WIÑAY KAWSAY C U L T U R A M I L E N A R I A
Nº23 SITWA - 2010 PERIODICO MENSUAL KICHWA - ESPAÑOL USD 0,50
Karu llaktakunaman-
ta Willachikuna. Noti-
cias de Otras provincias, Pag 9 -12
¿Indígenas un
problema?
Ayllu Kawsay – Social:
Mamapa ñuñumi alli
kan, Pag. 15
Foto: Pueblo Cayambi, sembrando VIDA.
Foto: Explotación petrolera en la Amazonía.
Ventajas en la leche materna
SHUK PANKA
PAG. 1
2010 WATAPI, SITWA KILLA ÑUKANCHIK YUYAY - EDITORIAL
ISHKAY PANKA
PAG. 2
2010 WATAPI, SITWA KILLA TANTANAKUY YUYACHIK WILLAYKUNA - POLÍTICO ORGANIZATIVO
KIMSA PANKA
PAG. 3
2010 WATAPI, SITWA KILLA AYLLULLAKTAKUNAPA WILLAYKUNA - NOTICIAS COMUNITARIAS
Tawka runakunami kawsaykuna shinchiyachun llamkashka
Ecuador mamallaktapi Kawsaykunamanta ri- Rodas; Dr. Gonzalo Merino Pérez; Sra. Lupe
kuk wasika chusku chunka shuk (41) mashi- Rumazo Cobo; Dr. Juan Valdano Morejón;
kunatami kawsaykuna sinchiyachun alli Lic. Gladys Quevedo Azócar; Dr. Julio Pazos
yanapashka nishpa, alli riksishpa “Premio Barrera.
Eugenio Espejo 2010” mishayta shutichikri- Actividades artisticas: 11 candi-
kun. daturas.-
Kichwa runa mashikunapash alli llamkash- Sr. Luis Verdugo Rojas; Sr. Nicolás Fiallos
kakunami tiyan. Shinapash pipash mana rik- Medrano; Sr. Apolinar Montaño Zúñiga; Sr.
sichishkachu. Nelson Román Chacón; Sr. José López
Romero; Sr. Oswaldo Moreno Heredia; Sr.
41 CANDIDATOS AL PREMIO NA- Francisco Coello; Sr. Gilberto Almeida Egas;
CIONAL “EUGENIO ESPEJO” 2010 Sra. Esperanza Cruz Hidalgo; Sr. Jorge As-
qui Papp; Sr. Carlos Rosero Vargas.
El Consejo Nacional de Cultura recibió 41 Actividades científicas: 7 candi-
candidaturas al Premio Nacional “Eugenio daturas.-
Espejo” 2010, en cinco categorías; de las Dr. Sebastián Fuentes Avilés; Dr. Patricio Ló-
cuales se elaborará las ternas respectivas, a pez Jaramillo; Crnel. Guillermo Flores
fin de que el Presidente de la República pro- Rodríguez; Dr. José Amén Palma; Sr. Alfredo
ceda a designar a los triunfadores del máxi- Romo Medina; Dr. Claudio Cañizares Proa-
mo galardón de la cultura en el Ecuador, ño; Dr. Renato Pérez Morgan.
como reconocimiento de su abnegado tra- Dr. Miguel Ángel Cevallos Hidrobo; Sra. Eu-
bajo para el desarrollo de la cultura en el Ec- doxia Estrella Ordóñez; Sr. Ezio Garay Arel-
uador. lano; Dr. Jorge Núñez Sánchez; Dr. Hernán Organismos públicos y privados: 7
Las categorías son: 8 en actividades cul- Escalante Escalante; Sra. Beatriz Parra Dur- candidaturas.-
turales; 8 en actividades literarias; 11 en ac- ango; Ms. Raquel Rodas; Dr. Claudio Malo Ballet "Jacchigua"; Archivo Histórico del
tividades artísticas; 7 en actividades cientí- González. Guayas; Fundación Orquesta Sinfónica; Ju-
ficas; y, 7 de organismos públicos y privados venil del Ecuador; Ballet Ecuatoriano de Cá-
que han aportado al desarrollo de la cultura Actividades literarias: 8 candidatu- mara; Confederación de Trabajadores del
del país. ras.- Ecuador; Federación Ecuatoriana de Indios;
Dichas candidaturas son las siguientes: Dr. Jorge Becerra Carvajal; Lic. Hernán Centro Ecuatoriano para la Promoción y Ac-
Actividades culturales: 8 candidaturas.- Rodríguez Castelo; Dr. Rodrigo Pesantez ción de la Mujer. Fuente: CNC, Julio 2010.
mak mikuna kashkata yachak chayashka. todo, jamás le dieron importancia a esta co- alimentaron con un preparado en base a
Chaymantami llashak kullkipa rantishpa tu- mida de indios que se cultiva y es dieta de este nutritivo grano. Su escasa producción
kuylla charik ayllukunapi mikunakun. Shi- los seres humanos desde hace unos 5.000 fue en incremento desde entonces. El pre-
naka kinuwa muruka, soya (US$ 350/TM) años antes de Cristo, hasta que se supo so- cio, fue saltando siempre hacia adelante.
murutapash yalli kullkipami haturikun (US$ bre sus bondades. La quinua es nutriciona- En los restaurantes vegetarianos mas
2500/TM). Chaymantami kinuwa murutaka, lmente completa pues tiene un adecuado grandes deeuropa y estados unidos la qui-
kullkita pukuchik mishukunaka, kurita shina balance de proteínas, carbohidratos y min- nua es el plato mas exótico y requerido por
sumakpacha alli kakta rikunakun. erales. el paladar de klos exigentes. La gama de
Para los campesinos del altiplano boliviano, alimentos preparados va desde los dulces
La Quinua es el nuevo este insumo es fundamental en su dieta y hasta los salados, por lo que el futuro de
es por eso que se llenaron de furia al enter-
“Grano de Oro” arse que dos gringos de la Colorado State
este producto es definitivamente positivo
para sus cultivadores
Por: Fortunato Esquivel
University la patentaron en 1994 (US Pat- Los precios internacionales oscilan actual-
ALAI AMLATINA, 09/07/2010.- Una leyen-
ent 5304718). La denuncia internacional les mente por 2.500 dólares la tonelada. Frente
da del Kollasuyo, cuenta que el zorro volvía
obligó a renunciar a su atrevimiento. a la soya que se cotiza por alrededor de 350
del cielo con tremenda barriga llena. En
El “trigo de los Incas”, comenzó a ser nota- dólares la tonelada, la quinua es, sin duda,
eso, los loros le rompieron a picotazos la
da por el mundo cuando los astronautas se el nuevo “grano de oro” del siglo XXI.
CHUSKU PANKA
PAG. 4
2010 WATAPI, SITWA KILLA KAMACHIK WILLAYKUNA - LEYES
SUKTA PANKA
PAG. 6
2010 WATAPI,SITWA KILLA KICHWA SHIMI YACHAKUY - ENSEÑANZA DEL KICHWA
atallpa a - tall- pa
ayllullakta, antayari, karuyari, an-
tisuyu, mamallakta, uturunku, wakama-
uturunku u- tu- run - ku
yu, chumpillina, pachallina, achikyana.
takarpu ta- kar - pu
• Pichka simikiwan shimikuna (Palabras
de cinco sílabas)
chupil chu - pil
Yupaykamayuk, killkakamayuk, kill-
kumal ku - mal
kanakaspi, yanaparishun, minkachishunchik,
yachanamanta, mirachishunchik, an-
yurak yu- rak
Foto: Aprendiendo el Kichwa en los CECIBS de Imbabura. chuchishunchik.
KANCHIS PANKA
PAG. 7
2010 WATAPI, SITWA KILLA LLAKTAKUNAPA YACHAYKUNA - SABERES DE LOS PUEBLOS
PUKLLAYKUNA – JUEGOS
PIEDRA PAPEL Y TIJERA
casa
Allkukunapura makanakuy
hapirishpaka, runakuna ma-
kanakunatami willachikun.
Bajo.
Kaytaka upyay wasikunapi-
Ankakuna wasi hawapi mi, mana kashpaka tan-
wampukpika, chay wasim- tanakuykunapimi ashtawan
anta sawarina tiyanatami rikurin.
willachikun. Cuando pelean los perros
Cuando vuelan gavilanes
por encima de la casa es
para tener matrimonio
ISKUN PANKA
PAG. 9
2010
2007 WATAPI, SITWA
KULLA KILLA
KILLA KICHWA SHIMIPI
SHUK MARKAKUNAMANTA WILLACHIK
WILLAYKUNA PANKA,
- NOTICIAS WIÑARIMANTA
DE OTRAS PROVINCIAS
SHUK PANKA
CHUNKA PANKA
PAG.10
PAG. 2
2007
2010 WATAPI,
WATAPI, KULLA
SITWA KILLA
KILLA KICHWA SHIMIPI
SHUK MARKAKUNAMANTA WILLACHIK
WILLAYKUNA PANKA,
- NOTICIAS WIÑARIMANTA
DE OTRAS PROVINCIAS
CHUNKA
SHUKSHUK
PANKAPANKA
PAG.11
PAG. 1
2007WATAPI,
2010 WATAPI,SITWA
KULLAKILLA
KILLA KICHWA SHIMIPI
SHUK MARKAKUNAMANTA WILLACHIK
WILLAYKUNA PANKA,
- NOTICIAS WIÑARIMANTA
DE OTRAS PROVINCIAS
CHUNKA ISHKAY
SHUK PANKA
PANKA
PAG.
PAG.12
2
2007
2010 WATAPI,
WATAPI, KULLA
SITWA KILLA
KILLA KICHWASHIMIKUNA
KICHWA SHIMIPI WILLACHIK PANKA,
- VOCABULARIO WIÑARIMANTA
KICHWA
Antapyu Atallpa
SHUK
CHUNKA PANKA
KIMSA PANKA
PAG.
PAG.13
1
2010 WATAPI, SITWA KILLA PUKLLAY YACHAYKUNA - DISTRACCIONES
Ishkay ñañakunami;
Pakta paktami purin; SOLUCION
Chankakunata ñawpamanmi anterior
charin;
Ñawikunaka washamanmi kan.
Y A L L I K
Pita kan.
RURASHKA
Dos hermanas muy unidas
que caminan a un compás
con las piernas por delante Lulun – huevo
y los ojos por atrás.
Kay Millka ukupi chakru killkakunata rikushpa kay kichwa shimikunata maskapay español-pi yacha-
hushpanti:
Busquemos en esta sopa de letras las siguientes palabras en KICHWA, comprendiendo
los mismos en ESPAÑOL
KALLANA(tiesto) TULLPA(fogón)
ANTAYANUK(cocina) HAMPA(mesa)
HASNAY(gas) AKILLA(canasta)
MAWMA(pondo grande) WARUK(paila)
PUKU(plato de barro) LLITA(cuchillo)
¿Existe contaminación
genética? Foto: Ratón transgénico modifcado con genes humano,
Foto: Indigenas practicando la soberania alimentar-
SHUK
CHUNKA PANKA
SUKTA PANKA
PAG.
PAG.16
2
2007
2010WATAPI,
WATAPI,KULLA
SITWAKILLA
KILLA KICHWA SHIMIPI
AMAWTA WILLACHIK
YACHAYKUNA PANKA,
- CIENCA WIÑARIMANTA
Y TECNOLOGÍA
Aycha karamantalla antakunata ñukanchik aychakarata rikramanta, mana kashpaka shuk kuskaku-
napipash takarishpalla, kuyuchi usharinkallami ninmi.
kuyuchinkapak ushayta charinata Carnegie Mellon hatun yachachik ukumantami, shina kay ruraykuna-
taka ñawpakman apamushpa kanakun, rikrapi maki watanata shina
rikunakun. churahushpalla ña aycha karapi rikushpa, takarishpalla antakunata
Killkak Mashi: Marco Felipe Concha Flores, sumakraymi@yahoo.es – cel. 097275709 kuyuchinkapak ninmi.
Fuente: Internet
La piel humana podría convertirse en una
pantalla
La piel humana podrá convertirse en una pantalla táctil para operar
aparatos electrónicos, de acuerdo con científicos estadounidenses
que desarrollaron un sistema llamado Skinput.
Por medio de esta innovación aseguran los expertos será posible
interactuar con los equipos de sonido, los teléfonos o las agendas
electrónicas simplemente tocándose el antebrazo u otra parte del
cuerpo.
Desarrollado por la Universidad Carnegie Mellon y los laboratorios
de investigaciones de Microsoft, el sistema utiliza sensores acústi-
cos que captan sonidos de baja frecuencia y, mediante un brazalete
con un minúsculo proyector, refleja en la piel humana un teclado o
menú.
ILUMAN BAJO AYLLULLAKTAPIKA, ÑANKUNATA na munaymi San Juan Pukyu patataka anchuchinkapa kallaririka,
MIRACHIMANTA PUKYUKUNATA LLAKICHINMI pukyu yakuka imapash tukuchun, shinallatami shuk pukyukunapa-
sh chay llakitallata charinakun; mama kamachikpika wakaychinami
SAN JUAN PUKYU YAKUKA, KAWSAYTAMI KARAN. kanchik nihunmi, shinapash Ministerio de Obras Públicas ukuman-
Kay Ilumán Bajo ayllullaktapi pushakkuna, kawsakkunapash San taka, llaktata mana tapuchishpallata yankata rurachunlla nishka
Juan Pukyu yakuka tukuykunapa ninan mutsurishkami kan nishpa, kan. Chaymi tukuylla llaktapi kawsakkuna sinchita hatarishpa
ñawpa watakunamantapacha ñukanchik tayta mamakunaka, wa- harkashpa shayarikpika, kimsa patsak chapak mishukunata ka-
kaychishpa kay sumak kuskataka charishpa shamushka. chamushka runakunata pushakkunata hapishpa manchachishpa
Kay kari pukyuka, Ilumán Bajo ayllullakta pana makña pata uku- kallpachichun . Shina llaki tiyakpimi tukuyllakuna shukllashina tan-
pimi sakirin. Kay pukyutaka Inti Raymi Pukyu shutitami shutich- tanakushpa katishun nirkakuna, pachamamapa makipì sakishpa.
ishka; ashtawankarin kay pukyupi armay chishi punchapi tukuylla
ayllukuna tantanakushpa, sumak raymita ruray kallarishkamanta;
hampik tayta mamakunapash pukyupi armashpa, armachishpa,
hampishpa kawsaymanta; ayllukunapash takshashpa, armashpa,
yakuta upyashpa, shinallata yanunkapa mutsushpa kawsaymanta;
chay hawa sawari raymikunapipash, ñawi mayllaykunata, shinal-
lata shuk ruraykunatapash kay pukyupi rurashpa kawsaymanta;
chaymi Inti raymi shutita churashka, tukuyta yalli hatun raymi kay-
manta. Shinapash mishukuna chayamushka pachakunamanta,
ashtawankarin apunchikta katikkunaka San Juan Pukyu shutitami
tarpushpa sakishka; chaymantami shina riksinchik.
Tukuylla kay kawsaykunamantami, Ilumán Bajo ayllullaktapi kaw-
sakkunaka, ñukanchikpa, shinallata tukuylla runakunapa pukyu
kakpi, yakuta mitsay kallarishka; Atuntaqui, San Antonio llakta-
manta ayllukuna, tukuy yakuta apankapa munakpi. Shina mitsak-
pipash asha yakutaka apashkallatami kan; ñami kimsa chunka
yalli watakunata mikushpa kawsan; chaymantami kunan pachapi-
ka, Ilumán Bajo ayllullaktamanta mashikunaka, kay pukyuta su-
makyachinkapa, ranti yanapayta mañarka, hipa wiñak ayllukuna-
pa yaku mama wakaychirishpa sakirichun.
Ranti kay watapika, Panavial ukumanta ñanta rurakkunaka munay Foto: Comunidad Ilumán Bajo defiende a "San Juan Pocyo", julio 2010
SHUK
CHUNKA PANKA
KANCHIS PANKA
PAG.
PAG.17
1
2007
2010WATAPI,
WATAPI,KULLA
SITWAKILLA
KILLA KICHWA SHIMIPI
YAYACHIK WILLACHIK
SHIMIKUNA PANKA, WIÑARIMANTA
- REFLEXIONES EDUCATIVAS
Imashpata mamapa ñuñu ashtawan sumak kan Porqué es mejor la lactancia materna
Tawka allikaykunami tiyan mamapa ñuñu- 5. La LECHE MATERNA está siempre
wan wawata wiñachishpaka. Shinami wawa- lista y a la temperatura adecuada. La madre
ka mana irki, shinchi, kushi wiñanka; mama- no tiene que: hervir agua, utensilios de coci-
pash pankalla kawsanka; ayllupash kushilla, na, etc.; colar, calentar o enfriar la leche; le-
kullkitapash wakaychinka. Shina kashpaka vantarse a la noche.
mamakuna kikinpak wawataka mamapa ñu- 6. LA LECHE MATERNA contiene agua
ñuwan wiñachipaychik. suficiente para satisfacer la sed del bebé,
aún en los lugares y días más calurosos no
Porqué es mejor la lactan- es necesario darle agua ni jugos. En este
cia materna caso debe dar pecho más seguido y la mamá
Es un consejo sano para las madres por to- debe tomar más líquidos. 3. Hay mayor espaciamiento entre los
das las ventajas que presentan al alimentar 7. La LACTANCIA MATERNA permite embarazos.
a sus bebes con la leche materna. Fuente: 4. La mamá que da de mamar sale a la
Internet. calle con menos carga y así puede atender
A. VENTAJAS PARA EL BEBÉ mejor a sus hijos.
5. La mamá que da pecho aprende a
conocer más fácilmente las necesidades de
su bebé. Ejemplo: Cuando él tiene hambre,
frío, dolor, calor, necesidad de cariño.
SHUK
CHUNKA PANKA
ISKUN PANKA
PAG.19
PAG. 1
2007
2009WATAPI,
2010 WATAPI,KULLA
WATAPI, KULLAKILLA
SITWA KILLA KICHWA
ÑUKANCHIK SHIMIPI
KAWSAY WILLACHIK
- NUESTRA IDENTIDADPANKA, WIÑARIMANTA
SHUK
ISHKAY PANKA
CHUNKA PANKA
PAG.
PAG.20
2