimin e kohs. S toku me t, do t
ndrroj edhe regjistri i marrdhnieve t shqiptarve me Perandorin q do t prftohet;
marrdhniet e tyre me kt Perandori jo vetm do t emancipohen, por do t prparojn n
krahasim me popujt e tjer q n t do t bjn pjes. Ajo far do t mbetet si tregues me
ndikim n historin e kontinentit do t jet trashgimi i impulsit t Perndimit nga
shqiptart dhe funksionimi i tij origjinal n rrethanat e reja q pr ta do t krijohen brenda
Perandoris s re.
Nga poetika osmane e pushtimit

Tevarihxhinjt
A e dokumentoni dot? ishte pyetja e ngulmt q u bnte bashkbiseduesve Fustel de
Coulanges-i, njri prej themeluesve t teoris s historis. Kjo pyetje do shtn n pun edhe
kur bhet fjal pr t msuar dika nga e vrteta mbi marrdhniet shqiptaro-turke gjat
ekspeditave osmane pr pushtimin e viseve shqiptare. Edhe n kt rast mundsia jon pr ta
msuar kt t vrtet varet nga akcesi n dokumentet, mundsisht n tregimet e nj
dshmitari t syrit; pa kt garanci, dokumentet e shkruara skishin pr t qen m t denja
pr besim se sa dshmit gojore. Historia e ktyre marrdhnieve ka ardhur duke u mveshur
me nj kamuflazh historik t huajtur nga nj tez e vjetr e disa historianve turq. Kjo tez e
paraqet pushtimin osman thuase si nj benefic pr popujt e Europs jug-lindore. Ajo
prpiqet tu atribuoj osmanve nj mision emancipues pikrisht n kt rajon, duke i
paraqitur ata si prurs t nj regjimi ekonomik dhe social m t ngritur, t nj qytetrimi m t
prparuar etj.
N disiplinn e gjahut t dokumentit, sikurse mund t quhej shqip heuristika, dokumenti

vet nuk sht i pakritikueshm. Kshtu, duke qen se dokumentet m t njohura q i binin
ndesh tezs s prmendur sipr ishin dy prejardhjesh, nga kronikan bizantin dhe nga
kancelari perndimore, u shfaq edhe prirja q ato t prfillen t njanshme, madje
tendencioze, me q qenksh fjala pr armiq ideologjik t fuqis osmane. Por, s paku
prej gjysms s dyt t shek. XX, nj burim i ri ka ardhur duke iu imponuar historiografis
edhe sa u prket ktyre marrdhnieve: kronikat osmane t shekujve XV-XVI. U pa ather se
prmbledhjet perndimore t periudhs humaniste, t realizuara nga Leuncalvius (Hans
Lwenklaw) , Busbequius , Bratutti etj., npr rrug ende t pashpjeguara, i paskshin nxjerr
prnjmend t dhnat prej burimesh osmane.
Sulltant pushtues ishin t interesuar pr regjistrimin e bmave t tyre, sikurse kishin nevoj
edhe pr panegjerik. Atyre u duheshin njhersh historiograf, analist dhe kronikan. Tipari
i prbashkt i literaturs historike osmane duket se u b mveshja n trajtn e kronikave (ilm-i
tevarih) e krejt nj epoke, karakteristik e historiografis mesjetare prgjithsisht. Kjo
historiografi osmane e kishte burimin n traditn e rapsodve t oborrit t turqve selgjuk t
Anadollit; ata lavdronin n kng bmat e heronjve t tyre, m i dalluari ndr t cilt ishte
nj Oguz-han, hero i epopes t quajtur Oguz-name, nj shkartisje legjende dhe realiteti .
Struktura specifike e kronikave osmane, prshkrimi i ngjarjeve simbas rendit t tyre
kronologjik, shprfillja e lidhjes shkak-ngjarje-rrjedhoj, dimensioni legjender q ruhej ende
etj. bjn q tevarihxhinjt t mos i kaprcejn, n prgjithsi, caqet e mendimit mesjetar. Por
smund t mos pranohet se kta tevarihxhinj bnin histori drejtprsdrejti bashkkohore, at
q sot e quajm shkencrisht t pamundur dhe ua lm gazetarve ose publicistve.
Ka ndr kta kronikan asish q, t marr me vete nga sulltant n ekspeditat e tyre, i kan
par ngjarjet me syt e vet. I till sht, pr shembull, Ashik Pasha-zadeja, q duket se ka
marr pjes vet n ekspeditat, far e dshmojn vargjet: Vajto, o Ashik, n vendin e
ngjarjes, e pe,/ e sodite dhe mbete i habitur . Por ka edhe t tjer q skan marr pjes as n
ekspedita, as n fushata. Ata jan mbshtetur n t dhna t pjesmarrsve, q shrbyen si
dshmitar t syrit, kan punuar si riprodhues tregimesh t kronikanve t tjer, ose duke
pasur pr duarsh dokumentet arkivore t letrkmbimeve t sulltanve (mynsheat-es selatin.
Kshtu u krijuan kronikat e konceptuara si histori (tevarih-i), kronikat e ekspeditave (gazavat-
name), kronikat e pushtimeve (fetih-name), librat e vezirve (dystur-name) etj.
T shkruara me dor n arabisht, n persisht apo n nj turqishte t thurur me arabizma e
persizma, n kto tekste dshmit e syrit grshetohen me kujtime vetjake (hatirat), dshmi
gojore, dshmi mbas dshmish apo dokumente . Por ato shpalosin pr lexuesin e sotm edhe

nj shir (art poetik) origjinal, i cili shkon nga hartimet n proz tek ato n vargje, si dhe
shkartisjet vargje-e-proz, q dallohen pr nga stili, bukuria e shprehjeve, pasuria e figurave.
Nj antologji krshrore mund t nxirrej prej tyre duke u mbshtetur n botimet
bashkkohore t ktyre burimeve tregimtare br nga Fr. Geise , F. Babinger , Richard F.
Kreutel etj., posarisht n prmbledhjen e prgatitur pr shtyp nga S. Pulaha Lufta shqiptaro-
turke n shekullin XV. Burime osmane (Tiran 1968).
Shkatrrim & plakitje

Prej kronikanve bizantin njiheshin prshkrimet e shkatrrimit dhe plakitjes s territoreve t
Europs jug-lindore, ndr to edhe atyre shqiptare, nga ekspeditat osmane. Ndr shum kalesa,
kujtoj nj prej Mihal Dukasit: Turqit, m shum se gjith popujt e tjer, duan plakitjen dhe
luftrat. Ata e shfaqin kt n marrdhniet njri me tjetrin, le m me t krishtert [...] Turqit
shkojn m kmb deri n Danub pr t br robr t krishtert. Ata sulmojn nj krahin
dhjetra mijra banorsh, pllakosin aty si cuba dhe ikin sapo q e kan plakitur at. Kto
inkursime e kan shndrruar n shkretir Trakn mbar deri n Dalmaci. Ata i kan paksuar
n numr shqiptart, q jan gjithsesi nj popull i panumrt. M s fundi turqit kan asgjsuar
vlleh, serb dhe bizantin. Kur ata i nnshtrojn kta popuj, simbas ligjit t tyre ia japin nj
t pestn e plaks sulltanit (Historia, 135-138). Ky realitet nuk i ka shptuar as Filip
Buonacuore-s, agjent diplomatik i mbretit t Hungaris, q prshkoi m 1487 Mezin,
Shqiprin, Maqedonin dhe Trakn. Gjithandej shkruante ai ndesh vetm rrnime dhe
shkretime, ashtu si mbas nj lufte t gjat dhe t rnd. Nj realitet t ktill e japin edhe
kronikat osmane.
Duke folur pr ekspeditn e Muratit t vitit 1447, Oruxhiu e thot shkurt: Ai e plakiti
vilajetin e shqiptarve (f. 121). Edhe pr ekspeditn e Bajazitit II t vitit 1492-93 shkruan:
Ai shkoi drejt pr n vendin e Juvanit, kshtu quhej prej osmanve Gjoni i Kastriotve, dhe
saktson: Ushtria e rrnoi at vilajet (f. 137). Po aty shton: Fshatrave dhe t mbjellave u
vun zjarrin dhe i bn njsh me tokn (f. 138). N nj nga konikat anonime t ciklit
Historit e dinastis osmane, kur prshkruhet ekspedita e Mehmetit II e vitit 1429-30,
tregohet: Pushtoi mandej vendet dhe kshtjellat e Juvanit. Lufttart u kthyen me shum
plak. Kjo ndodhi n vitin 833 t hixhrit . Po ajo kronik jep edhe plakitjen e vitit 1435-36:
N at vit Ali beu, i biri i Evrenos beut, sulmoi vilajetin e shqiptarve dhe u kthye me nj
plak t pafund (f. 66). Me t njjtat karakteristika prshkruhet edhe ekspedita e vitit 1447:
Sulltan Murat hani kreu nj fushat kundr vendit t Juvanit dhe vilajeteve t shqiptarve. Ai
pushtoi kshtjelln e Sfetigradit. U pushtuan gjithashtu edhe dy kshtjella. Ai plakiti dhe
shkatrroi vendin e Juvanit (f. 70). Pr vitin 1450: Prsri Sulltan Murati bri nj fushat
kundr vendit t shqiptarve. Ata e goditn Krujn me topa dhe e shndrruan n varrez (73).
Pr ekspeditn e nj viti m von: Prsri [sulltan Murati] bri nj fushat n vendin e
shqiptarve. Ai mori vendet e Juvanit. U b nj luft e shenjt, e madhe. Plakat e marra as
mund t prshkruhen (f. 113). Edhe pr fushatn e Bajazitit II anonimi osman shnon:
...fshatrave dhe t mbjellave u vun zjarrin dhe i shkatrruan (f. 126).
Kronikani Tursun, duke prshkruar pushtimin e Shkodrs (1478), shnon pr osmant: Ata u
ngopn me plak (f. 167). Nga ana tjetr, Kvamiu, n kronikn e titulluar Mbi fitoret e
sulltan Mehmetit, tregon pr ekspeditn e vitit 1467: Kur ushtria islame shkeli n tokn e
kryengritsve, padishahu i bots urdhroi q komandantt t merrnin ushtart e tyre dhe t
deprtonin n krahinat, t vrisnin t pafet q nuk nnshtroheshin, t plakitnin vilajetin e
tyre, ta shkatrronin dhe ti vinin zjarrin. Edhe komandantt, n prputhje me urdhrin e lart,
shkuan n do vend q kishte dftuar qndres ndaj nnshtrimit, e shkatrruan, i vun zjarrin

dhe e plakitn (f. 114). Edhe kur prshkruan betejn e Shkodrs, Tursuni sharron t
kujtoj: Ushtria islame u pasurua me plak dhe trofe (f. 122).
Aliu, nn emrin e t cilit njihet Mavla elebiu, n kronikn e tij Brthama e lajmeve, jep kt
lajm pr ekspeditn e vitit 1436-37: Dhe po at vit Ali beu, i biri i Evrenosit, sulmoi
vilajetin e shqiptarve. Ata u kthyen ather kur shumica e lufttarve ishte mbytur n plak
t grabitur (f. 73/a). Pr luftn kundr Shkodrs t vitit 1477 ai njofton: Mbas nj lufte t
madhe ata i morn anijet, nj pjes t t pafeve q ndodheshin brenda tyre i bn preh t
shpatave, kurse t tjert i shndrruan n robr t lidhur n zinxhir. Ata shtin n dor skllave,
skllevr, sende me vler dhe kumashe hanedansh q skishin t mbaruar (f. 131/b). Madje
sqaron: Mbas pushtimit t Shkodrs, t pafet e Venedikut u bn haradhns dhe vun
qafat e tyre n [zgjedhn] e bindjes e t nnshtrimit. Ata drguan te froni i lart shum mallra,
pasuri, hara dhe voglsira t tjera (f. 289).
Masakrimi
Krahas shkatrrimit dhe plakitjes, si element i bashklidhur shfaqet n tregimet e
kronikanve osman masakrimi n trajtat e therjes, vrasjes, kalimit n shpat t
shqiptarve. Fakti q ky masakrim bie jo vetm mbi burrat q luftojn, por edhe m gjer,
dshmon nj tjetr synim t ktyre ekspeditave: at t asgjsimit fizik t nj popullsie, far
Tursuni, Aliu (Mavla elebiu) etj. e quajn drejtazi shfarosje. T mos ishin kto dshmi t
vet kronikanve osman, kjo luft shfarosse mund t mbahej sot si nj zmadhim
historishkruesish.
Duke prshkruar ekspeditn e Muratit t vitit 1433-33, si ka treguar shkatrrimin dhe

plakitjen e kryer nga ushtrit e sulltanit, Oruxhiu shnon: Burrat i kaluan n shpat, ndrsa
grat i bn robresha (f. 115). Pr fushatn e Sulltan Mehmetit kundr shqiptarve m 1466,
thot: Ai e pushtoi plotsisht vilajetin e Juvanit dhe kaloi n shpat shtatmij e pesqind t
pafe. Kjo ndodhi n vitin 871 t hixhrit (f.126). Po aty pr nj vit m mbrapa: Mbas ksaj ai
prsri kreu nj fushat kundr shqiptarve, pushtoi vendet e Juvanit dhe kaloi n shpat
tetmij t pafe. Edhe pr fushatn e vitit 1492-93 Oruxhiu njofton: Ata armiq t fes i
kaluan n shpat ndrsa grat dhe fmijt e tyre i bn robr dhe i vun prpara, nuk lan t
gjall asnj nga burrat dhe grat (f.138).
N konikat anonime Historit e dinastis osmane, kur flitet pr ekspeditn e Bajazitit II (1492-
92) n vendin e Juvanit, thuhet drejtazi: Armiqt e fes i vran, i shkuan n shpat (f.
126). Po aty, mbasi prshkruhet ekspedita e Hajredin pashs pran Tivarit m 1542, thuhet:
Ai vrau t gjith t pafet q ndodheshin atje. Kjo ndodhi n vitin 949 (f. 86/b).
Tursuni, duke prshkruar fitoren e osmanve n ekspeditn e vitit 1466 kundr shqiptarve,
tregon: ... n do stacion sillnin kolona robrish t lidhur n zinxhir, i kalonin prpara
padishahut ngadhnjimtar dhe aty t rinjt dhe pleqt i kaluan n shpat dhe i coptuan [...]
Pati vende ku ran nn shpatn ligjore tremij, katrmij dhe shtatmij t pafe [...] Meqense
populli ishte i bindur se ky vend do t lulzonte, erdhn ktu nga do an musliman,
ndrtuan banesa dhe u vendosn aty (f. 134-135). Nj situat pak a shum t njjt prshkuan
Tursuni edhe kur shkruan pr ekspeditn e nj viti m von: Mbasi t pafet nuk kishin fuqi
pr t qndruar dhe prballuar, ushtria e Anadollit i theu brenda nj nate. Lufttart i kapn
ata dhe vran aq sa smund t llogariten [...] Simbas zakonit t vjetr, i cili smund t
ndryshohet sepse sht ligj i Zotit, fmijt e t miturit e tyre i bn q t gjith robr, kurse
meshkujt e rritur i prun t lidhur n zinxhir dhe n do stacion, n pranin e padishahut,
shkuan n shpat aq t pafe sa smund t llogariten (f. 147). Duke prshkruar pushtimin e

Shkodrs m 1478, Tursuni tregon: Meq t pafet keqbrs kishin qen gjithmon nopran,
i bn shoqrues po t shpats noprane. Si rezultat i ktij shoqrimi kufomat e trupave t tyre
u shumfishuan n numr (f. 170-171) .
Te Kvamiu lexohen dshmi t ngjashme. Pr ekspeditn osmane t 1466-s ai tregon: Ata

deprtuan, luftuan dhe gjuajtn disa mijra t pafe, i kapn dhe i prun prpara sulltanit t
bots. Padishahu i bots disave prej tyre ua preu kokat, ndrsa disa t tjer i au n dysh. T
gjith t tjert urdhroi dhe i shkuan n shpat para tij (f. 160). Pr ekspeditn e nj viti m
von shnon: T pafet i shkuan n shpat, ndrsa familjet e tyre i morn si robr (f. 169).
Simbas Kvamiut vet urdhri i sulltanit ishte i ktill: ...komandantt t merrnin ushtart e
tyre dhe t deprtonin n krahinat, t vrisnin t pafet q nuk nnshtroheshin (f. 169). Edhe
nga lufta pr Shkodrn ai tregon: Ushtria islame menjher iu vrsul kshtjells nga t gjitha
ant, duke pasur shpatat t zhveshura. T pafet e mallkuar i shkuan n shpatn e mpreht.
Familjet e tyre i morn rob (f. 263).
N Kurorn e historive, kur prshkruan fitoren osmane t vitit 1492, Hoxha Saaddedin
shkruan: Prve t pabindurve, t cilt u bn prehu i shpatave t lufttarve, u drguan n
selin eprore edhe m se 1000 t pafe lidhur n pranga e zinxhir [...] Kur doli fermani, i
paracaktuar pr tu vn n jet, pr ekzekutimin e tyre, ata u shkuan t gjith n shpat (f.
71). Aliu, d.m.th. Mavla elebiu, kur prshkuan betejn e vitit 1466, tregon pr rreth tri-katr
mij njerz, q pr tu shptuar osmanve ishin fshehur n vende t padeprtueshme. Ata i
gjetn dhe i vran, - thot kronikani. Trupat e tyre t padobishm i shfarosn krejtsisht. N
kt mnyr u pastrua ajo tok e egr dhe e flliqur (f. 124/b).
Plaka e gjall
N historin e Europs jug-lindore sht mjaft i lexuar nj mesazh i paps Eugjen III, i vitit
1442, n t cilin renditen t dhna mbi skllavrimin n mas praktikuar prej osmanve n
shek. XV ndr popullsit e rajonit q pushtonin. Tregohet n kt mesazh se osmant
skllavronin masivisht popullsi n Trak, Maqedoni, Iliri (sic), Shqipri, Bullgari dhe Sllavoni
(sic). Papa prshkruan si viheshin n zinxhir njerzit e lir, si trajtoheshin ata gjat udhtimit,
fatin e tyre tragjik (Raynaldus, IX, 413). Ajo far mund t ngjante si fiction i prftuar prej
kancelaris papnore shfaqet e dshmuar n kronikat osmane si marrje robr e shqiptarve,
me paraplqim t vajzave dhe djemve t njom. Trajtohet n kto kronika edhe shitja e tyre, t
prfillur si plak e gjall apo plak q flet. Kemi t bjm pikrisht me dukurin e
skllavrimit dhe tregtimit t nj popullsie, dukuri shum pak e studiuar sa her prshkruhet
qndresa antiosmane e shqiptarve n shekujt XIV-XV dhe posarisht marrdhniet
shqiptaro-turke.
N Historit anonime t dinastive osmane, n kalesn pr luftn e vitit 1492-93, lexohet:
Armiqt e fes i vran, i shkuan n shpat. Grat dhe fmijt e tyre i bn robr... (f. 126).
Ndrsa pr ekspeditn e Hajredin pashs dhe Lutfi pashs m 1536-37 tregohet: Anijet e tyre
i mbushn me robr, i prun n Stamboll dhe i shkarkuan n Beshik-Kaja. Mandej drguan n
qytet tellall q thrrisnin: Kush dshiron robr le t vij n Beshik-Kaja. Kshtu u shitn
robr nga ana e bejlikut pr tre florinj, pr dy dhe pr asnj [...] Kjo ndodhi n vitin 944 t
hixhrit (f. 145). Edhe Kvamiu e dshmon drejtazi dukurin pr ekspeditn e vitit 1467: T
pafet i shkuan n shpat, ndrsa familjet e tyre i morn robr (f. 169).
Tursuni sht kronikani q e prshkruan m gjer dukurin: Djemt, vajzat dhe grat e tyre i
bn robr [...] Simbas zakonit t vjetr, i cili smund t ndryshohet mbasi sht ligj i Zotit,
fmijt e t miturit e tyre i bn q t gjith robr (f. 137). Edhe m primtisht: Aq shum

plak q flet dhe plak q nuk flet grabitn, sa q pr djemt me pamje engjlli dhe pr
vajzat si hyr q vlenin 3-4 mij ake, mund t thuhet kjo vjersh: Ata q do t shihnin kto
hyr n shatorre/ Patjetr do t thoshin se kto jan prej parajss [...] T tilla bukuroshe, q po
t t shihnin n fytyr t luanin mendsh, u dhan pr treqind ose katrqind ake. Gjedhet, q
ishin t kategoris verdhane me ngjyr t shklqyer q flladiste syrin e vshtruesve, u shitn
pr katr- pes ake, kurse nj dele q i shembllente dashit t birit t Abrahamit nuk shitej as
edhe dy ake (f. 133-134).
Aliu (Mavla elebiu), nga ana e tij, njofton pr luftn e vitit 1467: Ata mbrritn n do
vend ku shqiptart ishin fortifikuar dhe shtin n dor m shum se sa shpresonin virgjresha,
djem dhe plak, mandej shton edhe nj bejte (f.124/a). Pr t njjtn luft: Vajzat dhe
djemt e zn nuk kishin t mbaruar. Meqense vajzat e virgjra ishin t shumta, nuk pati
ankande (f. 124/b). Ndrsa pr luftn e 1492-shit: Ata [osmant] morn q andej robr t
panumrt djem dhe vajza t atyre kokfortve dhe intainjve, t cilt kishin shtat t rregullt,
trupa si selvi, t bukur si zambaku dhe ecje plot naze (f. 159/b). Duke treguar pr plakn
q flet q i bhej dhurat sulltan Muratit me rastin e martess s birit t tij Bajazit,
Munexhim-bashi shkruan se Timurtashi i dhuroi sulltanit 100 djem dhe 100 vajza: dhjet t
part mbanin secili nj kup argjendi plot me monedha ari, dhjet t tjert nga nj kup ari
plot me monedha argjendi, ndrsa 80 skllevrit e tjer shandan argjendi (f. 24).
Hoxha Saadeddin i shton prshkrimit t dukuris nota gati sensuale: Lufttart u ngopn me
plaka dhe robr, ndrsa vet u bn robr t kaurrelave t bukurosheve q ishin kapur e
lidhur n zinxhir. Si u veua simbas sheriatit nj e pesta e trofes s djemve dhe vajzave t
bukura, pjesa tjetr iu shprnda lufttarve (f. 71). Ose: Lufttart shtin n dor nga
popullsia shqiptare vajza dhe djem trheqs, me fytyra t freskta dhe t pashembullt pr nga
bukuria dhe hijeshia. do lufttar mori nga nj zan t till me fytyr t bukur q t
ledhatonte zemrn... (f. 100). Ndrsa pr ekspeditn e vitit 1431-32: Aq shum djem dhe
vajza nazike me fytyr t bukur si hna ran n duart e fitimtarve, saq kampi i ushtris s
lufttarve u shndrrua n nj vend gzimi e hareje, n nj parajs t vrtet. Kampi i ushtris
u mbush me vajza t bukura plot naze si zanat. Ushtart fitimtar u paraqitn me nj plak t
pallogaritshme prpara selis s sulltanit madhshtor dhe i dhuruan ports s lumtur djem me
trup t shndosh dhe vajza t bukura, q ishin t denj pr t shrbyer pran oborrit shtetror.
Haremi i nderuar i shahut bujar u mbush plot me vajza t bukura, bardhoshe q kundrmonin
si jasemini. Ata e kaluan dimrin n Ederne dhe, pr inat t armikut, kjo u b shkak pr gzime
dhe knaqsi (f. 350). Diku tjetr: Kaq shum bukuroshe shqiptare u mblodhn, sa smund
t tregohet me goj (f. 509).
T dhna t mtejshme pr fatin e ktyre skllevrve ka mundur t zbuloj, pr shembull, nj
Jakob Promontorio de Campis, prej 1433 m 1458 furnizues i oborrit t sulltanve, n librin e
tij Qeverisja dhe t hyrat e Turkut t Madh. Ai tregon pr gjendjen e plaks s gjall t
rrmbyer mes popujve t robruar, e cila mbahej n pallatin e sulltanit n Stamboll, n nj
rezidenc t posame veuar n dy t ndara: nj pr vajzat dhe nj pr djemt, si dhe pr
regjimin e trajtimit t tyre si harem meshkujsh dhe femrash (f. 9-11). Nga gjendja e ksaj
plake t gjall pati prshkruar dika edhe kronikani bizantin Mihal Duka: Cilave kombe u
prkisnin ata? Kishte bizantin, serb, vlleh, shqiptar, hungarez, sakson, bullgar dhe
latin. donjri syresh kndonte kng n gjuhn e nns, ndonse me zemr t thyer. Ai vet
[sulltani] u jepej knaqsive pareshtur, deri n shterim, duke br qejf me djemt dhe vajzat
(Histori, 57). Sa u takon kronikanve osman, mund t mendohet q ata ose t mos kn
deprtuar dot deri n mjedise t tilla, ose ta ken pasur t ndaluar prshkrimin e bmave t
sulltanve n to.

Shenjtrimi i lufts
N kronikn e Kvamiut Mbi fitoret e sulltan Mehmetit gjendet nj dshmi e shtjelluar, n
form thuase programatike, e lufts s osmanve kundr shqiptarve. N t shpallet drejtazi
dimensioni i shenjtrimit t ksaj lufte, i trajtimit t shqiptarve si armiq t fes. Kjo
shpallje sht vn n gojn e sulltan Mehmetit II, n oborrin e t cilit kronikani shrbente.
M 1466 sulltani mbledh bordin e vezirve dhe bejlerve t tij besnik. Ai u thot atyre:
Sduhet t qndrojm duarkryq, por lypset t prpiqemi dhe t luftojm pr t mirn e fes s
Muhametit, profetit t Zotit dhe t t gjith ndjeksve t Tij. T rrmbejm t gjitha vendet
nga duart e t pafeve dhe t paganve, tu presim atyre kokat, tu derdhim atyre gjakun, tu
marrim robr familjet e tyre, ta ngopim ushtrin islame me plakat dhe pasurit e tyre dhe ti
bjm muslimant t pasur (f.111).
N lexim e sipr t kronikave osmane, ku shqiptart cilsohen vijimisht si kyffar (shum i

qafir) d.m.th. t pafe, ky dimension shfaqet i artikuluar n mnyra t larmishme. Oruxhiu
shnon pr ekspeditn e sulltan Muratit t vitit 1447: Ai e plakiti vendin e shqiptarve.
Sundimtari i shqiptarve, Iskenderi, u arratis. Vendet e tij u pushtuan, kishat i shembn dhe u
vun zjarrin (f. 121). Edhe n Historit e dinastis osmane thuhet pak a shum e njjta gj
pr kt ekspedit: Ai vilajet [i shqiptarve] u mor, kishat i shkatrruan dhe n vend t tyre u
bn mesxhide (f. 70). Ndrsa kronikan Mehmet Neshriu ka kujdesin t shnoj pr
pushtimin e Shkodrs: Dha urdhr sulltani dhe kshtjelln e fortifikuan; brenda n t futn
musliman. Kishat u kthyen n mesxhide. Kshtu edhe Shkodra shqiptare u b nj vend
islam (f. 217). T njjtn gj shnon pr pushtimin e Shkodrs edhe Tursuni: Ata
[shkodrant] trokitn n portn e lypjes s faljes dhe e dorzuan kshtjelln. N kt mnyr
ai vend i pashkelur u b tok islame (f. 169). N mnyr t ngjashme e thot edhe Hoxha
Saaddedin n vargjet pr Krujn: Ksi mnyre sulltani mori Krujn,/ Shum kisha t
kshtjells i shndrroi n mesxhide (f. 392). E thekson edhe Sollak-zadeja n Pasqyra e
Mbretrve: Me ndihmn e Zotit u vendos mbi kt kshtjell t lart flamuri i lumnueshm
islamik. Kishat u shndrruan n mesxhide. N minaret kndohej ezani i profetit Muhamet dhe
n altart thuhej lutja pr sulltan Mehmetin (f. 259).
N nj prej shkrimeve paraardhs e kam vn n dukje se, po t vshtrohet me vmendje

ngritja dhe prparimi i osmanve n Europn jug-lindore, Islami m s shumti u dha atyre
pretekstet pr t cilat ata kishin nevoj q t niseshin n pushtimin e bots s krishter.
Pikrisht n nj hispostaz t ktill dimensioni shenjtrues shfaqet n kronikat osmane
lehtsisht i lexueshm.
Poetizimi
Shkatrrimi dhe plakitja, masakrimi dhe skllavrimi i shqiptarve gjejn shprehjen m t
bukur (t m lejohet ky eufemizm estetik) n poetizimin q i mbshtjell ato n shkrimet e
kronikanve osman. Vepr knaqsie, kshtu titullohet nj nga kronikat m krshrore
osmane, tekst n vargje t rimuar i Enveriut. Nisjen e sulltan Muratit kundr shqiptarve n
vitin 1450, pr shembull, kronikani e prshkruan me vargjet: Kur hyri viti tetqind e
pesdhjet e katr/ [sulltani] shkoi tek shqiptart pr t derdhur gjak,/ Dhe, si u kthye s
andejmi, bri/ Festn e martess s t birit (f. 93).
Tek Oruxhiu efuzione t tilla jan t shpeshta. Dshtimin e ekspedits s Evrenos beut kundr
shqiptarve m 1432-33 ai e jep kshtu: Kur ai [sulltan Murati II] po pushonte, n kohn e
mbasdites ndodhi eklipsi i diellit. Bota ra n terrt, u dukn yjet dhe u shfaq nj yll me bisht.
Ali beu, i biri i Evrenosit, sulmoi vilajetin e shqiptarve. Atij nuk i vajti mbar. Ali beu psoi

disfat (f. 115). Edhe kronikant anonim t korpusit t Historive shtien n pun
shemblltyra t tilla pr t mveshur fitoret dhe sidomos disfatat osmane: N kohn e
mbasdits u b eklipsi i diellit. U errsua ashtu sikur t ishte nat. Dhe po n kt vit doli nj
yll me bisht (f. 65). Po aty pr rrethimin e Shkodrs t vitit 1478: Kur ishin duke sulmuar
Shkodrn, n kohn e mesdits u eklipsua gjysma e diellit dhe u vran shum njerz. Qyteti
prsri nuk u mor, prandaj ata u shprnguln dhe u larguan s andejmi (f. 115).
Ashik Pasha-zadeja e ka pr dorsh poetizimin edhe kur prshkruan masakrat, duke renditur
vargje si: Kjo bot prsri ka pr tu vrtitur./ Ti na e kallzo kur pyesin ishte kjo:/ Shpatat
t vringllijn, gjaku t derdhet,/ Shtizat n duart e ushtarit t bhen kosa... (f. 62). Tursuni,
nga ana e tij, e prshkruan kshtu mundjen e shqiptarve m 1466: Shpirtrave t tyre t etur
u dhan t shijonin vern e asgjsimit q rridhte nga esmat e shpatave t lagura. Pati vende
ku ran nn shpatn ligjore tremij, katrmij dhe shtatmij t pafe. Luginat e thella pr
shkak t kufomave morn pamjen e kodrave. Gjaku rridhte n fushat e gjera si lumi Amur-
Darja... (f. 134).
Edhe Kvamiu i jepet dendur ktij poetizimi, si n shembujt gjat prshkrimit t lufts s
Shkodrs: Nga t gjitha ant fluturonin gjylet e mdha prej guri. S rishti u zhveshn shpatat
pr t kthyer mlit e kundrshtarve n qebap, pr t ar armiqt n dysh (f. 256). Po aty:
Nj mngjesi, kur dielli lindi n vendin e paganve, kur terrtit e nats u zvendsua nga
dritsimi dhe kur zemrat u eln e shpirtrat u freskuan, Daut pasha mbrriti pran
kshtjells (f. 261-262). Gjith po aty: N fund t fundit nj dit, hert n agim, kur n
lulishtn qiellore eli nj trndafil q me shklqimin e tij i dha drit siprfaqes s bots,
ushtria islame shprtheu (f. 263).
Kemal Pasha-zadeja duket kronikani q m s shumti bn rekurs te ky lloj poetizimi. Pr
luftn e Shkodrs t vitit 1478 shkruan: Aty u zhvillua luft deri n kohn kur rojtari i qiellit
[dielli] u shkput nga kulla e kshtjells qiellore. Ata zgjatn dorn n jakn e pushtimit dhe
pan se nusja e re e fitores nuk u buzqeshi. Fustani i s dashurs fitore nuk u ra n dor.
Skishin bnin dhe u kthyen mbrapa (f. 495). Po aty: Burrat e sheshit t lufts vrshuan n
horizont dhe me kuajt e tyre t shpejt veshn kupn e kaltr qiellore (f. 501). Prsri aty:
Kur nga reja torturuese e pluhurit t lufts po binte mbi t pafet shi gjaku, kur furtuna e
ushtris ngjadhnjimtare nuk e kishte shuar ende pishtarin e kryengritsve, kur qafat e atyre
kryengritsve nuk ishin lidhur ende me zinxhirin e robris, kur mushkrit e tyre nuk ishin
przhitur ende nga damka e shpartallimit, kur veshja e lufts s atyre t poshtrve t fort si
eliku nuk ishte coptuar ende nga dora e goditjes dhe e lufts dhe nga kthetra e prleshjes
dhe e gjakderdhjes, kur ende shpirtrat e tyre nuk ishin shkulur nga kmisha e trupit... etj. (f.
502). Po Pasha-zadeja shkruan pr luftn e Lezhs: Kur ushtria ngadhnjimtare zuri vend
plot madhshti rrz mureve dhe kur zgjati dorn drejt fundit t fustanit t fitores, ather t
pabindurve t Leshit u iku gjaku nga frika, fytyrat e tyre mbetn t thata si [t shenjtorve] n
afreskat e kishave (f. 504). Po aty: Kokat e ktyre keqbrsve, t prera q n zverk nga
shpata si pjeprit e kopshtit t sheshit t lufts, notonin n siprfaqen e ujit si kungujt. Trupat e
tyre t brisht lviznin si flluska uji dhe, sa her q dallga i prekte si shpat, ato rrudhnin
ballin, i cili merrte pamjen e nj mburoje t trndafilt, dhe mblidhnin gojn, e cila merrte
pamjen e nj burbuqeje t porsaelur... (f. 507-508).
Ndrsa pr prgatitjen e ekspedits s vitit 1491 n defterin VIII t Kroniks Pasha-zadeja
shnon: Madhria e tij, padishahu, mbrojtsi i Halifatit, i shoqruar nga kmbsort dhe
kaloria q shrbenin n portn e lumturis, nga repartet e panumrt si yjet q jan t
domosdoshme pr selin e cila sht si hna e qiellit dhe si ylli i ushtris s nats e t dits,
dhe nga trimat e flakt si meteort e diellit... etj (f. 56/a). Mandej n vargje: Kur mbreti
kaloi n revist ushtrin,/ Nga pluhuri i ksaj u nxi dielli dhe hna (f. 56/b). Pr shqiptart po

tek ai defter: Nga vetimat q nxirrnin shkndija ngjyr ar, q vezullonin n majat e atyre
maleve, d.m.th. nga shklqimi i ushtave q mbanin n duar ata kryengrits t pafe dhe nga
gjaku i sprkatur prej majave t shpatave noprane dhe zjarrlshuese t atyre kryengritsve
kryelart rridhte do mngjes rrke gjaku prej horizontit t qiellit (f. 57/a). Ndrsa pr
ekspeditn e vitit 1502: Shumica e t pafeve pa veshur ende rrobat e tyre u zhveshn nga
petku i jets. Disa qindra njerzish natyrkqinj i bn pre t shpats, pjesn tjetr nuk e
vran, por i zun dhe i bn robr. Ata i przhitn zemrat e kryengritsve q ndodheshin
brenda n qytet me zjarrin e shkatrrimit dhe vendin e atyre qenve t skterrs e rrnuan. Ata
e shuan vatrn e asaj kryengritjeje me lumin e shpatave flakruese dhe zhuritse (f. 99/a).
Ndr lavruesit e poetiks s pushtimit dallohet Hoxha Saadeddin. Duke prshkruar pushtimin
e Manastirit dhe t Prilepit, ai shkruan: M n fund fytyra e bukur e fitores, e ngadhnjimit
doli nga perdja e fshehtsis dhe n saj t goditjes s shpatave vendpushtuese t lufttarve
edhe ky vend u b qendr e besimtarve (f. 99). Pr ekspeditn e sulltan Muratit: Kur
perandori i qiellit [dielli], i cili sundon n t katr ant, lindi plot madhshti dhe ndrioi
siprfaqen e toks, t dy ushtrit, ajo q sht n rrugn e Zotit dhe ajo q sht n rrugn e
shtrembt u rreshtuan njra prball tjetrs (f. 120). Ndrsa Shkodrn e rrethuar e
prshkruan: Mbi at kshtjell nuk kishte zgjatur kthetrat asnj i plotpushtetshm prve
perandorit t qiejve [diellit] dhe asnj zog fitoreje e fati i ndonj t plotfuqishmi nuk kishte
fluturuar ndr kullat e papushtetshme t saj (f. 563). Saaddedini ngjan mjeshtr i shkartisjes
s kufijve t poezis me tregimin historik, si ather kur zbythjen e sulltanit nga vendi i
shqiptarve e prshkruar kshtu: Kur erdhi vjeshta dhe gjethet zun t binin dhe kur koha e
prshtatshme pr luft kishte kaluar, ather sulltani urdhroi komandantt pr trheqjen e
ushtris... (vll II, f. 71).
Historia me fjal
Shembujt jan t shumt, pra t bollshm pr hartimin e nj antologjie t poetiks osmane
t pushtimit. Nj ksi antologjie e plotson ndjeshm fondin e dshmive t katastrofs q
osmant shkaktuan n Europn jug-lindore, s paku n periudhn e pushtimit t saj. Nj
numr vezirsh q do t shfaqeshin m von me prejardhje shqiptare, qofshin 42, 47 apo
edhe 447, nuk kan fuqin mbrapavajtse ta ndryshojn kt realitet faktesh n marrdhniet
shqiptaro-turke. Fjala sht, asgjmangut, por pr nj katastrof sociale dhe ekonomike n
gjith rajonin. Shkatrrimet, zjarrvniet dhe plakitjet shkaktuan organizimin e bujqsis dhe
blegtoris, q prbnin punsimet kryesore pr popullsin. Goditje e rnd iu dha si zejeve,
ashtu edhe tregtis s jashtme dhe t brendshme, t cilat gjat shekujve XIII dhe XIV,
posarisht n bregun perndimor t Gadishullit ton, lulzonin. Vise t plleshme u kthyen n
shkretira, zia e buks dhe epidemit bnin krdi, popullsia u varfrua deri n zgrip. A e
dokumentoni dot? mund t pyetej edhe n kt rast s toku me De Coulanges-in. Kronikat
osmane, me dshmit e tyre, paraqesin nj dokumentim me vler t pazvendsueshme pr ta
zhveshur realitetetin historik nga teza q e kamuflon pushtimin osman t shekujve XIV-XV.
Nse n mjeshtrin e atyre q shkruajn historin ka nj element q mund t quhet me plot

gojn shkencor, ky mbetet pr tu krkuar n zhvillimin e teknikave kritike pr t prkapur
dhe zbatuar kritere vlersimi t materialit dokumentar. Sepse mund t pyetet: Deri n mas
shrbejn kto kronika pr t msuar t vrtetn mbi marrdhniet shqiptaro-turke? Si dhe:
Ku fillon dhe ku mbaron t to dokumenti? Lucien Febvre-i ishte i mendimit se historia bhet
me fjal, kur fjal ka. Por ajo bhet edhe me shenja, kur fjal nuk ka. Me peizazhe dhe
tjegulla. Me trajtat e fushave dhe barnat e kqia. Me eklipset e hns dhe takmet e kuajve.
Me ekspertizat e gurve dhe analizat e metalit t shpatave (.........).

Thuhet rndom se e shumta e kronikanve osman kan pasur prirjen (n mos urdhrin) ti
paraqisnin ngjarjet n dritn e interesave t sovranve pran t cilve shrbenin. Por, nga nj
an tjetr, humanisti Demetrius Cantemir, q jetoi 20 e ca vjet n afrsi t oborrit t
sulltanve, na siguron se tevarihxhinjt, duke filluar nga tevarih-bashi i pallatit, kishin detyr
t prshkruanin me ndershmri dhe objektivisht si bmat e mira dhe fitoret, ashtu edhe
krimet dhe disfatat. Mbi kt baz u krijua n shek. XVI edhe institucioni i histriografve
zyrtar, i quajtur vaka nuvis. Cantemir-i madje na sjell t dhnn e rrall se kronikat e tyre
nuk ishin pr duarsh publike, por ruheshin si sekrete. Kta libra - thot ai askush smund ti
shoh, as ti lexoj. Duke treguar si e hartoi veprn Histori e Perandoris osmane, ai thot:
Pagova shtrenjt pr kronikat q tregojn historin e vrtet t osmanve prej zanafills deri
sot, edhe i bashkova n nj libr t vetm (f. 551). N kt kuptim, me gjith kritikn
heuristike q mbi kronikat mund t ushtrohet, kto burime tregimtare t mirfillta
funksionojn si dokumente. Dhe nj histori, kshtu edhe ajo e marrdhnieve shqiptaro-turke,
nuk mund t bhet pavarsisht dokumenteve, ve n e privoft veten nga thelbi i vet.

Aurel Plasari - Orienti

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Aurel Plasari - Orienti

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

ORIENTI APO HIJA NGA OKSIDENTI?

N barrn e keqkuptimeve q, me kalimin e shekujve, vijn duke u shtuar mbi marrdhniet e

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Kam bindjen se do t vij nj dit e kthjellt, kur do ta pranojm sheshit se dy perandori t

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Territoret perndimore, n at koh, qen pr Bizantin vetm nj zon infiltrimi. Ky infiltrim i

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Historiografi m n z q ia ka kushtuar nj pjes t madhe t puns s vet kthjellimit t

Pavarsisht shkaqeve q e shtyn, Iorga u ngrit n historiografin europiane si prfaqsues i

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Shekulli XI sht edhe momenti kur shqiptart prmenden nominalisht n suazn e

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Bizanti simbas Iorgs

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Pa zvogluar kontributin themelor t Roms s vjetr, nj rol t konsiderueshm u zbulon

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Punt e mdha themelore

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Pavarsisht ndryshimeve n terma, pak a shum kshtu u plqen ta prshkruajn kt ast

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

N kohn e organizimit t kryqzatave n Perndim skishte ende shtete n kuptimin

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Kryqtart e rrethuan Kostandinopojn, ku vrtet glonin grindje pr pushtet dhe, ngjithmon

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Shihet, kshtu, si krijohen pr shqiptart rrethana me rndsi parsore sa i prket organizimit

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Ia mbrritn bijt e Osmanit!

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Osmani, bijt dhe bashkpuntort

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Gjat ksaj periudhe sht tregues i prgjithshm pr osmant ajo q n anglishten

N nj situat si kjo bashkpunimi, Orhani nuk e pati t vshtir t fillonte politikn e re

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

E kam shpjeguar tanim se si n jug-lindjen europiane Perandoria romane e Lindjes kishte

Prirja e shqiptarve pr ti ikur Lindjes dhe pr ta br jetn me Perndimin mund t quhet e

Me betejat antiosmane t shqiptarve, sidomos n shek. XV, ky impuls do t mbrrij nj

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Nga poetika osmane e pushtimit

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

N disiplinn e gjahut t dokumentit, sikurse mund t quhej shqip heuristika, dokumenti

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Shkatrrim & plakitje

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Duke prshkruar ekspeditn e Muratit t vitit 1433-33, si ka treguar shkatrrimin dhe

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Te Kvamiu lexohen dshmi t ngjashme. Pr ekspeditn osmane t 1466-s ai tregon: Ata

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

N lexim e sipr t kronikave osmane, ku shqiptart cilsohen vijimisht si kyffar (shum i

N nj prej shkrimeve paraardhs e kam vn n dukje se, po t vshtrohet me vmendje

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com

Nse n mjeshtrin e atyre q shkruajn historin ka nj element q mund t quhet me plot

PDF Creator - PDF4Free v2.0 http://www.pdf4free.com