Anda di halaman 1dari 26

Sourceetcopyrightlafindu inRevuedessciencesdel'ducation

texte (Montral),Vol.XXIV,n3,1998,
pp.487514.

Latranspositiondidactiquepartir
depratiques:dessavoirsauxcomptences

PhilippePerrenoud
Facultdepsychologieetdessciencesdelducation
UniversitdeGenve
1998
Sommaire

I.Latransposition:retourauxsources

II.Iln'yapasdesavoirssanspratiques

III.Iln'yapasdepratiquessanssavoirs

IV.Partirdespratiquespouridentifierdescomptences

V.Transpositiondidactiqueouingnieriedeformation?

Bibliographie

Lanotiondetranspositiondidactiqueestdevenuedusagecourantensciencesdelducationet
notammentdanslesdiversesdidactiquesdesdisciplines.Rduitesaplussimpleexpression,
elleestexpliqueparlesoustitredulivredeChevallard(1985,1991):"Dusavoirsavantau
savoirenseign".Entirementconsacrausavoirmathmatiqueetplusparticulirementaux
transformationsquesubissentlesthoriesdesmathmaticienslorsquellesdeviennentsavoirs
scolaires,daborddanslesprogrammes,puisdanslesmanuelsetlessallesdeclasse,cetouvrage
estdevenuunerfrencepourdautresdisciplines.Ilafortementcontribuassocierlanotion
detranspositionauxsavoirsdits"savants",ceuxdontserclamentlesdisciplinesscolaires
commelesmathmatiques,lessciencesnaturelles(biologie,chimie,gologieetphysique)etles
scienceshumainesetsociales(histoire,gographie,philosophienotamment).
Pourrendrejusticeauxdisciplinesdanslesquelleslessavoirssavantsnesontpasaussicentraux,
Joshua(1996)aproposdtendrelathoriedelatranspositionauxsavoirsexperts.Bienavant,
danslammeperspective,Martinand(1986)avaitintroduitlanotioncomplmentairede
pratiquesderfrence.Illavaitproposeproposdelatechnologieetdelinformatique,mais
elleconvientaussiauxdisciplineslinguistiquesouartistiques,auxtravauxmanuels,
lducationphysiqueetauxformationsprofessionnelles.

Sibienquonpeutadmettrequelontravailledsormaisavecdeuxsourcesdelatransposition
didactique:dunepartdessavoirs,savantsouexperts,dautrepartdespratiquessociales.On
peutschmatisercommesuitlachanedetransposition.

Lapremireflchefigurelatransformationdessavoirsetdespratiquesenprogrammes
scolaires,quonpeutaussiappelercurriculumformelouprescrit(Perrenoud,1994b,1995,1996
a).CestcequeChevallardanommlatranspositiondidactiqueexterne.Lasecondeflche
figurelatransformationdesprogrammesencontenuseffectifsdelenseignement.Cestla
transpositioninterne,quirelvelargementdelamargedinterprtation,voiredecrationdes
enseignants.ChezChevallard,lachaneselimiteauparcoursdessavoirs,deltatdesavoirs
savantsltatdesavoirsenseigner(transpositionexterne),puisdeltatdesavoirs
enseignsensavoirsenseigns(transpositioninterne).Latroisimeflchefigureleprocessus
dapprentissage,dappropriation,deconstructiondessavoirsetdescomptencesdanslesprit
deslves.Quilyaitlunetapenouvelleetdcisivedansleparcoursdusavoiretdela
culture,nulnendoute.Onpeutenrevanchedbattredelopportunitdinclurecettedernire
tapedansleprocessusdetranspositiondidactiqueproprementdit.

Noussortonsdoncdunepriodedurantlaquellelanotiondetranspositionatutiliseavant
toutdanslesdisciplinesolessavoirssavantsoccupentledevantdelascne,masquantles
pratiquesderfrenceoulesrduisentlamiseenuvredeconnaissancesprocdurales.
Plusieurschercheurstravaillentdsormaisunlargissementdelathoriedelatransposition
(Arsac,Chevallard,MartinandetTiberghien,1994Caillot,1996Joshua,1996Martinand,
1994a,1995Raisky,1996RogalskietSamuray,1994).

Dupointdevuedelasociologieducurriculum,ceteffortmesemblefcond.Lascolarisationde
lacultureneselimitejamaisauxsavoirs,alorsquellepassetoujourspardesprocessusde
transposition.Uneconceptualisationlargiedelatranspositiondispenseralesdisciplines
linguistiquesouartistiques,commelducationphysiqueoulesformationsprofessionnelles,de
chercher,parsimplesouciderespectabilit,serfrerdessavoirssavantsaussiimposants
quenmathmatiqueouenphysique.Llargissementdelatranspositiondautrescomposantes
delaculturesoulignequelatranspositiondesavoirssavantsnestquuncasparticulier,certes
pertinentetintressant,maisquinpuisepaslerel.

Cerquilibragesalutairesefait,toutefois,auprixdunefaussesymtrie,voireduneconfusion
plusgraveencore:

Ilyafaussesymtrielorsquelonsuggrequesavoirsetpratiquessontdeuxsources
quivalentesdetranspositiondidactique.Lespratiquesmobilisentdessavoirs,maisnesy
rduisentpas,mmeenconsidrant,auxctdesavoirssavants,dessavoirsexperts,
professionnelsoupraticiens.
Ilyaconfusionlorsquonlaisseentendrequesavoirsetpratiquessontdesralits
clairementdistinctes.Jetenteraidemontrerquilnyapasdesavoirssanspratiques,nide
pratiquessanssavoirs.

Leslimitesdeladissociationentresavoirsetpratiquesmeconduirontintroduireleconceptde
comptencesetproposeruneschmatisationpluscomplexedelachanedetransposition.

Maiscommenonsparunbrefretourauxsourcesduconcept,notammentauxtravaux
sociologiquesdeMichelVerret.

I.Latransposition:retourauxsources
LorsqueVerret(1975)introduisitleconceptdetranspositiondidactique,ilcherchait,en
sociologue,dsignerunphnomnequidpasselcoleetlesdisciplinesdenseignement.Il
sintressaitlafaondonttouteactionhumainequiviselatransmissiondesavoirsestamene
lesapprter,lesmettreenformepourlesrendre"enseignables"etsusceptiblesdtreappris.
Chacunconviendrasansdoutequilimportederendrelessavoirsaccessiblesauxapprenants,au
prixdunesimplificationetdunevulgarisationenrapportavecleurgeetleursacquis
pralables.Latranspositiondidactiquepasse,selonVerret,pardestransformationsplus
radicales.Ilendcritcinq:

1.Ladsynchrtisationdusavoir,autrementditsastructurationenchampsetdomaines
distincts.Lessavoirssavantssontdjorganissendisciplines,maisonnetrouvepas
lquivalentpourlesautressavoirshumains.
2.Ladpersonnalisationdusavoir,quiledtachedesindividusetdesgroupesquile
produisentousenservent.
3.Uneprogrammation,quitientaufaitquunsavoirtendunepeuttreassimilenunefois
etpasseparunchemindeformationbalis.
4.Unepublicitdusavoir,quitrouvesonachvementdanslesrfrentielsetlesprogrammes
quipermettentchacundesaisirsurquoiportelintentiondinstruire(Hameline,1971).
5.Uncontrledesacquisitions.

lcole,cestransformationscommencentaveclatranspositionexterneetsepoursuiventdans
lamiseenpratiquedesprogrammes.Ellestiennentcomptedesconditionsdexercicetantdu
mtierdenseignantquedumtierdlvedansunecoledemasse.Danslentreprise,unclub
sportif,unparti,unsyndicat,unefamille,lespratiquesducativessontsoumisesdautres
contraintes.Ilyaparfoispeudedistanceentrelapratiqueduneactivitetsonapprentissage,si
bienquelesdispositifsdidactiquespeuventparatrequasiabsents,doncaussilatransposition.Il
nenestrien.Uneformation"surletas",unentranementsportifludique,uneinitiation
artistiqueinformellecommelinculcationfamilialedesmaniresdetablepassentpasdes
interventionsetdestranspositionsdidactiques,mmesilesacteursnontpastoujourspleine
conscience.

ChezVerret,lanotiondetranspositiondidactiqueneporteaucunecondamnation,aucune
dnonciation,aucunsoupon.Elleexpliqueaucontrairequelescontraintesdelatransmission
ontinvitablementdesincidencessurlessavoirsenseigns,jusquleurorganisationmthodique
etleurtransformationencequeChevallard(1991)appelleraun"textedusavoir",avecune
fragmentationdeladisciplineenseignerenunitscompatiblesaveclafaondont"letemps
destudes"estscandenannes,semestres,semainesetpriodesdela"grillehoraire".Ilya
invitablementadaptationauxtempsetauxespacesdisponibles,latailledesgroupes,au
niveauetauprojetdesapprenants,leurrapportausavoir,larelationpdagogique,aucontrat
didactiqueenvigueur,auximpratifsdelvaluation.

Javaisen1984,ignorantalorslathsedeVerret(dontladiffusionestlongtempsreste
confidentielle),introduitlanotiondetranspositionpragmatiqueproposdeladistinctionentre
curriculumformeletcurriculumrel:
"Notreinsistancesurlespratiques,surletravailscolaire,entendnotammentsoulignerquele
curriculumrel,telquenouslentendonsici,nestpasseulementuneinterprtationplusou
moinsorthodoxeducurriculumformel.Ilenestunetranspositionpragmatique.Autrementdit,
curriculumformeletcurriculumrelnesontpasdelammenature.Lecurriculumformelest
uneimagedelaculturedignedtretransmise,avecledcoupage,lacodification,lamiseen
formecorrespondantcetteintentiondidactiquelecurriculumrelestunensemble
dexpriences,detches,dactivitsquiengendrentousontcensesengendrerdes
apprentissages"(Perrenoud,1984,1995,p.237).

Transpositiondidactiqueoutranspositionpragmatique?Lideestlamme:cesontles
contraintesdelactionicilactiondidactiquequiguidentlatransposition.Cetteidereste
prsentedanslestravauxdessociologuesfrancophonesducurriculum,commeIsambertJamati,
SirotaouTanguy,maistoutesnutilisentpasleconceptdetransposition,pasdavantagequeles
sociologuesanglosaxons,quandbienmmelethmedelacultureetdesascolarisationest
omniprsent(cf.Forquin,1983,1984,1989,1997).SeuleRgineSirotasestassocie,comme
sociologue,unetudeinterdisciplinairedelatranspositiondidactiqueenbiologie(Grosbois,
RiccoetSirota,1992).

Peuttrecettedsaffectionsexpliquetelleparlarepriseduconceptparladidactiquedes
disciplines.DslapublicationdulivredeChevallarden1985,latranspositiondidactiqueest
devenue,dansledomainefrancophone,lundestendardsdeladidactiquedesmathmatiques
(Conne,1986,1992,1996),undecesconceptsnomadesquontemprunts,avecdesbonheurs
divers,lesdidactiquesdesautresdisciplinesscolaires,quisesontconstituesparlasuite,
notammentladidactiquedessciences(JoshuaetDupin,1993),dessciencessocialesoudes
langues.

ChevallardcontrairementceuxquilecitentatoujoursrestituVerretlapremire
conceptualisationdelatranspositionetenarespectlinspirationsociologiqueinitiale,quiest
descriptiveetexplicative.Chevallardcriranotammentquelatranspositiondidactiquenest"ni
bonne,nimauvaise",quelleest,cequisignifiequilnyapasdenseignementsans
transposition,quellenestpasuneffetpervers,unednaturation,maisunetransformation
normale,auquelnulnchappelorsquilveuttransmettreunsavoir.

ChezVerret,lanotiondetranspositionselimitaitdjauxsavoirs.Lesdidactiquesdes
disciplinesontencorefortementrtrcilechampdapplicationdelanotiondetransposition:
laformescolaire,alorsqueVerretsesituaitdansuneperspectivehistoriqueet
anthropologiquepluslarge
auxdisciplines,commechampsdesavoirsinstitusdansluniversitetparconsquent
danslcole
auxsavoirssavants,alorsqueVerretsintressaittouslessavoirstransmissibles.

Pourretrouverlesphnomnesdetranspositiondanstouteleurcomplexit,lducation
physique,lesarts,leslanguesoulesformationsprofessionnellesoffrentdesterrainsfertiles,au
moinspoursaffranchirdessavoirssavants,desdisciplines,voiredelaformescolaire.

largirlanotionaudeldessavoirsestundfiplusambitieux,quiexigeuneclarificationdes
rapportsentresavoirsetpratiques.

II.Ilnyapasdesavoirssanspratiques
Onadmettrasansdoutefacilementquelessavoirsdesenscommun,lessavoirsdaction,les
savoirsimplicites,lessavoirsprofessionnelssoientlisdespratiquessociales.Onenparle
dailleurssouventcommedesavoirspratiques,ceuxdontlesdtenteursnontpasounontplus
entirementconscience,tantilssontcontextualiss,lisuneexprienceetdesformes
daction,dontonnelesdtachequepourlesbesoinsdelanalyse.Lartiste,parexemple,dtient
dessavoirsquilinvestitdanssonuvre,maisilnelesexpliciteparfoiscontrecurquesil
estinterviewparuncritique,sollicitcommeexpert,appelformerdesdbutants.Ilenvade
mmedusportifetdenombredegensdemtiersdontlessavoirssontenquelquesorte
indissociablesdesgestesprofessionnelsquilsguident.Onatteintdabordlespratiques,les
savoirssytrouvent"encreux".

Lessavoirssavantsparviennentplusfacilementfaireoublierlespratiquesdontilssontissus.
Onvavoirquelatentationdelesdtacherdespratiquesdanslesquellesilssenracinentnestpas
innocente,quelleparticipedelamythificationdelascience.

Lemythedessavoirssavantsdsincarns
Mmeles"pursthoriciens"sontdespraticiens:
"Nousavonstoujoursaffairedespratiquesdescorpshabiles,deslieux,desquipes,des
documentsinscrits,deshirarchiestabliesetnouspourronsdiffrenciercespratiquesparles
produitsquellesengendrent:picedacier,rflexeconditionn,thoriemathmatique,meeting,
inculpation.Celanouspermet,sanscoupfrir,deredfinirlemotthorie.Cetermenedsigne
aucunementunprocsmaisseulementunproduit.Bienquelaconfusionsoittoujoursfaite
depuisPlatonaumoinsetpourdesraisonspolitiques,celanelarendpasmoinscalamiteuse.
Onneproduitpasplusunethoriedefaonthorique,quonneproduitunepicedacierde
faon"acire",unrflexeconditionndefaonpavlovienne,unmeetingpolitiquedefaon
militanteouuneinculpationdefaon"inculpante".Onpeutmmeprendrecommerglede
mthodequilnyaurariendethoriquedanslaproductiondunethorie,puisquilyfaut
justementunepratiquecommepourtouteslesactivits:descorpshabiles,descollgues,des
inscriptions,deslieuxinstruments,etc.Onahontederappelercesvidencesmaisilsemble
quonlesoublietoujoursenpensantqueseulslesscientifiquesnauraientpasdepratique"
(Latour,1996,p.135).

Cela,touslesproducteursdethorieslesaventdexprience,mmesilssappliquent
dcouplerleurproduitdesonmodedeproductionouplusexactementneretenirdecemode
quunemthode,autrementditunerfrenceunepratiquecanoniqueetcode,quigomme
compltementledtaildesvnements,leserreurs,leserrements,lesmanipulationsinutiles,les
oprationshasardeuses,lesmesuresfaitesetrefaites,leshsitationsetlesdbatsauseinde
lquipederecherche,lescompromispasssenraisondedifficultsfinanciresoudersistances
duterrainderecherche.Lesscientifiquesnientgalementlapartde"miseenscne"dont
rsulteletextethoriqueleplushonnte.

Cedtachementnestpasabsurde.Ilfaitpartiedelacultureetjusquuncertainpointdumythe
delascience,quiprtendpouvoirsparerleproduitduproducteuretlejugerentantquetel.
Cestainsiquelesrevueslesplussrieusessoumettentlesarticlesdesexpertsauxquelson
cachelenomdelauteuret,enprincipe,toutcequipourraitpermettredelidentifieroummede
situersonappartenance.Commesilestyle,lesrfrencesthoriques,lesprocduresempiriques
etlesstratgiesargumentativesneconstituaientpasdes"signatures"

Peuimporteicicettefaondefaire,entantquetelle.Elleillustreassezbienlavolontdese
reprsenterlessavoirscommeindpendantsdestreshumainsquilesproduisentoutententdese
lesapproprier.Cestdailleurscequifondeunedistinctioncouranteenfranaisentresavoirs
etconnaissances:lespremiersseraientuniversels,impersonnels,sanspropritaires,sanstracede
leurgense,sansrfrenceleursusagessociaux.Lesconnaissancesseraientaucontrairelaface
subjectivedessavoirs,telsquilsexistentdanslesprithumain,contextualiss,personnaliss,
voireenglusdanslensembledesesstructuresmentales.Cetteoppositionpermetde
conceptualiserlagensedelasciencecommepassagedeltatdeconnaissances(dunou
quelqueschercheurs)ltatdesavoirs.Ellepermetaussidedcrirelaformationcommela
transmutationinversedesavoirsculturelsenconnaissancessubjectives.

Commesociologue,jersisteunedistinctionaussinette.Loppositionentresavoirset
connaissancenadailleursaucunquivalentenanglais,knowledgetraduisantaussibiensavoir
queconnaissance.Certes,certainesconnaissancespeuventtretrslargementpartages,alors
quedautresrestentprives,confinesdanslespritdeleuruniquedtenteur.Plusune
connaissanceestpartageetinstitue,pluselleparatdevenirindpendantedesindividus
particuliersquilaportent.Sichacunedenoscellulesestporteusedenotrepatrimoinegntique,
cetteinformationdevientindpendantedecequiladvientdechacunedecescellules,maiselle
disparatsitoutessontdtruites.

OnsesouvientdeFahrenheit451,ceromandeRayBradburyportlcranparFranois
Truffaut:dansunesocittotalitaireolepouvoirdtruittousleslivres,lesavoiretlalittrature
survivent,grcequelquesdissidentscachsdansunefort,quiontappriscertainsouvragespar
curetlesrcitentquiveutlesentendre.Tellivremourraavecladernirepersonnequile
savaitparcur,saufsiellelatransmissontour.Lorsquonditquunvieillardquimeurtest
unebibliothquequibrle,onrappellequecesontlestreshumainsetleurmmoirequiportent
laculture.

Lidequelesavoirexisteindpendammentdesmmoireshumainesestapparemmentconforte
parlefaitquetoutepense,mmelaplusinsignifiante,estdsormaisimprime,microfilme,
numrisesurCDROMoudautressupports,accessiblessurunsiteInternet.Cetteimpression
dextrioritetdternitestfallacieuse:lestextesneserontporteursdesavoirsquaussi
longtempsquilyauradeslecteurspourlesdchiffreretlescomprendre.Unebonnepartiedes
savoirsdessocitssanscrituresesontperdus,demmequeceuxdescivilisationdontnousne
savonspaslirelalangue.Nousavonsdestextestrusques,maislessavoirsquilsreclentsont
inaccessibles.Plussubtilement,onpeuttreprivdelaccsdestextesquonpeutdchiffrer,
maisquifontrfrencedescosmogonies,desthologies,descroyances,descontextesdevenus
incomprhensibles.
Lammoirecriteettouslesoutilsdindexationetderechercheaccrditentpeupeuune
reprsentationdusavoircommeunevaste"basededonnes",indpendantedeshumains.Une
catastrophecologiquequidtruiraittouteviesurlaterrelaisseraitpeuttrefonctionner,un
certaintemps,desordinateursapparemmentsavants.Maisceneseraitquillusion:lesavoirest
unereprsentationdumondequinadexistencequedansetpourunesprithumain.Les
ordinateursnensontquunauxiliaire,dontlapuissancetransformecependantlesmodesde
penseetdaction.

Onpeuttenterde"faireabstraction"desporteursconcretsdunsavoir,deledcontextualiser,
deffacertoute"tracedeprsencehumaine".Labstractionquienrsultenaura,enfinde
compte,desensquesielleestpenseparquelquun,quilarecontextualiseraimmdiatementen
lareliantdautresreprsentations,sonpass,sesprojets,saplacedanslasocit.Mmele
chercheurleplus"dsincarn"nepeutdcouvrirunethoriepointuedanssonchampde
spcialisationsanssedireimmdiatement:"Pourquoinelaijepastrouvemoimme?Est
elleaussisolidequelleleparat?",sanssedemanderenquoiellevarenforcersaproprepense
oulamettreencrise.

Linsistancesurlesavoirscientifiquecommeralitindpendantedesespritsquilepensent
participedelaprtentiondelasciencelobjectivitetdoncdustatutprivilgiquerevendique
laconnaissancescientifiqueenregarddelaconnaissance"ordinaire".Lopposition
savoir/connaissanceentendtraduirecettehirarchiedelgitimitdanslevocabulaire,enfaisant
limpassesurtouslestatsintermdiaires.

Celaneveutpasdirequelessavoirssavantssontdessavoirs"commelesautres".Onpeutles
considrercommedessavoirssociauxparticuliers,produitsdemthodesplussoucieusesdeleur
validationrigoureusequedeleuruneutilisationefficace(encorequecelanesoitpasexclusif).Il
importedereconnatrelafoisquelinstitutionscientifiqueproduitdessavoirsselondes
procdsetdansdesintentionsspcifiquesetquellenchappepaspourautantlacondition
commune.

Onpeutreconnatrelasciencecommetypesingulierdesavoirsanspourautantlamythifier:
"Leschampsscientifiques,cesmicrocosmesqui,sousuncertainrapport,sontdesmondes
sociauxcommelesautres,avecdesconcentrationsdepouvoiretdecapital,desmonopoles,des
rapportsdeforce,desintrtsgostes,desconflits,etc.,sontaussi,sousunautrerapport,des
universdexception,unpeumiraculeux,olancessitdelaraisonsetrouveinstituedes
degrsdiversdanslaralitdesstructuresetdesdispositions"(Bourdieu,1997,p.131).

Onpourraitajouterquelessavoirssavantssorganisentendisciplines.Chacunesedveloppe
autourdecequeDevelay(1992)nommeune"matricedisciplinaire",ensembledequestions
fondatricesquiconstituentsonidentitdebaseetsaraisondtreetstructurentles
problmatiquesetlestravauxderecherche.Cetteorganisationprotgeenpartielacommunaut
scientifiqueetnotammentluniversit,desmouvementsetdescrisesquitraversentlasocit.
Cettestructurationdurableetlerespectde"lamthode"sontauprincipedelautonomie
relativedessavoirsscientifiques.

Lgitimitetconflit
Auxsavoirssavants,onassociegalementundegrlevdinstitutionnalisationetdinscription
danslhritagecultureldunesocitglobale.Sibienquelincertitudeetleconflitparaissent
absentsdesreprsentationsdusavoirdanslaplupartdestravauxsurlatranspositiondidactique
desavoirssavants.Ladidactiquedesdisciplinesdonnesouventdescommunautsscientifiques
uneimageanglique.Jonnaert(1988)rappelleaucontrairequilyasouventconflitsdesavoirs
dsquonsloignedesacquisconsolids,notammentdanslenseignementsuprieur.Ilmontre
parexemplequelathoriedelarelativit,contesteparlesphysiciensenplace,nat
enseigneenFrancequeplusdevingtansaprslestravauxdEinstein.

Onsousestimencessairementlesconflitsdesavoirslorsquonnapprochelessavoirssavants
qupartirdesprogrammesscolaires.Eneffet,cesderniersprivilgientdumoinsdurantla
scolaritdebasedessavoirsconsolids,quifontlunanimitdepuisdesdcennies.Les
mathmatiquesenseigneslcoleprimaire,aucollgeetaulycetaientpourlessentiel
acquisesauXVIIIesicle.Laphysique,lachimie,labiologiescolairesnenseignentquedes
savoirsfortementvalidsetquinesontplusaucentredesdbatsentrechercheurs(Joshuaet
Dupin,1993).Censurerlessavoirslesmoinsassursestprcismentlunedesfonctionsdela
transpositiondidactiqueexterne.Onsaitcequiarrivelorsquecemcanismenefonctionne.
Rappelonslespolmiquesqueprovoquent,danscertainstatsamricains,lenseignementdela
gntiqueetdesthoriesdelvolution,ouencore,dansdiverssystmesducatifs,certains
chapitresdhistoireoudegographiesuspectsdaffaiblirlesbasesdesreligionsoudes
idologiesquitiennentlehautdupav.

Cestenpartieparcequelledplacenanmoinscertainsconflitsscientifiquessurlascne
scolairequelatranspositiondidactiquefaitlobjetdestratgiesetdeluttesquinesontpasmises
constammentauservicedelapprentissageoptimaldetous.Lasociologieducurriculuminsiste
surlesrapportsdeforceetdesensquiprsidentlaslectionetlahirarchisationdessavoirs
scolaires(cf.Forquin,1989,1997,pouruneexcellentesynthsedestravauxanglosaxons).Sans
utiliserlesmmesoutils,ladidactique,montrequelemouvementdesobjetsdesavoirdansle
champscolaireobitdeslogiquesdacteursinspiresparlesoucidemaintenirladistanceentre
culturescolaireetculturedesfamilles,dematriserlecontratdidactique,deconserverdes
positionsacquisesdanslinstitution,dergulerlaslection.

Alorsquelesdidactiquesdesdisciplinesscientifiquesadoptent,lgarddelatransposition,une
postureassezcritique,voirecynique,ellesrestentaucontrairesouventdansuneformede
rvrenceauxsavoirssavants,commesilsntaientpas,euxaussi,desuvreshumaines.
Pourquoiignorerque,dansla"communaut"scientifiquecommedanstoutautrechampsocial,
lesluttesdepouvoirs,deterritoires,deparadigmessontpermanentes?

Uneapprochesociologiquedelatranspositiondidactique(Perrenoud,1986)devraitpermettrede
penserlaralitdessavoirssavantsdefaonmoinsmythiquequelareprsentationquaiment
endonnerleschercheursetnombrededidacticiensissusdesdisciplinesderfrencepluttque
dessciencessociales.Etdeconsidrerlatranspositiondidactiquecommeuneformedecontrle
social,dpurationdetoutcequi,danslessavoirssavants,nefaitpaslobjetdunlarge
consensusetpourraitdiviserlacommunautdes"consommateursdcole".Cette
dcontextualisation,quiaffranchitlesavoirscolairedestracesdesonenracinementorigineldans
despratiquesetdesrapportssociaux,estincomprhensiblesilongardedessavoirssavantsune
imagemythique.

Dessavoirssavantsauxsavoirsexperts
Certainsdidacticiensontproposdtendrelanotiondetranspositionauxsavoirsexperts
(Joshua,1996)ouauxsavoirsprofessionnels(RogalskietSamuray,1994),commecorpsde
connaissancespartagespardespraticiens,pluttquepardeschercheurs.Danslechampdes
savoirsexperts,onpasse,plusencorequedanslacitsavanteetsanssolutiondecontinuit,des
savoirslesplusprivsetincertainsauxsavoirspartagsparunecorporationetquepersonnene
metendoute.

Uneconceptualisationfortedessavoirsexpertsapparattrsimportantepourlesdidactiquesdes
formationsprofessionnellesetdesdisciplinesdontlarfrenceprincipaleestunepratique
artistique,artisanale,langagire,corporelleousportive.Ellepeutaidercesdisciplinesse
librerdelatentationdesemettreenqutedessavoirssavantsdontlaseulefonctionseraitde
redorerleurblasondanslemondescolaire.Unetelleproccupationpeutconduiresurcharger
inutilementlecurriculumdethoriescensessoustendrelapratiquevise,sansquonprennela
peinedevrifiercepostulat.Fautilconnatrelalinguistiquepourparlerunelangue?Lhistoire
delartpourpeindreousculpter?Labiologieetlaphysiologiepourpratiquerunsport?
Certainssavoirssavantssontassurmentdesbasesncessairesdetellespratiques.Audel,onen
rajoute,parsouciderespectabilitoupourfaciliterlaslection

Dolimportancedereconnatrelexistenceetladiversitdessavoirslisuneforme
dexpertiseprofessionnelleouplusglobalementdematrisepratique.Detelssavoirsexperts
existentetsontluvredanslaplupartdespratiquessociales,quilsaientounondes
fondementsdanslessavoirssavants,quecesfondementssoientounonconnusdespraticiens.

Dtacherdetelssavoirsdespratiquesdontilssontsolidairesseraitlespriverdeleursens.Ils
senracinentdansunmondedepraticiensetilestvidentqueleurmiseenformesupposeentre
eux,ouleursreprsentants,undbatetdescompromis.RogalskietSamuray(1994)montrent
quelessavoirsexpertsnesontpasjugslaunedunevaliditthorique,maisdeleurefficacit
pratique.Leurpertinencepourlactionimportedavantagequeleursfondementsscientifiques.
Or,cettepertinenceestconstammentenquestionparlvolutiondesparadigmes,delthique,
destechnologiesetdelorganisationdutravail.

Raisky(1996)analyseendtaillimpressionnantemachineriesocialequi,envuedune
formationprofessionnelle,icicelledeviticulteurnologue,produitcommecompromisngoci
linventairedessavoirspertinents.Danscecassaffrontentnotammentdeuxcultures,celledes
savoirs"traditionnels"fondssurlexprienceetcelledessavoirs"modernes"issusdela
rechercheagronomique.Derrirelessavoirssecachenttoujoursdesidentits,despouvoirs,des
appartenances,desvaleurs,quicrentdesconcurrences,desconflitsetdesdominationsentreles
tenantsdesunsoudesautres.Danslasphredelagestiondecrisesetdecatastrophesnaturelles,
tudieparRogalskietSamuray(1994),lidentificationetlexplicitationdessavoirsde
rfrencefaitaussilobjetdunedmarchecollectivecomplexe,fondesurdesempruntsaux
tactiquesmilitairesaussibienquesurlobservationfinedelexprienceetledbatentreexperts.

Llargissementdelatranspositionauxsavoirsexperts,quilssoientprofessionnels,artistiques
sportifs,artisanaux,politiques,informatiques,mdiatiques,familiaux,sexuels,syndicauxou
autres,estdonclebienvenu.Ilmetenvidenceladifficultdedissocierlessavoirsdespratiques
quileurdonnentsensetsenservent.

III.Ilnyapasdepratiquessanssavoirs
LinstancedeMartinand(1986,1995)surlespratiquessocialesderfrencenimpliqueaucun
dnidelaplacedessavoirs.Ilestvidentquelespratiquestechnologiquesouscientifiquesne
fonctionnentpas"sanssavoirs".Lerisqueseraitpluttdelesrduirelapplicationdesavoirs
savants,dclaratifsetprocduraux,enajoutantunpeudeknowhowpourfairelapartdestours
demainetdubricolagequexigetoutmtiertechnique.
Danslesmtierstechniqueslesmoinsqualifis,lesbasesscientifiquessontenquelquesorte
concentresdansdesmachinesetdesoutilsdontlemaniementnexigepaslamatrisede
principesthoriques.Danslesmtiersplusqualifis,lebonusagedestechnologiessupposeune
comprhensionminimaledesthoriesphysiques,chimiques,biologiquesquilessoustendentou
enpermettentlemploibonescientetentoutescurit.

Laquestionseposeendautrestermespourlespratiquessocialesprofessionnellesounonqui
nesesontpasdveloppesouconsolideslamaniredunemiseenuvredesavoirssavants.
Sansdouteyatildemoinsenmoinsdepratiquessocialescomplexesquinesoientfondes,au
moinsenpartie,surcertainssavoirssavants:lenqutepolicire,lescroqueriefinancireou
fiscale,lidentificationdefauxtableaux,larecherchedegisements,leplacementdecapitaux,
lexplorationsousmarine,leski,laplongesousmarine,laprisedotages,latortureoula
cuisineontdsormaisdesbases"scientifiques".

Danslesmtiersdelhumain,lapsychologiedevientincontournable.Elleestprsentedansla
vente,lapublicit,lesaffaires,laccueilauguichet,lessoinsesthtiques,lapolice,lajustice.
Ellejoueunrleencoreplusdterminantdanslesprofessionssociales,ducativesou
thrapeutiques.Dautresscienceshumaineslconomie,lasociologie,lessciencespolitiques
donnentdesbasesnouvellescertainsmtiersdelagestion,delarelationoudupouvoir.Le
droit,savoirsavant,estunedimensiondetoutepratiquergieparunmarchouabritepardes
organisationscomplexes.Lthique,commesavoirsavantconstitu,devientunerfrencede
plusenpluscommune.

Cetenvahissementdespratiquessocialesetprofessionnellesparlessavoirssavantspourrait
masquerlefait:

quecespratiquesmobilisentdautrestypesdesavoirs
quellesneserduisentjamaisauxsavoirsmobiliss,quelsquilssoient.

Lessavoirsdontilestquestionneformentpasncessairementuncorpusdepropositions
formulesetorganises.Maiscenesontpasdesimplessavoirfaire.Telsquejelesentends,les
savoirssontdesreprsentationsdurel,quinousviennentlespritlorsquenoussommes
confrontsdessituationsquidfientnosroutines,lorsquenouslesanticiponsetprparons
notreactionouencoredanslaprscoup.

Pourallerplusloindanscettevoie,ilfaut,dunemanireouduneautre,levercertaines
ambigutsdevocabulaire.Articulonslesautourdeladistinctionentresavoiretsavoirfaire.

De"vrais"savoirspluttquedessavoirfaire
Pourmesurerlafragilitdenosthoriesdelaction,demandezplusieursspcialistesdedfinir
lanotiondesavoirfaire.Chacunapporteraunevisiondiffrente.Minimalement,unsavoirfaire
renvoieunecapacitdefaireefficacementquelquechosederelativementdifficile.Onparle,
autrementdit,dunematrisepratiqueattesteetstable.Lesennuiscommencentlorsquon
chercheconceptualiserlefonctionnementmentaldusujetquidploieunsavoirfaire,dumoins
chaquefoisquesonactionnestpaslasimpleapplicationduneprocdure,dun"savoirque
faire",maissapparentepluttcequonnommeparfoisfamilirementun"savoiryfaire".

vitantceterrainmin,Vergnaud(1990,1994,1995,1996)proposedeparlerde"thormesen
acte"oude"connaissancesenacte"pourdsignerlesdispositionsquisoustendentnosactions
efficaces.Direquilssont"enacte"attestedufaitquilnesagitpasdevritablesthormes,de
vritablesconnaissances,mmesi,pourunobservateurextrieur,"toutcepassecommesi"les
praticiensobservsmettaientenpratiquecertainsthormes,certainesconnaissances
dclarativesouprocdurales.Lorsquunathltesautelaperche,ilrespectedefactodiverses
loisphysiquesetphysiologiques,sansquoiilneparviendraitpasdetellesperformances.Mais
ilnelesconnatpastoutesetnesouponnemmepaslexistencedecertainesdentreelles.Cest
vraiaussidequiconqueroulevlo,descendunescalierouesquisseunpasdedanse.Nous
apprenonsdslanaissancefairedeschosesquitiennentadquatementcomptedelaralitet
paraissentdoncmanifesterdepuisdesgesunematrisepratiquedethoriesquelaphysique,la
chimie,labiologie,lapsychologieoulconomienontlaborquelentementouquellessont
encoreentraindeconstruire.Lesconnaissancesenactepeuventstendredesactionsdontles
sciencessontencoreincapablesdeformulerlesfondementsthoriquesLergonomie,sciencedu
travailhumain,oulessciencesdesactivitsphysiquesetsportives,necessentdedcriredes
gestesprcis,subtils,efficaces,quisonttropcomplexespourtremodlissparlesthories
disponibles.Vergnaudnesuggredoncnullementquelesconnaissancesenacteseraientdes
rpliquesdeconnaissancessavantesexistantes.Lexpressionestcependantmalheureuse,parce
quellerenvoieauschmade"miseenacte"quiestaucurdetouteapplicationdunsavoir
laction.Or,ilnesagitnullementdecela.

Vautilmieux,avecLeplat(1997)parlerdesavoirsincorpors?AlorsqueVergnaudsitueles
savoirsdanslesactes,Leplatleslogedanslecorps.Autreimagefallacieuse,carellesparele
corpsdelespritetparatdsigneruniquementlescomposantesensorimotricesdesmtiers,des
artsoudessports.Or,mmelesactivitslesplusphysiquessontaccompagnesdoprations
intellectuelles,sansquecesderniresportentncessairementsurdessavoirsthoriquesouen
mobilisent.Dansunevisionintgreducorpsetdelesprit,touslessavoirssontincorpors,ds
lorsquunsujetenestleporteur.

Onvoitbien,pourtant,lancessitdeconceptualisercequisoustendlesactivitshumainesqui
paraissenttmoignerdune"scienceinfuse"durel,alorsquelanalyservlequelepraticien
nesaitpasvraimentpourquoiilfaitcequilfaitetnedisposepasdelathoriedesapratique.Il
mesembleplusopportundeparleralorsdhabilets(skills)oudeschmesdactioncomplexes,
voiredecomptences,quedesavoirsincorporsoudeconnaissancesenacte.Cesdeux
mtaphoressuggrenteneffet,tort,unegensedelacomptencepratiquequiiraitdelesprit
aucorpsoudelathoriesamiseenacte.Ilnestjamaissaindeconceptualiserunphnomne
enrfrenceceque,fondamentalement,ilnestpas.

Dautreschercheurs,notammentcertainsdidacticiens,nesembarrassentpasdetellessubtilits.
Ilsparlentdesavoirspourdsignerindiffremmenttoutcequuntrehumainaappris,quelle
quesoitlafaondontsesacquissontconservs.Jersistegalementcetamalgameetje
proposederserverlanotiondesavoir(oudeconnaissance)desreprsentationsdureletaux
conceptsetthories(savantes,expertesoudesenscommun)quilesstructurent.

Ilnyapasconsensussurcesproblmesdevocabulaire,quicachentdesdivergences
conceptuelles.Ilestconformelalogiquedelalanguedepenserquonsaitcequonaappriset
doncquetoutproduitdunapprentissageestunsavoir,quellesquesoientlesmodalits
denregistrementetdemiseenuvredesacquis.Contrelintuitionlinguistique,jestimeplus
fconddaffirmerquunsavoirfairenestpasunsavoir.Ducoup,onnesauraitconfondresavoir
faireetsavoirprocdural.Lepremiersemanifestedanslactionefficace,sansprjugerdumode
opratoire.Unsavoirprocduralestunereprsentationdelaprocduresuivre.Ilnegarantit
pas,entantquetel,larussitedelaction,commelapprennentleursdpenstousceuxqui
tententdefairelacuisineavecdeslivresderecettespourseuleinspiration.linverse,laralit
attestedunsavoirfaireneprjugepasdelaprsencecorrlativedunsavoirprocdural,encore
moinsdesavoirsthoriquesquifondraientlactionefficace.

Lavantagedecettesparationclaireest,notamment,depouvoirinterrogerlapartdu"vrai"
savoir,thoriqueoumthodologique,dansunepratique.Eneffet,silesavoirdsignetoutceque
nousapprenonsetretenons,quellequesoitlaformedecetteconservation,laquestionestrsolue
parladfinitionmmedusavoir:ilnyaalorspasdepratiquesanssavoirdanslespce
humaine,puisquelaquasitotalitdespratiquesysontacquises,augrdelexprience
personnelleoudelatransmissionculturelle.

Si,aucontraire,commejeleconois,onlimitelesavoirstrictosensuunensembledeconcepts
etdereprsentations,onpeutlaisserouvertelaquestiondesaplacedanslaction.

Ilyasavoirsetsavoirs
Pourallerplusloin,plusieursprcautionssimposentencore:

Lapremireestdenepasidentifiertoutereprsentationunsavoir.Nousagissonsrarementsans
reprsentationsdurel,maisellenaccdentaustatutdesavoir(oudeconnaissance)quesielles
dpassentlasingularitdelasituation,pourlenglober,enquelquesorte,dansune"thorie",
uneformedemodlisationinspirepardesanalogiesoudesprincipesgnraux,unesorte
dabstractionrflchissantedgageantlesstructuresinvariantesdactionsparentes.Unsavoir
thorique(savantounon)nestpaslareprsentationdunesituationsingulire,maisde
processusluvredansuneclassedesituationscomparables.Savoirqueladistancede
freinageetlatenuederoutesontaffectesparunsolverglac,quelanettetdunpaysage
annoncedelapluie,quunexcsdeaudtruitcertainesplantes,quunebaignadepeuaprsun
repaspeutprovoquerunehydrocution:autantdesavoirscommunsdontlesfondements
scientifiques,silsexistent,sontignorsdelaplupartdeceuxquisenservent.Enrevanche,ils
ontencommunaveclessavoirsscientifiquesdecouvriruncertainnombredecas.Celane
signifiepasquelesavoirestfaitdeloisdontlaporteestuniverselle.Aucontraire,beaucoupde
savoirssontlocaux,lisunorganisme,unemachine,unterrain,uneville,uneentreprise.
Savoirquelleheurelesembouteillagessedissipentvautpourtelpont,danstelleville.Mme
alors,ilyadanscesavoirparticulierquelquechosedelargle,nonpasdanslesensdune
norme,maisdunergularit,quirendlerelpartiellementprvisibleetparfoismodifiable.
Certainesdecesrgularitstouchentdesphnomnesnaturels,dautressancrentdansdes
technologies,dautresencoreattestentdemcanismesconomiques,psychologiquesou
sociologiquesrcurrents,quilsaienttdlibrmentmisenplace(commelesfeuxrouges)ou
quilsfonctionnentcommedeseffetsagrgsinvolontaires(parexemplelesembouteillages).

Lasecondeprcautionestdenepasexigerdunsavoircommunledegrdexplicitation,de
verbalisation,decohrence,devalidation,deconstance,dorganisation,depublicitquon
attenddunsavoirsavant.Dansnotrette,ilydesconnaissancesfloues,incertaines,parcellaires,
prives,instables,contradictoires,quiformentunemosaquepluttquunsystme,desarchipels
dsordonnspluttquedescontinentsstructurs.Lasciencecestcequifaitsaforceaussibien
queseslimitesinduitunordre,adopteunlangagecommunetviselepartageetlecontrle
intersubjectif.Sitouslessavoirsquenousutilisonsaujourlejourdevaientavoirlesmmes
caractristiques,nousserionsbiendmunispouragirdanslurgenceetlincertitude(Perrenoud,
1996b).

Latroisimeprcautionconcerneledegrdeconscienceexigdunsavoir.proprementparler,
ilnyapasdesavoirsinconscients,dumoinspasdanslaperspectiveadopteici,parcequune
reprsentationfonctionnecommeuntatdeconscience.Ilrestedistinguerdestatsde
conscienceplusoumoinsvifs,considrerdansnotreactionlapartdessavoirsfaiblement
rflchis,audoublesensduterme:

dessavoirsquinersultantpasduntravailintensedelesprit,maissontpluttdes
sdimentsdelexprienceoudelacultureapprise
dessavoirsquinesontpaslobjetduneabstractionrflchissanteoudunerflexion
mtacognitive,quinesontdoncpasperusetpensscommedessavoirsparlesujetquiles
dtient.

Cestuneautrediffrenceentrelessavoirscommunsetlessavoirssavants:cesdernierssont
accompagnsparlaconsciencedeleurstatutdesavoirs,solidairedunrapportconstruitet
expliciteausavoiretauxmthodesdeproductionetdevalidationdusavoir.Lessavoirs
ordinairesfonctionnent,sansquelesintresssseregardentconstammentagir,enpleine
consciencedufaitquilsdtiennentetmobilisentdessavoirs.

Despratiquessanssavoir?
partirdecettedfinitionetdecettetripleprcaution,onpeutrevenirlavritablequestion:y
atildespratiquessanssavoirs?

Jeprtendsquenon.Cequineveutpasdirequechaqueinstantdunepratiquemobilisedes
savoirs.Parnature,unepratique,mmetrsexperteetdaccsdifficile,estfaitedetempsfaibles
etdetempsforts,demomentsderoutineetdemomentsderflexion.Lorsquetoutseprsente
commedhabitude,lepraticienpeutagirparfoissanspenser,parfoisenpensantcequilfait,
maissansmobiliserdessavoirs,ensebornantajustersonactivitauxmenuesvariationsde
lenvironnementetdesonproprecorps,cequelescognitivistesappellentsouventlemonitoring
delaction,surveillanceactivequirgulelaconduitesansmettreenquestionsesfinalits,nile
plansuivi.Dansunedisciplineartistiqueousportive,commedansunartisanatouunmtier,on
saitlapartdecetteintelligencedelquilibre,desformes,desnergiesetdesmatriauxenjeu.

Considredanssonensemble,aucunepratiquenestfaitequederoutines.Danslaplus
"machinale",ilyadesmomentsdhsitation,dedcision,deplanificationdelaction,de
constructiondescnariosoudestratgies,dengociationdemoyensmatrielsoudappuis.
Lorsquilabandonnelepilotageautomatique,pourprendrederellesdcisions,lepraticienest
amenpeserlepouretlecontre,rflchiravantdopterpourunetactique,unmodus
operandi,unstyle,unscnarioouunscript.Iladoncbesoindecomprendrelesprocessus
luvreetdanticiperleseffetsdesdiverscourspossiblesdesonactionaussibienquedes
vnementsdontelledpend.Pourcomprendre,compareretanticiper,ilmobilisedessavoirsqui
luipermettentdemodliserlereletdelerendrepartiellementintelligible,prvisible,voire
matrisable.Cettemobilisationsopreenfonctiondunproblme,parfoisaufilmmede
laction,parfoisentredesphasesplusintenses.Lesavoirneseprsentepasalorscommeun
systmeorganispourluimme,maiscommeunensemblederessourcesdanslesquellesle
praticienvapuiser,augrdesbesoinsdelaction,dunefaonslective,quinestpastoujours
optimale,fautedtablirlesconnexionspertinentesetdoprerentempsutilelestransfertsde
savoirncessaires(Meirieuetal.,1996Rey,1996).

Poursaisirlmergencedesavoirsauplusvifdelaction,onestengnralcondamnune
formedereconstitutionexpost.Lentretiendexplicitation(Vermersch,1994)oudautres
procdsdemtacognitiondonnentpartiellementaccs,danslaprscoup,auxoprations
mentalesdupraticienetauxsavoirsmobiliss.Toutefois,cenestpaspourdesraisons
mthodologiquesquelessavoirsapparaissentalorsavecmoinsdvidenceetdeprgnanceque
danslespratiquesquiserclamentconstammentdunethorie,voireprtendentselimiterson
applicationorthodoxe.Cesttoutsimplementparcequilssontordonnslalogiquedelaction
etneseveulentpas,dabord,prsentablesuntiers,justifiablesetcohrents.Ilssebornent
treopratoires.

supposerquonreconnaisselexistenceetlimportancedecessavoirspraticiens,experts,
professionnels,ouditsencoredexprienceou,plusrcemment,daction(Barbier,1996),
supposerencorequonsachelesidentifieretlesmettreenforme,ilrestesedemandersils
peuventetdoiventtrelobjetdunenseignementouplusglobalementduneformation,donc
dunetranspositiondidactique.

Alorsquelessavoirssavantsseprtentunetranspositionparlesimplefaitquilssontdj
organissetpublics,lessavoirsexpertssontsouvent,audpart,immergsnondanslaction,
maisdanslefluxdesoprationsmentalesquilaguidentoulaccompagnent.Dslors,cequily
atransposernesedonnepasvoirlilnuetlatranspositionnepeutprendresasourcedans
uncorpusdjconstitu,limagedessavoirssavants.

Cetravaildedescriptionparticipeduneergonomiecognitive(parexempleDurand,1996),dune
anthropologiedessavoirsoudune"gnalogie"dessavoirs(parexempleDurifBruckert,
1994LaniBayle,1996),dunepsychologiedutravail(parexempleClot,1995Guillevic,
1991LeBoterf,1994,1996Leplat,1996RogalskietSamuray,1994)dunesociologiedu
travail(parexempleTerssac,1992,1996Jobert,1998),desmtiers(Descolonges,1998
Perrenoud,1996b)oudelaconnaissance(parexempleBorzeix,BouvieretPharo,1998).Mme
lorsquellemetcontributionlessciencesdelaction,delaconnaissanceetdutravail,la
transpositiondidactiquenapasdelgitimitetdincidencesconcrtessansuneparticipation
activedesexpertseuxmmes,noncommesimplescomparsesduneenqute,maiscomme
acteurssociauxidentifiantetdfinissantlessavoirsdignesdtreacquisparlesnouveaux
praticiensdudomaineconsidr.

Ilrestealorsdterminersilessavoirsainsiidentifissonttransmissibles,oudumoins
susceptiblesdtreconstruitsdanslecadredundispositifdeformationinitiale.Lespraticiens
dunart,dunmtier,dunsport,dunartisanatcommencentsouventpardnierlaprsencede
savoirsdansleursgestes,impressionnsquilssontparlanormeacadmique.Oualors,ils
dsignentdessavoirsquifontpartiedelaculturegnraleoudesritesidentitairesdune
communautsdepraticiens,nonceuxquisontmobilissdansleuractionquotidienne.Lorsquils
reconnaissentquilydusavoiretdessavoirsdansleurspratiques,nonseulement"enactes",
mais"enesprit",ilsprtendentvolontiersquecesavoirestintransmissible.Fruitde
lexprience,enpartie(r)inventparchacun,ilnapparatpastransfrable.Chacundoitle
construirepoursoi,trouversonproprechemin.Ilpeutapprendredesgestesetquelques
principes,maislesavoirfinvientdelintrieur,delexprience,dunepratiquerflexive
personnelle.

Romantisme,protectionnisme,orgueil,humilitetvritabledifficultdidentifieretdexpliciter
lessavoirsenjeusemlentsansdoutepourexpliquerlesrsistancesunetransposition
didactiqueorganise.Danslesformationsprofessionnelles,lmergencede"rfrentiels
mtiers"etde"rfrentielsdeformation",allielessordelergonomiethoriqueet
empirique,aidentpeupeusortirdunonpensetdunonditdespratiquesetdessavoirs
daction.Danslesdisciplinesscolairesconcernes,letableausemblepluscontrast,avecun
effortdexplicitationenducationphysiqueetenlanguematernelleetsecondeetdeplusfortes
rticencesenmusique,artsplastiques,artsdramatiques,danseetautresformesdexpressionou
dartisanat.Onpeutavancerlhypothsedunevalorisationdelopacitdespratiques,signedu
talentetdeloriginalitdescrateursoudesinterprtes.Lanalyseergonomiquedelacration
artistiquepourraittrevcuecommeundsenchantement,undnidumystre,unmprisde
lesthtiqueetdelapartdineffabledanslart.

Sansngligercesrservessymboliques,onpeutaussiavancerlhypothsedunrefusderduire
lespratiquesconcernesauxsavoirsquellesmobilisent.Leffortdidentifieretdexpliciterces
savoirspeuteneffetparatredrisoireettrompeursilessentielestailleurs.

Silonconoitlessentielcommeundonouuntalentquinedoitrienunenseignementouune
formation,laqutedunetranspositiondidactiqueadquatesarrtel.Silsagitde
comptencesacquises,ventuellementformes,notrecheminementsepoursuit.


IV.Partirdespratiquespouridentifierdescomptences
cestade,onpeutcomplexifierleschmadelatranspositiondidactique(voirleschma
suivant)encommentantlesdiversmaillonsdelachanedetransposition.

1.Despratiquesleurreprage

Lespratiquesnesontpasdesobjetsimmdiatement"lisibles".Leurreprageexigeuntravailde
reprageetdexplicitation,quiseheurtedeuxordresaumoinsdedifficults.Lesunessont
conceptuelles:lespratiquessontsouventdsignespardestiquettesetdesemblmesquine
disentpasexactementdequoiellessontfaites.Ilydoncunimmensetravaildedescriptionfine
desgestesprofessionnelsetdoncaussidessituationsdetravail,oudeleurquivalentdansle
champsportif,artistiqueoudelaviequotidienne.Lesecondtypededifficultserapporteaux
compromis,embellissements,censures,nonditsetincohrencesquilfautaccepterpourtablir
unconsensus.Quunvioloniste,mmedegnie,sacheexactementcequesignifiejouerdu
violonnauraguredinfluencesurlescolesdemusiqueetlescoursdeviolonsipersonnene
partagesareprsentationdecettepratique.Cestcequiconduitcertainsvirtuosesouvrirleur
proprecole,dequileurpermetdematriserenpersonnetoutelachanedetransposition.

2.Delimagedespratiqueslidentificationdescomptences

Expliciterunepratiquenepermetdeselapproprierdirectementquesielleassezsimplepour
quesaseuledescriptionrendepossibleunereproductionfidle.Or,trspeudeformationsetde
disciplinessersumentdetelsapprentissages.Peuttresuffitildedcomposerlactionetden
mmoriserlesphasessuccessivespourrefaireunnudmarinouunefigure,maisonnapprend
paslavoileoulepatinageuniquementenimitantdesmodlesbiendcortiqus.Mmoriserun
modleetlereproduireestunecomptence,aussilmentairesoitelle,maislaplupartdes
pratiquesexigentdescomptencespluscomplexes,quimobilisentdesressourcesplusricheset
passentpasdesoprationsmentalesdeplushautniveau.

3.Descomptencesauxressourcescognitivesmobilises

Unecomptencerenvoieuneactionrussie.Dequoiestellefaite?Commentfonctionnet
elle?Pourlesavoir,unetapesupplmentairesimpose,souslaformededeuxlistes,
irrductibleslunelautre(LeBoterf,1994,1996Perrenoud,1997):
dunct,lesressourcescognitivesmobilises(informations,thories,concepts,rapportau
savoir,mthodes,techniques,procdures,habilets,attitudes)chacundecestermes
mriteraitunedfinitionprcise,maisjemeborneicisoulignerlapluralitdes
ressourcescognitivesdunsujetnoterquelesressourcesexternesdelaction,quelles
soienthumaines,matrielles,technologiques,napparaissenticiquesouslesauspicesdes
informationsetdessavoirsquipermettentaupraticiendeconnatrelexistenceetlemode
demploidesmoyensdisponibles
delautre,lesschmesopratoiresquipermettent,entempsrel,lamobilisationefficace
desressourcescognitivessanscesschmes,lesressourcesnesontpasactives,
transfres,adaptes,coordonnes,bref,ellesrestent"lettremorte".

Transpositiondidactiquepartirdepratiques

4.Delanalysedescomptencesla
comprhensiondeleurgense

Unefoislescomptencesidentifies,ilrestesaisircommentseconstruisentlafoisles
ressourcescognitivesncessairesetleursschmesdemobilisation.Cetteoprationpeutmettre
finlatransposition,silonconclutlimpossibilitdorganiseruneformation,parexemple
parcequelesapprentissagesdpendentdexpriencesquilestimpossibleoutropcoteuxde
concentrersurunebrvepriode.Onparleraalorsdun"apprentissagesurletas"sagissantde
pratiquesassezsimplesoudune"longueinitiation"lorsquelaformationdescomptencesse
confondavecleparcoursdevie.Souvent,ontransigera,enselimitantdesbases,pourrenvoyer
lasuitedesapprentissageslaformationcontinueoulexprience.

5.Duneconceptiondelagenselinventionduncurriculum

Lorsquuneformationdebaseparatpossible,ellecommandedesdispositifsplusoumoins
complexes,telsquecours,exercices,situationsproblmes,enqutes,projets,travauxpratiques,
expriencesdelaboratoire,atelier,clinique,mmoire,stages,jeuxderles,travailsurles
histoiresdevie,entranementensimulateur,pratiqueaccompagne,compagnonnage,
microenseignement,analysedepratiques.Onnepeutenseignerdirectementdescomptences,
maisseulementcrerlesconditionsdeleurdveloppement,augrdedispositifsdentranement.
Dautresapprentissagesefonttraverslaformalisationdelexprience(Werthe,1997),augr
dunepratiquerflexiveoumtacognitive.Enrevanche,certainesconnaissancesthoriquesou
mthodologiquepeuventtretravaillespourellesmmes,cequiestpluscommode,maislaisse
souvententirelaquestiondeleurtransfertetdeleurintgrationdanslaction.Comptetenude
cesdiversescomposantes,quiappellentdesstratgiesdeformationlafoisdiversesetintgres,
ondfinitauboutducompteuncurriculumformelouplandeformation.

6.Ducurriculumformelauparcoursreldeformation

Unefoislesdispositifsconusetprogramms,lesacteurs(formateursetforms)entrentenjeu.
Leplandeformationpropose,ilsdisposent.Sibienquilysouventdescarts,quexpliquentla
sociologieducurriculumetdesorganisations,aussibienquelesdidactiquesdesdisciplines,
entrecequiestprvuetcequisefaitvraiment,quonpeutappelerlecurriculumrel,cequiest
effectivementenseignoupropos.Cequineveutpasdire,commelesouligneChervel(1977,
1988)quetouslescontenusenseignsdriventdunetransposition:touteformationcresui
generisunepartiedesescontenuspourrpondredescontraintesproprementdidactiques.Ces
inventionsnesontpasdesfantaisies.DureyetMartinand(1994)lemontrenttrsbienpropos
delamcaniqueappliqueautravailouauxactivitsphysiquesetsportivesetposentlaquestion
pourlaphysiquetouteentire:ilnestpassrquelasimpletranspositiondelaphysiquedes
physicienssoitleplussrmoyendefaireacqurirquelquesnotionsdephysiquedes
adolescentsquinesedestinentpastousdesformationsscientifiquespointues.Tiberghien,
ArsacetMheut(1994)fontlemmeconstatproposdelenseignementparprojets.

7.Ducurriculumrelauxexpriencesdesapprenants

Lesformstransformentalorsounonlestchesproposesenactivitsmentalessusceptiblesde
provoquerleurproprevolution,entermesdesavoirsetdecomptences.Lesformateursne
contrlentquetrsindirectementetimparfaitementlesprocessusdapprentissageinduitsdansla
tteoulecorpsdesapprenants,quonleregretteaunomdelefficacitdidactiqueouquonsen
fliciteaunomdelautonomiedusujet.

8.Desexpriencesenformationauxacquisdurables

Enfin,etcestlaprincipaleinconnue,ilrestesaisirleseffetsdelaformationmoyenoulong
terme.Uneabsencedactivitmentaleetphysiqueengendrerarementdesapprentissages,mais
lactivitdurantlaformationnestquuneconditionncessairedacquisdurables.Mmeintense,
avecuneforteimplication,ellenapastoujoursdeffetsstabiliss.Oualors,lessavoirsrestent
"enkysts"dansleurcontextedacquisition,sanstransfert.Certainescomptencesdemeurent
limitesauterraindentranementCelanepeut,terme,queprovoquerlappauvrissementdes
acquis:commelalibert,lessavoirsetlescomptencessusentdautantplusquelonnesen
sertpas!


V.Transpositiondidactiqueouingnieriedeformation?
Cettecomplexificationdelachanedetranspositionmriteraitdamplesdveloppements.Je
mentiendraiiciuneseulequestion:sagitilencore,ausensstrict,dunetransposition?
Revenonsaudictionnaire.Enmusique,transposer,cestfairepasseruneforme,unestructure
musicaledansunautreton,sanslaltrer.Parmtaphore,avecinflationdusens(prciseLe
Robert),transposerconsiste"fairechangerdeformeoudecontenuenfaisantpasserdansun
autredomaine".

Latranspositiondesavoirssavantsensavoirsscolairescorrespondbiencesensmtaphorique:
lessavoirschangentpartiellementdeforme,voiredecontenu,lorsquilspassentdeleurdomaine
dorigine(lacitsavante)leurdomainedetransmission(lcole).Lesdidactiquesdes
disciplinesolesavoirauneoriginesavantepeuventdoncasseznaturellementreconstituerdes
filiationsetdesmtamorphoses,enpartantdessavoirsscolairespourremonterauxorigines
savantesouaucontraireencherchantretracerle"parcoursdusavoir"desessources
scientifiquesauxprogrammesetauxmanuelsscolaires.

Lextensiondecettedmarchedessavoirsexpertsneposepasdeproblmesdefond:la
transpositionresteunetransformationdesavoirsnonscolairesensavoirsscolaires,la
diffrencequelessavoirsexpertssontplusdifficilesidentifieretexpliciter.Lesdidactiquesdes
mathmatiquesetdessciencespeuventsecentrertrsvitesurdes"objets"desavoirstabiliss,
pourtudier,enraisonmmedeleurinvariance,lestransformationsetlesapprtsdidactiques
quilssubissentaugrdelatransposition:appauvrissement,enrichissement,dformation,
simplification,trahison,dcontextualisation,recontextualisation.Danslechampdessavoirs
experts,professionnelsoudesenscommun,lesobjetsdesavoirnesontpasaussifacilement
identifiablesetilssontplusinstablesoucontroverss.Lesproblmesderechercheetles
obstaclespratiqueslatranspositionserontdoncdiffrents.Onrestecependantassezproche
dun"parcoursdessavoirs",mmesi,lorigine,ilfautles"extraire"despratiques,
contrairementauxsavoirssavants,dontlaformalisationrelvedespratiquesscientifiqueselles
mmes.

Envatildemmelorsquilsagitdautresressourcescognitives(habilets,savoiryfaire)oude
schmesdemobilisationdecesressourcesdanslecadredunecomptencepluscomplexe?
Puisquelescomptencesmobilisenttoujourscertainssavoirs,onretrouvecerteschaquefoisun
"parcoursdessavoirs",maisilnpuisepaslestransformationsquisoprentaulongdela
chane.

Peutonconsidrerlapratiquescolairedelalangue,desartsplastiques,delamusique,des
activitsphysiquesetsportives,destravauxmanuelscommeunetranspositiondepratiques
langagires,artistiques,musicales,corporelles,sportives,artisanalesquiontcoursdansla
socit?Peutonenvisagerlescomptencesdvelopperenformationcommeune
"transposition"descomptencesdespraticiens?Ilysansdoutedesfiliations,des
ressemblancesetdesdiffrences,desinvariancesetdestransformations.Peutonpourautant
raisonnersimplemententermesde"changementdeformeetdecontenu",augrdupassage
dundomaineunautre?

Alorsquonsaisitassezfacilementquoiserfrelaformeetlecontenudunsavoir,ilestplus
difficilededfinirclairementlaformeetlecontenudunepratiqueoudunecomptence.Dans
letextedusavoir,latranspositionressembleunesriedoprationsde"coupercoller",des
censures,desajouts,desrcrituresdutextedusavoir.Pourdescomptencesetdespratiques,
cesoprationsnontpasdexactquivalent.

Defait,dsquoncessedeselimiterauxsavoirs,savantsouexperts,lachanedetransposition
nestplushomogne:entrelespratiquesnonscolairesdontonpartetlespratiquesscolairesdont
onviselamatrise,sinterposentdes"ralits"duneautrenature:lescomptencesetleurs
diversesressources.Ilyadoncnonseulementtransposition,maistraduction,changementde
langageetderfrentiel.Peutonencore,danscesconditions,parlerdetransposition?

Enformationdesadultes,cevocablenestgureemploy,onnenagurebesoinpourpenserles
sourcesetlescontenusdelaformation(voirparexempleBourgeois,1996MartinetSavary,
1996).Onparlepluttdingnieriedeformation,pourdsignerlasuitedesoprationsgrce
auxquellesonpassedebesoinsdesobjectifs,puisdescontenus,dmarchesetdispositifsde
formation.Peuttrecetteentreexpliquetelleuneattentionprioritairementporteaux
processus,alorsqueletraitementdescontenusrelvedelexpertisedansledomaineconsidr
oudusenscommun,plusquedunevritabledidactique.Leschosessontentraindechanger,
puisquemergent,danslechampdelducationdesadultes,desdidactiquesqui,sanstrelies
des"disciplines",ausensscolaire,secentrentsurdeschampsdesavoirs,chacuntantdfini
parsesobjetsconceptuels,sesthories,sesparadigmes,sonorganisation(Vergnaud,1992).

Enformationprofessionnelle,lesrfrentielsmtiersetlesrfrentielsdecomptencesnesont
encorequexceptionnellementpenssentermesdetransposition.Lorsquonrationaliseles
formations,lonsetourneplutt,laussi,versuneformedingnierie.Obin(1995),peususpect
denepasconnatrelechampscolaire,laformationdesenseignantsetlesdidactiques
disciplinaires,nutilisepaslanotiondetranspositionlorsquilsintresselaformation
professionnelle.Peuttreparcequellenaidepasdumoinsenpremireanalysepenserdes
dispositifsdalternanceoudesenjeuxidentitairesquinontpasdquivalentdanslascolaritde
base.Quelquesdidacticiensinvestissentcechamp(Arsac,Chevallard,MartinandetTiberghien,
1994),maislaplupartdesgroupesquipensentlesformationsprofessionnellestravaillentsans
rflchirexplicitemententermesdetranspositiondidactique.

Onpeutdonc,bondroit,sedemandersilfautlargirlanotiondetranspositiondidactiqueou
aucontrairelarserverauparcoursdessavoirs.Danslhypothselaplusrestrictive,ongagneen
cohrenceconceptuelle,maisonentretientunclivageentreceuxquitudientlatranspositiondes
savoirsdansunelogiquedenseignementetceuxquitudientdesdispositifsdinitiationet
dentranementdespratiquesdansunelogiquedeformationdecomptences.Dececlivage
souffriraitavanttoutlarecherchesurlesdisciplinestechnologiques,artisanalesetartistiques,
lducationphysiqueetsportive,peuttreaussilenseignementdeslangues,domainesdans
lesquelslespratiquesetlentranementpratiquejouentunrleaumoinsaussiimportantqueles
savoirs.Lorientationdessystmesducatifsversuneapprocheparcomptencesexigeaussique
lonpenselesdidactiquesaudeldessavoirssavants,mmedanslesdisciplinesscientifiques
(Perrenoud,1997).

Lesformationsprofessionnellesontgalementperdresiellessontpoussesductdes
formationsdadultes,versdesmodlesdingnierie,alorsquelessavoirssavantset
professionnelsyjouentunrleimportant.Dansmestravauxsurlaformationdesenseignants,y
comprispourpenserlescomptencesderfrenceetlarticulationthoriepratique,leconceptde
transpositionmesembleunoutilindispensable(Perrenoud19941996b,cetd,1998).

Enfin,commesociologueducurriculum(Perrenoud,1994b,1995,1996a),ilmesemblequela
transformationdelacultureencurriculumformeletdecedernierencurriculumreldevraient
trepensesparmidautresperspectivessouslangledunethorielargiedelatransposition
didactique,quilsagissedesavoirs,decomptences,depratiquesetmmedenormes,de
valeursoudattitudes.

Sanssenrendrecompte,ladidactiquedesdisciplinesadjamorccetlargissementdela
mtaphoreetduconceptdetransposition,nonseulementtraverslesnotionsdesavoirsexperts
etdepratiquesderfrence(oudcritssociauxendidactiquedufranais),maisdslorsquon
sintresseauxoprationsdetranspositioninternequelesenseignantsprennentenchargepour
traduireleprogrammeencontenusdecoursetdexercices.

Dansunenseignementuniversitaireousecondaireexcathedra,lorsqueleprofesseur"lit"le
textedusavoir,onpeutimaginerquesesparoles"sedposent"danslespritdestudiants.On
peutalorstenterdeconserverlillusionquonobserveunetapesupplmentaire,sanssolutionde
continuit,dansleparcoursdessavoirs.Uneobservationralistedecequisepassedansles
classesdelcoleprimaireetducollge,aussibienquunevisionconstructivistedes
apprentissages,quelquensoitlecontexteinstitutionnel,suggrentquaucunenseignantne
transmetvritablementdessavoirs,mmeenmathmatiqueouensciences.Defait,ilsuscitedes
activits,destches,dessituationstraverslesquellesdanslemeilleurdescasleslves
construisentdessavoirs.Cesderniersrefltentplusoumoinsfidlementceuxquelenseignant
avaitentte.Pluslerefletestfidleetpluslessituationssontstrotypes(coursetexercices),
plusilesttentantdepensercettereconstructioncommeunesimpletransmissionentredes
"vasescommunicants".Pluslapprentissageestincertain,plusildpenddactivits,plusil
devientvidentquelatranspositiondidactiquenestpasunpurparcoursdusavoir,maispasse
pardessituationsetdespratiquesquinecontiennentpaslessavoirs,maisenpermettentla
reconstructionparchaqueapprenant.Ilyadonc,mmedanslesdisciplinesolessavoirssont
centraux,unemdiationpardespratiquesdenseignementapprentissagequinesontpas
rductibleslacommunicationdesavoirs.Silonpenselatranspositiondidactiquejusquau
bout,onsaperoitque,mmedanslesdisciplinesoleconceptsestenracindaborddansles
savoirssavants,ilnyapassimplechangementdeformeoudecontenu,maisrenaissancedu
savoirchezunautresujet,parlamdiationdetchesetdinteractions.Onretrouveicilanotion
detranspositionpragmatique(Perrenoud,1995).

Cequisuggrequelamtaphoredelatranspositionsielleestconservepourpensercequise
jouedanslaclasseetsaprparationdoitdetoutefaontrelargie.Elledevientalors
pertinentepourpensertouteslesdisciplinesettouteslesformations.Nonpascommecadre
unique,nimmeintgrateur,maiscommeunedimensionmajeuredetoutescolarisation,detoute
formationorganise,rejoignantlintuitioninitialedeVerret:onnepeuttransmettrelaculture
accumulesansunapprtspcifiqueetunesriedetransformations,quilseraitdfendablede
conceptualiser,globalement,commeunechanedetransposition,sansquecelavoque
immdiatementle"parcoursdunsavoir",maispluttunensemblededcisionsetdoprations
quirendentenfindecomptelacultureassimilableparceuxquiveulentoudoiventse
lapproprier.

Dansuntelcadre,larflexionsurlesspcificitsdesartsplastiques,delamusique,deladanse,
duthtre,delducationphysiqueetdeslangues,pourraitenrichirlanthropologiedidactique
dontrveChevallard(1994).Pluttquedimiterleursgrandessurs,lesdidactiquesdeces
disciplinespourraientlesenrichir,lesaidermieuxsaisirque,mmelorsquelessavoirssavants
ouexpertsparaissentconstituerlidentitdunediscipline,ilsnenpuisentnilasubstance,nila
transposition.

Cetlargissementdelanotiondetranspositionnapasncessairementdesretombes
immdiatessurlefonctionnementquotidiendesprofesseurslintrieurdesdisciplines
scolaires,maisilpourraitfdrerlesdidactiquesdesdisciplinesaudeldesalliancestactiques
etlesrelierplusouvertementlasociologieducurriculumetlaformationdesadultes.

Onpeutaussiseservirimmdiatementdunetranspositionlargiepourinterrogeretrepenserles
programmesetlaformationdesenseignants,partirduneanalyserenouveleetplusfinedes
pratiquesderfrenceetdessavoirsexpertsdesenseignantspourleurformation
professionnelleaussibienquedessportifs,desartistes,desdanseurs,desacteursetdautres
praticiens,pourlaformationdeslvesdanslenseignementdebase.


Bibliographie
Arsac,G.,Chevallard,Y.,Martinand,J.L.,Tiberghien,A.(dir.)(1994)Latranspositiondidactique
lpreuve,Grenoble,LaPenseSauvageditions.

Arsac,G.,Germain,G.etMante,M.(1988)Problmeouvertetsituationproblme,Lyon,IREMde
lAcadmiedeLyon.

Arsac,G.,Gra,J.,Grenier,D.etTiberghien,A.(dir.)(1995)Diffrentstypesdesavoirsetleurarticulation,
Grenoble,LaPenseSauvageditions.

Artigue,M.etal.(dir.)(1994)VingtansdedidactiquedesmathmatiquesenFrance,Grenoble,LaPense
Sauvage.

Astolfi,J.P.(1992)Lcolepourapprendre,Paris,ESF.

Astolfi,J.P.(1996)Lerreur,unoutilpourenseigner,Paris,ESF.

Astolfi,J.P.etDevelay,M.(1996)Ladidactiquedessciences,Paris,PUF,Coll."Quesaisje?".

Astolfi,J.P.,Darot,,GinsburgerVogel,Y.etToussaint,J.(1997)Motsclsdeladidactiquedessciences.
Repres,dfinitions,bibliographies,Bruxelles,DeBoeck.

Bachelard,G.(1996)Laformationdelespritscientifique,Paris,Vrin(1red.1938).

Barbier,J.M.(1996)(dir.)Savoirsthoriquesetsavoirsdaction,Paris,PUF.

Barbier,J.M.etal.(dir.)(1996)Situationsdetravailetformation,Paris,LHarmattan.

Bastien,C.(1997)Lesconnaissancesdelenfantladulte,Paris,ArmandColin.

Bassis,O.(1998)Seconstruiredanslesavoir,lcole,enformationdadultes,Paris,ESF.

Bastien,C.(1997)Lesconnaissancesdelenfantladulte,Paris,ArmandColin.

Bentolila.A.(1996)Delillettrismeengnraletdelcoleenparticulier,Paris,Plon.

Bernardin,J.(1997)Commentlesenfantsentrentdanslaculturecrite,Paris,Retz.
Borzeix,A.,BouvierA.etPharo,P.(1998).Sociologieetconnaissance.Nouvellesapprochescognitives,
Paris,CNRS.

Bourdieu,Pierre(1997)Mditationspascaliennes,Paris,Seuil.

Bourgeois,E.(dir.)(1996)Ladulteenformation.Regardspluriels,Paris,PUF.

Bronckart,J.P.etSchneuwly,B.(1991).Ladidactiquedufranaislanguematernelle:lmergencedune
utopieindispensable,EducationetRecherche,n1,pp.826.

Brousseau,G.(1996)Fondementsetmthodesdeladidactiquedesmathmatiques,inBrun,J.(d)
Didactiquedesmathmatiques,Lausanne,DelachauxetNiestl,pp.45143.

Caillot,M.(1996)Lathoriedelatranspositiondidactiqueestelletransposable?,inRaisky,C.etCaillot,
M.(dir.)Audeldesdidactiques,ledidactique.Dbatsautourdeconceptsfdrateurs,Bruxelles,De
Boeck,pp.1935.

Charlot,B.(1997)Durapportausavoir.lmentspourunethorie,Paris,Anthropos.

Charlot,B.,Bautier.etRochex,J.Y.(1992)coleetsavoirdanslesbanlieuesetailleurs,Paris,Armand
Colin.

Chervel,A.(1977)etilfallutapprendrecriretouslespetitsfranais.Histoiredelagrammaire
scolaire,Paris,Payot.

Chervel,A.(1988)Lhistoiredesdisciplinesscolaires.Rflexionssurundomainederecherche,Histoirede
lducation,mai,n38,pp.59119.

Chevallard,Y.(1986)Versuneanalysedidactiquedesfaitsdvaluation,dansDeKeteleJ.M.:
Lvaluation:approchedescriptiveouprescriptive?,Bruxelles,DeBoeck,p.3159.

Chevallard,Y.(1986).Lesprogrammesetlatranspositiondidactique.Illusions,contraintesetpossibles,in
BulletindelA.M.P.E.P.,n352,fvrier,pp.3250.

Chevallard,Y.(1991)Latranspositiondidactique.Dusavoirsavantausavoirenseign,Grenoble,La
PenseSauvage(2editionrevueetaugmente,encoll.avecMarieAlberteJoshua,1redition1985).

Chevallard,Y.(1994)Nouveauxobjets,nouveauxproblmesendidactiquedesmathmatiques,inArtigue,
M.etal.(dir.)VingtansdedidactiquedesmathmatiquesenFrance,Grenoble,LaPenseSauvage,pp.313
320.

Claparde,E.(1973)Lducationfonctionnelle,Neuchtel,DelachauxetNiestl.

Clot,Y(1995)Letravailsanslhomme.Pourunepsychologiedesmilieuxdetravailetdevie,Paris,La
Dcouverte.

Conne,F.(1986)Latranspositiondidactiquetraverslenseignementdesmathmatiquesenpremireet
deuximeannesdelcoleprimaire,Lausanne,Conne/CouturierNoverraz.

Conne,F.(1992)Ungraindeselproposdelatranspositiondidactique,EducationetRecherche,n1,pp.
5771.

Conne,F.(1996)Savoiretconnaissancedanslaperspectivedelatranspositiondidactique,inBrun,J.(dir.)
Didactiquedesmathmatiques,Lausanne,DelachauxetNiestl,pp.275338.

Cordoba,A.(1996)Regardsurlaconstructionducurriculumrelenducationphysiquelcoleprimaire,
EducationetRecherche,n1.

Descolonges,Michle(1998)Questcequunmtier?,Paris,PUF.
Develay,M.(1992)Delapprentissagelenseignement,Paris,ESF.

Develay,M.(dir.)(1995)Savoirsscolairesetdidactiquesdesdisciplines,Paris,ESF.

Durand,M.(1996)Lenseignementenmilieuscolaire,Paris,PUF.

Durey,A.etMartinand,J.L.(1994)Unanalyseurpourlatranspositiondidactiqueentrepratiquesde
rfrenceetactivitsscolaires,inArsac,G.,Chevallard,Y.,Martinand,J.L.,Tiberghien,A.(dir.)La
transpositiondidactiquelpreuve,Grenoble,LaPensesauvageditions,pp.73104.

DurifBruckert,Ch.,F.(1994)Lafabuleusemachine.Anthropologiedessavoirsordinairessurlesfonctions
physiologiques,Paris,Mtaili.

Forquin,J.C.(1983)La"nouvellesociologiedelducation"enGrandeBretagne:orientations,apports
thoriques,volution(19701980),Revuefranaisedepdagogie,n63,pp.6179.

Forquin,J.C.(1984)LasociologieducurriculumenGrandeBretagne:unenouvelleapprochedesenjeux
sociauxdelascolarisation,Revuefranaisedesociologie,XXV,n2,pp.211232.

Forquin,J.C.(1989)Ecoleetculture,Bruxelles,DeBoeck.

Forquin,J.C.(dir.)(1997)Lessociologuesdelducationamricainsetbritanniques,Bruxelles,DeBoeck.

Giordan,A.&DeVecchi,G.(1987)Lesoriginesdusavoir.Desconceptionsdesapprenantsauxconcepts
scientifiques,NeuchtelParis,DelachauxetNiestl.

Grosbois,M.,Ricco,G.etSirota,R.(1992)Dulaboratoirelaclasse,leparcoursdusavoir.tudedela
transpositiondidactiqueduconceptderespiration,Paris,ADAPT.

Guillevic,Ch(1991)Psychologiedutravail,Paris,Nathan.

Hameline,D.(1971)Dusavoiretdeshommes.Contributionlanalysedelintentiondinstruire,Paris,
GauthierVillars.

Hameline,D.(1979)Lesobjectifspdagogiquesenformationinitialeetcontinue,Paris,Ed.ESF.

Jobert,G.(1998)Lacomptencevivre.Contributionuneanthropologiedelareconnaissanceautravail,
Tours,UniversitFranoisRabelais,Mmoirepourlhabilitationdirigerdesrecherches.

Jonnaert,Ph.(1988)Conflitsdesavoirsetdidactique,Bruxelles,DeBoeck.

Jonnaert,Ph.etLenoir,Y.(dir)(1996)Sensdesdidactiquesetdidactiquesdusens,Sherbrooke(Qubec),
EditionsduCRP.

Joshua,S.etDupin,J.J.(1993)IntroductionladidactiquedessciencesetdesmathmatiquesParis,PUF.

Joshua,S.(1996)Leconceptdetranspositiondidactiquenestilproprequaumathmatiques?,inRaisky,C.
etCaillot,M.(dir)Audeldesdidactiques,ledidactique.Dbatsautourdeconceptsfdrateurs,Bruxelles,
DeBoeck,pp.6173.

Latour,B.(1996)Surlapratiquedesthoriciens,inBarbier,J.M(dir.)Savoirsthoriques,savoirsdaction,
PUF,pp.131146.

LaniBayle,M.(1996)Gnalogiesdessavoirsenseignants,Paris,LHarmattan.

LeBoterf,G.(1994)Delacomptence.Essaisurunattracteurtrange,Paris,LesEditionsdorganisation.

LeBoterf,G.(1997)Delacomptencelanavigationprofessionnelle,Paris,LesEditionsdorganisation.
Leplat,J.(1997)Regardssurlactivitensituationdetravail.Contributionlapsychologieergonomique,
Paris,PUF.

Martin,J.P.etSavary,E.(1996)Formateurdadultes,Lyon,ChroniqueSociale.

Martinand,J.L.(1983)Larfrenceetlepossibledanslesactivitsscientifiquesscolaires,inTiberghien,
A.,d.Recherchesendidactiquedelaphysique,Paris,ditionsduCNRS,pp.227249.

Martinand,J.L.(1986)Connatreettransformerlamatire.Berne,PeterLang.

Martinand,J.L.(1994)Ladidactiquedessciencesetdelatechnologieetlaformationdesenseignants,Aster
(INRP),n19,pp.6175.

Martinand,J.L.(1994)Latechnologiedanslenseignementgnral:lesenjeuxdelaconceptionetdela
miseenuvre,Paris,UNESCOIIPE.

Martinand,J.L.(1995)Larfrenceetlobstacle,Perspectivesdocumentairesenducation(INRP),n34,
pp.722.

Meirieu,Ph.,Develay,M.,Durand,C,etMariani,Y.(dir.)(1996)Leconceptdetransfertdeconnaissance
enformationinitialeetcontinue,Lyon,CRDP.

Obin,J.P.(1995)Lafacecachedelaformationprofessionnelle,Paris,Hachette.

Perrenoud,Ph.(1984)Lafabricationdelexcellencescolaire:ducurriculumauxpratiquesdvaluation.,
Genve,Droz(2editionaugmenteen1995).

Perrenoud,Ph.(1986)Versunelecturesociologiquedelatranspositiondidactique,Genve,Facultde
psychologieetdessciencesdelducation.

Perrenoud,Ph.(1990)Lagographiescolaireentredeuxmodlesdetranspositiondidactique,Genve,
Facultdepsychologieetdessciencesdelducation.

Perrenoud,Ph.(1992)Lasourisetlatortue.Deuxusagessociauxdelinformatiqueetleurtransposition
didactiquelcoleprimaire,inA.Vieke(dir.)Intgrationdelinformatiqueenclasse,Genve,Service
informatiquedelenseignementprimaire,pp.5165.

Perrenoud,Ph.(1994a)Laformationdesenseignantsentrethorieetpratique,Paris,LHarmattan.

Perrenoud,Ph.(1994b)Curriculum:lerel,leformel,lecach,inHoussaye,J.(dir.)Lapdagogie:une
encyclopdiepouraujourdhui,Paris,ESF,2edition,pp.6176.

Perrenoud,Ph.(1996a)Mtierdlveetsensdutravailscolaire,Paris,ESF,3ed.

Perrenoud,Ph.(1996b)Enseigner:agirdanslurgence,dciderdanslincertitude.Savoirsetcomptences
dansunmtiercomplexe,Paris,ESF.

Perrenoud,Ph.(1996c)Rledelaformationdesenseignantsdanslaconstructiondunedisciplinescolaire:
transpositionetalternance,inBilli,E.et.al(dir.)Educationphysiqueetsportive.Laformationaumtier
denseignant,Paris,EditionsdelaRevueEducationphysiqueetsport,DossiersEPSn27,pp.4960.

Perrenoud,Ph.(1996d)Savoirsderfrence,savoirspratiquesenformationdesenseignants:une
oppositiondiscutable,ducationetRecherche,n2,pp.234250.

Perrenoud,Ph.(1997)Construiredescomptencesdslcole,Paris,ESF.

Perrenoud,Ph.(1998)Delalternancelarticulationentrethoriesetpratiquesdanslaformationdes
enseignants,inTardif,M.,Lessard,C.etGauthier,C.(dir.).Formationdesmatresetcontextessociaux.
Perspectivesinternationales,Paris,PUF,pp.153199.
Raisky,C.(1996)Doitonenfiniraveclatranspositiondidactique?,inRaisky,C.etCaillot,M.(dir.)Au
deldesdidactiques,ledidactique.Dbatsautourdeconceptsfdrateurs,Bruxelles,DeBoeck,pp.3759.

Raisky,C.etCaillot,M.(dir.)(1996)Audeldesdidactiques,ledidactique.Dbatsautourdeconcepts
fdrateurs,Bruxelles,DeBoeck.

Rey,B.(1996)Lescomptencestransversalesenquestion,Paris,ESF.

Rochex,J.Y.(1995)Lesensdelexpriencescolaire,Paris,PUF.

Rogalski,J.etSamuray,R.(1994)Modlisationdun"savoirderfrence"ettranspositiondidactique
danslaformationdeprofessionnelsdehautniveau,inArsac,G.,Chevallard,Y.,Martinand,J.L.,
Tiberghien,A.(dir.)Latranspositiondidactiquelpreuve,Grenoble,LaPensesauvageditions,pp.35
71.

Rop,F.(1996)Savoirsuniversitaires,savoirsscolaires,Paris,LHarmattan.

Rop,F.etTanguy,L.(1994)Savoirsetcomptences.Delusagedecesnotionsdanslcoleetlentreprise,
Paris,LHarmattan.

Tardif,J.(1995),Savoirsetsavoirfaire:unedynamiquepdagogiquementignore,inBentolila,A.(dir.)
Savoirsetsavoirfaire,Paris,Nathan,p.89104.

Tardif,J.(1996)Letransfertdecomptencesanalystraverslaformationdeprofessionnels,inMeirieu,
Ph.,Develay,M,.Durand,C,etMariani,Y.(dir)Leconceptdetransfertdeconnaissanceenformation
initialeetcontinue,Lyon,CRDP,pp.3146.

Tardif,M.(1993)Elmentspourunethoriedelapratiqueducative:Actionsetsavoirsenducation,in
Gauthier,C.,Mellouki,M.&Tardif,M.(dir.)Lesavoirdesenseignants.Quesaventils?,Montral,Editions
Logiques,pp.2347.

Tardif,M.(1993)Savoirsetexpriencechezlesenseignantsdemtier,inH.Hensler(dir.)Larechercheen
formationdesmatres.Dtouroupassageobligsurlavoiedelaprofessionnalisation?,Sherbrooke
(Canada),EditionsduCRP,pp.5386.

Tardif.M.etGauthier.C.(1996)Lenseignantcommeacteur"rationnel":quellerationalit,quelsavoir,
queljugement?,inPaquayL.,AltetM.,CharlierE.etPerrenoudPh.(dir.),Formerdesenseignants
professionnels.Quellesstratgies?Quellescomptences?,Bruxelles,deBoeck,p.209237.

Terssac,G.de(1992)Autonomiedansletravail,Paris,PUF.

Terssac,G.de(1996)Savoirs,comptencesettravail.,inBarbier,J.M.(dir.)Savoirsthoriquesetsavoirs
daction,Paris,PUF,pp.223247.

Tiberghien,A.,Arsac,G.etMheut,M.(1994)Analysedeprojetsdenseignementissusderecherchesen
didactique,inArsac,G.,Chevallard,Y.,Martinand,J.L.,Tiberghien,A.(dir.)Latranspositiondidactique
lpreuve,Grenoble,LaPensesauvageditions,pp.105133.

Vellas,E.(1996)Donnerdusensauxsavoirslcole:passisimple!,inGroupefranaisdducation
nouvelle,Construiresessavoirs,Construiresacitoyennet.Delcolelacit,Lyon,Chroniquesociale,pp.
1226.

Vergnaud,G.(1990)Lathoriedeschampsconceptuels,RecherchesenDidactiquedesMathmatiques,vol.
10.n23,pp.133170.

Vergnaud,G.(1994)Lerledelenseignantlalumiredesconceptsdeschmeetdechampconceptuel,in
Artigue,M.etal.(dir.)VingtansdedidactiquedesmathmatiquesenFrance,Grenoble,LaPenseSauvage,
pp.177191.
VergnaudG.(1995)Quellethoriepourcomprendrelesrelationsentresavoirfaireetsavoir?,inBentolila
A.(dir.)SavoirsetsavoirfaireParis,Nathan,p.520.

Vergnaud,G.(1996)Aufonddelaction,laconceptualisation,inBarbier,J.M.(dir.)Savoirsthoriqueset
savoirsdaction,Paris,PUF,pp.275292.

Vergnaud,G.(dir.)(1992)Approchesdidactiquesenformationdadultes,Educationpermanente,n111.

Vermersch,P.(1994)Lentretiendexplicitation,Paris,ESF.

Verret,M.(1975)Letempsdestudes,Paris,HonorChampion,2vol.

Werthe,Ch.(1997)laborationetformalisationdelexprienceprofessionnelle:linstructionausosie,
Dialogue,n86,pp.4142.

Sommaire

Sourceoriginale:

http://www.unige.ch/fapse/SSE/teachers/perrenoud/php_main/php_1998/1998_26.html

Tlchargementd'uneversionWordauformatRTF:

http://www.unige.ch/fapse/SSE/teachers/perrenoud/php_main/php_1998/1998_26.rtf

PhilippePerrenoud,UniversitdeGenve.

AucunereprisedecedocumentsurunsiteWEBoudansunepublicationimprimenepeutsefairesans
l'accordcritdel'auteuretd'unventuelditeur.Toutereprisedoitmentionnerlasourceoriginaleet
conserverl'intgralitdutexte,notammentlesrfrencesbibliographiques.

Dbut

Autrestextes:

http://www.unige.ch/fapse/SSE/teachers/perrenoud/php_main/textes.html

Paged'accueildePhilippePerrenoud:

http://www.unige.ch/fapse/SSE/teachers/perrenoud/

LaboratoirederechercheInnovationFormationducationLIFE:

http://www.unige.ch/fapse/SSE/groups/life

Anda mungkin juga menyukai