PatrickCharaudeauLivres,articles, http://www.patrickcharaudeau.com/Analisisdel
publications discursoe.html
Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlasciencias
humanasysociales
inPuigL.(ed.),Eldiscursoysusespejos,UniversidadNacionalAutnomadeMxico,
Mxico,2009.
Introduccin
Dospuntosdevistaseenfrentansobrelacuestindeunaposibleinterdisciplinariedaddentrodelas
cienciashumanasysociales.Unoquereivindicaunamonodisciplinariedadennombremismodela
ciencia:elrigordelprocedimientocientficoexigeunagranespecializaciny,enconsecuencia,que
seejerzaenuncampoconceptualbiencircunscrito,entornoapostuladosohiptesisbien
determinados,conherramientasdeanlisisampliamenteprobadas.Elotroquereclamaunaintero
pluriotransdisciplinariedadennombredelacrecientecomplejidaddelmundo,delaexplosindel
conocimiento,delapluralidaddelossaberessobrelosmismoshechossocialesydesunecesaria
articulacin.
Adems,estaoposicinseencuentrareforzada,comolohamostradoelsocilogoPierreBourdieu,
poreljuegoinstitucional,alconvertirsetodocampodeconocimientoencampodepoder.Deahla
constitucin,porunlado,dedisciplinasllamadasacadmicas,aquellasquesonobjetode
enseanzaenelmarcodeunsistemaescolaryuniversitarioy,porelotro,lainstauracindeuna
rivalidaddehechoentreinvestigadoresencienciashumanasysociales,losunosreprochandoalos
otroselnosituarseenelncleodurodeladisciplina,nicogarantedelrigorcientfico,ydepreferir
lasuaveperiferia,ylosotroscriticandoelencerramientodelosmonodisciplinariosquenopueden
vermsqueunaspectomuyparcialdelosfenmenoshumanosatravsdelosmicroanlisisque,
sinnegarsuinters,pareceserlonicoquesirveyobstaculizanlacomprensinglobaldelos
fenmenosestudiados.
Noesdeestamanerapolmicacomoabordaraqulacuestindelainterdisciplinariedad.
Interrogndomeprimerosobreloqueconstituyeunadisciplina,tratardesealarloquedeberan
serlascondicionesdeunainterdisciplinariedad,ilustrarloconrespectoalarelacinentrelenguajey
comunicacin,ymostrarculespuedenserlascontribucionesdelanlisisdeldiscursoalestudiode
estasnociones.
1.Problemasgeneralesdelascienciashumanasysociales
Todoanlisisdeunfenmenosocialnecesitareferirseaunmarcoconceptualconformadoporuna
seriedeprincipiosfundadores,hiptesisgenerales,conceptosquepermitenconstruirelfenmeno
comoobjetodeestudio.Estemarco,llamadoterico,hacequeunanlisisseapertinente,ypermite
discutirlo.Sinmarcoterico,ningunadiscusinesposibleenelsentidodeladisputatiodela
retricaclsica:nosepodradecirporquevaluar,reforzarocuestionarlosresultadosdeun
anlisis.Eslacaractersticafundamentaldelcampocientfico:esnecesariopoderdiscutirlas
explicacionesquesedansobreelmundo,yestadiscusinsloesposiblesisesitadentrodelmarco
quelasprodujo.Eneso,losdiscursosquecirculanenelmbitocientficosonradicalmentediferentes
delosquecirculanenelmbitomeditico:estosltimos,carentesdetodomarcodereferencia(o
refirindoseabriznasincompletasdediversosmarcos),nopuedenproducirmsqueundiscursode
comentario.
1.1.Marcoterico,metodologayfragmentacindisciplinaria
Sinembargo,estonocorrespondeconlatotalidaddelaactividadcientfica.Enefecto,estemarco
requiereservalidadoporlapruebadelanlisisydelestablecimientorazonadodelosresultados.Se
trata,pues,deelaborarherramientasdedescripcinycomprobacinquedeconstruyanelobjetode
anlisisy,porende,loreconstruyanencategorasquesupuestamentedencuentadeun
determinadofuncionamientodelfenmenoestudiado.Esteutillajecompuestoensmismode
categorasyprocedimientosconstituyeloquesellamaunametodologa.
Esteparteoraymetodologadefineunadisciplinacomounconjuntodeexigenciasenestecaso
intelectualesquepuedentomarlaformadereglas,procedimientos,categorasdescriptivas,las
cualesdependen,ellasmismas,deunconjuntodeproposicionesqueconstituyensufundamento.
Noobstante,esposiblequevariosmarcosteoricometodolgicossedisputenelanlisisdeunmismo
objeto.Enesecaso,stesefragmentayaqueelobjetoestdeterminadoporunmarcoyeste
ltimosevinculaintrnsecamenteaaqul,creandootroprocedimientodeanlisisdelfenmeno
estudiado.Dadoqueestefenmenopuederepetirse,convieneentonceshablardecampo
disciplinariodentrodelcualpuedencoexistirdistintosenfoquestericosymetodolgicos.Esoda
lugaralaexistenciadediversassubdisciplinasenelinteriordeunmismocampodisciplinario.As
ocurreconelcampodelascienciaspsicolgicas,quesesubdivideendistintassubdisciplinas
(psicologacognoscitiva,psicologasocial,psicologaclnica)assucedeenelcampodelasciencias
dellenguajequesesubdivideendiversassubdisciplinas(lingsticadescriptivadelalengua,
lingsticacognoscitiva,lingsticaeinformtica,lingsticadeldiscurso).
Adems,estaactividadteoricometodolgica,afuerzadeprobarseenmltiplesanlisis,puedellevar
aafinaroacambiaralgunosconceptos,encontrarnuevascategoraseinclusoproponernuevos
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 1/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
principiosfundadores,creandoasotrassubdivisionesalinteriordeunamismasubdisciplina,
subdivisionesquepodramosentoncesdenominarcorrientes.Esascomollamarcorriente
pragmtica,corrientesociolingstica,corrienteetnogrfica,etc.,aalgunassubdivisionesal
interiormismodelasubdisciplinadelascienciasdellenguajedenominadaanlisisdeldiscurso.
Peroestaclasificacines,porlomenos,delicada,ysdenumerososinvestigadoresquela
cuestionaran.Sepuede,efectivamente,plantearlapregunta:elanlisisconversacionalesuna
subdisciplinadelascienciasdellenguajeounacorrientedisciplinariadentrodeunenfoque
etnometodolgico?Lamismapreguntapodrahacerseapropsitodelasociolingstica,la
psicolingstica,laetnolingstica,porunaparte,yconrespectoalosanlisispragmticos,textuales,
comunicacionalesocognoscitivos,porlaotra.Miobjetivoaqunoesrealizartalclasificacin.Es
recordarquedentrodelascienciashumanasysociales,existendisciplinas,questassebasanen
presupuestostericos,queutilizanunametodologayquedanlugaradiversosprocedimientosde
anlisis.
1.2.Interpretar
Existeademsunaactividadintelectualsinlacualestosplanteamientoscientficosnotendran
razndeser:interpretar.Esnecesariopoderinterpretarlosresultadosdelosanlisis.Ahorabien,
lainterpretacinesunaoperacindelicadaqueslopuedehacerseaposteriori,inclusocuandoen
unprocedimientomsexperimentalsehanpostuladohiptesisprevias.Interpretarconsisteenuna
operacinquerelacionalosresultadosdeunanlisisconpresupuestostericos.
Puedehacersededosmaneras.Unadeellas,quepodramosllamarinterna,consisteenponerlos
resultadosdeunanlisisenrelacinconlascategorasmetodolgicasy/olosprincipiostericosque
presidierondichoanlisislainterpretacinsedenominarcerradaenlamedidaenquese
procede,enunmovimientocentrpetodentrodelmarcodereferencia,aunavalidacinrecprocade
losresultados,categorasyprincipios.Otramanera,quellamaremosexterna,consisteenrelacionar
losresultadosysiesprecisolainterpretacininternaconotroslugaresdisciplinarios.Esposible,
porejemplo,despusdelanlisisdeuncorpusdetextospublicitarios,serllevado,enunprimer
momento,avalidarlascategorasutilizadasyluegoarelacionaresosresultadosconalgunas
hiptesisqueproponenlapsicologasocialsobrelosprocedimientosdeinfluencia,olasociologa
sobrelostiposdepblicoencuestin.
Demaneramsgeneral,seadviertequeenlascienciashumanasysocialessellevaacaboun
procedimientoalavezempricoehipotticodeductivoquevadelaobservacindelosfenmenos
socialesalaconstruccindeunobjeto,pasandoporprincipiostericosyunutillajedescriptivo,
desembocandoenunadobleinterpretacin:internayexterna.Esoexplicaqueexistandiversos
tiposdeanlisisdentrodeunmismocampodisciplinario:unosmsteoricometodolgicos,esdecir,
msbienorientadoshacialavalidacininternadelascategorasymodelos,yotrosmsempricos,
msbiendirigidoshaciacorpusterminados.
Porellonosorprendequecadaunodeestosprocedimientossupongaunriesgo.Parael
procedimientoteoricometodolgico,elriesgodequeelobjetivodevalidacindelascategoras
conduzcaadecirpocosobreelobjetomismo,yqueesteltimodesaparezcatrasunainflacin
conceptualyunaproliferacinterminolgica:elriesgodelenmascaramientoconceptual.Parael
razonamientoemprico,hayundobleriesgo:eldedesembocareninterpretacionesquenorevelen
lascaractersticasprofundas,novisibles,delfenmenoestudiado,yquesereduzcanaun
comentarioquesloconfirmaraoexplicitaralalecturaqueharacualquierotrapersonaapartedel
analista:elriesgodelatrivialidad.Eselriesgodeunainterpretacinquenopodraprecisarsise
limitaalcorpusestudiadoosipuedepretenderexplicarelfenmenoensumximaglobalidadpor
ejemplo,sercapazdedecirsialtrminodelanlisisdeuncorpusdetextospolticosdeizquierdao
dederecha,lascaractersticaspuestasenevidenciasonespecficasdetododiscursodeizquierdaode
derecha,osisonpropiasdeldiscursopolticoengeneral:elriesgodelodemasiadoparticularo,por
elcontrario,delodemasiadogeneral.
Endefinitiva,loqueseexaminaaquseresumeentresconsideraciones:laposibilidaddequeuna
prcticadeanlisisserefieraaunmarcoconceptualconpresupuestostericosyuna
instrumentacinmetodolgicaquedelimitenlapertinenciadeuncampodeestudiolaposibilidad,
paraestaprcticadeanlisis,deconfrontarseconotrosmbitosdepertinenciasinnegarelsuyo
propiolaposibilidaddedefinirunahermenuticaqueespecifiqueelolospuntosdevista
interpretativosqueadopte.
2.Delainterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
Losfenmenossocialespuedenconsiderarse,desdeelpuntodevistadesumanifestacin,como
conjuntosdesignoscuyaorganizacinprocededeactoressocialesqueactaneninteraccincon
otrosactores.Alhacerlo,estossignosseinscriben,alavez,enprocesos(lossujetosbuscan
influenciarseeindividualizarse)yenestructuras,dadoqueestosprocesostiendenaestabilizarse,y
lossignosaorganizarseensistemas.As,puededecirsequelosfenmenossocialestienenquever,a
lavez,conrazonesprocesalesyrazonesestructurales.
Analizarestosconjuntosdesignossuponequeseconstituyanenobjetosdeestudio,loscuales,
comohemosdichoantes,adquierensupertinenciadelmarcoteoricometodolgicoquepresideal
anlisis.Porconsiguiente,enunmismocampodeprcticasocialsepuedenconstruirvariosobjetos
deanlisis,correspondiendocadaunoaunmarcodeanlisisespecfico.Porejemplo,elcampodela
prcticasocialllamadopolticopuedeconstruirseenobjetodeestudiosociolgico,psicosociolgico,
antropolgicoodiscursivo,yocurrirlomismoconloscamposmeditico,jurdicooeducativo.Porlo
tantonohay,sobrelamateria,camposreservados,cadaenfoquedisciplinarioconstruyesupropio
objetoencadaunodeloscampos.Seraperjudicialparalacomprensindelosfenmenos
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 2/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
estudiadosquelosdefensoresdeunadisciplinasostuvieranunaactitudnegacionistaenrelacincon
lasdisciplinasconexasquegenerananlisissobrelosmismosfenmenos:ningnfenmeno
pertenecedemaneraexclusivaaunadisciplina,yningunadisciplinapuedepretenderagotarpors
solalacomprensindelfenmeno.
Sinembargo,msalldelasdiferenciasteoricometodolgicas,haypuntoscomunesenla
conformacindeestosobjetoseinclusoentredistintosenfoquesdisciplinarios.Ellosedebealhecho
dequeelextensocampodelascienciashumanasysocialesabordaelestudiodelosfenmenos
socialesdeacuerdoconproblematizacionescomunesentornoatresgrandescuestiones:
a)Unaproblematizacinentornoalacuestindelaregulacinsocial:lassociedadesylosgrupos
socialesquelasconformansedotandeunvnculosocialafuerzadeintercambios(de
comportamientosydepalabras),pormediodeunjuegoderegulacindesusrelacionesquellevana
estasdistintasdisciplinasapreguntarsesobrelasnormassociales,losrolessocialesylas
identidadessocialesinstauradasporestejuegoderegulacin.
b)Unaproblematizacinentornoalacuestindelasrelacionesdefuerzaqueseinstauranentrelos
miembrosdeestosgrupossociales,inclusodentrodeljuegoderegulacinsocial,loqueconducea
losindividuosaadoptarestrategiasparaimponersealotro(relacindedominacin),paralibrarsede
larelacindedominacin(contrapoder),paraencontraralianzas(juegodepersuasin),parahacerse
quererporelotro(juegodeseduccin).Deloanteriorsurgenlasnocionesdeestrategias,de
procesosdeinfluenciayunavezmsdeidentidad,quesoncomuneso,almenos,que
ocupanunlugarcentralendiversasdisciplinas.
c)Unaproblematizacinentornoalacuestindelasignificanciadelosobjetosdelmundoy,en
consecuencia,delamaneracomolosgrupossocialesconstruyenelconocimientosobreestos
objetos.Encontramosaqulasnocionesderepresentacionessocialesydeimaginariossociales,
quetambinocupanunapartecentralendiversasdisciplinas,auncuandocadaunadeellas
propongaunadefinicinpropia.
Deestemodo,puededecirsequelasociologa,lapsicologasocial,laantropologasocialyelanlisis
deldiscursopornomencionarmsqueestascuatrodisciplinascompartennoslonocionessino
tambinproblematizaciones,esdecir,unmismomarcodecuestionamiento.Obviamente,cadauna
asumanera:lasociologaylaantropologa,pormediodeestudiosdecampoconmtodosque
privilegianelprocedimientoempricolapsicologasocial,conmtodosdeexperimentacinla
historiayelanlisisdeldiscurso,conlaconstruccindecorpus.Pero,almismotiempo,cadaunade
estasdisciplinaspuederecurrir,siesnecesario,aotrosprocedimientosymtodos(vaselafigura
1).
INTERSECCIONESDISCIPLINARIAS[1]
Estojustificalanecesidaddeunainterdisciplinariedadentrealgunascienciashumanasysociales,
peronogeneralnisistemticanicompletamenteintegrada,puesesnecesarioquecadadisciplina
conservesumarcodepertinencia,que,comodijealprincipio,esloquegarantizalavalidezdelos
anlisisyquepermitequeseandiscutidas.Cadadisciplina,sinembargo,deberainteresarseenlo
queproduceunauotradelasdisciplinasconexasenlorelativoanocionescomunesporejemplo,el
anlisisdeldiscursonopuedeignorarloqueproducelasociologaencuantoaidentidadessociales,lo
queproducelapsicologasocialentrminosdeestrategiasdeinfluenciaoderepresentaciones
sociales.Cadadisciplinadeberatratardecomprenderlosmodosdeexplicacindelasdisciplinas
conexasparamesurarsuspropiosmodosdeexplicacin.Sirvacomoejemploeltancontrovertido
asuntodelestudiodelarecepcin,concebidoporlasociologaatravsdeencuestasdecampoypor
lapsicologasocialatravsdeexperimentos.Cadadisciplinapodrainclusopedirprestadosconceptos
aunauotradisciplinaconexa,peroconlacondicindedecirloydeindicarunaredefinicindeestos
conceptosenelmarcodesuspresupuestostericosometodolgicos.Enloqueconcierneelanlisis
deldiscurso,estensuintersretomarlosconceptosderepresentacinsocialquedefinela
psicologasocialydeimaginarioquedefinelaantropologa,pararedefinirlosenunaproblemtica
dialgicadeconstruccindelosconocimientosentrminosdeimaginariossociodiscursivos.[2]
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 3/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
Porltimo,cadadisciplinadeberaconfrontarestosresultadosconlosqueproducenotrasdisciplinas
sobreelmismofenmeno,yaseaparatomarnotadelasdiferenciasyconvergencias,obienpara
tratardearticularunosconotros.Estaactituddevaivnentrediferentesdisciplinasentornoa
nocionescomunes,conredefinicindentrodelmarcodepertinenciadecadaunadeellasy
confrontacindelosresultados,esloquellamointerdisciplinariedadfocalizada,yaquecadadisciplina
puedetomarprestadoalasotras,perodebeconservar(areservadehacerloevolucionar)supropio
lugargeomtrico.
3.Unejemplodeinterdisciplinariedad:elestudiodellenguajeydela
comunicacin
Durantemuchotiempo,hahabidointersenloquediceellenguajesinpreguntarsesobreelpoder
destecomoefectodeinfluencia,yaquesehatrabajadoconlahiptesisdequelafuerzadel
lenguajeestenloquediceynoenloquetransmite.RetomandounaobservacindeRoland
Barthes,noseretuvodelverbosignificarmsqueelsignificaralgoysehaolvidadosusegundo
sentido,indisociabledelprimero,queessignificarparaalguien.Ahorabien,elfenmenodela
significanciaeselresultadodeambos.
Setrataahoradeabordarsimultneamenteelfenmenoderepresentacindelaspalabrasyelde
sufuerzadetransmisin.Estoplanteaelproblemadelaarticulacinentreaquelloaloqueremiten
losdiscursosylosefectosquesonsusceptiblesdeproducir.Dichodeotromodo,nosetrata,comoa
vecessehahecho,desepararcomunicacindediscurso.SiJeanMarieLePen,lderdelaextrema
derechaenFrancia,habladepreferencianacional,esalavezparareivindicarunvalordepureza
deraza(representacindiscursiva)yparahacerqueseadhieraasuproyectopolticounapartedel
electoradopopularqueviveenlaprecariedad(estrategiadiscursiva).Conviene,portanto,
preguntarseprimerosobrelarelacinentrelenguaycomunicacin.
3.1.Comunicacinversusinformacin
Quseentiendeporcomunicacin?Unhechodellenguajeounsistemadetransmisin?Toda
comunicacinesinformaciny,alainversa,todainformacinescomunicacin?Lapregunta
mereceformularsesobretodoporqueelempleoquesehacedeestostrminosenlosmediosde
comunicacinyenalgunasdisciplinasllevaaconfusin.
EnocasionessedistinguenComunicacineInformacinenquelaprimeraprocederadeuna
intencindemanipulacin,mientrasquelasegundaslotendracomointencintransmitirsaber.Es
esencialmenteelmundomediticoelqueapoyaestaidea,hastaelpuntodehaberladesarrolladoen
algunosescritos.[3]Lapreocupacindeestosperiodistasescomprensible:setratadeconferiruna
ciertavirginidadalaactividadperiodstica,respondiendoalmismotiempoaciertascrticasqueles
handirigido,comolasospechadecolusinconelmundopoltico.Paraellos,laComunicacin
consisteenencontrarlamaneradepersuadiraunpblicooaunauditoriooinclusoaunpueblo
,recurriendoamediosmsomenosconfesablesesdecir,msomenosostensivos,mso
menosocultosdemanipulacindelasopinionesparaobtenerlaadhesinaunproyectopolticoy,
porlotanto,aaquelquelosostiene.LaComunicacinseconfundeentoncesconelmarketing
poltico.Siempreparaestosmismosautores,laInformacinconsisteentransmitirelconocimiento
delossucesosqueseproducenenlasociedad,yenintentarexplicarlos.Nopuede,pues,tacharse
departidariaporqueloshechoshablanporsmismos,segnsediceenestegremio,ynoes
posiblesospecharquelasexplicacionesestnorientadas,enlamedidaenqueelpapeldelosmedios
deinformacinesexponerlasdistintasopinionesysusargumentosparaqueelciudadanoseforme
unaideapropia.
Avecessedefiendeunarelacindedependenciaentreambasnociones:todoactodeinformacin
seraunadelasactividadesespecficasdelaComunicacin,enlamedidaenquesepuedecomunicar
conotrasintencionesqueladeinformar:describir,relatar,demostrar,explicar,convencer,etc.A
menosqueseinviertalarelacin,comocuandoennuestrassociedadesmodernasseelogiala
excelenciadelatecnologadelainformacin(lascarreteras,lasredes,lacibernticadela
informacin),yentoncesestaltimasevuelvedominante,hastaelpuntodetransformarlosmodos
decomunicacin,cuandonoseconvierteenelnico.
Enconsecuencia,ellenguajeellenguajehumanopasaaunsegundoplano.Nosesabebienqu
hacerconestefenmeno,quesinembargoeslopropiodeloshombres,yaquenosesabebienqu
objetivointencionalvislumbra,adiferenciadeloqueocurreconlosotrosdosfenmenos.Enel
mejordeloscasosaunqueerrneamenteellenguajeseconsiderauninstrumentoalserviciode
laactividadcomunicativadelossereshumanosenelpeor,sedesconfadeelporencubrirla
realidadsocial.Sinembargo,sihaycomunicacineinformacinenlassociedadeshumanas,es
graciasalhecholingsticomismo,nocomoinstrumentoexterioralhombre,[4]sinocomoloque
fundasuactividadpsicolgicaysocial.
3.2.DistintasconcepcionessobrelaComunicacin
Alexaminardiversosescritos,desdelosmstcnicosalosmsfilosficos,seadviertentresmaneras
deconcebirlacomunicacin:comosoportedetransmisindelainformacin,comoinstrumentoal
serviciodelamanipulacindeopinionesycomoilusin.
Lacomunicacinconcebidacomosoportedetransmisindeunainformacinsebasaenlaideade
queestefenmenosereducealacuestindesabercmopuedetransitarunmensaje,cualquiera
queseasucontenido,deunorigenAunlugarderecepcinB.Entalconcepcin,nosetomanen
cuentanilanaturalezadelospolosentreloscualescirculaelmensaje(sonmquinasoseres
humanos),nisuscondicionesdeproduccin(losobjetivosintencionales)oderecepcin(las
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 4/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
referenciasdeinterpretacin),nilasposibilidadesdereaccindeB,lascuales,porretroaccin,
podranperturbarelprocesodetransmisin,ni,evidentemente,elcontenidodelmensaje,ocultando
astodoslosproblemasrelativosalaintercomprensin.
Nosencontramosaquanteelantiguoesquemadelacomunicacinsimtricaentreunemisoryun
receptor,endondeelprimeroeselencargadodecodificarunaintencindecomunicacinatravs
deunsistemadesignoscualquiera,yelsegundo,elencargadodedecodificaresaintencin.Las
cienciasdellenguajeydelacomunicacindesecharonhacetiempoestaconcepcinsimplistae
ingenuadelacomunicacin,peroestretomndosedebidoalempujedeldesarrollotecnolgico,que
slosepreocupapormejorarlossoportesdetransmisin.Yestedesarrollotecnolgicoseacompaa
dediscursosqueencomianlaexcelenciadetalplanteamiento.
Dadoqueelfenmenodelatransmisinsevinculaconelespacioyeltiempo,aldestacarlas
victoriasqueseobtieneneneltiempo,elcualsereducealacuasiintantaneidad,lomismosucede
conelespacio,puesalganarrapidezseeliminanalmismotiempolasdistancias.Tambinseponede
relieveunaconquistadelosespacios,enlamedidaenqueeldesarrollodecircuitosorganizadosen
redespermiteabarcarcadavezmsespacioydiferenteslugares.[5]Estohacepensarquelos
sujetosquecomunicanestndotadosdeunamulticompetencia(trminoalusivoalde
multimedia),deunaaptitudparamanipularvariostiposdetransmisinyparareduciraslas
distanciasylostiemposdetransmisindelosdatos:elsujetosevolveraunaespeciededemiurgo,
amodeltiempo,coneldondelaubicuidad.Hermesesampliamentevencidoenesteterreno.
Lacomunicacinvistadeestaforma,comoloquealgunoshanllamadoirnicamenteconjuntode
tubos,pareceenefectonoencontrarobstculoalguno,dadoqueelmovimientodeldesarrollo
tecnolgicoesirreversible.Todoestarapermitidoyseraposibley,porconsiguiente,todoes
comunicable.
Lacomunicacinentendidacomoinstrumentoalserviciodelamanipulacindelasopinionesnos
vienedelmundopolticomeditico.
Porunaparteestnlospolticosque,ensuafndeagradaralosciudadanos(yaseaparahacerse
elegiroparajustificartalocualaccinpoltica),sepreocupanporserbiencomprendidosyparaello
recurrenaconsultores,loqueseconocecomomarketingpoltico.Elhechodequeamenudose
escucheensituacindefracasolafrase:Nosupimoscomunicardaaentenderqueladecisinola
accinpolticaerabuena,yqueslosucomunicacinfuemala.As,seencuentranseparadasla
intencinpolticaylapalabraencargadadeexpresarla,comosilaaccinpolticafueraindependiente
deunaaccindeinformacin,ycomosi,afindecuentas,hubieraunarealidadpolticaanteriory
fueradelapalabrapoltica.[6]Setratanadamenosquedeunamuyantiguarepresentacinsocial
quepretende,porunlado,queelpensamientoseaanterioralapalabra,nosiendostamsqueel
ornamentodeaquly,porotro,queelhacerseopongaaldecir,perteneciendolaaccinalordende
loconcretoydeloeficaz,ylapalabraaldeloabstractoydeloefmero(laspalabrasselasllevael
viento,losactospermanecen).Aqu,lacomunicacinsereduceaunsaberdecir.
Porotraparteseencuentranlosperiodistasque,conelafndejustificarsuoficio,oponenloque
definiralafinalidaddesuprcticaaladelaaccinpoltica:lainformacin,libredetodaintencin
manipuladora,seoponealacomunicacin,quesesmanipuladora.Sepuedepensarquelos
periodistasbuscandefendersedelascrticasqueselesdirigenenrelacinconlacolusineincluso
lacomplicidadqueexisteyquesemantieneentreestosdosmundos.Setrata,pues,dedara
entenderqueelmundoperiodsticonotieneintencinmanipuladora,quesupapelconsisteen
transmitirinformacinconelobjetivodehacersaberynodehacercreer.
Estaoposicinesreprobableporalmenosdosrazones.Laprimeraporque,aloponerunmbitode
intencinengaosalapolticaaunotransparentedesprovistodeintencinmanipuladorala
informacin,daaentenderquesloestaltimatieneunaintencinpura.Comosilainformacin
noestuvieratambinembarcadaeneljuegodelainfluenciasocialyque,dentrodeestejuegode
influencia,elperiodistanoseconvirtieraenunmanipuladormanipulado.[7]Lasegundaporque
dejaentenderquelacomunicacinesunaactividadreducidaaunciertotipodeintercambio
lingstico,aquelqueesintencionalyvoluntario,conelquesepretendeinfluiralreceptor.Ahora
bien,comosabemos,todoslosactosdecomunicacin,incluidalainformacin,tienenquevercon
unaintencin,conunaaccinalavezconscienteeinconsciente,voluntariaeinvoluntaria,que
respondeaunobjetivodeinfluencia.Lacomunicacinesunfenmenogeneraldelasociedad
humanaqueenglobadiversostiposygnerosdediscurso,siempreenunaintencionalidadde
intercomprensinydeinfluencia.
Laideadequelacomunicacinnoesmsqueunailusinlasostienenalgunosfilsofos.Aqunose
tratatantodelfenmenosocialcomodeunaidealidadpsicosocioantropolgica.Enocasioneshablan
deincomunicabilidad,enotrasdeincomprensinentreloshombres,avecesdeespejode
alondrasodepuestaenabismo.Desdeestepuntodevista,JeanBaudrillardesquienmejorha
desarrolladolaideadequelacomunicacinesunfenmenodeespejoquesloreflejaaquien
pretendecomunicar.Esciertoquesepuedeobservarquenohaycomunicacinsinmalentendidos,
falsasinterpretacionesyefectosperversos,tantoanivelindividualcomocolectivo.Peropuede
afirmarse,sinembargo,quelacomunicacinesunailusin?yentonces,quserauna
comunicacinquenofueraunailusin?
Cadaunadeestasposicionesdestacaalgocierto,quierodecirobservable.Sibienlascondiciones
materialesdetransmisinlossoportesnosontodalacomunicacin,sinfluyenenlarealizacin
ylainterpretacin,yesciertoqueelestudiodeestostubossedescuidpormuchotiempo.[8]La
tecnologaquedesarrollaesteaspectonotienequedescartarse,perotampocoquedefenderse:
avanzarpidamenteycontinuarhacindolo.Perotambinsesabequelacomunicacinnose
reduceasumaterialidadniasusolatransmisinfsica.Lacomunicacinalmenoslahumanay
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 5/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
socialesunasuntodeconstruccindelsentidopormediodeactosdeintercambioqueponenen
juegounaintencinpsicosocial.
Silacomunicacinnoeslomismoquelainformacin,esprecisamenteporquelasinteracciones
socialesserealizandediversasformas,algunasdelascualessonmsmanipuladorasqueotras.
Peroquinpuedesostenerquelacomunicacinseaunfenmenomuydiferentedelainformacin
porelhechodequelaprimeratienequeverconunaintencinmanipuladoraylasegundano?
Conqucriterio,amenosdedecretarlo?Porqunoconsiderarlacomunicacincomoun
fenmenogenricodentrodelcualpudieranidentificarsediversasformas,diversosgneros?
Silacomunicacinesilusin,puedeunopreguntarseporquinteresarseenella,locualvuelve
caducatodatentativadeestudiodelfenmeno.Sinembargo,loqueinteresaesprecisamenteesta
interminablebsquedadeloshombresporintentarcomunicarenelgruposocialdondeviven.En
estaperspectiva,yanoestantoelresultadoexactoodesatinadodelactomismodecomunicacin
(loquesinembargodebetenerseencuenta)comoelestudiodelascondicionescomunicacionales
quehacenqueunsujeto,supeditadoalasexigenciasdelasituacinenlaqueseencuentra,del
soportedetransmisin,delasmltiplesposibilidadesdeexpresindiscursiva,intenteintercambiar
susintencionesdesignificacinyconstruyasentidoeninteraccinconsuinterlocutorenrelaciones
deinfluenciarecprocas.
Estosdiferentespuntosdevistanodebendescartarse,sinoresituarseenunconjuntotericoy
metodolgico.Dosgrandespreguntassurgenaesterespecto:queslacomunicacinentanto
queobjetodeanlisis?yqumarcodisciplinariosedebeemplearparaanalizarla?
3.3.Lacomunicacincomohechodelenguajesocial
Enrealidad,estasdospreguntasestnvinculadas,yaquetodomarcodeanlisisconstituyeal
mismotiemposuobjeto.Porelloconvienedistinguir,inicialmente,elfenmenosocialyelobjetode
anlisis,y,posteriormente,exponerlascaractersticasgeneralesconrespectoaunaovarias
disciplinas.
Comohemosdicho,entodofenmenosocialsereconocenalavezunaestructurayunconjuntode
procesosqueponendemanifiestolaformacomolosindividuossemuevenenestasestructuras.
Tratndosedelfenmenodelacomunicacin,diremosquelaestructuracorrespondeconlas
caractersticasdelasituacinenlaqueseproduceelintercambiolingstico,lacualdeterminapor
adelantadoloslugaresquedebenocuparlosparticipantes,lospapelesquedebenasumircomo
sujetoshablantesylasinstruccionesdiscursivasalasquedebensometerse.Estoslugares,estos
papelesyestasinstruccionesformanpartedeundispositivoquesirvecomocontratode
reconocimiento,[9]condicinindispensableparaqueserealicetodoactodecomunicacin.Los
procesoscorrespondenconlosposicionamientosyloscomportamientosqueadoptaelsujetoque
comunicaparallevaracabosuintencindecomunicar,ylohaceponiendoenprcticadiversas
estrategiasconlaayudadeciertosprocedimientosdiscursivos.
Aspues,todoactodecomunicacinpuedeconsiderarsecomounfenmenosocialquesecaracteriza
porelhechodequelosindividuosbuscanrelacionarseentres,establecernormasdevidacomny
construirunavisincomndelmundo.Todoesosehaceconlaayudadellenguaje,pormediodel
lenguajemismo,sinelcualnohabrasociedadhumana.Ellenguaje,alrelacionaralosindividuos
entres,generaelsentido,yestesentidogeneraelvnculosocial.Deahque,conrespectoaeste
fenmeno,puedantomarseencuentalostrestiposdeproblemasdequehablamosantes:la
construccindelasnormassociales,queresultadelanecesidaddelosindividuosquevivenen
colectividadderegularsusintercambioslosprocesosdeinfluencia,quellevanalossujetosa
utilizarestrategias,ylaconstruccindeconocimientosquedanpruebadelaformacomolos
individuosylosgruposproyectansobreelmundovisionesresultantesdeunainterpretacin.
3.4.Loscamposdeestudiodelacomunicacinsocial:treslugaresdepertinencia
Hemosdichoquelosfenmenossocialespuedenconsiderarseproductoresdeunconjuntodesignos
segnundobleprincipiodeorganizacinestructuralyestratgica.Seinstauraasunjuegode
regulacinsocialregidoporlanecesidadderegularloscomportamientossocialesdelavidacotidiana,
creandonormassociales,reglasdeintercambio,pormediodelacreacindeaparatosinstitucionales
yjurdicos.As,conlaayudadeestasnormas,deestasreglasyestosaparatos,losfenmenos
socialesseconviertenenmquinasparafabricarsignos:parafabricarlossignosdelopoltico,los
signosdeloeducativo,deloreligiosoodelocientficoydelomeditico.Describirestasmquinas
equivaleaubicaralosactoresquelashacenfuncionarylascondicionesquepresidensu
funcionamiento.
Encadamquina,hayprotagonistasqueactan,quepiensanyqueseencuentraninmersosen
ciertasrelacionesdefuerza,segnestatutosypapelesquehandetener.Aspues,algunosdeestos
actoresdesempeanpapelesdeproduccindelosdiscursos(porejemplo,enlosmediosde
comunicacin:directordelaorganizacininformativa,jefesderedaccin,periodistas,etc.)otros
dereceptores(porejemplo,lectores,radioescuchas,telespectadores).Todosellosestnsujetosa
ciertasrestricciones,yaseadelladodelaproduccincomodelarecepcin.Adems,parajustificar
suactividad,estosactorestienenquerepresentarseellugarqueocupanyelquedebeocuparel
otro,ascomolafinalidaddelamquinaenlaqueseencuentranylarelacindefuerzaquelos
vinculaconlosotrosactoresdelamquina.Enresumen,losactoresproducen,cadaunoasu
maneraypormediodediscursosquehacencircularenelcamposocial,representacionesque
constituyenloquedasentidoasuspapelesrespectivos.
Yapropuse,enmilibrosobreeldiscursodelosmediosdecomunicacin,[10]unesquemaque
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 6/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
representaelconjuntodelmecanismodeproduccinyrecepcindelamquinameditica,esquema
quepuedeservirdereferenciaparaelestudiodecualquiermquinadefabricarsignos.Loretomar
aqu(figura2)yharuncomentarioacordeconelobjetivodeestetrabajo.
Lostreslugaresdepertinenciadelanlisis
Elpostuladodebasequepresidelaarticulacinentreestostreslugaresdepertinenciaesquenohay
actodelenguaje,cualquieraquesea,quenopongaenescenaacuatrosujetos:uno,productordel
actodelenguaje,situadoenundeterminadombitodelaprcticasocialquelodotadeuncierto
estatutoydeciertosrolesenfuncindeunadeterminadaapuestacomunicacional,lugarenelque
seconstruyesuintencionalidadenfuncindelascondicionesdeproduccindelactolingsticoque
losobredeterminan.Otro,receptordelactodelenguaje,situadoenelmismombitodelaprctica
social,peroconunestatutoyconrolesdiferentes,losdesujetointerpretante,queseencuentraen
ellugardelascondicionesderecepcindelactolingstico.Entrelosdos,elactolingsticomismo,
ensuconfiguracintextual,[11]queponeenescenaaunenunciadoryaundestinatario(seresdel
lenguaje),construidoporelactodeenunciacin,quedotaaestossujetosdeunaidentidad
discursiva.Sielsujetocomunicanteyelsujetointerpretanteposeenunaidentidadsocialporla
situacindecomunicacin,elenunciadoryeldestinatarioseconstruyencomoidentidades
discursivasgraciasalactodeenunciacinqueelsujetocomunicanteponeenescena.
Esteconjuntorepresentalostrescomponentesdetodamquinalingsticaconstructoradesentido.
Enrealidad,estesentidoeselresultadodeunacoconstruccinyaqueelsujetocomunicanteslo
puedepretenderproducirefectossupuestosalconstruirunadeterminadaimagenidealparal
deldestinatarioy,asuvez,elsujetoreceptorinterpretanteconstruyeefectosentreloscuales
algunospuedencorresponderconlosefectosprevistosyotroslesonpropios(efectosproducidos).El
resultadodelintercambioyaquetodoactodelenguajeesunintercambioes,enciertaforma,la
sumaolacombinacindelsentidosupuestoydelsentidoproducidoeltextoquetransitaentre
ambos,llamadoproductoterminado,estllenodeestossentidos(efectosposibles).
Estemodelogeneralpuedeespecificarsesegnsealamquinacomunicacionalalaqueseaplique.
Porejemplo,enelcasodelamquinameditica,ellugardelascondicionesdeproduccinesaquel
enelquelosperiodistasestninmersosenlasexigenciasdelrganodeinformacinparaelque
trabajan(radio,prensa,televisin),ydondeseconstruyenlosefectosprevistosenfuncindelas
hiptesisquesehacensobreloquesonsuslectores,susradioescuchasosustelespectadoresel
lugardelascondicionesderecepcinesaqueldondeseencuentranlosconsumidoresdeinformacin
meditica,unpblicodivididoconformealossoportesdeinformacinyaunaseriedeotros
parmetrosquelohacenheterogneoypocodefinibleellugardelproductoterminadoeseldela
puestaenescenatextualizadadelainformacin,lapginaoelartculodeperidico,elboletnola
entrevistaradiofnica,eldiariooelreportajedetelevisin:unproductoterminadollenodeefectos
posibles,queresultandelencuentroentreefectosprevistosyefectosproducidos(coconstruccin).
Anlisisdiferentesycomplementarios
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 7/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
Apartirdeloanterior,podemosvercmopuedeejercerseestainterdisciplinariedadfocalizadadela
quehehablado.
Enunprimeracercamiento,diremosqueloslugaresdeproduccinyrecepcinpuedenser
analizadosmedianteprocedimientosdeinvestigacindecampodetiposociolgicoy/o
procedimientosexperimentalesdetipopsicosociolgico.Enellugardelascondicionesdeproduccin,
conelfindeintentarponerenevidencia,porunaparte,lasexigenciasorganizacionalesdel
funcionamientomediticoy,porotra,lasintencionesdesusactoresenrelacinconlasimgenes
quesehacendesupblicoylosefectosquebuscanproducir.Enellugardelascondicionesde
recepcin,paratratardedeterminardiferentestiposdepblicoylasinterpretacionesqueproducen
delosmensajesqueselestransmiten.Ellugardelproductoterminadodebeserobjetodeanlisis
semiolgicosydiscursivosparatratardesustraerlosposiblesefectosdesentido,algunosdelos
cualespodrnnoestarprevistosporlainstanciadeproduccinyotrosnoserpercibidosporla
instanciaderecepcin.
Enunsegundoacercamiento,puedenverseposibilidadesdearticulacinmsestrechasentreestas
distintasdisciplinas.Enefecto,lascondicionesdeproduccinylascondicionesderecepcininfluyen
enelsentidoquevehiculaelproductoterminadoy,porconsiguiente,puedesernecesariosustraer
sentidosdeesteltimoenfuncindelasinformacionesqueelanalistadeldiscursopuederecibirde
estudiosenproduccinencuantoalasintencionesylosobjetivosdelainstanciaperiodstica(se
informardemaneradistintaacercadelmismoacontecimientodependiendodelfiltroconstructordel
equipoderedaccindelperidico,delaestacinderadioodelacadenadetelevisin).Delmismo
modo,estudiosenrecepcinpuedenbasarseenlosresultadosdeunanlisisdeldiscursoparaveren
qumedidalainstanciaderecepcinpercibeonolosefectosdesentidosustrados,y,alainversa,
algunosefectosproducidosdurantelarecepcinpuedenconduciralanalistadeldiscursoaintentar
encontrarrastrosenlosmensajesproducidos.
4.LascontribucionesdelAnlisisdeldiscurso
Quespecificidadcaracterizaalasdisciplinasdeldiscurso?Estadenominacinincluyente
respondeaunavoluntad,demiparte,denooponerapriorilasdisciplinastradicionalmentellamadas
anlisisdeldiscursoysemitica,quetienencomoobjetocomneldiscursoyposeen
herramientasdeanlisiscercanas,resultantesdeunamismafiliacinsemiolingstica.Alosumose
podrahablardedoscorrientesdeanlisisdentrodeunamismadisciplina.
Elobjetodelanlisisdeldiscursoeselestudiodelarelacinentrelengua,sentidoyvnculosocial.La
grandificultaddeestasdisciplinasperotambinsugranintersconsisteenintentardescribirla
maneracomosearticulan,porunlado,elmundodelaaccinpsicolgicaysocial,y,porelotro,el
mundodelalengua.
Sinosreferimosalaspropuestasqueexpuseenelprimerpuntodeesteartculo,diremosqueel
anlisisdeldiscursoesunasubdisciplinadelascienciasdellenguaje.[12]Sinembargo,esta
subdisciplinanoesunitariaenlamedidaenqueincluyedistintascorrientesquesediferencian,a
vecesporhiptesistericas,otrasporsumetodologa.Puedehacerseunanlisisdeldiscurso
centradoenellxicoconunaherramientamsomenosinformatizada,obienunanlisisdel
discursomscentradoenlostextos(anlisistextuales),msformalomssemntico,enrelacin
conanlisismssociolgicos,pragmticos,dialgicos,conorientacinmsbiennarrativao
argumentativa.Evidentemente,estascorrientesnoseexcluyenalcontrario,losaspectostericos
ymetodolgicosdeladisciplinasecomplementanyenriquecentantocomolainterpretacindelos
resultadosdelosanlisis.Demanerageneral,puededecirsequeelanlisisdeldiscursotienepor
objetodarcuentadelfuncionamientodelosfenmenoslingsticosensuusoydeloquestos
evidencianencuantoalaformacomolosindividuosquevivenensociedadconstruyenelsentido
social.
Yomeinscriboenunaproblematizacinpsicosociolgicaysemiocomunicacional,quetratade
articularloexterno(lasituacindecomunicacin)ylointerno(lapuestaenescenaenunciativa)de
laactividadlingstica,postulandoquestasebasaenunprocesodeinfluencia:sehabla,se
escribe,paraentrarenrelacinconotrousuariodelalengua(principiodealteridad),intentando
hacerlecompartir(principiodeinfluencia)supropiouniversodediscurso(principiodepertinencia).
Heintentadodesdeestaperspectivadescribirlascaractersticasdeldiscursomeditico[13]ydel
discursopoltico:[14]cadaunodeestostiposdediscurso[15]obedeceaunaseriedeexigencias
queseorganizanenundispositivosociocomunicacionalquedenominoelcontratode
comunicacin,elcualdejaunciertogradodelibertadalossujetosparadesarrollarestrategiasde
legitimacin,credibilidadycaptacin.[16]
Pero,demanerageneral,elanlisisdeldiscursoaportaalconjuntodeestudiossobreloshechosde
comunicacin,conceptosymtodosdeanlisisquenoseencuentranenotrasdisciplinasyque
convieneponerenevidencia.Examinaraqutresdeesascontribuciones:elconceptodecorpus,el
anlisisenunciativoylaprcticadelinterdiscurso.
4.1.Elcorpusylosgneros
Elanlisisdeldiscursoesunadisciplinadecorpusquepermitecategorizarlosdiscursosportipos,
compararloseidentificarloqueescomnadistintoscorpusylopropiodecadaunodeellos.
Nosedebenconfundircorpusyarchivo.Elarchivoeselmaterialdetrabajoqueutilizaelhistoriador
comotextoquetratadeconservarntegramente,yaqueesunsupuestotestimoniodeciertos
acontecimientosodepuntosdevistasobrelosacontecimientos.Procedeareagrupamientos,
aproximacionesycotejos,peronosealteraeltexto.Uncorpusessiempreelresultadodeunacierta
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 8/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
construccin.Sereneprimeroundeterminadomaterialtextualenfuncindeunobjetivode
anlisisglobaldespussedeconstruyeysereconstruyeatendiendoaotrosobjetivosms
especficos,conlaayudadecriteriosdestinadosaevidenciaralgunoscontrastes.Porejemplo,si
quieroestudiareldiscursopublicitario,recojounconjuntodetextosquepertenecenaestegnero
dediscurso.Perosiquieroestudiarmsconcretamentelarepresentacindelamujereneldiscurso
publicitario,tendrquerealizarciertaspuncionesenelmaterialinicialconarregloacriterios:la
publicidadqueponeenescenaamujeres(criteriodepresenciadelamujer)peroesposiblequela
mujerestsugeridasinqueaparezca(criteriodealusinalamujer)esnecesarioestudiartambin
larelacinentremujerytipodeproducto(criteriodelproducto),luegoconlasmarcasalinteriorde
unmismotipodeproducto(criteriodemarcas)puedotambinpreguntarmecundoydequ
maneraaparecelamujerenlapublicidad(criteriotemporal)tambinpuedointeresarmeen
comparareltratamientodelamujerenlapublicidaddedistintospases(criterioespacial),etc.Asse
deconstruyeyreconstruyeuncorpusentornoacriterioscontrastivos.Porquenohayanlisisdel
discursosincorpuscontrastado.
Esposibleoperardostiposdecontrastes:contrastesexternos,contrastesinternos.
Loscontrastessonexternoscuandolasvariablesnoafectanalgnerodediscurso:lavariable
temporal,quepermitepreguntarsesielobjetohacambiadoenelcursodeltiempoosisiguesiendo
elmismolavariableespacial,quepermiteestudiarlaincidenciaculturaldelobjetoanalizadola
variabledelosgneros,quepermiteverenqumedidahaysimilitudesodiferenciasentrestos(por
ejemplo,puededecirsequeeldiscursopublicitario,elpromocionalyelpropagandsticoson
semejantesodiferentesyenqu?).
Loscontrastessoninternoscuandolasvariablesafectanlascaractersticasdelgneroycrean
variantes.Porejemplo,enelcasodeldiscursopublicitario,seutilizarnvariablesquepermitan
contrastarpublicidaddelacalle,ladelasrevistasyladelatelevisinodelaradioobien,parael
discursopoltico,variablesquepermitanpercibirdiferenciasentrelosdiscursosparlamentarios,losde
campaaelectoral,losdedebate,etctera.
Enfin,uncorpusnuncaseestablecedeunavezportodas.Esunaconstruccincongeometra
variablesegnloscriteriosqueseimponenalanlisis.Perotambinsaltaalavistaque,eneste
marcodeanlisisdediscurso,elcorpusestintrnsecamentevinculadoalanocindegnerodela
queconstituyeelpivote.
Teoradelosgneros
Porloanterior,resultanecesariopreguntarseacercadeloqueelanlisisdeldiscursopuedeaportar
aunateoradelosgneros.Loslingistasdeldiscursotodavadiscutenestacuestin,perociertas
nocionesyundeterminadoprocedimientodeanlisissonlosuficientementeestablescomoparaque
laproblemticadelosgnerospuedaaplicarsealanlisisdeloscorpus.Dichaproblemticaesde
sumaimportancia,pueslosgnerosdeldiscursocondicionantantolosmodosdeproduccin
(tcnicasdeescritura)comolosmodosderecepcin(sistemasdereconocimiento).
Unateoradelosgnerosdeberapermitirponerenevidencialosdistintostiposdediscursoquese
empleanenuncampodeprcticasocial,sucompatibilidadosuincompatibilidad.Porejemplo,en
cuantoaldiscursoperiodstico,delqueunadesusfuncionesesinformardelosacontecimientos,
puedeunopreguntarsesiestegnerodediscursoeselmismoqueeldelrelatohistrico.Ahorabien,
sepuedeobservarquelatemporalidaddelacontecimientomediticonoeslamismaqueladel
acontecimientohistrico.Laprimeranoestcerrada:casinotieneprofundidadenelpasado(lo
que,encambio,buscaelhistoriador),y,porlotanto,hayimposibilidad(ofaltadevoluntad)de
remontarsehaciacausasmsprofundas,yaque,segnsepiensaenelmedioperiodstico,las
causasinmediatassupuestamentetienenunpoderdeexplicacinmsrentableymsfcilmente
comprensibleparaunpblicodetodaclase.Adems,latemporalidadmediticatampocotienela
perspectivadeunacontecerposterioralevento,quepermitirahacerunainterpretacinenfuncin
desusconsecuencias,[17]aloquesededicaelrelatohistricoque,apartirdearchivosque
presentandiversascausasyconsecuencias,proponeexplicacionesdeacuerdoconundeterminado
principiodecoherencia.
Porloquetocaalaotrafuncindeldiscursoperiodstico,ladehacercomentarios,puede
preguntarsesilasexplicacionesqueproporcionasonlasmismasquelasdeldiscursocientfico.Yaqu
seobservarquelasexplicacionesperiodsticasnoprocedendeunrazonamientohipottico
deductivoynoserefierenacategorasquepermitanvalidarlaexplicacinporquelasexplicaciones
noseinsertanenunareddecitasquepermitasituarelmarcodeconocimientosquelassostiene
porquenoempleanunaterminologaquepermitasaberenqudisciplinaseubicanenfin,porque
eldiscursocientficoseexpresa,apesardelafuerzadesurigor,enunaenunciacinhipotticahasta
probarsucontradiccin.Eldiscursoperiodsticonopuedeproporcionarexplicacionesdeestetipo,ya
queexcluiraalpbliconoespecialista.Laparadojaestenqueestasexplicaciones,basadasenuna
causalidadinmediatasingranpoderconcluyente,sepresentanenunaenunciacinafirmativa,como
sisetrataradeunaevidenciaabsoluta.
Aspues,lateoradelosgneroselaboradaporelanlisisdeldiscursoresultamuytil,noslopara
podercaracterizartiposdediscursosenoposicinconotrostipossostenidosenotroslugaresde
enunciacin,sinotambinparapoderanalizarposteriormentelasdistintasestrategiasdiscursivas
queseempleandentrodecadaunodelosgnerosestablecidos.
4.2.Elanlisisenunciativo
Elanlisisenunciativosebasaenunprincipioquelovuelveradicalmentediferentedelanlisisde
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 9/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
contenidopracticadoenotrasdisciplinas,comolasociologaylahistoria.stesecentra
exclusivamenteenelcontenidotemticodelosactosdelenguaje,extrayendoloesencial,mientras
queelanlisisdeldiscurso,sinnegarlapresenciadecontenido,intentadescribirelsentidoatravs
delprocedimientomismodelapuestaenescena.Lapuestaenescenadeldiscursoesensmisma
significativayguaelsentidodelosenunciados.Treshiptesisdansustentoatalpuestaenescena.
Laprimeradicequenohablaelqueasloquiere,encualquiercircunstancia.Esnecesarioquehaya
unaraznparahablaryparadirigirseaalguien.Cuandonoscruzamosconuntransenteenla
calle,nopodemosdirigirnosaldecualquiermodonihablarledecualquiercosa.Yaobservamos
que,cuandoseestenunareuninnosepuedetomarlapalabradecualquiermaneracuandose
presentaunaponenciaenuncoloquio,cuandounpolticosedirigealosciudadanos,cuandose
escribeunacartantimaoadministrativa,sabemosqueesprecisoestarautorizadoparahacerlo:
todosujetohablantedebeestarlegitimado.Estoquieredecirqueelderechoalapalabranoseda
nuncadeantemano,quenoesunhechonatural:estederecholootorgalasituacinenlaquese
habla.Adems,esnecesariodisponerdelosmediosparaanalizarestascondicionesdeproduccin
quesonloscomponentesdetodasituacindecomunicacin,desdeelpuntodevistadelaidentidad
dequienesintercambiandiscurso,delafinalidadydeloqueestenjuegoenelintercambio,del
campotemticoencuestinydelascircunstanciasmaterialesenlasqueocurreelintercambio.Ello
exigequesedispongadeunateoradelaaccinydelasituacindecomunicacin,sinlacualno
podraestudiarseeldiscurso,yaquesteslopuedecomprendersesiseasociaconlascondiciones
quelosobredeterminan.
Lasegundahiptesisdicequenobastaconqueelsujetohablantehableoescriba,puestodavase
requierequesuinterlocutorpuedapensar,porunaparte,queloquedicesebasaenlaverdad,y,
porotra,queloquedicecorrespondeconloquepiensa.Enotraspalabras,todosujetohablante
debetenercredibilidad,ylmismo,conscientedeesanecesidad,deberactuardemaneraahacerse
creble.Novoyatrataraqulacuestindelaverdadnidelasinceridad,asuntospordemsdelicados
ycomplejos,sinosolamenteindicarquetodosujetohablantenecesitacredibilidad,yque,portanto,
esnecesarioestudiarlosmediosdiscursivosquepuedeponerenprcticaparalograrla.Ellosupone
unaobservacindellenguajeentrminosdeestrategiasdiscursivasquelepermitenalindividuo
construirseunadeterminadaimagenfrenteasuinterlocutor,esdecir,construirseunethos.[18]
Latercerahiptesisdicequeelinterlocutor,oeldestinatariodetodoactodelenguaje,noest
obligado,apriori,aaceptarelintercambio,nitampoco,unavezaceptadoste,aentrarenel
universodediscursodellocutorquesedirigeal.Inclusosepuedeaadirque,unavezaceptadoel
universodediscurso,esposiblequeelinterlocutornointerpretelaspalabrasdelotrosegnla
intencindeste.Losmalentendidos,contrasentidosodesviacionesinterpretativassonlaparte
comndelacomunicacinhumana.Esnecesario,porconsiguiente,queelsujetohablanteprocure
quesuinterlocutoracepteelintercambio,queentreensuuniversodediscursoylointerpretede
maneracorrecta,einclusoqueseadhieraal.Paraelloponeenprcticaunaestrategia,
organizandosudiscursodetalmodoquepersuadaoseduzcaasuinterlocutor.Elsujetohablante
debesaberproducirnosolamenteefectosdeethos,comoenlahiptesisanterior,sinotambin
efectosdepathos:debemanipularellenguajedesdeelpuntodevistaretricoparaponerseen
connivenciaconelinterlocutor.
Estopermitemostrar,entreotrascosas,queunmismoacontecimientonoesportadordelmismo
sentido,segnserefieradesdeunauotraconfiguracinenunciativa.Paraello,elanlisisdel
discursoseapoyaencategorasbiencatalogadasquepermitenidentificarlasmarcaslingsticas.
Categoras,hayquedecirlo,msfinasquelasdeunapragmticacuyateoradelosactosdel
lenguajeproduce,yadesuyo,grandescategoras(constatativo,promisivo,performativo,etc.),que
necesitanasuvezdescomponerseporlomuysutilesyamenudoimplcitosqueresultanserlos
maticesenunciativos.
4.3.Elanlisisinterdiscursivo:eldialogismo
Laprcticadelanlisisinterdiscursivoesunamsdelascontribucionesdelanlisisdeldiscursoal
estudiodelasignificanciasocial.Sebasaenlahiptesissegnlacualelserdellenguajetienepor
tareadescribirelmundo,losobjetosqueloconstituyen,losacontecimientosquesurgenenlylas
explicacionesquepuedendarsedeellos.Elconjuntodeestasdescripciones,deestosrelatosyde
estasexplicacionesesloqueconstituyeloquepodemosllamarlosconocimientosdelmundo.Al
entregarseaunaactividadracionalizante(logos),queconsisteenrelatary/oargumentar,elserdel
lenguajeconstruyesaberesdeconocimientoydecreencia[19]quesupuestamentecompartenlos
miembrosdeunamismacomunidad,saberesquesonlosgarantesdelvnculosocial.
Porlotanto,analizarlosactosdelenguaje,lostextos,loscorpus,consisteeninterpretarelsentido
deuntextoponindoloenrelacinconotrostextosyaproducidos:seprocedealaconstruccinde
unaintertextualidad.Cuandoseponenenrelacindiferentesenunciadosformuladosdediversas
maneras,obiendistintoscorpus,seprocedeaunainterdiscursividad.Asseextraen,por
operacionesdeinferencia,diversasredesdesignificacinnovisiblesenlasquelaspalabrasjueganel
papeldesntoma.Estefenmenodepuestaenrelacindeldecirconotrosdecires,queBajtn,
generalizndolo,llamadialogismo,constituyeotraespecificidaddelanlisisdeldiscurso.Por
ejemplo,paraanalizarlascaractersticasdiscursivasdeunacampaaelectoral,nopodemos
limitarnosalcontextoinmediatoestambinnecesariorelacionarelcorpusestudiadoconloscorpus
deotrascampaas,peroasimismoconlosdeotrosescritosodeclaracionesquehayandefinidoenel
pasadolosregmenespolticosderepblicaydedemocracia.Assepodrver,porejemplo,qu
candidatosostieneundiscursoqueserefieraavaloresmsbienrepublicanosomsbien
democrticos.
Porltimo,hayquerecordarquelapuestaenescenaenunciativaylainterdiscursividadserealizan
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 10/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
conlaayudadellenguaje,loquesupone,porpartedelsujetodeldiscurso,unacompetenciaenel
manejodelamaterialidaddellenguaje:susformas(morfologa),susreglasdecombinacin
(sintaxis),susjuegosdesentido(semntica)ysusrdenesdeorganizacinquesoneldescriptivo,el
narrativoyelargumentativo.
Esconestefinqueelanlisisdeldiscursosedotadeinstrumentosdeanlisismsomenos
formalizadosparaextraerdemanerasistemtica(comohacelalexicometra)lasmarcasformalesde
losactosdelenguaje,sinolvidar,sinembargo,queelfenmenolapolisemiadelasmarcasformales
yeldelapolifonadelosactosdediscursodebenllevarnosainterpretarestosdatosformalescon
muchaprudencia.
Altrminodeestareflexin,puedenhacersevariassugerencias.Unaserefierealaconstitucinde
camposdisciplinarios.Entrelanecesidadinstitucionaldecompartirterritoriosendisciplinas,poruna
parte(loqueamenudooriginarivalidadesestriles),ylapertinenciacientfica,porotra,conviene
situarseenloquehellamadomarcosdepertinenciatericometodolgicayverloquecadauno
puedeaportaralconocimientodelosfenmenossociales,enestecasoeldelacomunicacin.Slo
conestosmarcospuedendiscutirselosresultadosdelosanlisis,alavezrefirindoseaellosy
cuestionandolascategoras.
Otraserefierealainterdisciplinariedad(trminoqueprefieroaldepluridisciplinariedad).Setrata
dequelastentativasdeobservacindedistintasdisciplinasserealicendesdeelpuntodevistade
cadaunadeellasparaquesecomprendalapertinenciadelasinterrogantes.Unasumade
disciplinasnuncagarantizaunpoderexplicativosuperioraldeunasoladisciplina,puesnosesabra
desdequpuntodevistainterpretarlo.Esnecesarioquecadadisciplinaconservesulugar
geomtrico,quenopierdasuprincipiodepertinencia,nicagarantadesuexistenciacomo
disciplina.Enmiopinin,lapluridisciplinariedadnopuededarlugarsinoalaproduccinde
comentariossobrelosfenmenossocialeslainterdisciplinariedad,encambio,permiteconseguir
laproduccindeundiscursodeanlisisinterpretativo.Esdesdeestaperspectivacomosepuede
tratar,porejemplo,elasuntodesilosmediosdecomunicacinmanipulanono,lacuestindela
deontologadeldiscursomeditico.
Porltimo,dentrodelaproblemticadelainterdisciplinariedad,otrasugerenciaserefiereala
relacinentresemitica,anlisisdeldiscursoycomunicacin.Unavezms,sisedescartaelaspecto
institucional,seadviertequeestasdisciplinas,ocorrientesdeunamismadisciplina,compartenlos
mismosobjetivosdeanlisisconalgunosinstrumentosquelessoncomunesyconotrosquetienen
supropiaespecificidad.Saltaalavistaelintersquehayenvolverloscomplementarios.Poreso,
tiendoapensarqueestenelintersdelasemitica,delascienciasdellenguajeydelasciencias
delainformacinydelacomunicacin,consusdistintosenfoquessociolgicos,psicosociolgicosy
tecnolgicos,colaborar,esdecir,escucharseypreguntarsemutuamente.
Elanlisisdeldiscursonoesuncampodisciplinariocerrado.Estenconstruccinpermanente.Para
queseaunadisciplinaquecontribuyarealmenteaunamejorcomprensindelosfenmenos
psicolgicosysocialesdelacomunicacin,esnecesarioquedispongadeunateoradelaaccin[20]
ydelasituacindecomunicacin,deunateoradelasestrategiasdediscursoapoyndoseenlos
aportesdelaretrica,deunateoradelosgnerosdeldiscursoydeunateoradelosimaginarios
socialesbasadaendatosdelasociologa,delapsicologasocialydelaantropologasocial.
PatrickCharaudeau
CentredAnalyseduDiscours
UniversitdeParis13
Obrascitadas
BENVENISTE,Emile,Problmesdelinguistiquegnrale,Gallimard,Pars,1966,(cap.XXI).
CHARAUDEAU,Patrick(ed.),Latlvisionetlaguerre.Dformationouconstructiondelaralit.Le
conflitenBosnie(19901994),Bruselas,InaDeBoeck,2001.
CHARAUDEAU,Patrick,yDominiqueMAINGUENEAU,Dictionnairedanalysedudiscours,Pars,Le
Seuil,2002.
CHARAUDEAU,Patrick,Eldiscursodeinformacinmeditica,Gedisa,BarcelonaBuenosAires,2003.
CHARAUDEAU,Patrick,LecontratdecommunicationdansunePerspectivelangagire:contraintes
psychosocialesetcontraintesdiscursives,enBromberg,M.,yTrognon,A.,Psychologiesocialeet
communication,Dunod,Pars,2004.
CHARAUDEAU,Patrick,"Commentlelangagesenouelactiondansunmodlesocio
communicationneldudiscours.Delactionaupouvoir",enLesmodlesdudiscoursfaceauconcept
daction,UniversitdeGenve,2004.
CHARAUDEAU,Patrick,Lediscourspolitique.Lesmasquesdupouvoir,Pars,Vuibert,2005.
CHARAUDEAU,Patrick,Lesmdiasetlinformation.Limpossibletransparencedudiscours,Bruselas,
DeBoeckIna,2005.
CHARAUDEAU,Patrick,yDominiqueMAINGUENEAU,Diccionariodeanlisisdeldiscurso,Amorrortu,
BuenosAires,2005.
CHARAUDEAU,Patrick,Unmodlesociocommunicationneldudiscours.Entresituationde
communicationetstratgiesdindividuation,enMdiasetculture,nmeroespecialenhomenajea
DanielBougnoux,Pars,LHarmattan,2006.
RAMONET,Ignacio(1999),Latyranniedelacommunication,Pars.
[1]Sloserepresentanenesteesquemaalgunasdelasdisciplinas,entrelasqueparecenms
estrechamenteligadasentornoaestasnocionesdebase.Otras,comolaHistoria,puedenatravesar
estasdisciplinas,perodeotramanera,msenlacomplementariedaddelosconocimientos
necesariosparalainterpretacinqueenlaarticulacinentrelosprocesosdeinfluenciayregulacin.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 11/12
28/7/2015 Imprimer:Anlisisdeldiscursoeinterdisciplinariedadenlascienciashumanasysociales
Porloquetocaalascienciascognoscitivas,todavaseencuentranlejosdehaberintegradoensu
planteamiento,demanerasistemtica,losaspectospsicosociolgicosdelacomunicacin.
[2]Esoesloqueintenthacerenmiestudiosobreeldiscursopoltico:Lediscourspolitique.Les
masquesdupouvoir,Vuibert,Paris,2005.
[3]VaseI.Ramonet,Latyranniedelacommunication.
[4]RecurdeselacrticaquehaceBenvenisteaestaconcepcindellenguajecomoinstrumentode
anlisis,enProblmesdelinguistiquegnrale,cap.XXI.
[5]Lapantalladetelevisincontribuyeaellodemaneranotable,puestoquepuededividirse.
[6]Vasealrespecto:Lediscourspolitique,op.cit.
[7]Vasealrespecto:Eldiscursodeinformacinmeditica,Gedisa,Barcelona,2003,yLesmdias
etlinformation.Limpossibletransparencedudiscours,cap.16,DeBoeck,Bruxelles,2006.
[8]PodemosestarendeudaconlaMediologaporhabervueltoaproblematizaresteaspectodela
comunicacin.
[9]Paraestanocin,vaseLecontratdecommunicationdansuneperspectivelangagire:
contraintespsychosocialesetcontraintesdiscursives,enBromberg,M.,yTrognon,A.(dir.),
Psychologiesocialeetcommunication,Dunod,Paris,2004.
[10]Eldiscursodeinformacin,op.cit.,yLesmdiasetlinformation,op.cit.
[11]Textual,aqu,enelsentidodelaconfiguracindelactodelenguaje,cualquieraqueseasu
dimensinysumateriasemiolgica.
[12]Elsubdesubdisciplinacareceaqudetodojuiciodevalor.
[13]Eldiscursodeinformacin,op.cit.,yLesmdiasetlinformation,op.cit.
[14]Lediscourspolitique,op.cit.
[15]Nodiscutoaqulacuestinterminolgicade"tipos"o"gneros"dediscurso.
[16]VaseDiccionariodeanlisisdeldiscurso,Amorrortu,BuenosAires,2005.
[17]RemitoaltrabajoquelosmiembrosdelCAD(CentredAnalyseduDiscours)realizaronsobreel
conflictoenlaantiguaYugoslaviaparadarcuentadeesto:Latlvisionetlaguerre.Dformation
ouconstructiondelaralit.LeconflitenBosnie(19901994),DeBoeck,2001.
[18]VaselatercerapartedeLediscourspolitique,op.cit.
[19]VaselacuartapartedeLediscourspolitique,op.cit.
[20]VaseCommentlelangagesenouelactiondansunmodlesociocommunicationneldu
discours.Delactionaupouvoir,enLesmodlesdudiscoursfaceauconceptdaction,Cahiersde
linguistiquefranaise,26,Genve,2004.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=244 12/12