Prof. Dr.

Ahmet Aydn

Ta Devri Diyeti
Doru Beslenmenin Baucu Kitab
 Hayykitap - 93
Hayat Gzeldir - 5

Ta Devri Diyeti
Prof. Dr. Ahmet Aydn

Kapak Tasarm: Mkremin Seim

Sayfa Tasarm: Dursun avu

ISBN: 978-605-4325-01-6
1. Bask: stanbul, Kasm 2009
6. Bask: stanbul, Aralk 2010
Bask: Kitap Matbaas
Merkez Efendi Mah. Davutpaa Cd, No. 123 K. 1-3
Topkap - stanbul
Tel: (212) 482 99 10

Hayykitap
Zeytinolu cad. ehit Erdoan ban Sok.
No:36 Akatlar Beikta 34335 stanbul
Tel: 0212.352 00 50 Faks: 0212.352 00 51
info@hayykitap.com
www.hayykitap.com

Bu kitabn tm haklar
Hayygrup Yaynclk Ltd tiye aittir.
Yaynevimizden yazl izin alnmadan ksmen veya
tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez,
oaltlamaz ve yaymlanamaz.
 Ne yazk ki tbbi dogmalar deitirmek, gidilen rotann
yanllna ramen bir ar nakliye uann ynn deitirmekten
zor ve zaman alcdr. Bu yzden tp tarihi, yllar boyunca iddetle
reddedilen, ancak sonra deimez gerek olarak geni kabul gren
fikirlerle doludur!

Bryan Jepson
 Prof. Dr. Ahmet Aydn

1953 ylnda stanbulda dodu. stanbul Hobyarl Ahmet Paa lkokulu,

Samsun Anadolu Lisesi ve Ankara Fen Lisesi mezunu.
1977 ylnda Cerrahpaa Tp Fakltesini bitirdi. 1982 ylnda ayn
Fakltenin ocuk Sal ve Hastalklar Blmnde uzmanln tamamlad.
1982-1986 yllar arasnda orluda askerlik ve Eskiehirde zorunlu hizmet
grevini yerine getirdi. Tekrar dnd Cerrahpaa Tp Fakltesinde 1988
ylnda doent, 1993 ylnda Metabolizma ve Beslenme Bilim Dal bakan ve
1994 ylnda da profesr oldu.
Evli ve bir ocuk sahibi olan Aydnn eitli konularda yazd 6 kitab ve
yerli ve yabanc ok sayda makalesi mevcut.
 Neden Prof. Dr. Ahmet Aydn?

Prof. Dr. Ahmet Aydn kendi alannda tek uzman. Hangi alan m?
Beslenme. Bir sr doktor var diyeceksiniz. Evet var. Ama Ahmet Bey
onlardan farkl. Birincisi, sadece insan saln dnerek alyor. la
firmasnn esiri olarak deil.
Tarafsz. Doru neredeyse o da onun yannda.
Cesur. unu yazmayaym, dava ederler. Bunu sylemeyeyim aforoz ederler
diye hesap yapmyor. Dava ediyorlar, aforoz ediyorlar ve o yolunda yrmeye,
dorular paylamaya devam ediyor.
www.beslenmebulteni.com sitesinden binlerce insana ulayor. stanbul
niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesinde ocuk Beslenmesi ve
Metabolizmas Blm Bakanl grevini srdryor. Osteoporozlusundan,
depresyonlulara, astmllara, diyabetlisine kadar birok insan nasl
beslenmeleri gerektiini ona soruyorlar. Gazeteler, televizyonlar onunla
yaplan syleileri yaynlyorlar.
Kanserden ve dier hastalklardan korunma, otizmli hastalarn beslenmesi,
sporcu beslenmesi ve genel olarak doru beslenme konularnda bir otorite.
Hastalarn tedavi ederken nadiren klasik ilalar kullanyor. Daha ok
besinleri ve besin unsurlarn kullanyor ila olarak; tpk modern tbbn
kurucusu Hipokrat gibi.
Ahmet Beyle drt be senedir tanyoruz. Aklma taklan eyleri sorarm.
Sylei yaparm. Sitesindeki yazlarn takip ederim. Fikirleri, bilgisi benim
iin ok deerli. Bu kitab okurken siz de greceksiniz.
Geleneksel beslenme

Yllardr ben iin mutfak tarafndaym. imdi sizin gibi bu iin bilim
tarafnda olan biriyle bu syleiyi yapmaktan ok byk keyif duyuyorum.
sterseniz nce iin tarihi ile balayalm. Atalarmzn ve onlarn atalarnn
daha az hasta olduklarn, kemik ve dilerinin daha salam olduunu,
bizden daha insancl ve daha mutlu olduklarn biliyoruz. Btn koullar o
zaman farklyd ama zellikle yiyip itikleri imdikinden ok farklyd.
Nasl besleniyordu atalarmz? Bizden 3-4 nesil ncesinde bile insanlar
daha salamd. Birka nesil iinde genetik yap deimeyeceine gre, ne
oldu da hastalklar bu kadar artt?

Eski gzel gnler bir taraftan gzel ama bir taraftan da hayat ok g.
nsanolunun hayat eskiden ok gm, imdi bedensel adan daha rahat
ama ruhsal adan yle deil.
Besin ihtiyalarmz milyonlarca yllk bir evrim sonucu ekillenmi.
Bilindii gibi vcudumuzun btn fonksiyonlar 30 bine yakn gen tarafndan
denetleniyor. Bugnk genlerimizin yzde 99.99u 40 bin yl nceki
atalarmzn (homo sapien) genleri gibi almakta1. Yani genlerimiz eski, 40
bin yl nceki gibi, ama onlar etkileyen evresel faktrler yeni ve ok deiti.
1 Eaton SB and Konner M, Paleolithic Nutrition: A consideration of its nature and current implications,
New Eng J Med, 1983;312:283-9.
Yontma Ta Devri 5-10 bin yl nce bitti. O zamandan bu zamana kadar
genlerimizde ok az deiiklik olmasna ramen evresel artlar ve zellikle
de yiyeceklerimiz ok byk oranda deiti. zellikle son 50-100 yl iinde
doal olmayan, ilenmi ve katk konulmu gdalar ar ekilde kullanlmaya
baland. Buna bal olarak taze sebze meyve ve tencere yemeklerinin
tketiminde de belirgin bir azalma oldu (Tablo 1). Geleneksel diyet ile modern
diyet arasndaki temel farklar
 Eer genlerimizin ba edemeyecei doal olmayan yiyeceklerle beslenirsek
hcrelerimiz ypranyor ve normal ilevlerini gremiyorlar. Sonuta genler ve
yiyecekler arasndaki bu evrimsel uyumsuzluk hali imanlk, diyabet, koroner
kalp hastal, hipertansiyon, fel, depresyon, hiperaktivite, otizm, refl, lser,
astm, romatizma, kronik yorgunluk sendromu, kanser ve osteoporoz gibi son
yllarda mthi art gsteren ok sayda kronik-dejeneratif hastala neden
oluyor2.
2 OKeeffe JH, Cordain L. Cardiovascular Disease Resulting From a Diet and Lifestyle at Odds With Our
Paleolithic Genome: How to Become a 21st-Century Hunter-Gatherer. Mayo Clin Proc. 2004;79:101-108
Bunun aksine eer genlerimizi iyi besler, onlarn alkn olduu gdalar
verirsek, yani atalarmza benzer ekilde yersek, genlerimiz grevlerini iyi
yapyorlar. Sonuta yaam sremiz ve kalitesi artyor ve hastalklardan
korunuyoruz.3
3 Eaton SB, Eaton SB III, Konner MJ et al., An evolutionary perspective enhances understanding of
human nutritional requirements, J Nutrition, 1996;126:1732-40.
Evrimsel paradigmay balang noktas olarak alrsak gnmzdeki optimal
besin ihtiyalarmzn neler olduunu daha iyi anlayabiliriz. Dnya tarihini
incelediimizde ilk hcreli canllarn 3.5 milyar yl nce denizlerde
belirdiini ve 350 milyon yl nce omurgallarn karaya ktn grrz. 4.5
milyon yl nceki ilk insanslarn bcek arlkl beslendiini biliyoruz. 2.2
milyon yl nce ilk gerek insan et arlkl olarak beslenmekteydi ve bunun
yannda taze sebze-meyve ve kabuklu yemiler yemekteydi. 10 bin yl nce
Mezopotamyada tarm devrimi ile yontma ta devri bitti; et ve sebze-meyve
arlkl diyet byk lde terk edildi.4
4 Milton, K. Diet and primate evolution. Sci Amer 1993; 269: 86-93.
Gebelii bitirip yerleik hayata geii salayan tarm devriminin insan
nfusunun artmasna ve medeniyetlerin ilerlemesine byk katks oldu. Yeterli
besin bulamamaya bal alktan lmler azald fakat bu dnemde yaplan tahl
arlkl beslenme insanlarn boylarn ve yaam srelerini belirgin bir ekilde
ksaltt. ocuk lmleri, enfeksiyon hastalklar ve eitli kronik hastalklarda
artlar oldu.
Tabii en byk darbe 19. yzylda gerekleen Sanayi Devriminden sonra
oldu. Diyete byk lde rafine gdalar (beyaz un ve rafine eker) girmeye
balad. Bu devirde de yiyeceklere ulam daha kolay ve ucuz olmasna karn
zellikle artan enfeksiyon hastalklar nedeni ile yaam sresinde belirgin bir
uzama salanamad.
20. yzyln ikinci yarsndan itibaren enfeksiyon hastalklarnn kontrol
altna alnmas (temiz su, altyap hizmetleri) ve ocuk lmlerinin byk
lde azaltlmas ile birlikte yaam sresi uzad. Fakat bu dnemde diyette
doal olmayan, ilenmi ve katk konulmu gdalar ar ekilde kullanlmaya
baland. Bunun sonucunda kronik hastalklarda mthi bir patlama oldu. Yani
scak (enfeksiyz) hastalklar azalrken souk (enfeksiyz olmayan
kronik) hastalklar artt.
Son yzylda diyetimizde meydana gelen en nemli deiiklikleri yle
zetleyebiliriz:
Rafine eker ve beyaz un tketiminin artmas
Taze sebze-meyve (vitamin-mineral) ve probiyotiklerden zengin gdalarn
tketiminin azalmas
Omega-3 tketiminin azalmas, omega-6 tketiminin ar artmas
Katk maddeleri, toksinler, evre kirlilii
Yeterli gne nn alnmamas (D vitamini)
Yeterli hareket etmeme

Sizin beslenmenin baucu kitab dediiniz bir kitap var: 1930lu yllarda
Weston Pricen yazd Beslenme ve Fiziksel Yozlama. Bu kitap
beslenmeyle salk arasndaki birebir ilikiyi ok gzel gsteriyor, deil
mi?

Evet muhteem bir bilim adam Dr. Weston Price. Bundan 70-80 yl nce
beslenme ile fiziksel ve ruhsal yozlama arasndaki ilikiyi ortaya koymu.
Ama ne zamannda, ne de gnmzde deeri tam olarak anlalabilmi deil.
Yine de baz beslenme otoritelerince yazd Beslenme ve Fiziksel
Yozlama (orijinali Nutrition and Physical Degeneration) isimli kitap5
beslenme biliminin kitab- mukaddesi kabul ediliyor. Dr. Weston Price yllar
sren aratrma gezilerinde geleneksel Kanada ve Alaska Eskimolar, Alaska,
Kanada, Amazon ve Florida Kzlderilileri, Avusturyal Aborjinler, Yeni
Zelandal Maoriler, izole svire da kylleri, bata Masailer olmak zere
Afrika yerlileri ve Okyanusya yerlileri gibi onlarca etnik topluluun
yediklerini incelemi. Sonunda basit ve basit olduu kadar da artc u
sonuca ulam:
5 Price WA. Nutrition and physical degeneration, New York, Paul B. Hoeber, Inc., 1939
Doal, ilenmemi, geleneksel yiyeceklerle beslenen topluluklarda insanlarn
salklar ok mkemmelken; kendi geleneksel gdalar yerine Batllarn
rafine edilmi gdalarn yiyenler hzla fiziksel ve ruhsal dejenerasyona maruz
kalyor. Dr. Price ektii binlerce kyaslamal fotorafla mevcut durumu
belgeledi ve bu fotoraflardan bir blmn mehur kitabna koydu.
Dr. Price, inceledii topluluklar arasnda corafi koullara, iklime,
alkanlklara bal olarak, geleneksel beslenmenin ok farkl ekilleri
olabildiini grm. Mesela svirede, evredeki dier yerleim yerlerinden
izole edilmi, ulam zor bir vadide yaayanlarn temel besini avdar ekmei,
peynir ve tereyaym. Afrikada obanlkla uraan Masai kabilesininse,
gnde 2 litreye varan st itiklerini, bunun yan sra kan ve et tkettiklerini
gzlemlemi. Eskimolar ise, neredeyse sadece balk ve balk yumurtas ile
besleniyorlarm. Btn bu farkl beslenme biimlerine ve modern tbbi
imknlarn olmamasna ramen hepsinin ok salkl olduunu grm Dr.
Price.
Geleneksel hayatndan kopmu, kasabalara veya ehirlere tanm veya
baka bir nedenle beyaz adamn yiyecekleriyle tanm olan insanlar
geleneksel beslenmesinden taviz verir olmu. Sonuta salklar bozulmaya
balam ve eitli illetlere maruz kalmlar.
eker, msr urubu, tatlandrclar

Siz ar eker tketimini son yllarda mthi art gsteren birok kronik
hastaln ana nedeni olarak gryorsunuz. Eskiden fazla eker
tketilmez miydi?

eker pancarndan eker retilmesine iki yzyl nceki endstri devrimi

ile baland. Daha nce sadece eker kamndan elde edilen ve ancak
zenginlerin sofrasnda olan eker, bylece gelir dzeyi ok yksek
olmayanlarn da kolay satn alabilecei bir rn haline geldi.6
6 en.wikipedia.org/wiki/Franz_Carl_Achard
Sonuta ya ve eker tketimi lgncasna artt. Mesela ngilterede
1750lerde 2,5-3 kg/yl olan kii ba eker tketimi, 1850lerde 11 kg/yl,
1950lerde 54 kg/yl, gnmzde ise 75 kg/yla ykseldi.7
7 Murray CJL, Lopez AD. Alternative projections of mortality and disability by cause 1990-2020: Global
Burden of Disease Study. Lancet 1997; 349: 1498-1504
ABDde 19. yzyln sonlarna doru yllk kii ba eker tketimi 2,3 kg
dzeyinde iken bugn 75 kga ykseldi.8
8 An overview of chronic diseases of lifestyle. South African Medical Research Council
http://www.mrc.ac.za/chronic/cdloverview.pdf
zellikle kinci Dnya Savandan sonra gelimi lkelerde bir yandan
insanlarn alm gc artarken, dier taraftan gda maddesi fiyatlar dt.
Bunun sonucunda rafine eker ve msr urubu gibi tatlandrclar merubat,
biskvi, pasta, kek ve dier hazr gdalarla ok miktarda tketilmeye baland.
1970-2000 yllar arasnda ABD vatandalar nceki yllara oranla ylda 100
litre daha fazla ekerli merubat, 15 kg daha fazla tatlandrc madde ve 30 kg
daha fazla unlu mamul tkettiler. ABDde son 35 ylda frktozdan zengin msr
urubu tketimi kii bana ylda 200 grdan 34 kga ykseldi.9
9 http://www.corn.org/International%20Sugar%20Journal%20--%20Audrae.pdf
Osmanl dneminde Trkiyede ay ekeri tketimi son derece azd.
Cumhuriyetin ilk yllarnda eker fabrikalarnn almas o kadar nemli bir
olayd ki, corafya kitaplarna bile geti. 50li-60l yllarda bile eker o
kadar kymetliydi ki misafirlie gidildiinde hediye olarak 1-2 kg toz eker
gtrlrd. Gnmzde ise tam bir unlu-ekerli gda yeme lgnl
yaanyor.

Uzun zamandr ketap, toz kahve kremas, biskvi, kola, gazoz,

ekerleme, meyve suyu, hazr orba, ikolata, gofret, puding, hazr kek,
vb. birok yiyecein etiketinde iinde msr urubu olduu yazyor. Peki
gda sanayicileri niye bildiimiz ay ekeri yerine msr urubunu tercih
ediyorlar?

Ucuz da ondan Msrdan yksek frktoz ierikli msr urubu yapmna

1970lerde balad. 1980lerde ylda 3 milyon ton olan retim, gnmzde 20-
30 milyon tonun zerine kt.10
10 http://www.westonaprice.org/motherlinda/cornsyrup.html
Niasta glkoz molekllerinden oluan birleik bir eker. Msr urubu, msr
niastasnn ilemden geirilmesiyle elde ediliyor. Niasta paralanarak
glkoza, ardndan glkoz frktoza dntrlyor. Baz rn paketlerinde
msr urubuna niasta bazl sv eker veya NBS dendii de oluyor.
Msr urubu, eker pancarndan elde edilen ekerden daha tatl, stelik daha
ucuz ve tanmas daha kolay. Bu da gda reticileri iin daha dk maliyet ve
daha yksek kr anlamna geliyor.
lkemizde de son yllarda msr urubu reten fabrikalar kurulmaya
baland. 2001 ylnda kartlan eker Yasas ile msr urubu retim kotas
yzde 10 olarak belirlendi, fakat daha sonra Bakanlar Kurulu kararyla yzde
15e ykseltildi. Bu arada hatrlatalm; kota ABDde yzde 2, Almanyada
binde 8.9, Fransa da ise binde 4.9!11
11 Prof. Dr. Kenan Demirkol ve Prof. Dr. Mbecel Demirkol. Daha az un ve eker yiyin daha az hasta
olun
http://beslenmebulteni.com/bes/index.php?option=com_content&view=article&id=197
Peki hem tatl, hem daha ucuz; msr urubu sizi niye bu kadar rahatsz
ediyor?

ay ekeri olan sakaroz (skroz) bir molekl glkoz ve bir molekl

frktozdan oluuyor, yani glkoz/frktoz oran %50/%50. Msr urubunda ise
bu oran %80/%20 ile frktoz lehine. Frktoz, glkoza gre daha gl bir
tatlandrc. Bu nedenle daha az kalori ile ayn miktarda tatlandrc etki
salanarak kaloriden tasarruf edilebilecei dnlm. Hatta bir dnem
uzmanlar tarafndan diyabet ve imanlk tedavisinde kullanlm. Eskisi kadar
olmasa bile hl kullanlyor.
nce barsaktan emilerek karaciere gelen frktoz metabolize edilmek iin
insline gerek duymuyor. Sanki bu bir avantajm gibi grnyor. Fakat deiik
metabolik sreler iin ok az frktoz kullanlabiliyor. Geri kalan tm frktoz
ise trigliseridlere (kan yalar) dnyor. Frktoz tm ekerler arasnda en
hzl yaa dnendir. Fazla frktoz tketiminin hayvan modellerinde diyabet,
hipertrigliseridemi, koroner kalp hastal, karacier yalanmas ve
hipertansiyona yol at gsterilmi.12
12 Elliott SS, Keim NL, Stern JS, Teff J, Havel PJ. Fructose, weight gain, and the insulin resistance
syndrome. Am J Clin Nutr 2002; 76:911-22
Yani, anlayacanz son 30-40 yldr ay ekeri yerine msr urubunun
kullanlmas imanln ve imanlkla ilgili hastalklarn bir salgn haline
dnmesini kolaylatrd.

Kimyasal tatlandrclardan aspartam ve sakarin, market raflarndaki

birok rnde eker yerine kullanlyor. lk aklma gelenler diyet kola,
dk kalorili yourt, ekersiz sakz, aromal st, meyve suyu ve dier
iecekler, tatl, erez, ekerleme, boaz pastili, kakao, kuru meyve,
dondurma, soslar, hardal, orba, reel, jle, marmelat, meyve konservesi,
balk, kahvaltlk tahl, frnclk rnleri, kilo verme amal gdalar, diyet
gdalar, gda takviyeleri, bira, elma ve armut arab, baklava, reel, helva,
stl tatllar. Neden kullanlyor bu kimyasal tatlandrclar?
 Son yllarda artan rekabetin de etkisiyle tatl ve pasta sektr ar derecede
tatlandrc kullanmaya balad. Dnyada yaklak 6 bin hazr yiyecein iinde
aspartam bulunmakta. Yaklak 4 bin hazr yiyecekte de dier tatlandrclar
kullanlmakta.
Trkiyede aspartamn yzde 95i artk salk deil gda sektrnde
kullanlyor. 2008 yl itibaryla son sekiz ylda kimyasal tatlandrclarn
ithalat 13 kattan fazla artt.13 nk tatlandrclar ekerden yzlerce kat daha
tatl. Mesela aspartam ekerden 200 kat, aseslfam K 200 kat, sakarin 300 kat,
sukraloz 600 kat, taumatin 2 bin 500 kat, neotam 13 bin kat daha fazla tat
veriyor. Ortalama olarak tatlandrcnn 1 liralk miktar 10 liralk ekerin iini
gryor. Bir bavul aspartam bir kamyon ekerin tadna eit tat veriyor. Baz
baklavaclarda baklavalarn normalin yars fiyatta satlmasnn temel nedeni
bu.
13 http://www.iyibilgi.com/haber.php?haber_id=129523
Trk Gda Kodeksi, hangi rnde ne kadar yapay tatlandrc kullanlacan
belirlemi durumda. rnein 1 kilo baklavada en ok 1 gram kullanlabilir.
Ancak market raflarnda satlan birok rnn iindekiler ksmnda yapay
tatlandrc kullanld ifade edilse de ka miligram kullanld yazmyor.
Bilinen markalarn diyet rnlerinin neredeyse hibirinde kullanlan
tatlandrc oran yazmyor.

Birok hekim iman ve diyabetli hastalarna aspartam kullanmalarn

neriyor. Gdada maliyeti de ok dryor. Peki siz aspartama niye bu
kadar karsnz?

Aspartamn iinde yzde 40 orannda sinirsel bir uyarc olan aspartik asit,
yzde 50 orannda fazla alndnda beyin iin zararl fenilalanin ve yzde 10
orannda metil alkol var. Evet, yanl sylemedim metil alkol yani ispirto var.
Ki ispirto birok zararlar yannda kanserojen formaldehite de dnyor.
Aspartamn zararlar saymakla bitmiyor (Tablo 2). Bunlardan en ilginci, sfr
kalorisi olan aspartamn imanla yol amas. Size garip gelebilir ama
gerek byle. Aspartaml bir gday alr almaz beyninize eker geldi emri
geliyor ve o da inslin salglanmasna yol ayor. Ortamda eker olmad iin
insulin kanda alk ekerini dryor. Doal olarak karnnz ackyor ve daha
fazla yiyorsunuz.

Tablo 2: Aspartamn zararlar

Baz doktorlar belirli bir dozu gemedikten sonra aspartamn zararsz

olduunu sylemekteler. Bunlara dayanak olarak hayvanlar zerinde yaplm
baz almalar gsteriyorlar. Nedense, ila firmalarnn sponsor olduu
aratrmalarn yzde 100nde aspartamn zararl olmad sonucu alnyor
(Tablo 3). Bamsz aratrmalarn yzde 92si ise aspartam zararl diyor.14
te bilim dnyasnn karanlk yz!
14 http://www.holisticmed.com/aspartame/100.html

Tablo 3: Aspartamn zararl olup olmadna dair yaplan aratrmalar

sterseniz aspartam kanser ilikisini irdeleyen aratrmalar mercek altna

alalm. Bunlardan en nlsnde farelere 4 haftalk iken aspartam vermiler.
104 hafta sren bu almada aspartam kansere neden olmuyor sonucu
km15 ve FDA bu verileri hemen kabul etmi. Bu almann verileri
yle(Tablo 4):
15 Ishii H, Koshimizu T, Usami S, Fujimoto T. Toxicity of aspartame and its diketopiperazine for Wistar
rats by dietary administration for 104 weeks. Toxicology 1981;21:91-94.

Tablo 4: Aspartam ve beyin tmr (104 haftalk alma)

Aratrma sonular aspartam kullananlarda daha fazla kanser olduunu

gsteriyor ama, bu kadar kk grupla yaplan bu almann sonular
istatistiksel olarak ok anlaml deil. Bunun zerine aratrclar bir Ali-
Cengiz oyunu yapyorlar ve kanser ile aspartam arasnda bir iliki olmadn
sylyorlar. Halbuki Bu aratrmaya gre aspartam kansere sebep olur
denilemeyecei gibi kansere sebep olmaz da denemez demeleri gerekiyordu.
Anlayacanz tam bir bilimsel tahrifat!
Be yl nce talyada Ramazzini Kanser Enstitsnde 1600 fare zerinde
yaplan aratrmada aspartamn insanlarn kullandklarna ok yakn dozlarnda
lsemi ve lenfomalara neden olduu gsterildi.16 Bu almada hem fare
says ok fazla, hem de alma sresi iki deil yld (normal fare mrne
yakn). Ama bu alma ne FDAnn ne de birok onkoloun nedense ilgisini
ekmedi! Herhalde kendileri de aspartam kullandklarndan, bu mthi
almay yok hkmnde saydlar.
16 Soffritti M, Belpoggi F, Esposti DD, Lambertini L. Aspartame induces lymphomas and leukaemias in
rats. Eur J Oncol. 2005; 10 (2):107-16
Tam ekmek

Ta Devri diyetine gre un ve ekerden uzak durun diyorsunuz. Beyaz un

bize anlalr geliyor ama kepei iindeki ky unu, bulgur gibi yiyecekler
de mi kstlanmal? Buday ok besleyici ve vcudumuz iin ok gereklidir
diye bildik biz bugne kadar.

Fosil kaytlarna gre insan ve insanslarn en az 5 milyon yllk bir gemii

var. Tarm devrimi ise insanlk tarihi iin olduka yeni saylr. Yaklak 10 bin
yl nce Orta Anadolu ve Mezopotamyada balam. Baz corafi blgelerde
bu devrim daha ge gereklemi. Hatta halen ok az da olsa dnyada tarm
devriminin olmad corafyalar var.
Tahllar gebe hayattan yerleik hayata gememizi, yani medenilememizi
salamlar. Avc-toplayc insan gruplar srekli besin aradklarndan gebe
olarak yaamak zorundalar. te ancak tahl gibi aylarca saklanabilecek bir
gdann olmas ile yerleik hayat balam. Ben ne kadar ktlersem
ktleyeyim, tahllar bugn dnyann vazgeilmez bir beslenme kayna
durumuna gelmi. Bazlarna gre bu durum, kitlesel aln nne geebilmesi
ve i imknlar salamas nedeniyle kanlmaz lde gerekli.
Fakat bu dnm birok eye mal oldu. Serkan Yimsel dostumun dedii gibi
3 milyon yldr daha ok et ve yaklak 200 bin eit sebze ve meyve ile
beslenen bir toplumun, 10 bin yl gibi evrim iin ksa bir srede tahllarn
baskn olduu bir diyete gemesi birok kronik hastaln gelimesine neden
oldu. Bir bilim adam esprili bir yorumla syle ifade etmi: Gnmz insan
tahllara ve tohumlara o kadar baml hale gelmitir ki kanaryalardan
hibir fark kalmamtr.
Son 100 yl iinde tahllarn rafine edilmesi (beyaz un) ve rafine ekerlerin
(ay ekeri, frktoz, msr urubu) diyete katlmas kanser, enfarkts, kemik
erimesi gibi onlarca kronik hastal salgn lsnde artrd.
Ayrca insan vcudu, sindirim sistemi, bir kanarya gibi tahl tketmeye
elverili bir yapda deil. nk kanaryalar milyonlarca yldr tahl
tketiyorlar ve genetik yaplar buna gre evrimlemi. Halbuki evrimde 10
bin yl nerdeyse hibir ey ifade etmez. Bu ksa sre iinde 30 bin genin ancak
birka tanesi yeni duruma adapte olabilir. nsan DNAsnn binde bir orannda
deiebilmesi iin 100 bin yl kadar bir sre gemesi gerektiini syleyen
bilim adamlarna gre bugnn insannn, 50 bin yl nceki insandan fizyolojik
olarak pek bir fark yok.
Hcresel boyutta en uygun sindirilen ve enerjiye dntrlebilen besinler,
insanlk evriminde en uzun sre tketilen besinlerdir. Bu arada st, tahl ve
baklagillerin evrimsel adan yeni gdalar olduunu, son onbin yldr
tketildiini unutmamak gerek.
Baz bilim adamlar problemin aslnda tahllarn kendisinde deil, onlarn
piyasaya sunulmadan nce ilenmelerine bal olduunu sylemekteler.
Gnmzde hl varln srdren, teknolojinin henz erimedii baz
kavimlerin diyetlerindeki yiyeceklerin ounluunu et, taze sebze ve meyveler
oluturmakta. Eer tahllar kullanlyor ise de ilenmemi veya rafine
edilmemi tahllarn tercih edildiini biliyoruz.
Benim de dhil olduum bir grup bilim adam rafine tahl (beyaz un) ve
ekerin insan salnn en byk dman olduunu ne srmekte. Tabii bunun
eitli nedenleri var. Rafinasyon ilemleri srasnda budayn lif, vitaminler ve
mineraller asndan en zengin olan tohum z ve kepei ayrtrlmakta;
sadece endosperm (niastal ksm) kullanlmakta.
Tohum z (reym) vitamin ve mineral bakmndan budayn en zengin
ksm. Yapsnda E ve B vitaminleri, demir ve dier nemli mineraller, uzun
zincirli oklu doymam yalar, protein ve lifler bulunmakta. Buday kepei
ise budayn koruyucu d kalkan. Lif, vitamin ve mineral (zellikle demir,
inko) asndan olduka zengin.
Endosperm budayn arlka yzde 80ini oluturur. Protein ve
karbonhidratlarn byk bir ksm bu blmde. Lif, vitamin ve mineral miktar
ok dk, pratikte yok kabul edilebilir.
Bilindii gibi lifler, barsak hareketlerimizi dzenleyen ok nemli besin
eleri. ounlukla beyaz ekmek, ultra-rafine un ve tatl reklerle beslenen
kiilerde vitamin mineral eksikliinin, baz barsak hastalklarnn daha fazla
grlmesinin sebebi budur.
Tahllara yaplan ilemlerden bir dieri tme. Rafinasyon ilemleri
sonunda elde edilen endosperm ya da niasta, byk elik deirmenler yardm
ile 3-4 kez tlerek beyaz un haline getiriliyor. Bu ilem sonucunda
paracklar kldnden emilme hz da artyor. Yani beyaz un rafine eker
gibi hzl emiliyor.

Yalar

Hemen hemen btn beslenme uzmanlar yalar yasaklyor. Et, st,

yourt ve peynirin yaszn aln; tereya yemeyin diyorlar. Oysa Ortaa
Avrupasnda fakir insanlarn en byk hayali biraz ya yiyebilmekmi.
Birok ilkel kabile ocuk dourma ana gelen gen kzlar yal et ile
beslemi. Kn grip olan yal tavuk suyu orbas iermi. ocuklarn
pembe yanakl ve salkl olmasna st kaymann yardm ettii bilinirmi.
Hatta Sally Fallonun Nourishing Traditions kitabnda ok gzel bir
ekilde yer alyor bu bilgi:

Rosicky ailesi, hayat pek aceleye getirmez, yiyip itiinden ksmaz

ve pek fazla birikim yapmazd. Komularysa hem topraklarn, hem de
srsn hzla geniletmekteydi. Bir gn, krema irketinden bir adam,
Rosickyleri stlerinin kayman satmalar iin ikna etmeye geldi.
Komular Fassler ailesinin geen yl kendisine ne kadar ok kaymak
 sattn anlatt. Evet dedi Mary, bir de u Fassler ocuklarna
bakn. Soluk yzl, elimsiz, kck eyler, kayma alnm st
gibiler. Bankaya biraz para yatracama ocuklarmn yzlerine renk
vermeyi tercih ederim. (Willa Cather, Neighbor Rosicky eserinden)

Kaymak, krema, tereya, sadeya, kuyruk ya, etin ya eskiden bu

kadar sevilirken ve faydalar bu kadar bilinirken, imdi gen yal herkese
ya yeme denmesi cinayet deil mi? Bu ya dmanlnda ocuklarn
betinin benzinin solgun olmas artc gelmiyor insana.

Haklsnz. Yalar beslenmemizde ok nemli. Sadece yksek bir enerji

kayna deiller; birok hormon, hormon benzeri yaplar ve hcre zarlarnn
yapsnda bulunuyorlar. Mesela erkeklik hormonu testosteron, kadnlk
hormonu strojen, D vitamini, safra asitleri kolesterol olmadan
sentezlenemiyorlar. Birok nemli vitamin (A, D, E, K) diyette ya olmadan
barsaktan emilemiyor. Bu nedenle yalarn diyetimizden kartlmas ya da
kstlanmas, vcut sistemlerinin ilevlerini olumsuz etkiliyor. ocuklarda ise
byme ve gelimeyi byk lde bozuyor.

Yalarn ve yal yiyeceklerin kolesterolmz ykselttiini; bunun da

damarlarmz tkayarak kalp krizine sebep olduunu iddia ediyor birok
doktor. Bu iddia artk o kadar yaygnlat ki, sanki iki kere iki drt eder
der gibi herkes bunu sylyor. Bir de bu iddiann aslsz olduunu,
kolesteroln vcut iin elzem olduunu, kalp krizine sebep olmadn
syleyen uzmanlar var, Bilim niversitesi Rektr Prof. Dr. Canan
Karatay Efendigil gibi. Siz de bu ikinci gruptasnz. Okurlar iin ksaca bir
zetleyelim mi, vcuttaki yalar, kolesterol, kalp-damar hastalklar nasl
bir iliki iinde?
 Bilim niversitesi Rektr Prof. Dr. Canan Karatay Efendigil Trkiyede ilk
kez femoral arter yoluyla koroner anjiografi yapan kii. Maalesef gnmzde
birok kardiyoloji uzman Efendigil gibi dnmyor. Onlar koroner kalp
hastalnn (KKH) bir numaral nedeninin yksek miktarda doymu ya ve
kolesterol tketimi olduunu ileri sryor ve dk yal (dolaysyla yksek
unlu-ekerli) diyetler neriyorlar. Buna ramen koroner kalp hastalklar hzla
artmaya devam ediyor. Artk otuzlu, yirmili ve hatta onlu yalarda bile
miyokart enfarkts grebiliyoruz. Bize gre bu bir akl tutulmas.
Ama bu iin neden ve zaman baladn irdelemeden konuya vakf olmak
mmkn deil. sterseniz kolesterol-kalp hastal masalnn ksa tarihine bir
gz atalm.
1950lerin banda Angel Keys adl aratrc eitli lkelerde yaplan ya
tketim aratrmalarn bir araya getirerek doymu ya tketimi arttka
koroner kalp hastalnn da artt sonucuna varm.17
17 Keys A. Atherosclerosis: a problem in new public health. Journal of Mount Sinai Hospital, 1953;
20:118-139
O almaya 22 lke dhilmi fakat Keys 15 lkenin verilerini bu almann
iine nedense almam. Bundan 4 yl sonra Yerushalmey ve Hilleboe18 dier
15 lkenin verilerini de ilave ederek 22 lkenin verilerini yeniden irdelemi.
Ama her ne hikmetse KKH ile ya tketimi arasnda bir korelasyon (iliki)
bulamamlar. Fakat Amerikan Kalp Birlii (American Heart Association)
nedense Yerushalmey ve Hilleboenun almasna deil de, danma
kurullarnn bir yesi olan Keyse itibar etmi!
18 Yerushalmey J, Hilleboe HE. Fat in the diet and mortality from heart disease. A methodological note.
The New York State Journal of Medicine, 1957; 57: 2343-2354
Amerikan Kalp Birliinin ncln yapt bu iddia, yani lipid-koroner
kalp hastal teorisi 1900l yllarn ortalarndan itibaren btn dnyada
besin tketimini nemli lde deitirdi. Trkiye de dahil olmak zere birok
lkenin mutfanda nemli yeri olan tereya, kuyruk ya, i ya, sade yenilen
ya da sebze yemeklerine katlan yal etler, tam yal yourt ve peynirler, artk
yerini daha nce adn bile duymadmz bitkisel margarinlere, soya ve kanola
yalarna, soyadan elde etilen yapay etlere, byk irketlerin rettii ve iine
binbir eit katk malzemesi, boya ve eker eklenmi, buna karlk ya
azaltlm light st ve st rnlerine brakt.19 50li yllarn banda
Trkiyede ilk margarin fabrikas ald ve hatta al Trkiye
Cumhurbakan Celal Bayar yapt.
19 Yimsel S. Doru Beslenmeyle lgili Yanl Bildiklerimiz. Hayykitap, stanbul, 2007

Fazla doymu ya yiyen insanlarda koroner kalp hastal daha fazla m

grlyor?

Eer fazla doymu ya yiyen insanlarda koroner kalp hastalnn oluma

riski artyor ise, o zaman bu yalar en ok tketen topluluklarda bu hastalarn
ok sayda olmas gerekiyor. Nitekim bunu aratrmak iin Vanderbilt
niversitesinden Prof. George Mann ve arkadalar 1960larda bir Afrika
(Kenya) oban kabilesi olan Masaileri ziyaret ediyorlar.
Masailer lipid-koroner kalp hastal teorisinin ne kadar geerli olduunu
gstermekte mkemmel bir rnekti onlar iin. O zamanlar tmyle doal
yaayan Masailer sadece et, i st ve hayvan kan tketmekteydiler. yle ki
bir gnde tkettikleri hayvansal ya miktar yaklak 300 gram geiyordu.
Yani gnde en az 2700 kaloriyi yadan alyorlard. (Bat beslenme normlar
ise ya iin 800 kaloriye kadar izin veriyor).
George Mann ve arkadalar Masaileri grnce ardlar. Karlarnda
iman, gbekli ve koroner kalp hastalkl (KKH) yzlerce kii bekliyorlard.
Halbuki Masailer iinde bir tek iman olmad gibi, KKHl da
bulamamlard! Eforlu EKGleri ise olimpiyat ampiyonlarndan ok daha iyi
kyordu.
Hemen hemen ayn senelerde baka bir aratrma grubu Masailerin
otopsilerini inceledi.20 Nerdeyse hi aterom pla (damar sertliini
gsteriyor) saptayamadlar. in ilginci, o kadar fazla kolesterol tketmelerine
ramen Masailerin kan kolesterol dzeyleri Bat topluluklarna gre olduka
dkt.
20 Biss K, Ho KJ, Mikkelson B, Lewis L, Taylor CB. Some unique biological characteristics of the Masai
of east Africa. New England Journal of Medicine, , 1971; 284 (13): 694-699.
Yine 60l yllarn balarnda baka bir Dou Afrika oban kabilesi olan
Samburular da aratrlm. stelik Samburularn ya tketimi Masailerden de
fazla imi. Samburu savalar o zamanlar gnde 4.5-7 litre arasnda yal st
iiyorlarm. Otlarn bol ve yeil olduu aylarda bir gnde bu miktarn iki
katna kabiliyorlarm. Kurak aylarda ise tketimleri 2-3 litreye dyormu.
Samburular da Masailer gibi zayfm. stelik gnde 400 gram ya
tketmelerine ramen (3600 kcal/gn), onlarn da kan kolesterol dzeyleri
dk olup koroner kalp hastal olduka nadirmi.21
21 Shaper, AG. Cardiovascular studies in the Samburu tribe of Northern Kenya. American Heart Journal,
63 (4); 437-442, 1962.
Somalideki deve obanlar da ok st tketir; deve stnn dnda
nerdeyse bir ey yemezlermi. Gnde ortalama 6-7 litre kadar st iiyor ve
bylelikle 400-450 gram kadar ya tketiyorlarm. Onlarn ortalama kan
kolesterol dzeyleri ise 150 mg/dL seviyelerinde, yani olduka dkm.22
22 Lapiccirella V, Lapiccirella R, Abboni F, Liotta S. Enqute clinique, biologique et cardiogra-phique parmi
les tribus nomades de la Somalie qui se nourissent seulement de lait. Bull Wld Health Org 1962;27: 681-
697.
Aklnza kan kolesterol niye ykselmiyor diye gelebilir. nk
vcudumuzda gnde 2000-2500 mg kolesterol yaplyor. Dardan alnan ne
kadar az ise ieride yaplan o kadar fazladr. Diyet ile alnan kolesteroln kan
kolesterol dzeyine hemen hemen hibir etkisi yok. O nedenle bouna aznzn
tadn bozmayn!
Tabii Masailer ya da Samburular genetik zellikleri nedeni ile bu
hastalklara maruz kalmyor diye dnebilirsiniz. Ama bu da doru deil.
nk Day ve arkadalarnn yapt bir aratrmaya gre Nairobiye
(Kenyann bakenti) g eden ve geleneksel gdalarnn yerine rafine ve daha
dk yal gdalar tketen safkan Masailerde kan kolesterol dzeyleri kyde
kalanlara gre yzde 25 yksek km ve KKH olduka fazla grlm.23
23 Day J, Carruthers M, Bailey A, Robinson D. Anthropometric, physiological and biochemical differences
between urban and rural Masai. Atherosclerosis, 1976; 23: 357-361.
Benzer bir aratrma da Pukapuka ve Tokeluau isimli mercan adalarnda
yaayanlar arasnda yaplm. Adallar Yeni Zelandadaki ehirlere g
ettiklerinde geleneksel diyetlerini terk ederek daha az doymu ya ve
kolesterol tketmeye balamlar. Fakat daha nce ok nadir olan KKH,
diyabet ve dier dejeneratif hastalklara ok fazla yakalanmaya balamlar.24
24 Ostbye T, Welby TJ, Prior IAM , Salmond CE, Stokes YM. Type 2 (non-insulin-dependent) diabetes
mellitus, migration and westernisation: the Tokelau Island Migrant Study. Diabetologia, 1989; 32 (8): 585-
90.
Tabii ehirlere gen bu kabile mensuplar daha az fiziksel aktivite
yaptklar iin KKHya yakalanmaktadr, diye de dnlebilir. (Mesela
Masaili obanlar gnde 30 kilometre kadar yrrler).
Tabii ki fiziksel aktivitenin salk zerine olumlu bir etkisi vardr. Ama bu
sandmzdan fazla deildir. rnein Finlandiyann Kuzey Keralia yresinde
(Azize Helena kasabasnda) izole olarak yaayan iftilerin fiziksel
aktiviteleri fazla olmasna ramen KKH oranlar olduka yksekmi. stelik
ya tketimleri ok az olmasna ramen! Bilin bakalm neyi ok tketirlermi.
Un ve ekeri!25
25 Temple NJ. Coronary heart disease - dietary lipids or refined carbohydrates? Medical Hypotheses,
1983; 10: 425-435.
Papua Yeni Ginenin bakenti Port Moresby ve nemli ehri Gorokada
yaplan otopsiler incelendiinde ilk koroner kalp hastal tehisinin ancak
1964 ylnda konulduu saptanm.26 Bu tarihten nceki otopsilerin hibirinde
koroner kalp hastal tespit edilmemi. 1964 ylndan itibaren lkenin kentsel
yresinde yaayan kiilerde hastaln hzla artt grlm.
26 Misch KA. Ischaemic heart disease in urbanized Papua New Guinea. An autopsy study. Cardiology.
1988;75(1):71-5.
Buna karlk 1990l yllarn banda geleneksel beslenme tarzlarn (deniz
rnleri, hindistan cevizi, meyve, kk gdalar) hl srdren Papua Yeni
Ginenin Kitava adasndaki insanlar fel ve koroner kalp hastalklar
bakmndan incelendiinde, hibir adalda bu hastalklara ait bir bulguya
rastlanmam.27
27 Lindeberg S, Lundh B. Apparent absence of stroke and ischaemic heart disease in a traditional
Melanesian island: a clinical study in Kitava. J Intern Med. 1993;233(3):269-75.

Akdeniz diyeti iin ne diyorsunuz? Batl bilim adamlarna gre bu diyet

kalp sal asndan ok iyiymi.

Batl bilim adamlar Akdeniz lkelerinde kalp-damar rahatszlklarnn

seyrek grlmesini birka faktre balyorlar. Akdeniz lkelerinde bol
zeytinya ve bitkisel kaynakl besin, az doymu ya yeniyor, bu nedenle kalp-
damar rahatszlklar seyrek diye iddia ediyorlar.
 Evet Akdeniz mutfa salkl ama bu iddia ok da doru deil. Geri otlar
ve yeil sebzeler bol bol yenmektedir ama et, balk, sosis, tereya, krema ve
domuz ya da diyette ska tketilmekte. Ayrca peynir tketimi de olduka
yksek. yle ki Yunanistanda Girit adasnda bir kyl gnde ortalama 250
gram kadar kei peyniri tketmekte (kei peynirindeki yan yzde 70i
doymu yadr).

Bol taze sebze- meyve ve zeytinya yemek salmz iin iyidir. Fakat
buradan doymu yadan fakir bir diyet kalp-damar hastalklarndan
koruyor diyemeyiz diyorsunuz, deil mi?

Evet tam stne bastnz. rnein Franszlar yksek oranda doymu ya

ieren bir Akdeniz diyeti uygularlar ama KKHnn en dk olduu Gney
Avrupa lkesi orasdr (Buna Fransz Paradoksu da deniyor). Mesela
diyetlerinde tereya, krema, peynir, rdek ya, vb. hayvansal yalarn ar
oranda bulunduu Fransann Gaskonya blgesinde senede 100 bin yetikin
erkekten sadece 80i kalp problemleri nedeniyle lrken, bitkisel yalar,
margarin ve az yal rnler tketen Amerika Birleik Devletlerinde bu oran
100 binde 315.
Baz bilim adamlar Fransz paradoksunu, bu lkede bol miktarda krmz
arap iilmesine balyorlar. Fakat o da doru deil. nk talyanlarn arap
tketimi de Franszlardan aa kalmyor ama onlarn KKH oranlar ok daha
yksek. Herhalde bunun ana nedeni talyanlarn makarnay, unlu ve ekerli
gdalar Franszlara gre ok daha fazla tketmeleridir.
Hayatn kolesterol almalarnn irdelenmesine adayan Uffe Ravnskov,
Kolesterol Masallar adl kitabnda kalp-damar hastalklarnn beslenmeyle
ilikisini inceleyen btn aratrmalar ksaca zetlemitir.28 Bu kitapta 1998
ylna kadar olan sre zarfnda yaplan toplam 27 aratrma, 34 hasta ve
kontrol grubu, 150 binden fazla birey incelemeye alnm.
28 Ravnskov, Uffe. The Cholesterol Myths: Exposing the Fallacy that Saturated Fat and Cholesterol
Cause Heart Disease, New Trends Publishings Inc, 2000
Bu kalp hastas 34 gruptan sadece 3 grup, kontrol grubundakilere gre daha
fazla hayvansal ya ile beslenmi. 1 grup daha az hayvansal ya tketmi. Geri
kalan 30 grupta kalp hastalna yakalanan bireylerle salkl bireyler arasnda
diyetlerindeki hayvansal yalar ynnden hibir fark bulunamam.
Doymu yalarn tketimi ile kalp damar hastalklar arasndaki ilikiyi
rten dier bir gerek de u. 1900l yllarn ortalarna kadar Batl
devletlerde tereya, kuyruk ya, domuz ya, hindistan cevizi ya gibi
doymu ya oran yksek yalar sklkla tketilmekte idi. Ancak bu
dnemlerde kalp-damar hastalklar neredeyse yok denecek kadar azd.
Hayvani doymu ya tketimi azalp, doymam ya tketimi arttka KKH da
artt.
1900l yllarn balarna kadar dahiliye uzmanlarnn iinde koroner kalp
hastaln hayatnda hi grmeyenlerin says ok yksekti. Diyeceksiniz ki o
zamanlar EKG daha yeni kmt ve gnmzdeki sofistike tehis aralarnn
ou yoktu. Ama otopsi yaplyordu ve hastalk gerekten de ok az
grlyordu.

Sv yalar ve margarin

Sv ya olarak sadece zeytinya kullann; msr, ayiei, kanola yalarn

kullanmayn diyorsunuz? Rafine edilmi bu yalar neden iyi deil?
 ki temel neden var. Bu yalarn ou (ayicei, msr) omega-6 ya
asitlerinden ok zengin. Bu yalar da vcut iin gerekli yalar ama fazla
tketildikleri iin 1:1 ile 1:4 arasnda olmas gereken omega 3- Omega 6
dengesi 1:50lere km durumda. Yalarn tketilmesi hususunda
hidrojenletirilmi yalardan sonra dikkat edilmesi gereken bir dier sorun,
oklu doymam ya asitlerinden Omega-6 yalarnn (msrz, ayiei ve
soya) Omega-3 yalarna (ky yumurtas, balk, ceviz ve keten tohumu) gre
ok daha fazla tketiliyor olmas.
kinci temel neden ise yan rafine edilirken tahrip olmas.

Tablo 5: Yal tohumlarda eitli ya asitlerinin oran

Not: Son iki stun oklu doymam ya asitlerinin dalmn gsteriyor.

Tohumlarda, meyvelerde, yemilerde ve ekirdeklerde bulunan tabii

yalar nasl elde ediliyor?
 Eskiden ya elde etmek yani hlasa kartmak (ekstraksiyon) iin yava
hareket eden ta skma makineleri kullanlyordu. Hatta szma zeytinya baz
iletmelerde hala ayn yntemle kartlyor. Bu ynteme souk bask (pres)
deniliyor. Tabii bu durumda ilem hem yava oluyor hem de bitkideki yan
nemli bir blm kartlamyor. Rekabetin had safhada olduu gnmzde
gda irketleri daha fazla kr elde etmek iin scak bask yntemini
kullanyorlar.
Scak bask ile yaplan ekstraksiyon srasnda 110Cye varan sl ilemler
yaplyor. Ayrca santimetrekareye 20 tonun zerinde basnlarla sktrma
yaplyor. Basn uygulannca s daha da artyor.
Bununla da yetinmeyen endstri, tohumlarda kalan son krntlar da
kartabilmek iin hegzan gibi toksik kimyasal zcler kullanyorlar. Her
ne kadar uzmanlar bu zclerin sonradan buharlatn syleseler de
milyonda yz birim kadar hegzann son rnde kalabilecei biliniyor.

Peki ne var bunda? Maliyeti azalyor; ya daha ucuza satlyor

Ama ucuz etin yahnisi baa bela olur.

Bitkisel rafine yalarn ekstraksiyonu srasnda yaplan s, basn ve
kimyasal zc uygulamalar, onlarn yapsndaki doymam ya asitlerinin
zayf karbon balarn kopartarak serbest radikal oluumuna yol ayorlar.
Buna ek olarak bizleri bu serbest radikallerden korumakla grevli olan ve
yada eriyen vitaminlerden E vitamini gibi antioksidanlar da ortadan
kaldryorlar (ama haklarn yemeyelim gda firmalar bu yalarn iine E
vitamini katyorlar. Szma zeytinyanda buna ihtiya yok, nk souk bask E
vitaminini tahrip etmiyor). Doal yaps bozulan yalar hcrelerimizi,
dokularmz yozlatrarak bata kanser olmak zere birok kronik hastala
neden oluyorlar.
Aslnda bu yalarn ne ya olduu da belli deil. rnein bir markette
ayiek yann kilosu 2.5-3 TLden satlyor, halbuki itlenecek
ayekirdeinin kilosu 5-6 TL. Ayekirdeinin her taraf (kabuu dahil) ya olsa
bile yann 7-8 TLden daha ucuz olmamas gerekir. Fndk ya iin de ayn
ey sz konusu.
Baz beslenme uzmanlar hararetle margarin yememizi tavsiye ediyorlar.
Tamamen yapay, aslen ne yandan elde edildii belirsiz bir eyi nasl olur da
bir salk tavsiye eder? En son yedi kiilik bir ekiple margarinciler
margarin zararsz, bol bol margarin yiyin kampanyas yapmlard. Tketici,
bu reklam filminde rol alan insanlarn, dier reklam filmlerindeki oyuncular
gibi para aldn, orada reklam senaryosuna uygun bir oyunculuk sergilediini
bilemedi tabii.
Geen yl Mutfak rnleri ve Margarin Sanayicileri Dernei (MMSAD),
Margarinden korkmayn kampanyas yaparak byk bir promosyon atana
geti. nk margarin ve trans yalar ilikisinin duyulmaya balanmas nedeni
ile son 5 yldr nfus artna ramen margarin retimi 160 bin tonda taklp
kalmt.
Televizyon ve gazetelerde bol bol reklam ve reklam kokan haberler
yaynlamaya baladlar. stne stlk piyasada nl birok diyet uzman ve
akademisyeni de yanlarna ektiler. Margarin hakkndaki 7 Gerek temal
halkla ilikiler kampanyas ile margarini yere ge koyamadlar.
Bu reklamlar halkn kafasn iyice kartrd. Daha nceleri gda sanayicileri
ve ok sayda bilim adam scak preslenmi (scak pres) bitkisel yalarda
(ayiei, msr, soya, margarin) bulunan trans yalarn insan saln
bozmadn iddia ediyorlard. Bamsz bilim adamlar ise bu yalarn kalp
hastalklar bata olmak zere birok hastala neden olabileceini
sylemilerdi. Onlara halk dman dendi. yle ya, halkn ucuz ya
tketmesini engelliyorlard. Gn oldu devran dnd. Margarinciler daha nce
hibir zarar yok dedikleri trans yalar margarinlerden karttk diye
vnyorlar.

Trans ya kelimesini sk sk duyuyoruz ama tam olarak neyi ifade ettiini

bilemiyoruz. Nedir bu trans ya? Aslnda margarin nedir, bunu da pek iyi
bilmiyoruz?

Hidrojenize yalar (margarinler), sv yalarn sv olmalarn salayan

balarnn hidrojenle doyurularak kat hale dntrlm hali. Yani,
katlatrmak iin o ifte balar alyor ve onlarn yerlerine hidrojen
konuluyor. Bu ileme hidrojenizasyon deniliyor ve yalar nikel
katalizatrlerde hidrojenle doyuruluyor.
te trans ya asitleri bu ilem srasnda oluuyor. Bu yolla elde edilen trans
yalar sentetik. Yani doada bulunmuyorlar. Vcudumuz bu sentetik trans
yalar tanmyor. Yemeklik ya olarak tkettiimiz doadaki yalarn
(tereya, i ya, kuyruk ya, szma zeytinya) nerdeyse tm trans formunda
olmayan yalardr.
Gevi getiren hayvanlarn st ve etinde de az miktarda trans ya asidi
bulunuyor. Ancak bu doal trans ya asitlerini, sentetik trans ya asitleriyle
kartrmamak gerekir. almalar doal trans ya asitlerinin herhangi bir
zararn tespit etmemitir. Gnlk alnan doal trans ya miktar da sentetik
trans ya asidi almnn en az 25 kat daha azdr. Ama margarinciler
zamannda, bu bilimsel gerei de saptrarak bakn trans yalar doal
yalarda da var; o halde trans yalar zararszdr diyebilmilerdir utanmadan.
Tabii ki akaklar bilim(!) adamlarndan da gerekli destekleri alarak.
O kadar ok yiyecein iinde aikar ya da gizli (giydirilmi!) trans ya var ki
aarsnz. Biskvi, kek, ikolata, kraker, gofret, cips, hazr salata sosu, kek,
kurabiye, pasta, poaa, kraker, rek, brek, baklava, vb, tatllar ile patates
kzartmas, tavuk kzartmas (nuggetlar) ve daha neler neler...
Dikkat ederseniz, bu gdalarn paketlenmilerinin zerinde hidrojenize
bitkisel ya eklinde ifadeler bulunur. Sradan bir vatanda iin bu fazla bir
mana ifade etmiyor, bunlar okumu bile olsa. Devlet izin verdiine gre
herhalde sala zararl deildir diye dnyorlar. Ama fena halde
yanlyorlar.
Nitekim son yllarda Dnya Salk rgt trans yalarn diyetten
kartlmas ynnde herkesi uyaryor. Bu nedenle birok lkede trans ya
dzeylerine yasal snrlama getirildi.

Baz margarinlerin paketlerinde sfr trans ya yazyor. Bu doru mu?

 Son yllarda margarin sanayicileri bitkisel sv yalardan margarin yapm
iin interesterifikasyon denilen bir yntem kullanmaktalar.
nteresterifikasyon, katl salayacak ya asitleri ile svla neden olan ya
asitlerinin enzim ya da kimyasal yntemler kullanlarak birbirleri ile dei
toku ettirilmesidir. Bu yntem eski margarinlerde bulunan trans yalar bir
hayli azaltyor.
te bu yzden margarinciler nl diyetisyenlerle ibirlii yaparak sfr trans
yal margarin diye vne vne reklam veriyorlar. Peki daha nce trans
yalar zararl deildir diye acaba ka milyon insann lmne neden oldular?
Bunun hesabn kim verecek? Sanayiciler bizim gnahmz yok, bilim
adamlar yaptklar aratrmalarla bize zararlar yok demilerdi! diye
kendilerini savunacaklar. Ama o aratrmalarn kendileri tarafndan finanse
edildii gereini ise nedense hi sylemiyorlar (smarlama bilim)!
yi incelendiinde margarinlerin iindeki trans yalarn sfra inmedii
grlr. Margarinciler 100 gram yada 1 gramn altndaki trans yalar sfr
trans ya olarak lanse ediyorlar. Scak preslenmi bitkisel yalarn (ayiei,
msr, soya, margarin) ve yukarda saydmz paketli ya da paketsiz gdalarn
ne kadar yaygn kullanld dnldnde, alnan toplam dozun arttn
rahatlkla grebilirsiniz. Bu tam bir kandrmaca.

nteresterifikasyon kelimesi ile yeni bir kafa kartrc terim daha girmi
oluyor hayatmza. Bu salkl bir ilem mi, yoksa yamurdan kaarken
doluya m tutuluyoruz?

nteresterifikasyon ilemi de, daha nceki katlatrma ilemleri gibi yalarn

raf mrlerini nerdeyse sonsuza kadar artryor (Anlayacanz o da ya
plastikletiriyor). Bir ilacn piyasaya kmadan nce insan salna zararl
olmad yllar sren ok aamal aratrmalar sonucunda ortaya konur. Ama
maalesef interesterifikasyon ilemi insan salna olas yan etkileri yeteri
kadar aratrlmadan uygulamaya konmutur. Bu konuda yaplan az saydaki
aratrmann sonular yle:
Aratrma 1: 1999da yaynlanan bir aratrmada 10 hafta sre ile tereya
ve interesterifiye ya asidi alan iki grup hasta karlatrlm. Her iki grupta
da kan kolesterol ykselmemi, fakat interesterifiye ya asidi alan grupta
trigliserit (kan yalar) yksek bulunmu.
Aratrma 2: Ayn konuda 2000 ylnda bir aratrma daha yaynlanm.
Tereya ve interesterifiye ya asidi alan iki grup insan karlatrlm.
almann sonunda her iki grubun kan yalarnda da bir deiiklik olmam.
nteresterifiye ya asitlerinin zararl olmadn syleyen tek alma bu. Onu
da bir margarin firmas smarlam. (Bunlarn smarlad aratrmalarn
hangisinde margarin aleyhine bir sonu kt ki zaten!) Ama dikkatinizi
ekmitir; her iki almada da tereya masum gzkyor.
Aratrma 3: Esas yank uyandran alma ise Malezyada yaplp 2007
ylnda yaynlanm. 30 gnllye otuzar gnlk dnemler halinde doal
doymu (hayvani) ya, trans ya ieren margarin ve interesterifiye ya ieren
margarin verilmi. Margarin yiyen her iki grupta da LDL (kt kolesterol)
/HDL (iyi kolesterol) oran ve kan ekeri ykselmi. Buna karlk doal
doymu ya yiyen grupta ise bu oranlar ya da dzeylerde bir ykselme
olmam.
Ne kadar enteresan deil mi? Kolesterol iermeyen margarinler kan
kolesterol dzeylerini artrrken kolesterol ieren doal doymu yalar
artrmyor!
Anlayacanz gibi az saydaki aratrmaya gre interesterifiye yalarn
zararsz olduunu sylemek mmkn deil. Hatta zararl olma olaslklar daha
yksek grnyor.
Yani yine ayn senaryo oynanyor. Yani eek, yine ayn eek; sadece semeri
deimi. Trans yalarda olduu gibi interesterifiye ya asitlerinin
yasaklanmas iin de bir 20-30 yl daha geer herhalde. Sanayiciler de halkn
sal pahasna karlarna kar katarlar.
Bir de u var. Margarin taraftarlarnn birou doymu yaa da kar idiler.
Margarin doymu deil mi?

Margarin sanayicilerinin reklam senaryosunda Margarin hakkndaki 7

gerek balyla bir metin yer ald. Doru mu bu metinde yazlanlar?
 sterseniz bunlar teker teker inceleyelim. Bakalm bu 7 gerek, ne kadar
gerek

Margarin tamamen bitkisel yalardan retilir.

Evet doru, ama bu bir stnlk deil. Hayvani yalar kt demek
istiyorsanz, insan dhil memeli yavrularnn salksz olmamak iin
annelerinin stn emmemeleri gerek.
Margarin kolesterol iermez.
Tabii ki. nk bitkilerde kolesterol bulunmaz. Ama bizce bu iyi bir zellik
deil. Kolesterol D vitamini, erkeklik hormonlar, kadnlk hormonlar, dier
hormonlar ve safra asitlerinin ana maddesi. Eer diyette yeteri kadar
almazsanz, vcudun doal olarak oluturduu kolesterol retimi artar. Bu
srada vcuttaki mikropsuz iltihap maddelerini de artrr. Bu iltihap maddeleri
de bata kalp hastal ve kanser olmak zere bir yn kronik hastala yol
aarlar.
Margarin trans ya iermez.
Yanl! Trans yalar azalmtr ama sfra inmemitir.
Margarin beslenme eitliliine katk salar.
yilerin yannda ktnn olmas bir eitlilikse, doru.
Margarin Omega 3 ve Omega 6 yalar ierir.
Ayiei, msr, pamuk yandan yaplyorsa omega-3 iermez. Ancak
kanola, soya, palmiye, ceviz, keten tohumu ve zeytinyandan yaplyorsa
omega-3 ierirler. Eer bu yalar kullanmlarsa baz margarinlerin iinde
biraz omega-3 ya asidi bulunabilir. Margarinciler sattklar yalardaki, insan
sal asndan ok nemli olan Omega-6/Omega-3 oranndan hi
bahsetmiyorlar. Orann 10:1den fazla olmamas gerekiyor (ideali 4:1den
azdr). Kald ki margarinlerde bulunan (o da varsa) omega-3 ya asitleri,
inaktif olan alfa-linolenik asittir (ALA). Hayvani yalarda ise aktif omega-3
ya asitleri vardr (EPA ve DEHA).
Margarin A ve D vitaminleri ierir.
Margarinciler yaptklar kimyasal ve fiziksel ilemlerle yalarda bulunan
doal vitaminleri tahrip edip, daha sonra iine bir iki tanesini koyuyorlar.
Sonra da bununla nyorlar. Halbuki doal yada bunlar da dahil onlarca
vitamin mevcut. Hele bu hayvanlar otlaklarda beslenmilerse.
Margarin iyi bir enerji kaynadr.
Bir enerji kayna olduu doru ama kt bir enerji kaynadr. Mazot da bir
enerji kaynadr, ama ua uurtmaz.

Bu yalara Kalp Vakf gvenle yiyebilirsiniz diye damgasn vuruyor,

biliyorsunuz deil mi?

Bal tutan parman yalyor. Mesela 1970li yllardan itibaren Amerikan

Kalp Vakf hidrojenize ya ieren margarin, cips gibi yiyeceklere amblemini
koydu. Bu yalarn insan salna zararlarn gsteren aratrmalar hie
saydlar. Bu yalar ve endstriyel yiyecekleri reten irketlerden ba
alyorlard. En sonunda, kendilerine gerekleri syleme konusunda yaplan
baskya dayanamayarak 1998 Ekiminde insanlar bu yalar yemeyin diye
uyarmaya baladlar. Dars bizim kalp vakfnn bana

Kanola ya
Bir iki senedir yeni bir ya ile tantk; ad kanola. Gda sanayicileri
kanolann zeytinyana benzeyen zellikleri ile ok salkl, mucizevi bir
ya olduunu sylyorlar. stelik zeytinyandan 3-4 kez daha ucuz.
Acaba kanola gerekten de dedikleri kadar salkl m? Yoksa gda
sanayiinin yeni bir yutturmacas m? Bu ya neyin nesi?

Kanola ya, kolza tohumunun (melezletirilmesi) ile elde edilmi bir ya.
Kolza tohumu ya zehirlidir nk belirgin miktarda erusik asit denilen
zehirli bir madde ierir. Kanola yanda ise eser miktarda (yok saylabilecek
kadar) erusik asit var.
Gda sanayicileri kanolann yksek oleik asitleri, yksek omega 3 ya
asitleri ve dk doymu ya oran ile kalp hastalklarnn nlenmesi iin esiz
bir ya bileimine sahip olduunu ileri sryorlar.
Buna karlk ya ktleyenler Kanola ya zehirli bir maddedir.
Vcudumuzda yeri olmayan endstriyel bir yadr. Kimyasal savata kullanlan
hardal gaz hemagglutinin ve zehirli siyanid ieren glikozitler ierir. Deli dana
hastalna, krle, sinir sisteminde ve kan hcrelerinde tahribata, baklk
sisteminin kmesine sebep olur. diyorlar.29
29 http://www.westonaprice.org/knowyourfats/conola.html

Bu kadar elikili iddialar arasnda doruyu nasl bulacaz? Kanola ya

bir mucize mi, yoksa gda endstrisinin para kazanmak iin iirdii bir
balon mu? Ayrca, bu ya, endstriyel gdalarn hazrlanmasnda nasl bu
kadar fazla paya sahip oldu?

80li yllarda doymam yalarn, zellikle de msr ya ve soya yann

birok salk sorununa, kalp hastalna zellikle de kansere yol at
anlalmaya baland. Bunun sonucu olarak ortaya kt kanola. yle ya,
insanlara Biz yanl yapmz. Siz tekrar bizim senelerdir ktlediimiz
tereya, bbrek ya, i ya gibi doymu yalar yiyin diyecek halleri yoktu.
zm, zeytinya gibi tekli doymam yalara ynelmek oldu. Akdeniz
mutfann bir paras olan zeytinya kalp hastalna kar koruyucuydu.
Bundan sonradr ki, zeytinyann erdemleri ile ilgili yazlar medyada birbiri
ardna yaynlanmaya balad.
Uzun bir gemie sahip olan zeytinyann ne karlmas, salna dikkat
eden tketiciye -sadece modern fabrikalarda sklabilen msr ya ve soya
yana oranla- daha mantkl geldi. Ama dnyada ya endstrisinin ihtiyacn
karlayabilecek kadar ok zeytinya yoktu. Endstri, daha az maliyetli bir
tekli doymam yaa ihtiya duyduu srada buldu kanolay.
1970lerin sonlarna doru, bir genetik maniplasyon teknii ile Kanadal
reticiler erusik asit bakmndan fakir, oleik asit bakmndan zengin tekli
doymam ya veren bir kolza eidi trettiler.
Bu yeni yaa Canadian oil Kanada yann ksaltmas olarak kanola ad
verildi. Balangta Amerikan Gda ve la Dairesi (FDA) gvenli gdalar
statsne almad iin satlar dkt. Nedense 1985 ylnda gvenli
gdalar listesine kolza da dahil edildi. (Baz sylentilere gre Kanada
hkmeti bu statnn verilmesi iin tam 50 bin Dolar harcam!)
Daha sonra kanola ya, salkl beslenme kitaplarndaki tariflerde boy
gstermeye balad. Kanola zeytinya ile e tutuluyordu, stelik ondan ok da
ucuzdu.
Endstrinin abalar boa kmad. 1990larn sonlarna gelindiinde kanola
ya satlar patlama yapt. Sadece ABDde deil; in, Japonya, Avrupa,
Banglade, Meksika ve Pakistan gibi lkeler de byk miktarda kanola ya
tketiyor. Gurme marketlerinde, salk rnleri satan zincir maazalarda,
spermarketlerde de satlyor. zellikle restoranlarda, kzartmalar hidrojenize
edilmi kanola ya ile yaplyor.
Fakat iddia edilenin aksine kanola ya kardiyovaskler sistem iin
kesinlikle salkl deil. Ayrca E vitamini eksikliine ve kan pulcuklarnda
(trombosit) istenmeyen deiikliklere sebep olabiliyor.30
30 Sally Fallon ve Prof. Dr. Mary G. Enig. http://www.westonaprice.org/knowyourfats/conola.html
Kanola kalp hastalna yatkn farelere tek ya kayna olarak verildiinde
ise yaamlarn ksaltyor! stelik, bymelerini engelliyor. FDAnn kanola
yann bebek mamasnda kullanlmasna izin vermeyiinin sebebi de bu.
Diyete doymu ya eklendiinde kanola yann negatif etkileri hafifliyor.
Kanola ya ile ilgili sorunlarn kayna ok az erusik asit iermesi deil;
yksek oranda omega-3 ya asidi iermesi ve doymu ya asndan fakir
olmas. Deminden beri omega-3ler faydal diyordunuz imdi niye byle
konuuyorsunuz? diyebilirsiniz. Evet omega-3 ya asitleri vcudumuz iin
ok gerekli ama, kanola elde edilirken yaplan sl ilemlerle oksidasyona
uruyor ve zararl hale geliyor.
1995 ylnda Wall Street Journal dergisindeki bir makalede, piirmede kolza
ya kullanan ve bu yan dumann soluyan kadnlarda akcier kanserinin daha
fazla grld belirtiliyordu.31
31 Wall Street Journal, June 7, 1995, p. B6.

Baz evlerde yemekler sadece zeytinya ile piiriliyor. Buna ne

diyorsunuz?

Zeytinya gibi tekli doymam yalar makul miktarlarda alndnda olduka

yararl. Evet zeytinya ok iyidir ama, tek ya olarak kullanlmamaldr. ok
ar miktarda oleik asit (zeytinya ve kanola yanda bulunan tekli doymam
ya) hcre dzeyinde dengesizliklere sebep olabiliyor. Prostaglandin
retimine engel olabiliyor. Zaten ninelerimiz scak yemekleri hayvani doymu
yalarla, souk yemekleri ve salatalar ise zeytinya ile hazrlamlar. Yani
iin dorusunu yapmlar!

Peki sizce hangi yalar tketmeliyiz?

Szma zeytinya mkemmel bir ya. Tercihen salatalarda ve souk

yemeklerde (zeytinyallar) kullanlmal. Ama asla tek ya kayna olmamal.
Riviera zeytinya ve fndk ya gibi scak preslenmi yalar ancak ikinci
seenek olarak kullanlabilir. Ayiei, msr, pamuk ve genetik
mhendisliinin bir rn olan kanola ya ise tketilmemeli.
Tereya, i ya ve kuyruk ya gibi hayvani yalar (doymu yalar) sya
olduka dayankl mkemmel yalardr. Milyonlarca yldan beri insanlar
tarafndan kullanlmalar ise en nemli referanslardr. Scak yemeklerde tercih
edilmelidirler.
Mmknse zgr otlayan hayvanlarn yalar tketilmeli. Tereyann
piyasadaki sahtelerine dikkat edilmeli (margarin zerine giydirilmi). Sahte
tereya darda brakldnda ge erir, bakta fazla leke brakr.

Balkya

Biraz da balkyandan bahsetsek. Okuduklarmza gre nerdeyse her

derde deva

oklu doymam ya asitleri olan omega-6 ve omega-3 ya asitlerinin hcre

yapsnn oluumunda ok nemli grevleri var. Dier yalardan farkl olarak
her ikisi de insan vcudunda sentezlenemiyor. Yani mutlaka diyetle dardan
alnmalar gerekiyor.
Salkl yaamn temel maddelerinin banda geliyor omega ya asitleri;
insan salndaki yerleri doldurulmaz. rnein beyin yapsnn yzde 60 ya
ve bu yalarn te ikisi omega ya asitlerinden olumu.
Omega ya asitlerinin yapta olmalarnn tesinde ok sayda baka
fonksiyonlar mevcut. Omega-6 ya asitleri metabolitleri enflamatuvar (iltihap
yapc), hiperaljezik (ar yapc), trombotik (pht yapc) ve mitojenik (hcre
remesini artran) zelliklere sahip. Aslnda vcudun bu zelliklere ihtiyac
vardr. Aksi halde dmanlara kar mcadele edemeyiz (iltihap),
kanamalarmz artar, ar hissetmeyiz ve hcrelerimiz oalmaz.
Fakat omega-6 ya asitlerinin ar etkileri de dizginlenmeli. Aksi halde
denetlenemeyen iltihap vcudumuzu tahrip eder, kanmz phtlar, ar ar
hissi olur ve kanserlemeye eilimimiz artar.
Omega-3 ya asitlerinin ise grevleri tam tersidir. Yani omega-3 ya asitleri
iltihap azaltc, ar kesici, kan sulandrc ve kanser nleyici zellikleri ile
omega-6 metabolitlerinin ar etkilerini dizginlerler.
Bu nedenle diyet ile aldmz omega-6/ omega-3 oran dengeli olmal. Ta
devrinde yaayan insanlarn diyetlerinde omega-6/ omega-3 oran yaklak 1:1
ile 4:1 arasnda deiiyormu. Ama geleneksel beslenme tarzmzdan
uzaklatka maalesef ok byk bir blmmzde omega-6 fazlal ve
omega-3 eksiklii geliti. Son 50-100 ylda serum kolesterol dzeylerini
drme (!) amac ile msr, soya, pamuk, ayiei gibi yalarn ar
kullanlmas, buna karlk zgr beslenen hayvanlardan kaynaklanan
proteinler (et, balk, st, yumurta) ve lahana, marul ve semizotu gibi yeil
sebzelerin daha az tketilmesi ile omega-6: omega-3 oran 20-50:1e kadar
kt. Bu durum birok kronik hastaln salgn halinde yaylmasna neden
oluyor. yle ki oluumunda omega-3 eksikliinin rolnn olmad bir hastalk
yok gibi.

Tablo 6: Omega-3 ya asitlerinin yararl olduu hastalklar

Balkya iin nerdiiniz bir doz var m?

Birok hastalktan korunmak iin st ve oyun ocuklar gnde 250-500 mg;

byk ocuklar/erikinler ise en az 500-1000 mg aktif omega-3 ya asidi
(EPA+DHEA) almallar. Bebek sadece anne st emiyorsa (ilk alt ay) ve anne
yeteri kadar balkya alyorsa takviyeye gerek yok. Fakat bebek mama ile
besleniyorsa hemen balkyana balanmal.
Kalp hastalar, depresyon, romatoid artrit ve dier iltihabi kronik hastalklar
iin doz 3000 mga kadar kartlabilir. En iyi etkiyi salamak iin omega-
6dan zengin yalarn (msr, ayiei, soya, pamuk) tketimi de iyice
azaltlmal (omega-6/omega-3 oran), aksi halde balkyandan istediiniz
etkiyi alamazsnz.
Balkya kullanrken aldnz preperatn ne kadar aktif madde
(EPA+DHEA) ierdiine bakmalsnz. Yukarda bahsettiimiz dozlar aktif
maddeler ile ilgili miktarlardr. Eer dikkat etmezseniz dk miktarda omega-
3 alrsnz. rnein kapsl 500 miligramdr, ama ancak 100 miligram aktif
madde ieriyordur.

Gebelikte balkya ihtiyac artar m?

Gebelik srasnda anneden bebee aktif olarak omega-3 transferi olmakta. Bu

durum annenin omega-3 depolarn ciddi olarak tketmekte ve yeterli takviye
almazsa doum sonu depresyonuna sebep olmakta. Mesela 23 lkede 14,532
kii zerinde yaplan ok merkezli bir almaya gre balkya alan ya da
balk tketen kadnlarda doum sonu depresyonu belirgin olarak daha az
bulunmu.32
32 Hibbeln JR. Seafood consumption, the DHA content of mothers milk and prevalence rates of
postpartum depression: a cross-national, ecological analysis. J Affect Disord. 2002;69(1-3):15-29.
Annenin omega-3 depolar fetsn (dlt) salkl bymesini de
etkilemekte. Danimarkada 8927 gebe zerinde yaplan bir aratrmada, hi
balk yemeyenlerde prematre ve/veya dk doum tartl ocuk dourma
oran yzde 7.1 iken, haftada en az bir kez yiyenlerde bu oran yzde 1.9 olarak
saptanm.33
33 Olsen SF, Secher NJ. Low consumption of seafood in early pregnancy as a risk factor for preterm
delivery: prospective cohort study BMJ 2002;324:447
Beyin geliiminin byk bir blm hamilelikte ve hayatn ilk iki ylnda
olmakta. Bu nedenle omega-3 takviyesinin gebelikten nce balayarak btn
gebelik sresinde ve emziklilik dneminde yaplmas art. Gebelik ve
emziklilik dnemlerinde annelerinden omega-3 ya asidi (balkya) takviyesi
alan ocuklarn IQsu (106.4) almayanlara oranla (102.3) yaklak 4 puan daha
yksek bulunmu.34
34 Helland IB, Smith L, Saarem K, Saugstad OD, Devron CA. Maternal supplementation with very-long-
chain n-3 fatty acids during pregnancy and lactation augments childrens IQ at 4 years of age. Pediatrics
2003;111:e39-e44.
Omega-3 balkyandan baka bir kaynaktan alabilir miyiz?

Hem hayvansal, hem de bitkisel omega-3 kaynaklar var.

Hayvansal kaynaklar aktif metabolit olarak EPA ve DHEA ieriyorlar.
Bitkisel olanlarda aktif metabolitler deil, alfa-linolenik asit (ALA) vardr.
ALAnn ancak yzde 10-15i insan vcudunda bulunan enzimler aracl ile
aktif metabolitlere (EPA ve DHEA) dnyor. Bebeklerde ve kronik
hastalarda bu dnm daha da az.
Hayvansal omega-3ten en zengin besin balk yalar. zgr dolap
beslenen hayvanlarn et, st ve yumurtalar da omega-3ten zenginler. zgr
dolaan tavuklar ok miktarda ot, bcek ve kurt yerler. Bu nedenle et ve
yumurtalarndaki omega-6/omega-3 oran yaklak 1/1dir. Otlakta otlayan
hayvanlarn et ve stlerindeki omega-3 oran da benzer ekildedir. Kapal
yerlerde tutulan iftlik tavuklarnda ve hayvanlarnda (zel bir beslenme rejimi
uygulanmamsa) bu oran ar ykselir.
Balklarn omega-3 ierikleri de farkldr. En ok omega-3 ieren balklar
souk su ya da derin dip balklardr. Omega-3ler balklarn soua
dayanklln artrrlar. Uskumru, ringa, tuna, somon, sardalye gibi souk su
(dip) balklar yal olup, omega-3ten zengindir (Tablo 7). Balklar omega-3
ya asitlerini algler ve planktonlardan sentezlerler. Yasz balklarda ok az
omega-3 vardr. Haftada iki n yal balk yiyerek gnde 0.5-1 g kadar
omega-3 alabilirsiniz. Bu balamda iftlik balklar yosunla, ya da balkla
deil suni yemlerle beslendikleri iin omega-3 ierikleri olduka dk.

Tablo 7: 1 gram balkya (EPA+DEHA ) almak iin yenilmesi gereken

balk miktarlar
 Balk belki de dnyann en besleyici yiyeceidir. Fakat maalesef okyanus
balklar da dahil olmak zere dnyann neredeyse btn balklarnda cva,
arsenik ve birok dier toksinler bulunur. Toksinlerden daha az etkilenmek ve
ar metal zehirlenmesi riskini azaltmak iin bebek balklar tercih edilmeli.
Mesela istavrit yerine kraa gibi. nk balklar yalandka ar metal ve
toksin ykleri artyor. En iyisi hamileler, emzikli anneler ve bebeklerin ok az
balk tketmeleri ya da hi tketmemeleri.
En nemli bitkisel omega-3 kaynaklar tohum yalar ve yeil yaprakllar.
Bitkisel omega-3 en ok bulunduran besin maddesi ise keten tohumu. Fakat
keten tohumu ve dier bitkisel kaynaklar salnz iin iyi olmakla birlikte,
DHEA ve EPA ieren balk yalar kadar iyi omega-3 kayna deiller.
Omega-3 yalar stldklar zaman abuk oksitlenirler ve besin deerleri
azalr. Bu nedenle balk yalar souk olarak tketilirler. Ayn ey keten
tohumu iin de geerlidir. Keten tohumu kahve deirmeninde tldkten
sonra souk yemeklere, yourda veya salatalara serpilerek yenilir.
tldkten sonra en ge 24 saat iinde tketilmelidir. Aksi halde besin
deeri der.
Keten tohumu tane olarak da alnabilir. inenmeden yutulursa daha iyi olur.
Fakat 1 tatl ka keten tohumunu birden aza alp inemeye
allmamaldr. nk fazla su tuttuu iin azda hemen ier ve boulma
riski dourabilir.
Keten tohumu gnde 1-2 tatl ka tketilir. Menopozdaki kadnlar 2-3 tatl
ka tketirlerse daha iyi olur (bitkisel zayf strojen kayna).
Balkya (omega-3) preparatlarn kullanlrken veya satn alrken nelere
dikkat edelim? Bunda da hile var m?

Doal kaynaklardan yeteri kadar omega-3 alamayan kiiler ki byk bir

ounluk byledir- mutlaka balkya kullanmaldr. Fakat balkya
preparatlar kullanan kiiler baz nemli noktalara dikkat etmek zorundalar.
lk nce alnan balkyann ne kadar aktif madde (EPA+DHEA) ierdiine
baklmaldr. rnein kapsl 500 miligramdr, ama ancak 100 miligram aktif
madde ieriyordur. Yani balkyan ucuz alaym derken dk dozlusunu
alabilirsiniz (ucuzdur var bir illeti!).
Sv preparatlar kapsllere oranla ok daha fazla aktif madde ierirler ve
daha ucuza gelirler.
Kullanlan balkyann ar metal taramasndan geip gemedii mutlaka
sorgulanmaldr. Balkya preparatlar scak ve k gren yerlerde
tutulmamallar. Ayrca yalarn opak ielerde saklanmas ve s ve gnee
maruz braklmamalar gerekiyor.
Fazla miktarda poliansatre ya asidi tketimi serbest radikalleri artryor.
Bu nedenle balkya alanlarn beraberinde mutlaka E vitamini gibi bir
antioksidan almas arttr. Zaten piyasadaki balkya preparatlarnn hepsinde
antioksidan olarak E vitamini mevcut.

Yan etkileri var m?

Omega-3 takviyesi alanlarda bariz bir yan etki grlmez. Balca yan etkiler
balk kokusu ve nadiren grlen bulant, ishal, vb. mide-barsak
problemleridir. Safra kesesi kartlanlarda mide-barsak problemleri daha
fazla olabilir.
Omega-3 ya asitleri doz art ile paralel olarak kanama zamann uzatr.
Fakat imdiye kadar omega-3 takviyesi yaplan kiilerde yksek doz bile
alsalar, ok ciddi bir kanama bildirilmemi. Fakat phtlama azaltcs
(antikoaglan) alanlarda yksek doz balkya kullanlmamal. Aslnda
balkya alanlarn ayrca Aspirin gibi hafif antikoaglan almalar gereksiz.
Balkya Aspirinin bu etkisine de sahiptir. stelik yan etkileri de Aspirinle
kyaslanmayacak kadar az.
Yaygn kannn aksine balkya imanlatmyor. Omega-3 ya asitleri
ekerlerden ya yapmn azaltarak ya depolanmasn da azaltyor. stelik
inslin direncini azaltarak da zayflamaya yardmc oluyor.

Balkyan genellikle kn kullanlr diye dnyoruz. Yazn da

kullanlabilir mi?

Yazn balkya tketilmez dncesi doru deil. Balkyanda ok az A ve

D vitamini vardr. Bu nedenle yaz-k kullanlabilir. Balk karacieri yanda
(cod liver oil) ise A ve D vitamini bulunur. Normal miktarlarda tketildiinde
bu vitaminlerin de zarar yoktur, faydas vardr. Fakat ok ar balk
karacieri ya alnyorsa yazn D vitamini ykne dikkat edilmeli. Tabii bu
arada ar A vitamini de alnmaktadr ki bu durum da tehlike yaratabilir.

Basnn ve kamuoyunun dikkatine!

Salk riski tayan sokak stn neren zihniyeti knyoruz!

Pastrizasyon ve sterilizasyon ilemi uygulanm stlerle ilgili olarak
bir sredir internet zerinden dolaan yanltc ve bilimsel doruluktan
uzak bir aklamann basnda da yer aldn zlerek gzlemliyoruz.
Aklamay kaleme alan kiinin bir tp profesr olmas ise ayr bir
talihsizliktir.

Pastrizasyon ve sterilizasyon ilemleri, stn bozulmasna neden

olan ve i stten insana geerek insan salna olumsuz etkilerde
bulunacak mikroorganizmalarn yok edilmesi hedefi ile gerekletirilen
ilemlerdir. Uygulanan sl teknolojiler deerli bilim adamlarnca
minimum risk, maksimum fayda prensibi ile gelitirilmi, tm dnya
lkelerinde gvenli bir biimde ok uzun yllardr uygulanan
teknolojilerdir.

Bu yolla tketicilerin sal riske atlmadan, rnler en az kaypla

ilenmektedir. Bu aamada hibir kimyasal koruyucu
kullanlmamaktadr. Bu aklamalar ile pastrizasyon ve sterilizasyon
teknolojileri hakknda tketiciler zerinde yanltc bir biimde
olumsuz izlenim yaratlp; sokak st satn alnmas tevik edilmekte
ve bir yandan salk risklerine gebe olan, dier yandan besin deeri
asndan byk kayplara yol aan kaynatma ilemi nerilmektedir.
Sokak stl lkemizde salk riskleri nedeni ile 1930da
yasaklanm bir sat biimidir.

nsan sal ve geliiminde hayati rol olan; doann tm memelilere

ilk olarak sunduu bir gda maddesinin tketimini arttrmak ynnde
almalar yaplrken, bir bilim adamnn tketicileri yanltan ve yanla
srkleyen bu aklamasn knyoruz. Tketicilerimizden, konunun
uzmanlarnca yaplan aklamalara inanmalarn, deerli bilim
adamlarmzdan da yetkin olmadklar konularda aklama
yapmamalarn talep ediyoruz.
St, yourt, probiyotikler

Paket stlerle ilgili ok ses getiren bir yaznz olmutu. Biraz ondan
bahseder misiniz?

Evet, 13. 01. 2008 tarihinde Anadolu Ajans ile yaptm Dayankl olsun
diye ilem gren stler hastalk kayna balkl bir rportajda Stn, ok
faydal bir iecekken pastrizasyon ve homojenizasyonla ok zararl bir rn
haline geldiini syledim.35 Haber yzlerece gazete, dergi ve internet
sitesinde yaynland ve deyim yerindeyse kyamet koptu. Olumlu olumsuz
birok eletiri yapld. En sert eletiriyi TMMOB Gda Mhendisleri Odas
Ynetim Kurulu Bakan Salk Riski Tayan Sokak Stn neren Zihniyeti
Knyoruz balkl basn bildirisiyle yapt. Bakn bildiri nasld?
35 http://www.tumgazeteler.com/?a=2479785
Ama yukardaki bildirinin her taraf doru bile olsa en son cmlesi yani
yetkin olmadm konularda konumu olduum iddias beni ok gldrd.
Yani gda mhendisleri besinlerin insana verdii zararlar konusunda yetkinler
ama bir ocuk hekimi ve fakltemde Metabolizma ve Beslenme Bilim Dal
Bakan olan ben yetkin deilim. E pes yani! Neyse ben burada yaplan
sulamalara 150 civarnda referansla hazrladm Kutu st savalar
yazmla cevap verdim.36 Ama Gda Mhendisleri Odasnn web sitesi bunu
yaynlamad.
36 http://beslenmebulteni.com/bes/index.php?option=com_content&view=article&id=176:kutu-suetue-
savalar-&catid=94:suet&Itemid=279
Bundan sonra Trkiye St, Et Gda Sanayicileri ve reticileri Birlii i
st tketimini tevik ederek halkn saln tehlikeye atmak iddias ile
hakkmda su duyurusunda bulununca 2.04.2008 tarihinde stanbul Tabip Odas
hakkmda soruturma at. in ilginci, o olaydan birka ay nce ocuklar
zeki yapacan iddia eden bir st rnnn reklamnn kaldrlmas
srasnda Trk Tabipler Birlii bilirkii olarak beni semiti ve o reklam ksa
sre sonra benim yazdm raporun da etkisiyle RTK tarafndan
yasaklanmt (kadere bak!). Neyse 2-3 sayfalk bir savunma yazsna Kutu
st savalar yazm da ekleyerek Tabip Odasna gnderdim.
Dier ayrntlar bir tarafa brakalm; savunma yazmn son paragraf yle
bitiyordu:
Asl gda firmalar, dezenforme ederek halkn saln tehlikeye
atyorlar. Bunlara kar kanlar da Bir halk dman olarak ilan
ediyorlar. Bir tarafta tank, topu ve ua ile koca bir ordu, dier tarafta
onlara kar okla ve mzrakla kar koyan bir avu gnll. Savunmam
bitirirken unu sylemek istiyorum. Bilim adam olmann bir bedeli vardr. O
bedel ne ise onu deriz. Ama vergileri ile bizi finanse eden halk satmayz.
Evet, herkes kendi patronuna alr. Ben de, onlar da. Tabii ki ben halkn
avukatln yapacam.
Sonuta stanbul Tabip Odasnn karar ancak 11 ay sonra geldi ve susuz
olduuma karar verildi. Aklanmtm. Peki ben susuzsam kar taraf neydi o
zaman!

Bu kadar da olmaz diyor insan Kutu st savalar yaznz

okumutum. Bu kadar ok saydaki bilimsel kanta ve yzlerce yayna
ramen saygn kurumlar diye bildiimiz odalarn tutumlar Syleyecek
sz bulamyorum Bu yaznzda da geen birka terimi aalm nce arzu
ederseniz. Homojenizasyon, pastrizasyon, hidrojenizasyon, rafinasyon,
UHT ne demektir?

Pastrizasyon, stn Yksek Scaklkta Ksa Sre (HTST) denilen bir

yntem kullanlarak ya yaklak 7075C scaklkta 15 saniye, ya da yaklak
90C scaklkta 1 saniye bekletilmesi usul ile uygulanan bir ilem.37
Pastrizasyonun baarl olabilmesi iin stteki btn enzimlerin tahrip olmas
art aranyor! Kutu stlerde ise ok daha yksek sl ilem (UHT= Ultra High
Temperature) kullanlyor. UHTli stler 135-150C scaklkta 2-4 saniye
stlyor. Klasik kaynatmada ise klan scaklk yava yava 95-100Cdir.
Genellikle bir tam kaynatlr.
37 Uraz T. UHT st (uzun mrl st) sala zararl m? Bilim Teknik 30.07.2005
 UHTli st 4 ay bozulmadan kalabilirken, pastrize ie st 3 gn dayanyor.
Kaynatlan stte ise bu sre birka saatten fazla deil.
Btn sl ilemler hem hastalk yapan (patojen), hem de faydal (probiyotik)
mikroplar ldryor.
Stteki faydal bakterileri tahrip ettikleri iin bunlarn rettikleri enzimleri
ve vitaminleri de tahrip ediyorlar. Ama stn kesilmesini engellemek ve raf
mrn artrmak. Stn kesilmesi ya da ekimesi bir fermentasyon olay. Bu i
iin enzimleri reten faydal bakterilerin olmas art.

Halbuki bize pastrizasyon zararl mikroplar ldrr, faydal mikroplar

ldrmez diye retilmiti?

St sanayicilerinin ve hatta inanlr gibi deil ama baz bilim insanlarnn!

ileri srdkleri ve yaygn kabul gren bir iddia da u; Pastrizasyon zararl
mikroplar ldrr, fakat faydal mikroplar ldrmez. Sanki atein akl var;
faydal ve zararly ayracak. Aslnda tersini sylemek mmkn. Barsaktaki
zararl mikroplar, faydallardan daha dayankllar. Bunu antibiyotik
ishallerinde gryoruz. Antibiyotikler faydal mikroplar ldrd iin
barsakta az miktarda bulunan bu nedenle de zarar vermeyen hastalk yapan
bakterilerin remesini artryorlar.
Bir an iin pastrizasyon faydal mikroplar ldrmez ifadesinin doru
olduunu varsayalm. O zaman pastrize ya da UHTli st darda
bekletildiinde niye kesmiyor? nk fermentasyonu salayan yararl st
bakterileri (laktobasiluslar ve bfidobakterler) tahrip olmutur da ondan. Peki
st en ok tahrip eden hangisidir? UHT teknolojisi. Daha sonra
pastrizasyon, daha sonra da kaynatma.

Baka bir ilgili konu da u. Annelerimiz ninelerimiz senelerce kaynatarak

yourt yaptlar. Yaptklar nefis yourtlar ekiyebiliyor ve yeil suyu
oluyordu. ie pastrize stle de yourt yaplabiliyor, ama UHTli st ile
iyi yaplamyor. Neden acaba? Bu stleri reten firmalar ve onlarn
destekileri olan baz akademisyenler bunlarn tamamen doal olduunu
nasl syleyebiliyorlar?

Aslnda daha yksek sl ilemlerin daha ok mikroorganizma ldrd

iddias doru. Ama sl ilem grmemi stlerin iindeki mikroorganizmalarn
ou faydal olanlardr. Yani st firmalar probiyotikleri ldrmeyi bir baar
gibi gsteriyorlar. Baka bir nokta da u; st firmalar kaynatlan mandra
stnde suda eriyen vitaminlerin 90-100Cde tahrip olduunu sylyorlar ki
doru. Ama nedense 140-150C gibi yksek sl ileme tabi tuttuklar UHTli
stlerinde vitaminler salam kalyor!

Stn iindeki sindirim enzimlerinin nemli olduunu ilk defa sizden

duyuyorum. Kendi vcudumuzda retilen enzimler yeterli deil mi?

Vcuttaki btn kimyasal reaksiyonlarn gerekleebilmesi iin yaklak 5

bin enzime ihtiya duyulur. Bu enzimlerin bir ksm vcudumuzda retilirken,
nemli bir ksm da dardan besinlerle alnr.
rnlerine sl ilem uygulayan gda sanayicilerine gre besinlerde bulunan
enzimler midede paraland iin vcudun kendi enzimleri kadar nemli
deiller. Onlara gre biz dardan hi enzim almasak bile vcudumuzun kendi
rettii enzimler bizlere hayat boyu yetecek seviyelerde.
Ancak birok bilim adamna gre besinlerdeki enzimler, sindirimin ileri
safhalar henz balamadan ilk 30 dakika ierisinde besinlerin sindirimine
yardmc olduklar iin iddia edilenin aksine ok daha byk nem
tamakta.38
38 Dr. Edward Howell, Food Enzymes, Health & Longevity, Lotus Press, USA
rnein st ekeri olarak da bilinen lktozun paralanmasndan sorumlu bir
enzim olan lktaz, pastrizasyon srasnda tamamen yok oluyor. St
sanayicileri ise barsaktaki laktaz ile bunun sindirilebileceini sanyor. Beyaz
bir Amerikal (gringo) iin bu doru ama Trkiye gibi laktoz erikin tipi
entoleransnn yzde 70 gibi yksek oranlarda olduu topluluklarda (Asya,
Afrika milletleri ve Amerika yerlileri) 2 yandan sonra st iilmesi karn
ars ve gaz yapyor. Halbuki bu insanlar yourt yerken rahatsz olmuyorlar.
Bunun nedeni yourt mayalanrken faydal mikroplarn laktaz tekrar
retmeleri. Baz st firmalarnn laktazl st satmalarnn da nedeni budur. Ne
gzel i; nce tahrip et, sonra ilave et!39
39 Ron Schmid, ND, The Untold Story of Milk
Fermantasyon srasnda ortaya kan proteolitik (protein sindirici) enzimler
st proteini kazeinin byk bir ksmn paralyor. Proteinlerin yeterince
paralanmamas birok amino asidin vcuttaki miktarnn azalmasna yol
ayor.
Nitekim aratrmalar zellikle lizin ve tirozin amino asitlerinin
pastrizasyondan byk hasar grdn gstermekte. Lizin esansiyel bir
amino asit. Yani o olmadan vcutta protein sentezi olmuyor. Tirozin ise
dopamin ve norepinefrin gibi nrotransmitterlerin (sinir ileticisi) hammaddesi.
rnein norepinefrin azalmasnn hiperaktivite, otizm ve depresyonda nemli
rol var.

Ben stn vitaminlerden zengin olduunu bilirdim, ama siz tersini

sylyorsunuz.

Evet, sl ilemlerin tek zarar stn enzimlerine deil; vitaminleri de tahrip

ediyorlar. Bunlardan ilk bata geleni, C vitamini. Doal i stteki C
vitamininin yarsna yakn pastrizasyon ilemleri esnasnda yok oluyor.
Pastrizasyon, stn iinde bulunan dier suda znen vitaminlerin nerdeyse
yzde 80ini ve B12 vitaminin tamamn ortadan kaldryor.40 Isl ilemler
probiyotikleri de tahrip ediyor. Probiyotiklerin barsamzda sentezledikleri
vitaminlerin daha az retilmesine neden oluyorlar.
40 http://www.realmilk.com
St iindeki minerallere gelince, kalsiyumun da dhil olduu birok
mineralin vcut tarafndan alnabilme ve kullanlabilme zellikleri
pastrizasyon ile byk lde azaltlm oluyor.

Biraz da u homojenizasyondan bahsetseniz

Yan azaltlmas ile yetinmeyen ticari st sanayicileri, bu ya da

homojenizasyona tabi tutuyorlar. Homojenizasyon, basite stn aklklar
mikron llerinde olan deliklerden tonlarca basnla geirilmesine verilen
ad. Bylece st ierisindeki ya krecikleri paralanarak kaymak oluumu,
yani st yann rnn yzeyinde birikmesi nlenmi oluyor.
Kutu stler 4 ay kadar uzun sre bozulmadan raflarda bekleyebilmekte. Bu
uzun bekleme sresi iinde meydana gelen kaymak tabakas bulunduu kabn i
cidarna yapyor. te bunu nlemek istiyorsanz st, nceden mutlaka
homojenize etmeniz gerekiyor.
Homojenizasyonun baka bir avantaj ise kaymak nedeni ile midesi bulanan
ocuklarn byle bir ilemden sonra st zevkle imeleri.
St sanayicileri homojenizasyonun stte bulunan ya kreciklerini daha
kk paralara blerek sindirimlerini kolaylatrdn ifade ediyorlarsa da
bu iddia ok doru deil. nk gerek anne st alan bebekler gerekse de inek
st alan buzalarda yal dklama grlmemekte, yani byk krecikli
yalar gayet rahat sindirilebilmekte. Ama yksek sl ilemler ya sindiren
enzimi (lipaz) de tahrip ettiinden ya sindirimi bozuluyor.
Modern st reticileri bu ilemi tamamen halkn st daha kolay iebilmesi
iin uyguladklarn iddia etseler de, aslnda ana neden tamamen ticari, yani
halk kandrlyor.

Halk nasl kandrlyor?

Stn zerindeki kaymak, yzyllardr o stn kalitesinin lmnde

kullanlrd. Daha fazla kaymak demek, daha kaliteli ve daha besleyici st
demekti. Ancak homojenize edilmi stte bunu anlayabilmenin imkan yok.
stne stlk homojenizasyona en ok destek veren ticari kurulular,
kahvaltlk gevrek reticileri, nk homojenize edilmi stn bu msr
gevrekleriyle kartrlmas daha kolay.
Bekir Stk Erdoann u arksnn szleri unutulmazlar arasna girmitir.
Kara gzlm, efkrlanma gl gayri! bibikler, ter tmez ordaym.
Mektubunda diyorsun ki: Gel Gayri!
Stler kaymak tutar tutmaz ordaym.
Ama artk marketten aldnz stler kaymak tutmuyor Byle giderse yakn
bir gelecekte hi kaymak tutan bir st bulamayacaz. Torunlarmz da kaymak
tutan stn ne olduunu ancak ansiklopedilerden renecekler.

Ulusal Gda Kodeksi Komisyonunun karar dorultusunda Tarm ve

Kyileri Bakanlnn hazrlad ve 16 ubat 2009 tarihli Resmi
Gazetede yaynlanan Fermente St rnleri Teblii ile yourtta st
proteini yzde 4ten yzde 3e indirildi. Yine yourt ve ayranda en az
yzde 12 olan yasz kuru madde miktar ise tamamen kaldrld. Bunun
zerine kyametler koptu. Trk yourdu tehlikede diye grsel ve yazl
basnda bir hayli haber yapld. Vatanda ne olduunu anlamad. Nedir bu
hengamenin nedeni?

Anadolu halk bence hakl olarak st pek sevmiyor ama yourdu ok

seviyor. Gerekten de ylda 30 kilo ile dnyada kii bana yourt tketiminin
en yksek olduu lke Trkiye. Zaten yourt, dnya dillerine Trkeden
gemi bir kelime.
Trkiye st retiminin te biri yourt imalatnda kullanlyor ve ylda 2.2
milyon ton yourt tketiliyor. Bunun 400 bin tonu sanayi yourdu. Geri kalan
klasik ev yourdu. Ama ev yourdu tketimi maalesef hzla azalyor. Sanayi
yourdunun parasal deeri yaklak 1 milyar lira. retici firmalar arasnda
kran krana bir rekabet var. okuluslu, yabanc firmalarn da bu piyasada
nemli bir pay var.41
41 Gngr Uras/1 Mart Pazar 2009/Milliyet
 Bu rekabetle birlikte sanayi tipi yourt retimi artt. Yourdun kvam, lezzeti
bozulmaya balad. Byk ehirlerde geleneksel Trk yourdunu satn almak
nerdeyse hayal. Bu lezzeti ve kvam korumaya alan reticilerin says ne
yazk ki gnden gne azalyor. Prof. Dr. Artun nsal Silivrim Kaymak!/
Trkiyenin Yourtlar kitabnda42 bunu ok gzel ifade etmiti:
42 nsal A. Silivrim Kaymak, Yap ve Kredi Yaynlar, 2007, stanbul

Sanayi tipi yourt retimi, byk lde standart bir yourt tadn
benimsetiyor lkemiz tketicilerine. Geleneksel Trk yourtlarnn en
byk zellii, hafif ekimsi olmalar ve en ok 1 hafta dayanmalar.
Oysa ulusal yourt pazarnn nde gelen kurulularnn rettikleri, inek
st arlkl ve daha uzun raf mrl yourtlar da giderek Bat
lkelerinde yaylp satlan yourtlarn aromasnda, kvamnda ve
lezzetinde olmaya balad. Bu durumda geleneksel Trk yourtlarnn
farkl lezzetleri de yakn bir gelecekte unutulup gidilecek gibi

Bu ynetmelik hangi gerekelerle kt?

Tarm ve Kyileri Bakanlnn birka gerekesi vard:

Marketlerde satlan sanayi tipi yourtlar ile geleneksel Trk yourdu
ayn deildir.
ok doru. Bildiiniz gibi sanayi tipi yourtlar haftalarca ekimiyor ve su
koyvermiyor.
lkemizde i stn ortalama protein oran yzde 3 civarndadr. Bu
nedenle yourt direkt mayalandnda protein oran yzde 4e
kamamaktadr.
Doru. Bu orana eriebilmek iin stn suyunun azalmas gerekir. Bu nedenle
stn kaynatlarak buharlama yolu ile suyunun azalmas gerekir ki protein ve
kat madde oranlar artabilsin. Nitekim ev yourtlar bu ekilde yaplmakta. Bu
ynetmelik ile geleneksel Trk yourdu da marketlerde satlabilecek.
Yzde 3lk protein oran minimal bir deerdir. Kvaml yourt yapmak
isteyen reticilerin daha yksek protein ve kuru madde ierikli yourt
retmelerinin nnde herhangi bir engel yoktur.
Bu da ok makul grnmekte. rnein ben su koyveren yourdu severim.
Ama protein oran yzde 4ten dk olduu iin kodekse uymamakta ve
marketlerde satlamamakta. Yeni ynetmelikle sulu yourtlar da satlabilecek.

Peki niye kyamet kopuyor? Yoksa iin iinde baka bir i mi var?

Ynetmelii hazrlayan alt alma grubu bakan Ankara niversitesi St

Teknolojisi Blm retim yesi Prof. Dr. Emel Sezgin bakn ne diyor:
Benim arlmadm toplantda karar almlar ve teblii yaymlamlar. Bu
dzenleme karken, bir firma Merdiven alt retim yaplyor, biz onlarla
rekabet edemiyoruz, maliyeti drelim, rekabet edelim diyordu. Gereke de
bu.

Tketiciler sanayi tipi sulu yourtlar yer mi?

Tketiciler su koyvermeyen, kvaml yourt yemeye altklar iin sulu

yourtlara itibar etmezler.

Peki bu yourdu koyulatrmak mmkn deil mi?

Eski geleneksel Trk yourdunu yapmak iin, st 100Cnin zerinde

kaynatldktan sonra ltr. Ilyan st daha nce yaplm yourtla mayalanr.
Ilk bir ortamda saklanarak yourt haline getirilir.
St 100Cnin zerinde kaynaynca iindeki su miktar azalr, kat maddenin
younluu artar. St ne kadar su kaybederse kat maddesi o kadar artar. Yourt
daha kat hale gelir.
Sanayi yourdunda st en fazla 80 derece stlr. Su kaybetmesine izin
verilmez. St su kaybetmezse birim hacimdeki protein, mineraller, laktoz ve
ya miktar az olur. Yourdun kvam tutmaz, sulu olur. Bunu nlemek stn
iine st tozu katlyor ya da kvam arttrc konuluyor.
Koyulatrma kvam artrclarla ya da st proteinleri ile yaplabilir.
Trkiyede melamin gibi kvam vericilerle yourdun kvamnn tutturulmas
yasal olarak mmkn deil. Bu durumda kvam sadece st proteinleri
artrlabilir.
Ama lkemizde st proteini retilmemekte, ithal edilmekte. te yandan,
global firmalar devasa allar yaptklarndan, yerel reticilerin bu firmalarla
ayn maliyette st proteini temin etmeleri de mmkn olmayacak.
Yani yerli sanayiciler kat yourt yapmak iin yzde 12 orannda yasz kuru
madde ve bunun doal sonucu olarak yzde 4 protein ieren yourt retmeye
devam etmek zorundalar. okuluslu, yabanc firmalar ise ok ucuza aldklar
st proteinleri ile yzde 4 protein oranna kararak yourdu katlatracaklar.
Yani, yourdun kuru maddesini stle yzde 12ye karma zorunluluu
olmadndan byk maliyet avantaj salayacaklar.

Biraz kark oldu bu hesap benim iin

Baka bir ekilde ifade edeyim. okuluslu irketler 1 kilo stten 1 kilo
yourt yaparken, ucuz st proteini alamayan rakipleri (yerli reticiler) ayn
miktardaki yourdu daha fazla stle yapmak zorunda kalacak. Bu da haksz
rekabete neden olarak yerli firmalarn piyasadan silinmesine neden olacak.
Daha kts rekabette ezilen baz firmalar piyasada tutunmak iin yasad
olarak yourda kvam artrc kimyasal katk maddeleri ekleyebilecekler.
Yani okuluslu, yabanc firmalar bu ynetmelik ile bir tala iki ku
vuracaklar.
400 bin ton sanayi yourdu piyasasnn byk bir blmn ele geirerek
yerli firmalar batracaklar.
 Maliyetlerini drerek merdiven alt retimle de rekabet edebilecekler.

Peki yerli firmalar gerekten bu kadar madur durumda m?

Rekabet ortamnda kendilerini korumaya alyorlar, ama onlar da ok hakl

deil. Bence konuyu web ortamnda bir ev hanm ok iyi yorumlam:
Arkadalar dikkatli olalm tuzaa dmeyelim. Anlalan bunlar yerli ve
yabanc yourt firmalarnn arasndaki kavga. Spermarketlerde satlan yourt
ise geleneksel Trk yourdu hi deil. Raflardaki yourtlar da inden buza
mamas ad altnda Trkiyeye sokulan melaminli st tozu ile kvam
arttrlm; iine ayrca bakteri kf nleyici, koruyucu katlm yourttur.
Mutfanzda 1 ay tutun bozulmaz. Kusura bakmasn kimse ama stm kyden
alp yourdumu kendim yapyorum. Kalp gibi kesilen yourt hi istemiyorum.
Geleneksel yourt kakla yenir atalla deil.
Evet, aslnda marketlerde geleneksel yourt uzun yllardr yok. Onu yok
edenlerin, yani ekimeyen yourtlar yapanlarn geleneksel Trk yourdu
elden gidiyor feryatlar da biraz tuhaf

Geleneksel yourt niin daha iyi?

St canl bir gda. Kaynatma ya da pastrizasyon stteki faydal mikroplar

(probiyotikler) ldryor. Ama stn ekimemesi. Fakat ayn nedenle sl
ilemden geen st faydal mikroplarn da (probiyotikler) kaybediyor.
Halbuki o stten yourt mayalarsanz tekrar probiyotiklerine kavuuyor. Ama
ekimeyen yourtlarn byle bir zellii yok, onlar da geleneksel yourt deil.

Birok kez probiyotiklere atfta bulundunuz. Gerekten de probiyotik

kelimesini son gnlerde ok duyar olduk. Probiyotik ne demek? Hangi
ynleri ile salmz iin faydal?

Yeterli miktarda yenildiinde insan ya da hayvan saln olumlu ynde

etkileyen mikroorganizmalara probiyotik (faydal mikrop) deniyor. Yeni yeni
telaffuz edilmeye baland ama aslnda probiyotiklerin tarihi ok eskilere
dayanmakta. rnein Kitab- Mukaddesin Farsa bir versiyonunda Hazreti
brahimin uzun yaamas (yzlerce yl!) fazla miktarda fermente st rnleri
(yourt, kefir, kesilmi st, vb.) yemesine balanm (Genesis- Yaradl-
Tekvin18:8). 1500lerin ortalarna doru Kanuni Sultan Sleyman mzmin
barsak enfeksiyonuna yakalanan dostu Fransa Kral I. Franoisya bir
yourtu gndererek tedavi ettirmi.

Avrupallar bundan nce yourdu hi bilmiyorlar myd?

100 yl ncesine kadar Avrupallar yourt bilmezlerdi. Bakn nasl baladlar

yourt iine. Zamannda padiahn hekimliini de yapan Dr. zak Karasu (Isaac
Caraso) Birinci Dnya Savanda o zaman bir Osmanl kenti olan Selanikten
Barselonaya g etti. O srada spanya ok yoksuldu. Alk diz boyu idi. Tam
da o gnlerde Barselonada ocuklar arasnda salgn halinde barsak
hastalklar patlak verdi.
Ama dier doktorlar gibi Carasonun elinden de pek bir ey gelmiyordu. O
sralarda ocuklarda serum tedavisi diye bir ey yoktu. On binlerce ocuk
lmeye balamt. Dr. Caraso kara kara dnrken birden Selanikteki
kadnlarn ishalli ocuklara yourt vererek iyiletirdiklerini hatrlad.
Yourdun nasl yapldn biliyordu. Hemen ertesi gn, birka iftlikten
toplad stle evinin bodrumunda yourt imalatna giriti. O da Selanikli
kadnlarn yaptnn aynsn yapt. Gnde n birer kase yourt
yediriyordu ishalli ocua ve hasta birka gnde salna kavuuyordu. Yl:
1919. Bu doktor daha sonra Danone yourtlarnn kurucusu olacakt.
Yourt, ierdii faydal mikroplarn ishal yapan zararl mikroplarn
remesini durdurmas ve iyi bir besin olmas nedeni ile ishali tedavi etmiti.
Aslnda probiyotiklerin kaifi 1912 Nobel Tp dln kazanan Rus bilim
adam lie Metchnikofftur. Metchnikoff yourt, kefir ve peynir gibi st
rnlerinde bulunan asit yapan mikroorganizmalarn barsaktaki hastalk
yapan mikroorganizmalar ntralize ettiini saptam. Metchnikoff Bulgaristan
ve Kafkasyada yaayan insanlarn uzun mrl olmlarn probiyotiklerden
zengin gdalarn fazla tketilmesiyle aklam43.
43 Metchnikoff E. The prolongation of lifeoptimistic studies. London: Heinemann, 1908
En az yourt kadar zengin bir probiyotik kayna olan kefirin anavatannn da
Bulgaristan gibi Dou Avrupa lkeleri deil, Trk Cumhuriyetlerinin
bulunduu Orta Asya olduu birok uzman tarafndan kabul edilen bir gr.
Ama Orta Asya Trklerinin hala byk lde kefir tketmelerine ramen
Anadoluya g eden Trklerde bu adetin kaybolmas da anlalr bir durum
deil.

Probiyotik nasl etki ediyor?

Erikin bir insan barsanda 100 trilyon (1,5 kg) faydal bakteri ve mantar
bulunuyor. Bu rakam insan hcre saysnn yaklak 10 kat kadar. 400n
zerinde eidi olan bu bakteriler ve mantarlar normal barsak florasn
oluturuyorlar.
Probiyotiklerin en nemli grevlerinin banda yiyeceklerin hazmn
kolaylatran enzimleri salglamak geliyor. Ev yourdu ve kefir gibi probiyotik
gdalar az tketen erikin nfusta hazmszlk ok yaygn.
Yourtlarn raf mrn nasl uzatyorlar?
Doal yourttaki faydal mikroplar (probiyotikleri) ldrerek. Bu tip
yourtlar yiyenlerde hazmszlk oluyor. Onlara da probiyotikli yourt
neriyorlar. Tabii ki onlar da doal yourtlardan ok daha pahal. Komployu
gryorsunuz deil mi?
Biliyor musunuz ki barsanzda bulunan mikroplarn nemli bir grevi de
K vitamini, biyotin, B12 vitamini ve niasin gibi ok nemli vitaminlerin
sentezini yapmak. Eer ekimeyen yourtlar yerseniz bu vitaminlerin
eksiklikleri de olabiliyor, hele dier tkettikleriniz de paketlenmi gdalarsa.
Normal insan barsanda zararl pamukuk mantar ve klostridyum
bakterileri gibi zararl mikroplar da var. Ama btn mikroplarn iinde
oranlar yzde 10u gemiyor. Faydal mikroplar bunlara gz atrmyor; yani
hastalk yapmasna izin vermiyorlar. Fakat probiyotikten fakir gdalarla
beslendiinizde bu mikroplar dizginlenemez ve ar rerler. Fakat tehis
edilmelerini kolaylatran bariz bir belirtiye neden olmadklar iin dk
zeminli kronik bir enfeksiyona yol aarlar.

Siz romatoid artrit ve sedef hastal gibi birok romatizmal hastaln;

otizm ve mltipl skleroz gibi nropsikiatrik hastaln altnda barsak
floras yetersizliinin olduunu sylyorsunuz. Bu nasl gerekleiyor?

Probiyotik mikroplar 300 metrekare byklnde bir yzey (tenis alan

kadar) oluturan barsak yzeyini koruyucu bir tabaka eklinde dyorlar.
Normalde barsak hcreleri barsaktaki her maddenin (zellikle
sindirilmemi gdalar ve toksik maddeler) kana geiine izin vermiyor; yani
bir gvenlik duvar oluturuyor. Buna barsak szdrmazl deniyor.
Barsak szdrmazlnn korunmasnda en nemli pay probiyotiklerde.
Probiyotikler say stnlkleri ile patojen mikroplar kovarak barsak
duvarna yapmasn engelliyorlar.
Patojen (hastalk yapan) mikroplar stnl ele geirirlerse (disbiyoz)
barsak duvarn tahrip ediyorlar ve buna bal olarak barsan hcrelerinin
aras alyor, geirgenlii artyor.
Bu zararl maddeler kana getiinde baklk sistemimiz dman geldi
alarmn alyor ve dmana saldrmaya balyor. Mesela alerjiler bu ekilde
oluuyor. yi sindirilmemi bir protein paras kana geiyor, baklk sistemi
daha nce tanmad bu maddeyi yok etmeye alyor. Bu ok akut ise
kurdeen gibi bir hastalk, daha yava ise mltipl skleroz ya da tip I diyabet
gibi bir hastalk olabiliyor.
Baklk sistemimizin bizi korumas ok doal ama dman saldrsnn bir
trl sonu gelmiyorsa o da kar saldrsn durduramyor. ltihap artyor, ar
uyarlan baklk sistemi molekler benzerlik nedeni ile kendi dokularn da
dman dokulara benzeterek onlar da tahrip etmeye balyor. Sonuta iltihap
bir trl dizginlenemiyor.
Probiyotikler birok hastaln tedavisinde ya da birok hastalktan
korunmada faydal: Egzama, tip 1 diyabet, haimoto tiroidit, lserz kolit,
romatoid artrit, sedef hastal, astm, kanserler, yalanma, depresyon, ishal,
kabzlk, idrar yolu iltihaplar gibi. Hipokratn Btn hastalklar
barsakta balar szndeki hakllk pay ok byk olsa gerek.

Barsaklarmzn dzgn almasnn bu kadar nemli olduunu

bilmiyordum. Gaz, ikinlik gibi problemleri biraz fazla hafife alyoruz
galiba. Salkl, normal barsak florasna nasl sahip olabiliriz?

Anne karnnda bir bebein barsaklarnda faydal ya da zararl hibir

mikrop bulunmaz. Bebek doum srasnda vajinadan gelen probiyotikler
(laktobasiller ve bifidobakteriler) ile karlar. Birka gn iinde de normal
flora gelimeye balar.
Son yllarda tamamen duygusal (!) nedenlerle sezaryen doumlarda bir
patlama oldu. Yabani hayatta sezaryen gereksinimi yoktur. nsanlar doal
ortamlarndan uzaklap kt beslendike atlar daralm ve baz doumlarda
(yzde 10) sezaryen zorunlu olmutur. Gnmzde lkemizdeki doumlarn
yzde 40-50si sezaryen ile oluyor. Baz zel hastanelerde yllardr normal
doum yaplmyor.
Peki diyeceksiniz ki sezaryen doum olsa ne olur? stelik ne hekim, ne de
aile saatlerce doumun olmasn beklemiyor, doumlar gece deil gndz
oluyor, hafta sonu olup tatilinizi bozmuyor, anne ar ekmiyor. Hekim ve
hastane daha fazla para alyor, ama ocuunuz iin feda olsun!
Ama kazn aya yle deil. Bebek anne karnndayken barsanda hi
probiyotik olmaz. Normal doumda bebek annenin haznesinden geerken
tanr faydal mikroplarla. Anne stnn de etkisiyle birka gn iinde
salkl barsak floras oluur.
Eer bebek sezaryen ile domusa d ortamda bulunan mikroplar ile
karlar (hastane floras) ve barsaklarnda normal flora oluamaz. Doum
sonras ilk kolonize olan floradan salkl floraya gei, uygun beslenme
ortam yaratlsa bile olduka zor.

Beslenme ile normal barsak florasna kavumak mmkn m?

Karbohidrattan zengin rafine gdalarn ar tketimi, geleneksel fermente

gdalarn az tketilmesi, eitli toksinler, antibiyotikler ve sezaryen doumlar
barsak florasnn bozulmasnn balca nedenleri arasnda.
Un ve ekerden fakir, sebze, meyve, et, yumurta ve fermantasyon rnleri
(turu, yourt, peynir, arap, boza, sirke, tuzlama yiyecekler, bira mayas) gibi
doal gdalardan zengin bir diyet barsak florasnn koruyuculuunu artryor.

Geenlerde Ankara Damzlk St Sr Yetitirici Birlii Bakan

Cengizhan Yorulmaz, Dnya St Gnnde herkesi rpertecek
aklamalar yapt. Yorulmaz, Trkiyeye mama ad altnda binlerce ton
st tozu giriyor. ocuklarmza taze st diye st tozu iiriyoruz.
Raflardaki stn yzde 80inde st tozu kullanlyor. Uzun mrl stler,
yourtlar, peynir ve dondurmalarn ou st tozundan yaplyor dedi.
Durum bu kadar vahim mi?

Trkiye stl genel krizden bir yl kadar nce, 2007nin sonunda krize
girdi. Krizin nedeni dnyadaki st tozlarnda kan melamin adl madde.
zellikle indeki st tozlarnda melamin kmasndan sonra Avrupa
Birliinde st tozu tketimi durduruldu. Bunun zerine Avrupada st tozu
stoklar artt ve bunlar bir yol ile Trkiyeye getirildi.
Asbestli geminin Trkiyeye gnderilmesi gibi Zararl grdklerini
paket yapp bize gnderiyorlar. Nedir bu melamin, ne iin kullanlr, ne gibi
zararlar var?

Sulu st kullanarak ocuk mamas yapanlar st koyulatrmak, azotunu

artrmak iin iine melamin maddesi kattlar. ok sayda ocuk ld. Tabii
resmi evreler daha nce bu maddenin insan sal zerindeki toksik
etkisinin az olduunu syleyerek kullanlmasna izin vermilerdi.
Ancak kesinlikle doru deil. nk melaminin bbrek, damar ve genital
sistemlerde byk zarar var, hatta kansere bile neden olabiliyor. Trkiyeye
ithali yasak ama kim dinler

Bu st tozlar nerelerde kullanlyor? Bizim itiimiz stlerde, yediimiz

yourtlarda da var m?

Bu rnler market raflarndaki st ve st rnlerinin yaklak drtte nde

kullanlyor. Gnlk stlerde yok, ama uzun mrl stlerde, yourtlarda,
dondurmalarda ve peynirlerde st tozu kullanlyor.

AB st niye ucuza satyor?

nk orada reticinin zararn devlet finanse ediyor. Bizde tam tersi, devlet
byle bir sbvansiyon yapmad gibi, bu st tozlarnn ithaline bir ekilde izin
vererek kendi reticisini zarara uratyor.
Dardan ok ucuza st tozu gelince st reticisinin firmalara satt st 50
kurua kadar dt. Bu tketiciye de ucuz satlsa insan gam yemeyecek. En az
maliyetinin katna satlyor.
2008den bu yana Trkiyede 250 binden fazla damzlk hayvan kesildi. Bu
korkun bir rakam ve resmi bir rakam. Kaak kesilen ya da kylnn mezbaha
dnda kendine kestikleri bu rakama dahil deil.

Trkiyeye st tozu girince ve bu da i st yerine kullanlnca

hayvanclkla geinenler ilerinden oluyor. St ithalat yapmak yasak deil
mi?

Yasak ama, st tozu ithal etmek yasak deil. Ankara Damzlk St Sr

Yetitirici Birlii Bakan Cengizhan Yorulmaz bu konuda unlar sylemiti:

Trkiyeye st tozu giriyor, hem de ciddi anlamda. Bakanlk Dahili

leme Rejimi ad altnda 17 bin ton st tozu girdiini sylyor. Bunu da
Gmrk Birlii Anlamasndan dolay zorunlu olarak alyoruz. 17 bin
ton resmi anlamda giri yapld. 57 bin ton da resmi olarak mama ad
altnda alnd. Ben Trkiyede hibir retici bilmiyorum ki mama ile
buza beslesin. Ya da 57 bin ton kedi kpek mamasnn Trkiyede ne
ii var?

zerinde mama yazs olduunda ithalatta bir snrlama yok. Mama

ad altnda st tozu getiriyorlar. Sonra bundan da st yapp bize
satyorlar. Taze st diye tketiciye st tozu iiriyorlar.

evrenizdeki insanlara sorun, marketlerden aldklar stte, yourtta,

peynirde eski damak tadn bulamyor. Nerede o eski yourtlar
diyorlar. Stn biyolojisi mi deiti de o tat kalmad? Toplum yourt
yemekten tiksinir hale geldi. Yourt tketimi ciddi anlamda dt.
Niye? nk katk ok.

Trkiyede ilgisizlikle sadece reticiyi veya damzlk hayvanlar

kaybetmi olmuyorsunuz. Burada bir de istihdam kayb oluyor.
Temiz olduuna gveniliyorsa, sokak stsnden de st alnabilir
diyorsunuz. Bu birok uzmana ters geliyor.

Kylnn stn siz alp bakasna satarsanz temiz oluyor, fakat kyl
stn kendisi satarsa pis oluyor. Bunun nesi mantkl ve adil? ocukken
analar sokak stlerinden almyorlar myd yedikleri yourdun stn?
Trkiye ocuk lmlerinin ok olduu bir lkedir ve bata ishal olmak zere
enfeksiyon hastalklarndan lm de fazladr. Byk st firmalarna gre
markal stler dndaki stlerin hepsi salksz. Hastalk sayor. imdi ben
onlara soruyorum. Trkiyede satlan stlerin yardan fazlas markal deil.
Buna bal hangi byk ishal salgn grdnz! Tam tersine yourt ishal
tedavisinde kullanlyor, yzlerce yldan beri.
imdi bana i stten yaplan peynirlerde brusella hastal grlmyor
mu? diye sorabilirsiniz. Evet lkemizde brusella az grlen bir hastalk deil.
Ama bu hastalk tamamen peynirin salamura suyunda yeteri kadar
bekletilmeden tketilmesine bal. Bu sre iki aydan daha fazla olursa hem
peynir daha lezzetli oluyor, hem de brusella kesinlikle grlmyor. Yine
tereyann tuzlu olmas da bruselladan koruyor. St kaynatldktan sonra
peynir mayalanrsa brusella olmamaktadr. Peynircilerin ve kyllerin bile
gayet iyi bildii bu konuda deerli bilim adamlarmzn onlardan daha az
bilgili olmalar tabii ki dnlemez.
Bir de inek stnn tberkloza neden olduu ile ilgili konu saptrlmakta.
Tberkloz olan inek st vermez. kincisi de inek tberklozu (m. bovis) tre
zgdr; yani insanlarda enfeksiyona neden olamaz44. Tabii st saan ya da
servis yapan kiiden tberkloz kaplmsa o baka.
44 http://www.raw-milk-facts.com/tuberculosis.html
Gelelim salmonella mikrobuna. 1985 ylnda yaklak 200 bin kiiyi
etkileyen Salmonella bakterisi salgn, i stten deil, pastrize stten
kaynakland! 2 sene sonra Aralk 1987de bu salgn hastala yol aan
bakterinin tam 14 farkl eit antibiyotie dayankl olduu anlald45. Bu
demektir ki mikroplar ve bakteriler son yzylda aldklar sper gleri;
pastrizasyon, sterilizasyon ya da anti bakteriyel tedaviler gibi modern
insanln bulularna borludur!
45 Ryan CA, Nickels MK, Hargrett-Bean NT, Potter ME, Endo T, Mayer L, et al. Massive outbreak of
antimicrobial-resistant salmonellosis traced to pasteurized milk. JAMA 1987;258:326974.
Pastrize ste bal olarak Salmonella ve dier mikroorganizmalar ile olan
birok baka salgn daha var. Burada enfeksiyonun en nemli nedeni stteki
probiyotiklerin sl ilem sonucu lmesi. lkemizdeki gelenek ise stlm
stten yourt yapmak. Ama son yllarda yaplan negatif enformasyonlar ile
stn yourttan daha faydal olduu inanc yaylmakta.
Pastrizasyonu zorunlu klmak, bir bakma ifti ya da mandracya stn
kalitesinin pek bir nemi yok, mikroplar nasl olsa pastrizasyonda
temizleniyor, merak etme! mesajn vermek demek. Belki de bu mesaj
yznden itina ile srlar doal ortamlarnda byten ve bu srlarn olaan
st dngs ile yetinen geleneksel aile mandralar, imdi yerlerini ineklerden
azami oranda st kazanabilmek iin onlar laboratuar hayvanna eviren
teknolojik fabrika mandralarna brakt.
Isl ilem grm pastrize ie ve UHTli kutu stlerin aldktan sonra
buzdolabnda saklanmas tavsiye ediliyor. Bunun nedeni, stn bozulmasna
sebep olan bakterilerle savaacak yararl bakterilerin (laktik asit bakterisi-
laktobasilus-, bifidobakteri) sl ilemlerle tamamen yok edilmi olmas.
St, bir bakma bu yararl bakterilerin evidir, dardan gelecek zararl
bakteri ve mikroplara kar bu ev korunmaldr. Bu (iyi huylu) bakterilerden
laktik asit bakterisi olarak bilinen bir grup bakteri (laktobasiluslar), bizlerin
doal antibiyotii gibi davranarak sindirim ve boaltm organlarnda zararl
mikroplarn barnmasna engel oluyor. Yani iyi bakteriler fazla ise ktleri
kovuyorlar.
imdi size ilgin bir olay anlatacam. Organik taze st retimi yapan
Kaliforniyal ifti McAfee, inekleri salr salmaz taze stten rnekler
alarak bir laboratuara gtrm ve testlere tbi tutturmu.46 yle ki her rnee
belli oranlarda mikrop (Salmonella ve E. Coli gibi) kartran uzmanlar, ertesi
gn ayn rneklerde bu mikroplarn izine bile rastlayamamlar!
46 Truth in Nutrition Part 1, Craig Burris, www.ptonthenet.com
Tabii ki ak stlerin hibir zaman tehlike tamayacan iddia etmek de
doru deildir. Baz st satclar stn iine su ve niasta koyarak bileimini
deitirmekte; ayrca amar sodas koyarak stn kesilmesini
engellemektedirler. amar sodas tpk pastrizasyon ve UHT gibi
probiyotikleri (yararl mikroplar) ldrmekte ve hastalk yapan mikroplarn
remesine neden olmaktadr. O nedenle biz gveniyorsanz sokak
stsnden de st alabilirsiniz diyoruz. Nasl kasapta aldnz etin, pazardan
aldnz bakliyat, meyve ve sebzenin kalite ve temizliine dikkat ediyorsanz
stnkine de dikkat edeceksiniz. Herhalde onlarn da pastrize edilmi
ekillerini almayacaksnz. Belki ilerde o da olur. Bir ara pastrize yumurta
iin bile nerdeyse izin kacakt, hatrlyorsunuz deil mi?

Hatrlyorum tabii. Birok insan yourdun kaymaklsn seviyor.

Marketlerden aldmz kaymakl yourtlar nasl yaplyor?

Eskiden byle bir soru sorsaydnz yznze garip garip bakarlard ve yle
sylerlerdi. yle sama ey mi olur? Yourt mayalanrken kayma zaten
kendiliinden oluur. Ama imdi bu soruyu sormanz hi de acayip deil.
Stn iindeki yan tamamn alp tereya olarak deerlendiren firmalar,
son yllarda kaymakl yourda talep artnca yeni bir yntem gelitirdiler.47
Hazr yemek sektr iin pazara sunulan ve tereya aromas bulunan bir
margarin bir miktar stle birlikte eritilip yourdun zerine kaymak diye
dklyor.
47 http://www.kadinlarkulubu.com/kaymakli-yogurt
Ayn marka ve apta yourdun kaymakls ve kaymaksz var. Tabii
tketicinin aklna yle geliyor. kisi de batan kaymakl ama birinin sonradan
kayma alnyor. Halbuki ikisi de batan kaymaksz. Kaymakl denilene
kaymak dkyorlar. Sonra da yourdun zerine doal diye yazlyor
utanmadan.

St m, yourt mu? Siz hangisini daha besleyici buluyorsunuz?

Birok hekim, gda mhendisi, diyetisyen ve veteriner millet olarak ok az

st tkettiimizi (6 litre/yl) syleyerek yaknr durur. Gerekten de bir ylda
Finlandiya 139 lt, ABD 130 lt, spanya 108 lt, ngiltere 100 lt, Fransa 75 lt,
Yunanistan 65 lt, Almanya 50 lt, Polonya 33 lt gibi bizimle kyaslanrsa kat be
kat daha fazla st tketir. Ama dikkat ederseniz bu lkelerin hepsi Bat Avrupa
lkeleridir ya da bu lkelerden g almtr.
Trklerin Orta Asyadan glerinde ve Avrupaya yaptklar aknlarda yourt
ve kefirden ska sz edilmektedir. G eden topluluklar, atlarn ve keilerini
de yanlarnda tar ve onlarn stnden yararlanrlarm. At stnden kmz,
kei stnden kefir yaparak nerdeyse tamamen st rnleri ile beslenirlermi.
Bu yzden Avrupallar Trklere laktofags (stobur) adn vermiler. Bu
dnemde Trkler beyinsel ve fiziksel gc yksek, protein beslenmesi fazla,
ok gl ve salkl vcut yaplar ile Avrupallarn dikkatini ekmilerdir.
Bugn Orta Asyada yaayan Trk-Mool kabilelerinde de benzer zellikleri
gryoruz.
Peki hi merak etmiyor musunuz, diyeti byk lde st rnlerinden
olumu bir millet neden st nerdeyse hi imiyor diye? Bunun temel nedeni
st ekerine tahammlszln (laktoz entolerans, laktaz eksiklii) farkl
corafyalarda farkl oranda olmasdr.
Erikin tipi laktaz yetersizliinin (2 yandan sonra grlr) dnyadaki
rastlanma oran olduka yksek olup yzde 70tir. Asya, Afrika ve Amerikan
yerli haklarnda ise oran yzde 100e yakndr. Laktaz yetersizliin iki
yandan sonra grlmeye balanmas, tarm ncesi dnemde insanlarn (anne
st dnda) st kullanmadklarnn bir kant olarak kabul edilmektedir.
Laktaz yetersizliinin yksek olduu corafi blgelerde st ya hi
tketilmemekte (in, Japonya, Kore), ya yourt ve kefir gibi fermente edilmi
ekilde yenilmekte (Orta Asya, Orta Dou) ya da i olarak (Kenyal
Masailer) tketilmektedir. Bat Avrupallarda ve Amerikada yaayan
beyazlarda erikin tipi laktaz yetersizliinin oran yzde 20 gibi dktr.
Bu nedenle bu lkelerin insanlar fazla rahatszlk (gaz, karn ars, vb.)
duymadan fermente edilmemi stleri kullanabilmektedirler. Trkiyede
erikin tipi laktaz yetersizlii oran yzde 70tir.
50li ve 60l yllarda ilkokullarda zorunlu olarak uygulanan st saatleri, ya
benimkine yakn kiilerde tatsz bir an olarak kalmtr. St tketirken zorluk
eken Trk ocuklar nedense yourt yerken o sorunlar yaamyorlard. Bu
durumu fark eden birok ilkokul retmeni o st tozlarndan yaplan stleri
yourt olarak mayalatarak rencilerine veriyorlard. Anadolu halkn st
imeye zorlayan zihniyeti bilimsel adan izah etmek ok zor.
 Daha sonra o st tozlar karacier kanserine sebep olan aflatoksin (bir kf
mantar toksini) nedeni ile yasakland.
St m, yourt mu daha iyi sorunuza dnersek, tabii ki yourt derim. St st
olarak imek bir israf. nk st stlnca lyor, mayalannca tekrar
canlanyor ve besin deeri artyor.

St alrken, ierken nelere dikkat edelim, nerileriniz var m?

St deil st rn (yourt, peynir, kefir, vb.) tketin.

Mmknse gnlk mandra st tketin. Bulamyorsanz st irketlerini
zorlayn, biraz daha fazla urarlar ama souk zinciri bozmadan st
reticiden size aktarabilirler.
Temiz olduuna gveniyorsanz sokak stsnden de st alabilirsiniz.
Bu stn temizliine, yeterli kaymak baladna, iine niasta ve amar
suyu atlp atlmadna dikkat ediniz.
Eer srekli ayn kiiden st alyorsanz o kiinin sizi aldatmas ok zordur.
Bunlar yapamyorsanz ehirdeki en iyi olabilecek seenek gnlk
pastrize ie stleridir.
Uzun mrl homojenize kutu stlerini mmknse hi kullanmaynz (Zaten
birou ile iyi yourt yaplamamaktadr.
St ya da yourt ekimesin ya da kesilmesin diye ilerine antibiyotikler
konulmakta ve st iindeki probiyotiklerin tmne yakn kaybolmaktadr.
Yourt ve stlerin st tozundan ve margarinden yaplmadnn garantisini
isteyin.
Sadece ekiyen ve/veya kesilen ve kaymak balayan st ve yourtlar yiyin
(bulursanz)!
Meyveli yourtlar

Meyveli yourtlara ne diyorsunuz? Satlarnda muazzam bir patlama

oldu.

Bir Osmanl vatanda olan Dr. zhak Karasunun (Isaac Caraso) 1912de
Selanikten alp spanyaya gtrd yourt yaklak bir asr sonra, 1997de
Fransz klnda Danone yourt olup dnd. Danonenin meyveli (daha
dorusu meyveli ekerli!) yourtlar ktktan sonra Trkiyede meyveli yourt
piyasas cotu. Meyveli yourt pazarnda imdilik 7 retici var. Bunlar
DanoneSA, Pnar, Sta, Sek, lker, Nestl ve Yrsan. Pazarn lideri yzde 68
ile Tikveliyi de satn alarak bnyesine katan DanoneSAdr. Onu yzde 17 ile
Sta takip ediyor.
Eskiden anneler bebeklerine yourdu evlerinde kendileri yapard.
imdilerde ok az anne ocuklarna kendileri yourt yapyorlar. Yapsalar da
ekerin esiri olan ocuklar artk bu yourtlar azlarna koymuyor. 0-3 ya
grubu ocuu olan ve byk ehirlerin kentsel kesiminde oturan anneler
arasnda 2005 ylnda yaplan bir aratrmaya gre ocuuma en az bir kez
meyveli yourt yedirdim diyenlerin oran yzde 61. lerde yedirmeyi
dnyorum diyenlerinki ise yzde 12 idi.48
48 http://www.argemar.com/myogurt.htm
Normalde bir yourdun 100 gramnda 4-5 gram kadar eker varken bu
yourtlarda 16-18 gram eker var. Maalesef birok ocuk hekimi bebeklere bu
ekerli yourtlar yemelerini neriyorlar. Hekimlerin ou bu yourtlarn
aslnda ok ekerli olduunu kabul ediyorlar ama yksek kalsiyum ieriini
ne srerek bu yourtlarn yenmesini tevik ediyorlar.
Hatta bir st firmas ok sayda ocuk hekiminin muayenehanelerine kk
buzdolaplar koyarak ilerini ekerli yourtla dolduruyor. Hekim bu
buzdolabndaki kk yourtlar ocuklara parasz datyor (tpk uyuturucu
satclarnn insanlar altrmak iin balangta uyuturucuyu bedava
vermeleri gibi). Bu yourtlarn ambalajlar da cicili bicili. ocuklarn ok
dikkatini ekiyor. Yani ocuklar kandryprlar.
Bunlar yiyen ocuklar eker bamls oluyor ve sebze-meyve yemiyorlar.
Yediklerinin ou unlu ve ekerli gdalar ve abur cuburlar oluyor. Bylece
gerekli vitamin, mineral ve lifleri alamyorlar. Peki sonra ne oluyor. Gelsin di
rkleri, ortodontik bozukluklar, hiperaktivite, otizm, diyabet, alerjik
hastalklar, sk enfeksiyonlar

Soya

Soya salkl bir yiyecek mi? Son yllarda medyada kan krmz etten
daha ucuz ve salkl et, alerji yapmayan st, kanserden koruyan
yiyecek, ucuz protein kayna, anne stnden daha iyi bebek
mamas gibi haberlere bakarsak soya st, soya ya, soya protein tozu,
soya peyniri, soya fst, velhasl soyal tm rnler ok faydalym.
Hatta taklit soya et, sucuk, sosis gibi arkteri rnleri bile yapld.
stelik ok da ucuz. Uzakdoulularn uzun mrl olmalarn soyaya
balyorlar.

Gerekten de Uzakdouda, zellikle eski in uygarlklarnda soyaya ok

deer verilmi. Hatta inde Chou hanedanl dneminde soya fasulyesi;
avdar, buday, dar ve pirin ile birlikte 5 kutsal tahldan biri olarak kabul
ediliyormu.
Daha erken dneme ait gravrler soyann bir yiyecek olarak deil bir
mnavebe bitkisi (azot kayna) olarak kullanldn ve ancak ktlk
zamanlarnda, dier yiyecekler zor bulunduu iin yenildiini gstermekte.
Soyann bolluk zamanlarnda da bir yiyecek olarak kullanlmas Chou
hanedannn son dnemlerinde (M.. 1134 - 246) ancak fermantasyon
tekniklerinin bulunmasndan sonra mmkn olmutur ama yine de hibir zaman
ana yiyecek olmamtr.49
49 Katz SH. Food and Biocultural Evolution: A Model for the Investigation of Modern Nutritional
Problems. Nutritional Anthropology, Alan R. Liss Inc., 1987, p 50.
Son iki bin sene ierisinde ise soya Uzakdouda ancak fermente edildikten
sonra tketilmi. Fermentasyon uygulanan soyal gdalar mizo, soya sosu, tofu
ve tempeh gibi birka eit gdadan ibaret. Fermantasyon ok nemli, nk bu
srada soyann btn olumsuz zellikleri minimale inmekte.

Peki fermente edilmemi soyann ne gibi zararlar var?

Mesela soya protein sindirimini salayan tripsin enziminin etkisini bozuyor.

Ayrca ierdii fitatlar kalsiyum, demir ve inko gibi hayati minerallerin
barsaktan kana gemesini azaltyor. Soyann dier zararlar arasnda D
vitamini eksiklii, osteoporoz, hazmszlk, alerji, baklk yetersizlii, tiroit
hastalklar, bunama, ksrlk, kanser ve kalp kas hastal da var.
Fermantasyon soyann yukarda saydmz birok toksik etkisini gidermekte.
Ama piyasada satlan ve yzlerce yiyecein iinde bulunan soyann (soya st,
soya yourdu, soya peyniri, soya dondurmas, soya proteininden yaplm
salam, sosis gibi et eitleri) ou fermente deil. Halbuki inliler, Koreliler,
Vietnamllar ve Japonlar bizlerin sand gibi hibir zaman soyadan yaplan
peynirler, soyal tatllar, soya stleri ya da taklit soya arkteri etleri
tketmiyorlar.50
50 Serkan Yimsel. Doru Beslenmeyle lgili Yanl Bildiklerimiz. Hayykitap, stanbul 2006.
Soya proteini izolat retimi yaplrken eklenen ya da yapm srasnda
oluan nitritler, lizinoalanin, alminyum, mono-sodyum-glutamat (MSG) ve
flor bileikleri gibi eitli toksinler var. Bunlardan nitritler ve flor
kanserojendir. Halbuki geleneksel fermente soyada bu toksinlerin hibiri yok.
Aslnda gnmzde inde tketilen soya miktar gda sanayicilerinin
abartt gibi fazla deil. Mesela 1998de yaynlanan bir aratrmaya gre
gnlk soya proteini tketimi iki tatl kandan daha az (erkekler iin 8 gram,
kadnlar iin 7 gram). nl Cornell in almasna gre indeki baklagil
tketimi 0 ile 58 gram arasnda deimekte (ortalama 12 gram). Yine 1930
ylnda yaplan bir aratrmaya gre inlilerin diyetinde domuz eti toplam
kalorinin yzde 65ini olutururken soyann buradaki pay sadece yzde 1.5tir.
Hlbuki Amerikan hkmetinin kalp-damar hastalklarndan korunmak iin
halka tavsiye ettii gnlk en az yenilmesi gereken soya miktar bunun
neredeyse 3 misli.51
51 Nagata C, Takatsuka N, Yoko Kurisu Y, Hiroyuki Shimizu H. Decreased Serum Total Cholesterol
Concentration Is Associated with High Intake of Soy Products in Japanese Men and Women J Nutr 1998;
128:209-213.
Gnmzde insanlar ne kadar soya yediklerinin de farknda deiller. nk
herhangi bir markete gittiimizde raftan aldmz birok paket gdann (salam,
sosis, sucuk, kfte, hazr et sular, hazr orbalar, hazr salata soslar, paket
cipsler, paket biskviler, paket ikolatalar vs.) ierisinde soya ya da soya ya
var.

Fermente edilmemi soya kansere neden oluyor dediniz. Halbuki basnda

hep soyann kansere kar koruyucu olduu yazlp iziliyor?

Gda sanayicileri ve birok bilim adam meme, prostat ve kaln barsak gibi
kanserlerin Uzakdou Asya lkelerinde daha az grlmesini bu lkelerdeki
fazla soya tketimine balamaktalar. Bu iddiay savunanlar soyann kanserden
nleyici etkisini ierdii izoflavon adl bileiklerin zayf strojen etkisine
balamaktalar. Gerekten de soya izoflovanlar belli miktarlarda
tketildiklerinde vcutta yaplan strojenlerin gl etkilerini zayflatarak
meme ve dlyata kanserlerinin tehlikesini azaltabiliyorlar.
 Halbuki Uzakdou lkelerinde yemek borusu, mide, tiroit, pankreas ve
karacier kanserleri de daha fazla grlmekte. Soya tketiminin baz kanserleri
azaltrken bazlarn artrmasn izah etmek g. Bu paradoks bahsedilen
lkelerdeki dier beslenme gelenekleri (ar tuz, ttsleme) ile ilikili
olabilir.
1994 ylnda Mark Messinann yapt bir meta analize gre 26 hayvan
almasnn yzde 65inde soyann kansere kar koruyucu olduu;
dierlerinde ise etkisiz olduu ya da kansere yol at saptanm.52 Ayn
aratrcya gre insan almalarnn sonular ise daha da belirsizdir. Bu
almalarn bazlarnda soya tketimi ile kanser olasl arasnda ters bir
orant saptanrken, almalarn ounda byle bir iliki bulunmam, hata
soyann kansere yol at belirlenmi.
52 Messina MJ, Persky V, Setchell KD, Barnes S. Soy intake and cancer risk: a review of the in vitro and
in vivo data. Nutr Cancer. 1994;21(2):113-31.
Son on ylda yaplan birok alma ilenmi soyadan zengin gda ile
beslenmenin meme, mide, kaln barsak ve uterus kanserlerine kar koruyucu
olmadn; hatta bu organlardaki kanserleri arttrdn gstermekte.
Soyann ierdii bitkisel strojenler fazla tketilirse baz kanserleri nledii
gibi bazlarna sebep de olabilir. Yani, soya kanseri nler iddias ok doru
deil, ar tketim halinde kanser tehlikesi yaratabilir soya. Dikkat etmek
lazm.
Aslnda sorun tketilen soyann fermente olup olmad. Bilindii gibi
Uzakdoulular soyann geleneksel fermente ekillerini tketirler. Halbuki Bat
dnyasnda geleneksel soyal yiyecekler yerine, ilenmi soyal yiyecekler
yenir. Birok tketici salam, sosis, kyma, sucuk, pastrma gibi et rnlerinden
bilmeden fazla miktarda soya alabilir. Soya iin belirlenen bir dozun olmamas
tehlikeyi byk lde artrmakta.
Aratrclar soyal mama ile beslenen yedi bebekteki strojen dzeylerinin
adet dnemleri olan erikin kadnlarn kanlarndaki strojen dzeylerine
eritiini gstermiler.53
53 Setchell KDR, Zimmer-Nechemias L, Cai J et al. Exposure of infants to phyto-estrogens from soy-
based infant formula. Lancet. 1997:350: 23-7.
Sadece soyal mama ile beslenen bebeklerin aldklar strojen miktar vcut
arlna gre ayarlandnda en az 5 doum kontrol hapna karlk
gelmekte.54 Son yllarda kz ocuklarnn ok erken yata ergenlie
girmelerinde soyann pay az deil.
54 Irvine C, Fitzpatrick M, Robertson I, Woodhams D. The Potential Adverse Effects of Soybean
Phytoestrogens in Infant Feeding, N Z Med J. 1995:24;108(1000):208-9.
Soyal mama ile beslenen maymunlarn testosteronlarnn yzde 70 daha
dk olduu da gsterilmi.55 Herhalde gen Uzakdoulu rahiplerin cinsel
isteklerini bastrmak iin soya yemeleri bu yzden. Son yllarda erkek
ocuklarda grlen meme bymesinin (jinekomasti) de sorumlusu olarak
bitkisel strojen kayna soyal gdalarn ar tketilmesi gsterilmekte.
55 Sharpe RM. Infant feeding with soy formula milk: effects on the testis and on blood testosterone levels
in marmoset monkeys during the period of neonatal testicular activity. Hum Reprod 2002 Jul;17(7):1692-
703.

Vejetaryen beslenme,
krmz et

Baz tbbi evreler vejetaryen beslenme eklinin son derece salkl

olduunu sylyorlar. Krmz et kesinlikle yenmemeli diyorlar. Ama siz
vejetaryen diyete karsnz. Neden?

Vejetaryen beslenme tarz, bol taze sebze ve meyve yenildii iin son derece
faydal. Ama salkl bir yaam iin hi de yeterli deil, hatta zararl.
Vejetaryen diyetin hayvani gdalara gre en nemli eksii esansiyel (elzem)
amino asitlerden genel olarak daha fakir olmas. Elzem amino asitler
vcudumuzda yaplamadklar iin mutlaka diyetle alnmalar gerekiyor.
Geri baklagiller gibi amino asitlerden zengin bitkisel kaynaklar da var, ama
bunlarn tam olarak hayvani gdalarn yerini tutmas zor. Baklagiller kkrtl
amino asitlerden fakir, ayrca birok baklagil sl ileme tabi tutulduunda lizin
adl elzem amino asit de byk lde azalyor. Tabii ok iyi yemek
kombinasyonlar ile salkl bir esansiyel amino asit tketimi salanabilir.
Ama bu biraz da eksper ii.
Yumurta ve st rn yiyen vejetaryenlerin (laktoovovejetaryenler) ileri
nispeten biraz daha kolay. Eer bunlar mandra st ve ky yumurtas
bulabiliyorlarsa nemli bir salk sorunu yaamyorlar. stne stlk taze
sebze ve meyvenin salad besin eleri ile yaam sreleri ve kaliteleri de
artyor. Ama ciddi bir sorun var, ehirlerde nerdeyse hi ky tavuu,
yumurtas, mandra st bulmak mmkn deil. Mevcut UHTli homojenize
stlerin ve iftlik yumurtalarnn amino asit, vitamin, mineral, omega-3
ierikleri son derece dk.
Vejetaryenizmin en nemli zararlarndan biri de B12 vitamini yetersizlii.
nk hibir bitkisel besin B12 vitamini iermiyor. Birok vejetaryen bunun
farknda ve bu kadar kusur kad kznda da olur diyorlar. B12 vitamini
eksiklii gelimesin diye st iilmesini, peynir ya da yumurta yenmesini, ya da
B12 vitamini inesi yaplmasn neriyorlar.
Trkiyede son yllarda ok ciddi bir B12 vitamini eksiklii sorunu var.
Daha nceki yllarda son derece dk olan B12 vitamini eksiklii oran, son
dnemde yzde 10larn zerine kt. B12 eksiklii kalbinizi, kannz olduu
gibi beyninizi de etkiler. Erken bunama, Alzheimer ve konsantrasyon zaaf gibi
sorunlara neden olabilir. Kadnlar ocuk dourduklar zaman bebeklere de bu
eksiklik geiyor ve bebeklerde ciddi beyin hasarlar oluyor.

nekler ve keiler de vejetaryen ama onlarda B12 vitamini eksiklii

grlmyor?
 Aslnda insan dahil btn memelilerin kalnbarsanda bulunan bakteriler,
o memelinin B12 vitamini ihtiyacn karlayacak miktarda B12 vitamini
sentezlerler. Peki neden sadece insanlar ihtiyalarn karlamak iin hayvani
gdalara mahkumlar? Nedeni u. Maymun-insan ortak atasndan ayrlan insan,
milyonlarca yl o kadar ok hayvani gda yemitir ki, bakterilerin kaln
barsakta yapt B12 vitaminine ihtiyac kalmamtr. Evrimde canlnn
genetik ykn azaltmak amac ile zaman zaman baz genlerin aktivitesi
azalmtr. Bu nedenle insanda B12 vitamininin emilimini salayan reseptr
kaln deil, ince barsakta bulunur.
Bu nedenle ince barsaktan daha sonra gelen kaln barsakta sentezlenen
B12 vitamini orada reseptr bulunmad iin, emilemez ve dk ile atlr.
Maymun, inek ve kei gibi otobur hayvanlarn B12 vitamini reseptrleri ise
kaln barsaktadr ve barsakta sentezlenen vitaminden faydalanabilirler.
ran ve Hindistanda byk lde vejetaryen yaayan baz etnik topluluklar,
dier hayvanlarn olduu gibi kendi dklarn da gbre olarak kullanrlar ve
yetien sebzeleri ykamadan yerler. Bu nedenle bahsedilen topluluklarda B12
vitamini eksiklii daha nadir ve hafif olmakta.
Yine nemli bir konu da omega-3 eksikliidir. Keten tohumu, ceviz, semizotu
omega-3 asndan nispeten zengin bitkisel kaynaklar ama bunlarn aktif
omega-3 ya asitlerine dnmesi ok da kolay deil. Yine son yllarda msr,
ayiei, pamuk ve margarin gibi omega-6 ya asitlerinden zengin sanayi tipi
gdalarn ar tketilmesi nedeniyle normalde 4:1den yksek olmamas
gereken omega-6 / omega-3 oran 50:1 gibi oranlara kmtr. Halbuki
hayvani yalar omega-3 asndan zengindirler. Geri son yllarda et-st-
yumurta reten hayvanlarn yeil alanda doal olarak beslenmemesi,
bnyelerindeki omega-3 miktarn ciddi bir ekilde azaltt. stelik tutulan
balk miktar da baya azald. Bu nedenle mera hayvancln ve balkl
tevik etmek ve omega-3 (balkya) takviyeleri almak art.

Birok hekim ve diyet uzman kalp hastalklarna sebep olabileceinden

krmz et tketiminin azaltlmas gerektiini sylyorlar. ou insan da bu
korkuyla bir yatan sonra krmz et veya sakatat yemez oluyor. Sadece
tavuk eti veya hindi eti ile piiriyor yemeklerini. Bu ne kadar doru?
 Krmz et tabusu yakn zamanlarda olutu. Doymu ya ve kolesterolden
zengin olmas nedeni ile et yiyenlerde daha ok kalp hastal olduu iddia
ediliyor ki syleimizin bir blmnde bunun hi de doru olmadn
belirtmitik.

Peki krmz et kanser yapar m? Bunu da iddia edenler var nk.

Hem evet, hem hayr. Bu durum etin nitelii, ilenme tarz ve yannda yenilen
dier yiyeceklerle ok ilikili. Bu nedenle baz aratrmalarda et yiyenlerde
daha fazla kanser grlrken, bazlarnda da daha az kanser grlmektedir.
Mesela bir aratrmada yalar 16-89 arasnda deien 76,172 erkek ve
kadn ortalama 10 yl izlenmi. Bunlardan 27,808i vejetaryen imi.
almann sonunda 8330 lm olmu, fakat krmz et yiyen ve yemeyenler
arasnda kanserden lm bakmndan bir farkllk bulunmam.56
56 Key TJ, Fraser GE, Thorogood M et al. Mortality in vegetarians and non-vegetarians: a collaborative
analysis of 8300 deaths among 76,000 men and women in five prospective studies. Public Health Nutr.
1998;1(1):33-41.
nsanlar en az 5 milyon yldr et yiyor. Tarm ncesi dnemde (10 bin yl
nce) insanlar gnmzdekine gre en az 2-3 kat daha fazla krmz et
tketmelerine ramen, fosil incelemelerine gre daha az kansere maruz
kalmlar. Bu incelemelere gre tarm dnemine getikten sonra kanser ortaya
km. Ama son yzyla gelince adeta bir patlama yaanm.

Peki bu bulgulara ramen neden baz aratrmalarda krmz etin kanser

sebebi olduu sonucu kyor?

Bu elikiyi zmek iin yaplan almalardan birinde, gerekten de fazla

domuz pastrmas yiyenlerde daha fazla mesane kanseri olduu saptanm. Ama
kanser olanlarn byk ounluunun yedii domuz pastrmalarnn ou rafine
edilmi rnler. Geleneksel et rnleri ile kanser arasnda ise byle bir iliki
saptanmam.57
57 Michaud DS, Holick CN, Giovannucci E, Stampfer MJ. Meat intake and bladder cancer risk in 2
prospective cohort studies. Am J Clin Nutr. 2006;84(5):1177-83.
Nitrat ve nitritler zellikle sucuk, sosis, salam ve pastrma gibi ilenmi et
rnleri ve balkta koruyucu, renklendirici, lezzet arttrc ve mikrobiyal
stabiliteyi kontrol amacyla yaygn olarak kullanlmakta. Nitrozamine dnen
nitritlerin hayvan modellerinde mesane kanserine yol at biliniyor.
Bir baka sorun da birok krmz et rn iine kanserojen soya
katlmasdr. Soyann modern ilenme yntemleri de nitrat miktarn
artrmaktada. Mizo, soya sosu, tofu ve tempeh gibi geleneksel fermente soya
rnlerinde ise kanser riski yok.
Ne yapmal?
Biz saf vejetaryenlii yani veganl kesinlikle nermiyoruz. Hi hayvansal
gda yemeyen insanlarda B12 vitamini, taurin, omega-3, karnitin ve koenzim
Q-10 gibi nemli besi unsurlarnn eksiklii oluabilecei iin bunlarn
mutlaka takviye edilmesi gerekiyor. Aksi halde saf vejetaryenlerin uzun
yaamas mmkn deil.
Laktoovovejetaryenler tkettikleri st rnleri ve yumurtann organik
olmasna dikkat ederlerse fazla bir sorun yaamazlar. Ama unlu ve ekerli
gdalar fazla tketmemeleri art ile.
Biz sadece et yiyin demiyoruz. Mutlaka ot (taze sebze-meyve) da yememiz
lazm. Yzde 70 insann vcut yaps etil tipli. Bu tipteki kiilerin, sebze-
meyve yemekle birlikte et arlkl beslenmesi art. Otul tipli olanlar (yzde
20) ise eti de ihmal etmeden sebze-meyve arlkl olarak beslenmelidirler.
zde 10 insan ise hepildir. Hibir insan metabolik tipinin dnda beslenmeye
zorlanmamaldr.
Et konusunda kendinizi kstlamanza gerek yok. stediiniz kadar yumurta da
yiyebilirsiniz (gnde 2-3 tane). Yumurtann ok sayda hastala faydas vardr,
bunlarn banda da kalp hastal geliyor!
Ete meraklysanz, kalitesine de nem verin. Yeillik yiyen, doal ortamda
byyen hayvanlarn etini almaya zen gsterin. Biz krmz ette miktar
kstlanmasna karyz, istediiniz kadar yiyebilirsiniz.
Geleneksel usuller ile yaplm sucuk, kavurma, pastrma serbesttir. Katk
maddelerinden dolay salam ve sosis gibi sanayi tipi et rnleri tketilmemeli.
 Sakatat (bbrek, yrek, kokore, ikembe, uykuluk) krmz etten daha
yararldr. Fakat hastalkl olmamasna dikkat edilmeli.
Balk yerken ise, ar metal zehirlenmesi riskini azaltmak iin kk (yavru)
ve yzeyde yaayan balklar seilmeli. iftlik balklar ise tercih edilmemeli.

Tavuk eti

Tavuk eti konusunda ne dnyorsunuz? Salkl m?

Ky tavuu ise evet, ama iftlik tavuu iin ayn eyi syleyemeyeceim.

Neden? Birok uzman ok salkl diyor.

Onlar ya ne dediklerini bilmiyorlar ya da tamamen tamamen duygusallar!
Biliyorsunuz ar rekabet dolaysyla tavukuluk sektr masraflarn ksmaya
balad. Hayvanlar ok dar ve skk ortamlarda tutarak ikence
yapyorlar.58 Dar ortamda birbirlerini gagalamamalar iin gagalar kesiliyor,
hzl bysnler diye hormon ineleri yaplyor, yemlere zel katklar konuyor.
Hibirinin aya topraa dememi, gn yz grmemiler. nlerindeki
yryen bant zerinden akp giden yemi uyumadan, srekli yemeleri ve hzla
irilemelerini salamak iin, hayvanlar parlak spot klar altnda srekli
gndz ortamnda tutuluyor.
58 Ahmet rs . Tavuklarn ruhsal dengesi bozuldu. http://www.sabah.com.tr/cp/paz00-102.html
Skk yaam hayvanlarn sk hastalanmasna neden olduundan
antibiyotikler kullanlyor (bu resmen yasak deil).
Hastalkl bu hayvanlarn dklar da nemli bir evre sal konusu.
Kullanlan antibiyotikler ile diren kazanan mikroplar toprak yolu ile evre
sularna karyor.
Geri lkemizde hormon kullanmak yasak ve firmalar hormon
kullanmadklarn iddia ediyorlar ama denetimler yetersiz, olanlar da aibeli.
nk bu tavuklar ne yaplyorsa, be haftada iinde kesime hazr hale geliyor.
Mesela normalde doal ortamnda yaayan bir tavuun 1 kilo 700 grama
ulamas iin ortalama 20 hafta gemesi gerekirken iftlik tavuklarnda bu
sre 9 haftaya iniyor.
Tavuklara verilen toksin, hormon ve antibiyotiklerin etkilerinin neler olaca
iyi bilinmiyor. Ama bunlarn zararl olma olaslklar ok yksek. Firmalar
kartlarndan bu iddialar ispatlamalarn istiyorlar. Ama hayvanlar doal
ortamndan uzaklatran onlar. Suni ekilde yetitirdikleri hayvanlarn gvenli
olduunu esas onlar kantlamak zorundalar.

Ku gribi salgn ky tavukuluunu batrd, deil mi?

Birka yl nce yeterli nlem alnmad iin felakete dnen ku gribi

salgn ky tavukuluunu bitirdi.
Yetkililer Biz zamannda nlem almadmz iin hastalk yayld
diyemedikleri iin tavuklarn hemen hepsini (hastalkl-hastalksz) ayrmsz
bir biimde ldrdler, itlaf ettiler.
Medyada eitli akademisyenler, uzmanlar vatandaa entegre tesislerde
retilen tavuklar tketmenin uygun/doru olacan tlediler. Hatta
aratrmac gazetecilerimizden biri para almadan tavuk firmalarnn
reklamlarna kt, sadece halkn sal iin! Bu durum milyonlarca kylnn
gelir kaybna ve beslenme yetersizliine neden oldu. Jandarma kaak
kmesleri takibe ald. Geliri azalan kylnn ehre g hzland.
Abdullah Aysunun dedii gibi, bir kesime ret, bir kesime sen retme,
pazar ol! deme hakk olmad gibi, bu durum eitlik hakkna/ilkesine de
aykr.59 Bir de utanmadan kyl efendimizdir diyoruz.
59 Abdullah Aysu. Cumhuriyet-Tarm ve Hayvanclk 14.02.2006
ncelikle hastaln yaylmasn engellemek iin ku konaklama alanlar olan
deltalar, gllerin evresi kanatllardan arndrlmalyd. Kanatllardan
arndrlm bir erit oluturulsa ve bu eritlere yakn blgelerde serbest
gezinen tavuklar iin belli sreler kapatlacaklar kafes tel blmeler yaplsa
idi sorun hi de bymeyecekti.
Trkiye kylsnn salkl tavuk eti ve yumurtas ile beslenme ve bu
yetitiricilikten geimini salama hakk vardr.
Ayrca Trkiyede yaayan tm insanlarn salkl, gvenilir, srekli beyaz et
tketme ihtiyac ve hakk da var. Hkmetlerin grevi de bunu salamak, tavuk
itlaf yapmak deil.

Meatrix60 isimli bir izgi film bile yapld iftlik hayvancln anlatan.
iftlik tavuunun salmz zerine ne gibi etkileri var?

60 http://www.themeatrix.com/intl/turkish/
iftlik tavuklar gerekli vitamin ve mineralleri alamadan bytlrler.
iftlik tavuklarn yiyenlerde bu vitamin ve minerallerin eksiklikleri
grlebilir. Hele sadece paket gda yiyenlerde bu tehlike daha da byk.
Eelenen tavuklar solucan ve yeil ot da yedikleri iin etleri omega-3
bakmndan zengindir. Yemlenen tavuklarda ise genellikle omega-6lar
baskndr. Daha nce de sylediim gibi, omega-6/omega-3 orannn ar
artmas birok mzmin hastala neden olur.
imdi iflas etmi olan Mudurnu Tavukuluk, yllar nce kimlik kartl ky
tavuu adyla bugnknden daha lezzetli iri bir ky tavuunu piyasaya
sunmutu. Ama tketiciye bu pahal tavuu almas gerektii iyi anlatlamadan
tavuk piyasadan kalkt.
Ky tavuunu iftlik tavuundan nasl ayrt edebiliriz?

iftlik tavuklar karbohidrattan zengin bir diyet ile beslendikleri iin

diyabetiktirler. Bu beslenme tarz onlar yal yapar. Yal tavuk ise abuk
pier. Ky tavuu ise ancak saatlerce kaynadktan sonra pier.

Su

Suyun hayatmzdaki yeri byk, deil mi?

Kesinlikle. Su salkl yaamak iin zorunlu gdalarn banda geliyor.

Yemek yemeden haftalarca yaayabiliyoruz ama su imeden birka gnden
fazla yaamamz mmkn deil! Yetikin bir erkein vcut arlnn yzde
60 su. Evet inanlr gibi deil ama kat grnmelerine karn insanlarn
yarsndan fazlas su. ocuklar ise daha sulu; onlarn vcutlarnn yzde 65-
80i su; ya ne kadar kkse su oran da o kadar ykseliyor. nsanlar vcut
suyunun yzde 10unu kaybettiklerinde yaamlar tehlikeye giriyor, yzde
20sini kaybettiklerinde ise lm kanlmaz oluyor.
Vcutta suyun ok sayda grevi var: Enerji olumas, byme ve ypranan
dokularn onarm iin protein sentezlenmesi, harcanmayan enerjinin ya
olarak depolanmas ve metabolizma sonucu oluan zararl atklarn suyla dar
atlmas gibi.
Bir insann susuzluk hissi ile su ihtiyacn ayarlayabilecei dncesi,
ocukluk a iin doru olsa da dier yalar iin geerli deildir. Susuzluk
hisleri nemli lde kreldii iin yallarn farkna varmadan susuz kalma
tehlikeleri byk. Birok yalnn yksek olan tansiyonu yeterli su itikten
sonra dmekte.
Ama, biroumuzun yeteri kadar su imedii ak. Bu nedenle vcudumuz
tam anlam ile grevlerini yerine getirmiyor ve eitli kronik hastalklar ortaya
kyor. ran asll ABDde yaayan Dr. Fereydoon Batmanghelidj (Feridun
Batmangeli) Hasta Deil, Susuzsunuz kitabnda61 tm hastalklarda en
nemli nedenin, vcudun susuz kalmas olduunu sylyor. Bu bilim adamna
gre doru su tketimi ile nerdeyse btn hastalklara kar korunabilmek
mmkn. Maalesef hekimlerin ok az kronik hastalklar ile tketilen svnn
azl arasnda iliki kuruyor.
61 Batmanghelidj F. Water Cures: Drugs Kill, Global Health Solutions, 2003
Dr. Fereydoon Batmanghelidjin hikayesi ok ilgin. Batmanghelidj ran
slam Devrimi srasnda 1979 ylnda 2 yl 7 ay hapis yatyor. Hapishanedeki
ilk gnlerinde iddetli kvrandrc lser ars olan hastaya hi ila olmad
iin iki su barda su veriyor. Ar 8 dakika iinde geiyor. Daha sonra hastas
3 saatte bir 500 ml (1 kk pet ie ya da 2 byk su barda) su imeye
devam ediyor. Akut dnem getikten sonra hastaya yemekten yarm saat nce
250 cc yemekten 2.5 saat sonra 250 cc, ve aralarda istedii kadar su imesini
neriyor. Hasta yllarca mide ars ekmiyor.
Batmanghelidj ilk hastadan sonra hapisten kt 1982 ylna kadar 3
binden fazla peptik lserli mahkumu sadece suyla tedavi ediyor. Hatta
aratrmalarn tamamlamak iin erken tahliye teklifini kabul etmiyor. Fazladan
birka ay daha hapishanede kalarak almalarn tamamlyor.62
62 Batmanghelidj F. A new and natural method of treatment of peptic ulcer disease. J Clin Gastroenterol.
1983;5(3):203-5.

Bazen gazetelerde gnde en az iki litre su iin diye haberler kyor,

bazen de ok su imek zararl, ne kadar susuyorsanz o kadar iin diye.
Kime inanacamz ardk
 nsan ne kadar susuyorsa o kadar su imeli nermesi ilk bakta ok
mantkl geliyor. Ama durum grnd gibi deil. Sadece hayat
srdrebilecek kadar su imek salkl bir yaam iin yeterli deil. Birok
insan yeterli sv aldn dnyor, ama bu doru deil. nk alkol, gazoz,
kola, ekerli meyve sular gibi merubatlarla sv alnmasna ramen bunlar
sv kaybna yol ayorlar.
Eer yeteri kadar su imiyorsanz ya da su yerine ekerli scak iecekler
(kahve, ay), gazoz, kola, meyve sular, enerji iecekleri ve bira gibi su
kaybettiren osmotik yk fazla svlar iiyorsanz kronik susuzlua maruz
kalyorsunuz. Bu tip iecekler dudak kuruluunuzu geirdii iin susuzluu
hissedemiyorsunuz. Ar meguliyet srasnda da insan susuzluunu
unutabiliyor.
Ya da ok nemli. nsanlar yalandka susuzluk merkezleri duyarlln
kaybediyor. Mesela birok yal serum taklacak kadar ar su kayb olmasna
ramen kendisini susam hissetmiyor.
Vcudumuz susuz kaldnda beyin hcrelerini susuz brakmamak iin her
trl tedbire bavuruyor. Ama beyne yeterli kan gndermek. Beyin
vcudumuzun yzde 5 kadarn oluturur, fakat ald kan bunun 4 katdr
(yzde 20). Beyin en yksek enerjiye ihtiya olan organmz. Beyin enerjisini
sadece glkozdan almyor. Beyin hcrelerinin oluturduu hidroelektrik enerji
de nemli bir kaynak. Su tketiminin azalmas beyinin enerjisini de azaltyor.
Beyne az kan gitmesini nlemek iin vcudumuz merkezden uzak uzuvlarmzn
(kollar, bacaklar) damarlarn, bbrek damarlarn ve akcier damarlarn
bztryor. Beynin su ihtiyac karlanrken bu blgelere daha az su (kan)
gidiyor.
Bu durumda eer yeterli sv almazsanz vcudunuz histamin salgsn
artryor. Histamin akcier damarlarn ve uzuvlarmzdaki damarlar bzerek
sv kaybn nlyor. Bylece beyne daha fazla kan gitmesini salyor. Fakat
bunun karlnda histamin mide asit salgsn artryor, nefes daralmas
yapyor, tansiyonunuzu ykseltiyor. Eer histamin kart ilalar kullanlrsa
nefes darl azalyor, mide asidi azalyor, tansiyonunuz dyor fakat bu
durumda da beyne daha az kan gidiyor.
Histamin ve susuzluk (dehidratasyon) srasnda artan dier kimyasal
maddeler arya neden oluyorlar. Bu arlar romatizma, migren, mide ars,
kalp ars, fibromiyalji ve bel ars gibi klklarda karmza kabiliyor. Su
ierek bu arlardan kurtulabiliyorsunuz. Ar kesicilerin bu arlara fazla bir
faydas yok, ayrca zararl da olabiliyor. Yapacanz ey, aksakl ortadan
kaldrmak; yani su ierek susuzluklarn gidermek. nsanlar her ne kadar
canlarn yaksa da arnn vcudun kendisini koruma mekanizmas olduunu
unutmamal.
Dehidratasyon (susuzluk) uyuukluk, depresyon, fke, huzursuzluk,
fibromiyalji ve yorgunlua sebep oluyor. Vcut suyunun yzde 2 orannda
dmesi bile ksa dnem hafzay bozuyor.
Amerikallarn yzde 75i kronik olarak dehidrate (yani susuz). Hele yzde
37sinde susuzluk hissi o kadar zayftr ki, bu alk hissi ile kartrlyor. Bu
ahslar yeteri kadar su ierlerse zayflyorlar. En hafif dehidratasyon bile
kiinin metabolizmasn yzde 3-5 arasnda yavalatyor. Bir bardak su gece
yars ackmalarn yzde 100e yakn azaltyor.
Vcut susuz kalmak gibi bir strese maruz kaldnda adrenalin, endorfinler,
kortizon, prolaktin, vazopressin ve Renin-Anjiotensin (RA) gibi gl
hormonlar salglyor. rnein endorfinler (i morfinler) arya tahammlnz
artrr. Kortizon enerji depolarnz boaltr, kan ekerini ykseltir. Bylece
eker hastalna yakalanmanza yatknlk salar.
Beynin su miktar azalnca, hipofizin salglad vasopressin damarlar
daraltr. Bylece susuz kalan hcrelere daha fazla su girer. Bu srada kan
basnc ykselir. Bu nedenle dehidrate kiilerde hipertansiyon sktr. Safra
ta oluumu da byk lde dehidratasyona baldr.
Alkoll iecekler vazopressin salgsn azaltarak hcresel dehidratasyona
neden olurlar. Ar iki iilirse ciddi hcresel dehidratasyon grlr. Kronik
alkolizmde srekli artan endorfinler tutkunluk yapar.
Susuz kalndnda aktive olan renin-anjiyotensin sistemi vcutta azalm
olan suyun korunmasna alr. Bbrek damarlar bzerek suyu tutar;
iemenizi azaltr. Renin-anjiyotensin sistemi ayn zamanda sodyumu tutar ki, bu
durum suyun tutulmasna yardm eder. Su iilmedii srece kan basnc yksek
kalr ve damara zarar verir. Hastann tansiyonu ykselir, nefes darl artar. Bu
kiilerin su itike yksek olan tansiyonlar der.
Hipertansiyon ve idrarn bbreklerde tutulmas bbrek hasar ve yetersizlii
yapabilir. Klasik tedavide verilen diretikler ve tuz kstlamas bu mekanizma
dnldnde ciddi sakncalara sahiptir.
Su imede snr nedir?

Erikin bir kii iin gnde 1.5-2 litre kadar. Fakat meyve sular, gazl
merubat, ay gibi svlar su yerine saylmamal. nk bunlarn az ya da ok
idrar sktrc etkileri var. nsanlar her gn itikleri suyu hesaplamazlar.
Bizce en iyi snr idrarn koyu olmamas, ak renkte olacak kadar su
tketilmesi.
Scakta uzun saatler boyunca arazide kalmak ya da yrmek zorunda kalanlar
tabii ki 4-5 litre su iebilirler. Fakat bu kiiler tuz kaybn karlamak iin bu
srada tuzlu gdalar tketmelidirler (tuzlu ayran gibi).
Tabii bu arada tansiyon drme amac ile yal kiilere tuzsuz diyet
verilirken de dikkatli olunmal. Yksek olan tansiyon deceine, tam tersi
tansiyon ykselebilir. Belki bu gibi durumlarda kandaki tuz (sodyum)
dzeylerini kontrol etmek en iyisi.
inliler, 40 yandan sonra oda scaklndan daha souk olan su ya da
baka bir eyin bedene alnmamas gerektiine inanyorlar. inlilere gre
souk iecekler itiiniz veya souk besinler yediiniz zaman i
organlarnz daha fazla bzlyor. Kan dolamnda azalmaya neden oluyor,
mide, ba ve eklem arlar artyor, nefesiniz daralyor, balgamnz koyuluyor.

Byklerimiz hep tembih ederdi, suyu oturarak i, ayakta ime diye.

Ayakta duran bir insan eer sv gda ierse dorudan doruya
onikiparmakbarsana geer. Eer insan sv gday oturarak ierse bunlar
nce midede birikir, asitle kararak mikroplar lr ve sonra
onikiparmakbarsana geer. Bu durumda oturarak su ime usulne uymakla
insan kolera da dhil, birok bulac hastalktan korunmu olur.

Suyu neyin iinde sakladmz da nemli deil mi? Eskiden kocaman

toprak kaplarda saklanr, buz gibi de serin kalrm su. Bugn plastik
damacanalar veya bidonlar bulunuyor ou evde. Suyumuzu nasl daha
salkl saklarz?
 Eskiden ime suyu olarak daha ok ebeke suyu kullanlrd. ebeke suyu
imeyenler sakalardan cam damacanalar iinde bulunan suyu ierlerdi.
Bakkallarda ise su kk ielerde ya da kk damacanalarda (Hamidiye
suyu gibi) satlrd. Seksenli yllardan sonra anl anl sanayicilerimiz su iine
de el attlar ve plastik pet ie iznini aldlar. htilal yllaryd. Halk bunlarn
tehlikeleri hakknda uyarlmad. Basnda da fazla bir muhalefet olmad. Daha
sonra ebeke sular iyice kirlendi ve iilemez hale geldi. Kk
ambalajlardaki sular ev kullanm iin ok pahal idi. Bunun zerine 18-20
litrelik damacanalar kt.

Peki bu damacana ve pet ielerin ne gibi tehlikeleri var?

Damacana ve pet ielerin hammaddesinde fosgen ad verilen, savalarda

yaygn ekilde kullanlan kimyasal zehirli bir gaz bulunmakta. Yprandnda
ve iinde uzun sre su bekletildiinde, damacanay oluturan plastikteki birok
tehlikeli kimyasal suya karabilmekte. Bu kimyasallar mide, karacier, sinir
sistemi ve akcier dokusunda tahribata yol ayor, kansere neden olabiliyor.
Bu yzden evinize gelen damacanann ypranmam olmasna zen gstermek
gerekiyor. Tabii en iyi yol tekrar eskiye dnmek ve cam damacanalardan su
imek. Hatta iyisi bu suyu evlerde kp iinde dinlendirmek. Ya da plastik
damacanadaki suyu hemen buraya boaltp orada saklamak. Hayal gibi geliyor
ama biraz gayretle niin mmkn olmasn?

Musluk suyunun filtre edilmesi iyi bir zm m? Veya dorudan musluk

suyu kullanlabilir mi?

Meseleye nereden baktnza bal. Suyu filtre ettiinizde ar metaller ve

dier toksik maddeler uzaklatrlrken faydal mineraller de kaybolmakta. Bir
taraftan fayda teki taraftan zarar. nk su sadece H2O deil. inde
salmz iin gerekli onlarca mineral var. En iyisi kaynak suyu imek. Ama
ben otistik, depresif hastalarma mecburen filtre edilmi su imelerini
neriyorum. Bunun nedeni sulardaki ar metaller ve dier toksik maddelerin
sistemik olarak incelenmemesi. Sadece arsenie baklyor. Onu da herkesin
yaptndan emin deilim. are en azndan marka sularnda bu incelemelerin
geni olarak yaplmas.

Vcudun ihtiyac olan suyu alabilmesi iin gereken suyun zellikleri nasl
olmal?

me sular renksiz, berrak, lezzetli olmal. Sudaki bulanklk, mikrobik

kirlenme veya inorganikorganik maddelerin varlndan kaynaklanabilir.
Kolera, salmonella, hepatit gibi mikroplar sudan geerek hastala sebep
olabiliyorlar.
Suyun dezenfeksiyonu iin kullanlan klor miktarnn 1 mg/L civarnda
olmas gerekiyor. Bu miktar amas suyun iiminde rahatszlk veriyor. Sudaki
azotlu maddeler (nitrit, nitrat gibi) maksimum msaade edilebilir
konsantrasyonu amamal. me suyunun temizliinden endie duyuluyorsa
ime suyu mutlaka 3-5 dakika kaynatlp ltldktan sonra kullanlmal.
Yaplan almalarn ounda su klorlamas yaplan blgelerde kanserin
daha fazla grld saptanm. nk klorlu ime sularnda bulunan
trihalometan (THM) mesane kanserine yol aabilmekte. THMnin deri yolu
ile (banyo yapmak, havuza girmek) ya da solunum yolu ile alnmas da ayn
rizikoya sahip.
Canl canl emeden akan suyun tadyla, gnmzde byk maliyetlerle
retilen ve en k bin ylda yok olabilen plastik pet ielerden itiimiz
suyun tadn ve anlamn karlatrnca daha da dnr hale geliyoruz!

Maden suyu faydal m? Maden suyu ve soda ayn eyler mi?

 Toplumda maden suyu ve sodann ayn iecek olduunu sanan pek ok kii
var. Oysa maden suyu ve soda farkl iecekler. Maden suyu, ierdii tm
mineraller ve karbondioksit gaz ile birlikte yeraltndaki atlaklardan yol
bularak yeryzne kyor, yani tamamen doal. Bunlara Avrupa lkelerinde
mineralli su da deniliyor.
Soda ise su ve sudan yaplan ieceklere retim esnasnda karbondioksit gaz
baslmasyla elde edilen ve tamamen yapay olan bir iecek.
Maden suyu zengin mineral ieren bir su. Normal suya gre kyasladmz
zaman ekstradan ierdii zellikle kalsiyum, magnezyum gibi mineraller salk
asndan son derece yararl. Her gn 2-3 su barda, hatta daha fazla
iilebilir. Maden sular sindirimi kolaylatryor, ama sanld gibi zayflatma
zellii yok. Fakat dikkat edilmesi gereken bir nokta var. Kronik bbrek
yetersizlii olan hastalar fazla miktarda maden suyu tketmemeli. nk bazen
maden suyunun ierdii mineral tuzlar fonksiyonlar bozulmu bbreklere
zarar verebilir.
Eskiden maden sular ekerli ve meyveli (boyal!) olarak satlamazd; yasakt
nk. Ama maalesef onlara da izin kt, anl anl bilim (!) insanlarmzn
zorlamas ile. Bylece doal maden sularmz da bozduk elbirlii ile. Boyal
maddelerin zararlarn bir tarafa brakn, bir kere bu tip ekerli maden sular
daha fazla idrara kmamza neden oluyorlar. Yani susuzluumuzu giderelim
derken daha fazla susuz kalyoruz. stelik bunun farknda da olamyoruz ou
kez.
Maden suyunun magnezyum ve kalsiyum gibi minerallerden zengin olmas
kalp krizi ve damar sertliine kar koruyucu. Nitekim magnezyumdan zengin
sularn tketildii blgelerde bu hastalklar daha az grlyor.
Bbreklerinde ta olumu insanlara maden suyu tketmeleri baz hekimlerce
tavsiye edilmiyor. Ama dzenli maden suyu kullananlarda bbrek tann
arttna dair bilimsel bir aratrma yok. Tersine bbrek talarnn nlenmesi,
idrar yolu enfeksiyonlarnn azaltlmasnda faydalar var.

u konutuklarmz ksaca zetlersek, su konusunda nelere dikkat

etmeliyiz?
 Gnde en az 8 bardak (2 litre) su iin. Yiyecek ve merubattaki su buna
dahil deildir. drarnz koyu ise yeteri kadar su imiyorsunuz demektir.
Meyve suyu, merubat, gazoz, bira gibi, ekerli ay gibi svlar youn
karbonhidrat ierikleri nedeni ile su ihtiyacn artrrlar. ekersiz ak ay ve
ksmen de ayran, kefir gibi fermente iecekler, sv ihtiyacn artrmadklar
gibi, bu ihtiyacnz karlarlar.
tiiniz su ar souk olmasn. Oda scaklndaki suyu imek en iyisidir.
Kaynak suyunu iin. lenmi sofra sular kaynak suyu deil, ilenmi kuyu
suyudur. Mecbur kalmadka imeyin. Gerek kaynak sular iiminin
gzelliinden anlalabilir.
ebeke suyunu mmknse imeyin (klorlu!). Klor, mikroplar ldrmek
iin suya konur. Fakat kanser de yapabilir ve suyun tadn bozar. Doal kaynak
suyunun yerini tutmasa da filtre edilmi ebeke suyu iilebilir.
ebeke suyunu musluktan aldktan sonra en az bir saat dinlendirirseniz
kloru uar ve iilebilir.
Sindirim sorununuz varsa yemekle birlikte su imeyin, nk bu su sindirim
svlarn seyrelterek etkilerini azaltr. Yemekten yarm saat nce veya 1 saat
sonra su iebilirsiniz.
Uykudan nce bir ya da iki bardak su iilmelidir.
Maalesef nerdeyse hibir suda sistematik olarak ar metal ve dier
kimyasal toksin taramas yaplmamaktadr.
Alzheimer, depresyon, otizm, hiperaktivite gibi nropsikiatrik hastalklar
olan kiiler suyun iindeki toksik maddelerden emin oluncaya kadar, filtre
edilmi su imelidirler.
imanlk, metabolik sendrom (inslin direnci)

Son yllarda gazete, dergi ve televizyonlarda birok haber veya program

salkl beslenme ile ilgili. Nasl beslenmemiz gerektiiyle ilgili devaml bir
eyler syleniyor. Buna ramen imanlk gittike artyor. Yoksa bize
sylenenler doru deil mi?

1980li yllarda ABDde salkl beslenme piramitleri yapld. nsanlara

hangi yiyecekleri ne miktarda yemeleri gerektii sylendi. Amerikan halknn
ounluu bu tavsiyelere uydu. Sonu ne oldu dersiniz?

iman Amerikallar besin piramitlerine mi borluyuz?

1980 ylnda fazla kilolu ve obezler (imanlar) ABDde lke

nfusunun yzde 33n tekil ederken salkl (!) beslenme nerileri ile 2000
ylnda bu oran ikiye katlanarak yzde 66ya kt!
Trkiyedeki durum da daha i ac deil. Trk Kardiyoloji Derneinin
yapt bir aratrmaya gre 1990 ile 2000 yl arasnda Trkiyede imanlk
oran nerdeyse ikiye katland (Tablo 8). Medyann salkl beslenme
programlarna ramen hem de!

Tablo 8: Trkiyede imanln yllar iindeki art

 Kaynak: Trk Kardiyoloji Dernei

Her ey ok karmaklat. Uzmanlar bize salkl beslenmemiz iin

nerilerde bulunuyorlar, biz bunlara uyuyoruz ve gittike daha salksz
oluyoruz. Peki yanl nerede?

ABDde yaplan ve salkl olduu sylenen beslenme piramidinin temel

zelliklerine bakacak olursak burada yalarn iyice kstlandn, pasta, brek,
rek, ekmek, makarna gibi unlu yani ekerden zengin gdalarn da tevik
edildiini grrz. nk yal gda yiyenler imanlar gibi bilimsel temeli
olmayan bir anlay var. stelik bu beslenme piramitlerinde doal olan
tereya gibi yalar yasaklanrken, fiziksel ve kimyasal ilemlerle yaps
bozulan margarin, ayiei, msr ve soya yalar tevik ediliyor.
Amerikallarn iine ileyen ve bizim gibi lkelere kadar giren bu beslenme
piramitlerine bir rnek yle:

ekil 1: Salkl (!) beslenme piramidi

 Daha ilk ktnda bu besin piramitlerinin salksz olduklarn syleyen
bilim adamlar da vard. Ama seslerini yeteri kadar duyuramadlar, her
zamanki gibi. Buna karlk mevcut statkodan nasiplenen byk gda ve ila
irketleri ile onlarn ibirlikisi baz hekimler bu besin piramitlerini ba tac
ettiler. Firmalar yksek bteli reklamlar ile medyay da sularna itirak
ettirdiler. Medya organlarnn ou salkl beslenme programlar ad
altnda halka bilgi vereceklerine dezenforme ettiler.

Asl tehlike diyetteki ya fazlal deil karbonhidrat (eker)

fazlaldr diyorsunuz. Yine tabulara kar kyorsunuz.

Bugnk genlerimizin yzde 99.99u 40 bin yl nceki atalarmzn (homo

sapien) genleri gibi almakta. Bu genler beyaz un ve ekerli gdalara hi de
alkn deil. Halbuki son 1-2 yzyldan beri beyaz un ve ekerli gdalar
(beyaz ekmek, tatllar, unlu mamuller, pilav, makarna, gazl merubat, vb.) ar
tketiyoruz.
Beyaz un ve rafine eker barsaktan hzla emilerek kana geiyor. Artan kan
ekerini dzenlemek iin hzla inslin salglanyor. Buna bal olarak kan
ekeri hzla dyor. Fakat inslin bu hza ayak uyduramyor, nk o hala
ortam 40 bin yl ncesi gibi dnyor. Bu yzden kanda normalden daha uzun
sre yksek kalyor.
Fazla miktardaki inslin birok doku iin toksik. Bu nedenle nce karacier,
daha sonra da kas hcreleri inslin reseptrlerini kapatyor. Balangta ya
dokusunda diren olmuyor ve fazla ekerin tamam ya olarak depolanyor.
Yani inslin beyaz unu ve dier hzl emilen ekerli yiyecekleri hzla yaa
eviren bir makine gibi. stelik yksek inslin sadece ya depolamyor;
depolanan yan kullanlmasna da izin vermiyor.
Halbuki iki yemek arasndaki bolukta enerjimizin yzde 80-90n yalarn
yaklmas ile salyoruz. Yalarn yeteri kadar yaklmamas kan ekerini
dryor (nk alk srasnda yalardan eker yaplr). eker yksekliine
bal olarak kan ekerinin dmesine tepkisel eker dkl (reaktif
hipoglisemi) deniliyor.
Bu durumda insanlarda kronik yorgunluk, huzursuzluk, baars ve halsizlik
gibi ciddi belirtiler oluyor. Yemek yemelerinin zerinden fazla bir sre
gememi olmasna abuk ackyorlar. ekerli bir yiyecek onlar ekiyor
(eker krizi). Morfinman gibi ekere balanyorlar. Bu insanlar ancak tatl
birka biskvi, bir gofret, gazl merubat, bol ekerli ay ya da kahve ierlerse
kendilerine gelirler. Ama birka saat sonra benzer ikayetler tekrar oluur.
Bylece bu insanlar ksr bir dngye girer; ekeri yaa eviren bir makine
haline dnrler.

nsanlarn ekeri yaa eviren makinelere dnmeleri gerekten

korkun.

Daha da fenas var Kan ekeri dtnde kan ekeri ykseltici kortizol ve
adrenalin gibi stres hormonlar aniden harekete geer. Kalp arpnts, nefes
alamayacakm gibi solunum sknts, iddetli korku ve endie, ba dnmesi,
sersemlik hissi, mide bulants, titreme ve terleme, boazna bir ey tkanm
gibi hissetme, gs ars ve yanmas, scak basmas, el ve ayak
parmaklarnda uyuma ve karncalanma gibi panik atakta rastladmz
bulgularn nerdeyse hepsi ani adrenalin artna bal.
 Tablo 9: Hipoglisemide (kan ekeri dkl) grlen belirtiler

Metabolik sendrom, inslin direnci gibi terimleri son yllarda ok duymaya

baladk. Bunlar ne demek, biraz aar msnz?

Az nce metabolik sendromun mekanizmasn anlattm. Metabolik sendromun

bilinen be klasik kriteri var. Bu be kriterden ne sahip olan bir kiiye
metabolik sendrom tehisi konuyor (Tablo 10). Bu kriterlere gre Trkiyede
30 ya ve zerindeki erkeklerin yzde 28inde, kadnlarn yzde 45inde
metabolik sendrom var. Ama iin daha evveliyat da tespit edilebilir. Dier
kriterler olmasa bile alkta alnan kan inslin dzeyinin 5 niteden fazla
olmas metabolik sendromun baladn gsteriyor.

Tablo 10: nslin direnci (metabolik sendrom) kriterleri

Bir de devaml kalori hesab yapanlar var. Yiyeceklerin kalori miktarna
bakarak bunu az, bunu ok yemeliyim diye yayorlar. Zayflamak
isteyenlerin aldklar kaloriyi azaltmalar bir ie yaryor mu?

Kalorisi dk diyetlerin baarya ulama olasl son derece dk. nk

imanlarn vcut yalarn yakmalar iin inslinlerinin dk olmas
gerekiyor. Bu nedenle de hzl emilen ekerleri (un, eker, merubat)
diyetlerinden karmazlarsa zayflayamazlar.
sterseniz meseleyi yle zetleyelim;
Ya depolayan hormonun ad ne? nslin.
Peki inslini ykselten ana faktr ne? ekerler.
Yani eker inslini artrr, inslin ise ya depolar. Diyetteki ya ise inslini
artrmaz. Halbuki birok zayflama diyetinin ortak zellii diyetteki ya
miktarnn dk tutulmasdr. Tabii ki ya az olduu iin ekerler otomatikman
daha yksek oranda oluyor. Fazla eker de inslini artrarak ya depolanmasn
artryor. Ne kadar da mantkl (!) diyetler deil mi?

Gnmzde baz insanlar diyetisyene gidiyor. Alktan t gibi olup

renkleri soluyor ama oh, zayfladm diye ok seviniyorlar. Diyet
bittikten ksa bir sre sonra eskisinden de iman oluyorlar. Bu nasl
oluyor?

nk bu diyetisyenler, insan fizyolojisine dikkat etmiyorlar. A brakarak

insanlar zayflatacaklarn sanyorlar. Bir kibrit kutusu yasz beyaz peynir ile
150 kiloluk bir insan doyuracaklarn sanyorlar. Devaml alk eken bir
insan ortamda yiyecek varsa buna bir dayanr, iki dayanr. Sonunda beklenen
olur. Ate ve barut yan yana durur mu?

Diyetisyenler nasl yetiiyor gnmzde? Salkl (!) beslenme

piramitlerini hazrlayan anlayn bir baka rn m bu insanlar?

Her diyetisyen iin sylemiyorum ama ou statkoyu temsil ediyorlar.

Bunlar kendilerine verilen reeteleri uyguluyorlar; yanl mdr, doru mudur
diye incelemeden. Hele kitaplarnda da yazyorsa (ki ou kez yazyor) gemi
olsun! O zaman eriatn kestii parmak acmyor. Zaten nerdeyse hibir eitim
kurumumuzda analitik dnce kalmad gibi. Bir de u var. Statkodan
geinenler, satatkoyu deitiremezler, hatta yanl olduunu bilseler bile
savunmaya devem ederler.

Ta Devri veya Atkins diyeti yapanlarn kalori hesab yapmadklar,

ihtiyalarndan fazla kalori alsalar bile zayfladklar syleniyor. Bu doru
mu?

Doru. Yediklerinizi yakyorsanz biraz fazla aldnz kalorinin nemi yok.

Zaten bir diyette kalori hesab yaplyorsa i bitmi demektir; uzun erimde
baarl olmas da mmkn olmaz. Bir kibrit kutusu yasz beyaz peynir, 3
zeytin, bir ince dilim ekmek ve 1 domates ile 140 kiloluk bir insan nasl
doyar? stelik 70 kiloluk imana da ayn diyet veriliyor.
Kalori saymadan doyuncaya kadar, fakat uygun biimde beslenebilirsiniz,
ok daha salkl olursunuz. Gerek Atkins gerekse de Ta Devri diyetinin her
ikisi de inslin direncini azaltarak kilo verdirirler. nslininiz dnce yalar
yakmaya balyorsunuz. Bu nedenle iki diyet de birbirine olduka benziyor.
Fakat Ta Devri diyeti63 bizim geleneimize daha uygun.
63 Kitabn son ksmnda Prof. Dr. Ahmet Aydnn modifiye ettii Ta Devri diyetinin ilkelerini bulabilirsiniz.
Bize gre Atkins diyetinin baz eksik yanlar var: Tatlandrclar kullanmas,
protein tipli olmayanlara (insanlarn yaklak yzde 20si) da proteinden
zengin gda nermesi, soyann yaral bir gda kabul etmesi gibi. Ama yaklak
40 yl nce tp camiasnda henz doru drst bile telaffuz edilmeyen
metabolik sendromu ilk anlayan ve uygulayan kiidir merhum Atkins. Kendisini
sayg ile yd ediyoruz.
nslin direnci ya da dier ismiyle metabolik sendromun birok hastala
neden olduu doru mu?

imanlk sadece estetik bir sorun olsa idi belki de zerinde bu kadar
durmayacaktk. Ama maalesef ldryor! Her gn alnan beyaz un ve rafine
ekerlerle, kortizol ve adrenalin salglanmas srekli hale geliyor. nslin
direncinin oluturduu hiperinslinemi kronik mikropsuz bir iltihabi
srecin olumasna yol ayor.
Yanz artyor ama kaslarnz ve kemikleriniz erimeye balyor.
Vcudunuzda mikropsuz iltihap maddelerinin miktar artyor, organlarnz ve
damarlarnz tahrip olmaya balyor. Metabolik sendrom bata koroner kalp
hastal, diyabet, ateroskleroz, astm, hipertansiyon, di r, polikistik
over sendromu, kanser, depresyon, otizm, hiperaktivite, prostat hipertrofisi,
karacier yalanmas ve osteoporoz olmak zere ok sayda hastala neden
oluyor (Tablo 11). Anlayacanz, amzn vebas gibi

Tablo 11: nslin direnci (metabolik sendrom) ile

ilikilendirilen hastalklar
Kolesterol, kalp-damar hastalklar
ok merak edilen baka bir konuyu soraym. Bir insann kolesterolnn
yksek olmas kalp hastalna neden oluyor mu?

eitli lkelerde, eitli hastalklarda ve eitli etnik gruplarda yaplan ok

sayda aratrmalarn birounda kan kolesterol dzeyleri ile koroner kalp
hastal arasnda ya da lm skl arasnda bir iliki bulunamam. Yani bu
aratrmalara gre kolesterol yksek olan kiilerdeki koroner kalp hastalna
yakalanma ve lm skl kolesterol normal olan kiilerdekinden daha
yksek deilmi.
Bu almalarn bazlarnda ise kan kolesterol dzeyleri yksek olanlarda
koroner kalp hastalna yakalanma sklnn azald, hatta kan kolesterol
dzeyleri yksek olanlarda yaam sresinin daha uzun olduu saptanm.64
64 http://beslenmebulteni.com/bes/index.php?option=com_content&task=view&id=214&Itemid=172

Yksek kolesteroll yiyeceklerle beslenmek kalp hastalna yol

amyorsa gerek neden nedir?

Trkiyede koroner kalp hastalklarndan lm oran, tm lmler iinde

yzde 43 oranyla ilk sradadr. Dnyada her yl yaklak 17 milyon, lkemizde
ise 130 bin kii koroner kalp hastalklarndan lmektedir. Onca dk yal
diyetlere ve kolesterol haplarna ramen lmler artyorsa acaba birileri bizi
kandryor mu? diye aklnza gelmiyor mu? Bu kadar lm azaltmann yolu
gerek neden(ler)i ortaya koyup, onlardan uzaklamakla mmkn.
Bizim gibi dnen hekimler ve bilim adamlarna gre aterosklerotik
kardiyovaskler hastalklar kolesterol depo hastal olarak deil dk
younluklu sistemik enflamatuvar hastalk olarak kabul edilmekte.65
65 Ross R: Atherosclerosis An Inflammatory Disease NEJM. 1999; 340:115-126
Hayvanlar zerinde yaplan almalar Il-6 ve tmr nekroze edici faktr-
alfa ad verilen iltihap yapc maddelerin ateroskleroz srecini hzlandrdn
gstermekte. Omega-3 ya asitleri gibi gda maddeleri ise, antienflamatuvar
(iltihap nleyici) etkileri ile koroner kalp hastal geliimini yavalatabiliyor.
Rafine edilmi gdalardan uzak durarak ve bunlarn yerine doal gdalar
yiyerek kronik iltihap rizikosu azaltlabilir.

Kalp krizi geiren insanlarn yaklak yarsnn kolesterol yksek

deilmi. Bu doru mu?

Yllardr kolesterol yksekliinin kalp krizi yapt iddias ile insanlar

kandranlar, uzun zamandr bizlerin syledii, fakat nedense tbbi mafya
tarafndan yok saylan gerei azlarndan kardlar. Evet, geenlerde nl
tp dergisi New England Journal of Medicinede yaynlanan ila firmasnn
destekledii bir aratrmada Kalp krizi geiren insanlarn yaklak yarsnn
kolesterol yksek deil, tam tersine kolesterolleri son derece normal
olduu kabul ediliyor.66
66 Ridker PM, Danielson E, Fonseca FA et al . Rosuvastatin to Prevent Vascular Events in Men and
Women with Elevated C-Reactive Protein. N Engl J Med 2008;359:2195-2207
Yani anlayacanz kolesterol yksek olan da, olmayan da koroner kalp
hastal geiriyor! Yllardr nasl kandrldnz anladnz m? Ama utanmaz
kolesterol lobisi bu gerekten hareketle kolesterol drc ilalar
(statinleri) artk kullanmayn diyeceklerine normal kolesterol olanlar da bu
ilalar kullansn istiyorlar. nk bu zararl ilalarn faydal bir yan da var;
iltihab azaltyorlar. Tbbi mafya tamamen duygusal (!) nedenlerle pahal ve
birok yan etkisi olan bu ilalarn yerine, ucuz ve yan etkisiz iltihap azaltclar
(balkya, D vitamini, baharatlar, otlar, vb.) hi nermiyor. Evet, bunlar
vicdansz. Daha fazla kazanmak iin bilimi de tahrif etmekten ekinmeyerek
her eyi gze alabiliyorlar.

Kolesterol drc ilalarn (statinlerin) ne gibi yan etkileri var?

Biliyorsunuz 2001 ylnda nl Bayer firmas Baycol isimli statini lmlere

sebep olduu iin piyasadan ekti.67 Ama ila sektr ayn mekanizmaya
sahip baka formller buldu, ilacn dozunu da drd. Yeni nesil statinler
imdi artk daha az ldryor, ama yine de srndrmeye devam ediyor.
Balca yan etkileri ise yle: Karacier fonksiyon bozukluu, kas ars, kas
zayfl, unutkanlk, depresyon, konsantrasyon zorluu, periferik nropati
(evresel sinir bozukluu), katarakt, ereksiyon bozukluu. Evet cinsiyet
hormonlarnz da kolesterolden yaplyor. ster kadn olun ister erkek
cinsiyetinizi belirleyen hormonunuzun bir ila yznden azalmasn kabul
edebilir misiniz? Hem de karlnda hibir yarar olmamasna ramen. Peki,
ka hekim hastasn yan etkiler bakmndan uyaryor dersiniz? Nerdeyse
hibiri. nk bu ila sizde empotans (iktidarszlk) yapabilir derse, kalp
kasnz tahrip edebilir derse ka kii kullanr o ilac?
67 Washington Post August 9, 2001; Page A01

Peki, kalp hastalarnn bir blmnde kolesterol niye yksek?

Kolesterol dzeyinin ykselmesinin nedeni LDL kolesteroln, klmesi

nedeni ile hcre iine girememesi. Bu durumda hcre ii kolesterole a. Ve bu
elzem maddenin daha fazla yaplmas iin karacier uyarlyor; fazla kolesterol
yaplyor. Yeterli doymu ya ve kolesterol alnmazsa LDLler kk kalyor.
are diyette yeteri kadar ya almak ve LDL molekllerini bytmek.68 Aksi
halde kolesterol paradoksal olarak ykselecek. Zavall hcre ise LDL
denizinde yzmesine ramen LDL al ekiyor. Bu nedenle erkeklik hormonu,
kadnlk hormonu, safra asitleri, kortizol, D vitamini yeteri kadar
sentezlenemiyor.
68 Durmu M., Kolesterol ve Akl Oyunlar, Hayykitap, 2009, stanbul
Tabii bu arada normal kolesterol dzeyine sahip olanlarda da LDLnin kk
olabileceini unutmayn.
Kk LDLnin akibeti nedir? Kendinden ok ey beklenen ama hcre iine
giremeyen LDLye ne olur? Oksitlenir, yani paslanr. Kannzda bulunan yutar
hcreler bu ie yaramaz maddeyi yutar (fagositoz). Bu arada burada kalsiyum
ve dier yalar da (doymu, oklu doymam, tekli doymam) birikir. Yal
bir tabaka eklinde olan bu oluum yllar iinde kalnlaarak damar boluunu
daraltr ya da tkar.

Yksek kolesteroll yiyeceklerle beslenmek kalp hastalna yol

amadna gre 20. yzyln en byk yalan niin srdrlyor?

nce u soruyu soralm. Mevcut durumdan kimler yararlanmaktadr?

la sanayii, margarin ve sv ya sanayii, dk yal diyet sanayii, kalp ile
uraan zel hastaneler ve buralara malzeme ve alet satan firmalar. Bu
piyasann cirosu trilyonlarca dolar ile ifade edilmektedir. Rantn
srdrlebilmesi ancak yalann srdrlmesi ile mmkndr. Medya
organlarnn ou mevcut durumdan beslendii (reklamlar ve dier ekillerde)
iin bu gerekleri yeterince yazmaz ve kolesterol yalann srdrrler.

Kalp hastalndan korunmak iin neler nerirsiniz? Nelere dikkat

etmeliyiz?

Un ve ekerden maml gdalarn tketimi en aza indirilmeli.69

69 Kitabn son ksmnda Prof. Dr. Ahmet Aydnn modifiye ettii Ta Devri diyetinin ilkelerini bulabilirsiniz.
Margarin ve sv yalar (msr, soya, ayiei, kanola) kullanlmamal.
Bunlarn yerine hayvani yalar ve zeytinya yenilmeli (dedelerinizin
yapt gibi).
Gnde 1-2 gr balkya ve 250- 1000 mL kefir tketilmeli.
Et, fermente st rnleri (yourt gibi), yumurta, sebze, meyve ve kabuklu
kuruyemi yenilmeli.
Gnde 3-5 dakika kltr fizik yaplmal ve yarm saat yrnmeli.
Derin nefes alnmal.
Gnde en az 2 litre su iilmeli.
 Kan D vitamini dzeyi 40-120ng/mL arasnda tutulmal.
Alk kan inslin dzeyleri 5 nitenin altnda olmal.
ltihabn gstergesi olan CRP 0.3mg/dLnin altnda tutulmal.
Tabii bu neriler sizi sadece kalp hastalndan deil dier mzmin
hastalklardan da korur.

Beslenme, yz ekli, kronik hastalklar

Bir konferansnzda Cneyt Arknn, Trkan orayn yzlerinin neden

gzel olduunu anlatm ve gnmzde genlerin ve ocuklarn fiziklerinin
bozulduunu sylemitiniz. Nesil olarak giderek irkinleiyoruz o zaman...

Evet. Herhalde fark etmisinizdir, yeni neslin yz genellikle eskilere oranla

daha dar ve uzun; deyim yerinde ise at suratl bir nesil. Yzler daraldka
insanlar da irkinleiyor. Yeni nesilde daha ok di ekil bozukluu, daha ok
geniz eti, bademcik ve sins iltihab oluyor. Daha fazla burun kemii erilii
var. Bazlar bu yapsal zelliklerin genetikle ilgisi olduunu sylyorlar.
Halbuki 3-4 nesil nce bu bozukluklar ok az grlyordu. O zaman genetik
yapmzn da birka nesil iinde deimesi gerekirdi ki, bu mmkn deil.
Yz ekli nasl oluyor da bu tr hastalklarla ilikili olabiliyor?

Bence bu konuyu dnya literatrnde en iyi inceleyen kii daha nce de

bahsettiimiz Dr. Weston Price.70 nl eserinde ok sayda karlatrmal
fotorafla bunu kantlam. Geleneksel gdalar yerine doal olmayan (rafine)
gdalar ile beslenen topluluklarda Dr. Pricen saptad balca bozukluklarn
ou yz yaps ile ilikili. Bu bozukluklar yle sralanabilir:
70 Price WA. Nutrition and physical degeneration, New York, Paul B. Hoeber, Inc., 1939

Tablo 12: Doal olmayan (rafine) gdalarla beslenen toplumlarda grlen

bozukluklar

Bilindii gibi yz, kemik doku ve yumuak dokudan olumutur. Bu iki yap
anne karnnda ve ocukluk anda ekillenerek yz yapmz belirler. Konuyu
daha iyi anlayabilmek iin kemik yapsn yakndan incelemek gerekir.
Histolojik olarak kemik, kemik hcreleri ve onlar sarmalayan matriks
(osteoid doku) dediimiz ba dokusundan mteekkil. Kemik matrisinin yzde
70i inorganik kristaller (kalsiyum, fosfor gibi mineraller), yzde 30u ise
organik ba dokusu elemanlarndan oluur. nce kemik hcreleri organik
matriksi (osteoid doku) yapar. Daha sonra osteoid doku mineralize olarak
kemikleir.
Gerek organik matriksin yapm gerekse de mineralizasyonu iin ok sayda
besleyici maddenin yeteri miktarda ve kalitede olmas gerekiyor. Bunlarn
banda mineraller (kalsiyum, magnezyum, fosfor, inko, potasyum, sodyum,
boron, bakr); vitaminler (K vitamini, D vitamini, C vitamini, B6 vitamini, B12
vitamini, Folik asit, A vitamini) ve dier besi unsurlar (protein, omega-3 ya
asitleri) geliyor.
Geleneksel ve doal olmayan (rafine) gdalar, yukarda saydmz esansiyel
besleyicilerin tmn salamaktan uzak. Bu tip gdalarn yenmesi kemiin tam
kapasite ile bymesini engelliyor. Doal gdalarla (et, st, yumurta, sebze,
meyve, kabuklu kuruyemiler, vb.) beslenen avc-toplayc gruplarda di ve
kafatas yaplar ise mkemmel geliiyor (Resim 1).

Resim 1: Mezardan karlm eski Mann yerlilerinin kafataslarnda

mkemmel ene yaps ve diler71

71 Price WA. Nutrition and physical degeneration, New York, Paul B. Hoeber, Inc., 1939
Kalitesiz gdalarla beslenmek btn kemiklerde olumsuz etki yaratsa da bu
durumdan en ok stene (maksilla) kemii etkileniyor. stene kemii
burundaki hava yollarnn yzde 85ini, burun sinslerinin de tamamn
oluturur. Maksillas yeteri kadar gelimemi kiiler burun yolu daraldndan
azdan nefes alyorlar.
Azdan nefes alma, ba ars, hipertansiyon, altn slatma, kronik kulak ve
sins enfeksiyonlar, uyku bozukluklar, uyku srasnda nefes durmas, horlama
ve cinsel iktidarszlk gibi eitli komplikasyonlara yol ayor.
Yaps normal olan burundan alnan hava sinslerde nemleniyor, yabanc
maddelerden ayklanyor (filtrelenir) ve akm hz yavalyor. Sinslerden
geerken hava akm hznn dmesi havann burun sinslerindeki Nitrik Oksit
(NO) ile uygun bir ekilde karmasn salyor. NO gl bir damar
genileticisi ve akcierlerde oksijen almn artryor.
Nitrik oksit (NO) penis diklemesinde (ereksiyon) rol olan en nemli
vazoaktif kimyasal (doal viagra).
Hipertansiyon, fel, kalp yetersizlii ve koroner kalp hastalnn
korunmasnda da nitrik oksitin nemli fonksiyonlar var.
Adenoid vejetasyonlar (geniz eti), sistemik hipertansiyon, sol ventrikl
yetersizlii, konjestif kalp yetersizlii ve uyku-apne sendromuna neden
olabiliyor. ou kez adenoidektomi (geniz etinin kartlmas) ile kardiyak
fonksiyonlar normalleiyor.
Yumuak doku ve kemik dokularn geliimi bamsz. Ama doal beslenme
koullarnda geliimleri birbirine paralel gidiyor. Eer doal beslenme
koullar salanamazsa kemik yap yetersiz geliirken yumuak doku normal
byklne eriiyor. rnein yz kemikleri yetersiz gelise bile yz derisi,
dil, bademcikler ve burnun yumuak dokular normal bykle ulayor.72
72 Silkman R. Is it Mental or is it Dental? Cranial & Dental Impacts on Total Health.
http://www.westonaprice.org/healthissues/facial-development.html
rnein st ene kemii yetersiz gelitii durumda, burun blmesinin
(septum) yumuak ksmlar bymeye devam ediyor. Bu durumda septum saa
ya da sola sapacaktr. Buna tp dilinde septum deviasyonu denmekte. Septum
deviasyonu burun boluklarn daraltyor ve nefes almamz zorlatryor.
Burun yumuak dokular iinde bulunduu kemik yapdan daha byk ise bu
yaplar kemii iteleyerek burun kemerlerinin oluumuna yol ayor. Yz
kemikleri iyi gelimi bir kiide burun kemeri olmuyo.
st ene kemii (maksilla) dar ve kt ekillenmi bir kiinin burun
pasajlar da dardr. Bu bozuk pasajlar hava akmn ve sinslerin drenajn
bozarlar.
Beslenme ile genetik yz zellikleri nasl korunuyor?

Doal ve geleneksel gdalarn tketen topluluklar genetik zelliklerini

mkemmel bir ekilde bir sonraki nesile aktarmaktalar. rnein yakn
zamanlara kadar Japonlar, inliler, Afrikallar ayn fabrikadan km gibi
birbirlerine ok benzerlerdi. rnein Resim 2de 1930lu ylarda birbirinden
ok uzak adalarda yaayan Melanezyal 4 ocuu gryorsunuz. Aralarnda hi
akrabalk olmamasna ramen karde gibi birbirlerine benziyorlar ve hepsinin
yz yaps ve dileri mkemmel gelimi.

Resim 2: Melanezya adalarnda doal gdalarla beslenen erkek ocuklarn

mkemmel di-yz yaplar73

73 Price WA. Nutrition and physical degeneration, New York, Paul B. Hoeber, Inc., 1939

Halbuki beyaz adamn beslenme ekline getikten sonra ilkel kavimlerin

ocuklarnn di kavisleri daralm, yz ekilleri ovallemi ve ok ar
ortodontik bozukluklar ortaya kmtr. Kzlderililer bunlarn en tipik
rneidir. Resim 3de solda geleneksel doal gdalar ile beslenen Samoan
yerlisi ocuu, sada ise safkan, ayn yata ve ayn kabileden olan fakat rafine
gdalar ile beslenen Samoan yerlisi ocuu gryorsunuz. Geleneksel
gdalarndan uzaklama yzn ve burun deliklerinin daralmasna yol am.
Diler normal byklnde gelitii iin daralan eneye samam ve
dileklik ortaya km.
 Resim 3: Doal gdalarla beslenmenin yz ekli zerine olan etkisi.
Sadaki Samoan yerlisi soldaki ile kyaslandnda yzn darald ve
dilerde ekil bozukluklarnn olutuu grlyor. 74

74 Price WA. Nutrition and physical degeneration, New York, Paul B. Hoeber, Inc., 1939

Resim 4te solda geleneksel doal gdalar ile beslenen Seminole gen kz,
sada ise safkan, ayn kabileden ve ayn yata fakat beyaz adamn rafine
gdalar ile beslenen Seminole yerlisi gen kz gryorsunuz. Geleneksel
gdalarndan uzaklama burada da yzn ve burun deliklerinin daralmasna ve
dilerde ekil bozukluklarna yol am.

Resim 4: Doal gdalarla beslenmenin yz ekli zerine olan etkisi.

Sadaki Seminole yerlisi soldaki ile kyaslandnda yzn darald ve
dilerde ekil bozukluklarnn olutuu grlyor. Doal olmayan gdalarla
beslenmenin rksal gzellii nasl bozduu grlyor.75

75 Price WA. Nutrition and physical degeneration, New York, Paul B. Hoeber, Inc., 1939
 Resim 5te grlen soldaki 5 yandaki kz ocuu, sadakinin ablas ve
dilerindeki arpklk nedeni ile annesi tarafndan di hekimi Dr. Weston
Pricen bir hastas. Anne bebeine hekim tavsiyesi ile (!) kutu mama, un-eker
ve rafine gdalardan zengin bir diyet vermi. Anne ailede dilek bir bireyin
olmadn ve bunun nedenini anlayamadn sylemi. Dr. Price anneye
yapmak istedii ikinci ocuunu, gebelik ncesinden balayarak doum ncesi
ve doum sonras dnemde, tereya, balkya, yeil sebzeler, sakatat ve deniz
rnleri gibi doal gdalar ile beslemesini nermi. Anne birka yl sonra
ikinci bir kz ocuu dourmu ve onu doal gdalar ile beslemi. Kk
karde 5 yana gelince Dr. Price ektii fotoraf ve rntgenleri ablasnnki ile
kyaslam. Resimde kk kardein dilerinin ablasndan farkl olarak
muntazam olduu grlmekte. Bu iki resim gerekten de ok nemli. nk
fiziksel dejenerasyonun genetik deil evresel faktrlere bal olduunu ok
gzel gsteriyor.

Resim 5: Doal ve rafine gdalarn iki kz kardein yz ve di yaplar

zerindeki etkilerinin kyaslanmas.76

76 Price WA. Nutrition and physical degeneration, New York, Paul B. Hoeber, Inc., 1939
 Siz gzel sesli arkclarn da azaldn sylediniz.
Evet az kubbesinin yuvarlakl azalp, daraldka akustiklii de bozuluyor.
Gzel sesli arkclar arasnda yz dar olan yok gibi. Muazzez Abac,
brahim Tatlses, Zeki Mren, Blent Ersoy bunun en iyi rnekleri.

Beslenme cilt gzelliini de etkiliyordur Allah bilir

Tabii. Cildin burumamas iin ba dokusunun gl olmas gerekiyor.
Kemik iin saydmz vitamin ve mineraller buras iin de geerli. Ta devri
diyetine uyanlarn birka hafta iinde ciltlerinin dzeldiini ve sivilcelerin
kaybolduunu biliyoruz.

Osteoporoz
(kemik erimesi)

Son yllarda osteoporoz tehisi ok sk konulmaya balad, ne demek

osteoporoz?

Osteoporoz (kemik erimesi) son yllarda adn ok daha fazla duymaya

baladmz kronik bir hastalk tablosu. Gerekten de en nemli halk sal
sorunlarnn banda geliyor. 50 ya zerindeki kadnlarn en az yarsnda,
erkeklerin ise drtte birinde bariz kemik erimesi var. Osteoporozun hayat
kalitesini azaltmasnn yannda hastala bal krklarn salk sistemine
maliyeti de olduka yksek. Tptaki muazzam ilerlemelere ramen bir gibi
artan osteoporozun n alnamyor. Hatta artk ocukluk alarnda bile
grlmeye baland.

Eski yllarda osteoporoz gnmzdeki kadar sk grlyor muydu?

Kesinlikle hayr. Bu soru kolaylkla cevaplandrlabilir, nk elimizde 2-3

milyon yllk insan fosilleri bile var. Nitekim fosil incelemeleri ta devri
insanlarnn kaln ve kra direnli salam kemiklerinin olduunu ve
osteoporozun nerdeyse hi olmadn gsteriyor.77
77 Cordain L, Gotshall RW, Eaton SB. Evolutionary aspects of exercise. World Review of Nutrition and
Dietetics. 1997; 81:49-60.
Mesela Britanya adalarnda yaplan paleopatolojik kemik incelemelerinde,
avc-toplayclktan tarm dnemine geilmesiyle birlikte, yani bundan 10 bin
yl kadar nce kemik younluunun azalmaya balad saptanm.78
78 MacLennan WJ. History of arthritis and bone rarefaction evidence from paleopathology onwards. Scott
Med J (England) 1999;44(1):18-20.
Ama yine de 100-150 yl ncesine kadar osteoporoz nemli bir sorun
deilmi. Mesela Londrada bir kilisenin restorasyonu srasnda mezardan
karlm kemikler incelendiinde ok ilgin bulgular saptanm. lm
tarihleri 1729 -1852 arasnda, yalar ise 15-89 arasnda deien kadnlarn
kemikleri gnmz kadnlarnnki ile kyaslanm. Eski kadnlarn kemiklerinin
daha az osteoporozlu olduu bulunmu. Bu aratrmann ikinci ilgin bulgusu
ise menopoz sonras kadnlarda da osteoporozun nadir olmasym.79 Ayrca o
zamanlar st tketiminin gnmzdekine kyasla son derece dk olduunu
belirtmemizde yarar var.
79 Lees B, Molleson T, Arnett TR, Stevenson JC. Differences in proximal femur bone density over two
centuries. Lancet. 1993;341(8846):673-5.
Osteoporozun ne gibi belirtileri var?

Osteoporoz erken evrede, fark edilebilecek nitelikte ok az fiziksel

deiiklie ve ikayete yol ayor. Bu nedenle balang ok sinsi. Ancak,
hastalk ilerledike kemik arlar ve krklar olmaya balyor. Ar blgesel
ve yk tamakla artyor. Basit bir hareketle ok rahat kemik krklar
olabiliyor. Krklar daha ok omurlar, n kol, uyluk boynu ve leen
kemiklerinde grlyor. En erken ve en hzl kemik kayb ise omurga
kemiklerinde oluyor. Boy ksalyor, omurga eriliyor. Halk arasnda buna
kocakar kamburu deniyor. Ama tabii ki bu bir kader deil.

Resim 6: Osteoporoz ve ya

Hayatmzda ne deiti de osteoporoz bu kadar artt?

Bizce osteoporozun temel nedeni vardr:

Hareketsizlik
Yeterli gne (D vitamini) alamama
Kemiin ham maddesini oluturan, kalsiyum, magnezyum, potasyum,
omega-3, C vitamini, A vitamini ve B kompleks vitaminleri gibi besin
unsurlarn yeteri kadar iermeyen doal olmayan (rafine) gdalarn ar
tketilmesi.
Daha nce de anlattmz gibi kemik dokusunun yzde 70ini kalsiyum,
fosfor ve magnezyum gibi mineraller, yzde 30unu ise organik ba dokusu
elemanlar oluturur. nce kemik hcreleri ba dokusunu yapar. Daha sonra da
bu doku mineralize olarak kemikleir.
Bu i iin ok sayda besleyici maddenin yeterli miktarda ve kalitede olmas
gerekir. Bunlarn banda mineraller (kalsiyum, magnezyum, fosfor, inko,
potasyum, sodyum, boron, bakr); vitaminler (K vitamini, D vitamini, C
vitamini, B6 vitamini, B12 vitamini, Folik asit, A vitamini); dier besi
unsurlar (protein, omega-3 ya asitleri) ve hormonlar (strojen, byme
hormonu, D vitamini, patathormon, kalsitonin, kortizol, inslin) geliyor.
Daha nce de sylediim gibi, doal olmayan rafine gdalar ihtiyacmz olan
elzem besin maddelerini salayamyor. Bu tip gdalarn yenmesi kemiin tam
kapasite ile bymesini engelliyor. Doal gdalarla (et, st, yumurta, sebze,
meyve, kabuklu kuruyemiler, vb.) beslenen avc-toplayc gruplarda di ve
kafatas yaplar ise mkemmel geliiyor.
Kemiklerde yapm ve ykm denge halindedir. Osteoblastlar kemik
yapmndan, osteoklastlar ise kemik ykmndan sorumludurlar. Kemik ykm
olmak zorundadr, nk kemik bir kalsiyum deposudur. Kalsiyumun insan
vcudunda kemiin salamln salamaktan belki ok daha nemli
fonksiyonlar da vardr (phtlama, kas kaslmas, sinir iletisi, vb.) ve bu
ihtiyalarn annda karlanmas gerekir. te osteoklastlar kemik ykm
yaparak vcudun anlk kalsiyum ihtiyalarn giderirler. Baka nemli bir konu
da ykm olmazsa kemik yapmnn da olamamas. Yani kemiin yenilenmesi
iin ykm art. Fakat ykm olurken yapm olmuyorsa ite o zaman kemik
erimeye balyor.

St firmalarnn verdikleri devasa bteli reklamlarda Salam

kemikleriniz olmas iin yeterli kalsiyum almalsnz. En iyi kalsiyum
kayna da sttr eklinde ifadelere rastlyoruz. Neredeyse tabu kabul
edilen bu olgu, ne kadar dorudur acaba? Yani st iyi bir kalsiyum kayna
m?

Hemen cevaplayalm; yaygn kannn aksine hayr! St kalsiyumdan zengindir

ama, vcudunuz bundan yeteri kadar faydalanamaz. rnein dnyada en ok
st tketen lke ABDdir. Beyazlarda ylda kii bana 130 litre st tketimi
vardr. Ve btn dnyada da en ok kemik krklar ve kemik erimesi bu lkede
grlr. ABDde yaayan beyazlarda yldaki krk skl 139:100.000 iken
ayn lkede yaayan ve stelik de ekonomik olarak daha geri olan
Meksikallarda sklk 67:100.000; siyahlarda ise 55:100.000dir; yani 2-3 kat
daha azdr.80 Bunun en nemli nedeni Meksikallarn ve siyahlarn laktoz
entolerans (st ekerine tahammlszlk) nedeni fazla st tketememeleri.
80 Bauer RL. Ethnic differences in hip fracture: a reduced incidence in Mexican Americans. Am J
Epidemiol 1988;127(1):145-9.
Geri stn iinde yksek miktarda kalsiyum var (117mg/100g) ama fosfor
miktar da (92mg/100g) yksek olduu iin kalsiyum/fosfor oran 1:1 gibi
dk. Halbuki bu orann anne stnde olduu gibi 2:1 ya da daha fazla olmas
gerekiyor. Orann 1:1e yakn olmas barsaktan kalsiyum emilimini ciddi
ekilde bozuyor. Birok yeil yaprakldaki oran ise yaklak 2:1 gibi olduka
iyi bir rakam (Tablo 13). Yani birok yeil yapraklda en az st kadar kalsiyum
vardr. stelik stteki kalsiyum barsaklardan iyi emilmezken yeilliklerdeki
gayet iyi emilir. Ama ne yazk ki halk saln dnen (!) hibir firma ya da
kurulu Yeillik yiyin, kemiklerinizi kuvvetlendirin diye kampanyalar
yapmamaktadr.

Tablo 13: eitli yiyeceklerdeki mineral miktarlar (mg/100 g)

 Anne stndeki kalsiyum dzeyi 30 mg/100mLdir. Yani inek stne oranla
drtte bir orannda (120ye kar 30 mg/100mL) daha dk. Ama kalsiyum
fosfor oran 30/15 yani 2/1dir. Bir bebek anne st aldnda eer D vitamini
eksiklii de yoksa hibir kalsiyum eksikliine maruz kalmyor. Yani
anlayacanz iyi emilemedikten sonra bir yiyecein iinde fazla kalsiyum
olmasnn da pek bir kymet-i harbiyesi yok.
1986 ylnda Harvard niversitesindeki aratrclar yaptklar almada
diyetle alnan kalsiyum miktar arttka kala krklarnn da ayn oranda
arttn gstermiler (bu aratrmada belirtilen kalsiyumun nemli bir blm
st kaynakldr).81
81 Hegsted DM. Calcium and osteoporosis. Adv Nutr Res 1994;(9);119-28.
78 bin hemire zerinde yaplan ve yllar sren bir aratrmada gnde 1
bardaktan fazla st ienlerin kala kr riski daha az ienlerden yzde 45
daha fazla bulunmu! Ayn miktardaki kalsiyumu, st d yiyeceklerden alan
kiilerin kemik krklarnda ise bir art olmam.82
82 Feskanich D, Willett WC, Stampfer MJ, Colditz GA. Milk, dietary calcium, and bone fractures in
women: a 12-year prospective study. Am J Public Health 1997;87(6);992-7.
Gnde 200 mg gibi son derece dk kalsiyum tketimi olan (nerilen miktar
gnde 1000-15000 mgdr) Gney Afrikallarda kemik krklar ylda
7/100,000 gibi ok dk dzeylerde.83 Ayn durum nerdeyse hi st
tketmeyen baz topluluklarda da (inliler, Japonlar, Koreliler, vb.)
grlmekte.
83 Cooper C, Campion G, Melton LJ 3rd. Hip fractures in the elderly: a world-wide projection.
Osteoporosis Int 1992;2(6):285-9.
zetle sylenecek olursa ok st tkettikleri iin fazla kalsiyum alan
topluluklarda osteoporoz ve kemik krklar ok daha fazla grlmekte.

Magnezyum da nemli mi kemik iin?

Magnezyum da kalsiyum gibi kemik geliimi iin olduka nemli bir mineral.
Ama osteoporozla uraan hekimlerin ok az magnezyuma nem veriyor. St
ve st rnlerindeki magnezyum miktarlar olduka dk. Buna karlk et,
kuru yemi, sebze, meyvede magnezyum miktarlar yksek.
Baz epidemiyolojik ve kontroll almalar daha yksek magnezyum
alanlarn kemik younluklarnn daha yksek olduunu gstermi.84 Erkeklerin
gnde 420 mg, kadnlarn ise 320 mg magnezyum almas nerilmekte. Yeil
yaprakl sebze ve otlarla beslenenlerde magnezyum eksiklii olmas mmkn
deil. Fakat rafine, ilenmi-paketlenmi gdalar yiyenlerde rahatlkla
magnezyum eksiklii belirtileri geliebilir. Barsak hastal olanlarda,
alkoliklerde, beslenme yetersizlii olanlarda, yallarda, idrar sktrc
kullananlarda ve kemoterapi grenlerde magnezyum eksiklii olabiliyor.
84 Rude RK, Olerich M. Magnesium deficiency: possible role in osteoporosis associated with gluten-
sensitive enteropathy. Osteoporos Int 1996;6:45361.

Osteoporozdan koruyan baka mineral ve vitaminler var m?

Fosfor fazlal da osteoporoz iin nemli bir risk faktr. Fosfor diyetle
fazla miktarda alndnda kalsiyum ile birleerek kalsiyum emilimini
azaltyor. 1950den beri birok hazr yiyecee artan oranlarda fosfor
konulmakta. rnein gazl merubat iinde bulunan fosforik asit, ocuk ve
erikinlerde majr bir kalsiyum yetersizlii ve osteoporoz nedeni.85
85 Ballew C, Kuester S, Gillespie C. Beverage choices affect adequacy of childrens nutrient intakes.
Arch. Paediatr. Adolesc. Med. 2000; 154(11): 1148-52
Sodyumdan zengin diyetler kalsiyum boaltmn artrrken potasyumdan
zengin diyetler (sebze ve meyveler) kalsiyum boaltmn azaltyorlar.
Potasyum alkali nitelikte bir madde olup sebze ve meyvelerde bol bulunuyor.
Potasyum alm arttka endojen asit yapm azalmakta ve bu durum da kemik
younluunu artrmakta.86
86 New SA, Robins SP, Campbell MK, et al. Dietary influences on bone mass and bone metabolism:
further evidence of a positive link between fruit and vegetable consumption and bone health? Am J Clin
Nutr 2000;71:14251
C Vitamini kemik ba dokusundaki en nemli madde olan kollajen dokunun
sentezini artryor. Epidemiyolojik almalar C vitamini alm arttka kemik
krklarnn da azaldn gstermekte. 371 ocuk ve ergende yaplan bir
aratrma gnlk C vitamini alm ne kadar fazla ise kemik younluunun da o
kadar fazla olduunu gstermi.87 Yeteri kadar C vitamini almak iin gnde en
az 4-5 porsiyon taze sebze ve meyve yemek yetiyor.
87 Gunnes M, Lehmann EH. Dietary calcium, saturated fat, fiber and vitamin C as predictors of forearm
cortical and trabecular bone mineral density in healthy children and adolescents. Acta Paediatr
1995;84:38892.
Son yllarda yaplan aratrmalar ile K vitamininin de kemik salnda
nemli grevleri olduu anlalm. Gzlemsel almalar serum K vitamini
dzeylerinin kemik younluu ile doru orantl olduunu gstermekte.88
88 Booth SL. Skeletal functions of vitamin K-dependent proteins: not just for clotting anymore. Nutr Rev
1997;55:2824.

Tablo 14: eitli bitkisel kaynaklardaki K vitamini dzeyleri

(mikrogram/100 g)
 Btn bu almalardan anlalaca zere kalsiyum takviyesi tek bana
kemii salamlatrmaz. Hatta dier mineral (magnezyum, potasyum, fosfor,
sodyum) ve vitaminleri ( D, C, K, B12, folik asit, vb.) yeteri kadar almayan
kiiler fazla kalsiyum alsalar da kemik krklarndan ve osteoporozdan
kurtulamazlar.

Sebze ve meyvelerin kemik zerine olumlu etkileri neler?

Alkali zellikleri ile kemiin maruz kald asitleri ntralize etmeleri

K vitamininden zengin olmalar
Potasyumdan zengin olmalar
Bitkisel strojen iermeleri
Magnezyumdan zengin olmalar
Kalsiyum/fosfor oranlarnn iyi (yaklak 2/1) olmas

Et yemek osteoporoz yapar m?

Fazla proteinli gda tketenlerde osteoporoz olabileceini belirten ilk yaz

1968 ylnda yaynlanm.89 Bu almada 25 lakto-ovo vejetaryen ile eit
saydaki et yiyicinin el tarak kemikleri kyaslandnda vejetaryenlerin kemik
younluklarnn daha fazla olduu saptanm.
89 Wachman A, Bernstein DS. Diet and osteoporosis. Lancet. 1968;1(7549):958-9.
Etin osteoporoza neden olma iddias asidik olmas ile izah edilmekte.
Gerekten de et ve baln bbreklerde oluturduu asit yk yksek, sebze ve
meyveninki ise dk. nsan bbrekleri pH:5in altndaki yani asidik idrar
boaltamazlar. Bu nedenle et, balk ve tahllarn yenilmesi sonucu oluan
asitler (daha ok fosfat ve slfatlar) ksmen kemikten gelen kalsiyum ile
tamponlanyor. Diyetle alnan yksek miktardaki asit, bbrekler ile atlrken
kemik kalsiyumunu da eritiyor.
 Fakat yine de et osteoporoz yapar iddias olduka artc. nk fosil
kalntlar incelendiinde ok daha fazla etin tketildii, tarm devrinin
ncesinde nerdeyse hi osteoporoz yok.
Nitekim 6-18 ya arasnda 229 ocuk ve ergenin 4 yl boyunca incelendii
bir aratrmada protein tketimi arttka kemik younluklarnn da artt
gsterildi.90 Bu almaya gre et tketmek kemik erimesine neden olmad
gibi, kemik erimesini de nlemekte. Neden olarak da diyetteki proteinler kemik
ba dokusunu (matriks) oluturan esansiyel amino asitlerin hammaddesi olmas
gsterilmekte.
90 Alexy U, Remer T, Manz F, Neu CM, Schoenau E. Long-term protein intake and dietary potential renal
acid load are associated with bone modeling and remodeling at the proximal radius in healthy children. Am
J Clin Nutr 2005; 82: 110714.
Baz aratrmalarda protein tketimi arttka kemik younluunun artmas,
bazlarnda ise azalmas proteinli gda yannda alnan asidik ya da bazik
(alkali) gdalarn miktar ile ilgili. Proteinli gdalar (et, st, st rnleri,
yumurta), tahllar, rafine yalar, ekerler ve rafine dier gdalar asit ykn
artrrken, sebze ve meyveler asit ykn azaltyorlar.
Ta devrindeki insanlarn idrarla attklar asit miktar (22 mEq/gn)
gnmzdekinden (64 mEq/gn) kat daha az.91
91 Estimation of the net acid load of the diet of ancestral preagricultural Homo sapiens and their hominid
ancestors. Am J Clin Nutr. 2002;76(6):1308-16
Gnmzde bbrek asit yknn artmasnn tek nedeni alkaliden zengin
sebze ve meyvelerin yeteri kadar alnmamas deil. Ayrca et ve tahl gibi
besinlerin ilenmesi srasnda potasyum ve magnezyum gibi alkali yapc
minerallerini kaybetmesi. Bu nedenle kavurma, klasik sucuk ve pastrma,
mandra st gibi proteinli gdalar, salam, sosis ve kutu st gibi rafine
gdalara gre daha az asidikler.
Yaplan bir aratrmaya gre diyetteki kalsiyum 500 mg/gnn altnda
olmadka fazla protein yenmesi barsaktan kalsiyum emilimini azaltmamakta,
tam tersine artrmakta.92
92 Linkswiler HM, Joyce CL, Anand CR. Calcium retention of young adult males as affected by level of
protein and of calcium intake. Trans N Y Acad Sci. 1974;36(4):333-40.
Herhalde D vitamini de nemli osteoporozda, deil mi?

Hem de nasl... Osteoporoz iin en nemli risk faktrlerinin banda D

vitamini yetersizlii gelmekte. D vitamini ince barsaktan kalsiyum ve fosfor
emilimini arttryor. Yani yeterli D vitamininiz yoksa, fazla kalsiyum alsanz da
bu kalsiyumun ok az kana geiyor.
D vitamini gne nlarnn etkisi ile derimizde sentezleniyor. Ama maalesef
arpk yaplama ve hava kirlilii nedeni ile lman bir lke olmamza ramen
gneten yeteri kadar yararlanamamaktayz. Bu durum lkemizde kentsel
kesimde yaayan kiilerde ve zellikle de kadnlarda daha belirgin. Dini
nedenlerden dolay rtnmek de zaten ar olan sorunu daha da arlatrmakta.
Trkiyede yaplan aratrmalar kadnlardaki D vitamini yetersizliinin ok
yksek oranda (yzde 67 ile yzde 100 aras) olduunu gstermekte.93 Tabii
annelerdeki yetersizlik kesinlikle bebeklere de geiyor ve sorunu daha da
yaygnlatryor.
93 Erol M, man FK, Kucur M, Hacbekirolu E. Annede D vitamini eksikliinin deerlendirilmesi. Turk
Ped Ar. 2007; 42: 29-32
Normal D vitamini dzeylerinin 35-40 ng/mLnin (90-100nmol/L) zerinde
olmas lazm. Hafif D vitamini yetersizliinde sadece osteoporoz oluyor.
Yetersizliin derecesi artka osteoporoz arlayor ve raitizm (erikinde
osteomalasi deniyor) de ortaya kyor. Yaplan aratrmalara gre insanlarda
serum D vitamini dzeyleri artrldnda krk riski azalmakta.
nsanlar yalandka daha fazla miktarda iltihap yapc maddeler retiyorlar.
Bu maddeler kemik ba dokusunu tahrip eder ve osteoporoza yol aabilirler.
Omega-3 ya asitleri ve glisemik endeksi dk (ekeri yava emilen) gdalar,
iltihap yapc maddelerin oluumunu basklayarak osteoporozu azaltyorlar.
Glisemik endeksi yksek (ekeri hzla emilen) gdalarn (unlu ekerli
gdalar) ar tketilmesi inslin direncine yol ayor. nslinin nemli
grevlerinden biri de hcreye kalsiyum ve magnezyum depolamak. Metabolik
sendrom (inslin direnci) olduunda bu depolanma da yeterli olamyor.

ngilizcede bir deyim var, use it or lose it, yani kullanmazsan

kaybedersin. Bu kemiklerimiz iin de geerli, deil mi?

Tabii ki. Egzersiz yapmadan osteoporozdan korunmak mmkn deil. Bir

almada egzersiz skoru arttka kemik younluunun da artt saptanmtr;
hatta alnan kalsiyum miktar 500 mg/gn kadar az bile olsa (normali 1000 ile
1500 mg/gn olarak kabul ediliyor).
Btn bu almalardan anlalaca zere kalsiyum takviyesi tek bana
kemii salamlatrmaz. Hatta dier mineralleri (magnezyum, potasyum) ve
vitaminleri ( D, C, K, B12, folik asit vb) yeteri kadar almayan, baz
mineralleri (fosfor, sodyum) ise fazla alan kiiler fazla kalsiyum alsalar bile
kemik krklarndan ve osteoporozdan kurtulamazlar. Tabii egzersiz ve
gnelenme (D vitamini) de art.

Osteoporozdan korunmak iin neler nerirsiniz? Menopoza girenler

nelere dikkat etmeli?

Salkl beslenme ilkelerine uyun.94

94 Kitabn son ksmnda Prof. Dr. Ahmet Aydnn modifiye ettii Ta Devri diyetinin ilkelerini bulabilirsiniz.
Bol taze sebze ve meyve yiyin (kemiin ihtiya duyduu kalsiyum, fosfor,
inko ve magnezyum gibi mineraller ile C vitamini, folik asit, K vitamini gibi
vitaminleri salar, alkali yaplar ile kemiin maruz kald asitleri ntralize
ederler).
Ar asit ierdii iin katk maddesi ilave edilmi, paketlenmi rafine
gdalar yemeyin.
Menopozda grlen strojen azl bitkisel strojenlerle giderilebilir. En
nemli bitkisel strojenlerin banda soya ve keten tohumu gelir. ok sayda
zarar olduu iin fermente edilmemi soya rnlerinden kanlmas gerekir.
Soyann ok sayda yan etkisi gz nne alndnda, en az onun kadar iyi bir
bitkisel strojen kayna olan, buna karn soyann yan etkilerine de sahip
olmayan keten tohumu kullanlmaldr. Bu i iin gnde 2-3 orba ka yeni
ekilmi keten tohumu tketilmesi yeterlidir.
 Ar fosfor ve eker ierdii iin gazl merubat imeyin.
D vitamini dzeylerinizi ykseltmek iin dengeli bir ekilde gnelenilmesi
ya da D vitamini takviyesi alnlmas (erikin iin gnde 2000 nite, ocuklar
iin 1000 nite kullanlmas gvenlidir). Kan D vitamini dzeyini 40-
120ng/mL arasnda tutun.
Gnde en az yarm saat hzl yry ve en az 5 dakika kltr fizik
hareketleri yapn.

Siz klasik osteoporoz tedavisine de karsnz, deil mi?

Klasik tedavide hastalara, D vitamini, kalsiyum, strojen (menopozdaki

kadnlara) ve bifosfonatlar veriliyor. D vitaminine evet, ama o da yeterli
verilmiyor. Kalsiyum deyince de akla kt bir kaynak olan st geliyor. Benim
esas kar ktm ise son yllarda kullanm ok yaygnlaan bifosfanatlar.
Bu pahal ilalar kemik ykmndan sorumlu olan ve osteoklast ad verilen
kemik ykc hcreleri etkisiz hale getiriyorlar. Bu ilalar ykm azalttklar
iin gerekten de kemikleri younlatrmakta fakat uzun vadede bu kemikler
salamln kaybediyor.
nk optimum kemik younluu kemik yapm ve ykm arasndaki hassas
dengeye bal. Kemik ykmn salayan hcreler (osteoklastlar) baz asitler ve
enzimleri salayarak eski kemik dokusundaki mineralleri ve ba dokusunu
(kollagen) eritirler. Kemik yapmn salayan hcreler (osteoblastlar) ancak
osteoklastlarn ii bittikten sonra yeni kemik dokusunu oluturacak ba
dokusunu retebiliyorlar. Yani ykm durdurursanz yapm da olmuyor.
Halbuki her yl kemiin yaklak yzde 20si yenileniyor. Bu nedenle
osteoklastlar engelleyen ilalarn uzun sre kullanlmas kemik younluunu
artrsa da kemiin yenilenmesini ve salamln engelliyor. Yani bifosfanatlar
pislii halnn altna spryorlar.
stelik bifosfonatlarn birok yan etkisi var: lser, karacier hasar, gastrit-
zofajit, bbrek yetersizlii, kalsiyum dkl, ciddi gz iltihaplar, kemik
dokusu tahribi, mermer kemik hastal, deri reaksiyonlar gibi.
Peki siz nasl tedavi ediyorsunuz osteoporozu?

Ben ocuk hekimi olduum iin sadece eim, dostum, arkadalarm,

meslektalarm ve yaknlarmn tedavisine yardmc oluyorum.
Bifosfanatlar ve strojen preparatlarn kesin kullanmyorum. Ta devri
diyetine ve arl olmayacak ekilde egzersizlere balanmasn neriyorum.
Ek olarak aadaki takviyeleri veriyorum:
D vitamini: Kan dzeyi 40ng/mL ile 120 ng/mL arasnda tutacak ekilde
Glukozamin+ kondriotin slfat
Vitamin ve minerallerden zengin preparatlar
EPA + DEHA en az 2000 mg olacak ekilde balkya (ary da azaltr)
Kadnlara keten tohumu gibi bitkisel zayf strojenler (2-3 orba ka
kadar)

Depresyon

Beslenme yz eklimizi, salmz etkiliyor, bundan eminiz. Peki

beslenme duygusal bozukluklarda da etkili midir? Mesela beslenme
eklimiz ile depresyon, efkat duygumuz, sevme duygumuz, vicdanmz,
homoseksellik, istismarclk, intihar, uyuturucu bamll arasnda bir
ba olabilir mi?

Size tuhaf gelecek ama duygusal bozukluklar ruhsal deil kimyasal

bozukluklar. Kimyanz bozulursa ruh haliniz de bozuluyor.
Vcut kimyanzdaki deiiklikler, beslenme eklinizle ok ilikili. rnein
depresyon bata gelimi lkeler olmak zere btn dnyada gibi byyen
bir salgn hastalk. Gelimi lkelerde hafifinden arna yzde 20lere varan
depresyon oranlar var. Btn yeni kan ilalara ramen art durdurulamyor.
Dnya Salk rgt tehlikenin artmamas iin tedbirler almaya alyor.
Depresyon zevk almada (seks dahil), enerjide, ruhsal ve fizyolojik etkinlikte,
zgvende ve zsaygda azalma, karamsarlk, aresizlik duygular ve uyku
bozukluu gibi belirtiler gsteren bir ruhsal bozukluk hali. Mzmin ya da
tepremeli olan bu durum o kiiyi gnlk aktivitelerini yapamaz hale
sokabiliyor; hatta intihara bile srkleyebiliyor.
Depresyon denilebilmesi iin abartlm ya da inat znt halinin bariz bir
d nedeninin olmamas ve iki haftadan daha uzun srmesi gerekiyor. Maddi
bir d olay sonucu gelien geici hayal krklklar ve zntler depresyon
olarak kabul edilmiyor.
Depresyon dnyada halen btn ya gruplar iin en ok maluliyet yapan
drdnc hastalk. Dnyada her yl 800 bin kii depresyon nedeni ile intihar
etmekte.
 Beyin 1.5 kg arlnda olup erikin vcudunun yzde 2sini oluturuyor.
Buna karlk beyin kan dolamndaki besleyici maddelerin yzde 30unu
tketiyor (normal dokularn 15 kat). Eer beyin ihtiyac olan spesifik
besleyici maddeleri yeteri kadar alamazsa biyokimyas deiiyor ve ilevleri
bozuluyor. Bu durum bata huzursuzluk, endie, yorgunluk ve depresyon olmak
zere eitli belirtilere yol aar.

Bu spesifik dediiniz besleyici maddeleri biraz aar msnz?

Dopamin, serotonin ve norepinefrin (noradrenalin) gibi eitli

nrotransmitterler (kimyasal araclar) ruh halimizin (duygudurum) dzenini
salar ve bizi mutlu ederler. Dopamin ve norepinefrinin tirozinden, serotonin
ise triptofan adl amino asitlerden yaplr. Bu amino asitlerin ya da bunlarn
nrotransmitterlere dnmn salayan vitamin ve minerallerin (C vitamini,
B6 vitamini, Magnezyum, Niasin, D vitamini) eksiklii halinde ilgili
nrotransmitterlerin beyindeki dzeyi eik dzeyin altna der ve depresyona
yol aar.
Meyers adl aratrc nrotransmitter ncleri olan tirozin (noradrenalin,
dopamin) ve triptofann (serotoninin, 5HT), depresyon tedavisindeki etkilerini
inceleyen almalar gzden geirmi ve nrotransmitter nclerin hafif-orta
depresyonun tedavisinde yararl olabilecei sonucunu kartm.95
95 Meyers S. Use of neurotransmitter precursors for treatment of depression. Altern. Med. Rev. 2000
Feb; 5(1): 64-71
nemli bir spesifik besleyici madde de omega-3 ya asitleri. Bildiiniz
gibi beyin yal bir doku, yzde 60 ya. Beyin yalarnn te ikisini de
oklu doymam ya asitleri (omega-3 ve omega-6) oluturuyor. Depresyonlu
kiilerde omega-3 ya asitlerinin unsurlar olan eikozopentoenoik (EPA) asit
ve dokozahekzoenoik asit (DEHA) dzeyleri dk bulunmu. Bir aratrmada
manik-depresif hastalara yksek doz (9.6 g) omega-3 ya asidi verilmi;
depresyon skorlar yzde 48 orannda dm.96
96 Peet M, Horrobin DF. A dose-ranging study of the effects of ethyl-eicosapentaenoate in patients with
ongoing depression despite apparently adequate treatment with standard drugs Arch Gen Psychiatry.
2002;59(10):913-9.
 Omega-3 yetersizliinde beyin dokusundaki fosfatidilserin, serotonin ve
dopamin (noradrenalin) gibi nemli maddelerin dzeyleri derek
depresyona neden olabiliyor.
Gebelik srasnda anneden bebee aktif dokazohekzoenoik asit transferi
oluyor. Bu durum annenin omega-3 depolarn ciddi olarak tketiyor. Bu durum
da doum sonu depresyonuna yol aabiliyor. Hamilelik ncesi deposu dolu
olanlarda byle bir durum olmuyor. Mesela 23 lkede 14532 kii zerinde
yaplan ok merkezli bir almaya gre balkya alan ya da balk tketen
kadnlarda doum sonu depresyonu belirgin olarak daha dk bulunmu.97
97 Hibbeln JR.Seafood consumption, the DHA content of mothers milk and prevalence rates of
postpartum depression: a cross-national, ecological analysis. J Affect Disord. 2002 May;69(1-3):15-29.
Kolesterol dkl de serotonini azaltarak depresyona yol aabiliyor ve
intihar eilimini artrabiliyor.98
98 Iribarren C, Reed DM, Wergowske G, et al. Serum cholesterol level and mortality due to suicide and
trauma in the Honolulu Heart Program. Arch Intern Med 1995;155:695700.

Vitamin eksiklikleri de depresyona neden oluyor mu?

Ruh halimizin dzenini salayan dopamin, serotonin ve norepinefrin gibi

eitli sinir ileticilerinin sentezi C vitamini, B6 vitamini, D vitamini, folik asit
ve niasin gibi vitaminlerin mevcudiyetini gerektiriyor.99
99 Fujii A, Matsumoto H, Yamamoto H. Effect of vitamin B complex on neurotransmission and neurite
outgrowth. Gen Pharmacol. 1996; 27(6): 995-1000.
Mesela B12 vitamini yetersizlii olanlarda en az iki kat fazla depresyon riski
vardr. B12 vitamini yetersizlii lkemizde ok yaygn. Tabii en byk risk
vejetaryenlerde.
Depresyonlu hastalarn birounda B6 vitamini de dk ve hastalar vitamin
tedavisine olumlu cevap veriyorlar.100 Doum kontrol haplar da B6 vitamini
tketimini artrarak depresyona yol ayor. B6 vitamini premenstrel (adet
ncesi) sendromdaki depresyonu da hafifletebiliyor.
100 Russ CS, Hendricks TA, Chrisley BM, et al. Vitamin B-6 status of depressed and obsessive-
compulsive patients. Nutr Rep Int 1983;27:86773.
 Selenyum, inko, demir ve zellikle de magnezyum yetersizlikleri
depresyondan psikoza eitli psikiyatrik semptomlara neden olabiliyor.
Daha fazla gnelenen insanlarda serotonin de yksek oluyor. Gne nn
asl ii derimizde D vitamini sentezi yapmak. D vitamini tedavisi alan
hastalarda depresyon ve zellikle de k depresyonu hzla dzelme yoluna
giriyor.101
101 Lambert GW, Reid C, Kaye DM, Jennings GL, Esler MD: Effect of sunlight and season on serotonin
turnover in the brain. Lancet. 2002 Dec 7;360(9348):1840-2

Depresyon bilinen bir baka hastaln paras olarak da karmza

kabiliyor, deil mi?

Evet. Mesela metabolik sendrom depresyonun bence en nemli nedeni.

Burada oluan reaktif eker dklkleri, vitamin eksiklikleri ve iltihabi
madde birikimleri sizi rahatlkla depresyona sokabiliyor.
rnein 1950li yllarda yaplan bir almada 1307 hipoglisemili hastada
yzde 86 orannda depresyon saptam.102
102 R.C. Wunderlich, Jr. Sugar and Your Health St Petersburg, FL: Good Health Publications1982:291-92
Keza yeni tan konulmu diyabetik hastalarda depresyon skl normal
poplasyona gre yzde 30 daha fazla bulunmu.103
103 Weber B, Schweiger U, Deuschle M, Heuser I. Major depression and impaired glucose tolerance.
Exp Clin Endocrinol Diabetes 2000;108:18790.
nemli bir depresyon nedeni de tiroid yetersizlii (hipotiroidi). nk
depresyon tiroid yetersizliinin ayrlmaz bir paras.104 Hipotiroidik kiilerin
beyinleri yeteri kadar oksijen kullanamyorlar ve sonuta depresyon oluyor.
104 Rack SK, Makela EH. Hypothyroidism and depression: a therapeutic challenge. Ann Pharmacother.
2000;34(10):1142-5.
Aikr olan kadar olmasa da gizli tiroid hormonu dkl ok yaygn.
Erikin nfusun yzde 5-10 kadarnda aikar olmayan gizli hipotiroidi mevcut
(tarama kriteri: TSH 5.0-6.0mIU/Lnin zeri). zellikle yal bayanlarda bu
oran yzde 25lere kadar kabiliyor. Baz aratrclar ise 2.0mLU/Lnin
zerini kriter olarak almak gerektiini sylemektedirler. Bu durumda
hipotiroidi sklnn ok daha fazla olduunu syleyebiliriz.
Fakat bu hipotiroidiler, ou kez sinsi seyrettii iin nadiren tehis
edilebilmektedir. T3 ve T4 deerleri normal olmasna ramen, TSH deerleri
2.0 nin zerinde olan kiiler gizli hipotiroidi olarak deerlendirilip tedavi
edilmelidir. Hipotiroidinin balca nedenleri iyot yetersizlii, otoimmn
tiroidit ve selenyum eksiklii. Tuzlarn iyotland lkelerde iyot yetersizlii
nadirdir. Bu lkelerde daha sk grlen otoimmn tiroidittir (Haimoto).
Alkoliklerde de depresyon ok sk grlyor. Tabii bunun hipoglisemi,
hipotiroidizm, mineral yetersizlikleri (kalsiyum, inko, demir, selenyum,
magnezyum, manganez), vitamin yetersizlikleri (B1 vitamini, B2 vitamini, B12
vitamini, Niasin, Pentotenik asit, B6 vitamini, Folat) ve omega-3 yetersizlii
gibi birok nedeni var.

Depresyonun ne gibi belirtileri var?

Depresyonun bulgular sadece duygusal deil; fiziksel bulgular da var (Tablo

15). Hatta depresyondaki kiilerin doktora gitmesine neden olan en nemli
yaknmalarnn ilgintir te ikisi ruhsal deil, fiziksel ikyetler.

Tablo 15: Depresyonun bulgular

 Depresyon hem serotonin hem de norepinefrinin beyindeki salglanmasnn
yetersizliinden kaynaklanyor. Omurilikte serotonin ve norepinefrinin
salglanmasndaki yetersizlikler, limbik sistemin gereksiz duyular elimine
edici etkisini azaltarak arlarn ar alglanmasna neden oluyor. Depresyon
bulgular serotonin ve norepinefrin yetersizlii ile ok ilikili (ekil 2).

ekil 2: Depresyon bulgularnn serotonin ve norepinefrin yetersizlii ile

ilikileri

Depresyon nasl tedavi ediliyor?

Depresyon tedavisinin klasik olan ve olmayan yntemleri var; ila tedavisi,

psikoterapi (konuma tedavisi), egzersiz, beslenme.
la tedavisi psikiatrlarn gzdesi. nk yaz reeteyi, hasta gitsin. Etkisi de
abuk grlyor. Geri birok yan etkisi var ama o belirtiler de depresyonun
dier bulgular arasnda kaynayp gidiyor. Psikoterapi daha iyi bir yntem
ama zaman alc. Baz hekimler bu iki tedaviyi kombine ediyorlar. Baz
almalar depresyonda ila tedavisinin 1/3 olguda zararl olduunu, 1/3
olguda hi yarar salamadn, 1/3 olguda ise plasebodan biraz daha etkili
olduunu gstermitir. Antidepresanlarn bir yn da yan etkileri var.
Egzersiz endorfin (vcudun rettii ok gl bir morfin tr) retimini
artrarak depresyon semptomlarn hafifletiyor ama ihmal edilen bir tedavi.
Psikiyatrlarn nerdeyse tamam maalesef beslenme-depresyon ilikilerini gz
ard ediyor.
Depresyon tedavisine balamadan nce bir dizi tahlil yaplmas gerekiyor
(Tablo 16). Klasik psikiyatride bu tahliller maalesef ihmal ediliyor. rnein
amino asit metabolizmasna etkili ok sayda psikotrop ila kullanlyor, ama
kan amino asit dzeylerine nerdeyse hi baklmyor.

Tablo 16: Depresyonda istenmesi gereken incelemeler

Depresyonlu hastalara nerileriniz var m? Belki bu nerileriniz gnlk

hayatnda ufak tefek zntlerle karlaanlara da yardmc olur.

ncelikli olarak Ta Devri diyeti yaparak unlu ekerli gdalar iyice

azaltmallar.
Hipotiroidileri varsa tiroid hormonu almallar.
Aktif maddesi en az 2000-3000 mg olacak ekilde balkya almallar.
 D vitaminlerini 40-120 ng/dL arasnda tutacak ekilde takviye almallar.
Yksek dozda B kompleks vitamini ve C vitamini almallar.
Yetersizlikleri varsa ayda 1 mg B12 inesi olmallar.
Tahlil sonularna gre magnezyum, karnitin, inozitol, selenyum, inko,
DHEA, fenilalanin, tirozin, melatonin ve S-adenozil metionin takviyeleri de
yaplabilir.

Otizm

Otizmli ocuklarn aileleri de size bavuruyor. oumuzun ilk kez

Yamur Adam filminde tant bir hastalkt ama son yllarda ok fazla
telaffuz edilir oldu. Ne gibi zellikleri var otizmin?

Otizm, kiinin dil, sosyal ve iletiim becerilerini bozan geliimsel bir

hastalk tablosu ve son yllarda bir salgn gibi artmaya balad.
Otistik olgularn ou erken bebeklik anda tmyle normal. Belli bir sre
(genellikle 6 ay-18 ay) getikten sonra hastalk belirtileri ortaya kmaya
balamakta. Otizmin bu sk grlen ekline regresif otizm deniyor. Bu
ebeveyn iin ykc bir durum. Sapasalam ocuklar, yava yava geriliyorlar
ve normal davranlarn sergilemiyorlar. Otistik ocukta ok fazla sayda
klinik belirti tespit edilebiliyor. Tabii bunlarn hepsinin ayn ocukta olmas
art deil.
Birok otistik ocuk bir baka kii ya da ebeveynleri kendisine
seslendiklerinde hi tepki vermiyor. Bu durum ocukta sanki bir iitme
problemi olduu dncesini akla getiriyor. Bu yzden birok hekim dier
aratrmalara girmeden nce ocua iitme testleri yaplmasn istiyor. Halbuki
iyi bir sorgulama yapldnda ocuun baz seslere tepki verdii anlalr.
rnein televizyonda bir reklam sesini duyduunda ocuk hemen televizyon
odasna doru koar. Hatta motor sesi, kedi miyavlamas ya da kpek
havlamas gibi baz seslere iddetli tepki gsterirler. Kulaklarn kapatrlar.
Otistik ocuklarn ou baz grsel uyaranlara kar da yeterli tepkiyi
vermiyorlar. rnein ebeveynleri ya da bir baka kiinin yzne ya da
evrelerindeki birok nesneye bakmyorlar ya da ksa sre bakyorlar. Yani
gz temasndan kayorlar. Buna karlk hareket eden, dnen ya da parlak olan
baz nesnelere uzun uzun bakyorlar.
Birok otistik ocuk acdan, scaktan ve souktan etkilenmiyor. Bu nedenle
yanabiliyor veya yara bere iinde kalabiliyorlar. Bunun temel nedeni otistik
ocuklarda buday (glten) ve st (kazein) proteinlerinin yeteri kadar
sindirilemeden kana gemesi. Bu sindirilmemi proteinler vcutta morfin etkisi
yapyor. Anlayacanz ocuk kk apta kronik bir morfin zehirlenmesi ile
kar karya kalyor. Bu nedenle ounda tehlike ve korku duygusu yok.
rnein, korkusuzca trafie kabiliyor, atele oynayabiliyorlar. Otistik
ocuklarn srekli gzetim altnda tutulmas ve bo braklmamas gerekiyor.
Otistik ocuklar kap ama, kap kapama, dans etme ve yzme gibi kaba
motor becerileri, sayfa evirme, delikten ip geirme, kat kesme gibi ince
motor becerileri yapamamakta ya da gecikerek yapmaktalar.
Otistik ocuklar ellerini, kollarn ve bacaklarn da farkl ekilde
kullanyorlar. rnein parmak ularnda yryorlar; Mevlevi ayinlerinde
olduu gibi kendi etraflarnda dnyorlar; ellerini rpyorlar. Bu
davranlarn ou beyindeki azalan kan akmn artrmaya ynelik.
Fiziksel temastan ar derecede rahatsz oluyorlar, evrelerindekiler ile
iliki kurmaktan kanyorlar, kendi i dnyalarnda yayorlar. Btn iine
kapanklklarna ramen otistik ocuklarn byk bir ounluu ok hareketli,
yani hiperaktif.
 Kucaa alnmak istemiyor, kendilerini sevdirmiyorlar. Baz sesleri iittikleri
ok net olmasna ramen en yaknlarnn seslerine bile herhangi bir tepki
vermiyorlar. Ebeveynlerin btn gayretlerine ramen klasik anne-ocuk, baba-
ocuk ilikisi yeteri kadar kurulamyor. Otistik ocuklar zamanlarnn ounu
tek bana oynayarak geiriyorlar; ortak oyunlara katlmyorlar. Onlar kendi
dnyalarnda yayor ve rahatsz edilmek istemiyorlar.
Normal bir ocuk 9-10 aylkken anne baba, dede gibi 3-5 szc
konuabilir. Hatta daha nceki aylarda konuma gayretleri, agulamalar,
babldamalar vardr. Otistik ocuklarda ilk dikkati eken bulgulardan biri
bebein zamannda konumaya balamamasdr. Otistik ocuklarn yzde 80-
90nn erkek olmas ve toplumda erkek ocuk ge konuur gibi bir
inancn yaygn olmas bebeklerin hekime ge gtrlmesine neden oluyor. in
ilginci birok hekim, aile tarafndan uyarlmasna ramen bu durumu
nemsemiyor.

Azmsanmayacak kadar nemli bir grup otistik ocuk ise balangta biraz
gecikerek ya da normal sresinde konumaya balasalar da su ver, baba
gel gibi basit cmleleri neredeyse hi kuramyorlar. Karlkl kk
diyaloglar yapamyorlar. rendikleri kelimelerin ounu, hatta tamamn
unutabiliyorlar. Bu durumun saptanmas ile ebeveynler artk ocuklarnda ciddi
bir sorun olduuna tereddtsz bir ekilde kani oluyorlar.
Biraz konuabilen otistikler bile ou kez dzgn ve anlaml konumuyor.
Bazlar karsndakilerin kendisine syledikleri kelimeleri papaan gibi
srekli olarak tekrarlyor. Buna yank (eko) kelimesine atfen ekolali deniyor.
Otistik ocuklar radyodan, televizyondan ya da evresindeki bir kiiden
duyduklar ya da kendi uydurduklar kelimeleri durup dururken ve balam d
olarak srekli tekrarlyabilyor. Otistik ocuklar konumadklar ya da
konumakta zorluk ektiklerinden dolay isteklerine ulamak iin evresindeki
kiilerin elinden tutarak istedikleri eyi iaret ediyorlar.

Baz otistik ocuklar ok agresif ve saldrgan oluyorlar. Kendilerine, ev

halkna zarar verebiliyorlar. ou kez bu saldrganlklar hafifletmek iin ila
kullanmak zorunda kalnyor.
Otistik ocuklar srekli olarak grmeye ve yapmaya altklar eylerin
deitirilmesine ar bir tepki gsteriyorlar (basmakalplk). Mesela evdeki
eyalarn yerinin deitirilmesini istemiyorlar. Hep ayn giysiyi giymek
istiyorlar. Belli etkinlikleri her zaman belli bir srayla yapyorlar. rnein
nce televizyonu ap sonra yemek yemek ve sonra oyuncaklar ile oynamak
gibi. Bunlarn sralamasnda en ufak bir deiiklik olursa sinir krizine
giriyorlar.
Otistik ocuklar baz nesnelere taknt derecesinde baldrlar. Merubat
kutular, plastik ieler, sigara tablalar, kalemler gibi. Sevdikleri nesneler
kaybolursa bulunana kadar ar huysuzlarlar.
Baz otistik ocuklar srekli tekerlek gibi yuvarlak eyleri dndrmek
isterler, ya da bakmaya doyamazlar.

Otistik ocuklarn ou suyla oynamay ve otomobille dolamay ok

severler.
Otistik ocuklarn yzde 80inde ste ve/veya unlu gdalara ar dknlk
vardr. Bu dknln nedeni bunlarn tam sindirilemeden kana geen morfin
bileikleri iermeleridir. Yani gerek anlamda uyuturucu bamll var.
Birok otistik ocukta mide barsak sorunlar var. Kabzlk, gece uykudan
uyandran sanclanmalar, pis kokulu ve yal dklamalar ve sk gaz kartma.
Otistik ocuklarn ou kalem, silgi ya da kk bir ip paras gibi nesneleri
elinden brakmazlar (nesne takntlar).
Birok otistik ocuk ban sallar ve sk sk uyanr. Bu davran bozukluklar
muhtemelen arya kar verdikleri cevaptr.

Otizm en erken nasl tannr?

Erken tedavi ile baar daha yksek olduundan otizmli bir ocuun
mmkn olduunca abuk tehis edilmesi son derece nemlidir. Erken
tany salayan bir laboratuar testi yoktur. Gz temasnn olmamas,
konumann gecikmesi, bebein nesnelerle ilgilenmemesi,
seslenildiinde hibir tepki vermemesi, kucaa alnnca susmamas ve
kucaa alnmaya direnmesi en erken belirtiler. Benim gzlemlerime
gre birok otistikte hastaln en erken belirtisi hayatn ilk aylarnda
saptanan ve gaz sancs eklinde yorumlanan ar alamalardr.
Eer ocuunuz yukarda saylan zelliklerden birini gsteriyorsa ya da
normal bir gelime periyodu geirmi ve sonra gerilemise kesinlikle acele
edin. Eer doktorunuz, bekle ve gr ya da erkek ocuktur, bu nedenle ge
konuabilir diyorsa onun tlerini kesinlikle dinlemeyin! (bu arada
otistiklerin yzde 80inin de erkek olduunu ifade edelim).
Tedavi iin altn frsat penceresi genellikle 1 ile 5 ya aras. Bu yalardan
sonra biyomedikal ve davran tedavilerinden elde edilen baar oran
azalmakta. Tabii ki bu durum daha byk ocuklarn tedaviden hi
yararlanamayaca anlamna gelmiyor. Her otizm hastas biyomedikal
tedavilerden deiken olsa da yararlanabilir. Asla ok ge deildir.

Otizmin skl gerekten artyor mu? Yoksa bu art tehisin daha erken
konulmasna m bal?

Otizm ayr bir hastalk tablosu olarak ancak dokuz yz krkl yllarn banda
tarif edilmi. Klinik belirtiler asndan ok zengin bir hastalk olmasna
ramen o zamana kadarki tp kitaplarnda esamisinin okunmamas daha nceki
yllarda ok daha az grldnn en nemli iareti. Bizim gibi dnenler
otizmin mthi bir hzla arttn; stma, ku gribi ve AIDS gibi dnyay tehdit
eden salgn bir hastalk olduunu kabul ediyorlar.
Klasik nropsikiatrlarn ou otizmi genetik kkenli bir hastalk olarak
alglamak istiyorlar. Tabii ki onlar da 50-60 yl gibi olduka ksa zaman dilim
aralnda genetik bir hastaln sklnn bu kadar artmamas gerektiini
bilmekteler. Ama onlarn birou otizm sklnn yllar iinde artmadn
sadece tan kriterlerinin deitiini ya da hekimler ve aileler bu konunun
zerine ok dt iin otistik ocuk saysnn artm gibi grndn iddia
ediyorlar. Acaba bu ne kadar doru?
 Bu durumu daha iyi aydnlatmak iin Mark R. Blaxill isimli bir bilim adam
1960-2004 yllar arasnda yaplan elliden fazla otizm sklk almasnn
toplu analizini yapm. Bu analiz otizmdeki artta tan kriterlerinin
deimesinin fazla bir paynn olmadn kantlam.105
105 Blaxill MF. Whats Going On? The Question of Time Trends in Autism. Public Health Rep. 2004;
119(6): 536551.
Blaxillin yapt ok ayrntl incelemeye gre yetmili yllarda ABDde
3/10,000in altnda olan otizm skl, doksanl yllarda 30/10,000in zerine
km; yani 20 yllk zaman diliminde en az on kat artm. Otizm spektrumu
tm ile dikkate alndnda ayn zaman diliminde 5-10/10,000 olan sklk 50-
80/10,000e ykselmitir.
Britanyada ise seksenli yllarda 10/10,000in altnda olan otizm skl,
doksanl yllarda 30/10,000in zerine km.
2002 ylnda Kaliforniyada yaplan bir almada ise otizm skl 1/166
(60/10,000) olarak bulunmu.106
106 California Department of Developmental Services. Autistic Spectrum Disorders Changes in the
California Caseload An Update: 1999 through 2002. Sacramento, Calif.: State of California; 2003.
Britanyann baz blgelerinde yaplan ve nl Lancet dergisinde 2006
ylnda yaynlanan bir almada ise 1/86 (60/10,000) gibi ok daha yksek bir
oran saptanm.107
107 Baird G, Simonoff E, Pickles A et al., Prevalence of disorders of the autism spectrum in a population
cohort of children in South Thames: the special needs and autism project (SNAP), Lancet 368 (2006)
(9531), pp. 210215.
lkemizde detayl bir toplum aratrmas yok, fakat bizdeki skln da 40-
60/10,000 dolaylarnda olduu sanlmakta.
1987den 1998e kadar olan 10 yllk zaman diliminde Kaliforniyada otizm
nedeni ile tedavi gren ocuk says 2.7 kez artmtr. 1991-1997 yllar
arasndaki art ise 5.6 kattr.
Btn bu aratrmalar otizmin muazzam bir ekilde arttn ve bu durumun
temel olarak sadece genetik nedenli olmayacan, evresel faktrlerin otizm
tablosunun oluumunda ok daha nemli rollerinin olduunu kuvvetle
dndrmekte.
Otizm bir zehirlenme hastaldr diyorsunuz. Bunu biraz aar msnz?

Maalesef klasik ortodoks tbbn muhafazakarlar (tp dininin papazlar!)

otizmi tedavi edilemeyecek bir hastalk olarak lanse edip ailelere bu hastaln
mr boyu sreceini, ancak ila ve davran tedavileri ile baz belirtilerin
hafifletebileceini sylerler.
Sidney M. Baker adl bir aratrc 1950lerden gnmze otizmdeki
patlamadan aadaki faktrleri sorumlu tutmutur.
Antibiyotik kullanlmasnn artmas
Ar metal ieren alarn ve oklu virus alarnn (kzamk-kzamkk-
kabakulak-MMR gibi) kullanlmasndaki art.
Ekilebilir topraklarn fakirleerek sebze ve meyvelerdeki vitamin ve
mineral ieriinin dmesi.
Omega-3 tketiminin azalmas
Ar metal, ila ve toksinlere fazla maruz kalnmas.
Otizmin artmas antibiyotik kullanlmaya baladktan sonraki zamanla
akmakta. 1950 ylnda ABDde 200 ton olan antibiyotik tketimi 1990da
20 bin tona km, yani yaklak 100 kat artm.
Gerekten de 80li yllardan itibaren yzlerce aratrmaya gre otizm
denilince genetik altyaps olan, enfeksiyonlar, toksik kimyasallar, hipoksemi
ve gdalardaki protein ve peptitlerle tetiklenen ve yaygn geliimsel bozuklua
yol aan nroimmn bir klinik hastalk tablosu anlalmaya baland.
1988 ylnda Edelson ve Cantor 56 otistik ocuu inceleyip, 56snda da
ar metal yk saptadlar. Aratrclarn elde ettii sonulara gre108 bu 56
ocuun 55inde karacier detoksifikasyon (zehirden arndrma) sistemi iyi
almyordu. 53nde de bir ya da daha fazla ar metal d toksik kimyasal
madde yk vard. Bu toksinlerin balcalar bcek ilalar, tarm ilalar,
dezenfektan gazlar, antibiyotikler, deodoranlar ve ok sayda aromatik ve
alifatik solventler.
108 Edelson SB, Cantor DS. Autism: xenobiotic influences. Toxicol Ind Health 1998;14:799-811.
Keneler (lyme hastal), klostridyum bakterileri ve kandida mantarlar
(pamukuk) gibi organizmalarn salgladklar toksinler de otizm tablosunu
oluturabiliyorlar.
Genetik olarak zaten yava alan biyokimyasal reaksiyonlarn enzimleri,
dardan alnan toksinlerin hasarna da urar. Bu enzimlerin koenzimleri
(yardmclar) olan vitaminler (C vitamini, B kompleks vitamini, vb.) ve
minerallerin (inko, Selenyum, Magnezyum, vb.) yetersizlii de zaten
yavalam olan biyokimyasal reaksiyonlar tmyle yavalatr. Bylece ksr
bir dngye girilmi oluyor.
Trkiyede gerek ben gerekse de az saydaki meslektam yzlerce ocukta
ar metal testi yaptrdk. Ve hastalarn tmne yakn blmnde ar bir metal
zehirlenmesi saptadk.109 Tespitlerimize gre lkemizde en ok kurun
zehirlenmesi grlmekte, onu cva zehirlenmesi takip etmektedir. Arsenik,
kadmiyum, alminyum ve uranyum zehirlenmeleri ise daha az grlmektedir.
109 http://beslenmebulteni.com/bes/index.php?option=com_content&view=article&id=149:otistik-
cocuklarn-zehirlenmi-olabileceini-hic-dueuenueduenuez-mue--&catid=82:otizm&Itemid=285
Maalesef bu toksinlerin bazlar devaml soluk alp verdiimiz evlerimizin
havasnda badanasnda, panjurunda, halsnda, mobilyasnda, elektronik
eyalarnda; giysilerde, yiyeceklerde ve hatta oyuncaklarda mevcut. Bu
toksinler bata ocuklar olmak zere btn ev halknn davran, alglama,
biliim ve motor fonksiyonlarnda deiik iddetlerde bozukluklara neden
olmakta. Ya ne kadar kk ve beyin ne kadar az olgun ise zarar da o oranda
artmakta.
in kts bu toksinler kiinin detoksifikasyon yetenei ile ilikili olarak ok
dk dzeylerde bile etkili olabilmekte. Yani genetik olarak detoksifikasyon
yetenei iyi olmayan kiiler ok dk dzeyde toksinlerden bile
etkilenebilmekte. Detoksifikasyon ilevleri iyi alan ve yeterli doal gda
alanlar ise toksinlerden fazla etkilenmemekteler.
Ayrca bu toksinler (vcudumuzdaki dier reaksiyonlar katalizleyen enzimler
gibi) detoksifikasyon ilemini hzlandran enzimlerin fonksiyonlarn da
bozarak sorunu daha da arlatrmaktalar. Rafine ve doal olmayan gdalarn
vitamin ve minerallerden fakir olmas zaten yavalam olan detoksifikasyon
reaksiyonlarn daha da tembelletirmekte.
Hepimiz hemen her kaynaktan eitli ekillerde ve miktarlarda toksik
maddeleri alyoruz, ama ancak salkl ve yeterli bir metabolizmaya sahipsek
bunlar temizleyebiliyoruz. te otizm yelpazesindeki hastalklarda ocuklar
bunu yeterince gerekletiremediklerinden, aldklar toksinler vcutlarndan
atlamadndan, zellikle yadan zengin dokularda birikmekte. Beyin de ya
bakmndan en zengin organlar arasnda. Bylece beyinde biriken toksik
maddeler eitli dzeylerde hasarlar oluturmakta.

Sylediiniz toksinlere her ocuk maruz kalyor, fakat her ocukta niye
otistik tablo gelimiyor?

Ayn evresel zararlya (ar metal, bcek ilac, antibiyotik, enfeksiyon, vb.)
maruz kalmasna ramen her ocukta otizm tablosunun grlmemesi otizme
yatknlk salayan tek-gen polimorfizmlerinin varl ile aklanyor. Tek-gen
polimorfizminde talasemi, hemofili gibi hastalklarda olduu gibi bir gen
eksiklii ya da yapsal bir bozukluk yok, fakat genin kalitesi bozuk ve idare
ettii enzim tembel alyor.
nsanlar evresel zararlya maruz kaldklarnda vcutlarndaki
detoksifikasyon (zehirden kurtulma) mekanizmalar ile bunlar temizlemeye
alrlar. Detoksifikasyon mekanizmalar genetik olarak belirleniyor ve
kiiden kiiye deiiyor. Bu deikenlik gen polimorfizmlerinin says ve
bozukluun derecesi ile ilikili.
Bu mekanizmalar nfusun yzde 65inde olduka etkin; geri kalan yzde
32sinde yava, yzde 2.5inde ise ok az alr. Otizm, Alzheimer, mltipl
skleroz, izofreni, bipoler bozukluk hastalar bu yzde 2.5in iindeler. Fakat
evresel toksinlerin mevcut art srer ve doal beslenmeden daha da
uzaklalrsa yzde 32lik blmde de bu hastalklar fazla grlecektir.110
110 McFadden SA. Phenotypic variation in xenobiotic metabolism and adverse environmental response:
focus on sulfur-dependent detoxification pathways. Toxicology 1996;111:43-65.

Gen polimorfizmleri herhalde onbinlerce yldr var ama daha nceleri

otizm tablosuna neden olmamlar?

Son 50-60 ylda artan evre ve gda kirlilii nedeniyle otizmde tam bir
patlama oldu. Eer evresel etkene maruz kalnmasa salkl olabilecek
ocuklar, polimorfizmlerin de etkisi ile otistik oluyorlar.
evresel faktrn iddeti ve zamanlamas da nemlidir. Eer evresel
faktre anne karnnda maruz kalnm ve bu faktr gl ise otizm bebek
doduu zaman ortaya kar. Bu hastalar ok ardr, hepsinde bandan
itibaren motor, mental ve psiik geliiminde gerilik vardr.

Otizm tablosu nasl oluuyor?

Otizmin bata gelen nedenleri ar metaller, antibiyotikler ve kimyasal toksik

maddeler. Dier nedenler arasnda enfeksiyonlar (Kzamk, HHV6, CMV,
Streptococcus, Clostridia, Borrelia, Candida) ve beyin kan akmnda azalmaya
neden olan hastalklar gelmekte. Genetik yatknlklar (tek-gen
polimorfizmleri) nedeniyle bu toksin ve enfeksiyonlarla yeterince ba
edemeyen ocuklarda bir dizi birbirine bal mekanizmann etkisi ile otizm
tablosu oluuyor. Barsak svlar ve enzimleri azalp, sindirim bozulduu iin
besinle alnan proteinler yeteri kadar paralanmadan (polipeptit) kana geiyor.
Bu sindirilmemi polipeptitler dokularda ve beyinde morfin etkisi gsteriyor.
Barsaktaki faydal mikrop dengesi bozuluyor. Bunun yerine hastalk yapan
bakteri, mantar ve parazitler ryor.
Toksinler ve hastalk yapan mikroorganizmalardan kan metabolitler
barsak borusunda yaygn bir iltihaba yol ayor. Barsak hcrelerinin
geirgenlii artarak normalde kana gemeyen toksinler kana geiyor. Dier
taraftan barsak hcrelerinin fonksiyonu bozulduundan tayc proteinlere
bal vitamin, mineral ve dier besi maddeleri yeteri kadar kana geemiyor.
Bunun sonucunda ok sayda vitamin, mineral ve dier besi maddesi eksiklii
geliiyor.
Yalarn sindiriminin azalmas ya ve yada eriyen vitamin ve besi
maddelerinin (A,D, E, K vitaminleri, likopen) kana gemesini azaltyor.
Baklk cevabnn ve enflamasyonun (iltihabn) artmas, enzimatik
reaksiyonlarn yavalamas, alerjik reaksiyonlar, hormonal yetersizlikler, sinir
ileticileri fonksiyonlarnn bozulmas ve toksinlerin beyin ve dier organlar
zerine olan direkt etkileri yaygn geliimsel bozuklua yol ayor.
Siz otistik ocuklardaki mide-barsak sorunlarn ok nemsiyorsunuz.

Son yaplan aratrmalar otizmin, sindirim sisteminde balayan, sonularn

beyinde gsteren bir hastalk tablosu olduunu ortaya koydu. Nitekim otistik
ocuklarn yzde 76 ile yzde 100nde mide-barsak problemi var.111 Bu
problemler karn ars, geceleri uyanma, karn zerine yatma, kronik ishal,
kabzlk, az kokusu, gaz karma ve geirme ikayetleri ile karmza kar.
Dk ou kez pis kokulu olup, sindirilmemi yiyecek paralar ve ya
ierebilir. Otistik ocuklarn gemie ynelik dikkatli bir sorgulamas
yapldnda hastalk tablosunun gaz sanclar ve sk sk geceleri uyanma gibi
mide-barsak ikayetleri ile balad ortaya konulabilir.
111 http://beslenmebulteni.com/bes/index.php?option=com_content&view=article&id=144:otistik-
cocuklarda-mide-barsak-sorunlar-ve-coezuemleri&catid=82:otizm&Itemid=285

Birok uzman otizme giri var, k yoktur derken sizin gibi

biyomedikal tedavi uygulayanlar zamannda balanrsa tedaviyle otizmin
nemli lde dzelebileceini ve hatta tmyle iyileebileceini iddia
ediyorlar. Bu anlay fark nereden kaynaklanyor?

Maalesef -hepsi olmasa da- birok ocuk psikiyatristi ve nroloji uzman

otistik ocuklarn anne babalarna, otizmin bilinen bir nedeni olmadn,
hibir zaman dzelemeyeceini sylyor. Hatta anne babaya eitli ilalar ve
davran modifikasyonu dnda bilinen baka tedavi olmad anlatyor.
Tabii esas neden ortadan kaldrlmad iin eitimden de istenen yarar
salanamamakta, yllar sren abalar anne-babalar bir taraftan maddi zarara
uratmakta; dier taraftan da ylgnla srklemekte.
Bereket ki son yllarda yaplan aratrma ve uygulamalar, otizmin gizlerini
hzla zmeye balad. ok sayda aratrma otistik ocuklarda beyin kan
akmnda azalma, sinir sistemi iltihab (nroenflamasyon), baklk
yetersizlii, oksidatif stres, mitokondri fonksiyon bozukluu, sinir-ileticisi
(nrotransmitter) bozukluklar, toksin temizleme sorunlar ve barsak floras
bozukluklarnn varln gsterdi.
Otizmi tedavi edilemeyecek bir hastalk olarak lanse eden klasik tbbn
gericileri (tp dininin papazlar!) ya da yeterli bilgiye sahip olmamasna
ramen uzman unvanna sahip ortaa kafal, nyargl hekimler ne kadar kar
ksa da, ya da en hafif deyimi ile burun kvrsa da artk otizmin bilimsel ve
etkili bir tedavisi var.
DAN Protokol (Defeat Autism Now-Otizmi imdi Yen!) denilen bu
biyomedikal tedavi yntemi son birka yl iinde -henz tam olgulamasa da-
iyice geliti ve olumlu sonular alnmaya baland. Hepsi olmasa bile nemli
sayda otistik ocuk etkin bir tedavi ile nemli aamalar kaydedebiliyor. Hatta
otizmden tamamen kurtulmay baaran ocuklarn says hi de az deil ve
gnden gne artyor.

Biyomedikal tedavinin ne gibi unsurlar var?

Biyomedikal tedavinin eitli basamaklar var:

Doal yiyeceklerden oluan bir beslenme biimi112
112 http://beslenmebulteni.com/bes/index.php?option=com_content&view=article&id=148:otistik-hastalar-
cin-beslenme-program-&catid=82:otizm&Itemid=285
Gltensiz ve kazeinsiz diyet
Vitamin, mineral ve amino asit eksikliklerinin giderilmesi
Barsak florasnn dzeltilmesi
Sindirim enzimlerinin takviyesi
Katksz, doal yiyeceklerin yenmesi
Yaygn iltihabn ve serbest radikallerin azaltlmas
Ar metallerin temizlenmesi
Hiperbarik oksijen tedavisi (HBOT)
lalar
Eitim
Bu tedavileri yapmadan nce depresyon blmnde bahsettiimiz tahlillerin
otistiklerde de yaplmas art. nk tedavi bu tahlillere dayanarak yaplyor.
Kanserden korunma

Baz hastalklarn beslenme ekli deitirilerek nlenebileceini

yazyorsunuz. zellikle kanserden korunma konusunda yazdklarnz ok
deerli. En son, Prof. Dr. Alp zkann kartt Pediatrik Onkoloji
isimli dev kitabn, Kanser ve Beslenme balkl ok geni bir blmn
yazdnz (Nobel Tp Kitabevleri). ok detayl bir konu ama, nce undan
balayalm, kanser ne demek?

Hayatmz srdrebilmemiz iin hcrelerimizin srekli yenilenmesi, yani

blnp oalmas gerekiyor. Yaam sresini dolduran hcreler vcuttan
atlrlarken yerlerine yenileri oluuyor. Bu denge genlerimizin kontrol altnda.
Baz genler hcrelerin blnp oalmasn salarken, bazlar da ar hcre
remesini dizginlerler. ocukluk a dnda yalanan hcrelerle yeni
yaplanlar hemen hemen birbirine eit. Yani mekanizma asndan bakarsak
kanser, ar hcre remesinin dizginlenememesine, yani ykmdan ok yapm
olmasna verilen ad.
Beslenme, hava kirlilii, radyasyon, sigara, evre kirlilii, gda katk
maddeleri ve eitli toksinler yaptklar hasarla gen fonksiyonlarn bozuyorlar
(mtasyon). Bu nedenle hcreler ar ekilde ryorlar. Hcrelerin ar
ekilde remesini dizginleyen genler ise aktiviteleri azald ya da bu
arlklarla ba edemedii iin kanser oluuyor.
Yiyeceklerimizde ya da dier evresel faktrlerde bulunan kanser ajanlar
DNAlarmza balanarak hasara uratyorlar. Hasar kritik bir dzeye ulanca
da normal hcreler kanserli hcreler haline dnyor. Salkl bir insan
vcudunda bulunan DNA onarm enzimleri ve dier gen koruyucu
mekanizmalar 24 saat iinde hasarn yzde 90n temizliyor.
Her insan hcresinde gnde yaklak 10 bin mtasyon oluyor. Eer DNA
onarm enzimleri yoksa ya da yetersiz alyorlarsa bu mtasyonlar hzla
kansere yol ayorlar. Hcrelerin DNA onarm kapasiteleri snrl; sonsuz
deil. Bu nedenle gen koruyucu mekanizmalar son derece nemli. Genlerin
korunmasndaki en nemli faktr ise onlar besleyen besin maddeleri ve
vitaminler.

Kanserden lm oranlar duyduumuz gibi fazla m?

Evet, kanser tm dnyada en ok lme neden olan ikinci hastalk grubu (ilki
koroner kalp hastal). ABDde 1900 ylnda yzde 3 olan kanserden lm
oran, 2000de yzde 24e km.113 Yani ABDde yz ylda kanserden lm
oran 8 kat artmtr. Baz uzmanlar kanserdeki bu art yaam sresinin
artmasna balyorlar. Halbuki gerek hi de yle deil. nk ayn zaman
zarfnda 65 yan zerindekilerin total nfusa oran yzde 4ten yzde 12ye
km. Yani kat artm; sekize kar kat. Demek ki kanserin bu kadar
artmasnn temel nedeni yal nfusun art deil (Tablo 17). Zaten son
yllarda kanserin genlerde de ok artmas bu gr destekliyor.
113 Quilin P, Quilin N. Beating Cancer with Nutrition. Nurtition Times Press, Carlsbad, 2001

Tablo 17: ABDde kanserden lm oranlar

Tarihsel geliim de ayn ynde. Hrvatistanda M.. 5300 ile M.S. 1850
yllar arasnda yaam 3160 insann (ortalama ya 35) iskeletleri primer
(kemiin kendi kanseri) ya da metastatik (kemie sram kanser) kemik
tmrleri asndan incelenmi. Sonuta 6-7 bin yl nce son derece nadir
saptanan kemik tmrnn gnmze yaklanca artmaya balad saptanm.
stelik bunu sadece yaam sresinin ksal ile izah etmek mmkn
olmam.114 Kanser corafyaya gre de deiiyor. Tbbi imkanlarn son
derece az olduu gelimekte olan lkelerde ok az kanser var. Fakat burada
yaayan insanlar gelimi lkelere g ettikten bir iki yl sonra onlarda da
kanser skl artyor. Bu durum kanserin, genetik nedenlerden ok evresel
nedenlere bal olduunu ve bunlarn nlenebileceini dndryor.
114 John Pickrell, National Geographic News 13 Temmuz 2004
Trkiye statistik Kurumunun 2003 yl verileri, lm nedeni olarak, kalp
krizi, kalp yetersizlii, hipertansiyon gibi kardiyovaskler hastalklarn yzde
42 ile ilk srada, kanserin ise yzde 12.9 ile ikinci srada geldiini gsteriyor.
Ankara Ticaret Odasnn (ATO) Trk Kanser Aratrma ve Sava Kurumu
ve Hacettepe niversitesi Onkoloji Enstits ile birlikte hazrlad Kanser
Yk 2006 raporuna gre, her yl dnyada 11 milyon, Trkiyede ise 150 bin
kii kansere yakalanmakta.115 Eer tedbir alnmazsa 2020 ylnda bu rakamlar
yaklak yzde 50 orannda art gsterebilir.
115 Uluslararas Kanser Aratrma Merkezinin Trkiye ile ilgili 2002 yl verileri
http://www.atonet.org.tr/yeni/index.php?p=804&l=1

Peki kanserin nedenleri neler?

Yaklak yzde 80inde neden belli. Vakalarn yarsndan fazlasn akcier,

kaln barsak, meme ve prostat kanserleri oluturuyor. Akcier kanseri
beslenmeyle de alakas olmasna ramen daha ok sigara tketimi ile ilikili.
Kaln barsak, meme ve prostat kanserleri ise nerdeyse tmyle beslenme ile
ilikili. AIDS, Ebstein-Barr virs (pck hastal) ve B hepatiti virs gibi
enfeksiyonlar da balca kanser nedenleri arasnda. Bu hastalklar da salkl
beslenen insanlarda nadiren grlyor.
Paketli yiyeceklerde katk maddeleri, boyalar, parfmler var. Gda
irketleri bunlarn doal olduunu iddia etse de doal deiller. ou kimya
irketlerinde hazrlanyor. rnein bir meyveli yourdun rengi, evin duvar
rengini setiimiz kartela benzeri kartelalardan seiliyor. Meyveli
yourdun parfm gene kimya irketi tarafndan retiliyor. Yani biz
paketli gdalardaki buram buram ilek, muz, eftali kokularnn
meyvelerden elde edildiini zannediyoruz ama laboratuarlarda
kimyasallardan retiliyorlar. Btn bunlar salmz, ocuklarmz
nasl etkiliyor? Seni yerim sosis diyor kk kz ocuklar reklamlarda.
Oysa naturalnews.com sitesi116 arkteri rnlerinin makro fotoraflarn
yaynlad. Bu fotoraflara gre sosis, salam gibi endstriyel arkteri
rnleri olduka rktc grnyor insana. Herkese grmelerini tavsiye
ederim. Fotoraflar eken Mike Adams, arkteri rnlerine o tatl
pembe rengi veren eyin sodyum nitrit olduunu ve kolorektal kanser,
meme kanseri, prostat kanseri, lsemi, beyin tmr, pankreas kanseri
gibi kanser trlerinin riskini artrdn ifade ediyor.
116 http://www.naturalnews.com/phototour_mystery_meat_1.html
Son derece hakl Mike Adams. Mesela Amerikan Kanser Enstits 1994
ylnda bir rapor yaynlad ve sosisli sandvilerin ocuk lsemisiyle dorudan
ilikili olduunu bildirdi. Buna ramen okul kantinlerinde, fast-food satan
dkkanlarda ve hatta evlerde ok miktarda sosis tketiliyor.
Sosis, salam, jambon ve pembe renkli sucuklar gibi hemen hemen tm
ilenmi et rnlerinde nitrit ve nitrat var. Bunlarn ikisi de sindirim esnasnda
kanserojen bir madde olan nitrozaminlere dnyor. Peki niin bu maddeyi
koyuyorlar? diye sorabilirsiniz. nk bunlarn iinde ok az et var,
bazlarnda ise hi yok. Et yerine soya ve baka dolgu maddeleri koyuyorlar.
Bylece maliyetleri ar azalyor. rnein etin marketteki kilosu 20 TL iken,
sosisin kilosu 6-7 TLye satlyor. Nitrat ve nitritler bu tatsz maddelere et
tad ve pembe et rengi veriyorlar. stelik tatlarn da artrd iin ar
tketiliyorlar.
Tabii sadece et, tuz, sarmsak ve baharat ile hazrlanan geleneksel
pastrmalarmz, sucuklarmz, kuru etlerimizi ve kavurmalarmz bu
kapsamn dnda tutmamz gerekiyor. Bunlarn kilosu 25-50 TL arasnda
satlyor.
Reklamda bahsettiiniz sevimli kza seni yerim sosis dedirtiyorlar. Ama
aslnda o reklam yaptranlar ocuklarmza kanser yiyin diyorlar.
Rahat rahat krmz et yiyebilir miyiz? Kimileri krmz et kanser
yapar dedikleri iin soruyorum.
Birok onkoloji uzman krmz eti fazla yiyenlerde kanserin daha ok
grldn iddia ediyorlar. Literatr incelediimizde bu konunun lehinde
aratrmalar olduu gibi aleyhine olanlar da var.
Ama evrimsel drbnden bakldnda da bu iddia gereki grnmyor.
nk tarm ncesi dnemde insanlar gnmzdekine gre en az 2-3 kat daha
fazla krmz et tketmelerine ramen fosil incelemelerine gre daha az kansere
yakalanm.
Etin kansere neden olduunu gsteren almalar incelendiinde bu etlerin
katk maddesi konulan etler olduunu gryoruz. lenmemi etler ile kanser
arasnda ise byle bir iliki saptanmyor. Bir baka sorun da birok krmz et
rn iine soya katlmas. Soyann modern ilenme yntemleri de nitrat
miktarn artrmakta.

Bir yaznzda kanser en ok ekeri sever demitiniz. Nasl oluyor da

biroumuzun zevkle yedii ekerli yiyecekler kansere yol aabiliyor?

Son yllarda beslenme dzenimizdeki belki de en olumsuz deiim, rafine

eker ve unlu gdalarn ar bir ekilde tketilmesi. rnein ngilterede
1815te 5 kg civarnda olan kii bana yllk ay ekeri tketimi 1970te 50
kgn zerine km.117
117 Cleave TL. The saccharine disease. Bristol, United Kingdom: John Wright & Sons, Ltd, 1974;1974:6-
27
Daha sonraki yllarda un ve eker tketimi lgnca artmaya devam etmi.
rnein 1970-2000 yllar arasnda ABD vatandalar nceki yllara oranla
ylda 100 litre daha fazla ekerli merubat tketmiler. Unlu ekerli gdalar
ar yemek birok hastaln temel nedeni. Kanser de bunlarn banda
geliyor!
Ar eker tketimi ile kanser arasndaki iliki iki kez Nobel Tp Odl alan
(1931 ve 1944) Alman Otto Warburg tarafndan ortaya konmu. Warburg
kanser hcrelerinin salkl hcrelerden farkl bir metabolizmasnn olduunu
gstermi.118
118 Warburg O. On the origin of cancer cells. Science 1956;123:309-14
Vcudun normal hcreleri, enerjileri iin hem oksijenli (aerobik), hem de
oksijensiz (anaerobik) metabolizma yollarn kullanrlarken kanser hcreleri
sadece oksijensiz (anaerobik) metabolizma yolunu kullanabiliyorlar.
rnein bir molekl glkozdan oksijenli ortamda 36 ATP (enerji maddesi)
elde edilirken oksijensiz ortamda sadece 2ATP enerji elde edilebilir (yzde 5-
6 kadar). rnein bir mol ya asidinden oksijenli ortamda 131 ATP elde
edilirken oksijensiz ortamda hi enerji elde edilmez. Yani kanser dokusu
devaml alktan lmenin eiinde ve vcuttan kendisini ekerle beslemesini
talep etmekte. Vcut, kanseri beslemeye alrken mtemadiyen kapasitesinin
stnde alyor. Eer sevdii besini (yani ekeri) vermezseniz kanser
alktan lmeye balyor. Bu nedenle kanser hcreleri ekeri kuru bir sngerin
suyu emmesi gibi emiyorlar. Kanser hcreleri salkl hcrelere gre 3-5 kat
daha fazla eker kullanyorlar.
Bildiimiz gibi onkologlar baz kanser metastazlarn (srama) saptamak
iin PET taramalar yapyorlar. Bu i iin hastaya damardan ne veriyorlar,
biliyor musunuz? Radyoaktif bir madde ile iaretlenmi glkoz! nk
iaretlenmi glkoz moleklnn ncelikle gidecei yer kanser dokusu.
ekerin tek zarar kanser dokusunu beslemesi deil. Ar un ve eker
tketimi inslin direncine (metabolik sendrom) yani hiperinslinizme yol
ayor. Hiperinslinizm, insline benzer byme faktr (IGF-1) dzeyini
artryor. Serbest IGF-1 hemen hemen btn dokularda hcre remesini
kontrolsz bir ekilde artrarak kansere neden oluyor.
Santisteban ve arkadalarnn yaptklar bir deneyde meme kanseri
gelitirilmi farelerde kan ekeri dzeyi azaltldka hayat sresi uzam
(Tablo 18).119
119 Santisteban GA, Ely JT, Hamel EE, Read DH, Kozawa SM. Links Glycemic modulation of tumor
tolerance in a mouse model of breast cancer. Biochem Biophys Res Commun. 1985;132(3):1174-9.

Tablo 18: Meme kanseri gelitirilmi farelerde kan ekerinin hayat

sresine etkisi

Normal tartllarla kyaslandnda vcut kitle endeksi 40n zerinde

olanlarda, yzde 50-60 orannda daha fazla kanser grlmekte. Sadece son 10
ylda Trkiyedeki imanlk iki kat artt. Kanserdeki arttan sorumlu olan
faktrlerin banda da imanlk geliyor.
14 eksperimental deneyin meta analizine gre kalori kstlamas farelerdeki
tmrlerin yzde 55inde spontan gerileme olmu. Anoreksia nervosal sveli
kadnlarda normal poplasyona gre daha az meme kanseri grlmtr.
Kalori kstlamasnn tmr oluumunu engelleyici etkisinin en nemli nedeni
bir byme faktr olan IGF-1yi azaltmasdr. Ta devri diyeti ve Atkins
diyeti gibi ketojenik bir diyet ile kalori azaltmadan da inslin ve dolaysyla
da IGF-1 azaltlabilir.

Deri kanseri en ok grlen kanserlerin banda geliyor. Birok cildiye ve

kanser uzmanna gre esas sulu gne. Yaz gelince ok sayda insan
denize ya da tatl suya girerek serinliyor, gnee yatarak bronzlayor.
Biliyorsunuz ozon tabakas delindi... Gnein delici klar eskisine oranla
daha fazla derimizin iine giriyor. Bu nedenle herkese gne ya
kullanmalarn neriyorlar. Fakat ortada ciddi bir eliki var. Gne
yalarndaki koruyucu faktr says fazlalatka deri kanseri azalacana
ironik bir ekilde artyor. Siz bunu nasl aklyorsunuz?

Eer gne yan srdm artk btn gn gne altnda kalabilirim,

deri kanseri olmam diyorsanz ok yanlrsnz. nk son aratrmalar
gne yalarnn en kt deri kanseri olan habis melanomu (dierleri
skuamz hcreli karsinom ve bazal hcreli karsinom) nlemediini
gsteriyor.120
120 Dennis LK, Beane Freeman LE, VanBeek MJ. Sunscreen use and the risk for melanoma: a
quantitative review. Ann Int Med. 2003;139(12):966-78.
Gne yalarnn gne yann nledii doru, ama bu deri kanserlerini
nledii anlamna gelmiyor. nk birok gne ya deri kanserine neden
olan Ultraviyole Ay (UVA) deil, D vitamini sentezi yapan UVByi
engelliyor. Bylece D vitamini yetersizliine yol ayor. Daha uzun dalga
boylu olan UVA derinin derinliklerine kadar girer; UVB ise derinin yzeyinde
kalr.
UVA nlar deride serseri mayn gibi dolaan serbest radikalleri artryor.
Serbest radikaller DNA hasar yaparak deri kanserine neden oluyor.
Kan D vitamini dzeyleri dk olan kiilerde ya da gne ndan fakir
corafik blgelerde daha ok kanser grlmekte. Bunlarn banda meme, kaln
barsak, dlyata, yemek borusu, yumurtalk, lenf bezi, mide, safra kesesi,
pankreas, idrar kesesi, prostat, bbrek, testis ve vajina kanserleri geliyor121
(Tablo 19). D vitamini kansere kar olan etkilerini ar hcre remesini
nleyerek, hcresel olgunlamay dzenleyerek, doal hcre lmnn
(apopitozis) gecikmesini engelleyerek ve itihab azaltarak gsteriyor.
121 Grant W. An estimateof premature cancer mortality in the USA due to inadequate dose of solar UV-B
radiation. Cancer 2002;94:1867-75

Tablo 19: D vitamini eksikliinin ilikili olduu kanserler

Farkl ehirlerde ve mevsimlerde yaplan aratrmalara gre Trkiyedeki

kadnlarn yzde 67si ile yzde 100 arasnda D vitamini yetersizlii
grlmekte. Pratikte D vitamininin tek kaynann gne nlar olduu
dnlrse, Trkiyedeki kadnlarda deri kanserinin ok az grlm olmas
lazm ki, bunun tersi sz konusu.
Birok kanseri nleyen gne neden deri kanseri yapyor o zaman?

Gne tabii ki deri kanserine sebep olabilir, ama ancak ksa sre iinde
youn olarak maruz kalrsanz. Nitekim ak havada alarak dzenli olarak
gne na maruz kalan erikin ve ev dnda oyun oynayan ocuklarda
melanom gelime riski kapal ortamda alan ya da oynayanlardan ok daha
dk.122 Dzensiz, arada bir fakat youn olarak gne na maruz kalan
kiilerde ise (hele derileri de ak renkte ise) tehlike byk.
122 Kaskel P, Sander S, Kron M, Kind P, Peter RU, Krhn G. Outdoor activities in childhood: a protective
factor for cutaneous melanoma? Results of a case-control study in 271 matched pairs. Br J Dermatol,
2001; 145(4): 602-9.

Her gn ak havada zaman geirmek birok hastal ve kanseri

nleyebiliyor. Buna ramen krk ylda bir gnee kp 1-2 saat
gnelenmek ok zararl olabiliyor. Gne yalar da deri kanserini
nlemiyor. Byle hap bilgilere hasret kalmz
Aslnda sylediiniz kadar basit. Dzenli olarak gne na maruz kalma
melanom tehlikesini azaltrken arada bir, fakat youn olarak gne na
maruz kalma melanom riskini artrmakta. Dzenli olarak gne na maruz
kalanlarda melanom tehlikesini azaltan muhtemel faktr, bu kiilerde optimal
dzeylere yakn olan D vitamini dzeylerinin eitli kanser trlerine kar
koruyucu olmas.
Ayrca melanomlar daha az gne gren yerlerde (erkeklerde srtta,
kadnlarda uyluklarda) ok daha fazla grlmekte. Kara derililerde ise
melanoma ayak bileklerinde ve nerdeyse hi gne grmeyen ayak ayalarnda
daha fazla rastlanlmakta.123
123 Rivers J. Is there more than one road to melanoma? Lancet, 2004. 363: 728-30.
Yaygn dnn aksine melanomlarn ancak yzde 10-15 kadar gne
nlarna bal olarak gelimekte. Melanom riskini artran dier faktrler
obezite, egzersiz azl ve diyetin nitelii.
Diyette doru oranda omega-6/ omega-3 yalar tketimi melanomdan
koruyucu. Epidemiyolojik ve deneysel almalar diyetsel omega-3 ya
asitlerinin habis melanomu baskladn, omega-6larn ise tmr uyardn
gstermekte.124 Omega-3 yalarnn eksiklii sadece melanomun deil hemen
hemen btn kanserlerin riskini artrmakta.
124 Wagner RF, DiSorbo DM, Nathanson L. Nutrition and melanoma. Int J Dermatol. 1984; 23: 453-7

Gne yann deri kanserini engellemediini, sadece gne yann

nlediini sylediniz. Niin birok basn organnda ar bir ekilde gne
ya kullanlmas tevik ediliyor?

Tamamen duygusal! Anti-gne lobisi yz milyarlarca dolar para kazanyor.

Gne taraftarlar ise para deil dman kazanyor. nk anti-gne rant
yapyor, gne ise bedava! Peki gne ya tketiminde o kadar art olmasna
ramen, deri kanseri orannda bir azalma oluyor mu? Ne gezer! Tam tersine
mthi bir art var. Ayrca halk gneten uzaklatka D vitamini yetersizlii
de artmakta ve bu durum depresyon, kemik hastalklar, romatizmal hastalklar,
mltipl skleroz ve kanser (deri kanseri dhil!) gibi eitli mzmin hastalklara
neden olmakta.
Gnelenmede bir orta yol var m? nsan doas, gne altnda ne kadar
vakit geirirsek o kadar mutlu hissediyoruz kendimizi.
Gnelenirken aAma yava, dengeli ekilde yanmak ya da halanmamak.
Yazn mayo ile gnee kldnda balangta 10 dakikadan fazla kalmamak
lazm (zellikle 11.00-15.00 aras klmamal). Dier zamanlarda glgede
oturmak, ya da uzun kollu ve bacaklarnz rten giyecekler giymek lazm.
Banzda geni bir apka olsun. Bronzlatka gnler ve haftalar iinde
gnete kalma srenizi arttrabilirsiniz.
Eer illa ki ya srecekseniz, ki biz tavsiye etmiyoruz, bu ii 10-15 dakika
gnelendikten sonra yapn. Daha sonraki gnlerde gelenme srelerinizi
beer dakika artrn.
Kanser riskini azaltmak iin baka nlemler de alnabilir. Deriye haricen
srlen veya azdan alnan antioksidanlar da UV n derideki hasarn
azaltyorlar. Bu konuda zerinde en fazla aratrma yaplan bitkiler yeil ay,
zm ekirdei, zerdeal ve meyankk. Ama sadece bunlar deil her
mevsimin taze sebze ve meyvelerini bol bol tketerek de yeteri kadar
antioksidan alabiliriz. Ayrca ayda bir D vitamini ampul imek gnde 1-2
gr C vitamini ve 1-2 gr balkya almak deri kanserine ve gne yanklarna
kar olduka koruyucu olmakta.

Son yllarda klasik kanser tedavilerinin yannda kanserde yaam kalitesini

artracak nlemler zerinde daha fazla durulmaya baland. Yaam
sresinin uzatlmasna ramen yaam kalitesinin dzelmemesi artk bir
baar olarak kabul edilmiyor. Bu balamda C vitamininin bir yarar olabilir
mi?

Bilindii gibi her kronik hastada C vitamini dzeyleri dk. Fakat kanser
hastalarnn dzeyleri ok daha dk. nk kanser hcreleri C vitaminini
tpk bir vantuz gibi ilerine eker ve vcudun zaten az olan C vitamini
depolarn iyice tketirler. Peki kanser hcreleri C vitaminini severler mi?
Aslnda hayr. Ama onu glkoz zannederler. nk C vitamininin molekl
yaps glkoza ok benzer. Bu nedenle kanser hcreleri C vitaminini glkoz
zannederek ilerine ekerler. Yani eer kanda ok yksek miktarda askorbik
asit varsa, kanserli dokuya geen C vitamini miktar da artar.

C vitamini ilalarn kanser hcrelerine yapt tahribat engeller mi?

Kanser tedavisinde kullanlan kemoterapi ve radyoterapi serbest radikalleri

artrarak kanser hcrelerini tahrip ederler. Birok kanser doktoruna gre C
vitamini gibi antioksidanlar kanser hcrelerinin tahribatn engeller ve bu
yzden kanser tedavisi srasnda kesinlikle kullanlmamaldr.
Bu durum hastada birok vitamin ve mineralin eksikliine yol aar. Vcut
direnci der, hasta abuk yorulur ve sk sk ar enfeksiyonlar geirmeye
balar. Birok kanser doktoruna gre bu kanlmaz bir durumdur ve sineye
ekilmelidir. Ama bu sineye ekilen komplikasyonlar hastann hayatn tehdit
eder ya da en azndan yaam kalitesini ciddi bir ekilde bozar.
C vitamini kanserli hastalar iin tehlikeli mi?

Normal miktarlarda ve oksijenli ortamda C vitamini bir antioksidandr

(serbest oksijen radikallerini temizleyerek doku tahribini engeller). Fakat
kanser dokusunun farkl metabolizmas nedeni ile yksek dozdaki C vitamini
hcre iindeki bakr ve demir ile reaksiyona girerek prooksidan (oksijen
radikali oluturucu) haline geer. Bu reaksiyonlar sonucunda kk
miktarlarda hidrojen peroksit denilen serbest radikal oluur. Kanser
hcresinde katalaz denilen antioksidan miktar ok dktr. Bu nedenle
peroksitler kanserli hcreleri eritirler.
Sonu olarak C vitamini gibi antioksidanlar farkl metabolizmalar nedeni ile
kanser dokusunda nitelik deitirerek prooksidan olurlar. Yani serbest radikal
oluturarak kanser hcrelerini ldrrler. Halbuki salam dokularda
antioksidan olup onlar tahribattan korurlar. Anlayacanz tam bir nokta
at

Bu konuda yaplm bilimsel aratrmalar var m?

C vitamininin kanserden koruyucu ya da tedavi edici etkisi zerine yzlerce

hayvan, insan ve hcre kltr almas yaplm ve bu aratrmalarn
birounda C vitamininin anti-kanser zelliklerinin alt izilmitir.
Yetmili yllarn balarnda Ewan Cameron ve iki Nobel dll Prof. Dr.
Linus Pauling yzlerce terminal dnemdeki kanserli hastaya gnde 10 gram C
vitaminini 10 gn sre ile damardan, lnceye kadar da azdan vermiler. Bu
hastalarn yaam srelerini C vitamini almayan fakat ayn arlktaki kanser
hastalarnnkiyle kyaslamlar. Sonuta C vitamini alan kanser hastalarnn
almayanlardan 150 ila 300 gn daha uzun yaadn tespit etmiler.125
125 Cameron E, Pauling L. Supplemental ascorbate in the supportive treatment of cancer: reevaluation of
prolongation of survival times in terminal human cancer. Proc Natl Acad Sci U S A. 1978; 75:4538-42.
Heyecan uyandran bu almaya klasik onkoloji camiasndan hemen ciddi
itirazlar gelmi. nk bilimsel bir alma ift-kr plasebo kontroll olmal
idi ve bu alma bu zelliklere sahip deildi.
 1979 ylnda son dnem kanserli hastalar zerinde yaplan ift kr plasebo
kontroll bir aratrmada nl Mayo Kliniinde 60 hastaya azdan C
vitamini, 63 hastaya ise plasebo verdiler. Her iki gruptaki hastalar da ortalama
6 hafta iinde ldler.126
126 Creagan ET, Moertel CG, OFallon JR, Schutt AJ, OConnell MJ, Rubin J et al. Failure of high-dose
vitamin C (ascorbic acid) therapy to benefit patients with advanced cancer. A controlled trial. N Engl J
Med. 1979;301:687-90.
5-6 yl sonra ayn aratrmaclar benzer bir almay daha nce kemoterapi
almam 100 kalnbarsak kanseri hastasnda da tekrarladlar. Sonu yine ayn
idi; yani C vitamini yine etkisizdi ve hastalar yine ksa srede kaybedildi.
Klasik tp dnyas iin mesele artk kapanmt. Bilim dnyasnda
paylalamayan iki Nobel dll tek bilim adam olan Linus Pauling ve
arkadalarna belki uyduruku demeye utandlar ama Paulingin artk
yalandn ve bu ilerden elini ayan ekmesi gerektiini sylediler.
Bilimsel dergiler ve tp kitaplarnn nemli bir blmnn tekelini elinde tutan
tp mafyasnn bu antipropagandas gerekten de etkili oldu.
eitli bilim adamlar Mayo Kliniindeki almalarn Cameron ve
Paulinginkilerden farkl olduunu syledilerse de nedense fazla etkili
olamadlar.

Peki fark neredeydi?

Fark uradayd. Mayo Klinii almalarnda damardan C vitamini

verilmemiti! Bilimsellie toz kondurmayan Mayo Klinii doktorlar nedense
konunun bu ksmn hi irdelememilerdi.
C vitamininin kanser hcrelerini tahrip edebilmesi iin kan seviyesinin 1000
mol/Lnin zerinde olmas gerekiyor. Ancak bu seviyenin zerinde kanser
hcrelerine toksik serbest radikaller (askrobil radikalleri) oluabiliyor. Bu
oksidatif hasar normal hcrelerin antioksidan sistemleri ile tamir edilebilirken,
anaerobik metabolizmaya sahip olamayan kanser hcresi bunu yapamaz.127
127 Sakagami H, Satoh K, Hakeda Y, Kumegawa M. Apoptosis-inducing activity of vitamin C and vitamin
K. Cell Mol Biol (Noisy-le-grand). 2000;46:129-43.
 Azdan alnan C vitamini bu yksek seviyeleri salayabilir mi?
Gnde 5-9 porsiyon taze sebze meyve yaklak 300 mg C vitamini ierir ve
bu miktardaki meyve C vitamini kan seviyesini 70 ile 85 mol/L civarna
karr.
Gnde 6 kez 3 gram C vitamini (toplam 18 gram) alan kiide bile bu deerler
220 mol/Lin zerine kmaz. Gnde 20 gramn zerindeki C vitamini gaz
karma, karn ars, ishal gibi mide-barsak yaknmalarn artrr. Yani
azdan daha fazla vermek pratikte ok mmkn deil.
te yandan damardan verilen 3 gram C vitamini ile kanser hcrelerinin
lmesini salayacak kan dzeylerine erimek (1000 mol/Lnin zeri)
mmkn.128
128 Padayatty SJ, Sun H, Wang Y, Riordan HD, Hewitt SM, Katz A, Wesley RA, Levine M. Vitamin C
pharmacokinetics: implications for oral and intravenous use. Ann Intern Med 2004;140:533537.

C vitamini kanser hcrelerini tahrip ediyor dediniz. Nasl oluyor bu?

C vitamini (askorbik asit) kanda dehidroaskorbik asite dnr ve glkoz

transport proteini ile hcre iine girer ve kar. Dehidroaskorbik asit kanser
hcresinin iine girdiinde gltatyon aracl ile tekrar askorbik asite dner.
Bu askorbik asit hcre dna kamaz. Bu askorbik asit dehidroaskorbik asite
dnr ve bu srada bir oksijen radikali olan hidrojen peroksit aa kar.
Hidrojen peroksit kanser hcrelerini tahrip eder.
Vitamin C kan seviyesi 11,200 mol/L iken hastalarn yzde 42.9unda tmr
hcresi apopitozu, yzde 24.4nde ise tmr hcresi nekrozu saptanm. C
vitamini kan seviyesi 37,700 mol/Lye knca bu oranlar da artm.129
129 Casciari JJ, Riordan NH, Schmidt TL, Meng XL, Jackson JA, Riordan HD. Cytotoxicity of ascorbate,
lipoic acid, and other antioxidants in hollow fibre in vitro tumours. Br J Cancer 2001;84:15441550
C vitamininin kanser zerine ne gibi etkileri var?
C vitamininin antikanserojen etkileri yle sralanabilir:
Kanser hcrelerini tahrip ederek ldrr (nekroz).
Kanser hcrelerinde programlanm lm (apopitoz) hzlandrr.
 Kollajen (ba dokusu) oluumunu artrarak kanserli dokuyu salamca sarar,
bylece metastaz (sramay) engeller.
Hiyalurinidaz inhibe eder. Hiyalurinidaz ba dokusu paralar; metastaz
artrr. C vitamini bunu nler.
C vitamini antienflamatuvar ve kemikte kalsiyum biriktirici etkileri ile ar
eiini azaltr.
Efora tahamml artrr.
Bakl glendirerek kanserli hastay enfeksiyonlardan korur.
Enerjiyi artrarak kiinin kendini iyi hissetmesini salar.
2 yl nce Gney Korede yaplan bir almada da damardan verilen C
vitamininin kanser hastalarnn yaam kalitesini artrd gsterildi.130
130 Yeom CH, Jung GC, Song KJ. Changes of terminal cancer patients health-related quality of life after
high dose vitamin C administration. J Korean Med Sci. 2007;22(1):7-11

Beslenmenin kanserin balamas ve/veya ilerlemesinin nlenmesi zerine ne

gibi etkileri var?
Kanserin balamas ve/veya ilerlemesini salayan mekanizmalarn
nlenmesinin hemen her aamasnda beslenme unsurlarnn nemli bir rol var.
Beslenmenin kanserin olumasn engelleyen grevleri var:
Kanseri aktifletirecek enzimlerin engellenmesi
DNAya hasar veren serbest radikallerin temizlenmesi
Kanser zehirlerini temizleyen (detoks) enzimlerin aktifletirilmesi
DNA onarm mekanizmalarnn harekete geirilmesi
DNAya hasar veren serbest radikallerin temizlenmesi
ltihabn azaltlmas
Normal hcre lmnn (apoptozis) gecikmesinin nlenmesi
Bakln glendirilmesi
Tmrn damarlanarak (anjiyogenezis) evre organlara metastaz (srama)
yapmasnn engellenmesi

Standart kanser tedavisi ou kez baarl olmuyor, neden?

 Kanser tedavisi ok g, masrafl. Birka tr dnda da ou kez sonular
baarsz. Ayrca trilyonlarca dolarlk bir byk pazar. Bu nedenle zellikle
son yllarda kanseri nleme ile ilgili halk sal almalar son derece ihmal
edildi.
Kemoterapi, radyoterapi ve cerrahiden oluan klasik kanser tedavisinin
etkinlii birok organ tmrde artk plato izmeye balad. Artk tedavi
baarsnda bariz bir art olmuyor. Ayrca standart tedavi srasnda akut bir
toksisite olumas da nemli bir riziko. Bu nedenle klasik tedavinin
toksisitesini azaltacak ve tmr eritici etkisini artracak aralar kanser
tedavisinin baarsn artrabilecektir. te makro besinler, vitaminler,
mineraller ve flavonoidler bu aralarn banda gelmekte.

Kanserden korunmak iin nelere dikkat edelim? Aslnda hayatmzda ok

basit deiiklikler yaparak ok daha salkl olmak mmkn, deil mi?

Gnlk hayatmzda baz tedbirler alrsak kanserlerin en az te ikisi

nlenebilir:
Un ve ekerden kanarak inslin direncini yenin.
Hibir ekilde tatlandrc ve tatlandrc ieren light hafif yiyecek ve
iecek tketmeyin.
Katk maddesi ilave edilmi, paketlenmi gdalar yemeyin.
Bol taze sebze ve meyve yiyin
Yeterli omega-3 aln. Ayiei, msr, kanola, soya, pamuk ve margarin gibi
yalar diyetinizden kartn. Bunlarn yerine zeytinya ve doal hayvani
yalar (tereya, kaymak, i ya ve kuyruk ya) yiyin.
Kefir, ekiyebilen yourt, turu, sirke, nar ekisi ve boza gibi
probiyotiklerden zengin gdalarla beslenin. Bu gdalarn fabrikasyon deil,
doal yntemlerle retilmi olmasna zen gsterin.
zgr dolaan hayvanlarn etini ve yumurtasn yiyin.
Pastrize stlerden mmkn olduunca kann. Kutu st tketmeyin.
Mmknse mandra st kullann. St yerine st rnlerini (yourt, peynir)
tercih edin.
 Gnde iki di sarmsak ve/veya 1 ba kuru soan tketin.
Gnde 1-2 tatl ka zerdeal tozu tketin.
Yeil ve siyah ay tketin (ekersiz).
Streslerden uzak durun.
yi uyuyun.
evresel toksinlerden ve sigaradan uzak durun.
D vitamini dzeylerinizi ykseltmek iin dengeli bir ekilde gnelenin ya
da D vitamini takviyesi aln.
Yeteri derecede egzersiz yapn.
Ar alkol kullanmayn.
lenmi soya rn yemeyin.
Yemekleri geleneksel yntemler (buulama, buharda piirme) ile piirin.
Turbo frnlar da kullanlabilir.
Hzl piirme yntemleri (mikrodalga gibi) besin kayplarna yol aar;
ayrca kanserojen olabilirler.
Daha ok toprak (gve), cam ya da kalayl bakr kaplar tercih edin.
Emaye ve elik tencere daha sonraki tercihlerdir. Teflon ve alminyumu ise
kesinlikle kullanmayn. Yemeklerinizi ve ieceklerinizi plastik kaplarda
muhafaza etmeyin.

Refl (gs yanmas)

Tpta mthi ilerlemeler oluyor. Bir yn modern mide ilac kefediliyor.
Bunlara ramen refl giderek artyor? Neden?

Gastrosofagiyal refl (GR) ya da ksacas refl mide iinde bulunan

yemek ve asidin yemek borusuna (sefagus) geri tepmesine verilen isim.
Gste yanma yapt iin halk arasnda gs yanmas olarak da
biliniyor. Refl lkemizde ve tm dnyada ok sk grlmekte. Endstriyel
lkelerde insanlarn en azndan yzde 20sinde refl olduu, hatta bu rakamn
yzde 50leri getii sylenmekte. Zaten ila satlar da bunu gsteriyor.
Mide asidini azaltan ilalar grup olarak birok lkede en ok satan ilalar
arasnda birinci ya da ikinci srada. Bu ilalarn hastal tedavi edici bir
nitelii yok, sadece gn kurtaryorlar. Zaten tedavi edici olsa idi bu kadar
satlmazlard.

Reflnn oluum mekanizmasndan biraz bahseder misiniz?

Hastaln olumasn nlemek ya da var olan geriletebilmek iin nce

reflnn nasl meydana geldiini bilmek gerek.
Yemek borusunun alt ucunun mide ile birletii yerde alt zefagus bzgei
(sfinkter) denilen, kastan olumu kapak benzeri bir yap bulunuyor. Bu
bzge yutma srasnda yemek mideye inerken geveyip alyor, dier
zamanlar bzp kapanyor. Normalde yemek borusu yolu ile mideye inen
yiyecek nadiren mideden tekrar yukarya, yemek borusuna kyor. Olsa da bu
ok ksa sryor.
Reflde yemek borusu alt bzgei kapal olmas gerektii zaman gever ve
mide ierii yemek borusuna geri kaar. Mide ikinlii mevcut durumu
azdryor. Geri ka nadiren bu bzgein tonusunun (belirli kaslma hali)
yetersizliine, yani gevekliine bal.
Mide yzeyini deyen hcreler midenin salglad gl aside kar
dayankl. Halbuki yemek borusunun demesinin bu gl asitten korunacak
bir zellii yok. Uzun sre mide asidine maruz kalrsa burada mikropsuz bir
iltihap geliiyor; buna tp dilinde sofajit deniyor. sofajit uzun erimde
yemek borusu kanserine yol aabiliyor.

Ne gibi belirtileri ve yan etkileri var reflnn?

Hastalar refly genellikle gs kemiinin altnda bir yanma ve bask

olarak hisseder, bazen de bu yanma hissi boaza doru yansr. Yanma ve bask
tarznda olan bu yaknmalar yemekten sonra artar ve bazen saatlerce srebilir.
Bazen aza eki su da gelebilir. Astm, larenjit (ses kskl), yutma gl
grlebilir.
Refl tedavi edilmez ise yemek borusunda darlk ve kanamalara yol
aabiliyor. Astml hastalarn en az te birinin altnda sebep olarak refl
vardr. Uzun sre refls olan bir kiide yemek borusu kanseri de
geliebiliyor.

Refl tehisi nasl konuyor? Tedavisi nasl?

Hastann ikayetleri iyi deerlendirilirse refl tehisi hibir laboratuar

yntemine bavurmadan genellikle rahat konuluyor. Baka pheli bir durum
yoksa radyolojik incelemelere ve endoskopiye nadiren gerek duyuluyor.
Klasik refl tedavisinde grup ila kullanlyor; anti asitler, H2 reseptr
krclar ve proton pompa inhibitrleri. Antiasitler mide asidini ntralize eden
bikarbonat gibi alkali maddeler. Dierleri ise mide asidini azaltan ilalar. Bu
ilalar grup olarak birok lkede en ok satan ilalar arasnda birinci ya da
ikinci srada.
Her ne kadar akut devrede bu ilalar yemek borusundaki yanmay azaltsa da
hastal tedavi edici bir zellikleri yok. Uzun sre kullanlmalar halinde bir
yn ciddi yan etkileri de oluyor.
Sanlann aksine refll hastalarda midenin asit retiminde bir fazlalk yok.
Hatta birok refll hastada (zellikle yallarda) mide asit salgs dk.131
131 Vaezi MF, Singh S, Richter JE. Role of acid and duodenogastric reflux in esophageal mucosal injury: a
review of animal and human studies. Gastroenterology 1995; 108:18971907
Mide asidinin ok sayda grevi var. Bunun ilalarla azaltlmas bir yn
yan etkilere neden oluyor.

Biraz o yan etkilerden bahsetseniz. nk o kadar ok insan bu ilalar

kullanyor ki
Evet ok haklsnz. stelik hekimlerin byk ounluu bu yan etkileri
hastalarna ak ak anlatmyor. Mesela o hasta belki mide ilac yznden
zatrrie oluyor ama kendisi bunu bilmiyor. Hatta muhtemelen hekimi de.
Mide ilac yznden akcier hastal geiriyoruz yani
Mesela ABDde salk merkezlerine bavuran 364,683 hastann zerinde
yaplm bir aratrmaya gre asit azaltan ilalar kullananlarda
kullanmayanlara gre 4 kat fazla zatrrie (akcier iltihab, pnmoni) olduu
saptanm.132
132 Laheij RJF, Sturkenboom MCJM, Hassing R-J, Dieleman J, Stricker Bruno HC, Jansen JBMJ. Risk of
Community-Acquired Pneumonia and Use of Gastric AcidSuppressive Drugs.JAMA. 2004;292:1955-
1960.
nk mide asidinin nemli ilevlerinden biri de yiyeceklerimizle aldmz
mikroplar ldrmek. Yani mide asidi baklk sistemimizin en nemli
yelerinden biri. Mesela lser hastalna sebep olan helikopter bakteriler
(helikobakteriler) dk asitli ortamlarda yaama ansna sahip oluyorlar.
Birok mikrobik ishalin altnda yatan neden de ayn.
Mide asidinin azalmasnn baka bir zarar da B12 vitamini yetersizliine
yol amas. B12 vitamini yetersizlii ok nemli nk kanszla, halsizlie,
konsantrasyon zaafna, alglama bozukluklarna ve hatta bunamaya kadar varan
ar bulgulara yol aabilir. B12 vitamini eksiklii son yllarda mthi bir art
gstermekte. Yzde 20lere 30lara varan oranlar bildiriliyor. Bunun temel
nedenleri hekimlerin hastalarna krmz et yeme yasa koymalar ve
reetelerine yazdklar mide ilalar!133
133 Bradford GS, Taylor CT. Omeprazole and vitamin B12 deficiency. Ann Pharmacother. 1999
May;33(5):641-3.
Mide asidinin B12 vitamini emilimine 2 temel faydas var. Mide asidi, diyet
ile alnan B12 vitamininin diyetsel proteinlerden ayrlmasn salyor. Aksi
halde vitaminin barsaktan emilerek kana gemesi ok zorlayor. Yine B12
vitamininin emilebilmesi iin midede intrinsik faktr denilen bir yapyla
birlemesi gerekiyor ki, bu faktrn salglanmas da asit azlnda azalyor.
Mide ilalarnn bir zarar da protein sindirimini bozmas. Yeteri kadar
sindirilmemi protein paracklar kana geer. Sonuta bir yn alerjik,
psikiyatrik (otizm, depresyon, hiperaktivite) enflamatuvar ya da otoimmn
hastalk (Haimoto tiroidit, mltipl skleroz, romatoid artrit, lupus, lserz
kolit, astm, vb.) geliebiliyor.
Mide asidinin azalmas diyet ile alnan kalsiyum ve demir gibi minerallerin
emilimini de azaltyor.
Mide asidini azaltan ilalar bu kadar ok kullanldna gre yemek borusu
kanserlerinin de azalmas gerekiyordu. Ne gezer? Tam tersine son 15-20 yemek
borusu kanserleri 3-4 kat artt.134
134 Anderson LA, Murray LA, Murphy SJ, Fitzpatrick DA, Johnston BT, Watson RGP, McCarron P,
Gavin AT . Mortality in Barretts oesophagus: results from a population based study Gut 2003;52:1081-
1084

Beslenme alkanlklarmzn refl ile bir ilikisi var m?

iman kiilerin ounda refl var. Bu nedenle fazla yal yiyeceklerin

reflye neden olduu ileri srlm. Fakat reflnn diyetteki ya miktar ile
deil, imanlkla ilgisi olduu gsterilmi.135
135 Ruhl CE, James E. Everhart JE. Overweight, but Not High Dietary Fat Intake, Increases Risk of
Gastroesophageal Reflux Disease Hospitalization: The NHANES I Epidemiologic Followup Study 1999; 7:
424-435
Buna karlk rafine (hzl kana karan) ekerlerin diyetteki fazlal ise
reflye neden olmakta. Yaplan bir aratrmada refls olan hastalarn
diyetindeki glisemik endeksi yksek gdalar kartldnda hastalk
belirtilerinin bir hafta ierisinde dzeldii gsterilmi.136 Hatta bu almaya
katlan hastalar alkol, sigara ve kahve gibi kt alkanlklarna devam
etmelerine ramen refl ikayetleri dzelmi. Bahsi geen hastalar mide
ilalarnn tmn kesmiler. Maalesef bu konuda yaplan tek aratrma bu.
136 Yancy WS Jr, Provenzale D, Westman EC. Improvement of gastroesophageal reflux disease after
initiation of a low- carbohydrate diet: five brief case reports. Altern Ther Health Med 2001;120(6):116-9
Bizim gzlemlerimiz de ayn ekildedir. Dk ekerli bir diyet olan Ta
Devri diyetini uygulayan kiilerin ok byk bir blmnde (neredeyse
hepsinde) refl birka gn iinde kendiliinden kaybolmaktadr.
Dk ekerli diyetin refly nasl azalttnn mekanizmas iyi
bilinmemekte. Benim kiisel grm ise u ekilde: Un ve ekerden zengin
gda ile beslenenlerde inslin direnci ve buna bal reaktif hipoglisemiler
(tepkisel kan eker dkl) olmaktadr. Kan ekerini ykseltmek iin
adrenalin ve kortizol gibi hormonlar artar. Kortizol mide asit salgsn artrr.
Hipoglisemi sonucu sempatik sinir sistemi ar uyarlnca mide kndaki
bzgeci (pilor) bzer. Mide ii basnc artar, yiyecekler barsaa geemez ve
artan basn nedeni ile yemekborusu alt bzgei alr. Mide iindeki
yiyecekler ve kortizol yznden artan mide asidi yemek borusuna geri teper.

Siz refly nasl tedavi ediyorsunuz?

Refl ve lseri benzer ekillerde tedavi ediyorum. kisini birlikte anlataym.

Acil tedavinin ilk adm hastaya 3 saatte bir 500 ml (1 kk pet ie ya da 2
byk su barda) su vermek. Akut dnem getikten sonra hastaya yemekten
yarm saat nce 250 cc yemekten 2.5 saat sonra 250 cc ve aralarda istedii
kadar su imesini neriyorum. Daha nce de anlattmz gibi Dr.
Batmanghelidj bu ekilde binlerce hasta tedavi etmi. Yemekten yarm saat
nce 250 cc, yemekten 2.5 saat sonra 250 cc, aralarda istendii kadar.
Eer yeterli sv almazsanz vcudunuz histamin salgsn artrr. Histamin
ise mide asit salgsn artrr. Refll ve lserli hastann en byk ihtiyac
sudur, vcut dengesini bozan ilalar deil!
kinci nemli adm rafine ekerlerin, un ve ekerden maml gdalarn,
belirgin bir ekilde azaltlmas. Ta Devri diyeti bu amaca ok uygun.
nc nemli adm gnde en az 3-4 di sarmsak yemektir. Sarmsak
ezildikten sonraki ilk yarm saat iinde tketilmelidir (saramsak haplarnn
etkisi azdr). Sarmsak helicobacter dahil mide-barsak kanalndaki btn
patojen (hastalk yapan) mikroorganizmalar etkisizletirir. Bilindii gibi
helikobakter ad verilen bakteriler lsere yol amaktadrlar.
Drdnc nemli adm gnde 0.5-1 litre kadar kefir ayran iilmesidir.
Kefir barsakta yaayan faydal mikroplarn saysn artrr, sindirimi
kolaylatran enzimler retir ve birok vitamini sentezler (K, Niasin, Biyotin,
vb.). Kefir midenizi rahatlatr, kabzl nler, alerjiyi azaltr, baklk
sistemini glendirir ve kansere kar koruyucudur.

Sivilceler

Yllardr unsuz-ekersiz bir beslenme tarz olan Ta Devri diyetini

hastalkl ya da salkl herkese neriyorsunuz. Siz bu diyeti uygulayan
kiilerin en az yzde 90nda sivilcelerin de kaybolduunu iddia
ediyorsunuz.

Ergenlik sivilceleri de denilen akneler bata ergenler olmak zere birok

insann bann belas; ergenlerin yzde 90ndan fazlasnda bu sivilceler
fazlasyla mevcut. Ya 25in zerindeki erikin insanlarn ise yaklak
yarsnda var. Tptaki ilerlemeler akneli insan orannda azalma salamad
gibi art da engelleyemiyor! Bu konunun uzmanlar hastaln gerek nedenini
bir trl bulamyorlar. Bu balamda cildiye hekimlerinin byk bir ekseriyeti
kendilerinden ok emin bir ekilde, beslenme ile akneler arasnda hibir iliki
olmadn sylyorlar. nk takip ettikleri dnyann en itibarl cildiye
(dermatoloji) kitaplarnda da ayns yazl. Acaba bu gerekten doru mu bu?
in ilgin yan 2002de yaplan bir literatr taramasnda son elli ylda akne
tedavisi ile yaplan 250 almann iinde beslenme akne ilikisi ile ilgili
hibir kontroll alma olmad saptanm!137
137 Lehmann HP, Robinson KA, Andrews JS, et al: Acne therapy: a methodologic review. J Am Acad
Dermatol 47:231-240, 2002
Dermatoloji alemi beslenme ile akneler arasnda hibir ilikinin olmad
iddiasn byk lde 1969 ve 1971 yllarnda yaplan iki almaya
dayandrr.
Ancak bahsedilen iki almada da ciddi dizayn hatalar vardr ve bu nedenle
aratrmalar yapldktan 30 yl sonra tekrar incelenerek kyasya
eletirilmitir.138
138 Treloar V: Diet and acne redux. Arch Dermatol 139:941, 2003
Peki 1930larda aknenin bir eker metabolizmas bozukluu olduunun
sylendiini; 40l ve 50li yllarda hekimlerin aknesi olan hastalarna dk
ekerli diyetler tavsiye etiini biliyor muydunuz?139
139 Campbell G. The relation of sugar intolerance to certain diseases of the skin. Br J Dermatol Syph
1931;43:297304.

Sivilce sadece ergenlik anda m grlyor?

10-12 ya ocuklarda akne grlme oran yzde 28-61, 16-18 yandaki

ergenlerde ise yzde 79-95 arasnda.140
140 Rademaker M, Garioch JJ, Simpson NB: Acne in schoolchildren: no longer a concern for
dermatoloigsts. Br MedJ 298:1217-1219, 1989
Her ne kadar ergenlik andan sonra akne azalsa da ileri yalarda yine de
azmsanamayacak oranlarda grlyor. Nitekim bir aratrmaya gre 25 yan
zerindeki kadnlarn yzde 54nde ve erkeklerin yzde 40nda akne
mevcut.141
141 Goulden V, Stables GI, Cunliffe WJ: Prevalence of facial acne in adults. J Am Acad Dermatol 41:577-
580, 1999

Hi sivilcesi olmayan, przsz ciltli insan var m?

Eskimolar, Okinavallar, Ache avc toplayclar ve Kitavan adallar gibi

rafine olmayan, doal gdalar yiyen modernlememi toplumlarda erikin
olsun, ergen olsun hi kimsede akne grlmemekte.142 Evet yanl
duymadnz, bu topluluklarda neredeyse tek bir sivilceye bile rastlanmam!
142 Cordain L, Lindeberg S, Hurtado M, et al: Acne vulgaris: a disease of Western civilization. Arch
Dermatol 138:1584-1590, 2002
Her ne kadar aile almalarnda akne duyarllnn kaltsal olduu ilan
edilmi olsa da medenilememi topluluklarda hastaln nerdeyse hi
grlmemesi aknenin kaltsal faktrlerden ok diyet gibi evresel faktrlere
bal olduunu gstermekte.

Sivilce nasl oluuyor?

Akne, derimizde bulunan kl foliklndeki (kese) ya bezlerinin bir

hastaldr. Normalde, bu bezlerin salglad yan deri yzeyine karak
atlmas gerekir. Ancak ergenlik dneminde ya bezi daha fazla ya salglar.
Bu ya normal olarak bir kanal ile deri yzeyine geer. Aknede bu kanal ar
ya birikimi ve dklm keratin hcreleri (keratonosit) ile tkanr. Aknenin
temel nedeni bu tkanma. ltihabi olmayan ya tkalarna komedon deniliyor.
Komedon deri yzeyinde ak (siyah bal) ya da kapal (beyaz bal) olabilir.
ltihabi akneler kabart (papl), sivilce (pstl), yumru (nodl) ve kese (kist)
eklinde olabilir.
 Sebum (ya) yapm androjenler (erkeklik hormonlar) tarafndan
uyarlmakta. Erkeklik hormonlar hem erkekte hem de kadnda bulunur ama
erkeklerde daha fazla. Androjenler ar artarsa aknenin geliimine katkda
bulunurlar. Hiperinslinemi (inslin fazlal, metabolik sendrom) bilinen
androjenik etkileri ile akneye yol aar. Hem inslin hem de IGF-1 yumurtalk
ve testiste androjen sentezini artrr.
Akne, polikistik over sendromunun (PCOS) karakteristik bir zellii.
PCOSlu hastalarda da izole aknesi olanlarda olduu gibi hiperinslinizm var.
Unsuz-ekersiz diyet inslin direncini kontrol altna alyor. IGF-1 ve
andojenler azalyor ve sivilceler kayboluyor.143
143 Robyn N Smith, Neil J Mann, Anna Braue, Henna Mkelinen, and George A. Varigos. A low-
glycemic-load diet improves symptoms in acne vulgaris patients: a randomized controlled trial Am J Clin
Nutr 2007 86: 107-115

Astm

Son yllarda ok sk grmeye baladmz hastalklardan biri de astm.

Yoksa astm da zamane hastal m?

Evet, tptaki ba dndrc ilerlemelere ve yeni kan ilalara ramen

reaktif havayolu hastalnda (astm da deniyor) son 20 ylda en az iki kat art
oldu.
Astm (reaktif havayolu hastal) dnyada ve Trkiyede en nemli salk
sorunlarnn banda gelmekte. ABD, Kanada, Britanya, rlanda, Yeni Zelanda
ve Avustralya 13-14 ya ocuklarndaki reaktif havayolu hastal skl yzde
22 ile yzde 32 arasnda deimekte ki bunlar dnyann en yksek
rakamlardr.144
144 Worldwide variations in the prevalence of asthma symptoms: the International Study of Asthma and
Allergies in Childhood (ISAAC). Eur Respir J 1998; 12: 31535.
Halbuki 100 yl nce astm, koroner kalp hastal gibi son derece nadir
grlen bir hastalkm. Son elli yldr sanayilemi lkelerde astm hzla
artarken, gelimekte olan lkelerdeki art snrl kalm. rnein astm
Etiyopyann kentsel blmnde (Jimma ehri) yzde 3.6 gibi olduka dk
bir sklkta. Etiyopyann krsal yrelerinde ise neredeyse hi astm hastas
yok.145
145 Yemaneberhan H, Bekele Z, Venn A, Lewis S, Parry E, Britton J. Prevalence of wheeze and asthma
in relation to atopy in urban and rural Ethiopia. Lancet 1997;350:85-90.
Trkiyede ocuklarda yaplan bir aratrmadaki astm oran ise yzde 10lar
civarnda.146
146 Demir AU, Karakaya G, Bozkurt B, Sekerel BE, Kalyoncu AF. Asthma and allergic diseases in
schoolchildren: third cross-sectional survey in the same primary school in Ankara, Turkey. Pediatr Allergy
Immunol. 2004;15(6):531-8.
lkeler arasndaki bu sklk fark ve yllar iinde hastaln katlanarak
artmas astmn gelimesindeki ana nedenin genetik deil, diyet gibi evresel
faktrlerdeki deiiklikler olduunu dndryor.
Astm ar duyarllk nedeni ile bronlarda deiik uyaranlara kar oluan
ve geriye dnebilen bir tkanma. Tekrarlayan nefes darl ataklar ile
seyrediyor. Astmn nedenleri ok iyi bilinmiyor. Erikin yalarda astm daha
az grlyor ve bunlarn yarsndan fazlas alerjiye bal. Ama ocuk
astmnda alerjinin pay yzde 10dan az.

Astmn ne gibi belirtileri oluyor?

 Astm ocuklarda en sk grlen (yzde 10) kronik akcier hastal.
Olgularn yzde 50si ilk ataklarn 2 yandan nce, yzde 80i ise 5
yandan nce geiriyor. Soluk borular duyarl bireylerde evresel koullarn
etkisi ile yaygn bir mikropsuz iltihabi olay gelimekte astmda.
Bu iltihabi durum bronlarda spazma, bron i yznde su toplamasna
(dem) ve balgamn koyulamasna neden oluyor. Bunlar da bron boluunu
daraltyor. Hastalarda nefes alma srasnda byk bir sorun olmuyor. nk
nefes alrken bron boluu geniliyor. Ama nefes verirken normalde bronlar
skr ve hava dar kar. Ama astmllarda itihabi etkenler, zaten nefes
verme srasnda dar olan bronlar iyice daraltyor ve hava daralm bir
borudan karken slk sesine benzer bir hlt kartyor.
Hastann ikayetleri tekrarlayc; yani astm ataklar halinde geliyor.
Genellikle gece ya da sabaha kar oluuyor; kendiliinden veya ilalarla
dzeliyor. Tetikleyici faktrler astm provoke ediyor. Bunlar mikrobik
hastalklar, souk hava, kirli hava, sigara duman, alerji yapc maddeler
(allerjenler), egzersiz ve psikolojik bozukluklardr.
Daralma ok olduunda nefes geniletici ve iltihap azaltc ilalar veriliyor.
Hasta buna cevap vermiyorsa hastaneye kaldrlyor. Burada ilaveten hastalara
oksijen de veriliyor.
Gnmzdeki astm tedavisi sadece mevcut nbetlerin iddetini azaltmaya
ynelik. Rant getirmedii iin maalesef hastalktan korunma adna fazla bir
ey yaplmamakta. Akut nbetlerde ise sadece semptomatik tedavi
uygulanlmakta. Yllar iinde hasta saysnn gibi artmas, yani pazarn
genilemesi yannda yeni kan ok sayda ilacn fiyatlarnn yksek olmas
ila firmalarnn itahn kabartyor.
Standart ders kitaplarna pek gememesine ramen astmn proflaksi ve
tedavisi ile ilgili byk bir bilimsel birikim vardr. Tescillenmi baarszla
ramen standart tedavilerde hala srar edilmesi ancak temel bilgi eksiklii ya
da hekimlerin baz ekonomik kayplar gze alamamas ile aklanabiliyor.
Son yllarda astmn hem tedavisi hem de korunmasnda nefesle ekilen
kortikosteroidler, ksa ve uzun etkili beta-2-agonistler ve lkotirien
inhibitrleri gibi ilalar kullanlmakta. Ama bu ilalar gerek anlamda bir
korunma salamyor; ancak nbetlerin saysn ve iddetini azaltyor.
Astm evresel faktrlerin deimesine bal olarak gelitii iin bu
faktrlerden kanarak astmdan korunmak mmkn. Bu balamda beslenme en
nemli risk faktr olarak grlmekte.
Avustralyada 974 hastada yaplan bir aratrmada astm riskini artran en
nemli faktrlerin anne stnn az kullanlmas ve ayiei, msr gibi omega-
6 poliansatre yalardan zengin yalarn ar tketilmesi olduu
gsterildi.147
147 Gdalevich M, Mimouni D, Mimouni M. Breast feeding and the risk of bronchial asthma in childhood: a
systematic review with meta-analysis of prospective studies. J Pediatr 2001; 139: 261-266
Ar omega-6 ya asidi tketimi sonucunda vcutta ar miktarda II. grup
prostaglandinler ve IV. grup lkotirienler retiliyor ve bu maddeler kronik
iltihaba yol ayorlar. Omega-3 ya asidi tketimi ise vcutta III. grup
prostaglandinler ve V. grup lkotirienleri retiyor. Bu maddeler ise aksine
iltihab azaltyor. Gzlemsel almalara gre balk tketimi (omega-3) fazla
olan ocuklarda astm yzde 30-50 orannda daha az grlmekte.148
148 Hodge L, Salome CM, Hughes JM, Liu-Brennan D, Rimmer J, Allman M, Pang D, Armour C,
Woolcock AJ, Effect of dietary intake of omega-3 and omega-6 fatty acids on severity of asthma in
children. Eur Respir J 11 (1998), pp. 361365.
ltihabi maddeler damar geirgenliini artryor ve dz kaslar kasyor.
Sonuta damarlar (vazokonstriksiyon) ve bron kaslar (bronkokonstriksiyon)
kaslp daralyor. Balkya iltihab azaltyor. Ama tedavide kullanlan aktif
madde miktarnn (eikozopentoenoik asit ve dokozahekzoenoik) 2 gramdan az
olmamas gerekiyor.
Bir halk ilac ve baharat olarak kullanlan zerdeal da astmda iltihap azaltc
(antienflamatuvar) olarak kullanlabiliyor. Zerdeal klor kanallarn uyararak
bron sekresyonlarn da sulandryor.149
149 Ram A, Das M, Ghosh B. Curcumin attenuates allergen-induced airway hyperresponsiveness in
sensitized guinea pigs. Biol Pharm Bull. 2003 Jul;26(7):1021-4.
Astmllarda doku magnezyum dzeyleri genellikle dk. Magnezyum dz
kaslar, bu arada bronlar gevetiyor. Magnezyum verilen astml hastalarn
nbet say ve iddetinde bir azalma ve akcier fonksiyonlarnda belirgin
dzelme oluyor. Ar astm krizinde damar ii magnezyum slfat verildii de
unutulmamal. Magnezyum en ok yeil yaprakllarda bulunuyor. Maalesef
ocuklarmzn ok az yeil sebze yiyorlar, geri bykler de
Yaplan aratrmalara gre bol taze sebze ve meyve yiyen kiilerin solunum
fonksiyonu testleri daha iyi kyor.150 Bu balamda C vitamini, E vitamini,
beta-karoten (A vitamini ncs) gibi vitaminlerin ve Selenyum, Magnezyum
gibi minerallerin az alnmasnn akcier ilevlerini azaltt ve hava yolu
reaktivitesini (uyarlganln) arttrd da belirtilmekte.
150 Gilliland, FD, Berhane, KY, Li, YF, et al Childrens lung function and antioxidant vitamin, fruit juice and
vegetable intake. Am J Epidemiol 2003;158,576-584
D vitamininin kemik dokusu dndaki en nemli grevlerinden biri de
akcier dokusunun yenilenmesini salamas. Nitekim gebeliinde daha yksek
D vitamini alan annelerin ocuklarnda daha az astm saptanyor.151
151 Vitamin D During Pregnancy May Protect Offspring From Asthma.
http://www.medscape.com/viewarticle/524937?sssdmh=dm1.184145&src=nldne
Astmn nlenmesinde probiyotikler de nemli.

Probiyotikler astmla da m ilikili? Geleneksel yourdumuzu neden bu

kadar vdnz imdi ok daha iyi anladm.

Mikroflora hipotezine gre barsak mukozasnda bulunan normal flora

mikroplar (probiyotikler) barsak i yzeyindeki (mukoza) normal immn
toleransn salanmasnda ve ekillenmesinde nemli roller oynuyor. Florann
bozulmas mukoza bakln bozarak birok alerjik hastaln ve bu arada
astmn da skln artryor.
Floray bozan balca faktrler unlar:
Sezaryen doum
Erken yalardan itibaren ar antibiyotik kullanlmas
Doal gdalarn yenilmemesi (anne st alnmamas, unlu-ekerli ve katkl
rafine gdalarn yenilmesi, probiyotik ve prebiyotik ieren gdalarn az
yenilmesi)
Alerjenlere kar tolerans salamak iin normal barsak florasnn varl
art. Alerjik ocuklarn barsak floras alerjik olmayanlara nazaran daha
bozuktur. Bu bozukluklar henz klinik belirtiler ortaya kmadan nce
balamakta.152
152 Fanaro S, Chierici R, Guerrini P, Vigi V. Intestinal microflora in early infancy: composition and
development. Acta Paediatr 2003; 91 (Suppl.): 4855
Hayatlarnda ilk kez bir alerjene maruz kaldklarnda mikrofloras bozuk olan
farelerin hava yollarnda reaksiyon gelimekte iken, salkl bir mikrofloraya
sahip farelerde byle bir reaksiyon grlmemektedir.153
153 Noverr MC, Falkowski NR, McDonald RA, Huffnagle GB. The development of allergic airway
disease in mice following antibiotic therapy and fungal microbiota increase: role of host genetics, antigen
and IL-13. Infect Immun 2005; 73: 308.
Yaplan eitli aratrmalar alerjik insanlarn barsaklarndaki mikroflorann
da bozuk olduunu gsteriyor. Bu kiilerin mikrofloralarnda aerobik
mikroplar artm, anerobik mikroplar (bata laktobasiluslar ve bifidobakterler
olmak zere) ise azalmtr.
Normalde barsak hcreleri barsaktaki her maddenin (zellikle
sindirilmemi gdalar ve toksik maddeler) kana geiine izin vermiyor; yani
bir gvenlik duvar oluturuyor. Buna barsak szdrmazl deniyor.
Barsak szdrmazlnn korunmasnda en nemli pay probiyotiklerde
(barsaktaki faydal bakteriler). Probiyotikler say stnlkleri ile patojen
mikroplar kovarak barsak duvarna yapmalarn engelliyorlar.
Patojen mikroplar stnl ele geirirlerse (disbiyoz) barsak duvarn
tahrip ederler ve barsan geirgenlii artar (leaky gut syndrom).
Alerjik hastalarda eitli toksinler ve barsaktaki patojen
mikroorganizmalara bal olarak barsak geirgenlii artt iin normalde
gememesi gereken maddeler de barsaktan kana geiyor.
Normalde st ve dier yiyeceklerden gelen proteinler gastrointestinal
sistemde mide asidi (hidroklorik asit), pankreatik proteazlar, probiyotik
bakterilerin salgladklar proteazlar ve barsak hcrelerinde bulunan
dipeptidazlar ile sindirilerek proteinlerin en kk birimleri olan amino
asitlere paralanyor.
Normalde barsak hcreleri polipeptit gibi amino asit kmelerinin
emilmesine, kana gemesine izin vermiyor. Fakat alerjik ocuklarda barsak
geirgenlii artyor ve gememesi gereken polipeptitler rahatlkla kana
geiyor. Polipeptitler kana geince, bu yabanc maddeleri fark eden baklk
sistemi dman yok etmek iin btn gc ile saldryor. Sonuta enflamasyon
artyor, alerjik reaksiyonlar oluuyor.
Alerjik hastalklarn altnda yatan nemli bir faktr de normal mikroflorann
gelimesini nleyen antibiyotiklerdir. eitli epidemiyolojik aratrmalarda
erken yata antibiyotik kullanlmas ile astm arasnda gl bir ba olduu
saptanmtr. Bu durum gnmzde ocuklara peynir-ekmek gibi antibiyotik
yazan hekimlerin onlarn saln nasl tehlikeye attn gstermektedir.
Az su imek de astm krizlerini azdryor mu?

Nefes alp vermek hava scakl ve fiziksel aktivite miktarna bal olarak
vcuttan bariz sv kaybna yol ayor. Bu durumda eer yeterli sv almazsanz
vcudunuz histamin salgsn artryor. Histamin akcier damarlarn bzerek
sv kaybn nlyor ve bylece beyne daha fazla kan gitmesini salyor. Fakat
bunun karl nefes daralmas oluyor. Eer antihistaminikler kullanlrsa
nefes darl azalr, fakat beyne daha az kan gider. Astml hastann en byk
ihtiyac sudur, vcut dengesini bozan ilalar deil!

Astmllar nelere dikkat etmeli?

Sigara iilen ortamdan uzaklan.

Katk maddesi ilave edilmi, rafine edilmi, paketlenmi gdalar yemeyin.
Un ve ekerden fakir, sebze, meyve, ot, et ve yumurta gibi doal gdalardan
zengin bir diyet uygulayn (Ta Devri diyeti gibi).
Margarin ve sv yalar (msr, soya, ayiei, kanola, vb.) kullanmayn.
Bunlarn yerine doal hayvani yalar (tereya, kaymak, i ya, kuyruk ya)
ve zeytinya kullann.
Yeterli omega-3 aln (erikin iin en az 2000 mg aktif balkya;
DEHA+EPA).
Kefir, yourt, turu, sirke, nar ekisi ve boza gibi probiyotiklerden zengin
gdalarla beslenin. Bunlarn doal yntemlerle retilmilerini satn aln.
Pastrize ve hele de UHTli stlerden mmkn olduunca kann. Kutu st
tketmeyin. St yerine geleneksel yntemlerle mayalanm st rnlerini
(yourt, peynir, kefir) tketin.
Yeteri kadar gnee kn. Gneli havalarda en az yarm saat gnee maruz
kalnmal. Yeterli gnelenilmiyorsa takviye D vitamini aln. D vitamini
dzeyinizi, 40-120 ng/mL arasnda zerinde tutacak kadar D vitamini takviyesi
aln.
Gnde 6-8 bardak su iin. drarnz koyu ise yeteri kadar su imiyorsunuz
demektir.
Bol yeil yaprakl sebze ve ot yiyin. Gerekirse Magnezyum takviyesi aln.
Gnde 1-2 tatl ka zerdeal tketin.

Menopoz

Menopoz kadnlarn hayatnda olaan bir dnem. Fizyolojik bir olay; yani
bir hastalk deil. Eskiden kadnlar ufak tefek rahatszlklarla bu hassas
dnemi rahat atlatrlarm. imdi ne oldu da byk bir salk sorunu haline
geldi?

Menopoz, maalesef gnmzde ila irketlerinin gdmndeki baz yayn

organlar ve hekimlerin pompalamalar ile ilala tedavi edilmesi gereken bir
hastalkm gibi grlmeye baland.
Menopoz, kadnn dzenli adet kanamalarnn ortadan kalkt hassas bir
dnem. sterseniz bu dnemi iyi anlamak iin adet kanama dnglerinin nasl
altn anlatalm.
Kadnn adet kanamalar neyi gsteriyor ve neden kesiliyor?

Adet dngs 1 ay kadar devam eden ok nemli bir sre. Her adet
dngsnde yumurtalklarda bulunan yz binlerce yumurta hcresinden biri
olgunlama srecine giriyor. Bu srada strojen (kadnlk) hormonu
salglanyor. Bu hormonun etkisiyle dlyatann (rahim) i tabakas
(endometriyum) olas bir gebelie hazrlk iin kalnlamaya balyor. Belli bir
sre sonra yumurta hcresi olgunlamasn tamamlyor ve yumurtlama olay
gerekleiyor. Yumurtlamadan sonra n plana kan progesteron hormonunun
etkisiyle dlyatann (rahim) i tabakas (endometriyum) dllenmeye hazr
hale geliyor.
Eer dllenme gerekleemezse btn bu hazrlklar boa gidiyor ve rahim i
tabakas kanamayla dar atlyor. te adet kanamas denilen olay bu. Bir
sonraki ay ayn sre yine oluuyor. Yani endometriyum tabakas yine olas bir
gebelik iin tazeleniyor.
Olaan koullarda ergenlie ermi bir kadn yaklak 400 kez adet gryor.
Ya ilerledike yumurtalkta bulunan yz binlerce yumurta hcresi kullanlsa
da kullanlmasa da azalyor ve 45-55 yalar arasnda bitiyor. Artk yumurta
hcresi olmadndan strojen ve progesteron hormonlar salglanamyor ve
endometriyumun yenilenme sreci de bitiyor. Yani adet kanamalar da ortadan
kalkyor ve menopoz dnemi balyor. 40 yatan nce menopoza girme erken
menopoz olarak biliniyor.

Menopoz srasnda ne gibi belirtiler grlyor?

Menopoz yllarca sren bir sre. Balang genellikle yle; 40l yalardan
sonra dzensiz adet kanamalar grlyor. Bunu nbet nbet oluan ate
basma, terlemeler ve ruhsal deiiklikler izliyor. Daha sonra yaknmalar
giderek artyor ve adet kanamalar tmyle duruyor. Menopoz diyebilmek iin
kanamasz en az 1 yl srenin gemi olmas art.
Rahmi alnm (histerektomi yaplm) bir kadnn yumurtalklar duruyorsa
kanamalar duruyor ama yumurtalklardan strojen ve progesteron hormonu
salgs durmad iin kadnn yumurta hcreleri tkenene kadar menopoz
belirtileri olumuyor.
Menopoza girmi bir kadnda ate basmas, terleme, arpnt, unutkanlk,
halsizlik, abuk sinirlenme, uykusuzluk, cinsel istekte (libido) azalma, vajina
ve deride kuruluk ve idrar karma gibi bulgular olabiliyor.
Menopoz dnemi belirtileri strojenin azalmas ile ilikili ama bu belirtilerin
tmn strojen eksikliine balamak kesinlikle yanl. Doal beslenen
kadnlarda menopoz dnemi ok hafif belirtilerle geiyor. Mesela Uzakdou
lkelerindeki kadnlarn ou ate basmas belirtisini yaamazlar bile. Hatta
bu lkelerin konuma dillerinde menopoz kelimesinin karl bile yoktur.
Menopozun ortaya kt ya kadnda sklkla nemli baz sosyal
deiikliklerin de ortaya kt bir zamana denk gelir. ocuklarn byyerek
evden ayrlmas, kadnn veya einin emekli olmas, yala grlme skl artan
eitli hastalklarn ilk belirtilerinin ortaya kmas, anne veya babada
yalla bal ortaya kan eitli durumlar nedeniyle kadnn zamannn
nemli bir ksmn onlara ayrmak durumunda olmas ve nihayet aile
bireylerinden birinin veya bir arkadan lm gibi olaylar sklkla kadnn
menopoza girdii zamanlara tesadf eder.
Son almalar menopozda kadnda ruhsal seviyede ortaya kan olumsuz
deiikliklerin kadnn hormonal deiikliklerinden deil, daha ok yukarda
saylan durumlardan bir veya birkann bu dneme tesadf etmesinden
kaynaklandn dndrmekte.
Benzer ekilde kemik erimesi ve damar sertlii gibi bu dnemde yaa bal
olarak ortaya kma skl artan hastalklar da ou kez menopoza
balanmakta. Hlbuki bu hastalklar zaten strojeni dk olan ayn yataki
erkeklerde de grlmekte.

Menopoz nasl tedavi edilmeli? Daha dorusu, tedavi edilmeli mi?

Menopoz tedavisinde iki nemli gr arpmakta.

Doal tedavileri savunan hekimler menopozu kadn hayatnn doal bir
paras olarak dndklerinden tedavisinde ila (hormon) nermezler. Baz
besin destekleri ve hayat tarz deiiklikleri ile bu hassas dnemi grltszce
atlatmaya alrlar (baarrlar da).
Konvansiyonel hekimler yle derler Menopozun kadn hayatnn doal bir
paras olmas nedeniyle hibir ey yapmadan izlenmesi artk eskilerde
kalmtr. Yani eskiden imkanlar ktt yoktu. Bu devirde bilimin ok ileri
olduu bir dnemde kadnlar niye bu rahatszlklar eksinler!
Evet gerekten de bu hekimlerin ou fizyolojik olduunu kabul etseler de
menopozdaki kadnlar, strojen preparatlar vererek (hormonu yerine koyma
replasman- tedavisi) gerek bir hastaym gibi tedavi ediyorlar. strojen
preparatlarnn kanser, kan phtlamas, fel, bunama, kalp krizi ve damar
sertlii gibi yan etkilere yol aabildii net bir ekilde gsterilmesine ramen
maalesef hala reetelerine peynir ekmek gibi yazyorlar.
Evet bu dnemde ska birtakm ufak tefek ruhsal deiikler olur ama basit
baz tedbirlerle hormon kullanmadan bu skntlar sorunsuz atlatlabilir.
Maalesef kadnlar iin belki de ok rahat atlatacaklar bu dnem
konvansiyonel hekimlerin ve medyann eitli yanl ynlendirmeleri ile bir
kabus haline dnr.

strojen hormonu tedavisinin fel, kanser, kalp krizi gibi yan etkileri
olduunu sylediniz. Ate basmas engellensin diye kalp krizi geiriyor
kadnlar yani

Konvansiyonel hekimlerin hormon tedavisi ile menopozdaki kadnlara bilerek

ya da bilmeyerek (her ikisi de kt) verdikleri byk zararlar Britanyada bir
milyon kadn zerinde yaplan bir aratrma (One Million Women Study) ile
ortaya kondu.
Bilindii gibi konvansiyonel hekimler menopozda strojen hormonunun
azalmas sonucu, bu hormonun koruyucu etkisi ortadan kalktndan kalp-damar
sistemi hastalklarnda yzde 60a varan artlar grldn ileri srerek
hastalarn korumak iin hormon tedavisi uyguluyorlard.
Bir Milyon Kadn Aratrmasnda ne bulundu dersiniz? almaya gre
kombine hormon (strojen + progesteron) kullananlarda koroner kalp hastal
oran, kullanmayanlara gre yzde 22 orannda artm! Bu almaya gre
kombine hormon kullananlarda hormon tedavisi almayanlara gre osteoporoz
yzde 33 ve kalnbarsak kanseri yzde 38 orannda daha az grlm. Fakat
buna karlk koroner kalp hastal yzde 22, meme kanseri yzde 25, fel
yzde 40 ve bunama yzde 100 orannda daha fazla saptanm.
Konvansiyonel hekimler kadnlarda menopozdan sonra grlebilen
osteoporozu nerdeyse sadece strojen azlna balyorlar. Bizce kadn
hormonlarnn osteoporoz oluumunda bir rol olabilir ama, bunun hareket,
doal beslenme ve gnelenme (D vitamini) gibi byk faktrlerin yannda
fazla bir kymet-i harbiyesi yok.
Daha nce de anlattm gibi son 100-150 yl ncesine kadar kadnlarn
kemiklerinin daha az osteoporotik olduu bulunmu; hatta menopoz sonras
kadnlarda da.

Bir Milyon Kadn almasndan sonra konvansiyonel hekimlerin bu

konudaki tavrlar deiti mi?

yz be yz kii ya da -be bin kii zerinde deil, -amiyane tabiri ile-

boru deil tam bir milyon kadn zerinde yaplan almay tabii ki kimse yok
sayamazd. Bunun zerine konvansiyonel hekimler biraz gerileseler de yine de
tedavilerine fazla toz kondurmadlar.
nk ate basmas, terleme ve arpnt gibi ikayetler hormon tedavisi ile
abucak dzeliyordu. Bylece mterilerini hemen memnun ediyorlard. Byle
bir silahn bsbtn ellerinden gitmesi, mteri saylarn azaltacakt.
Bir de bu grup iinde olup belki de fazla kt niyetli olmayanlar da vard.
Onlar birok kitapta ya da dergide yazlanlara inanmlard. Belki baz muhalif
sesler de duymuyor deillerdi ama basiretleri balanmt. Nasl olsa
ounluun yaptn yapyorlard (sr psikolojisi). Ayrca bu durumu kabul
etmek gelirlerini azaltmyor, artryordu. Hem de muhalif fikirleri aratrmak
iin efor sarf etmeleri de gerekmiyordu. Muhalif hekimler ise dman sahibi
oluyorlard.
 la sanayii bu karl kapnn tamamen kapanmasn zaten hi istemiyordu. Bu
nedenle yle dediler. Evet hormon tedavisi kalp hastal, kanser, fel ve
bunama riskini artryor ama, o zaman bu hastalklar olanlara hormon
vermeyip dierlerine vermeye devam edebiliriz. Ve hormon tedavisine engel
olan durumlar saptadlar.
Evet, hala utanmadan kanser, fel, damar tkankl, bunama, kalp krizi
geirene kadar hormon tedavisini kullanabilirsiniz diyorlar. Hatta bazlar
kanser olursanz merak etmeyin onu da tedavi ederiz diyecek kadar da
utanmaz olabiliyor. Maalesef hastay para kazanacak bir unsur olarak
grenlerin zihniyeti bu. Onun iin menopoz da araf gibi satlk bir
hastalk.154 Menopozcu geldi haaaanmmm!.
154 Ray Moynihan ve Alan Cassels. Satlk Hastalklar. Hayykitap, stanbul, 2006

Menopoz dnemindeki hanmlara tavsiyeleriniz var m? Skntlarn nasl

hafifletebilirler?

Salkl beslenme ilkelerine uyun.155

155 Kitabn son ksmnda Prof. Dr. Ahmet Aydnn modifiye ettii Ta Devri diyetinin ilkelerini
bulabilirsiniz.
Bol taze sebze ve meyve yiyin. Yeil yaprakl sebzeler ve otlar kalsiyum,
potasyum ve magnezyum asndan st ve st rnlerinden ok daha stndr.
Gnde en az yarm saat hzl yryn.
Gnde en az 3-5 dakika kltr fizik hareketleri yaplmal (zellikle bel,
karn ve boyun kaslarn altrn).
Yorgun dren hareketlerden kann. Egzersiz arln yava yava
artrn.
Yaz dnda gnelenmeniz mmkn olmadna gre en iyisi hekiminize
danarak gnlk ya da ayda bir depo eklinde D vitamini aln. Gnlk
2000 nite D vitamini gvenle kullanlabilir.
Bitkisel strojen kullann.
En nemli bitkisel strojen preparatlarnn banda soya ve keten tohumu
gelir. ok sayda zarar olduu iin fermente edilmemi soya rnlerinden
kann. Soyann onca zarar gz nne alndnda, en az onun kadar iyi bir
bitkisel strojen kayna olan, buna karn soyann yan etkilerine de sahip
olmayan keten tohumunun nemi ortaya kmakta.
Bu nedenle 2 -3 orba ka keten tohumunu kahve deirmeninde ttkten
sonra yourda, salatalara veya az tadnza uygun bir yiyecek zerine serpin
ve o ekilde tketin. Scak yemeklerin iine koymayn.

Ksrlk

ocuk sahibi olmak isteyen birok ift sorunlar yayor. Son zamanlarda
ksrlk ok artt. Yanl beslenmenin bu durumla da bir ilgisi var m?

Tabii ki var. Bence kadnlardaki ksrln en nemli nedeni metabolik

sendroma bal polikistik over sendromu (PCOS). Trkiyede dourgan
kadnlarn en az yarsnda metabolik sendrom var. Bariz PCOS oran ise yzde
10un zerinde.
Adet dngsnden daha nce bahsetmitik. Her adet dngsnde nce
lteinizan hormon (LH) etkisi ile folikl (yumurta hcresini ieren sv
kesecii) geliiyor ve daha sonra folikl atlatacak hormon (FSH) ile folikl
atlyor. Eer atlamas gereken folikl atlayamazsa yumurtalk dokusu iinde
3-10 milimetre apnda bir kiste dnyor ve zamanla bu kistlerin says
artyor. Bu hastalk tablosuna ok kistli yumurtalk anlamnda polikistik over
sendromu deniyor.
Aslnda polikistik over sendromu metabolik sendromun bir paras. nslin
art hormonal dengeyi bozuyor; lteinizan hormon (LH) artyor, fakat folikl
atlatacak hormon (FSH) azalyor, en gl erkeklik hormonu olan
dehidrotestosteron ise ar artyor.
Ancak folikl atlaynca retilebilen progesteron hormonu retimi folikl
atlamaynca aksyor ve adet dngs alt-st oluyor. Kiminde det
kanamalarnn iddeti artyor, kiminde adet gecikiyor, kiminde zamansz
kanamalar oluyor, kimiyse hi det grmyor. det gremeyenlerin ounda,
det normal yata balad halde, sonradan kesiliyor. Ama az sayda hi adet
gremeyenler de var. PCOSlu hastalarn az bir blmnde ise hibir det
sorunu olmuyor.
Kadnda fazladan retilen erkeklik hormonu tylenme, sivilceler ve erkek tipi
sa dklmesine yol ayor.
PCOSlu hastalarda her metabolik sendromlu hastada olduu gibi kanser,
kalp hastal ve diyabete yakalanma riski de yksek.
Polikistik over sendromunun erkekteki karl prostat hipertrofisi. ok sk
grlyor. Bu hastalk da metabolik sendromun bir paras olarak
dehidrotestosteronun ar artmasna bal. Sa dklmesi, diyabet, kanser ve
koroner kalp hastal gibi metabolik sendromun dier unsurlar da prostat
hipertrofili hastalarda sk grlyor.

Erkek ksrl daha ok neye bal olarak geliiyor?

Erkek ksrlnn en nemli nedeni ar strojene (kadnlk hormonu) maruz

kalma. Balca strojen kaynaklar ise strojen etkisi gsteren tarm ilalar ve
soya ile yaplan yiyecekler.
Organik tarm ynetmeliklerinde sadece 4 eit bcek ilacnn (pestisitler,
insektisitler) olduka snrl koullarda kullanmna izin verilirken,
konvansiyonel tarmda yaklak 450 farkl kimyasal ila kullanlmakta. Yaplan
aratrmalara gre Trkiyede pestisitler tarm rnlerine geliigzel
serpilmekte. yle ki gereinden iki kat fazla ila kullanlmakta.
Zaten en ok ila ithal eden lkeler sralamasnda Trkiye altnc srada yer
almakta. Biliyorsunuz zaman zaman Avrupa, Rusya ya da baka lkelere ihra
ettiimiz domatesler, salatalklar, armut gibi meyve ve sebzeler ila kalntlar
nedeni ile geri dnyor. Bu dnemlerde i piyasada meyve ve sebzeler
anormal bir ekilde bollayor ve ucuzluyor (ucuzdur var bir illeti!).

Tarmda kullanlan bcek ilalar nasl oluyor da ksrlk yapyor?

Pestistlerin yaps strojene ok benziyor da ondan. Vcuttaki strojen

reseptrlerine yaparak strojen benzeri etkiler gsteriyorlar.
Pestisitlere daha ok maruz kalan kz ocuklarn erken ergenlie girdii,
erkek ocuklarn ise memelerinin byd (jinekomasti) iyi biliniyor.156
Danimarkada 15 bin erkein incelendii bir aratrma, pestist zeltisine daha
ok maruz kalan erkeklerin son 50 yl ierisinde sperm kalitesinin ve saysnn
bariz olarak dtn gzler nne sermekte.
156 Atilla Bykgebiz yanda erken ergenlie giren hastam bile oldu, Vatan, 21.02.2009
Prof. Dr. Mine Yurttagil zmirde beslenme dengesizlii bulunan blgelerden
alnan 30 anne st rneinde inek stne gre daha fazla pestisit saptam. Bu
nedenle zellikle bebek emziren annelere organik gdalar yemeleri
nerilmekte.157
157 http://www.bugday.org/article.php?ID=227
Patates, elma ve brokoli ile yaplan bir aratrmada en titiz ykama usulleri
sonrasnda bile pestistlerin nerdeyse yzde 93nn temizlenemedii
grlm. Aratrmaclar sebze ve meyveleri soymann ya da sap ve kkleri
kesip atmann bu riski az da olsa azaltabileceini (ki bu blgeler bitkinin besin
asndan en zengin yerleridir) ancak hibir zaman tamamen yok
edilemeyeceini vurguluyorlar. nk zehir sadece bitkinin yzeye yakn
blmlerinde deil, artk tamamen btn dokularna yaylm oluyor. Baz
bitkiler pestisiti daha az tutarken bazlar da fazla tutuyor (Tablo 20).
 Tablo 20: Pestisit (tarm ilac) kalnts ieren gdalar

Soya da nemli bir strojen kayna. Geleneksel soya rnleri fazla zararl
deil. Fakat piyasadaki soya rnlerinin hibiri geleneksel Uzakdou rn
deil. Soya rnleri gda endstrisinde o kadar yaygn kullanlyor ki, salam
sosis gibi ok miktarda hazr gda yiyenler ok miktarda soya tketmi
oluyorlar. nsanlar ne kadar fazla soya yediklerini hi bilmiyorlar. Soyadaki
yksek strojen erkeklerdeki sterilite (ksrlk) ve jinekomastinin bence en
nemli nedenlerinin balarnda gelmekte. Tekrar hatrlatalm gen Uzakdou
rahipleri cinsel isteklerini bastrmak iin bol soya yerlermi.
Nefes almak

Siz insanlara derin nefes almalarn neriyorsunuz. ok nemli mi derin

nefes almak?

Hayatmz srdrmemiz iin nefes almamz art. Bir insan yemek yemeden
30 gn, su olmadan ise gn yaayabiliyor; ancak nefes almazsa dakika
iinde lyor. Transformal nefes terapisti Nevah Fidan Amerikallarn yzde
90nn, Trklerin ise yzde 80inin nefes almay bilmediini sylyor.158
Fidana gre bu durum kronik gerginlie, yorgunlua yol ayor. Kstlama
nedeniyle hastalanyoruz, yalanyoruz.
158 Doal tbbn gc (2) Hatice Yaarn Nevah Fidan ile yapt rportaj. Radikal, 10 eyll 2007
Size biri kardeim sen nefes almay bilmiyorsun dese herhalde o kiiye
tuhaf tuhaf bakarsnz. oumuz nefes almann da usul m olur? diyordur
iinden. Evet var. Peki almasak ne olur ki? lr myz? Hemen lmeyiz ama
vcudumuza yeterli oksijen girmediinden en azndan kendimizi yorgun
hissederiz, abuk yalanrz. Ayrca ok sayda baka rahatszlklar da olur.

Doru nefes nasl alnyor?

Biroumuz nefes verdikten sonra yeniden nefes alncaya kadar ok

bekliyoruz. Bu nedenle almamz gereken oksijeni yeteri kadar alamyoruz.
rnein hzl hzl yrdnz dnn. Eer derin nefes almyorsanz
abuk yoruluyorsunuz. Halbuki nefesinizi derin alrsanz kolay kolay
yorulmuyorsunuz. sterseniz bir deneyin, mesela hzl hzl merdiven karken,
hemen fark greceksiniz. Nefesimizi amak iin nefes almadan ve vermeden
nce fazla beklememek, nefesi brakmak ve tekrar aralksz bir ekilde
balamak gerekiyor.
Birok hastalk yeterince oksijen alamamamza bal, bunlara anaerobik
hastalklar da deniliyor. Bu tr hastalklar arasnda sayabildiklerimiz kanser,
astm, kemik rahatszlklar, kronik arlar (ba, srt, boyun) kemik erimeleri,
artrit, depresyon, uykusuzluk ve panik atak.
Nefesin azla deil burun ile alnmas da ok nemli. stene kemii yeteri
kadar gelimemi, geniz eti, sinziti ve burun blmesi erilii olan kiiler
burun yolu daraldndan azdan nefes alrlar. Azdan nefes alma ba ars,
hipertansiyon, altn slatma, kronik kulak ve sins enfeksiyonlar, uyku
bozukluklar, uyku srasnda nefes durmas, horlama ve cinsel iktidarszlk gibi
eitli komplikasyonlara yol ayor.
Yaps normal olan burundan alnan hava sinslerde nemlenir, yabanc
maddelerden ayklanr (filtrelenir) ve akm hz yavalar. Sinslerden geerken
hava akm hznn dmesi havann burun sinslerindeki Nitrik Oksit (NO) ile
uygun bir ekilde karmasn salar. NO gl bir damar genileticisi ve
akcierlerde oksijen almn artryor.
Nitrik oksit (NO) penis diklemesinde (ereksiyon) rol olan en nemli
vazoaktif kimyasal (doal viagra).
Hipertansiyon, fel, kalp yetersizlii ve koroner kalp hastalnn
korunmasnda da nitrik oksidin nemli fonksiyonlar var.

Istma kaplar,
piirme ekilleri
 Kullanlan tencere tava, piirme yntemi bile ok nemli deil mi?
PFAO (Perflurooctanoic Acid) maddesi ieren yaptrmayan tavalar pek
ok salk riski tayor. Amerikal evre kuruluu EPA (Environmental
Protection Agency) PFAO maddesini muhtemel kanserojenler arasnda
sayyor. ABDde kadn, erkek ve ocuklarn yzde 95inin kannda bu
kimyasal bulundu.159 Baz aratrmalar, bu kimyasaln pankreas,
karacier, testis ve meme kanseri riskini artrabileceini iaret ediyor.
Hamilelikte dk riski, kilo kayb, tiroid problemleri, baklk
sisteminde zayflk gibi farkl sorunlarla da ilikilendiriliyor. Bizse
Karadenizin da kylerinde bile bakr tavalarmz beenmeyip
yaptrmayan tava satn alyoruz.
159 http://www.naturalnews.com/022645_cookware_DuPont_non-stick_cookware.html
Teflonun hammaddesi ierisinde yer alan kimyasallardan PFOAnn
(Perfluorooktanoik asit) kanser yapt hayvan deneylerinde kantland.
retici firma DuPont PFOAnn zararlarna ilikin uyarlara rnlerinde yer
vermedii iin mahkemelik oldu... Ama maalesef bu tarz kaplar hala satlyor
ve kullanlyor. Gereke olarak da unu sylyorlar. Hayvanda kanser yapt
ama ne malum insanda yapt? spatlanm kesin bir ey yok diyorlar. Diyelim
ki bir kii teflon yznden 20 yl sonra kanser oldu. Firma da o zaman unu
syleyecek; Bu kanserin baka bir nedeni olmad ne malum?.
Tabii ki bunlar hep aldatmaca. Siz eer piyasaya doal olmayan bir rn
kartyorsanz, nce bunun gvenlik almalarn yapacaksnz. Bu
aratrmalar 3-5 ay deil, belki de 10-20 yl srecek.

Teflonun foyas ortaya kt artk. reticileri de yeni isimli, yeni malzeme

ile tencere tava yapmaya baladlar. evre dostu etiketiyle satlyor bu
yeni malzemeler. Herhangi bir aratrma yaptlar m bilemem ama evre
dostu veya salkl etiketlerini yaptrmak pek g bir ey deil galiba.
Bu yeni malzemelerle bir 10 sene daha sat yaparlar, sonra onlarla ilgili
aratrmalar yaynlanr. Bu byle bir ark galiba. Alminyum kap kacan
da ok sakncal olduu syleniyor.
50li ve 60l yllarda alminyumdan yaplm ucuz kap ve kacaklar
kalaylanm bakr kaplarn yerini nemli lde ald. O zamanlar alminyum
kap satan seyyar satclar, mahalle mahalle dolap sattlar. Ucuz olduu iin
birok kii bunlar satn ald. Bazlar bir bakr kapla alminyum kab takas
ettiler. Ne var bunda? diyeceksiniz. Hem daha ucuz, hem de yemei daha
abuk piiriyor. Kazn aya hi de yle deil. nk alminyum yksek sda
yiyecein iine geiyor. Gnmzde alminyum bata Alzheimer ve kanser
olmak zere birok hastaln oluumunda sulanmakta. Neyse ki alminyum
kaplarn kullanm son yllarda iyice azald. Ama yine de yasaklanmad.
Fakat bu arada alminyum folyo kullanm bariz bir ekilde artt. Aslnda
alminyum folyoyu tamamen koruma amal olarak kullanmak, yani yiyecei
folyoya sarp buzdolabna koymann fazla bir zarar yok. Ancak saklanacak
gdann slak, ok tuzlu ya da limonlu olmamas gerekiyor. Alminyum folyoya
stma ilemi uygulamak, balk, vs. yiyecei folyoya sarp frnda piirmek son
derece sakncal. Bu gibi durumlarda alminyum folyo yerine mumlu kat
tercih etmek gerekiyor.

Ddkl tencere kullanlabilir mi sizce?

Her tencere yemei, piirildike az ya da ok besinsel deerinden bir eyler

kaybeder. Kayb en aza indirgemek ve daha lezzetli olmalar iin yemekler ar
ar piirilmeli. Geleneksel yntemler (buulama, ddkl tencere ile buharda
piirme) yannda turbo frnlar da kullanlabilir. Bylece besin eleri fazla
zarar grmez. Hzl piirme yntemleri (mikrodalga gibi) besin kayplarna yol
ayor; ayrca kanserojen olabiliyorlar.
Bunlarn en salkl alternatifleri olarak toprak gveleri, cam kaplar
tavsiye ediyorsunuz. Bunlardan sonra da elik, dkme demir, kalayl bakr
kap kacak kullanmay tavsiye ediyordunuz yanl hatrlamyorsam
Evet aynen yle. Bizim piirme iin tavsiyelerimiz toprak (gve) ve cam
kaplardr. elik ve kalayl bakr ikinci tercihler. Tabii gvelerde kullanlan
boya ya da dayankllk maddelerine de dikkat etmek gerekiyor.
Tarm ilalar,
Yeil Devrim

Tarm ilalarnn ok fazla kullanldndan bahsetmitiniz. Bu kadar

fazla tarm ilac niin kullanlyor?
Yere ge koyamadklar yeil tarm devrimi yznden.

Nasl olur bu? Biliyorsunuz geenlerde Yeil Devrimin babas Norman

Borlaug 95 yanda aramzdan ayrld. Profesr Borlaug, yksek verim
getiren alanlarn tarmsal olarak gelitirilmesi ve yenilenmesi zerine
almalar iin 1970te Nobel Bar dl almt. Uzmanlar da Yeil
Devrimin 20. yzyln sonunda dnya apnda yaanacak bir ktl
engelledii grnde. Sizin bu konudaki fikriniz ne?

Yeil Devrim tam bir yutturmaca. Sofranzdaki gdann nasl retildiini

biliyor musunuz? Mebruke Bayramn dedii gibi, gnmzde gda retimi,
mutlu insanlarn alt, hayvanlarn yeil ayrlarda yayld iftlik
manzaralar ierisinde gereklemiyor. Tarm irketleiyor. Kk iftiler yok
oluyor ve kleleiyor. u anda dnyadaki a insanlarn te ikisini toprandan
koparlm kk iftiler oluturuyor.160 Bakn Mebruke Bayram ne diyor:
160 Mebruke Bayram, Gdalar, ambalajlar, silahlar ve alar! Hayykitap, 2008

Eskiden pastoral manzaral iftlikler vard. Gnmzde gelimi lkelerdeki

tarm iletmeleri artk iftlik deil, bir eit fabrika gibi. Tarmsal retimde
kullanlan girdilerin byk bir ksm sentetik gbre, ila, tarm makineleri
yakt, makinelerin bakm, elektrik enerjisi, tama, datm, tohum, sulama
gibi kalemlerden oluuyor. Harcamalardan geriye iftinin elinde son derece
az para kalyor. Kalan pay sz edilmeye demeyecek kadar az.
iftiler rn alabilmek iin byk oranda yukarda bahsedilen girdileri
reten irketlere bal durumda. nk bir tekelle yapt szlemeye gre
retim yapyor, hangi rn retecei, hangi tohumu kullanaca, tarlasna
hangi ilac ataca, hasad ne zaman yapaca firma tarafndan belirleniyor.
Gnmzde tarm ve gda alannda dev tekeller haline gelmi 8-10 irket
var. Bunlar gda retiminin drtte n kontrol ediyor. Gdann yalnzca
retimi deil, datm ve nakliyesi de sz edilen irketlerin kontrol altnda.

Yeil Devrim ne demek?

Devrimden kast, tarmda yapay gbrelerin, yabani ot ve bcek ilalarnn

ve tarm makinelerinin kullanlmas sayesinde elde edilen rekor retim
artlar. Ama hzla artan dnya nfusunun a kalmasn engellemek.
arpc adndan da belli olaca zere, Yeil Devrim byk bir
propagandayla sunuldu. Dnya nfusu hzla artmaktayd, bu kadar insan
doyurmak iin birim alandan elde edilen rn miktarnn artrlmas
gerekmekteydi. Tabii bu i, tarm makineleri, kimyasal ila ve gbreler, vb.
aralar yoluyla yaplacak, buday, pirin gibi ok tketilen rnlerde
aprazlama deneylerinin baarya ulamas sonucunda elde edilen yksek
verimli tohumluklar kullanlacakt.
rn miktarnda gerekten de rekor artlar oldu. Bunun yan sra, tarm
makinesi, kimyasal ila ve girdi satan irketler de paraya para demediler.
1970li yllarda balayan Yeil Devrimle birlikte nce kk firmalar yok
oldu. Daha sonra da byyen firmalar birbirlerini yutarak tekellere
dnt.Artk retimden sata kadar her trl aama bu tekellerin elinde.
Yksek verimli tohumluklar rn art salyordu ancak iyi toprak, ayarnda
su ve gne ayrca geleneksel tohumlarn kat gbre istiyorlard.
Bu tohumlar kullanmak iin sentetik gbre, haere ve ot ilac, sulama sistemi
ve tarm makineleri kullanm artt. Yeil Devrim nedeniyle zengin ve fakir
iftiler arasndaki gelir fark iyice artt. Kk iftiler, verimsiz ya da sulak
olmayan topraklarda tarm yapanlar yoksullamaya, topraklarndan zlmeye
baladlar. Kk iftiler kendi topraklarnda ii oldular.
rn eitleri belli alanlarda toplanarak ok geni arazilerde tek tip olarak
ekilmeye balad. Bylece rnlerin toplanmas, ilenmesi, datm gibi
konularda daha verimli sonular alnabiliyordu.
Tek tip rn tarmsal zararllarn artmasna yol at. Yerli tohumlar yok
olmaya ve tarmsal genetik eitlilik azalmaya balad.
Bcek ilalar tarm asndan zararl etkide bulunmayan hayvanlar mesela
bitki bitlerini yiyen u u bcei ve meyve kurtlarn yiyen bldrcnlar
ldrmeye balad. Ar retim, ar sulama gibi nedenlerle topraktaki
besleyici maddeler azald, toprak yoksullat ve retim dt.161
161 Mebruke Bayram. http://gdoceviri.blogspot.com/2007/06/gdalar-ve-silahlar.html

Genleriyle oynanm tohumlar

Yeni bir gen bankas kuruluyor Ankarada. Prof. Dr. Tayfun zkaya
Biyo-korsanla kolaylk balkl yazsnda bunun pek de hayra alamet
bir gelime olmadn yazd.162 Siz ne dnyorsunuz?

162 http://www.iyilikguzellik.com/haber.php?haber_id=1308
Dnyay hzla tahrip ediyoruz. Bir nceki yzylda genetik eitliliin yzde
75i kaybolmu. Bu insanlk iin ok byk bir tehlike. Dnyada tarmn ilk
yapld yer olan lkemiz endemik bitki tr bakmndan da ok zengin.
Dnya zerinde varolan 12 bin endemik bitki trnden yaklak 4 bini
Trkiyede bulunuyor. Ama maalesef poplist ve yanl evre ve tarm
politikalar yznden bunlarn ou tehlike altnda, hatta bazlarn kaybetmek
zereyiz. Neyse ki temmuz aynn sonunda sevindirici bir gelime oldu ve
Tarm ve Kyileri Bakan Mehmet Mehdi Eker Ankarada Trkiye Tohum
Gen Bankasnn aln yapt. Yetkili kiiler bu kuruluun, ABD ve inden
sonraki dnyann 3. byk tohum gen bankas olduunu sylyorlar. Zaten
dnyada da bu bankalardan sadece 8 tane mevcut. nallah proje tasarland
gibi baarl olur. Burada resmi ya da sivil hepimiz zerimize deni
yapmalyz.
Ama tohum bankalar lke, kyl ve tketici karlar gzetilmeyerek byk
irketlere peke ekilirse ve tekellemeye hizmet ederse o zaman da ok
zararl olacaktr. Maalesef lkemizde iyi niyetli gibi grnen giriimlerin
altnda bir apanolu olabileceini dnmek artk gnlk bir rutin oldu bizim
iin. Prof. Dr. Tayfun zkayann hakl olarak uyard gibi bu yasa Biyo-
korsanla kolaylk salayabilir.

Genler ne kadar ok konuuluyor artk deil mi? Genleriyle oynanm

tohum diye bir kavram var hayatmzda. Bunlar reten yabanc okuluslu
tohum irketleri GDO (genleri deitirilmi organizma) tohumlar
lkemizde de ekilsin diye derin bir lobi faaliyeti iindeler. GDO tohum
ABDde baya yaygn. Orada bir ekmek aldnzda ok byk ihtimalle
GDO budaydan yapldn biliyorsunuz. Bu korkun bir duygu. Bizim
lkemizin de iinde bulunduu Mezopotamya buday tarmnn ilk yapld
yer ve birok tohumun gen kayna konumunda. Bu lkeye GDO tohum
ektirmeye almak cinayet deil mi? Cemil iek yapt aklamada
GDO tohum bebek mamalarnda olmayacak dedi. Madem bebeklere
zararl olduunu biliyoruz, neden iki yandaki ocuklara yediriyoruz o
zaman? Veya hamile bir kadna, her an ocuu olabilecek gen adamlara
yediriyoruz?
 Toksinler ve dier zararl maddeler krpe vcutlar daha abuk etkiliyor.
Hastalk belirtileri ok daha abuk ortaya kyor. O nedenle bebek
beslenmesinde bunlarn kullanm yasakland. GDOlu gdalar yllar sonra
ortaya kabilecek etkileri aratrlmadan piyasaya karld. Belki daha az
etkileniyorlar ama, bu toksinler bykler iin de zararl.
Diyelim ki GDOlu gdalar kansere neden oluyor (ki tam olarak
kantlanmam olsa bile bu olaslk olduka yksek) ve bu gdalar tkettikten
10 yl sonra kanser oldunuz. Ve GDOlu gda sanayicilerine tazminat davas
atnz. Peki kanserin baka bir nedene bal olmadn nasl
kantlayacaksnz? Muhtemelen bunu baaramayacaksnz, davay kaybedecek
ve lmcl hastalnz ile ba baa kalacaksnz, yzde 100 hakl bile olsanz.
Tabii bu arada sadece gda firmalarn sulamak da yeterli deil. Bu gdalara
bilimsel destek veren szde bilim adamlarn ne yapacaz? Bilim adamlarnn
halkn avukat olmas gerektiini tmyle unutmular, bilim insanln bir rant
kaps haline getirmiler. Geri bilim insanlarnn ou byle deil. Ama suya
sabuna dokunmayp sessiz kalyorlar. Tabii bu da GDO lobisine byk ve
bedava bir destek oluyor. Sesini kartan birka cesur bilim adamn ise cad
kazanna atyorlar.

u anda lkemizde GDO tohum ekilmesi yasak. Fakat ithal rnlerle

GDO tohumlarn ve bunlardan yaplan rnlerin girdiinden
pheleniyoruz. rnein iki sene kadar nce Bandrma limanndan gelen
tonlarca ithal msrn GDO tohumdan olduu ortaya kt. Tarm ve
Kyileri Bakanl hay Allah, bilmiyorduk gibi bir aklama yapt. Yani,
snrlarmzda herhangi bir kontrol mekanizmas olmadndan GDO u
anda elini kolunu sallaya sallaya lkemize giriyor olabilir. En aibeli
rnler, ABD, Arjantin ve Kanadadan ithal edilen msr, pirin, soya. Bu
lkelerde bu rnler byk oranda GDO tohumdan retiliyor. Biraz daha
aalm; endstriyel rnlerde msr unu, msr niastas, msr ekeri
(niasta bazl sv eker -NBS), pirin unu, pirin patla, soya ya, soya
lesitini ve bunlardan retilen dier maddeler varsa o rne biraz pheyle
bakyoruz. Gofret, ikolata, kola, meyve suyu, sakz, ekerleme, vs.
paketli ne alnrsa alnsn iindekiler ok dikkatle okunup bunlara bakmak
lazm deil mi?

Bir gda maddesinin zerindeki etikette iinde neler olduuna bakmak iyi bir
ey ama, ok azmz bunu yapyor. Diyelim ki baktnz. Ne anlayacaksnz?
Karnzda zor setiiniz, ok kk puntolu harflerle birtakm E numaralar
greceksiniz katk maddelerini belirten. Uzman olmayanlarn, hatta uzmanlarn
bile bunu anlamas ok zor; sradan vatanda bunu anlayabilsin?
Halk genellikle iyi niyetli. Devlet izin verdiyse bu gdann iinde insan
salna aykr bir madde olamaz diye dnyor. Halbuki rnein nitrat
oka kullanlan bir katk maddesi ve kanserojen olduunu dnya lem biliyor.
Ama gda reticileri yle diyor. Tamam kanserojen ama bizim koyduumuz
miktar dk, bu dk miktarla yaplan hayvan deneylerinde kanser
grlmemi. (Tabii ki bu aratrmalarn kahir ekseriyetinin gda firmalar
tarafndan finanse edildiini de unutmayalm).
Nitratn uzun vadede ne yaptn sylemek ise mmkn deil. Diyelim ki
gerekten nitratn kutuya konulan miktar kansere yol amyor. Peki o kutudaki
yiyecei yiyen kii o gn yedii dier hazr gdalarla birlikte de nitrat alyorsa
kansere sebep olamaz m? Tabii ki olabilir. Peki o firmay mahkemeye
verseniz, kazanabilir misiniz? Hayr. nk firmann avukat kiinin yedii
dier yiyeceklerden kendilerinin sorumlu olmadn syleyecek ve davay
kaybetmeyecektir.
Aslnda gda maddesinin zerinde herkesin okuyabilecei byklkteki
harflerle Bu gdann iinde bulunan nitrat kanser yapabilir ya da Bugn
nitrat ieren baka bir gda yemeyin, aksi halde kanser olabilirsiniz
yazlmas gerekir. Bakn o gday artk bir daha kimse alr m?
Bakn size bir ey anlatacam. Yllar nce asartam ieren sfr kalorili
ekersiz kolalarda aspartam ierdii iin fenilketonrili163 hastalarn bu
kolay imesi sakncaldr diye bir ibare vard. Kola firmalar bu ibareyi
deitirmek iin uratlar ve baardlar. Sonunda kolalarn zerine Bu kola
fenilalanin iermektedir diye yazlmaya balad. Bu deiiklii yapmak iin
bakanln bavurduu profesr bir toplantda arada ne fark var ki? demiti.
Ben de kalkp Eer fark yoksa o zaman neden deitirilmesine izin
verdiniz? diye sormutum. Vatanda rktmemek iin dedi!
163 Erken dnemde beslenme tedavisi yaplmazsa geri zekalla yol aan ve dnyada en ok Trkiyede
grlen hastalk. Her yenidoan ocukta, topuktan kan alnarak taramas yaplyor.

Mono sodyum glutamat (MSG)

Geenlerde E621 kodlu gda katk maddesi mono sodyum glutamat

(MSG)n Alzheimer, Parkinson, Huntington, epilepsi ve retina bozukluu
gibi hastalklara neden olduu iddias, Meclis gndemine geldi. MHP
stanbul Milletvekili Atilla Kayann konuyla ilgili soru nergesini
yantlayan Tarm ve Kyileri Bakan Mehdi Eker, 5 ayr bilimsel grle
MSGnin zararl olmadn aklad. Siz bu konuda ne diyorsunuz?

Bir kere artk bu sorunlarn Mecliste tartlmaya balanmas

olduka sevindirici. imdi sorunuza gelelim. nce kendimize soralm
MSG niye yiyeceklere katlyor?

Doru ya niye?
 MSG yiyeceklere katldnda, o yiyecein tadn artryor. Tatsz, tuzsuz hi
yenmeyecek bir yiyecei bile yenilebilir hale getiriyor. Yani orijinal halinde o
yiyecein tadna hi benzemiyor. Yani vatanda kandrmann yasal bir ekli.

Hangi yiyeceklere konuluyor?

Nelere konulmuyor ki... Hazr kfte harlar, et suyu tabletleri, hazr orbalar,
cips, kraker, salam, sosis, hamburger Ynetmelie gre bal, tereya, eker
hari olmak zere, tm gda maddelerinde belirtilen limitler dahilinde
kullanlabilmekte. Bu da ABye uyumlu!

Ama Tarm Bakanl, belirlenen dozun insan salna zararl olmadn

savunuyor?

Diyelim ki bir hazr orbann iindeki miktardaki MSG zararsz olsun. Peki
dozun fazla olup olmad dzgn kontrol ediliyor mu? Ne gezer!
Dzgn kontrol edildiini farzedelim. Peki o kii ayn gn cips, kraker ve et
suyu tabletinden yaplm pilav da yediyse doz artmayacak m? Artacak. O
zaman halk korumak iin Bugn bu orbay iiyorsanz, ayrca cips, kraker,
et suyu tableti gibi bir gda yemeyin, aksi halde kanser olabilirsiniz diye
yazlmas lazm. yle bir ey yazn bakalm kimse MSGli bir yiyecei azna
srer mi?

MSG hangi hastalklara sebep olabiliyor?

MSG en ok in lokantalarnda grld iin sebep olduu rahatszlklara

in lokantas sendromu deniyor. Ensede kollarda yanma hissi, yzde ve
boyunda karncalanma, yzde gerilme hissi, gs ars, ba ars, bulant,
arpnt, uyuklama, nefes darl ve halsizlik. Kronik kullanmda epilepsi,
Alzheimer, Parkinson, retina hasar, diyabet, obezite, hipertansiyon, bbrek ve
karacierde ciddi hasar, astm ve alerjik hastalklar grlebiliyor.164
164 http://www.sptimes.com/2005/09/25/Perspective/Want_full_disclosure_.shtml

Beslenme facias, reklamlar

Ayn sigara paketlerindeki gibi, msr cipslerinin, kolalarn, ikolatalarn

zerine sala zararldr diye kocaman bir uyar yazs konulsa daha iyi
olmaz m? Ben marketlerde bir sr annenin ocuuna dl olarak gazl
iecekler, msr cipsleri aldn gryorum. Birouna da sylyorum,
bunlar ocuunuza faydal deil, ancak zarar verir diye. Gerekten ok
aryorlar nk bunu ilk defa benden duydular. Bir de yle bir ey
yaadm. Kasapta kola imemek lazm diye konuuyorduk. Oradaki bir
mteri zararl olsa televizyonda sylerlerdi dedi. Bu endstri en byk
glerinden birini medyadan m alyor? Reklam aya kesilirse bu kadar
ok sat yapabilirler mi?
 Aslnda kirli bir para ark var ortada. Hekimi, veterineri, diyetisyeni,
akademisyeni, gda mhendisi bu pisliin iinde. Gda endstrisi reklamlarna
ok byk paralar yatryor. Medya bu paralarla kendini dndryor. Sonuta
bir yn yalan dolan haber, sanki gerekmi gibi insanlara sunuluyor.

Hibir ihtiyacmz olmayan eyleri almak isteyelim diye ok youn bir

reklam bombardmanna tutulmu durumdayz. Kitlesel hipnoz yaplyor
mu sizce?

Tabii ki yaplyor. Televizyonlardaki 2 ya da 3 reklamdan biri yiyeceklerle

ilgili. Son yllarda bu reklamlar daha da artt. Sonunda karln fazlas ile
alyorlar ki bu byk meblalar verebiliyorlar. Ebeveyn ve ocuklar o kadar
etkiliyor ki bilemezsiniz. ocuklar gdalarn albenisine kaplyorlar.

Bilinalt reklamcl, 25. kare gibi kavramlar var. Eikalt

Bycleri165 isimli kitapta bu konuda dehet verici bilgiler yazlm.
RTK, tketicinin korunmas iin bunlar yasaklam durumda ama gene
de aklmza bir phe dyor. Mesela Danone reklamlarnda ocuun
bymesine katkda bulunur diyorlar. Biz fark etmesek de, bu mesajlar
iimize iliyor olabilir mi?

165 Ahmet erif zgren, Eikalt Bycleri, Elma Yaynevi

Tercihlerinizi, yaam tarznz, kararlarnz sizin onaynz olmadan
etkiliyorlar... Bilinaltnz gdklyorlar, kayorlar, tokatlyorlar ve
mncklyorlar... ocuklarn televizyon seyrettii saatlerde ve zellikle onlarn
seyrettii kanallarda abur cubur reklamlar yasaklansa ocuklar daha iyi
koruyabiliriz gibi geliyor bana.
3G reklamlarnda yeni nesil, yeni nesil deyip duruyorlar. Hakiki bir nesli
yok edip, bambaka trde insanlar m tretmek istiyorlar? Robotlam bir
nesle doru mu gidiyoruz?

Maalesef gidi o ynde. Kzlderili atasznn dedii gibi Dnya bize

atalarmzdan miras kalmad, ocuklarmzdan, torunlarmzdan emanet aldk.
Ama biz emanete hyanet ettik. Ben bu gidile insanln en ge 2-3 nesil sonra
yok olma eiine geleceini dnyorum. Ama sorunun nemini alglar ve
gerekli tedbirleri alrsak bu gidii geri evirebiliriz Enseyi karartmamak
gerek.

Ne yapmal?

Doktorlar, hkmet ve toplum olarak, beslenme faciasn nlemek iin

neler yapmalyz?

nce biz insanlar ar para kazanma hrsmz trplemeliyiz. Eer bunu

yapamazsak bundan sonra sylediklerimin hibir faydas olmaz.
Unlu ve ekerli gdalar mmkn olduu kadar diyetten kartmalyz. Taze
sebze ve meyveyi mevsiminde yemeliyiz.
Kk ve orta boy iftliklerde organik gda retimini tevik etmeliyiz.
Organik gda, dev tarm irketlerinin yapaca i deil; ancak kk
reticilerin becerebilecei bir i.
Ky tavuu ve yumurtasnn pazarlarda satlmasn tekrar serbest
brakmalyz. Paketlenmi gdalara konulan katk maddelerinin fazla alnrsa
kanser ya da baka bir hastala neden olabileceinin, halkn kolaylkla
anlayabilecei bir dilde paketlerin zerine yazlmasn salamalyz.
Dou ve Gneydouda bar ortamn salayarak terr nedeni ile kapanan
mera ve otlaklar amalyz. Organik sebze, meyve ve hayvan yetitirenlere
tevik vermeliyiz. Kylnn rnlerini ehir pazarlarnda satmasn
salayacak artlar yaratmalyz.

sterseniz u anda ocuklarn en fazla yedii 5 eyi ele alalm.

Hamburgercilerde verilen yemekler, kola, gazoz ve meyve sular, gofret
ve ikolatalar, cipsler, meyveli yourt ve meyveli stler diyebilir miyiz?
Bunlarn iinde ne var? Anne babalar neden ocuklarna yedirmemeli?
ngiltere okul kantinlerinde bu gibi yiyeceklerin satlmasn seneler nce
yasaklad. Bizim okullarda da yasaklanmas gerekmez mi?

Bu gdalarn ortak yn hzla emilen ekerlere sahip olmalar. Bir uyuturucu

madde gibi ocuklara veriliyor. ocuklar da ksa bir sre iinde bu ekerleri
ruhsal ve bedensel eitli hastalklara eviren makinelere dnyorlar.
ocuklara ynelik gda reklamlar byk lde kstlanmal. Okul
kantinlerinde abur cubur gdalar, kolalar ve dier gazl merubatn sat
yasaklanmal. Anneler ocuklarna beslenme antalar hazrlamal. Daha byk
ocuklar sefertas ile evden okula yemek getirmeli. Okul yemekhanelerinde
kaliteli yalarla yaplm tencere yemeklerinin yaplmasn salamalyz.
Makarna, pilav, beyaz ekmek, brek, cips, kek gibi tahldan zengin yiyecekleri
iyice azaltmalyz.
Ek: Salkl beslenmenin temel ilkeleri
(gncel Ta Devri diyeti)

Genel ilkeler

ki beyaz (eker ve beyaz un) iyice azaltn, hatta mmknse hi yemeyin.

Tuzu (nc beyaz) tamamen kesmeseniz de azaltn.
Her mevsimin taze meyve sebzesini tketin.
zgr dolaan hayvanlarn etini, st rnlerini ve yumurtasn yiyin.
Zeytinya dndaki sv yalar ve margarini tketmeyin. Doymu yalar
(tereya, i ya, kuyruk ya) tercih edin.
Her yiyecei doal ekline en yakn olarak tketin. Paketlenmi gdalara
itibar etmeyin.
Toplam diyetin en az yarsn i yiyeceklerden oluturun.
Kefir, yourt, turu, sirke, nar ekisi ve boza gibi probiyotiklerden (faydal
mikroplar) zengin gdalar fazla tketin.
Yasaklar haricinde yeme snr yoktur. Doyuncaya kadar yiyebilirsiniz
(patlayncaya kadar deil!).
Yeteri kadar gnelenin ya da kan dzeylerini 40-120ng/mL arasnda
tutacak kadar D vitamini takviyesi aln.
Omega-3/omega-6 orannz artrn. Mutlaka omega-3 takviyesi aln.
Gnde en az 2 litre su iin.
Derin nefes aln, stresten uzak durun, iyi uyuyun.

eker

Un ve eker gibi hzl emilen (glisemik endeksi yksek) ekerlerden

kanarak inslin direncini yenin. Bu nedenle ekmek, msr, avdar, makarna,
pirin, vb. gibi tahllar ve bunlar ile yaplan yemekler ve hamur ilerini ya hi
yemeyin ya da iyice azaltn. Az tketmek art ile beyaz ekmek yerine tam
buday ekmei (ky ekmei), kepek ekmei, avdar ekmei, yulaf ekmei ve
pirin yerine bulgur yenilebilir.
Rafine ekerler (ay ekeri, frktoz, vb.) ve bunlarla yaplan yiyecekler
(reel, pasta, biskviler, gofretler, baklava, revani, kadayf, stl tatllar, vb.)
yasaktr. Kendi ekeri ile yaplan ky pekmezleri ve Mara usul az ekerli
dondurmalar az miktarda yenilebilir.
Bal halis ise ifa verir. Gnde bir iki ay ka yenilebilir. Alelade ballar,
her eit reel ve sanayi retimi pekmez ar eker ierdiinden
yenilmemelidir. Piyasadaki ballarn en az yzde 95i sahtedir.
Haftada bir iki kere orta boy, stsz ve kakao oran yksek siyah (bitter)
ve kaliteli ikolata yenilebilir. Stl ikolatalarn (kahverengi) eker ierii
ok yksektir.
Hibir ekilde tatlandrc (aspartam, sakarin, vb.) ve tatlandrc ieren
yiyecek ve iecek tketmeyin.

Yalar

Sanlann aksine ya az, dolaysyla ekeri fazla yiyecekler insanlar daha

ok acktrr ve daha ok imanlatr!
Margarin kimyasal bir rn olup insan vcudunu yozlatrr. Son yllarda
baz margarinlerde trans yalar kartlmtr. Onun yerine interesterifikasyon
denilen ve yine zararl olan bir yntem kullanlmaya balanmtr.
Margarinlerin kolesterol iermemeleri bir stnlk deil, zaaftr. Zaten
bitkisel kaynakl yalarn hibiri kolesterol iermez.
Tohumlu sv yalar: Ayiek ya, pamuk ya, kanola, msrz ya, soya
omega-6dan zengin oklu doymam ya asitleridir. Omega-6/omega-3
dengesini, omega-6 lehine bozarlar. Scak presten kan bu yalarn dokular
ypratc (dejeneratif) zellikleri de var. Kullanlmamal ya da ok az
kullanlmaldr.
 Zeytinya

Mkemmel bir yadr. Halis szma olanlar tercih edilmelidir (soukta

donar).
Salatalarda ve zeytinyal yemeklerde kullanlmaldr. Btn yemekleri
zeytinyayla yapmak doru deildir.
Riviera ikinci seenektir (scak bask).

Fndk ya

Rivyera zeytinyana ok benzer zelliklere sahiptir (o da tekli doymam

ya asitlerinden zengin); ancak scak bask bir yadr; ikinci seenek olarak
kullanlabilir.

Hayvani yalar (doymu yalar)

Olduka dayankl yalardr. Trans ya asitleri oranlar dktr.

Tereya: Mkemmel! Mmknse zgr otlayan hayvanlarn ya (ky
tereya).
Tereyann piyasada sahtesi oktur (margarin zerine giydirilmi). Sahtesi
darda brakldnda ge erir, bakta fazla leke brakr.

Tereyann yararlar

En iyi A vitamini kaynadr.

 Yksek oranda antioksidan (kolesterol, A vitamini, E vitamini, selenyum)
ierir.
Konjuge linolenik asitten (CLA) zengin olup, antienflamatuvar, antiallerjik
ve antikansorejenik etkileri vardr.
yi bir iyot kaynadr.
Di rkleri ve osteoporoz riskini azaltr.
Lesitinden zengindir.

Urfa ya (sade ya, sar ya da denir)

Tereya gibi yararldr.

Kuyruk ve i ya

Tereya gibi yararldr.

Balkya

Hayat iksiridir! Byk lde omega-3 ya asidi ierir.

Bebeinden, hamilesinden, gencine ve yalsna kadar herkes kullanmaldr.
Gnde en az 1-2 kapsl (0.5-1 gr) kullanlmaldr. Mzmin hastalklarda bu
miktar hekim kontrolnde 5-6 grama kadar kar.
Balkya imanlatmaz.
Yaz-k kullanlabilir.
Morina karacieri ya D vitamini ierdiinden yazn kullanlmamal. Aksi
halde D vitamini yklenmesi yapabilir (Piyasada bulunan omega-3
kaynaklarnn hemen hepsi balk yalardr).

Proteinler

Pastrize ve homojenize stlerden mmkn olduunca kann. Kutu st

tketmeyin. Bulursanz mandra st iin.
St yerine klasik usulle yaplm st rnleri (yourt, peynir, kefir) tketin.
Ekimeyen yourdu, kaymak balamayan st tketmeyin. En iyisi yourdunuzu
evde kendiniz yapn.
Fermantasyon rnleri (turu, yourt, peynir, arap, boza, sirke, kefir)
barsak florasnda bulunan probiyotikleri artrrlar.

Etler

Yasz olmayacak, fazla piirilmeyecek.

Tercihen yemlenen deil, otlayan hayvan etleri yenmelidir. Paketlenmi ve
katk maddesi katlm et rnleri (salam, sosis, sucuk) yenmemelidir. Klasik
usulle yaplm sucuk, kavurma, pastrma, vb. gibi et rnleri serbeste
yenilebilir.
ddia edilenin aksine krmz et yemek koroner kalp hastalna neden
olmaz.
Etin az yenmesi B12 vitamini, karnitin, koenzim Q10 ve baz esansiyel
amino asit eksikliklerine yol aabilir. Bu eksiklikler baka organlarnz gibi
kalbinize de zarar verir.
Sakatatlar hayvani gdalarn en deerli blmleridir. Yasaklanmalar doru
deildir. Fakat veteriner gzetiminde kesilmi hayvanlarn sakatat yenmelidir.
 Beyaz et

Tercihen ky tavuu ve dier zgr dolaan kmes hayvanlar yenilmelidir.

iftlik tavuu gn yz grmez; eitli hormonlarla hzl bytlr ve yedii
yem doal deildir; tad ktdr. iftlik tavuklarnn avantajlar ucuz olmas
ve abuk pimesidir.

Balk

Ar metal zehirlenmesi riskini azaltmak iin kk balklar tercih

edilmeli.
Balk iftlii balklar ilala ve suni yemlerle beslenmeleri, tatlarnn kt
olmas ve evreyi kirletmeleri bakmlarndan sakncaldrlar.

Yumurta

En kaliteli protein kaynadr. Ky yumurtas tercih edilmeli (zgr

dolaan tavuklar!).
Gnde 1-4 adet yenilebilir. Tercih srasna gre
i (tavuun altndan almsanz).
Rafadan,
Lop,
Kzartma (mmknse yenmemeli, yenilecekse, zeytinyanda ya da fndk
yanda ya da tereyanda yaplmal ve nce ak piirilmeli, sars ayrca i
olarak eklenmeli)
Kabuu salam, pis kokmuyor ve suya konduunda yzmyorsa yumurta ok
byk bir olaslkla bayat deildir.
 Yumurtann yararlar

Grmede azla yol aan makler dejenerasyonu azaltr (lutein)

Kolesterol drr (kolin)
Bellek ve renme kapasitesini artrr (kolin)
Asetilkolini artrr
Yumurta sars kalsiyumdan ve karotenoidlerden zengindir
inko ierii yksektir
Magnezyum ierii yksek (migren, fibromiyalji, vb.)
Antioksidan ve antienflamatuvar
Omega-3ten zengindir (zgr dolaan tavuklar!)
A, D, K vitaminleri, demir, selenyum, riboflavin, ve niasinden zengindir

Sebze-meyve-vitamin-kuruyemi-baharat

Bol taze sebze ve meyve yenmelidir.

Sebzeler daha ok i tketilmelidir (zellikle salata tarznda). Koyu yeil
yaprakllar K vitamini, kalsiyum ve magnezyumdan zengindir (osteoporozun
nlenmesi!) ve ayrca omega-3 ya asidi ierirler.
Doal yetitikleri iin yabani otlar (ebegmeci, kuzukula, srgan otu,
semizotu, labada, vb.) mkemmeldir. Semizotu sebzeler iinde en nemli
omega-3 kaynadr.
Patates yksek eker ierdiinden az yenilmelidir. Kzartmas ise hi
tketilmemelidir.
Zerdeal, kimyon, karabiber, tarn, kini, krmz biber, karanfil, zencefil,
nane, kakule, susam, safran, kafur, meyankk, hardal, demirhindi, biberiye,
rekotu gibi baharatlarn kullanlmasnn kronik hastalklarn korunmasnda
nemli rolleri vardr. Baharatn kfl olmamasna dikkat edin.
Sarmsak hcreleri paslanmaktan koruyan (antioksidan) en nemli
yiyeceklerden biridir. Her gn en az iki di yenilmeli. Sarmsa ezin
(yutmayn) ve en ge 1 saat iinde tketin. Sarmsak haplarnn kokusu yoktur
fakat doal ekli kadar faydal deildir. Soan da en az sarmsak kadar
deerlidir.
Kays, zm, muz gibi eker ierii yksek meyveler yasak olmamakla
birlikte snrl yenmelidir. Az ekerli meyveler daha ok yenilebilir (tazesi
tercih edilmeli).
Nohut, fasulye, mercimek, bezelye, brlce, vb. haftada 2-3 kereden fazla
yenmemelidir. Baklagiller 8 ya da 12 saatte bir suyu deitirilmek zere 48-72
saat suda bekletilmeli ve ar atete (mmknse gvete) piirilmeli.
Kabuklu kuruyemiler ceviz, fndk, fstk, ayiei, Antep fst, kabak
ekirdei, badem, vb. kuruyemiler yenilebilir; lif ve minerallerden zengindir.
Ceviz omega-3ten zengindir. Gnde 1-2 avu (50-100 gram kadar) olduka
yararldr. Kuruyemiler ar yenilmedike imanlatmaz. i ve az tuzlu olan
tercih edilmelidir. Mmknse kabuklu satn alnmal, evde krlmaldr.

Probiyotikler

Kefir, yourt, turu, sirke, nar ekisi ve boza gibi probiyotiklerden (faydal
mikroplar) zengin gdalar sofranzdan eksik etmeyiniz.

Bitkisel strojenler

Soya sylendii gibi salkl bir yiyecek deildir. Balca yan etkileri
unlardr: Protein sindirimini bozar, barsaktan kalsiyum, demir ve inko
emilimini azaltr (fitatlar), tiroid hormonu sentezini bozar. Erken ergenlik
belirtilerine, ksrla ve adet dzensizliklerine neden olur. D vitamini
eksiklii, osteoporoz, hazmszlk, baklk yetersizlii, kanser ve kalp kas
hastalna yol aabilir.
Piyasada satlan ve yzlerce yiyecein iinde bulunan soyann (tofu, soya
st, soya yourdu, soya dondurmas, soya proteininden yaplm salam, sosis
gibi et eitleri) ou fermente deildir. Paketinin zerinde aka
yazmamasna karn birok hazr gdann ierisinde giydirilmi olarak soya
bulunmaktadr.
Bata hamileler, ocuklar ve kanserliler olmak zere herkes soya
preparatlarndan uzak tutulmaldrlar. Soya ok az yenilmeli. Miso, soya
salas, natto, tempeh, vb. gibi Uzakdounun geleneksel fermente soya
rnleri rahatlkla yenilebilir.
Keten tohumu balkyandan sonra ikinci nemli omega-3 kaynadr.
Ayrca soya kadar nemli bir bitkisel strojen kaynadr. nce hafife
kavurun ve kahve deirmeninde ttkten sonra gnde 1 tatl ka
yemeklere, yourda veya salatalara serpin. Keten tohumunun lif oran da
yksektir. Menopozdaki kadnlarn gnde 2-3 tatl ka tketilmesi nerilir.

ay-kahve-merubat-su

Btn ay eitleri ok yararldr, fakat ekersiz iilmelidir. aylar 5-10

dakika demlendikten sonra hemen tketilmelidir. Daha fazla beklerse
antioksidan deeri azalr. Makine aylar iilmemeli. Sarktma ay tercih
edilmemelidir. Yeil ayn dier aylara ok byk bir stnl yoktur.
Kahve-neskahve-kapuino byk lde yasaktr; fakat arada bir iilebilir.
Gnde 1-2 fincan klasik usulle yaplm Trk kahvesi tketilebilir.
Sanayi tipi merubatn her trls yasaktr. Evde yaplan taze meyve suyu
(posas ile birlikte) iilebilir. Enerji iecekleri ise kullanlmamaldr.
Merubat olarak ayran, kefir, boza, algam suyu veya meyankk erbeti
iilebilir.
Enerji iecekleri: erdikleri temel maddeler eker ve kafeindir.
Balangta reaksiyon hzn biraz artrsa da daha sonra bu fark ortadan kalkar.
eker ieriinin yksek olmas uzun vadede inslin direnci ve buna bal
hastalklar artrr. Bu arada enerjinizi azalmasna yol aar. Enerjisini artrmak
isteyen ocuk uyuturucu da kullanabilir (!). Enerji ieceklerini imeden nce
enerjinizin niin azaldn aratrn!
 Su

Bir insann susuzluk hissi ile su ihtiyacn ayarlayabilecei dncesi,

ocukluk a iin doru olsa da dier yalar iin geerli deildir. Susuzluk
hisleri nemli lde kreldii iin yallarn farkna varmadan susuz kalma
tehlikeleri byktr.
Gnde mutlaka 6-8 bardak su iin.
Meyve suyu, merubat, gazoz, bira, ekerli ay gibi svlar youn
karbonhidrat ierikleri nedeni ile su ihtiyacn artrrlar. ekersiz ay ve
ksmen de ayran, kefir gibi fermente iecekler, sv ihtiyacn artrmad gibi,
sv ihtiyacnz da karlar.
drarnz koyu ise yeteri kadar su imiyorsunuz demektir.
tiiniz su ar souk olmasn.
me suyu olarak ilk seenek eitli minerallerden zengin olan doal kaynak
sulardr. lenmi sofra sular kaynak suyu deil, ilenmi kuyu suyudur.
Mecbur kalmadka imeyin.
Sular ar metaller ve toksinlerle bulam olabilir. Eer bu tahliller
yaplmamsa suyunuzu filtreden geirin. Eer bunlar olmuyorsa kerhen
ilenmi sular kullanabilirsiniz.
Gerek kaynak sular iiminin gzelliinden anlalabilir.
ebeke suyunu mmknse imeyin (klorlu!). Klor, mikroplar ldrmek
iin suya konulur. Fakat kanser de yapabilir. Filtre edilmi ebeke suyu
iilebilir.
ebeke suyunu musluktan aldktan sonra en az bir saat dinlendirirseniz
kloru uar ve iilebilir.
Yemekle birlikte su imeyin, nk bu su sindirim svlarn seyrelterek
etkilerini azaltr. Yemekten yarm saat nce veya sonra su iebilirsiniz.
Uykudan nce bir ya da iki bardak su iilmelidir.
Suyu ayakta deil oturarak iin.
Maden suyu faydaldr. Soda ise gazl bir suni iecektir.
 Genel tler

Stresten uzak durun.

evresel toksinlerden uzak durun.
Yeteri derecede egzersiz yapn.
Tuzu azaltn, mmknse kaya tuzu kullann.
Ar alkol kullanmayn. Bira, votka, cin gibi eker ierii yksek ikileri
tercih etmeyin. ecekseniz gnde 1-2 kadeh arap (zellikle krmz), rak ya
da edeer ikiyi tercih edin.
Ar metallerden ve sigaradan uzak durun.

Istma-piirme kaplar

Yiyeceklerinizin byk bir blmn i olarak tketin. Etler ve dier

yemekler kendi suyunda ar ar piirilmeli. Geleneksel yntemler (buulama,
buharda piirme) yannda turbo frnlar da kullanlabilir. Bylece besin eleri
fazla zarar grmez.
Kzartmalardan, ttslerden ve mikrodalga frndan mmkn olduunca
kann.
lla ki kzartma yenilecekse tereya, zeytinya veya fndk ya ile
yaplmal.
Kzartmalarn zararl etkilerini azaltmak istiyorsanz yannda sarmsakl
yourt ve yeillik yiyin.
Teflon, alminyum ve kalaysz bakr kaplar kullanmayn.
Scak yemeklerin alminyum folyo ve stre ile temas etmesine izin
vermeyin.
Maliyeti drmek ve daha ok kr elde edebilmek iin retilen ok ince
plastik bardak ve tabaklar 70-90 derece scaklndaki svlar iine
konduunda tehlike yaratr. Scak sv, plastik malzemeyi eritir. Toksik
maddeler ilk nce svya sonra az yoluyla vcuda geer ve kansere yol
aabilir. Kat bardaklar iin toksinlerin scak suya geme ihtimali dktr.
 Dnya zmba telli poet aylar terk etmesine ramen (zmba yerine poete,
ip, doal yaptrc ya da diki ile tutturuluyor) Trkiyede hl metal zmbal
poet aylar satlyor. Metal zmbal poet ay, scak suyun iine girdiinde ve
uzun sre bekletildiinde, ay poetindeki metal znyor. Bu da vcutta
metal birikimine yol ayor. Vcutta biriken ar metal iyonlar karacier,
beyin, akcierde eitli sorunlara ve kansere neden oluyor.

Yemek yeme skl

Diyet balangcnda, kan ekeri debilecei iin daha sk yemeli.

1-2 hafta iinde inslininiz terbiye olur ve gnde 3 n yemek (ocuklar
iin 4-5 n) yeterli olur.

n miktarlar

inlilerin dedii gibi sabah kahvaltlarn kuvvetli yapn; akam yemei

hafif olsun. Yemek miktarlarn yle blmleyin: Sabah :(3), le:(2), akam:
(1).
19.00-20.00den sonra mmknse yemek yemeyin. Lokmalar iyice
ineyin!

Di temizlii

Her yemekten sonra, mmkn deilse yatmadan nce diinizi 2-3 dakika
fralayn ve macunu yutmayn.
ocuklarda yutmayacaklarndan emin oluncaya kadar florlu di macunu
kullanmayn.
Sodyum florr toksik olduu iin ocuklara flor tableti takviye etmeyin.
Yiyecek ve ieceklerdeki flor (kalsiyum florr) doal olup, toksik
deildir.
Florun di rklerini azaltmadn gsteren ok sayda aratrma vardr.
Di rklerinin en nemli nedeninin unlu ve ekerli gdalar olduunu
unutmayn.
Yar sert ve sert gdalar yemenin ocuklardaki di geliimini olumlu ynde
etkilediini; sv gdalarn ise salam di geliimini nlediini unutmayn.

Hareket

Gnde en az yarm saat hzl yry yaplmal ya da yava koulmal;

merdivenler ift ift klmal.
Gnde en az 3-5 dakika kltr fizik hareketleri yaplmal (zellikle bel, srt
ve boyun kaslarn altrn).
Yorgun dren hareketlerden kanlmal. Egzersiz arl tedricen
artrlmal.
Hedefinizi iyi sein. Birka dakika da olsa her gn yapabileceiniz
egzersizleri yapn.
Hava kirlilii olan yerlerden mmkn olduunca uzaklan.
Derin temiz hava soluyarak hcrelerinizdeki oksijeni artrarak onlar
genletirin. Nefes aldktan ya da verdikten sonra fazla beklemeyin.

Gnelenme

Ama gne n yava ve dengeli bir ekilde almak ya da

halanmamaktr. Srekli ve dengeli olarak gne nlarna maruz kalanlarda
kanser riski ok dktr.
Yazn mayo ile gnelenirken balangta gnete 10-15 dakikadan fazla
kalmayn (zellikle 11.00-15.00 aras). Dier zamanlarda glgede oturun, ya
da uzun kollu ve bacaklarnz rten giyecekler giyin. Banzda geni bir apka
olsun. Bronzlatka gnler ve haftalar iinde gnete kalma srenizi
arttrabilirsiniz.
Eer illa ki ya srlecekse (ki biz tavsiye etmiyoruz), bu i 10-15 dakika
gnelendikten sonra yaplmal ve yeterli D vitamini sentezine izin
verilmelidir.
Kn gneli havalarda yz ve eller ak en az yarm saat (gzlksz
olarak) gnee maruz kalnmal (yazn aksine, nlar eik geldiinden tercihen
11.00-13.00 aras).
Bunlar yapamyorsanz kan dzeyinizi 40-120ng/dL arasnda tutacak
ekilde D vitamini takviyesi aln (En iyisi 100ng/dL dzeylerinde kalmaktr).

Uyku

Mmknse 22:00den nce yatn. Ayanz scak, banz serin tutun.

5 saatten az 9 saatten fazla uyumayn.
Yeterli sre uyumanza ramen yorgun kalkyorsanz nedenini aratrn.
Uykudan 1-2 saat nce televizyon izlemeyi brakn.

Ta Devri diyetini uyguladktan en ok bir hafta sonra yorgunluunuz ortadan

kalkar. Kendinizi genlemi hissedersiniz ve daha erken uyanrsnz. Bu
salkl beslenme ilkeleri salkl ve hastalkl herkes iin faydaldr. Hem
hastalk nleyici hem de tedavi edicidir (ksmen ya da tamamen). Sadece fazla
miktarda protein almamas gereken hastalar (baz metabolizma, bbrek ve
karacier hastalklar) proteinleri kstlarlarsa dier nerileri rahatlkla
uygulayabilirler.