Anda di halaman 1dari 42

Histria, experincia e modernidade

na Amrica ibrica, 1750-18501

History, Experience and Modernity


in Portuguese and Spanish America,
1750-1850

Guillermo Zermeo Padilla Resumo


Centro de Estudios Histricos, Baseado na proposta de Reinhart Koselleck so examinados nove casos
El Colegio de Mxico distintos na Amrica ibrica para averiguar se nessa regio houve a expe-
rincia da histria conhecida como moderna. Esta nova experincia
se caracterizaria por desarticular e reconfigurar as relaes clssicas de
temporalidade. A partir dos resultados obtidos nossa hiptese teve uma
resposta afirmativa, ainda que possamos observar justaposies e no
necessariamente um desenvolvimento uniforme. Isto se verifica especial-
mente na comparao das experincias histricas de antigos centros impe-
riais (Madri e Lisboa) com aquelas das antigas colnias (Argentina, Brasil,
Chile, Colmbia, Peru, Mxico, Venezuela).

Abstract
Based on the proposal of Reinhart Koselleck, this paper examines nine
different cases of Portuguese and Spanish America in order to check
whether those regions went through the modern historical experience.
This new experience could be distinguished by the disarticulation and
the reconfiguration of the classical relations of temporality. According to
research results, I argue that the answer in affirmative, even if we observe
overlapping and a not necessarily uniform development. Especially, this is
noticeable when we compare the historical experiences of the old impe-
rial centers (Madrid and Lisbon) and the former colonies (Argentina, Brazil,
Chile, Colombia, Peru, Mexico, Venezuela).

Palavras-chave
histria das idias, modernidade, Independncia, nao, historiografia,
Amrica

Keywords
history of ideas, modernity, Independence, nation, historiography, America

1
Estendo meu agradecimento particularmen-
te a Sergio Campos Matos, Javier Fernndez
Sebastin, Valdei Lopes de Arajo, Joo Paulo
Pimenta, Peer Schmidt e Vctor Samuel Rivera,
que me permitiram melhorar verses prvias
com seus comentrios e sugestes crticas.

5 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Neste ensaio pretende-se realizar uma sntese comparativa da evoluo
do termo histria e sua relao com a formao de um novo espao de
experincia caracterizado como moderno. um exerccio feito desde nosso
contexto lingstico e cultural, situado e enriquecido pelas contribuies do
historiador alemo Reinhart Koselleck. A anlise baseia-se fundamentalmente
nas contribuies feitas sobre nove pases: Fabio Wasserman (Argentina),
Valdei Lopes de Arajo/ Joo Paulo Pimenta (Brasil), Jorge Orlando Melo
(Colmbia), Aldo Yvar Meza (Chile), Pedro Jos Chacn Delgado (Espanha),
Guillermo Zermeo (Mxico), Vctor Samuel Rivera (Peru), Srgio Campos
2 Matos (Portugal) e ngel Rafael Almarza Villalobos (Venezuela).2 Sem tirar a
Os resultados destes estudos sero publica-
dos em breve no Diccionario Poltico y Social responsabilidade prpria de quem escreve este texto, considero que, essen-
Iberoamericano. Conceptos polticos en la era cialmente, trata-se de um ensaio coletivo. As contribuies mencionadas nos
de las independencias, 1750-1850, Madrid,
permitem olhar para alm de nossas fronteiras culturais, o que no pouco.
Centro de Estudios Polticos y Constitucionales.
Sendo assim, primeiramente me permitirei apresentar uma sntese
da proposta ou hiptese geral desenvolvida por Koselleck. Seus textos so
de domnio pblico, e a maioria deles est disposio em castelhano h
alguns anos.3 Assim, minha aproximao tem apenas a funo de estabe-
3 lecer os limites dentro dos quais se procurar elucidar a entrada do mundo
N.T.: em portugus, esto disponveis Crtica
e crise: para uma patognesis do mundo bur- ibero-americano na modernidade. Trata-se de um contexto cultural cheio de
gus. Rio de Janeiro: Contraponto/Eduerj, 1999; equvocos, em geral ainda rodeado por uma espcie de lenda negra que,
e Futuro Passado. Rio de Janeiro: Contraponto,
paradoxalmente, continua vigente ao mesmo tempo em que vo criando-se
2006.
as condies para a formao de um novo tipo de experincia histrica ou
de temporalidade descrita como moderna.
Estabelecida a moldura conceitual caracterstica dos conceitos
modernos de histria e modernidade, possvel pensar e definir os limites
em que legtimo abrir o compasso para a comparabilidade entre diversos
tipos de experincias da histria mantidas em linguagens e culturas lim-
4 trofes. Como foi dito anteriormente, no contexto alemo, o trabalho de
Por exemplo, um historiador mexicano, por elucidao foi realizado, entre outros, por Koselleck, labor que possvel
volta de 1950, escreve: Acreditamos que na
Reforma est a chave da Modernidade; na qual
iniciar em nosso contexto, contando com a colaborao daqueles que fazem
digamos de passagem ainda nos encontra- parte ativa deste projeto. Por isso, mais que indicar o ponto de chegada,
mos os povos hispnicos, no por casualidade estas linhas tm o objetivo principal de iniciar um trajeto de investigao;
nem por falta de luzes, mas um pouco como a
contragosto ou como hspedes s vezes estra- trata-se somente de indicar um ponto de partida para continuar avanando
nhos e, em muitas outras, morosos. No ser neste tipo de pesquisa, especialmente, sobre o conceito de histria.
ocioso ento, acrescentar que na Reforma
est a chave da Antimodernidade hispnica.
ORTEGA Y MEDINA, Juan. Reforma y moderni- PREMBULO METODOLGICO
dad. Mxico: Alicia Mayer Gonzlez ed., 1999. p. A modernidade como conceito histrico
23. Para uma anlise dos paradoxos inscritos na
modernidade moderna ver, LUHMANN, Niklas. Como anunciado no ttulo, ao longo do texto d-se especial nfase a trs
Lo moderno de la sociedad moderna: compleji- conceitos limtrofes: histria, experincia e modernidade. A meno desta
dad y modernidad, de la unidad a la diferencia.
Madrid: Trotta, 1998. p.131-153.
ltima noo contm particularmente uma carga polmica, exigindo,
portanto, desde o incio, seu esclarecimento.4 Modernidade um termo
5
SEBASTIN, Javier Fernndez. Modernidad. IN: atualmente em voga, de uso comum que serve basicamente para referir-
SEBASTIN, Javier Fernndez y FUENTES, Juan se ao que mais atual, ao mais novo. Seu uso mais ou menos constante
Francisco (orgs.). Diccionario poltico y social
del siglo XIX espaol. Madrid: Alianza Editorial, mostra que se trata de um termo empregado para descrever a dinmica
2002. p.453-462. KOSELLECK, Reinhart. das sociedades contemporneas. Mas seu aparecimento como substantivo
Vergangene Zukunft. Zur Semantik geschichtli-
genrico relativamente recente, segundo o Diccionario poltico y social del
cher Zeiten. Frankfurt: 1979. p.302; Verso em
espanhol: Futuro Pasado. Para una semntica de siglo XIX espaol. Em lngua castelhana, talvez seja o filsofo Jos Ortega
los tiempos histricos. Barcelona: 1993. p.289. y Gasset quem o consagra, a partir da dcada de 1910. J em lngua alem
O termo modernidade (Modernitt) sinteti-
za qualquer evento relacionado com o recente, seu surgimento se registra a partir de 1870.5
o atual, o moderno. O surgimento do conceito Diante de uma noo de modernidade fundada em uma histria
mostra a condensao de uma experincia com-
das idias e cuja origem remete s guerras de religio do sculo XVI, aqui
plexa, multifatorial.
se contrape uma noo de modernidade fundada em uma histria dos

6 forum almanack braziliense n07 maio 2008


conceitos. De acordo com o primeiro enfoque, prevalece uma linha de
continuidade entre as experincias do sculo XVI e as do XX. Ao contrrio,
a Begriffsgechichte permite mostrar precisamente as descontinuidades por
meio da anlise da linguagem ou dos atos de fala. A partir desta perspec-
tiva, seria imprprio falar de origens da modernidade no sculo XVI, por no
ser encontrado, no vocabulrio da poca, o uso da palavra modernidade
tal como ser desenvolvido a partir do sculo XIX. Uma noo moderna
do moderno, alimentada e seguida retrospectivamente por historiadores,
filsofos ou antroplogos modernos. Desde a situao da historiografia
atual, trata-se de uma elaborao intelectual que no permite distinguir os
traos prprios da cultura que domina e marca os que habitaram o mundo
6 a partir do sculo XVI.6 a partir dessa modernidade plenamente implan-
Na perspectiva da sociologia de sistemas, Niklas
Luhmann um dos autores que, com maior
tada na linguagem do sculo XX que Ortega y Medina (citao 2) realizou
radicalismo, apresenta os problemas no s his- seu exerccio retrospectivo para tentar descrever as anomalias do processo
tricos, mas principalmente lgicos, para des- ibero-americano em relao ao das culturas do norte da Europa.
crever o que acontece no interior desta moder-
nidade moderna e suas conseqncias. Ver a Aqui se defenderia que as origens da modernidade remontam ao
esse respeito LUHMANN, Niklas. Lo moderno de perodo que vai do final do sculo XVIII ao sculo XIX, e que os indcios
la sociedad moderna: complejidad y moderni-
dad, de la unidad a la diferencia. Madrid: Trotta,
desta mutao semntica situam-se no vocabulrio de seus contempor-
1998. p.131-153. neos. A hiptese seria a seguinte:
7 a) A noo de modernidade se relaciona estreitamente com a de expe-
Em relao a este tema, de interesse o livro de
rincia, j que se trata de uma categoria histrico-qualitativa e no
LOMNITZ, Claudio. Modernidad Indiana. Nueve
ensayos sobre nacin y mediacin en Mxico. meramente cronolgica.7 Esta caracterstica distintiva consiste em que
Mxico, 1999. p.9-12. Ainda que em um primei- o termo j no designa somente o novo, mas que se apresenta como
ro momento recupera a dimenso qualitativa
da noo de modernidade (Weber e Habermas), uma experincia indita, sem semelhanas com outras anteriores. Por
no consegue desprender-se do esquema que esse motivo, o passado comea a deixar de ter funes normativas no
situa sua origem no sculo XVI, com a conseq-
presente. Assim, o surgimento de um tempo especificamente moderno
ncia de que o Mxico aparece s vezes como
moderno e outras vezes antimoderno. Nesta supe a criao de um novo espao de experincia, fundado menos
verso parece dominar ainda uma concepo na emulao do passado e muito mais em futuros projetados. Esta
instrumental da modernidade intimamente liga-
da modernizao. No fim, o termo moder- discordncia entre o passado conhecido e o futuro desejado gera um
nidade aparece como uma noo ideolgica, e discurso histrico que paradoxalmente o distancia progressivamente
no tanto como uma experincia de tempora-
das pocas pretritas.8
lidade.
8
b) O trao distintivo desta modernidade , ento, sua relao com a
KOSELLECK, Reinhart. Vergangene Zukunft. temporalidade. Na vida cotidiana o tempo flui como um continuum
Zur Semantik geschichtlicher Zeiten. Frankfurt: para todos. O amanh transformado pelo hoje em um ontem. Na
1979. p.310, (Versin espaola, p.296-7).
Tambm, GRUMBRECHT, Hans Ulrich. A History historiografia pr-moderna, por exemplo, registram-se e fixam-se
of the Concept Modern: Making Sense in Life os acontecimentos por escrito, cronolgica e cumulativamente. O
and Literature. Minneapolis: 1992. p.79-110;
OSBORNE, Peter. Modernity is a Qualitative, Not
presente existe apenas como limite dos acontecimentos narrados. De
a Chronological Category. New Left Review, acordo com presentes ulteriores, iro se adicionando e completando
London, 192, p.65-84. as relaes. Sem entrar na anlise da retrica dos textos, estes relatos
9 histricos transmitem a impresso de um presente contnuo enrique-
Em uma historiografia cumulativa dominada
pela cronologia, a periodizao no remete s
cido com os fatos do passado, que se amplia e se estende de forma
novidades do tempo em que se encontram os progressiva.9 Tambm mostram a formao de um espao de experi-
historiadores, mas sim aos novos dados propor- ncia mais ou menos homogneo e constante. Por essa razo, ao mais
cionados pelo passado.
recente no se outorga um peso especfico ou porque as histrias
10
KOSELLECK, Reinhart. Op. Cit. p.311; (Verso se repetem em sua estrutura ou porque antes do fim do mundo no
espanhola p.297-298). de se esperar que ocorra algo completamente diferente.10 Para que
isto ocorra, seguindo Koselleck, preciso que a expectativa crist do
11 juzo final perca seu carter de presente continuo.11 E esta reflexo,
Ibidem, p.315 (Verso espanhola p.301)
inclusive, no desenvolvida inteiramente durante o chamado sculo
da Ilustrao. No estudo de Koselleck, ela comea a formar-se somente
depois de 1789. Um sentido do tempo como acelerao, independente
do esquema escatolgico cristo, comea a ganhar relevncia apenas

7 forum almanack braziliense n07 maio 2008


a partir da primeira dcada de 1800, associado ressemantizao de
antigas palavras como revoluo, progresso, desenvolvimento,
crise, esprito do tempo, todas elas traduzindo a nova experincia do
12 tempo em termos de movimento.12
KOSELLECK, Reinhart. Vergangene Zukunft.
Zur Semantik geschichtlicher Zeiten. Frankfurt: Nota-se tambm que a modernidade como noo no-cronol-
1979. p.318-21; (verso espanhola p.305-7). gica e sim qualitativa ou de experincia alimentada pelas expectativas
Koselleck utiliza a expresso neueste Geschichte
e no gegenwrtige Geschichte, que pressupe de futuro no constitutiva ainda da discusso historiogrfica do
a neue Geschichte ou histria mais recente, sculo XVIII. Mas o , por outro lado, a integrao de um conceito de
sinnimo de moderna. De modo que, alm da
noo moderna que diferencia essa poca da
modernidade que permite diferenciar a prpria poca de outra, como a
antiga e da medieval, se introduz mais outra: a Idade Media, cuja durao no vai alm de trs sculos.13 A parte final
mais nova ou mais recente, que Ranke situa deste processo o surgimento da noo de histria contempornea no
a partir da revoluo americana e francesa. O
sufixo ste mostra que se deixa atrs o compa- interior da histria moderna por volta de 1775, indicando assim uma
rativo ere, para designar que se trata de uma mudana na percepo do tempo como acelerao.
histria acabada, prpria, diferente, que no
se assemelha a outra. A diferena entre o neue c) Da mesma forma, se pode ver a evoluo do conceito moderno
Zeit e o neueste Zeit marcaria ento o momento ligado ao de histria. Sua trajetria vai das Historien, ou crnicas
em que a modernidade comea a sustentar-se
sobre si mesma. tradicionais associadas a um espao de experincia que permanece
13
fundamentalmente idntico a si mesmo; passa em seguida ao de
Ibidem, p.317-8; (verso espanhola p.303-4). histria entendida como processo autnomo, at desembocar em um
Uma expresso historiogrfica desta moder- tempo caracterizado como moderno sem mais, que depende cada vez
nidade prpria da segunda metade do scu-
lo XVIII o trabalho de RANKE, Leopold Von. menos do passado e mais do futuro.
Pueblos y Estados en la historia moderna. (tr. d) Trata-se de uma experincia global que atravessa tanto pases metro-
Wenceslao Roces). Mxico, FCE, 1979. (1 ed. em
espanhol de 1948). Trata-se de uma compilao politanos como as provncias imperiais. A ressemantizao do vocbulo
de trabalhos de Ranke publicados na Alemanha histria, ao lado de outros conceitos vizinhos como progresso e
em 1945, de modo que o ttulo provavelmen-
te no autoria do prprio Ranke. Somente o
cultura, seria um dos indcios da criao de um novo espao de expe-
captulo dedicado a Epocas en la Historia foi rincia que imprime sua marca a esta poca.14
retirado de uma obra editada em 1888, um per-
odo em que o conceito de modernidade j esta- e) Derivado do que foi exposto anteriormente, a forma como se concebia
va disseminado, com o ttulo Sobre las pocas a modernidade at a dcada de 1950 apenas continua um esquema
de la historia ms reciente o moderna (ber die
Epochen der neueren Geschichte). o esquema
de periodizao fabricado durante a segunda metade do sculo XVIII,
proposto por obras como as de Ranke que ins- no qual se enfatiza o carter cronolgico, deixando de lado o carter
pira o trabalho mencionado acima, de Ortega qualitativo relacionado com a noo de experincia temporal.15 Sem
y Medina, para pensar a complexa entrada dos
pases ibero-americanos na modernidade. este aspecto, na hiptese crtica que nos prope Koselleck, a moder-
14
nidade no chega a compreender o que implica ser parte da moderni-
SEBASTIN, Javier Fernndez. Modernidad. IN: dade. Mas, como se sugeriu, uma nova caracterizao da modernidade
SEBASTIN, Javier Fernndez y FUENTES, Juan s possvel se agregamos cronologia um carter qualitativo.16
Francisco (orgs.). Diccionario poltico y social
del siglo XIX espaol. Madrid: Alianza Editorial, Assim, esta no se deve tanto a fenmenos puramente externos, mas
2002. p.453-462. sim forma como eles vo sendo processados. Nesse sentido, mais
15 que histria econmica, a compreenso da modernidade como expe-
A explicao disso reside no fato de que toda rincia temporal pertence ao espao da histria intelectual e cultural.
poca cega no momento de observar. A poca
experimenta a vivncia da acelerao do tempo, Est relacionada com o processo de interiorizao de um novo tipo de
mas no consegue ver a acelerao em si. experincia no redutvel a indivduos isolados, mas sociedade em
16 conjunto. Uma das caractersticas desta modernidade diferente da
Kant j havia observado que a cronologia devia modernidade humanista ou renascentista consiste, precisamente, em
ser estabelecida de acordo com a histria, e no
esta segundo o desenvolvimento da cronologia. sincronizar coisas que at ento pareciam no ter nenhuma relao.
Este giro pressupe a separao de uma cro- Nisso est a fora do novo vocabulrio social e poltico prprio desta
nologia vinculada ao ciclo da natureza e ao da
sucesso das dinastias reinantes. Preparado por
modernidade: sua converso em conceitos singulares e ao mesmo
Vico, acrescenta Koselleck, estava nascendo um tempo universais.
tempo especificamente histrico. KOSELLECK,
Reinhart. Futuro Pasado. Para una semntica de
los tiempos histricos. Barcelona: 1993. p.308 Linguagem e histria
Uma premissa metodolgica central da Begriffsgeschichte postulada por
Koselleck no incio de um de seus ensaios. Sintetiza seu programa em uma
frase tomada de Friedrich Schlegel quando este refletia sobre o que era,

8 forum almanack braziliense n07 maio 2008


como se conhecia e como se devia escrever a histria: No se pode dizer
que algo sem dizer o que . Isto , no h mundo sem linguagem. Ao
pensar nos fatos, estes por si prprios se referem a conceitos. E esta no
17 uma questo indiferente: sem conceitos no h mundo.17
KOSELLECK, Reinhart. Vergangene Zukunft.
Zur Semantik geschichtlicher Zeiten. Frankfurt: Os nexos entre dizer e fazer ganham especial relevncia nesse
1979. p.349; Versin en espaol: Futuro Pasado. projeto historiogrfico, j que no h mundo sem linguagem, nem
Para una semntica de los tiempos histricos.
linguagem sem mundo. Por exemplo, nas lnguas germnicas e indo-
Barcelona: 1993. p.333.
germnicas, na raiz do termo mundo (Welt, World) j est includo o
18
KOSELLECK, Reinhart; GADAMER, Hans-Georg. homem (Wer), explica Gadamer. Mundo mundo humano, do homem.18
Historia y Hermenutica. Barcelona: 1997. p.117. Por conseguinte, o mundo no um objeto dado de antemo (essa a
crtica de Kant a todo tipo de metafsica dogmtica), e conseqentemente
no pode ser explicado como um todo utilizando as categorias da cincia
experimental. Mais exatamente, afirma Gadamer, o mundo existe como
horizonte de possibilidades, aberto, ao mesmo tempo em que se tenta deli-
mit-lo e ganhar orientao. Isto realizado por meio da linguagem e da
comunicao. A posio do homem, intermediria entre ser vivo da espcie
animal e humana, o coloca por cima das linhas do instinto natural de sobre-
19 vivncia.19 Mostra-o fundamentalmente como um ser que fala. Gadamer
Ibidem, p.118.
denomina esta esfera de lingisticidade, como especfica do ser humano,
no redutvel exclusivamente ao mundo dos textos; a qual, de acordo com
Aristteles, estabeleceria a pauta principal para diferenciar a condio do
ser humano daquela de outros seres vivos.
Portanto, alm das categorias histricas para discernir o carter e
sentido da ao social e poltica, se requer um tipo de categorias supra-
histricas como a da lingisticidade, j que os conceitos prprios do histo-
riador so insuficientes para estabelecer as diferenas com as sociedades
animais. Nestas se encontram tambm as relaes de poder resumidas em
antagonismos tais como, acima/abaixo, supremacia/submisso, dentro/fora,
incluso/excluso. Segundo Gadamer, o estudo das sociedades animais
(etologia) seria muito til para ensinar-nos sobre as grandes semelhanas
existentes entre o reino animal e o humano; mas ao mesmo tempo para
mostrar as diferenas. E estas se realizam no de forma natural, mas sim no
mbito da linguagem.
O corolrio desta premissa que somente por meio da observao
e da anlise da linguagem possvel ter acesso ao espao de experincia
prprio de cada poca. Permite observar a maneira como as sociedades
processam suas relaes com a temporalidade. Portanto, a modernidade
20 entendida como forma particular de experincia s tematizvel a partir
Franois Hartog d um passo adiante ao propor
a noo regime de historicidade como ferra- da observao da evoluo das palavras e sua transformao semntica.
menta heurstica que contribua para apreender Koselleck situa esta transformao do sentido de temporalidade durante o
melhor no o tempo nem todos os tempos, nem
perodo de 1750-1850.20
o todo do tempo e sim, principalmente, momen-
tos de crises do tempo, aqui e l, exatamen- Nesse sentido, a Begriffsgeschichte proporciona uma das formas
te quando as articulaes entre o passado, o possveis para entrar na histria por meio da evoluo e transformao do
presente e o futuro deixam de parecer bvias;
HARTOG, Franois. rdenes del tiempo, regme- significado das palavras. Situar esta explorao no cenrio da modernidade
nes de historicidad. Historia y Grafia, Mxico, implica, por conseguinte, tentar observar o momento e o contexto em
21, 2003. p.98. Aqui, o relevante a nfase dada
que se foi gerando um novo vocabulrio apropriado para essa experincia,
ao fato de detectar os momentos de crises do
tempo, como o que domina na atualidade. No trazendo tambm um novo posicionamento em relao ao mundo e suas
diagnstico de Hartog, depois de revisar trs possibilidades. Esse o cenrio geral em que se desenvolve a principal hip-
regimes de historicidade (herico, clssico e
moderno) se estaria em plena crise do regime tese que orienta esta pesquisa.
moderno de historicidade, foco de ateno de Se foi descartada a opo de compreender a modernidade como um
nossas anlises. Ver seu livro HARTOG, Franois.
processo contnuo que abarca cinco sculos, isso se deve ao fato de que
Rgimes dhistoricit. Prsentisme et exprien-
ces du temps. Paris: 2003. no foi capaz de orientar-nos sobre o sentido de temporalidade que a cons-

9 forum almanack braziliense n07 maio 2008


titui. Sua rejeio no significa que no seja possvel reconhecer elementos
tcnicos que tenham um papel fundamental na composio desse novo
espao de experincia. Mas mais que como elementos ordenados seqen-
cialmente em termos causais, a maneira como se agrupam estabelece
uma diferena ou separao com o momento em que apareceram. Pelo
contrario, se partimos da periodizao proposta por Koselleck (1750-1850)
para identificar a alterao ou mutao do sentido do tempo (um novo
regime de historicidade, nos termos de Hartog), necessrio mostrar as
relaes que pode haver entre histria e experincia.

Histria e experincia
Koselleck concentrou-se em elucidar e esclarecer a transformao semn-
tica da palavra histria durante este perodo como indcio da formao de
um novo espao de experincia. Em sua indagao no se pode separar
a observao do uso da linguagem dos contemporneos (a linguagem do
passado) e o uso de uma linguagem prpria do historiador (a linguagem do
presente). Pois evidente que a palavra histria e suas variantes se encon-
tram nos textos do passado, mas no noes tais como espao de experi-
21 ncia e horizonte de expectativas.21 Estas categorias postuladas a priori
KOSELLECK, Reinhart. Vergangene Zukunft.
Zur Semantik geschichtlicher Zeiten. Frankfurt: antes de toda experincia so as que permitiriam estabelecer os nexos
1979. p.349-375; KOSELLECK, Reinhart. Futuro possveis entre linguagem e experincia, e ao mesmo tempo, so as que
Pasado. Para una semntica de los tiempos his-
abrem a possibilidade de comparao entre diversos tipos de experincias
tricos. Barcelona: 1993. p.333-357.
histricas.
Na hiptese de Koselleck existe uma relao estreita entre o apareci-
mento do neologismo Geschichte (histria como acontecer) que paula-
tinamente vai se impondo ao conceito tradicional Historie (histria como
relato) e a formao de um novo espao de experincia com seu respec-
tivo horizonte de expectativa. Ambas expresses derivam das categorias
kantianas do conhecer (espao e tempo). E a questo metodolgica central
consistiria em aprender a distinguir as diversas formas de coordenao que
podem ocorrer entre experincia e expectativa, entre passado e futuro.
Com este procedimento heurstico compartilhado, o mais provvel que
se constataria a diversidade de experincias que podem ocorrer dentro
22 do mesmo.22 A condio inicial deste tipo de observao consiste em
Assim, Tocqueville, quando visitou os Estados
Unidos, pde constatar, no que a cultura reconhecer a dimenso temporal de toda existncia humana. Assim, para
observada era superior a outras, e sim que esta Koselleck a experincia um passado presente (gegenwrtige Vergange-
era diferente do observado historicamen-
nheit), cujos acontecimentos foram incorporados (einverleibt) e podem ser
te. TOCQUEVILLE, Alexis de. La democracia en
Amrica. Mxico: 1957. p.643-644. recordados (erinnert). Na experincia se fundem tanto a elaborao racional
como os modos inconscientes do comportamento que no devem ou j
23 no deveriam estar presentes no saber.23
KOSELLECK, Reinhart. Op.Cit, p.338.
evidente que no momento em que a Europa chegou Amrica
encontrou-se com outra cultura, percebeu que esse mundo no era como
a Europa. Esta percepo vigente no sculo XVIII e inclusive se apro-
funda quando o arcebispo do Mxico, Francisco Lorenzana, em 1770,
declara que Dois Mundos ps Deus (Providncia) nas Mos de Nosso
Catlico Monarca, e o Novo no se parece ao Velho, nem no Clima, nem
nos costumes, nem nos nativos; tem outro Corpo de Leis, outro Conselho
para governar-lhe, mas sempre com a finalidade de assemelh-los: na
Espanha Velha somente se reconhece uma casta de Homens; na Nova,
muitas, e diferentes; na Velha dispe da Real presena, nesta Nova vene-
ramos igualmente seu Real Augusto Nome, tributamos as mais reverentes
ddivas, sacrificando Vidas, Riquezas, e Coraes, por manter todos a

10 forum almanack braziliense n07 maio 2008


fidelidade sem a mais leve mancha; nos Espanhis, herdada, e passada
em sua substncia com Leite, e nos ndios adquirida, alimentada com a
Catlica Religio, e aumentada com as Honras, Privilgios e Favores, com
que sua Majestade, como to grande, favorece a estes Prvulos, como to
Prudente a estes inocentes, como a to Magnnimo a estes pusilnimes, e
como to rico, e Poderoso Monarca, a estes miserveis: por isso, Espanhis
e Nativos so muito dignos da Real Piedade, e a que os Prelados Eclesi-
24 sticos cumpramos24 O que ainda no est presente na percepo de
LORENZANA, Francisco Antonio. Historia de
Nueva-Espaa, escrita por su esclarecido con- Lorenzana a dimenso temporal que caracterizaria propriamente a noo
quistador Hernn Corts, aumentada con de experincia defendida por Koselleck e que comea a desenvolver-se no
otros documentos, y notas, por Arzobispo de
Mxico. Mxico: Imprenta de Joseph Antonio
idioma alemo entre 1760 e 1780.
de Hogal, 1770. (Edio fac-similar: Mxico, Em cada um se esconde uma experincia alheia transmitida institu-
Porra/SHCP: 1981. p.4-6). cionalmente de gerao em gerao. E o prprio da sociedade moderna
radicaria em gerar sua identidade a partir do movimento que traa uma
diferena com o passado. Rompe, nesse sentido, a seqncia natural da
lembrana ao transform-la em histria. Cria sua identidade no mbito
da temporalidade. De acordo com Luhmann, isso no teria em si nada de
extraordinrio, pois nos termos da teoria de sistemas, um sistema auto-
referencial como o da conscincia individual constri sua identidade a
25 partir de uma referencia do passado, distinguindo o antes e o depois.25 Por
LUHMANN, Niklas. Lo moderno de la sociedad
moderna: complejidad y modernidad, de la uni- esse motivo, o ponto decisivo para a investigao terica e histrica estaria
dad a la diferencia. Madrid: Trotta, 1998. p.133. em saber como este procedimento referido aos indivduos isolados passou a
universalizar-se, a converter-se na experincia de uma sociedade.
Koselleck descobriu que a conjuno entre Geschichte e Historie
ocorreu no idioma alemo entre 1760 e 1780, coincidindo tambm com o
26 surgimento do neologismo filosofia da histria, cunhado por Voltaire.26
KOSELLECK, Reinhart. Historia/historia.
Barcelona: Trotta, 2004. A histria como acontecer e a histria como conhecimento do passado
se imbricaram, trazendo o embrio de uma nova relao com a tempora-
lidade. Esta experincia se traduziu no reconhecimento paulatino de que
j bem pouco se podia aprender da experincia adquirida. Em outras pala-
vras, significava que o passado e o futuro se distanciavam um do outro:
enquanto o horizonte de futuro se expandia, o espao de experincia se
27 estreitava.27 Nesse sentido, o conhecimento do passado entendido como
Entre outros depoimentos, Koselleck evoca o de
um amigo de Goethe ao escrever-lhe em 1820: acumulao de experincias teis no presente ia dando lugar progressiva-
Tem o senhor toda a razo, meu estimado mente ao neologismo histria contempornea. Acontecer e conhecimento
amigo, no que diz sobre a experincia. Para os
indivduos sempre chega demasiado tarde, para
do passado se compactaram na palavra Histria (Geschichte). Assim, a
os governos e os povos (a experincia) no est identidade da diferena entre acontecer e acontecimento adquiriu a forma
nunca disponvel. Isso ocorre porque a expe- de um conceito singular universal: a Histria com maiscula.
rincia j realizada se expe unificada em um
ncleo e a que ainda est por realizar se esten- Neste contexto se desenvolveu um tipo de discurso histrico que
de em minutos, horas, dias, anos e sculos, de funcionar como uma forma especular que permite ao presente reco-
forma que o similar no parece nunca ser simi-
lar, pois em um caso s se considera o todo e
nhecer-se como diferente do passado ao mesmo tempo em que lhe diz o
no outro, partes isoladas. KOSELLECK, Reinhart. que fazer, o que no deixa de ser um paradoxo. A formao da Histria
Futuro Pasado. Para una semntica de los tiem- como conceito-guia moderno observada primeiramente no interior da
pos histricos. Barcelona: 1993. p.339.
comunidade dos letrados, no cenrio da linguagem poltica e social da vida
28
KOSELLECK, Reinhart. Historia/historia.
cotidiana.28 Posteriormente, a histria como conceito estruturante da nova
Barcelona: Trotta, 2004. p.106. sociedade mostra-a como uma entidade que aprendeu a articular-se a
partir de uma linguagem temporalizada. Com a finalidade de dar sentido e
orientao a experincias fundamentadas principalmente no futuro, desen-
volveu uma nova linguagem histrica. Mas, sem deixar de esquivar-se do
paradoxo inscrito no fato de que, ao mesmo tempo em que a escrita da
histria remete s coisas do passado para iluminar seu futuro, tambm est
indicando que essas coisas deixaram de ser parte do presente.

11 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Se aceitarmos, ento, que os historiadores modernos, ao esclarecerem
as relaes do passado com o presente, trabalham com ao menos trs
tipos de conceitos (histricos, historiogrficos e meta-histricos) prope-se
que a possibilidade de comparao est dada no tanto pela informao
documental mas pelas categorias a priori utilizadas. So as que permitiro
calibrar a especificidade e a diferenciao de cada um dos processos, alm,
logicamente, das relaes dos processos com a lngua prpria.
Devido ao que foi dito, e com vistas anlise dos diversos processos
examinados sobre a evoluo do conceito Histria na Amrica Ibrica, o
mais significativo ser poder mostrar, por um lado, as semelhanas (que
podem expressar-se em um vocabulrio compartilhado) e, do outro, as
possveis diferenas que permitiro especificar a singularidade de cada
experincia. Esse ser diferente dentro do semelhante, seria o decisivo nesta
29 pesquisa conjunta.29
Ainda que no se possa omitir que no incio
desta anlise se utiliza abertamente a um dis-
curso histrico particularista ou nacionalista. HISTRIA E FORMAO DE UM NOVO ESPAO DE EXPERINCIA NA
AMRICA IBRICA
Na apresentao dos resultados da pesquisa, em termos gerais, pode-se
dizer que existe bastante coincidncia em relao ao esquema conceitual
proposto por Koselleck. Grosso modo possvel dividir o perodo em trs
grandes etapas. Na primeira domina um conceito clssico de inspirao
ciceroniana que entende a histria como um gnero literrio. Na segunda,
estimulada principalmente pelos movimentos polticos e sociais, tender
a assimilar a histria nacional. A ruptura com o passado colonial e/ou
com o passado no republicano estrutura novas narrativas histricas cujo
sentido dado principalmente por um futuro incerto, por um acontecer
cujo desenlace desconhecido pelos participantes. No entanto, a abertura
de um novo espao de experincia poltica no elimina automaticamente
as formas de vida criadas no passado. Assim, como se mostra em alguns
casos, o futuro pode ser lido tambm luz de uma histria providencia-
30 lista.30 Finalmente, em terceiro lugar temos o desenvolvimento de uma
Historiadores que ainda recorrem a explicaes
providencialistas encontraro o problema de histria universal ou filosofia da histria, articulada a partir de noes
como conciliar vontade divina com liberdade ou como progresso e civilizao.
vontade humanas.
No cenrio luso-brasileiro, temos, durante a primeira metade do sculo
XVIII, um conceito de histria carregado de referencias clssicas e o centra-
lismo da histria sagrada. Depois, com uma referencia implcita Revoluo
Francesa, se prolonga um perodo dominado pelo conceito ilustrado de
histria (1789-1823). Finalmente, o perodo subseqente ser marcado por
uma nova complexidade, por novos debates, que fazem surgir novos dicio-
nrios e a necessidade de uma histria nacional.
Poderamos adiantar, ento, que a transformao semntica da histria
31 passa pela reconfigurao dos projetos imperiais espanhol e portugus. Este
A questo foi formulada na poca por WHITE,
Hayden: (se puede alguna vez narrar sin mora-
momento, denominado como perodo de transio, culmina durante os
lizar?) El contenido de la forma. Narrativa, dis- processos das independncias. Nesta fase o vocbulo histria se transforma
curso y representacin histrica. Barcelona: em um singular coletivo. Uma das questes abertas, no obstante, ser
1992. Em Historia y estructura, Michel de
Certeau se perguntou igualmente pelo modo saber se na construo das novas narrativas modificam-se no apenas
como se realizou a passagem de uma histria os contedos, mas tambm as formas. A questo pertinente na medida
como relao cronolgica a uma nova hist-
ria estruturada temporalmente. Em CERTEAU,
em que, de acordo com os resultados, pareceria que o modelo ciceroniano
Michel. Historia y psicoanlisis, entre Ciencia y continua sendo utilizado nesta modernidade, se bem que em uma verso
Ficcin. Mxico, 2. ed., 2003. p.101-113. amplificada, dirigida formao de uma nova cidadania republicana.31

12 forum almanack braziliense n07 maio 2008


32 Os dicionrios e a lngua: predomnio da histria-narrao
Aristteles. Potica. Buenos Aires: 2003. p.57.
Sobre o que foi dito se deduz tambm que no Valdei Lopes de Arajo e Joo Paulo Garrido Pimenta anotam algo sobre
tarefa de poeta relatar fatos que aconteceram, o uso dos dicionrios que convm reter: estes no retratam o uso da
e sim o que pode acontecer, isto , o que poss-
linguagem no momento em que aparece, mas apenas tendem a estabi-
vel segundo a verossimilhana ou a necessidade.
O historiador e o poeta no diferem entre si por- lizar o resultado de uma disputa lingstica prvia. A respeito do conceito
que um fala em prosa e o outro em verso, j que histria, chama a ateno, por exemplo, que os dicionrios no detectam
poderia pr-se em verso as obras de Herdoto e
no seriam por isso menos histria do que so, sua transformao antes de 1850, e, inclusive, nem no final do sculo XIX,
mas diferem no fato de que um narra o que ocor- como se destaca no caso espanhol.
reu e o outro o que pode ocorrer. Por isso a poe-
Em principio sobressai o aspecto distintivo da histria: seu carter
sia mais filosfica e elevada que a histria, pois
a poesia se refere mais exatamente ao universal narrativo, e portanto, literrio, assim como sua vocao de edificao
e a histria, por outro lado, ao particular. O uni- moral. Ao menos at as duas primeiras dcadas do sculo XIX continuam
versal consiste em que, a determinado tipo de
homem lhe cabe dizer ou realizar determinado sendo evocadas duas das autoridades intelectuais pertencentes ao mundo
tipo de coisas segundo o verossmil ou o neces- clssico greco-latino: Aristteles 32 e Ccero33. provvel que durante esse
srio. A isso aspira a poesia, ainda que imponha
perodo apaream manuais que recordam e exigem o respeito s regras
nomes pessoais. O particular, por sua vez, consiste
em dizer, por exemplo, o que realizou Alcibades e para obter a verdade da histria. A regra aperfeiovel. Mas, em geral, a
que coisas sofreu. natureza moral da histria no posta em dvida. Inclusive, Voltaire -
33 criador da noo de filosofia da histria, em dvida com Bossuet - espera
Ccero. De Oratote (46 a C): Historia vero testis
temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra
obter da histria uma lio de moral para o presente. A Historie continua
vitae, nuntia vetustatis, qua voce alia nisi oratoris sendo concebida como o repertrio de experincias alheias, teis para os
immortalitati commendatur? Nam si qua est ars momentos e a tomada de decises difceis. Nesse sentido histria relatada
alia, quae verborum aut faciendorum aut legendo-
rum scientiam profiteatur; aut si quisquam dicitur cumpre tambm uma funo poltico-moral. Se bem que comea a notar-se
nisi orator formare orationem eamque variare et que s alguns sculos podem cumprir esta funo, como o sculo de Luis
distinguere quasi quibusdam verborum sententia-
rumque insignibus: aut si via ulla nisi ab hac una
XIV. Com isso observa-se uma demarcao do passado, mesmo que sem
arte traditur aut argumentorum aut sententiarum afetar a estrutura narrativa que articula o discurso histrico. Nem todo o
aut denique discriptionis atque ordinis, fateamur acontecido merece ser escrito. Nesta histria me interessarei somente pelo
aut hoc, quod haec ars profiteatur, alienum esse
aut cum alia aliqua arte esse commune. que merece a ateno de todos os tempos, que pode descrever o carter e
34
os costumes dos homens, servir de exemplo e fomentar o amor virtude, s
Voltaire. El siglo de Luis XIV. Mxico: 2. reim- artes e ptria, escreveu Voltaire.34
presso, 1996. p.7 e p.10. KOSELLECK, Reinhart.
Futuro Pasado. Para una semntica de los tiem-
pos histricos. Barcelona: 1993. p.48-49. Reformas Imperiais, Ilustrao e Histria
35
Tendo em conta o que foi dito anteriormente, a pergunta consiste em:
Ver como exemplo AYLUARDO, Clara Garca. Los quando e em que contexto a histria se constituiu em uma denominao
Borbones y la Nueva Espaa: El otro yo del Rey: abstrata, universal, e ao mesmo tempo singular? Mais precisamente, a
Virreyes de la Nueva Espaa, 1535-1821. Mxico:
1996, p.43-57. A representatividade deste texto pergunta pode ser formulada assim: em que momento e em que contexto o
se apia em seu carter de divulgao. passado e o futuro se coordenaram de maneira tal que se tirou da Historie
36 seu poder de exemplaridade? Trata-se de uma questo relacionada com a
Se quer ver modernidade onde s se trata de produo de textos de histria, mas, talvez, principalmente, com a forma
reformas modernizadoras. A reviso do gover-
no imperial realizada pelos Bourbons pode ser como os agentes iam percebendo o acontecer.
considerada uma centralizao do mecanismo de comum associar as Reformas Bourbnicas com a modernidade
controle e uma modernizao da burocracia. A
criao de novos vice-reinos e de outras unida-
ilustrada,35 sem perceber, muitas vezes, seus paradoxos.36 Ao referir-nos
des de governo aplicou uma planificao central ao conceito de histria, sublinhou-se seu carter experiencial. Trata-se,
a um conglomerado de unidades administrativas, antes e mais nada, de um conceito de temporalidade cuja explicitao s
sociais e geogrficas e culminou na nomeao de
intendentes, agentes fundamentais do absolutis- se consegue recorrendo a metforas espaciais de movimento, acelerao
mo (89). Sem mudar as condies de dominao, etc. Teramos que ver, portanto, como os Bourbons e seus funcionrios
modificou o carter do Estado Colonial e o exer-
ccio do poder (91). Mas poderia ser, se sugere,
estavam experimentando o tempo, o como este se refletia em seus projetos,
que tal poltica de centralizao e planificao para poder v-los como representantes genunos da formao de um novo
extremadas tivesse um efeito paradoxal involun- espao de experincia.
trio, por no obedecer tradio, por ignorar e
repudiar o passado, como aponta Lynch (91). Os Assim, devemos transladar-nos ao espao literrio onde a produo
Bourbons procederam como se pudessem deter de histrias acontece durante este perodo. Nesse sentido talvez seja mais
a histria, inverter o desenvolvimento de uma
comunidade e reduzir pessoas adultas categoria
relevante observar a criao de diversas Academias dedicadas s Belas Artes
de subordinados (91-2). LYNCH, John. El Estado e Histria fundadas durante a segunda metade do sculo XVII na Frana;
Colonial en Hispanoamrica: Amrica Latina, e na Espanha (1735), Portugal e Brasil (1720) e em outros lugares durante a
entre colonia y nacin. Barcelona: 2001.

13 forum almanack braziliense n07 maio 2008


37 segunda metade do sculo XVIII. Contudo, por sua criao se pode observar
Ver GRAFTON, Anthony. Los orgenes trgicos de
la erudicin. Breve tratado sobre la nota al pie no uma transformao semntica da histria, mas sim o aprofunda-
de pgina. Buenos Aires: 1998. mento de uma prtica de crtica textual renascentista ao fazer extensivo o
38 combate s histrias fabuladas desde o sculo XVII.37
Ver, GRELL, Chantal. LHistoire entre rudition Por outro lado, as Academias podem ser vistas como um espao
et philosophie. tude sur la connaissance his-
torique a lage des Lumires. Paris: 1993. Para a onde o cultivo das artes e das cincias deixou de ser patrimnio exclusivo
Espanha, MART-AGUILAR, Manuel lvarez. La dos monarcas ao incentivar a pesquisa e a conservao da Antigidade.38
Antigedad en la historiografa espaola del s.
XVIII: el marqus de Valdeflores. Mlaga: 1996.
Alm disso, sua formao permitiu o desenvolvimento paralelo da fsica
ou histria natural, e de uma histria ajuizada do gnero humano.39
39
VOLTAIRE. El siglo de Luis XIV. Mxico: 2. reim- Ao que foi dito anteriormente teramos de acrescentar a expanso da
presso, 1996. p.357. imprensa jornalstica, iniciada na Gr-Bretanha no sculo XVII e em pleno
desenvolvimento no contexto ibero-americano a partir do sculo XVIII. A
imprensa escrita proporcionou um espao de comunicao apropriado para
desenvolver a arte da comparao entre diversas culturas e para mostrar
que nem toda a histria era redutvel a aes individuais, por mais impor-
tantes que fossem. O incremento de informao sobre a vida e a situao
de outros povos e culturas permitiu desenvolver tambm um olhar irnico
sobre sua realidade e seu presente. A contemplao da histria geral do
mundo mostrava que as disputas locais no eram to determinantes como
40 poderiam parecer primeira vista.40
considerando o grande nmero de naes,
costumes e religies diferentes, se nota o pouco Portanto, quem dispunha de uma viso cosmopolita tinha um esp-
que representam sobre a Terra um molinista e rito ilustrado, termo em moda na poca em que se punham em prtica as
um jansenista. Qualquer pessoa se envergonha,
famosas reformas promovidas pelos Bourbons, durante a segunda metade
ento, de sua paixo veemente por uma seita
que se perde entre a multido e a imensido das do sculo XVIII.41 A experincia de viagem, o desenvolvimento da imprensa
coisas, VOLTAIRE. El siglo de Luis XIV. Mxico: jornalstica e o esprito interrogativo universalista esto presentes em um
2. reimpresso, 1996. p.440.
dos produtos mais emblemticos da Ilustrao: a Encyclopedie (1751) de
41
Anlogo moda atual em relao ao uso do
Diderot e DAlambert. E verdade, como se destaca no caso ibero-ameri-
termo moderno. cano, que esta marca distingue um letrado to influente como Gregorio
Mayans y Siscar. Como leitor da Enciclopdia, um ano depois de seu lana-
mento, Mayans divide a histria em humana e sagrada; e a humana, por
42 sua vez, em literria, natural e civil.42 Sobre esta base se desenvolve o
Pedro Jos Chacn Delgado, (Espanha).
estudo do passado, que inclui a reviso das origens do Imprio no sculo da
conquista. Corrigem-se e escrevem-se novas, mas no fundamental se fazem
para atualizar esse passado glorioso, para fazer um chamamento unidade
dos mundos to diversos que o compem, e confirmar, sobretudo a dinastia
43 reinante em um momento de mudana.43
As Reformas Bourbnicas tiveram impacto no
caso argentino com a criao do Vice-reinado A importncia da histria natural e o surgimento da histria universal
do Rio da Prata em 1776. Trata-se de um fato ou histria sem mais, inaugurada por Bossuet e continuada por Voltaire,
poltico e administrativo de grande relevncia
fazem referncia formao de um novo campo de experincia? No
que inclui a criao do orbe literrio e a publi-
cao dos primeiros jornais por volta do ano necessariamente, no sentido de oferecer uma nova maneira de coordenar as
1800 (El telgrafo). Mesmo que no se possa relaes entre passado e futuro. verdade que durante a segunda metade
desconsiderar que continua dominando a taxo-
nomia aristotlica que diferencia a histria do sculo XVIII numerosas expedies cientficas foram realizadas. A Coroa
saber do particular , da poesia saber do geral espanhola envia funcionrios civis e eclesisticos para supervisar e rees-
ao menos no meio eclesistico, como se pode
truturar as fronteiras geogrficas e culturais de seus domnios. No caso
ver em um testemunho de 1802.
da Argentina, Flix de Azara (Descripcin e historia del Paraguay y del Ro
de la Plata, 1790); Chile, Vicente Carvallo y Goyeneche (Descripcin hist-
rico-geogrfica del Reino de Chile, 1795); Mxico, Alejandro de Humboldt,
(Ensayo poltico sobre el reino de la Nueva Espaa, 1805); Venezuela e
Colmbia, Jos Gumilla (El Orinoco ilustrado y defendido, 1741) e Alejandro
de Humboldt (Viaje a las Regiones Equinocciales del Nuevo Continente,
1816- 1826). No caso da Coroa portuguesa, Damio de Lemos Faria Castro,

14 forum almanack braziliense n07 maio 2008


(Histria geral de Portugal e suas conquistas oferecida Rainha Nossa
Senhora D. Maria I, 1786-1804). Os escritos dos antepassados so revisados
e as histrias j escritas so retificadas.
As monarquias espanhola e portuguesa, verdade, olham para si
mesmas diante do futuro; mas se pensa neste futuro mais em termos de
conservao e continuidade, no tanto de transformao. Igualmente, as
histrias naturais em sentido estrito no so tarefa de historiadores. A
histria em conjunto, das artes e cincias do perodo, apenas um saber
particular que cumpre uma funo geralmente associada perfectibilidade
do gnero humano. Inclui uma perspectiva de futuro, mas trata-se de um
porvir que se reconhece ainda no passado. Trata-se essencialmente de um
futuro passado capaz de ser recriado por obra dos historiadores. A histria
como gnero literrio, nesse sentido realiza um trabalho paralelo ao dos
naturalistas.
A marca enciclopedista de Mayans se percebe especialmente na
dcada de 1780. Reflete-se na necessidade de programar uma histria
da nao espanhola incluindo todos os seus territrios. E, curiosamente,
44 quem realiza esta tarefa, em alguns casos, so jesutas que foram expulsos
Chile: MOLINA, Juan Ignacio. Compendio de
la Historia Civil del Reyno de Chile. Colmbia: dos domnios da Monarquia em 1767.44 Surgem sob signo da polmica,
GILIJ, Felipe Salvador. Ensayo de Historia ao questionar as histrias crticas ilustradas de autores como o Abate
Americana, Estado presente de la Tierra Firme.;
Guillaume-Thomas Raynal, Histoire Philosophique et Politique des tablis-
Mxico: CLAVIJERO, Francisco Javier. Historia
antigua de Mxico. 1780. A modernidade sements et du comerce des Europens dans las deux Indes (1770); William
nacionalista as acolher como precursoras das Robertson, The History of America (1777) e Cornelius de Pauw, Recherches
novas histrias.
philosophiques sur les amricains, ou Mmoires intressants pour servir
lhistoire de lespce humaine (1768-69). Apoiados na figura da teste-
munha presencial como autoridade, argumentam contra as narrativas
histricas que denigram as naes de razes ibero-americanas. A comea a
prevalecer, como se destaca tambm para os casos metropolitanos (Madri
e Lisboa), a histria civil.
No final do sculo XVIII, o carter narrativo da histria continua
dominando. Essa forma, no entanto, comea a ser afetada pelas reformas
disciplinares impulsionadas por autores como Gaspar Melchor Jovellanos
(Sobre la necesidad de unir al estudio de la legislacin el de nuestra
45 historia, 1780), Juan Pablo Forner (Discurso sobre el modo de escribir
Ver o livro de CAIZARES-ESGUERRA, Jorge.
How to Write the History of the New World. y mejorar la historia de Espaa, c.1788) e Juan Sempere y Guarinos
Histories, Epistemologies, and Identities in the (Reflexiones sobre el buen gusto en las ciencias y en las artes, 1782).45
Eighteenth-Century Atlantic World. Stanford:
Como pano de fundo se destaca a figura de Francis Bacon e seu Novum
2001. Fica a impresso de que seu percurso
ainda est codificado pelo selo nacionalista. Organum. Esta marca visvel no contexto americano no Mercurio
Nesse sentido no consegue ser um texto de Peruano (1791-1795), e mais tarde (traando uma linha de continuidade
genuna crtica ps-colonial. D continuidade,
em boa parte, a uma pica crioula construda ao entre um sculo e outro) em Jos Manuel Valdez y Palacios (Bosquejo
redor de uma histria das idias. sobre el estado poltico, moral y literario del Per en sus tres grandes
pocas, 1844). O Mercurio faz eco a Jovellanos: Em nossas crnicas,
histrias, anais, compndios e memrias (...) se encontram, sim, guerras,
batalhas, comoes, fome, pestes, desolaes, portentos, profecias,
supersties (...) Mas, onde est uma histria civil, que explique a origem,
progressos e alteraes de nossa constituio, nossa hierarquia poltica e
civil, nossa legislao, nossos costumes, nossas glorias e nossas misrias?
Assim, para o caso do Peru, mas talvez tambm para outras das antigas
colnias, no fcil separar o desenvolvimento da histria na Amrica da
histria peninsular.

15 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Interldio poltico e intelectual
As obras histricas de filsofos ilustrados como Raynal e Robertson reapa-
receram depois dos acontecimentos de 1789, mas em um contexto poltico
diferente. Esta situao refere-se no s queda da Bastilha, mas tambm
independncia das 13 colnias inglesas da Amrica (1776). A evocao de
tais acontecimentos contm a carga de um futuro possvel. Este passado
imediato diz como poderia ou deveria ser o porvir. Tal considerao faz
parte da argumentao de outro jesuta expulso, originrio de Arequipa,
no Peru, mas situado em Londres e no na Itlia, Juan Pablo Viscardo y
Guzmn. Viscardo morreu em Londres, em fevereiro de 1798, sem ter visto
publicada sua famosa Carta a los espaoles americanos em 1799. Seu
contedo inspirado, por um lado, na obra do clrigo menorista Raynal e,
por outro, escreve-a pensando no sculo que acabava de comear. Como
filho de espanhol nascido em solo americano, Viscardo se identifica com a
causa empreendida pelos colonos norte-americanos: a partir desse ponto
de vista, cogita a possibilidade de independncia das colnias hispano-
46 americanas por meios pacficos.46 Em seu discurso assume injrias come-
VISCARDO Y GUZMN, Juan Pablo. La paz y la
dicha del nuevo siglo. Exhortacin dirigida a tidas durante os distrbios de 1780 na Amrica Meridional.47 A Carta
todos los pueblos libres o que quieren serlo, por famosa porque ser difundida e utilizada a partir de 1799 pelo General
un americano espaol. (1797). Obra completa em
Francisco Miranda, instalado tambm, como Viscardo, em Londres, e mais
dois volumes (Lima: Congresso del Per, 1998).
tarde na Venezuela, durante a guerra de independncia a partir de 1810.48
47
Idem. Ensayo histrico sobre los disturbios de Viscardo argumenta historicamente ao mostrar que o Imprio espa-
Amrica Meridional en el ao 1780. In: ______. nhol no estava se comportando altura, tomando como modelo a relao
La paz y la dicha del nuevo siglo. Exhortacin
dirigida a todos los pueblos libres o que quie-
que os gregos estabeleceram com suas colnias. Neste procedimento, a
ren serlo, por un americano espaol. (1797). histria ainda um depsito de experincias teis para o presente. No
p.43-57. entanto, nesse contexto letrado, o que chama a ateno a forma como
48 se refere aos trs sculos de presena da Espanha em solo americano.
Valiosos testemunhos da recepo e utilizao
da Carta se encontram no volume 2 das Obras
Permito-me cit-lo por extenso, devido sua importncia:
Completas de Viscardo. Idem. Obra completa.
Lima: Congreso del Per, 1998. A proximidade em que nos encontramos do quarto sculo desde que nossos ances-
trais comearam a estabelecer-se no Novo Mundo um acontecimento notvel
demais para no atrair mais seriamente nossa ateno. O descobrimento de to
grande parte da Terra , e ser sempre para o gnero humano, o acontecimento
mais memorvel em seus anais; mas para ns que somos seus habitantes, e para
nossos descendentes, um tema de suma importncia. O Novo Mundo nossa
Ptria, sua histria a nossa, e nela que todos nossos deveres essenciais, nossos
mais caros interesses, nos obrigam a examinar e a considerar atentamente o estado
de nossa presente situao e as causas que nela mais influram, para resolver-nos
logo, com pleno conhecimento, a tomar valentemente partido que nos ditaro
nossos indispensveis deveres para com ns mesmos e nossos sucessores.
Apesar de que nossa histria de trs sculos, no que diz respeito s causas e
efeitos mais dignos de ateno, seja to semelhante e conhecida a ponto de poder
ser abreviada nas quatro palavras seguintes: Ingratido, Injustia, Escravido e
49
Desolao, nos convm l-la mais detidamente.49
Idem. Carta a los espaoles americanos
(Traduo do manuscrito francs encontrado em
Nova York), 1799. In: ______. Obras completas. Se no me equivoco, inspirado no texto de Raynal, Viscardo est
p.205. (ressaltado no original).
inaugurando o tema dos 300 anos de opresso que reverberar de muitas
maneiras nas duas dcadas seguintes: como slogan dos insurgentes ameri-
canos e como uma frase inscrita nas atas de independncia. O mais rele-
vante, no obstante, consiste em que esse passado tri-secular perdeu seu
carter de exemplaridade, mostrando um estreitamento do espao de expe-
rincia ao lado de um alargamento do horizonte de expectativas, em termos
polticos e sociais. Essa nova relao entre o passado e o futuro se sustenta,
como foi dito, nos eventos fundadores de 1776 e 1789.

16 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Tal considerao no deixa de lado o fato de que muitos destes
impressos e manuscritos foram proscritos e acossados pela inquisio no
50 Mxico,50 e no Peru s foram conhecidos depois de 1824. Assim, temos
Utilizado por Frei Servando de Teresa de Mier no
Mxico. Cf. BRADING, David. Orbe indiano. De la de acrescentar que muitos destes textos no comeam a ter relevncia
monarqua catlica a la repblica criolla, 1492- at depois das independncias. Ainda se conhece pouco salvo algumas
1867. Mxico: 1991. p.638-640.
excees sobre seu impacto entre os contemporneos. Talvez Viscardo
seja uma das excees: sua Carta foi utilizada desde Londres para alentar e
promover a idia de independncia, seguindo o exemplo anglo-americano,
favorecida estrategicamente pelos britnicos. Viscardo se relaciona com
os trabalhos de Clavijero e outros jesutas expulsos somente no aspecto
de combater os preconceitos europeus sobre o continente americano. Para
isso continuam recorrendo a um antigo principio de autoridade: a figura da
testemunha presencial do que se narra. O testemunho de Viscardo coincide
tambm com o clima intelectual da poca. Por volta de 1800, na Europa,
no se fala de um novo renascimento, e sim do comeo de algo novo, sem
precedente no passado.
No entanto, quanto argumentao histrica, oscila-se entre a
evocao dos fatos remotos da Antigidade clssica e os contemporneos.
E a histria continua sendo, essencialmente, mais um conceito moral que
poltico, que pressupe a diferena com a histria natural, j que nesta
ltima se desconhece o livre-arbtrio. Esta noo de histria civil ou moral
inclui, portanto, a noo de perfectibilidade, regulada por modelos preesta-
belecidos, que convidam imitao mais que modificao da histria. S
o humano perfectvel, diferentemente da histria sagrada, que perfeita
por natureza divina. Esta noo tenderia a fraturar-se durante o sculo
XVIII alemo, quando a Bblia e a teologia se converteram em objetos da
anlise histrica; quando Herder declarou que a Bblia tinha tambm uma
histria. Por outro lado, no contexto ibero-americano, a fratura proviria
mais exatamente de eventos polticos e sociais que propriamente intelec-
tuais. Nesse sentido, verdade que no contexto ibero-americano no se
tem mo uma elaborao crtica de uma noo de histria como Magistra
vitae, e, por conseguinte, no seria concebvel a abertura de um novo
51 espao de experincia.51 Ainda que poderamos pensar na convenincia
Vctor Samuel Rivera (Peru)
de ampliar o repertrio de fontes utilizadas para verificar tal afirmao.
Em todo caso parece ser que todos os casos tratados esto unidos por
um denominador comum: no tanto a Revoluo Francesa e o movimento
da Ilustrao em si, mas os efeitos das guerras europias desatadas por
Napoleo nos domnios ibero-americanos. Suas repercusses sero ainda
mais notveis a partir de 1820: o crculo da narratologia histrica clssica
tenderia ento a romper-se.

Os processos de independncia e os 300 anos de opresso


Recordando a hiptese central que emoldura esta pesquisa, Koselleck
aponta que houve um momento no qual se observa, no idioma alemo,
uma interseo lingstica. H um lapso em que se cruzam a Geschichte
- a histria como acontecer refletida nos fatos sucedidos (Ereignis) - e a
Historie, entendida como relatrio e representao verbal ou escrita dos
fatos sucedidos. A histria como saber das coisas do passado para ilus-
trao do presente (Magistra vitae) se funde com o prprio acontecer, de
tal modo que o futuro tende a nutrir-se do presente, mais que do passado
distante. A fuso do acontecer com o saber no presente se manifesta no

17 forum almanack braziliense n07 maio 2008


termo Geschichte, que deixa para trs a forma plural das Historien e se
converte em um singular universal. Este fenmeno ocorreu de maneira
mais tangvel ao redor do ano 1800. Retrospectivamente, poderia aparecer
apenas como um interldio quanto proximidade que alcana a histria
com a filosofia ou a poesia. Independentemente disso, o mais importante
na tese de Koselleck reside no fato de que com o aparecimento do neolo-
gismo Histria (Geschichte) (que implica ao mesmo tempo saber da histria
e fazer a histria) aparece tambm a formao de um novo espao de
experincia conhecido como moderno.
Em geral, haveria coincidncia em que esta mudana ocorreu no meio
ibero-americano entre 1808 e 1823, propiciado no tanto por um movi-
mento intelectual como por movimentos sociais e polticos que originaram
52 a desarticulao do imprio espanhol e portugus.52 Assim, as mudanas
A respeito, ver o sugestivo estudo de PIMENTA,
Joo Paulo Garrido. Brasil y las revoluciones de polticas so o que move a transformao semntica da histria, sem que
Hispanoamrica (1808-1822). In: CALDERN, exista uma elaborao intelectual previa.53
Mara Teresa; THIBAUD, Clment (Org.). Las
revoluciones en el mundo atlntico. Bogot:
evidente ainda que a cronologia desta transformao no a
Taurus, Universidad Externado de Colombia, mesma para cada uma das regies examinadas. luz de uma histria
2006. PIMENTA, Joo Paulo G. . Brasil y las econmica e das idias, por exemplo, as mudanas sociais situam-se basica-
independencias de Hispanoamrica. Casteln:
Publicacions de la Universitat Jaume I, 2007. mente durante o perodo das reformas bourbnicas. Estas medidas presumi-
p.13-29. velmente teriam rompido os laos sociais entre diversos grupos e produzido
53 um novo tipo de colonialismo, o qual seria a causa direta dos processos
Que implicaria tal elaborao? uma ques- de independncia.54 inegvel que esta descrio coincide com o projeto
to aberta. Existe, por enquanto, a propos-
ta de CAIZARES-ESGUERRA, Jorge. How de Viscardo y Guzmn, inspirado em autores como Raynal, Montesquieu
to Write the History of the New World. e Thomas Paine. Mas a questo que j no to clara a relao entre
Histories, Epistemologies, and Identities in the
Eighteenth-Century Atlantic World. Stanford:
este argumento e o curso das aes que originaram o desmoronamento do
2001. E evidentemente as verses nacionalis- imprio espanhol e portugus. Se a anlise ideogrfica permite vislumbrar
tas amplamente difundidas da intelectualidade uma linha de continuidade entre o perodo das reformas bourbnicas e o
crioula como precursora da independncia.
das independncias, ao contrrio, uma anlise histrica conceitual mostra,
54
Cf. LYNCH, John. Las races coloniales de la mais exatamente, que h razes suficientes para pensar que somente a
independencia: Amrica Latina, entre colonia partir de 1808, com as Cortes de Cdiz (como efeito da invaso francesa
y nacin. Barcelona: 2001. Se bem que Lynch
da Espanha), aflora a possibilidade da criao de um novo espao de expe-
esclarece ao declarar que nos anos prvios s
independncias a conscincia poltica vinha rincia com implicaes em novos usos da temporalidade. A histria, a
mudando (p. 163). partir de ento, parece passar mais rpido, e assim os padres clssicos de
calcular o tempo tendem a se tornar obsoletos. Seria um momento em que
as relaes entre passado e futuro se deslocam, passam a ser discordantes.
No caso da Venezuela h expresses sintomticas desta mudana.
Miguel Jos Sanz, amigo de Francisco de Miranda, utiliza em 1810 a
metfora da orfandade para descrever a situao da nao: ficaram sem
pais e, portanto, sem a tutela natural. Em um dirio de 1811 pode ler-se
a expresso formulada por Viscardo e disseminada por Miranda sobre o
imprio que exerceu sua dominao com grande ferocidade por mais
de 300 anos. Esta frmula entra na moda durante as guerras de inde-
pendncia at ficar consagrada, em alguns casos como o da Venezuela e
55 Mxico, na Ata constitucional.55 E possvel, surpreendentemente, encon-
Angel Rafael Almarza Villalobos, (Venezuela).
trar esta expresso dos 300 anos no campo contrrio ainda que com
56
BREA, Roberto. El primer liberalismo espaol
outra carga de valor. O espanhol Francisco Martnez Marina, represen-
y los procesos de emancipacin de Amrica, tante nas Cortes de Cdiz, em dois textos, de 1808 e 1813, se volta para
1808-1824. Una revisin historiogrfica del libe- o passado espanhol para resgatar tudo o que de bom nele encontra para
ralismo hispnico. Mxico: 2006. p.225-235.
construir uma monarquia republicana.56 O exposto nos indica duas coisas:
57
Desenvolvi essa situao mais amplamente em 1) o passado tornou-se ambguo e, 2) sobre um duplo anacronismo de sinal
meu artigo jornalstico Apropiacin del pasa- contrario se est erigindo um novo regime de historicidade.57 O passado
do, escritura de la historia y construccin de la
refletido no presente como um espelho comeou a rachar.
nacin en Mxico.

18 forum almanack braziliense n07 maio 2008


No obstante, esta situao apresenta um paradoxo. Os trs sculos que
precedem 1789 no pertencem aos tempos modernos, so algo que se apagou.
Este virar a pgina indica a anulao do passado como um passado exemplar,
e o predomnio do presente orientado para um futuro que serve de modelo.
Aponta para a formao de um espao de experincia que no germinou
fundamentalmente no campo das letras e sim no terreno da formao de
uma nova linguagem poltica e social. Esses 300 anos no se parecem em
nada ao que acaba de nascer e seu desenlace incerto para a maioria dos
seus agentes. Nesse sentido, aquilo que vai tomando forma s se parece a si
mesmo. Instala-se um cenrio em que a histria est como que suspensa.
Durante este perodo se mostra tambm como j acontecia desde
o vero de 1808, diante dos eventos da abdicao de Carlos IV e Fernando
VII , que as autoridades em diversas capitais de vice-reinos demonstram
nervosismo diante da acelerao dos eventos e da falta de informao
sobre o que est ocorrendo na Europa. H testemunhos em que se mani-
festa que a experincia acumulada de vrios sculos deixou de ser funcional
para o presente, uma atualidade que se projeta em termos de horas, dias,
anos. Expresses desse estado de nimo se encontram na Historia de la
revolucin de Nueva Espaa de Frei Servando Teresa de Mier ao utilizar
freqentemente o termo acelerao e seus sinnimos. Outro testemunho de
1813 exclama: O grito de liberdade que se deu em Dolores na noite de 15
a 16 de setembro de 1810, pelo imortal heri D. Miguel Hidalgo y Costilla,
se propagou com a rapidez de um raio por todos os confins do venturoso
Anhuac, que se encontrava sepultado em duro cativeiro quase por trs
58 sculos.58 Assim, as observaes de Peer Schmidt coincidem com a hip-
SCHMIDT, Peer. Sindome preciso no perder
minuto. Percepcin del tiempo en Mxico (1810-
tese geral deste ensaio: a abertura de um novo espao de experincia se
1910). datilografado indito. vincula diretamente s mudanas polticas e sociais que emergem com os
movimentos de independncia. Este comentrio relevante na medida em
que, durante o perodo anterior, a histria se deve, sobretudo, s letras,
literatura, educao do prncipe e de sus sbditos.
No entanto, no devemos esperar que a formao desta nova experi-
ncia do tempo se generalize com a mesma velocidade de um raio ao todo
social. fcil ento limitar esta experincia a um pequeno grupo de funcio-
nrios e ativistas polticos, sociais e militares. De outra forma estes setores
no teriam se preocupado relativamente cedo em empreender campanhas
de moralizao para construir um novo tipo de cidadania, para generalizar
essa experincia. Tal mpeto civilizatrio mostra essencialmente que se
trata de um projeto de futuro. E simultaneamente se tentar descobrir no
passado aquelas experincias anlogas s do presente. o momento em
que as trajetrias das sedes imperiais e coloniais tendero a bifurcar-se.59
59 Cada uma das sedes metropolitanas e subalternas construir, sua maneira,
Na linha seguida por Joo Paulo Pimenta: Dito
de outra forma, defendo que a criao de uma
uma plataforma que restaure ou invente de novo a imagem especular da
idia de histria do Brasil, com traos espec- histria. Trata-se j de gestos modernistas: o passado mobilizado em
ficos em relao histria de Portugal, foi um funo de um futuro aberto, cujo desenlace desconhecido igualmente por
dos motores do desenvolvimento e viabiliza-
o do projeto poltico da independncia. Em cada um dos participantes. Esta nova experincia talvez no impea a sobre-
Espacios de experiencia y narrativa historio- vivncia da velha histria. Regressa a histria como espelho do presente,
grfica en el nacimiento del Brasil independien-
te (Apuntes para un estudio). In: Brasil y Las
mas seguramente com novos contedos. A pergunta saber se este movi-
Independncias de Hispanoamerica. Castell de mento implica tambm na transformao das formas de registrar a histria.
La Plana: Publicacions de La Universitat Jame I,
2007.p. 135.
Surgimento e predomnio da histria contempornea
No contexto das crises imperiais, se desenvolve o neologismo histrico de
histria contempornea. Enquadrada pela crise poltica e social, aparece

19 forum almanack braziliense n07 maio 2008


uma noo que se percebe no Mxico, Argentina e inclusive no Peru j
em 1812: a histria dos ltimos anos mais generosa em lies que toda
60 a histria anterior.60 Sua presena no vocabulrio da poca um sintoma
No caso peruano, cf. Javier Fernndez Sebastin,
artculo sntesis sobre liberal/liberalismo. da distncia que separa seus porta-vozes da experincia de outros tempos,
revelando a perda de aura das histrias remotas, clssicas, renascentistas ou
medievais. Esta nova experincia, por sua vez, vai estabelecendo as bases
para o surgimento do passado como objeto de pesquisa, um passado que j
no capaz de modelar o presente, mas sim susceptvel de ser conhecido.
Assim, importante observar como se pode constatar em vrios autores,
61 peninsulares e no peninsulares 61 que paulatinamente a nica histria
Por exemplo, o espanhol DE LA ROSA, Francisco
Martnez. Cul es el mtodo o sistema preferi- capaz de ensinar algo a histria contempornea, principalmente as hist-
ble para escribir la historia? Revista de Madrid, rias de carter poltico e militar. Ai da Amrica se no aproveita o estudo
segunda serie, tomo II, 1839.
da histria contempornea!, l-se em um semanrio mexicano de 1826.
Ou na Espanha: a histria dos ltimos cinqenta anos contm mais lies
de poltica que a longa srie de muitos sculos; mas se pode afirmar, sem
temor de ser desmentido, que se as naes aprenderam pouco na escola
da adversidade, menos talvez aprenderam os governos. No estranho que
se ouam com indiferena as severas lies da histria, e que procurando
justificativas na diversidade dos tempos e de circunstncias, no se faa a
devida aplicao de verdades muito importantes, mas que se esqueam to
rpido alguns desenganos to amargos; que se fechem os olhos para no
ver os fatos que esto ocorrendo nossa vista, e que em vez de manifestar
a causa de tantos males para aplicar o remdio oportuno, se queira perpe-
62 tuar os antigos males, dificilmente parecer aceitvel para a posteridade.62
DE LA ROSA, Francisco Martnez. El Espritu del
Siglo. Madrid: BAE, 1960-62 (vols. V-VIII), (cita- A ascendncia da histria contempornea, amplificada pelo surgi-
es tomadas de Manuel Moreno Alonso:1979.) mento de histrias filosficas, transformou-se em tribunal de justia do
prprio processo, abrindo uma fenda crescente entre o passado tido como
autoridade e o presente estabelecido como potestade de si mesmo. Trata-
se de um novo programa de histria que afeta especialmente a esfera da
histria civil e poltica, e portanto, que acompanhar de perto a construo
e ressemantizao de outros conceitos, como o de nao. Este programa,
por sua vez, requerer a formao de um novo tipo de relato histrico e,
portanto, de um programa de formao de um novo tipo de historiadores
a servio da nao. Tal necessidade se faz explcita por volta de 1850, por
exemplo, na Argentina na voz de Bartolom Mitre ao fundar o Instituto
Histrico e Geogrfico do Rio da Prata.

A histria como conceito poltico


A partir de 1820 se generaliza a noo de histria como conceito poltico.
Nada simboliza melhor este fato que a autocoroao de Napoleo em 2
de dezembro de 1804 na igreja de Notre Dame: sua autoridade emana de
si mesmo e tem como espectadores apenas as autoridades tradicionais
(dinastia, herana, papado). A selfmade history tem o poder de inaugurar
uma nova tradio dinstica. Dado que o passado deixou de informar o
presente, que os modelos tradicionais do fazer e do dever ser foram
desativados pela nova realeza, necessrio dotar de leis e autoridade (legi-
timao) o novo Estado. Surgem o cdigo civil, penal etc. O esprito refor-
mista informa a sociedade e se faz necessria a Constituio. Ao mesmo
tempo se inaugura um novo regime de historicidade (Hartog). Mas, como
foi sugerido, trata-se apenas de uma das facetas do processo. Ser neces-
srio examinar como esta modernidade est sendo incorporada pelos dife-

20 forum almanack braziliense n07 maio 2008


rentes setores sociais. O decisivo, em qualquer caso, consistir em perguntar
como os diversos agentes vivem e processam a histria de agora em diante.
Na Amrica lem-se os autores espanhis, mas essas leituras se enri-
quecem tambm com as prprias, geralmente escritas fora do pas. Na
produo de idias e, conseqentemente, no debate conceitual, domina a
histria civil e eclesistica, alimentada desde o sculo XVIII pelo desenvol-
vimento da imprensa jornalstica. Mas a histria, apesar de ser importante,
no parece ter uma centralidade tal como comear a ser observado a
partir da crise dos regimes imperiais, no principio da dcada de 1820.
Desde ento se dota o vocbulo histria de um poder quase demirgico, s
equiparvel ao que pode continuar tendo a pastoral eclesistica. Este novo
poder da histria est documentado em um texto publicado no Mxico,
63 em 1822.63 Nele se estabelece que no h boa poltica sem histria e vice-
BARQUERA, Juan Mara Wenceslao. Lecciones
de poltica y derecho pblico para instruccin versa. Este axioma, verdade, recorda o Jovellanos de 1780, ao admitir que
del pueblo mexicano. Mxico: edio fac-simi- o bom funcionamento da poltica repousa no conhecimento do direito e da
lar, 1991.
histria.
A partir de ento h um redimensionamento da histria integrado
cada vez mais no vocabulrio poltico e social. Esta tendncia culmina,
como se mostrou em outros casos, na escrita de uma histria nacional
cannica: Brasil: Francisco Adolfo de Varhagen,Histria Geral do Brasil
(1854-1857); Colmbia: Jos Manuel Restrepo, Historia de la Revolucin
en Colombia (1827); Chile: Claudio Gay, Historia fsica y poltica de Chile
(1846,1852); Espanha: Modesto Lafuente, Historia General de Espaa,
desde los tiempos ms remotos hasta nuestros das (1850); Mxico: Lucas
Alamn, Historia de Mxico desde los primeros movimientos que prepararon
su independencia en el ao de 1808 hasta la poca presente (1849-1852);
Peru: Jos Manuel Valdez y Palacios, Bosquejo sobre el estado poltico,
moral y literario del Per en sus tres grandes pocas, 1844; Portugal:
Alexandre Herculano, Histria de Portugal desde o comeo da monarquia
at ao fim do reinado de Afonso III (1846-1853); Venezuela: Feliciano
Montenegro y Coln, Historia de Venezuela (1837) e Rafael Mara Baralt,
Resumen de la Historia de Venezuela (1841). A esse respeito, a Argentina
parece ser a exceo regra. Durante o perodo no h uma histria seme-
lhante, se bem que o caminho est cheio de reflexes para estabelecer o
programa de uma histria nacional futura.
Dentro de uma perspectiva de longa durao, fica a questo acerca
de se estas histrias nacionais constituem autnticos pontos de partida
ou poderiam ser vistas como o fim de um perodo. De imediato, trata-se
em geral de histrias modeladas sob um esprito mais liberal que providen-
cialista. No entanto, estas histrias no descartam a presena de enfoques
providencialistas. No se trata de uma contradio, s revela-se a sepa-
rao tradicional entre uma histria escrita por Deus, perfeita e completa
por natureza, e uma histria humana incompleta e aberta ao livre do
homem. O sentido universalista da nova histria inclui em seu repertrio
todo tipo de histrias; mas sujeitas agora a uma nova ordem de histori-
cidade, como se registra em um testemunho de Juan Donoso Corts, de
1838: Se o gnero humano, enfim, tem uma histria da qual as histrias
particulares so fragmentos, as revolues que nela se consignam, as
64 catstrofes que nela se descrevem e o movimento progressivo que nela
Citado por CHACN, Pedro Jos. El concepto de
Historia en Espaa (1750-1850). Araucaria, n.17,
se percebe, so obra da casualidade ou efeitos necessrios produzidos
p.15. 2007. por princpios necessrios tambm e por leis providenciais e eternas?.64

21 forum almanack braziliense n07 maio 2008


O conceito de uma histria intrnseca ao prprio devir histrico articu-
lado tambm por Alberto Lista em 1830: A este importante estudo [da
histria] esto ligados o dos diferentes caracteres e espritos das naes,
seus recursos em populao e riqueza, sua educao religiosa e civil, seus
jogos, seus espetculos, suas cincias e artes, seus vcios e virtudes, seus
erros e preocupaes; enfim, tudo o que pertence humanidade (...) Se o
estudo deste ramo interessante de conhecimentos necessrio ao filsofo
racional, ao moralista, ao poltico, ao guerreiro e ao literato, muito mais
ser o da histria ptria, que o que mais lhe importa conhecer: porque se
verdade que a idade presente est prenhe da futura, tambm o ser que,
nos acontecimentos passados, est a origem da atual situao das naes,
na qual pode o homem reflexivo prognosticar at certo ponto qual ser seu
destino; e no importa fazer esta espcie de horscopo de nenhum povo
65 tanto como do seu prprio.65
LISTA, Alberto (1830). Sobre el estudio de la
historia de Espaa. Gaceta de Bayona, n 141,
5 fevereiro. A histria como filosofia da histria
Como se nota, a centralidade da histria durante este perodo se projeta
em um conceito filosfico da histria. No obstante, convm distinguir esta
noo de histrias filosficas dos philosophes franceses. O novo sintagma
passa a ser parte do vocabulrio scio-poltico a partir da dcada de 1830.
A histria deixa de ser uma mera narrao de acontecimentos e se trans-
forma em um conjunto de novas experincias e categorias explicativas.
significativa, por exemplo, a evoluo em relao distino entre histori-
grafo (antiqurio) e historiador moderno. Enquanto o historigrafo relata
acontecimentos, rene materiais, o historiador seleciona, ordena, examina
os fatos, julga os homens e suas coisas. O historiador costuma ser menos
adulador e mais imparcial que o historigrafo. Um dicionrio de 1850-53
acabou por estabilizar no Brasil o novo conceito de histria entendido como
um singular coletivo.
Parece haver uma coincidncia em quase todos os trabalhos: o poltico
e o social, mais que as linguagens puras, so deflagradores da necessidade
de buscar novas frmulas para descrever as novas situaes. O surgi-
mento do novo conceito de histria na Alemanha na busca da origem de si
mesma, por outro lado, se relaciona tambm com uma reao germnica
influencia latina (Herder). A Historie latina tender a ser substituda pelo
vocbulo alemo Geschieht. No parece encontrar-se uma reao similar
no contexto ibero-americano. Inclusive o abandono do latim como lngua
franca a favor das lnguas vernculas passa de modo indefectvel pelo filtro
ou pela marca impressa do latim.
Nesse sentido se postularia que o aparecimento de uma nova noo
de Histria, como a do neologismo Opinio Pblica, se apresenta como uma
forma de enfrentar e resolver os novos problemas do exerccio e represen-
tao da autoridade pblica. No caso da Opinio Pblica, esta surge como
substituto do Soberano ausente ou Cabea do organismo social. No caso
da Histria, esta se apresenta como uma forma de responder a um futuro
incerto, quer dizer, um futuro que deixou de se pautar no social e no pol-
66 tico mas no no religioso pelo passado.66 Trata-se de um lapso em que
Ainda que seja previsvel que o religioso (a
experincia religiosa) tambm seja afetado. o passado tornou-se questionvel e, portanto, deixou de ser modelo de
imitao. Mais especificamente, o novo conceito de histria surge como
reao contra a histria humanista plasmada durante o Renascimento,
por um lado, e como uma reao historicista ante as verdades da histria
sagrada, por outro.

22 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Dentro deste processo aparece a crescente importncia que vieram
67 ganhando as cincias experimentais ou da natureza,67 que implica na perda
HAZARD, Paul. La crisis de la conciencia euro-
pea 1680-1715. Madrid: 1988. do halo mgico ou sagrado que a natureza ainda possua como obra criadora
de Deus. A histria natural, base da fsica, cumprir a esse respeito um papel
primordial entendida como a capacidade para contemplar a natureza regulada
por princpios objetivos. Esta aptido desenvolvida inicialmente entre os natu-
ralistas ser logo trasladada para o mbito da natureza humana, uma natu-
reza no inata e imutvel, mas sim perfectvel. Esta transposio do mbito
natural ao cultural abre a possibilidade da formao de uma histria sem mais
ou histria geral, cujo fundamento deixa de ser externo ao prprio devir. A
histria aparece ento como um processo regulado por si mesmo e, portanto,
capaz de compreender-se a partir de si mesma.
Segundo Koselleck, tal fenmeno deu-se na Alemanha como resul-
tado de um processo de reflexo interna entre os letrados, assim como de
maneira paralela pode haver se apresentado na Frana da Ilustrao. Por
outro lado, no caso ibero-americano, pareceria que a suspeita de um novo
uso da palavra histria no produto de um processo imanente, mas apre-
senta-se como um cheque em branco relacionado com o pas que se aspira
ser; no tanto o resultado de uma experincia, mas projeta-se como a
abertura de novas possibilidades.
Poderia parecer que na descrio oferecida por Koselleck h uma
espcie de relato teleolgico: o caso alemo prefigura no mbito lingstico
o que ocorreria depois no caso dos fatos polticos e sociais. A autocoroao
de Napoleo poderia simbolizar o estabelecimento desse ponto zero ou
nascimento da nova forma de historicidade, uma forma que j no precisa
do passado dinstico e cannico para existir, para obter sua legitimidade e
aprovao. Mas esse incio que marca um ponto de ruptura radical com as
formas do passado acarreta, por sua vez, um paradoxo: de que maneira se
explica essa devoo e fascinao pelo passado que emergir e se projetar
de muitas maneiras no futuro desse passado, nossa modernidade? Assim, a
emergncia de um novo conceito de histria se realiza no contexto de uma
grande ambivalncia: auto-suficincia em relao ao presente e ao mesmo
tempo devedora e necessitada desse passado para dar ao presente o apoio
do qual carece. O problema que se trata, em principio, de um passado j
esvaziado de seu contedo moralizador tradicional.
Em termos gerais, o caso espanhol mostra vrias coincidncias com
o brasileiro quanto evoluo do termo. Na Espanha no se encontra a
histria filosfica que caracterizaria o novo uso do termo, a no ser at as
obras de autores como Donoso Corts e Alberto Lista, ou seja, entre 1830
e 1850, aproximadamente. No caso argentino, somente com Sarmiento
(1851), Mitre (1857) e Vicente Fidel Lpez (1845) que se perfila o uso filo-
sfico da histria. No Mxico, a obra de Jos Mara Luis Mora, Mxico y sus
revoluciones (1836) representativa desta tendncia. O mesmo no Chile,
onde as reflexes de Andrs Bello so ilustrativas da presena da inflexo
filosfica na histria: s pelos fatos de um povo individualizados, vivos,
completos, podemos chegar filosofia da histria desse povo.
Pareceria que a coexistncia de uma linha clssica e outra moderna
tende a perder-se no momento em que se desenvolve um discurso filo-
sfico da histria; ou seja, quando a histria emerge no horizonte como
um problema. evidente que se os atores no experimentam a histria
como ruptura, se privilegiar a idia de uma continuidade entre passado

23 forum almanack braziliense n07 maio 2008


e presente, condio para que o discurso histrico cumpra uma funo
magisterial e pedaggica. Ao mesmo tempo, no contexto do processo de
independncia se mostra o surgimento e predominncia da histria contem-
pornea na qual, no entanto, continuam assumindo-se valores prprios da
histria do antigo regime. S implicitamente se reconhece que a histria
cumpre sobretudo uma funo poltica, mais que cognitiva.
Talvez Facundo. Civilizacin y barbarie (1845), de Domingo Sarmiento,
seja um caso paradigmtico da transformao ocorrida na semntica da
histria. Evidentemente Sarmiento representativo de uma noo tal
como a descrita por Koselleck para a Alemanha. Ao ser nomeado Diretor de
Histria do Ateneo del Plata, Sarmiento declara em 1858: () no chegamos
a pocas definitivas em que as sociedades tenham tomado parte, como
o viajante que descansando j debaixo do teto hospitaleiro, dirige retros-
pectivos olhares para o caminho que andou. Ns escrevemos a histria
68 caminhando.68 Esta declarao descreve de maneira contundente a nova
Grifo do autor. Em Fabio Wasserman Historia.
experincia da temporalidade. A histria, orientada em princpio diacroni-
camente, acabou por sincronizar-se com o espao onde escrita. O texto
de Vicente Fidel Lpez (1845) revela igualmente o desenvolvimento de
uma nova sensibilidade em relao histria: () a histria a represen-
tao cientfica e literria de todos os fatos que modificam o modo de ser
das naes. (...) Nesta cincia est envolvida nada menos que a revelao
da natureza do homem e da sociedade () Na poca em que vivemos, temos
todos uma necessidade indispensvel de estudos histricos. Todos somos cida-
dos capazes de obter um posto eminente na direo dos Estados, e no h
nada mais necessrio, para dirigi-los bem, que conhecer sua natureza, para no
violent-la nem permitir extravios perigosos. Assim, pois, o estabelecimento do
Governo Representativo fez que a histria que antes no era mais que a cincia
dos prncipes seja hoje a cincia dos cidados [].

Para concluir
Neste ensaio, finalmente, se procurou ressaltar mais as coincidncias que
as diferenas mostradas nos nove casos examinados. Recorreu-se hip-
tese desenvolvida por Koselleck para iluminar o trajeto alemo em direo
histria moderna, e encontrou-se que o caso ibero-americano no est
muito distante do mesmo trao, ainda que os fatores, sua combinao e seu
peso especfico possam diferir em cada um dos casos estudados. Portanto,
o que se tratou de desenhar aqui uma hiptese geral para continuar
investigando e pontuando as particularidades de cada um dos processos.
Por isso ainda prematuro tentar lanar concluses definitivas.
Em geral, se prope que as coincidncias existentes se devem, em boa
parte, ao fato de compartilharem referncias intelectuais e polticas afins.
Para isso a imprensa e sua insero em alguns lugares no momento das
revolues ocupou um papel central. Dessa forma se favorece a circulao
de textos impressos e a informao que permite que o mesmo possa ser
lido simultaneamente em diversos lugares. Haveria que detalhar ainda mais
a recepo ou as formas de adaptao e traduo de obras estrangeiras
que se realizam em cada situao. Haveria que examinar tambm como
as mesmas denominaes podem adquirir valoraes distintas, segundo
circulem em lngua espanhola ou portuguesa.
Foi possvel apreciar que a formao do espao de experincia conhe-
cido como moderno em sentido estrito comea a ser gerado aproxima-

24 forum almanack braziliense n07 maio 2008


damente em 1808 e se manifesta no aparecimento de novos sintagmas
relacionados com a palavra histria, tais como, histria contempornea
e filosofia da histria. Isto ocorre em quase todos os casos at depois de
1820, de modo mais claro entre 1830 e 1850. Assim, se pode postular que a
transformao semntica da histria na Amrica Ibrica passa pela redefi-
nio dos projetos imperiais espanhol e portugus. com as independncias
que se inicia um processo de re-elaborao conceitual da herana imperial
no seio do vocabulrio poltico e social. Na medida em que o futuro espe-
rado no se manifeste, a experincia moderna da histria ir assumindo
o perfil de uma permanente transio. Como uma forma de compensar a
instabilidade, sero tecidas histrias gerais que expliquem as origens da
nao assim como permitam vislumbrar o futuro esperado. Os relatos hist-
ricos adquiriro nesse sentido, um carter filosfico. As diferentes formas
que adquiram dependero do lugar que se ocupe ou se ocupou no trajeto,
como parte de um imprio ou, caso contrrio, como uma ex-colnia.

Recebido para publicao em


fevereiro de 2008

25 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Historia, experiencia y modernidad
en iberoamerica, 1750-18501

Guillermo Zermeo Padilla Resumen


Centro de Estudios Historicos, Basados en la propuesta de Reinhart Koselleck se examinan nueve casos
El Colegio de Mxico iberoamericanos para comprobar si en esta regin hubo o no la experiencia
de la historia conocida como moderna. Esta nueva experiencia se distin-
guira por desarticular y reconfigurar las relaciones clsicas de tempo-
ralidad. Nuestra hiptesis a partir de los resultados obtenidos tiene una
respuesta afirmativa. Si bien, se pueden advertir traslapes y un desarrollo
no necesariamente uniforme. En especial, esto se sugiere al poner en juego
y comparar las experiencias histricas de los antiguos centros imperiales
(Madrid y Lisboa) y las antiguas colonias (Argentina, Brasil. Chile, Colombia,
Per, Mxico, Venezuela).

1
Extiendo de manera ms puntual mi agra-
decimiento a Sergio Campos Matos, Javier
Fernndez Sebastin, Valdei Lopes de Araujo,
Joao Paulo Pimenta, Peer Schmidt y Vctor
Samuel Rivera, quienes me permitieron mejorar
versiones previas con sus comentarios y suge-
rencias crticas.

26 forum almanack braziliense n07 maio 2008


En este ensayo se intenta realizar una sntesis comparativa de la evolucin
del trmino historia y su relacin con la formacin de un nuevo espacio
de experiencia caracterizado como moderno. Es un ejercicio hecho desde
nuestro mbito lingstico y cultural enmarcado y enriquecido por las
contribuciones del historiador alemn Reinhart Koselleck. El anlisis se
basa fundamentalmente en las aportaciones hechas sobre nueve pases:
Fabio Wasserman (Argentina), Valdei Lopes de Arajo/ Joao Paulo Pimenta
(Brasil), Jorge Orlando Melo (Colombia), Aldo Yvar Meza (Chile), Pedro
Jos Chacn Delgado (Espaa), Guillermo Zermeo (Mxico), Vctor Samuel
Rivera (Per), Srgio Campos Matos (Portugal) y ngel Rafael Almarza
2 Villalobos (Venezuela).2 Salvando la responsabilidad propia de quien esto
Los resultados de estos estudios se publicarn
prximamente en el Diccionario Poltico y Social escribe, considero que en esencia se trata de un ensayo colectivo. Las
Iberoamericano. Conceptos polticos en la era contribuciones mencionadas nos permiten a todos mirar ms all de nues-
de las independencias, 1750-1850, Madrid,
tras fronteras culturales, lo cual no es poca cosa.
Centro de Estudios Polticos y Constitucionales.
En esta ocasin, primeramente me voy a permitir presentar una
sntesis de la propuesta o hiptesis general desarrollada por Koselleck. Sus
textos son del dominio pblico, y la mayora de ellos al alcance en nuestra
lengua desde hace algunos aos. As, mi acercamiento slo tiene la funcin
de circunscribir los mrgenes sobre la cual se intentara dilucidar el ingreso
del mundo iberoamericano en la modernidad. Se trata de un mbito cultural
plagado de equvocos, en general rodeado todava de una cierta leyenda
negra que, paradjicamente, tiene vigencia al mismo tiempo en que se
van dando las condiciones para la formacin un nuevo tipo de experiencia
histrica o de temporalidad descrita como moderna.
Establecido el marco conceptual caracterstico de los conceptos
modernos de historia y modernidad, es posible pensar y plantear los
mrgenes en los que es legtimo abrir el comps para la comparabilidad
3 entre diversos tipos de experiencias de la historia sostenidas en lenguajes
Por ejemplo, un historiador mexicano hacia
1950 escribe: Creemos que en la Reforma est
y culturas limtrofes. Como se dijo, para el mbito alemn el trabajo de
la clave de la Modernidad; en la cual diga- dilucidacin ha sido realizado entre otros por Koselleck, una labor que en
mos aunque de pasada- aun nos encontramos nuestro mbito es posible iniciarlo contando con la colaboracin de quienes
los pueblos hispnicos, no por casualidad ni
por cortedad de luces, un poco como a rega- forman parte activa de este proyecto. Por eso estas lneas tienen el prop-
adientes o como huspedes a veces extra- sito principal de iniciar un trayecto de investigacin ms que sealar el
os y, las ms, morosos. No ser, pues, ocioso
aadir que en la Reforma est la llave de la
punto de llegada; se trata slo de indicar un punto de arranque para seguir
Antimodernidad hispnica. ORTEGA Y MEDINA, avanzando en este tipo de investigaciones, en particular, sobre el concepto
Juan. Reforma y modernidad. Mxico: Alicia de historia.
Mayer Gonzlez ed., 1999. p. 23. Para un exa-
men de las paradojas inscritas en la moder-
nidad moderna vase, LUHMANN, Niklas. Lo PREMBULO METODOLGICO
moderno de la sociedad moderna: compleji-
dad y modernidad, de la unidad a la diferencia.
La modernidad como concepto histrico
Madrid: Trotta, 1998. p.131-153. Como se anuncia en el ttulo, a lo largo del escrito se pone especial nfasis
4 en tres conceptos aledaos: historia, experiencia y modernidad. La mencin
SEBASTIN, Javier Fernndez. Modernidad. IN: de esta ltima nocin contiene particularmente una carga polmica por lo
SEBASTIN, Javier Fernndez y FUENTES, Juan
Francisco (orgs.). Diccionario poltico y social
cual se exige desde el inicio su clarificacin.3 Modernidad es un trmino
del siglo XIX espaol. Madrid: Alianza Editorial, actualmente en boga, de uso corriente que sirve bsicamente para referirse
2002. p.453-462. KOSELLECK, Reinhart. a lo ms actual, lo ms nuevo. Su uso ms o menos constante muestra que
Vergangene Zukunft. Zur Semantik geschicht-
licher Zeiten. Frankfurt: 1979. p.302; Versin se trata de un trmino que sirve para describir la dinmica de las socie-
en espaol: Futuro Pasado. Para una semnti- dades contemporneas. Pero su aparicin como un sustantivo genrico es
ca de los tiempos histricos. Barcelona: 1993.
p.289. En el trmino modernidad (Modernitt)
relativamente reciente como se advierte en el Diccionario poltico y social
se sintetiza cualquier evento relacionado con lo del siglo XIX espaol. En lengua castellana quizs sea el filsofo Jos Ortega
reciente, lo actual, lo moderno. La aparicin del y Gasset quien lo consagra a partir de la dcada de 1910. En cambio en
concepto seala la condensacin de una expe-
riencia compleja, multifactorial. lengua alemana su aparicin se registra a partir de 1870.4

27 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Frente a una nocin de modernidad fundada en una historia de las
ideas y que remite su origen a las guerras de religin del siglo XVI aqu
se contrapone una nocin de modernidad fundada en una historia de los
conceptos. De acuerdo con el primer enfoque prevalece una lnea de conti-
nuidad entre las experiencia del siglo XVI y las del XX. Por el contrario, la
Begriffsgechichte permite mostrar precisamente las discontinuidades a
travs del anlisis del lenguaje o de los actos de habla. Desde esta pers-
pectiva sera as impropio hablar de orgenes de la modernidad en el siglo
XVI al no encontrar en el vocabulario de la poca el uso de la palabra
modernidad, tal como ser desarrollado a partir del siglo XIX. Una nocin
moderna de lo moderno alimentada y proseguida retrospectivamente por
historiadores, filsofos o antroplogos modernos. Desde la situacin de
la historiografa actual se trata de una elaboracin intelectual que impide
distinguir los rasgos propios de la cultura que domina y marca a quienes
5 habitaron el mundo a parir del siglo XVI.5 Es desde esa modernidad implan-
Desde la sociologa de sistemas Niklas Luhmann
es uno de los autores que con mayor radicalidad tada de lleno en el lenguaje del siglo XX que Ortega y Medina (cita 2)
plantea los problemas no slo histricos, sino realiz su ejercicio retrospectivo para intentar describir las anomalas del
ante todo lgicos, para describir lo que sucede
proceso iberoamericano con respecto al de las culturas del norte de Europa.
al interior de esta modernidad moderna y sus
consecuencias. Vase al respecto LUHMANN, Aqu se sostendra que los orgenes de la modernidad se remontan al
Niklas. Lo moderno de la sociedad moderna: lapso que va de fines del siglo XVIII al siglo XIX, y que los indicios de esta
complejidad y modernidad, de la unidad a la
diferencia. Madrid: Trotta, 1998. p.131-153. mutacin semntica se localizan en el vocabulario de sus contemporneos.
6
La hiptesis sera la siguiente.
Al respecto es de inters el libro de LOMNITZ, a) La nocin de modernidad se relaciona estrechamente con la de
Claudio. Modernidad Indiana. Nueve ensayos
sobre nacin y mediacin en Mxico. Mxico,
experiencia ya que se trata de una categora histrico cualitativa y
1999. p.9-12. Si bien en una primera instancia no meramente cronolgica.6 Este rasgo distintivo consiste en que el
recupera la dimensin cualitativa de la nocin trmino ya no designa solamente a lo nuevo, sino que se presenta
de modernidad (Weber y Habermas), sin embar-
go no logra desprenderse del esquema que sita como una experiencia indita que no encuentra semejanzas con
su origen en el siglo XVI, con la consecuen- otras anteriores. Por esa razn el pasado comienza a deja de tener
cia de que Mxico aparece a veces moderno y
otras veces antimoderno. En esta versin parece
funciones normativas en el presente. As, la aparicin de un tiempo
todava dominar una concepcin instrumental especficamente moderno implica la creacin de un nuevo espacio de
de la modernidad aparejada con moderniza- experiencia fundado menos en la emulacin del pasado y mucho ms
cin. Al final el trmino modernidad aparece
como una nocin ideolgica, y no tanto como en futuros proyectados. Esta discordancia entre el pasado conocido y
una experiencia de temporalidad. el futuro deseado genera un discurso histrico que paradjicamente lo
7 aleja progresivamente de las pocas pretritas.7
KOSELLECK, Reinhart. Vergangene Zukunft.
Zur Semantik geschichtlicher Zeiten. Frankfurt: b) El rasgo distintivo de esta modernidad entonces es su relacin con
1979. p.310, (Versin espaola, p.296-7). la temporalidad. En la vida cotidiana el tiempo fluye como un conti-
Adems, GRUMBRECHT, Hans Ulrich. A History
of the Concept Modern: Making Sense in Life
nuum para todos. El maana es transformado por el hoy en un ayer.
and Literature. Minneapolis: 1992. p.79-110; En la historiografa premoderna, por ejemplo, se registran y fijan por
OSBORNE, Peter. Modernity is a Qualitative, Not escrito los sucesos cronolgica y acumulativamente. El presente existe
a Chronological Category. New Left Review,
London, 192, p.65-84. slo como el lmite de los sucesos narrados. De acuerdo con presentes
8
ulteriores se irn aadiendo y completando las relaciones. Sin aden-
En una historiografa acumulativa dominada por trarse en el anlisis de la retrica de los textos estos relatos histricos
la cronologa la periodizacin no remite a las transmiten la impresin de un presente continuo enriquecido con los
novedades del tiempo en el que se encuentran
los historiadores, sino a los nuevos datos pro- hechos del pasado que se ampla y extiende de manera progresiva.8
porcionados por el pasado. Tambin dejan ver la formacin de un espacio de experiencia ms o
menos homogneo y constante. Por esa razn a lo ms reciente no se
le otorga un peso especfico, bien porque las historias se repiten en
9
KOSELLECK, Reinhart. Op.Cit., p.311; (Version su estructura o porque antes del fin del mundo no es esperable que
espaola p.297-8). suceda algo completamente distinto.9 Para que esto suceda, siguiendo
10 a Koselleck, hace falta que la expectativa cristiana del juicio final
Ibidem, p.315; (version espaola p.301). pierda su carcter de presente continuo.10 Y esta reflexin, incluso,

28 forum almanack braziliense n07 maio 2008


no est desarrollada enteramente durante el llamado siglo de la Ilus-
tracin. En el estudio de Koselleck sta comienza a presentarse sola-
11 mente hasta despus de 1789. Un sentido del tiempo como aceleracin
KOSELLECK, Reinhart. Vergangene Zukunft.
Zur Semantik geschichtlicher Zeiten. Frankfurt:
independizado del esquema escatolgico cristiano comienza a cobrar
1979. p.318-21; ( version espaola p.305-7). relevancia solamente a partir del primer decenio de 1800, asociado a
Koselleck utiliza en alemn la expresin neueste la resemantizacin de antiguas palabras como revolucin, progreso,
Geschichte y no gegenwrtige Geschichte que
presupone la neue Geschichte o historia ms desarrollo, crisis, espritu del tiempo, todas ellas que traducan la
reciente sinnimo de moderna. De tal modo que nueva experiencia del tiempo en trminos de movimiento.11
adems de la nocin moderna que diferencia a
la poca de la antigua y medieval, se introduce Es de notar adems que la modernidad -en tanto que nocin
otra ms: la ms nueva o ms reciente, que no cronolgica sino cualitativa o de experiencia alimentada por las
Ranke sita a partir de la revolucin america-
na y francesa. El sufijo ste deja ver que se deja expectativas de futuro- no es constitutiva todava de la discusin
atrs el comparativo ere, para designar que se historiogrfica del siglo XVIII. S lo es, en cambio, la integracin de un
trata de una historia acabada, propia, diferente,
concepto de modernidad que permite diferenciar la propia poca de
que no se asemeja a otra. La diferencia entre el
neue Zeit y el neueste Zeit sealara entonces el otra como la Edad Media cuya duracin no va ms all de tres siglos.12
momento en el que la modernidad comienza a Colofn de este proceso es la aparicin de la nocin de historia
sostenerse sobre s misma.
contempornea al interior de la historia moderna hacia 1775, indicando
12
con ello un cambio en la percepcin del tiempo como aceleracin.
Ibidem, p.317-8; (version espaola p.303-4).
Una expresin historiogrfica de esta moderni- c) Asimismo se puede ver la evolucin del concepto moderno ligado al
dad propia de la segunda mitad del siglo XVIII
es el trabajo de RANKE, Leopold Von. Pueblos y
de historia. Su trayectoria va de las Historien o crnicas tradicionales
Estados en la historia moderna. (tr. Wenceslao asociadas a un espacio de experiencia que permanece fundamental-
Roces). Mxico, FCE, 1979 (1 ed. en espaol de mente idntico consigo mismo; pasa luego al de historia entendida
1948). Se trata de una compilacin de traba-
jos de Ranke publicados en Alemania en 1945, como un proceso autnomo hasta desembocar en un tiempo carac-
de tal modo que el ttulo probablemente no sea terizado como moderno sin ms, que depende cada vez menos del
autora del propio Ranke. Solamente el cap-
tulo dedicado a la Epocas en la Historia si
pasado y ms del futuro.
est tomado de una obra editada en 1888, un d) Se trata de una experiencia global que atraviesa tanto a pases metro-
periodo en el que el concepto de modernidad
ya estaba diseminado, con el ttulo Sobre las politanos como a las provincias imperiales. La resemantizacin del
pocas de la historia ms reciente o moderna vocablo historia, al lado de otros conceptos vecinos como progreso y
(ber die Epochen der neueren Geschichte). Es
cultura, sera uno de los indicios de la creacin de un nuevo espacio de
el esquema propuesto por obras como las de
Ranke en el que se inspira el trabajo mencio- experiencia que imprime su sello a esta poca.13
nado arriba de Ortega y Medina para pensar el
complejo ingreso de los pases iberoamericanos
e) Derivado de lo anterior, la forma como hasta la dcada de 1950 se
en la modernidad. conceba a la modernidad no hace sino proseguir un esquema de
13 periodizacin fabricado durante la segunda mitad del siglo XVIII, en
SEBASTIN, Javier Fernndez. Modernidad. IN: el cual se enfatiza su carcter cronolgico, dejando fuera su carcter
SEBASTIN, Javier Fernndez y FUENTES, Juan
Francisco (orgs.). Diccionario poltico y social
cualitativo relacionado con la nocin de experiencia temporal.14 Sin
del siglo XIX espaol. Madrid: Alianza Editorial, este aspecto, en la hiptesis crtica que nos propone Koselleck, la
2002. p.453-462. modernidad no acaba de comprender lo que implica ser parte de
14 la modernidad. Pero, como se sugiri, una nueva caracterizacin
La explicacin de ello radica en el hecho en que
toda poca es ciega al momento de observar. La de la modernidad slo es posible si a la cronologa se le adjunta su
poca experimenta la vivencia de la aceleracin carcter cualitativo.15 As, sta se debe menos a fenmenos puramente
del tiempo, pero no consigue ver la aceleracin
externos, y ms a la manera cmo stos van siendo procesados. En ese
misma.
sentido, ms que a la historia econmica, la comprensin de la moder-
15
Kant ya haba observado que la cronologa nidad como experiencia temporal pertenece al espacio de la historia
deba establecerse de acuerdo con la historia, intelectual y cultural. Se relaciona con el proceso de interiorizacin de
y no sta segn el desarrollo de la cronologa.
un nuevo tipo de experiencia no reducible a individuos aislados, sino
Este giro presupone la separacin de una crono-
loga vinculada al ciclo de la naturaleza y al de a la sociedad en conjunto. Una de las caractersticas de esta moder-
la sucesin de las dinastas reinantes. Preparado nidad a diferencia de la modernidad humanista o renacentista consiste,
por Vico, aade Koselleck, estaba naciendo un
tiempo especficamente histrico. KOSELLECK, precisamente, en sincronizar lo que hasta entonces pareca que no
Reinhart. Futuro Pasado. Para una semntica de tena que ver una cosa con la otra. En ello radica la fuerza del nuevo
los tiempos histricos. Barcelona: 1993. p.308
vocabulario social y poltico propio de esta modernidad: su conversin
en conceptos singulares y universales a la vez.

29 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Lenguaje e historia
Una premisa metodolgica central de la Begriffsgeschichte es postulada
por Koselleck al inicio de uno de sus ensayos. Sintetiza su programa en una
frase tomada de Friedrich Schlegel cuando ste reflexionaba acerca de qu
era, cmo se conoca y cmo se deba escribir la historia?: No se puede
decir que algo es, sin decir lo que es. Esto es, no hay mundo sin lenguaje.
Al pensar los hechos, estos ya de suyo se refieren a conceptos. Y esto no
16 es una cuestin indiferente: sin conceptos no hay mundo.16
KOSELLECK, Reinhart. Vergangene Zukunft.
Zur Semantik geschichtlicher Zeiten. Frankfurt: Los nexos entre decir y hacer cobran especial relevancia en este
1979. p.349; Versin en espaol: Futuro Pasado. proyecto historiogrfico, puesto que no hay mundo sin lenguaje, ni lenguaje
Para una semntica de los tiempos histricos.
sin mundo. Por ejemplo, en las lenguas germnicas e indogermnicas, en
Barcelona: 1993. p.333.
la raz del trmino mundo (Welt, World) ya est metido el hombre (Wer),
17
KOSELLECK, Reinhart; GADAMER, Hans-Georg. explica Gadamer. Mundo es mundo humano, del hombre.17 Por consi-
Historia y Hermenutica. Barcelona: 1997. p.117. guiente, el mundo no es un objeto dado de antemano (tal es la crtica de
Kant a toda clase de metafsica dogmtica), y en consecuencia no puede
ser explicado como un todo utilizando las categoras de la ciencia expe-
rimental. Ms bien, afirma Gadamer, el mundo existe como horizonte de
posibilidades, abierto, al tiempo que se busca acotarlo y ganar orientacin.
Esto es realizado por medio del lenguaje y de la comunicacin. La posicin
del hombre, intermedia entre un ser vivo de la especie animal y humana,
18 lo sita por encima de las lneas del instinto natural de sobrevivencia.18 Lo
Ibidem, p.118
hace ver fundamentalmente como un ser hablante. Gadamer denomina a
esta esfera lingisticidad, como especfica del ser humano, no reducible
exclusivamente al mundo de los textos, la cual de acuerdo con Aristteles
establecera la pauta principal para diferenciar la condicin del ser humano
de otros seres vivos.
Por tanto, adems de las categoras histricas para discernir el carcter
y sentido de la accin social y poltica, se requiere un tipo de categoras
suprahistricas como el de la lingisticidad, ya que los conceptos propios
del historiador son insuficientes para establecer las diferencias con las
sociedades animales. En estas se encuentran tambin las relaciones de
poder cifradas en antagonismos tales como, arriba/abajo, supremaca/sumi-
sin, dentro/fuera, inclusin/exclusin. Siguiendo a Gadamer, el estudio de
las sociedades animales (etologa) sera muy til para ensearnos acerca de
las grandes similitudes existentes entre el reino animal y el humano; pero
19 al mismo tiempo para dejar ver las diferencias. Y estas se realizan no de
Francois Hartog da un paso adelante al pro-
ponernos la nocin rgimen de historicidad manera natural, sino en el mbito del lenguaje.
como una herramienta heurstica que contri- Corolario de esta premisa es que slo por medio de la observacin y
buya a aprehender mejor no al tiempo, ni todos
el anlisis del lenguaje es posible acceder al espacio de experiencia propio
los tiempos, ni el todo del tiempo sino, princi-
palmente, momentos de crisis del tiempo, aqu de cada poca. Permite observar la manera como las sociedades procesan
y all, justo cuando las articulaciones entre el sus relaciones con la temporalidad. De esa manera la modernidad entendida
pasado, el presente y el futuro dejan de parecer
obvias; HARTOG, Franois. rdenes del tiem- como una forma particular de experiencia slo es tematizable a partir de la
po, regmenes de historicidad. Historia y Grafia, observacin de la evolucin de las palabras y su transformacin semntica.
Mxico, 21, 2003. p.98. Aqu lo relevante es el
Koselleck sita esta transformacin del sentido de temporalidad durante el
nfasis dado al hecho de detectar los momen-
tos de crisis del tiempo, como el que domina en lapso de 1750-1850.19
la actualidad. En el diagnstico de Hartog des- En ese sentido, la Begriffsgeschichte proporciona una de las formas
pus de pasar revista a tres regmenes de his-
toricidad (heroico, clsico y moderno) se estara posibles para adentrarse en la historia a travs de la evolucin y transfor-
en medio de la crisis del rgimen moderno de macin del significado de las palabras. Situar esta exploracin en el marco
historicidad, foco de atencin de nuestros an-
de la modernidad implica, por tanto, intentar observar el momento y el
lisis. Vase su libro HARTOG, Franois. Rgimes
dhistoricit. Prsentisme et expriences du contexto en el que se fue gestando un nuevo vocabulario apropiado a esa
temps. Paris: 2003. experiencia, dejando ver asimismo un nuevo posicionamiento respecto del

30 forum almanack braziliense n07 maio 2008


mundo y sus posibilidades. Ese es el marco general en el cual se desarrolla
la principal hiptesis que orienta esta investigacin.
Si se ha desechado la opcin de comprender a la modernidad como un
proceso continuo que abarca cinco siglos se debe a que no ha sido capaz
de orientarnos en torno al sentido de temporalidad que la constituye. Su
rechazo no significa que no sea posible reconocer elementos tcnicos que
juegan un papel fundamental en la composicin de ese nuevo espacio de
experiencia. Pero ms que como elementos ordenados secuencialmente en
trminos causales, la manera como se agrupan establece una diferencia o
separacin con el momento en que aparecieron. Por el contrario, si se parte
de la periodizacin propuesta por Koselleck (1750-1850) para identificar el
cambio o mutacin del sentido del tiempo (un nuevo rgimen de histori-
cidad en trminos de Hartog) entonces se exige mostrar las relaciones que
puede haber entre historia y experiencia.

Historia y experiencia
Koselleck se enfoc a dilucidar y esclarecer la transformacin semntica de
la palabra historia durante este periodo como indicio de la formacin de un
nuevo espacio de experiencia. En su indagacin es inseparable la observa-
cin del uso del lenguaje de los contemporneos (el lenguaje del pasado)
y el uso de un lenguaje propio del historiador (el lenguaje del presente).
Pues es evidente que la palabra historia y sus variantes se encuentran en los
textos del pasado, pero no as nociones tales como espacio de experiencia
20 y horizonte de expectativas.20 Estas categoras postuladas a priori antes
KOSELLECK, Reinhart. Vergangene Zukunft.
Zur Semantik geschichtlicher Zeiten. Frankfurt: de toda experiencia- son las que permitiran establecer los nexos posibles
1979. p.349-375; KOSELLECK, Reinhart. Futuro que hay entre lenguaje y experiencia, y a la vez, las que abren la posibilidad
Pasado. Para una semntica de los tiempos his-
de comparacin entre diversos tipos de experiencias histricas.
tricos. Barcelona: 1993. p.333-357.
En la hiptesis de Koselleck existe una relacin estrecha entre la
aparicin del neologismo Geschichte (historia como acontecer) -que
paulatinamente se va imponiendo al concepto tradicional Historie (historia
como relato)- y la formacin de un nuevo espacio de experiencia con su
respectivo horizonte de expectativa. Ambas expresiones han sido deri-
vadas de las categoras kantianas del conocer (espacio y tiempo). Y la cues-
tin metodolgica central consistira en aprender a distinguir las diversas
formas de coordinacin que pueden darse entre experiencia y expectativa,
entre pasado y futuro. Con este procedimiento heurstico compartido
lo ms seguro es que se constataran la diversidad de experiencias que
21 pueden darse dentro de lo mismo.21 La condicin inicial de esta clase de
As, Tocqueville cuando visit a los Estados
Unidos pudo constatar no que la cultura observacin consiste en reconocer la dimensin temporal de toda exis-
observada era superior a otras, sino que sta tencia humana. As para Koselleck la experiencia es un pasado presente
era diferente a lo observado histricamen-
(gegenwrtige Vergangenheit), cuyos acontecimientos han sido incorpo-
te. TOCQUEVILLE, Alexis de. La democracia en
Amrica. Mxico: 1957. p.643-644. rados (einverleibt) y pueden ser recordados (erinnert). En la experiencia
se fusionan tanto la elaboracin racional como los modos inconscientes
del comportamiento que no deben, o no debieran ya, estar presentes en el
22 saber.22
KOSELLECK, Reinhart. Op.Cit, p.338.
Es evidente que al momento de llegar Europa a Amrica se encontr
con otra cultura, que ese mundo no era como Europa. Esta percepcin
est vigente en el siglo XVIII, incluso se ha profundizado, cuando el arzo-
bispo de Mxico Francisco Lorenzana en 1770 declara que Dos Mundos ha
puesto Dios (Providencia) en las Manos de Nuestro Catlico Monarca, y el
Nuevo no se parece al Viejo, ni en el Clima, ni en las costumbres, ni en los
naturales; tiene otro Cuerpo de Leyes, otro Consejo para gobernarle, mas

31 forum almanack braziliense n07 maio 2008


siempre con el fin de asemejarlos: en la Espaa Vieja solo se reconoce una
casta de Hombres, en la Nueva muchas, y diferentes; en la Vieja logran
la Real presencia, en esta Nueva veneramos igualmente su Real Augusto
Nombre, tributamos los mas reverentes obsequios, sacrificando Vidas,
Haziendas, y Corazones, por mantener todos sin la mas leve mancha la fide-
lidad; en los Espaoles heredada, y pasada en su substancia con Leche, y en
los Indios adquirida, alimentada con la Catlica Religin, y aumentada con
las Honras, Privilegios, y Favores, conque su Majestad, como tan grande,
favorece a estos Prvulos, como tan Prudente a estos inocentes, como a
tan Magnnimo a estos pusilnimes, y como tan rico, y Poderoso Monarca,
a estos miserables: por lo que Espaoles, y Naturales son muy acreedores
23 a la Real Piedad, y a que los Prelados Eclesisticos cumplamos23 Lo que
LORENZANA, Francisco Antonio. Historia de
Nueva-Espaa, escrita por su esclarecido con- no est todava presente en la percepcin de Lorenzana es la dimensin
quistador Hernn Corts, aumentada con temporal que caracterizara propiamente a la nocin de experiencia esgri-
otros documentos, y notas, por Arzobispo de
mida por Koselleck y que comienza a desarrollarse en el lenguaje alemn
Mxico. Mxico: Imprenta de Joseph Antonio
de Hogal, 1770. (Edicin facsimilar: Mxico, entre 1760 y 1780.
Porra/SHCP: 1981. p.4-6). En cada uno se esconde una experiencia ajena transmitida institucio-
nalmente de generacin en generacin. Y lo propio de la sociedad moderna
radicara en generar su identidad a partir del movimiento que traza una dife-
rencia con el pasado. Rompe, en ese sentido, la secuencia natural del recuerdo
al transformarlo en historia. Crea su identidad en el mbito de la temporalidad.
De acuerdo con Luhmann tal cosa no tendra en s mismo nada de extraordi-
nario, ya que en trminos de la teora de sistemas, un sistema autoreferencial
como es el de la conciencia individual construye su identidad a partir de una
referencia al pasado, distinguiendo el antes y el despus.24 Por esa razn el
24 punto decisivo para la investigacin terica e histrica radicara en saber cmo
LUHMANN, Niklas. Lo moderno de la sociedad
moderna: complejidad y modernidad, de la uni- este procedimiento referido a los individuos aislados tendi a universalizarse, a
dad a la diferencia. Madrid: Trotta, 1998. p.133. convertirse en la experiencia de una sociedad.
Koselleck descubri que la conjuncin entre Geschichte e Historie se
dio en el lenguaje alemn entre 1760 y 1780, coincidiendo adems con la
25 aparicin del neologismo filosofa de la historia acuado por Voltaire.25
KOSELLECK, Reinhart. Historia/historia.
Barcelona: Trotta, 2004.
La historia como acontecer y la historia como conocimiento del pasado se
imbricaron, dejando ver el germen de una nueva relacin con la tempora-
lidad. Esta experiencia se tradujo en el reconocimiento paulatino de que ya
muy poco se poda aprender de la experiencia adquirida. En otras palabras,
significaba que el pasado y el futuro se alejaban uno de otro: mientras el
26 horizonte de futuro se expanda, el espacio de experiencia se estrechaba.26
Entre otros testimonios Koselleck evoca el de un
amigo de Goethe al escribirle en 1820: Tiene
En ese sentido, el conocimiento del pasado entendido como acumulacin
usted toda la razn, mi estimado amigo, en lo de experiencias tiles en el presente iba dejando su lugar crecientemente
que dice sobre la experiencia. Para los indivi- al neologismo historia contempornea. Acontecer y conocimiento del
duos siempre llega demasiado tarde, para los
gobiernos y los pueblos (la experiencia) no est pasado se compactaron en la palabra Historia (Geschichte). As, la identidad
nunca disponible. Sucede as porque la expe- de la diferencia entre acontecer y acontecimiento adquiri la forma de un
riencia ya hecha se expone unificada en un
ncleo y la que an est por realizar se extien-
concepto singular universal: la Historia con mayscula.
de en minutos, horas, das, aos y siglos, por lo En este contexto se desarroll un tipo de discurso histrico que
que lo similar no parece nunca ser similar, pues funcionar como una forma especular que permite al presente reconocerse
en un caso slo se considera el todo y en el otro
partes aisladas. KOSELLECK, Reinhart. Futuro como diferente del pasado a la vez que le dice qu hacer, lo cual no deja
Pasado. Para una semntica de los tiempos his- de ser una paradoja. La formacin de la Historia como concepto-gua
tricos. Barcelona: 1993. p.339.
moderno es observada primero al interior de la comunidad de los letrados
27 en el marco del lenguaje poltico y social de la vida cotidiana.27 A conti-
KOSELLECK, Reinhart. Historia/historia.
Barcelona: Trotta, 2004. p.106. nuacin, la historia como un concepto estructurante de la nueva sociedad
la deja ver como una entidad que aprendi a articularse a partir de un
lenguaje temporalizado. Con el fin de dar sentido y orientacin a experien-

32 forum almanack braziliense n07 maio 2008


cias fundadas principalmente en el futuro desarroll un nuevo lenguaje
histrico. Pero, sin dejar de soslayar la paradoja inscrita en el hecho de que
al tiempo que la escritura de la historia remite a las cosas del pasado para
iluminar su futuro, al mismo tiempo est indicando que esas cosas han
dejado de ser parte del presente.
Si aceptamos entonces que los historiadores modernos al esclarecer
las relaciones del pasado con el presente trabajan con al menos tres tipos
de conceptos (histricos, historiogrficos y methistricos) se advierte que la
posibilidad de comparacin est dada menos por la informacin documental
que por las categoras a priori utilizadas. Son las que permitiran calibrar la
especificidad y diferenciacin de cada uno de los procesos, adems, desde
luego, de las relaciones de los procesos con la lengua propia.
En razn de lo anterior, y en vistas al examen de los diversos procesos
examinados sobre la evolucin del concepto Historia en Iberoamrica,
lo ms significativo ser poder mostrar, de un lado las semejanzas (que
pueden expresarse en un vocabulario compartido) y, del otro, las posibles
diferencias que permitirn especificar la singularidad de cada experiencia.
Ese ser distinto dentro de lo semejante, sera lo decisivo en esta investiga-
28 cin compartida.28
Aunque no puede soslayarse que al inicio de
este anlisis se dispone fuertemente de un dis-
curso histrico particularista o nacionalista. HISTORIA Y FORMACIN DE UN NUEVO ESPACIO DE EXPERIENCIA EN
IBEROAMRICA
En la presentacin de los resultados de la investigacin en trminos gene-
rales se puede decir que existe bastante coincidencia en relacin con el
esquema conceptual propuesto por Koselleck. Grosso modo el periodo se
puede dividir en tres grandes etapas. En la primera domina un concepto
clsico de inspiracin ciceroniana que entiende a la historia como un
gnero literario. En la segunda, impulsado sobre todo por los movimientos
polticos y sociales, tender a asimilarse a la historia nacional. La ruptura
con el pasado colonial y/o con el pasado no republicano estructura nuevas
narrativas histricas cuyo sentido est dado principalmente por un futuro
incierto, por un acontecer cuyo desenlace es desconocido por los partici-
pantes. Sin embargo, la apertura de un nuevo espacio de experiencia pol-
tico no elimina automticamente las formas de vida acuadas en el pasado.
As, como se muestra en algunos casos, el futuro puede ser ledo tambin a
29 la luz de una historia providencialista.29 Finalmente, en tercer lugar se tiene
Para historiadores que apelan todava a expli-
caciones providencialistas se toparn con el el desarrollo de una historia universal o filosofa de la historia articulada a
problema de cmo conciliar voluntad divina con partir de nociones como progreso y civilizacin.
libertad o voluntad humanas.
En el mbito lusobrasileo se tiene durante la primera mitad del siglo
XVIII un concepto de historia cargado de referencias clsicas y la centra-
lidad de la historia sagrada. A continuacin, con una referencia implcita a
la revolucin francesa, se extiende un periodo dominado por el concepto
ilustrado de historia (1789-1823). Finalmente, el periodo subsiguiente, estar
marcado por una nueva complejidad, nuevos debates, que hacen surgir
nuevos diccionarios y la necesidad de una historia nacional.
Podra adelantarse as que la transformacin semntica de la historia
pasa a travs de la reconfiguracin de los proyectos imperiales espaol
y porugus. Este momento denominado como un periodo de transicin
culmina durante los procesos de independencias. Durante esta fase el
vocablo historia se transforma en un singular colectivo. Una de las cues-
tiones abiertas, no obstante, ser saber si en la construccin de las nuevas
narrativas se modifican no slo los contenidos sino tambin las formas. La

33 forum almanack braziliense n07 maio 2008


30 cuestin es pertinente en la medida en que de acuerdo con los resultados
La cuestin fue planteada en su momen-
to por WHITE, Hayden: (se puede alguna vez parecera que el molde ciceroniano contina utilizndose en esta moder-
narrar sin moralizar?) El contenido de la forma. nidad, si bien en una versin amplificada dirigida a la formacin de una
Narrativa, discurso y representacin histrica.
nueva ciudadana republicana.30
Barcelona: 1992. Michel de Certeau en Historia
y estructura se pregunt igualmente por la
manera como se realiz el paso de una historia Los diccionarios y la lengua: predominio de la historia-narracin
como relacin cronolgica a una nueva histo-
ria estructurada temporalmente. En CERTEAU, Valdei Lopes de Araujo y Joao Paulo Garrido Pimenta apuntan una nota
Michel. Historia y psicoanlisis, entre Ciencia y sobre el uso de los diccionarios que conviene retener: stos no retratan el
Ficcin. Mxico, 2. ed., 2003. p.101-113.
uso del lenguaje en el momento en que aparece, sino tan slo tienden a
31 estabilizar el resultado de una contienda lingstica previa. En relacin con
Aristteles. Potica. Buenos Aires: 2003. p.57.
De lo dicho se deduce tambin que no es obra el concepto historia llama la atencin, por ejemplo, que los diccionarios no
de poeta relatar hechos que sucedieron, sino detectan su transformacin antes de 1850, ni tampoco incluso a fines del
lo que puede suceder, esto es, lo que es posible
segn la verosimilitud o la necesidad. El his-
siglo XIX, como se destaca para el caso espaol.
toriador y el poeta no difieren entre s porque En principio sobresale el aspecto distintivo de la historia: su carcter
el uno hable en prosa y el otro en verso, pues- narrativo, y por tanto, literario, as como su vocacin de edificacin
to que podran ponerse en verso las obras de
Herdoto y no seran por esto menos historia de moral. Por lo menos hasta las dos primeras dcadas del siglo XIX se sigue
lo que son, sino que difieren en el hecho de que evocando a dos de las autoridades intelectuales pertenecientes al mundo
uno narra lo que ha sucedido y el otro lo que
puede suceder. Por lo cual la poesa es ms filo-
clsico grecolatino: Aristteles 31 y Cicern32. Es probable que durante
sfica y elevada que la historia, pues la poesa el periodo aparezcan manuales que recuerdan y exigen el respeto a las
refiere ms bien lo universal, la historia en cam- reglas para obtener la verdad de la historia. El canon es perfectible. Pero,
bio lo particular. Lo universal consiste en que, a
determinado tipo de hombre, corresponde decir en general, la naturaleza moral de la historia no se pone en tela de juicio.
u obrar determinada clase de cosas segn lo Incluso, Voltaire -creador de la nocin de filosofa de la historia en deuda
verosmil o lo necesario. A ello aspira la poesa,
aunque imponga nombres personales. Lo parti-
con Bossuet- espera obtener de la historia una moraleja para el presente. La
cular, en cambio, consiste en decir, por ejemplo, Historie sigue siendo concebida como el repertorio de experiencias ajenas
lo que obr Alcibades y qu cosas padeci. tiles para los momentos y la toma de decisiones difciles. En ese sentido
32 la historia relatada cumple tambin una funcin poltico-moral. Si bien, se
Cicern. De Oratote (46 a de C): Historia vero
testis temporum, lux veritatis, vita memoriae,
va dejando ver ya que esta funcin la pueden cumplir slo algunos de los
magistra vitae, nuntia vetustatis, qua voce alia siglos, como el siglo de Luis XIV. Con ello se observa un acotamiento del
nisi oratoris immortalitati commendatur? Nam pasado, aunque sin afectar la estructura narrativa que articula el discurso
si qua est ars alia, quae verborum aut faciendo-
rum aut legendorum scientiam profiteatur; aut histrico. No todo lo acontecido merece ser escrito. En esta historia me
si quisquam dicitur nisi orator formare oratio- interesar slo por lo que merece la atencin de todos los tiempos, que
nem eamque variare et distinguere quasi qui-
busdam verborum sententiarumque insignibus:
puede pintar el genio y las costumbres de los hombres, servir de ejemplo y
aut si via ulla nisi ab hac una arte traditur aut fomentar el amor a la virtud, a las artes y a la patria, escribi Voltaire.33
argumentorum aut sententiarum aut denique
discriptionis atque ordinis, fateamur aut hoc,
quod haec ars profiteatur, alienum esse aut cum Reformas Imperiales, Ilustracin e Historia
alia aliqua arte esse commune Teniendo en cuenta la anterior la pregunta consiste en saber Cundo y
33 en qu contexto la historia se constituy en una denominacin abstracta,
Voltaire. El siglo de Luis XIV. Mxico: 2. reim- universal, a la vez que singular? Ms precisamente la pregunta se puede
presso, 1996. p.7 e p.10. KOSELLECK, Reinhart.
Futuro Pasado. Para una semntica de los tiem- formular as: En qu momento y en qu contexto el pasado y el futuro
pos histricos. Barcelona: 1993. p.48-49. se coordinaron de una manera en la que se rest a la Historie su poder de
34 ejemplaridad? Se trata de una cuestin relacionada con la produccin de
Vase por ejemplo AYLUARDO, Clara Garca. Los textos de historia pero quizs, sobre todo, con la forma como los agentes
Borbones y la Nueva Espaa: El otro yo del Rey:
Virreyes de la Nueva Espaa, 1535-1821. Mxico: iban percibiendo el acontecer.
1996, p.43-57. La representatividad de este texto Es comn asociar las Reformas Borbnicas con la modernidad
se apoya en su carcter de divulgacin.
ilustrada,34 sin advertir con frecuencia sus paradojas.35 Al referirnos al
35
concepto de historia se ha subrayado su carcter experiencial. Se trata ante
Se quiere ver modernidad donde slo se trata
de reformas modernizadoras. La revisin del todo de un concepto de temporalidad cuya explicitacin slo se consigue
gobierno imperial realizada por los Borbones a travs del recurso a metforas espaciales de movimiento, aceleracin,
puede considerarse como una centralizacin del
mecanismo de control y una modernizacin de etctera. Habra que ver, por tanto, cmo los borbones y sus funciona-
la burocracia. La creacin de nuevos virreinatos rios estaban experimentando el tiempo, o como ste se reflejaba en sus
y de otras unidades de gobierno aplic una pla-
proyectos, para poder verlos como representantes genuinos de la formacin
nificacin central a un conglomerado de unida-
des administrativas, sociales y geogrficas y cul- de un nuevo espacio de experiencia.

34 forum almanack braziliense n07 maio 2008


min en el nombramiento de intendentes, agen- As, hemos de trasladarnos al espacio literario donde tiene lugar la
tes fundamentales del absolutismo (89). Sin
cambiar las condiciones de dominacin, modi- produccin de historias durante este periodo. En tal sentido quiz sea ms
fic el carcter del Estado Colonial y el ejercicio relevante observar la creacin de diversas Academias dedicadas a las Bellas
del poder (91). Pero pudiera ser, se sugiere, que
Artes y a la Historia fundadas durante la segunda mitad del siglo XVII en
esta poltica de centralizacin y planificacin a
ultranza tuviera un efecto paradjico, involun- Francia; y en Espaa (1735), Portugal y Brasil (1720) y en otros lugares durante
tario, al no hacer caso a la tradicin, al ignorar la segunda mitad del XVIII. Sin embargo, no por el hecho de su creacin se
y repudiar el pasado, como lo seala Lynch (91).
Los Borbones procedieron como si pudieran puede observar una transformacin semntica de la historia, aunque s la
detener la historia, invertir el desarrollo de una profundizacin de una prctica de crtica textual renacentista al hacer exten-
comunidad y reducir a la categora de subordi-
sivo el combate en contra de las historias fabuladas desde el siglo XVII.36
nados a personas adultas (91-2). LYNCH, John.
El Estado Colonial en Hispanoamrica: Amrica En cambio, a las Academias se les puede ver como un espacio en donde
Latina, entre colonia y nacin. Barcelona: 2001. el cultivo de las artes y las ciencias dej de ser un patrimonio exclusivo
36 de los monarcas al incentivar la investigacin y conservacin de la Anti-
Vase GRAFTON, Anthony. Los orgenes trgicos
de la erudicin. Breve tratado sobre la nota al
gedad.37 Su formacin permiti adems el desarrollo paralelo de la fsica
pie de pgina. Buenos Aires: 1998. o historia natural y el de una historia juiciosa del gnero humano.38 A lo
37 anterior habra que aadir la expansin de la prensa peridica iniciada en
Vase, GRELL, Chantal. LHistoire entre rudition Gran Bretaa en el XVII y en pleno desarrollo en el mbito iberoamericano
et philosophie. tude sur la connaissance his-
torique a lage des Lumires. Paris: 1993. Para
a partir del siglo XVIII. La prensa escrita proporcion un espacio de comu-
Espaa, MART-AGUILAR, Manuel lvarez. La nicacin propicio para desarrollar el arte de la comparacin entre diversas
Antigedad en la historiografa espaola del s. culturas y para mostrar que toda la historia no era reducible a acciones indi-
XVIII: el marqus de Valdeflores. Mlaga: 1996.
viduales, por ms grande que fueran. El incremento de la informacin acerca
38
VOLTAIRE. El siglo de Luis XIV. Mxico: 2. reim-
de la vida y situacin de otros pueblos y culturas permiti desarrollar adems
presso, 1996. p.357. una mirada irnica sobre lo propio y lo ms inmediato. La contemplacin de
39 la historia general del mundo haca ver que las disputas locales no eran tan
considerando el gran nmero de naciones, determinantes como podran parecer a simple vista.39
costumbres y religiones diferentes, se ve lo poco
que representan sobre la tierra un molinista y
Por tanto, quien dispona de una visin cosmopolita podra decirse
un jansenista. Se sonroja uno entonces de su que tena un espritu ilustrado, trmino de moda cuando se llevan a acabo
pasin vehemente por una secta que se pierde las famosas reformas impulsadas por los Borbones durante la segunda
entre la multitud y la inmensidad de las cosas,
VOLTAIRE. El siglo de Luis XIV. Mxico: 2. reim- mitad del siglo XVIII.40 La experiencia de viaje, el desarrollo de la prensa
presso, 1996. p.440. peridica y el espritu inquisitivo universalista estn presentes en uno de
40 los productos ms emblemticos de la Ilustracin: la Encyclopedie (1751)
Anlogo a la moda actual respecto del uso del de Diderot y DAlambert. Y es verdad, como se destaca para el caso ibero-
trmino moderno.
americano, que esta impronta distingue a un letrado tan influyente como
Gregorio Mayans y Siscar. Como lector de la Enciclopedia un ao despus
de su aparicin en 1751, Mayans divide a la historia en humana y sagrada,
41 y la humana a su vez, en literaria, natural y civil.41 Sobre esta base se
Pedro Jos Chacn Delgado, (Espaa).
desarrolla el estudio del pasado que incluye la revisin de los orgenes del
Imperio en el siglo de la conquista. Se corrigen y escriben nuevas, pero
en lo fundamental se hacen para actualizar ese pasado glorioso, hacer
un llamado a la unidad de los mundos tan diversos que lo componen, y
42 confirmar ante todo a la dinasta reinante en un momento de cambio.42
Las Reformas Borbnicas tuvieron impacto en el
caso argentino con la creacin del Virreinato del La importancia de la historia natural y la aparicin de la historia
Ro de la Plata en 1776. Se trata de un hecho universal o historia sin ms inaugurada por Bossuet y proseguida por
poltico y administrativo de gran relevancia que
Voltaire refieren a la formacin de un nuevo campo de experiencia? No
incluye la creacin del orbe literario y la publi-
cacin de las primera gacetas hacia 1800 (El necesariamente, en el sentido de ofrecer una nueva manera de coordinar las
telgrafo). Aunque no puede pasarse por alto relaciones entre pasado y futuro. Es verdad que durante la segunda mitad
que sigue dominando la taxonoma aristotlica
que diferencia a la historia -saber de lo particu- del siglo XVIII se realizan numerosas expediciones cientficas. La Corona
lar-, de la poesa -saber de lo general-. Al menos espaola enva a funcionarios civiles y eclesisticos para supervisar y rees-
en el medio eclesistico, como se deja ver en un
tructurar las fronteras geogrficas y culturales de sus dominios. Para el caso
testimonio de 1802.
de Argentina, Flix de Azara (Descripcin e historia del Paraguay y del Ro
de la Plata, 1790); Chile, Vicente Carvallo y Goyeneche (Descripcin hist-
rico-geogrfica del Reino de Chile, 1795); Mxico, Alejandro de Humboldt,
(Ensayo poltico sobre el reino de la Nueva Espaa, 1805); Venezuela y

35 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Colombia, Jos Gumilla (El Orinoco ilustrado y defendido, 1741) y Alejandro
de Humboldt (Viaje a las Regiones Equinocciales del Nuevo Continente,
1816- 1826). Para el caso de la Corona portuguesa, Damio de Lemos Faria
Castro, (Histria geral de Portugal e suas conquistas oferecida Rainha
Nossa Senhora D.Maria I, 1786-1804). Se revisan los escritos de los antepa-
sados y se rectifican las historias ya escritas.
Las monarquas, espaola y portuguesa, es verdad, se miran a s
misma de cara al futuro; pero este futuro se piensa ms en trminos de
conservacin y prolongacin, no tanto de su transformacin. Asimismo, las
historias naturales en sentido estricto no son obra de historiadores. La
historia en el conjunto de las artes y ciencias del periodo es slo un saber
particular que cumple una funcin generalmente asociada a la perfectibi-
lidad del gnero humano. Incluye una perspectiva de futuro, pero se trata
de un porvenir que se reconoce todava en el pasado. Se trata en esencia de
un futuro pasado capaz de ser recreado por obra de los historiadores. La
historia como un gnero literario, en ese sentido realiza un trabajo paralelo
al de los naturalistas.
La impronta enciclopedista de Mayans se advierte especialmente en
la dcada de 1780. Se refleja en la necesidad de programar una historia
de la nacin espaola incluidas todas sus demarcaciones. Y curiosamente
quienes realizan esta tarea en algunos casos son jesuitas que fueron expul-
43 sados de los dominios de la Monarqua en 1767.43 Surgen bajo el sello de
Chile: MOLINA, Juan Ignacio. Compendio de
la Historia Civil del Reyno de Chile, 1795; la polmica al cuestionar las historias crticas ilustradas de autores como
Colombia: GILIJ, Felipe Salvador. Ensayo de el Abate Guillaume-Thomas Raynal, Histoire Philosophique et Politique des
Historia Americana, Estado presente de la Tierra
tablissements et du comerce des Europens dans las deux Indes (1770),
Firme; Mxico: CLAVIJERO, Francisco Javier.
Historia antigua de Mxico. 1780. La moderni- William Robertson, The History of America (1777) y Cornelius de Pauw,
dad nacionalista las acoger como precursoras Recherches philosophiques sur les amricains, ou Mmoires intressants
de las nuevas historias.
pour servir lhistoire de lespce humaine (1768-69). Apoyados en la
figura del testigo presencial como autoridad argumentan en contra de las
narraciones histricas que denigran a las naciones de races iberoameri-
canas. Ah comienza a prevalecer, como se destaca tambin para los casos
metropolitanos (Madrid y Lisboa), la historia civil.
A fines del siglo XVIII sigue dominando el carcter narrativo de
la historia. Dicha forma, sin embargo, comienza a ser afectada por las
reformas disciplinarias impulsadas por autores como Gaspar Melchor
Jovellanos (Sobre la necesidad de unir al estudio de la legislacin el de
nuestra historia, 1780), Juan Pablo Forner, (Discurso sobre el modo de
escribir y mejorar la historia de Espaa, c.1788) y Juan Sempere y Guarinos,
44 (Reflexiones sobre el buen gusto en las ciencias y en las artes, 1782).44 En
Vase el libro de CAIZARES-ESGUERRA, Jorge.
How to Write the History of the New World. el trasfondo destaca la figura de Francis Bacon y su Novum Organum. Esta
Histories, Epistemologies, and Identities in the marca es visible en el mbito americano en el Mercurio Peruano (1791-1795)
Eighteenth-Century Atlantic World. Stanford:
y ms tarde (haciendo ver una lnea de continuidad entre uno y otro siglo)
2001. Queda la impresin de que su recorrido
est todava cifrado por la impronta naciona- en Jos Manuel Valdez y Palacios (Bosquejo sobre el estado poltico, moral
lista. En ese sentido no consigue ser un texto y literario del Per en sus tres grandes pocas, 1844). El Mercurio hace eco
de genuina crtica postcolonial. Da continuidad,
en buena medida, a una pica criolla construida de Jovellanos: En nuestras crnicas, historias, anales, compendios y memo-
alrededor de una historia de las ideas. rias (...) Se encuentran, s, guerras, batallas, conmociones, hambres, pestes,
desolaciones, portentos, profecas, supersticiones (...) Pero dnde est una
historia civil, que explique el origen, progresos y alteraciones de nuestra
constitucin, nuestra jerarqua poltica y civil, nuestra legislacin, nuestras
costumbres, nuestras glorias y nuestras miserias? As, para el caso de Per,
pero quizs tambin para otros de las antiguas colonias, no es fcil separar
el desarrollo de la historia en Amrica de la peninsular.

36 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Interludio poltico e intelectual
Las obras histricas de filsofos ilustrados como Raynal y Robertson reapa-
recieron despus de los acontecimientos de 1789, pero en un contexto
poltico diferente. Esta situacin refiere no slo a la toma de la Bastilla, sino
tambin a la independencia de las 13 colonias inglesas de Amrica (1776).
La evocacin a dichos sucesos contiene la carga de un futuro posible.
Este pasado inmediato dice cmo podra o debera ser el porvenir. Esta
consideracin forma parte de la argumentacin de otro jesuita expulso,
originario de Arequipa en Per, pero situado en Londres y no en Italia, Juan
Pablo Viscardo y Guzmn. Viscardo muri en Londres en febrero de 1798
sin haber visto publicada su famosa Carta a los espaoles americanos en
1799. Su contenido est inspirado en la obra del abate Raynal, por un lado,
y del otro, la escribe de cara al siglo que apenas empieza. Como hijo de
espaol nacido en suelo americano se identifica con la causa emprendida
por los colonos norteamericanos: desde ah plantea la posibilidad de la
45 independencia de las colonias hispanoamericanas por medios pacficos.45 En
VISCARDO Y GUZMN, Juan Pablo. La paz y la
dicha del nuevo siglo. Exhortacin dirigida a su proclama asume agravios cometidos durante los disturbios de 1780 en
todos los pueblos libres o que quieren serlo, por Amrica Meridional.46 La Carta es famosa porque ser difundida y utilizada
un americano espaol. (1797). Obra completa en
a partir de 1799 por el General Francisco Miranda, ubicado tambin como
dos volmenes (Lima: Congresso del Per, 1998).
Viscardo en Londres, y ms tarde en Venezuela durante la guerra de inde-
46
Idem. Ensayo histrico sobre los disturbios de pendencia a partir de 1810.47
Amrica Meridional en el ao 1780. In: ______. Viscardo argumenta histricamente al sealar que el Imperio espaol
La paz y la dicha del nuevo siglo. Exhortacin
dirigida a todos los pueblos libres o que quieren
no se estaba comportando a la altura, tomando como modelo la relacin
serlo, por un americano espaol. (1797) p.43-57. que los griegos establecieron con sus colonias. En este procedimiento la
47 historia es todava un depsito de experiencias tiles para el presente. Sin
Valiosos testimonios de la recepcin y utiliza- embargo en ese contexto letrado lo que salta a la vista es la manera como
cin de la Carta se encuentran en el volumen 2
de las Obras Completas de Viscardo. Idem. Obra
se refiere a los tres siglos de la presencia de Espaa en suelo americano. Me
completa. Lima: Congreso del Per, 1998. permito citarlo en extenso dada su importancia:

La proximidad en que nos encontramos del cuarto siglo despus de que nuestros
ancestros comenzaron a establecerse en el Nuevo Mundo, es un acontecimiento
demasiado notable para no atraer ms seriamente nuestra atencin. El descu-
brimiento de una tan grande parte de la tierra es y ser siempre para el gnero
humano, el acontecimiento ms memorable en sus anales; pero para nosotros que
somos sus habitantes, y para nuestros descendientes, es un tema de suma impor-
tancia. El nuevo mundo es nuestra Patria, su historia es la nuestra, y es en ella
que todos nuestros deberes esenciales, nuestros ms caros intereses, nos obligan
a examinar y a considerar atentamente el estado de nuestra presente situacin y
las causas que en ella ms han influido, para resolvernos luego, con pleno cono-
cimiento, a tomar valientemente partido que nos dictarn nuestros indispensables
deberes hacia nosotros mismos y nuestros sucesores.
Apesar que nuestra historia de tres siglos, en lo que respecta a las causas y
efectos ms dignos de atencin, sea tan pareja y conocida que pueda ser abreviada
en las cuatro palabras siguientes: Ingratitud, Injusticia, Esclavitud y Desolacin,
48 nos conviene leerla ms detenidamente.48
Idem. Carta a los espaoles americanos
(Traduccin del manuscrito francs hallado en
Nueva York), 1799. In: ______. Obras comple- Si no yerro, inspirado en el texto de Raynal, Viscardo est inaugurando
tas. p.205. (resaltado en el original)
el tema de los 300 aos de opresin que reverber de muchas maneras en
las dos dcadas siguientes: como slogan de los insurgentes americanos y
como una frase inscrita en las actas de independencia. Lo ms relevante,
empero, consiste en que ese pasado trisecular ha perdido su carcter de
ejemplaridad, haciendo ver un estrechamiento del espacio de experiencia al
lado de un ensanchamiento del horizonte de expectativas, en trminos pol-

37 forum almanack braziliense n07 maio 2008


ticos y sociales. Esa nueva relacin entre el pasado y el futuro se sustenta,
como se dijo, en los eventos fundadores de 1776 y 1789.
Esta consideracin no deja de lado el hecho de que muchos de estos
impresos y manuscritos fueron proscritos y perseguidos por la inquisicin
49 en Mxico,49 y en Per slo fueron conocidos hasta despus de 1824. As,
Utilizado por Fray Servando de Teresa de Mier
en Mxico. Cf. BRADING, David. Orbe indiano. hay que aadir que muchos de estos textos comienzan a tener relevancia
De la monarqua catlica a la repblica criolla, hasta despus de las independencias. Se conoce todava poco salvo
1492-1867. Mxico: 1991. p.638-640.
algunas excepciones- sobre su impacto entre sus contemporneos. Quiz,
Viscardo sea una de las excepciones: su Carta fue utilizada desde Londres
para alentar y promover la idea de la independencia siguiendo el ejemplo
angloamericano, favorecida estratgicamente por los britnicos. Viscardo
se relaciona con los trabajos de Clavijero y otros jesuitas expulsos sola-
mente en el aspecto de combatir los prejuicios europeos sobre el continente
americano. Para ello siguen acudiendo a un principio de autoridad antiguo:
la figura del testigo presencial de aquello que se narra. El testimonio de
Viscardo coincide adems con el clima intelectual de la poca. Hacia 1800
en Europa no se habla de un nuevo renacimiento, sino del comienzo de algo
nuevo, sin precedente en el pasado.
No obstante, en cuanto a la argumentacin histrica, se oscila entre
la evocacin a los hechos remotos de la antigedad clsica y los contem-
porneos. Y la historia contina siendo en esencia un concepto moral ms
que poltico que presupone la diferencia con la historia natural, ya que en
esta ltima se desconoce el libre albedro. Esta nocin de historia civil o
moral incluye, por tanto, la nocin de perfectibilidad, regulada por modelos
preestablecidos, que invitan a la imitacin ms que a la modificacin de la
historia. Slo lo humano es perfectible, a diferencia de la historia sagrada
que es perfecta por naturaleza divina. Esta nocin tendera a fracturarse
durante el siglo XVIII alemn cuando la Biblia y la teologa se convirtieron
en objetos del anlisis histrico; cuando Herder declar que la Biblia tena
tambin una historia. En cambio, en el contexto iberoamericano, la frac-
tura provendra ms bien de eventos polticos y sociales que propiamente
intelectuales. En ese sentido, es verdad que en el mbito iberoamericano no
se tiene a la mano una elaboracin crtica de una nocin de historia como
Magistra vitae, y por consiguiente, no sera pensable la apertura de un
50 nuevo espacio de experiencia.50 Aunque cabra pensar en la conveniencia
Vctor Samuel Rivera (Peru)
de ampliar el repertorio de las fuentes utilizadas para verificar tal afirma-
cin. En todo caso parece ser que a todos los casos tratados los rene un
comn denominador: no tanto la Revolucin francesa y el movimiento de
la Ilustracin en s, sino los efectos de las guerras europeas desatadas por
Napolen en los dominios iberoamericanos. Sus repercusiones sern todava
ms notables a partir de 1820: el crculo de la narratologa histrica clsica
tendera entonces a romperse.

Los procesos de independencia y los 300 aos de opresin


Recordando la hiptesis central que da marco a esta investigacin, Kose-
lleck seala que hubo un momento en el que se observa en el lenguaje
alemn una interseccin lingstica. Hay un lapso en el que se cruzan la
Geschichte -la historia como acontecer reflejada en los sucesos (Ereignis)- y
la Historie, entendida como informe y representacin verbal o escrita de los
sucesos. La historia como saber de las cosas del pasado para ilustracin del
presente (Magistra vitae) se fusiona con el acontecer mismo, de tal modo
que el futuro tiende a nutrirse del presente, ms que del pasado lejano. La

38 forum almanack braziliense n07 maio 2008


fusin del acontecer con el saber en el presente se manifiesta en el trmino
Geschichte, que deja atrs la forma plural de las Historien y se convierte en
un singular universal. Este fenmeno ocurri de manera ms tangible alre-
dedor de 1800. Retrospectivamente, podra aparecer slo como un inter-
ludio en cuanto a la proximidad que alcanza la historia con la filosofa o la
poesa. Independientemente de ello, lo ms importante en la tesis de Kose-
lleck radica en el hecho de que con la aparicin del neologismo Historia
(Geschichte) (que implica al mismo tiempo saber de la historia y hacer la
historia) aparece la formacin de un nuevo espacio de experiencia conocido
como moderno.
En general habra coincidencia en que este cambio tuvo lugar en el
medio Iberoamericano entre 1808 y 1823, propiciado no tanto por un movi-
miento intelectual como por movimientos sociales y polticos que originaron
51 la desarticulacin del imperio espaol y portugus.51 As, los cambios pol-
Al respecto vase el sugerente estudio de
PIMENTA, Joo Paulo Garrido. Brasil y las revo- ticos son los que movilizan la transformacin semntica de la historia, sin
luciones de Hispanoamrica (1808-1822). In: que exista de por medio una elaboracin intelectual previa.52
CALDERN, Mara Teresa; THIBAUD, Clment
Es evidente asimismo que la cronologa de esta transformacin no es
(Org.). Las revoluciones en el mundo atln-
tico. Bogot: Taurus, Universidad Externado la misma para cada una de las regiones examinadas. A la luz de una historia
de Colombia, 2006. PIMENTA, Joo Paulo G. . econmica y de las ideas, por ejemplo, las modificaciones sociales se sitan
Brasil y las independencias de Hispanoamrica.
Casteln: Publicacions de la Universitat Jaume I, bsicamente durante el periodo de las reformas borbnicas. Estas medidas
2007. p.13-29. presuntamente habran roto los lazos sociales entre diversos estamentos
52 y producido un nuevo tipo de colonialismo, el cual sera la causa directa
Qu implicara una tal elaboracin?, es una de los procesos de independencia.53 Es innegable que esta descripcin
cuestin abierta. Est, por lo pronto la pro-
puesta de CAIZARES-ESGUERRA, Jorge. se corresponde con el planteamiento de Viscardo y Guzmn inspirado en
How to Write the History of the New World. autores como Raynal, Montesquieu y Thomas Paine. Pero el asunto que
Histories, Epistemologies, and Identities in the
Eighteenth-Century Atlantic World. Stanford:
ya no es tan claro es la relacin entre este argumento y el curso de las
2001. Y por supuesto las versiones nacionalistas acciones que originaron el desmoronamiento del imperio espaol y portu-
ampliamente difundidas de la intelectualidad gus. Si el anlisis ideogrfico permite atisbar una lnea de continuidad
criolla como precursora de la independencia.
entre el periodo de las reformas borbnicas y el de las independencias,
53
Cf. LYNCH, John. Las races coloniales de la
por el contrario un anlisis histrico conceptual deja ver ms bien que hay
independencia: Amrica Latina, entre colonia y razones suficientes para pensar que solamente es a partir de 1808 con
nacin. Barcelona: 2001. Si bien Lynch matiza al las Cortes de Cadiz (como efecto de la invasin francesa en Espaa) que
establecer que en esos aos previos a las inde-
pendencias haba venido cambiando la con- aflora la posibilidad de la creacin de un nuevo espacio de experiencia con
ciencia poltica (p. 163) implicaciones en nuevos usos de la temporalidad. La historia, a partir de
entonces parece correr ms de prisa, y as los patrones clsicos de calcular
el tiempo tienden a volverse obsoletos. Sera un momento en el que las
relaciones entre pasado y el futuro se dislocan, se tornan discordantes.
Para el caso de Venezuela se encuentran expresiones sintomticas de
este cambio. Miguel Jos Sanz, amigo de Francisco de Miranda, utiliza en
1810 la metfora de la orfandad para describir la situacin de la nacin: se
han quedado sin padres y, por tanto, sin la tutela natural. En un diario de
1811 puede leerse la expresin formulada por Viscardo y diseminada por
Miranda acerca del imperio que ejerci su dominacin con gran ferocidad
por ms de 300 aos. Esta frmula se pone de moda durante las guerras
de independencia hasta quedar consagrada en algunos casos como en el de
54 Venezuela y Mxico en el Acta constitucional.54 Y para nuestra sorpresa es
Angel Rafael Almarza Villalobos, (Venezuela).
posible encontrar esta expresin de los 300 aos en el campo contrario
aunque con otra carga valoral. El espaol Francisco Martnez Marina, repre-
55 sentante en las Cortes de Cadiz, en dos textos de 1808 y 1813 se vuelve
BREA, Roberto. El primer liberalismo espaol al pasado espaol para rescatar todo lo bueno que ah se encuentra para
y los procesos de emancipacin de Amrica,
1808-1824. Una revisin historiogrfica del libe-
construir una monarqua republicana.55 Lo anterior nos indica dos cosas: 1)
ralismo hispnico. Mxico: 2006. p.225-235. el pasado se ha vuelto ambiguo y, 2) sobre un doble anacronismo de signo

39 forum almanack braziliense n07 maio 2008


56 contrario se est erigiendo un nuevo rgimen de historicidad.56 El pasado
Esta situacin la he desarrollado ms amplia-
mente en mi artculo en prensa, Apropiacin reflejado en el presente como un espejo ha comenzado a desquebrajarse.
del pasado, escritura de la historia y construc- No obstante, esta situacin presenta una paradoja. Los tres siglos que
cin de la nacin en Mxico.
preceden a 1789 no pertenecen a los tiempos modernos, sino a una borra-
dura. Este borrn y cuenta nueva seala la anulacin del pasado como un
pasado ejemplar, y el predominio del presente orientado hacia un futuro
ejemplarizante. Seala la formacin de un espacio de experiencia que no ha
germinado fundamentalmente en el campo de las letras sino en el terreno
de la formacin de un nuevo lenguaje poltico y social. Esos 300 aos
no se parecen en nada a lo que apenas est naciendo y cuyo desenlace
es incierto para la mayora de los agentes. En ese sentido, aquello que va
tomando forma slo se parece a s mismo. Se presenta un escenario en el
que la historia est en vilo.
Durante este lapso se muestra tambin cmo ya desde el verano de
1808, frente a los eventos de la abdicacin de Carlos IV y Fernando VII, las
autoridades en diversas capitales virreinales dejan ver su nerviosismo frente
a la aceleracin de los eventos y la falta de informacin acerca de lo que
est sucediendo en Europa. Hay testimonios en los que se advierte que la
experiencia acumulada de varios siglos ha dejado de ser funcional para el
presente, una actualidad que se proyecta en trminos de horas, das, aos.
Expresiones de este estado de nimo se encuentran en la Historia de la revo-
lucin de Nueva Espaa de Fray Servando Teresa de Mier al utilizar frecuen-
temente el trmino aceleracin y sus sinnimos. Otro testimonio de 1813
exclama: El grito de libertad que se dio en Dolores la noche del 15 al 16
de septiembre de 1810, por el inmortal hroe don Miguel Hidalgo y Costilla
se extendi con la rapidez del rayo por todos los confines del venturoso
Anhuac, que se hallaba sepultado en duro cautiverio casi por tres siglos.57
57 As, las observaciones de Peer Schmidt coinciden con la hiptesis general de
SCHMIDT, Peer. Sindome preciso no perder
minuto. Percepcin del tiempo en Mxico (1810- este ensayo: que la apertura de un nuevo espacio de experiencia se vincula
1910). mecanuscrito indito. directamente con los cambios polticos y sociales que emergen con los movi-
mientos de independencia. Esta anotacin es relevante en la medida en que
durante el periodo anterior la historia se debe ante todo a las letras, la litera-
tura, la educacin del prncipe y de sus sbditos
Sin embargo, no hay que esperar que la formacin de esta nueva
experiencia del tiempo se generalice con la misma velocidad del rayo al
todo social. Es fcil por ello circunscribir esta experiencia a un puado de
funcionarios y activistas polticos, sociales y militares. De otra manera estos
sectores no se hubieran preocupado relativamente pronto en emprender
campaas de moralizacin para construir un nuevo tipo de ciudadana,
para generalizar dicha experiencia. Este mpetu civilizatorio deja ver
en esencia que se trata de un proyecto de futuro. Y simultneamente se
intentar descubrir en el pasado aquellas experiencias anlogas a las del
presente. Es el momento en que las trayectorias de las sedes imperiales y
58
En la lnea apuntada por Joao Paulo Pimenta: coloniales tendern a bifurcarse.58 Cada una de las sedes metropolitanas y
Dicho de otra manera, defiendo que la crea- subalternas construirn a su modo una plataforma que restaure o invente
cin de una idea de historia de Brasil, con ras-
gos especficos con relacin a la historia de
de nuevo la imagen especular de la historia. Se trata ya en s mismos de
Portugal, fue uno de los motores del desarrollo gestos modernistas: el pasado es movilizado en funcin de un futuro
y viabilizacin del proyecto poltico de la inde- abierto, cuyo desenlace es desconocido por igual para cada uno de los
pendencia. En Espacios de experiencia y narra-
tiva historiogrfica en el nacimiento del Brasil participantes. Esta nueva experiencia quizs no impide la supervivencia de
independiente (Apuntes para un estudio). In: la vieja historia. Regresa la historia como espejo del presente, pero segu-
Brasil y Las Independncias de Hispanoamerica.
Castell de La Plana: Publicacions de La
ramente con nuevos contenidos. La pregunta es saber si este movimiento
Universitat Jaume I, 2007. p. 135 implica tambin la transformacin de las formas de escriturar la historia.

40 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Aparicin y predominio de la historia contempornea
En el contexto de las crisis imperiales se desarrolla el neologismo hist-
rico de historia contempornea. Encuadrada por la crisis poltica y social
aparece una nocin que se escucha en Mxico, Argentina e incluso en Per
ya en 1812: la historia de los ltimos aos es ms generosa en enseanzas
59 que toda la historia anterior.59 Su presencia en el vocabulario de la poca
Para el caso peruano cf. Javier Fernndez
Sebastin, artculo sntesis sobre liberal/libera- es un sntoma de la distancia que separa a sus portavoces de la experiencia
lismo. de otros tiempos, dejando ver la prdida de aura de las historias remotas,
clsicas, renacentistas o medievales. Esta nueva experiencia, a su vez, va
sentando las bases para la emergencia del pasado como objeto de inves-
tigacin, un pasado que ya no es capaz de modelar el presente, aunque s
susceptible de ser conocido. As, es importante observar - como se deja ver
60 en varios autores, peninsulares y no peninsulares-60 que paulatinamente la
Por ejemplo, el espaol DE LA ROSA, Francisco
Martnez. Cul es el mtodo o sistema preferi- nica historia capaz de ensear algo es la historia contempornea, sobre
ble para escribir la historia? Revista de Madrid, todo las historias de ndole poltica y militar. Ay de la Amrica si no apro-
segunda serie, tomo II, 1839.
vecha el estudio de la historia contempornea! se lee en un semanario
mexicano en 1826. O en Espaa La historia de los ltimos cincuenta aos
encierra ms lecciones de poltica que la larga serie de muchos siglos; pero
puede afirmarse, sin temor de ser desmentido, que si las naciones han
aprendido poco en la escuela de la adversidad, menos tal vez han apren-
dido los gobiernos. No es extrao que se oigan con indiferencia las severas
lecciones de la historia, y que buscando excusas en la diversidad de los
tiempos y de circunstancias, no se haga la debida aplicacin de verdades
muy importantes, pero que se olviden tan en breve unos desengaos tan
amargos; que se cierren los ojos para no ver los hechos que estn pasando
a nuestra vista, y que en vez de poner de manifiesto la causa de tantos
males para aplicar el remedio oportuno, se quieren perpetuar las antiguas
61 dolencias, apenas parecer creble a la posteridad.61
DE LA ROSA, Francisco Martnez. El Espritu del
Siglo. Madrid: BAE, 1960-62 (vols. V-VIII), (citas La ascendencia de la historia contempornea, amplificada por el
tomadas de Manuel Moreno Alonso:1979.) surgimiento de historias filosficas, se convirti en el tribunal de justicia
del mismo proceso, abriendo una grieta creciente entre el pasado tenido
como autoridad y el presente establecido como potestad de s mismo. Se
trata de un nuevo programa de historia que atae especialmente al mbito
de la historia civil y poltica, y por lo tanto, que acompaar de cerca a la
construccin y resemantizacin de otros conceptos, como el de nacin. Este
programa a su vez requerir de la formacin de un nuevo tipo de relato
histrico, y as de un programa de formacin de un nuevo tipo de historia-
dores al servicio de la nacin. Esta necesidad se hace explcita hacia 1850,
por ejemplo, en Argentina en voz de Bartolom Mitre al fundar el Instituto
Histrico y Geogrfico del Ro de la Plata.

La historia como concepto poltico


A partir de 1820 se generaliza la nocin de historia como un concepto
poltico. Nada simboliza mejor este hecho que la auto-coronacin de Napo-
len el 2 de diciembre de 1804 en Notre Dame: su autoridad dimana de
s mismo y slo tiene como espectadores a las autoridades tradicionales
(dinasta, herencia, papado). La selfmade history tiene el poder de inaugurar
una nueva tradicin dinstica. Dado que el pasado ha dejado de informar
al presente, que los modelos tradicionales del hacer y el deber ser han sido
desactivados desde la nueva realeza, es necesario dotar de leyes y auto-
ridad (legitimacin) al nuevo Estado. Surgen el cdigo civil, penal, etctera.
El espritu reformista informa a la sociedad y se hace necesaria la Constitu-

41 forum almanack braziliense n07 maio 2008


cin. Junto con ello se inaugura asimismo un nuevo rgimen de historicidad
(Hartog). Pero, como se ha sugerido, se trata solo de una de las caras del
proceso. Habra que examinar como esta modernidad est siendo incor-
porada por los distintos sectores sociales. Lo decisivo, en cualquier caso,
consistir en preguntarse cmo los diversos agentes viven y procesan de
ahora en adelante la historia.
En Amrica se lee a los autores espaoles, pero esas lecturas se enri-
quecen adems con las propias, generalmente escritas desde fuera del pas.
En la produccin de ideas y, en consecuencia, en el debate conceptual,
domina la historia civil y eclesistica, alimentada desde el siglo XVIII por
el desarrollo de la prensa peridica. Pero la historia, si bien es importante,
no parece tener una centralidad tal como comenzar a observarse a partir
de la crisis de los regmenes imperiales, a comienzos de la dcada de 1820.
Desde entonces se le dota al vocablo historia un poder casi demirgico, slo
equiparable al que puede seguir teniendo la pastoral eclesistica. Este nuevo
poder de la historia se documenta en un escrito publicado en Mxico en
62 1822.62 Ah se establece que no hay buena poltica sin historia y viceversa.
BARQUERA, Juan Mara Wenceslao. Lecciones
de poltica y derecho pblico para instruccin Este axioma, es verdad, recuerda al Jovellanos de 1780 al suscribir que el
del pueblo mexicano. Mxico: edio fac-simi- buen accionar de la poltica descansa sobre el conocimiento del derecho y
lar, 1991.
de la historia.
A partir de entonces se tiene un redimensionamiento de la historia
integrado cada vez ms en el vocabulario poltico y social. Esta tendencia
culmina, como se ha sealado para otros casos, en la escritura de una
historia nacional cannica: Brasil: Francisco Adolfo de Varhagen,Historia
Geral do Brasil 1854-1857; Colombia: Jos Manuel Restrepo, Historia de
la Revolucin en Colombia (1827); Chile: Claudio Gay, Historia fsica y
poltica de Chile (1846,1852); Espaa: Modesto Lafuente, Historia General
de Espaa, desde los tiempos ms remotos hasta nuestros das (1850);
Mxico: Lucas Alamn, Historia de Mxico desde los primeros movimientos
que prepararon su independencia en el ao de 1808 hasta la poca
presente (1849-1852); Per: Jos Manuel Valdez y Palacios, Bosquejo sobre
el estado poltico, moral y literario del Per en sus tres grandes pocas,
1844; Portugal: Alexandre, Herculano, Histria de Portugal desde o comeo
da monarquia at ao fim do reinado de Afonso III (1846-1853); Venezuela:
Feliciano Montenegro y Coln, Historia de Venezuela (1837) y Rafael Mara
Baralt, Resumen de la Historia de Venezuela (1841). Al respecto Argentina
parece ser la excepcin a la regla. Durante el periodo no hay una historia
semejante, si bien el camino est empedrado de reflexiones para establecer
el programa de una historia nacional futura.
Dentro de una perspectiva de larga duracin queda la cuestin acerca
de si estas historias nacionales constituyen autnticos puntos de partida
o se podran ver como el cierre de un periodo. Por lo pronto se trata en
general de historias modeladas bajo un espritu liberal ms que providen-
cialista. No obstante, estas historias no descartan la presencia de enfoques
providencialistas. No se trata de una contradiccin, slo se revela la separa-
cin tradicional entre una historia escrita por Dios, perfecta y completa por
naturaleza, y una historia humana incompleta y abierta a la accin libre del
hombre. El sentido universalista de la nueva historia incluye dentro de su
repertorio toda clase de historias; pero sujetas ahora a un nuevo orden de
historicidad, como se consigna en un testimonio de Juan Donoso Corts de
1838: Si el gnero humano, en fin, tiene una historia de la que las historias
particulares son fragmentos, las revoluciones que en ella se consignan,

42 forum almanack braziliense n07 maio 2008


las catstrofes que en ella se describen y el movimiento progresivo que en
ella se advierte, son obra de la casualidad o efectos necesarios producidos
63 por principios necesarios tambin y por leyes providenciales y eternas?.63
Citado en Citado por CHACN, Pedro Jos. El
concepto de Historia en Espaa (1750-1850). El concepto de una historia intrnseca al mismo devenir histrico es arti-
Araucaria, n. 17, p.15. 2007. culado tambin por Alberto Lista en 1830: A este importante estudio [de
la historia] estn ligados el de los diferentes caracteres y espritus de las
naciones, sus recursos en poblacin y riqueza, su educacin religiosa y civil,
sus juegos, sus espectculos, sus ciencias y artes, sus vicios y virtudes, sus
errores y preocupaciones; en fin, todo lo que pertenece a la humanidad
(...) Si el estudio de este ramo interesante de conocimientos es necesario
al filsofo racional, al moralista, al poltico, al guerrero y al literato, mucho
ms lo ser el de la historia patria, que es el que ms le importa conocer:
porque si es cierto que la edad presente est preada de la futura, tambin
lo ser que en los sucesos pasados est el germen de la actual situacin de
las naciones, en la cual puede el hombre reflexivo prognosticar hasta cierto
punto cul ser su suerte futura; y de ningn pueblo le importa tanto hacer
64 esta especie de horscopo como del suyo propio.64
LISTA, Alberto (1830). Sobre el estudio de la
historia de Espaa. Gaceta de Bayona, n 141,
5 febrero. La historia como filosofa de la historia
Como se deja ver, la centralidad de la historia durante este periodo se
proyecta en un concepto filosfico de la historia. Sin embargo, conviene
distinguir esta nocin de las historias filosficas de los philosophes fran-
ceses. El nuevo sintagma pasa a ser parte del vocabulario sociopoltico a
partir de la dcada de 1830. La historia deja de ser una mera narracin de
sucesos y se transforma en un conjunto de nuevas experiencias y catego-
ras explicativas. Es significativa, por ejemplo, la evolucin respecto a la
distincin entre historigrafo (anticuario) e historiador moderno. Mientras
el historigrafo refiere sucesos, rene materiales, el historiador selecciona,
ordena, examina los hechos, juzga a los hombres y sus cosas. El historiador
suele ser menos adulador y ms imparcial que el historigrafo. Un diccio-
nario de 1850-53 ha acabado por estabilizar en Brasil el nuevo concepto de
historia entendido como un singular colectivo.
Parece haber una coincidencia en casi todos los trabajos: lo poltico y
lo social, ms que los lenguajes puros, son detonadores de la necesidad de
buscar nuevas frmulas para describir las nuevas situaciones. El surgimiento
del nuevo concepto de historia en Alemania en su bsqueda del origen de s
misma, en cambio, se relaciona adems con una reaccin germnica frente
a la influencia latina (Herder). La Historie latina tender a ser sustituida por
el vocablo alemn Geschieht. No parece encontrarse una reaccin similar en
el mbito iberoamericano. Incluso el abandono del latn como lengua franca
a favor de las lenguas vernculas pasa indefectiblemente por el tamiz o
huella impresa del latn.
En ese sentido se postulara que la aparicin de una nueva nocin de
Historia, como la del neologismo Opinin pblica, se presenta como una
forma de enfrentar y resolver los nuevos problemas del ejercicio y represen-
tacin de la autoridad pblica. En el caso de la Opinin Pblica sta deviene
en sustituto del Soberano ausente o Cabeza del organismo social. En el
caso de la Historia, sta se presenta como una forma de responder a un
futuro incierto, es decir, un futuro que ha dejado de pautarse en lo social y
65 en lo poltico no as en lo religioso- por el pasado.65 Se trata de un lapso
Aunque es previsible que lo religioso (la expe-
riencia religiosa) tambin se vea afectada. en el que el pasado se ha vuelto cuestionable y, por tanto, ha dejado de
ser modelo de imitacin. De manera ms especfica, el nuevo concepto de

43 forum almanack braziliense n07 maio 2008


historia surge como una reaccin en contra de la historia humanista plas-
mada durante el Renacimiento, por un lado, y como una reaccin histori-
cista frente a las verdades de la historia sagrada, del otro.
Dentro de este proceso aparece la creciente importancia que han
66 venido cobrando las ciencias experimentales o de la naturaleza,66 que
HAZARD, Paul. La crisis de la conciencia euro-
pea 1680-1715. Madrid: 1988. implica la prdida del halo mgico o sagrado que la naturaleza todava
posea como la obra creadora de Dios. La historia natural, sustento de la
fsica, cumplir al respecto un papel primordial, entendida como la capa-
cidad para contemplar a la naturaleza regulada por principios objetivos.
Esta aptitud desarrollada inicialmente entre los naturalistas ser luego tras-
ladada al mbito de la naturaleza humana, una naturaleza no innata, inmu-
table, sino perfectible. Esta transposicin del mbito natural al cultural abre
la posibilidad de la formacin de una historia sin ms o historia general,
cuyo fundamento deja de ser externo al mismo devenir. La historia aparece
entonces como un proceso regulado desde s mismo y, por tanto, capaz de
comprenderse a partir de s misma.
Segn Koselleck este fenmeno se dio en Alemania como resultado
de un proceso de reflexin interna entre los letrados, as como de manera
paralela pudo haberse presentado en la Francia de la Ilustracin. En cambio
para el caso iberoamericano parecera que el atisbo de un nuevo uso de la
palabra historia no es producto de un proceso inmanente sino se presenta
como un cheque en blanco relacionado con el pas que se aspira ser; no es
tanto el resultado de una experiencia, sino se proyecta como la apertura de
nuevas posibilidades.
Podra parecer que en la descripcin ofrecida por Koselleck se tiene una
especie de relato teleolgico: el caso alemn prefigura en el mbito lingus-
tico lo que sucedera despus en el caso de los hechos polticos y sociales.
La autocoronacin de Napolen podra simbolizar el establecimiento de ese
punto cero o nacimiento de la nueva forma de historicidad, una forma que
ya no requiere del pasado dinstico y cannico para existir, para obtener su
legitimidad y aprobacin. Pero ese inicio que seala un punto de ruptura
radical con las formas del pasado conlleva a su vez una paradoja: de qu
manera se explica esa devocin y fascinacin por el pasado que emerger
y se proyectar de muchas maneras en el futuro de ese pasado, nuestra
modernidad? As, la emergencia de un nuevo concepto de historia se realiza
en el marco de una gran ambivalencia: autosuficiencia en relacin con el
presente, a la vez que deudora y necesitada de ese pasado para darle al
presente el sustento del que carece. El problema es que se trata en principio
de un pasado vaciado ya de su contenido moralizador tradicional.
En trminos generales el caso espaol muestra bastantes coinciden-
cias con el brasileo en cuanto a la evolucin del trmino. En Espaa no se
encuentra la historia filosfica que caracterizara el nuevo uso del trmino
sino hasta las obras de autores como Donoso Corts y Alberto Lista, es
decir, entre 1830 y 1850 aproximadamente. Para el caso argentino propia-
mente no es sino con Sarmiento (1851), Mitre (1857) y Vicente Fidel Lpez
(1845) que se perfila el uso filosfico de la historia. Para Mxico, la obra de
Jos Mara Luis Mora, Mxico y sus revoluciones (1836) es representativa de
esta tendencia. Lo mismo que para Chile las reflexiones de Andrs Bello son
ilustrativas de la presencia de la inflexin filosfica en la historia: slo
por los hechos de un pueblo individualizados, vivos, completos, podemos
llegar a la filosofa de la historia de ese pueblo.

44 forum almanack braziliense n07 maio 2008


Parecera que la coexistencia de una lnea clsica y otra moderna
tiende a perderse en el momento en que se desarrolla un discurso filosfico
de la historia; es decir, cuando la historia emerge en el horizonte como un
problema. Es evidente que si los actores no experimentan la historia como
ruptura, entonces se privilegiar la idea de una continuidad entre pasado
y presente, condicin para que el discurso histrico cumpla una funcin
magisterial y pedaggica. Al mismo tiempo, en el contexto del proceso de
independencia se muestra el surgimiento y predominancia de la historia
contempornea en la cual, sin embargo, se siguen asumiendo valores
propios de la historia de antiguo rgimen. Slo implcitamente se reconoce
que la historia cumple ante todo una funcin poltica, ms que cognitiva.
Quizs Facundo. Civilizacin y barbarie (1845) de Domingo Sarmiento
sea un caso paradigmtico de la transformacin ocurrida en la semntica
de la historia. A todas luces Sarmiento es representativo de una nocin
tal como la descrita por Koselleck para Alemania. Al ser nombrado Director
de Historia del Ateneo del Plata, Sarmiento declara en 1858: () no hemos
llegado a pocas definitivas en que las sociedades hayan tomado asiento,
como el viajero que descansando ya bajo el techo hospitalario, vuelve
retrospectivas miradas hacia el camino que ha andado. Nosotros escribimos
67 la historia marchando.67 Esta declaracin est describiendo de manera
Las cursivas son mas. En Fabio Wasserman
Historia. contundente la nueva experiencia de la temporalidad. La historia, orientada
en principio diacrnicamente, ha terminado por sincronizarse con el espacio
desde donde se escribe. El texto de Vicente Fidel Lpez (1845) revela igual-
mente el desarrollo de una nueva sensibilidad respecto de la historia: ()
la historia es la representacin cientfica y literaria de todos los hechos que
cambian el modo de ser de las naciones. (...) en esta ciencia est envuelta
nada menos que la revelacin de la naturaleza del hombre y de la sociedad
() En la poca en que vivimos tenemos todos una necesidad indispensable
de estudios histricos. Todos somos ciudadanos capaces de obtener un puesto
eminente en la direccin de los Estados, y nada hay ms necesario, para diri-
girlos bien, que conocer su naturaleza, para no violentarla ni permitirle extra-
vos peligrosos. As, pues, el establecimiento del Gobierno Representativo ha
hecho que la historia, que antes no era sino la ciencia de los prncipes, sea hoy
la ciencia de los ciudadanos; []

Para concluir
En este ensayo, finalmente, se ha buscado resaltar ms las coincidencias
que las diferencias mostradas en los nueve casos examinados. Se ha recu-
rrido a la hiptesis desarrollada por Koselleck para iluminar el trayecto
alemn hacia la historia moderna, y se ha encontrado que el caso ibero-
americano no est muy lejano del mismo trazo. Si bien los factores, su
combinacin y su peso especfico pueden diferir en cada uno de los casos
estudiados. Por tanto lo que se ha tratado de dibujar aqu es una hiptesis
general para seguir investigando y puntualizando las particularidades de
cada uno de los procesos. En ese sentido todava es prematuro intentar
arrojar conclusiones definitivas.
En general se advierte que las coincidencias existentes se deben en
buena medida a que se comparten referencias intelectuales y polticas
afines. Para ello la imprenta y su insercin en algunos lugares al momento
de las revoluciones ha venido a ocupar un papel central. Con ello se favo-
rece la circulacin de impresos y la informacin que permite que lo mismo
pueda ser ledo simultneamente en diversos lugares. Habra que deta-

45 forum almanack braziliense n07 maio 2008


llar an ms la recepcin o formas de adaptacin y traduccin de obras
extranjeras que se realizan en cada situacin. Habra que ver tambin cmo
las mismas denominaciones pueden adquirir valoraciones distintas, segn
circulen en lengua espaola o portuguesa.
Se ha podido apreciar que la formacin del espacio de experiencia
conocido como moderno en sentido estricto comienza a gestarse hacia
1808 y se manifiesta en la aparicin de nuevos sintagmas relacionados
con la palabra historia, tal como, historia contempornea y filosofa de
la historia. Esto sucede en casi todos los casos hasta despus de 1820, de
manera ms clara en el lapso de 1830-1850. As, se puede postular que la
transformacin semntica de la historia en Iberoamrica pasa a travs de
la redefinicin de los proyectos imperiales espaol y portugus. Es con las
independencias que se inicia un proceso de reelaboracin conceptual de la
herencia imperial en el seno del vocabulario poltico y social. En la medida
en que el futuro esperado no se manifieste, la experiencia moderna de la
historia ir tomando el perfil de una permanente transicin. Como una
forma de compensar la inestabilidad se irn tejiendo historias generales
que den cuenta de los orgenes de la nacin as como permitan avizorar el
futuro esperado. Los relatos histricos adquirirn en ese sentido, un talante
filosfico. Las diferentes formas que adquieran dependern del lugar que se
ocupe o se ha ocupado en el trayecto, si como parte de un imperio o en su
defecto, como una ex/colonia.

Recebido para publicao em


fevereiro de 2008

46 forum almanack braziliense n07 maio 2008

Anda mungkin juga menyukai