DR.

Mahfi Eilmez

Remzi Kitabeyi
 RNEKLERLE
KOLAY EKONOM
 MAHF ELMEZ

RNEKLERLE

KOLAY EKONOM

Remzi Kitabevi
 KOLAY EKONOM / M ahfi Eilm ez

Remzi Kitabevi, 2014

H er hakk sakldr.
Bu yaptn aynen ya da zet olarak
hibir blm , telif hakk sahibinin
yazl izni alnm adan kullanlamaz.

Editr: Eyll D uru

Kapak: M urat zgl

is b n 9 7 8 - 9 7 5 -1 4 -1 6 1 1 - 7

B R N C b a s im : M art 2012
S E K Z N C b a s im : M art 2014

Kitabn basm 2000 adet yaplmtr.

Remzi Kitabevi A.., Akmerkez E3-14, 34337 Etiler-lstanbul

Sertifika no: 10705
Tel (212) 282 2080 Faks (212) 282 2090
ww w.rem zi.com .trpost@ rem zi.com .tr
Bask ve cilt: Remzi Kitabevi A.. basm tesisleri
100. Yl Matbaaclar Sitesi, 196, Baclar-stanbul
Sertifika no: 10648
 indekiler

EKONOM NEDR, NE E YARAR?, 9

En Basit Anlatmyla Ekonomi, 10; Ekonomi Bilmek e Yarar
m?, 12; Piyasa ya da Pazar, 14; Herkes Biraz ktisatdr, 16;
Ekonomik Birimler, 18; Ekonomi Dediin Bir elikiler
Yumadr, 20

TKETM, RETM, TASARRUF, YATIRIM, 23

nsann Asl i Tketmektir, 24; retim, 26; Tketim mi
retim mi?, 28; Kapasite Kullanm, 30; Tasarruf ve Yatrm, 32

GELR VE GSYH, 35
Kiisel Gelir ve Aile Geliri, 36; lkenin Geliri: GSYH, 38;
Elmayla A rm udu Toplamak, 40; GSYHnm Hesaplanma
Biimleri, 42; Ver O n Bin Dolarm Ben Gideyim, 44;Trkiyede
Gelir Dalm, 46

EKONOM NASIL BYR?, 4 9

Ekonomik Byme, 50; Trk Byme Modeli: Ne Kadar Cari
Ak O Kadar Byme, 52; Yumuak ya da Sert ni, 54; Trkiye
Ekonomisinde Byme 1,56; Trkiye Ekonomisinde Byme
II, 58; Reyting, 60

SZLK, 63
sizlik Nasl Hesaplanr?, 64; sizlik Oran, 66

KAMU KESM MLYES, 69

Maliye ya da Finans, 70; Bte, 72; Kamu Btesi, 74; Hazine
Nakit Dengesi, 76; Trk Vergi Sistemi, 78; Kamu Borcu, 80;
Trkiyede Kamu Borcu, 82; Dibs Nedir?, 84; Maliye
Politikas, 86; Maliye Politikasna Destek Politika Aralar, 88
 PARA VE FAZ, 91
Para Nedir?, 92; Parasz Ekonomi Olur mu?, 94; Parayla
M utluluk Olur mu?, 96; Kt Parann Karl Var m?, 98; Para
Politikas, 100; Rezerv'Para, 102; Scak Para Ka Derecedir?, 104;
Faiz, 106; Merkez Bankasnm Faizi, 108

ENFLASYON, 111
Enflasyon, 112; M anet Enflasyon ve ekirdek Enflasyon, 114;
Enflasyon ve Dierleri, 116; Yapsal Reformlar, 118

DI DENGE, 121
Cari Ak, 122; Cari An Doum Yeri, 124; Trkiyenin Cari
A, 126; demeler Dengesi Finansman, 128; Net Hata ve
Noksan, 130; Sermaye Hareketleri, 132

DVZ VE DVZ KURU, 135

Dviz, Kambiyo, Kur, Parite, 136; Parann D Deeri, 138;
Dolar Ykselirse Kriz Olur mu?, 140; Kur Sepeti, 142; REK
Nedir?, 144

YNETM, 147
Portfy Ynetimi, 148; Sepet Sepet Yumurta, 150; Lale
lgnl, 152; Devlet Ynetimi, 154; irket Ynetimi, 156;
Devlet ve irket, 158

KRESEL SSTEM, 161

Kresel Sistem, 162; Kapitalizmin Byk Krizi, 164;
N abukadnezarm Ryas, 166; Resesyon Gibi Bir Dizi Kark
Terim, 168; Ekonomi Ligi, 170

EHR EFSANELER, 173

Yastk Alt Efsanesi, 174; Dardaki Dvizler Efsanesi, 176; Kayt
D Ekonom i Efsanesi, 178; Bize Bir ey Olmaz Safsatas, 180;
Osmanl Borlar Abartlyor Safsatas, 182

Szlke, 185
 nsoz

Ekonom i ou insan iin skc bir konudur. ou kii ga

zetede ekonom i sayfalarn yle bir bakp geer, televizyonda
ekonom iyle ilgili tartm alara denk gelirlerse kanal deitirir
ler. Bu kitap ekonom i sayfalarn atlayanlar, televizyonda
ki ekonom i program larn grnce kanal deitirenleri, eko
nom i okum am olup da ekonom ide neler olduunu m erak
edenleri, ekonom i okuyup da ekonom iyi sevmemi olanlar
hedef alyor. O n u n iin ad Kolay Ekonomi.
Bu yeni bask aslnda yeni bir kitap gibi oldu. Batan aa
ya yenilendi, gncellendi, tekrarlardan arndrld. Sanrm
b u haliyle ok daha kolay izlenebilen, ekonom inin tem el kav
ram larn skm adan reten b ir kitap haline geldi.
 EKONOM
NEDR, NE SE
YARAR?
Ekonomi hibir zaman bir bilim
olmamtr. imdi iki yl ncesine gre
bilim olmaktan daha da uzaklamtr.
Paul A. S am uelson
En Basit
Anlatmyla
Ekonomi

Ekonom i szc bugn bir bilim dalnn ad olm ak

la birlikte tasarruf anlam na da gelmektedir. Bizde uzun s
re szcn Arapa karl olan iktisat kullanlm , son d
nem lerde ekonom i o n u n yerini almtr. ktisat szc de
znde tasarruf anlam na gelir.
nsanlarn ihtiyalar snrszdr, bu n a karlk im knlar
snrldr. Ekonom i, bu snrsz ihtiyalarla snrl im knlar
uyarlam a iidir. O nedenle cennette iktisatlara gerek olm a
d sylenir. Ekonom ideki ilk ders budur. Geri bu gre
kar M arshall Sahlins, insanlarn ihtiyalarn snrsz hale
getirenin kapitalizm in kendisi olduu grn ileri srm ek
tedir. Sonuta ne olursa olsun, bu sistem iinde yaadmz
srece ihtiyalarmz snrsz grnr. Oysa im knlarm z ge
lirimizle, servetimizle, borlanm a kapasitem izle snrldr.
Ekonom ideki ikinci ders arz ve talep dersidir. Ekonom ide
 11

arz dediimiz ey basit olarak bir m aln sata sunulan m ikta

rdr. Talep dediimiz ey de yine basit olarak bir m aldan sa
tn alm ak isteyenlerin alm arzusudur. Arz, talepten fazlaysa
m aln fiyat der; talep, arzdan fazlaysa m aln fiyat ykse
lir. Baka bir deyile, bir piyasada m al ok buna karlk o m a
l alm ak isteyenlerin says azsa, o m aln fiyat ucuzlar. Tersi
olursa, m al az am a o m al alm ak isteyenlerin says oksa, o
zam an o m aln fiyat artar. Diyelim ki hava koullar ok iyi
gitti, yeni reticiler retim e balad ve dom ates retim i bir
nceki yla gre iki kat artt. Bu d urum da eer i ve d talep
te ayn oranda art yoksa o zam an fiyatlar decek dem ek
tir. Ekonom ide birok iliki bu arz ve talep ilikisi zerine k u
ruludur.
Ekonomi Bilmek
se Yarar m?

E konom i bilm ek bir ie yarar m? Yoksa yalnzca saylara

ve oranlara bakp gnlk yaam da iim ize yaram ayan a n
lam lar karm akta m kullanlr? E konom i bilgisi her iki ie
de yarayabilir. rnein kazancnz artrm anz ya da h arca
m a tercihleriniz arasndan doru seim leri yapm anz sa
layabilir. Ekonom i bilginizi belirli bir dzeye karabilirse
niz, hisse senedi piyasalarnda olan biteni yakndan izleyip
para kazanabilirsiniz. Diyelim ki belirli bir birikim iniz var
ve b u n u en iyi getiriyi salayacak biim de ve yerde deer
lendirm ek istiyorsunuz. Am a ayn zam anda da paranzn
fazla risk altnda kalm am asn tercih ediyorsunuz. te eko
nom i bilgisi orada iinize yarayabilir. Kukusuz yatrm la
r ynetm ek ve seenekler arasnda karar alm ak derin bir
ekonom i bilgisi gerektirir. Am a yine de b u n lar bir u zm an
la k o n u tuunuzda o uzm ann ne dediini anlam ak ve ona
 13

gre karar verm ek iin asgari bir ekonom i bilgisine ihtiya

duyarsnz.
evrenizde ev alm ak iin Japon Yeniyle ya da svire Fran
gyla borlanp, sonradan bu paralarn deer kazanm as so
nucu ar biim de m adur olan kiilere rastlarsnz. Eer o n
lar ekonom i bilgilerini biraz gelitirebilmi olsalar, bilm edik
leri paralar cinsinden borlanm az ve b u zararlara uram az
lard.
Piyasa ya da
Pazar

Piyasa ya da pazar, m al veya hizm etlerin alnp satld

yer ya da ortam dr.
Bu tanm kukusuz klasik bir piyasa tanm dr. Bugn baz
piyasalar herhangi bir yere ihtiya duym adan da bir araya ge
lebilen alc ve satclarn bulum a biim ini ifade ediyor. Buna
gre kurulu yeri ya da biim ine gre piyasalar ikiye ayrlr:
1) Belirli bir toplanm a yeri olan ve alcyla satcnn fiilen
karlat piyasalar. Bunlarn en bilinen rnei m ahalle p a
zarlar veya alveri merkezleridir.
2) Belirli bir toplanm a yeri olm ayan ve alcyla satcnn
fiilen karlam asna gerek olm ayan piyasalar. Bunlarn en
bilinen rnei m allarn ilerideki fiyatlaryla bugnden alnp
satlabildii future piyasalardr.
Piyasa, kapitalist sistem in tem el unsurudur. Bir ekonom ik
sistemin yantlam as gereken sorular unlardr: retim , ki
___________________________________________ 15

m in iin, hangi bedelle ve ne m iktar yaplacaktr? Kapitalist

sistemde b t n b u sorularn yantn piyasa sistemi verir.
Biraz daha yakndan bakldnda piyasann 5 fonksiyonu ol
d uunu sylemek m m kndr:
1) Piyasa, deerleri belirler. H erhangi bir mal ya da hiz
m etin fiyat piyasada arz ve talep kurallar erevesinde olu
ur.
2) Piyasa, retim i rgtler. retim piyasada oluan tale
be gre biimlenir.
3) Piyasa, retilen mal ve hizm etin datm n salar. Talep
neredeyse retilen m al ve hizm etler oraya kayar ve arz ile ta
lebin bulum as salanr.
4) Piyasa, rasyonellii salar. Piyasada belirlenen ve talep
fazlas olduu srece ykselen fiyat, talep fazlasn frenler ve
arz-talep arasndaki dengeyi salar.
5) Piyasa, gelecei biimlendirir. E konom ik gelime piya
sada oluan tasarru f ve ondan desteklenen yatrm sayesin
de olur.
Herkes Biraz
ktisatdr D

Evine m aan getiren bir baba, parasn tasarru f m evdu

atna yatran bir anne, harlyla kitap alan bir renci, eko
nom inin konusuna giren iler yapan birer ekonom ik b irim
dir. Ayn ekilde bir m ilyon dolara Picasson u n b ir tablosunu
satn alan bir milyarder, kendi parasnn yanm a borlanarak
ald paralar da katp bir fabrika kurm aya ynelen b ir sana
yici, parasn hazine bonosundan alp borsada hisse senedine
yatran bir kiinin yapt da ekonom ik bir eylemdir.
Sokakta simit satan adam da, evimize temizlie gelen kadn
da ekonom ik anlam da birer birim dir ve yaptklar i ekonom ik
anlam da bir eylemdir. Bu ereveden bakacak olursak herkes
bilerek ya da bilmeyerek, isteyerek ya da istemeyerek ekonom i
nin birimi, yapt i de ekonom inin bir parasdr. Yani hepi
miz aslnda iktisatyz am a bu d u ru m u bilmiyoruz. D urum u
bilenler diplomal, bilmeyenler de alayl iktisat diyelim.
 17

Emekli bir m em ur, eline geen aylk emekli m aann

te birini bir aylk ihtiyalar iin bankadan ekip, kalan
nn te birini bir aylk, te birini de iki aylk olarak vade
li tasarruf m evduatna yatrd zam an aslnda kendi apnda
bir portfy ynetim i yapm olur. Ama o yapt iin en kar
m ak portfy ynetim ilerinin basit bir versiyonu olduun
dan habersizdir.
Portfy aslnda czdan anlam na geliyor. Ekonom ide n a
kit, altn, dviz, hisse senedi, tahvil, gayrim enkul gibi yat
rm amal alnm varlklarn oluturduu sepeti ifade eder.
Diyelim ki elinizde 1,000 TL tasarrufunuz var, bu tasarru
fun 500 TLsini bankaya m evduat olarak yatryor, kalan 500
TLsiyle de hazine bonosu alyorsunuz. te bu yaptnz ba
sit haliyle bir portfy ynetim i iidir.

KE 2
Ekonomik
Birimler

Ekonom ik birim dediimiz unsurlar, aldklar kararlarla

ekonom iyi etkileyenlerdir. Bunlar kiiler, kurum lar, irketler,
devlet ve d dnya temsilcileridir.
Kiiler her gn aldklar pek ok kararla ekonom iyi etki
lerler. Evine dnerken bakkala ya da m arkete urayp ekmek
ve eker, m anava urayp meyve alan bir kii ekonom iyi et
kiler. nk o n u n ald ekm ek ve eker iin yapt harca
m a bakkal iin, meyveye yapt harcam a da m anav iin gelir
olur. Bylece b u kii para harcayarak bakkal ve m anavn para
kazanm asn salar. Bir yandan da ekmek, eker ve meyveye
olan talebi artrr. Bir kiinin bu harcam alar ok etki yapm a
sa da, binlerce tketicinin benzer harcam alar bir araya geldi
inde ekonom ide devasa etkiler yaratr.
irketler de kiiler gibi her gn eitli kararlar alr ve re
tim de bulunurlar. rettikleri m allar ya da hizm etleri pazar
 19

lar ve satarlar. Piyasadan yaptklar m al ve hizm et satn alm-

laryla kiilere ve baka kurum lara gelir salarlar. retim lerini
yapabilm ek iin insanlar altrrlar ve onlara para derler.
Devlet ya da kam u kesimi birok grevinin yan sra eko
nom ik sistemin almas iin gelir toplar ve harcam a yapar.
Ayrca kim senin kendi bana yapmayaca yollan, kprle
ri, barajlar, hava alanlarn yaparak to p lu m u n hizm etine so
kar. Bunlara ek olarak baz hallerde zel kesimle birlikte re
tim in iine de girer.
D dnya, bu saydmz birim lerin dnda kalan, yurt-
dnda bulunan kiileri, irketleri ve devletleri kapsayan bir
kavramdr. hracat yaptm zda b u n u n alcs d dnyadr.
Ya da ithalat yaptm zda m allar bize satan d dnyadr.
Ekonomi Dediin
Bir elikiler
Yumadr

Ekonom i kitaplarm okuyan herkes ilk anda dnyada

ki b t n ekonom ik krizleri zebileceini dnr. O ku
duklarn sindirmeye, bunlar yaam a uyarlamaya balayn
ca, okuduklarnn yaam dan kopuk olduu dncesine ka
plr ve hayal krklklar yaar. Bir sre sonra orta yolu b u
lur ve birden ok hedefe ayn anda ulam ann zor olduunu,
ekonom inin aslnda b u t r oklu hedeflere ulam ada tercih
yapmaya yarayan bir disiplin olduunu kavram aya balar. O
anda m utlak dorular yerini greli dorulara brakr.
Ekonom ik olay tketim le balar. Tketim talebi retim
faaliyetini yaratr. Bugn geldiimiz aam ada o kadar ok
reklam vardr ki retim in m i tketim in m i nce geldii ka
rmtr. retim yapabilm ek iin retim tesisleri kurm ak ge
rekir. Bu tesisler bina, m akine, ham m adde, elektrik, su vb. gi
bi girdilere ihtiya duyar. Ayrca bunlar bir araya getirip re
 21

tim i gerekletirecek olan iilerin istihdam edilmesi gerekir.

B tn bunlar yapacak olan giriim cinin b u retim tesisini
kurm asna yatrm denir. Yatrm yapabilm ek iin para gere
kir. Para da tasarrufla salanr.
Dem ek ki m akro ekonom ik devrenin halkalar yledir:

Tketim - Tasarruf - Yatrm - retim - Tketim

Tketim olmazsa retim , tasarruf olmazsa yatrm olmaz.

Yatrm olm aynca retim artm az, retim artm aynca eko
nom ik bym e olmaz, ekonom ik bym e olm aynca to p lu
m u n refah dzeyi ykselmez.
Bu du ru m d a tketim i m i tevik etm ek gerekir, tasarrufu
mu? Bu sorunun tek ve kesin bir yant yoktur. Yant ekono
m inin d u ru m u n a baldr. Eer ekonom ide enflasyonist bir
gidi varsa tasarruflar, deflasyonist bir gidi varsa tketim i
tevik etm ek doru olur. Eer tketim i artrm aya karar ve
rilmise vergileri drm ek gerekmez mi? Vergiler d r
lrse, bu kez btede ortaya kacak an karlanm as so
ru n u doar.
E konom ik am alar birbiriyle eliir. Ekonom i politikas
bu elikiler arasndan bir am ac seip onu yakalamaya al
r. Siyaset ise seilen am a ve feda edilen am alar konusunda
to p lu m u ikna etmeye abalar.
 TKETM,
RETM,
TASARRUF,
YATIRIM
Ekonomide ilk ders ktlktr. Buna gre, insan
ihtiyalarn karlamakta kullanlan her ey
kttr. Siyasetteki ilk ders ise, ekonomideki ilk
dersin dikkate alnmamasdr.
Thomas Sowell
insann Asl isi
Tketmektir

E konom ik eylem denince tketim , retim , tasarruf, ya

trm gibi eylemler geliyor akla. T ketim dediimizde rn e
in yalnzca yem ek im ek gibi bir eylem anlalmamaldr.
M iktar snrl olan her eyin tketilm esi, ekonom ide tke
tim olarak adlandrlyor.
Tketim , bir ihtiyac karlam ak iin bir eyi tketm e ey
lemidir. rnein ackmsak yem ek yeriz. Bu bir tketim ey
lemidir. Diyelim ki m arketten gidip tavuk dner aldk, eve
getirip m ikro dalga frnda piirdik ve yedik. Bu bir tketim
eylemidir.
Sokaktaki insan, tketim denilince rnein sim idi alp ye
m e)! anlar. D orudur, bu da bir tketim eylemidir. Ama t
ketim denildiinde m utlaka hem en yok edilen bir ey anla
lmamal. Ekonom i bilim inde tketim i balca iki dala ayr
m ak det olm utur:
 25

1) Dayanksz m allarn tketim i.

2) Dayankl m allarn tketim i.

Dayanksz m allara simit gzel bir rnektir. Simidi yersi

niz, alnz giderirsiniz. Yani sim it sizin bir ihtiyacnz kar
lam ve bir defalk bir tatm in salamtr. Dayankl tke
tim m allarnn en tipik rnekleri de beyaz eya denilen buz
dolab, amar m akinesi gibi rnlerdir. Bunlar satn ald
nzda da tketim eylemi yapm ve ihtiyacnz karlam
olursunuz am a sim itten farkl olarak bunlarn tketilm esi
yllarca srer.
Yaklak 40 bin yl nce bugnk (hom o sapiens sapiens)
form uyla ilk kez dnya zerinde grnd sanlan insan,
M.. 10 binlere, bir baka deyile neolitik dnem e gelince
ye kadar avc ve devirici olarak yaad. Vahi hayvanlar eti
ve postu iin avlad, yabani meyveleri devirip yedi. rettii
tek ey hayvan ldrm eye ve kendini savunm aya yarayan ta
tan yaplm a ilkel silahlar ve m em ek iin giydii ilkel k
yafetlerdi. B unun dnda yalnzca bir tketici konum unday
d. Doaya hibir ey katmyor, yalnzca doann verdikleri
ni alp tketiyordu.
M .. 10 binler ile 7 binler arasnda, insann ilk kez yer
leik yaam a geerek tarm yapmaya ve hayvan yetitirmeye
baladna ilikin izler var. Yani insann yeryznde uzun sa
ylabilecek varlnn yalnzca on bin yllk blm reticilik
le gemitir.
retim

nsan hayvandan ayran birok unsur sralanabilir. Ama

bunlar iinde en nem lisi insann retim yapyor olmasdr.
Bugne kadar hibir hayvann retim yapt grlm em i
tir. Ve bu ayrm yaklak 10 bin yldan beri olan bir ayrm
dr. nsann retici k o n um una gemesi o n u n geliiminde en
nem li d n m noktalarndan birisini oluturm utur.
retim faaliyeti doada bu lu n an m addeleri kullanarak
ya onlarn saysn, m iktarn artrm ak, ya da yeni bir m adde
ortaya karm ak olarak tanm lanabilir. Doada bulunan iki
m addeye bakr ve kalay, bunlar belirli sda eritip bir araya
getirerek yaratlan yeni m addeye de bronz rnek olarak gs
terilebilir. Bronz doada bulunan bir m adde deildir, insan
lar tarafndan bakr ile kalayn bir araya getirilmesiyle reti
lir. M iktar artrm aya da buday rnek verilebilir. Buday to
hum lar ekilerek, sulanarak ve tarm yaplarak m iktar art
 27

rlabilir. Bylece bir buday to h u m u n d an ok sayda buday

baa elde edilebilir.
19. yzyln ortalarnda ngilterede balayp oradan yay
lan Sanayi D evrim iyle birlikte, retim de arl sanayi m al
lar retim i ve hizm et retim i almtr. O tom obil, buzdola
b, televizyon seti gibi rnler sanayi m al retim ine, otel i
letmecilii, bankaclk, sigortaclk, tamaclk gibi faaliyetler
de hizm et retim ine rnek olarak saylabilir. Sanayi Devrimi,
o zam ana kadar evlerde ve atlyelerde elle yaplan ya da el
le kullanlan basit m akinelerle yaplan retim in yerini buhar
gcne dayal olarak alan m akinelerle yaplan retim e terk
etmitir. Buhar gcnn retim in em rine girmesiyle birlikte
kitlesel retim balamtr. Kitlesel retim atlyelerde yapla
m ad iin byk fabrikalar, retim birim leri kurulm u, es
kiden evlerinde atlyelerinde retim yapanlarn bir blm
bu iyerlerinin sahibi k o num una geerken, ok byk b l
m de buralarda ii k o num una gemitir.
Sanayi Devrimi, retim in katlanarak artm asna ve b u n u n
sonucu olarak da dnyada olum lu ve olum suz pek ok e
yin deimesine neden olmutur. O lum lu deiimlere z o ru n
lu m addelere daha kolay ulalabilmesi, olum suz deiimle
re evrenin daha hzl tahrip edilmesi rnek olarak gsterile
bilir.
Tketim mi
retim mi?

M arkette satlan tavuk dner paketini hazrlayanlarn

yapt retim faaliyeti iki aamaldr. Burada hem mal re
tim i hem de hizm et retim i sz konusudur. Tavuun beslen
mesi, yetitirilmesi arlkl olarak m al retim idir. O nun ke
silmesi, dner haline getirilip paketlenm esi ve m arket rafna
kadar getirilmesi ise hizm et retim idir. Bu tavuk dneri sa
tn alp yiyen insann yapt faaliyet de tketim dir. Ayn mal
retim asndan hem m al hem de hizm et retim i olarak s
nflandrlrken, tketim asndan dayanksz m al tketim i
olarak deerlendirilir.
Burada akla gelen soru udur? Tavuk dneri tketiciye
sunm a aam asna kadar getiren kii m i m u tlu d u r yoksa t k e
ten kii mi? Bu soruya doru yant verebilm ek iin tavuk d
neri reten kiinin bu retim i sonucunda elde ettii paray
la ne yapacann yantm bulm am z gerekir. Bu parayla o k i
 29

i de baka bir tketim ii yapacak ya da paray tasarruf ede

cektir. Tasarruf da ilerideki tketim i iin para biriktirm ek de
mektir. Yani aslnda reticinin de nihai amac tketim dir. O
halde asl olan tketim dir. Asl olan tketim olsa da retim ,
insann sonradan edindii bir ekonom ik eylem olarak insan
yaam nda en az tketim kadar yer kazanmtr. alrken
herkes emekli olmak, yani retm eden tketm ek ister. Ama
emekli olduktan bir sre sonra kazn ayann yle olm ad
n anlar. nsan, bir eyler rettii ve evresine katk yaptn
da daha m utlu olur. Hi kukusuz burada szn ettiimiz
kuraldr. B unun m utlaka istisnalar da vardr.
B ununla birlikte retim i fazlaca abartm am ak gerekir.
nk tketim talebi olm adan bir eyi retirseniz satam az
snz, elinizde kalr.
Kapasite
Kullanm

Kapasite kullanm oran, bir retim birim inin belirli bir

dnem de fiilen gerekletirdii retim m iktarnn fiziki ola
rak retebilecei en yksek m iktara olan orann gsterir.
Ayakkab reten bir im alat birim inin bir ay iinde retebile
cei ayakkab m iktarnn 100 adet olduunu ve buna karlk
m art aynda 80 adet retim gerekletirdiini dnelim . Bu
verilere gre bu ayakkab im alat birim inin m art ayndaki ka
pasite kullanm oran % 80 olarak gereklemitir.
Kapasite kullanm oran genellikle % 100 olarak gerek
lemez. m alat srasnda eitli aksam alar olabilir: Elektrik
kesilmeleri, m akine arzalan, m akine ve tesisatn bakm ara
lar, tatiller, grevler, alma saatlerinde aksamalar, mevsimlik
nedenler gibi sorunlarla kapasite kullanm nda dler or
taya kar.
Sanayide kapasite kullanm nn llmesi iin genellik
 31

le im alat sanayi esas alnr. M erkez Bankasn n im alat sana

yi sektrnde alan iyerlerine her ay uygulad iktisadi
Ynelim A nketine verilen cevaplara gre hazrlanp yaym
lanr. Bu anket M art 2012de 2614 iyerine gnderilm i ve
2212 iyeri bu anketi yantlamtr. m alat sanayi geneli ve alt
sektrleri itibariyle hesaplanan kapasite kullanm oranlar,
ankete katlan iyerlerinin bildirdikleri, fiziki kapasitelerine
gre fiilen gerekleen kapasite kullanm larnn arlkl o rta
lamas alnarak bulunur. ktisadi ynelim anketinde yer alan
im alat sanayi kapasite kullanm oranyla ilgili so ru n u n yant
lar % olarak alnr ve arlkl ortalam as alnarak im alat sa
nayi ve alt sektrleri genelinde toplulatrlr.
m alat sanayi kapasite kullanm oran bize sanayi reti
m inin gidii hakknda bilgi verir. B ununla birlikte bu oran
tek basm a bir anlam tam aktan ok sanayi retim endeksiy
le birlikte ele alnp deerlendirildiinde anlam tar.
Tasarruf ve
Yatrm

Tasarruf, gelirin tketim den artakalan blm ne verilen

addr. Geliri Y ile, tketim i C ile ve tasarrufu da S ile gsterir
sek yle bir denklem yazabiliriz:

Y = C + S

Buradan yola karak da tasarrufu u ekilde gsterebili

riz:

S = Y- C

Halk arasnda gayrim enkule, altna yatrlan para tasar

ru f olarak adlandrlsa da ekonom i bilim i asndan tasar
ruf, bakalarnn kullanm na hazr tutulan para demektir.
Bankadaki m evduat tasarruftur. Bu para, sahibine faiz geli
ri kazandrrken ihtiyac olana da kredi olarak kullandrlr.
Bir ekonom ide bym eyi salayan unsurlar tketim ve
 33

tasarruftur. Tketim , retim in yaplm asn salar. Yani i ya

da d tketim olm adan retim yaplmaz. Kimse satamaya-
ca mal retm ez. te yandan retim yapabilm ek iin yat
rm yapm ak gerekir.
Yatrm, ekonom i bilim inde yeni fabrika yapm , yeni bi
na yapm gibi fiziksel varlklara parann yatrlm as anlam
na gelir. Daha teknik bir ifadeyle sermaye m allar stoklarna
yaplan ilavelerdir. Finans bilim inde ise parann tahvil, his
se senedi gibi gelir getirici aralara yatrlm asna yatrm de
niyor. Ekonom i bilim i asndan bunlar portfy yatrm ola
rak adlandrlr.
Tketim , ksa vadede, yatrm ise orta ve uzun vadede
retim i artracak olan eylemlerdir. Yatrm olm adan retim in
artm as kapasite kullanm nn artmasyla salanabilir, ancak
b u n u n da bir lim iti vardr.

KE 3
GELR VE GSYH
Yksek bir gelir, mutluluk iin
duyduum en iyi reetedir.
Jane Austen
Kiisel Gelir ve
Aile Geliri

K im inin geliri yksektir kim ininki dk, kim inin geliri

devam ldr kim ininki geici. Baz insanlar kendi iinin sahi
bidir ve geliri ie baldr. Bir kam u ku ru m u n d a ya da zel bir
irkette cretli olarak alan kiinin ya da bir em eklinin aylk
geliri bellidir. Terfi ya da zam alm amsa aylk geliri ayn d
zeyde kalacak ve harcam alar bu gelire gre biim lenecek de
mektir. Buna karlk bir bakkal dkkn ileten kiinin geli
ri aydan aya deiiklik gsterir. Baz aylarda bu kiinin har
cam alar gelirini aabilir, baz aylarda da tersi olabilir. Bu d u
rum da fazla gelir elde edilen aylarda tasarruf edip, gelirin d
t aylardaki an o tasarruflarla karlam as gerekebilir.
Aylk gelirin en belirsiz olduu iler geici ilerdir. M ev
simlik alan bir tarm iisi yalnzca belirli bir m evsim de a
lp o m evsim de elde ettii gelirle b t n bir ym harcam ala
rn karlam ak d u ru m u n d a kalmaktadr.
 37

D rt kiilik bir aile dnelim . Baba ve anne birer irkette

cretli olarak alyor, iki ocuk da lisede okuyor olsun. Bu
d urum d a bu ailenin toplam geliri baba ve annenin cretleri
toplam ndan, giderleri ise d rd n n eitli giderlerinin to p
lam ndan oluacak demektir. Ksaca belirtm ek gerekirse, bu
ailede iki kii gelir elde ediyor ve drt kii harcyor demektir.
Baba ve annenin gelirinden ocuklara harlk verilmesi h a
linde ailenin geliri deimez. nk o para eve giren toplam
gelirin iinden verilmektedir. Bu anlam da bakldnda h ar
lklar, harl alan ocuklar iin kiisel gelir gibi grnm ekle
birlikte, aile toplam gelirinin deil harcam alarnn bir para
sdr. Eer ocuklar okullar tatil olduunda alp kazandk
lar paray aileye getiriyorsa, o zam an onlar da aile gelirinin
iine katm am z gerekir.
lkenin Geliri:
GSYH

Bir lkede belirli bir dnem iinde (3 ay, 1 yl) retilen

b t n nihai m allarn piyasa fiyatlar zerinden toplanm asy
la oluan toplam deere, gayrsafi yurtii hasla (ya da ksaca
GSYH) diyoruz.
Bir lkede bir yl iinde yalnzca 1000 adet ekmek, 25 kg
beyaz peynir ve 500 ie su retildiini ve ekmein adedinin 1
TL, beyaz peynirin kilosunun 10 TL, suyun da iesinin 0,50
TLden satldn varsayarsak GSYHy yle hesaplayabiliriz:

GSYH = (1000 x 1) + (25 x 10) + (500 x 0,50) = 1.500 TL

Buna gre bu lkede o yl iin piyasa fiyatlar cinsinden

hesaplanan GSYH 1.500 TLdir. (Basitletirme amacyla bu
ekonom ide hizm et retim inin ekmek, su ve peynir retim i
nin iindeki sat, am balajlam a gibi hizm etle snrl olduu
nu, ayrca hizm et retilm ediini varsayyoruz.)
 39

Bu basitletirilm i hesaplam ada dikkat edilmesi gere

ken ey, sadece nihai m allarn piyasa sat fiyatlarnn dikka
te alnddr. Yani ekmekteki budayn, un haline getirilir
ken eklenen iilik deerinin veya suyun iesinin, kapann
ya da beyaz peynirin am balajnn ayr ayr hesaba katlm as
sz konusu olmuyor. retilen m aln tketiciye nihai sat fi
yatlar toplanyor. Aksi takdirde ift saym yapm oluruz ve
GSYH olduundan byk kar.
GSYH bu ekilde hesaplanan retim yntem i yannda
harcam alar ve lkede elde edilen gelirler zerinden giderek
de hesaplanr. nk bir lkedeki toplam retim deeri, to p
lam harcam alar ve toplam gelirler bir ekenar genin k e
nar gibi birbirine eittir.
Elmayla Armudu
Toplamak

lkokuldan beri bize retilen eyler iinde hafzamza en

fazla kaznm olanlarndan birisi elmayla arm ut to p lan
m az szdr. Gerekten de 1 elma + 1 arm ut = sorusuna
yant veremeyiz. Yant yine aynen sorudaki gibidir. Yani 1 el
m a 1 arm u t daha, 1 elma ve 1 arm ut eder.
Elmalarla arm utlar m iktar olarak toplayamayacamz
dorudur am a acaba deer olarak toplayam az myz? Yani
rnein 1 elma 10 kuru, 1 arm ut da 15 kuru ise 10 + 15 =
25 kuru diyemez miyiz? Bal gibi deriz. te elmayla arm udu
toplam ann yolu budur. Yani ortak bir deer lsyle eit
lemek.
Bir lkenin bir yl iinde rettii b t n mal ve hizm et
lerin toplam n ifade eden gayrsaf yurtii hasla da bu yol
la hesaplanr. Diyelim ki kck bir ada lkesi bir yl iinde
100.000 ekmek, 5.000 kilo elma, 3.000 kilo arm ut, 2.000 kilo
 41

karpuz retiyor olsun. Ve yine diyelim ki ekmein piyasa fi

yat 1 TL, elm ann kilosu 2 TL, arm udun kilosu 3 TL, k a rp u
zun kilosu 1 TL olsun. Bu durum da:

100.000 ekmek + 5.000 elma +

3.000 armut + 2.000 karpuz = ?

(100.000 x 1) + (5 .0 0 0 x2 ) +
(3 .0 0 0 x3 ) + (2.000 x 1) = ?

100.000 + 10.000 + 9.000 + 2000 = 121.000 TL.

O lkenin bir yllk retim inin deeri budur. Yani 121 bin
TL.
Burada ii basitletirdiimize dikkat edilmeli. Bir lke ok
daha fazla mal ve o n u n yannda hizm et retir. Am a iin z
b u basit rneim izden farkl deildir.
GSYHnm
Hesaplanma
Biimleri
D

Yukarda GSYHy retim asndan hesapladk. Oysa

GSYH ayn zam anda harcam alar ve gelir asndan da hesap
lanr. nk bunlar bir ekenar genin kenar gibi birb i
rine eittir.
B unu bir denklem le ifade etm em iz gerekirse yle yaza
biliriz:

GSYH = Toplam retim = Toplam gelir = Toplam harcama

iftinin buday retm eye balam ak iin to h u m satn al

m as gerekir. Tohum satcsna yapt dem e o n u n asndan
harcam a olmakla birlikte to h u m satcsnn geliridir. Tohum
satcs iftiye satt to h u m karlnda ald parayla gider
frndan ekm ek alr. O n u n satn ald ekm ek karlnda f
rncya dedii para o n u n asndan harcam a am a frnc a
sndan gelir olur. Bu kez frnc to h u m satcsndan (ve dier
 43

alclardan) ald ekm ek parasyla gidip frnn kirasn der.

Bu dem e frnc iin harcam a am a m lk sahibi asndan ge
lir olur. Bu rnei bylece uzatm ak m m kndr. Sonuta in
sanlarn tketm eye ihtiyac olduu iin retim yaplr. Ve bir
budayn retim i iin geen aam alarda harcam alar yaplr,
gelirler toplanr ve sonuta b t n o gelirler, harcam alar re
tim e eit hale gelir.
retim asndan GSYH hesab:

GSYH = tarm retiminin piyasa deeri + sanayi retiminin

piyasa deeri + hizmet retiminin piyasa deeri
+ dierleri

H arcam alar asndan GSYH hesab:

GSYH = zel nihai tketim harcamalar + zel yatrm

harcamalar + kamu kesimi harcamalar +
(ihracat - ithalat) + dierleri

Gelir asndan GSYH:

GSYH = cret gelirleri + faiz gelirleri + rant gelirleri +

krlar + dierleri

(Bu denklem lerde yer alan dierleri bal altna istatistik

hata, eitli vergiler gibi kalem ler girer.)
Bu farkl hesaplam a sonuta birbirine eit km ak d u
ru m u n d ad r am a uygulam ada farkllklar doar.
Ver On Bin
Dolarm Ben
Gideyim

Ekonom ide insanlarn en az inand hesaplam alarn b a

nda enflasyon ve isizlikle birlikte kii bana den gelir he
sab geliyor.
Kii bana gelir hesab ekonom i bilim indeki birok h e
saplam ada olduu gibi teorik bir ldr. Sadece bir ortala
may gstermeyi ve bu ortalam alardan hareketle uluslararas
karlatrm alar yapmay hedefler.
Kii bana gelir ya da daha bilimsel ekliyle kii bana
GSYH u basit form lle hesaplanr:

Kii Bana Gelir = GSYH / Yl Ortas Nfusu.

rnein Trkiyede 2012 yl GSYHs 786 milyar dolar

ve yl ortas nfusu 74,9 m ilyon kii olarak bulunm u ve b u
na gre de kii bana yllk ortalam a gelir 10.497 dolar ola
rak hesaplanmtr.
 45

Bu hesaplam ada zerinde durulm as gereken iki nem li

nokta vardr: (1) Bu gelir yllk gelirdir. Yani aya blersek ay
lk gelir kii bana 875 dolar eder. (2) Bu gelir ortalam a gelir
dir. Yani bu ortalam a tutarn ok altnda veya ok stnde ge
liri olanlar olabilecei gibi, bu gelir dolaynda yllk gelir elde
edenler de vardr. Yani bu gelire bakp da herkesin bu kadar
bir ortalam a gelir elde ettiini dnm ek yanltr. Bu yalnz
ca basit bir ortalam adr. Gelirin adaletli dalp dalmad
bu hesaplarn deil, gelir dalm hesaplarnn konusudur.
Gelir dalm nda eitlii lm ede Gini katsays diye bir
katsay kullanyoruz. Eer gelir dalm tam anlam yla eit
se, yani b t n deerler m utlak eitlik izgisi zerindeyse, o
zam an Gini katsays sfr kacak demektir. Sfr ile bir ara
snda deien katsay, sfra yaklatka gelir dalm eitlii
nin, bire yaklatka gelir dalm eitsizliinin arttn ifa
de ediyor.
2012 ylndaki gelir dalm lm n esas alarak T r
kiyede kabaca 0,40 orannda olduunu sylememiz m m
kndr. Bu oran gelir dalm nn olduka adaletsiz olduu
nu, yani bu ortalam a gelirin ok zerinde ve ok altnda gelir
elde edenler olduunu gsteriyor bize.
Kii bana geliri, gelir dalm sonularyla birlikte ele
alnca kii bana yllk gelirin 10.497 dolar olduunu syle
diimizde, niin bazlarnn gldn ve niin bazlarnn
kzdn anlam ak m m kn oluyor.
Trkiyede Gelir
Dalm

Trkiyede gelir dalm aratrm alarn TK yapm akta

dr. 2001 krizinden hem en sonraki ylda 0,44 gibi bir dzey
de olan Gini katsays, izleyen yllarda dzelm e eilimine gir
mi, 2003te 0,42, 2004te 0,40a inm i ve 2005te 0,38 ile d
zelm enin doruk noktasna km grnyor. Eer Trkiye
bu eilimi srdrebilseydi, gelir dalm bozukluunu d
zeltme yolunda ilerliyor olacakt. Ne var ki 2006 ylnda yeni
den 0,43e kan Gini katsays, 2007 ve 2008 yllarnda 0.41
orannda kalm.
Bu geliim bize krizin yaratt bir gelir dalm iyilemesi
yaandm iaret ediyor. Yani 2002 ile 2005 arasnda yaanan
gelir dalm dzelm esinin krizin getirdii trplem elerden
kaynakland anlalyor. nk krizler yksek gelir grupla
rn daha fazla etkiliyor ve daha fazla trplyor. Krizin etkisi
ortadan kalkmaya baladnda ise gelir dalm bozukluu
 47

yeniden ortaya kmaya yneliyor. 2001 krizi kadar etkili ol

m asa da kresel krizin etkisiyle 2009 ve sonrasnda Gini kat
saysnda benzer dzelm eler ortaya km bulunuyor. 2009
ylnda 0,41de kalan katsay 2010 ylnda 0,40a gerilemi d u
rum da. 2011 yl iin yaplan lm ler Gini katsaysnn 0,40
dzeyinde kaldn gsteriyor.
D nya lkeleri zerinde yaplan gelir dalm aratrm a
lar Gini katsaysnn 0,25 ile 0,50 arasnda yaygnlatn
gsteriyor. sve, Norve gibi sosyal dem okrasi rejim i uygu
layan Kuzey lkelerinde Gini katsays 0,25 - 0,30 gibi o ran
larda kyor. Eski sosyalist lkelerin ounda da buna benzer
dk Gini katsaylar sz konusu. Almanya, gelimi ekono
m iler arasnda 0,28lik oranla gelir dalm nn en iyi olduu
lke. ngilterede oran 0,34. ABDde gelir dalm eitsizlii
Trkiyedeki gibi 0,40 dzeyinde.
 EKONOM
NASIL BYR?
Bymenin yaratcs hkmet deil,
alan insanlardr.
VVilliam P hilip G ra m m

K4
Ekonomik
Byme

Byme, bir lkenin reel GSYHsnn bir yldan tekine

artm as haline verilen addr.
Bir lkede bir yl iinde yalnzca OOO adet ekmek, 25 kg
beyaz peynir ve 500 ie su retildiini varsayarsak retim
yle bir grnm sergiler:

retim = 1000 ekmek + 25 kg beyaz peynir + 500 ie su

Ekmein adedinin 1 TL, beyaz peynirin kilosunun 10 TL,

suyun da iesinin 0,50 TLden satldn varsayarsak, rn e
in bu lkede 2011 ylnn GSYHsn yle hesaplayabiliriz:

GSYH = (1000 x 1) + (25 x 10) + (500 x 0,50) = 1.500 TL

Diyelim ki 2012 yl banda yeni bir frn devreye girmi

ve ekm ek retim i 1100 adede ykselmi, ekmek fiyat ise de
im eden kalm olsun.
 51

GSYH = (1100 X 1) + (25 x 10) + (500 x 0,50) = 1.600 TL.

Bu ekonom i 2012 ylnda bir nceki yla gre [(1600 -

1500)/1500] 0,67 yani % 6,7 orannda bym tr. imdi
varsayalm ki ekm ek retim iyle birlikte ekmein adet fiyat
da artm ve 1,25 TLye km olsun. Bu du ru m d a 2012 yl
GSYHs yle grnecektir:

GSYH = (1100 x 1,25) + (25 x 10) + (500 x 0,50) = 1.875 TL

Bu ekonom i 2012 ylnda bir nceki yla gre [(1875 -

1500)/ 1500] 0,25 yani % 25 orannda bym tr. Bu b
ym enin iinde fiyat artlar da yer ald iin b u n a nom inal
bym e deniyor. N om inal bym e bize ekonom inin gerek
te ne kadar bydn gstermez. B unu bulabilm ek iin
2012 yl GSYHsm fiyat artlarnn etkisinden arndrm a
m z gerekir. B unun iin de bir nceki yln yani 2011 ylnn
fiyatlarn alm am z gerekir. Bu du ru m d a 2012 ylnn GSYH
denklem i yle olur.

GSYH = (1100 x 1) + (25 x 10) + (5 00 x0,5 0 ) = 1.600 TL

Bu ekonom i 2012 ylnda bir nceki yla gre [(1600 -

1500)/ 1500] % 6,7 orannda bym tr.
Trk Byme
Modeli: Ne Kadar
Cari Ack D

Kadar Byme

Bir ekonom inin iki tem el dengesi vardr: ekonom ik

denge, d ekonom ik denge. ekonom ik denge iki alt denge
den oluur: Kam u kesimi dengesi (bte dengesi), zel kesim
dengesi (tasarruf yatrm dengesi.) D ekonom ik denge ka
m u kesimi ve zel kesim in d dnyayla olan ekonom ik ili
kilerinin toplam dengesini ifade eder.
Trkiyede i ekonom ik denge kim i zam an kam u dengesi,
kim i zam an zel kesim dengesi, ou zam an da her iki den
ge asndan ak verir. ekonom ik denge a d ekono
m ik denge ana ve dolaysyla dardan finansm an aray
na yol aar.
Trkiye, dardan finansm an bulup b u aklarn finanse
edebildii srece byr, edemeyince de klr.
Trkiyenin tasarruflar yatrm larn karlayam am akta
dr. Yatrmlar iin gerekli girdilerin hepsi ieride retilem e-
 ______ ____________ 53

dii iin ithal edilmekte, bu ithalat karlamaya yetecek i ta

sarruf olm aynca da dardan tasarruf ithal edilmektedir.
T rkiyenin son on yldaki ekonom ik baarsn gelecek
on ylda da devam ettirebilm esi artk bu ne kadar d ak o
kadar bym e modeliyle pek m m kn grnm em ektedir.
Bu m odelden daha az cari ak daha ok i retim m odeli
ne geilmesi gerekmektedir. Ne var ki b u n u d rekabete ak
l salayarak yapamazsak, yani ne pahasna olursa olsun i
retim m odelini uygularsak, bu kez de kam u kesimi aklan
verm em iz kanlm az olur.
Trkiye 1980lere kadar ithal ikameci ne pahasna olursa
olsun yerli retim m odeli ile geldi. 1980lerden 2000lere ka
dar ieride retem iyorsak dardan ithal ederiz m odeli uy
guland. 2000lerde kam u kesimi borlanacana zel kesim
borlansn m odeline geildi. imdi artk d rekabete ak
yerli retim m odeli uygulam ann zamandr.
Yumuak ya da
Sert nis o

Bir ekonom inin kaynaklarn ideal dzeyde kullanarak

ulat denge dzeyinde gerekletirdii bym e oranna o
ekonom inin potansiyel bym e oran ad verilir. Genellikle
bir lke potansiyel bym e oran dolaynda bir bym e s
reklilii yakalarsa salkl bir ekonom ik denge iinde byye
bilir. Bu oran Trkiye iin yaklak olarak % 5 dolaynda bir
orandr. Trkiye bu oran dolaynda bir bym e serisi yaka
ladnda ekonom ik dengesini bozm adan bym eyi s rd
rebilir.
Trkiye 2010 ylnda % 9,2, 2011 ylnda % 8,5 o ran n
da bym tr. Dem ek ki Trkiye bu iki ylda potansiyel
bym e orannn ok stnde bir oranda bym e gerek
letirmitir. N edir b u n u n sakncas? Bu zorlanm bym e
Trkiyenin ithalatnn hzla artm asna ve cari ann 2011
yl sonunda % 10lara gelip dayanm asna yol amtr. Bunu
 55

srdrebilm ek im kn ddr. nk bu kadar byk bir ca

ri an finansm an hele byle b ir ortam da giderek imknsz
hale gelmektedir.
Bir ekonom inin potansiyel bym e hznn zerindeki
bir bym e hzndan tekrar potansiyel bym e hz dolayna
dnne yum uak ini deniyor. Eer bym e hznn d
potansiyel bym e hznn ok altnda bir dzeye giderse
buna da sert ini ad veriliyor.
Trkiye eer nceki iki ylda yaanm olan % 8-9 dze
yindeki yksek bym e hzndan % 5 lik potansiyel by
me hz dzeylerine ini yaparsa yum uak inii gerekletir
mi olacaktr. Eer d % 2nin altnda bir dzeye doru gi
derse o zam an sert ini geerli olacak demektir. Yumuak inii
uan norm al iniine, sert inii ise tekerleklerinin alm am a
s nedeniyle gvdesi zerine inie benzetebiliriz. Yani sert ini
ekonom ide byk hasarlara yol aabilir. Bu sknt hkm et
tarafndan da fark edildii iin 2012 ylnda cari a d r
me yolunda baz adm lar atlm ve b u n u n sonucu olarak cari
ak % 6ya kadar gerilemitir. B unun bedeli ise bym e ora
nnn da % 2,2ye dm olmasdr. Bu kadar hzl bir by
me oran d sert ini olarak kabul edilebilir.
Trkiye
Ekonomisinde
Byme I

Trkiyede ekonom ik bym e, 1924 ile 1950 yllar ara

snda sert klar ve iniler yaam grnyor. Bu ini ve
klarn nedenleri arasnda O sm anldan devralm an sanayi
yapsnn zayfl, O sm anl borlar nedeniyle m ali yapnn
iflas aam asna gelmesi, Kurtulu Savanda kaynaklarn n e
redeyse tketilm esi, bunlarn ardndan 1929da balayan b
yk depresyonun olum suz etkiler yaratm olm as saylabilir.
E konom inin toparlanm aya balad 1930lu yllarn ilk yar
sndan sonra dnyann hzla II. D nya Savana doru gidi
i ve savan kmasyla ekonom i yeniden daralm a dnem i
ne girmitir.
Planlam ann etkili olduu 1960h ve 70li yllarda Trkiye
uzun bir bym e dnem i yaam bulunuyor. 1970lerin so
nu n d a girilen dem eler dengesi kriziyle Trkiye 70 sente
m uhta hale geldi. 24 Ocak 1980 kararlarn izleyerek topar
 57

lanan ekonom i, 1994 ylm a kadar inili kl da olsa srekli

bir bym e eilimi gsterdi.
1994 krizi Trkiyenin ciddi biim de darald yllardan
birisi oldu. Kayp yllar olarak adlandrlan 1990l yllarn ge
tirdii birikim 2001 kriziyle sonuland ve Trkiye ekonom i
sinin GSYHsm m drtte biri byklnde bir kayp yaa
m asna neden oldu.
2001 krizinden sonra hzla toparlanan ekonom i kresel
krizin getirdii daralm ay atlattktan sonra yeniden ykseli
e geti.
C um huriyetin ilan edildii 1923 ylndan bu yana 88 yllk
sre boyunca Trkiye ekonom isi yllk ortalam a % 5 o ran n
da bym e gerekletirmi bulunuyor. Trkiye, bu orann al
tnda bydnde potansiyelinin altnda bym , zerin
de bydnde potansiyelini zorlam demektir. Yapsal de
iim yaplm adan bu orann zerine ne kadar klrsa, b
ym e potansiyeli o denli ar zorlamayla karlam oluyor.
Trkiye
Ekonomisinde
Byme II

Trkiye ekonom isinin 1923 ylndan itibaren gerekle

tirdii bym e oran ortalam alar onar yllk dnem ler itiba
riyle yandaki tabloda yer almaktadr.
Buna gre en baarl dnem , C um huriyetin ilan edildi
i 1923 ile 1929 ylnda balayan byk depresyona kadar
olan ilk dnem dir. Yllk ortalam a % 11 dolaynda bir by
me oranna ulalmtr. kinci byk oranl bym e ortala
mas D em okrat Parti iktidarnda geen 1950-59 yllar arasn
da yaanmtr.
Bym enin bu iki dnem de bu kadar yksek oranlara
ulam asnn tem el nedenleri arasnda koullarn deiimi ve
teknoloji deiim lerinin varl gsterilebilir. C um huriyetin
ilanyla birlikte uzun sren bir kten ve ardndan ge
len Kurtulu Savandan sonra gerekletirilen her dzelt
me ekonom inin hzl bym e tepkisiyle sonulanm tr.
 59

D em okrat Parti dnem inde ise tarm da m akinelem e gerek

letirilmi ve tarm sal retim katlanarak artnca ekonom ik
bym e de hzlanmtr. 1960-79 arasndaki bym enin ar
dnda da ekonom inin planl dzene geirilmesinin etkisi ol
mutur.

Byme
Yllar Ortalamas (%)
1 9 2 3 - 1929 11,0
1 9 3 0 - 1939 6,0
1940 - 1949 -0,4
1 9 5 0 - 1959 7,0
1 9 6 0 - 1969 5,7
1 9 7 0 - 1979 5,9
1 9 8 0 - 1989 4,0
1 9 9 0 - 1999 4,2
2000 - 2009 3,8
2010-2012 6,7
Reyting

H er lkenin, her irketin, hatta borlanm ak isteyen her ki

inin bir kredi deerlilii vardr. Kredi deerlilii genel olarak
kredi alacak devlet, irket veya kiinin, alaca bu borcu za
m annda ve tam olarak geri deyip deyemeyeceinin belir
lenm esi amacyla llr. Bu lm de verilen nota kredi n o
tu veya daha yaygn olarak yerlemi haliyle ngilizcedeki ra-
ting szcnn Trke okunuuyla reyting deniyor. lm ,
lkenin hem kendi paras cinsinden hem de yabanc para cin
sinden ykm llkleri iin ayr ayr yaplyor.
Uluslararas piyasalarda tahvil ihra etm ek isteyen lke ve
kurulularn kredi derecelendirm esi alm alar ve bu derece
lendirm eden aldklar reytinglerle bu ihrac yapm alar gere
kiyor. Alnabilecek en yksek kredi notu AAA (ya da Aaa),
en dk not ise D. Bu notlara, gelecee ilikin beklentile
ri gsterm ek asndan, + ya da - gibi iaretler ya da d u ra
 61

an, pozitif, negatif, gzlem altnda gibi baz aklam alar e

lik edebiliyor. Uluslararas borlanm a piyasalarna ihra edi
len tahvillerin yeterince talep bulabilm esi ve faizinin dk
olabilmesi iin alm an kredi notlarnn en az BBB dzeyin
de (veya ayn dzeyi ifade etm ek zere en az (Baa) olmas
gerekiyor. Bu eie yatrm derecesi (investm ent grade) b u
nun altndaki derecelere de speklatif derece deniliyor. Bata
ABDdekiler olm ak zere kurum sal yatrm clarn speklatif
dereceli ktlar satn alm alar g olduundan, bu piyasaya
uygun fiyat ve vadeyle tahvil ihra etm enin yolu yatrm dere
cesi alm aktan geiyor. Alm an kredi deerlilik notu ykseldik
e, ihra edilen tahvilin m iktar artabiliyor, vadeler uzayabili
yor ve m aliyet (faiz, kom isyon vb.) debiliyor. Yatrm dere
cesinin altnda kredi deerlilii tayan lkelerin, ekonom ile
rinin genel gidiinin olum lu seyretmesi halinde, bu piyasala
ra tahvil satabilm eleri m m kn. Ne var ki m aliyetler ona g
re belirleniyor.
T rkiyenin 2013 sonu itibariyle kredi n o tu M oodysden
Baa, S&Pden BB, Fitchden BBB dzeyindedir.
 ISSIZLIK
Gvenmediin adama i verme, i
verdiin adama gvenme.
in Atasz
ssizlik Nasl
D

Hesaplanr?

15 yandan byk olup da son ay iinde i arayan ve

15 gn iinde iba yapmaya hazr olduunu bildirenlerin
toplam igcne blnm esiyle isizlik oran hesaplanyor.
Bir hesaplam a rnei verm ek iin Trkiyenin Temmuz
2013teki istihdam d u ru m u n u saylarla ele alalm. Temmuz
2013te Trkiyenin nfusu 74,5 m ilyon kii olarak tahm in
edilmektedir. Bu nfusun 55,6 m ilyonu 15 ya ve daha yukar
ya grubudur. Bir ite alanlar yani istihdam edilenler (26,1
m ilyon) ve son ayda i aram ve 15 gn iinde ie balaya
bilecek konum da olan isizlerin (2,7 m ilyon) toplanm asyla
bulunan toplam igc yaklak 28,8 m ilyon kiidir.
sizlik orann hesaplam ak iin yle bir denklem yaza
biliriz:
 65

sizlik oran = Son 3 ayda i arayan ve 15 gn iinde ie

balayabilecek durum da olanlar / toplam
igc

Yukardaki saylar bu denklem de yerlerine koyalm (yu

varlam alar nedeniyle kk farklar olabilir):

isizlik oran = (2,7 / 28,8) x 100 = 9,3

Buna gre Tem m uz 2013te Trkiyede isizlik oran

% 9,3tr.
Bu sistem in en nem li eksiklii bir kiinin isiz sayla-
bilm esi iin son ay iinde bavurm u olmas gereidir.
Gelimi lkelerde insanlar bavurularn srekli yenilese de
gelime yolundaki lkelerde bu yenileme bu sklkla yaplm
yor. O nedenle isiz says da olduundan az grnebiliyor.
lm doru olsa da yntem tam anlam yla salkl so
nu verm iyor olabilir. nsanlarn isizlik oranlarna itiraz et
m elerinin nedeni buradan kaynaklanyor.

KE 5
ssizlik Gram
D

Yukarda anlattklarm z bir emayla gstererek basitle

tirelim. Kasm 2012 itibariyle Trkiyenin isizlik haritas ge
nel olarak aadaki gibidir:

alma = igc + igcne Dahil

andaki Nfus Olmayanlar
(15 ya ve st)
55.642 bin kii 28.785 bin kii 26.856 bin kii
_______ i_______ a l m a y a n la r

| ir
istihdam isizler
edilenler
26.099 bin kii 2.686 bin kii

sizlik Oran = (sizler / gc) x 100

sizlik Oran = (2.686 bin / 28.785 bin) x 100 = 9,3

Yani Kasm 2012 itibariyle Trkiyede isizlik oran

% 9,3tr.
 67

Bu emaya gre isizlik orann hesaplayabilmek iin to p

lam igcnn iindeki isizlerin saysn alp toplam igc
ne blyoruz ve 100 ile arpyoruz. Bu oran bize genel isizlik
orann gsteriyor. Eer buradan bir adm teye gider de ta
rm d alanlardaki isizlerin saysn tarm d igc says
na blp 100 ile arparsak, o zam an da tarm d isizlik ora
nn hesaplam oluruz. Tarm d isizlik oran ekonom inin
sanayileme srecinde ne kadar istihdam ve isizlik yaratt
n gstermesi asndan nemlidir.
Son yllarda giderek yaygnlaan bir gsterge t r olarak
mevsim etkilerinden arndrlm isizlik oran da yaynlan
maya balamtr. Burada ama, mevsimsel istihdam n etkile
rini arndrarak gelimelere bakabilmektir. rnein yaz ayla
rnda geici ii istihdam nedeniyle tarm kesim inde ve ina
at ilerinde alan says artar, k geldiinde ise der. Ama,
b u etkileri arndrarak istihdam da gerek bir art olup olm a
dna bakabilmektir.
KAMU KESM
MLYES
Finans, paray elden ele geirip
sonunda kaybetme sanatdr.
Robert W. Sarnoff
Maliye ya da
Finans

H angisini beeniyorsanz onu kullanabilirsiniz. nk

ikisi de ayn kapya kyor. Maliye Arapa, fnans ise
Franszcadan geen szckler. Eskiden maliye denirdi, im
dilerde fnans dem ek daha m oda oldu.
Maliye ya da finans denildiinde bir devlet, irket, aile ya
da kiinin gelirleri ve giderleriyle bunlar arasndaki farkn ka
patlm a yntem leri konu ediliyor demektir. Eer bana ka
m u da ekleyip kam u mliyesi ya da kam u finansm an diyor
sak, o zam an da yalnzca kam u kesim inde ilerin y rtlm e
si iin gerekli gelirleri, yaplan giderleri ve kam u borlanm a
sn dzenleyen kurallarn t m n ve bunlarn yrtlm esi
iin uygulanan politikalar kastediyoruz demektir.
Kam u kesim inin finansm an zel kesim in finansm ann
dan biraz farkldr. Bu farklln banda gelirler arasndaki
fark gelir. Kamu kesim i her yl yapaca hizm etlere harcaya
 71

ca giderleri karlam ak iin toplum dan eidi vergiler to p

lar. Bunlar karlksz gelirlerdir. Buna karlk zel kesim in
bu t r karlksz gelirleri yoktur. Kamu kesimi yol, baraj, h a
vaalan, lim an, dem iryolu, kpr gibi altyap yatrm lar ya
pp bunlar to p lu m u n yararlanm asna sunm akla grevlidir.
zel kesim in istisnai haller dnda byle bir ykm ll
yoktur. Tam tersine zel kesim, kam u kesim inin yapt bu
altyap yatrm larndan yararlanr. Kamu kesimi, iktisadi i
letm eleri dnda, kr amac gtmez. rnein tapu idaresi
nin llebilir bir kr sz konusu deildir. Oysa zel kesim
kr amacyla i yapar. O nedenle kam u kesimi finansm ann
da sosyal am a ne karken, zel kesim finansm annda asl
hedef kr elde etm ek ve b u n u artrm aktr.
Kam u kesimi finansm annda en nem li tablo btedir.
zel kesim in en nem li finansm an tablosu kr zarar cetve
li ve bilanodur.
Bte D

Bte bir kiinin, ailenin, k u ru m u n ya da lkenin gelirle

rini nasl kullanacan ve giderlerinin gelirlerinden fazla ol
mas halinde b u n u nasl karlayacan gsteren bir tah m in
dir. Kam u kesimi konu olduunda bu tahm inler seti ve ona
bal m addeler yasayla dzenlenm ek zorundadr.
Bte, dnem banda yapldndan iinde yer alan say
lar tahm inlerden ibarettir. En basit ekliyle btede gelirler,
giderler ve borlanm a m iktarlar yer alr. Yan sayfada, bir ai
lenin aylk bte tablosu rnei yer alyor.
Bu basit btede 1,000 TL ak sz konusudur. Bir sonra
ki ayda cret gelirlerinde 1,000 TL art olm asn bekleyen ve
ya giyecek giderlerinin 500 TL, dier giderlerinin de 500 TL
azalmasn bekleyen aile, bu ayn an borlanarak kapat
m olabilir. Bu du ru m d a izleyen ayda elde edebilecei 1,000
TL ek gelirle b u borcu demeyi planlayabilir.
 73

Aa yukar b t n bteler znde bu basit rnee b en

zerler. Kam u kesimi btesi biraz daha farkldr.

Gstergeler Miktar (TL)

GELRLER 10,000
cret Gelirleri 8,000
Kira gelirleri 2,000
GDERLER 11,000
Ev giderleri 3,000
M utfak giderleri 4,000
Giyecek giderleri 2,000
Dier giderler 2,000
DENGE -1,000
BORLANMA 1,000
Kamu Btesi 3

Bte belirli bir dnem iin elde edilecek gelirlerle ya

plm as planlanan giderleri gsteren bir tahm in cetvelidir.
Kamu btesinin tekilerden fark vergidir. Karlksz bir ge
lir olan vergiyi yalnzca kam u kesimi tahsil edebilir. Kam u ke
simi btesinin zel btelerden bir baka fark, yasa ile d
zenlenmi olmasdr. Bte yasas bir yllk yetki veren bir ya
sadr.
Kam u kesimi sz konusu olduunda yle bir bte denk
lemi yazabiliriz:

Bte dengesi = bte gelirleri (vergi gelirleri + dier

gelirler) - bte giderleri (faiz d giderler
+ faiz giderleri)

Faiz d giderler de personel giderleri, yatrm giderleri,

transfer giderleri, dier cari giderler olarak sralanabilir.
 75

Bte dengesi denilince du ru m d an birisi karmza

kar:

Bte gelirleri = bte giderleri ise bte denktir.

Bte gelirleri > bte giderleri ise bte fazlas vardr.
Bte gelirleri < bte giderleri ise bte a sz
konusudur.

Borlanm alar bteye gelir veya gider yazlmaz, ayr bir

bor hesabnda izlenir. Buna karlk borlar iin denen fa
iz giderleri, btenin gelirlerinden dendii iin bteye gi
der yazlr.
Faizler hari tutularak baklan dengeye de faiz d bte
dengesi deniyor. B unu da yle form le edebiliriz:

Faiz d denge = bte gelirleri - faiz d giderler

Faiz d dengede du ru m d an birisi karmza kar:

Bte gelirleri = faiz dgiderler ise faiz d denklik vardr.

Bte gelirleri > faiz dgiderler ise faiz d fazla vardr.
Bte gelirleri < faiz dgiderler ise faiz d denge ak
veriyor demektir.
Hazine Nakit
Dengesi

Kam u kesimi balca drt paradan oluur: M erkezi yne

tim , sosyal gvenlik k u ru m la n (SGK gibi sosyal gvenlik hiz
m eti sunan kurum lar), m ahalli idareler (belediyeler, il zel
idareleri ve m ahalli idare birlikleri) ve serm ayesinin yarsn
dan fazlas kam u kesim ine ait olan KTler.
M erkezi ynetim parann bir araya gelmesiyle olu
ur: (1) Genel bteye dahil idareler (TBMM, Bakanlklar,
Em niyet Genel M drl, Diyanet leri Bakanl gibi k u
rum lar), (2) zel bteli idareler (YK, TBTAK, TSE gibi
kurum lar), (3) Dzenleyici ve denetleyici kurum lar (RTK,
SPK, BDDK gibi kurum lar.)
Bugn kam u btesi olarak baklan blm yukarda say
dm m erkezi ynetim denilen blm e dahil k uram larn
bteleridir. Buna m erkezi ynetim btesi deniyor. Bu den
geyi yle ifade edebiliriz:
 77
Bte dengesi = bte gelirleri - bte giderleri

Btede, giderler tahakkuk, gelirler tahsilat baznda iz

lenir. Bir giderin yaplmas iin ilemler tam am landnda
o miktar, alacaklsna denip denm ediine baklmakszn
bteye gider yazlr. Eer alacaklsna herhangi bir nedenle
o aam ada denem em ise em anete alnr. Bu du ru m d a gider
yazlm am a dem e yaplmad iin nakit k olum am
tr. Bazen de tersi olur ve henz bteye gider yazlmam bir
ilem iin nakit k gerekleir. rnein ie balamas iin
m teahhide verilen avans nakit olarak denir, ancak henz
harcam a yaplp belgeleri getirilmedii iin bteye o aam a
da gider yazlmaz. Em anet ve avanslar katlnca bte den
gesi ile nakit dengesi farkl hale gelir. Bunu da bir denklem
le gsterelim:

Bte nakit dengesi = bte dengesi + emanetler -

avanslar

Hazine nakit dengesi, bte nakit dengesinden farkldr.

Bte nakit dengesi merkezi btenin nakit dengesini ifade
ederken, hazine nakit dengesi m erkezi btenin bir paras
olan genel btenin gelirleriyle giderleri arasndaki fark ifa
de eder. (Em anet ve avanslar burada da ayn m antkla hesaba
girer.) Buna gre hazine nakit dengesini yle bir denklem le
ifade edebiliriz:

Hazine nakit dengesi = genel bte gelirleri - genel bte

giderleri + emanetler - avanslar
Trk Vergi
Sistemi

Trkiyenin toplam vergi gelirlerinin % 3 5 i dolaysz,

% 65i dolayl vergilerden oluuyor. Dolayl vergilerin % 9 1 i
harcam alar zerinden alm an KDV ve TV gibi vergilere, ge
ri kalan % 9 u da ilemler zerinden alm an dam ga vergisi gi
bi vergilere dayanyor. Yani T rk vergi sistemi asl olarak har
cam alar zerine yklenen vergilerle ayakta d uran bir sistem
grnm sergiliyor.
Dolayl vergilere yklenm enin vergiye direnci drm e ve
toplanm a kolayl gibi stnlkleri var. Kii harcam ay yap
tnda fiyatn iinde bulunan KDV ve TV gibi vergileri sa
tcya dyor. Satc, devlet adna toplad b u vergileri belir
li tarihlerde vergi idaresine yatryor. Bylece devlet bir ta
la iki ku vurm u oluyor: (1) Vergiyi, satlan m aln fiyatnn
iine gizleyerek vergiye direnci engelliyor. (2) M aln satcs
n vergi tahsildar olarak cret dem eksizin istihdam ediyor.
Bu iten vergiyi devlet adna toplayan satc da kazanl k
yor. nk satc, bu hizm etine karlk cret alm am olsa
da satlardan toplad vergiyi devlete yatraca tarihe kadar
nezdinde tutarak bir eit iletme sermayesi olarak kullanm a
im kn elde ediyor.
Btn bu stnlklerine karn dolayl vergiler gelirin
kazanlm as zerine deil de harcanm as zerine dayand
iin, ok kazanan deil ok harcayan vergilendirm ek gi
bi bir adaletsizlie yol ayor. Gelir ykseldike harcam a aza
lp tasarruf artt iin, dk gelirlinin harcam asnn gelirine
oran, yksek gelirlinin harcam asnn gelirine oranna gre
daha fazla kyor. Bu da onun nispi olarak daha fazla dolay
l vergi dem esine neden oluyor. zetle dolayl vergiler nis
pi olarak dk gelirliden daha ok vergi alnm asna yol at
iin adaletsiz bir sonu yaratyor.
Gelimi ekonom ilerde dolayl ve dolaysz vergiler arasn
daki oran yar yaryadr.
Kamu Borcu

Kam u borlanm as, kam u kesimi finansm an ann kar

lanmas amacyla yaplan borlanm adr.
zel haller ve ilikiler dnda borlanm a karlnda kul
lanlan kaynak iin bor verene belirli bir bedel denir. Buna
faiz deniyor.
Kam u kesim inde karlalan bte an kapatm ak iin
finansm an arayna kldnda yol sz konusu olabilir:
(1) Gelirleri artrm ak, (2) giderleri azaltmak, (3) borlan
mak. Eer an geici nedenlerle ortaya kt d n l
yorsa o zam an borlanm ak doru bir zm dr. nk ile
ride d u ru m dzeldiinde ak kapanacak, alm an bor da geri
denebilecek demektir. Bununla birlikte borlanm a, g r n
dnden daha karm ak bir itir. H er eyden nce borlan
m ann faiz gibi bir maliyeti vardr. Borlanlan m iktarn ge
ri denm e zam an geldiinde zerine bir faiz konularak ge
 81

ri denm esi gerektii iin, bu bor alan asndan bir m ali

yet un su ru oluturur. Bir baka konu da borcun vadesidir.
Sorunun zm nden nce vadesi gelen bor dem esi so ru
nu daha da arlatrr.
Borlanma, kaynaklarna gre ikiye ayrlr: (1) borlan
ma, (2) d borlanm a. Eer yurtii kaynaklardan borlanm a
sz konusuysa i, yurtd kaynaklardan borlanm a sz k o
nusuysa d borlanm a ortaya kar. Buradaki en nem li ay
rm hangi para birim iyle borlanm a yaplddr. Eer dvizle
borlanm a yaplmsa i veya d kaynak ayrm nem ini kay
beder. nk sonunda alm an bor ya dvizle denecek ya da
dem e tarihindeki kurla evrilerek TL ile denecektir. Bu t r
borlanm ada bor alan, faiz maliyetine ek olarak TLnin d e
er kaybetm e riskini de stlenm i olur.

KE 6
Trkiye'de Kamu
Borcu

Borlanm ann tem el arac tahvil ya da bonodur. Tahvil bir

yldan uzun, bono bir yldan ksa vadeli borlanm a senedine
verilen addr.
Kam u kesimi bor stokunu hesaplam ak iin u denklem
kullanlabilir:

Kamu kesimi bor stoku = merkezi ynetim i bor stoku

+ kamu kesimi d bor stoku

Bu hesaplamayla bulunan kam u kesimi bor stokundan

kam u kesimi bor yk de yle hesaplanr:

Kamu kesimi bor yk = (kamu kesimi bor stoku /

GSYH) x 100

2012 yl sonu verileri yledir:

 83

Kamu kesimi d bor stoku: 103,3 milyar dolar (184 milyar

TL)
Merkezi ynetim i bor stoku: 386,5 milyar TL
GSYH: 1.416 milyar TL

Bunlar yukardaki denklem lerde yerlerine koyalm:

Kamu kesimi bor stoku = 184 + 386,5

= 570,5 milyar TL

2012 ylnda kamu kesimi bor yk = (570,5 /1.416) x 100

= % 40

Buna gre Trkiyenin 2012 ylnda toplam kam u kesi

m i bor stoku 570,5 milyar TL ve kam u bor yk % 40 d o
laynda bulunuyor.
Dibs Nedir?

ktisatlarn ve bankaclarn oka kulland ksaltm alar

dan biri de DBStir. DBS, Devlet Borlanm a Senetleri de
yim inin ba harflerinden tretilm i bir ksaltmadr. Devletler,
yurtiinden yaptklar borlanm alarda, borlanm ann sresi
nin uzunluuna gre deien iki t rl senet dzenleyip ken
dilerine bor verenlere verirler.
Bunlardan ilki bir yldan ksa sreli i borlanm alar iin
verdikleri senetlerdir. Bunlara Trkiye uygulam asnda hazi
ne bonosu ya da ksaca bono deniyor. Genellikle 3 ay ve kat
lar olarak (6 ay, 9 ay gibi) dzenlenip satlr.
kinci borlanm a senedi sresi b ir yldan uzun vade
li olan i borlanm alarda kullanlan senetlerdir. Bunlara da
Trkiye uygulam asnda devlet tahvili ya da ksaca tahvil ad
verilir.
Hazine bonosu ve devlet tahvilinin ikisini de kapsam ak
 85

zere DBS ksaltm asnn yan sra hazine kd deyim i de

kullanlm aktadr.
T rkiyede DBSlerle yaplan i borlanm a tayaca fa
ize gre birka farkl ekilde yrtlr. Eer DBS zerinde
belirli bir sabit faiz tayorsa buna sabit faizli veya k u p o n
lu borlanm a denir. Bu d urum da DBSi satn alan kii ya da
k urum belirli tarihlerde o kuponlar vererek karl olan fa
izi alr. Vade sonunda ise kdn kendisini vererek ana p ara
sn alr. Bir baka i borlanm a eidi deiken faizli b o r
lanm adr. Burada kdn faizi belirli bir gstergeye endeks-
lenir. Burada hzinenin belirli bir sredeki sabit ya da iskon-
tolu borlanm alarnn ortalam as gsterge olarak kullanla
bilecei gibi enflasyon ya da dviz k uru gibi gstergeler de
endeks baz olarak kullanlabilir. Eer DBS sat aam asn
da bir faiz tam akszn indirim le satlyorsa buna iskontolu
borlanm a denir.
G nm zde hazineler ihale yntem iyle ve nceden ak
lanm program lara uygun olarak borlanm a yapmaktadr.
Maliye Politikas

Maliye politikas, yksek istihdam ve istikrarl bym eyi

salamak zere hkm etin giderler, vergiler, borlanm a, d
ticaret vb. konularla ilgili olarak ald kararlar ve yrtt
uygulam alar btndr.
Maliye politikasnn d rt tem el alt politikas vardr:
1) Vergi politikas.
2) H arcam alar politikas.
3) Borlanm a politikas.
4) Dier politikalar.

Vergi politikas, ekonom inin gidiine gre vergilerin ar

trlm as veya azaltlmas biim inde uygulanr. A rtrm a da
azaltm a da iki biim de olabilir: Vergi oranlar deitirilebi
lir ya da kapsam deitirilebilir. Vergi oranlar ya da vergi
nin kapsam artrlrsa kii ve kurum lara daha az harcanabi
 87

lir gelir braklr ve bu yolla toplam talep denetim altna aln

m olur. Tersi yaplp da vergi oranlar ya da verginin kapsa
m drlrse kii ve kurum larn elinde daha fazla harcana
bilir gelir kalaca iin harcam alar ve bu yolla da toplam ta
lep ykselir.
H arcam alar politikas kam u harcam alarnn artrlm as
veya azaltlm asnn ekonom ide yarataca etkiler zerine k u
rulu bir politikadr. Kii ve kurum larn harcam alarnn ve d o
laysyla toplam talebin dt bir ortam da kam u harcam a
lar artrlarak ekonom inin canlanm as salanabilir. Toplam
talebin hzla artt bir ortam da ise b u n u n tersi yaplarak ka
m u harcam alar azaltlr ve kiilerin eline daha az harcanabi
lir gelir braklarak talep drlr.
Borlanm a politikas, ekonom ide talep artna bal ola
rak ar canlln ortaya kt hallerde, bir baka ifadey
le ekonom inin snd durum da, kam u borlanm asn artr
m ak suretiyle harcanabilir gelirin drlm esini hedefleyen
bir politikadr. Eer tersi olm u ve ekonom i soumaya yz
tutm usa, o zam an borlarn erken denm esi yoluyla para
piyasaya karlr ve toplam talebin canlanm as salanr.
Maliye
Politikasna
Destek Politika
Aralar

Bu tem el politika aracnn yannda tevik politikasn

dan d ticaret politikasna kadar uzanan eitli alt politika
lar da maliye politikasnn aralar ya da alt politikalar ara
snda saylabilir.
U zun yllar tek bana kullanlm olan maliye politika
s son otuz ylda yerini para politikasna terk etmi g r n
yor. nk para politikas, maliye politikasnn aksine geni
halk kitleleri tarafndan kolayca anlalabilecek bir politika
deildir. Z orunlu karlklar artrm akla vergi oranlarn ar
trm ak arasnda byk bir fark vardr. lkini anlayanlarn sa
ys kinciyi anlayanlarn % biri kadar deildir. Bylece eko
nom ide yaplacak sklatrm alar halkn gznden daha k o
lay saklanabilir.
Diyelim ki bte an drm ek istiyorsunuz ve ne ka
dar artrsanz da vergiler bu am aca hizm et etmiyor. te o za
 89

m an bir seferlik gelir araylar balyor. Buna apkadan tav

an karm a denilebilir. Trkiyede son dnem de apka
dan karlm tavanlar arasnda zelletirme, bedelli asker
lik, vergi aff, yurtdm dan getirilecek paralarn aff n p lan
da yer ald. Srada 2B ve m tekabiliyet yasas var.
Dalgal dviz k uru rejim inde dorudan bankalara m d a
haleye baland anda apkadan tavan karm ak para poli
tikasnda da kullanm alan buluyor demektir. te o aam ada
b t n teki politika aralarnn yerini apkadan tavan kar
m a politikas alm olur. Ne var ki bu politika srdrlebi
lir bir politika deil. Yalnzca zam an kazandryor. Yapsal re
form lar iin bu yolla kazanlan zam an iyi kullanlam azsa ap
kada tavan kalmayabilir.
PARA VE FAZ
Para kt bir sahip, harika bir kledir.
E T. Barnum

Evrendeki en byk g bileik faizdir.

Albert Einstein
Para Nedir?

ktisatlar iki farkl m aln deiimi iin kullanlan n

c bir m al para olarak kabul ederler.
Para birka ilevi olan bir aratr. Parann kullanm alanla
rn tem el ama erevesinde sralayabiliriz:
1) Bir mal veya hizm eti satn almak iin kullanlr. Pazardan
bir kilo dom ates satm almak istediimizde karlnda bir
m iktar fasulye vermemize gerek brakm ayan ey paradr.
2) Deer biriktirm ek iin kullanlr. Tasarruflarmz b a n
kaya yatrdm zda param z faiz kazanarak deerini korur.
H atta eer faiz enflasyondan yukardaysa param zn deeri
artar. Bylece ilerideki ihtiyalarmz karlam ak iin bu g n
k kazanm larm zn deerini korum am za ve artrm am za
yardm eder.
3) l birim i olarak kullanlr. Pazardan bir kilo do m a
tes almaya gittiimizde kilosunun 2 lira olduunu rendii
 93

m izde bu bizim iin bir l oluturur. Dem ek ki dom atesin

fiyat buym u diye dnrz.
ktisatlar bu tem el ileve son zam anlarda parann bir
ekonom i politikas arac olm a ilevini de eklemeye balam
lardr. Bu politikann alt dallarndan en nem lisi faiz o ran
larn bir ynlendirici olarak kullanm aktr. M erkez Bankas
bankalardan para alp onlara para verirken uygulad faizleri
dzenleyerek bankalarn ve piyasann faiz oranlarn da etki
ler. Yine M erkez Bankas para basarak veya elindeki senetleri
piyasaya satp karlnda para alarak piyasadaki para m ikta
rn artrr ya da azaltr ve bu yolla bir ynlendirm e politika
s izlemi olur.
Tpk dier m allarn olduu gibi parann da arz ve talebi
vardr. Piyasada bulunan parann toplam m iktarna para ar
z denir. Para talebi ise insanlarn eitli amalarla paray el
de tutm ak istem elerini ifade eder. Para talebim iz neden
le olur:
1) G nlk ihtiyalarmz karlam ak iin para talep ede
riz.
2) Deer biriktirm ek amacyla para talep ederiz.
3) Speklasyon amacyla para talep ederiz.
Parasz Ekonomi
lur mu?

Parasz ekonom i olur. Son birka yzyl dnda yaam

parasz bir ekonom ik dzene dayal olarak yrm tr. Para
ekonom isinin alternatifi barter ya da takas ekonomisidir.
insan bin yllarca m al ile mal ya da m al ile hizm eti takas
etmitir. Devlet dediim iz rgtn kiilere ykledii vergi ya
da vergi benzeri dem eler yzyllar boyu ya angarya denilen
bedeni almayla ya da ayni dem e dediim iz malla dem e
biim inde yaplmtr.
rnein H ititlerde halkn devlete olan b o rcu n u dem e
si iin belirli sre devlet em rinde almas gerekiyordu. Eski
M srda retim den belirli oranda bir pay devlete vergi ola
rak veriliyordu. O sm anl m paratorluunda aar vergisi ad
l bir vergi vard. Bu vergi, iftiden ayni olarak alnyordu.
ifti rettii m aln (rnein budayn) onda birini devlete
vergi olarak veriyordu (Arapada aar onda bir anlam na ge
 95

lir.) Aar C um huriyetin ilanndan ksa bir sre sonra (1925

ylnda) kaldrld.
G nm zde henz parasallam ann olm ad Afrika veya
Avustralya yerlilerinin yerleim blgelerinde takas ekonom i
si uygulanm aya devam etmektedir. H atta gnm z dnya
snda nfusun ok byk b lm parasal ekonom iye gemi
d urum da olsa da, gelime yolundaki ekonom ilerin bir b l
m nde kk ve ehirlere uzak kylerde belirli llerde ta
kas ekonom isi geerliliini ksm en korum aktadr.
Parayla Mutluluk
Olur mu?

Birlemi M illetler her yl nsani Gelime R aporu ad al

tnda bir rapor yaymlyor. Bu raporda lkeler tek tek ele al
np baz kriterlere gre sralanyor ve ona gre de bir insani
gelimilik sralamas ortaya kyor. Bu sralam a yaplrken
ele alm an gstergeleri yle sralayabiliriz: D oum dan itiba
ren yl olarak beklenen yaam sresi, okulda eitim alm an or
talam a sre, beklenen okullu eitim sresi, satn alma gc
paritesine gre kii bana den gelir, GSYH sralamas eksi
insani gelime endeksi sralamas, gelire dayal olm ayan insa
ni gelimilik endeksi.
Bu saylan kriterlere gre sralam a yapldnda insani ge
limilik endeksinin en st srasnda yer alan lkeler Norve,
Avustralya, H ollanda, ABD olarak karm za kyor. En son
da yer alan lke de Burundi, Nijer ve Kongo. Trkiye bu
sralam ada 92. srada yer alyor. Erm enistan, Azerbaycan ve
 97

ran, Trkiyenin stnde grnyor. B tn b u gstergelere

gre Trkiye iin hesaplanan insani gelimilik endeksi 0,699
olarak hesaplanyor. Bu oran ek C um huriyetinde 0,865,
Yunanistanda 0,861, M acaristanda 0,816, Polonyada 0,813.
Trkiye GSYH olarak dnyann en byk ilk 20 ekono
misi arasna girm i olsa da insani gelimilik endeksinde ne
yazk ki hl 92. srada yer alyor. Yani yaam sresini yete
ri kadar uzatacak salk koullarn henz verem em i, insan
lar okulda tutabilecek bir eitim ortam n yaratam am , ki
i bana gelirini yeteri kadar artram am bir lke g r n
m veriyor.
nsani gelimilik endeksi dk olursa ne olur? rnein
yeterince eitim alm am bir toplum kar ortaya. Byle bir
toplum da insan kalitesi dk kalr. O zam an o toplum da d e
m okrasi kltr yerleemez, insanlar ynlendirm ek ve ya
nltm ak kolay olur.

KE 7
Kt Parann
Karl Var m?

Kt para ilk kez 7. yzylda Tang H anedann m h

km ranl srasnda inde kullanld. M adeni paralarn
srekli yanlarnda tam ak zahm et ve riskinden k u rtulm ak
isteyen tccarlar paralarn gvenilir kiilere em anet ola
rak brakyorlar ve karlnda yazl bir senet alyorlard.
Z am an iinde bu senetler arkalarna devir kaytlar ve m
hrleri konularak, yani bir anlam da ciro edilerek, bakala
rna devredilir oldular. Bylece m al alan kii b u n u n karl
nda satcya b u em anet senedini devrettiinde para el de
itirm i oluyordu.
M adeni parayla ilikisi koparlm kt paray basan ilk
kam u bankas 1609 ylnda kurulm u olan ve m erkez banka
larnn ilk rnei olarak kabul edilen Am sterdam Bankasdr.
M erkez bankalarnn en eski rnekleri arasnda kabul edilen
sve M erkez Bankas (Riksbank, 1664) ve ngiltere Merkez
 99

Bankasnm (Bank o f England, 1694) kurulu amac h k

m etin ihtiyac olana bor paray salamakt.
I. D nya Sava ncesinde hem en her yerde h k m et
ler kt para basm n tekel haline getirdi ve ou bu yetkiyi
Merkez Bankasna verdi. Baslan kt paralarn deerli m a
den (ounlukla altn) karl vard. Bu karl b u lu n d u r
m akla kt paray getirene o karln denm esi sz veril
mi oluyordu. I. D nya Savayla birlikte bu sz rafa kald
rld ve kt para yalnzca yasal bir zorunlulua dayal ola
rak kullanlr oldu. Savatan sonra karlk meselesi yeniden
oturtulm aya allsa da gereklemedi.
M adeni para, zerinde yazl deer kadar olm asa bile bir
deer tar. Kt parann zerinde tad deere karlk
gerek deeri ise yalnzca kt ve m rekkep deeridir. Buna
fat para deniyor. Fiat, Latince yle olmas gereken anla
m n tayan bir szck. Yani kt parann zerindeki deer,
yalnzca hkm et veya yasalar yle syledii iin var olan bir
deerdir, baka bir karl yoktur.
ABD, 1971 ylnda dolarn altn karln kaldrnca d n
yadaki b t n kt paralar karlksz kalm oldu. Bugn
kt paralarn karl yalnzca devletin itibardr. Buna kar
lk sokaktaki insan, eski uygulam adan kalm a alkanlkla
kt parann hl bir altn karl olduunu sanr.
Para Politikas

Para politikas: M erkez Bankasnn fiyat istikrar hedefi

ne ulam ak iin uygulad ak piyasa ilemleri, politika faizi
oran ve zorunlu karlklar oran politikalarnn btndr.
M erkez Bankas ve para politikas denildiinde akla
politika bileeni gelir: (1) Faiz politikas, (2) ak piyasa i
lem leri (AP), (3) karlklar politikas.
Bankalar, gn sonunda ellerinde kalan fazla paray M erkez
Bankasna yatrr ya da gn sonunda hesaplar ak kalm
sa o kadar paray M erkez Bankasndan bor alrlar. Bu bor
alveriinin M erkez Bankasnca belirlenm i faizleri vardr.
Bence M erkez Bankasnn piyasalar etkilem ekte kulland
asl faiz budur. B unun yan sra M erkez Bankas bankalarn
likidite akm so ru n u n u n zm iin onlarla repo ilemle
ri yapar ve bu ileme faiz uygular. Bu faizler bankalarn m a
liyetini etkilem ek suretiyle piyasada oluacak faizler zerin
 101

de etkili oluyor. Para politikasnn faiz etkisi de bu ekilde o r

taya kyor.
Para politikasnn ikinci arac olan AP ilemleriyle M erkez
Bankalar, ellerinde tahvil bulunduranlardan tahvil satn ala
rak ya da kendi elindeki tahvilleri piyasaya satarak piyasadaki
likiditeyi denetler ve bu yolla ekonom ide etki yaratr.
M erkez Bankalar, bankalarn kabul ettii m evduatn bir
b l m n kendisine yatrm asn ister. Bu yolla alabilecek
kredi m iktarn drr. E konom inin ar canl olduu hal
lerde karlk oran artrlr, tersi hallerde ise karlk oran
drlr. Karlklar tek bir oran olabilecei gibi farkl m ev
duata farkl oranlar biim inde de uygulanabilir.
te para politikas dediim iz ey bu enstrm an kul
lanarak para m iktarn etkilem ek ve bu yolla da genel olarak
ekonom inin gidiatn etkilemek, zel olarak da fiyat istikra
rn salamaya alm aktan ibarettir.
Rezerv Para

Rezerv, saklama ve biriktirm e karl kullanlan bir ke

limedir. rnein ABD dolar rezerv paradr, nk d n
ya ticaretinde arlkl bir kullanm a sahiptir. Dolaysyla
A m erikalnn yan sra Japon, T rk ya da inli de bu para
y elinde tutabilir. nk istedii zam an istedii yerde bu
paray harcam a ya da bozdurm a im kn vardr. Buna kar
lk Taylandllar dnda kim se elinde Tayland Baht tutm ak
istemez. nk bu paray ancak Taylandta harcayabilm ek
m m kndr. Buna karlk ABD dolarn Taylandta kullan
m ak ya da en azndan bozdurm ak m m kndr. O nedenle
Tayland Baht rezerv para olarak kabul edilmez. Bir parann
uluslararas alanda rezerv para olarak kabul, o parann tica
rette ve eitli ilikilerde yaygn biim de kullanlm asna ba
ldr. Altn da uluslararas geerlilii olan bir deer biriktirm e
arac olduu iin rezerv varlk olarak kabul edilir.
 103

lkelerin M erkez Bankalar, tpk insanlar gibi kt gn

ler iin rezerv bulundururlar. nsanlar b u n u yaptnda adna
tasarruf, devletler yaptnda rezerv denir. M erkez Bankalar
iki trl rezerv varlk bulundururlar: Yabanc para (dviz)
ve altn. H angi paralarn rezerv para olarak kabul edildiini
ve bunlarn rezervlik derecesini anlam ann en kestirm e yo
lu lkelerin dviz rezervi iindeki lke paralarnn oranlar
na bakmaktr.
D nya M erkez Bankalarnda rezerv para olarak tutulan
paralarn % 6 0 dolar, % 2 7 si eurodur.
ABD dolar rezerv para olarak byk arlk tamaktadr.
D nyann hem en her yerinde alverilerde ABD dolarnn
kabul edilm esinin nedeni de budur.
Scak Para Ka
Derecedir?

Yabanc yatrm lar iki yolla gelir: (1) D orudan yaban

c sermaye yatrm . Eer yabanc sermaye bir lkeye fabrika
yapm ak, irket almak, im alat yapm ak gibi amalarla geliyor
sa buna dorudan yabanc sermaye yatrm deniyor. Bu ser
maye kalcdr. Yani getirdii parayla retim birim i kurar, i
i istihdam eder ve retim yapar. retim in m utlaka m al re
tim i olmas gerekmez, hizm et retim i de olabilir. Bu anlam
da lkeye gelip de rnein banka kuran bir yabanc sermaye
yatrm da ayn ii grm olur. Bu t r yabanc irketler git
tikleri lkede yatrm yapar ve kr elde ederler. K rlarnn bir
bl m n kendi lkelerine gtrrler. (2) Portfy yatrm
lar. Bu yatrm eidi hisse senedi satn alm ak yani borsaya
yatrm yapm ak, m evduat yapm ak, devlet tahvili veya b o n o
su satn alm ak ya da dorudan bor (kredi) verm ek eklin
de lkeye gelir. Amac ksa srede anaparasyla birlikte his
 105

se senedinin deer artn ya da tahvil veya m evduatn faizi

ni, verdii borcun (kredinin) faizini alp lkesine dnm ektir.
D orudan yabanc sermaye yatrm yla portfy yatrm ara
sndaki tem el farklar iki tanedir: (1) D orudan yabanc ser
maye yatrm nda yatrm n anaparas ya da ana deeri lke
de kalr. Dar gtrlen yalnzca krdr. (2) Portfy yatr
m nda zam an gelince hem anapara hem de kazan ya da faiz
birlikte lkeyi terk eder.
Portfy yatrm lar ksa srede para kazanp geri gittii
iin buna scak para dem ek det olmutur. Buna gvenerek
ie girienler parann birden kmasyla akta kalrlar. Bu a n
lam da b u t r para el yakar.
Bir lkenin cari a varsa bu an finansm an iin en
iyi yol dorudan yabanc sermaye ile finansm andr. Bu n e
denledir ki, lkeler dorudan yabanc sermaye yatrm larn
zendirici birtakm dzenlem eler yaparlar.
Faiz

Faiz, tasarruf sahibinin, tasarrufunu kullanm ak yerine bir

bakasna dn verm esinin karlnda ald bir vazgeme
ya da kullanm ertelem e bedelidir. Kii, biriktirdii paras
n bir sre iin bir bakasnn kullanm na verir ve karln
da bir bedel alr. Bu kiinin yapt iin, evini bir sreliine
bir bakasna kiralayarak karlnda kira bedeli alan kiinin
yaptndan bir fark yoktur.
N om inal faiz grnrdeki faiz, reel faiz ise enflasyondan
sonraki faizdir. Yani bir banka bir kiiye bir yllk m evduat
karlnda % 7 net faiz dyorsa bu nom inal faizdir. O l
kede yllk enflasyon % 4 ise % 3 e yakn bir reel faiz sz k o
nusu demektir.
Reel faizin ykseklii ya da dkl lkenin ekonom ik
d u ru m u n a gre azalr ya da deiir. Bir zam anlar Trkiye
ekonom isi skntl bir grnm iindeyken reel faiz iki h a
 107

neli oranlarda dolard. Son dnem lerde tek haneli saylarda

olan reel faiz iki farkl grnm sunuyor. Bizim gibi sermaye
hareketlerinin serbest olduu, scak para giriine ak ekono
milerde yerli yatrmcyla yabanc yatrm c arasnda reel faiz
fark sz konusu olabiliyor. Yerli yatrm c bizim lkenin enf
lasyonuna gre reel faizi hesaplarken, yabanc yatrm c ken
di lkesindeki enflasyona gre reel faizi hesaplyor. Bizdeki
enflasyon yksek olduu iin yerli yatrm c sfr dolaynda
faiz elde ederken, lkesindeki enflasyonu dk olan yabanc
yatrm c ciddi anlam da reel faiz elde ediyor. Yabanc yatrm
c iin bir tek risk var: TLnin deer kaybetmesi.
Merkez
Bankasnm Faizi

M erkez Bankas faizi artrd denildiinde ne anlam ak ge

rekir? M erkez Bankas teki bankalardan farkl olarak m ev
duat toplayan ve kredi aan bir banka deildir. Buna karlk
bankalarn toplad m evduatn bir bl m n zorunlu kar
lk ad altnda alr ve saklar. Bundan amac, o bankalar ile
ride zor d urum a derse onlara bu karllklardan balaya
rak destek verebilmektir. Ayrca M erkez Bankas, bankala
rn likidite ihtiyacn karlam ak iin onlara repo ihalesi aar.
Bunlara ek olarak, akam lar elinde satlam am para kalan
bankalarn bu paralarn gecelik bir faiz deyerek alr, ya da
ak veren bankalara elindeki paradan dn vererek onlarn
hesaplarn kapatm asn salar. Bunlar M erkez Bankasm n
bankalarn bankas ve son bor verm e m ercii olm asnn
sonucudur.
M erkez Bankasnm birden fazla faizi var: Gecelik bor
 109

lanm a ve bor verm e faizi, ge likidite penceresinden bor

alma ve verm e faizleri, reeskont faizi, haftalk repo ihale fa
izi. Bunlar kafanz kartrm asn. Asl olarak iki faiz nem
li: Gecelik bor verm e faizi ve haftalk repo ihalesi faizi.
Bankalarn faiz kararlarn asl olarak bu iki faiz etkiliyor. Bu
ikisi arasnda hangisi nem li derseniz, bana gre gecelik faiz
ler daha nemli.
Bankalar, gn sonunda ellerinde kalan fazla paray M erkez
Bankasna yatrr ya da gn sonunda hesaplar ak kalm
sa o kadar paray M erkez Bankasndan bor alrlar. Bu bor
alveriinin M erkez Bankasnca belirlenm i faizleri vardr.
M erkez Bankasnm piyasalar etkilem ekte kulland asl fa
iz budur. B unun yan sra M erkez Bankas bankalarn likidite
akm so ru n u n u n zm iin onlarla repo ilemleri yapar ve
bu ileme faiz uygular. Bu faizler bankalarn m aliyetini etki
lem ek suretiyle piyasada oluacak faizler zerinde etkili olu
yor. Para politikasnn faiz etkisi de b u ekilde ortaya kyor.
ENFLASYON
Enflasyon, sanz varken be
dolara yaptrdnz sa tran,
sanz dkldnde on dolara
yaptrmanzdr.
Sam Ewing
Enflasyon

Enflasyon, fiyatlarn genel olarak ve srekli bir biim de

ykselme eilim inde olmas olarak tanm lanabilir. Fiyat art
dediimizde kastettiim iz ey ise, bir veya birka m aln fi
yatnn srekli artm as ya da genel olarak m allarn fiyatlar
nn yalnzca bir kez artmasdr. H ayat pahall, bir yerde fi
yatlarn baka yerlere gre yksek olmas demektir. rnein
eskiden beri gelen enflasyonla New Yorkta hayat pahal hale
gelmi olsa da, gnm zdeki enflasyon % 3 dolaynda olabi
lir. Bu d urum da New Yorkta enflasyon lml olsa bile hayat
pahaldr diyebiliriz.
Tketici aam asnda enflasyon iki t r veriye dayanlarak
hesaplanr. lk olarak seilmi hane halklarna hangi m al ve
hizm etleri hangi arlkla kullandklar anket uygulamasyla
sorularak (hane halk bte anketi) ve dier baz anket ve bil
giler kullanlarak hane halklarnn btelerinde yer alan m al
 113

lar ve hizm etlerin neler olduu ve bunlarn btelerinde ne

kadar arlk tu ttuu belirlenir. Bu mal ve hizm etler ve ar
lklaryla bir sepet oluturulur.
Saryer pazarnda dolayordum . Yal bir kadn satc
ya sordu Elma kaa olum? Satc bir yandan ndeki el
m alar parlatrken bir yandan da Kilosu 2 lira teyze, dedi.
Kadn Geen hafta 1,5 lirayd ne zam an zam land bunlar?
dedi. Adam Yamur yad byle oldu teyze, diye yantlad.
Gerekten de yam ur yamt bir nceki gn. Ama acaba fi
yatlar yam urdan m artmt?
Eer elm ann fiyat geen haftaya gre artm , baka hi
bir eyin fiyat artm am sa o zam an bu bir fiyat artdr.
Sokaktaki adam b u n u n enflasyon olduunu dnr. Ama
enflasyon fiyat art dem ek deildir. Enflasyon, bir sepette
ki m al ve hizm etlerin ounun fiyatlarnn artm as dem ek
tir. stelik bu artn b ir defalk deil srekli olm as gerekir.
TFE sepeti iin 444 r n kategorisinde yer alan 1169
adet r n eidinin fiyat 27500 iyeri ve 4176 konuttan der
lenmektedir. Baz fiyatlarn d rt kez, bazlarnn iki kez der
lendii dikkate alnrsa, her ay yaklak olarak 375.000 fiyatn
derlendii ortaya kmaktadr.
Trkiyede TFE endeksinin baz yl 2003 yl olarak aln
m, o yln endeksi 100e eit kabul edilm itir (2003 = 100).
Sonraki aylarda ve yllarda hesaplanan TFE endeksi ile bu
endeks karlatrlarak enflasyonun ne kadar artt ll
mektedir.

KE 8
Manet
Enflasyon
ve ekirdek
Enflasyon

TFE, en kapsam l ve bu nedenle de en ok kullanlan

fiyat endeksidir. nsanlarn ounluu bu endeksteki deii
m i enflasyondaki deiim olarak kabul eder. Byk ounluk
asndan FE, zel kapsam l TFE gstergeleri ya da GSYH
zm ni deflatr fazla bilinm eyen ya da izlenmeyen gsterge
lerdir. O nedenle de medya asl olarak TFEdeki deiimleri
enflasyon gstergesi olarak kullanr ve m anete eker. Bu er
evede TFE, m anet enflasyon olarak anlmaktadr.
Bir ekonom ideki fiyat istikrar konusu genelde M erkez
Bankasnm grev alan iine girer. M erkez Bankas bu istik
rar salamak amacyla para politikas aralarn kullanr. Ne
var ki M erkez Bankas elindeki para politikas aralaryla enf
lasyona neden olan b t n kalemleri etkileyemez. rnein l
kenin dardan ithal etm ek zorunda olduu m allarn fiyatla
rna etki yapamaz. Ya da uluslararas piyasalarda belirlenen
 115

petrol gibi, altn gibi m allarn fiyatlarn etkileyemez. O n e

denle bu t r etki alan dnda kalan m al ve hizm etler endeks
ten karlarak zel kapsam l endeksler oluturulur.
Trkiyede bu amala hazrlanan birden fazla zel k ap
saml endeks vardr. Bunlara ekirdek enflasyon ad verilir.
Bu t r etkilerden en fazla arndrlm olan I endeksidir. Bu
endeks M erkez Bankasm n para politikas araclyla etkile
yebilecei m allardan oluur. O nedenle M erkez Bankasm n
uygulad para politikasnn enflasyonla m cadelede baa
rl olup olm adn anlam ak iin bu endeksteki hareketlere
bakm ak gerekir.
Eer I endeksi de TFE genel endeksi kadar artyorsa
M erkez Bankasnm para politikas etkisiz kalm demektir.
I endeksi, TFEden dk artyorsa, M erkez Bankasnm
para politikas enflasyonla m cadelede etkili olmu; tersi ol
m u, yani I endeksi TFEden daha fazla artm sa M erkez
Bankasnn uygulad para politikas enflasyonu artrm aya
neden olm utur denilebilir.
Enflasyon ve
Dierleri

Enflasyon fiyatlarn genel olarak ve srekli bir biim de

ykselme eilim inde olmas olarak tanm lanabilir. Oysa fiyat
art dediimizde kastettiim iz ey ya bir fiyatn srekli a rt
mas ya da genel olarak fiyatlarn bir kez artm asdr.
Stagflasyon, durgunluk iinde enflasyon anlam na geli
yor. Yani reel ekonom ik bym e olm akszn fiyatlarn a rt
maya devam etm esi halini ya da GSYHnn nom inal ola
rak bym esine karlk reel olarak bym em esi halini ifa
de ediyor.
Trkiye, stagflasyon benzeri ekonom ik koullarla gemi
te birka kez karlat. Bunlardan birisi 1991 yldr. 1990 y
l GSYHmz cari fiyatlarla 397.2 milyar TL idi (152 milyar
dolar). 1991 yl ekonom ik bym em iz % 0.4, enflasyonu
m uz % 71, GSYHmz 634.4 m ilyar TL (151.8 milyar dolar)
olm utu. Yani ekonom i bym em i, buna karlk enflasyon
 117

% 71lere geldii iin, dolar cinsinden deimeyen GSYH, TL

cinsinden grnte bym t.
Slumpflasyon, k iinde enflasyon gibi bir anlam ta
yor. Yani ekonom i kld halde enflasyon olgusunun
varln ifade ediyor. D nya apnda en bilinen rnei 1929
byk bunalm dr. Trkiye ekonom isi de gemite slum p-
flasyonla birka kez karlat. En yakm olan 2001 krizi so
nucunda yaanan krizdir. Cari fiyatlarla GSYHmz 2000 y
lnda 166.7 milyar YTL, sabit fiyatlarla 72.4 m ilyar YTL idi.
Buna karlk 2001 ylnda % 50nin zerindeki enflasyona e
lik eden % 5.7lik bir klm e yaayan ekonom ide GSYH ca
ri fiyatlarla 240.2 m ilyar YTL, sabit fiyatlarla 68.3 milyar YTL
olm utu. Yani nom inal olarak bym grnen Trkiye,
reel olarak klm t.
Yapsal
Reformlar

Yapsal reform , bir sistemin daha verim li alabilmesi ve

oklara kar daha dayankl hale getirilebilmesi iin o siste
m in yeniden yaplandrlm as olarak tanmlanabilir.
Diyelim ki srekli ak veren bir sosyal gvenlik sistemi
sz konusu. Bu a kapam ann yolu var:
1) yelerden alm an prim leri artrm ak.
2) Emekli m aalarn ve salk sigortas katklarn dr
mek.
3) Borlanmak.

Borlanm ak geici bir zm dr ve bazen de sorunu ar

latrabilir. O halde kalc zm iin ilk iki nlem i alm ak ge
rekecektir. Bu dzenlem elere yapsal reform diyoruz.
Trkiyenin ihtiyac olan ekonom ik yapsal reform larn
en nem lileri balkta toplanabilir:
 119

1) B ym enin ithalata bam l yapdan kurtarlm as ve

cari an drlm esi. B unun iki yolu olabilir: I tasarruf
lar artrm ak veya retim in ithalata dayal yapsn yerli gir
dilere yneltm ek. H er ikisi de zam an alc ve biraz can actc
nlem leri gerektirse de tpk deprem nlem i gibi m utlaka ya
plm as gereken eylerdir.
2) Vergi sistem inin dolayl vergilere dayal olm aktan
karlp dolaysz vergilere arlk veren bir yapya d n t r l
mesi. Bu deiiklik ncelikle adil bir vergilem enin yerletiri
lebilmesi iin gereklidir. nk dolayl vergiler dk gelirli
den oransal olarak daha yksek vergi alnm asna yol aar. Bir
baka yarar da kayt diilii nlem esinde grlecektir.
3) Enerji faturasnn azaltlmas iin gerekli tasarruf n
lem lerinin alnmas. Enerjimizi dardan ithal ettiimiz iin
cari aa olum suz katk yapan b u ithalat kalem ini azaltc
nlem leri alm am z gerekiyor.
Bunlara daha birok konu eklenebilir. Yalnz ekonom i
alannda deil, eitim den adalete kadar birok konuda yap
sal reform lara ihtiyacmz var. Ama hem en balam ak iin bu
alan bence doru b ir balang olabilir.
DIS DENGE
Tccarn lkesi olmaz.
Thomas Jefferson
Cari Ack 3

Bir lkenin yurtdndan dviz deyerek ithal ettii m al

lar iin yapt dviz demeleriyle, yurtdna dviz karl
satt m allardan elde ettii dviz gelirleri arasndaki farka d
ticaret dengesi denir:

D ticaret dengesi = mal ihracat gelirleri - mal ithalat

giderleri

Bir lke yalnzca mal ihra edip mal ithal etmez. Bunlarn
yannda hizm et ithalat ve ihracat da yapar. Ayrca lkenin
tamaclk gelir ve giderleri, faiz gelir ve giderleri gibi dviz
kazanm veya kayplar vardr. Bunlar da m allarn zerine
eklersek, d ticaret dengemiz cari denge halini alr. Bunu da
yle form le ederiz:
 123

Cari denge = (mal ihracat gelirleri + satlan hizmetlerden

salanan gelirler + dier gelirler) - (mal
ithalat giderleri + satn alnan hizmetlere
denen giderler + dier giderler) + /- cari
transferler

Hizm etler; ulatrm a, turizm , haberlem e hizm etleri, in

aat hizm etleri, sigorta hizm etleri, mali hizmetler, kiisel ve
kltrel hizm etler gibi kalem lerden oluur. Bunlar yaban
clara sunduum uzda gelir, onlardan aldm zda gider olur.
Gelirler; dorudan yatrm , portfy yatrm lar ve dier yat
rm lardan elde edilen faiz, hisse geliri, kr pay gibi tutarlar
iermektedir. Bu gelirleri yabanclardan elde ettiim izde gelir,
yabanclara dediimizde gider yazarz. Cari transferler (kar
lksz transferler); rnein yurtdm daki iilerimizin gn
derdii paralar b u kategoriye girer.
Burada denge halinden biri olabilir: Yukardaki ca
ri denge denklem inin ilk parantezinin iindekilerin toplam
ile cari transferler toplam ikinci parantezdekilerden bykse
cari fazla, kkse cari ak sz konusudur. Bu ikisi birbirine
eitse cari denge denk demektir.
Cari An
Doum Yeri

Bir ekonom ideki retim m iktar, tketim e ynelik talebe

baldr. Talebi olm ayan m aln retim i yaplmaz.
Bir ekonom ide retim in artm as iki ekilde olur:
1) M evcut retim kapasitelerinin kullanm dzeyi arta
bilir.
2) Yeni retim birim leri devreye girebilir.
lki ok yaygn bir d u ru m deildir. nk kapasite kul
lanm n snrlayan ve belirli bir dzeyde tu tan birok faktr
vardr. E konom inin retim inin artm as asl olarak yeni re
tim birim lerinin devreye girmesi sonucu ortaya kar.
Yeni retim birim lerinin devreye girmesi yatrm la olur.
Yeni bir fabrika, yeni bir elektrik santrali, yeni bir su retim
tesisi kurm ak iin yatrm yapm ak gerekir. Yatrm yapm ak
iin yatrm yapacak olan kii ya da k u ru m u n ya kendi ta
 125

sarrufu olm aldr ya da bakalarnn yapt tasarruflar kredi

olarak verm ek amacyla toplam bir banka.
D dnyaya kapal, sermaye akm larnn serbest olmad
bir ekonom ide tasarruflarla yatrm lar birbirine eittir. Yani
toplum un ne kadar tasarrufu varsa yapabilecei yatrm m ik
tarnn snr o kadardr. Buna karlk d dnyaya ak, ser
maye akm larnn serbest olduu bir ekonom ide yatrmlar, i
tasarruflardan yksek olabilir. Bu d urum da aradaki fark d
tasarruflarn kullanlmasyla kapatlr.
Bir ekonom ide yatrm lar o ekonom ide yaplan tasarruf
lardan yksekse, o ekonom i tasarruflar aan yatrm lar ya
pabilm ek iin tasarruf a verir ve bu fark baka ekonom i
lerin tasarruflarn dn alarak ya da sermaye biim inde e
kerek karlar.
Tasarruflarla yatrm lar arasnda oluan negatif fark bize
cari a, pozitif fark ise cari fazlay verir. rnein 2012 y
l iin tahm in edilen tasarruf / GSYH oran % 14, yatrm /
GSYH oran ise 20,1dir. Aradaki 6,1 puanlk fark bize 2012
ylnda karlalan cari ak / GSYH orann vermektedir.
Trkiye'nin Cari
A

Trkiyenin 2012 yl dem eler dengesi saylar yledir

(milyar dolar):

hracat: 163,2
thalat: 228,6
H izm et gelirleri: 43,5
H izm et giderleri: 20,5
Dier gelirler: 5,0
Dier giderler: 11,7
Cari transferler: 1,4

imdi bunlar aadaki denklem lerde yerine koyarak d

ticaret dengesini ve cari dengeyi bulalm:
 127

D ticaret dengesi = mal ihracat gelirleri - mal ithalat

giderleri
D ticaret dengesi = 163,2 - 228,6 = - 65,4

Buna gre Trkiye 2012 ylnda toplam 65,4 m ilyar dolar

d ticaret a vermitir.

Cari denge = (mal ihracat gelirleri + satlan hizmetlerden

salanan gelirler + dier gelirler) - (mal
ithalat giderleri + satn alnan hizmetlere
denen giderler + dier giderler) + /- cari
transferler

Cari denge = (163,2 + 43,5 + 5) - (228,6 + 20,5 + 12,2)

+ 1,4 = -48,5

Buna gre Trkiye 2012 ylnda toplam 48,5 m ilyar dolar

cari ak vermitir.
Cari a GSYHya (786 dolar) bler ve 100 ile arparsak,
cari an GSYHya orann % 6,1 olarak hesaplam oluruz.
demeler
Dengesi
Finansman

dem eler dengesinde bir de finansm an b lm yer alr.

Bu blm cari dengenin nasl finanse edildiini gsterir. Eer
cari ak sz konusuysa dardan lkeye hangi yolla finans
m an girdii, eer cari fazla sz konusuysa bu fazlann dar
da hangi alanlara gittii b urada grlr. lkeye gelen finans
m ann nereden geldii bilinm eyen m iktar net hata ve nok
san kalem inde (+) iaretle yer alr. Eer tam tersine lkeden
km olup da nereye gittii belirlenem eyen bir m iktar sz
konusuysa, bu da yine net hata ve noksan kalem inde (-) ia
retle yer alr.
dem eler dengesinde yer alan resm i rezervler kalemi
M erkez Bankasnn dviz rezervlerinde o dnem iindeki ar
t veya azal gsterir. Eer rezerv kalem inde yer alan m ik
tar (+) iaret tayorsa rezervlerde azalma olmu, yani finans
m ann bir blm rezervler kullanlarak karlanm dem ek
 129

tir. Tersine rezervler (-) iaret tayorsa b u da rezervlerde ar

t olm u, yani finansm an fazlas rezervlere eklenmi anlam
na gelir.
Bir lkeye finansm an olarak giren yabanc kaynaklar ba
lca u ekillerde girer:
1) D orudan yatrm lar (yabanc bir irketin Trkiyede
fabrika, irket, banka, alveri m erkezi vb. kurm ak zere ya
da yabanclarn Trkiyede gayrim enkul alm ak zere getirdi
i dvizler).
2) Portfy yatrm lar (yabanclarn tahvil, bono, hisse se
nedi veya bor senedi alm ak zere getirdii dvizler).
3) Dier yatrm lar (irketlerin ald ticari krediler, b a n
kalarn ald sendikasyon kredileri, IMF kredileri ve yaban
clarn bankalara yatrd m evduat gibi nedenlerle gelen d
vizler).
4) N et hata ve noksan (nedeni bilinm eyen lm ya da
kayt d giren ya da kan dvizler).

KE 9
Net Hata ve
Noksan

Bir lkenin d dnya ile ekonom ik ilikilerini gsteren

dem eler dengesine ilikin verilerin derlenm esinde ortaya
kan hatalar ve eksikliklerin dem eler dengesi tablosunda gs
terildii kalem e net hata ve noksan ad veriliyor.
dem eler dengesinde drt ana hesap yer alr:
1) Cari ilemler dengesi (ihracat + hizm et gelirleri + dier
gelirler - ithalat - hizm et giderleri - dier giderler)
2) Sermaye hesab (gm en transferleri + retilm eyen ve
fmansal olm ayan varlklar)
3) Finans hesab (dorudan yatrm lar + portfy yatrm
lar + dier yatrm lar)
4) Rezerv varlklar (resm i dviz rezervlerindeki art ya da
azallar ve IM Fye yaplan dem eler ya da IM Fden alm an
krediler)
Bu d rt denge de art veya eksi iaret tayabilir. Bilano
 131

m ant gerei bu d rt dengenin toplam nn sfra eit olm a

s gerekir.

+ /- Cari ilemler dengesi + /- sermaye hesab + /- finans

hesab + /- rezerv varlklar = O (1 numaral denklem)

Ne var ki eitli kayt hatalar veya eksiklikleri nedeniyle

bu hesaplarn toplam uygulam ada sfrdan byk ya da k
k kar. dem eler dengesi, ift tarafl kayt yntem ine g
re tu tu lan m uhasebe sistemine dayal bir bilano olduu iin
tanm gerei dengede olmas gerekmektedir. O nedenle den
geyi salayabilmek iin ortaya kan fark ters iaretli olarak
net hata ve noksan ad altnda yazlr ve bylece dem eler
dengesi dengeye gelmi olur. Buna gre yukardaki denklem
u ekli alr:

+ /- Cari ilemler dengesi + /- sermaye hesab + /- finans

hesab + /- net hata ve noksan + /- rezerv varlklar = 0 (2
numaral denklem)

Yukardaki 1 num aral denklem de sonu sfrdan byk

kmsa lkeye kayna bilinm eyen bir dviz girii olm u de
mektir. Bu du ru m d a net hata ve noksan kalem i art iaret ta
r. Denklem de sonu sfrdan kk kmsa lkeden kay
na bilinm eyen bir dviz k olm u demektir. Bu d u ru m
da net hata ve noksan kalem i eksi iaretli olur.
Sermaye
Hareketleri

Sermaye, bir i kurabilm ek, bir yatrm yapabilm ek iin

gerekli olan varlk veya borlarn toplam dr. Uluslararas
alanda bizi daha ok ilgilendiren blm serm ayenin nakde
dnm halidir. Sermayenin getirisi sanlann aksine kr
deil faizdir.
Bunlar kolaylk olsun diye sralayalm:
Em ein getirisi crettir.
Toprak veya benzeri m lklerin m al sahipliinin getiri
si ran ttr (kira).
Sermayenin getirisi faizdir.
Giriimciliin getirisi krdr.
Giriimci denilen kii, emek, toprak ve sermayeyi bir
araya getirip ii kuran ya da yatrm yapan kiidir.

ki trl yatrm sz konusudur:

 133

1) Yukardaki faktrleri bir araya getirip bir iletme kur

m ak ve kr elde etmeye almak.
2) Sermayeyi portfy yatrm larnda deerlendirm ek. Ya
ni hisse senedi veya tahvil satn almak, bankaya m evduat
yapmak, altn gibi kalem lere para yatrm ak yani speklasyon
yapmak. Tahvil ve banka m evduat faiz getirir, hisse senedi
kr pay salar, altn ise deer art getirir.
A danada o turan bir kii stanbulda fabrika kurabilir ya
da ileride deerlendiinde satm ak amacyla gayrim enkul sa
tn alabilir. stanbulda o turan bir kii de zm irde tarla satn
alp bir tarm iletmesi kurabilir. Yani lke iinde serm aye
nin hareketi serbesttir. Bu serbestlik uluslararas alana yayl
dnda ekonom ide kullanld anlam da sermaye hareket
lerinin serbestlii gndem e gelmi olur. Yani bir Amerikal
gelip Antalyada gayrim enkul satn alp kiraya verebiliyor ve
kira gelirini lkesine gtrebiliyorsa sermaye hareketlerinin
serbestliinden sz ediyoruz demektir.
DOVIZ VE DOVIZ
KURU
Parlayan her ey altn deildir.
Alman Atasz
Dviz, Kambiyo,
Kur, Par it e

Dviz, yabanc paralara verilen addr. Kambiyo da ayn

anlam da kullanlr. rnein ABD dolar, euro ya da Japon
yeni bizim am zdan dvizdir. TL de bir Amerikal asn
dan dvizdir.
Kur, bir lke parasnn yabanc paralara kar olan dee
ridir. Parite de ayn anlam da kullanlr. rnein TLnin d o
lar kuru 2,25 denildiinde, 1 dolarn 2,25 TL ettii ifade edil
mi olmaktadr.
Bir lkenin yabanc paralara kar deerini belirlemekte
kullanlan iki tem el yntem vardr:
1) Sabit dviz kuru yntem i.
2) Dalgal dviz ku ru yntem i.
Sabit dviz kuru yntem i uygulam asnda lke parasnn
yabanc paralara kar deeri bir kam u otoritesi (genellikle
M erkez Bankas) tarafndan belirlenir. Deiiklik gerekiyor
 137

sa b u n u da sz konusu otorite yapar ve ilan eder. Bu yntem

gemite yaygn ekilde uygulanyordu. Trkiye, 1980lerin
ortalarna kadar b u yntem i uygulad.
Dalgal dviz k uru uygulam asnda lke parasnn yabanc
paralar karsndaki deeri, tpk dier m allarda olduu gibi
arz ve talep koullar tarafndan piyasada belirlenir. rnein
dolara talep artm sa dolar k uru ykselir, lkeye euro girii
yani arz artm sa o zam an da euro k uru der.
Dalgal dviz kuru bu kadar serbest olarak uygulanm a
m akta, M erkez Bankalarnn zam an zam an m dahaleleri sz
konusu olmaktadr. rnein TL, dolara kar hzl bir deer
kazanm iine girm i ve bu gidi ithalat artrm ak, ihraca
t drm ek yoluyla cari a artracak bir eilim kazanm a
ya balamsa, M erkez Bankas devreye girerek d urum a m
dahale edebilmektedir. Ya da tersine, TL dolara kar hzl bir
deer kayb iine girmise, bu gelime enflasyonu yukar e
kebilecei iin, M erkez Bankas devreye girerek dolar k urunu
drm ek amacyla dolar sat yapabilmektedir.
Parann D
Deeri

Diyelim ki kresel sistemde yaanan kriz dolaysyla d o

larn TL karsndaki deeri (dolar kuru) ykselmeye bala
m olsun. Bu du ru m d a insanlar varlklarn koruyabilm ek
iin dolara dnm eye, yani dolar talebini artrm aya ynelebi
lirler. Bu talep art dolar k u ru n u n daha da ykselmesine yol
aabilir. Bu du ru m d a M erkez Bankas devreye girerek elinde
ki dolar rezervlerini satm aya ve piyasada dolar bollatrarak
k u ru drm eye ve bu ata nlem eye alr. Diyelim ki tam
tersi oldu ve lkeye giren fazla m iktardaki dvizler, bir dviz
bolluu yaratt ve dviz kurlar dmeye, TL deerlenmeye
balad. TL deerlendike ithalat ucuzlayaca iin cari ak
byyecek demektir. Bu du ru m d a M erkez Bankas piyasadan
dviz toplayacak ve karlnda TL vererek TLnin bollam a
sna ve deer kaybetm esine yol aacaktr.
M erkez Bankalar dviz piyasalarna dviz alm ya da sa-
 139

tim ihaleleriyle m dahale edebilecei gibi dorudan sat ve

ya al yapm ak suretiyle de m dahale edebilir. Aslnda tam
dalgal dviz k uru rejim inde piyasaya hi m dahale edilm e
mesi gerekmekle birlikte, yntem in bu saf hali dnyada pek
bir uygulam a bulm am tr.
Bir lkenin paras yabanc paralara kar niin deerle
nir ya da deer kaybeder? B unun en bilinen nedeni o lkenin
ekonom isinin glenm esi ya da g kaybetmesidir. Eer bir
lkenin ekonom isi gleniyorsa, o lkenin dnya pazarlarn
da arl artyorsa ve enflasyon, bte a, cari ak, bor
stoku gibi m akro ekonom ik gstergeleri salam grnyor
sa, o lkenin paras yabanc paralara kar deer kazanr. Bu
genel deerlendirm eye karlk her t r m alda sz konusu ola
bilecek speklasyonlarn bu konuda da geerli olabileceine
ve bazen grnm le paralel olm ayan gelimelerin ortaya
kabileceine dikkat etm ekte yarar vardr.
Dolar Ykselirse
Kriz Olur mu?

ou insan iin dolar TLye kar deer kazanrsa bu, kri

zin habercisi olarak kabul edilir. Eski dnya dzeninde ya
ni sermaye hareketleri bylesine serbest deilken, yani p a
ra istedii yere istedii gibi kolayca transfer edilemezken ve
Trkiyenin dviz rezervleri dk dzeyde iken bu yaklam
ok da yanl deildi.
Trkiyenin yurtii tasarruflar yeterli deildir. Bu eski
den beri byledir. O nedenle de yatrm iin yabanc tasar
ruflar lkeye ekmeye ihtiyac vardr. D ardan borlanla-
bildii lde yatrm ve retim yaplm akta ve ithalat yk
selmekte, cari ak artm aktadr. B unlarn sonucunda lke
de hzl bym ektedir. Bir sre sonra iler ktye giderse o
zam an borlanm a zorluklar ortaya km akta, eski borlar
denem em ekte ya da yenileri alnam am akta, ithalat ve ar
dndan bym e dm ektedir. Sonuta TL, dolara kar d e
 141

er kaybetm ektedir. te o aam ada vatanda b u gidii kriz

olarak alglamaktadr.
D olar yukar gittiinde M erkez Bankas rezervlerini piya
saya satarak dolar bollatrm akta ve TLsini ktlatrm akta-
dr. nk insanlar dolar alabilm ek iin TL verm ektedir. Bu
durum da TL deerlenm ekte, dolar deer kaybetmektedir.
Yani zetle dolar ykseldiinde eskisi kadar kolay kriz ol
maz. Ama bu, hi kriz olmayacak anlam na da gelmemeli.
Asl kriz TL ar deerli kalmaya devam ederse olur. O za
m an bizim cari ak alr ban gider ve kriz tohum lar ekil
meye balanr.
lgin bir d u ru m am a TLnin ar deerli olmas bir s
re sonra ar deersiz hale gelmesine yol aar. Ki bu durum
dolarn deer kazanm as ve vatandan kriz kar m k orku
su nun balangcn oluturur. D aha ak bir ifadeyle, TLnin
ar deerli olmas, an deersiz olm asna gre daha tehli
kelidir.
Kur Sepeti

Bir lke parasnn yabanc paralar karsndaki deerini

lm ek iin birden fazla yabanc para birim iyle oluturulan
sepete kur sepeti denir. Eer bir lkenin paras rnein balca
iki yabanc parayla ok yakndan ilikiliyse, o zam an kur se
petine gre lme yapm ak doru bir yaklam olur. rnein
Trkiyenin ithalatnn ve d borlanm asnn arl dolar
ile, buna karlk ihracatnn ve baz hizm et gelirlerinin ar
l euro iledir. Bu du ru m d a TLnin dolar ve eurodan oluan
bir sepete kar deerinin deiimini lm ek nem kazanr.
Kur sepeti denildiinde bizim am zdan yle form le
edilecek bir durum anlalr:

Kur sepeti deeri = (1 USD + 1 Euro) / 2

Dolar ve eu ronun TL karsnda Ekim 2013 itibariyle de

erleri yledir:
 143

1 USD = 1,98 TL
1 Euro = 2,70 TL

Bu d urum da kur sepeti deeri yle hesaplanyor:

Kur sepeti deeri = (1,98 + 2,70) 12 = 2,34

Diyelim ki bizim am zdan dolar iin 2,00 paritesi d

borlanm a m aliyetlerim iz ve ithalat m aliyetim iz asndan
katlanlabilecek en yksek paritedir. Yine diyelim ki bizim
am zdan euro iin 2,10 paritesi ihracat ve benzeri gelirle
rim iz asndan kabul edebileceimiz en dk paritedir. Bu
durum da 2,05 deerindeki kur sepeti deeri de bizim am z
dan uygun deerdir. B unun altna dldnde bu d
eer dolarn dnden kaynaklanyorsa fazla sorun yok
dem ektir am a eer euronun dklnden kaynaklanyor
sa sorun var demektir. nk ilkinde m aliyetlerim iz der
ken, kincisinde gelirlerim izin TL karl dyor demektir.
HEK Nedir?

TCMB uygulamas asndan, Trkiyenin d ticaretinde

nem li paya sahip lkelerin para birim lerinden oluan sepete
gre, TLnin arlkl ortalam a deerine nom inal efektif d
viz k uru (NEK), NEKdeki nispi fiyat etkilerinin arndrlm a
syla oluturulan ortalam aya da reel efektif dviz k u ru (REK)
ad veriliyor.
TFE bazl REK hesaplamas, Trkiyedeki fiyat dzeyi
nin d ticaret yaplan 36 lkenin fiyat dzeylerine orannn
arlkl ortalam as alnarak yaplyor. 2003 yl baz yl olarak
kabul edildii iin indeks 2003 = 100 olarak balatlm b u lu
nuyor. Burada lkelere verilen arlklar lkelerin Trkiye ile
olan d ticaret arlna gre hesaplanyor. Bu hesaplam ay
la bulunan nom inal efektif kurlar TFE ile dzeltilerek reel
efektif ku r indeksine ulalyor.
 145

TCMB, herhangi bir aya ilikin REK endeksini izleyen

ayn ilk haftasnda yaynlyor.
K am uoyu bata dolar ve euro olm ak zere dviz kurla
rna ve bu ikisinin oluturduu ku r sepeti oranna bakarak
TCMBnin dviz piyasasna m dahale edip etmeyeceini,
edecekse k uru ya da sepeti nereye getirm ek istediini anla
maya alyor. Oysa TCMBnin akladna gre TCMB a
sndan nem li olan tek tek kurlar ya da dolar-euro sepet kuru
deil REK. Aklamaya gre REKin 120-125 aralna do
ru hareketlenm esi halinde TLnin deerlendii anlalyor
ve para politikas aralar kullanlarak m dahale gelebiliyor.
TCMB Bakan, REKin 125-130 aralnda seyretmesi halin
de TCMB daha sert nlem lerle m dahale edeceini, 130un
zerine kmas halinde ise elindeki b t n aralarla m d a
hale edeceini aklam bulunuyor. 2013 ylnn ikinci yar
sndan sonra yaanan gelimeler sonucunda REKin 110un
altna dm esi halinde TCMBnin, TLnin ar deer kayb
na uradn dnecei ve yine dviz piyasasna m d ah a
le edecei ortaya kt. Bu d urum da TCMB asndan, REKin
110 ile 120 arasnda seyretmesi norm al bir salnm , bu lim it
lerin dna kmas ise m dahale edilmesi gereken bir sal
nm olarak algland anlalyor.

KE o
 YNETM
Brokrasi, genileyen brokrasinin
ihtiyalarn karlamak iin geniler.
Oscar Wilde
Portfy
Ynetimi

ktisatl ya da fnans uzm anln biraz ilerletebilme-

nin tem el yolu, gstergeleri izlemek ve tahm in yapmay
renm ekten geer.
Diyelim ki elinizde 1,000 TL nakit para var. B ununla bir
yl sonra bir dem e yapacaksnz ve bir ylda paranz deer
lendirm ek istiyorsunuz. nnzdeki seenekler unlardr:
1) Bankada yllk % 10 faizli TL m evduat hesab amak.
2) Dviz satn alp bankada yllk % 5 faizli dolar veya % 3
faizli euro m evduat hesab amak.
3) % 10 faiz getirisi olan hazine bonosu ya da devlet tah
vili almak.
4) MKBden hisse senedi almak.
5) Altn alm ak ya da altn hesab atrm ak.
Bunlar arasndan hangisini tercih edeceinizi belirlem ek
iin karlatrm alar yapabilirsiniz.
 149

Byle bir karlatrm a yaparken bildiklerim iz ve bilm e

diklerim iz sz konusu olacaktr. M evduat faizini param z
bankaya yatrrken biliyoruz. 1.000 TLm izi bankaya bir yl
vadeli m evduat olarak yatrdm zda yllk % 10, yani 100 TL
faiz gelirimiz olacaktr. 1.000 TLmizi rnein 1,8 TLlik ku r
dan dolara evirsek, elimize geecek (1.000 / 1,8 =) 556 d o
lar yllk % 5 faizle bankaya yatrsak (556 x % 5 =) 28 d o
lar faiz geliri elde edeceiz demektir. K urun bu bir yllk s
rede hi deim eden 1,8 olarak kaldn varsayarsak, getiri
miz TL cinsinden (28 x 1,8 =) 50 TL olacak demektir. Bu d u
rum da TL m evduata gre 50 TL daha dk gelir elde etmi
olacaz.
Peki o halde baz kiiler niin dolar (ya da baka yabanc
para) cinsinden m evduat yapmay tercih ederler? B unun ya
nt bu sre iinde dolarn deerlenecei ya da TLnin deer
kaybedecei beklentisidir. Dem ek ki portfy yatrm yapar
ken beklentilerim iz ok nem li yer tutuyor.
Sepet Sepet
Yumurta

Gidip de bir yatrm uzm anna param nereye yatraym

diye sorsanz, size m uhtem elen bir sepet yap nerisinde
bulunur. Siz de byk olaslkla bilm ediiniz ortaya kmasn
diye ne sepeti diye soram azsnz ve anlam gibi yaparsnz.
Oysa sepet denilen ey tasarrufunuzu farkl alanlara bl
t r n dem enin deiik bir ifadesidir.
Diyelim ki 10.000 TL tasarrufunuz var. Bu tasarrufu de
erlendirebileceiniz seenekler de diyelim ki bir nceki d
nem de yan sayfadaki tabloda gsterildii gibi gelimi olsun.
Aadaki tabloya baknca, 10.000 TL tasarrufunuzun ta
m am n altna yatrm ak en aklc yol gibi grnyor. Ya da
biraz altn biraz da hisse senedi alnrsa krl bir yatrm ya
plm olacak gibi duruyor. Ne var ki bu tablo geen yl yaa
nanlara gre biim lenm i bir tablo. Yani ayn eylerin bu yl
da yaanaca anlam na gelmiyor. Beklentilerin birden bozul
 151

masyla altn fiyatlar tepetaklak debilir ve hisse senetleri

inanlm az deer kayplar yaayabilir. Tam tersine dolar, eu
ro gibi dvizler TLye kar deer kazanm aya balayabilir. Bu
d urum da bir nceki ylda kazandklarnzn tam am n kay
bedebilirsiniz.
te sepet dediim iz ey burada bir eit sigorta ilevi g
rerek sizi bu byk kayplardan koruyabilir. Buna gre para
nz bu alanlar arasnda blm eniz en uygun seenek olacaktr.

Yllk getiri
(%)
TL mevduat 10
Dviz mevduat 4
Tahvil, bono 9
Hisse senedi 22
Altn 30
Lale lgnl

Lale soan ilk kez K anuni Sultan Sleyman zam annda

H ollandann stanbul Bykelisi tarafndan H ollandaya
getirilmi ve tantlm t. Zam an iinde lale, H ollandada bir
lks ve stat sem bol haline geldi. Laleye talep artt ve bu ar
t lale soan fiyatlarnn ykselmesine yol at. Lale soanla
r iin zel piyasalar olum aya balad. O dnem de ortalam a
yllk cretin 300 gulden dolaynda olduu H ollandada lale
soanlar 225 guldene alc buluyordu.
1636 ylnda lale H ollandann birok kasabasnda borsa-
larda satlmaya ve gelecee dnk szlemelere konu olmaya
balamt. Fiyatlarn ykselm esinin tem el nedeni bu t r sz
lemelerle lale soan alanlarn bunlar daha pahalya satarak
para kazanabilm eleriydi. Srekli yeni alclarn piyasaya gir
mesi bu beklentiyi yaratm t.
3 ubat 1637 sabahnda piyasada yeni alc kalm ad ger
 153

ei ortaya knca, laleler ve gelecee dnk lale soan sz

lemeleri alc bulam az hale geldi. Szleme sahipleri szle
m elerin gereini yerini getirip lale reticilerinin paralarn
deyemez oldular. nk onlarn para kazanabilm esinin yo
lu b u szlemeleri satabilm elerinden geiyordu. Profesyonel
lale yetitiricileri sipari ettikleri laleleri alm ayan szleme sa
hiplerini dava ettiler. Davalar aylarca srd am a paralarn
denm esi hibir zam an tam olarak gereklemedi. Lale piya
sas bylece kt ve fiyatlar hzla dt.
ABDnin kresel krize gelinceye kadar son on ylda uygu
lad ekonom ik bym e m odeli byk lde em lak fiyat
larna dayal bir m odeldi. Sonra gnn birinde bu gayrimen-
kullere talep kaybolunca, nce trev rnler sonra da gayri
m enkul piyasas kverdi.
Devlet Ynetimi

Batda daha ok hkm et (governm ent) terim i kullanlsa

da, bizde kam u kesimi otoritesini tem sil anlam nda devlet te
rim i kullanlm aktadr. Devlet denildiinde toplum adna or
tak kararlar alan, uygulayan brokratik ve siyasal birim lerin
toplam anlalmaktadr. Toplumsal yapnn rgtlenm e bii
m ine gre devlet daha arlkl ya da daha dar bir yetkiler b
t n n tem sil edebilir.
Devletin ekonom ideki yeri uygulanan ekonom ik sisteme
gre farkllk gsterir. Kapitalist sistem uygulanyorsa dev
letin ekonom ideki yeri sosyalist sistem dekine gre ok da
ha dardr. Buna karlk kapitalist sistem iinde olan ekono
m ilerde de devlet iin standart bir snr sz konusu deildir.
Kim ilerinde devlet ok daha geni yetkiler kullanrken, kim i
lerinde zel sektr asl arl stlenir.
Kapitalist sistemde retim aralarnn m lkiyeti zel ke
 155

sim de olduu halde sosyalist sistemde devlettedir. Buna kar

lk, kapitalist sistemi uygulad halde m lkiyeti devlete
ait olan kam u iktisadi teebbsleri araclyla devletin mal
ve hizm et retim inin dorudan iinde olmas hali de birok
ekonom ide geerlidir.
Btn bu farkllklara karlk devlet, ekonom i zerin
de uygulad maliye ve para politikas araclyla etkili olur.
D nyann piyasa ekonom isi konusunda en ileri gitmi, b
t n iletm elerini zelletirmi olan toplum larm da bile devle
tin politikalar araclyla etkili olmas m m kndr. rnein
devlet, katm a deer vergisi oranlarn 10 puan artrarak fiyat
ve oradan giderek talep ve satlar zerinde etkili olabilir. Ya
da harcam alarn artrarak, piyasaya daha fazla para km as
na yol ap talebin canlanm asn salayabilir.
irket Ynetimi
D

irketler, iinde yaadmz piyasa ekonom isi sistem inin

en nem li karar alclardr. e adam alm aktan retim iin
gerekli ham m adde ve malzemeyi almaya, fabrika ya da iyeri
yapm ak iin arsa satn alm aktan ofis binas kiralam aya, re
tilen mal piyasaya satm aktan yurtdm a ihra etmeye kadar
birok faaliyeti yrtrler. Bu faaliyetlerin hepsi birer ekono
m ik sonu dourur.
rnein bir irket ie adam aldnda istihdam etkiler.
Eer ie ald kii isiz ise isizlik oranna azaltm a ynnde
etki yapm olur. Bu iiye cret dediinde bir tketim ka
ps am, dolaysyla piyasada talebi etkilemi olur. retim
iin gerekli ham m adde ve malzemeyi satn aldnda bu n la
r satan irketlere gelir aktarm olur. O irketler bu gelirle i
ilerinin cretlerini der, ham m adde ve malzemeyi retecek
girdileri alr. Fabrika veya iyeri yapm ak iin arsa satn ald
 157

nda ya da ofis iin bina kiraladnda bunlarn sahiplerine

gelir aktarm olur. Bu byle devam eder gider.
irket ynetim i iki tem el kural zerine dayanr:
1) Kr etmek.
2) Elde edilen krn bir bl m n hissedarlara datmak.
Karma ekonom i sistemi ise hem devletin hem de zel ke
sim in belirli arlklara sahip olduu bir sistemdir. Bugn
dnyadaki b t n ekonom iler karm a ekonom ik sistemi uy
gulamaktadr. Yani ne piyasa ekonom isinde devlet tm y
le ve yalnzca klasik fonksiyonlarna dnm tr, ne de planl
ekonom ide zel kesim tm yle ortadan kalkmtr.
Devlet ynetim i irket ynetim inden farkl olarak kr et
m ek tem eline dayanmaz. Tam tersine toplum dan alm an ver
gileri kullanarak toplum yararna, gerektiinde zarar etmeyi
gze alarak i yapm ak devlet ynetim inin dayanadr.
Devlet ve irket D

Zam an zam an iadam larndan duyarsnz: Devleti ir

ket gibi ynetm ek gerekir, derler. evrenizdeki ou kii de
adam hakl diyerek bu sze destek verirler. ok az insan da
devletin irket gibi ynetilem eyeceini syler am a fazla ta
raftar bulam az.
irketin patro n u bellidir. Birden fazla sahibi olsa da, h at
ta halka ak bir irket bile sz konusu olsa, irketle ilgili ka
rarlar alp uygulayan bir bakan ve ynetim kurulu vardr.
Oysa devlette patron belli deildir. Ksmen parlam ento, ks
m en hkm et, ksm en brokrasi, ksm en denetim organlar,
ksm en de yarg yetkili hale gelir.
Devlet, irketlerden farkl olarak vergi toplam a yetkisine
sahiptir. Oysa irketler finansm an skntsna dse byle bir
im knlar yoktur.
Devletin borlanm asyla irketin borlanm as farkldr.
 159

Devletler, irketlere gre daha uzun vadeli ve ucuz m aliyet

le borlanabilirler. Genelde irketlerin kredibilitesi iinde b u
lunduklar devletin kredi deerliliiyle snrldr.
irketler sermayelerini halka aabilirler, hisse senedi ka
rabilirler. Devletlerin sermayesi olmad iin byle bir ilem
yapamazlar.
irketler m alvarlklarnn deerini bilirler ve bilanolarn
da gsterirler. O nedenle irketlerin bir piyasa deeri vardr.
Oysa devletler m alvarlklarnn deerini tam olarak bilem ez
ler. Orm anlar, sahiller devletin m al saylr. Bunlarn deeri
bilinem ez. Yani devlet sahip olduu nakit varlklar ve tap u
lu gayrim enkullerin deerini bilse de tapulu olmayan gayri-
m enkullerinin deerini bilmez. Devletlerin bir piyasa dee
ri de olmaz.
Bu farklar artrm ak m m kndr. te bu nedenle devlet
ler irket gibi, irketler de devlet gibi ynetilemez.
 KRESEL
SSTEM
Kresel sistem, kapitalizmin bir
ekonomik ve sosyal sistem olarak
dnyaya yaylmasyla ortaya kmtr.
Mahf Eilmez
Kresel Sistem

Kapitalist sistem ya da kreselleme, kapitalizm in d n

ya apnda egemen olm as demektir. Bu, yalnzca bir ekono
m ik sistem egem enliinden teye giderek Batl k lt r n n
Douya egemen olmas anlam na da gelmektedir. H em eko
nom ik hem de kltrel anlam da en nem li egemenlik gster
geleri arasnda M cD onalds ham burgeri, Coca Cola, blue je-
an, pop m zik gibi kltrel unsurlar sralanabilir. Kresel sis
tem , ekonomisiyle, yemek kltryle, m zik kltryle b
t n dnyaya egemen olm u grnyor.
Kresel sistemin, kapitalizm in nceki aam alarndan en
belirgin fark sermaye hareketlerinin serbestliidir. Sermaye
hareketlerinin serbestlii ifadesiyle para, m evduat, kredi gi
bi yatrm iin hazr varlklarn kstlamaya uram akszm
her tarafa gnderilebilm esini kastediyoruz. Yani bir ABDli
yatrm fonu, ABDli tasarruf sahiplerinden toplad para
 163

y Trkiyeye getirip T rk hazine tahviline veya MKBde

bir T rk irketinin hisse senedine veya bir T rk bankasn
daki m evduat hesabna yatrabiliyorsa ya da o parayla gelip
Trkiyede bir iletme kurabiliyorsa sermaye hareketleri ser
best demektir. Eer ayn eyleri yapm ak isteyen T rk yatrm
c iin ABDde bunlar yapm ak m m knse, bu iki lke ara
snda sermaye hareketleri serbesttir. Kresel sistem bu ikili
ilikiyi b t n dnyaya tam bulunuyor. Yani elinde paras
olan birisi dnyann hem en her tarafndan hisse senetleri ala
bilir, yatrm yapabilir.
M erkantilizm dnem inde ticaret arlk kazanm t am a
uluslararas ticarette birok kstlam a vard. Sanayi kapitaliz
m i b u kstlam alarn kalkt dnem dir. Mal ticareti serbest
kalmt. Kresel sistemde m al ticaretine ek olarak sermaye
hareketleri de serbest kalmtr. Kstl kalan tek ey emein
serbest dolanmdr.
Kapitalizmin U
Byk Krizi

inde bulunduum uz sistem in ad kapitalizmdir. Kapita

lizm szc ile serm ayenin ekonom iyi ynlendirdii bir sis
tem ifade edilmi olur.
Ekonom ik sistem byk lekli dnm lerin iine gir
diinde bir sre sonra krize neden olmaktadr. 1873 tarih
li U zun Depresyon, m erkantilizm den sanayi kapitalizm ine
geiin sanclar sonucunda kmtr. Ticaret kapitalizm in
den sanayi kapitalizm ine gei kurallar ve denetimiyle bir
likte uygulanm as gereken byk bir dnm dr. Ne var ki
uygulam a byle olm am , kurallar ve denetim hep ok gecik
m eli olarak gelmi, gelene kadar da kriz yaratan ortam ge
limitir. Sanayi kapitalizm inin yaratt ar retim in deniz
ar lkelere pazarlanm asyla sorun alabilmitir. Lenin bu
aamay emperyalizm olarak adlandryor.
1929 tarihli Byk Depresyon, ticaretin b t n dnyada
 165

serbestletii ve finansal kapitalizm e gei aam asnn yaan

d bir dnem de kmtr. Ekonom ik sistemde yine byk
bir dnm yaanm aya balam, uygulama, yine kuralla
r ve denetim i beklem eksizin ilerlemi ve sonuta kriz yarat
mtr.
2008 Kresel Krizi ise kapitalizm in kresellem esinin ar
dndan kmtr. Bu kez yaanan byk dnm serm a
ye hareketlerinin serbest kalm as ve b t n dnyann tek bir
oyun alanna dnm esi biim inde ortaya kmtr. Kurallar ve
denetim yine bu yeni dnm e ayak uyduram am ve ba
bo kalan sistem yine kriz yaratmtr.
Nabukadnezar'm
Ryas

Babil krallnn nem li krallar arasnda en ok bilinenle

ri nl yasa koyucu H am m urabi ve Babili bir sper g hali
ne getiren N abukadnezardr. M. . 605 ile 562 yllar arasn
da yaayan II. Nabukadnezar, evredeki krallklar ya fethede
rek ya da anlam alarla kendi krallna balayarak Babili d
nem in en gl krall haline getirmeyi baard.
Nabukadnezar, bir gece yaam nn kalan bl m n t
myle etkileyen bir rya grd. Ryada grd ey ken
tin ortasnda ykselen altn ve dier deerli m etallerden ya
plm grkem li bir heykeldi. Bu grkem li heykelin b a
N abukadnezarm bayd ve altndan yaplmt. Gs ve
kollar gm ten, gbek ksm bronzdan, bacaklar dem irden
ve ayaklar dem ir ve kil karm ndan oluuyordu. B unun ne
anlam a geldiini renm ek iin b t n khinleri toplayp
onlara dant. Khinler farkl ve tutarsz yorum lar yaptlar.
 167

Sonunda khin Daniel (Danyal peygam ber) krala ryasnn

anlam n yorum lad: Babil, kral N abukadnezar zam annda
ok gl olacak am a ondan sonra yaklp yklacakt. Tam
olarak dorulanm am bir gre gre N abukadnezar yaa
m nn son dnem inde bunalm a girdi, sonunda akln oynat
t ve saraynn bahesinde hayvanlar gibi otlam aya balad.
N abukadnezarm lm nden sonra Babil gcn kaybet
ti, Persler Babile girdiler ve bakent N inova da dahil olmak
zere lkeyi yakp yktlar. Yani rya, khin D anielin y o ru m
lad gibi geree dnm oldu.
Bir ekonom inin tem ellerinden birisi parasdr. rnein
euro blgesi biraz aceleyle kurulm u ve birbirine denk g
te olm ayan ekonom iler ortak para sistemi olan euroya kabul
edilmilerdir. Sonunda bu kadar karm ak m ateryalden olu
an tem eller sistemi tayamaz noktaya gelmitir.
Resesyon Gibi
Bir Dizi Kark
Terim

Ekonom ik bym e ayda bir llyor ve bu aylk

dnem lere eyrek ad veriliyor. H er eyrekte ekonom inin ne
kadar byd ya da kld llyor. Eer bir eko
nom i st ste iki eyrek klm e sergilemise buna resesyon
deniyor. Yan sayfadaki tabloda Trkiye ekonom isinin 2008-
2010 yllar arasndaki eyrek dnem ler ve yllar itibariyle b
ym e oranlar yer alyor. Buna gre Trkiyenin 2008 ylnn
son eyreinden itibaren resesyona girdiini, 2010 ylnn son
eyreinde ise resesyondan ktn syleyebiliriz.
Depresyon, GSYHnm nem li oranda klm esine yol
aan, ekonom ik faaliyetlerde gerileme yaratan ekonom ik
denge bozukluu hali olarak tanm lanyor. Yukardaki ta b
loda yer alan GSYH klm esi ve isizlik oran art bize
Trkiye ekonom isinin 2009 ylndan itibaren depresyona gir
diini anlatyor.
 163

Deflasyon, fiyatlar genel dzeyinde gerileme hali olarak

zetlenebilir. H er ne kadar Trkiyede 2009 ylnda TFE ge
rilemi olsa da, dnya ortalam asnn olduka zerinde kal
maya devam ettii iin b u n u deflasyon olarak nitelendirenle
yiz.

Dnem 2007 2008 2009 2010

1. eyrek 8,1 7,0 -14,6 12,0
2. eyrek 3,8 2,6 -7,6 10,3
3. eyrek 3,2 0,9 -2,7 5,2
4. eyrek 4,2 -7,0 6,0 9,2
Byme yl ortalamas 4,7 0,7 -4,7 8,9
sizlik yl ortalamas 10,3 11,0 14,0 14,2
Ekonomi Ligi

Kresel sistem (2012 yl, 184 lke)

Toplam GSYH: 69,6 trilyon dolar.
Toplam nfus: 7 milyar.
Kii bana yllk ortalam a gelir: 9.945 USD

Toplam GSYH: 33,7 Sper Lig

trilyon dolar. Toplam n 0k gelimi ekonom iler (7 ekono
Nfus: 742 milyon. Kii
mi, G7 lkeleri): ABD, Japonya, Al
bana yllk ortalama
m anya, Fransa, ngiltere, Kanada,
gelir: 45.400 USD
talya.

Toplam GSYH: 10,7 Birinci Lig

trilyon dolar. Toplam Gelimi ekonom iler (23 ekonom i):
nfus: 282,7 milyon.
Avustralya, Avusturya, Belika, ek
Kii bana yllk
Cum huriyeti, D anim arka, Estonya,
ortalama gelir: 38.000
USD Finlandiya, Hollanda, H ong Kong,
 171

Ykselen piyasa rlanda, spanya, srail, sve, svire,

ekonomileri ve gelime zlanda, Kore, Norve, Portekiz, Sin-
yolundaki ekonomiler gapur> sloyak Cum huriyeti slovenya,
(154 ekonomi) . , ,
Yeni Zelanda, Yunanistan.

Toplam GSYH: 25,2 Birinci Lige Terfi Ligi

trilyon dolar. Toplam Ykselen piyasa ekonom ileri (29 eko
nfus: 5,98 milyar. Kii
nom i): Arjantin, Brezilya, Bulgaristan,
bana yllk ortalama
in, Endonezya, Fas, Filipinler, G
gelir: 4.215 USD
ney Afrika, H indistan, Kazakistan,
Kenya, Kolombiya, Letonya, Litvanya,
M acaristan, Malezya, Meksika, Nijer
ya, Pakistan, Peru, Polonya, Romanya,
Rusya, Suudi Arabistan, ili, Tayland,
Trkiye, Ukrayna, rdn.

kinci Lig
Gelime yolundaki ekonom iler - o r
ta ve yksek gelirliler (63 ekonom i):
B unlarn bir blm petrol gibi stra
tejik m al ihracat nedeniyle yksek
gelire sahip, bir b lm orta ile d
k gelir arasnda.

nc Lig
Gelime yolundaki ekonom iler - d
k gelirliler (62 ekonom i): Afganis
ta n dan Zam biyaya kadar bir dizi d
k gelirli ekonom i.
 EHR
EFSANELER
Ekonomi, btn dier bilimlerden
daha fazla safsatann etkisi altndadr.
Henry Hazlitt
Yastk Alt
Efsanesi

M ali sisteme dahil edilmeyerek evde, kasada tu tu lan dviz

ve altnlara yastk alt deerler deniyor. H er lkede bu t r de
erler vardr. zellikle gemiinde ok kriz yaam lkelerde
bu t r yastk alt deerlerin m iktar fazladr. Ayrca kriz hal
lerinde krize giren ekonom ilerde yastk altna ekilen deer
lerin m iktar artar.
A nadoluda kadnlara evlenirken ve sonradan altn ta
klm as gelenei yaygndr. Kadn byk bir zorunluluk ol
m azsa bu altnlarn k t gnler iin saklar. Bu altnlar ev
de sakland srece ekonom iye hibir katk yapm az. Benzer
biim de, ekonom ide skntlarn ortaya kt hallerde her
yerde geerli olduu iin rezerv para olarak nitelendiri
len dolar ve euro gibi yabanc paralar da evlerde saklanm a
ya balanr. H er iki deerin de evde saklanm as alnm a gi
bi byk bir risk tam asna karlk, k t gnler beklentisi
 175

nin daha byk bir risk oluturm as nedeniyle alnm a ris

ki gz ard edilebilir.
Trkiyede yastk altnda saklanan altn ve dvizlerle ilgili
eitli tahm inler vardr. Bunlarn doruluk derecesi tartm a
ldr. nk kimse evinde ne sakladn sylemez. Buna kar
lk 60 ile 200 m ilyar dolar arasnda bir deerin evlerde sak
landna ilikin tahm inler yaplmaktadr.
Yastk altnda saklanan varlklar bir gerek olm akla bir
likte b u n u n m iktar ve ekonom iye nasl ekilebilecei k o n u
su bilinm em ektedir. nk bu varlklarn yastk altna gidi
nedenleri ekonom ik olm aktan ok karm ak kltrel ve gele
neksel deerlerden kaynaklanm aktadr.
Dardaki
Dvizler Efsanesi

D nyann her lkesinde yaayan insanlarn bazlarnn

yurtdnda tasarruflar vardr. Bunlarn bir b lm bili
nir, bir blm yse gizlidir. Bilinenler sorun olarak grlm ez
nk onlarn vergisi denir, sisteme dahil kabul edilir. Ama
gizli tutulan dvizlerin m iktaryla ilgili pek ok speklasyon
yaplr.
Genellikle d u ru m u parlak olmayan, eitli krizler yaa
m, kural d vergilendirm eler yapm ekonom ilerde in
sanlar kt gnlerde kullanabilm ek iin bir blm parala
rn yurtdm a karabilirler. Bunlarn yan sra yasal olm a
yan yollardan elde edilmi paralar da sorgulam adan ya da
vergi ykm llnden kurtulm ak amacyla yurtdnda b u
lundurm ay tercih edebilirler. Bu t r dviz hesaplar oun
lukla svire, Caym an adalar gibi yerlerdeki bankalarda b u
lundurulur.
 177

T rklerin de yurtdnda bu t r paralar vardr. Trkiye

ekonom isinin iyiye gitmesi, kresel krizle birlikte gerek ge
limi lke ekonom ilerinin bozulm as ve bu lkelerin banka
larnn zora girm esi gerekse svire bankalarnn eitli m a
li zorluklarla karlamas sonucunda karlan bir yasadan
yararlanarak Trkler yurtdndaki paralarnn nem li b l
m n yurda getirmitir.
Buraya kadar anlattklarm n efsaneyle bir ilgisi yok, b u n
lar geekler. in efsane ksm yurtdnda tutulan paralarn
m iktaryla ilgilidir. Genellikle bu konuda ok abartl saylar
gndem e gelir. rnein Trklerin, yukarda deindiim ya
sa km adan ve paralarn bir blm gelm eden nce yurt-
dndaki paralar konusunda sokaktaki adam n kafasnda
100 m ilyar dolardan 500 m ilyar dolara kadar eitli m iktarlar
vard. Oysa uluslararas kurum larn tahm inleri 50-60 milyar
dolarlk bir varl iaret etmekteydi.

KE 12
Kayt D
Ekonomi
Efsanesi

Kayt d ekonom i; elde edilen gelirin GSYH hesaplar d

nda kalmas halinde ortaya kan m iktar ifade etm ek ze
re kullanlan bir deyimdir. ki biim de sz konusu olabilir:
1) Yasal yollardan elde edilmi gelirin beyan d tu tu lm a
syla.
2) Yasa d yollardan elde edilen gelirin (kara para) beyan
d kalmasyla. Bunlar da iki sonu yaratabilir:
a) Vergisi dendii halde GSYH hesaplarna eitli neden
lerle girm em i olan miktarlar.
b) Vergisi denm em i ve GSYH hesaplarna da girm emi
olan miktarlar.
Bazlarna gre Trkiyede kayt diilik ylesine byk ki,
GSYHmz gerein yarsn bile gstermiyor.
Milli gelir balca biim de hesaplanr. lkinde retim
deerleri fiyat cinsinden toplanarak bir hesaplam a yaplr.
 179

lkede belirli bir dnem iinde retilen b t n m al ve hiz

m etleri fiyatlar cinsinden toplarsanz milli gelire ularsnz.
kincisinde retim faktrlerinin (emek, doal kaynaklar, ser
maye ve teebbs gc) bir yl iinde elde ettii gelirler (c
ret, rant, faiz ve kr) toplanarak sonuca ulalr. (Sonra b u
n u n zerine baz ekleme ve karm alar yaplarak GSYHya
varlr.
Milli gelir harcam alar ynnden hesaplandnda gelir
olarak kayda girm em i olan kazanlar harcam a olarak kayda
girer. Milli gelir hesaplar harcam alar yntem iyle tahm in edi
len bir ekonom ide, kayt diilik, iddia edildii kadar byk
olamaz. B unun aksini ortaya koyan iddialarn dayana olan
anketler iin hep gelir ynnden kayt diilii zerine k u ru
ludur. Oysa milli gelir harcam alar ynnden hesapland s
rece kayt diilik, milli gelir hesaplarna ok daha az yansr.
Kayt diilik, bu anlam da, kayt d olarak elde edilen gelirin
yurtii bankalar dnda tutulan blm yle snrl kalr.
Bize Bir ey
Olmaz Safsatas

Herkese, her toplum a bir ey olabilir. Asl olan az ey ol

m as iin gerekli nlem leri alabilmektir. Baka ekonom ilerde
kriz km ve bizim ekonom im izi de etkilemeye ynelmise,
yaplacak ey gerekli nlem leri almaktr.
Diyelim ki ihracatm zn ynlendii ekonom ilerde kriz
den dolay dem eler dengesi sorunlar ortaya km ve olan
ithalatn drm ek zorunda kalm larsa bu, bizim ekonom i
mizi de etkiler. Etki nce ihracatm zn dmesiyle, sonra da
ister istemez retim im izin dmesiyle ortaya kar. hracatn
dm esi dem ek rettiim iz m aln bir b l m n satamaya-
caz demektir. Satlamayan mal retm enin anlam kalm a
ynca retim de der. b u kadarla bitm ez. retim d
, retim i azalan firm alar iileri iten karmaya gtrr.
Yeterince retim yapam adklarnda m aliyet ksntlarna gi
derler ve bir blm iiyi iten karrlar. Bu adm lkede i
 181

sizlik orannn artm asna ve b u kez i tketim in yavalama

sna yol aar. D satlarn azalm asnn ardndan i satlar
da azalnca irketler retim i biraz daha ksarlar ve ksr d n
g tekrar ilemeye balar. nlem alnmazsa ekonom ide ileri
ye doru alan arklar birden tersine doru almaya ba
lar ve ekonom i krize girebilir.
Bize bir ey olm az sz, genellikle kriz dnem lerinde
siyasetiler tarafndan sklkla dile getirilen bir sylemdir. Bu
sylemin ilk bakta bir zarar yoktur, hatta insanlarn kriz
den etkilenerek harcam alarn ksm am alarn salamak a
sndan bir yarar bile olabilir. Ne var ki sylem birden faz
la tekrar edildiinde syleyeni de etkisi altna alm ak gibi bir
tehlike yaratr. Bir sre sonra b u n u syleyen siyaseti de bu
sze inanm aya ve almas gereken nlem leri ihm al etmeye
balar. te o zam an tehlike kapy alar.
smanl Borlar D

Abartlyor
Safsatas

1923te Batl lkelerin ortalam a kii bana geliri 6000

dolar, Trkiyenin ayn standartlara gre dzeltilmi geliri ise
700 dolard.
lk yurtd borlanm a A bdlm ecid tarafndan 1854 yln
da Krm Savan finanse etm ek iin yaplmtr. A rdndan
pe pee borlanan O sm anl m paratorluu borlarn deye
meyecek d urum a gelince, bor veren Batl lkeler bu bor
lar tahsil etm ek iin D yunu U m um iye idaresini k u rm u
lardr. Osm anl m paratorluun u n dalm asndan sonra bu
borlar, im paratorluu oluturan lkelere ilgisine gre pay
latrlmtr.
Lozan Antlam asna gre 1912 ncesi borlarn % 62si,
1912 sonras borlarn % 77si Trkiyeye kalmtr.
O sm anldan devralm an borlarn denm esi 1954 yln
da bitirildi. lk d borlanm a 1854 ylnda yapldna g
 183

re b u borlarn tasfiyesi 100 yl srm oluyor. O sm anldan

devralm an borlar 145 m ilyon O sm anl altn liras tutarn-
dayd. Bu da o dnem in milli gelirinin yaklak % 65i edi
yor. B ugnk koullarla dne bakp devralm an bor m iktar
nn sylendii kadar yksek olm ad tezini ileri srenler, bu
borcu ayn m antkla bugnk deerlerle hayal etmeye al
rlarsa kabaca 500 m ilyar dolarn zerinde bir bor ykne
denk geldiini greceklerdir. (Bugnk GSYHmz 800 m il
yar dolar dolaynda olduuna gre b u n u n % 65i 520 milyar
dolar eder.)
O sm anldan devralm an borlarn bir b lm 1942 y
lnda yrrle sokulan varlk vergisiyle denm itir. Bonoya
bal borlar yakn zam ana kadar denm eye devam etm i
tir. Ellerinde O sm anl bor senetleri bulunan banka ya da k u
rum lar bunlar Trkiyeden tahsil etmeye devam etmilerdir.
S zl k e
Ak piyasa ilemleri (AP): Merkez Bankas tarafndan para politikasnn
bir arac olarak piyasadaki hazine ktlar veya dier ktlarn alnp
satlmas ilemine verilen adtr. Merkez Bankas bu yolla para arzn
daraltp genileterek para politikas uygular.
Arz: Ekonomi biliminde bir mal veya hizmetin retildiinde veya sonra
dan satlmak amacyla retilmesi eylemine verilen adtr.
Beklenen enflasyon oran: Kamuoyunun gelecee ilikin olarak bekledii
enflasyon orandr. Anketlerle belirlenir.
Borlanma: Bte ann veya bir yatrm ihtiyacnn eksik kalan finans
man blmnn ya da herhangi bir ihtiyacn karlanmas iin geici
olarak baka kaynaklardan alnan parasal destek.
Bte: Belirli bir dnem iin elde edilecek gelirlerle yaplmas planlanan
giderleri gsteren bir tahmin cetvelidir.
Bte kanunu: Bir devletin belirli bir dnem (genellikle bir yl) gelir ve gi
der tahminlerini gsteren, gelirlerin toplanmasna ve giderlerin yapl
masna izin ve yetki veren kanun.
Bte dengesi: Btenin gelirleriyle giderleri arasndaki dengeyi ifade eder.
Bte dengesi tanmlar: Denk bte: Bte gelirleri = bte giderle
ri, bte a: bte gelirleri < bte giderleri, bte fazlas: bte ge
lirleri > bte giderleri
Byme: Bir lkenin reel GSYHsnm bir yldan tekine artmas haline ve
rilen adtr.
Cari ilemler dengesi: Bir lkenin toplam mal ve hizmet ihracat ve trans
ferleriyle ayn kalemlere ynelik ithalat arasndaki fark.
ekirdek enflasyon: Enflasyon lmnde genel endeksin iinden sei
lerek oluturulan zel endekslerin ortaya koyduu enflasyona verilen
genel ad. Trkiyede I endeksi bu amala kullanlmaktadr.
Dalgal dviz kuru: lke parasnn yabanc paralar karsndaki deerinin
tpk dier mallarda olduu gibi arz ve talep koullar tarafndan piya
sada belirlenmesi halidir.
Deflasyon: Fiyatlar genel dzeyinde srekli d halidir. Bununla birlik
 187
te daha genel bir kullanma dnerek ekonominin kn anlat
makta kullanlr olmutur.
Deiken faiz: Bir borcun faizinin, borcun mr sresince piyasadaki de
iimlere paralel olarak deime gstermesi hali.
Depresyon: GSYHnm nemli oranda klmesine yol aan, ekonomik
faaliyetlerde gerileme yaratan ekonomik denge bozukluu hali.
Devalasyon: Bir lkenin ulusal parasnn yabanc lkelerin ulusal pa
ralar karsnda deiim deerinin (parite) drlmesi ilemi.
Devalasyon sabit kur rejiminin bir ilemidir. Dalgal kur rejiminde
olan ileme parann deer kaybetmesi ad verilir. kisi arasndaki te
mel fark, devalasyonun bir kamu otoritesinin ald bir kararla uygu
lamaya geirilmesine karlk parann deer kaybetmesine piyasa g
lerinin neden olmasdr.
Devlet tahvili: Trk hzinesinin kard vadesi bir yl ve daha uzun olan
borlanma senetleri.
D ticaret dengesi: Bir lkenin yurtdndan dviz deyerek ithal ettii
mallar iin yapt dviz demeleriyle, yurtdma dviz karl satt
mallardan elde ettii dviz gelirleri arasndaki farka denir.
DBS: Devlet Borlanma Senetleri deyiminin ksaltlm hali. DBS de
yimi Devlet Tahvilleri ve Hazine Bonolar iin kullanlan ortak ad
dr. Bunlara konuma dilinde (hatta bazen yaz dilinde) borlanma
ktlar ya da hazine ktlar da denilmektedir.
Dviz: Yabanc paralara verilen adtr. Yani bizim amzdan ABD dolar,
euro, Japon yeni, ngiliz sterlini gibi paralarn hepsi dvizdir.
Dviz kuru: Bir lkenin ulusal parasnn fiyatnn bir baka lkenin ulu
sal paras cinsinden ifadesi, iki tr dviz kuru vardr: (1) Nominal d
viz kuru, iki lkenin paralarnn karlkl greli fiyatdr. (2) Reel d
viz kuru, iki lkenin mallarnn karlkl greli fiyatdr.
Ekonomi: Yaammz srdrebilmemiz iin gerekli ihtiyalarmz kar
lamamza yarayan eylemler btn, bu btn inceleyen ve aklama
ya alan bilim dal.
Ekonomik birim: Aldklar kararlarla ekonomiyi etkileyen kiiler, kurum
lar, irketler, devlet ve d temsilcilerdir.
Ekonomi politikas: Makro ekonomik dengelerin hangi ynde ve nasl de
itirileceini ya da bulunduu yerde nasl tutulacan ortaya koyan
yaklamlar ieren ve bilimle sanatn bir karm olarak kabul edilen
ekonomi dalma verilen adtr.
Ekonomik byme: Bir lkenin mal ve/veya hizmet retim kapasitesin
deki art.
Emisyon: Merkez Bankasnn dolanma kard kt paraya denir.
l

Enflasyon: Fiyatlarn genel olarak ve srekli bir biimde ykselme eili

minde olmas olarak tanmlanabilir.
Enflasyonlu byme: Ekonomik bymeye enflasyonun elik etmesi ha
lidir.
Faiz: Tasarruf sahibinin, tasarrufunu kullanmak yerine bir bakasna
dn vermesinin karlnda ald bir vazgeme ya da kullanm er
teleme bedelidir.
Finansal kurum: Fonlarn kullanarak hisse senedi, tahvil, bono gibi finan-
sal varlklar satn alan kurumlar.
Gayr safi yurtii hasla: Bir ekonomide belirli bir dnemde ( ay ya da
bir yl gibi) retilen nihai mal ve hizmetlerin fiyat cinsinden toplam
deeri.
Gelir dalm: Bir ekonomide belirli bir dnemde (genellikle bir yl iin
de) yaratlan gelirin ne ekilde blldn gsteren bir yaklam
dr.
Gini katsays: Bir lkede milli gelirin dalmnn adil olup olmadn
lmeye yarayan bir katsay. 0 ile 1 arasnda deiir. Oa ne kadar ya
knsa mutlak eitlie o kadar yaklalm; l e ne kadar yaknsa mutlak
eitlikten o kadar uzaklalm demektir.
Hazine bonosu: Trk Hzinesinin kard vadesi bir yldan ksa olan
borlanma senetleri.
Hazine i borlanmas: Yurtiindeki kaynaklardan (kiiler, zel kurum
lar, kamu kurum lan) genellikle gnll yntemlerle belirli bir va
de ile ve belirli bir sabit ya da deiken faiz karlnda borlanl
mas ilemi.
Hazine d borlanmas: Yurtdndaki kaynaklardan (kiiler, zel kurum
lar, kamu kurumlan, devletler, uluslararas kurulular) gnll yn
temlerle belirli bir vade ile ve belirli bir sabit ya da deiken faizle
borlanlmas ilemi.
Hazine ktlar: Hazine tarafndan satlan tahvil ve bonolar.
I endeksi: Merkez Bankasnm para politikas araclyla etkileyebilecei
mallardan oluan zel kapsaml bir fiyat endeksidir.
hale yntemiyle borlanma: Hzinenin tahvil ve bonolarn faizi ve/veya
miktar ihaleyle belirleyerek satmas ilemi.
hracat: Bir lkenin baka lkelere satt mal ve hizmetlerin miktar ya da
para cinsinden deeridir.
malat sanayisi kapasite kullanm oran: imalat sanayisinde retim yapan
fabrika ve ekipmanlarn cari retim oran. Ksaca kapasite kullanm
oran da deniyor.
 189
thalat: Bir lkenin baka lkelerden satn ald mal ve hizmetlerin mik
tar ya da para cinsinden deeri.
stihdam oran: Aktif igcnn istihdam edilen blmn gsterir. 15-
65 ya aras nfus aktif i gc olarak kabul edilmektedir.
sizlik oran: 15 yandan byk olup da son ay iinde i arayan ve 15
gn iinde iba yapmaya hazr olduunu bildirenlerin toplam ig
cne blnmesiyle hesaplanan oran.
sizlik sigortas: Bir iyerinde alrken, alma istek, yetenek, salk ve
yeterliliinde olmasna karn kendi istek ve kusuru dnda iini kay
bedenlere, karlatklar gelir kaybnn bir blmn karlamay
amalayan bir sigorta eididir.
Kamu borlanmas: Bte ann karlanmas ya da herhangi bir kamu
iinde ihtiyacn karlanmas iin geici olarak baka kaynaklardan ya
plan borlanmaya denir.
Kamu kesimi bor stoku = Merkezi ynetim i bor stoku + kamu
kesimi d bor stoku
Kapitalizm: retim aralar mlkiyetinin byk lde zel kesimde ol
duu ve hangi mal veya hizmetin, hangi fiyatla ve kim iin retilecei
ni piyasa sisteminin belirledii ekonomik sistemin ad.
Kayt d ekonomi: Elde edilen gelirin GSYH hesaplar dnda kalmas
halinde ortaya kan miktar. ki biimde sz konusu olabilir: (1) Yasal
yollardan elde edilmi gelirin beyan d tutulmasyla, (2) Yasa d yol
lardan elde edilen gelirin (kara para) beyan d kalmasyla.
Kredi: zerinde anlalm bir gelecekte (vade) geri denmek zere veri
len bor.
Kredi deerlilii: Kredi verenin ya da onun adna hareket eden tarafsz bir
kurumun kredi alacak olann gemi ve gelecekteki bor gen deme
yeteneine ilikin yapt lmn sonucunda verilen not.
Kur: Bir lke parasnn yabanc paralar karsndaki deeri parite.
Likidite: Bir varln ksa srede ve dk bir maliyetle paraya evrilebil
irle olana.
Makro ekonomi: Ekonomi biliminin toplumsal ya da kresel byklk
lerle uraan alt dalma verilen adtr. Urat konular arasnda enflas
yon, byme, GSYH, toplam talep gibi konular vardr.
Maliye ya da finans: Bir devlet, irket, aile ya da kiinin gelirleri ve gider
leriyle bunlar arasndaki farkn kapatlma yntemleri ve bu yntemle
ri inceleyen bilim dal.
Maliye politikas: Yksek istihdam ve istikrarl bymeyi salamak zere
190
hkmetin giderler, vergiler, borlanma, d ticaret gibi konularla ilgili
olarak ald kararlar ve yrtt uygulamalar btndr.
Merkantilizm: Deerli madenleri elde etmek ve biriktirmek suretiyle lke
nin zenginleeceini savunan bir ekonomi yaklam.
Merkez Bankas: Bir lkenin parasal otoritesi olarak tanmlanan kurum.
Son dnemlerde merkez bankalarna verilen temel grev, ulusal para
nn ve dolaysyla fiyat istikrarnn korunmas biiminde ortaya k
maktadr.
Merkez Bankas mdahalesi: Piyasa koullarm etkilemek ya da dzenle
mek zere Merkez Bankasnm ak piyasa ilemleri, munzam karlk
oranlar ve politika faizi oranlar deiimi gibi yollarla ulusal parann,
dviz kurlarnn veya faizlerin deerine yapt karmlarn genel ad.
Mikro ekonomi: Ekonomi biliminin toplumu oluturan tek tek bireyle
rin ve tek tek firmalarn ekonomik sorunlaryla uraan alt daldr.
Konular arasnda tketici dengesi, bireysel talep, firma dengesi, gir
di maliyetleri gibi konular yer alr.
Mdahaleli esnek kur: Merkez Bankasnn zaman zaman piyasaya m
dahalede bulunmas nedeniyle tam dalgal olarak uygulanmayan d
viz kuru rejimi.
Net hata ve noksan: Yanl ya da eksik kaytlar nedeniyle demeler dengesi
blmleri arasndaki tutarszln kaydedildii kalem.
Nominal: D grn, grnd gibi anlamlarna gelen bir ifadedir.
rnein nominal byme ya da nominal faiz dediimizde enflasyon
etkisinden arndrlmam byme ve faizi kastederiz.
demeler dengesi: Bir lkedeki bireylerin, firmalarn ve devlet kuramlar
nn belirli bir dnem iinde dier lkelerin bireyleri, firmalar ve dev
let kuramlaryla gerekletirdii uluslararas ilemlerin parasal deer
lerini gsteren hesap tablosu.
zelletirme gelirleri: Kamu iktisadi teebbsleri veya kamu itirak hisse
lerinin satndan elde edilen gelirler.
Para: Dei tokuu salayan, deer standard getiren ve satn alma gcn
saklamaya yarayan her ey.
Para arz: lem ve yatrmlarda kullanlmaya hazr para miktarnn t
m. Belirli bir dnemde ekonomide bulunan para stokunu ifade eder.
Parann deer kazanmas: Bir lke parasnn baka lkelerin paralarna
gre deerinin artmas. Bu deerlenmenin sonucunda paras deerle
nen lkedeki kiiler dier lkelerin mallarn daha ucuza almaya ba
lar.
Parann deer kaybetmesi: Bir lke parasnn baka lkelerin paralarna
 191
gre deerinin azalmas. Bu deer kaybnn sonucu olarak paras de
er kaybeden lkedeki kiiler dier lkelerin mallarn daha pahalya
almaya balar.
Para politikas: Merkez Bankasnm fiyat istikrar hedefine ulamak iin
uygulad ak piyasa ilemleri, politika faizi oran ve zorunlu kar
lklar oran politikalarnn btndr.
Piyasa ya da pazar: Mal veya hizmetlerin alnp satld yer ya da ortamdr.
Portfy: Aslnda czdan anlamna gelen portfy, ekonomide nakit, altn,
dviz, hisse senedi, tahvil, gayrimenkul gibi yatrm amal alnm
varlklarn oluturduu sepeti ifade ediyor.
Reel: Fiyat deiimlerinde arndrlm veriler iin kullanlan bir ifadedir.
rnein reel byme ya da reel faiz dediimizde enflasyon etkisinden
arndrlm byme veya faizi kastederiz.
Resesyon: Belirli sreyle genel ekonomik faaliyetlerdeki gerileme. Eer bir
ekonomi st ste iki eyrek klme sergilemise buna resesyon denir.
Sabit faiz: Bir borcun faizinin, borcun mr sresince deimeksizin kal
mas halidir.
Satn alma gc: Deerlerin satn alabildii mal ve hizmet miktarn gs
terir.
Slumpflasyon: ki szckten oluur. Slump batma, kme anlamna ge
lir. Enflasyonla birletirildiinde k iinde enflasyon gibi bir anlam
kar. Yani ekonomi kld halde enflasyon olgusunun yaanma
s halini ifade eder.
Stagflasyon: ki szckten oluur. lki durgunluk anlamna gelen stagna-
tion, kincisi ise enflasyondan alnmtr. Durgunluk iinde enflasyon
anlamna gelir.
Talep: Bir maldan satn almak isteyenlerin alm arzusudur. Nominal talep;
yeteri kadar paras olmayan bir insann imknlarnn stnde talep
te bulunmasna verilen adtr. Efektif talep parayla, satn alma gcy
le desteklenmi taleptir.
Tasarruf: Ekonomide gelirin, elde edildii dnemde tketilmeyen bl
mn ifade eder.
Toplam bor stoku: Bir lkenin belirli bir dnem sonu itibariyle i ve d
borlarnn toplam tutardr. Bu hesaplamaya kamu kesimi i borla
ryla kamu kesimi ve zel kesimin d borlarnn toplam katlr.
Toplam bor yk: Toplam bor stokunun GSYHya orandr.
Tketim: Bir ihtiyac karlamak iin bir eyi tketme eylemidir.
Tketici fiyatlar endeksi - TFE: Belirli bir dnem iinde belirli bir kitle
tarafndan satn alnan mal ve hizmetlerle belirlenen bir sepetin fiyat
192
deiikliklerini zaman iinde len endekse tketici fiyat endeksi ad
verilir. TFE, TK tarafndan belirli bir baz yl ve hane halk anket
leri kullanlmak suretiyle arlklandrlm olarak sepete alman belir
li mal ve hizmet sepetinin parasal deerinin baz ylma gre gsterdii
deiimi lmeye yarayan fiyat endeksidir.
Uluslararas rezervler: Bir lkenin uluslararas rezervleri Merkez
Bankasnm dviz ve altn rezervleriyle bankalarn dviz rezervlerin
den oluur. Resmi rezervler yalnzca Merkez Bankasnm dviz ve al
tn rezervlerini; resmi dviz rezervleri ise yalnzca Merkez Bankasnm
dviz rezervlerini ifade eder.
retici fiyatlar endeksi - FE: lke ekonomisinde retim faaliyetleri
iinde yer alan maddelerin fiyatlarnda aydan aya ortaya kan dei
imleri lmekte kullanlan endekse denir. FE, TK tarafndan be
lirli bir baz yl esas alnmak ve sepete dahil edilmi bulunan eitli mal
ve hizmetler iin reticilerden bilgi toplanmak suretiyle oluturulan
fiyat endeksidir.
Vergi: Devletin, kamu giderlerini karlamak zere ve kamu gcn kul
lanmak suretiyle kii ve kurumlardan ald paya verilen adtr.
Yapsal reform: Bir sistemin daha verimli alabilmesi ve oklara kar da
ha dayankl hale getirilebilmesi iin o sistemin yeniden yaplandrl
mas olarak tanmlanabilir.
Yastk alt varlklar: Mali sisteme dahil edilmeyerek evde, kasada tutulan
dviz ve altnlara denir.
Yatrm: Belirli bir dnemde sermaye stokuna yaplan eklemelerdir.
 Bu kitabn amac, yalnzca ekonom iyi en basit
haliyle anlatm ak ve okuyan herkesin ekonom iyle
ilgili sylenenleri, yazlanlar, tartlanlar
rahata izleyebilm esini salam akla snrldr.

Ekonom ide ilk ders ktlktr. Buna gre ihtiyalar

karlam akta kullanlan her ey kttr. Siyasetteki ilk ders
ise ekonom ideki ilk dersin dikkate alnm am asdr.
Thom as Sowell

Finans, paray elden ele geirip sonunda

kaybetm e sanatdr.
Robert W. Sarnoff

Bugnn krizi yarnn akas olur.

9 7 8 9 7 5 1 4 1 6 1 1 7 fcl5,00