Agostino Pertusi - İstanbulun Fethi C.1

is 1A.\IBUL'l !'\ 550. Fl.
1i H YILI I iN
Pnf. Ago~um Peuu...i
STANBUL'UN FETHi
("!
AGDALARJ'\ I A'\IKLI(II
T L1 bi 1 lcn clJe)
P ul > Mnlnu 1. akrou
STANBUL'UN FETHi
C. 1
ADALARIN TANIKLII
STANBUL'UN 550. FETiH YILI CN
..
Prof. Agostino Pertusi

ISTANBUL'UN FETHI
C.l
ADALARIN TANIKLII
Tercme eden ve tamamlayc bilgileri ekleyen

Prof Dr. Mahmut H. akirolu
<iST!NBUb
FETlt
CEMYET
stanbul 2004
Eserin zgn bal;
La caduta di Costantinopoli. Le testimonianze dei contemporanei.
A cura di Agostino Pertusi,
Verona, ilk defa 1976, ikinci basks 1999'da
neredilmitir.
*
Eserin basmna talyan Kltr Merkezi de katkda bulunmutur.
*
Bu kitap
STANBUL FETiH CEMYET'nin
102. Yayn dr.
*
I. Bask: 2004
*
STANBUL FETiH CEMYET
Kara Mustafa Paa Medresesi
Yenieriler Cad. No:43
arkap - STANBUL
Tel-Faks: (0212) 517 41 68
Tel: (0.212) 638 61 45
ZAL MATBAASI
0212 565 25 99 (PBX)
www.ozalmalbaasi.com
iSTANBUL- 2004
ISBN 975-7618-41-1
NDEKLER
SUNU
TAKDM ..................................................................... .IX
Tercme Edenin Sunu'u ............................................. XI-XIV
Mellif A. Pertusi ve Trke Metinlecin Mtercimi M. Grignaschi
Hakknda ......................................................... ,XV-XIX
GR
1- Dnyann Byk Korkusu ....................................... 1-6

2- adalarn Gznde Mehmed II ..................................... 8- 10
3- Trk'lerin XV. Yzyldaki Sava Glerinin
Deerlendirilmesi ............................................................ -15
4- Bir mparatorluun D ............................................ .lS-16

5- Konstantinopolis'in Dnn Haberinin Yaylmas. .. .16-20
6- insani Katlm Duygulan ve Siyasi lgilenme ................. 20-37
7- stanbul'un Fethi'nin ada Trk'ler Tarafndan
Grlmesi. .................................................. 37-42
Kitabiyat Aklamas. .................................................................... .43-52

Zamandizimi ...................................... 53-93 [ 31.X.1448- 28.12.1453]
V
A. Pertusi - STANBUL 'UN FETHi
BRNC KISIM
stanbul'un Fethi. adalann ahitlikleri ..................... 94-292

Konstantinopolis'in Dnn ahitleri ...................... 95-292
Nicol Barbaro ......................................................................... 96-99

Konstantinopolis Kuatmas Gnlk' .......................... 100-20
Angelo Giovanni Lomellino.................................................. 2-24
Mektub .......................................................................... 25- 28
Kiev'li sidoro ........................................................................ 29-34
sidoro'nun istei zerineYazlan Mektub ................. 135-136
Bessarine'ye Mektub ................................................... 137-4

sidoro'dan sa Mminlerine ................................. 142-44
Papa Nicolo V'ya Mek ...................................... 44-47
Venedik Cumhuriyeti Devlet Bakan [Doge]'na ...... 48-49

Burgonya Dk Filip'e ...................................... 149-5
Kiev'li sidoro'nun "familiaris"i.. .............................. 52- 153
Mektub ........................................................ 54-55
Sakz'l Leonardo .................................................... 56-60
stanbul'un Alnna Dair Papa Nicolo V'ya Me ....... 6- 76
Jacopo Tedaldi ...................................................... 77-79
stanbul 'un Fethi Hakknda Bilgiler ....................... 180- 89
Giacomo Campora .................................................. 90-92
Ladislao' ya Mektub ......................................... 93- 94
VI
A. Pertusi- STANBUL'UN FETHi
Ubertino Pusculo .. ..................................................... 95-97

Costantinopoli ................................................. 98-203
Georgios Sfrantzes .................................................. 204-206
Ha.tra.t'ndan ................................................... 207-209
Samile (veya) Samuele .... ............................................ 210-2

Osvaldo'ya Mektub ........................................... 22-24
Tomaso Eparchos ve Giosue Diplovatatzes (?) ................. 25-26
Takrir ........................................................... 2 7-220
Gennadios Skolarios .... . :. .......................................... 22-223
istifa Mektubu ............................................... .224-228
Ostravica'l Konstantin .. ............................................ 229-230
Hatrat .......................................................... 23 -234
Nestore iskinder (veya) Iskandar ............. ..................... 235-240

Konstantinopolis'in Hikayesi ........................................ 24-264 ~
Akemseddin ... .......................................................................... 265-266
Mektub 'u ....................................................................... 267-268

Tursun Beg ve bn-i Kemal.. .................................................. 269-27
Tarih .............................................................................. 272-29
iZAH ......................................................................................... 292-405
Kaynaklar ............. 292-295 [metinde kullanlan ksaltnalar ile]

Kitabiyat.. .......................... 296-298 [ksaltmalar gsterilmitir]
VII
Nicolo Barbaro ................................................................. 299-320

Angelo Giovanni Lomellino ............................................. 321-326
Kiev'li sidoro ................................................................. .326-338
sidoro 'nun "Familiaris"i ................................................. 338-339
Sakz'l Leonardo ............................................................ .339-354
Jacopo Tedaldi ................................................................ 354-361
Giacomo Campora........................................................... 362-363
Ubertino Pusculo ............................................................. 363-366
Georgios Sfrantzes .......................................................... .366-379
Samile.............................................................................. 370-372
Eparchos ........................................................................... 372-376
Gennadios Skolarios ........................................................ .376-377
Ostravica'l Konstantin ..................................................... 378-381
Nestore skinder ................................................................ 381-391
Akemseddin ..................................................................... 391-392
Tursun Beg ........................................................................ 392-405

HART ALAR................. ~................................................... 406 - 409
DZN ....................................................................................... 412- 424
VIII
TAKDM
stanbul Fetih Cemiyeti, 1953'de stanbul'un 500. fetih yl

dolaysyle birtakm eserler ve dergiler neretmiti. Bunlar stanbul'un
fethine dair baz kronikler ve aratrmalar olduu gibi, Fatih Sultan Mehmed
hakknda ve onun hayatn ve devrini konu alan tetkiklerdi. Ayn zamanda bu
neriyat iinde stanbul, stanbul hayat ve folkloru, Trk sanat ve mimarisi
zerinde yaplan almalar mevcuttu.
Bu yaynlarn deeri daha sonra birok ilim adam tarafndan takdir
edilerek defalarca dile getirilmi ve kalc eserlerin neredilmesinin anma
program erevesindeki dier kltrel faaliyetlere nazaran daha nemli
olduu vurgulanmtr.
Bunun zerine stanbul Fetih Cemiyeti bu talep ve grlerden

cesaret alarak ve kalc bir hizmet olmasn umduu baz eserleri 2003 ylnda
550. fetih yl mnasebetiyle neretmeyi programlamtr. Bunlardan ilk
olarak Prof. Dr. Ali Yardm tarafndan hazrlanan "Alanya Kitabeleri"
neredilmi, dierleri ise bir yandan hazrlanarak basm safbasma girmitir.
Zikredilen program dahilinde takdim edilen bu eser, mteveffa,

tannm Bizans Edebiyat ve Filolojisi profesrlerinden Agostino Pertusi'nin
hazrlad stanbul'un fethine ait tetkiktir. ada kaynaklara dayanan bu
eser kendisi hayatta iken Verona'da neredilmitir. Hazrlad 3. cilt ise
mr vefa etmedii iin baslamam, fakat daha sonra kendi yetitirdii
Prof. A. Carile eserin baka bir yaynevi tarafndan baslmasn temin etmi
ve bylece eser ilim alemine sunulmutur.
Eserin Prof. Dr. Mahmud akirolu tarafndan liyakatla tercmesi
yaplm,gerekli dipnot ve aklamalar ve indeksi hazrlanmtr. Daha sonra
neredeceimiz 2. cildin de ayn apta ve deerde olacan mid ediyoruz.
Cemiyetimiz bundan baka Prof. A. Pertusi'nin kaleme ald Fatih Sultan
Mehmed ve devrine ait dier eserleri de neretme arzusunda olduunu
bildirmekten zevk duymaktadr.
. F. C.
IX
SUNU
Tercme Edenin Sunu'u
Eserin mellif olan Prof. Agostino Pertusi, btn lka ve Ortaa

~Hemleri mtehassslar gibi, floloji almalarna ok dikkat eden bir
aratrmac idi. Latince ve Yunanca metinlerin kendi diline tercme
edilmesiyle birlikte, esas nshalara da dayanarak, tam bir kaynak yaratmak

istemi ve muvaffak da olmutur. Ayrca yazma metinlerde grlen
farkllklara da deer verip, bunlarn da tahlilini de ihmal etmemitir. Fakat
bunlarn bir tarih metni iinde tercme edilme ve ayr ayr gsterilmelerine
maddeten imkan yoktur. Bu titiz almasn kendi lisanndaki metinler iin
de tatbik etmi ve ok teferruata inen almalarda bulunmu ve baz
aamalarda mstensih hatalarma bile iaret etmekten geri durmamtr.
Kitabiyat kaytlar ile birlikte, bu farkllklar aynen aktardm. Bir an iin bir
seme yapmak istedim ise de, mellifn esiz muvaffakiyetini gerei gibi
yanstamamaktan ekindiim iin vazgetim, her bir satrn aktardm,
mmkn olmayanlar da yeri gelince gsterdim.
Bu eseri tercme ederken karlatm baz zorluklar ek notlarda

iaret ettim ise de, bazlarn sunu ksmnda konu etmem lazm geliyordu:
lk zorluk balkta bulunmaktadr ve bunun tercmesinde epey tereddd

geirdim. Avrupa'l iin kolay taraf "Konstantinopolis'in D" demektir.
Trk okurlar iin stanbul "feth" edildiinden bu koyduum balk
kanlmazdr. Mellifn koyduu alt balklar verdii kelimelere gre
aktardm: Esas metinler iinde bulunan ok mhim kaytlar, A. Pertusi kendi
XI
dilinde okuyacaklar iin belirtmi ise de, tercmemde bunlarn zelliklerine

sras gelince temas ettim: Eskia ve Ortaa dnemi mellifleri stanbul'un
fethi zerine eser kaleme alanlar ve ayrca tarihi ahsiyetlerin Trke
imialar hakknda da teredddler geirdim. talya'da ve ayrca Avrupa'da
konu ettiim devirlerin ve bu devirlerin ahsiyetleri iin kendi dillerine geen
biimleri konu edilir ve kullanlr. lkemizde ancak Tanzimat dneminden
sonra aHika duyulan Bat tarihleri iin Franszca imla kabul edilmiti. Bu
hallerde, zellikle Yunan tarihinin eski ve orta tarih zerinde alanlar baz
teklifler ileri srmler ve bunlarn bazlar da uygun grlmt. Bunlar
arasnda en mehuru elbette Kritovulos biimidir: talyan aratrclar
Critobulo diye bir biim uydurnular ve Georgio, Atanasio, Alessio,
Costantino gibi yazl usulleri ortaya karmlard. Dier Avrupa
lisanlarnda da bu metot tatbik edilir. A. Pertusi'nin yazd imialar aynen
kabul etmekle beraber, ayrldm husus ve bunun yannda dilimizde

kullanlan bir tutumla uyguladm: Baz isimler ile birlikte verilen doum
veya yetime yeri isimleri mellifler bir btnlk yaratm ve aynen aktarma
ile baz dzenlemeler yaplmtr. Burada tatbik ettiim Sakz'l Leonardo,
Kiev'li sidoro, Ostrovica'l Konstantin imialarn kabul edip, tercme metni
iinde byle gsterdim, bylece Franszca, Latince ve baka lisanlarda
yaplan tatbikleri kabul ettim. Baz mellifler de tarihi ahsiyetler yannda
ilim aleminde ok nadir olarak anlr ve snrl sayda mtehasss bunlardan

haberdardr, bundan dolay da A. Pertusi'nin bu kiiler iin verdii imialar
aynen koydum.
Tercme ederken, 29. V. 1453 tarihinden evvelki zamanlar iin

Konstantinopolis imlasndan vazgemedim, ne stanbul ne de Konstantaniyye
biimlerini burada kabul etmedim. Agostino Pertusi'nin eserinde yeri geldii
ve zellikle de 30. V. 1453 gnnden sonra Fetih (Conquista) ve stanbul
kavramlarn kullanlr.
XII
Tereddd ederken beni uratran konulardan birisi de Hz. sa iin

gnmz ve . eski dnem aratrclar tarafndan verilen sfatarn
tercmesidir: Bat'l kiiler Yesus Cristos (Gesu Cristo) bata olmak zere,
Baba, Efendimiz, Hristos, Salvador (Kurtarc) gibi kelimeler
kullanmlardr. Bunlarn byk bir ksmn Trk okuru iin Hz. sa tercme
ederken, aynen braktm sfatlar mevcuttur. Hz. Meryem de baz ~allerde
Kutsal Bakire, Anamz, Bakire sfatlar ile zikredilirken, ismi n plana
kardm. Agostino Pertusi'nin baz yerlerde yazd ve benim de ilavelerle
tercme ettiime gre, btn kaynaklar bir araya getiren yegane eser olup,
en ok kaynak kullanan aratrclar bile eyreinden fazlasndan istifade
edememilerdir. 1976 senesinden sonra da byle devasa bir teebbse kimse
kalkmad, fakat teferruat zerinde duran baz kitaplar karld ve eserlerin
bir ksm da Trke'ye tercme edildi. Bunlar sras geldii zaman yerli
yerine koyup da gsterdim. zel bir kitabiyat listesini vermei bu tercme
iinde yerinde grmedim.
Kitap ve makale adlarn yeri geldike yazmak iin Agostino Pertusi

lkesinde sair ilmi muhitlerde kullanlan usulleri tatbik etmitir: makale
adlarn italik olarak ve sreli yaynlar ile mterek eserleri trnak iinde
gstermitir. Ben burada bir deiiklik yapp, makale adlarn trnak iine alp
sreli yaynlar ile armaan kitaplar italik yaptm, mecmualarn neir

tarihlerini yuvarlak parantez iine aldm. Kitaplar ve mecmualarn basld
mahal iin A. Pertusi, basl malzemenin zerinde bulunan imiay aynen
alm, kendi diline bir uyarlama yapmamtr ( Atina, Viyana, Venedik hangi
imla ile yazlm ise aynen brakmtr) ben de tercme esnasnda bir
deiiklik yapmadm. Zaruri grdm hallerde [ ] keli ayra iinde tadil
veya kitabiyat iHJ.velerine yer verdim.
XIII
***
Aklamaktan kanmayacam bir husus ise, Trke metinlerin

tercmesinde tatbik ettiim us1ldr: bir an iin asli metinlere yerine koymak
istedim ise de, Agostino Pertusi kendisine teslim edilen tercmelerini tespit
ettii metinlere gre tamamlayc notlar koymasndan dolay, bir talyanca
metni tercme eder gibi davrandm. ok zaruri grdm yerlerde
mdahalelerde bulundum ve bunlar da [ ] keli ayra iine aldm.
***
Kitabiyat ilavesinden kannakla beraber, Dnden Bugne stanbul

Ansiklopedisi ile Trkiye Diyanet Vakf tarafndan neredilen slam
Ansiklopedisi burada muhakkak zikredilmelidir. Bizans kaynaklarnn
tantm ve yol gstericilii, ayrca sanat ve sosyal hayatmza kazandrlan
Bizans eserleri iin ok faydal bir klavuz yaratmtr. Yunan 1 Grek

isimlerin yazlnda istifade ettiim eserler de : Semavi Eyice, " Bizans
Adlarnn Dilimizde Yazl " Trk Dili, c.? 1 76 (1958) s. 160-163; erif
Batav, Bizans mparatorluu Tarihi. Son Devir, Ankara 1989.
***
XIV
A. Pertusi- STANBUL'UN FETH
Mellif Agostino Pertusi ve Trke metinlerin

mtercimi Mario Grignaschi hakknda
Eserin mellifi olan Prof. Agostino Pertusi (1918-1979) ok iyi

yetimi bir Bizans devri alimi idi ve bu devleti muhtelif cepheleri ile birlikte
tedkik etmiti. Bizans'n ilk devirlerinden balayp btn safhalarn
inceledikten baka son devir ve zellikle Hmanizma dnemini
derinlemesine alm, bu arada V enedik ehrin e olan tesirini de yerinde
tahlilden sonra ortaya karmd. Konu ettiim dnemde V enedik
Cumhuriyeti'nin maddi' alanda bu imparatorluktan nasl istifade ettiini
akladktan sonra, kltr kalntlarnn yapt tesirleri de aratrmalarna
dahil etti.
Bizans mparatorluu kt sralarda ortaya ok kymetli eserler

kard ve yaratlan kalntlar Venedik ve bir sre sonra da Floransa ehri
aracl ile insanla kazandrld. Eskia tarihine kar uyanan alakann en
vazgeilmez kaynaklar evvela Bizans aracl sayesinde tannd.
Hmanizma dnemi insanlar bunlar ok iyi sahiplendiler. Kuru bir derleme

olmayp, tercme, yeni tefsir, yeni lgatler ve gramerler hazrlayp bu
metinlere nfuz ettiler ve matbaann kefi ve ksa bir sre sonra V enedik
ehrindeki giriimciler tarafndan benimsenmesi, Yunan alemine ait ok
sayda kitabn baslmasn, bunlardan istifade eden kltrl ve aratrc tipli
Avrupa insannn yaratlmasnda ok tesirli oldu. Venedik ve Floransa
ehirleri gnmzde bile bu mirastan geni lde istifade eder. Agostino
Pertusi de bu almalara byk katklarda bulundu, esas metinlere inerek,
Bizans alemi almalarn ilerletti. Bu meziyetinin tahlili muhtelif
zamanlarda yapld. Fakat, Agostino Pertusi'yi dier bizantologlardan ayran
mhim bir vasf vardr: Trk tarihine byk bir sayg duymak, Trke
bilmemekle birlikte bir "Turkofilos" olmasdr.XV. asr tarihini incelerken,
muhakkak Trk tarihinin de katlmasn arzu eden mellif, karlat
xv
meseleleri, byk lde temas kurduu birinci el kaynaklar sayesinde

tedkik ederken, Trk tarihini ilgilendiren meseleleri de Avrupa dillerinde
kaleme alnm eserlerden takip ederek, eer mevcut deil ise, tercme
ettirmitir. Bunun sonucu olarak, Trk-slam alemi ile olan ball, yaratt
eserlerde belirli bir seviye tutturmasn salad.
Agostino Pertusi'nin almalannn teferruatna girmek bir tercme

eser iinde faydal kabul etmiyorum. imdi elimizde bulunan ve tercmesini
bitirdiim kitabnda eserlerinin ismi mevcuttur.
Bu eserin nerinden sonra, muhtelif ilim adamlar ilmi dergilerde

konu ettiler, bu devir aratrclarnn masast tabir edilen kaynaklar
arasnda yer ald. Bu muhteem klliyat zerinde tantma yazlar yayulamak
frsatn buldum; (TTK Belleten, say 178 (1981) s.139-154 ve Erdem, say4
(1986) s. 291-198). Ayrca iki defa hayat ve ilmi almalar zerinde durup,
lkesi dnda ok az olan, teferruatl olarak tantm bulunuyorum: Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-CorafYa Fakltesi, Tarih Aratrmalarz Dergisi,
cild 14 (1983) s. 225-232 ve Dnden Bugne istanbul Ansiklopedisi,
"Pertusi, Agostino", maddesi, C.VI (1993-94), s.246-247.
Bu eser lkemizde nedense hak ettii alakay bulamad. talyanca'nn

az yaygn bir dil olmasnn yaratt dezavantaj kadar, Franz Babinger'in,
Fatih Sultan Mehmet ve Zaman adl eserinin de, nerinden elli sene sonra
dilimize tercmesi, ancak yeni bir yldnm iinde neri, baka dillerde
yaplan tercmelerinin bile ihmali dikkat ekici bir durumdur. A. Pertusi'nin
eserini neriyat listesi iine alan stanbul Fetih Cemiyeti, 500. yldnm
almalar iine, Venedik'li mellif Nicolo Barbaro'nun, Giornale
dell'assedio di Costantinopoli, adl eserinin kazandrlmasndan sonra byle

bir klliyat kazandrtnakla zerine deni yerine getirmi bulunmaktadr.
Agostino Pertusi'nin makaleleri muhtelif zamanlarda bir araya

getirildi ve bunlarn banda elbette ki Bizans ve Venedik zerine olanlar
XVI
bulunur ve talya'nn gney kesimlerindeki etkinlikleri konu eden makaleleri

de bir cild iine alnp neredildi. Trk tarihi zerine olaniann da bir araya
getirilmesi ve hatta dilimize kazandnlmalar faydal bir abadr. Onun ilim
alemine tanttktan, talebeleri ve meslekdalan tarafndan tahlil edildi. Bunlar
arasnda en kymetli alma, lmnn O. yl vesilesi ile adna bir mecmua
saysnn armaan edilmesidir: Rivista di Bizantinistica I 1 (Marzo 99).
Burada bizi yakndan alakadar eden en kymetli aratrma udur: Battista
Parante, "Gli studi sul mondo turco nell'Umanesimo ", s.43-54.
***
Mario Grignaschi, 20.1.97- 28. 3. 2000
Trieste ehrinde dnyaya gelen ve btn hayat boyunca burada

kalan mteveffa M. Grignaschi, dou ve bu arada Trk alemi ile gen
yada iliki kurdu. Lise sralannda iken, Trkiye'nin bu ehirdeki
konsolosu olan Nzhet Haim Sinanolu ve onun ocuklar Samim ve
Suat ile dost oldu ve duyduu yaknlk sonucu da stanbul'a geldi, o
srada henz Darlfnun adn tayan niversiteye girip mezun oldu.
Akademik hayat deil de liselerde retmenlik yapna tercih etmesine

ramen dou ile ilgili olan konulara eildi: Arap filozoflann, Ortaa
boyunca ilim dili olan Latince ile yazl eserleri zerinde durup teferruatl
XVII
aratrmalar kaleme ald. Trk alemi ile ilikisi de ilmi seviyede kald.
stanbul bata olmak zere Trkiye ktphanelerinde aratrmalar yapt,
ounlukla Arap filozoflar zerinde dunnakla beraber, Trk alemi ile
ilikisini ihmal etmedi ve hatta Osmanl arivi zerinde de almalarn
younlatrd. Onun bu kymetli mesaisi takdir edildi ve hi de arzu
etmemekle beraber Venedik niversitesi Arap Dili ve Edebiyat

krssnn kurucusu Maria Nallino'nun vefatndan sonra bu boluu
doldurdu. 1975 senesinde Ortadou siyasi ve kurumsal tarihi krss
yannda Trke krssne de yardm etti. Bylece emeklilie
hazrland bir srada hak ettii akademik faaliyetini tamamlad. 1992

senesinde ya haddinden dolay ayrlmakla beraber, almalarndan geri
durmad. Venedik ehrinde kurulu Giorgio Cini vakf ile ilikisi 1959
senesinde, Trk Tarih Kurumu ile yaplan bilim adam mbadelesi ilemi
ile balad ve A. Pertusi ile mtereken alnaa giriti. Trke
metinlerin talyanca'ya tercmesi ve A. Pertusi gibi kadirinas birisine
teslimi gerekten byk bir himmet oldu ve snrl sayda da olsa, konu
mtehassslar uzak kaldklar Trk alemini biraz da olsa tandlar, baz
ehemmiyetli neriyatn hi deilse adn rendiler.

Burada Mario Grignaschi'nin bir kitabiyat listesini verrnee lzum
grmedim. Venedik niversitesi'nin bu deerli aratrc iin bir
armaan kitab nerettiini, bylece zerine den grevi yerine
getirdiine iaret etmeliyim: Studi Euroasiatici in onore di Mario
Grignaschi, Venezia 1988. lmnden sonra da kaleme alnm bir

nekroloji yazs bekledim ise de, bu satrlar hazrladm srada ancak u
haber 1 yazya ulaabildim: Gregario Piaia, " In memoria di Mario
Grignaschi ", Medioevo, Rivista di Studi della filosofia medievale,
XXVI (2001), sayfa numaras olmayan ksmda.
talya'da yaplan Trkoloji almalar iinde, M. Grignaschi'nin
yerini ksa da olsa haber veren aratrma iin bk. Giacomo E. Carretto,
XVIII
" talya'da Trkoloji almalan ", eviren M. H. akirolu, Tarih ve

Toplum, III 1 17 (Mays 1985) s. 51.
Trk Tarih Kurumu tarafndan tertiplenen kongrelere daima katld

ve teblilerini nerettirdi. Ayrca ksa mrl olan, Trkoloji
kongrelerinden gelen davetleri geri evirmedi. Bu toplantlara katlmak
iin, Trieste'den aralas ile yola kar, urad ehirlerde bulunan
ktphaneleri ziyaret ederdi.
***
Eseri neriyat listesi iine alan ve beni tamamlamaa tevik eden

stanbul Fetih Cemiyeti'ne ve onun idarecileri Dr. . Aydn Yksel ve her
aamada ilgilenen Prof Dr. Kazm Yeti'e teekkr ayr bir bor
bilirim. Ceniyeti haberdar eden, gen n.esil aratrlarndan Dr. Erhan

Afyoncu da tantma yazilanndan :h~reketle;. .eserin .-tamamnn
........ .
kazandrlmasnda katkda bulunmutur.
XIX
GR
I. DNYANIN BYK KORKUSU
Trk'ler gerek Bizans'llar gerek Bat'llar tarafndan ok eskiden beri

tannnakla beraber, en iyi tanyanlar Bizans'llard. Seluklu'larn
Anadolu'ya ilk girilerinden (aa yukar 1065) Bizans'llarn ar bir
yenilgiye uradklar Malazgirt Sava (yl 1071) ve Anadolu Seluklu
Sultanl'nn kuruluuna (1080), hatta Hal Seferlerine ve sonras dneme
kadar, Trkler tarafndan gerekletirilen fetihler, Bizans mparatorluu ve
Bat'llar iin byk bir endie kayna idi. Fakat sorun, zellikle gl
Osmanl soyunun gerekletirdii iktidara gelme baarsndan sonra daha da
arlat. Orhan Bey tarafndan Avrupa yresine yneltilen bu aknlar otuz yl
iinde byk baarlada tamamland: 133 1 ylnda znik ehri kuatld ve
alnd; 1336-1337 yllarnda zmit ve Bergama kuatld ve ele geirildi; 1340
ylnda stanbul Boaz'na ulald; 1344-1346 yllarnda ara verildi: Orhan
Bey Bizans imparatoru Yohannes VI Kantakuzenos ile ittifak yapt ve gene
ayn Orhan Bey, Yohannes VI'nn kz Teodora ile nianland ve sonra
evlendi; 1346-1348 yllarnda Trk kuvvetleri Trakya ve Makedonya'da;
1352 ylnda Yohannes VI bir kere daha Orhan Bey'le yeni ittifak yapt, olu
da Yohannes V. Paleologos'u kartt; 1352-1354 yllarnda Trk'ler
Trakya'y yamaladlar, impe kalesini aldlar ve bir zelzeleden istifade edip
boaza hkmeden Gelibolu'yu aldlar; 1358 ylnda, Foa nnde bir deniz
savanda yenik kan Yohannes V. Paleologos, Osmanl sultannn
Trakya'da ele geirdii ehirlerin teslimini kabul etmek zorunda kald; 1359
ylnda Trk'ler stanbul surlar nne kadar geldiler; 1361 ylnda orlu,
Dimetoka, Krklareli 'yi ele geirip Lleburgaz savan kazandktan sonra
Edirne'yi fethettiler; 1364-1365 yllarnda, Anadolu'nun Bursa ehrinde
bulunan devlet merkezi Dimetoka'ya ve sonra da Edirne'ye nakledildL
I
Bizans mparatorluu -veya daha dorusu Bizans mparatorluu'nun

kalan ksm- artk demir bir ember iine alnm idi. 1356 ylndan 1358
ylna kadar Yohannes V'in veziri olan Demetrius Kidones, daha o srada
durumu ok ak bir ekilde grd. Devrin Papa's Urbano V'in arsna
Bat 'l larn sar kalmalarnn sebebini bir trl anlamad. 1364 ylnda
arkada Simone Atumano'ya yazd bir mektupta, Konstantinopolis
muhitlerinde dolaan kayglan yle anlatyordu: Hi kimse bat aleminden
yardm mit etmiyor. Papa'nn vaadleri bo szler olarak kabul ediliyor;
Bizzat Trk'ler de, Hal Seferi'nden haber var m diye Bizansllarla alay
ediyorlard; Kidones'in kendisi de bu genel ortama kaplmaktan
korkmaktadr. ok derin bir strap duyar ve byk bir siyasi basiretle u
satrlar yazar:
unu bil ki, eer onlar imdi katiriere kar tehditlerini ortaya
koymazlar ise, btn yl boyu zmler ve hazrlklar boa gider, bakent
alnr: bunu olaylar retiyor, szcklere de yansyor. Ve (bizim) ehir
bir kere alnacak olur ise, onlar da barbarlar (=Trkler) ile talya'da ve
Ren' de savamak zorunda kalrlar ve bir tek burada deil fakat Meotide
(=Azak Denizi) de, Boaz (Cimmerio = Ker Boaz) ve hemen hemen
btn Asya'da olanlara kar da. Ne zaman ki (Bizans) mparatorluu
ortadan kalkacak, btn bu halklar galiplerin kleleri olacaklar ve bunlar
(= Asyallar) Dou'da kle olmasndan memnun olmayacaklar ve
Bat'da bulunanlarn mutlu olduklarn grecekler; Bylece barbariara
kar tehlikeyi grmeyenler ile birlikte intikam alacaklar ve btn bunlar
yaparken, onlar da beraber kle olduklarn grecekler...
Kidones bu fikirlerini arkadalarna aklad zaman Latinlere
[Katolik alemine] hislerinin tercman olmasn istedi ve vatandalarnn nasl
bir gvensizlik iinde kendi memleketlerinde bulunduklarnn, 1366 ylnda
Savoia'l Amadeo VI'nn baarsz geen seferinin arifesinde kaleme ald
Esortazione ai Bizantini [Bizansllara tevikler] ve 1371 ylnda yazd
Esortazioni a non restituire Gallipoli [Gelibolu'yu geri vernemeye tevikler]
adl eserlerinde de ileri srd. Sonunda ise, Venedik'ten dnd zaman
-babasnn lmnden sonra varis olan Manuel II'yi tahta km grd
(1391). Siyasal ve sosyal durumdan tedirgin olan Kidones, Mora despotu
Teodoros Paleologos'a u satrlar yazd:
Burada her ey darmadank ve buradaki kaos gibisi baka hibir
yerde grlmez: Barbarlar (= Trkler) her eye sahip oldular, bir tek
2
ehir surlar haritir, bu da fakirlik sebebidir, yle ar vergiler

koyuyorlar ki, btn gelirleri toplasan bunu karlamaz, bu sebepten
dolay fakir halka da vergiler konacak, bylece dmanlarmzn
doymazlnn ancak bir ksmnn karlandn greceiz. Maamafh
her bunun iin olanaksz diyor ve onlarn bu tamahkarlna bir engel
yaratmay baaramayacaklarn dnrler. Dahili ktlklerden
kurtulabilmek iin kle olmann daha iyi olacana bakyorlar... Bu arada
her eyi tahrip eden eski bir kt gene hkm srmeye devam ediyor.
ktidar hayalini elinde tutmak iin imparatorlar arasndaki dalama ve
zellikle de bu mcadele iin barbarn hizmetinde yer alyorlar, nk
ancak byle ayakta durabilirler...
Bu yllarda, Konstantinopolis'te bulunan Venedik temsilcisi de,
Bizans'n Trk'lerin eline geme olanan ve Bat'dan gerek bir yardm
bekleyen ehir halknn genel bir huzursuzluk iinde bulunduunu,
hkmetine haber verdi. Gerekten de, Trk'lerin Bizans'n bakentine sahip
olma giriimi hibir zaman eksik olmad, hatta Yldrm Bayezid, Nibolu
zaferinden sonra 1397-1399 yllarnda Konstantinopolis'i abluka altna ald
ve tarihi Dukas'n bize haber verdiine gre alk derdine den ehir halk,
Trk'ler tarafndan fetbini istedi-, fakat ans eseri byk bir felaket
yaanmad; ok daha sonra da, Manuel II'nin saltanat mddeisi Mustafa'ya
verdii destein intikamn almak isteyen Murad II, 1422 ylnda
Konstantinopolis'i kuatt ve surlara saldrarak ehri ele geirmek istedi,
fakat Bizans'n ansndan olacak ki, ordusu byle bir giriim iin ok
yetersizdi. Giovanni Canana adnda, bu son giriimin grg tan -zaferden
sonra- Murad II'nin surlarn nne geliini yle anlatr:
Gazapl, vahi, farfarac, marur,
kibirli, gururlu bir ekilde geldi;
Kalarnhep yukar kaldrarak, herkesin stnde olduunu, her eyin
kendisine ait olduunu ve alemin kendi emri altnda bulunduunu
zannediyordu ...
Fakat biraz sonra da, bombardman altndaki Konstantinopolis
halknnhalet-i ruhiyesini aklarken yle haykrr:
Bizansllar tam bir ylgnlk iindeyken ve mslmanlar byle bir
crete sahipken, o gn kim korkudan titremez, kim o zaman korkmaz?
Kim ne kadar cesur olsa korkuya kaplmaz? Demek istediim lmden
deil, zira doal bir olaydr, fakat ehrin aln, halknn da kle haline
getirilmesi, kadnlarn ereflerinin yok olmas... ibadethanelerin tahribi,
3
kutsal resimlerin alaya alnmas, Yce Allah'a ithaf edilen Aya Sofya
kilisesinin Muhammedin vld bir mahal olmas, zebanilerin mekan
olmas, Muhammed Resul (= Resulullah, Allah'n elisi)'un camiine
dnmesi ...
Bu ok ar menkbe ve bunu takip eden dier olaylar hakknda,

hatta Murad II'nin hkmranl zamannda bunu izleyen olaylar hakknda
Bat 'l larn kanaati, baz yazlar aracl ile renilebilir ve yakn bir
gemite tannd. Trabzon'lu Georgios [Giorgio di Trebisonda] adl bu zat,
gen yanda, doduu yer olan Girit adasndan, hmanizma devri
melliflerinden Francesco Barbara tarafndan arld iin Venedik'e g
etmi bir Yunanlyd. Daha 1428 ylnda bir nutuk (ki imdi kayptr) yazd
ve bunun hakknda bize bilgi veren Francesco Filelfo bir mektubunda
zikrederken, Trk deniz gc imdi byk bir tehlike meydana getirmiti ve
bu da yalnz Bizans'n bakenti ile snrl kalmayp fakat Venedik
Cumhuriyeti'nin ticaret filosu ve btn talya iin geerlidir ve bu
dncesini Rhetoricorum libri adl eserinde ispat edilecek bir gr olarak
belirtmiti (1428-1431 ). Floransa konsilinin toplanmasndan ksa bir sre
evvel, 1438 ylnda, Papa Eugenio IV'e ve Yalannes VIII Paleologos'a
yazd nutuklarnda ve gnderdii mektuplarnda, Kiliseler ttihad 'nn
salanmasn tevik etti, bylece Trk'lerin genileme politikasna kar bir
cephe oluturabilirlerdi. 1442 ylnda, Sicilya ve Napali kral Alfonso
d' Aragona'ya de recuperandis locis sanctis [Kutsal makamlarn kurtarlmas]
bal ile bir nutuk yazd, kafidere kar bir Hal Seferi projesini
destekierken servi/em dominatum, spercissimam tyrannidem, sordidum
imperium barbararum'un [klelik yneticisi, insafsz tiran, barbar
imparatorlar felaketi] tahrip edilmeleri gerektiini yazd. En nihayet, Mehmet
II Konstantinopolis'e kar yapaca hcuma niyet ettii zaman Boazii'nin
1423 ylnda Mora yarmadas igal edildi ve Arnavutluk ile Makedonya'ya aknlar
yapld; Karaman lkesi 1426-1430 yllar arasnda ele geirildi; 1428-1430 aras
Srbistan'n gney kesimi itaat altna alnd; 1430 ylnda Selanik ehri ele geirildi;
1431 ylnda Epir ele geirildi; 1432-1437 yllannda Efliik himaye altna alnd; 1438
ylnda Erdel'e akn yapld; 1439-1440 yllarnda Srbistan'n kuzey kesimi, Belgrad
ehri dnda biikirniyet altna alnd; 1440-1442 yllannda Erdel'e yeni bir sefer
yapld ve Silistre ehrinde bulunan Trk'ler tevkif edildiler; 1444 ylnda Bat'l
kuvvetler V ama'da korkun bir malubiyete uradlar; 1446 ylnda Yunanistan'a ve
Mora'ya yeni bir akn yapld ve Babtali'nin haragzar oldular; 1448 ylnda Bat'l
kuvvetler Kosova polje denen mahalde yeniden ar bir malubiyete uradlar.
4
Avrupa kysnda, sonradan Rumeli Hisar denilen Boaz-kesen kalesini,

kar.kyda daha nceleri Yldrm Bayezid tarafndan ina ettirilen Anadolu
Hisar 'nn aa yukar karsna yaptrtt; Mehmed, sulh andlamalarn iptal
edip Epibation halknn topluca katlini tamamladktan sonra (1452 yl mart-
austos aylan), Trabzon'lu Giorgio da, ekim ayndan ksa bir sre evvel,
Papa V. Nicolo'ya pro defendenda Europa et Hellesponti claustra [Avrupa
ve anakkale blgesinin korunmas hakknda] balkl bir nutuk yollad.
Trk ordularnn nerelerde ilerlediklerini ksaca anlattktan sonra, artk yeni
tereddd yollarna girilmesinin mmkn olmadna deindi: Boazlarn ve
Konstantinopolis'in hrriyetinin korunmas btn Avrupa ve hristiyan
dininin kaderi ile birleik bir sorundu. Bu vesile ile zikrettiine gre, Manuel
II'nin bir mektubunda Demetrio Kidones'e akladna gre, Trkler'e
Boazlar'n kullanmna izin veremezdi, nk bir Byk Konstantin halefi
olarak, Avrupa'y korumak gibi kutsal bir grevi vard. Onlarn korunmasyla
ilgilenmeyenler, hristiyanlk dmaniarna btn Avrupa'y ve hristiyan
dinini terk ediyorlard. Hayret ettii bir husus da Roma'da bu ie nem
vermeyen kiilerin bulunmasyd ve Konstantinopolis'lilerin tahrip
edilmelerinin doru olduuna deiniyorlar, Bizans mparatorluu'ndan
kalanlar korumak onlarn grevi olup Boazlar'n hrriyeti olamazd nk
Asya'llar bura araclyla btn Avrupa'ya geerlerdi. Eklendiine gre de,
elbette Bizans'llar rafzi saylrlar, fakat Avrupa'y da Trkler'den bir tek
onlar korur. Konstantinopolis Trk'lerin eline geer ise Pera, Kefe, Eriboz,
Girit ve hristiyanlarn sahip olduklar btn adalar ve ehirler de Trk'lerin
egemenliine girer.
Bu ary kimse dinlemedi. O srada ok arlaan tehlike hi

dikkate alnnad ve hatta Bizans'n bakentinin elden kaca beklentisi de
belirdi. Artk faal bir etki yaratmak iin zaman ok ge idi, gen padiah
Mehmed II'nin hedeflerini engellemek mmkn deildi. Bat alemi, kardinal
Kiev'li sidoro'nun toplad iki yz silahl ile Cenova'l maceraperest
Giovanni Giustiniani Longo'nun komutas altnda bulunan drt yz (veya
yedi yz) kadar paral asker yollayabildi. Venedik Cumhuriyeti tarafndan
silahiandrlan deniz kuvveti, 1453 ylnn mart ile nisan aylar arasnda,
"capitano generale del mare" [deniz kuvvetlar komutan] Jacopo Loredan
koroutasnda giderken -ki bu donanma Mehmed II ile sulh grmeleri iin
iliki kurmas istenen eli Bartolomeo Marcello da bulunuyordu- Eriboz
adasnda durdurulacak ve Konstantinopolis'e asla ulaamayacakt.
~',/
5
2. AGDALARININ GZNDE MEHMED II
Sultan Murad II 3 ubat 1451 gn ld. Vefat sebebi de, bir ziyafet
sonras nzl inmesi veya Arnavutluk'ta gerekletirdii son sefer esnasnda
kapt ateli bir hastalk idi. Yerine de sonradan "Fatih" nvann kazanacak
olan olu Mehmed II geti. Bu padiah, babasnn tahttan feragat etmesi
zerine 1 Aralk 1444 gnnden 1449 yl eyll ayna kadar tahta clus
etmiti. Mehmed, daha o srada bile ok aktif olduunu ispat etmiti.
Sylendiine gre, babas tarafndan yanna verilen vezirlerden oluan
danmanlarnn kanaatlerine kar, Konstantinopolis' e bir hcum
planlyordu. 30 Mart 1432 gn doan ve ilk clusunda 12 ve 14 yalar
arasnda olan Mehmed'in bu dncesi doru veya hayali de olsa, belirli bir
ehemmiyeti haizdir; Babas da, gvendii bir vezir olan Halil Paa' dan,
feragatin yaratt memnuniyetsizlik ve olunun afacanlndan dolay, 1449
yl eyll aynda iktidar tekrar eline ald.
Murad II ld zaman Mehmed Manisa'da vali [Sancakbeyi] idi.

Haberi alr almaz Edirne'ye doru yola kt, 10 ubat gn ehre ulat ve
sekiz gn sonra da tahta kt. Clus treni yapld srada, aralarnda eski
bir hesab da bulunan Halil Paa'nn da bulunduu btn vezirleri etrafnda
toplad; ksa bir , sre sonra Srbistan, Midilli ve Sakz adalar, EfHik
Voyvodas, Pera' daki Cenovallarla, Rodos adasndaki valyeler ile ve en
nihayetinde Venedik Cumhuriyeti (10 Eyll 1451), Bizans mparatorluu ve
Macaristan'la bir dizi sulh andlamalar ve dostluklar yeniledi. Bat
aleminde yeni padiah ile ilgili bir gven havas dodu; Henz ondokuz
yanda bulunan padiahn karakteri hakknda daha derin bir bilgisi bulunan
Bizans'da bu his daha dkt. Filvaki, daha 1451 yl austos aynda
Andronikos Leontaris Briennios adnda bir Bizans elisi nce Venedik ve
sonra Roma'ya gitti, Trk'lere kar bir yardm karl olarak Kiliseler
ittihadn kurma mzakerelerine girirnek istedi. Bat aleminde bu gven
havas iin bir ses vard ve bu zat da Hmanizma dnemi insanlarndan
Francesco Filelfo idi ve bu kii, 20 Mart 1451 gn Fransa kral arl VII'ye
bir mektup yazd. Francesco Filelfo, Konstantinopolis'te yedi sene kalmt
ve Yohannes Crysoloras'n okulunda Yunanca rendi, onun kz ile de
evlendi ve Bizans devlet adamlar ile de iliki kurdu ve her zaman iin
durumu en iyi bilen birisi olduunu ileri srerdi. Fakat, Mehmed'e kar
6
Fransa kraln byk bir sefer yapnaa aran mektubunda -adeta

Fransa'dan Anadolu'ya kadar uzanan bir seyahat diye sunulmutu
Mehmed'i zayf bir ocuk, beceriksiz, hibir silah kullanma becerisi
bulunmayan, sefih bir hayat geiren, altm bin kiiden fazla olmayan bir
silahl kuvvet toplayabilen kiiymi gibi tarif eder. Bat alemi bu tarz
haberlerin doru olmadn ve hatta Trk'ler hakkndaki bilgilerinin ve
onlarn sava gc hakkndaki haberlerin zayf olduunun da abuk farkna
vard. Konstantinopolis'in dne kadar, Bat aleminde ksr ve gereksiz
bilgiler dolat, bu arada Venedik, Cenova, Rodos v.s. gibi ticari ve siyasi
ilikileri sayesinde bilgi edinecek mahallerde de haberler ktt.
Bizans mparatorluu'nun bakentinin dnden sonra "Gran

Turca" [Byk Trk] yani Mehmed II imaj daha gereki bir grn
kazanrken hem ikonografi hem tasvir alannda grld. 1475 ylnda
Trento'da tahta zerine yaplan kaznma ve Augsburg (Mnih'teki Staatliche
Graphische Kunstsammlungen ve Londra'daki British Museum'da) veya
Antonio Pollaiuolo ekolne ait olduu iddia edilen bir hak'da (Berlin'deki
Kupferstichkabinett ve stanbul'daki Saray Ktphanesi) hala hayali bir
karakter vardr. Fakat Ferrara'l Costanzo'ya atfedilen Topkap Saray'ndaki
resim (Album Muraqqa n. 1720) (aa yukar 1478 tarihli), gene ayn
Costanzo'nun yapt madalya (Berlin'deki Numismatische Kabinett'de
bulunan, aa yukar 1478-1479 tarihli), Gentile Bellini'nin mehur tablosu
(Londra' daki National Gallery' de bulunan eser, 25 Kasm 1480 tarihli dir) ve
olu Cem Sultan (?) ile birlikte olduu bir bakas aa yukar ayn tarihlidir
(svire' de bir zel koleksiyanda bulunmaktadr) ve en sonunda ise
Donatelio'nun akirdi Bertoldo di Giovanni'nin madalyas, byk lde
gereki bir yapya sahiptir.
1453 ylndan balamak zere edebi kaynaklar Mehmed II'nin
tasvirini verirken iki gr yanstr: lkleri en ok moral karakteri bata tutar
sonra da maddi-manevidir. Tedaldi, Kiev'li sidoro, Lauro Quirini, Sakz'l
Leonarda, Soemmem'li Enrico ve Papa Nicolo V gibi kiiler zellikle onun
merhametsiz, hrsl ve mutaassb dindarl zerinde srar ederler fakat onun
"hmanizma" kltrne ve byk ahsiyetler zerinde duran (skender, Sezar
v.s. gibi) antik dnem Yunan ve Latin eserlerine olan ilgisini aa
karmaktan geri durmazlar; Batl glerin corafya ve siyaset durumlarna
olan merakn ve harp ile olan derin ilgisini, aklnda bulunan sefer projelerini
(Tuna havzasna ve Macaristan'a, Yunan adalarna kar, talya'ya kar,
btn dnyaya ve hristiyanla kar) zerinde dururlar ve de gcn
7
aklarken sahip olduu byk askeri kuvvete hem de imparatorluun

geniliini de ve en ok zerinde durduklar, kan dkcl ve gaddar
oluudur; Neron, Tieste, Caligola ile birlikte zikredilmesi ile beraber
Sennacherib, Belzebuth, Satan [eytan] ile de devaml karlatrlr; hatta
"Anticristo [sa kart, Deccal] ncs" diye de tasvir edildi. Halbuki
Foligno'lu Nicola, Nicola Sagundino, Jacopo Languschi ve dierleri ise
cismani tasvirini verirler ve bundan da psikolojik-manevi bir tip karrlar.
imdi bir ressam gibi izilen tasvirlere yaklayoruz: Olduka uzun bir sima,
gzler biraz kntl, karta! burunlu, kalar atk, sska, benzi sararm,
salar kvrck ve uzunlamasna gelimi, sakal seyrek ve sivri grntl,
byk gaddarlk timsali. Sonradan da rendiimize gre Mehmed'in miza
ve grnts melankoliktir, orta boylu olup simasnn izgileri de belirli bir
insanlk yanstr; gaddarl da zellikle dini softluundan kaynaklanr;
zekas kvrak ve derindir, baarl bir ynetici, iradeli, sabit ve yenilikidir.
Zevklerine dkn olmakla beraber, olduka mutedil ve kanaatkar grnr.
Sagundino adl mellif doru olarak "hep bir ey yapar veya bir ey dnr
ve her zaman hareket halindedir: ok olaan d bir ekilde ya dnr ya
karar verir veya uygulamaya koyar" diye bir ifade kullanrken, Mehmed
hakknda klasik bir imaj verip bir yetki istei iindeki insann bu aksiyonu
nasl saladn belirtir.
Bylece talyan hmanistlerin arasnda mcadele ve zaferleri
yceitme arzusu domu olup bir destan adam yaratrlar. Gayet iyi
anlald zere bir tablo giriimi yapmak deil fakat daha ok dalkavkluk
methiye ve yceltneleri yapp kendi ahsi karakterlerini ortaya koyarlar,
yazdklar da ya bir takm kar salar ya alm olduklar avantajlardan sonra
bir teekkr yerine geerdi. Bu konuda Trabzon'lu Georgios'u rnek
gsterirken 1453 yl temmuz aynda Mehmed II'ye Sulla verita della fede
cristiana [hristiyan imann gereklii hakknda] adl eserini ithaf edip
yollarken, islamlk ile hristiyanl tek bir din haline getirrnee davet etti ve
yeryzndeki btn topluluklara bylece hakim olabileceini de ekledi.
Onun "yksek otorite"sini, "gc"n methederken, btn insanlarn "dinine
ve gerek imanna doru" onun "yceliine, "insanst fazilet" ve sairesine
ynlendirileceini yazd. Daha sonradan da 1466 ylnda, hi de az olmayan
bir methiye ile Mehmed'e iki tane mektup yollad: birisi 25 ubat gn
Galata'da talya'ya dnmeden ksa bir sre nce dieri de ekim aynda
Roma'da, dnnden hemen sonra yazlm olup ek olarak da
Comparationes philosophorum Aristotelis et Platonis [Aristo ve Eflatun adl
filozoflarn karlatrlmas] adl eserinden bir sfret yapp ayrca Tolomeo
8
[Ptolemaios]'un Almagesto adl eserinin latince bir tercmesini, ok abuk

yollayacana sz verdi. Almagesto adl eserin bir de Yunanca nszn
hazrlayp- daha nceden de yollad Sulla verita adl eserindeki iddialarn
bir zetini ieren risaleyi de ekleyeceini belirtti. Trabzon'lu Georgios,
istanbul'a Mehmed ile bulumak iin gelmiti ve ona dncelerini sunmak
ve hizmetine de girmek istemiti; fakat ancak Yunan'l hmanist Giorgio
Amiroutzes ile grebildi. Bu zat Mehmed II'nin divannda Ciriaco dei
Pizzicolli 'nin daha nceden alt gibi ve o srada Yakup Paa ismi ile
tannan sultann mall maviri Gaeta'l hekim Jacobo'nun alt gibi
mevcuttu.
Francesco Filelfo 11 Mart 1454 gunu kaynvalidesi
Manfredi!1a Crysoloras ve iki kznn serbest kalmalar iin Mehmed'e bir
mektup yazd zaman, iliikte bir de A Mehmed, gran signore gran emiro
dei turchi [Trklerin byk beyi ve byk emiri Mehmed'e] balkl od
yollad ve balangcnda: "Tanr sana, muhteem arazinin zerindeki btn
yneticilerin kralna, Nestor gibi muzaffer yllarla dolu yaayan sen
yneticilerin ... deerin btn aleme yayld...". Fakat Filelfo bir tek
padiahn takdircisi olarak kalmad; daha nceden de grdmz zere
Fransa kralna da baka bir ey bile yazmt. Olu olan Gian Mario Filelfo
da babasndan e!<sik kalmayp Mehmed Il adna Amyris balkl ok skc bir
destan yazd. Trk sultannn byk kahramanlnn farknda olmayp bir
Aneona'l byk tccar ve arnatr olan arkada Othman Lillo Ferducci'nin
houna gitmesi iin yazd. airin de gayretini ok cmert bir tarzda dedi:
zira elde ettii imtiyazlar iin Mehmed'e teekkr etmek istemiti. Yunan
asll Kritovulos da, doduu yer olan mroz adas, Trk egemenlii altna
girdikten sonra on yl kadar valilik yapt ve nceden de (byk ihtimal 1444
ile 1453 yllar aras) Mehmed I'in katibliini veya anslyeliini yapt, de
rebus per annos 1451-67 a Mechmet e gestis [Mehmed'in kahramanlklar
hakknda, 1451-67 olaylar] adl ok mhim saylan tarihi eserinde, sultann
mcadelelerinin en byk methiyelerini yapt. Eserin nsz, bir ithaf
yazsdr ve Kritovulos yazdm Mehmed'e yollad 2 , burada padiah yle
tasvir etti: "Yaratc, krallarn byk kral, mutlu, muzaffer, stn gelici,
yenilmez, Allah'n istei ile yeryznn ve denizin efendisi". I. Kitabn 5.
ksmnda da Mehmed'in ksa bir tasviri vardr, burada da batl melliflerin
daha nceleri de yaptklar gibi, Sultan'n kendisine model olarak Byk
Muhafaza edilen suret zellikle Mehmed'e ithaf edilmi olandr.

2
9
skender, Pompeus, Sezar ve onlarn halefieri Roma imparatorlarn aldn

ekler; onun gayretli bir mizaca sahip bulunduunu, engin enerjisini,
hkmetme yeteneini, bilimini, eski devir Arab, Fars ve Yunan eserleri
hakknda bilgi sahibi olduunu da aa karr.
Mehmed'in profli hakknda, ne hatra yazari Georges Sfrantzes ne de

tarihi Dukas hibir ey sylemezler. Birinci mellif daha ok ahsi
karakterini belirten gnlk mahiyetindeki eserinde byle bir yorum vermeyi
mizacna uygun bulmad; dier mellif ise, Murad II iin olduu gibi
(Historia, 33, 6-8) lmnden sonra Mehmed iin bir tasvir yapmak istedi ise
de, herhalde kendisi nce ld iin gereklemedi. te bu tutuma benzer
bir ekilde Leonikas Kalcolcondyles de Mehmed 'in bir tasvirini
vermez ve gene ayn eyi de Slav hatra yazarlar ve tarihiler
(Ostravica'l Konstantin, Nestor skender, eski Rus kroniklerinin anonimleri,
ivan Semenovic Peresvetov, Jan Dlugosz), Trk'ler (Tursun Bey, Akpaa
zade, Kvam!, Cafer elebi, Mehmed Neri, bn-i Kemal, Hoca Sadeddin),
Yunan-Eflak (Samile veya Samuele, "Vladick") iin de syleyebiliriz.
Mehmed'in genlii hakknda mhim bir menkbe, stanbul'un fethi ile ilgili
bir raporda gemekte olup, Tommaso Eparchos ve Giosue Diplovatatzes'in
(?) Yunanca bir anlatrnma isnad etmektedir ki bu eser nce talyanca veya
Franszcaya sonra da Almancaya tercme edildi. Babas Murad II oluna
yapt tembihte, Yunanllam harp amamasn aksi halde felaketle
karlaacan syledii zaman, Mehmed de "eer baba, sen bana lanet
ediyorsan" dedi ve cevap olarak "sen ldkten sonra hemen akabinde
Konstaqtinopolis'deki imparatora kar sava aacam, nk onu yenersem
btn dnyann sahibi olurum" diye ekledi. Baka kaynaklarda bulunmayan
bu anektod -hatta Murad byle bir tutuma kar olduu anlalyor- gen
padiahn mutlak hakimiyet isteinin altn izmi oluyor. Buradaki airane
hayalin tarih! gerekle iie getii bellidir; bir bakentin d ve bir
imparatorluun ortadan kalknn haberinin dnyay dolatktan sonra, nasl
bir "byk korku" yarattn ortaya koymay ama edinmitir.
3. TRK'LERiN XV. YZYILDAKi SAVA

GLERNN DEGERLENDRLMES
Bir dmann sava gcn deerlendirmek kolay deildir; casusluk

alarnn gnmzde ok iyi rgtlenmesine ramen gene de olmaz; elbette
10
ki bir zamanlar da byle deildi, her ne kadar, her iki tarafta bile (Bat
aleminde ve Trk'ler arasnda) daha az bir dzeyde ve biraz deiik durumda
da olsa, onlarn giriimleri hep casusluk iindi. Elbette ki, Mehmed'in sahip
olduu bilgi toplama a, batlllara gre daha iyi organize edilmiti; fakat bat
alemi de hi de iyi haber almaz deildi. Uzun zaman varlan kanaate gre
bat alemi srprizle karlard-ve bu da Mehmed'in Konstantinopolis nne
getirdii glerin deerlendirilmesi karsnda dorudur-; zannedildiine
gre Trk'lere kar dnlen seferlerin projelerinin az veya ok sama
grlmesi, onlarn insan ve malzeme bakmnda gc hakknda yanl
deerlendirmeden kaynaklanrd -byle bir kanaat Filelfo veya Bessarione
gibi hmanistler iin geerli olup, deiik sebeplerden dolay dmann
gcn kmsemekte hepsinin kar vard-; en son olarak da hatra
yazarlar ile tarihilerio dman ordusunun gc hakknda ok mbalaal
rakamlar vererek mdaflerin deerini yceltmek veya Konstantinopolis'in
kaderini (ki sonradan Trabzon mparatorluu, Mora despotluu, Bosna
Krall v.s. iin de geerli _oldu) hibir ekilde kanlmaz hale geldiini
gsterir. Biz imdi gerein ne olduunu aramaya kacaz, bize ulaan ve
bildiimiz vesikalara dayanacaz. unu da gz nnde bulundurmak gerekir
ki, talya'daki veya yabanc hkmetlere yollanan bu bilgiler ok mahrem
saylrlard ve gizli arivlerde korunurlard ve belki bunlardan bazlar imha
edilmiti.
Trk ordusu hakknda ilk bilgiyi veren kii Girit adas doumlu bir
Venedik Cumhuriyeti vatanda olan Giovanni Torcello idi. Kendisinin
belirttiine gre on iki yl kadar Murad II'nin saraynda idi (belki 1426 ile
1438 tarihleri arasndadr) ve sonradan Yohannes VIII Paleologos zamannda
Bizans saraynn hizmetine girdi. Floransa Konsili (1439 ylnda) iin
talya'ya geldi ve o gnden sonra 1443 ylna kadar Papa'nn hizmetinde
bulundu. 1444 ile 1446 yllar arasnda "Katalanlarn Konsolosu" ve Sicilya
konsolos u olarak yeniden Konstantinopolis' e gnderildi. Torcello, kendisinin
sylediine gre 1439 ylnda hala "chevalier, serviteur et chambellan ... de
l'empereur de Constantinople" iken 16 Mart 1439 gn Floransa Konsiline,
Floransa vatanda Andrea da Palazzago aracl ile Burgonya dk Filip
III' e teslim edilmek zere bir Advis brakt, burada kendisinin "la puissant
dudit Grant Turc" zerine bir tedkik (enquierire) dosyas hazrladn, bu
srada Osmanl Sultan 'nn yzbin atlya sahip olduu, bunlarn yirmi bininin
Sultan'n dorudan askeri olduu ve on binin piyade (burada Yenieri diye
okumalyz) olduunu syler. Grld zere Filelfo'nun 1451 ylndaki
ll
deerlendirmesi tamamen hatalyd. Ksa bir sure sonra yapt bir seyahat
esnasnda Trk'lerle ve Osmanl Sultan ile dorudan iliki kuran Burgonyal
Hertrandon de la Brocqu!re, 1440 ile 1455 yllar arasnda yazd Advis et
advertissement adl ok etkili eserinde, Torcello 'nun Advis adl eserine cevap
vererek, Trk ordusunu o srada altm-seksen bin svar, krk bin piyade ve
on bin kiilik sekin bir ordu olan "Jehaniceres"den olmak zere toplam yz
on-yz otuz bin kiiden olutuunu ileri srer. Konstantinopolis'in
dnden hemen sonra hi de inanlnayacak rakamlar verilir, nk
Barbaro'nun verdii yz altm bin kiilik, Sfrantzes, Tedaldi, Della Tuccia
ve Pesaro'lu bir haberci olan Nicola da Foligno'nun iki yz bin rakamna
kadar karken, Lamento greco su Constantinopoli [stanbul hakknda Yunan
hzn] adl eserde, iki yz yirmi yedi bine, Quirini ve Montaldo'nun
eserlerinde iki yz krk bine, Dukas'!l tarihinde iki yz altm bin ve
fazlasna, Kritovulos, Kiev'li sidor, Sakz'l Leonardo, Soemmem'li
Enrico'da yz bin ve daha fazlasna, Antonio Ivani tarafndan yz
seksen bine, Kalkokondiles, Paolo Dotti ve gene Dukas drt yz bin rakam
verilirken Ankara'l Abraham'n eserinde yedi yz bin gibi ok hayali bir
rakam verilir. Trk tarihiler rakam nermiyorlar: "demirden bir nehir",
"engin denize akan nehir" (Tursun Bey), "yldz says kadar sava" (Hoca
Sadeddin), "deniz kadar ok, saysz yetenekli asker" (Kvami) gibi genel
ifadeler kullanrlar. Nestore iskinder adl Rus hatra yazar da, savalarda
vey; kale alnlarnda len Trk'ler hakknda verdii rakamlar tamamen
gerek d olduundan dolay, ayn eyi de bu zat iin de syleyebiliriz.
1454 ile 1480 yllar arasnda, baz vesikalarda grdmz
rakamlarn daha gereki olduu belirleniyor. Sagundino adl mellif, Oratio
ad Alfonsum regem [Kral Alfonso'ya nutuk] balkl eserinde, toplanan en az
yz yetmi bir bin kiilik bir ordu derken, bunun seksen bini dzenli svar,
altm bininin yardmc svari, Sultan'n korunmasndaki dokuz bin svari,
on iki bin piyade ve on bin de Yenieri diye sralar. Quirini adl mellif,
Lodovico Trevistan Scarampo adl Kardinal'e 22.XI.1458 tarihli ve devrin
Papa's Pio II'ye gnderdii 1.3.1464 tarihli mektubunda, Trk'e kar bir
harp giriiminde bulunmak isteyenlere, kendisinde bulunan bilgileri yollamak
istediini belirtirken, bunun kaynann Sultan'n yetkili makamlarndan yani
"kitaplar"nda (saym defterleri) bulunan kymetli kaytlardan aldn,
burada Trk ordusunun "Asya [Anadolu] Ordusu", "Avrupa [Rumeli]
Ordusu" ve Sultan'n muhafz ordusu diye snflandrldn sylerken,
toplam olarak 158.250 rakamn verir (ve burada her bir eyaletin ne kadar
12
A. Pertusi -STANBUL~UN FETHi
svar ve piyade karmas gerektiine dair rakamlar da verir). Jacopo da

Promontorio adl mellif, Trk resmi makamlarnn gizliliklerine ok daha
yakn biri olarak, 1475 ylnda, Trk mparatorluu'nun kuvvetlerini daha
deiik bir ekilde deerlendiriyor, nk toplam bir rakam olarak svar ve
piyade says yetmi bin kii kadardr der. Novo Brdo (Srbistan) doumlu
olup, lgn (Arnavutluk) ehri episkoposluk makamnda bulunan Martino
Segono adl din adam, Trk egemenliine yakn bir mahalde bulunurken,
1480 ylnda Sultan Mehmed -ki o sralarda talya'ya bir ordu yollayp ele
geinneyi planlyordu- yz doksan drt bin kiiden fazla kabilecek svar
ve piyadeye sahipti der.
Bu az veya ok "iyi bilgilenmi" bir ekilde sunulan veriler
arasndaki byk fark izah etmek zordur. Trklerin askeri glerinin tam bir
toplamnn verilme zorluu, orduda byk apl "gnlller" varln
Sagundino adl mellif konu eder ve deiken bir rakamdr derken, duruma
gre hizmete arldklarna deinir. Kanaatine gre, btn bunlarn toplam
en az yz elli bin ve biraz fazla bir rakam olup, svar ve piyadelerden baka
alt-yedi binden on bine ulaan "Yenieriler" derken doruya yaklaabiliriz.
unu unutmamak gerekir ki, o devirde byle bir ordu iindeki oranlar
korkutucu boyutta idi.
Bu rakama bir de donanmann mahiyetini katarken, 1453 ylnda da
ok deiik ekilde deerlendirilen3 bu gucu Sultan Mehmed,
Konstantinopolis'i fethettikten sonra zellikle deer verdi, yz elli kadar
muhtelif tonajda gemi bulunduran Sultan'n bu alanda da inanlmaz bir gce
sahip bulunduu syleniyordu. Jacopo da Promontorio a<il mellife gre,
Sultan Mehmed'in en byk deniz seferi 1475 ylnda Karadeniz'de bulunan
Kefe ehrine yaplandr: burada yz yirmi gemi ve ayrca yz altm yk
gemisi veya muhtelif tonajdaki nakliye gemileri olup, gene de bu gemiler
hakknda vard kanaate gre, bu gemilerin hepsinin "yeterli ve denizde bir
savaa hazr olduu" sylenemezdi.
3
Sphrantzes, Kritovulos, Dukas gibi melliflerin verdikleri drtyzotuz gemi
saysndan balayp, Sakz'l Leonarda, Lauro Quirini, Kalkokondyles, Kiev'li
Isidoro, Samile adl mellifler tarafndan verilen ikiyzelli ile iki yz aras bir
rakama ve daha hakikate yakn rakamlar veren mellifler olan Pusculo (yz altm
der), Barbara (yz krk be der), Tedaldi (doksan iki ile yz on sekiz aras diye bir
say verir) ile devam eden rakamlar Akpaa-zade tarafndan verilen yetmi gemi
saysna kadar uzanr.
13
Trk ordusunun silahlanmas hakknda geni bir ekilde hem

Lauro Quirini daha nceden de konu ettiimiz iki mektubunda, hem de
imdiye kadar yaynlanmayan fakat ok iyi bilgi toplad anlalan Lampo
Birago adl kii olup 1453-1455 yllar arasnda yazlm olabilecek
Strategicon adversum Turcas [Trk'lere kar strateji] adl eseridir. Bu
metinlerde ok isabetli bir ekilde, Trk'lerin XV. yzyln ortalarndan
balayarak kullandklar zrhlar, saldr ve savunma silahlar, at kalitesi, eyer
tipleri, askeri tedbirleri ve sair tutumlar aklanr.
Birago iin en hayret edilecek husus, topulara dair ok az dikkat
etmesidir. Bununla beraber stanbul'un fethinin tarihileri ve hil.tra
yazarlarnda ok kymetli ahitliklere sahibiz. Benim yaptm hesaplara
gre, top dkmcs Urban tarafndan yaplan mehur byk bombardman
topu, 3,51 metre uzunluunda, 81,1 (veya 89,4) kalibrelik, kalnl da 28,6
veya 37,2 cm. idi, arlk olarak da Kritovulos'a gre toplam arlk veya
tonaj 48,90, Hoca Sadeddin'e gre 16,920 ton idi. Savrulan glleler de bu
durumda 2,50 m.lik ap vard ve arl da drt kental veya biraz fazla
olmas da kullanlan ta cinsine gre idi Bununla beraber orta kalibre
4
bombardman says hakknda gvenilir bir rakam yoktur (elli diyen yannda
otuz alt ve hatta yirmi drt diyen de vardr: Samile, Ivani, Nicola da Foligno
gibiler) ve arkebz kullananlar da azd (Kiev'li sidoro bin rakamn verir);
elbette ki, Sultan Mehmed Bizans'n bakentini ele geirdii srada, devrine
gre inanlnayacak bir ate gcne sahipti. ehrin dne dair yazlm
4
Bu toplarn uzunluu ve kalibresi hakknda hayret edilecek hibir ey yoktur. XV.
Asrda talya' da, skoya'da ve daha baka yerlerde bile ok byk ebatta toplar imal
edildiini topuluk tarihi almalarnda grebiliyoruz. imdi, Londra'daki Tower
Museum denilen mahalde muhafaza edilen Mehmed II'nin topu "anakkale snf"
diye bilinir ve karakteristik verileri yledir; kalibresi 64 cm: uzunluk 5,18 (kalat 2,6
m ve kans 3,12 m): arl 17,727 ton: mermisi 544,32 kg: tarihlernesi 1464 yl ve
imzas "Mnir Ali"dir. Edimburg kalesinde muhafaza edilmekte olan mehur "Mons
Meg"in kalibresi 45,72 sm., uzunluu 4,572 m., al 7,0471 ton olup kullanlan
merminin arl 136,08 kg. Karllatrn: W.Y. Carman, A History of fireannes
from earliest time to 1914, London 1955, s.26 vdd.: M. Borgatti tarafndan kaleme
alnan "Artiglieria" ve "Bombarda" adl maddeler talyan Ansiklopedisi
[Enciclopedia Italiana]'nn c.IV s.705-709 ve C.VIII s.366-367'de sra ile
bulunmaktadr. Oxford'daki Exeter College denen yerde bulunan meslektam
C.Mango, Mehmed'in topu hakkndaki bilgileri deriemi ve bu buluntuyu benim iin
tedkik ettikten sonra fotorafn da ekmitir.
14
raporlarda bulunan, bombardmann yaratt korkun grlt ve mdaflerin

zerinde bunu yaratt korku etkisi, satrlarnda anlalyor.
4. BR MPARATORLUGUN D
Fuerunt !tali rerum domini, nunc Turchorum inchoatur imperium:

"talikler
evrenin sahipleri idiler, imdi Trklerin imparatorluu balyor."
Bu satrlar Enea Silvio Piccolomini 25 Eyll 1453 gn, Venedik
Cumhuriyeti nezdindeki Siena ehri temsilcisi olan, arkada
Leonardo Benvoglienti 'ye yazd ve imdi ok iyi tahlil edilmesi gerekli bir
mektupta kaleme almt. stanbul'un Trk'lerin eline gemesi, bir tek
Akdeniz'in dou taraflarnn tarihinde bir temel dnm noktas olmakla
kalmad, sonraki asrlarda Trk egemenlii altna giren btn dou
Avrupa'da etkisini gsterdi ve bu yre bat Avrupa medeniyeti erevesinden
ayrld.
Konstantinopolis'in dnn sebeplerini tartmak imdilik

gereksizdir. Burada tek sylenecek husus, uzun sren bir gelimenin doal
sonucu olduudur: evvela, ilk sylenecek ey Bizans mparatorluu'nun
askeri gc ve ekonomisinin durdurolamaz d olup, srekli bir retim
gerilemesi iine girmiti ve vergi kaynaklar da ok ksa bir sre iinde,
datlm olan ok sayda imtiyaz ve hsanlardan dolay adeta bir korku
yaratyordu; ikinci bir aama ise, Trk askeri gcnn olaanst bir tarzda
domas ve yaylmas zerine, bir asrdan az bir zaman iinde hemen hemen
btn Bizans lkesine sahip olmasyd. Buna bir de eklenecek husus Batl
glerin derinleen umursamazlklar olup, Orta Dou ticaret alannda
dorudan byk karlar bulunan Venedik ile Cenova Cumhuriyetleri de
dahildi; bu devletler sermayenin en gelir getirici kaynaklarna yneldiler ve
aralarnda bir stnlk sava devam etmekteydi; ve ayrca, Roma Kilisesi
tarafndan ortaya konulan dini durum batl glerce desteklendi, Trk
gcnn yaylmasna kar askeri ve maddi bir yardm salamay
hedefliyordu. Dier bir taraftan Bizans -son anna kadar dnyadaki
"ehirlerin kraliesi" saylr, kendi medeniyetinin Bat alemine kar sonsuz
bir stnle sahip bulunduu iddiasn tar fakat bu arada da kendi iinde
devlet, ekonomi ve sosyal alanlarda bir yenilik yapmaya yeterli olmadn
da ortaya koydu- dini adan ok temel ayrlklar iinde alkalanyordu ve bir
15
taraftan Roma ile birleme taraftar olanlar bat tarafndan byk bir ordunun
geleceini mid ederken, bamsz Ortodoks Kilisesi taraftarlar da, adeta
mucize beklentisi iinde bulunuyorlard.
En fazla korkulan ve daima ertelenen bir olay, temelde mmkn
grlmyordu: herkes bakenti taraftan saran savunma surlarna ok
gveniyor ve fakat tahrip gc ok yksek bir topu ateinin nasl bir sonu
alacan hesaplamiyordu. Fakat bu olay 29 Mays 1453 gn afak vakti
gerekleti. ok az kii kurtulmay baard; bu ok az kii de hznl haberi
btn dnyaya yaydlar.
5. KONSTANTNOPOLS'N DNN
HABERNN YAYILMASI
Bir ehrin, hatta bir imparatorluun bakentinin d haberi, her ne

kadar Bizans mparatorluu bu arada ok kk bir arazi paras iinde
bulunsa bile, byk ses getirecek mahiyetteydi. Elbette ki Ortaa devrindeki
"haber yayma" kavram ada bir zamandakinden ok farkl idi. Gnmz
gazetecilii iin jla saylabilecek baz olaylar (bir deprem, bir sel baskn,
kural d bir kara haber), Ortaa zamannda ok az dikkate alnan
hususlard. Hatra yazar, tarihi, kronik yazarlarnn dikkati byk lde,
kendi lkelerinin baka topluluklar zerine baardklar siyasi, askeri,
diplomatik, idari olaylar en baa alarak younlarlard; ve bunlarn da
stne dini mevzular, zellikle de respubblica christiana yani o devrin
katolik toplumu ve hristiyanlarn hayat! saydklar unsurlara ynelikti.
Burada una dikkat edilmelidir: Yunan'llar ve Latin'ler elbette ki
eski Bizans mparatorluu'nun imdi birka kilometre kare bir alan iine
girdiini biliyorlard; dier taraftan da, imdiki bu durumu ok iyi
bilmelerine, Trk'lerin kskac iinde bulunduklarnn farknda idiler, fakat
gene de Dou mparatorluu'nun bakenti olup, Roma mparatorluu'nun
tek, tabii ve yasal varisidir, byk bir medeniyeti ve byk bir kltr
geleneinin emanetisi, cihanmul saylan bir patrikliin makamdr. imdi,
elimizde bulunan vesikalara gre stanbul'un fethinin haberinin dnyaya
yaylma konusu tahlil edildii zaman, bunun dalgalar halinde olduu, yani
haberin buluma yeri ve muhtelif kanallardan gelen haberlerin kesitii
16
yerlerde arpcbir ekilde bulutuu fark ediliyor. Genel olarak, bir haberin
yaylmas, bir yeniden yayma merkezinin hz ile orantldr, bylece ilk
haber k kaynann gcnn ok byk bir arac ile mhim bir yer
tutmas dr. Bunun da manas, stanbul'un fethi zerine olan muhtelif raporlar,
tam bilgiye sahip olduklan (btnlk, deiiklik, aniatma becerisi v.s.), fakat
ok az yerde tanndklar grlyor, nk mhim bir haber merkezinden
kaynaklanmyordu; dieri ise daha az bir bilgi olmakla beraber mhim
merkezlerden yayld grlyor, hi de hak etmedikleri bir tarz da, nemli
bir yaylma alan buldular.
Elimizdeki vesikalar gz nne alarak, bir tablo meydana getirdik;
bylece XV. yzyln ortasndaki bir "byk haber"in yaylma
mekanizmasJn da gz nne serdik. Grlecei zere haberlerin ok byk
bir ksmnn kayna dorudan Konstantinopolis ehridir ve sonra Eriboz,
Girit, Korfu, Venedik, Sakz, Cenova v.s. gibi muhtelif eyaletler, adalar,
mhim ehirler de haberin ulat mahallerdir. Bu noktalardan bazsndan da
haberler daha sonra dier mhim merkezlerden olan Padova, Venedik,
Napoli, Floransa, Roma, Bolonya v.s. gibi mahallere ulat: Eriboz ve
Korfu'dan Venedik'e; Rodos adasndan Kuds'e, Almanya'ya, Alvemia'ya
ve Roma'ya; Sakz adasndan Cenova, Padova, Roma'ya; Srbistan'dan
Graz'a -o srada bat imparatorluunun merkezi idi- ve daha baka yerlere
yayld. Baz zamanlarda bu byk haber merkezleri, yeniden yaynn ok
mhim merkezleri oldular. Venedik'ten Roma'ya Napoli, Cenova, Milano,
Floransa, Siena v .s. mahallere doru haber iletildi; Roma' dan da Graz,
Milano, Napoli, Cenova, Venedik, Fransa (Avignon ve Burgonya),
Macaristan v.s. mahallere iletildi; Cenova'dan Milano, Venedik, Roma,
Napali v.s. mahallere de aktanld; Graz'dan da Napoli, Pavia, Roma,
Burgonya, Venedik v.s. mahallere doru haber gitti; Rusya'dan Bulgaristan,
Srhistan ve Romanya'ya bilgiler gitti. Belirli bir noktaya gelince ilikiler
yle sabit ve karlkl kalr ki, artk grafik iine konulmaz, fakat gerekte de
ok byk bir etki yaratr; imdi ise Trk'lere kar, yeni bir Hal Seferi
fikri, eskisinden daha ok geliiyor.
Baz raporlarda iyi haberler bulunmakla beraber, yaylmalar hep
mahalli kald (mesela: Nicolo Barbaro'nun Giornale adl eseri,
Montaldo'lu Adamo'nun hikayesi, Ubertino Puscolo'nun r,
Foligno'lu Nicola'nn, Antonio Ivani, Rimini'li Filippo'nun raporlar v.s. );
bazlar da ayn kalitede olmamakla beraber, daha geni bir yaylma alan
buldular (mesela: Rus yorumunun ikilii, bunlar da Nestore iskinder ve
17
mellifi belli olmayp da Rusya'da Bulgaristan'da, Srbistan'da ve

Romanya'da yaylan metin; Srbistan, Bohemya ve Polanya'da v.s.'de
yaylan Ostrovica'l Kostantino'nun Hatralar adl eseri iinde aktarlan
hikaye); gene bakalar da vard ve rapordan te ileti mahiyetindeydi ki bu
bilgiler, yayanlarn gayreti sonucu daha geni bir alana, ksa bir zaman
zarfnda yayld (mesela: Kiev'li sidoro'nun Kandiya ehrinden mektuplar,
Sakz adal Leonarda'nun mektup-raporu, Jacopo Tedaldi adl kiinin
lnf6rmations adl eseri, Rodos valyeleri'nin iletileri, v.s.). Baz hallerde
de, bu haber yayclar, bir tek rapor iine ok sayda vesika koydular: bunun
da misalleri Soemmern'li Enrico, Jacopo Languschi, gene ayn
Lampo Birago, Nestore iskinder adl kiiye atfedilen takrir saylr ki,
olaylarn yerine gre anlatlmas ve retorik bir tarzda yaydnlmas gibi
birbirinden iyice ayr en az iki yorumun birletirilmesidiL
Konstantinopolis'in d, bal bana mhim bir olay sayld.
Siyasi adan muhteem bir bakentin d olarak saylr ve kendisi ile
birlikte bir imparatorluk ortadan kalkar ve imdi yerine geen yeni bir doulu
kuvvet, bu corafi ve askeri ynden ok gl merkezi bir s haline getirip,
sonraki gcn yayma-siyasetini uygulad. Askeri adan ise, olay imdiye
kadar duyulmam idi: o devrin en gl kara ve deniz kaleleri, yeni
gelitirilen kuatma teknii karsnda yenildiler, zira hi grlmemi byk
toplar yaplmt, ok byk sayda insan topluluklar biraraya getiriliyordu,
yeni uygulanan askeri sistemler ok devasa oranlarda geliiyordu, bu ok
korkulan dmann metanet ve dehas sonucu, ok sayda gemi kara yolu ile
nakledildi. ark aleminin byk kara ve deniz ss artk kaybedilmiti.
Devrin btn kronik yazarlar, mdafilerin kahramanln teslim ettiler -
fakat bu arada Cenova'l paral asker Giovanni Giustiniani Longo ve ayrca
Pera'da bulunan Cenova'llarn tuturularna kar sert eletiriler ileri
srmekten de geri durmazlar- fakat bu arada dman tahribat ve
acmaszln, byk zenginiikierin yamalanmalar, dine kar yaplan
hakaretler, binlerce kiinin kle yaplmas, felaketten ok az sayda kiinin
kurtulmas konularn da nemi ile birlikte ortaya koydular. En son olarak da
ekonomi gz ile bakarsak, ticaret ehirlerinde grlen byk gemi ve mal
kayb ve zellikle de Orta ve Uzak Dou ticaret yollarnn byk oranda
kaybedilmesi dir.
unu da not etmeliyiz: felaket haberi ayn anda talyan kadar
Yunan', Rus kadar Srp' Germen kadar Eflak'ly, Fransz kadar Ermeni'yi
arpar ve tedirgin eder. Hepsinde birden yarn ne olacak korkusu yeerir.
18
Konstantinopolis'ten dalan haberlerin ulat mahaller;

[lk ulalan inerkezler] [sonradan ulat merkez]
Msr
Trkiye
Ermenistan
Trabzon
Rodos Adas Almanya
Kuds
Roma
Alvemia
Midilli Adas
Peloponnesos [Mora Yarmadas]
mroz Adas [gnmzde: Gkeada]
Kbrs Adas
Aneona Marche Yresi [talya'nn orta yresi]
Urbino
Pesaro Foligno
Brescia Roma
Fransa Roma
Genova Mil ano
Venedik
Roma
Napoli
Sakz Adas Padova ve Genova ile Roma
Kandiya Liman[ Girit Adas] Napoli ve Burgonya ile Roma
Korfu Adas Venedik
Eriboz Adas Venedik
Almanya
Eflak Macaristan
Rusya Srhistan
Romanya
Bulgaristan
Srhistan Bohemya
Macaristan
Polonya
Graz
19
buradan'da
Napoli, Pavia, Roma, Burgonya,
Fransa, Venedik
Regensburg
Wiener neustadt
Venedik Cenova
Milano
Siena
Floransa
N apo li
Roma'dan Graz, Milano, Napoli, Cenova, Venedik,
Fransa, Macaristan.
Roma ehrinin haber kaynaklar; Fransa, Brescia, Sakz adas, Girit
adas, Venedik, Graz.
6. NSAN KATILMA DUYGULARI VE SiYAS

LGLENME
Ortaa devrindeki muhtelif lkelerin insani katlma ve siyasi

ilgilenme tanklklar, deiik tarzlarda degerlendirilir ve saylrlar. Bu
aamada corafi zellii takip etmeyi faydal gryorum. Bylece
Konstantinopolis'in dnn haberinin nasl bir yank yarattn ksaca
gstereceim. Bu sayede o devrin lkeleriyle, insanlarn birbirine balayan
ruhsal balarn gizli veya ak eklini aydnla karabilirim.
Yunanistan ile balamak elbette dorudur. zellikle adalar fakat kara
taraf da, bu korkun haberin ulat ilk mahallerdi. Buralar tehlikeden
kurtulabilen Yunan ve Latinler [Katolik mezhebi mensubu] iin ilk snma
yerleri oldu, nk (Peloponnesos yarmadas gibi) Bizans mparatorluu'na
ait hr yerler veya (Midilli, Kbrs, Rodos v.s. adalar gibi) bamsz yerler
veyahut da (Eriboz, Girit, Korfu, Koron, Modon v.s. gibi) Venedik
Cumhuriyeti'ne ait mahaller, Cenova Cumhuriyeti'ne ait Sakz adas, Bat'l
glerin hakimiyeti altndaki yerlerdi.
Nereden getirildkleri belli olmayan fakat Yunan evresinde yazl
olan ok saydaki Yunanca elyazmas nshalar, ehrin d hakknda ok
20
ksa da olsa notlar ierirler. Baz kereler zntden dolay beliren izler
belirirken, gerek bilgiye ska rastlanr. Bunlardan bir tanesinin zel bir
ehemmiyeti bulunduunu gryoruz: Felaketten kurtulmay baaran Girit
gemisinin 29 Haziran gn Kandiya !imanna var iaret edilmitir. Hatta
ikinci bir tanesi de dikkatimizi ekmekte olup, Leonzio Macharias adl
mellifin Chronicon adl eserine 1458 ylnda bir not ekleyen ad bilinmeyen
kii Konstantinopolis'ten kaan adamlarn Kbrs adasna geldiklerini, burada
Giovanni II Lusinyan'n ei kralie Elena Paleologo tarafndan korumaya
alndklarn bildirir. Peloponnesos yarmadasndan da hatra yazar Giorgio
Sfrantzes'in sesi ular. mparator Konstantin XII Dragazes'in bakentin
kuatl ve d esnasnda "byk logothetes"i olan bu zat Trk'lerin
elinde ksa bir esaret devrinden (29 Mays - l Eyll gnleri aras) sonra,
Konstantin'in kardeleri olan Tommaso ve Demetrio Paleologos adl
despotlarn Mistra ehrinde bulunan divanna ulatn eserinde (Hatralar,
XXXV 11) anlatr. Felaketin giderilmesi iin mmkn olan her ey yaplm
olsa idi diyen Sfrantzes uzun bir feryadname yazd, bylece imparator ile
vatandalarn mazur gstermee giriti ve her suu Batllarn zerine
yklerneye kalkt, zira devaml olarak vaadlerde bulunmalarna ramen,
ehri korumak iin yeterli yardm yollamamlard. Gene konu ettiimiz
Peloponnesos yarmadasndan, klasiklemi bir tarihi olan
Laonikos Kalkokondyles'in sesi ular. Bu zat byk bir ihtimalle
Historiarum demonstrationes adl eserinin bir ksmn Peloponnesos'u terk
etmeden evvel Mistn1 ehrinde yazd (aa yukar 1460'ta). Olaylarn sunuu
srasnda ok dikkatli olan bu zat fazla bir tela izi gstermez, belki de
benimsedii Tukidides tarz bir eser yazmak eilimine aykr sayyordu.
Tarihi Dukas, bakentin kaybndan dolay ok byk bir ac d_uyuyordu.
Konstantinopolis'in d esnasnda orada deildi, fakat mdafaaya katlan
kiilerden, hatta savunma cephesinin krlmas srasnda ehre giren
"giannizzeri" (yani Yenieriler arasna alnan hristiyanlardan)den de bilgi
toplamt. Bu zat, btn Yunanl kalbi ve Ortodoks mezhebi duygusu (fakat
Roma kilisesi ile birlemeye yatkn tutumu ile) Konstantinopolis ehri ve
ahalisi iin kadere katlyordu. Anlattklarnn sonunda, Geremia'nn
Istraplar ve Mezmurlar taklid eden bir gerek ve zel solo melodi okunur,
arada da ahsi grleriyle zenginletirir. Kaleme ald Historia turco-
byzantina adl eseri, talya'da halk lehesine (zellikle Venedik lehesine),
yazlndan otuz yl kadar bir mddet sonra tercme edildi; ve bu tercme
metinde, Konstantinopolis'in d ve yaratt elem konusuna gelindii
21
zaman bir Yunanl'nn dncesi ile bir talyan'n ruhi durumunun nasl bir
ahenk iinde bulunduunu gsterir.
1453 ylnda Yunanca olarak kaleme alnm olan bir mektup demeti
iinde bulunan tek bir vesikaqa, Trk'lere esir den insanlarn nasl
kurtarldklarn bize aklar. Gelibolu ehri papaz tarafndan "Byk Bey
(yani Mehmed Il)'in kads ve byk emin'i" olan Arhont sidoro'ya sunulan
bir istidada, imparatorun saraynn hizmetinde bulunan papazn adam olan
protopsaltes, "mugannilerin stad", kiinin bir Trk'n elinde esir dt
ve sahibinin de kurtulu iin ykl bir mebla istediini yazd. Nasl bir gce
sahip bulunduu pek anialamayan Arhont sidoro, ehri fethedenlerle
beraber alan ok kiiden birisi idi, fakat talihsiz hemehrilerinin
ihtiyalarna nasl karlk verebileceklerini ve straplarn nasl
hafifletileceklerini hesaplarken, bulunduklar makamlardan da istifade etmek
isterlerdi. Ayn konu belki Gennadios Skolados iin de sylenebilir, zira
Kiliseler ttihad olayna kar~ olanlarn en ileri gelenlerinden biri saylan bu
kii, Mehmed II'nin iktidar srasnda her ne kadar papazlar tarafndan
seilmi grlse de, Sultan'n emri ile defa stanbul Ortodoks Patriklii
makamnda oturdu (1454-1456, 1460-1463, 1464). Sulla presa di
Costantinopoli [Konstantinopolis'in aln hakknda] adl dini mektubunda.
ve I 454 ylnda patriklik makamndan ayrlmak istedii srada kaleme ald
istifaname'de vatandalar ve dindalarnn straplarnn karsnda nasl bir
tutum taknd ve taknmakta olduuna dair nasl bir hissiyat iinde
bulunduunu yanstr. Dier taraftan da kendisine yneltilen muhtelif
kaynakl eletiriler ve muhaliflerinin kar tutumlarnn kendisinde nasl bir
etki braktn de gsterir. Gennadios'a gre, eer Roma kilisesi ile
birlemeyiniz diye yapt tavsiyeyi dinleselerdi olaylar elbette ki deiik bir
boyutta geliecekti: Tanr bu gnahn cezasn verdi ve ehir de felaketin ac
kadehini sonuna kadar imek zorunda kald. Gennadios hi istemedii halde
patriklik grevini zorla stlendi; byle bir makamda hemehrilerinin
zorluklarna kar gelir ve hristiyan-ortodoks mezhebini yeniden
tekilatlandrabilirdi. Kritovulos gibi bir Yunan'lnn tutumuna mazeret
bulmak biraz zordur. Kaleme ald de rebus per annos 1451-1467 a
Mechemete gestos [Mehmed'in faaliyetlerinin 1451-1467 yllar aras
hakknda] adl eseri Mehmed'e sunarken inanlmaz bir methiyesini da ekler
ve byk bir hayranlkla onun fetihlerinin tarihini de anlatr. Onun bu
satrlar yazarken gsterdii tutum, karlar iin Mehmed' e vgler
yadrmaktan geri durmayan baz talyan hmanistlerinkine benzer. Bu
22
tarihi mroz [gnmzdeki Gkeada] adas doumlu idi, buras Trk

egemenlii altna girdikten (1456-1466) sonra, vali olduu iin tutumu
anlalr, bununla beraber ok iyi bilgiler toplamas yannda olduka nesnel
kalabildiini de gstermitir.
Her ne kadar bir ksm grup "ibirliki" diye, tam yaktrlmasa bile,
var olmasna ramen, ehirde uranlan felaketten, ya zamannda kap veya
daha evvelden hr mahallere gidip kendilerini kurtarnay baaran
Yunanl'larn byk bir blm muzaffer Sultan ile beraber almak
istemedi ve Konstantinopolis iin izilen kader hakknda kendi hznlerini
anlattlar. Bu ruh halinde Konstantinopolis'in alnna dair Monodie tarz
eserler dodu: lkelerinde kalan bazlarnn, mesela Floransa Konsili'ne
sekin bir ilahiyat olan Marea'nun kardei Giovanni Eugenico ki Trabzon
kkenli olmakla beraber Konstantinopolis'te domutu ve fetih srasnda
mevcuttu; Teselya kkenli olup, sonradan Konstantinopolis'e gelip
Gennadios Skolados'un talebesi olan Mattea Camariote, belagat ve felsefe
alanlarnda hret sahibi oldu ve ehrin surlarnda arprken len babasn
ve ailesinin yok olmasn ok etkili bir tarzda anlatt. Didaskalos sfat ile
tannan Manuele Cristonimo, belki de ncil zerine eserler veren ada
Diyakoz [papaz] ve "grande ecclesiarca" [byk kilise adam] ile
kartrlmtr; bizlere eserlerinden paralar kalm, ismi saptanmam
yazarlar. Bu konuda daha baka Yunanl'lar da yazdlar ve bir snma
yeri ile geinecek i aramak iin Bat taraflarna gidenler arasnda
Andronico Callisto da bulunuyordu ve bu kii talya'ya geldi ve muhtelif
ehirlerde Yunanca dersleri verdi ve srgnlk yllar Londra ehrinde son
buldu. Edebi karakter tayan bu kompozisyonlarda, geleneksel dini metin
kurallar uyguland, gerek ve duygusal bir vatan kaybnn acs ile
yaratlrken, bildikleri formllere gre de hislerini ortaya koydular.
Onlarn bu iirsel becerileri arasnda en dikkati ekici olan,

felaketten ksa bir sre sonra yazlan ok saydaki Lamenti [acma],
Compianti [hznlenme] ve Pianti su Costantinopoli [Kostantinopolis iin
gzyalar] balkl eserlerdir. Bunlar arasnda en gzellerinden bir tanesi
"Compianto di Costantinopoli" olup mellif belli deil ise de Kbrs adas
kkenlidir. Dier "Lamento di Costantinopoli" adl gzel olan da Venedik
ile Kostantinopolis arasnda bir diyalog tarznda yazlmtr; Venedik, artk
yok olan ehrin acsna katlyor, savata len veya esir den veyahut da
dnyaya dalan ehir halknn btn strabn hissediyor. imdi ise eski
Bizans'n gzellik ve asaletini bir hayal alemi iinde artryor.
23
La presa di Costantinopoli [Kostantinopoli'in aln] adl, nce

Emanuele Georgilas'a atfedilen imdi ise anonim diye tanmlanan eser talya
(veya daha dorusu Batl) Lamenti'lerine daha yakndr. Evvelki hzn tarz
eserlerden ayran husus, airin samimi ve ak bir ekilde Roma Kilisesi
destekisi ve Venedik Cumhuriyeti'ne gerekten sempati duyan biri
olmasdr. Bir hzn eserinden te, btn hristiyan ~Heme ynelerek, Trk
egemenlii altna giren ehrin yardmna koulmasn ister. Ge dnemde
yazlsa da, anonim olan Pianto di Costantinopoli [Kostantinopolis' in
gzya] adl eser gene ge bir dnemde (1500 ylnn sonu), Mira [imdi
Demre] metropoliti olan Matteo'ya atfedilen, yazlm baka bir Lamento adl
eseri rnek almtr: Burada Bizans tarih ve medeniyetine kar sert bir
olumsuz gr vardr, evvelki manzum ve mensur btn rnlere kar kar.
Fakat teessrn en derin hissedildii eserler, elbette halk iirinde kendisini
gsterir (Santa Sofia, Costantino Paleologo, La presadi Costantinopoli v.s.).
Artk olmayan iin bir ey daha zayflama ve belki dner diye bir ey iin
mid edilir. Pontus yresinden gelenler zellikle bir anlam ierir. Burada
hala devam eden Bizans mparatorluu, 1461 ylnda Trk egemenlii altna
girdi.
Eriboz,
Korfu, Girit, Sakz ve Rodos adalar da hem frariler iin bir
snma hem de ehrin dne dair haberlerin yaylmasnn balad
malall erdi.
Genel olarak kabul edildiine gre felaket ile ilgili ilk haber 29
Haziran gn Venedik ehrine ulat zaman, mektuplar 17 Haziran gn
Eriboz adasndan ve Korfu adas yolu ile Lepanto [nebaht] ehrinden
yollanmt. Fakat daha nceden Paolo Dotti adnda, Girit adasnda srgn
yaayan Padova'l hukuku, ll Haziran gn Padova ehrinde bulunan
kardeine yazd mektubunda felaket haberini yollamt. Gerekten de o yl
Arz- Mukaddes'i ziyaret iin yola kan Basel'li hac Peter Rot adl kiinin
ahitliine gre, Peloponnesos yarmadasndaki Modon liman civarnda
iken, 12 Haziranda gn gemisi Romania'l [Dou'lu] Venedik kalyonu
ile karlat, Venedik ehrine gitmekte olan gemi personeli haclara
Konstantinopolis'in Trk'lerin eline getiini, nparatorun ldrldn,
ahalisinin de katlama urad veya esir edildiini haber verdiini,
kendilerinin de 29 Mays gn len vaktine doru Trklerin elinden
kurtolmay baardklarn anlattklarn reniyoruz. Dotti adl kiinin yazd
mektubunun Padova ehrine ne zaman ulatn bilmiyoruz ve bu arada Girit
adasndaki regimen [ynetici] tarafndan Venedik Doge'sine [devlet
24
bakan], Dotti tarafndan ima edilen mektup, acaba mektuplardan evvel

Eriboz ve Korfu adalar aracl ile gelmi olabilir miydi? Venedik
vesikalar yalnz bu son mektuplar ile, o srada Eriboz adasnda konularran
Venedik donanmasnn komutan, "capitano generale del mare",
Jacopo Loredan'n yollanan vesikalara ekiedii bir refakati mektubunu konu
ederler. Gene, Venedik kaynakl olan vesikalar ve ahitliklerden
rendiimize gre Konstantinopolis'ten kanay baaran sekiz tane Girit
5
konulu Venedik gemisi, 29 Mays gn kargaalktan gayet iyi istifade

ederek, demir almak ansn yakaladlar, 3 Haziran gn de Eriboz adasna
geldiler. Burada demir atm olan Venedik donannas ile bulutular ve
komutan Jacopo Loredan'a felaket haberini ulatrdlar.
Eriboz adasndan yollanan mektuplar bir "gripo" [I rbar] yani hzl
bir gemi ile 29 Haziran gn akama doru Venedik ehrine ulat.
Languschi adl mellif yle anlatr: "Gripo" [Irbar] tahta kprnn
civarna ulat. Herkes pencere ve halkonlara km mid ve endie ile
Konstantinopolis'ten gelen haberleri bekliyordu. Romania [Dou]dan gelen
gemilerde kimi babasn, kimi olunu, kimi kardeini bekliyordu. Ve de
geldi... Haber yayld. Konstantinopolis alnmt ve alt yandan yallar
kesilmilerdi. Bu arada byk ve etkileyici alamalar, feryatlar, fganlar
ykseldi, herkes ellerini birbirine vuruyor ve gsn yumruklayan var,
salarn ekip ve yzne vuruyor, kimi babasnn, kimi olu, kimi kardei
iin ac ekiyor, kimi de malna alar ... ". Aradan drt gn geti ve
Romania'dan gelen gemi, 4 Temmuz sabah Venedik ehrinin !imanna
girdi, kaptanlar Al vi se Diedo Venedik hkmetine hi taben yazlan
Loredan'n mektubunu verdi ve Venedik Senatosuda 5 Temmuz gn cevap
verdi. 4 Temmuz gn capitaneus galearum Romanie [Dou'daki gemilerin
komutan] tayin edilen Alvise Diedo, hem X'lar Meclisi'ne hem de
Senato'ya olaylarla ilgili gerekeli raporunu verdi. Yazk ki A. Diedo'nun
raporu kayptr ve hatta Loredan'n mektubu da elimizde yoktur, bununla
beraber Venedik gemilerinin tabibi olan Nicolo Barbara, 4 Temmuz gn
ulaan gemiler sayesinde kavutuu vatannda, Giornale dell'assedio di
Costantinopoli [Konstantinopolis'in kuatlmasnn Ruznamesi] ad ile
Trabzon limanndan gelmekte olan tane Romania [ark] gemisi; iki tanesi
5
"sottile" [ince] olup Gabriele Trevisan ile Kandiya [burada Girit adas anlamndadr]
"el cavalier"i Zaccaria Grioni'nin; dier drt tane Kandiya [Girit adas anlamndadr]
gemisi de Giovanni Venier, Antonio Filomati, Antonio "el Galina" yani Hyalinas'l
ve Sgouros adl kiilere aitti (Zamandizimine baknz, 29.V.l453 gn)
25
kaleme ald
eserinde, bu kayp metinlerin ne olduuna dair bir fikir verir.
ehrin d ile ilgili olarak 2 Mart 1452 ile 29 Mays 1453 gnleri aras
(maamafih 1454 yl sonunda tamamlanr) en tam ve salam bir vesika olan
bu eserde en manal olaylarn gn be gn kayd bulunmaktadr. Fakat belirli
bir Venedik partizanl eseri biraz zedeler, zira mdafaa iin Bizansl'larn
hi gayret gstermedikleri itharn ile birlikte de, Cenova'llar da ihanet
hususunda aka itharn etmektedir. Bununla beraber Nicolo Barbara
eserinde ehrin mdatilerinin strabna, Trk'lerin yaratt katliamn
dehetine, kfrlemelerden dolay yaylan rpertiye, esirlerin kaderi ile ilgili
endieli duruma, bir byk ehrin ve byk bir ticaret merkezinin kaybndan
dolay oluan aknla ok canl bir tutumla katlmaktadr.
Korfu adasnda bulunan Venedik Cumhuriyeti'nin bailo'sunun

cancelliere'si olan Rimini'li Filippo adl kii, hmanist ve siyaset adam olan
Francesco Barbara'ya 1453 ylnn sonu ile 1454 yl balar arasndaki bir
tarihte, mektup yollad, burada Excidium Constantinopolitanum
[Konstantinopolis katliam] tasvirini yaparken, firarllerin hikayesi aracl
ile olduunu da ekledi.
Girit adasnn da mhim bir mahal olduunu gryoruz, nk
buradan yollanan ok saydaki ileti btn talya'ya yayld. Paolo Dotti
tarafndan yazlan mektuptan sonra 5 Temmuz gn ve belki birka gn
evvel, bir dizi mektuplar kaleme alnd ve bunlar yazanlar arasnda Kiev'li
Kardinal Isidoro, gene bu isidaro'nun bir familiaris 'i [yakn], ki belki de
Arezzo'lu hmanist Francesco Griffolini idi, Girit adasndaki Frati Minari
Tekilat'nn bakan Floransa'l papaz Girolamo ve kymetli bir hmanist
ayrca Yunan kltrn ok iyi bilen Venedik'li bir asilzade olan
Lauro Quirini, Konstantinopolis'in dne dair btn talya'daki glere
bilgiler yolladlar ve tarihierne yelpazesi de 5 ile 26 Temmuz gnleri
arasndadr. Ne yazk ki Kardinal isidaro'nun ilk mektuplarndan bazlar
kayptr (mesela Roma'daki Kardnaller Koleji'ne yollananlar, Aragona'l
Alfansa'ya yazlan, Bolonya, Floransa ve Venedik dnda talya'daki
ehirlere yollananlar), fakat ans sayesinde dierleri gnmze ulatrlm
ve imdi bu eserimde bir araya getiriyorum. Kardinal sidoro, 1452 ylnn
mays aynda, devrin Papa'snn elisi olarak Konstantinopolis'e gnderildi
ve Kiliseler ittihadn resmen ilan etmeleri iin Bizans'llar tevik etti.
Aya Sofya kilisesinde dzenlenen bir trende (12.XII.1452) ok byk
zorluklar karlmadan karar ilfm edildi ve imparator Konstantin XII de,
ehrin korunmas iin her trl areyi arad iin, ayinde hazr bulundu.
26
ehir Trk'lerin eline getii srada bana sapianan bir ok sebebiyle ar

yaraland ve esir edildi: fidye deyip kurtulunca, kk bir gemiye atlayp
maceral bir yolculua giriti ve evvela Sakz adasna oradan da Kandiya
ehrine gitti. O zamandan itibaren btn dncesi felaketin siyasi ve askeri
ne gibi sonular verecei ve Trk tehlikesine kar btn Bat'l gleri
uyandrmann gereklilii zerine yneldi. Onun yollad iletilerin akisleri
Floransa'l peder Girolamo ile Lauro Quirini'nin eserlerinde grlyor.
Btn Akdeniz havzasnda byk bir panik havas yayld, nk zaferinden
dolay kanatianan Sultan Mehmed adalara kar veya Tuna havzasndaki
lkelere veyahut da bizzat talya'ya byk seferler hazrlyordu. Eer
Quirini'nin eserlerinde byk bir medeniyetin yok oluu ve Karadenizle
dou Akdeniz'deki mihverde bulunan lkeler ve ehirlerin zerine gelecek
cilal grnmn yeisi var ise, sidoro gibi Yunan asll ve kltr ile
yetimi kii de, ok zayf bir ekilde yardm ettii ve bizzat gzleri ile ehri
"plak ve iskansz, kt bir ekilde boaltlan, l, hibir hayat izi olmayan"
tarzda grmenin btn tatszl ve acs bulunmaktadr.
Sakz adas da, d haberinin yayld bir mahal olarak, dier
mhim bir noktadr. Son byk felaketten kurtulduktan sonra buraya
dnenler arasnda, Cenova'l komutan Giovanni Giustiniani Longo, ki
yarasndan ve acsndan dolay fazla yaamad, kardinal isidaro'nun yerine
geen Midilli arvek'i Sakz'l Leonarda, frarn ardndan heyecanl bir
macera sonucu, ulamlard. Fakat Sakz'l Leonarda'nun kendisi ve
mektup-raporunu konu etmeden evvel, baka bir Cenoval'nn mektubunu
konu etmek benim iin daha mhimdir. Felaket esnasnda Pera Podesta's
olan Angel o Giovanni Lomellino, 23 Haziran gn Pera' dan Cenova'ya,
byk bir ihtimalle Sakz adas yolu ile, bir mektup yollad. Elbette ki btn
olaylar hkmetine bildirmek iin yazma cesaretini kendisinde bulamad ve
bundan dolay da mektubunu kardeine yollad ve Cenova doge
[devlet bakam]sine de haber vermesini rica etti. Mektup iyi bir adam
olduunu ve mesuliyetine mdrik biri diye ortaya karrken byle zor ve
tehlikeli durumlar karlayacak biri olmadn da belirtir ve cesaret,
kararllk ve hayatn verme gibi meziyetleri bulunmad anlalyor.
Mektubu arptc bir insanl gsteriyor; devaml olarak on sekiz ay srm
ypratc bir ortamda maddi ve manevi aknlk iinde tam bir kabus,
ldrc strap, korkun eyler seme basks btn etkinlii ile kendisini
gsterir. Kald ki zavall Lomellino uzun bir zaman Pera'da kalamamt ve
onun tutumunu Cenova Cumhuriyeti'nin elisi olarak yollanan
27
Franco Giustiniani, Sakz adasnda iken felaketin boyutlar hakknda

toplad bilgileri 27 Eyll 1453 gn devrin Genova dogesi [devlet bakan]
Pietro Campofregoso'ya gnderdii mektupta tasvir etmiti. Franco
Giustiniani'nin sylediine gre, Pera Podesta's grevden uzaklatrld ve
Trk'ler bunun yerine bir protogerus yani bir yallar ba seip yanna da
drt mavir grevlendirdiler. Bakan ve mavirler "Trk'lerin izni ... ve
kar ile" seilmilerdi. Lomellino, Konstantinopolis'ten ayrldiktan sonra
22 Eyll gn Sakz adasna geldi ve herhalde buradan da Cenova ehrine
gitti ve hkmetine de occurrentibus in illis partibus [o yrelerde neler
olduu hakknda] bilgi verdi. Gelecek iin grler ok karanlk olup
Mehmed'in sair giriimler yapaca korkusu devaml bir ekilde artyordu.
Btn hatra yazarlar bu hususta hemfkirdiler. Midilli adas arvek'i olan
Sakz'l Leonarda, ykln grg ahidi olarak Kardinal sidoro ile birlikte
bulunuyordu ve hatta onun gibi yaraland ve Trk'lere esir dt ve bu
konuyu 16 Austos 1453 gn devrio Papa's Nicolo V'e mehur bir
mektup-rapor yazd, de urbis Constantinopoleos iactura captivitateque
[Konstantinopolis ehrinin ykl ve esir edilii hakknda]
bilgi verdi. Eletirdikleri arasnda, kilseler birliine kar kan
Yunanllar, Bat'l hristiyanlar tarafndan Mehmed'e salanan yardm,
Pera'da bulunan vatandalarnn rkeklii ve ar kar, hatta
Giovanni Giustiniani Longo 'nun son sava esnasndaki tutumu bulunmakta
olup ve sonunda da ok iyi anlad bir husus stanbul'un fethi, byk bir g
isteinin ilk iaretidir ve bundan dolay da bir Hal Seferi dzenlernee
girinesi iin devrin Papa'sna scak bir ar yapmaktadr.
Rodos adas da yardm isteine hemen girien adalardan birisi idi.

Burada bulunan Saint Jean valyeleri, Brandenburg'lu Federico'nun
kendisi, yannda bulunan adamlar, haclar (bunlar arasnda Peter Rot da
bulunuyordu) ve onlar Kuds'ten vatanarna gtren Venedik donannas
mrettebat iin yardm istedii zaman daha 30 Haziran gn yardma
komulard, zira Ege Denizi'nde ve talya'da Trk'lerin byk bir sefer
hazrl iinde bulunduklar haberleri yaylm ve imdi de Trk'lerin bu
yaylma siyasetine kar mterek bir cephe kurma ihtiyac domutu.
Aradan zaman geip 23 Temmuz gn, byk bir deniz gcnn
hazrlandna dair kesin haberler yaylmas zerine, buradaki tekilatn
stad- Azam' olan Giovanni de Lastic, Almanya'da bulunan bakan
Johannes Losel'e hemen bir haber yollayp biraderlerini toplamasn ve
hemen acele tarafndan Rodos adasna gnderilmesini istedi. Ayn yln eyll
28
aynda, stad- Azam, devrin Papa's Nicolo V'e bir haber yollayp
Mehmed'in stanbul'u canlandrmak n "memleketinden"
yani Anadolu' dan yetmi yedi bin ailenin ehre naklettiini bildirmiti.
Venedik donannas Eriboz adasna yaplan bir saldry pskrtmt ve
Eriboz nnden ekilen Trk'ler de Rodos valyelerine ait bir adaya ve
Kbrs'a aknlar yapmlar. Kbrs kralnn bir elisi kasm aynda Papa'y
ziyaret etti ve Trk'lerin adaya yapt aknlardan dolay meydana gelen
hasarn tamiri iin yardm istemiti. Alt ay sonra da, gene ayn Giovanni de
Lastic, Alvemia' daki biraderlerinin bakan olana 20 Ocak 1454 gn
yollad mektupta, Pera ehrinden sonra Sakz ile Midilli adalarnn,
Srhistan despotluunun, Trabzon krallnn ve Kefe'de bulunana kolani'nin
de Trk Sultan 'nn haragzar olduunu ve imdi Ro dos adasnn bir hara
verrnee mecbur tutulacan bundan dolay da harekete gemelerini ve
derhal adaya ulamalarn istedi.
Konstantinopo1is'in d ve Trk donanmasnn sonraki
faaliyetleri hakkndaki haberlerin yaylmas iin araclk eden btn bu
adalardan baka, bizzat Konstantinopolis 'ten yola kp da yaylan haberler
bulunuyordu ve bununla ilgili olarak da, daha nceden de, Jacopo Tedaldi,
Nicolo Barbara, Alvise Diedo ve savunmaya katlan daha baka kiiler
dorudan haberler gtrdler. Fakat dorudan talya'ya haber gtren kiiler
de vard: Mesela, San Francesco tarikatnn Osservanza frer'leri 1453 ylnn
kasm ay sonuna doru Bolanya ehrinde bulunan bakanlarna bir rapor
verdiler; Brescia ehrinden olan Ubertino Pusculo da felaketi Pera'da takip
etmiti ve esir de den bu adam, kurtulmay baardktan sonra doduu
ehre dnd ve Constantinopolis balkl bir manzume yazd ve Kardirral
Angelo Caprinaca (aa yukar 1455-1466)'ya ithaf etti ve elbette gzel
olmayan bu eser tarih asndan dikkat ekicidir. Picena'l Carlo adnda
birisi, Expugnatio Constantinopolitana diye bir eser yazan Antonio Ivani adl
kiinin arkada ve haber getirici idi ve ad geen bu eser 1453 yl k
mevsimi ile 1454 ylnn ilkbahar mevsimi arasnda yazlm olup, Urbino
duca's Montefeltra'lu Federico II'ye ithaf edilmiti. Pesara ehrinden olup
ad bilinmeyen bir zat, de expugnatione Constantinopolitana adl bir eseri
(1453 yl kasm ayndan evvel) yazan Foligno'lu Nicola Tignosi adl
mellife bilgi vermiti ve yazan bilinmeyen mektubun alcs da
bulunmuyorrlu ve metin buna eklenmiti. Aneona'l bir tccar olan
Angelo Boldoni adl kii, kuatmadan ok az bir zaman evvel
Konstantinopolis'e bir ticaret gemisi ile geldi ve Trk'lerin eline esir dt:
29
Bu zat baka bir Aneona'l tccar olan kayn Othman Li11o Ferducci'nin
istei zerine bizzat Mehmed tarafndan hrriyetine kavutu. Bu son konu
ettiim Ferducci'nin babas Lillo Ferducci, Murad II zamannda Gelibolu
ehrinde ticaret yapard. Baba ve oul sultanlarn medihkar ve Amyris [emir]
adl, daha nceden de konu ettiim, drt arkdan oluan bir destan yazan
Gian Mario Filelfo'nun cmert koruyucular idiler. En son olarak da ad
bilinmeyen, fakat Venedik'li veya Venedik vatanda olan air, en eski ve en
gzel bir Lamento de Costantinopoli adl eseri 1453 yl sonlarna doru
yazmt. Anlaldna gre mellif ehrin d srasnda orada idi ve
mahallerle kiliseleri ve orada ikamet eden Latin'lerin savunma esnasnda
nasl tutum takndklarn, stratejik ve ticari ehemmiyeti de iyi biliyordu.
Lamento'nun son ksmnda, Trk'lerin eline esir den ehrin kurtulmas iin
btn batl glere acil bir davet bulunmaktadr. Bu tema, Maffeo Pisano
tarafndan yazlp da frer Bemardina tarafndan manzum ekle dntrlen
Lamento di Costantinopoli adl eserde da tekrar edilir. Dier Lamento
benzerleri de Michele della Vedova da Pola'nn, Riccardino elyazmasndaki
anonim metinde ve Yunanca yazlm La Presa di Costantinopoli adl
lamento'da da vardr. Benim kanaatime gre bunun hedefi, Papa Nicolo V'i
bir Hal Seferi'ne hazrlamaya tevik idi.
ehrin d ile ilgili daha gerekeli haber, Roma ehrine ya
Kardinal sidoro veya bakalar tarafndan gtrldkten sonra avam
tabakalar arasnda da yayld. Franeskan tarikat mensuplarndan olan
Lecce'li Roberto Caracciolo XV. asrda byk bir vaiz olarak tannrken,
Konstantinopolis'in d zerine, 1453 ylnn Pentecoste [Paskalya'dan
elli gn sonras duas]' sinde muhtelif vaazlar verdi ve bu metinler sonradan
Prediche de fra Roberto vulgare [Frer Roberto'nun halk iin vaazlar] ad
altnda topland. Frer Roberto'nun vaazlarnda elbette ki olay, gnahlarndan
dolay bir toplumu dzeltmek veya cezalandrmak iin Allah'n kzgnlna
bir "misal" ekline dnr -fakatunu hemen belirtmek gerekir ki bu motif,
btn bat edebiyatnda, en st dzeyindekinde de bulunmaktadr-. Bununla
beraber onu vaazlarnda haberin yaratt byk endienin izleri
bulunmaktadr. Dier viiizleri metinleri bize ulamamtr; Fakat bildiimiz
kadar ile her ikisi de Damenikan tarikat mensubu olan frer Bolanya'l
Alessandro ile Napali'li frer Giovanni adl din adamlar Siena ehrinin
kiliselerinde veya meydanlarnda 1454 ylnn Quaresima [Paskalya ncesi
krk gn duas] ve Paskalya [Hz. sa'nn ge k duas] gnlerinde ayn
konu zerine vaazlar verdiler. Gene de Roma ehrinde byk ehemmiyeti
30
olan iki eser yaratld: Soemmem'li Enrico'nun takriri ile Lampo Birago adl
kiinin Strategicon'u.
Rodos adasndaki valyelerin stad- Azam'nn 23 Temmuz gn

Almanya'ya ilk haberleri yolladn daha nceden konu ettim. imdi buna
ok byk ehemmiyeti haiz bir vesika ilave ediliyor. D hakknda bir
rapor olan bu metin evvela Tommaso Eparchos ve Giosue Diplovatatzes (?)
tarafndan Yunanca yazld, sonradan Welisch yani talyanca veya
Franszca'ya tercme edildi ve bylece de Almancaya Utrecht'li
Mathes Hack adl birisi tarafndan 1453 ylnn sonuna doru tercme edildi.
Almanya'ya gnderildii kati olan bu vesikann kime yollandn ve bu
arada hangi ehre yneldiini de bilmiyoruz. Takrirde olduka iyi bir ekilde
kuatma ve d ile ilgili bir takdim bulunmaktadr ve sair hatra
yazarlarnda bulunmayan verileri dikkate almalyz. Konstantinopolis'in
d hakkndaki haberler Almanya'ya ve zellikle de mparatorluun o
sradaki makarn Graz ehrin~ daha baka yollardan da ulat: Evvela btn
bilgi Srbistan'dan ulat ve sonra da bir srayta Venedik'ten geldi. Bunu
bize ahitlik eden kii, Habsburg imparatoru Frederik Ili'n Graz'da
cancelliere'si olan Siena episkoposu Enea Silvio Piccolomini olup, Roma
yolculuu srasnda devrin Papa's Nicolo V ve Kardinal Cues'li Nicola'ya
yazd iki mektubunda kaleme almt. Bu son yazmasnda -
Piccolomini 'nin btn mhim yazmalarnda grlen bir tutmdur- bir tek
ark'n bakentinin acl kaderine merakl bir katlmc deil fakat
Konstantinopolis'in dnden sonra meydana gelen ortam parlak ve
amansz bir tahlili, yani kltr dzeyinde gelen neticeler (Yunan
medeniyetinin en mhim merkezlerinden birisinin ortadan kalk), din!
alandaki durum (ark tarafndaki drt ortodoks mezhebi patriklerin en
mhim olan ortadan kalkyor), siyas durum (Akdeniz ve Adriyatik
denizinde seyrseferin durdurulmas, denizde ve karada Trk'lerin gcne
kar mcadele etmenin zorluu, dahili dalama ve savalar yznden batl
hristiyanln sratle bir kurban olmas) ve en sonunda da ticaret ve ekonomi
alannda (tccarlar artk ark ile ticarete devam edemeyeceklerdi)
grlmektedir. Konstantinopolis'in kayb ile duyulan ac Almanya'da
derinden hissedildi ve paylald. Kreyburg'lu Bemhard'n bir mektubu
vardr, 22 Temmuz 1453 tarihli, obsecutor ecclesia Salczburgensis [Salzburg
kilisesinin yorumu], bal tayan bu metin Chyemensi episkoposu
Silvestro'ya yollanm olup, mellif felaket haberini duyduktan sonra
kalbinin en derin kesine kadar inen hzn anlatr. Fakat, Latince ve
31
Almanca yazlm edebi metinlerde de ayn hisler duyulmaktadr. Burada

hatranacak olan Occidit infelix manibus permaxima Teucrum Urbs
Constantini balkl iir Hartman Schedel adl aire atfedilir; bir baka
anonim iir de Graecorum gens induens cilicio dalenter diye balar.
zellikle de, Michael Beheim tarafndan yazlan dokuz ktalk Von turken
und vom ade! (Trkler hakknda asalet hakknda) balkl iir, air
Balthasar Mandelreiss'in 1453 yl sonunda yazlan otuz ktalk
Trkenschrei yani Trklere kar feryad balkl iir ve aylara ayrlm
astronomik bir horoskop tarznda yazlm Eyn manung der cristenbeit
widder die durken (Trklere kar hristiyanla bir tevik) balkl iir, Hal
Seferi hazrlanmas iin btn Avrupa ve talya' daki glere bir davettir
(1455 yl ubat ay).
Dn haberi Fransa'ya ilk defa Avignon ehrin e 1453 yl
sonunda, Floransa'l tccar Jacopo Tedaldi'nin takriri sayesinde ulat.
Franszca'ya tercme edilen bu metin bize gelen iki nshadan deiik bir
balkla tannr ise de en yaygn olan Informazioni inviate ... a reverendissimo
padre in Dio monsignor il cardinale di Avignone.. sulla presa di
Costantinopoli [Konstantinopolis' in aln hakknda .. Allah' n muhterem
per'i Avignon kardinali monsenyr'e .. yollanan bilgiler] bal ile bilinir,
ok ge bir sre sonra da olsa (1464 ylndan sonra) Latince'ye tercme
edildi ve bir metni de manzum hale getirildi. Tedaldi, Trk'lerin baskn
yapt surlarn zerinde arptktan sonra, bir tesadf sonucu denize atlad
ve 4 Temmuz gn Venedik ehrine varan gemilerden birisine yzerek
ulamay baard. Hadiselerin yeniden tasarmn ortaya koymak iin en kesin
ve ehemmiyetli takrirlerden biri olan bu metinde, Mehmed hakknda,
Trk'lerin muharebe gc, harp taslaklar hakknda ok kymetli bir
kaynaktr. Fransa'ya ulaan sair haberler, Papa Nicolo V'in 30 Eyll tarihli
bolla [Papa'lk mhrl mektubu]'s aracl ile; mparator Federico Ili'n
25 Aralk tarihli mektubu Burgonya dk Filippo Ill'e ulat; 1453 ylnn
sonunda Pera'daki Domeniken tarikat fratres peregrinantes [hac frerleri]
Paris'e bir ileti yolladlar, Raffaele da Parnassio adl bir papaz da
Tractatus .. de flagellis Christianor1,1m ad Fratres Orientales [ark'taki
b iraderierimize felaket hakknda ..bilgi] balkl bir metin ile cevap verdi ise
de elimize ulamamtr. mparator Federico Ili'n Fransa kral Carlo III'e 9
ubat 1454 tarihli mektubu; Rodos adas valyelerinin stad- Azam'nn,
daha nceden de konu ettiim, Alvernia'daki bapapaza mektubu; ve imdiye
kadar neredilmeden kalan, Kardinal Kiev'li sidoro'nun Burgonya'l
32
Filippo'ya mektubu olup, burada Cenova'llarn bakentin kuatlmas

esnasnda faaliyetinin ak bir mdafaasn okumaktayz, bu arada da Hal
Seferi'ne katlmak iin acil bir tevik de bulunmaktadr. Burgonya'l Filippo
45 ylndan beri Trklere kar savamak iin gideceine dair tantanal
yeminler yapt ve 7 ubat 454 tarihli mehur "Banquet du faisan" [sln
ziyafeti] da bu yeminini tekrarlad. O devrin en byk musikiinaslarndan
olan Guillaume Dufay, Franszca olarak, Lamentatio sanctae matris
Ecclesiae Constantinopolitanae besteledi: Yunan Kilisesi'nin yok olmasna
dair en mlhem ve duygulu bir tema olarak grlr. Jean Malinet adl birisi
. de 464 yl balarnda La complainte de Grece balkl, devrin en tumturakl
ve ssleme zevki ile ve kymetli bir eser yaratt. Fransa ve ngiltere
Yunanistan ile hep haberleider ve acilen yardma koacaklarn vaad ederler
(Papa Pio II'nin o yl hazrlamas istenen Hal Seferi'ne ima edilmektedir).
Balkan Yarmadas'ndaki ve Srp lkeler, felaket haberini ok
saydaki kanallardan edindiler: nce dorudan doruya yani Rus, Srp, Eflak
v.s. gibi mltecilerin, Bizans bakentinin son gnlerini vatandalarna
anlatmalar; dieri dalayl olarak yani XV. asrdaki bir Rus kkenli takririn
muhtelifyorumlarnn (Srpa, Bulgarca, Rumence v.s.) ?'aylmasdr.
Srp'llar haberi Almanya'ya ilk tayan kiiler olmalar yannda

Srbistan'da da yaydlar. 456 ylnda len Srhistan despotu Brankovi
hakknda ad bilinmeyen biri tarafndan dzenlenen Elogio funebre in ono re
di Giorgio Brankovic [Jorj Brankovic hatrasna dzenlenen cenaze treni]
adl eserde, Yunan arklarn yakndan hatrlatan hakiki ve yakn bir
Konstantinopolis hzn vardr. Giovanni Eugenio'nun Monodia'snn
Slavca'ya ok abuk tercme ettirildiini de unutmayalm. Dier taraftan ok
sayda Srpl ve Sakson, Trklerin kuatmasna katlmlard.
Jorj Brankovic bin be yz svariden oluan mfrezeyi Jaksa di Brzezice
(Jaksza Brezic) voyvoda'snn emrine gndermeye mecbur tutulmutu; gney
Srbistan'n mhim bir maden merkezi olan Novo Brdo'daki baz magistri
[becerikliler], Konstantinopolis surlar altnda lamlar aan madenciler
olarak altlar. Memorie di un giannizzero [bir Yenieri'nin hatralar] adl
eserin mellif olan Ostrovica'l Konstantin'in anlattna gre eer Srp
svarler Konstantinopolis' e kar grevlendirildiklerinin farknda olsalard,
dnmek isteyeceklerdi; fakat hemen ulatrlan bir habere gre, bunun
karl katledilebilirlerdi ve bundan dolay da istemeden de olsa "fethetmek
iin Trk'lere yardm" etmek zorunda kaldlar. Bunu yle tamamlar,
"maamafh, eer bizim yardmma kalm olsalar buray asla fethedemezler".
33
Demek oluyor ki Srp'larn byk bir ounluu bu feHiketin seyircisi idiler.

Novo Brdo'nun Trk'lerin eline getiini (1455 yl haziran ay) grdkten
sonra lkesine avdet eden Ostrovica'l Kostantn iki erkek kardei ile beraber
esir edildi ve Trk ordusunun muhtelif seferlerine katlmak zorunda kald.
Bosna'daki Zveyac ehri komutan iken 1463 ylnda buray tekrar eline
geiren Mattia Corvino sayesinde hrriyetine kavutu, mrnn kalan
yllarn Macaristan, Bohemya ve Moravia'da geirdikten sonra en son
Polonya'ya geldi ve herhalde Hiitra'larn burada kaleme ald. Hedefi akt:
Hristiyan ahaliye yardm etmek ve Trk gcne kar mcadelede birlik
salamak; onun nazarnda Trk'lerin elde ettikleri zaferler, Mehmed'in
ihaneti veya onun hristiyanlara kar duyduu kinden deil, fakat hristiyanlar
arasndaki dahili savalarn yaratt utanlacak durumdur. Bu Srp yazarn
hangi tarafa sempati duyduu, mparator Konstantin XII'in lm iin
yazdklarnda aka grlr.
Konstantinopolis'in dnn hikayesi Jan Dlugosz adl zatn

Historiae polonicae [Polonya Tarihi] adl esernn XII
kitabnda bulunmaktadr ve 1480 yl ncesi yazlan bu eser,
Enea Silvio Piccolornini'nin Cosmographia adl eseri dahil olmak zere
Bat'l kaynaklardan istifade edilmitir. ok byk bir ehemmiyeti olan
baka bir hatradan bahsetmek iin bunu bir kenara koyunca, "vladick veya
episkopos" Samile (veya Samuele)'nin, iltica ettii Eflak'tan Hermannstadt
(imdiki Sibiu) borgomastro [belde bakan]'su Osvaldo'ya 6 Austos 1453
tarihli mektubudur. Gerekte ise mektubun banda yazldna gre "Vladick
veya episkopos Samile tarafndan ve baka bir vladick veya Konstantinopolis
episkoposu tarafndan" yolland. Fakat burada Konstantinopolis patrii konu
edilmeyecei aktr, nk bilindiine gre patriklik o srada botu ve yasal
patrik (Gregorio Mammis) Roma'da srgndeydi. ki Yunan episkoposunun
mektubu katledilen veya esir edilen halkn straplar yannda stanbul'un
. yeniden iskana almas otuz bin kiinin mecburi nakli zerinde durulurken,
Mehmed'in ksa bir zaman zarfnda Srhistan ve Rascia zerine igal projesi
bulunduu ve bu yzden btn dou Avrupa'da etkili olan byk korku ve
elbette haksz deildi. Ksa bir sre sonra Mehmed byk bir hcuma
balayarak btn Balkan lkelerini egemenlii altna alacaktr.
Slav halklarn ve zellikle de. Rus'larn, felaketierin hznne manevi'

destek saladklarna dair bir baka vesika bizi aydnlatmakta olup,
Nestore iskinder adl kiiye atfedilen Racconto di Costantinopoli
[Konstantiniyye'nin hikayesi] adl mehur eserdir. Bu vesikaya imdi "uzun
34
hikaye" dememiz gerekli olup iki ayr metin katmamz gerekir ve "ksa
hikaye" denilen metin nceleri baz Kronik' lerde konu edilmiti ve biri de
liriceski plac yani bir lirik feryad olup Cronografo del 1512 [1512 ylnn
yazar] adl eserde bulunmaktadr. "Ksa hikaye" zgn fazla bir bilgi vermez
nk Konstantinopolis'in d ile ilgili bilgi Piccolomini'nin
Cosmographia adl eserinden tercmeden baka bir ey deildir. Geri "uzun
hikaye" bize zgn ekli ile ulaamad ve hatta geni lde tashih grmt
ve hatta en eski redaksiyonunda baarl bir dzenleme sonucu iki takrir
ortaya km ve birbirine uyumlatrlrken ifade yetenei de ok
geniletilmitir. Gerekten de, "zgn" metin gibi ok etrefl meseleyi daha
iyi aklayabilirsek, bu hayali Nestore iskinder'in siyasi durumunu daha iyi
belideyip aydnlatabiliriz. Eserin sonuna koyduu bir bayede genliinde
Trk'lerin eline esir dtn, mslman olmaa ve ehrin alnna
katlnaa mecbur turnlduunu anlatt, kuatma esnasnda ald notlar
fetihten sonra "gvenilir ve ehemmiyetli kiilerden" ald malumat ile
karlatrdn da ilave /etmektedir. Dier taraftan, bu konunun
aydnlatlmas, en son ksma ilave ettii notta ayrca Patara'l szde Metodio
ve Bilge Leone'nin kehanetlerini ima eden ifadeler acaba "nc Roma"
diye bilinen ideoloji yani Rusya evrelerinde XVI. yzylda zellikle
oluturulan siyasi ideolojinin Rus halknn Ortodoks mezhebinin korunmas
iin Bizans mparatorluunun tekrar yaratlmas grevini stleurnesi siyaseti
midir. Her ne olursa olsun Nestore'ye atfedilen bu Racconto [hikaye] iinde
derin bir dini hissiyat iinde Bizans'l ve Latin mdaflere bir sempati,
Trk'lere ve Mehmed' e ok gl bir kin beslerken, Sultan iin "dinsiz, ate,
kafir, hain, kt, kurnaz .. " sfatlar ekler. mparator Konstantin XII'nin
azndan syletilen birden fazla nutuk, halka veya szde patrie atfedilen ok
saydaki mnacatlar, mellifin bir insani dayanma hislerini yanstmaktadr.
Racconto ok geni bir alana yayld zira anlatm kalitesi, nfuz etmi iman
hissi ve ierdii hissiyat etkilidir ve gelitirilen bu yazmdan Srpa, Bulgarca
ve Romence tercmeler retildi. Ivan Semenevic Peresvetov adl mellif
1549 ylnda buna paralel bir Racconto di Costantinopoli yazd. "Ksa
hikaye" ise daha az bir ansa sahip oldu ve Ziriceski plac da daha az bir ansa
sahip idi, bu da Elogio funebre di Giorgio Brankovic gibi Bizans tipi
melodilere derin bir etki braktn gstermektedir.
Konstantinopolis'in dne dair yazlan hznler arasna Ankara'l
Abraham ve Bales'li Arakel tarafndan straplar adl iki eseri zikretmeden
geemeyiz. Bunlarn zel bir ehemmiyeti vardr, zira biri Ermenistan dieri
35
de Pontus [Karadeniz'in dousu] olmak zere ark'n sesini getirmektedirler.

Bu halktan da Trabzon'daki Yunanl'lar gibi Konstantinopolis halknn
insani trajedisine yakndan katld grlyor. Bu iki airin de d
esnasnda yaadklar ok byk bir ihtimal iinde olup fakat Arakel'in daha
sonradan yazd Papa Nicolo V tarafndan ilan edilen Hal Seferi'ni konu
etmesinden anlalmaktadr. Abraham, arpmann btn evrelerini anlatt
iin daha iyi bilgi toplamtr. Arakel ise fazla bilgi iermez, iiri gerek ve
kesin bir strap olup imdi "pagana" [mrik] olan Stambul ile hristiyan
Bizans karlatrr ve "popolo dei franchi" [Frenk halkn] gelip kurtarmasn
ve bununla beraber Ermeni halknn da kurtulmas midini tadn gsterir.
Uzak yre Ermenistan'n bu sesleri ve Pontos [Karadeniz]
yresindeki Yunanca halk trkleri, Bizans bakentinin hznl kaderi
hakknda yaygn hisleri ak bir ekilde ortaya karrken, Bat'dan Dou'ya
doru iittiimiz sesler korosunu birletirmektedir. Konstantinopolis'in
d, Ortaa'n bitiinin en ses getirici olaydr: adalar bu olayla
yalnz bir ehrin, bir bakentin ve bir imparatorluun sonunu grmekle
kalmayp, dnya medeniyetinin tarihsel bir devrini zellikle de Trk'lerin
egemenlik ve kltr erevesi iine meum bir ekilde den lkeleri de
grdler. talya'nn da byle bir kadere sahip olmasnaramak kald: bunu da
ok kimse daha evvelinden grdler, mesela Enea Silvio Piccolamini 25
Eyll 1453 gn Leonarda Benvoglienti adl zata yazd ok gzel bir
mektubunda buna deindi; daha nceden Trk ordularna ganimet olan
kiiler gelip talya'da bunu sahneye koydular ve Publio Gregario Tifemate
adl kii Vaticinium Italiae adl eserinde ok derinden duyulan bir hzn
gsterisi yapt.
Btn bu edebiyat Garb'n kt uurunu da ksmen aksettirir, ve bir
taraftan Yunan ve Balkan'lardan oluan ark' kendi haline brakmaktan
mesul bulunduunu bir trl hissetti ve dier taraftan Yunan ve Slav ark'
da terk etmi grlrken, kendi medeniyetlerinin gerek anas olan antik
Bizans'n medeniyetini kurtarmak iin yeteri kadar giriim yapmadklarn da
anladlar.
36
7. STANBUL'UN FETHiNN AGDA TRK'LER

TARAFINDAN GRLMESi
Bu girii Trk "tarihi" edebiyatn tahlil etmeden bitiremezdik.

Burada trnak iinde "tarihi" diyorum nk gerek ve tam bir vesika
mahiyetinde olan eyh Akemseddin'in mektubu dnda bir veri
bulunmayp, bunlardan Tursun Bey (1460 ile 1498 yllar arasnda yazlm
Tarih-i Ebu'l-feth), Akpaazade (Tevarih-i Al-i Osman), Kvami (Fetih-
name-i Sultan Mehmed) adndaki mellifler Mehmed II zamannda yaadlar,
Mehmed Neri (Cihan-nma), bn-i Kemal (Tevarih-i Al-i Osman),
Taci Beyzade Cafer elebi (Tarih-i Feth-i Kostantiniyye) adl kiiler Bayezid
II ve Selim I zamanlarnda yaadlar ve en sonunda zikredeceim Hoca
Sadeddin de (Tac't Tevarih) Selim II devrinde eserini yazd, bunlar da birer
fetihname slubunda birer edebi kitap olup, kesin tarih ve vesikalar msned
"tarihler" deillerdir. Dier/ taraftan da, bu eserlerde gsterilen tutum
Mehmed'in dindarl ve Kuran- Kerim'de bulunan szleri yerine getiren
biri olarak fazla methedildii grlmektedir. Btn bu edebiyatn ruhi
durumu imdiye kadar tahlil ettiimiz "hristiyan" edebiyata iddetle kardr.
Bu galibin sesidir: bu ses bazen ylgnlk ve mitsizlik iinde bulunsa bile,
uzun zamandan beri hayal edilen -adeta saplantya evrilmi- istein sonucu,
"slam kral ve sultanlarndan ounun arzu ettii gen gelin" diye Tursun
Bey'in airane bir ekilde Bayezid (1397-1399) ve Murad II (1422)'nin
giriimlerini ima eder, bakent slam hadislerinde geer ve "onu fetbedecek
ordu ne mutlu, ne mutlu onun emirine" tarzndaki bu dnce, mslman
Trk'lerin uurunda yava yava bilinlendi. Tabii ki, slam iman ve hayat
tarznn da sesidir. Eer devrin hristiyan edebiyatnda da devaml olarak
gerek-hata, mmin-kafir, inanan-inanmayan, dindar-ate tarznda srekli
kartlklar var ise de, slam edebiyatnda ayn ztlklar yer deitirmitir.
Hristiyan "kafr", ve "imansz"dr, mslman ise "sadk" ve "mmin"dir.
Elbette ki hristiyanln "Hal Seferi" kavramna kar "Kutsal Sava"
[Cihad- mukaddes 1 Gaza] kavram gelitirildL
Bu edebiyat zerinde biraz evvel durduum srada, Akemseddin'in

mektubu dnda, Mehmed'in dini ruhunu yceltneyi amaladn
sylemitim. Mehmed'in slam iman karsnda ne gibi bir tutum iinde
bulunduunu burada tahlil edemeyiz. Babiger'in de syledii gibi, Mehmed
"acem ve dolaysyla rafzi hereye zel bir alakas", "heterodoks ii ve hr
37
A. Pertusi - STANBUL 'UN FETH
fikirler iin ak bir eilimi", "snni akaidi ok ar bir ballkla uygulayan

din adamlarnn grlerine uyum gstermeyen dini eilim ve dnceler"
sahibi idiyse ve eer doru ise "o bir devlet bakan kalitesi ile, slam dininin
snni hedefini yorumlamakta enerjik ve sabit kalabilme" karakterine sahip
idi. Mehmed'in dini tutumunun bu ikinci grnm, adalar tarafndan
ortaya kondu ve onlarn da bu tutum, Bizans'l belagat ustalarnn son
devirde imparatorlarn yceltmek iin yazdklarnn benzeri ekilde gerek
ve tam medhiyelerdir. Mesela, Kvami de daha evvelden stanbul'a dair
hadis'in gerek olduunu ispata kalkr, ehri slam arazisi erevesinde
"merkez noktas" (gerekte ok daha nce idi) sayar, ikinci srada da,
Mehmed iin Allah'n isteini yerine getiren arac der. Tursun Bey de Farsa,
Arapa ve Trke'yi birbirine yauran bir dil slubu da seci ve iirle
kartrd tuhaf hikayesinde, Kvami'den hi de aa olmayan bir tutumla
eserini yazd: Fetih onun iin Allah tarafndan verilen bir mkafattr, nk
szn imannda ok iyi hissetti. Mehmed srarl bir ekilde "kalbi salam ve
gl", "ruhu adalet ve fakirlii ynelik" gibi "kutsal hukukun kurallar"n
uygulayan "gerek Kutsal Savatan Allah iin den" Kuran hkmlerini
uygulayan biri diye tarif edilir. Yazdna gre "fetih olay bir tarihi evrede
meydana geldi, senin (yani Mehmed'in) imannn vaktidir ve klla vuran
Allah'tr, benzersiz ncesiz bir olaydr". Mehmed, "Allah'n takdiri"dir,
yapt bombardman da "takdirin uygulayclar"dr, muzafferiyeti "Allah'n
ihsan ettii"dir; at zerinde ehre girdii zaman nnde semavi inayet,
arkasnda saadet, sanda zafer, solunda iktidar bulunuyordu". Nasl ki Hz.
Muhammed zamannda "peygamberlik mhr" oldu ise, Mehmed de imdi
"man'n balln simgeleyen grnt... Allah'n iyiliinin glgesi"
durumuna gelmiti. Tamamen kat bir ortodoks dini gre sahip bulunan
Tursun Bey, nasl olur da Konstantiniyye "yz seneden beri islam lkeleri
arasnda bulunmakla beraber, yanl bir dine inanr" ve bakanna niin
"Rum'larn imparatoru" [Kayser-i Rum] denilir ve ne iin "Osman'n
nesiinin gerek ve sahte ahfadnn koynunda" korunmalarna hayret edip
durdu 6 , onlarn Osmanl Devletinde kargaa karmalarn tevik etmelerini
de anlayamad. Nasl ki hristiyanlar dmanlar olan mslmanlar iin
"kafrler" , "ateistler", "ktler" diye tarif ediyorlar ise, Bizans'llada
Latin'ler de ou kere kafrler diye tarif edilirken "erirler", "rezil kiiler",
"cahiller" diye de tanmlanrken Tursun Bey' e gre "kendi dinlerini korumak
iin bir savaa katlma hlyasna", "temelden cehaletin (burada Allah'n
6
Zamandizimi ksmnda, 8 ubat 45 tarihli ksma baknz.
38
kelam manas vardr) getirdii aldanma" diye bir yorumlamay seer. slam
imannn gerek bir uygulamas olan Mehmed'in bu fethi, onlarn bu giriime
kar kma fikirlerinin bir iflasn oluturur. Taci Bey-zade Cafer elebi de
biraz epik bir anlam verse bile ayn tutum iinde grlyor nk Mehmed
burada eski gazi'lerden biri, yani iman iin arpan biri gibi gsterilir.
Konstantinopolis' e kar yrye balamasnn arifesinde Mehmed bir nutuk
(veya daha dorusu mellifMehmed'e bir nutuk syletir) syledi ve kuatma
esnasnda lmee hazr olduunu belirtip "kutsal sava" iin dveniere
vaad edilen semavi mkafat alnaa gideceini syledi. 20 Nisan 1453 gn
uranlan deniz yenilgisi sonrasnda "slam'n erefi iin" dvrnee devam
etmeye kararl olduunu syledi. Bu dini davet Ak Paa-zade'nin eserinde
yoktur fakat zerinde durduu husus, mtereddit ve hain (Halil Paa'dr)
kiilere ramen fetih isteinin devam etmesidir. Hoca Sadettin eserinde
kutsal tasavvurlarn bir uygulaycs" diye yazar, "adalet mvezzii"dir, slam
hadis'inde konu edilen vaadi yerine getirmekle grevlendirilmitir, diye
ekledikten sonra kuatma esnasnda "ilahi kuvvetin koluna yardm" vermesi
iin yakardn belirtir.
eyh Akemseddin tarafndan 20 nisan gnk deniz malubiyetinden
sonra yazlan mektup zerinde zellikle durmak gerekir. Dini bir nder
sfatyla bu zatn hibir korku veya endiesi yoktu. Mektup da esasnda kendi
kehanetleri- iin savunmadr; fakat o sultan karsnda yle bir sz hrriyeti
gsterir ki Bat aleminde ok zor rastlanan bir tutumdur, Mehmed emirlerinin
yerine getirilmesinde "kusurlu muhakeme" ve "az yetenek" vardr szlerine
sustu. Sultann dikkat etmedii bir husus da savalarda grevlendirilen
askerlerin byk bir ksmnn "zorla devirildii" ve bundan dolay da
"riyakarlar" ve "vefaszlar" olmalardr. "Samimi mslman" deillerdir,
slam'n erefi iin hayatlarn feda etmee girienierin saylar ok azd.
Akemseddin'in mektubu sayesinde, Fatih Sultan Mehmed'in bu ilk
savandan sonra tarihiler veya belagatiler tarafndan yaratlan tasavvufi-
dini duvar ve halenin biraz sarsld grlyor. Tursun Bey'in anlatt
doru ise, Aya Sofya kilisesinin kubbesine kan gen sultan etraftaki harabe
ve lleri terriaa etti, hemen de muhteem zaferinin annda, dnya erefinin
nasl tani bir ey olduunu ac bir deneyimle grmt. Bizans
mparatorluu'nun ykl ve bir medeniyetin ortadan kalkmasndan sonra
yle haykrd:
Hsrev'in saraynda rmcek kapclk yapyor
39
Afrasyab'n kalesinde bayku nbet mzii alyor
Firdevs!, ehname adl eserinde Hsrev'i ran ah, Afrasyab' da

Turan kaan olarak andktan sonra, imdi ise Konstantin XII bir Bizans
imparatoru olarak hepsi birlikte ldler ve ortadan yok oldular. imdi ancak
saraylarnn ve glerinin enkazlar kald ve rmcekler burada alarn
rederken baykular da lm arks sylyorlar.
***
Konstantinopolis'in dne dair muhtelif vesikalar ve metinleri,
detayl bir seki iinde toplama fikri, ok sayda grler altnda benim iin
ok mhim ve ok anlaml oldu. Trk'lerin XV. ve XVI. asrlarda Bat'llam
nasl bir imaj brakt zerinde bir sreden beri yrttm almalarmda
neredilmemi vey~ kt neredilmi baz metinleri de incelemeye baladm.
Bu tip bir alma ilk deildir, fakat benim kanaatime gre ilk defa
byle toplu bir ekilde -yani o devrin dnya edebiyat zerine- yrtlen bir
almadr ve hatta zellikle de tarihilik asndan byle seici davrandm.
XIX. asrn ikinci yarsnda stanbul'da Asar- Atika Mzesi'nin [gnmzde
Arkeoloji Mzesi] mdr olan Jean Philippe Dethier adl aratrc ve
tannm Alman mdekkik Karl Hopf ile beraber grebildikleri btn
vesikalar toplamaya giritiler ve bunlar da Monumenta Hungariae Historica
adl dizinin baz ciftlerinde neretmek istedi (XXI 1-2: XXII 1-2). ou
Galata'da baslan ciltler fasikller halinde neredildi. Bunlarn bazlar da az
veya ok tashih aamasnda kald. Bylece drt blm halinde neredilmi
olan bu iki ciltlik eser bugn talya ve yabanc lke ktphanelerinde
bulunmaz gibidir, nk Macar limler Akademisi nerin ve yorumlarn
dzeyini grnce bu ciltlerin Monumenta diye tannan serinin iine girmesini
kabul etmeyip imhasna karar verdi [bu ciltl erin gzel bir takm, Roma' da,
Accademia Nazionale dei Lincei bnyesinde kurulu Leone Caetani
ktphanesinde ve ayrca, stanbul'da Alman Arkeo1oji Enstits
ktphanesinde de bir seri mevcuttur]. Bu sebepten dolay bu neri bir kere
konu eden Nicola Jorga, iyiniyetli bir yaklamla "Dethier adl aratrcnn.
uzun ve yetersiz notlar ... hi phesiz ki byk hizmet veren bu nerin imha
edilmesi iin yeterli aklama deildir" dedikten sonra mahkum edilmesinin
sebebi "bakalarnn hatalarndan doan ok az bir msamaha"dr diye ekler.
40
Benim hazrladm seki, Bizans mparatorluu'nu nihayete erdiren

feHiketlerin son aamasnn bir tablosunu izmek yannda -ki bunu
Zamandizimi diye . adlandrdm ksmda yeniden gelitirdim-, byle
evrensel bir duruma gelen olayn psikolojik havas ile insani yapsn da
tekrar gelitirdim. Her ikisi de tarihe m:U olmu bu gelimeler mnasip bir
ekilde tedkik edilmelidir. Bugn iin en geerli eserler ile en yeni neriyat
bile neredilni ve neredilmemi metinlerio te birinden fazlasn
kullanmaz. Fakat imdi iin, Konstantinopolis'in d karsnda
adalarnn tutumunun ne olduunu aydnlatmak acil ve ok ehemmiyetli
olmutur, nk ancak bu sayede, yani her bir vesikann i yapsn
akladktan ve kendi zel erevesi iine koyabildikten sonra, tarihi adan
yeniden ina edebilmek iin hedefe daha iyi tashih edilmi metinlerle
ulaabiliriz.
Bu uzun sren gayretim esnasnda, bana ihtisaslar dairesi iinde
yardmc olup da bitirmemi salayan btn mdekkiklere teekkr etme
zaman gelmitir: Slavca metjnler iin meslektam Prof. Angiola Danti ve
dot.Emanuela Folco; Trke metinler iin Prof.Mario Grignaschi, Prof.Hans
Joachim Kissling ve Prof.Halil nalck; Almanca metinler iin Barbara Stein
Molinelli, Franszca metinler iin Prof.Raffaelle De Cesare; halk Yunaneast
metinleri iin Massimo Peri ve Ermenice metinler iin Gabriella Uluhocayan.
Samimi ve iten bir selam da Venedik'teki Fondazione Giorgio Cini'nin
sinesindeki Venezia e 1' Oriente ile Istituto di Storia della Societa e dello
Stato Veneziano adl blmlere ve bunlarn sekreterleri Gino Benzoni ile
Giorgio Ravegnani'ye metinlerio teminine, ariv kaytlarnn tedariki ve
elyazmalarnn mikrofilmlerinin getirilmesindeki yardmlar iindir. Her biri
iin en iten sayglarm sunarken metinlerio ilk aamadaki toplanmas ve
seilmesinde faydal olan Nuccia Lanera'ya, zellikle teekkr ederim.
Byle deiik ve bunun gibi eitlilik arzeden bir eserde yanllklar
ve boluklar bulunabilir. Fakat bu eksikliine ramen gene de Bizans
mparatorluu'nun sonu zerine ve Trk mparatorluu'nun kuruluunun ilk
evresi zerine ve tarih almalarna byk yaknlk duyan okurlara baz
faydal bilgiler getirecei midindeyim.
41

-
-
-
A. Pertusi- STANBUL'UN FETHi :
-
'1
Kitabiyat Aklamas
imdi sunduum bu Giri ksm, "III Cangres International des

etudes du Sud Est Europeen, Bucarest 4 10 Sept. 1974, sect. Hist. B.2"de
verdiim tebliimin dzeltmeler ve ilavelerle yaptm bir yeniden
yaplandrlmasdr. Tebliimin bal "Ripercussioni della caduta di
Costantinopoli: un esempio di interrelazioni culturali nel see. XV tra sud est
europeo, il mondo mediterraneo e quello pontico" [Konstantinopolis'in
dnn akisleri: XV. asr esnasnda Avrupa'nn gney-dousu, Akdeniz
ve Karadeniz arasnda kltr temaslarnn bir misali] tarznda olup, Office of
Information and Documentation in Social and Politicial Sciences, Bucarest
1974 tarafndan teksir edilerek yaynlanmt. Sunu esnasnda mezkfr her
bir mellif ve her bir eser hakknda biografk [hayatlar ile ilgili bilgi] ve
kitabiyat ile ilgili kaytlar iin, bu derlememiz iine konulan her bir mellif
ve eserleri ile ilgili giri ksmlarna bakabilirler ve katmadm vesikalar ile
metinlerio listesini burada koyduum zeyilde grebilirler. Blm I'de
isimleri zikredilmi olup da bu derlernem iinde bulunmayan metinler iin u
eserler ile bir karlatrma yapabilirsiniz: Demetrius Cydones,
Correspondance, metni nereden: R.-J. Loenertz, Citta del Vaticano 1956,
s.127, 85-128, 95; PG CLIV, s. 961-1003; ayn yer., s. 1009-1036;
Correspondance ... II, Citta del Vaticano 1960, s. 407, 32-48: Johannis
Canani, da Constantinopolis obsidione, neri yapan E.Pinto, Napali 1968 ,
s.5 17-20 ve 15, 11-21; G. Ravegnani, "Nota sul pensiero politico di Giorgio
de Trebisonda", Aevum XLIX (1975) s.310-329- Fatih Sultan Mehmed II ile
ilgili muhtelif tablolarn reprodksiyonlar iin baknz: A. Venturi,
"Costanzo medaglista e pittore", Archivio storico dell'arte IV (1891) s.374
vdd. ; M.Bemhart, "Die Trken im Wandel des historischen Urteils. Eine
Medaillengeschichte Betrachtung", Monatshefte fr Kunst-Wissenschaft VIII
(1915) s.69-80; E, Jacobs, "Die Mehemmed-Medaile des Bertoldo",
Jahrbuch der Preussischen Kunstsammlungen XXXVIII (1927) s.1-1 7;
B.Gray "Two Portraits of Mehmet II", The Burlington Magazine for
Connoisseurs LXI (1932), s.4-6; F. Babinger, "Un ritratto ignorato di
Maometto II opera di Gentile Bellini", Arte Veneta XV (1961) s. 25-32; ayn
mellif, Maometto il Conquistatore e il suo tempo, Torino 1967 (ikinci
basks), ba sayfa ve ayrca 195, 354, 355, 411-413, 554-6. sayfalarn
kars.[Trke tercme iinde; s.l92-193 aras, toplu haldedir].
42
Konstantinopolis'in d ile ilgili olarak burada zikredilen eserler

okunabilir; J. Stassuljevic, Ossada i vzjatije Vizantii Turkami, Sanct
Petersburg 1854 (bu eseri kullannam mmkn olmad); M. Mordtmann, Die
Belagerung und Eroberung Konstantinopels durch die Trken im Jahre
1453, Stuttgart-Augsburg 1858 (Yunancaya yaplan tercmesi Athenai 1859,
mellifin bir girii ile birlikte Apostolos Basiadis tarafndan yaplmtr [Bu
eserin bir de Karamanlca (Yunan harfleri ile Trke) tercmesi
buhnmaktadr: Feth-i Konstantiniyye, mtercimi 1ordanes I. Limnidis,
Derisaadet 1909]; J.-H. Krause, Die Eroberung von Constantinopel im
dreizehnten und fnfzehnten Jahrbundert durch die Kreuzfahrer, durch die
nicaenischen Griechen und durch die Trken, nach byzantinischen,
fraenkischen, trkisehen Quellen und Berichten, Halle 1870; E-H. Vlasto,
Les demiers jours de Constantinople, Paris 1883; L.Fincati, "La Presa di
Constantinopoli, maggio l453",ArchivioVeneto XXXII (1886), s. 1-36; A.G.
Paspatis, Poliorchia kai alasis tis Konstantinupoleos, Athenai 1890; C.
Mijatovic, Constantine the last emperor of the Greeks or the Conquest of
Constantinople by the Turks (A.D.J453), London 1892 (ikinci basks 1903);
E.Pears, The destruction of the Greek Empire and the story of the Capture of
Constantinople by the Turks, London-NewYork-Bombay 1903;
A.Bemardakis, La prise de Constantinople, Athenes 1907; G.Pavanello "La
cad uta di Costantinople in man o dei Turchi e la condotta di Venezia", Ateneo
Veneto XXX (1907) s.3-25; J.H. Mortmann, "Die Kapitulation von
Konstantinopel im Jahre 1453", Byzantinische Zeitschrift XXI (1912) s.129-
144; G. Schlumberger, La siege, la prise et le sac de Constantinople par les
Turcs en 1453 Paris 1914 (notlarn ve ktabiyatn bulunmad bir baka
neri, 1935 ylnda Paris'te yaplmtr, [eser Trke'ye de tercme edildi;
stanbul muhasarasz ve fethi, stanbul 1330, tercme eden M. Nahid]; O.
Tafral, "Le siege de Constantinople dans les fresques des eglises de
Bucovine", Melanges offerts a Gustave Schlumberger, Paris 1924 s.456-461;
C.Marinescu, "Le pape Nicolas V (1447-1455) et son attitude envers
I'empire byzantine", Actes de ler Cangres International des Etudes
Byzantines, Sofia1935, s.332-333; R.Cessi "La caduta di Costantinopoli nel
1453", Atti del R.Istituto Veneto di Scienze, Lettere e Arti, LXXXXVII/2
(1938) s.551-575; C. Marinescu ''Notes sur quelques ambassadeurs
byzantines en Occident a la veille de la chute de Constantinople sous les
Turcs" Annuaire de l'Institut de Phlilologie et d'Histoire Orientales et
Slaves,(1950) s.419-428; R. Guilland, "Ai pros tin dusin ekkleseis
Konstantinou IA tou dragatos pros sotirian tis Konstantinupoleos", Epeteris
43
Hetaireias Byzantinon Spoudon, XXII (1952) s.60-74; ayn mellif, "Les

appels de Constantin XI Paleologue a Rame et a Yenice pour sauver
Constantinople (1452-1453)", Byzantinoslavica XIV (1953), s.226-244;
F.Dirimtekin, Lesiege et la prise d'stanbul, stanbul 1953 (=stanbul Fethi
dernei Neriyat n.15) [Mellifn bu nerinin bir de Trkesini neretmitir;
stanbul'un mukasaras vefethi, stanbul 1948 ve 1953]; G.Jaeschke, "Die
Eroberung Konstantinopels im Jahre 1453 und ihre Bedeung fr Geschichte
und Gegenwart", Die Welt als Geschichte, Stuttgart 1953, s.210-220;
M.V.Levcenko "Zavoevaine Turkarn Konstantinopolja v 1453 goda i
istoriceskie posledsvija etogo sobytija", Vizantijski Vremmenik, VII (1953)
s.3-8; Z.V.Udalcova, "Predatel'skaja politika feodal'noj znati Vizantii v
period tureckogo zavoevanija", ayn dergi ve say s. 93-121; ayn mellif "O
nvutrennych priCinach padenija Vizantii v XV veke", Voprosy lstorii VII
(1953) s.l02-120; Le Cinq- centieme anniversaire de la prise de
Constantinople, L'Hellenisme Contemporaine, II 7, fasc.hors serie, Athenes
1953 (ok alaka ekici makaleler ile dolu olan bu cilde yaz verenler:
C.Amantos, N.Moschopoulos, G.Kolias, N.Tomadakis, B.Zakythinos,
G.Zoras, G.Megas ve sair melliflerdir); M.Gomez Moreno-F.Javier Sanchez
Canton-F.J.Lopez Ortez, Influencia de la caida del impero bizantina en la
cuZtura occidental de Europa (1453), Madrid 1953; M. Paulova, "L'Empire
byzantine et les Tcheques avant la chute de Constantinople",
Byzantinoslavica XIV (1953) s.158-225; H.Evert- Kappesowa, "La tiare ou
le turhan" ayn dergi ve say, s.245-257; M. Sesan, "La chute de
Constantinople et les peuples orthodoxes" ayn dergi ve say s. 271-282;
G.Moravcsik,"Ungarisch-byzantinische Beziehungen sur Zeit des Falles von
Byzans" Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae II (1954) s.349-
360; D.Zakythinos, "Die Erobetung Konstantinoples und ihre Falgen fr die
Welt", Geschichte im Wissenschaft und Unterricht, V (1954) s.385-399,
(ayrca, Byzantinische Zeitschrift, 43 (1955) s.236 vdd.); ayn mellif, He
alasis tis Konstantinoupoleos kai he Turkokratia, Athenai 1954; S:Cirac
Estupanan, Bisancio y Espafia. La caida del imperio bizantina y los
Espafioles, Bareelona 1954; S. Runciman ve dierleri, The Fall of
Constantinople, A symposion. Held at the School of Oriental and African
Studies, London 1955; F. Babinger, Mehmed der Eraber und seine Zeit,
Mnchen 1933 [burada bir matbaa hatas vardr, 1953 olmaldr] ve
talyancaya tercmesi Maometto il Conquistatore e il suo tempo, Tarina
1957, tercme eden E.Polacco, tekrar elden geen ve geniletilen 2. basks
Torino 1967 [eser Amerika'da baz ilavelerle neredildi, Mehmed and his
44
time, 1977: bu tercmemin dizildii sralarda, dilimize kazandnld; Fatih

Sultan Mehmed ve Zaman, stanbul, 2003, Dost Krpe'nin tercmesi,
Prof.Dr.H.nalck'n tantma yazs tercmesi ile]]; G.Walter, La ruine de
Byzance, 1204-1453, Paris 1958; FThiriet,La Romanie venitienne au Moyen
Age: le developpent et l'exloitation du domain colonial venitien (Xll-XV
siecles), Paris 1959, s.380 vdd.:A.E.Bakalopoulos, Historia tou neou
hellenizmu, I Thessaloniki 1961, s. 247-274; J.-J.Bouquet, Byzance et les
demiers offensives de l'Occident cantre l'Islam, Mnnendorf 1961;
K.Kekelidze, "Repercussions provoquees en Georgie .par le chut de
Constantinople", Bedi Kartelica XV-XVI (1963) s.72-77; M.Chavardes La
chute de Constantinople, Paris 1963; Ch.Zalokosta, Konstantinos Palailogos
(Biografia), Athenai 1965; S. Runciman, The Fall of Constantinople 1453,
Cambridge 1965 (italyanca tercmesi, Milano 1968. [A. Pertusi balk
vermemi fakat; La caduta di Costantinopoli olarak baslmtr. Eser
Trkeye: Konstantinopolis dt 29 Mays 1453 bal ile tercme edildi];
D.Stacton, The world on theJLast Day. The sack of Constantinople by the
Turks, may 29, 1453, its causes and consequences, London 1965; C.Laga, "O
declino de Constantinople atraves las obras bizantines contamporaneas"
Estudios histaricas V (1966) s.59-82; Lectures delivered on the 5llth
anniversary of the Conquest of Istanbul, stanbul 1967 [Bu eserin bir de
Trke neri bulunmaktadr: stanbul'un fethinin 511. yl konferans/ar,
istanbul, nairi: stanbul niversitesi Rektrl'dr]; F.Pall, "Byzance ala
veille de sa chute et Jancode Hunedoaro (Hanyadi)" Byzantinoslavica XXX
(1969) s.119-126; H.nalck, "The policy of Mehmed II toward the greek
population of Istanbul and the Byzantine building of the City", Dumbarton
Oaks Papers XXIII-XXIV(1969-1970) S.231-249; D.M.Nicol, The last
centruies of Byzantium (1204-1461), [Trke'ye tercme edildi; Bizans'n
son yllar] London 1972; M.Alexandrescu-Dersca Bulgaru, "L'action
diplomatique et rnilitaire de Yenice pour la defence de Constantinople (1452-
1453)", Revue romain d'histoire XIII/2 (1974) s.247-267; D.Zakythinos
E.Schilbach H.nalck,. "L'attitude de Yenice envers le dedin et la chute de
Constantinople" u eserde: Venezia centro di mediazione tra Oriente e
Occidente (secc.XV-XVI): aspetti e problemi, dzenleyen A.Pertusi, Firenze,
haslnaktadr [mellifn toplanty byk bir baar ile tertiplemesine
karlk, bu cildierin nerini gremedii iin byle bir ifade kayda. geti.
Burada konu edilmesi lazm gelen makaleler: Denis A.Zakythinos "L' attitude
de Yenice face au dedin et a la chute de Contantinople", s.61-75; Erich
Schilbach, "Venedigs widersprchliche haltung zur Trkise he Osmanisehen
45
expansion", s.77-81; Halil nalck, "An outline of ottoman-Venetian

relations", s.83-90, konferanslar verenlere yneltilen sualler ve verilen
cevaplar s.91-95 arasndadr. Eser, 2 cild halinde ilim alemine sunulmutur,
basm yl MCMLXXVII grlmekle beraber, gecikmiti]), dier kitabiyat ile
ilgili mal1mat iin bk. G.Moravcsik, Byzantinoturciea, I, Die byzantinisehen
Quellen der Gesehiehte der Trkvlker, Berlin 958 (ikinci baskdr) s.158-
164.
Osmanl Trklerinin tarihi ve genileme siyasetleri iin u eseriere
baklmaldr: J. Von Hammer-Purgstall, Gesehiehte des osmanisehen
Reiehes, I-X, Pest 1827-835 (anastatik bir neri, Graz 964); J.W.
Zinkeisen, Gesehiehte des osmanisehen Reiehes in Europa, I-VII, Hamburg
und Gotha 1840-1865 (1962 ylnda Graz ehrinde bir tpkbasm yapld);
N.Jorga, Gesehiehte des osmanisehen Reiehes, I-V, Gotha 1908-913 (1962
ylnda Graz ehrinde bir tpkbasm yapld); E.Oberhummer, Die Trken
des osmanisehen Reiehes, Leipzig-Berlin 1917; M.Silberchmidt, Das
orientalisehe Problem zur Zeit der Entstehung des trkisehen Reiehes naeh
venezianisehen Quellen. Ein Beitrag zur Gesehiehte der Beziehungen
Venedigs zu Byzans, Ungarn und Genua und zum reiehe von Kiptsehak
(1381-1400), Leipzig Berlin 1923 [Bu eser Trkeye tercme edildi: Venedik
menbalarna nazaran Trk mparatorluunun zuhuru zamannda ark
meseleri, stanbul 930, mtercimi: Kprlzade Ahmet Cemal; nairi:
stanbul niversitesi, Trkiyat Enstits. Almanca metnin bir yeni
tpkbasm yaplm ise de senesini tespit edemedim]; P.Wittek, The Rise of
the Ottoman Empire, London 1938 [Osmanllarn douu ile ilgili bu ok
kymetli eser muhtelif kiiler tarafndan Trkeye tercme edilmitir: Fahriye
Ark, stanbul 94 7, baz eklerle beraberdir; Gzin Yalter, stanbul 97 ,
nairi Trkiye Yaynevi, Bat Dillerinde Osmanl Tarihleri adl serinin
l.incisidir; Fahriye Berktay tercmesi 995 ve 2000 yllarnda; ngilizce
metnin 958 senesinde bir tpkbasm neri yapld]; P. Charanis, "The strife
among the Paleoogi and the Ottoman Turks (1370-402)", Byzantion XVI
(1942-1943) s.286-315; F.Babinger, Beitriige zur Frhgesehiehte der
Trkenherrsehaft in Rumelien (14.-IS.Jahrhundert), Sdosteuropaischen
Arbeiten, XXXIV, Brnn-Mchen-Wien 1944; G.G.Arnakis, Oi protoi
Otomanoi, Athenai 1947; I.Macurek "Turkeckaja opasnost i Sredniaja
Evropa nakanune i vo vremja padenija Konstantinopolja", Byzantinoslaviea
XIV (1935) s.B0-157; H.nalck, Fatih devri zerine tetkikler ve vesikalar,
Ankara 954 [yeni bir tpkbasm 987 ylnda yapld]; ayn mellif,
46
"Ottoman Methods of Conquest" Studia slamica II (1954) s.103-129 [bu

makale muhtelif kiiler tarafndan tercme edildi: Yeni Forum 263 (1991)
s.21-25, 264 (Mays 1991, s.17-21; Cogito 19 (1999) s.115-135; u kitabn
iinde: St'ten stanbul'a Osmanl Devleti'nin kuruluu zerine
tartmalar, Ankara 2000, s.443-472]; D.M.Vaughan, Europa and the Turk.
A pattem of alliance, 1350-1700, Liverpool 1954; E.Werner, Die. Geburt
einer Grossmacht. Die Osmanen (1300-1481). Ein Beitrag zur Genesis des
trkisehen Feudalismus, Berlin 1966 [E.Werner eserini sonradan iH1velerle
yeniden neretti; 2 Mart 1972; 3. basks 1978 ylnda Berlin'de yapld; Eser,
Trkeye tercme edildi: Byk bir devletin douu. Osmanl feodalizminin
oluma sreci, stanbul 1986, tercme edenler: O. Esen-Y. ner]; The
Cambridge History of slam, I-II, Cambridge 1970 [Bu cildler Trkeye
tercme edilmitir: slam Kltr ve Medeniyeti, stanbul 1988, ngilizce asl
esas alnarak drt cild halinde, metinleri aynen tercme edilmitir.];
V.F.Minorsky, La Perse au XVe siecle, la Turqui et Venice, Paris 1933;
H.nalck, The Ottoman Empire. The Classical Age 1300-1600, New York-
Washington 1973 [Yunan, Rumen ve Srp dillerine tercme edilen bu eserin
Trke tercmesi, bu satrlarn hazrland srada, ilim alemine sunuldu:
stanbul, 2003. Tpkbasm da yapld]: J.Perenyi The Ottoman expansion
and the rise of the East-European centralized states, San Francisco 1975,
XVI International Congress of Histarical Sciences adl toplantda, teksir
olarak datlan metindir.
Bat 'bl arn, Trk'ler hakknda yarattklar telakk hakknda;
R.Schwoebel, The shadow of Crescent. The Renaissance Image of the Turk
(1453-1517), Nieuwkoop 1967; A.Pertusi, "Premieres etudes en Occident sur
l'origine et la puissance des Turcs" Bulletin de AIESEE, XII (1972) s. 49-94
(daha nce, Studi Veneziani XII (1970) s.465-552 adl dergide kan
talyanca makalemin Franszcaya tercmesidir); ayn mellif, "Le epistole
storiche di Lauro Quirini sulla caduta di Costantinopoli e la potenza dei
Turchi" u kitabn iinde: Lauro Quirini umanista. Studi e testi, Firenze
1976, s. 163-259, dzenleyenler: O.Kristeller-K.Krautter-C.Seno-A.Pertusi;
ayn mellif, "Le notizie sulla organizzazione amministrativa e militare dei
Turebi nello 'Strategicon adversum Turcos' di Lampo Birago" u kitabn
iinde: Studi sul medioevo cristiano offerti a R.Morghen, c.2, Roma 1974,
s.671-700.
Bizansllarn tarihleri ve son vakalar hakknda: L.Brehier, Vie et
mort Byzance-Les institutions de l 'empire byzantin-La civilisation byzantine,
47
Paris 1947-1950, bu eserin A.Bon tarafndan ele alnarak yaplan

geniletilmi neri, Paris'de 1969-1970'de basld; A.A.Vasiliev History of
the Byzantine Empire, ngilizceye tercme edilen metni, Madison 1952 [bu
eserin 932 ylnda neredilen iki cildlik Franszca tercmesi Trkeye
kazandrlrrak istenmi, Arif Mft Mansel'in yapt birinci cildin
tercmesi: Bizans mparatorluu Tarihi I, Ankara 943, tamamlanm, fakat
ikinci cildi bir trl baslmamtr]; G.Ostrogorsky, Geschichte des
byzantinischen Staates, Mnchen 963 (nc bask) talyancaya tercmesi,
F.Leone, Torino 1968 [bu eser Trkeye tercme edilmitir: Bizans Devleti
Tarihi, Prof.Fikret Iltan, muhtelif basklar mevcuttur, nairi: Trk Tarih
Kurumu'dur]; The Cambridge Medieval History, IV I, Byzantium and his
Neighbours, 2, Govemment, Church and Civilisation, ed. By.J.M.Hussey,
Cambridge 966-1967; G.G.Litavrin- A.P.Kazdan-Z.B.Udalcova, ve
dierleri, Istorii Vizantii, I-III, Moskva 967; D.Angelov, Istorii na Vizantii,
I-III, Sofia 1959-967; F.G.Maier-H.Beckedorf-H.-J.Hartel-W.Hecht-
J.Herrin-B.M.Nicol, L'impero bizantino, talyancaya tercme eden L.Sesto,
Milana 1974; F.Doelger, Byzans und die europiiische Staatenwelt, Ettal
1953; N.H.Baynes-H.St.L.B.Moss, Byzantium. An introduction to East
Roman Civilisation, Oxford 1953 (ikinci bask); H.Hunger, Byzantinische
Geisteswelt von Konstantin dem Grossen bis zum Fal! Konstantinopels,
Baden-Baden 1958; A.P.Kazdan, Byzans. Aufstieg und Untergang des
ostrmischen Reiches, Berlin 1964; A.P.Kazdan, Byzans und seine Kultur,
Berlin 1968; A.Guillou, La civilisation byzantine, Paris 1974; J.Ferluga,
Bisanzio, societa e stato, Firenze 1974; H.Ahrweiler, L'ideologie politique de
l'empire byzantin, Paris 1975; D.Obelensky, The Bizantine Commenwealth.
Eastem Europe 500-1453, London 1971; N.Jorga, Byzance apres Byzance,
Bucarest 1972 (ikinci bask).-Son dnemin hususi meseleleri iin: E.Stein,
"Untersuchungen zur spatbyzantinischen Verfassung-und Wirtschaft-
geschichte" Mitteilungen zur Osmanisehen Geschichte II (1923-25) s.-62;
J.W.Barker, Manuel II Paleologus (1391-1425), New Brunswick, 1969;
G.Ostrogorsky, "Byzance, etat tributaire de l'empire turc" Zbornik radova
Vizentoloskog Instituta V (1958) s.49-58; D.Zakythinos, Le despatat grec de
Moree, I-II, Paris 932-Athenes 1953; ayn mellif, Crise monhaire et crise
economique a Byzance du XII/e au XVe siecle, Athenes 1948; J.Giil, The
Council of Florence, Cambridge 1958 (talyancaya tercmesi, Firenze 1967);
J.Radonic, Zapadna Evropa i balkanski narodi prema Turcima u prvoj
polovini XV veka, Novi Sad 1905; W.Heyd, Histoire du commerce du Levant
au Moyen Age, I-II, Lipsia 1923 [Asl Almanca olup, sonra Franszcaya
48
tercme edilen bu eserin, anastatik neirleri de yaplm, 1913 ylnda

italyancaya tercme edilmi ise de bu lke aratrclar ok az kullanrlar.ki
cildolan bu eserin Trke tercmesi: Enver Ziya Kara, Yakm-Dou ticaret
tarihi, Ankara 1975, ancak birinci cildi olup, ikinci cildi henz
neredilmemitir].
Bizans mparatorluu'nda XV.asrda mevcut dnce cereyanlar:

F.Doe1ger, "Politsche und geistige Strmungen im sterbenden Byzans",
Jahrbuch der Osterreichischen Byzantischen Gesellschaft III (1954), s.l-18;
E.Ivanka, "Der Fall Konstantinopel und das byzantinische
Geschichtsdenken", ayn yer s.19-34; F.Masai, Pleton et platonisme de
Mistra, Paris 1956; J.Gill, "Greeks and Latins in a common council: the
Council of Florence", Orientalia christiana periodica XXV (1959), s.265
vdd.; P.Lemerle, "La notion de decadance a propos de l'Empire byzantin", u
kitapta: Classicisme et declin cultural dans l'histoire de l'Islam, symposium
de Bordeaux, Paris 1957, s.263-277; I.Sevcenko, "The decline of byzantium
seen through the eyes of its intellectuals", Dumbarton Oaks Papers XV
(1961) s.169-186. [Trkeye tercmesi: "Entellektellerinin gzyle
Bizans'n k", Cogito 17 (1999) s.266-290]
Dethier adl zatn toplad metinler ve vesikalar toplam

Monumenta Hungariae Historica adl eserden ben iki tane seri grdm ve
biri Biblioteca Vaticana (kayd: Riserva, IV, 110, l-2)'da eksik dieri ise
Bkre'deki Romanya Akademisi'nde (kayd: n.459310, drt cild olarak) tam
olarak bulunmaktadr. Bu nerin ieriinin teferruatl bir tarifini
K.Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, Mnchen 1897
(ikinci bask) adl eserinin 311-312. sayfalarnda verir [Macaristan Bilimler
Akademisi tarafndan baiatlp da sonradan vazgeilen bu giriimin sonunda
kitaplardan ok snrl sayda merakllarn eline gemitir ve bu eserin nadir
bulunduu Tommaso Bertele tarafndan dikkat edilmiti: Il Palazzo degli
ambasciatori di Venezia a Costantinopoli e le sue-iiitiche memorie, Bologna
1932, s.32'de bulunan 18 sayl notta. Bu serinin gzel bir nshas Roma'da
Accademia Nazionale dei Lincei bnyesinde mevcut islam aleminin
mstesna aratrcs Leone Caetani'nin dou kitaplar ksmnda korunan
ihtisas kitaplnda ve ayrca stanbul'daki Alman Arkeoloji Enstits
ktphanesinde de mevcuttur]. Philipp Anton Dethier, Kln ehri
yaknndaki Kerpen adl kasahada 25 Eyll 1804 gn dodu ve 3 Mart 1881
gn stanbul'da ld. stanbul'da Avusturya Lisesi mdr bulunduu
srada Andreas David Mortnann ile birlikte Bizans kitabeleri zerine bir
49
ibirlii yarattlar ve bir cild olarak nerettiler. Eski Eserler Mzesi

stanbul'da evvela Aya rini [Hagia Eirene] kilisesinde ve sonra da Topkap
Saray bnyesinde bir blm oluturan inili Kk iinde bulunurken
mdrlne getirildi, 1872 ile 1876 yllar arasnda sren bu grevinden
sonra Trk ve slam eserlerine hasredilen Evkaf Mzesi mdrlne 1876
ylnda getirildi ve lmne kadar bu grevde kald. Bu zat ve eseri iin bk.
S.Eyice, "stanbul Arkeoloji Mzesinin ilk mdrlerinden Dr.Ph.Anton
Dethier hakknda notlar, Notes on Dr.Dethier, one of the earlier directors of
the Archaeological Museums of stanbul". stanbul Arkeoloji Mzeleri Yzllzz
IX (1960) s.45-105 [buradaki sayfa numarasnda bir tutarszlk vardr: Trke
metin s.45-52, ngilizce metin s.85-1 03 arasnda bulunmaktadr. Prof. Dr.
Semavi Eyice tarafndan kaleme alnan satrlar bu kadar deildir ve Dethier
adl zatn abalar zerine u almalar da eklemitir: "Philipp Anton
Dethier in Constantinople" u kitabn iinde: Philipp Anton Dethier, Der
Bosphor und Constantinopel, Kerpen 1981, s.X-XIII. 1873 ylnda yaplan
nerin bir tpkbasm olup, S.Eyice'nin hususi ktphanesinde bulunan
nshann hainn gerekletirilmitir: bu kitap trkeye tercme edildi:
Boazii ve stanbul (19.yzyzl sonu), stanbul 1993, tercme eden: mit
ztrk, ayrca: S.Eyice, "Dethier, P.A", Dnden Bugne stanbul
ansiklopedisi c.IV s.41-42]
Konstantinopolis'in dnn kaynaklarnn toplu listesi ve tahlili
iin: Pears, The destruction... s.IX-XIV; Mijatovic, Konstantin the last
emperor, ... s.230-237; Schlumberger, Le siege, et la prise et le sac... , 1914
yl neri, s.365-369; Runciman, The Fall..s.192-198, 236-239 (fakat hi biri
tam olarak liste vermez, daha evvelden de sylediim gibi, eldeki mevcut
vesikalarn ancak de birinden istifade etmektedirler). Metinlerin byk bir
ksmnn dikkatli (kendi zaman iin) ve toplu tahlili u aratrmada
yaplmtr: P.D.Pogodin, "Obzor istocnikov po istorii osady i vziatija
Vizantii Turkarn v 1453 godu (Bizans'n 1453 senesinde Trk'ler tarafndan
muhasara ve alnna dair kaynaklarn tahlili)" [A.Pertusi, makalenin
balnn talyanca tercmesini vermitir], Zurnal Ministeretva Narodnago
Prosvescenija, (1889), s.117-258. Slav kaynaklar iin bk..Dujcev, "La
conqw3te turque et la prise de Constantinople dans la litterature slave de
l'epoque", u kitabn iinde: Medioevo bizantino-slavo III, Roma 1971,
s.333-487, 689-694. Her bir kaynan husus i ki tabiyat giri ksmlarna
konulmutur. [A.Pertusi'nin eseri ile ayn zamanda hazrlanan u kitab
eklemek kanlmazdr: Kenneth M.Setton, The Papacy and the Levant
50
(1204-1571) v.II, The fifteenth century, Philadelphia 1978, s.108-137 aras;

4.The siege and fall of Constantinople (1453); s.l38-160 aras: 5.Perils and
problem after the fall of Constantinople (1453-1455)].
51
ZAMAN DiZM
1448
31 Ekim. mparator Yalannes VIII Paleologos, varis brakmadan
ld. Kardei olan Konstantin Paleologos (Dragases) yerine geti. Manuel II
ile Elena Dragas'n oluydu.
1449
6 Ocak. Konstantin XII Mistra'da tae giydi. Evvela kardeleri
Teodoros II ve Tomas ile birlikte iken (1428-1433) sonra bir tek Tomas
(1443-1448) ile Mora (Peloponnesos yarmadas)' da hkm srd.
12 Mart. Yeni imparator Konstantinopolis' e ulat.
12 Mart- 20 Nisan. Cenova Cumhuriyeti devrin Papa's Nicolo V'e

yollad bir haberde, Pera'l Giovanni da Mare adl bir temsilci, Bizans
imparatoru Konstantin XII'nin Kiliseler ttihadna hazr olduuna dair haber
vermiti.
17 Mart. Trk'ler Eriboz adasn tehdit ettiler.
18 Nisan .Venedik Cumhuriyeti, Bizans mparatorluu'nun Trk ile

(Murad II) bir sulh yaptn fakat hala yardm beklediini devrin Papa'sna
haber verdi. Aneona limanndan buday yollayacak Fakat bu arada
Lombardia'da bir sulh yaplmas faydaldr.
1450
Mart-23 Ekim. Venedik Cumhuriyeti, Konstantin XII'nin ithal
mallara yeni vergiler koyduunu, Konstantinopolis'te bulunan bailos'u
52
aracl ile rendi. Austos aynda Nicola da Canale adnda kendi bir
temsilcisini yollayp yeni konulan vergilerin kaldnlmasn ve acele
tarafndan 7.143 hiperporos tutannda bir borcun imparatora verileceini
talep ettiler. steklerinin olumsuz karlanmas karsnda Konstantinopolis'te
bulunan Venedik'liler, Ereli ehrinde bulunan Trk'lerden snma hakk
talep edeceklerdi. Konstantin XII, 23 Ekim gn, deniz yoluyla yollanan
mallardan alnan vergiyi iptal etti ve bu verginin karadan yollanan mallara
uygulanmasn da erteledi.
8 Austos. Trk'ler Arnavutlua girdiler. Dra limannn

korunmas iin V enedik Cumhuriyeti gemi yollad.
12 Kasm. Venedik Cumhuriyeti, Mora'da bulunan

Dimitri Palelogos' a destek verecei kararn aklad. Arnavut ef Core
Skanderbeg iin [Trk tarihinde, skender Bey] sultan nezdinde giriimde
bulundu.
1451
3 ubat. Murad II ld ve yerine olu Mehmed geti. 30 Mart
1432 gn dnyaya gelen Mehmed'in annesi Abdullah kz Hatun
veya Hma Hatun adl, Murad'n bir gzdesi idi. Esas ei,
sfendiyarolu smail Bey'in kz idi. Mehmed'in vey kardeleri daha nce
lmlerdi: Ahmed elebi, esrarl bir ekilde, 1437 ylnda ve Alaeddin Ali
elebi ise 443 ylnda idam edildi.
10 ubat. Manisa'dan yola kan Mehmed, Trk

mparatorluu'nun bakenti Edirne'ye ulat ve padiah ilan edildi (8
ubat). Mehmed, babasnn tahttan feragat etmesi zerine Aralk 444 ile
449 yleyll aylan arasnda, daha nceden de tahta kmt. Sonradan
Fatih nvanna sahip olacaktr.
18 (?) ubat. mparator Konstantin XII ile Sultan Mehmed

arasndaki sulh yenilendi. Konstantinopolis'e snm bulunan, saltanat
mddeisi, Bayezid'in szde torunu Orhan elebi iin yz bin ake
demeyi, yeni sultan kabul etmiti.
53
Nisan, Ekim/ Kasm. Andranice Leontaris Briennio bakanlnda

bir Bizans elilik heyeti, yardm isternek iin yola kh. Papa'ya gtrlecek
bir mektup ile birlikte,? nisan gn Ferrara ehrinde Borso d'Este'ye urad.
ll Haziran gn Venedik ehrin e geldi ve bir kere daha mallara konulan
vergi mevzuu tartld; Austos ve eyll aylar arasnda Roma'dadr ve
Nicolo V bir donanma ile yardm sz verdi, karlk olarak da
Floransa Konsili 'nde alnan ittihad kararnn Konstantinopolis tarafndan
kabul ve ayrca Roma'da srgnde yaayan Patrik Gregorios III Marnmis'in
haklarnn iadesini istedi (27 Eyll). Papa Nicolo V, yardmn nasl
yaplacana dair Konstantin XII'ye bir mektup yazd (ll Ekim). Leontaris
ekim ay esnasnda, Napali'ye gelip Aragon kral Alfonso V ile grt. 31
Ekim gn kral Konstantin XII' e yazd.
4 Mays. Venedik Cumhuriyeti, Bosna kral iin Trk [Mehmed]

nezdinde efaatte bulundu.
25 Mays. Venedik Cumhuriyeti, 1450 yl jbilesinden salanan

varidatn Trklere kar bir Hal Seferi dzenlernee yetmiyeceini Papa
Nicolo V' e iletti.
5 Temmuz. V enedik Senato' su, Girit adasnda bulunan valisine

yollad haberde, Trklerden korunabilmek iin imparator Konstantin
XII' nin adadan balistarii ahzetmeye yetkili klnd bildirildi.
8-9 Temmuz. Venedik Cumhuriyeti, yeni sultan nezdinde bulunan

elisi Lorenzo Moro 'ya verdii direktifte, tahta clOsunu tebrik etmesini ve
Murad II ile Venedik Cumhuriyeti arasnda yaplm olan sulhun
maddelerinin kabuln salamasn istedi. Yeni maddelerin eklenmesinden
sonra, Venedik Senato' su elinin Bizans imparatoru ile temas kurmasn
istedi ve Mora' daki despotlarn Anabolu civarnda bulunan Venedik
arazilerini igalinin protesto edilmesini de istedi. Gene 8 Temmuz gn,
"Gran Caramano" (Karaman Beyi brahim Bey) nezdinde eli olarak bulunan
Francesco Venier'e yollad direktifte onun Kbrs Kral ile bir sulh
yapmasn salamasn istedi.
10 Eyll. Venedik Cumhuriyeti ile Mehmed II arasnda sulhun

yenilenmesi.
54
Eyll (?). Mehmed II ile Transilvanya voyvodas ve Macar taht

yneticisi Jan Hnyad arasnda yllk sulh.
Eyll-Ekim. mparatorun "gran logothetes"i Georgios Sfrantzes,

Grcistan'a yapt elilik grevini bitirip, bu arada kral Keorki'nin kz ile
Konstantin XII arasndaki evlilik durumunu halledince Karadeniz'den gelen
Venedik vatanda Antonio Erizzo'nun gemisi ile dnd.
Ekim ayndan sonra. "Rafzi" Yunanllara yardm etmek doru

veya mnasip midir diye Roma' da mnakaalar.
Ekim-Kasm. Papa Nicolo V'in Konstantin XII'ye cevabndan sonra

Konstantinopolis'te Kiliseler ttihad'na kar gl bir ekilde olan parti
oluturuldu. Bu partinin banda asiller snfndan megaduca Luca Notaras,
Yalannes ve Andronikos Kantakuzenos gibi kiiler, ruhhan snfndan kei
Georgios (Gennadios) Skolarios da mparator Yalannes VIII'in "sekreter"i
olduu srada ittihad'a taraftar birisi olarak Ferrara ve Floransa Konsillerine
katlm ise de, sonular grnce mtereddid bir tavr taknd ve stad
Marea Eugenico'nun da lm zerine ittihad kart partiye katld.
24 Aralk.
Mora despotu Tomas 20 ekim gn yazd bir mektupta
eli gndereceine sz vermesi zerine Venedik Senato'su da bir cevap
gnderdi.
1451-1452
K mevsimi. Bohemya' da bulunan Utraquisti (Ussitler) mensubu bir
haber ileticisi (belki Pietro Payne idi) Konstantinopolis'e geldi ve Papalk
kart bir ittihad kurulmas iin Konstantin XII'ye bir teklif yapt.
Kei Gennadios Skolarios da bu frsattan yararlanp Floransa birliine kar
amme heyecann tahrik etti. _
K mevsimi. Mehmed II ciddi bir ekilde Konstantinopolis'e doru

yrmeyi dnd: Vezirlerinden Zaanos Paa taraflar, Halil Paa ise kart
veya muhalif olarak atyorlard. Avrupa'ya casuslar gnderildi ve bylece
55
Bat'l glerin tutumunun ne olacann renilmesi mmkn olacakt.

Halil Paa -uzun zamandan beri mnasebette bulunduu- Bizans'llara gizlice
haber gnderip, Boazii'nin Avrupa yakasnda Sultann byk bir kale ina
etmei dndn iletti.
1452
14 ubat. Konstantinopolis'i kuatmak amac ile byk bir hazrlk
iinde bulunan Mehmed'in yaptklarn haber vermek iin Venedik ehrine
dnen Bizans elisine cevap veren Venedik Senatosu, hemen Floransa, Roma
ve sair hristiyan devletlerden yardm istemesi tavsiyesinde bulundu. Venedik
Cumhuriyeti yardma hazrdr fakat buna ilikili olan dier devletlerin de bu
giriime katlmalar artn ileri srd.
ubat-Mart. Konstantin XII bir elisini Mehmed II'ye yollad ve

aralarnda yaplan sulh maddelerine gre Boazii'nin bat yakasnda bir kale
ina etmesinin meru olmadn bildirdi. Sultan da verdii cevapta
Boazii'nde yaplan deniz korsanlna kar bu kalenin bir emniyet merkezi
olduunu ve ayrca Asya tarafndaki hakimiyetinin kontroln salayacan
bildirdi; Dier taraftan da kalenin ina edildii yerin kendi mlk olduunu
da ekledi. Bizans bakentine kar bir dmanlk beslediine dair her bir
iddiay reddetti.
ubat-Mart. Aragon'lu Alfonso, talya'da devam eden sava

sebebiyle imparatorun hibir ekilde yardmna koamayacan Bizans
elisine bildirdi.
Mart. Mehmed ordusunu harekete geirdi ve kalenin inas iin lazm

olan malzemenin hazrlanmas iin Asya kyndaki yerlerde dzenledi.
Duvarc, arabac, her tip iiyi deriemek iin ar yapt (be bin kadar
teknisyen ve ayrca ordusu).
13 Mart. Pera ve Kefe'den gelen bilgilere gre, Trk'n ani bir sava
karmasndan korkuyorlar ve bundan dolay da yardm istiyorlar.
Gabriele Doria adnda ark mes<lelerinden mtehasss olan olan kiinin
kanaatlerini isteyen Doge (Pietro di Campofregoso) ve Consigli di Genova
[Cenova ehri ileri gelenleri], Trk'lerin Pera'ya kar bir savaa girrnee
56
niyetleri olmadn fakat Boazii'nde

bir kale ina edilmesinden ok
korkulmas gerektiini rendiler.Bundan dolay da Pera ahalisinin Mehmed
ile temasa geerek bu inaattan vaz gemeye abalamalar istendi; Her
halkarda Officium Maris Chyi, gerekirse, Pera'ya yardm etmee
arlacakt; Karadeniz'de bulunan Kefe ehrinde hibir savunma
mekanizmas ve silahl adam bulunmad iin, Giorgio Doria'nn gerekli
malzemeleri tayan gemisinin en ksa zaman zarfnda gitmesi istenecekti.
16 Mart. Cenova Cumhuriyeti vatandalarna yapt arda,

Kefe'nin savunmas iin asker yazlnalarn istedi.
26 Mart. Mehmed II Boazii 'ne bir ordu ile (ellibin kii ?) ve otuz
gemilik, iinde trirem'ler ve nakliye gemileri de vard, beraber ulat.
Boazkesen diye adlandrlan ve sonradan Rumeli Hisar adn alacak olan
kalenin nerede ina edilmesi iin yer seti: Bu noktada Boazii'nde, evvelce
Bayezid I tarafndan Asya yakasnda ina ettirilen ve Anadolu Hisar da
denilen Gzelce Hisar adl kalenin tam karsnda bir kesime yeridir. naat
iin sultan vezirini tayin etti: Halil Paa, Zaanos Paa ve Karaca Bey.
naatn snrlarn izen Mehmed, almalarn hemen balamasn ernretti ve
idaresini de bizzat stlendi. Bizans'llarn sonusuz kalan protestolar.
Mart-Nisan. Kalenin ina edildii yerdeki buday ve yeme Mehmed

el koydurdu. Bizansl kyllerin protestolar. Bizansl svarilerin aknlar
faydasz kald, ar kayplara uradlar.
12 Mays. Cenova devlet bakan (Doge), Pera podesta's

Angelo Giovanni Lomellino'ya haber yollayp, sultann nezdine eli olarak
Bartolomeo Doria'nn yollanmasn istedi.
20 Mays. Kardinal Kiev'li Isidoro, Papalk temsilcisi olarak

Konstantinopolis'e gitmek iin Roma'dan yola kt. Bizans'a her trl
yardmn salanmas iin, Kiliseler ttihad 'nn resmen ilan edilmesi iin
Bizans'llar ikna etmekle grevlendirilmiti.
23 Mays. Cenova hkmeti, Pera' dan dnen kendi elisi

Francesco Cavallo'yu dinledikten sonra, Cenova'llarla ok iyi geinen
Bizans imparatoru'na bir mesaj yollad.
57
Haziran-Temmuz. Kalenin ina edildii alanda Trklerin yaptklar

yama hareketleri zerine Bizansllar ayaklandlar. Epibation ahalisine kyam
yapld, tahribat ve yamalar. Bizansl'lar da mukabele olmak zere
Konstantinopolis'de ikamet eden Trk'leri tevkif ettiler, fakat sonradan
byk bir ksm salverildi. Bakentin kaplar kapatld.
ll Temmuz. Cenova hkmeti, Riviera di Ponente [bat taraf kys]

ahalisini, paralarn almakla beraber Giovanni Giustiniani Longo'nun
gemisine binmemek iin kamalarna kar, zorlamak karar ald.
16 Temmuz. Konstantinopolis'deki durum hakknda, Venedik ehrine

yeni endie verici haberler ulat.
18 Temmuz. Konstantinopolis'e buday yk ile birlikte iki tane

silahl
gemi yollamak isteyen Papa istei zerine tartmak iin, Cenova
hkmeti Giovanni Giustiniani Longo'ya arda bulundu.
23 Temmuz. Giovanni Giustiniani Longo'ya acele tarafndanCenova

ehrine gelmesi bildirildi.
26 Temmuz. Kardinal Kiev'li Isidoro Konstantinopolis (Latin) patrii

seilmi, evvelki kardinal Giovanni Cantarini lm olduu iin patrikliin
mallar imdi yeni atanan patrie geecektir. Venedik hkmeti Roma'dan
ulatrlan bu haberi Duca di Candia'ya [Girit adas valisi] iletti.
Temmuz sonu. Mehmed II, Konstantinopolis'e kar sava ilan etti.

Vassal veya haragzar olan devletlerden askeri yardmlar istedi ve bahane
olarak da Karamanolu Beylii (brahim Bey idi)'ne kar bir sefer
gsterildi.
Austossonu. Phoneus civarndaki Sosthenion blgesinde ina edilen

Boaz-kesen hisar (kaynaklarda geen deiik isimleri: Paskesen,
Kephalokoptes, Laimokopia, Gemasar (=Yenihisar), Castello Novo
[Y enikale] v.s.) tamamland. Bir gen eklinde olan kale araziye uyumludur
ve surlar 250 m. kadar, ykseklik 15 m., derinlik 2,5 ile s' arasnda olup
byk kulesinin ykseklii 70 m. olup dokuz tane daha kk kule vardr.
zellikle gney kesimindeki kuleler boaza ynelik toplada techiz
edilmitir. Hisarn komutanlna [Dizdar] Firuz Bey adnda bir aa getirildi,
58
gl bir kuvvet emrine ayrld. naatn sebepleri kaynaklarda yle

sralanr: 1) Ordularn Boazii'ni gemelerini emniyet altna alr;
2) Karadeniz' e girmek ve kmak isteyen .batl gemilere kar kontrol etmek
ve esasnda yolu kapatmak; 3) bakentin kuatlmasnda hemen yardm
edebilmesi.
30-31 Austos. Venedik Senatosu ald bir karar zerine,

Gabriele Trevisan adndaki "vice-capitano del golfo" [Krfez (Adriyatik)
kuvvetleri komutan vekili]yu, Tana (Azak Denizi)'dan gelmeleri gereken
ticaret gemisine refakat etmek iin, sratli bir gemi ile Konstantinopolis' e
gitmekle grevlendirdi.
31 Austos-3 Eyll. Mehmed II'nin ilk sava giriimi. Elli bin kiiden
oluan bir ordu ile birlikte Konstantinopolis surlar civarndaki Bizans
savunmalarn tefti etti. Bizans'l svariler birka k yaptlar. Mehmed,
gn sonra Edirne'ye dnrnee karar verdi. Donanma da Gelibolu'da bulunan
ssne dnd. Batya gnderilen casuslar dndler ve Avrupal devletlerin
kendi aralarnda sava halinde olduklann haber verdiler. Karaca Bey henz
Bizans devletinin elinde bulunan, Marmara ile Karadeniz arasndaki,
Perinthos, Anchialos, Mesambria, Selimbria, Byzos v.s. kaleleri tahrip etmek
iin bir mfreze ile birlikte grevlendirildi. Selimbria ve biraz da Mesembria
direniyor; dierleri Trklerin eline geiriyor.
Austos bitiminden sonra. Konstantin XII bir nutuk syleyip,

Mehmed'in sulh artlarna .ramen sava giriiminde bulunduunu aklad.
Yardm isternek iin elilik heyetleri grevlendirildi ve bunlardan biri
talya' da Papa Nicolo V ve dier devletleri ziyaret ederken dieri
Jan Hnyad' ziyaret iin Macaristan'a gitti.
Ekimden evvel. Macaristan'a giden elilik heyeti dnd: Jan Hnyad

yardm etmee hazrdr fakat karlk olarak da Mesambria ssn ister.
Bizansllarn bunu reddettikleri anlalyor.
Ekim balar. Mehmed Il, Mora'ya Turahan Bey kamutasnda bir

ordu gnderdi.
Ekim balar. "vice-capitano del golfo" Gabriele Trevisan ile

"sovracomito" Zaccaria Griani'nin gemileri -sratli ve mcehhez iki gemi
59
konu edilir-, Tana [Azak]'dan gelmesi gerekli olan ticaret gemisine

eskortluk etmek grevini yerine getirmek iin Konstantinopolis'e ulatlar.
26 Ekim. Sakz adasndan gemiye binen Kardinal Kiev'li Isidoro

beraberinde Midilli (Lesbos) arveki Sakz'l Leonardo ile birlikte
Konstantinopolis'e geldi. Kardinal Isidoro bu adada uzun zaman kalp
yardm ile silahlar beklemiti ve bindii Cenova gemisi erzak, ayrca ou
Sakz adasndan toplanm iki yz kii ile birlikte yola karken refakatinde
Kefe !imanna giden bir ticaret gemisi bulunuyordu. Kardinal Isidoro ehre
ulat zaman bir konuma yapt ve Konstantin XII de sayglarn sunduktan
sonra Bizansl ruhbann Floransa ittihadn kabul etmelerini tevik edeceini
de ekledi. ehir bu srada iki hizbe ayrlm olup, birlie kar olanlarn
bana megaduca Luca Notaras, taraftar olanlar arasnda ise saray erkan ile
birlikte Yoh annes Argiropulos ve Mikalis Apostolis de bulunuyordu.
Sonbahar. Urban adnda bir Macar (veya Sakson) top ustas,

Bizansl'larn hizmetinde bulunduktan sonra Edirne'ye geldi ve Mehmed'in
hizmetine girdi karlnda da hatr saylr bir para ald. Kostantinopolis
surlarn ykabilecek bir top dkmesi iin Mehmed emir verdi ..
10 Kasm. Kefe (Karadeniz)'den gelen ve Girolamo Morosini adl

kiinin birisinde reis bulunduu, iki Venedik gemisi Boazii'ne girdikten
sonra Boazkesen'in ate hattna dtler, hisardaki kulelerden atlan top
gllelerinin menzili iinde olmalarna ramen saldrdan kurtulup,
Konstantinopolis'in liman olan Hali [A. Pertusi klasik deyim olan Altn
Boynuz demitir]' e girmeyi baardlar.
16 Kasm. mparator Konstantin XII adna Giovanni daMare Venedik

Senatosu nezdinde yeni bir elilik giriiminde bulundu. Elinin aceleci
isteklerine cevap veren Venedik Senatosu, bir donanma hazrl iin hesap
hazrlnda bulunduunu bildirdi. Papa'lk nezdinde bulunan Venedik'li
kardinallere bask yaparak Papa'y tevik etmelerini isteyecekti.
16 Kasm. Papa'ln bir an evvel hazrlklara katlmas iin Venedik

Senatosu Nicolo V ve kardinallere mektup yazd.
25 Kasm. Pera'daki duruma tahlil etmek iin seilen sekiz vatandan

hazrlad rapor, Cenova Devlet Bakan [Do ge] ile Officium Romanie ve iki
60
yz tecrbe li kiinin yardm ettiicumhuriyet Consigli [meclisler]'in hazr

bulunduu toplantya sunuldu. Ertesi yln (1453) 13 ubat gnne kadar
Azzelino Lercaro'nun gemisinin Pera'ya gnderilmesi, savunma masraflar
ile burada bulunan elli tanesine katlmak iin yz tane balistarii yollama
harcalarn karlamak iin Pera'llar yeni vergiler konmas istendi. Pera'l iki
elinin bildirdiine gre durum hep ktlemektedir; Bir taraftan Mehmed
kuatmaya hazrlanrken dier taraftan mparator Konstantin otoriteyi
salamay baararnyar ve sultann Konstantinopolis ve Pera'nn limanlarn
alp ordugahn bakentin yanna kuracan bilmelerine ramen Yunan halk
paralanmtr. ki elinin istekleri: I) Cumhuriyet idaresi tarafndan
Konstantinopolis ve Pera'ya yardm yollanmas iin Papa ile btn
hristiyanla bask yaplmas; 2) ubat ayna kadar, yollanmas ngrlen
balistarii'ye ek olarak iki yz tane dahas Pera'nn savunmas ile silahlarla
gnderilmesi; 3) burada bulunan cemaat byle bir masraf karlayacak
durumda bulunmad iin, cumhuriyetin bunu stlenmesi. Matteo
Lomellino'nun teklifini uygun gren Consiglio, Pera'llarn isteklerini kabul
ederek, Papa'ya, Fransa kralna ve dier hristiyan devlet bakanlarna
mektuplar yazp askerlerini ve para yardmlarn istedi.
26 Kasm. Venedik'li Antonio Erizzo'nun Karadeniz'den gelen arpa

ykl gemisi, Boazkesen hisarnn komutannn dur ihtarna itaat etmemesi
zerine ar bir bombardmana urad ve orada batrld. Komutan ve otuz
kadar denizci yzerek kyya ulatlar ve hemen esir edildiler. Didimoteichos
[Dimetoka] ehrine gtrlen Erizzo kaza akld (8 Aralk). Saray'a
yollanan gemi katibi Domenico Maestri ve dier gemiciler ikiye
paralandlar. Aralk aynda Didimoteichos'da bulunan tarihi Dukas
gmlmeden braklan cesetleri grd. Uygulama ok kt kartand ve
Venedik balyosu Girolamo Minotto efaat dilemek iin Fabruzzi Corner'i
gnderdi. Corner'in binip de dnd Gabriele Trevisan ve
Zaccaria Griani'nin gemileri Tana (Azak denizi)dan gelen tccar gemisine
refakat ediyordu. Venedik Cumhuriyeti ile Mehmed arasndaki mtareke
fiilen [de facto] sona erdi.
29 Kasm. Pera ve Konstantinopolis'deki meseleleri grmek iin

kurulan komisyon, yeniden Cenova ehrinde topland. Devlet Bakan ile
Konsey'e verilen bilgiye gre masraf ondrtbin lidre ve belki de fazlaya
kacak, ayrca Lercaro'nun gemisinden bir baka gemi daha yollamak
zarureti olacakt. Komisyon, o srada Napoli ehrinde bulunan elilerin
61
Papa'ya gnderilmelerini istedi. Bunlarn tatbiki iin Devlet Bakan'nn

ynetecei Commissione dei Sedici [On alt kiilik Komisyon]'ye stn
yetkiler verilmesi kararlatnld.
Kasm ay sonu esnasnda. Konstantinopolis !imanna ulaanlar: arap

ykl drt gemi ve Kandiya limanndan erzak dolu baka be gemi, drt tane
Sakz adasndan ve bir tane Mora yanmadasndan.
Aralk ay ba. Konstantinopolis ahalisi her trl zorlua ramen

surlarglendirme hazrlklarna baladlar, acele tarafndan yollanmas iin
de Mora'daki despotlara, Papa'ya ve talya ile Bat Avrupa'daki devletlerin
bakanlarna yeni elilik heyetleri gnderdiler.
2-4 Aralk. Jacopo Coco'nun Trabzon'dan gelen gemisi Boazii'ne

girdi ve oniki Trk "fusta" (hafif gemi) tarafndan durdurulup Boazkesen
Hisar hizasna getirildi. Fakat tutuklanmaktan kurtulmay baard ve btn
mrettebat sa ve salim Konstantinopolis !imanna ulat.
4 Aralk. Pera'nn savunmas iin asker olmaa niyetli olanlara bir ilan
yapan Cenova hkmeti, Cancelliere Ambrogio de Senarega nezdinde hazr
bulunmalarn istedi.
12 Aralk. Kiliseler ttihad iin Aya Sofya kilisesinde ayin. Hazr

bulunanlar mparator Konstantin XII, Bizans saray erkan, episkoposlar,
Kardinal Kiev'li Isidoro, talyan vatanda ve tccarlar idiler. Luca Notaras,
Gennadios Skolarios, Neofito adnda biri ve ok sayda ruhhan muhalif
kaldlar.
14-16 Aralk. mparator Konstantin XII'nin srar ve Kardinal

sidoro'nun tavsiyesi zerine, Konstantinopolis'te bulunan Venedik
Cemaati'nin Consiglio dei Dodici [12'ler Konseyi] ve gemi komutanlarnn
byk bir ksmnn da muvafakat ile, baz zorluklan da olsa,
Konstantinopolis limannda bulunan Bat lkelerinin gemilerinin ve
mrettebatnn mdafaa iin alkonulmas karar verildi.
15 Aralk. Cenova ehrinde kurulan bir komisyon

Giovanni Giustiniani Longo hakknda tahkikat almasn kararlatrd zira bu
adam Kuzey Afrikal (Tunus'lu) bir "grippo" [rp]'yu durdurduu ve
62
Kuzey Afrikallar iin skenderiye limanndan Sakz adasna ticaret mal

nakleden bir Cenova gemisini taciz etmiti.
Aralk aynn ortasna doru. Galata' da bulunan Cenovallar, be yz

silahlnn bulunduu bir Cenova gemisinin gelmekte olduunu
Konstantinopolis' e haber verdiler.
17-19 Aralk. Konstantinopolis'te bulunan Venedik'liler toplu bir

halde, Venedik ehrine karadan ve denizden mektuplar yollayarak gemileri
ne n alkoyduklarna dair sebebleri sralayp yardm istediler.
Giovanni Diusnaigi adl kii Venedik'e giden geminin komutan idi. Papa,
Jan Hnyad ve sairlerinden de haberler gnderip yardm istendi.
1453
2 Ocak. Cenova' daki Officium Romanie [Dou leri Dairesi] ald
bir karar zerine ikiyz tane maal askeri Pera'ya yollamak, silah (ok, zrh,
mifer v.s.) masraf, de CiciZia yani Sicilya'da Pera'ya buday tamakla
grevli kaptan Giovan Francesco Parmario'ya bin lidre denmesini; kaptan
Battista de Felisano (da Feliciano) ve socii [mrettebat]'sine Pera'ya asker
ve silah tamas iin 1750 lidre denmesi; ve en sonunda da, mdafaa iin
Pera'ya 3642 iperperos (altn mangr) ve Kefe'ye ise 401 iperperos
gnderilmesi masraflarn stlendi.
Ocak ay balar. Mehmed II askerlerini harekete geirmee balad.

Urban tarafndan .dklen topun denemesi Edirne'de yapld zaman hazr
bulundu: Deneme olumlu neticelendi.
15 Ocak. Cenova hkmeti gecikmi borlarn demeyi ve diri

masraflar karlamak
iin yeni bir borlanmaya gitme karar ald.
16 Ocak. Macaristan kral, Konstantin XII tarafndan gnderilen

eliler aracl ile Konstantinopolis'in nasl ar bir bulran iinde
bulunduunu rendi, fakat hem lkesinin iinde bulunduu durum ne de
Mehmed ile imzalad sulh anlamasnn bu ie bulamasn engellediini
ekleyip, bununla beraber hristiyanl korumakla mkellef bulunan Papa'ya
bu konuyla ilgili bir mektup yazacam ve bakentin yardmna koacan
63
ekledi. Ayn gn Konstantin XII'ye yazd mektupta "kafir basks altnda"

yek ve adeta tek bana kalm ehrin korunmasna aHikasn belirtti
22-25 Ocak. Cenova hkmeti Giovan Francesco Parmaric'nun

limandan ayrlp Pera'ya gitmesine izin verdi.
26 Ocak. Konstantinopolis limannda bulunan Venedik'li gemilerin

kaptanlar kendi mallarn gemilerinde tama iznini imparatordan aldlar,
fakat imparatorun msaadesi olmadan limandan ayrlamazlar.
26 Ocak. ki Cenova gemisi yedi yz (veya drt yz) silahl adam ve

silahlarla Giovanni Giustinani Longo (Montaldo'lu Adama'ya gre
Maurizio Cattaneo da vard, bunun iin 20 Nisan ksmna bakn)
kamutasnda Konstantinopolis'e ulat. Silahl kiiler Sakz adasndan gelen
paral askerlerdi. Giovanni Giustiniani geliinden ksa bir sre sonra kara
taraf savunmasnn protostrator (veya strategos veya dux militiae)
[bakomutan] tayin edildi. Herhalde imparator da bu ibirliine mkfifat
olarak Limni adasn, maann ve paral askerlerin cretlerinin denmesini
vaad etmiti.
Ocak-ubat. Byk Trk topu [Trk kaynaklarnda ahi]'nun

Edirne'den Konstantinopolis'e be mil mesafeye ekilmesi. Nakliye iin iki
ay geti ve ok sayda grevli katld (22 Nisan blmne bakn).
Ocak-ubat. Karaca Bey, henz Bizansllarn elinde bulunan sahil

kesimindeki kalelere aknlar yapt. Selimbria [Silivri] direndi; Mesembria
[Misivri] ele geirildi (Mart).
4 ubat.
Venedik Senatosu, Bizans bakentinin nasl bir tehlike iinde
bulunduunu Papa Nicolo V ve Aragon'lu Alfansa'ya bildirip harekete
gemelerini istedi.
ubat ay balar. Halil Paa, mparator Konstantin XII'e gizlice

haber yollayp,
Mehmed'in Konstantinopolis'e saidrma niyetini haber verdi.
mparator Edirne'ye bir eli yollayarak sulh teklifi ve bir hara deme plan
sundu. Mehmed ise baehrin teslimini istedi. Bizans l 'larn bu teklifi
reddetmeleri zerine Mehmed ehrin evresinin yanalannasn emretti.
64
12 ubat. Mehmed'in dman olan Karamanolu brahim Bey,

Venedik Cumhuriyeti'ne mektup yazp, mterek dmana kar her trl
tedbirin alnmas iin eli Giovanni Mocenigo'ya geni yetkiler verdiini
bildirdi. Papa ve Napali kralna da bu dncelerini akladn Venedik
Cumhuriyeti'ne bildirdi.
15, 17, 19 ubat. Konstantinopolis konularn gncelletiren Venedik

Senatosu tartmalardan sonra, 19 ubat gn topland ve baz azalarnn
teklifleri zerine u kararlar ald: 1) On be gemi iin bir kaptan ve bir
"sopracomito" [kalyon komutan] ayn 25'inde seilecekti; 2) Venedik'de
kalyon tehiz edilecekti yani kaptann ki, "sopracomito"nun ki ve
Jacopo Marcello'nun ki olup biri Zara' da, biri ibenik'te ve biri de Korfu'da
idi; Leona kalyonu kaptan ile kalacakt; Griona kalyonu ve dier iki gemi
Girit'te techiz edilecekti; Buday ve peksirnet tamak iin be yzden fazla
"botti" [f] alabilen iki gemi izleyecekti.
23 ubat. Venedik Senatosu gemilerin yollanmalar ile ilgili kararlar

da ald. Zaccaria Griani (Griona ile) Eri boz' da kalp "capitano generale"
[Deniz kuvvetleri komutan] bekleyecekti. Dalmaya gemileri Venedik'te
techiz edilecekler. Mehmed'in nezdine bir eli gnderilecek.
24 ubat. Venedik Senatosu Papa'ya ve aralarnda imparator

Frederik III, Aragona'l Alfonso, Macar kral ve dierlerinin de bulunduu
hrjstiyan devlet bakanlarna yeni mektuplar gnderip, Konstantinopolis' e
yardm etmek iin tedbirleri ve hazrlklar haber verdi ve dier glerin de
katlnaa acele etmelerini istedi.
26 ubat. Bir Venedik gemisi komutan olan Piero Davanzo, verilen

yemine (14-16 Aralk ksmna baknz) kar karak, gemisi ile birlikte
Konstantinopolis limanndan kat. Kandiya !imanna bal olan alt gemi
daha limandan katlar: inde bulunan yedi yz kii kurtuldular. Yedi gemi
de birlikte Bozcaada'ya gittiler, Davanzo'nun gemisi Venedik'e giderken
dierleri Kandiya !imanna gittiler.
2 Mart. Venedik Senatosu Konstantinopolis'e yollanacak donanmann

techiz edilmesine ve sonraki bir oturumunda "capitano generale" semee
karar verdi. Konstantinopolis'teki durum hakknda kesin haberlerin yokluu
hakknda tartma ald.
65
Mart aynn bas-ortas. Trk ordusunun Konstantinopolis nnde yer

almas ve nakli tamamland. Kara tarafnn abluka altna alnmas
tamamland, deniz tarafnda ise baz Bizans gemileri Cizicos [Erdek]'a
kadarki sahilde aknlar ve yamalar yaptlar. Bakentte ise
Kiliseler ittihad'na kar olanlarn tahriki muhalefeti devam ediyordu.
Konstantinopolis ahalisi hcumun kutsal hafta (25-3 1 Mart aras) iinde
yaplmamasndan honut kaldlar.
9 Mart. Venedik Senatosu tersane grevlilerine haber gnderip

Konstantinopolis'e gidecek gemilerin techizatnn bir an evvel bitirilmesini
istedi ve bin duca [Venedik paras] tahsisat ayrd.
10-13 Mart. Genova'daki Officium Romanie [ark dairesi] Pera'da 2
Ocakta beri bulunan podestasna 3642 iperperos yollad ve ehrin savunmas
iin Pera'llarn be bin lidre vermelerini isterken bunun bin iki yz
adamlara ayrlrken kalan da Battista da Feliciano ve s oc ii [adamlar ]'ye
verilecekti.
14-30 Mart. Konstantinopolis. Hebdomon sarayn bulunduu yerin

kuzeyinde (Xyloporta' dan Anemas kulesine kadar) bulunan surlarn tahkimi
ve zellikle liman kesiminde grnen hendekierin derinletirilmesi. Bu ii
gerekletirenler Alvise Diedo ve Gabriele Trevisan adl V enedik' li
kaptanlarn gemilerinin mrettebat gerekletirmiti. Pera nnde (Perama
mahallinde) demir atm bulunan gemiler Porta di Kynegon tarafna
gtrldler.
21 Mart. Trklere kar yardm isternek iin Napali'ye kadaLgelen

Michele Trapperio ve Giovanni Perera adl elileri dinleyen
Aragona'l Alfonso, Konstantin XII'ye mektupla cevap verdi.
22 Mart. Venedik Senatosu, Mora despatlarnn Modon'a (Mora'nn

bat sahilinde bulunan Venedik arazisi) verdirdikleri zararn tazmini iin
1450 ylnda bir elilik heyeti yoUayacaklarna dair sz vermelerine ramen
yerine getirmediklerinin farkna varnca, Rodos adasnda bulunan kendi elisi
Paolo Morasini'ye yollad kararda, dn seyahati esnasnda Modon
ehrine urayacak, despotlar ile bir anlamaya varmalar iin sk bir ekilde
grmesini istedi, bu arada Venedik Cumhuriyeti'nin de Konstantinopolis'e
yardm iin gecikmeyeceini bildirmesini istedi. Jacopo Loredan adndaki
66
"capitano generale del mare" [deniz genel komutan]'a yollanan bir emirde,
donanma ile beraber Konstantinopolis'ten dnd zaman, despotlar henz
aldklar topraklarn iade etmemiler ise, Modon' a gemesini ve her trl
imkan aratrmasn istedi.
27 Mart. Venedik Cumhuriyeti, Konstantinopolis'e gidecek gernilerin

techiz edilmesi iin yeni bir bin duka tutarnda bir tahsisat ayrd.
31 Mart. Konstantinopolis. Surlarn tahkimi ii bitirildi. Gemiler,

Perama nlerine gelip demir attlar.
Mart ay sonu-nisan ba. Konstantinopolis'in kara ve deniz

surlarnn mdafas iin kumandanlar tayin edildiler:
Porta Aurea: Andronico Cantacuzeno (Bizans'l)

Yedi Kule: Catarino Contarini(Venedik'li)
Porta Aurea'dan Porta di Peghe'ye kadar: Maurizio Cattaneo (Cenova'l)
Latin ve Bizansl iki yz zemberekli ok atcs ile (20 nisandan sonra)
Porta di Peghe: Nicola Goudeles (Yunan) ve Battista Gritti
(veya Nicol Mocenigo) (Venedik'li)
Porta di Myriandriou (veya Polyandriou): Paolo, Troilo ve Antonio
Bocchiardi (Cenova'llar)
Porta di San Romano: Giovanni Cantacuzeno (Bizans'l) (ve Andronico
Longino (?))
Porta di san Romana'dan "Cressu" veya Charisiou veyahut da Charisios
kapsna kadar: Konstantin XII ve adamlar ile
Giovanni Giustiniani Longo (Cenova'l) ve yannda bulunan yedi yz
(veyahut drt yz)
Sakz adasndan getirilme paral asker
Porta di Charisios: Leontaris Briennio (Bizans'l) ve Fabruzzi Comer
(Venedik asll bir Girit' li)
imparatorluk saray Kaps (=Porta di Gyrolimnes delle Blacheme (?)) evvela
Dolfin Dolfn sonra da Giovanni Loredan (Venedik'liler)
imparatorluk Saray (Blacheme): Evvela bizzat imparator Konstantin XII (6
Nisana kadar) sonra Venedik balyosu olan Girolamo Minotto ve
Cancelliere'si Giovanni Giorgi (Vicenza'l)
Porta di Caligaria: Teodoro Caristeno (Bizans'l), Emanuele Goudeles
(Bizans'l), Leonardo de Langasco ve Gerolamo Italiano (Cenova'llar)
67
Porta di Caligaria'dan Xyloporta (Hali zerinde)'ya kadar: Teoflo

Paleologo (Bizans'l), Zaccaria Grioni (?) (Venedik'li) ve Giovanni
Alemanno (Alman)
Xyloporta: Manuele Paleologo (Bizans'l)
Porta di Kynegon' dan Porta Phanari'ye kadar: Gabriele Trevisan
(Venedik'li) beraberinde drt yz Venedik'li ve Giorgio di Nicolo da
Drivasto
Porta Phanari: Alessio Disipato (Bizans'l)
Porta Phanari'den Porta Basilica (veya imparatorluk): Ludovico ve
Antonio Bembo (Venedik'liler) beraberlerinde yz elli Venedik'li
Porta Basilica (veya imparatorluk): Luca Notaras ve beraberinde yz kadar
Bizans'l (ve Latin) svar
Porta di santa Teodosia: Bamblaco (veya Giovanni Vlaco) (Bizans'l (?))
Porta "Putea" (veya Ispigas): Metochite (?) Paleologo (veya Teodoro
Paleologo (?)) (Bizans'l)
Porta Platea: Filantropeno (Bizans'l)
Angulus saneti Demetrii adl mahal ile Mangani [Mangan'lar] aras: Kardinal
Kiev'li Isidoro (ve Sakz'l Leonarda)
Porta (imparatorluk) Bucoleon: Pere Julia ve Katalan'lar
Eleutheros liman(?): Orhan ve beraberindeki Trk'ler
Bin kiilik seyyar kuvvet: Demetrio, "N.(?) Paleologos'un kaynpederi"
(=Demetrio Paleologo Cantacuzeno (?))ve Nicola Goudeles, damad,
ehrin merkezine doru (Kutsal Havariyun'a doru)
Kaynaklarda isimleri zikredilen dier mdafler: Giovanni del Carretto,
Giovanni de Fornariis, Tommaso dei Selvatici, Leodisio Gattilisio,
Giovanni Illirica (veya Dalmata) (Sakz'l Leonardo). Nicolo Barbaro'nun
listesinde "nobeli" [asiller] diye sfatandrlan altm sekiz kii, yukanda
isimleri verilenierin dnda, isimleri konulacak Venedik'lilerdir.
Savamaya msait kiilerin toplam says
hakknda kaynaklarda
mtenaks kaytlar bulunmaktadr: Saym yapmakla grevli bulunan
imparatorun "mega logothetes"i Giorgio Sphrantzes (toplam olarak 4973 kii
derken) bunun 4773'nn Bizans'l iki yz kadarnn "yabanc" yani Latin
olduklar zerinde durur; fakat yabanc askerler ile ilgili verdii rakam
tutarszdr nk Kardinal sidoro ile birlikte iki yz kii gelmiken
Giovanni Giustiniani Longo ile birlikte yediyz (veya drt yz) kii gelmiti.
Dukas da bir yerde drt bin-drt bin be yz muharip derken bir yerde de
sekiz bin rakamn verir. Tedaldi ise toplam olarak alt ile yedi bin aras
68
olduklar zerinde durur; Della Tuccia da ayn rakam verir.

Sakz'l Leonardo ise alt bin Yunanl ve bin Latin vard der; Antonio
Ivani ise alt bin muharip Yunan'l, alt bin auxiliares (=paral asker (?)) ve
seyyar kuvvetleri oluturan be bin kii (svariler (?)) rakamn verir: On
yedi bin mdafin bulunduu rakam Dotti tarafndan verilen rakam ile
uyumaktadr. 31 Mays blmnde verdiimiz lenler ve esirler rakamlarna
baknz.
2 Nisan. Venedik'li Bartolomeo da Soligo, Hali'in giri ksmna

zinciri gerdi yani San Eugenio kulesinden kar taraftaki Galata kalesindeki
bir kuleye kadar. mparator tarafndan toplanan bir konseyde hendek
tarafnda bulunan d duvara da bir mdafaa hatt kuruldu.
4 Nisan. On gn nce kadar (yani 26 Mart gn) Edirne'den hareket

eden Mehmed'in ordusu, Konstantinopolis yaknlarna ulat. Evvela iki
buuk mil, sonra bir mil ve /en sonunda bir eyrek mil yaklat. Sonraki
dzenlemeler 5 ila 7 Nisan gnleri arasnda yapld. Artk kuatma
balamt. Kara tarafndaki surlar karsnda Trk ordusu u ekilde
dizilmiti:
a) Galata srtlarndaki tepelerden Hali'e kadar, Xyloporta yaknna

doru: Zaanos Paa komutasnda;
b) Xyloporta'dan Porta di Charisios'a kadar: Komutanln
KaracaBey'in yapt Rumeli askerleri;
c) Porta di Charisios'dan Porta di Myriandriou (veya Polyandriou)'ya
kadar: Halil Paa ve (maiyetindeki) Yenieri'ler ve Spahiler ile
Mehmed II komutasnda;
d) Porta di Myriandriou'dan (veya Polyandriou) Porta Aurea'ya kadar:
komutanln shak Paa'nn yapt Anadolu askerleri.
Trk ordusunun mevcudiyetine dair rakamlar kaynaklarda ok deiik bir

ekilde verilmektedir:
160.000 (Barbaro)
200.000 (Sphrantzes, Tedaldi, Della Tuccia, Nicola da Foligno'nun Pesaro'lu
bir muhbiri)
227.000 (La presadi Costantinopoli [stanbul'un aln] in Anonimi).
240.000 (Quirini, Montaldo)
260.000 ile 400.000 aras (Dukas)
69
300.000 ve daha fazlas (K.ritovulos, Kiev'li sidoro, Sakz'l Leonardo

Enrico di Soemmem, Nicola da Foligno, Lamento di Costantinopoli
adl eserin Venedik'li Anonimi)
380.000 (300.000 piyade ve 80.000 svari) (lvani)
400.000 (Calkokondyles, Dukas, Dotti)
700.000 (!) (Ankara'l Abraham)
6 Nisan. Konstantin XII sarayndan (Blakeme) Porta di Charisios

nne geti. Venedik balyosu olan Girolamo Minotto, Balyos Saray'ndan
imparatorluk sarayna geti.
7-9 Nisan. Cenova Cumhuriyeti Napoli kralna ve Venedik

Cumhuriyetine kar gemi'techiz etti. On iki bin liprelik bir bor daha istedi.
9 Nisan. Konstantinopoli limannda bulunan Batl ve Bizans

donanmasnn bir ksm zincirin arkasna geti (be Cenova gemisi, tane
Yenedik-Girit gemisi, bir tane Aneona gemisi, bir Bizans, Barbara'ya gre;
yedi Cenova ve tane Yenedik-Girit gemisi, Sakz'l Leonardo'ya gre; alt
Yenedik ve baz Girit gemisi, Kritovulos'a gre; be tane Venedik ekdirisi
ve oniki ticaret gemisi de Kiev'li Isidoro'ya gre bulunuyordu). Limanda
(Perama blgesinde) yedek gemi olarak dier on yedi gemi (Barbaro'ya gre)
demirliydi, sairler de Tana'dan gelen byk Yenedik ticaret gems,
iki (veya ) Venedik ince donannas (Alvise Diedo ve
Gabriele Trevisan'n) ve be Bizans gemisi: toplam otuz yedi gemidir.
Tedaldi'ye gre ise, zincir arkasnda otuz dokuz gemi sralanmt, bunlar
bei Venedik'e, Bizans'a ve biri de Cenova'ya ait bulunuyordu. Dotti'ye
gre fetih esnasnda limanda bulunan gemilerin sats otuz tane bykl ve
kkl (ticaret gemisidir) gemiden baka yediden az olmayan sayda gemi
Trk'lerin eline geti.
10 Nisan. Kilise hesabndan be tane geminin techiz edileceine dair

Papalk kurulunun kararn bildiren kardnallerin mektubunu alan Venedik
Cumhuriyeti cevabn veriyor: Kabul ediyor fakat, 1444 ylnda Yama seferi
iin yollanan gemilerin paras hala denmedi.
ll Nisan. Mehmed II en byk toplarn gerekli bir ekilde

sralandrd: tane imparatorluk saray kars, iki tane Porta Aurea nne,
Porta di San Romano karsna drt tane, Porta di Peghe nne tane
70
(Barbaro'ya gre); ve yahut da tane Porta di Caligaria, tane

Porta di San Romano nne, Peghe kaps ile Porta Aurea aras tane
(Puscolo'ya gre); ve yahut da bir tane imparatorluk saray nne ve bir tane
Porta di San Romano nne (Calkokondiles'e gre). Anlald zere en
byk top Porta di San Romano nnde bulunuyordu.
En byk top hakknda verilen kaytlar yledir:
Mermi arl merm ap top kalibresi Kaynak
1) 1200 libre 13 "eyrek" ( 81,5 cm) Barbaro

( 392 kg) ( 487,5-557,1 litre) ( 83,3 cm)
1451 libre I 1 kar ve drt parmak Tedaldi
( 493 kg) ( 2,59 m) Kiev'li Isidoro,
14 kantar veya ll aya ( 81,8 cm)
14 talent ( 2,57 m ) / Sakz'l Leonardo
( 1400 libre) Enrico di Soemmem
( 456 kg)
12 kar veya aya(2,80 m)( 89,4 cm) (Kritovulos, Puscolo,
TommasoEparchos)
24 aya(!) (5,16 m) ( 178,8cm ) Nicolo da Foligno
2-3 talent ( Kalkokondilas)
( 52,4-97,8 kg)
2) 800 libre 9 "eyrek ( 71-5 cm) Barbaro

( 263 kg) ( 337,5-375,7litre)
1200-1000 libre Tedaldi
( 392-326 kg. )
12 kantar veya 10 aya ( 2,34 m) ( 74,4 cm) ( Kiev'li Isidoro,
Sakzl
Leonardo,
Enrico di Soemmem)
12 talent
3) 800-500 libre
0
Barbaro
( 263-163 kg)
71
000-800 li bre Tedaldi

( 326-263 kg.)
10 kantar veya O talent 9 aya ( 67 cm) ( Kiev'li Isidoro,
( 1000 libre) ( 2,o m) Sakzl Leonarda,
( 326 kg) Enrico di Soemmem)
En byk bronz topun arl: 500 talent (48,9 ton) Kritovulos'a gre;300
Trk kantan (16,92 ton) Hoca Sadeddin'e gre.
Nakliye iin kullanlan vasta: 70 ift kz ve 2000 personel (Kalkokondiles);
60 kz ve 200 personel tarafndan ekilen 30 araba (Dukas); 20 kzak
ve 500 personel (Quirini); 150 ift kz (Sakz'l Leonarda)
En byk topun uzunluu: 40 kar (7,36 m) Kritovulos'a gre; 20 kar
(4,68m) Samile'ye gre
En byk topun evresi, kalibresi, kesafeti: namlunun toplam evresi: 15 aya
(3,51 m) (Barbara); namlunun toplam kalibresi: 118 cm, ate edilen
yerin kalibresi (ate yeri): 81,8-89,4 cm, namlunun kesafeti: 28,6-37,2
cm. Samile 'ye gre 17 hacimli bir f kadar bykt ( 182,5litre mi?)
Mehmed tarafindan alan atelerin says: 2 byk (Barbara), 9 byk
(Puscolo), 2 byk (Kalkokondiles): 50 tane byk ve orta aras ileSOO
kk (Samile): 36 byk (Ivani): 24 byk (Nico1a da Fologno):
arkibzlar da dahil hepsi 000 tane (Kiev' li sidoro)
Toplardan atlan glleler: 55 gn zarfnda gnde 100-120 at (toplam 5500-
6300) (Tedaldi); en byk toplardan 700 mermi (Kiev'li sidoro); en
byk bombardman esnasnda 352 glle (Samile); 7 kere gndz ve
kere de gece vakti byk boml?ardman (toplam 440) (Kalkokondiles)
Kullanlan barut tozu: 55 gn sre ile her gn OOO libre (326 kg) (=17,98
ton) (Tedaldi); gnde 1000 duka altn deerinde masraf (toplam 55000
duka altn) (Quirini) [Duka altn= Venedik Cumhuriyeti'nin kulland
para]
Mdafilerin sahip bulunduklar toplar: kesin rakam yoktur. En by 3 Y
talentlik glle atard (48,9 kg.) (Calkokondiles)
12 Nisan. Baltaolu [Sleyman Bey] komutasndaki Trk

donanmasnn var ve Diplokionion (Konstantinopolis'e iki mil uzaklkta,
Boazii'nde bir mahal)'da demir atmas.
72
Kaynaklarda donanma hakknda verilen bilgiler:
400 ( Sfrantzes, Neri,Kvami, bn-i Kemal)

350 ( Kritovulos )
300 ( trirem, birem, nakliye sandallar dahil: Dukas)
250 ( 6 trirem, 10 birem, 70 "fusta", kalan muhtelif: Sakz'l Leonarda)
230 ( 30 trirem, 200 daha kk: Kalkokondiles )
220 ( Kiev'li Isidoro, Enrico di Soemmern)
200 ( Samile, Nicola da Foligno, Della Tuccia )
170 ( 20 trirem, 150 muhtelif: Puscolo )
145 ( 12 kalyon, 70-80 byk fusta, 20-25 parandar veya nakliye gemisi,
dierleri perkende: Barbara )
92-118 ( 16-18 kalyon, 60-80 kaliyata, 16-20 nakliye sandal: Tedaldi)

70 (?) ( Ak Paazade )
12-18 Nisan. Surlara kar

Trk bombardman, gndz ve gece;
surlar civarnda ksa arpmalar.
Kritovulos'a gre, Mehmed II,
Boaziindeki Tarabya kalesi (veya saray) ve Studios'u [Burgaz adas] alarak
bir sapma gsterdi. Ayn sralarda Baltaolu da Bykada'y ele geirdi.
13 Nisan. Cenova Cumhuriyeti hkmeti "ark'da, Karadeniz'de ve

Suriye'de" bulunan btn vatandalarn, tccarlarn ve memurlarn herhangi
bir alet alp Konstantinopolis imparatoru ve Mora'daki despot Dimitrios'a
yardm etmelerini istedi.
13 Nisan. Venedik Senatosu, Konstantinopolis'in mdafaas ile

grevli bir mcehhez geminin "patron"u olan Alvise Longo 'ya verdii
direktifte sratle Modon limanna gidecek, levazm tedarik edecek, sonra
Bozcaada'ya gidecek ve 20 maysa kadar orada Deniz Kuvvetleri
Komutan'nn donanmasn bekleyecek. Bozcaada'da bulunduu srada Trk
donanmasnn hareket kabiliyeti ve gc hakknda bilgi toplayacak. Eer
rotas ok fazla tehlike arz etmez ise, dorudan Konstantinopolis'e yelken
aacak fakat 20 maystan evvel olmayacak. Ulatktan sonra da
Konstantinopolis'in mdafaasna katlacak ve bunun iin de balyosun,
Romania' daki gemilerin komutannn, sonra da Deniz Kuvvetleri
73
Komutan'nn emirlerini dinleyecek. 17 Nisan gn hareket etmesi istendi ise

de 19 Nisan gnne ertelendi.
18 Nisan. Gecenin ikisinden altsna kadar: Trklerin surlarakar ilk

hcumlar. Genel bir saldr olarak gren mdafler, dmana ar kayplar
verdirterek pskrttler. Giovanni Giustiniani Longo surlara yaplan atlarn
tesirlerini azaltmak iin yn eyalar attrd ise de hibir olumlu sonu alamad.
20 Nisan. Maurizio Cattaneo ile Domenico di Novara ve

Battista da Feliciano adl "patron"larn koroutasnda ii silah, asker ve erzak
dolu Cenova gemisi Sakz adasndan hareket ettiler ve Sicilya adasndan
ald buday ile ykl Francesco Lecanella (Flectanella deil) kamutasnda
bir Bizans gemisi ile beraber, bakentin yardmna komak iin anakkale
Boazn getiler fakat tam Konstantinopolis nne geldikleri zaman rzgar
beklenmedik bir ekilde kesildii iin durmak zorunda kaldlar. Mehmed
tarafndan tevik edilen Trk donannas bunlar tevkif etmek istedi, fakat
saat sren savatan sonra Trk amirali [Kaptan- Derya] Baltaolu'nu
yaralarlktan sonra gemiler tutuklanmadan kurtuldular. Akam olunca
limandan gemi ile kan Gabriele Trevisan, gelen drt gemiyi de Hali' e
zararsz bir ekilde getirdi. Mehmed bu yenilgiyi acz iinde ve byk bir
hiddetle izledi. eyh Akemseddin, Mehmed'e yazd mektubunda bu olayn
kehanetine engel tekil etmeyeceini syledi (Giri ksmna baknz).
21 Nisan. Yanna onbin svariyi alan Mehmed II, surlardan

Diplokionion nne gider, amiral Baltaolu [Sleyman Bey]'nu aziedip yerine
Piero Loredan zamannda, Murad II'nin amiralinin olu Hamza Bey'i yeni
amiral [Kapudan- Derya demek gerekir ise de mellifin kelimelerini
kullandm] tayin etti. Porta di San Romano taraflarnda yeni bombardman.
Bir kule ile surlarn bir ksm tahrip edildi. Gece vakti salanan malzeme
sayesinde zayiat giderildi.
21 Nisan. Donanmann tehizat masraflarnn karlanabilmesi iin

V enedik Senatosu giriimlerde bulundu.
22 Nisan. Mehmed II, kara yolundan bir miktar gemiyi Hali' e

indirmek iin Galata tepelerinin arkasnda askeri giriimlerde bulundu. Birka
gn nce tespit ettii yerleri tesviye ettirdi -ve Akemseddin'e gre bu ite 20
Nisan gnk deniz savanda yenik den mrettebat grevlendirmiti-
74
yetmi iki "fuste" (veya birem; Bakalarna gre ise yetmiden seksene
kadard, veya yetmi veya yetmiyedi veya altm; Neri'ye gre yetmi,
halbuki Taci Bey-zade Cafer elebi'ye gre ancak krk veya elli kadar)
yuvarlak kalaslar zerinde ekilirken binlerce adam da grevlendirildi (bu
arada rzgar gcnden istifade etmek iin yelkenler de ald) ve sonunda
gemiler Hali' e indirildi. Hareket noktas ile (Boazii'ndeki Diplokionion)
ile varlan menzil arasnda (Altn Boynuz= Hali) arasnda bin adm veya
mil (4,43 km) bulunuyordu. Kritovulos'a gre gemilerin Hali'e indii
mahal Psychra Hydata (Souk sular) yani gnmzde Kasm Paa denilen
Peghe veya Krenides (Kaynaklar) idi.
22 Nisan. Trk gemilerinin naklini aciz bir ekilde seyreden mdafiler

arasndabyk bir yeis belirdi. Diplokionion nnde demir atm duran
donanmann hareketlerini kumanda etmek iin Pera dilinde ince bir gemi
brakld.
23 Nisan. Konstantinopolis'teki Santa Maria ve sonra da

Santi Pietro e Paolo [kil iselerinde] bir toplant yapan Venedik'liler
(Giovanni Giustiniani Longo ile beraber) Hali'e indirilen Trk gemilerinin
yaklmas iin proje hazrladlar. ki mtalea ileri srld: Ya btn Latin ve
Bizans donannas ile ertesi gn len vakti bir hcum yapmak ve yahut Trk
gemilerini korumak iin kara tarafndan braklan grevlileri ntralize etmek
ve gemileri yakmak iin yalnz iki gemi ile bir hcum yaplmas. kinci gr
benimsendi ve bu fikrin sahibi de Trabzon gemisinin "patron"u Jacopo Coco
olmas muhtemeldir.
24 Nisan. Bombardman yapmak iin hazrlanan iki gemi, gl bir

ekilde techiz edilen iki ince gemi ile birlikte olacakt. Mdafaa donannas
komutan Alvise Diedo'nun gemisinde yaplan toplantda hcumun 24'
geceyars yaplmas kararlatrld. Cenova'llar bu hcumdan haberdar
olunca hcumun bir baka gece yaplmasn nerdiler ve bu arada Faiuzo
adnda biri (Angel o Zaccaria deildi) aracl ile olay Mehmed' e haber
verdiler.
24-28 Nisan. Hali'te bulunan Trk donanmasna kar hcum

hazrlklar
devam ettirildi. Mehmed limanda bulunan donanmann mdafaas
iin adam ve drt top gnderdi.
75
28 Nisan. Gn domadan iki saat evvel, Jacopo Coco tarafndan

hazrlanan iki gemi ile refakatinde bulunan Gabriele Trevisan ve
Zaccaria Grioni adl kiilerin iki gemisi ve ayrca Silvestro Trevis;n, Girolamo
Morosini ve Jacopo Coco tarafndan kumanda edilen dier "fuste"
(Bizansl) hcuma baladlar, yedeklerindeki perkendelerde bulunan barut ve
zifti, yakarak Trk donanmasna atmay planladlar. Trk'lerin tepkisi hi de
gecikmedi: Jacopo Coco'nun "fusta"s top glleleri ile batrld; Gabriele
Trevisan'n da gemisi yar hatt. Sava sonunda Venedik'liler ricat etmek
zorunda kaldlar.
28 Nisan. Papa Nicolo V, Papalk donanma (hala ina halindeydi)

amiralliine, Ragusa [Dubrovnik] arvek'i Recanati'li Jacopo Veniero'yu
tayin etti.
29 Nisan. Jacopo Coco arpma esnasnda yaraland iin, Trabzon

gemileri komutanlna, evvelce "vice-patron" ohin Dolfin Dolfin yerine tayin
edildi. Bu zat da imparatorluk saray kapsnn korunmas grevinden ayrld
(yerine de Giovanni Loredan getirildi). Surlarakar bombardman devam etti.
Nisan ay sonu (?). Baz kaynaklara gre (Sakz'l Leonardo,

Kalkokondyles, Ducas), Trk donanmasna kar Latin'lerin yapt
saldrnn netice vermemesi zerine, Mehmed ehrin teslimi n
smail Bey (sfendiyarolu)'i arac olarak gnderdi. Bizans'llar tartmay
kabul ettiler fakat yz bin altn solidi (= iperperos) veya ehrin terk edilmesi
teklifi zerine, savunmaya devam etme karar aldlar. Kald ki Mehmed II'nin
teminatma inanmyorlard:
1-2 Mays. Surlara kar bombardman ve kk apl atmalar.

ehirde yiyecek azalmaya balad. Ekmein her aile iin eit datlnasna
dair bir emir karld.
3 Mays. Konstantin XII, Venedik'lilere bir ar yaparak, Eriboz

adasna bir "gripo" [rp] gnderilmesini ve Venedik'ten yollanan yardm
donanmasnn gelmekte olup olmadnn bildirilmesini istedi. Trk tarz bir
grnm verilen "gripo" [rp] anakkale Boaz'n geip Jacopo Loredan
komutasndaki Venedik donanmasn Aripelag [Takm adalar] civarnda
aramaa balad; Fakat hibir ize rastlamad, bunu zerine biraz tereddde
dld ise de, Konstantinopolis'e dnme karar verildi. Venedik
76
donanmasnn Konstantinopolis'e yneldii ve Jan Hnyadi'nin bir sefer

hazrl iinde olduu haberi Trk ordugahna yayld. Mehmed'in
. danmanlar (vizir) arasnda deiik dnceler olutu: Halil Paa kuatmann
hemen kaldrlmasn istedi, Zaanos Paa ise Turahan Bey'in de desteini
(ve hatta eyh Ahmed bn-i smail Grani ve Akemseddin tarafndan da) alp
harbe devam etmee taraftar oldu. Mehmed de devam edilmesine raz oldu.
Halil Paa, Mehmed II'nin niyetini Bizanslllara bildirmi olabilir.
3-5 Mays. Trklerin sudara kar iddetli bombardman

ve Hali'te
bulunan kylardan karlkl ate ald (3-13 Mays). Nestore iskinder (ve
daha da baka baz kaynaa gre) saray erkan mensuplar Konstantin XII'in
bakenti brakmasn ve yeni yardmlar toplamas muhtemel mahallere (Mora
ve Arnavutluk) ekilmesini ve oradan da ehri kurtarnaa gelmesini istediler.
Giovanni Giustiniani Longo gemilerini imparatorun hizmetine verebilirdi.
Fakat imparator, halkn byle ar bir zamanda terketmeyi kabul etmedi.
/
5 Mays. Mehmed, Galata arkasndaki tepelerden baz byk toplar

tatp, limanda demirli bekleyen Latin ve Bizans gemilerini vurdu. pek ve
mum ykl olan, Cenova'l Bamaba Centurione'nin gemisi hatt. Toplarn
menzilinden kurtulmak iin zincirin arkasnda sralanm gemiler hemen Pera
surlar yaknlarna ekildiler. Sahil tarafndaki surlar vurmak iin Trk
topular Porta di Kynegon taraflarna konuldular.
6 Mays. Bombardman devam etti. Bizans'llar ile Latin 'ler arayp da

bulduklar malzemelerle zararlar tamir ediyorlar.
Mays. Sabah saat drtte, Mehmed surlara kar ikinci saldrsn

7
balatt, otuz bin adamn grevlendirdi. Trk'ler ar kayplar vererek
saldrdan vazgetiler. Bizans'llar liman tarafndan nihai saldrnn
yaplacan bekliyorlard, fakat Trk donanmasnn hala Diplokionion nnde
demir atp hareket etmediini_ grnce fikir deitirdiler. Trkler bu saldr
esnasnda imparatorluk saraynn Kapsn yaktlar, fakat mdafler gl bir
savunma yaparak girie engel oldular. Latin gemiler liman kapatan zincire
doru tekrar dndler.
7 Mays. Venedik Senatosu, Konstantinopolis'te yiyecein

tkenmekte olduunu tahmin edince, gemi mrettebatnn parasn arttrd.
Gene ayn gn alnan bir karara gre, sultana be yz duka altn [Venedik
77
paras] tutarnda exenia yani hediyeler yollanmasn veya verilmesi istendi.

Konstantinopolis' e gnderilecek donanma komutanlna, Deniz Kuvvetleri
Komutan Jacopo Loredan getirildi. Verilen direktiflere gre, Venedik'te
techiz edilen be adet Istria gemisini kendisininkilere katacak, acele tarafndan
Korfu ve Eriboz adalarna gidecek orada peksirnet tedarik edecek; bunlardan
Korfu gemisini techiz ettikten sonra Modon liman ve Eriboz adasndan
mrettebatn paras iin buradan gerekli olan tahsisat isteyecekti. Modon
limanna o sralarda iki tane Girit gemisinin gelmesi gerekiyordu. Bu uzun
yry esnasnda Maffeo Leone'nin gemisi (la Leona) ile buluabilecekti.
Loredan, Eriboz adasndan ayrldktan sonra Bozcaada'ya gidip burada
bekleyen bir baka gemiyi (Alvise Longo'nun) bulacakt. Rotasn takip ettii
srada hibir Trk arazisine veya gemisine zarar vermernee dikkat edecekti
nk Venedik Cumhuriyeti Trk [Sultan Mehmed] ile sulh antlamasn
devam ettirmek istiyordu; Fakat eer Trk gemilerinin saldrsna maruz
kalacak olur ise, kar ataa geecek ve onu yok edecek. Konstantinopolis'e
geldii zaman donanmasn imparator Konstantin XII'nin emrine verecekti;
Romania gemilerini (Trabzon veTana'ya ait olanlar) ve vis-kaptan Gabriele
Trevisan'n ince gemisini Eriboz adasna yollatacak. Eer Konstantinopolis'e
geldii zaman imparator Trk [Sultan Mehmed] ile bir sulh yapm ise hemen
Korfu adasna dnecek ve gemilerin bir ksmn iade edecek. Eer Modon
limanna gelinceye kadar sulh haberini duyar ise ayn hareketi yapacakt. Eer
Modon'u gemi ise Konstantinopolis'e gidecekti. Dn esnasnda,
Mora'daki despotlarn aldklar Venedik'lilere ait mlkleri geri almak iin
hereyi yapacaktr.
8 Mays. Venedik Senatosu, Bartolarneo Marcello'yu sultan nezdine

eli olarak tayin etti: Loredan'n donannas ile seyahat edecekti. Eer Eriboz
veya Bozcaada'ya geldii zaman Boazlardan geiin Trk donannas
tarafndan durdurolduunu renir ise, bu keresinde bir mrur tezkiresi
isteyecekti. Konstantinopolis'e vard zaman Mora'da Trk'lerin sebep
olduklar sulhu bozma ilerinden dolay imparatora misyonunun bu ekilde
gelitiini izah edecekti; Konstantinopolis'e bir yardm donanmasnn
hazrlanp yollandn da bildirecekti. Venedik'liler ehrin (bir ksmnda) hak
ve kaza selahiyetlerini devam ettiriyorlar: En sonunda da verilen vazifenin
sultan ile iliki kurmas ve imparator ile bir anlama sulhu yeniden kurmaa
veya uzun sreli bir mtareke iin iknaya alacan da syleyecekti.
mparator ile grt zaman sultan tarafndan yaplan giriimlerin yle
dnd kadar klfetli olmadn inandrmaya alacakt. Eer sultan
78
hibir ekilde anlamaya yanamadn bildirir ise bunun haberini hemen

Venedik'e ulatracakt. Ayn gn sultann imparator ile bir sulh yapmadn
renir ise "capitaD.o generale del mare" [Deniz Kuvvetleri Komutan]
Jacopo Loredan Eriboz adasnn mdafas iin btn tedbirleri alacakt.
8 Mays. Konstantinopolis'te bombardman, zellikle de byk top

ile Porta di San Romano'ya doru devam ettiriliyordu. Venedik'lilerin
Consiglio dei Dodici [stanbul'daki balyosun 12 kiilik danma meclisi]
tarafndan alnan bir karar zerine gemilerde bulunan ticaret metann
bakentteki depolara tanmas istendi ise de, gemileri kendi evleri sayan
personel her zaman mdafaa iin hazr bulunduklarn ileri srp bu karar
tatbik etmediler.
9 Mays. (Venediklilerin) Consiglio dei Dodici [12'ler meclisi]

mdafilere daha gl bir ekilde yardm etmesi iin drt yz adam ile
birlikte karaya kmasn Gabr{ele Trevisan'a enretti.
10 Mays. (Venediklilerin) Consiglio dei Dodici [12'ler meclisi]

Konstantinopolis'teki Santa Maria [kilisesinde] yeni bir toplant yapt. Teklif
edilip de kabul gren karara gre Alvise Diedo, "capitano generale del mare"
yani mdafaa iin bulunan btn gemilerin amirali seildi. Emri alan Diedo,
!imann mdafaasna gre bir tavr taknd.
ll Mays. Kara tarafndaki surlara kar yeni Trk bombardman.

Mdafaaya byk zarar verdi.
ll Mays. Modon'dan gelen haber zerine Konstantinopolis'te

durumun hep vahim bir ekilde seyrettiinden haberdar olan Venedik
Senatosu Eriboz kadrgasn Jacopo Loredan'a yollamasn emrettikten sonra
Girit' e gitmekte olan Nico la Pasqualigo 'ya da ayn emri verdi.
12 Mays. Mehmed, geceyars ellibin adam ile birlikte ehre kar

nc byk saldrsn gerekletirdi. imparatorluk sarayna yakn yerdeki
surlarn altnda byk bir sava oldu. Bizans'l ve Bat'l komutanlar byk
bir baar gsterdiler. Her iki tarafn da ar kayplar verdii arpmaya son
verildi. Baz Bizans ileri gelenleri imparatora (yeniden ?) ehri terk etmesi iin
tavsiyelerde bulundular ise, o reddetti.
79
13 Mays Gabriele Trevisan kara tarafndaki surlarda adamlan ile

birlikte (Kynegon'da m?) siper ald. Trk askerleriyle surlar zerinde
atmalar ve yeni bombardmanlar.
14 Mays. Galata'nn arka taraflarnda daha evvelden tepe stne

getirilen Trk toplan bu kere Porta del Kynegon hizasna getirildi ve deniz
tarafindaki sudara ok sayda glle atld. Mehmed mhim bir netice
alnmadn grnce, Porta di San Romano hizasna daha evvelden
yerletirilmi olan topularn glendirilmesi iin toplarn oraya naklini istedi.
Bombardmanlar gndz ve gece her saat devam etti. Byk gllelerin
atklar gedikleri kapatabilmek iin mdafler ellerinden geldii ekilde tamir
etmee giritiler.
15. Mays. Bombardman, zellikle Porta- San Romano karsnda,

iddetlendi. Surlarn bir ksm orada ykld. Bu srada Porta di Peghe ve Porta
Aurea aras ile Porta Caligaria yakn da zarar grd.
15 Mays. Papa Nicolo V'in 1 Mays tarihli Papalk heratma cevap

veren Venedik Senatosu, Konstantinopolis'in mdafas iin Venedik'te be
tane trirem techiz edeceini kabul etti. Gerekli parann da Kutsal Makam
[Papa'lk makam]' hazinedan Floransa'l Roberto Martelli tarafndan
getirilmesini kabul etti.
16 Mays. Trk perkendelerinden oluan kk bir flo saat yirmi

ikide limandaki zincir nne dizili gemilere saldrd; Fakat sonu alamamas
zerine dzenli bir ekilde ricat etti. Puscolo tarafndan verilen bilgiye gre
floda yirmi trirem ve yzelli gemi daha vard. yi birer lam kazcs olan
Srp'larn (Novo Brdo'lu) yardm ile Trkler ilk lam Porta Caligaria
bizasnda atlar ise de fark edilince kar ataa geen lamclar tarafndan
ntralize edildiler. Bizansllara bu konuda, Giovanni Giustiniani Longo
tarafndan Konstantinopolis'e getirilen Alman lam ustas Giovanni Grant
(veya Alemanno) yardm etti.
17 Mays. Be adet "fusta"dan oluan bir kk Trk flosu saat

yirmite, zincir karsnda dizili gemilere saldrd. Bombardman atei ile
defedildiler. Kara tarafndaki sudara bombardman devam ettirildi. Nihai
saldr gnnn yaklat anlald.
80
17 Mays. Venedik hkmeti o srada Venedik ehrinde bulunan bir

Alman top ustasna yeni toplar yaptrmaa karar verdi.
18 Mays. Trk'ler gece vakti tahtadan bir burc (veya kule) yapp
hayvan derisi ile kapladlar ve surlardan daha yksek olan bunun
Porta di Xylokerkos karsna getirdiler ve kapal bir yry yeri de yapp
saldranlarn hibir tepki grmeden ulamasn saladlar. Burcun iinde faal
olan Trk'ler surlar nndeki hendekiere toprak atp doldurdular ve bylece
burcun surlara yaknlamasn saladlar. Burcun i tarfndan klan en st
katnda ise ok sayda kancal merdiven bulunuyordu. Baz kaynaklara gre
mdafiler bunu yaknaa muvaffak olunca giriim baarsz kald.
19 Mays. Mehmed Hali'in kuzey tarafnda flar ve tahtalar zerine

bir kpr yaptrd bylece ordularn oradan veya buradan geirtip dorudan
temasa soktu. Kara sudarna kar iddetli bombardmanlar devam etti. Kpr
Hali'in bat kysna doru uzanp Porta di Kynegon yksekliinde, Ceramico
adl blgenin dou kysndaki Santa Galatina denen yere ulatrd
(gnmzdeki Kasm Paa olabilir), uzunluu da beyz metreyi geemez
nk krfezin oradaki yeri ancak o kadardr. Bylece melliflerin verdikleri
rakamlar mbalaal grnmekte olup Kiev'li sidoro "1 miglio vel/3" (1973
m.) derken Sakz'l Leonardo "otuz stadi" (5920 m.) der.
Ostravica'l Konstantin doru olarak "iki stadi" (370 m.) der. Her halkarda
kpr ok salam ve olduka geniti (zerinde be kiilik bir sra kii
yryebilirdi, demek ki 4,5 metre geniliinde olabilir).
20 Mays. Bombardmann etkisiyle meydana gelen zararlar nlemek

iin mdafiler imkanlarna gre bulduklar eyalada gayret gsterdiler ise de
byk bombalama her giriimi engelledi.
21 Mays. Trk donanmasnn tm afak vakti Diplokionion'dan

liman kapatan zincire doru hareket etti. Byk saldrnn balad korkusu
sard ve ehirde alarm verildi. Fakat donanma saidrnad ve geri ekildi.
Porta Caligaria denilen mahalde ikinci bir lam kefedildi. Bir kar lam
giriimi ile akim brakld. Sudara kar ar bir bombardman. Toplanan
malzemelerle tamir edildi.
22 Mays. Gene Porta Caligaria denilen mahalde nc bir lam

farkna varlrken yeri tespit edilemeyen bir drdncs de fark edildi ve
81
kazanlarn stne ykld. Semai olay: ayn ksmi ksf; Mdatilerde korku
kuatanlarda sevin yaratt.
23 Mays. Sabah vakti gene Porta Caligaria denilen yerde beinci

lamn farkna varld ve hemen tesirsiz hale getirildi. V enedik donanmasn
aramak iin gnderilen perkende geri dnd (3 Mays): Trk donanmasnn
saldrsndan kurtulup limana snnaa muvaffak oldu. Sudara kar yeni
bombardman.
24 Mays.Porta Caligaria denilen mahalde gene bir altnc lamn

farkna varld ve def edildi. Sudara kar yeni ar bombardman. Trk
ordugahndan lklar ve sadalar.
25 Mays. Gene ayn blgede yedinci -hepsinin en tehlikelisi- bir

lamn farkna varld ve tesirsiz hiile getirildi. Bu Trk'lerin son giriimi
oldu. Yeni bombardman.
25-26 Mays. Byk bir yeis iinde bulunan kurbanlk bakentte

Hazret-i Meryem'in ikenasnn bulunduu bir ayin tertip edildi: kona yere
dt ve bir an byk bir aknlk yaand; ok kt bir olayn gelecei
yorumu yapld. Ertesi gn ehir kesif bir duman altnda kald. Mehmed bu
srada nihai hcuma hazrland. Amiral [Kapudan- Derya] Hamza Bey
donanmasyla btn deniz surlarn (Marmara Denizine doru) kuatacak;
Zaanos Paa Hali tarafndaki deniz sudarna saldracak; Karaca Bey,
shak Paa, Saruca Paa ve Mehmed II kara sudarna ayn anda
saldracaklard.
26 Mays. Mehmed, ilahi yardm salamak iin gnlk tantanal

bir oru ve gece de enlik atelerinin yaklmasn emretti. Trk ordugahnda
dualar ve haykrlar; ehirde dualar ve straplar. Btn gn bombardmanlar.
Dukas'a gre Bizansllar akam vakti Kerkoporta denilen yani imparatorluk
saraynn altnda ve gizli bir yerinde bulunan mahalden bir saldr yapmak
istediler, Trk kuvvetlerine, hibir sonu almadan, taeizde bulundular.
26 ile 28 Mays aras. Puscolo'ya gre, akam vakti

Nicolo Giustiniani adl bir Venedikli, verdii sz bozup gemisi ile kamak
istedi. Bu adam daha nce de Konstantinopolis'te hibir tehlike bulunmuyor
82
diye Venedik'e bir mektup yazd iin sulu idi. Bu son hadiseyi Languschi
de tasdik eder.
27 Mays. Trk ordugahnda btn gece enlik atei, aydnlatma,

haykr, davul ve borazan sesleri. Mdaflerde korku.
28 Mays. Mehmed II mnadiler aracl ile yapt anda ertesi

gunu saldr balayacak.Trk kuvvetleri kendilerine gsterilen mahallere
geldiler. Surlarn zerine ilk kanlara hediye vaad edilirken, arpmadan
kamak isteyenlere ar cezalar verilecekti Mslman din adamlar askerleri
tevik etmek iin ordugahlar dolatlar. ok sayda merdiven- kaynaklarda
mtenaks kaytlar bulunmaktadr -yaptrld ve bunlarn bazlarna kare
eklinde temel ve st taraflarna da kancalar konuldu. Trk ordugahnda
dualar. Bombardman btn gn srd. Mrlafler zarar gren surlar
glendirrnee altlar. Bizans imparatoru ile Venedik balyosu mdaflere
cesaret vermek iin nutuklar sylediler. Akama doru atma binen Mehmed
on bin svarisi ile birlikte, donannay hareketlendirrnek iin Diplokionion'a
gitti. Akam vakti Trk ordugahnda ate alemi ve naralar, ehirde dualar.
Porta di San Romana'da mparator Konstantin XII ile birlikte olan
Giovanni Giustiniani Longo, megaduca Luca Notaras'a bu noktann
mdafaasnn glendirilmesi iin bombalar istedi ise de Notaras bunu
vermei reddetti.
29 Mays. Gn olmadan saat evvel (yani sabahn ne doru)

Mehmed, her biri ellibin kiiden oluan gruba ayrd kendi ordusunu
dlizene koydu -nde Yenieriler ve piyadeler, arkalarnda okular, en arkada
zemberekiler ve arkibzler- . Nihai saldr balad. Hcum birbirini izleyen
dalga halinde geliti: lk dalgada Trk'ler merdivenlerle surlara knaa
giritiler fakat mrlafler ar kayplar verdirterek geri evirdiler; kinci
dalgada gl bir Trk timi Porta di San Romano denilen mahalde, srekli
bombaland iin ar tahrip grm malale kmak istediler; nc dalga
esnasnda Yenieriler afak vaktine kadar ok sert bir mcadeleye giri ip
Porta di San Romano denilen yeri fethe giritiler. Gn balamadan bir saat
kadar evvel (yani sabahn beine doru) Mehmed srekli bir ekilde
Porta di San Romana'yu bombardmana tuttu. Barotun yaratt dumana
saklannay baaran yz Trk (Yenieri) barbakan' yani glendirme
duvarn atlar, fakat geri pskrtldler. Yeni gelen bir bombalama
olayndan sonra barbakanlar otuzbin kii (?) ile getiler. Mdaflerin ok
83
iddetli bir ekilde kar kmalarna ramen grubun says hep artt ve
yetmibin kiilik younluunda bir sayya ulat. Aa yukar ayn anlarda,
imparatorluk saraynn yaknlarndaki, Kerkoporta denilen yerde de szmalar
balad ve bu grup mdatilerin srt tarafna getiler; Bir baka grup da
Charisios kapsnn yklm surlarndan byk bir g halinde gernee
muvaffak oldu. Porta di San Romana denilen yerde arpmakta olan Giovanni
Giustiniani Longo, galiba ar bir ekilde yaralanmt -kaynaklarda muhtelif
ekillerde anlatlr- veya yaralanmam fakat panie kaplmt -baka
kaynaklarda da byledir- savatan ekildi: kendisini tedavi ettirmek iin
gemilere gitti ve Trk'lerin ehre girrnee baladklarn bararak haber verdi.
Mdafler arasnda panik havas yayld: bir ksm deniz tarafna kat,
dierleri Trk'leri karlamaa kalktlar ise dorandlar, dierleri de evlerini
ve ailelerini koruyabilmek iin ehrin merkezine kotular. Porta di San
Romana denen yerde ok korkun bir izdiham yaand ve ok kimse burada
ldler. Bu mitsiz savata mparator Konstantin XII de ldrld ve ayn
zamanda beraberinde olan ok saydaki Bizans'l asilzade kiiler hayatlarn
kaybettiler. Trk'ler ehrin merkezine doru yayldlar ve Aya Sofya
'ya yneldiler. Bu arada kara tarafndaki surlarn merkezinin knden
haberdar olmayan deniz tarafndaki surlarn mdafleri, bir sre daha
arpmay srdrdler. Aya Sofya'ya snan btn herkes esir edildi; Silahla
kar kmak isteyen hemen ldrld. Mehmed sancan meydandaki kuleye
diktirdi. Trk donanmasnda bulunan mrettebat hemen karaya kt ve ehrin
iine daha nce girmeyi baaran askerler ile beraber yamaya katldlar.
Venedik ve Latin gemilerinin komutanlar Pera'daki Cenova podesta'sndan
tavsiye beklediler ise de (ad Angelo Giovanni Lomellino) onun kaypak ve iki
tarafl tutumu zerine gemilerine dndler ve limandaki zinciri kesip
Boazii'ndeki Diplokionion'a yneldiler ve bir ksm burada kald lene
kadar, bir ksm ise akam bekledi, bylece katliam ve tutsaklktan
kurtulanlar beklediler. Bu sayede onalt gemi kurtarld: Alvise Diedo'nunki;
Girolamo Morosini'ninki; Dolfin Dolfin'inki; Gabriele Trevisan'nki (fakat
komutan esir dt iin gelememiti); Girit adasndan [mellifKandiya der]
drt gemi (Giovanni Venier, Antonio Filomati, Antonio Hyalinas ve Giorgio
Sgourus'a ait olanlar); yedi tane Cenova gemisi ve en sonunda da Cenova'l
Giorgio Doria'nnki. Yedi tane olan Cenova gemisi arasnda Giovanni
Giustiniani Longo'nunki de vard ve bu zat Sakz adasna geldii zaman yaras
ve istirab yznden ld. Kurtulma baaranlar arasnda, bu d olay ile
ilgili ok mkemmel hatrat kaleme alan Barbara ile yzerek bir V enedik
gemisine ulaan ve bir de hatrat brakan Jacopo Tedaldi de vard. Kardinal
84
sidoro kafasna gelen bir okla yaraland, kurtuldu fakat ksa bir sre sonra
tutsak edildi ve hi de az olmayan felaketiere urad ise de gene kurtuldu. Bu
srada "mega logotfetes" Giorgio Sphrantzes de kurtuldu ve Peloponnes'e
gitti, burada Memorie [Hatralar] adl eserini yazd. Trk ehzadesi Orhan da
ldrld (veya intihar etti). Megaduca Luca Notaras da ailesi ile birlikte esir
edildi. ehrin her bir yerinde dehet sahneleri grlyor: soymalar, yamalar,
her eit iddet, ldrmeler. Erkekler ve kadnlar, genler ve ihtiyarlar, din
adamlar ve laikler, esir edildikten sonra ikier ikier balandlar ve Trk
ordugahna getirildiler. Mehmed, ordularnn ehre tamamen hakim olduklar
haberini aldktan sonra, atma binip ehre girdi ve Aya Sofya'ya yneldi.
Kiliseye girdi ve Allah'a iinan edenlere ikindi namaz klnmasn syledi;
Sonra btn tapna dolat, mozayikleri ile salam yapsn takdir etti; sonra
kubbeye kt ve ehrin grnmn takdir etti, mukimierin terk etmelerini,
yklnaya yz tuttuunu, tahrip ve yamaya uradn grd. Sonra
megaduca Luca Notaras' ard, ona ehrin idaresini teslim etmeyi vaad etti,
Notaras'n isimlerini verdii devlet ve saray erkannn notunu ald, onlar aratt
ve bulduklarn bizzat esaretten kurtard.
30 Mays. Mehmed, Notaras'n hasta olan karsn ziyaret etti. Eski

imparatorluk saray civarnda kurulan bir ziyafet sofrasnda, arap iip sarho
olduu srada, Notaras'n evine bir hadm yollayp, gen olunu getirmesini
ister. Baba bunu reddetti bunun zerine Luca Notaras ve iki ocuu esir
edildiler ve bir sre sonra da ldrldler. Kritovulos tarafndan verilen
bilgiye gre, Notaras'n mthi zenginliine el koymak isteyen muhalifleri,
kzgnlk ve kinleri ile onu kurban ettiler.Daha baka Bizans'l asilzadeler ve
Latin'ler ldrldler: bunlar arasnda da Girolamo Minotto adndaki Venedik
balyos'u ve Katalan'larn konsolosu Pere Jul'l ile ocuklar da bulunuyorlard.
Dier asil Venedik'liler de bin ile ikibin arasnda duca altn [Venedik paras]
gibi yksek meblalar deyerek kurtulmay baardlar.
31 Mays. Mehmed artk yamann sona erdii emrini verdi ve

askerler klalarna ekilirken, donanma da ssne dnme ernrini ald.
Konstantinopolis halknn (Yunanl ve Latin) lenleri, tutsak edilenleri
ve kaybolanlar hakknda bir rakam vermek ok zordur. kibin kii ld diyen
(Dukas) varken bin diyen var (Floransa'l Girolamo ve Cronaca di
Bologna), drt bin (Kritovulos) diyen ile birlikte on yedi bin (Dotti), on sekiz
bin (Nicola da Foligno) deyip krk bin ve daha ok diyen (Della Tuccia) diyen
85
de vardr. Sakz'l Leonarda esir edilenler iin altm bin rakamn verirken,
elli bin kii diyen Kritovulos ile olduka uyuur: bu ayn zamanda
Konstantinopolis nfusu iin verilen 65-70000 rakamnn toplamdr. Daha
evvelden de sylediim zere Tedaldi tarafndan verilen 35-40000 kii rakam
daha gereki bir rakam olup esir edilenler iin de 20-25000 denilebilir.
Uranlan kayplar hakknda Tedaldi u rakamlar verir: Trk'lerin
yamaladklar drt milyon duca [Venedik paras]; Venedik elli bin duca
kaybederken, Cenova krkbin, Floransa yirmi bin ve Aneona ehri ise on be
bin duca kaybetmilerdi Bence bu rakamlar en az on ile arpmak gerekir zira
Barbara 'nun eserine bir not koyan adn bilmediimiz kii yalnz
Venedik'lilerin yzbin duca kaybettiini katarken, Saderini adl eli de
Cenova kaybnn milyon duca olduunu yazar.
31 Mays- Haziran. 29 gn kuluk vakti, Pera Podesta's

Angelo Giovanni Lomellino tarafndan ehrin teslimi iin gnderilen
Babilana Pallavicino, Marchisio de Franchi ve Nicolo Pagliuzzi (mtercimdi)
adl Pera temsilcilerine Mehmed cevap verdi.
1 Haziran. Lomellino, Pera'nn teslimi iin Mehmed'in yanna gitti.

Cenova'llarla yaplan mtarekenin metnini Zaanos Paa imzalad. Pera,
Trklerin kontrol altndadr. Cemaatin idaresi yallar tarafndan seilecek bir
"protogero" [Trke metinde: kethda] aracl ile yrtlecek.
2 Hazirandan sonra. Mehmed, Pera surlarnn kara tarafndakilerin

byk bir ksmn yktrd ve frar eden Cenova'llarn dnn emretti,
onlarn mallarnn kayplarn giderdi. Pera'llarn nfus saym ve
deyecekleri vergilerle mallarnn deftere gemesi.
3 Haziran. Konstantinopolis'teki felaketten kanay baaran Venedik

gemileri Eriboz adasna ulatlar ve Venedik donanmasnn komutan
Jacopo Loredan ile orada karlatlar.
S Haziran. Papalk gemileri iin on drt bin duca [Venedik paras]

tutarnda bir parann tahsis edilmesi V enedik Senatosuncia sert bir muhalefetle
karlat: Bu para ancak personelin drt aylk maama yeterlidir.
86
12 Haziran. Modon liman aklannda Konstantinopolis'teki

felaketten kaan Venedik gemileri ile Arz- Mukaddes'e gitmekte olan
. Brandemburg'luhaclar tayan gemi karlat.
12 Haziran. Cenova hkmeti, Cenova'nn Galata'daki Podesta's

Angelo Giovanni Lomellino'ya, idare ile ilgili bir mektup yazd.
14 Haziran. Cenova hkmeti ark'ta bulunan idarecilerine yollad

bir tembih te, Pera 'ya gelmekte olan Giovanni da Mare adl kiinin Sakz, Pera
ve Konstantinopolis'te mhim bir misyon ile mkellef olduunu haber verdi.
17 Haziran. Konstantinopolis'in d hakknda Venedik

hkmetine mesajlar gndermek iin, Eriboz adasndan bir "gripo" [rp]
hareket etti.
22 Haziran. Mehmed, Edirne'ye dnd. Konstantiniyye'de suba

KardranSleyman Bey'i brakt.
25 Haziran. Pera ile Kefe'nin korunma masraflarn karlamak iin

Cenova hkmeti 1455 yl varidat iin yirmi binlibre tutarnda ipotek koydu.
29 Haziran. Venedik ehrine Konstantinopolis'in d haberi

ulat, Eriboz adasndan
gnderilen "gripo" [rp] getirmi bulunuyordu.
30 Haziran. Venedik hkmeti meydana gelen felaketi

Papa Nicolo V'e ve Napoli kral Aragon'lu Alfonso'ya ulatrd. Durumu
renen bir ksm senato yesi, Suriye'ye hareket edecek ticaret gemilerinin
durdurulmalarn istedi.
2 Temmuz. Konstantinopolis'in dnden sonra ne gibi tedbirlerin

alnmas lazm geldiine
dair mzakerelerin ayn 5'inde Venedik Senatosunda
yaplmas kararlatrld.
4 Temmuz. Alvise Diedo kamutasnda Konstantinopolis felaketinden

kaan gemiler Venedik lmanna dnd. Alvise Diedo, o sabah
Konstantinopolis'teki hadiseler ile ilgili bir rapor vermekle grevlendirildi.
Yaplan bir teklife gre, Eriboz adasnda bulunan eli Bartolarneo
Marcello'ya yeni direktifler vermek iin bir galiota [kalyata] tahsisi istendi.
87
5 Temmuz. Donanma komutan Jacopo Loredan ile sultan nezdindeki

Bartolomeo Marcello adl eliye yeni direktifler.
5 Temmuz. Konstantinopolis'te bir Venedik gemsne atlayp da

kurtulan Jacopo Tedaldi adl Floransal tccann memleketine dnmesi iin
Venedik Senatosu muvafakat verdi.
12 Temmuz. Sultan'a yollanacak hediyelerin deeri bin iki yz duca

[Venedik paras]'ya ibla edildi.
17 Temmuz. Jacopo Loredan ve Bartolomeo Marcello'ya sllir

direktifler.
17 Temmuz. Venedik Senatosu Konstantinopolis balyos'u

Girolamo Minotto'nun bir olunun Arimondo gemisine binip, esir den
babasn kurtarmak iin gitmesine muvafakat verdi.
18 Temmuz. Trk'n [Osmanl Sultan] nezdine bir eli gnderme

mazeretini, Papalk temsilcisi Recanati'li Jacopo Ver.iero'ya aklayan
Venedik hkmeti, Papa'nn talya'da sulhu salamak iin nayak olmasn
istedi. Be adet Papalk gemisi hristiyanln mdafaas iin techiz edilecekti.
18 Temmuz. Konstantinopolis'te len Jacopo Coco'nun erkek

ocuklarna eref maa ve kz ocuklarna eyiz verilmesi V enedik hkmeti
tarafndan kabul edildi.
19 Temmuz. Venedik Aragon'lu Alfonso ile talya'da sulh salamay

ve Trk [Osmanl Sultan]' e kar sava yapmay teklif etti.
21 ve 28 Temmuz. Papa'nn talya'da sulhu salamak ve Trk'e kar

bir savaa girmek n att admlar, Venedik hkmeti
Aragon'lu Alfansa'ya haber verdi. Alakadar olmalarndan dolay da Venedik
asll kardinallere teekkr etti.
3 Austos. Trk'lerin Lepanto [nebaht]'ya aknlar.
88
6 Austos. Konstantiniyye'ye mecburi iskanlar yapldna dair ilk

haberler Eflak'a ulat.
8 Austos. talya'da sulhu salamak iin att admlar haber veren

Papalk temsilcisi Kardinal Carvajal'a Venedik cevabn verdi. Mehmed
nezdine bir eli gnderilmesi mazereti bir kere daha akland.
9 Austos. Venedik tersanesinde on dokuz tane gemi ina ediliyor:

Fakat Trk'e kar bir sefer iin kirayetli deildir. En azndan elli tane
lazmdr. Lepanto [nebaht]'ya mhimmat irsali.
9 Austos. Venedik acele ediyor nk techiz edilenlerden baka

Kilise gemi daha techiz etmelidir.
10 Austos. Venedik, talya'da sulh giriimlerine hazrdr.
16 Austos. Venedik'e ulaan haberlere gre, Mehmed Venedik'e

kar bir sefer hazrlamaktadr.
20-23-25 Austos. Elli tane geminin techiz edilmesi iin vergilerden

52500 ducato [Venedik paras] tutarnda bir para tahsis edildi. Zara, ibenik,
Trovgir [Dalmaya kylarnda Venedik Cumhuriyeti 'ne ait liman ehri] ve
Girit kendi gemilerini hazrlamak mecburiyetindedir..
28 Austos. Venedik hkmeti ald bir kararla, balyos

Girolamo Minotto'nun kzna bin duca [Venedik paras] tutarnda eyiz (eer
evlenir ise) paras veya yz duca tutarnda rabibelik eyizi (eer bir
manastra girecek olursa) tahsisini muvafk buldu. Sonra da dier erkek
ocuklar ile karsna ylda yirmi be duca tutarnda bir eref ayl
balanmasna muvafakat etti.
28 Austos. Trklerin yaptklar hareketlerle ilgili olarak V enedik

Senatosu kardinal Trevisan' Papa'ya haber vermek iin yollad. Trk
[Osmanl Sultan]'e kar bir ittifak kurmak lazmdr.
28 Austos, Papa'lk gemilerinin techizi iin Papa yedibin duca
yollayacak, Venedik de hi deilse borlaryla karlasn.
89
31 Austos. Phteleon denilen yerde onyedi tane Trk "fusta"

[frkate]'sn tevkife muvaffak olan Jacopo Loredan'a Venedik Senatosu
tebriklerini sundu. V enedik arazilerinin mdafaas iin onsekiz gemisi ile gz
kulak olmaldr ve icab ettii zaman da yolda olan Venedik ticaret filosundaki
gemileri de ikmal iin alabilir. Filonun ihtiyalarnn karlanmas iin hemen
drtbin duca [Venedik paras] yoUand ve Girit adasndaki hkmetin de
ayrca bir drt bin duca yollamas istendi.
Eyll. Papa Nicolo V' e bir elilik heyeti ile yollanan mektupta, Rodos
adasndaki valyelerin stad- Azam', Konstantiniyye'de mecbur! bir
iskann balad haberini teyid etti.
15 Eyll. Cenova, Konstantinopolis'ten firar eden bir gen olan

Malatestade Juliolis'i Borso d'Este'ye tavsiye etti.
18 Eyll. Venedik hkmeti ald bir karar zerine,

Konstantinopolis'te len Gabriele Trevisan'n gemisinin denizcilerinin
ailelerine yardm kabul etti.
22 Eyll. Pera'nn eski podesta's Angelo Giovanni Lomellino Sakz

adasndadr. Herhalde Cenova'ya gitmek iindi.
2 Ekim. Cenova, Konstantinopolis 'ten kanay baaran din adam

Nicola d'Omelia (=Omegna ?)'y hacca gitmesi iin Compostella'l San
Giacomo'ya tevdi etti.
9 Ekim. Trk'lerin bir deniz flosunu kurmalann engellemek

n Venedik Senatosu Jacopo Loredan' grevlendirdi. Papa'ya
gnderilen haberde Trk [Osmanl Sultan]'n Trabzon'a kar byk bir
hazrla giritii, Sakz, Midilli, Rodos adalarn vergiye baladn iletti.
12 Ekim. talya'da sulh salamak amacyla yaplacak toplant iin

Venedik kendi elilerine direktifler verdi.
12 Ekim. Konstantinopolis muharebesi esnasnda Jacopo Coco'nun

gemisinde telef olan Troilo dei Greci ve Andrea Stechi adl denizcilerin
ailelerine bir eref ayl verilmesini Venedik hkumeti kabul etti.
90
5 Kasm. Giuliano de Lu adnda, doumlu olup Pera vatanda

Kefe
. bulunan kii, Konstantinopolis'in dnden
sonra Cenova'ya kant ve
imdi kupclk mesleini yapmasna Cenova hkmeti araclk yapyor.
17 Kasm.
Venedik Senatosu, Konstantinopolis' te Jacopo Coco' nun
naiyetinde bulunurken len Giovanni Clareti'nin ailesine bir eref ayl
verilmesine muvafakat etti.
24 Kasm. Venedik Senatosu, Gabriele Trevisan'n gemisinde eski bir

topu olup da kurtulan fakat esir edildikten sonra ok kere satlan Pasquale
Antonio'yu "cavallaro di Cattaro" [Kotor ehri svarisi] olarak
grevlendirmei uygun buldu.
10 Aralk. Venedik Senatosu, Gabriele Trevisan'a yz elli duca
[Venedik paras] tutarnda bir tazminat demeyi muvafk buldu zira bu zat
Konstantinopolis' te byk bir /cesaretle arpt ve esir edildikten sonra fidye
karl brakld.
13 Aralk. Venedik, bir yn kayptan ve yaplan masraflar altnda

ezildikten sonra imdilik katlmayaca iin Papa'dan zr diledi ve talya'ya
sulhun getirilmesi iin srar etti.
18 Aralk. Trkler nezdinde yapt elilik grevini bitirip de

Venedik'e dnen Nicola Sagundino, sultan'n kt niyetini Papa'ya haber
vermek iin gnderildi. Venedik, talya'da bir sulh iin Papa'nn hakemlik
yapmasnda srar etti.
28 Aralk. Venedik hkmeti, Konstantinopolis'te Jacopo Coco'nun

gemisinde telef olan Nicola da Signa, Demetrio da Drivasto ve Stefano da
Saldia adl kiilerin ailelerine eref ayl balanmasn muvafk buldu.
91
Kitabiyat Notu
Konstantinopolis'te vuku bulan hadiseler ile ilgili olarak hazrlanan

imdiki Zamandizimi, elimizdeki sekide olup ve giremeyip de ancak zeyilde
sraladm vesikalara (hatrat, mektup, tarihi eser v.s.) dayanr. Dier taraftan
diplomatik vesikalar da kullandnt: F. Doelger, Regesten der Kaiserurkunden
des ostrmischen Reiches, 5. Teil: Registen von 1341-1453, unter
verantvortlicher Mitarbeit von P. Wirth, Mnchen 1965, s.135-138. Venedik
ve Cenova vesikalar iin bkz. N. Jorga, Notes et extraits pour servire a
l'histoire des Craisades au XVe siecle III, Paris 1902, s.262-296; F. Thiriet,
Regestes des deliberations du Senat de Venise cancemmit la Romanie, lll
(1431-1463 ), Paris 1961, s.166-194; G. Valentini, "La crociata da Eugenio IV
a Callisto III ( dai documenti d'archivio di Venezia )," Archivium Historiae
Pontificiae" XII 1974, s.91-123. Bu son regesta'lardan ancak
Konstantinopolis'in d ile dorudan ve hemen akabinde cereyan eden
hadiselerle yakn bilgi verenler zerinde durdum. 1453 ylndan sonra orada
gsterilen dier vesikalar, zellikle Papa Nicol V tarafndan tevik edilen
Hal Seferi ile ilgili olup, vesikalarn Liste'sinde bulunan vesikalar ve
elirnizdeki sekide bulunmayan metinleri tamamlamak iindir.
92
STANBUL'UN FETHi
adalarnn ahitlikleri
Birinci Ksin
Konstantinopolis'in Dnn ahitleri

Nicolo Barbaro
XV. yzyl banda Venedik'te domas muhtemel olan bu zatn

babasnn ad Marco olup, Barbaro ailesinin bir kolundan idi. ehrin
Trk'lerin eline getii srada, tabib olarak bir Venedik gemisinde
bulunuyordu. Giomale dell'Assedio di Costantinopoli [Konstantinopolis
kuatmasnn Gnl] adl eserini Venedik'e dndkten sonrs (4 Temmuz)
gelitirmekle beraber, gn be gn yazlan gnlk mahiyetinde notlard ve 2
Mart 1451 ile 29 Mays 453 gnleri arasnda cereyan eden olaylara deinir
ve Marco Barbaro adl, silsile yazarl da yapan kii, 8 Temmuz 453 gn
bir not eklemitir. Anlald kadar ile Giomale [Gnlk] 454 ylnda
tamamlanmt, zira aktardna gre, esir edildikten sonra fidye verip kurtulan
Venedik'li asiller "bir yldan az bir zaman" iinde dndler. unu da not
etmem Hizm gelir ki, gnlk'nde Konstantinopolis'de mukim
Venedik'lilerin Consiglio [Meclis]'sunun bir kararnn (14 Aralk 452)
tutanan bu eserine almtr ve grld zere San Marco Kilisesi'nde
toplanan bu meclis, mparator Konstantin XII'nin yardm isteklerini yerine
getirme ve limanda bulunan Venedik gemilerini kullanna kabul etmiti.
Hadiselerin gelimesini aniatma bakmndan ok kesin olan bu gnlk,
Yenerlik'lilerin yaptklarn belirli bir partizan tutumu ile anlatrken,
Cenova'llara kar sarih bir dmanlk hissi ile yaklaarak, ihanet ile sulanan
bu topluluk iin "Hz. sa imannn dmanlar" ifadesini kullanr. Trk'ler
ehre girdikleri zaman Barbaro Venedik gemilerine kat ve Romania gemileri
komutan Alvise Diedo, Azak gemileri amirali Bartolo Furian ile birlikte
oluturulan bir elilik heyetine katlp, sa kalan Yenerlik'liler
n bir snma yeri olmas iin Pera'daki Cenova podesta
(Angelo Giovanni Lomellino)'snn yardmn istedi; byle bir ey elde
edemeyince gemilere binip demir aldlar sonra Venedik'e ulatlar.
Memleketine dndkten sonra bu zat ile ilgili hibir haber ve faaliyeti ile ilgili
bilgi yoktur.
Yazma nshalar: Venezia, Biblioteca Marciana, Ital. Supp. VII 746

(no. invent.7666), XV.yzyl, kendi el yazs. Marco Barbaro'nun ekieri var.
837 ylnda Marciana ktphanesine teslim edilen bu eser, veraset yolu ile
Gritti di Santa Maria Zobenigo adl aileye getikten sonra Valerio Giason
Fontana di Roveroto denen birisine verilmi ve en nihayet Barbaro ailesi eliyle
95
A. Perti.si- STANBUL'UN FETHi
ktphaneye gemi. Bu metnin bir de apokrif [sonradan yazlm] nshas

(ayn ktphane, Ital. Supp.VII 698, no.invent.8215) mevcut olup Ab. Bettio
adl Marciana ktphanecilerinden biri tarafndan 183 5 ylndan evvel
yazlm (bk.P. ve G. Zorzanello, Inventari dei Manoscritti delle Biblioteche
Italiane, cild LXXXV, Venezia, Biblioteca Marciana, Manoscritti Italiani,
Classe VII, nn.501-IOOI, Firenze 1963, s.60 ve 70). Bununla beraber Cornet
tarafndan yaplan neri (Neirler ksmna baknz) imdi burada okurlara
belirtnem gerektii zere, mellifin yazd esaslara uymamaktadr. 1) Esas
metinde balk yoktur: "Giornale della presa di Costantinopoli dai Turchi
1453" [Konstantinopolis'in Trk'ler tarafndan alnnn Gnlk'] esas
metnin koruma kadnda bulunmaktadr (varak 1 lr) ve XIX. asrn banda
deerli aratrc E.A. Cicogna tarafndan yazlmtr, Fontana'nn sahibi
olduu apokrif metinde ise "Cronica dell'assedio e della presa di
Costantinopoli del MCCCCLIII" [Konstantinopolis'in 1453 senesinde
muhasaras ve alnnn tarihi] bal vardr (varak 1 lr); Sonu olarak,
Cornet tarafndan kullanlan balk, Cicogna ile Fontana tarfndan verilen
balklarn bir araya getiriliidir. 2) Mellif hatt Cornet tarafndan yaplmak
istenen uyarlarnalardan farkldr, yaync burada hibir filolojik deerlendirme
yapmadan yeniletirmee kalkmtr. te bir rnek gsterecek olursam,
Barbaro'nun yazd otantik metin yle balar: "Ben ahsen bu talihsiz ehir
Konstantinopolis'te bulunduum iin Moratto I (I?) [Murat demek istiyor, I
yanl]'un olu Machomet Bej'in yapt arpmadan sonraki yapt eyleri
yazdm, mezkur Konstantinopolis ehri nasl arpt; bylece alnn nasl
gerekletirildiini teferruatl bir ekilde anlatacam, ncelikle de Trk
tarafndan Yunan'lya nasl davranldn ve sonra da gn be gn arpmay
yazp, balangcndan bitiine kadar orann nasl sert ve acmasz bir ekilde
alndn belirtilir ... " (varak lr). 3) Marco bir taraftan yan notlar ve satr
aralarna katmalar yapp, Nicol'nunkine gre daha sk ve anlalmaz bir yaz
kullanmtr ki nair Cornet bunlar her zaman dikkatlice ayrmam veyahut
da ihmal etmiti. Ben burada, Marco tarafndan konulan yanlardaki notlar ve
satr aralarna konulan bilgileri yaptm eklemelerde kullandm. 4) En son
olarak da , nair metinde bulunan baz yer isimlerini noktalar halinde gsterip,
metinde boluk var demi ise de, nair okuyamad iin mellif metninde
bulunan kelimeyi kullanamamtr. Ben bunlar da notlar ksmnda gsterdim.
Sonu olarak, bu eserin daha ada filolojik ilkelere gre tamamen elden
geirilip neri lazmdr.
96
Neirler: E. Comet, Giornale dell'assedio di Costantinopoli 1453 di

Nicolo Barbara P. V. carredata di note e documenti, Vienna 1856.
Tercmeler: Ksmen latinceye: Nicolai Barbari Patricii Veneti

Ephemeridis de Constantinopoli anno 1453 obsessa atque expugnata, u
eserde: PL CLVIII, coll.l 067-1 078; ngilizcesi: Nicolo Barbara, Diary of the
Siege of Constantinople, translated by J.R. Jones, Jericho-New York 1969.
Sayfann yan tarafnda grlen numaralandrma, Comet nerinin sayfalarn
gsterir: [Tercmede bu rakamlar tekrar etmedim].
[N.Barbaro'nun eseri Trkeye tercme edildi: Konstantaniyye
mukasaras ruznamesi 1453, stanbul 29.5.1953 ve 1976 senelerinde, stanbul
Fetih Cemiyeti tarafndan basld, eviren .Talip Diler. ok iyi dil bilmesine
ramen konuya yabanc kalan mtercim, aratrclar artmtr ve yaplmak
istenen ilaveler hi faydal olmamtr. "Tana"nn Tuna diye tercme edilmesi
hi de ho karlanamaz. ~gilizceden yaplma tercme: N.Barbaro, 1453
Konstantinopl kuatma gncesi, stanbul 200 I, ngilizce metni kullanan
mtercim hi bir ekilde aina olmad bir mevzudan dolay, fayda
salamamtr. A.Pertusi'nin eserinden yaptm tercmelerde bunlarn
sayfalarna iaret etmedim].
Kitabiyat: Anonim, "Barbara Nicolo", Dizionario biografico degli

ltaliani, VI ( 1954) Roma s.114-115; A. Sagredo, Sul Giornale dell'assedio di
Costantinopoli 1453 di N.B. Venezia 1856; H. Vast, "Le siege et la prise de
Constantinopole par le Turcs d'apres des documents nouveaux," Revue
historique XIII 1880, s.2 vd.Mordmann, Mijatovic, Pears, Schlumberger
tarafndan etrafl bir ekilde istifade edilmitir (baknz Kitabiyat aklamas).
Ek not: Venedik lehesi mtehassslar tarafndan kullanlmas tavsiye

edilen baz okuma vurgular yaymmda yer almtr (bkz. A. Stussi, testi
veneziani del Duecento e dei primi del Trecento, Pisa 1965, s.XII-LXXXIII)
bylece omograf [yazm ayn manas ayr] veya Aferez [bata den harf
veya hece] farkllklar gsterilmitir. Mesela: mia = miller, di = gn, si =
byle veya tastk si (evet)'si (fakat si eer zamir ise art kipinde ahssz ise,
fakat metinde aka anlalabilir); Bundan baka fa = fada (defa), pe= ayak
97
veya ayaklar, me = yarm, mo = tarz (imdi), apri = amak, tra = ekmek

(fakat tra = ara-mesafe), intra = girmek (fakat intra = girmi veya girdi).
Yumuatma iareti, ayn sesi veren iki sesli harfn birlemesidir. Meseta:
achampar = bir ordugaha girmek, aricordai = tekrar hatrlamaya (hatrlamak
iin) ve daha bakalar. Fiiller iin ise, eer sonunda sert okuma veren vurgu
var ise ya imdiki veya gelecek zaman gsterir (mesela pose = yapabilirsiniz,
ve = grnz, dubite = phelenin, ste = olunuz, voie = isteyiniz veya
isteyeceksiniz, vedere = greceksiniz, intendere = anlayacaksnz ve daha
bakalar), bunu yannda eer sonunda ar okuma vurgusu bulunuyor ise di'li
gemii veya hikaye zamann gsterir (mesela fe = yapt, de = verdi, crete
veya erede = inanmt, ave = sahipti, tre = ekiyordu ve daha bakalar).
Mellifn bu srada si ( o ) kullanrken 3. tekil ahs ad bildirilmeden
kullanrken manas 3. oul kiilerdir. Bylece misal verir isek: si iera =idiler
(fakat ayn zamanda vard, bulunuyordu manasndadr }, si fo = idiler (fakat
ayn zamanda bulundu, bizimleydi manasnda), si andava = gidiyorlard, si
duro = devam ediyorlard, si debia = olmalydlar, si portava = getiriyorlard
ve bakalar: si se messe = koydular, si se reduxe = azaldlar 1 o ekle girdiler,
si se aldi = hissettiler veya duydular, si se desdigna = danldlar ve daha
bakalar. En son olarak da, si fo terimi ismi meful olarak kullanlyor ise 3.
tekil ahs veya geisiz oulu gsterir ( mesela: si fo dada = verildi veya
verilmi bulundu, si fo fato = yapld veya yaplm bulundu, si fo impiantade
= konuldular ve bakalar).
98
Konstantinopolis Kuatmas Gnlk'
Ben ahsen bu talihsiz ehir Konstantinopolis'te bulunduum srada

meydana gelen btn hadiseleri yazya dkmek istedim, bylece
Konstantinopolis denilen bu ehirde Trk Morata'nun olu 1 Machomet Bej'in
almak iin ne gibi mcadeleler yaptn aklayacam; Aln ile ilgili
uygulamalarn teferruatn anlayabilmek iin Trk'n Yunanl'lara kar
sava nerede yaptn evvela anlatp ve sonra da gnden gne yaplan btn
2
arpmalar dzenli bir ekilde sralayp burasnn etin ve ltirasl bir ekilde
nasl ele geirildiini balangcndan sonuna kadar anlayacaksnz.
Bin drt yz elli iki ylnn mart aynda Trk Mehmed Bej,
Konstantinopolis'e alt mil uzaklkta Mar Mazor [Byk Deniz] 3 az
istikametinde ok gzel bir kalenin4 yaplmasn balatt. Bu kalede ondrt
tane kule bulunup, bu ond.rtten be tanesi mhim olduu iin kurunla
kapldr ve ok yksektir. Ad geen Trk bu konu edilen kaleyi ina ettii
zaman Garipoli' den5 6 tane ok iyi donatlm gemi ve 18 tane "fuste" [hafif
gemi] ve 16 tane parandar [nakliye gemisi] 6 geldi ve bu kaleyi ina etmek iin
Konstantinopolis sularna girdi ve Konstantinopolis'ten 6 mil uzaklkta olan
bu kale, Eski Kale'nin yaknnda Yunanistan kysnda bulunur7 ; 1452 ylnn
austos aynda bu kale tamamland. Bu kale ancak Konstantinopolis ehrini
almak iin yaplmt. Dmanndan korkan imparator, ki bu da Trk idi8, bu
kaleyi yapan Trk' e her gn hediyeler yolluyorrlu ve her gn eli heyetleri
yolluyorrlu ve imparator bunlar korktuu iin yapyordu. Kale tamamland
zaman 1452 ylnn austos ay idi, o9 kalede imparatorun iki elisini alkoydu
ve kafa kestirdi ve bu tuturula Trk'ten Yunanlya 10 gven krld ve orada
Trk 50000 kadar adam ile Konstantinopolis'te ordugah kurdu ve ordugahta
gn sre ile gvenli bir ekilde kald ve deniz ordusu da tekrar silahlanmak
iin Garipoli 'ye dnd ve 6 eyll gn ulat ve kara tarafndaki de ayn eyi
11
yapt Bu konu edilen kale, deniz tarafndan ok muhkem olup hibir ekilde
kimse sahip olamaz, deniz tarafndan ve surlarn stnde ok sayda top
bulunmaktadr ve kara tarafndakiler de gl olmakla beraber deniz
12
tarafndaki kadar ok deildir Bu kaleden byk topun frlatt ilk darbe 13 ,
Mar Mazor'dan gelen Antonio Rizzo'nun gemisini batrd, Konstantinopolis'e
yardm iin arpa dolu olan bu gemi yelken indirmek istememiti; Bu 26 Kasm
1452 gn oldu; Bu geminin kaptan suya girdi 14 ve Edirne'de bulunan Trk
Bey'e gtrld ve hapse atld ve hcrede 14 gn kaldktan sonra Trk bey
99
onu bir kaza oturtturup kazkiatt ve katibi olan Domenego di Maistri' nin bir
olunu sarayna koydurdu ve baz denizcilere de Konstantinopolis'e
gitmelerine izin verdi; (Dierlerini ortadan kestirdi); ve bu ad geen
Antonio Rizzo'nun lmnden evvel, Konstantinopolis balyos'u Trk'e eli
olarak bay Fabruzi Corner'i kurtarmak iin gnderdi ve hibir ey yapamad,
nk bay Chan 15 zaten onu kaza vurdurup ldrmt 16 (veya ldrlmesi
iin karar kartmt).
Ad geen bay Fabruzi Corner, eli olarak gitmiti ki, bay
Chabriel Trivixan'n gemisi ile Konstantinopolis'e geri dnd ve bu hadise
iin biz Venedik'liler ile gveni krmak iin yaplan bir harekettir deyip, zaten
evvelce de Yunanllar ile gven krlnt dedi 17 . Ad geen Trk bu ocak
aynda
18
hazrla balad, buraya gelip Konstantinopolis'e saldracakt.
Karada ve denizde byk bir ordu yapt, bu kahr dolu zavall ehre kar
savaacakt. Trk, ubat aynda 19 , onbin Trk eliinde20 toplarn
Konstantinopolis'e gndermeye balad. Bu konu edilen ay esnasnda
Yunan'llar 3 "fusta" ile Trklere kar bir sefer yaptlar ve Trk'n lkesine
ok zarar verdiler ve yaptklar zarar arasnda ok sayda Trk esir ettiler ve
satmak iin Konstantinopolis'e getirdiler ve bu olay Trkler arasnda
Yunanllam kar kzgnln danasna yol at ve Yunan'llam kar ktlk
etmek iin yemin ettiler21 Bu gnlerde iki kk geminin vis-kaptan olan
Chabriel Trivixan Konstantinopolis'e ulat ve bu gemileredu birisinin
"sopracomito"su olan valye Zacaria Griani bey ile birlikte iken Venedik
hkmetinden gelen emre gre, bunlar Tana [Azak]' dan gelen 3 ticaret
gemisine Venedik ehrine gidinceye kadar refakat edecekler ve hatta sonra
gelip Konstantinopolis ehrine yardm edeceklerdi22 Bu olaydan sonra gnler
geti ve Cenova'dan hareket eden bir gemi ulat, Cenova'llarn olan bu gemi
otuzalt kantar olup birlik kurmalar iin Papa'nn yollad Rusya [metinde
Rosia] kardinali de bulunuyordu ve beraberinde bulunan 200 kiilik tfeki ve
oku bu Konstantinopolis ehrine yardm edeceklerdi; ve bu ay esnasnda,
Malvasia arab ykl sekiz gemi Kandiya [Girit adas]'dan geldi ve bu ehre
yiyecek salad 23 Ve 10 Kasm gn, Kefe'den gelen iki byk gemi ulat ve
bu konu edilen gemiler Trk'n kalesinin nnden geerken yelkenlerini
am bir halde idi. Trk'ler barnaa baladlar: "Kaptan iyiliin iin
yelkeni indir"; Buna ramen gemiler yelken am devam ettiler. Bunun
zerine de Trk'ler yle dediler24 : "Kaptan yelken indir". Kaptan bu
keresinde kk hizasna kadar indirdi ve korumasnda olan dieri de yapt
byle ve bunun zerine Trk'ler yle dediler: "Aa kadar indir". Trk'ler
100
bunlarn yelken indirmek istemediklerini gorunce bombardman etmee

baladlar ve ok mermi ve pek ok sayda ok attlar. Bylece epey adam
hrpaladlar. Epey adamn hrpalandn gren kaptan yelkenleri aa kadar
indirdi ve korumasnda olan da ayn eyi yapt. Yelkenler indirilince Trk'ler
de bombardman durdurdular ve bu srada aknt gemileri Konstantinopolis'e
gtryordu; ve gemiler kaleyi geince Trk'ler de artk bombardman
etmediler, kaptan da hemen yelkeni fora etti25 ve korumasnda bulunan da yle
yapt. Bay Bemardo'nun olu olan Bay Jeruolemo Morexini selametle
Konstantinopolis'e vard ve hepimiz bu iki geminin ulamasndan byk bir
teselli bulduk. 1O kasm gn idi26
13 Aralk gn27 Aya Sofya kilisesinde ruhbann katld ok
tantanal bir toplant yapld ve hatta muhterem Rusya kardinali de hazr
bulunup, Papa adna gnderilmiti ve hatta btn erkan ile birlikte muhteem
mparator ve btn Konstantinopolis halk da katlmlard; ve o gn bu
ehirde ok kimse alyordu ve bu ittihat iin anlalan husus, biz Frenk'ler
gibi birlik olmak ve artk kilise iinde bir ayrlma olmayacak, btn herkes bir
kanun ve bir imana sahip olacak ve bizler ayinlerimizi onlarn kiliselerinde ve
o Yunanl'lar da ayinlerini bizim Latin kiliselerinde yapacaklar.
13Aralk gn, byk ticaret gemilerinin Konstantinopolis'in
muhafazas iin alkonulmas karar verildi ve bu karar Aya Sofya kilisesinde
verilirken, orada imparator, Rusya kardinali ve Midilli episkoposu28 ,
imparatorun btn erkan ve lkedeki btn tccarlar ve bu ehrin ahalisinin
byk bir ksm hazr bulunuyordu ve herkes birden baryordu: Eer bu
Venedik gemileri imdi limanda bulunan gemiler ile birlikte bu lkeden
ayrlacak olurlar ise, biz topluca Trk'lerin eline deriz; Bu yorumun
yaplmasndan sonra imparator btn erkan ile birlikte yemek yemee gitti ve
dier herkes de ayn eyi yapt ve o gn ok yorum dnda baka hibir
uygulama yaplmad29 .
Toplant yapld ve Konstantinopolis'te kalp ehrin savunmas

yaplmas kararndan sonra yukarda belirtilen protestolar yapld 30 ve alt
tarafna
da bizim tccarlarmzn byk bir ksm imzalad ve imdi ise bizim
muhteem Devletimiz Venedik' e her trl yol ve uygulama ile haber verip bizi
burada gemilerimiz ile tuttuklarn bildirmeliydik ve bunun iin bizim 12'ler
Medisimizi Konstantinopolis'teki Santa Maria kilisesinde topladk Zuan
Diusnaigi'nin gemisi ile Venedik'e gitmesini ve bay balyos'un mektubunu ve
101
de Tana [Azak] gemileri kaptan bay Aluvixe Diedo'nun ve iki ince geminin
vis-kaptan bay Chabriel Trivixan'nkileri gtrmesini istedik. Bylece bizim
muhteem devletimiz Venedik, bizim burada Konstantinopolis'te
tutulduumuzdan haberdar olacakt. Bu toplant aralk aynn 17' sinde
yapld 31
Bu gn yani 26 Ocak gnnde, Konstantinopolis'e Zuan Zustignan

adnda Cenova'l geldi ve yaklak binikiyz flk bir gemide idi ve bir baka
gemi de sekizyz flk bir gemi ve yediyz adamla ve Konstantinopolis' e
geldi. Yukarda dediim gibi Konstantinopolis'in ne gibi bir ihtiyac olduu
anlamtr ve Hristiyanln menfaati ve dnyann erefi iinde mparator bu
2
gemileri kendi emniyeti altna ald ve ksa bir sre sonra imparator bu Zuan
Zustignan'a ince bir gemi hediye etti... ve onu kara tarafndaki kiilerin
komutan yapt 33 ; surlarda kalp Trk Bej Mehmed'in ordusunu bekleyecek ve
o da gn be gn bekledi ki ordusu ile birlikte gelip zavall Konstantinopolis
ehrinin etrafnda ordugal kuracakt
34
ki nisan gnnde muhteem imparator, limann n tarafnda yani

Konstantinopolis'ten Pera'ya doru zincr ekmesi n bay
Bortolomeo Soligo'ya emir verdi; ve ad geen bay Bartolomio Soligo
imparatorun emri zerine zinciri !imann nne gerdi ve bu zincir ok iri ve
yuvarlak tahtalardan yaplmt ve birbirlerine byk demirler ve demirden
byk zincirle bal olup zincirin ular da bir ucu Konstantinopolis surlarna
dier ucu da Pera surlar iinde idi, bylece konu edilen zincir daha emniyetli
oldu35 Bu zinciri limann giri ksmna gerdikten sonra, kara tarafndaki
askerlerin dzenini salamak gerekliydi ve bundan dolay da btn Venedikli
asiller imparatora gittiler ve kara tarafndaki drt kap iin drt tane anahta~ 6
yaptrlmas gerektii hatrlatld, yani kara tarafndaki askerler iindi. te bu
srada muhteem imparator insani bir ekilde cevap verdi: Konstantinopolis
artk Yunan'llardan ziyade Venedik'lilerindir ve kendisi de Venedik'liler iin
iyi istediinden dolay kara tarafndaki drt kapnn da anahtarlarn bir arada
vermek istediini syledi ve yle yapt, bylece anahtarlar Venedik'li drt
asile verildi; ve Venedikli asiller de 12'ler konseyine haber verip drt tane
kapnn birden bizim drt asilimizin tayinini istediler. Birinci kap Cresea37
kap olup bay Zuane'nin olu bay Catarin Contarini 'ye; ikinci kap bay
Zuane'nin olu bay Fabruzi Comer'e38 ; nc kap da bay Lunardo'nun
birinci olu bay Nicolo Mozenigo'ya, ki bu kapnn ad Elpigi'di~ 9 ; drdnc
ve son kap muhteem imparatorun saray olup bay Domenego'nun olu bay
102
bolfn Dolfn'e verildi Ad geen asiller bu drt kapnn anahtarlarn aldlar

40

ve ok iyi muhafaza ettiler.
Burada onun41 kara tarafndan ordugah nasl koyduu balyor ve

ilerde de gn be gn greceiniz sava balyor.
Nisan aynn 5'inde gndz vakti birde Machomet Bej, ordugahn
Konstantinopolis'e kurdu. Trk'ler yz altm bin kii kadard.
Konstantinopolis surlarndan aa yukar iki buuk mil kadar uzaktayd.
Bu ayn 6'snda Trk beyi adamlarnn yars kadar ile kara sudarna
bir mil yaklat.
Bu ayn 7'sinde bey, bu kiilerin byk bir ksmn azahp ad geen
surlardan42 bir eyrak mil kadar ordusunu yaklatrd ve ordu kara tarafndaki
surlara kar bir sra olmu Cresea' 43 dan Chinigo'ya kadar alt mil kadar
uzanrd.
Trk, byk ordusu ile bu ehrin etrafnda ordugah kurmu olduu

iin, imdi bunun iin ok iyi tedbir almak gerekir zira hristiyan kiiliin
dman olan bu dinsiz adam bizim aleyhimize yrtt istei
gerekletiremesin ve muhteem imparatorun emri ile her bir kii kap
korumasnda ve hatta kule korumasnda byle"e i iin seilmi kiiler belirli
yere konulmu kiilerle beraber bizim dmanmza kar iyi bir mdafaa
44
yapsn
Gene bu nisan aynn on birinde Trk bey, toplarn kara tarafndaki

surlarn karsna, kara tarafnn en zayf taraflarna koyup, niyetini
gerekletirmek istedi. Bu konu edilen bombardman drt mahalde
yerletirildi; lkine tane top koyup muhteem imparatorun saraynn
karsna ve ayrca tane Pigi Kaps45 karsna koydu iki tane topu
Porta del Cresu46 nne koydurdu, dier drt tanesini Porta de San Romano
karsnda konuldu, burada kara tarafnn en zayf kaps var idi. San Romano
kapsnn nnde bulunan drt toptan birisinin savurduu gllenin arl
binikiyz libre byklnde olup, ta on eyrek dndrl7 Ulat yerde
nasl bir korkun darbe yaptn siz tahmin edin. kinci topun ta sekizyz
libredir, ta drt eyrek dndrr; Bu iki top Trk Han [metinde can]'n sahip
olduklarnn en bykleridir. Dier toplarn ise daha deiik tiplerde olup be
yzden iki yz libreye ve hatta kk aptadr.
103
Gene nisan aynn on ikinci gn idi. Saat ortalarnda Trk'n

donannas Konstantinopolis limannn nne geldi. Bu donanmann hep krek
ekerek geldiini grdk ve Anadolu yakasna doru ilerledi, nk Trk'n
memleketi idi, nk eer bu donanma Konstantinopolis nne gelmi olsa idi
biz Hristiyanlarn donannas tarafndan ok zarar grrd. Gndz vakti saat
yedide btn bu konu edilen48 donanma Stunlar49 denilen mahalde demir
atacak bir yer buldu. Bu mahal Konstantinopolis'ten Karadeniz'e [metinde:
Mar Mazor] 50 doru iki mil mesafededir ve demir attklar bumahalde byk
apta lklar ve nakkare ile ve hatta davul sesleri yle byk bir grlt
kardlar ki, donanmamz ile karada bulunanlara byk bir korku yaratacak
ekildeydi. Trk'n bu konu edilen donannas yz krk be yelkenden oluup
kalyonlar, fusta'lar, parandarlar ve perkendelerden olumaktayd, fakat bunlar
arasnda oniki tanesi ok iyi hazrlanmt, yetmi ile seksen arasnda byk
fusta vard. Paranderler de yirmi ile yirmi be tane arasnda idi. Btn
52
dierleri ise perkende idi ; hatta bu Trk'n donanmasnda yz kadar f
51
tayan bir gemi. bulunup Sinopali'den gelen bu gemide top glleleri ve

hasrlar ve tahtalar53 ve ordugahn ihtiyac olan cephanelikle dolu idi.
Ordugahlarn ihtiyac olan malzemenin temini iin bir alkanla gredir54
Gene bu nisan aynn on sekizinci gn idi. Trklerin byk bir ksm

surlarn nne geldiler. Bu olay gece aa yukar saat ikide cereyan etti ve
gece saat altya kadar arpma srd ve bu arpmada ok sayda Trk ld
ve bu Trk'leri surlara gelmeleri karanlk zamandayd ve bize birdenbire
saldrmak iin gelmilerdi; Fakat nasl bir grlt ile surlara geldiklerini ve
nakkarelerle55 nasl bir grlt kardklarn bana hi sormayn. Sanki orada
bulunanlardan daha ok Trk var zannediliyordu. yle bir grlt
karyorlard ki ordugahlarna on iki mil tedeki Anadolu'dan bile
duyuluyordu; ve bu byk grlt esnasnda mustarib ve zavall 56 , Trklerin
bu gece umumi taarruza balamamalarndan phelenerek imparator alamaya
balad, nk biz hristiyanlar Trklerin bir umumi savaa balamasna
hazrlkl deildik ve imparatorun bu byk hzn57 de bundan ileri geliyordu.
Fakat ebedi Allah bu keresinde fazla strap ekmemizi istemedi. Gecenin
altsnda arpmalar pagan [dinsiz]'larn byk mahcubiyeti ile bitti ve
uradklar zarar ok bykt. nk onlardan ikiyzden daha fazla adam
lmesine ramen Allah'n inayeti ile bizden kimse lmedi ve hatta yaral bile
yokss.
104
Gene bu nisan aynn yirmi birinci gunu idi. Btn gn

San Romana kapsndaki kara surlarn bombardman etmekten baka bir ey
yapmad ve o gn alan top ateinden . dolay bir kule yerle bir oldu.
Duvarlardan geilecek yerler ald 59 . Bu gn gelerek kara tarafndakilerde ve
hatta donannada bulunanlarda bir korku balad. Byk bir pheye dtk ve
iinde bulunulan gnde bir umumi taarruza balamamas istendi; Herkes
genelde ksa bir zaman zarfnda kara tarafnda Trk apka [serpu ]'larnn
grleceine inandlar60 . Fakat bizim zavalllarn koruyucusu efendimiz Yesus
Kristos her zamanki eraatkar tutumu ile kehanetin daha uzun bir zaman
sonra gereklemesini yani Konstantinopolis imparatoru61 olan azize Lena'nn
olu aziz Konstantin kehanetidir, ertelenmesini beklediler. imdi ise
bombardman yznden surlardan byk paralar ykld iin herkes
cesaretini kaybetmiti; Ksa zaman zarfnda surlarn byk bir ksmnn
yklacan bekliyorlard; Gerekten size sylyorum, eer o gn Trkonbin
kii ile surlarn nnde grnseydi bey'in kara tarafndan gireceinden hi
kimsenin phesi yoktu ve / alabilirdi de. Cesaretimizi ite bu kadar
kaybetmitik; Fakat teamllere gre dnyann her yerinde deerli insanlar
vardr. Bunlarn da kalpleri ok iyidir. te baz deerli adamlarn bu
Konstantinopolis ehrinde de bulunduunu ben size sylyorum ve bunlar da
Venedik'li asilzadelerdir. Bunlar Yunan'llarn hibir ekilde olamayacaklar
tarzda ok cesurdurlar ve bu Venedik'liler hemen iyi ve gl tamirat yaptlar.
Ykk surlarda nerelerde lazmsa kouturdular. Bu tamirleri de ta ve toprak
dolu flarla yaptlar ve flarn da arkasnda byk bir ukur atlar ve bu
ukurdan baka kk bir set62 daha yaptlar. Bir de asma yapraklar63 ve al
rp ile bir ukur kazdlar. Daha salam olmalar iin su ile slattlar, adeta bir
sur gibi gl olmasn saladlar; artk oras iin Trk'lerden endieleurneye
gerek kalmamt. Fakat bu gaddar Trk gece ve gndz bu kapya btn gc
ile bombalamaktan geri durmad. San Romana diye bilinen bu kapda konu
ettiim tamirat yaplmt; bu kapy bombardman etmek iin en byk
topunu kulland, onbelik64 evresi olan bu top yannda daha baka toplar de
vard ve ek olarak da tfek, saysz aklar, ok sayda sapanlada tamirat
yapmakta olanlara kar boyuna atyorlard65 te byle bir araya gelen
Trklerin ne kadar66 olduklarn sizin idrak etmenizi beklerim. Tamir yaplan
yerlerden girmek istiyorlard; Trkler tarafndan kaplanan bu araziyi grmek
mmkn deildi. zellikle de Trk'n askerleri olan Yenieriler ounlukta
idiler. Trk'n sahip olduu en cesur askerler ve hatta Bey'in ok iyi kullar
olup beyaz balk giyerler, Trkler doal olarak krmz balk kullanrlar ve
105
A. Pertusi- STANBUL'UN FETHi.
bunlara Asap' 671ar [metinde: axapi] denilir. Mezkfrr gnde baka bir hareket
olmad.
Bu nisan aynn yirmi ikinci gn idi. Bu Trk beyi kara tarafndan

hibir ekilde etki edemeyeceini btn gleriyle saidrmasn nazar dikkate
alarak ve grerek anlad ve mamafih bu gaddar dinsiz yeni bir ey dnd ve
Stunlar' da bulunan donanmasn Konstantinopolis !imanna aktarmay
planlad, b.ylece kt niyeti daha abuk gerekleecekti. Bu Han [metinde:
can] nasl bir uygulama ile bu dncesini gerekletirdi, sizin bunu anlamanz
iin ben aada bunu anlatacam68 . Konstantinopolis'i btnyle alabilmek
iin Konstantinopolis limannda bir donanma bulunmas gerektiini anlaynca,
Stunlar'da demirli bulunan donanmas69 , ki karadan iki mil uzaktadr, btn
tayfalarn karaya kmalarn emretti ve Pera ehri zerinde bulunan tepelerin
tesviyesini yaptrtt. Ky tarafndan yani Stunlar'n bulunduu yerden
7
donannay hareket ettirdi ve mil uzaklktaki Konstantinopolis !imanna
indirtt ve hereyin iyi gitmesi iin bu ad geen Trkler ok iyi evreleri olan
yuvarlak malzemeler koydular. Bu yuvarlak odunlara da iyi miktarda71 ya
dktler, itmee baladlar. Bylece donanmann bu ksmnn nakline
baland. Bizim Konstantinopolis'teki !imanmza doru evvela baz kk
fusta'lardan balatld. Konu edilen yuvarlaklarn stne konuldu ve ok
sayda Trk bu fusta'y ekrnee baladlar ve az bir yerden geirip Pera
limannn iine koydular; ve Trk'ler bu dncelerinin iyi gittiini grnce,
bu kk fusta'lar ekrnee devam ettiler. Bu konu edilen fusta'lar onbe tane
sras olur ve bazen yirmi ve hatta yirmiiki de olur; fakat dnyada hibir
zaman mezkur fusta'lar da atatp da ekme mmkn deildir. Fakat
Konstantinopolis !imanna yetmiiki tane indirildi ve Pera limanndaki gemi
ksmna ekildiler ve byle oldu nk bu Trk'lerin Cenova'llarla ok iyi bir
sulhu var. Limann o ksmnda yetmiiki fusta olduu iin glendiler. Bu
fustalar da ok iyi techiz edilmiierdi ve hereyi dzenli yrtrlerdi72
Bizim donanmamzda bulunanlar bu fustalar grnce hi phesiz
byk bir korkuya kapldlar ve bununda sebebi bir gece vakti bizim
donanmamza Stunlar da bulunan donanma ile beraber saldrmalardr.
nk bizim donanmamz zincirin i tarafndadr ve Trk'n donannas hem
zincirin i tarafnda hem zincirin d tarafndadr. te imdi bu tasviri
anlayabilirsiniz, nasl bir tehlike iinde bulunuyordu; ve hatta yangindan da
endieleniyorduk. Eer onlar zincirin arkasndaki gemileri yaknaa geliderse
diye biz gece ve gndz deniz tarafnda silahl bulunuyorduk ve o Trk'lerden
ok korkuyorduk..? 3 Btn bu donanma gzel bir dzene konuldu74
106
Dmann donanmasn yaknaa gitrnek iindi, sraya konuldular, gece vakti

bir saat nbet tutuyorduk. Herkes kendi fusta'snda hazr bekliyordu. Gece
yars ne oldu diye haber verilirdi. Gece yars bir saatte herkes bay
Alvixe Diedo'nun, liman kaptan olan kiidir, gemisine gidilir evet veya hayr
denir. Bu giri istei engellenir. Byk bir ksm da gece vakti bir saatte
gelebildi. Tedbir alnr ise Trk'n donanmasna hemen ate atlrd. te bu
srada Pera'daki Cenova'llar, hristiyanlk imannn bir dman olarak, bizim
bu donannay yakmak istediimizi haber vermiler; Pera'daki podesta'lktan
acele tarafndan buradaki Cenova'llardan iki kii Trk Bey'ine eli olarak
yollandlar. Sultan o srada Konstantinopolis surlarnda San Rornano
75
civarnda bulunuyordu. Bay Kaptan'n gemisinde bir toplant yapan

Cenova'llar, o hain kpek Cenova'llar dediler ki: "Bay Kaptan, sizin bu gece
fazla bir tereddde dmenize yer yoktur, fakat eer baka bir gece diyorsan,
biz Pera'l Cenova'llar sizinle beraber olmak isteriz, bylece onun
donanmasn beraber yakarz". Bizim kaptan bu szleri duyunca76 bunu bir
baka gece yapmay kabul ettLve Cenova'llar da da gn dounca, Trk ile bir
sulh yaprn 77 olduklar iin, Pera kaplarndan birisini atlar ve Faiuzo adnda
birisini Trk' e yollad ve bu Faiuzo Trk Bey'in adrna geldi ve ona verdii
haberde Venedik'lilerin geen gece bir dzen alarak donanmasn Pera liman
dna atmak istediini anlatt. Trk bey bu szleri iittikten sonra Pera
tarafndan gelen bu eliye ve Pera'llam ok teekkr etti ve bey onu hemen
Pera'ya geri gnderdi. Kendisini ziyaret eden kiinin gitmesinden sonra, Trk
Bey'i donanmasna hemen ok sayda silahl kiiyi Pera limannda gnderdi.
Bu silahllardan baka sahilde iki top koydurdu78 ve ayn lirnann etrafndaki
yola ok iyi saz detti79 Bylece silahllar gremedii gibi byk ok atanlar
80
da grernezlerdi. Bylece onlar emniyet altna ald ve hristiyan imanna
kar gelen bu rnelun Pera'l Cenova'llar bu ihaneti yaptlar81
imdi bu savalardaki ekimeler devarn ederken muhteem imparator
(Konstantin) bizim kaptaniara unlar syledi: "Bay kaptanlar, siz hepiniz
Venedik'li asilzadelersiniz. Siz ak bir ekilde gryorsunuz ki, sizin
devletiniz Venedik bu ok talihsiz ehrine yardm etmek iin donanma
gndermiyar asla ve bundan dolay da Eriboz'a bir grippo [rp] gnderip
sizin Venedik donannanz grmesi iyi olur". Ve hemen bu gn, mays n
nde, oniki adam alan bir brigantino [perkende] techiz edildi ve bu brigantin
derhal anakkale aasndan Takm Adalar'a kadar gidecek ve orada bizim
donanmamz hakknda haber bekleyecek. V e o donannay bulur ise bunun
kumandan Jacomo Loredan'a hemen Konstantinopolis'e gelmesini
107
syleyecek ve henz hristiyanlar tarafndan korunduunu da ekieyecek

Trklerin danannasndan hi phe etmeden serbeste gelmesini isteyecek.82
Bu brigantino [perkende] bu ayn nde gece vakti hareket etti. Bu brigantin
Konstantinopolis limannn nndeki zincirin dna kt zaman83 bu
brigantindeki adamlar Trk gibi giyindiler ve Trk Bey'in arnasn tayan
bayra ekti ve Allah'n inayetiyle bu brigantin hibir engelle karlamadan
bu seyahatini yapt ve Takm Adalar'a kadar ulat ve bizim donanmamzdan
hibir haber alamad veya nereye gittiini bile renemedi. Bu grippo
[np]'nun gemicileri, bizim donanmamz hakknda hibir ey duymadlar.
Vardklar karara gre muhtelif yerlere gitmeye hazrlandlar ve bu
denizcilerden biri dierlerine unlar syledi: "Kardelerim, siz aka
grdnz ki biz Konstantinopolis'ten ayrldmz srada her saat Trk'lerin
bir genel taarruza gemeleri bekleniyordu ve sizin de grdnz zere bu
imparatorluk sonunda hain Trk tarafndan yenilgiye uratlacaktr. Bunun da
sebebi biz o yeri, insanlarn ok kt bir zamannda braktk. Kardelerim
imdi biz en ksa zamanda hristiyan lkeye gitmeliyiz, nk aka biliyorum
ki, Trk bu saatte Konstantinopolis' e sahip oldu." Bregantin [perkende]'deki
dier dostlar bu yoldaa yle cevap verdiler: "Bak karde, imparator bizi bu
i iin buraya yollad biz de yerine getirdik. Maamafh biz imdi
Konstantinopolis'e dnmek istiyoruz. ster Trk'n ister Hristiyanlarn olsun,
ya l olsun ya da diri, biz yolumuza devam edelim". Byle yaptlar ve
Konstantinopolis'e sa ve salim dndler ve burasnn henz imparatorun
elinde olduunu grdler84
Gene bu mays aynn bei idi insafsz ve melun Trk, Pera stnde
bulunan dan tepesinde, st tarafa byk toplar koydurdu ve bu toplada
bizim donanmamz bombardman etmee balad. Donanma zincirin yannda
bulunuyordu ve Pera zerinden at devam etti ve bu bombardman epey
zaman devam etti ve iki yz librelik talar atyordu.
Gene bu mays aynn yedisi idi, saat gecenin drdyd. Surlarn dip
tarafna otuzbin kadar Trk kara tarafndan yaklat. ok iyi dzenlenmi bir
ekilde kara tarafndan haince giri yapabilmek iin baz kedibalklar85
getirmilerdi, nk bizler ehirde iken byle bir sava kacan
dnmyorduk. Fakat bize yardm ve kuvvet veren ebedi Allah sayesinde bu
Trklere kar cesaretle mcadele ettik, geri attrdk, ok rezil edip kayp
verdirdik Aralarndan ou ld, byk bir say olduunu sylyorum.
Gene bu gece bizler deniz tarafndan byk grltler duyarken 86 bu
zavall ehrin surlar etrafnda bulunan bu melun pagan [dinsiz]'larn yaptn
108
grdk, ki bu grltler Trk'n ordugahna oniki mil uzaklktaki Anadolu

sahilinde bile duyuldu ve biz bunu deniz tarafndan grerek ve ok byk
grltler duyarak bu keresinde artk bir umumi taaruza geme isteinde
bulunduunu zannettik ve gerekten de o kadar ok nakkare ve davul
grlts vard ki dinieyenin dnda hi kimsenin inanmas mmkn olmayan
eydi ve gene yukarda dediim gibi biz denizden onun bir sava balataean
zannettiimiz iin biz deniz tarafnda bulunan hepimiz silahiara sarldk ve
herkes cesur bir ekilde yerini ald. Ayn eyi gemiler ve kalyonlar iin de
yaptk. Bu kara tarafndaki arpma gece saat yediye kadar srd ve ancak
saatlik bir sreydi. Fakat Trk'n deniz donannas hareket etmek istemedi,
nk bizim donanmamzdan korkuyorrlu ve onu durduracak bir de zincir
vard. Bylece o gn deniz tarafndan baka bir ey yaplmad 87 Fakat kara
tarafndan da o gece baka hibir hareket yaplmad. Fakat bu konu edilen
Trkler oradan hemen hareket ettiler. arptklar mahaldi ve hibir ey
yapamayacaklarn grdler. O emir verdi ve grlt ile gitti ve sarayn
tahkimatnn kapsn atee verdi ve btnnn yanmas ve orann yanmas
zerine bizimkiler oraya kotular ve mezkur Trk'leri geri attlar ve surun o
kapsn onardlar88
Gene mays aynn on ikinci gn, gece yars, Trk'lerden ok iyi

dzenlenmi ellibin kii sarayn sudarna geldi, btn saray bu Trk kpekler
sararken, adetleri zere byk grltler de kardlar ve nakkare ile davul
seslerinden oluuyordu; mezkr Trkler o gece bu sarayn surlar altnda
byk bir sava verdiler. Kara tarafnda bulunanlarn byk bir ksm bu gece
ehrin kaybedileceine gerekten inandlar. Fakat bizim efkatli efendimiz
Yesus Kristos bu gece ehrin byle bir ekilde kaybeditmesini istemedi ve
hatta Allah da kehanetlerin uygulanmasn istedi89 Bu kehaneti
Konstantinopolis'i ilk yapan imparator olan aziz Konstantin'in yaratt
kehanet olup buna gre Konstantinopolis ancak ayn kararmas zerine
kaybedilebilir. Kendi yuvarlakl iinde kalr, yani ancak yarsnn grnmesi
zerinedir. Buun dnda ehrin hibir zaman kaybetme saati gelmeyecektir.
Fakat u da bir gerektir ki bu deerli imparatorun kaybedilmesine yol aacak
olan tahrip yaklayordu.
On drdnc gn idi... Evet bu mays aynn on drdnc gn saat
te, Trk Bey'i Pera tepesinin stne koydurduu toplarn kaldrlmasn
istedi. Buradan bizim donanmamz topa tutard; bu toplarn bizim
donanmamza att glleler sayldlar ve iki yz on iki ta idi ve her birisinin
109
. arl iki yz libreden fazla idi. Pera tepesindeki bu toplarn kaldrlmas o

emrettikten90 sonra, Chinigo91 adl kapnn bombardman edilebilecei bir yere
konulmasn emretti. Bulunan yer muhteem mparatorun saraynn bulunduu
mahaldi ve bu Trk'ler oradan byk miktarlarda glleler attlar ise de hibir
zarara yol amadlar ve bunun zerine bu toplan o mahalden ektiler ve kara
tarafndaki surlarda, San Roman o' da, ehri bombardman edenlerin yanna
koydular92 . nk buras kara tarafnn en zayf ksm idi ve bu toplar bu
zavall surlar gece ve gndz dvmekten geri durmadlar. Bylece epey sur
parasn yere attlar ve kara tarafnda bulunan bizler de hemen iyi bir tamirata
giritik. Flar ve paralar93 ile surlarn yklan yerlerini tamir ettik ve bu ey
iin lazm olan hereyle tamir ettik. yle ki evvelkinden daha gl gibi bir
hale getirdik. Bylece bu tahribat sonucu o Trk'lerden hi ekilde korkumuz
bulunmadn gsterdik
94
Gene bu mays aynn on sekizi gn saat geceyars Trk'ler ok

gzel bir kule ina ettiler. Aada bunu nasl yaptklarn anlayacaksnz. Bu
Trk'ler btn gece boyunca yanlarna epey sayda Trk alp altlar ve ayn
gece iinde yle bir kule yaptlar ki hendekiere kadar uzanyordu95 ve
koruyucu duvarlar kaplayacak kadar uzand96 ve bu kulenin bulunduu yerin
ad Cresca97 idi. Bu kule o kadar mkemmel bir ekilde yaplm idi ki hibir
insan nasl yaratldn anlayamaz ve hibir dinsiz byle bir eyi ve byle
gzel bir sanat eseri yaratmad. Gene sylyorum, Konstantinopolis'teki btn
hristiyanlar byle bir ey yapmak istesek bir ay iinde bitiremezdik ve o~lar
ise bir gecede bitirdiler. Bu mhim kule kara tarafndaki esas surlara98 on adm
kadar mesafedeydi ve bu kuleden phelenen ok kii msellah bir ekilde
surlarn zerine ktlar ve nk bunun bir gecede yapldn syledim fakat
bunun drt saat iinde yapldn size imdi sylyorum; yle bir sratle
yapld ki bu mahalde nbet tutanlar da bunun ina ediliini fark etmediler.
Ancak sabah vakti yapldn fark edince byk bir korkuya kapldlar ve bu
daha ii yapy grdkten sonra incelediler. Hemen de muhteem imparatora
gidip bu eyin ina edildiini haber verdiler. mparator da hemen erkann
yanna alp hareket etti ve grr grmez de herkesi bir korku kaplad ve adeta
l gibi kaldlar. Elbette ki byle bir iin yaplmas kale hendeklerini
kapayp 99 kulenin kara tarafndaki yerleri almasndan endie ettiler.
Gene bu mays aynn on dokuzuncu gn idi. Mezkfr ve meln
Trk'ler her trl gaddarlk hissi ile dolu olarak bir kpr dndler ve
yaptlar. Liman da getiler yani Pera toprandan Konstantinopolis kysna
110
kadar uzandlar. Bu kpr ok byk flar ve birbirine sk bir ekilde

balanm kazk zerindedir ve bu flann zerine kurulu yolda uzun ve
birbirine iyi bal bir de deme bulunuyordu. Bylece gzel ve gl bir
kpr haline gelmesini saladlar ve bu kpr yle bir ekilde yapld ve ald
ki genel taarruz gnnde limanda gei iin kullanabileceklerdir. Bylece kara
tarafndan daha ok silah atacaklard ve hatta kara tarafna da daha ok adam
sevketmek iin de yapm olabilirler. Bylece bu Trkler niyetlerini
gerekletirebilirler zira kara tarafndaki surlarda epey ksm yere 100 serildii
iin baarabilirlerdi ...
Gene bu mays aynn yirmi biri idi. Gn domadan iki saat evvel
Stunlar mahallinde dernir 101 .atm olan btn Trk donannas hareket etti.
Byk bir gayretle kreklere sarlarak limandaki zincirin nne geldiler. Bu
srada davullardan ve nakkarelerden kan grltlerden dolay byk bir
cesarete kaplmlard. Bunu da bizi korkutmak iin yapyorlard. Ve btn bu
donanma zincirin n tarafna gelince duraladlar ve limann orta yerinde
kaldlar. Biz de hepimiz deniz tarafndan cesaretle ne yapacaklar diye
bekliyorduk ve onlar bize kar cephe alrken biz de ok iyi silahlandk ve
hazrlandk Zincir nnde bulunan en fazla on tane gemi ok iyi bir dzen
102
ald ve Trk'n donanmasn beklemek iin iyi bir sra yapt, saldr bekledi.
Bu gemilerde ok sayda insan vard. Fakat Trk'ler saidrnada geciktiler.
Fakat bu zincir nnde demir atm bulunan donanmann ne yapaca
beklenirken btn kara tarafnda tokmaklada anlara vuruldu. Bugn umumi
saldrya gemek istemediklerini dndler. Fakat tokmaklada anlar daha
gl alnca kara tarafndaki herkesin silahlanmas istendi. Hemen ardndan
da yerlerine gitmesi sylendi. mparator tarafndan verilen grevlerin yerine
getirilmesi gerekliydi. Trk'n bu konu edilen donannas bizim ok iyi
dzen 103 aldmz fark edince ve hatta kara tarafnda tokmaklada an
alndn duyunca104 byk bir phe iine dtler ve hemen dn yaptlar
ve Stunlara doru k yaptklar yere dndler 105
Gene ayn mays aynn yirmi ikinci gn idi. Gece saat birde
gkyznde muhteem bir iaret peyda oldu106 ve bu olay Konstantinopolis'in
deerli imparatoru Konstantin' e hatrlattna gre artk deerli
imparatorluunun sonu yaklamt. Nitekim de byle oldu.Bu iaret u durum
ve ekilde geliti; bu gece saat birde ay grnd ve tam grn vard. Bu ay
daha parlak bir grnt ile devam etmesi gerekir iken adeta gnlk bir ay
grnyordu. Bu ok az grnmesi esnasnda hava gayet ak adeta bir kristal
gibi temiz ve sakin idi. Bu ay drt saat kadar bu ekilde kald ve sonra da
111
kendi yuvarlaklna kavumaa balad. Biz btn hristiyanlar ve pagan

[dinsiz] lar bu muhteem iareti grdk. Konstantinopolis imparatoru bundan
ok korktu ve btn erkan da byle yapt. nk bu konuda Yunan'llarn bir
kehaneti bulunuyordu ve denilcliine gre ayn gkte tam yuvarlak iken
kendisini gsternemesi dnda Konstantinopolis asla kaybedilemez. Bylece
imdi Yunan'llan bir korku sarmt 107 Trk'ler ise ordugahta byk bir
bayram yaptlar.. nk bu iaretin bir zafer getireceini bekledikleri iin
sevin iindeydiler ve bu da hakikat oldu.
Gene bu mays aynn yirmi alts idi. Gece saat birdi Trkler btn
ordugahta at~ yakp byk bir aydnlk yarattlar. Bu ateleri ordugahta
bulunan her bir adrdan iki ate yaklarak oluturuldu ve yle byk bir ate
idi ki yarattklar byk hararet 108 sonucu her taraf gndz gibi aydnland; bu
korkun ateler gece yansna kadar devam etti. Trk Bey'i bu ateleri
ordugahta yaktnrken ordugahta bulunan halk neelendirmek istemiti 109 ,
nk artk zavall ehrin sonu yaklayordu, sert bir sava yapmak istiyordu.
Bu pagan'lar ateleri yaparken Trk usul yle bir baryorlard ki gerekten
de gkyz alyor gibiydi. ehri byk bir korku sard ve herkes alayarak
Allah'a azize Maria [Meryem]'e dualar edip paganlarn bu erlerinden
kurtarmalarn bekliyorlard. Fakat siz bana toplarn btn gn San Romano
sudarna doru nasl at yapp delik atn ve byk topun neler yaptn
hi sormayn. Bu gn hepimiz ok ac ektik ve epey korku geirdik Deniz
tarafnda dikkat ekecek bir ey olmad, yalnz donanmann biraraya geldiini
gryorduk 1 10 .
Gene bu mays aynn yirmisekizi idi. Trk Bey'i ordugahta davulla

bir emrini yaydrd. Bassa [Paa]'larna ve subasi 111 [suba]'larna ve btn
dier komutanarna ve sair emri altndaki her kademedeki Trk'lere,
kafalarn kestirme tehdidi ile, herkesin bugn kendi yerlerinde bulunmalarn
istedi ve bunu vermesinin sebebi ise Trk Bey bu muzdarip ehre umumi
taarruz emri verecekti. Bu emrin btn ordugahta yaylmasndan sonra herkes
acele tarafndan 112 kendi yerine gitti 113 Hatta aceleden de te hareket ettiler.
Fakat bu gn sabahtan akama kadar Trkler ertesi gn kullanmak iin
surlara doru yksek merdiven getirmekten baka bir ey yapmadlar, savata
cesaret bulmak iin bu gn setiler114 Bu merdivenlerin says ikibin kadard.
Bu merdivenlerden sonra da surlara doru merdivenleri kaldracak kiileri
korumak iin de byk miktarda hasr getirdiler115 Bunu yaptktan sonra
Trk'ler davullar alarak ordugaha gittiler ve nakkare ile davul alarak
112
ordugah halkn neelendirdiler. yle bardlar: "Muhammed'in evlatlar,

iyimser olun, nk yarn ok sayda hristiyan elimizde olacaktr. Sonra da
esir olarak iki duca'ya satacaz. Hepimiz altna kavuup ok zengin olacaz
ve Yunanl'larn sakallaryla kpeklerimizi balayacaz ve karlaryla kzlar
bizim esirelenmiz olacaklar. te byle, Muhammed'in ocuklar, iyimser
olun. Bizim Muhammed'in ak iin lmek iin iyimser olun" 116 Pagan'lar bu
ekilde elenerek ordugahlarna gittiler.
Trk Bey atma atlad ve yanna onbin svar alarak Stunlar' da

bulunan donannay ziyaret etti. Bylece dzenini grd. Ertesi gn umumi
taarruza balamak iin dzenli olmasn istedi ve mezkur Trk kaptan
[Kapudan- Derya] ile birlikte emir verip ne ekilde hcum edileceini iletti.
Bu da bitince mezkur bey bir byk ziyafet 117 verilmesini isteyip Kapudan-
Derya's [metinde: capetanio da mar] ve sair Suba'lar ile birlikte adetleri
zere beraberce sarho oldular ve sonra mezkur bey ordugahna dnd. Bu
bey gne yerine gelinceye kadar ziyafet masasnda kald. Btn bu gn kara
tarafnda tokmaklarla an aldrd ve herkesin yerinde olmasn istedi.
Kadnlarla ocuklar beraberce surlara doru ta tadlar. Mazgallara konan bu
malzeme Trk'lerin zerlerine atlmak iindi; kara tarafnda herkes byk bir
korku iinde olduklarndan dolay alyorlard. Gece saat bire geldii zaman
ordugahta bulunan btn Trk'ler ordugahn her yerinde korkun bir ate
yaktlar. ki gece evvel yaptklarndan ok daha fazlasn yaptlar, fakat
barlar da o kadar byk idi ki biz hristiyanlar buna kar duramyorduk ve
bu banmalar ile birlikte byk lde bombardman da balad. ok sayda
arkibuz'lar 118 saysz miktarda ateli oklar119 atyorlard ve biz hepimiz
kendimizi adeta cehennemde hissediyorduk. Bu elence ve bayram durumu
gece yarsna kadar devam etti. Sonra ateler sndrld 120 , fakat bu pagan'lar
ise btn gn ve btn gece Muhammet'lerine dua etmekten baka bir ey
yapmayp, Konstantinopolis ehrini elde etmek iin zafer vermesini istediler
ve biz hristiyanlar da btn gn ve gece Allah'a ve onun validesi
Madonna'mz azize Meryem'e dualar ettik. Gkteki btn aziz ve azizelere de
dualar yollayp bize zafer vermelerini byk gzyalar iinde ok samimi bir
ekilde dua edip bu melun pagan'n hmndan bizi kurtarmasn bekledik
Bylece her iki taraf da kendi Allah'na zafer balamas iin dualar etti.
Onlar kendilerine biz de kendi Allah'mza gkte bulunan Annesi ile bizi
muzaffer klmalarn 121 bu iddetli savatan kurtarmalarn bekledik Ertesi
gn bunun sonu gelecekti.
113
Gene bu mays aynn yirmi dokuzu gn savan son gn oldu.

Efendimiz Allah Yunan'llara kar kesin kararn verdi. Bu gn bu ehrin
merhum Trk Murat'n olu Mehmet Bey'in eline gemesini istedi. Aada
aniatacam zere umumi taarruzun nasl gelitiini reneceksiniz. Ebedi
Allah bu samimi karar verirken btn eski kehiinetlerin de uygulanmasn
salad ve zellikle de aziz Konstantin tarafndan yaratlan birinci kehiinet
uyguland. Bu zat bir stun zerinde bir ata binmi durumda iken bu ehirdeki
Aya Sofya kilisesi yaknnda bulunurken eli ile bir kehanet iareti yapm ve
der ki: "Bu taraftan gelen felaketi yaratacak", Anadolu yani Trkiye'yi
gstermektedir. Dier bir kehiinete gre, Helena'nn olu Konstantin adl bir
imparator gelecei zaman bu imparatorun zamannda Konstantinopolis
kaybedilecektir. Dier bir kehiinet der ki: "Ay semada bir iz braktktan ksa
bir sre sonra Trk'ler Konstantinopolis'e sahip olacaklardr" 122 te btn bu
kehanet de gerekleti, yani Trk'ler Yunanistan'a getiler, burada
Helena'nn olu Konstantin adnda bir imparator buldular, ay da semada
iaretini verdi. Btn hepsi yerine geldi. Allah da bunun byle olmasn isteyip
hristiyanlara kar bu karar vhdi ve zellikle de imparator Konstantin' e kar
ilerde anlayacanz bir karara vard. Bu gn, bindrtyzelli ylnn mays
aynn yirmidokuzu olup merhum Trk Murat'n olu Mehmet Bei, bu
Konstantinopolis ehrinin surlarna geldi ve umumi taarruz emrini verdi. Bu
sava sayesinde Konstantinopolis'e sahip oldu. Bu Trk beyi adamlarn
gruba ayrmt ve her bir grup iinde ellibin kii bulunuyordu. Hristiyanlar bir
tek grup bulunuyordu ve bunlar ordugahta zorla bulunuyorlard. kinci grup
aa tabakadan idi yani yeteneksiz ve bu gruba mensuplar. nc grup ise
beyaz zerklahl 123 Yenierilerden ibaretti. Bu kon. edilen Yenieri'ler
[metinde: ianizari] paralarn gn be gn alrlard. Hepsi sekin kii 124 olup
sava iin becerikliydiler. Btn bu Yenieri'lerin arkalarnda btn
Suba'lar ve bunlarn da arkasnda Trk bey vard 125
... ve btn bu pagan'lar126 sava iin ok ateli ve taze bir kuvvet
idiler. Fakat yaptklar byk grltlerle ordugahta bulunan Trk'ler btn
ehri korku iinde braktlar ve btn bu haykr ve seslerle ruhu ok
etkiliyorlard. Kara tarafnda bulunanlar ise artk alndklarn fark edince
ehirdeki btn anlara takozla vurmaa karar verdiler ve aldlar. Bylece
surlarn her bir yerinden bu sesler gelmeye belad. Herkes de yksek sesle
yle baryorlard: "efaat, efaat, Allah gkten Konstantin'in
imparatorluuna yardm gndersin. Bu pagan ahs imparatorlua sahip
kmasn". Fakat btn ehirde kadnlarn hepsi diz kmler ve hatta
114
erkekler de ayn durumdaydlar. Herkes devaml olarak alyordu ve mutlak

kudretli Allah'mz ve onun annesi Madonna'nz azizeMeryem ve btn aziz
ve azizeler gibi arta bulunan herkese samimi bir ekilde dua edip hristiyan
imannn dnanlar neh1n Trk'lere kar bu pagan [dinsiz] kiilere kar
zafer vermesini bekledik Allah'a dua edildii sralarda Trk'ler de kar
tarafn bombardman etnee devam ediyorlard. zellikle de San Ronano
blgesinde inparatorun adrnn bulunduu nahal ve erkan ile esasl
svarleri ve deerli adamlaryla beraber bulunduu yerde ok etin mcadele
oluyordu. Kara tarafnn dahilindeki mahallerinde de cesur adamlar olarak
arpmaa devam ediyorlard. Daha da evvelden sylediim gibi bu Trk'ler
de arpnaa devam ettiler. Kara tarafnda San Ronano denilen nahalde
paganlar ar bombardmana devam ettiler. Saysz nermi, ok attlar. Bu
paganlarn grltsnden sanki gk alyordu. Fakat byk top da ata
devam ediyor ve gllesinin arl da binikiyz libreyi geiyordu 127 Atlan
oklar ordugahn iki mil ilerisindeki cephenin surlarna doru idi. Hendeklerde
bulunanlar seksen deve ykJ2 8 ve ukurlara atlanlar ise yirmi deve yk
meydana getirecek gibi idi. Bu ok etin sava afak zamanna kadar srd.
Bizimkiler ndafaa bakmndan takdir edilecek iler yaptlar, yani biz
Venedik'liler seyyar kulenin bulunduu cephede nezkr Trk'ler ile byk
bir savaa tututuk. Fakat bizim ndafaa gayretimiz hibir ie yaranad, zira
ebedi Allah zaten 129 hkmn vermiti ve artk bu ehir Trk'lerin eline
geecekti. Bundan dolay da Allah'n verdii bu karar karsnda artk hibir
ey yaplamaz bylece biz btn bu malzun ehirde bulunan btn
hristiyanlar elimizi alicenap Yesus Kristos'unuza veriyoruz ve annesi olan
Madonna'nz azizeMeryem ile bizim ruhunuza efaat etneliydiler. Byle bir
kalredici savata lmek byle bir gn iin istemiyorduk imdi iyi anlald
zere Trk Bey artk byk bombardmana gn domadan bir saat nce
balayacakt. Byk topunu ateletti ve yaptmz btn tamirata doru atp
yere serdi ve bu konu edilen yerde bu top byk bir duman yaylnasna sebep
oldu, hibir ey grnmez oldu, fakat bu konu edilen Trkler hemen dumann
arkasndan ortaya ktlar ve aa yukar yz kadar Trk istihkam
yerlerinden ieri girdiler ve Yunan'llada Venedik'liler byk bir mcadele
sonunda istihkanlardan kardlar. Byk bir ksm da ldler. stihkanlar
geenlerin hemen hemen hepsi ldler. Bu keresinde 130 Yunan'llar bu
mcadeleyi yapncal31 pagan'lara kar kendilerini muzaffer saynaa
baladlar ve biz btn hristiyanlar da teselli bulduk. Onlarn bu
istihkanlardan atlnalar sonras nezkr Trk'ler byk topu ile baka bir
132
115
kere atee baladlar ve bu pagan'lar topun dumanndan adeta bir kpein

gemesi gibi geldiler. Herkes heyecan iinde birbirlerini iterek 133 adeta
kurtulu arayan vahi koyunlar gibiydiler. Bir eyrek saat iinde otuz binden
134
fazla Trk istihkamlara girip grlt karnaa baladlar. Adeta bir

cehennem yarattlar. Btn bu barmalar Anadolu tarafndan da duyuldu135 .
Trk'ler btn bu istihkamlara girince hemen istihkam iindeki birinci
engelleri 136 atlar, fakat biraz ilerisinde. bunlarn ou ldrld. Surlarn
zerlerine kanlar da talar atp istedikleri kadar adam ldrdler. imdi
birinci cephenin alnmasndan sonra Trkler ile azap [metinde: axapi]'lar daha
gl bir duruma geldiler 137 ve bylece bunlar istihkamlarn iine girdiler.
Toplam yetmibin olan Trk'ler yle bir iddetle ilediyorlard ki gerekten
cehennemden gelmi gibiydiler. stihkamlarn herbiri yle bir doldu ki
Trk'ler bir batan bir baa gelrnee baladlarn8 , tam alt mil olan mahalli
doldurdular. Fakat yukarda da sylediim zere surlarn yukar taraflarnda
bulunanlar bu Trklerin byk bir ksmn tala ldrdler. Fakat yukardan
aa gidip gelenler arasnda o kadar ok kii ld ki krk araba yk139 bu
Trk lleri tayamazd. Bu lenler de kara tarafnda ok ilerleyenlerdi.
imdi biz hristiyanlar byk bir korku iine dtk. Muhteem imparator da
ehirde bulunan mlarn taknakla alnmasn istedi. Bylece surlarn nnde
bulunanlar yle baryorlard: "efaat ebedi Allah"; erkekler ile birlikte
kadnlar da byle bandarken rabibeler bata olmak zere gen kzlar da
katlyorlard; bu alamalar karsnda her bir berbat Musevi bile mteessir
olabilirdi. Bunu gren Cenova'dan gelmeZuan Zustinian adl Cenova'l yerini
terk etmee karar verdi 140 ve hemen gemisine doru kotu. Zincir tarafnda
bulunuyordu. mparator bu Zuan Zustinian adl kiiyi kara taraf komutan
yapmt; Komutan olan bu adam imdi kara tarafndan kaarken yle
baryordu: "Trk'ler kara tarafndan ieri girdiler". Halbuki onlar daha ieri
girmedikleri 141 iin yzsz bir ekilde yalan sylemi oluyordu. Halk ise bu
laflar bir komutandan duyunca Trk'lerin artk kara tarafndan girdiklerine
inandlar, kamaa baladlar ve herkes bulunduu yeri terk etti. Bir gemi
142
veya bir kalyon ile kaabilmek iin deniz tarafna doru koyuldular. Gne
doduu srada olan bu patrt esnasnda yce Allah btn kehanetleri yerine
getirmek isteyerek ok sert hkmn veriyor, zira size sylediim zere,
gne doarken Trk'ler Konstantinopolis'e San Romana cephesinden
girdiler. Burada top atlaryla surlar ykm bulunuyorlard. Kara tarafndan
daha ierilere girildike 143 Trk'ler ve hristiyanlarn yaptklar patrt
esnasnda birbirlerine kar ktlar. O kadar ok insan ld ki yirmi araba
yk cesetler ancak tayabilirdi. lk Trk'lerin lmelerinden 144 sonra ikinci
116
grupta bulunanlar birincileriii arkasndan girdiler. Bunlar da her tarafa

kouturdolar ve her ne yerde kimi bulurlar ise hepsini klla kestiler.
145
Bylece kadnlar kadar erkekleri, hatta ihtiyarlan ve ocuklar her ne durumda

olursa olsun devam ettiler. Bylece katliam 146 Trk'lerin giri saati olan
gnein douundan gnn ortasna kadar srd. Btn bu taknlk esnasnda
ortada bulunanlar kltan geirildi. Fakat bizim kaabilen tccarlanmz, yer
altndaki maaralarda gizlendiler Taknlk sona erince, Trk'ler tarafndan
147
yakalananlar hem mal olarak el konuldular hem de sonradan esir olarak

satldlar. Trk'ler byk bir galeyan halinde giri yaptklar San Romano'nun
be mil uzanda olan meydana 148 geldiler. Meydana ulam olanlardan
hemen baz Trk'ler, San Marko ve muhteem imparatorun armasnn 149
bulunduu kulenin zerine ktlar ve mezkr pagan [dinsiz]'lar hemen
San Marko annasm yere attlar ve sonra da muhteem imparatorun
annasn 150 yerinden ektiler ve sonra da bu ayn kulenin st tarafnda Trk
Beyi'nin armas 151 dikildi. Bu iki annann yani San Marko'nunkive muhteem
imparatorun annasnn atlmas ve Trk Han'n 152 annasnn dikilmesi zerine
byle bir ortamda153 , biz ehirde bulunan btn hristiyanlar, bu Trk
tarafndan yaplan bu mezkur aln iin ok byk bir znt duyduk. Onlarn
annasnn ekilmesi ve bizimkilerin yerlerinden atlmalar artk kara
tarafndaki her yerin alndn gsterir artk bu olay geriye evirmek iin
hibir mit kalmamt.
Fakat mezkur donanma gzleri ile hristiyanlarn Konstantinopolis'i

kaybettiklerini, hem Trk Mehmet Bey'in annasnn ehrin en byk kulesine
dikilii hem de San Marko ve muhteem imparatorun annasn yerinden
alnmas ve yere atlmasn da grdkleri zaman bu kere de yetmi tane gemi
iinde bulunan herkes karaya kt ve anakkale tarafndaki donannada
bulunan herkes de ayn ekilde karaya ktlar ve donannay da sahilde hi
kimsenin ieri girerneyecei bir mahalde braktlar. Bunu yapmalarnn 154
sebebi herkesin kara tarafnda kpekler gibi lgnca koup altn, mcevher ve
sair zenginlikler aradklar ve tccarlarn da esirlerini almakta idiler ve sk 155
bir ekilde manastdan da aradlar 156 Btn rabibeler donannaya gtrldler
ve btn bunlar Trk'ler tarafndan utanlacak ve rezil olacak duruma
drldler. Sonra da esir olarak Trkiye'deki pazarlarda ak arttrnayla
satldlar. Hatta gene btn kzlardan utanlacak duruma drlen ve ak
arttrma pazarlannda satlanlar oldu ise de bu kzlardan bazlar Trk'lerin
eline dmekten ise kendilerini kuyuya atmay ve boulmay istediler. Evli
117
kadnlar da byle yaptlar

157
Bu Trk'ler btn donannalarm esirlerle
doldurdular ve klliyetli miktarda mal elde ettiler.
Trk'ler btn gn boyunca lkedeki hristiyanlar byk bir ktale
urattlar; yerde akan kan adeta bir yamuru andryordu. Adeta sokak
kenarlarndaki kanallardan
158
akan su gibi her yerde kan byle idi. Hem
hristiyanlarn hem de Trk'lerin lm vcutlar Dardanelo'ya atldlar.
Bunlar da kanallarda yzen kavunlar gibi denizde de yle srklendiler.
mparatorun neler yaptna dair hibir haber alnamad. Acaba yayor mu
yoksa ld m, fakat bazlarnn dediklerine gre l vcutlar arasnda
grlmt. Trk'lerin San Romano kapsndan 159 giri yapmalar zerine
kahr edince olduu sylendi. imdi Konstantinopolis btnyle alnd iin
artk hibir mit kalmam bulunuyordu. Limann nnde bulunan zinciri krp
btn gemi ve kalyonlar ile birlikte bizim donanmamzn adamlar, bu
rnitsizlik 160 dnda kana hedefliyorlard...
Limann ve Tana [Azak] gemilerinin kaptan Bay Marea'nun olu

misser [bay] Aluvixe Diedo, btn Konstantinopolis'in alnm olduunu
grd, acele tarafndan Pera'da kyya kt ve Pera podesta's ile grt.
Donanmamzn ne yapmas gerektiine dair onun ne tercih ettiini sordu.
Acaba kamak m acaba btn gemi ve kalyonlar ile direni yaplr m. Bay
Aluvixe Diedo, Pera'nn mezkur podesta'snn tavsiyesini sorunca podes.
dedi ki: "Kaptan Bey, siz burada Pera'da bekleyin, ben Trk Bey'e bir eli
yollayacam ve bylece biz Cenova'llar m ve siz Venedik'liler mi onunla
harp veya sulh yapacak greceiz" 161 Fakat bu grme esnasnda podesta
kara tarafndaki kaplar kapattrd ve kaptan bey ile Tana [Azak]
kalyonlarnn amirali bay Bortolo Fiurian ve kalyonlar tabibi bay Marea'nun
olu bay Nicolo Barbara'yu ierde tuttu 162 Biz ierde tutulduumuz iin kt
bir duruma dtmz anladk. Cenova'llarn bunu yapmasna sebep
kalyonlarmzla mallarmz Trk'n eline vermekti. Fakat hibir eli
gnderilmedi. imdi biz kara tarafnda kapatlm bulunduumuz iin
kalyataiarn iindekiler hemen yelkenleri kaldrnaa baladlar. Yelkenleri
ap 163 ve krekleri de kancalara 164 taknaa baladlar. Bylece kaptan
olmadan gitmek istediler. Fakat mezkr kaptan adeta bir esir durumunda
olduunu grnce birok gzel szler sylemeyi bildi, podesta da fikir
deitirdi 165 ve derhal karaya kt 166 , sonra da kalyonuna bindi ve kalyonuna
bindikten hemen sonra da zincire doru hedef alp ekrnee balad 167 Fakat
zincire ulatmz zaman dar kamadk, nk bu iki ehir arasnda yani
118
Konstantinopolis ve Pera arasnda kalan iki kyya doru ekilmi zincir idi.
Fakat iki cesur kii zincirdeki ktk zerine 6 s atladlar ve iki tane balta 69 ile
zinciri kestiler ve hemen hedefe doru kendimizi dar ektik ve ak yere
geldik 170 Buras Trk'n donanmasnn bulunduu Pera arkasndaki Stunlar
denen mahaldi. Bu Stunlar denen yerde lenekadar baz tccarlarn gemiye
gelebilir mi diye bekledik, fakat kimse gelmedi. nk zaten hepsine el
konulmutu. Bu sebepten dolay len vakti efendimiz Allah'n inayeti ile
171
Tana [Azak] kaptan bay Aluvixe Diedo kalyonunda yelkenini at ve sonra da

bay Jeruolemo Morexini'nin kalyonu ve sonra da Trabzon kalyonu vis-patronu
bay Dolfin Dolfin yelken at ise de bu Trabzon kalyonu yelken amakta
gecikti 172 nk adamlarndan yzaltmdrd yoktu. Bir ksm
bombardmanda lm ve sava srasnda baka bir ekilde lmlerdi. Gene
de bu gemi hareket edebildi. Sonradan bay Cabriel Trivixan'n ince kalyonu
hareket ediyor, kendisi karada kalp Trklerin eline dmt; Kandiya
kalyonu patronu bay valye Zacaria Griani ele gemiti 173 , sonra bu
74
kalyonlarn ardndan bay Zuan Venier, bay Antonio Filamati ve Galina'ya
ait Kandiya kalyonu yelken atlar ve hepimiz gemi ve kalyonlarda
korumal bir ekilde baazn dna 175 kadar gittik. Saatte oniki milden fazla
srat yaptracak bir bora vard 176 Eer sakin hava veya pruva 177 rzgar olsa
idi btn hepimiz ele geirilirdik Biz Konstantinopolis'ten yelken ap
giderken Trk'n btn donannas silahsz kalmt, hem btn mrettebat
hem de patran'lar kara tarafna kmlar yamaya katlmlard. una ikna
olmanz 7 s gerekir ki eer onun donannas dzenli bir ekilde olsa idi hibir
gemimiz kana baaramazd. Fakat o Trk'ler biz zincirin iinde tutulduk
diy~ aldklarn zannediyorlard. Bundan dolay oray terk etmiti. Umann
iinde bulunan onbe gemi Cenova'llarn, imparatorun ve Ankona'llarn 79
idi ve imparatorun btn gemileri be tane olup silahszlandrlmt ve
Jimanda kalan btn gemiler byleydiler. Bu gemi ve kalyonlar kaamadlar,
Trk'ler bunlarn hepsini aldlar. Fakat bu on be tane gemi dnda zincirin
iindeki yedi tane Cenova gemisi ve Cenova'l Zorzi Doria'nn bir gemisi
kaabildi. kibindrtyz flk bu gemiso Pera'ya yanamt; geceye doru
bu yedi gemi ile birlikte kat; Sava afak vaktinden dokuza kadar devam
ettis, yani kara tarafnda ktal yapld. Bu saate kadar len ld, bu
saatten sonra btn ele geirilenler esir edildiler. Balyos'umuz
bay Jeruolemo Minoto'nun kafasn bey kestirdisz. Bylece artk
Konstantinopolis'in alnnn sonuna gelmi bulunuyoruz, bindrtyzelli
ylnn mays aynn yirmidokuzu sal gn idis 3
119
A. Pertusi - STANBUL'UN FETHi
Dikkatinizi ekerim ben, bay Marea'nun olu Nicolo Barbara,

Trk'n Konstantinopolis'te yapt sava gn gnne anlatan bu kitab
kendi elimle yazdm. Mezkfu Trk Bey'in ald en son gn de yazdm
nk alnd zaman ben Konstantinopolis'te bulunuyordum. Bylece her
eyi dzenli bir ekilde yazdm. Buras 1453 'n 29 Mays Sal gn afak
vakti alnd.
<ehrin alnndan sonra Trk mnadiler kartp Konstantinopolis'te
ev sahibi olanlarn haber vermesini istedi 184 , nk teslim edecekti ve ok
sayda Yunan ve Latin gidip evlerinin nerede olduunu sylediler. Bunlar
arasnda bizim balyos, Taragonense
185
konsolosu bulunuyordu. Halbuki ev
vermek yerine Trk bu konsolasun ve iki adamnn ve bizim balyas ile olunu
ve bizim iki asilzademizi de burada 61 sayl varakta 186 yazl kiilerin
kafalarn kestirdi. Her kim karsna gelir ise ldrtmek istiyordu, fakat
yaplan telkinlere gre onlar hayatta tutup bir fidye isternek daha faydal
olabilirdi.
Sylendiine gre ileri gelen bir Yunan'l asilzade, Trk'e
yaranabilmek iin ellerinde para dolu tepsi bulunan iki kzn ona yollad.
Bylece Trk de asilzadeye eref verip ok holandm sylemi. Bu zatn
byle bir iltifata mazhar olduunu gren dier Yunan'l asilzadeler,
bulabildikleri kadar paralar toplayp gtrdler, hediye vermekle yaranmak
istediler. O da gelenleri hep kabul etti ve para getirenleri erefli yerlere koydu.
Fakat bu hediyelerin arkas kesilince getirenierin hepsinin kellelerini kestirdi.
Bunlar efendilerine vermeyip de ehri kaybetmesine 187 yol atklar iin koca
kpek saydm syledi.>.
120
Angelo Giovanni Lomellino
ehrin Trk'lerin eline getii srada, Pera'daki Cenova kolonisinin

podesta's idi. Barbaro tarafndan kaleme alnan Giomale adl eserin yan
tarafnda bulunan hatal bir nottan sonra (Marco Barbaro tarafndan konan not,
s.19) uzun bir sre Angelo Zaccaria adl birisinin podesta olduu zannedildi.
Halbuki Barbara'ya gre podesta tarafndan Mehmed II'ye gnderilen iki
Cenova'ldan birisi olup kara yoluyla Hali'e indirilen Trk donanmasna
Venedik'lilerin bir saldr hazrl yaptklarn haber vermiti (karlatr,
hatta Puscolo, Constantinopolis. IV 587). Lomellino hakknda ok az bilgimiz
bulunmaktadr. Francesco Cavallo adnda birisi en azndan 1450 ylnn mays
ayna kadar podesta idi. Fakat Genova hkmeti 15 Nisan 1451 gn
"Angelo Johanni Lomellino ~ futuro podestati Pere'"ye yollad yazda
Agostino Usodimare'nin Samastro konsolosluuna seildiini haber verdi
(karlatr: L.T. Belgrano, "Prima seriedi documenti riguardanti la colonia di
Pera", Atti della Societa Ligure di Storia Patria, XIII ( 1877) s.221). 1452 yl
balarnda greve balam bulunmas muhtemeldir, nk daha 17 Mays
1452 gn zaten podesta idi (Belgrano, Prima serie... , s.223) ve herhalde 13
Mart 1452 gn Cenova hkmeti tarafndan Pera ve Kefe kolonHerine
yollanan mhim mektubun alcs idi. Bu mektupta tehlikeler haber verilirken
"Katalan'larla Venedik'lilerin harplerinin" bile Mehmet'in Boazii'nde bir
kale (Boazkesen ve sonra Rumeli Hisar diye adlandrlan) ina ettinneyi
ruhunda duymas kadar deildi. Bundan dolay "bir takm hakl mantklada
onu bu kaleyi ina ettirmekten vazgeirtmesi gerekir, aksi halde infial ve
tartmalara yol amas mmknd" (Belgrano, Prima serie ... , s.221-223).
Fakat 28 Haziran 1452 gn Franco Giustiniani adnda Devlet Bakan [Doge]
Pietro di Campofregoso'nun "affinis"i olan, Doge'nin kzkardei Clemenza ile
Giovanni Giustiniani'nin olu olan zat, 13 ay sre ile "asilzade Angelo
Giovanni Lomellino 'nun grevinin bitiinden balamak zere" kald
(Belgrano, Prima serie ... , s.224). Fakat Lomellino'nun grevinin bir yl sonra
sona erdiini kabul etmek gerekir, nk Franco Giustiniani 27 Eyll 1453
tarihinden ksa bir sre evvel Sakz adasna ulat. Maksad da elbette
podesta'lk grevine balamakt (karlatrn; ileride Franco Giustiniani
hakknda verilen haber). Lomellino elbette ki "arslan yrekli" birisi olmayp
121
kendisi iin ok byk saylacak olaylar karsnda ancak iyi bir zat olarak
kalabildi. Mektubunda kendi yapt ii mdafaa ederken mahsur kalan
kiilere yardm edbilmek iin mmkn olan her eyi yaptn, hem Kiev'li
Kardinal sidoro hem de Giovanni Giustiniani Longo ile gelen btn Sakz
adal paral askerleri yolladn iddia edip, Pera'daki vatandalarn byk bir
ksmn ve varolardaki kiileri ve sonradan Trklerin eline esir den
Imperiale adl torununu da yolladn ekledi. Lomellino'nun bu ahitlii,
Kiev'li Isidoro'nun mektubu ile beklenmeyen bir uyumluluk iinde bulunur ve
bu mektup 22 ubat 1455 gn Burgonyal Filippo III'e yazlmt (daha
ileriye baknz). Kendisinin bize aktardna gre, Pera'nn dnden sonra
istifa etmei ve bir yerel yneticinin ellerine cemaatin ynetimini brakmak
istemi, fakat vatandalarnn ricalar zerine yerinde kalmt. Fakat bu ksa
srd, nk Cenova'dan yollanan yeni podesta Franco Giustiniani'nin bize
verdii bilgiye gre (bkz. 27 Eyll 1453 tarihli, Sakz'dan yollad mektup,
daha ileride), Lomellino daha eyll ay ncesi bile Pera'da hibir hukuki ilem
yapmamt ve 22 Eyll gn de muhtemelen Cenova ehrine dn yapmak
iin Sakz adasna ulamt. Daha nce 30 Austos gn Cenova'ya tuhaf bir
haber ulat: Nicola Soderini adnda Floransa'nn Cenova hkmeti
nezdindeki elisi, bir dispaccio' sunda Floransa'ya yle yazmt:
"Anlatldna gre Trk, Pera'daki Cenova'llarn btn mailarna el koydu
ve Edirne'ye getirtti ve sata kard ve bunu oralarda bir daha yapacak
diyorlar. Yapt andlamalarn hibir maddesine riayet etmiyor. Bir tanesi de
Pera'da podesta olan Agnolo Lomellino idi. Deerli ve ok saygn olan kiiyi
plak dolatrd (!) ve XX yandaki bir tarunu ( = Imperiale ) din deitirdi,
bir hoca yaptlar. Byle ok kiiye din deitirttiler ve her gn daha baka
kiilere de din deitirtecekler ve byk bir tahripten dolay ok bir korku
iindeler hep. Bu gibi eyler onlara byk bir korku ve endie vermekte olup
imdiye kadar dnlmezdi bile. Trk'n iyi davranmasn bekliyorlard.
Sylendiine gre onlar birmilyon duka'dan [Venedik altn] fazlasn
kaybettiler ve Konstantinopolis'te olanlar milyondan fazlasn kaybettiler"
(Jorga, Notes, II, s.493 ).
Yazma nshalar: Bu mektup, Cenova Cumhuriyeti'nin tarihi

sekreteri Roccatagliata'nn vesikalarnn derlernesi iinde bulunup imdi
Paris'teki Bibliotheque National'de muhafaza edilmektedir.
122
Neriyat: S. De Sacy, "Pieces diplomatiques tirees des Archives de la

Republique de Genes" u eserde; Notices et extraits des manuscripts de la
Bibliotheque du Roi, XI ( 1827 ) s.74-79; L.T. Belgrano, "Prima serie di
documenti riguardanti la colonia di Pera", u eserde: Atti della Societii Ligure
di Storia Patria XIII ( 1877) s.229-233 (De Sacy tarafndan yaplan neirden
alnma).
Tercmeler: ngilizce, J.R. Merville Jones, The siege of

Constantinople 1453: Seven contemporary accounts, Amsterdam 1972, s.131-
135.
Kitabiyat: Mektup daha nceden Pears, Schlumberger ve sair kiiler

tarafndan kullanlm ve tahlil edilmitir: E. Dalleggio d' Alessio, "Listes des
potestas de la colonie genois de Pera ( Galata ), des prieurs et sous-prieurs de
la Magnifca Comunita", Revue des etudes byzantines XXVII ( 1969 ) s.151-
157 ( fakat kaynaklan hibir ekilde kontrol etmemitir ).
* * *
[Cenova kkenli tarihiler ve ariv aratrclar, Agostino Pertusi'nin
bu derlemesini takdirle karlamakla beraber, elde ettikleri vesikalara gre
yeni deerlendirmeler yaptlar. Metin iinde gsternem ve ilgili tartmalan
sralarnam faydal olmakla beraber, tercme hedefimden uzaklatraca iin
kitabiyat notu ile yetiniyorum: Gian G. Musso, " La caduta di Constantinopoli:
osservazioni genovesi ", Nuova Rivista Sto rica LCI 1 V - VI ( 1977 ) s. 624 -
628( bir tantma makalesi mahiyetindedir ); Giustina Olgiati, " Angelo
Giovanni Lomellino. Attivita politica e mercantile dell'ultimo podesta di
Pera", "La Storia dei Genovesi c. IX ( 1989 )Genova, s. 139 - 196; Geo
Pistarino, " L'ultimo eroe di Costantiopoli: Giovanni Giustiniani Longo",
Storia dei Genovesi_c.XII ( 1994 ) parte I, Genova, s. 25 - 35; ayn mellif,
"I genovesi in Pera- Galata Turca", u kitabn iinde, I gin dell'Oltremare,
Genova 1988 s.409- 455; ayn melif, "La caduta di Costantinopoli: da Pera
genovese a Galata turca", u kitabn iinde, Genovesi d'Oriente, Genova 1990,
s. 281 - 282 ( mellifin muhtelif zamanlarda kan aratrmalannn derleiip,
yeniden yaplan ilavelerle neridir ); Kate Fleet, European and Islamic trade
123
in the early Ottoman state. The merchant of Genoa and Turkey, Cambridge
1999, zellikle s. 122- 133]
124
Pera, 23 Haziran 1453
ok aziz soylu kardeim, 1
Eer bu mektubumdan nce yazamari isem ve eer sizden aldm

mektuplarnz bununla da cevaplandramyor isem beni balayn, fakat
daima strap ve endielerle dolu idim ve imdi hala devam ediyor. Bylece
kendim n yaamaktan ok lm tercih ederim. Eminim ki
Konstantinopolis'in beklenmeyen dn, Trk Bey tarafndan geen ayn
29'unda alndn daha nceden rendiniz. Bu gn biz byk bir endie ile
bekliyorduk, nk artk onun nihai bir zafere ulaaca belli idi. Bu bey
btn gece savat durdu ve bununla beraber her yerde cesaretli bir direnile
karlat; afak vakti Giovanni Giustiniani "yaral"2 idi..., bulunduu kapy3
terk etti ve deniz tarafna ekildi. Trkler de zellikle bu kapdan girdiler,
hibir direnile de karlamadlar; sonu olarak yle bir korkaklk gsterdi ki
byle bir ky evi bile kaybedilmez. Gnahlarmz iin byle bir olayn vuku
bulduuna inanmak istiyorum. Benim tabiatma dikkat edip kalan iin iyi
dnn: Allahmz bana sabr versin. Bu ehri gn sre ile yama ettiler -
byle byk bir strap grmediniz- ve ok byk miktarda ganimet elde
ettiler. ehrin mdafas iin btn Sakz'l paral askerleri ve Cenova'dan
gnderilen btn herkesi yolladm ve vatandalarn byk bir ksmn ve
varotaki kiileri de ve bunlardan en mhimi olarak da torunuru Imperiale ve
btn kullarm [latince metinde; famuli nostri]da kattm4 . Benim amdan
mmkn olan her eyi yaptm Allah bilir, nk hep dndme gre
Konstantinopolis kaybedilir ise bu ehir de kaybedilir. nsanlarn byk bir
ksmn esir ettiler. Saylar ok az olan bazlar da korku iinde buray bir
snma yeri saydlar ve varotaki mukimler ile vatandalar ise uzak bir yere
katlar ve onlarn byk bir ksm da ailelerinin yanna sndlar. Bazlan
5
limann sed ksmna yldlar, nk gemilerin kaptanlar yle byk bir

heyecan iinde idiler ki hi kimseyi beklemek istemiyorlard. Bu setin stnde
kalanlar byk bir tehlikeyle karlamakszn ehre getirmeyi baardm:
Byle bir korkun durum asla grmediniz. Kendimi byle bir ortam iine
itilmi grnce bu lkeyi terk etmektense yaama son vermek istedim. Eer
ben de ekilecek olur isem bu metrlk ehir de kendi halinde hemen yamaya
urar. Burasnn kurtarlmas iin ne gibi tedbirler alnmas gerektiini tahmin
etmee baladm ve hemen Trk Bey'e gzel hediyeler6 [latince metinde;
pulcris exeniis] ile eliler yollayp dedim ki: "Bizim iyi bir sulhumuz var",
125
diye yalvardk ve arz ettik. Bylece onun devam ettirmesini bekledik

Gerekte ise bu dileimize Trk'ler hibir cevap v.ermediler7 . Gemiler ise
yelkenlerini aabilecek bir yere doru ekildiler8 . Allah'n ak ve merhamet
hissiyat iin ertesi gn kalmalan iin patronlara haber yolladm, nk Trk
Bey ile <sulh> yapmamz muhakkakt. Hibir ey bilmek istemediler; hatta
9
geceyarsna doru yelkenleri kaldrdlar Trk Beyi sabahleyin gemilerin
gittiine dair haber ald. Eliler bu topra hr grmek istediini syledi ve
beklenmedik bir zamanda insanlar ve eyalan kurtarnay baardk
Sylediine gre biz Konstantinopolis'i kurtarmak iin hereyi yapm idik ve
ehre saldrnn birinci gn buraya sahip olamad ise bu bizim yarattmz
sebepten deildi. Hi phesiz gerei sylyordu. Byk bir tehlike iinde
idik. Onun kzgnln gidermek iin ne ister ise yapmak faydalyd. Siz
buradaki zeyilde greceksiniz 10 Btn bunlar varolardakiler iin yapld. Ben
hibir ekilde efaat istemedim ve hakl sebepler vard. Buray iki defa ziyaret
eden beye ziyaret yaptm 11 Hereyi tahrip etti, varolar ve kalenin ukurlarn
ksmen yktrd, Kutsal Ha Kulesi'ni yktrtt. Bu arada mazgall yer ile arka
12
siperler arasnda kalan cephenin bir ksm ile denize uzanan surlarn tamamn
ayakta brakt 13 Btn toplara el koydurdu ve varolarda bulunanlarn btn
cephane ve btn silahlarn almak niyetinde idi. Tccarlar ile varolardan
kaanlarn btn mallarnn bir kaydn karttrd ve dedi ki: "Eer dnerler
ise iade edilecektir. Eer dnmezler ise bey'in mal saylacaklar". Bundan
dolay bey'den bir mektup ile birlikte bir sai isteyip Sakz'a yolladk Buradan
frar eden varo halknn ve tccarlarn haberdar olmalarn ve dnmelerinin
mmkn olduunu ve dndkten sonra da mailarna sahip olacaklarn ilettik.
Bu sai ile birlikte Antonio Cocca'y da yolladk ve tccarlara yolladmz
habere gre Venedik'liler burada mal dolu btn mahzenlerini terk
etmilerdi 14 Aileleri ile birlikte gitmi bulunan varo halk ile yaknlarna da,
gene ayn haber ile birlikte, buralarda gemi ile gelebileceks olan btn
Cenovallar aydnlattm. Bey bu gece Edirne istikametine gitti 16 . Bu ehre
[andarl] Halil Paa'y da gtrp ondan byk miktarda para ald. Bu
gnlerde (?) Venediklilerin bailo'su (Girolamo Minotto)'yu olu ve yedi
Venedikli ile birlikte idam ettirdi 17 , gene ayn ekilde Katalan'larn 18
konsolosu (Pere Julia) ile birlikte be veya alt Katalan' beraber ldrtt.
imdi nasl bir tehlike iinde bulunduumuzu biraz dnn. Saklanm
bulunan Maurizio Cattaneo 19 ve Paolo Boccardo'yu arattrd; Buraya bir
kulunu20 [metinde; sclavum] yollad, yreyi himaye ettirdi. Konstantinopolis'e
suba ve kad ile birlikte 1500 kadar Yenieri brakt; Bir kulunu Sakz
21
adasna yollad. Sylendiine gre hara22 almak istiyordu ve burada
126
sylendiine gre Kefe ve Karadeniz' deki sair yerlere de yollamak istiyordu.

Dier taraftan Srhistan despot'u (Jorj Brankovi)'na yapt tekiifte babas
(Murat II}'nn sahip bulunduu baz yerleri istedi ve Trk beyi hibir ekilde
despot' a vermek istemiyordu23 Sonu olarak Konstantinopolis' in fethi
sayesinde epey bir gurur sahibi oldu ve ksa bir zaman zarfnda btn
dnyann sahibi olabileceini zannediyor ve onun Roma'ya kadar ulamak
24
iin bir dneeye sahip olmas iin iki yl bile gemeyeceini sylyorlar;
Allah iin eer hristiyanlar ksa zaman zarfnda tedbir almazlar ise ok
olaanst iler baaracak fakat gerektii ekilde Konstantinopolis iin tedbir
alnr ise bu da felaketine yol aar. imdi size tespit edilenler ile ilgili hesap
vereceim25 . Bilin ki... her bir dzen hakknda grdnz zere, yaplan
anlamaya gre, Pera cemaati yeleri arasnda adaleti salamak iin bir bakan
27
tarafndan ynetilecek Bu anlamay yaptktan sonra podestas sarayn terk
26
edip bir eve ekilmei uygun buldum. Cemaat ise gelip sarayda kalman ve
ben istifa edebilecek zamana kadar ynetime devam etmemi istedi. Bir ok
sebeplerden dolay onlarn bu isteklerini yerine getirdim28 Cemaatten bir
fayda salayacam aklnza gelmesin. Trk Bey gmrklerin gelirlerini29
kendisi iin istiyor; baka da bir vergi konulmasna raz deil; ticari irketlerin
senetleri30 artk geerli deildir. imdi ise sayn bay Doge'miz parlak bir eli
heyeti yollamas gerektii zerinde duruyor ve vnyorum. Y erlerimiz31 ile
ilgili zorluklar ancak byle halledilir ve hibir ekilde hristiyanlarn
yardmarna dair itimat tamasn, daha nceden de yaptmz yapmasn.
Daima bir yardm arayalm: hepsi de yz krk sekiz adam alan kk bir gemi
bulabildik. Bunun bir ilahi arzu olduuna inanyorum, nk ne Yunan'llar
ve ne de Venedik'lilerden hibir vazifesini yerine getirmedi. Allah iin
hristiyanlar tarafndan tedbir alnmaz ise bu Trk Bey Mehmet olaanst
iler yapacak. Sava giriimlerinden baka hibir ey dnmyor32 Torunuru
olan Imperiale esir edildi; fidye paras iin mmkn olan hereyi yaptm.
Yakalandm ve sonra da ... bey hibir ekilde fidye istemez. Bu arada Trk Bey
ondan haber ald ve bir baka Venedik'li ile birlikte ald. Hibir sebep yok
iken, bey'in divannda baz Latin'lerin bulunmasn33 istemesinden baka bir
ey deil. Bundan dolay da byk bir ac duydum, artk yaamak
istemiyorum. Hala gen olduu iin bunu yapacak; imdiki durum iin epey
giriimlerde bulundum, fakat onu kurtarnam mmkn olmad34 Eer
dayankl olur ise ok zaman geeceini zannetmiyorum. Eer para iin ise
bize kalmaz, hatta bir gmlek ile kalsam bile. Etrafmdaki herkes mtereddid
duruyor. Eer size dzenli bir ekilde yazamadm ise kusuruma bakmayn;
Ruhum gayet hasta olup yaptklarm glkle yrtyorum. On sekiz aydan
127
beri hep zorluklar ve kahrlar iinde bulunuyorum ve bir gn iinde btn bu

gayretimiz boa kt. Ne gibi gnahlar iledim diye dnmek istedim. Ltfen
bana inannz, yaknln olmad iin sayn bay Devlet Bakan [metinde
Do ge]'na yazanadm iin siz iletin. Ltfen kaynanarn olacak hanma da
benim iin arac olmanz diler ve ona da yazamadm iin bu mektubumu
gsteriniz ve bu arada babama ve einize de beni hatrlamalar iin yazyor
dierlerine de seHimlarm yolluyorum.
[Latince metin: Angelus Joes Com.rius 35]
128
Kiev'li Isidoro
talya'ya gelmeden evvel, sidoro Konstantinopolis'teki

Aya Dimitri Manastr'nn bakan idi. Bizans imparatoru tarafndan Basilea
Konsili'ne ilahiyat konulannda mtehasss olduu iin 1434 ylnda gnderildi
ve dnnden sonra Kiev ehri ve btn Rusya'nn baepiskopos'u olarak
takdis edildi. Ksa bir sre sonra talya'ya dnd ve Ferrara (1438) ile
Floransa (1439) konsil'lerine katld. Vatanda olan Bessarione gibi Katolik
kilisesine olan yaknln saklamad ve kilise ittihadna hep yatkn kald. 17
Austos 1439 gn Papa'nn temsilcisi olarak Rusya'ya gitti ve 18 Aralk
gn de Bessarione ile birlikte kardinal nvanna sahip oldu. 1440 ile 1443
yllar arasnda Rusya'da ok zor bir misyon stlendi, ok byk zorluklar ile
karlap hapse bile atld, 1444 ylnda Yunanistan'a ve sonra da
Konstantinopo1is'e (1446-1448) temsilci olarak yolland. talya'ya geri
geldikten sonra bu kere Papalk temsilcisi olarak tekrar Konstantinopolis'e
yolland. Aya Sofya kilisesinde Kilise ittihadnn resmen ilann salamasyla
grevlendirildi. 20 Mays 1452 gn Roma'dan hareket etti. Bir sre Sakz
adasnda yardmlarn gelmesini bekledikten sonra 26 Ekim gunu
Konstantinopolis'e ulat. Seyahat esnasnda beraberinde Midilli adas
baepiskopos'u Sakz'l Leonarda ve belki ad Arezzo'lu Francesco Griffolini
olan bir familiaris bulunuyordu. Bindii gemiye erzak yklenmi ve ikiyz
msellah adam binmiti.Kefe limanna gitmekte olan Cenova'l bir baka
tccar gemisi de izlemektey di. Yalannes Skolarios -Ferrera ve Floransa
konsilleri almalarna katlan bir baka ilahiyat- ve aralarnda imparatorun
"byk logothetes"i ve gnlk yazar Georgios Sfrantzes'in bulunduu sair
ittihat kartlarnn muhalefet etmelerine ramen, 12 Aralk 1452 gn
Aya Sofya kilisesinde ittihadn ilannn yaplmas kararn kartt.
Konstantinopolis'in mdafaasna katld. Latin gemilerinin tutumlarnn
birletirilmesi iine katld. Mangan'lar yresi veya Aya Dimitri blgesinin
mdafaasn stlendi. Trklerin ehre girdikleri srada kafasna gelen bir ok
dnu yaralad ve sonra da esir dt. Her ne kadar aranyor idi ise de tannmad,
baka tutsaklarla beraber Pera 'ya gtrld, burada fdyesi dendi ve sonra da
sekiz gn sre gizlendi. Pera'nn de Trk'lerin eline getiini renince
Anadolu'ya gitmekte olan bir Trk gemisine binip kat ve bandan birka
olay getikten sonra Cenova kolonisi olan Foa'ya geldi. Fakat burada baz
129
kiiler tarafndan tehis edildi. Bunun zerine korkuya kapld ve kk bir

talyan gemisine bindi ve evvela Sakz adasna sonra da Kandiya !imanna
gitti, haziran sonuna doru karaya kt. Elbette 26 Temmuz gnne kadar
Kan diya' da kald, sonra da kasm ay sonuna doru talya'ya geldi. Venedik
ehrinde karaya kt zaman Siena ehri elisi olan Leonarda Benvoglienti
ile bulutu (ileri ksma baknz). Kandiya ehrinde iken Konstantinopolis'in
d ile ilgili haberlerini yollad. Roma'ya dndkten sonra 27 Nisan 1463
gn burada ld.
Bu kitapta bulunan birinci mektup dorudan doruya kardinal sidoro
tarafndan kaleme alnm olmayp ya Kandiya'da bulunan noter Pasio di
Bertipaglia tarafndan Yunanca aslndan tercme edilmiti veya noterin
kendisi tarafndan olduka iyi bildii Latince yazlmt. sidoro, Latinceyi az
bildii iin metne son eklini vermek iin notere itimat etmei tercih etti. Bu
mektubun mevcudiyeti biliniyordu, nk bizzat sidoro kardinal
Bessarione'ye yazd mektubun son ksmnda buna deinir, fakat imdiye
kadar aratrclarn dikkatinden kamt. Bessarione yazmalar arasnda
cod.Marc.496 diye bilinen nshada bulunan mektubun sidoro tarafndan Papa
Nicolo V'e yazlan birinci mektup olabileceini dnemediler. Kardinal
Bessarione'ye gnderilen ikinci mektubun da aslnn Yunanca olduu,
cod.Bonon.Univ.lat.B 52, busta 2, n.l yaprak 40r-42v, kodu ile tannan
nshann iindeki mektubu ba tarafna Lianoro dei Lianori tarafndan konulan
bir haiyeden anlyoruz. Bu haiyede u ibare bulunmaktadr:
Habes iam, Alberte dilectissime, grecam epistolam factam latinam,

etsi satis inepte traductam. Malui enim<me>rudem ac indoctum iudicari
abs te, quam pervicacem. Usus autem sum sermone facili et ilaro et, ut
ita dicam, puerili, ne tibi videar alius esse quam sum, tardo scilicet ac
rudi ingenio. Potuissem enim hinc inde vocabula exquisita mendieari et
expiscari, sed nolui ex re minima rem maximam facere atque ostentare,
quod mee tenuis ac exiguissime supellectilis non est. Ipsam ergo penes
te serva nec ulli cures edere, ne in tanta doctissumorum virorum copia
temararius ac presumptuosus, fuisse videar, qui tantum mihi arrogem, ut
grecam profteri scientiam aussus sim, cuius vix prima rudimenta
delibarim. Tuus Lianorus de Lianoriis ete.
ncs ise, Universis Christi fdelibus diye daha ok tannm olup

burada yaynladm nsha basl yazmndan ok deiik olup (slup
130
bakmndan ok deiiklik yaplm ve ksaltlmtr), sidoro'nun esas metni

ile slubunu yanstmaz. Papa'ya yazlan drdnc mektup burada daha doru
bir yazmla konulmutur, Braidense metninin tekrar gzden geirilmesi
sonucudur. Hatta Venedik devlet bakanna [Doge] gnderilen beinci de bu
tarzdadr.
Yazma nshalar:
n.1 V= Ven. Marc.lat.496(=1688), XV.asr, yaprak: 330r-331r.
n.2 F = Flor.Riccard.lat.660(M II 19), XV.asr, yaprak: 58r-61r.

U= Bonon.Bibl.Univ.lat.B 52, busta 2.n.1 ,XV.asr yaprak: 40r-42v.
L = Patav.Bibl.Sem.lat.l26, XV-XVI. asr, yaprak: 33v-36r.
n.3 A = Mediol.Bibl.Braid.lat.AE XII 40, XV.asr, yaprak:53r-54v.

P = Paris."Nouv.Acquis." lat.546, XV.asr, yaprak:167r-169r.
C= Monac.lat.Clm.4689,XV.asr,yaprak 142r-143v.
H = Haegens.Bibl.Reg.Reg.lat. 71.E.62,XV .asr,yaprak:3v-6v.
N= Paris.Bibl.Nat.lat.3127, XV.asr, yaprak: 19 v-19 4v.
T = Mediol.Trivult.lat.I 95(=N 641), XV.asr yaprak: 27v-31 v.
M= Monac.lat.Clm.4149, XV.asr, yaprak: 309v-312r.
S= Monac.lat.Clm.4143, XVII.asr, yaprak: 91r-94r.
B= Vat.Barb.lat.2682(=XXXIII 202) XV.asr, yaprak: 58r-59r.
n.4 A = Mediol.Bibl.Braid.lat.AE XII 40, XV.asr, yaprak: 54v-55v.

P = Paris."Nouv.Acquis"lat.546, XV.asr,yaprak: 169r-170v.
n.5 B= Vat.Barb.lat.2682.XV.asr, yaprak: 56v-58r.
Neriyat: 1) neredilmemitir; 2) G.Hofmann, "Ein Brief des

Kardinals Isidor von Kiew an Kardinal Bessarion", Orientalia Christiana
Periodica, XIV (1948) s.405-414; 3) A.G. Welykyi, "Duae epistulae
cardinalis Isidori ineditae", Analecta Ordinis S.Basilii = "Zapiski cina Sv.
Vasili Velikogo" ser.III, I 1950 s.289-291 (fakat Vat.Barb.2682'den bozuk ve
dzensiz); PG CLIX, co11.953-956 (Reusner'in nerinden alnma, 1597) ve
A.Dethier, u eserde: Monumenta Hungariae Historica, XXI I, s.687-702
(dikkat ettii metinler, Ph.Lonicerus'un 1578 tarihli, Reusner'in 1597 tarihli,
131
Ecuy'un 1823 tarihli, Petersburg'daki 1855 tarihli ve Migne'nin 1866'da

PG'deki nsha); fakat daha evvelden de sylediim zere, btn bu metinler
slup bakmndan deitirilmi ve ksaltlmtr; imdiye kadar hi kimse ilk
nairler olan Lanicerus ve Reusner'in metni yazma nshalardan deil de,
Floransa ehri episkoposu Antonina'nun Chronicon adl eserinden ( pars III,
lib.XII, cap.13 ) alnma olduunu fark etmedi. Bu adam ok drst bir ekilde
Isidaro'nun mektubunu nerettikten sonra sonunda u ibareyi koyar: Haec in
substantia sunt in litteris praedictis, etsi aliquater verba immulata, bu cmle
Lonicerus, Reusnes ve sonraki nairlar tarafndan bir kenara konulmutur; 4)
Jorga Notes, II, s.522-524 (eviri yazs iyi olmayan metni Braidense
nshasna gre dzeltmitir); 5) A.G.Welykyi, ayn eser, s.286-289 (Vat.Barb.
nshasndandr. Fakat mstensihin ok saydaki hatalar, nilirin hatalar ile
birlemitir; Elyazmas nshann dikkatli bir dzenlenmesinden sonra burada
daha iyi bir metin verdim).
Kitabiyat: P.Pierling, La Russie et la Saint Siege, I, Paris 1896, s.60-

105; G. Mercati, Seritti d'Isidoro il cardinale Ruteno e codici a lui
appartenenti che si conservano nella Biblioteca Vaticana, Roma 1926
( = Studi e Testi, serisi 46); A. Ziegler, "Isidoro de Kiev, aptre de l'Union
Florentine", frenikon XIII (1936) s.393-410; G.Hofmann" Papst Kalixt III.
und die Frage der Kircheneinheit im Osten", u kitabn iinde: Miscellanea G.
Mercati, III, Citta del Vaticano 1946, s.118-121; A.M. Ammann, Storia della
Chiesa Russa e paesi limitrofi, Torino 1948, s.121-123; A. Ziegler, "Vier
bischer nicht verffentlichte griechische Briefe Isidors von Kijev",
Byzantinische Zeitschrift XLIV (1951) s.570-577; ayn mellif, "Die
restHehen vier unverffentlichten Briefe Isidors von Kijev", Orientalia
Christiana Periodica XVIII (1952), s.135-142; V. Laurent, "Isidore deKievet
la metropole de Monembasie", Revue des etudes byzantines XVII (1959),
s.150-157; E. Winter, Russland und Papsttum, Berlin 1960, s.147 vdd.; J.Gill,
Il Concilio di Firenze, talyanca tercmesi, A.Orsi Battagliani, Firenze 1967,
s.453-462 ve trl yerler; ayn mellif, Personalities of the Council of
Florence, Oxford 1964, s.65-78; I.Dujcev, "Un fragment des 'Notitiae
episcopatum Russiae' copie par Isidare Ruthenus", Zbornik radova
Vizantoloskog Instituta, XI (1968) s.235-240; D.A. Zakyntinos, "Manuli B'ho
Paleilogos kai ho kardinalias Isidoros en Peloponneso", u kitapta; Melanges
offerts a O. et M.Merlier, c.III, Athenes 1957, s.45-69; M.I. Manoussakas, "He
132
proti adeia (1456) tis venetikes Gerousios gia to nao ton Ellenon tis Venetias
kai ho kardinalias Isidoros", Thesaurismata, I ( 1962) s.109-118.
Son mektup, imdiye kadar neredilmeden kald ise de Burgonya

dkas Filip III le Bon'a yollanm olup ok byk bir ehemmiyeti
bulunmaktadr. Zira imdiye kadar kardinal sidoro'nun prens Filip ile
dorudan mektuplatna dair husus bilinmedii gibi ayn zamanda
Konstantinopolis'in aln esnasnda Cenova'llarn tutumunun ak bir
mdafasdr. Bylece onlarn ikili oynama veya Bizans'llada Latin'lerin
zarar iin ihanet ettiklerine dair hemen yaylan ayiaya kar kar.
Isidaro'nun durumu ok net grnmektedir. Her ne kadar Cenova'llar
simulatu cum Theucro viveret, [sureta Trklerle yaamak] idiler ise de
vaziyetleri hocque fieret statuto consilio [burada bir meveret dzeninde
olmak] diye uyuuldu ve onlar mmkn olduu zaman gece vakti kuatlanlar
iin insan ve mal gtrmekle kalmayp imparator konseyinin toplantlarna da
katlrlard. Pera'nn podesta's olan Lomellino da 23 Haziran 1453 gn
kendi kardeine yazd mektubunda yazdklarn tasdik etmi bulunuyor.
Mektubu alan yi Filip bilindii zere Lille ehrinde 17 ubat 1454 gn
mehur "Banquet de faisan" [sln ziyafeti] esnasnda Trk'e ve imanszara
kar "de prendre croisee" [Ha'l olmak] ilan etmiti ( kar. O.Cartellieri, Am
Hofe der Herzge von Burgund, Basel 1926, s.143-146 ). Fakat o sralardaki
Fransa'nn ve hatta bat Avrupa'nn dahili meseleleri yznden byle bir
temenni hibir zaman tatbik edilmedi. Kardinal Isidoro bu mektubu yazd
srada, Filip samimi bir ekilde Trk'lere kar bir sefer hazrlamak
niyetindeydi. zellikle de 1455 ylnda amirallerinden birisi olan ve Rodos
adasn 1444 ylnda etin bir ekilde mdafaa eden Jeoffroy de Thoisy ile
ark'ta bir sava yapmay konumu ve bu da bir hatratnda ( "Advis baillie
par messire Joffroy de Thoisy pour recouverer Constantinople" Paris,
Bibl.Nat.ms.fr.1278; Karlatr, Grunzweig, Philippe le Bon, s.57-58 ),
imparatorluk diyederinin [meclis] plann tahlil ettikten sonra, V ama'da byk
bir felakete yol aan benzer bir tutumu gznne alp, deniz tarafnda bir
hcum yapmay nerir, evvela Gelibolu'ya ve sonra da stanbul'a saldr
istedi. Filip byle bir saldry ok arzu etti ise de hibir zaman
gerekleemedi. Sebebi de arl VII ile Fransa taht dfen [veliaht]'i olan olu
ve mstakbel Louis XI arasndaki dmanlkt. Babasndan bamsz bir
iktidar hedefi iin Burgonya dkasnn desteine ihtiyac vard.
133
Mektup slubundan anlaldna gre kardinal Isidoro tarafndan bizzat

yazlmt. Altnda
bulunan bir kayda gre esas metne az veya ok yakn bir
surettir.
Yazma nsha: Taurin.Bibl.Nat.lat.H.VI. 12, XV. Asr, yaprak: 122r-

122v.
Neriydt: yaynlanmad ve bilinmiyor.
Kitabiyat: G.Doutrepont, "Ala cour de Philippe le Bon. La Banquet

du faisan et la litterature du Bourgogne", La revue general LXX ( 1899 ),
s.787-809 ve LXXI ( 1900 ), s.99-118; ayn mellif, "Notices et extraits des
manuscrits de la Bibliotheque Nationale; Le croisade projetee par Philippe le
Bon cantre les Turcs', Notice et extraits des manuscrits de la Bibliotheque
Nationale", XLI (1923), s.9-28; C.Marinescu, "Philippe le Bon, duc de
Bourgogne, et la croisade ( 1453-1467 )", Bulletin des etudes portugaises et de
l'Institut Franais au Portugal, NS, XIII ( 1949 ), s.1-26; ayn mellif,
"Philippe le Bon, duc de Bourgogne et la croisade ( 1419-1453 )", u kitap
iinde: Actes du VIe Cangres International des Etudes Byzantines, I, Paris
1950, s.154-165; A.Grunzweig, "Phillippe le Bon et Constantinople",
Byzantion XXIV ( 1954), s.47-61; R.Schwbel, The Shadow of the Crescent:
The Renaissance Image of the Turk ( 1453-1517 ), Nieuwkoop 1967, s.82-91
ve 96-99.
Kardinal Isidaro'nun tane daha mektubu bulunmakta- bir tanesi
kardinal Domenico Capranica'ya bir tanesi ad Priores palatii ac communitatis
dignissimae Florentiae [ok erefli Floransa ehrinin saray ileri gelenlerine ve
topluluuna] ve bir ncs de ad communitatem Bononiae [Bonn
topluluuna]- olup bu kitabma koymadm.
134
Sabina episkoposu ok muhterem bay kardinal lsidoro 'nun istei

zerine, noter Pasio di Bertipaglia tarafindan yazlan mektup 1
ok aziz peder ve cennetmekan efendi,
Mehur ehir Konstantinopolis'in hzn verici bir silahl atma ve

elim ziyandan sonra derin bir tasa ve mutsuzluk iine dtm hissederim.
Dinsiz hatta Trk'lerin bu sinirli hkmdan buray ok sert ve acmasz bir
ekilde kuattktan sonra ele geirdi. Hristiyan ahalinin bu acmasz can
dman karsnda elbette ne yaknmalar ne de gzyalar ile byle byk bir
tahribi tamir edebiliriz ve gerektii ekilde intikamn da alamayz ve ok
menfur ve zalim bir tutuma cevap verebilmek iin imdi size ynelmek
ihtiyacn duyuyorum, Cennetlik peder, Yesus Kristos'un vekili, bunu Efendi
zellikle Yesus Kristos 'u dnyaya g ve yetkili kld. Ve ite siz imdi btn
hristiyan gleri bu byk suun cezalandrlmasn salamalsnz. Bu husus
sizin sry dzenleme yetkiniz olan byk cennetliinizden neet eder: "yi
oban koyunlarna ok iyi bir hayat vermelidir." Yalvarrm size, cennetlik
peder beyninin en derin yerinde kendine bir grev bilmeni temenni ederim bu
dou ve bykl bu ad geen ehri ina eden ok mehur Konstantin ak ve
takdisi iin buna giri. Bylece Allah'n kilisesini yapan bu zat yalnz Roma
ehri iin deil Roma Kilisesi iin de bu giriimini yapt. Kendi kutsal
krallnn merkezi olmas yannda ok sayda ehir ve region'lar zengin bir
miras ile birlikte brakt ve paralar tahsis ederken klt'nn2 ayakta
kalabilmesi iin ahsi cmertliini de beraber sundu. Kendi adn tayan bu
ok mehur ehri ina ettirdi. Buras soyluluk ve parlaklk bakmndan
imparatorluun dou kesimleri arasnda en nemli seviyeye kt. Bunu da
kendisi iin olduu kadar kendisinin haletleri olabilecek Roma imparatorlar3
iin de yapt. Helena'nn olu Konstantin tarafndan o sralarda ina edilen bu
ehir imdi ok malzun bir ekilde bir baka Helena'nn olu4 olan bir baka
Konstantin zamannda kaybedildi. Bu kaybedilmenin de sebebi hi phesiz
byle geni surlar korumak iin gerekli olan msellah askerlerin yeterince
bulunmamasyd. Dmann kininin byle lgn bir ekilde ilerlemesi
srasnda ne ya ne cins ne de baka kiilere en ufak bir acma hissi
duyulmadan iledeyip durdu. Ey hznl gn, eer Aya Teodosia'nn
doumunu kutlayan gn iin malzun denilecek ise azra ve martir5 olan bu
kutsal kii iin hibir bayram da kutlanmayabilirdi. Hatta zararl da saylp
geen 29 Mays gn uranlan bu ok ar malubiyetin daimi hatrlanac't
135
gn saylmaldr. te o gn Roma'llarn son imparatoru olan mezkur

Konstantin'in ruhu hi grlmeyen bir martir tarznda ge doru utu. Hi
phesiz beraberinde de dinsizler tarafndan ldrlen hristiyan grubu da
bulunuyordu. ok aziz peder bana inannanz istirham ederim ki bu
katledilenler arasnda ok yksek seviyede din adamlar, ok sayda asil kiiler
ve davranlar ve yaamlar ile tannm daha baka kiiler de hem vatanda
hem de yabanc olarak ehir'in mdafaas iin imkanlarnn snrlar iinde
kahramanca grev almlard ...
Hatta Cenova'llara ait bulunan ok hristiyan ve Latin Pera ehri de
onlarn egemenlii altna girip paraland; burada de ok menfur ve acmasz
uygulamalar yapld. Surlar, kuleler ve mermer ssl muhteem evleri hep
yerle bir edildi ve bir kye evrildi6 ...
Kald ki cennetlik peder bu hain adamn dnya gc ve iten gelen
kibiri iin farkna var ve derinden incele. Bu adam Bizans'llarn gcn ve
namn mahvetmekle vnr. Barbar gc ile btn hristiyanl tamamen yok
etme tehdidi ile ortaya kar ve Roma ehri ile hristiyan imparatorluunun
bakentini ksa bir zaman zarfnda gc ve silahlar ile idaresi altna alr.
Bununla beraber hristiyan gleri bu korkun dmanlarnn beklenmeyen
zaferi karsnda hibir korku duymamalar gerekir. Yeter ki gerekli tedbirleri
almakta gecikmesinler. Byle benzer bir dnemde byle zor byle tehlike dolu
ve ok ar durum iin bir gecikme bile ok byk zarar yol aar. Demek
oluyor ki senin gcn gerekli, Ey pederlerin en azizi ve sen olaylar
derinlemesine bildiin iin ve anlamaktasn ve senden aadaki gler
zerinde senin ok geni bir etkin ve tesirin bulunmaktadr. Gerekli gc
zerine alnaa giri ve bunu engellemeye giri. Bu Allah'mz olan
Kristos'un meselesi iin yap. Onun zerine sen gl hrsn ynelt. Eer
gzyalar ile sulanm bile olsa hemen fevkalade eliler yolla7 Kurtuluu
salayacak her trl mmkn tedbirlerin alnabilmesi iin sen sebatla dikkatini
ona ynelt. ok hristiyan, ok tannm, ok muzaffer kalc Roma'llarn
imparatorunu8 tevik et, emir ver, hkmet ve ynet. Sen hristiyanln ve
imann basn. Senin kutsalln koruyan en mhim koruyucu iin ve btn
sair hristiyan kral ve prensiere ynel. Derhal sava iin hazrla girisinler,
denizde ve karada gerekli hazrlklaryla gelsinler...
imdi bulunmakta olduum Girit adasndaki vatandalar ve ahali de
yksek sesle bunu istiyor. Hatta yaknda bulunan adalardaki hristiyanlar 9da
bunu istiyorlar. En sonunda da ben, Isidoro, strap dolu bir ekilde senin
136
kardelerin saylan kardnaller meclisinde bulunurken, onlar da bu feHlketin

gerek tanklar idiler. Allah'n inayeti ile mucizevi bir tarzda kanay
baardm. Dinsizlerin elinden kurtulunca kendimi senin kutsallnn ayaklar
altna atp yksek sesle isteimi iletiyorum. Senin kutsallna inanarak
yalvarp ve srar ederek feryat ediyorum. nk benim etrafn saran bu
felaketler karsnda sen benim snma yerim olacaksn.
Girit adasndaki Kandiya ehrinden

6 Temmuz 1453
ok muhterem bay kardinal Ruteno tarafindan, Tusculo episkoposu

Niceno kardinali, Bolanya 'daki papalk elisi ok muhterem bay
Bessarione ye yazlan mektu/
Kristos'un ve efendinin ok muhterem pederi, en derin sayglarm

sunarm.
Gemi zamanda siz muhterem efendime sk sk yazdm ise de hibir

cevap alamadm. Sebebini bilemem. Bu aamada her ey mmkn olup ya
benim mektuplann size tevdi edilmedi veya senin mektuplarn bana teslim
edilmedi. Belki de tayclarn dikkatsizliidir2 Bu ayn zamanda sava
durumu ve durumun zorluuna da haml edilecek durumdur veya nc bir
faraziye de siz yksek makamnz bize yz evirdi. Hatta Allah bile yz
evirdi. Bu ok bahtsz ve talihsiz ehrin durumu esnasnda sert, dman ve
muhalif grnrken bu ehrin bir zamanlar dinsizler ve gaddar kafrler
tarafndan Konstantinopolis denilirken imdi ise berbat kaderden dolay
Turkopolis [Trkn ehri] denilmekte olup ben bunun hftras iin nehirler
dolusu srekli gzya aktrm ...
Gzlerinden hibir ey kamayan ve her eyi ak bilen ebedi Allah
iin beni bir manastr kapsnda bamn sol tarafndan bir ok ile yaralayan bu
gaddar Trk' ska lanetledm ve haramladm. Geri o srada beni ldrecek
kadar byk deildi, nk ben at zerindeydim ve kendimi bitkin
hissederken, o tarafta bir an iin gcmn kaybolduunu hissettim. Allah'n
137
beni yaatmak istediine inandm. nk bu ok talihsiz ehrin nasl byk

tehlikeler iine dtn bizzat grebildim ...
Fakat u an iin her eyi anlatmak uzun srecei iin zamanm yoktur.
Sonradan sizinle grmek iin geleceim. Efendimizin inayeti ile size bir
mektuba smayacak konular ben anlatacam3 . En belirli ksmlar anlatarak
sizin ksa zaman zarfnda durumdan haberdar olmanz salayacam. te
olaylar byle cereyan etti.
Geen yl ( 1452) mays aynn sonuna doru Roma' dan ayrldm.
Beraberimde hibir yardm ve destek yoktu. En mmkn ekilde kendi
ihtiyalarm hazrladm ve elbette de ehirden ktktan sonra adeta bir
malmuz tekmesi gibi diyeyim ve ilk admlann bile ters ve ok talihsiz bir
4
ekilde gitmeye baladm. Teferruat imdilik bir kenara brakyorum . Kald
ki yalnz seyahat iin alt ay gerekti . Sonunda zor da olsa bu ok felaketli
5
Konstantinopolis ehrine ulaabildim. Silahlanm dman tarafndan her

ynnden tutuklanm ve evrilmi bulduum zaman ekim aynn 26's idi.
Ben ne gibi konumalar yaptm, ne yaptm ve aklmdan neler geti6 , ne szl
ne de yazl bir ekilde zetleyebilirim. ki ay zarfnda hristiyanlarn
donannas topland, birletirildi ve anlama durumuna getirilirken ok iyi ve
salam bir durumda olduu grlyordu. Ben de bunu siz muhterem efendime
iki defa7 yazm iken yeteri kadar geni ve teferruatl bir ekilde idi.
Hristiyanlarn tutumlarnn iyi ve yeterli bir ekilde yrd zannedilirken ne
Trk'lerin ehre saidrma arzusu ne ok byk istekleri ne de doymaz hrslar
hibir ekilde dikkate alnmad. Ben ise btn bunlar siz muhterem efendime
yazdm. Bizzat da Trk'n btn dnyay etkisi altna alma ve Kristos'nun
adn btn ile mahvetme arzunu hep devam ettiren zihniyetini de anlattm.
Ve btn bu eyler bir delinin tutumudur; gl bir ordu hazrlyor, yzbin
kiiden oluan arasnda svariler ve spahiler sekin bir g olup ok byk
bir donanma da yaratrken aralarnda trirem birem ve unirem bulunan gemileri
ikiyzyirmi tanedir ve bir gemi de tccar veya yuvarlak [yk gemisi]'tr. ehri
kuatmak ve elde etmek iin gerekli olan btn sanatkarlar, her trl
mhimmat, her trl malzemeleri, her trl makinalar, fiekieri toplayp bir
araya getiriyor, grnleri devasa ve mucizevi bir tarza brnen her trl at
aleti, toplar, mancnklar ok sayda ve byk boyutlarda yaptrld.En
sonunda btn bu aletlerle Konstantinopolis'e sahip kt. ok saydaki at
aleti, mancnk veya :oplar arasnda tane vard ki bir tanesi ondrt talent
arlnda ta atabilecek, bir ikincisi oniki ve bir ncs ise on atabilecek
gibi idi8 Surlar kalnlklar ve salamlklar bakmndan btn dier kk
138
toplarn atlarna kar iyice direnmekle beraber devaml bir ekilde at

yapan bu karsnda yeteri kadar direnemiyorlard. kinci atda surlarn
byk bir ksm ve kuleleri de darbe aldlar ve ykldlar. Bylece bizim
tarihlerimizde bulunan eski bir kehiinetin bunu nasl teferruatl bir ekilde
anlattn imdi daha iyi anladk ve der ki: "Vay sana, yedi tepeli ehir, bir
gen yiit seni kuatacak ve senin ok gl surlarn yklacak"9 Trk bu
srada Porta di San Romano denen malaldeki surlar ve hatta della Fonte
( = Peghe ) ve Aurea ve eski Porta della Ventura 10 arasnda kalan yerleri de
ykt ve bir dieri de Porta 11 di Caligaria denen yeri de katt. Bunun civarnda
ok gl kii Teodoros Caristenus dmanlarn ehre baskn yaptklan srada
kahramanca arpt. Byk bir cesaret ve byk bir gayretle kar koymaa
12
alrken anl bir ekilde ehit dt Surlarn o ksm ehri saran duvarlarn
en zayf yeri idi ...
Liman kapal idi ve Galata kulesinden Porta Bella 13 (Horaia =Porta di
Neorion) arasnda gl bir zincir ekilmiti ve Venedik'lilerin be tane
triremi ayrca oniki ticaret veya yk gemisi byk bir istiab ile Trk'lerin
limana giriini ve zincire yaklamasn engelliyordu 14 Trk'ler burada
dunnann hibir yarar olmadn anladlar. Gemileri ile Dipplocioma
(=Diplokionion) 15 !imanna ektiler ve burada harp nizamma girdiler. Trk,
ksa bir sre getikten sonra yeni bir yol almasn emretti. Galata arkasndaki
tepeler arasnda bin adm ve hatta daha fazla bir yer tesviye ettirdi ve hatta
daha ok idi ki, Galata tepesinin bir yerinden dier bir tarafna biremes ve
uniremesden doksaniki tane geirtti 16 Bylece !imann iine de indirtt ve
sonra sahip kt ve tam bir bey oldu. Sonradan da bir baka olaand
kurnazln kefettim, yani bir zamanlar Kserkses yapt diye anlatlan bir olay
vardr. Yani bir kpr ina ettirdi ve onu deniz ksmnda Santa Galatina ile
Kynegon 17 surlar arasnda koydurdu ve bunun genilii Kserkses zamannda
ina edilen Hellespontos [Gelibolu Boaz ]'daki mehur kprden iki misli
idi. Bunun zerinden yalnz piyadeler deil fakat ok sayda svari de
geebilirdi. ehre kar nc bir arac daha kulland: Porta di Caligaria
denen mahalin uzanda be tane lam ve maden kazdrd 18 bylece yer alt
madenieri sayesinde ehrin alt tarafndan girmek istedi. Kazclar surlarn
temeline ve kulelere yaklap ve tam drmek iin zaman bulduklar srada
bizimkiler de ehrin iinde ayn hizada lamlar kazdlar. Bylece dmanlar
buralardan kartldlar ve hemen ricat ettiler...
imdi kim at makinalarn, edevat, mancnklar imdi ahinler 19
denilen malzemeyi nasl tarif edebilir? yz taneden fazla merdiven
139
20
yaptrp surlarn karsna da tepe gibi uzanan burlar ve kumtepeleri yd.
Yaptrd tahtadan yksek kaleler de ehrin d kulelerinden daha uzun idi ...
Trk btn bu hazrlklar yapt srada, elli gn sre ile
Konstantinopolis kuatlmasr devam ettirildi fakat hibir neticeye ulalamad.
Gelecek ile ilgili bilgi edinmek ok zordur: nitekim bu bizim beynimiz iinde
bulunan gzlerimizi kr ederken onunki ald. Bylece dirayetli bir biimde
sava kzgnln, saldrnn gn ve saatini kontrol altnda tuttu. Hizmetinde
bulunan ran'l mneccimler ok vesveseli idiler ve onlarn ikazlarn ve
kanaatlerini dinleyip yksek ve mutlak hakimiyeti elde edeceini mit ediyor.
Mays aynn 29'uncu gn gnein douundan ksa bir sre evveldi, daha
gne nlar gzlerimize girerken Trk'ler deniz ve kara tarafndan ehre
saldrya gediler. Tamamen tahrip olan Porta di San Romana adl malaldeki
surlardan getiler. Burada ok sayda cesaretli Latin ve Yunanl var ise de kral
ve imparatorlar yoktu, kaldki yaralanm bulununca katiedildi ve kellesi de
Trk' e hediye olarak gtrld. Grnce byk bir zafer l att. Sonra bir
yn hakaretler ve aalamalar yapt ve hemen de bir zafer nianesi olarak
Edirne'ye yollad 21 . Bunun yannda Giovanni Giustiniani adnda paral asker
bulunuyordu ve bu adam alnn birinci sebebin ve byk felaketiere yol aan
kii diye ok kimse tarafndan itharn edildi. Fakat biz bunu bir tarafa
brakalm22 Surlara bu taraftan tnnanmak kolaydan da teydi, nk daha
evvelden de sylendii zere yklnt ve top ateinden gelen darbeler sonucu
tamamen harapt. Dmanlar iin buradan ehre szmak kolayd. Orada
dmann akn hrsn engellemek ve orasnn korunmas iin hi kimse
bulunmuyordu. ehrin bir tarafnn kendisini surlar iinde mdafaa ederken23
dier taraftan da kuatlm bir ekilde grlmesi inanlnayacak bir
durumdu ... Btn yollar, sokaklar ve kmaz sokaklar kanlanmt ve ldrlen
cesetlerden ve paralanm vcutlardan akan kanlar onlarn hrsn
simgeliyor.Kadnlar, soylu ve hr olsun evlerinden dar karldlar.
Boyunlarndan birbirlerine balandlar, kle kadn sahibesi ile ve plak
ayaklaryla hatta kzkardeleriyle karlan ocuklar, babalar ve analarndan
ayrlm, her tarafta srkleniyorlard.Ey gne, ey arz, siz hi gen ve asil
kzlarn sivil ve rahibe olsun, Trk kul ve esirlerin ok kt bir davranla
ehirden dar kardklarn, bunu yaparken de kz, koyun veya evcil ve
uysal hayvanlar gibi deil de gaddar ve merhametsiz tutumla onlar kllar,
kiralk katiller, muhafzlar ve katillerle srklernelerini grmen mmkn
olabilecek mi ...
140
Ne zaman msait vakit buldular, bir zamanlar ad Aya Sofya olup da

imdi ise Trk'lerin camii [metinde masgidiumf yaplan ibadethane de,
4
btn heykeller, btn ikonalar ve sa'nn btn tasvirleri, azizierin ve

azizelerin resimleri yerlere atp paralamaa baladlar, her trl rezillii
yapnaa devam ettiler. lgn bir ekilde milrabn sahanlna, arasiara ve
altariara kp alay etmeye baladlar. manmz ve hristiyanln akldelerini
alaya alp Muhammed iin ilahiler ve methiyeler terennm ediyorlard.
Mabedin (ikonalar deposunun) kaplarn ap btn kutsal eyalar ve kutsal
rlikleri alp munfur ve menhus eylermi gibi attlar. Kadehlere, kutsal
vazolara, libaslar iin neler yaptklarn meskt gemeyi tercih ediyorum.
sa'nn ve havarilerin tasvirleri ile bezenmi altn ilemeli libaslar, adeta
kpeklere ve atlara yatacak yer yaplmt. ncil metinleri ile kilise kitaplarn
ayaklar ile inediler k ve parlak mermerlerden yaplma heykelleri
25
krdlar, hepsini para para ettiler ...
Benim bu dinsizlerin/ ellerinden nasl kurtulduumu, ksa bir sre

sonra talya'ya vardm zaman reneceksin. Bylece hereyden haberdar
olacaksn. Kald ki Trk elbette ok azim bir g ve ok byk bir ordu ile
talya'ya gemei tasavvr ediyor. Anlatldna gre yz trirem'i kkl
bykl bir araya getirirken ok byk de yirmi tccar gemisi, ok olaand
bir sayda piyade ve svar ordusu da hazrlamt: bu haberin tamamen doru
bir ekilde intikal ettirildiine inanmalsn, ve ben bunun olacana eminim.
Eer hakikat ise hergn Byk skender'in hayatn Arapa, Yunanca ve
Latince26 dinliyor. te bu sebepten nai, hi vakit kaybetmeden Girit
adasndan bir kk gemi yolladm ve peder Giovanni'ye27 de
Papa'mz olan ok muhterem efendimize, Kardnallerin kutsal kolejine ve
ayrca Aragon kralna ve talya'daki en byk ehirlerine verilmek zere
mektuplar teslim ettim. Bu arada sizin Bolonya ehrinize de gnderiyorum. Bu
kafrleri yok etmek iin herkesi bu yana bakmalar ve dikkatlerini ekrnee
tevik ediyorum, hzlandryorum ve sevkettiriyorum28 Siz sayn kutsal
makamnz, uzun seneler salkl ve esenlikli bir ekilde bu gerekli ve dindar
i iin lzumlu tedbiri almaldr.
Siz, muhterem makamnzn kulu
Kardinal sidoro
Girit, 6 Temmuz 1453
141
sidoro,Kutsal Roma Kilisesi'nin ilahi efkati ile Sabina episkop.osu,

halkn Kardinal Ruteno'su,
Bizim Yesus Kristos'umuz efendi ile btn sa mminlerine, bizim

mektubumuzu okuyacak, birleik ve dank olanlarna da selamlarn iletir.
"Dinleyin, siz btn ahali, kulak verin, siz btn bu alemde
yaatanlar", tarznda peygamber Hz. Davud mezmurlarndan birisinin giri
ksmnda bir ey syler. Ben onun bir nebilik sesini biraz taklit edip u
cmleyi sylyorum: "Btn bunlar duyun, siz saygn mrninler ve hadimler,
btn sa kiliselerinin obanlar ve bakanlar, hatta siz hristiyan imannn
mdafileri ve mcahitleri, hatta siz kral ve prensler ve siz btn ahali de",
Allah'n hristiyanlar, kildirimutlak ve testisin Allah'na saf ve lekesiz olarak
iman ederken, beraberce ve hatta sizin stnz olanlar ile birlikte, Allah' a dua
ediyorsunuz ve dnyevi alemden de ayrlarak, manastr hayatnn kutsal
libasn giydiniz. Geici btn mallardan feragat ettiniz. Siz ki mteakip ve
ebedi ilere bakp iinde bulunduunuz zaman batrdnz ve bu asr iinde
bulunan ve geici iyiliklerle donanm iken, gkyzndeki kralln gelecei
iin altnz, hepiniz dinleyin.
Benim efendilerim ve mrnin hristiyanlarm, bilmelisiniz ki Deccal'n
ncs imdi kaplarmza dayanan Trk'lerin kral ve beyi olup ad Mehmet
[metinde Machometa] olup, rafiziliin ba hatta tam doru bir tabirle
dinsizliin ba ilk Muhammed diye tannann varisidir. Fakat bu ok tannm
selefinden daha berbat birisidir. O hi olmaz ise tecrbesiz ve hazrlksz
insanlara gidip aldatc ve yalan szleri ile rafziliine kaydrd. imdiki ise
byk ordusu ile byk gcn kullanarak klc ile hristiyanlar dehet ve
straba itmektedir. Hatta alemin her tarafnda sa'nn adn silmek istiyor. Bu
adam hristiyanlara kar yle bir kin, nefret, gazap duyuyor ki, eer kendi
gzleri ile bir hristiyan grecek olur ise byk bir murdarlk ve irenlik
grm gibi yapp hemen gzlerini ykar ve ila srer. Hristiyan imann byle
bir dman olmad ve hibir benzeri de yoktur. Btn hristiyan alemi arasnda
hibir kimse byle bir adam grmedii gibi asla da grmeyecek. Bu adam
Konstantinopolis ehrini ald ve tahrip etti. Bir zamanlar buras ehirlerin
arasnda en mutlu mahal iken imdi ise ne yazK: ki en bahtsz ve fakiridir 1
142
imdi ise ehrin iinde bir tek kiiyi bile canl brakmadlar: hibir
Latin'i hibir Yunan, hibir Ermeni, hibir Musevi hatta baka birini bile.
Gnn ilk saatleri ile len arasndaki zaman zarfnda ehri plak ve ssz
braktlar. ok sert bir biimde boaltlp l haline getirildi Ben kendi
2
gzmle onlarn faaliyet ve cinayetlerini grdm. Ben de btn dier

Konstantinopolis'liler gibi straplar iinde kaldm. Balinann karnndan
kurtulan Yunus gibi Allah da beni dinsizlerin elinden kurtard3
Konstantinopolis ehri ld ve artk hibir hayat aHimeti yoktur. Bu
arada Pera adndaki ehir de soyunmu gibiydi: imdi onu ele geirdiler ve
Trkler hkm sryorlar. Surlarn da yerle bir ettiler4 ve onu bir esir
durumuna drdler ve bundan sonra an ve nakos5 alnmasna da izin
vermediler, Kristos'un ok aziz naa ve kann bile hatrlatmak istemediler ve
hatta byk kulenin zerinde bulunan ha' da tahrip edip ve kulenin kendisini
de indirdiler6 ehirde kurulu bulunan beledi idareyi de feshettiler ve onun
yerine bir Trk' bey ve hakim yaptlar7 Yeni oktruva vergiler koyup, en
bynden en kne kadar yeni vergiler ve vergi ykleri koydular8 . Zira
Trk itimat ettii kiileri Karadeniz'e yollayp Yunan ve Latin ehirlerine
hara konulmasn istedi. Oktruva vergileri ile vergilerin kendisine verilmesini
enretti 9 Bylece kazan karlar ve varidilt koyduu kaidelere gre
verilecekti. Fakat ok daha kt olan durum hkmranl altndaki
hristiyanlarn kle haline getirilerek dier hristiyanlara kar menfur savalara
giriecek Trk'lerin yannda vazifelendirilmeleridir.
Demek oluyor ki btn bunlar Trk'lerin hristiyanlara kar imdiye

kadar yaptklar faaliyetlerdir: Trk'n bunlardan baka dnd nedir, kim
syleyebilir? Hepsinden evvel, bykl kkl yzyetmi trirem hazrlatt ve
onlar Ege Denizi'ne yollayp Takmadalara [Kiklad adalar] yollatp
egemenlii altna almak istedi 10 ok byk bir ordu hazrlayarak Tuna nehri
stnde bulunan ehirlerden en gl ve salam tanesini zaptedip tahrip
etmek niyetindeydi, yani bizim srasyla Persteri (=Golubac), Fendorabio
(=Semendre, Smederovo?) ve 'Bellestadium (=Belgrad?) 11 dediimiz mahaller
olup, bylece de buradan btn Macaristan'a doru geip oray zapt ve tahrip
edecekti 12 Arkasnda kendisine engel olabilecek bir ey brakmak
istemiyordu, nk ertesi yl talya'ya gemeye niyetliydi ve daha bu yldan
itibaren btn bu giriimlerinin programn hazrlad. Bunun iin de bykl
kkl yz gemiyi silahlandrmak iin hazrlatyor ve aryor, ek olarak da
yirmi tane byk ticaret gemileri, yzbin kiiden teekkl edecek piyade ve
143
svari ile Dra limanndan Brindisi !imanna denizi ap gemei dnyor.

Bunu dnmekle kalmyor, fakat yapmak iin hazrlanyor13
Bundan dolay da sizlere, ey hristiyanlar yalvaryorum, rica ediyorum
ve tevik ediyorum. nk hristiyan iman iin bir gayret gsteriniz ve
hrriyetinizi seviniz ve hepsinden evvel de aranzda bir. sulh yapmanz iin
yalvaryorum. Birleiniz, her trl ataleti zerinizden atnz ve zaaf
duygularnz gideriniz. Ben bu meziyetlerin sizlerde bulunduunu biliyorum.
Kendi iinizde Allah akn, sulhu ve birlii canlandrn. Cesur, muannid ve
cmert olmaya hazrlann. Bylece cesur bir yrekle dmanlar ve kafidere
kar savaabileceksiniz. itildiine gre eer o adam emri altna byk bir
ordu ve ok sayda gemi soksa bile, Allah'n inayeti ile sizin on tane askeri
birliiniz onlara kar etin bir harp ve sava iine girer girmez ellisini yok
eder. Gerekte de sizin deeriniz ok yksektir ve sizin savama beceriniz ok
daha gsterilidir. Allah'n inayeti ile de daha salam ve sabit bir ekilde
msaittir. Demek oluyor ki yeniden size yalvaryor ve tevik edip bu
giriimiere kar knanz ve engellemenizi beklerim. Ben de kendi hesabma
Allah imkan verir ise sizi ahsen ziyaret edeceim ve durumu daha iyi
ilgilendiren hususlar sizlere aklayacam. Samirniyetle inanyorum ve
Allah' a gveniyorum ki siz ksa zamanda hazrlanacaksnz ve duyduunuz bu
giriime kar kmak isteyeceksiniz. Bu sebepten dolay cesaretle girimenizi
ve hemen uygulamanz rica ediyorum.
Selamlarm iletirim ve her eyin iyi gitmesi iin sizi kutlarm ve sonra
da mutlu yaamanz beklerim. Bylece Allah'n hediyesi olan14 bu mkafat
bedelini ve bu byk zafer tacn alnaa hak kazanacaksnz.
<sidoro, Ruteno kardinali>
Girit adasnda, kendi makamm olan evde, kendi mhrmle,

Efendimizin tarihi [Miladi tarih]'nin 1453 ylnn 8 Temmuz gn, kutsal
takdir ile, ok aziz Papa'mz Nicola V'in bu makama seiliinin VII. ylnda
(yazdm).
Cennetmekan ve ok tatl Peder,
Ballk iareti iin secde edip, azizierinizi ve saygn ayaklarnz

selamlyor, sizin Cennetmekanlnza ben de katlyorum.
144
A. Pertusi -STANBUL 'UN FETHi
Roma ehrinden ayrldktan sonra, sizden gelen mektuplardan1

rendiime gre Allah'n inayeti ile Yunan'llar ile Katalik Kilisesi arasnda
ittihat yaplm ve bitmi ve o zaman iin makul ve makbul kabul edilebilirdi,
nk ok atatlm ve geciktirilmi idi. Demek oluyor ki Kilise ittihad geen
1452 ylnn aralk aynn 12'si gn gelitirilmi ve tamamlanm, bylece
btn Konstantinopolis ehri Katolik Kilisesi ile birleti2 Siz Cennetmekan
efendim de dualarda bu hatrlatld. Bu arada ok muhterem patrik Gregorios
ise Konstantinopolis'te bulunduu srada hibir kilisede hatta kendi
manastrnda bile kutsanmamt. Sonradan ittihad giriimi kutlannca btn
ehirde dualarda annsand sylendi Bylece en bykten en kne
3
kadar, mparator ile birlikte ittihadn iindeler ve Allah'n inayeti ile de btn
katolikler4 Konstantinopolis'in tahribi ve alnnn zaman ve uursuz saatine
kadar oradaydlar. Tam alanacak bir ehirdir. Bununla beraber ok iyi
tandmz Georgios Skolarios ile birlikte olan sekiz sair rahip bu ittihad
kabul etmek istemediler5 Bununla beraber belirli bir zaman kadar her ey iyi
gidiyordu. Ne zaman ki bu Mehmet daha ok gen bir yata Trk'lerin Bey'i
olan olup "byk emir"6 [latince metinde: magnus amira] denilir, islamn
dinsiz hukukunu kuran tannm kiinin, hem ktlk hem de fesatlkta tam bir
halefidir7 Hatta bu adam daha gaddar ve tiran ruhlu biri olarak, daha byk
bir g saladn ve byk de bir ordu yarattn bilmeliyiz. Hatta
hristiyanlara kar mehur bir kini bulunur. Kendi iinde eytan barndrr.
Onlara kar kkremee balad ve kkredi de, saldm ve atlr. Niyeti de
btn alemden silip, tahrip etmektir. Kzgnln gsterebilmek iin herkese
kar kalkar. Hristiyanlara kar kin ve nefreti o kadar oktur ki ne zaman bir
tanesini grse gzlerini ykar ve temizler, grntsnn kirlendiini syler.
te bu hislerle nce Konstantinopolis'i kuatt ve yakndaki bir kyda byk
bir kale ina ettirdi. Sonra btn andiamalar yrtt ve sulh yeminlerini unutt.
mparatora yakn iken, hibir sebebi yok iken kaldrd. Konstantinopolis ehri
etrafndaki muhkem yerleri ve kaleleri kuatt. Bulduu btn hristiyanlar
ldrtt ve katliam yaptrtt. Sonradan btn kule ve kaleleri elde etti8 Geen
yl (1452)'n austos ayna kadar srdrp sonra Konstantinopolis'i terk etti
ve kendi lkesine geri dnd. Alt ay zarfnda yzbin kiiden oluan
ordusunda piyade ve svarler bulunuyor ve bykl kkl ikiyzyirmi
trirem'den oluan bir donanma da yaratt. Toplar imal ettirdi ve mancnklar
da yaptrtp ok daha baka sava malzemesi de hazrlatt ve saysn belirtmek
ok zordur. Bin taneden fazla top dktrtt ve bunlardan tanesi
dierlerinden daha ok azimdi: Nitekim birincisinin savurduu tan ap XI
palmas ve arl da XIIII kantar (yzlerce li bre) olup ikincisininki on palmas
145
ve oniki kantar, ncsnn de dokuz palmas ve on kantar idi [Latince

metindeki rakam ve terimleri aktardm]. Dier toplarn kalibreleri kk idi.
Bir tanesi ok kkt, dierlerinin byk bir ksm arkibz idi. Fakat dier
toplar sudara hibir zarar verdiremedi. Bununla beraber yalnz tanesi
toplam yediyz byk mermi att ve byk tahribata yol at. Zavall ehir
ellibir gn sre ile bu toplarn ar darbelerine maruz kald. Surlarn kara
tarafn arca tahrib edip gedikler atlar. Surlarn tahrip edilmelerinden sonra
ehir alnd ve teslim oldu. Daha evvelden sylediim zere dier toplar
sudara hibir zarar vermedi, bununla beraber olduka byk ve tesirliydiler9.
Bunlardan baka yeni eytani planlar tasariad ve beni dinleyenler derinden
hayrete deceklerdir. Konstantinopolis limannn bir sreden beri zincirle 10
kapatlm ve iyi muhafaza edildiine mahade edilirken limann Pera ehrine
doru daralan bir krfez yaratt da grld. te byle yapld. Bununla
beraber bu zincirin emniyeti ve himayesi iin be Venedikli trirem'e ve ayrca
oniki byk ticaret gemisini bir para vererek bu ii devam ettirmelerini istedik.
Bu melun emir [latince metinde: amira] bunu fark edince millik bir yer
hazrlad ve tepeleri artt ve bir dizi tahta yuvarlaklar konmasn emredip
zerlerine zincirinden km trirem'ler koydurup birbirlerine balatt. Bu
yuvarlaklarn zerinden yetmiiki tane birem geirtti. Bu ekilde tepeleri ve
admlar artt ve yle bir sratle hareket ettiler ki adeta denizde rzgarn
etkisinde kalr gibiydiler. Sonra deniz zerinde seyrsefer yapar gibi krekler
yanda, sancaklar ve yelkenler alm gidiyorlard. Sonunda bunlar
Konstantinopolis !imanna indirtti 11 Sonra deniz zerinde bir kpr yaptrtt
ve bu kpr halen durmaktadr: kara taraf ile Konstantinopolis aras bir mil ve
tebirdir 12 Gene de yzden fazla <merdivenler> imal ettirdi. Bunlarn
bazlarnn altnda drtgen bir temel vard. ok iyi endstriletirilmi bir
mekanizmas vard ve ierden itildii zaman sudara kadar. yanaabilirdi. Bu
merdivenlerin yukar tarafiannda kancalar vard ve bu kancalar sudara doru
atlmak iindi Daha alt tarafndan gelen desteki e surlara uzandklarnda ne
13
atlr ve ne de yklrlard. Dier taraftan merdivenler de levhalarla kapl ve alt

tarafyla etrafnda aa zerieri vard ve bylece trmananlar kolayca
atlamazlard ve ktklar srada hibir zarar ve yara almazlard. Baz
noktalarda ise seviyesini kaldrtt ve burada tahtadan hisar yaptrtt. Dier
taraftan yer altnda madenler kazdrtt. Dier taraftan da doan ve kubbelu 14
denilen yeni baka sava malzemeleri de istedi. Bu kt duruma ramen biz
gene de ellidrt gn sonra bile dayandk Elli beinci gn idi. Btn gece
devam eden sava sonucu Trk ordular artk ok yorgun bir durumda iken
afak vakti surlarda bir gedik ap girmei baardlar. Bir zamanlar btn
146
ehirlerin en mutlu bakentiolan Konstantinopolis ehri imdi ise ok mutsuz

ve efkate ihtiyac var. 29 Mays gn idi. Burasnn fethi asnmzn bandan
beri gerekletirilen ehir fetihlerini ok byk lde geer.
Kral Nabukodonosor [islam tarihlerinde: Buhtunnasr] tarafndan Kuds'n ele
geirilii bile bu fetih karsnda ok kk ve zayf kalr, yani ylesine byk
ve ardr. Kuds ehrinin zenginlii elbette alp gtrlmili fakat ahalisinin
ayaklar ve elleri balanmad fakat toplu halde Babil' e srldler. Onun kutsal
eyalar alnmam, tahkir edilmemiti. Fakat Asur'lularn kral tarafndan
ibadethanelerine konulmu ve dinen sayg grdler 15 te bu ehrin aln ile
hibir benzetme yapamayz. Hibir ey yaklaamaz bile.
te bu durumda ben siz muhterem efendime yalvaryorum, rica
ediyorum ve tevik ediyorum. Zira sizin yardmnz ile bir eyler yaplmaldr.
Bylece her ihtimali gz nne alarak bu yeni Muhammed'in her trl kt
niyetine kar kmal, mcadele etmeli ve tahrip etmelidir. Allah'n inayeti ile
eer siz muhterem talya'/da bir sulh yaplmay abuklatrrsanz bu
gerekleir. Allah'n inayeti ile elde edilecek bu sulh Allah'n mideleri ile ve
sizin istekleriniz hedefine ular 16 Allah isterse sizi en ksa zamanda
ulaacam, ruhumla bedenimi hristiyan iman ve hristiyanlarn durumu iin
arnade edeceim. Bylece kafirlerin tahribinin nasl mmkn olacan ortaya
koyacam.
Abd-i hakiriniz
Kardirral sidoro
Sizden yardm isteyen ve Cennetmekanlnza bal.
Kandiya'da tarihlendi, gn XV Temmuz LIIJO (1453)
147
Saadetl1 Prens ve Kamil Efendi
Sizin yksek makammza zamanmzda duyulmayan, inanlmaz bu

yeni cinayeti size haber vermek istedim, nk siz ok soylu ve hristiyan
iman iin her zaman iyi frsatlar yaratan ahssnz, Allah'n kutsal halkn
zafere gtrmek ve isa dman Trk' 1 mahvetmek iin vasta ve sonucu elde
etsin, btn barbar halk yok etsin. Hangi konudan balayacan
bilemiyorum. ok ar bir konu ele aldnn farkndaym. Fakat beni
dinleyeceinizi inanyorum, nk olayn arl beni harekete geirir ve
derinden etkilerken iman iin de beni byk bir aka dryor...
Dnyadaki btn gler arasnda sizinkinden baka hi biri yoktur ki
byle byk bir giriim iin gerekli olan yardmlan msait bir ekilde,
hemencecik, daha iyi ve hatta geni ve detayl elde edebilsin. Deniz tesi baz
yerlerde elde ettiiniz zaferlerden haberim vardr. Kutsal bir el tarafndan
kurulan ehriniz ve onun dnyadaki byk gc, muhteem devletinizin
boyutlarn gsterir. Kutsal hakimiyetinizin mehur gcn de parlatr. Sizin
her ey iin efkat dolu, dini his dolu, ululuk dolu olduunuzu gryorum.
hretinizin erefi ve hkmetinizin gc iin hibir korku sizi durduramad.
Hibir dman gc sizi yldrmad, klliyetli miktarlardaki masraflardan da
kanmadnz. Fakat evrensel Kilise iin ne kadar zahmet ektiiniz, ne gibi
tehlikeler atattnz en nemlisidir2 !...
imdi ise devletiniz elbette ki btn dnya tarafndan mahkum
edilmi byle byk bir cinayet karsnda dman tamamen yenebilecek bir
btn orduyu ortaya karmay kabul etmez. Byle kt hretli bir giriim ve
tehlike hristiyan imanna ve hatta bizzat Allah'a kar yrtlrken mmkn
mdr? Dnlr, inanlr m? Hristiyan dinine kar byle kt giriimlerde
bulunanlara kar sizin ok hristiyan devletinizin byle bir zamanda ortaya
kp da intikam alacam demesini bekler. Hristiyanlarn bu hain dman
sizin de lkenizin dman iken sizi Levante [Orta Dou Topraklar]'de
topraklannz elinizden alacana inanabilir? Elbette ki hi kimse byle bir
eye inanmaz.
Bu ve sair sebeplerden dolay makamnz karsnda yksek sesle

sylemeyi uygun buluyorum3 Bu yaz ve sonbaharda hibir ey yapmadan
duramayz. Bu dinsiz dmann kuvvetlerini fazlalatrmadan elimizden gelen
her eyi yapmalyz. Bunu ok az bir gayretle imdi baarabiliriz. Aksi halde
148
geni zaman bulduumuda bile hibir ey baaramayz. Bu projeyi

gerekletirmek iin kral ve prensierin oumin ordulan katlacak detaylan
zerinde de duracak iken efendimiz olan hametli Papa'mz da destek ve
yardm salayaca midindeyim. Aklmda olan bu giriim iin hareket
noktas ve idare edecek klavuz yaratmal dr. Yoksa beklenen sonu herkesin
iyi niyeti ile beklenen sonucu veremez.
te byle, hristiyan dininin aynas ve misali olan saadetili Efendi,
gcn aklamal, derhal bir davet kararak dnyadaki btn kral ve
prensleri toplamal ve harekete geirmelidir. nk ellerine silah alarak
glenecekler ve melun dmann karsna dikilip onu canllar dnyasndan
karacaklar.Yesus Kristos'un imanna gveniniz. Onun halkn denedikten
sonra mrninlerinin bu melun dmana kar bir byk zafere gtnnesini
bekleyebilirsin. ok byk ve tannm mbarek Venedik ehrinin sonsuz
hatras olur.
imdi ise ruhumu djnlendirmek iin duyduum bir mecburiyeti

aklayaym. Yksek makammza intikal ettireceim husus, buras <=yani
Kandiya>'nn muhteem yneticileri ve sair asilzadeleri ve vatandalar
tarafndan ok iyi karlandm. imdi ben onlara borlu kaldm iin btn
kalbimle teekkr ederim.
Ruteno kardinali sidoro

Kandiya'da, gn, 26 Temmuz 1453
Srt tarafnda:
Aziz Roma Kilisesi'nin kutsal merhametiyle Sabina episkoposu halk

arasnda kardinal Ruteno denilen sidoro'dan sayn Venedik Doge
(Francesco Foscari)'sine.
Devletli! Prens ve evketlu Efendimiz,
Kt bir talih sonucu insan cinsinin dman 1 , gcn yle bir

noktada kulland ki sa'nn adn ark ve garp taraflannda sildi denilebilir.
149
Mehmed bey [latince metinde: Machomet bei] Trk'lerin kral imdi ok

glendi, ordusunu kuvvetlendirdi ve daha cretli yapt. Hristiyanln
lmcl dman ve ok tehlikeli bir adamdr. Emri altndaki her trl ekiller
ve her trl aralarla ve kuvvetlerle sa'nn mminlerine kar btn iddetini
tatbik etmektedir. Konstantinopolis ehri ile yaknndaki Pera'ya kar bir
denemeye giriip ilk becerisini gsterirken kuatma esnasnda ok byk
miktarda harp makinalar ve ordular bulundurdu. Ben bu gen adamn ruh!
durumunu ve gaddarln bilmeme ve merhametsizlik dolu bu adama ramen
ben gene de bu ehre geldim ve benim iin mmkn olduu kadar burasnn
kritik ve tehlikeli durumuna ramen yardmm yaptm. Fakat benim ve ehrin
ok zayf olan kuvvetleri bunun gc karsnda ne yapabilirlerdi? yzbin3
kiiden oluan ordusu ve aralarnda fusta ve kalyonlarn bulunduu
ikiyzyirmi gemilik donannas ile ehri kuatt ve bu kuvvetler yle bir sert
saldr gerekletirdiler ki bizlerde inanlnayacak derecede bir korku peyda
ettirdiler. Biz ok az sayda bulunuyorduk, onun iin imkanlarmz snrlar
iinde arprken Cenova'llarn da yardmlarn aldk. ehri mdafaa etmek
iin her trl gayreti gstermek istediler. Her ne kadar bunlar Trk ile
mttefik olduklarn gsterdiler ise de yle grnmek iin kasten yaplan bir
tutumdu. nk onlar gece vakti gizlice bize . mmkn olan kiileri
yolluyorlard ve bylece arpmalam katlmalar yannda imparatorluk
konseyine ska katldlar ve imparatorluun mdafaas iin en iyi durumlar
sair kiiler ile birlikte tavsiye ederlerdi. Baz kiiler ehrin Trk'lere teslimi
hususunda itharn edip, sulh halinde yaamalarn kurtarmak iin byle bir
tutum iinde olduklar zerinde durdular; fakat bunun mantkl olduu
sylenemez, nk onlarn da bizim gibi tehlike iinde bulunduklar bellidir
ve byle bir kritik durumda olduklar iin, kendi felaketlerine yol aacak bir
tutum taknamazlar. Gerekten de Konstantinopolis ehri alndktan sonra ayn
anda Pera da Trk'lerin eline geti. Bunlar da surlar yktrdktan sonra
cumhuriyeti tamamen yok ettiler. Ben orada ahsen bulunuyordum. Durum
hakknda grg ahidi olduumda srar ederim. Onlar ok cesur ve
kahramanca arptlar, onun iin byle bir itharn hak etmiyorlar. Zira onlarn
da servetleri Trklerin hakimiyetine ve esaretine girdi. zellikle de Sakz
adas ile Midilli adas vergi demekle itaat altna alnd.
imdi ise uykumuzdandan uyanma ve gzlerimizin nndeki sisi
gidermek lazmdr. Sizin parlak devletiniz byk eyler ve byk giriimleri
zerine decek ekilde gerekletirir. imdi ise silahlar ve ha' kaldrma
zamandr. Allah'a dualarmz iletip isminin ve mrninlerinin tamamen yok
edilmesi iin her trl merhametini bize ihsan etmesini istemeliyiz. ok
150
eminim ki sizin parlak devletiniz dnya zerindeki dier prensler ve beyler bu

mterek gayede birbirlerini kucaklarlar ise biz de Allah'n inayeti ile imdi
ok sarslm bir durumda bulunan hristiyan cemaatinin intikamn alabiliriz.
Sizin parlak devletinizin de bu fikri takip etmesi iin ben her trl
taahhtlerimi yapmaktaym. Elbette ki eer bu giriim geeikecek olur ise
dmann gcn ar ar oaltmasndan korkarm, nk o zaman istesek
bile artk bu gerekli eyi beceremeyiz.
Sizin muhteem devletinize bu ksa satrlar yazp olaylarn nasl
gelitiine dair benim szlerimin sizin tarafnzdan anlalnasn istedim ve
hristiyanln nasl bir duruma dt ve ne gibi bir tehlike iinde
bulunduunu bilmelisiniz.
Kardinal sidoro, Sabina episkoposu

Roma, 22 ubat 1455 gn yazld
151
Kiev'li sidoro'nun "familiaris"i [ aile yakn ]
Kiev'li isidaro'nun "familiaris"i 15 Temmuz 1453 gn, Kandiya'dan

Kardinal Domenico Capranica'ya mektup yazp, Konstantinopolis'in
dnden Kandiya'ya geliine kadar isidaro'nun urad felaketleri haber
verdi ise de kimlii hakknda mektupta hibir bilgi bulunmamaktadr. Bununla
beraber, cod.Vat.gr.534 numaral XI. asra ait bir yazma eser, Yalannes
Khrisostomos'un Aziz Matteus tarafndan yazlm ncil'e ekiedii
Omelia'Iarnn ilk krkdrd bulunur ve Francesco Griffolini d'Arezzo bunu
1453 ylnda Trk'lerden tekrar satn aldktan sonra devrin Papa's olan
Nicolo V' e ithaf ettii yazsnda ( kendi yazs olabilir mi? ) legato .. tuo cames
yani Papalk elisi Kiev'li isidaro'nun yolda dedii iin mektuptaki
familiaris denilen kiinin alkan, hmanist ve Yunan eserlerinin mtercimi
olarak maruf Fraricesco Griffolini olduunu ileri srebiliriz. Griffolini denilen
aratrc, 1457 ile 1459 yllan arasnda Chrisostomos'un Aziz Yuhanna'nn
ncil'ine yazd krksekiz Omelia'y Yunancadan tercme etti ve sonradan da
gene ayn kiinin, Aziz Paolo [Trkedeki tabiri Sen Pol]'nun Korintos'lulara
yazd Birinci Mektubuna yazd dier Omelia [ncil'in tefsiririardan
krkdrdn tercme etti. Henz yazma halindeki bu tercmeler imdi
Laurenziana ve Vatcana nshalan diye muhafaza edilmektedir (baknz:
Vat.lat. 392, XV. asr, mellif hatt ile tashihler bulunmaktadr). Bu
almalanndan baka 1458 ile 1460 yllan arasnda, Lorenzo Valla'nn
balayp da bitiremedii liada terelimesini tamamlad (XVII-XXIV. Kitaplan
tercme etti) ve sonradan de Odissea adl Homeros'un eserini btnyle
tercme etti ve bu alma ilk defa 1516 ylnda Venedik ehrinde basld.
Mercati'nin daha evvelden de aklad zere (Scritti di Isidoro,
s.131), Enrico di Soemmern (daha ileriye baknz) tarafndan kaydedilen ipse
agens familiaris et domesticus dicti cardinalis Rutheni [o, mezkur kardinal
Rutenus'un aile ve hane yakn iken] terimi, zellikle de kendisine getirilen
haberlerin kaynann birisinin de isidaro'nun familiaris'inin mektubu
olduunu kullanmas mmkndr. Fakat bir hatann bulunduu anlalyor.
nk burada kullanlan agens gerekte ok tuhaf grlyor ve bunun
Are(tin)us kelimesinin bir ksaltlmas sonucuna vanyorum. Bununla beraber
Griffolini denilen adamn hayatndan zellikle de 1452 ile 1457 yllan
arasndaki devresini ok az biliyoruz, fakat elimizdeki bu vesika onun 1453
ylnda Konstantinopolis'de bulunduunu aklar ve sonradan da kardinal
152
isidaro'nun Girit adasna kadar bandan geen feHl.ketlere de katlmas, hayat

hikayesi hakkndaki bir boluu ok iyi doldurur.
-yazma nshalar: C=Monac.lat.Clm.4689, XV. asr, yaprak -144v -r-144v;

A=Mediol.Bibl.Braid.lat.AE XII 40, XV.asr, yaprak 55v-56r.
Neriyat:Jorga, Notes, II, s.519-520.
Kitabiyat: G.Mercati, Seritti d'Isidoro il Cardinale Ruteno e codici a

lui appartenuti che si conservano nella Biblioteca Apostolica Vaticana, Roma
1926, s.128-132; J.Vahlen, "Laurentii Vallae opuscula tria", Sitzungsberichte
der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu Wien, Philos.-hist.Klasse,
LXI (1869) s.384; vdd.; G~Mancini, Francesco Griffolini cognominato
Francesco Aretino, Firenze 1890; ayn mellif, Francesco Griffolini d'Arezzo
traduttore d'Omero, Cortona 1931; A.Pertusi, Leonzio Pilato fra Petrarca e
Boccaccio. Le sue versioni arneriche negli autografi di Venezia e la cuZtura
greca del primo Umanesimo, Venezia-Roma 1964, s.142 not 3, 156 not 3, 523
not 1.
153
sa'nn ok muhterem papaz ve mstesna nsan,
Balln belli etmek iin nnzde secde ederim v.s.

1
Mukaddes
ittihad yapldve ok muhterem bir kii olan Kardinal Ruteno, Roma
ehrinden ayrlnt ve ok zavall kalm Konstantinopolis ehrine yardm
etmek ve sa'nn zavall mminlerine ihtiyalarn karlamalar iin elbisesine
kadar her maln satt ve bu ayn papaz efendi ehrin alnndan sonra elinden
gelen gayreti gstermesine ramen muvaffak olamaynca Aya Sofya kilisesi
civarnda kafrler tarafndan esir edildi. Bu kiliseye gitmesinin sebebi de
msellah kiiler bulabilip de Trk'lere kar koymakt. Halbuki herkesi kendi
bana bir yerlere frar ettiklerini grnce kendisine ok bal az saydaki
adam ile kiliseye yneldi. Allah ahittir kann Kristos'un iman iin aktmak
2
istiyordu. Esir edildi bunun zerine Trk'leri devasa ordusunda iki gn kimlii
bilinmeden kald. Bu tutum muhtemel kardinal efendi iin ok iyi oldu. nk
yal bir manastr keiinin katlinden sonra kesilen kellesi Trk'lerin
imparatoruna bizim muhterem kardinal efendimizinki diye gtrlmt. Bu
srada kardinal efendimizin ldne dair bir rivayet de yayld 3 . En
nihayetinde kardinal efendi Pera ehrine gtrld. Fidyesi verilip serbest
kaldktan sonra sekiz gn sre ile evden eve gizlenip kendisini gstermedi.
Fakat Trk'n ayn zamanda Pera'ya da sahip olduunu renince artk orada
kalamayacan anlad ve hristiyanlarn youn bulunduu yerlerden
kaamayacan anlad iin Trk'lerin gemilerine bindi ve gn sreyle
orada kald. Bana isabet eden bir ok ile yaraland iin yzn sarglarla
kapatt. Bu Trk gemileri ile Bursa (?)'ya vard ve burada kendisini azad
4
edilmi bir zavall tutsak tantp Konstantinopolis'te esir edilen evlatlarn

kurtarmak istediini syledi ve bylece bir Trk'n refakatinde ksa bir sre
sonra Fogis (=Foea, Foa) denilen mahalle ulat. Sonradan kardinal
efendimiz buradan geerken baz Cenova'llar onu tehis ettiler ve onun
mevcudiyetini tedbirsizlik gsterip aklamak istediler. Bu tutumdan dolay
kardinal efendi Trk topraklarnda bulunduu iin korkuya kapld ve kk
bir gemiye bindikten sonra nce Sakz5 adasna ve oradan da Girit adasna
geti. Allah'n inayeti ile bu ehre geldii iin ok mutludur. sa'nn inayetiyle
hrdr6 .
imdi ok muhterem devletinize bu mektubu yazmakla onun serbest
kaldn bildiriyoruz. ok muhterem kardinal efendimizin korunduunu da
154
bildirmi olup efendimizin l veya diri midir diye size haber vermeyi vaad
ettiimiz iin bu mektubu yolluyorum.
Kandiya, 15 Temmuz 1453
155
Sakz'l Leonardo.
Midilli adas arvek [ bapiskopos ]'i
Sakz adasnda 1395 veya 1396 ylnda kendisinin de nobilitate [asalet

hakknda]'sinde belirtnesi zerine mtevazi bir aileden doduu bilinir -
demek oluyor ki uzun zamandan beri zannedildii zere Giustiniani ailesi
mensubu deildi-, tahsilini talya'da tamamlad ve Domenikenler Tarikat'na
intisab etti. 1426 ylnda Cenova ehrinden ayrld ve "magister" [hoca]
nvann elde edebilmek n Perugia ehrine nakledildi. Fratres
Peregrinantes Cemiyeti'nin umumi naibi ve sonra da ark yresi mfettii
seiliinden sonra 1 Temmuz 1444 gnMidilli adas arvek'i oldu. Midilli
adasnn idarecileri olan Gattilusio ailesi ile ok iyi ilikiler iine girdi.
Nitekim 22 Aralk 1446 gn Midilli'de bitirdii de vera nobilitate [gerek
asalet hakknda] diye adlandrd diyalog'unda tartma iine katlan kiiler
arasnda adann idarecisi Dorino I'in ( 1428-1455 ) erkek kardei
Luchino Gattilusi'yi de dahil etmiti. Darina'nun olu iin bir evlilik kar
salamak iin 1449 ylnda talya'ya gnderildi ise de hibir netice elde
edemedi. Bu vesile ile eserini kardinal Domenico Capranica'ya hediye etti. u
noktay gz nnde bulundurmalyz ki bu diyaloun yazlmasnn sebebi
Cenova asaletinin mdafaas iin Poggio Bracciolini'nin de nobilitate adl
eserine cevap olup bu sralarda da Venedik asilzadeliinin muhafazas iin
Gregario Correr, Pietro Tomasi ve Lauro Quirini'nin benzer eserler verdikleri
malumdur. Sakz adas ile iki Foa [eski Foa, yeni Foa] Latin episkoposlar
zerine kaza hakk elde ettii srada Konstantinopolis'e elilik ile gnderilen
Kiev'li Kardinal sidoro da bulunuyordu. Papalk tarafndan gnderilen elilik
heyetine katlnca kardinal ile birlikte 26 Ekim 1452 gn Bizans'n
bakentine geldi. Kiliseler ittihadnn ilan edildii 12 Aralk 1452 gn Aya
Sofya'da hazrd ve sonradan da ehrin mdafasna katld. O da esir edildi ve
belki de yaral idi (Vinctus caesusque a Teucris) [Trkler tarafndan
yakalanm ve yaralanm] sonra Pera'ya snd ve oradan da nasl olduunu
bilmediimiz bir ekilde Sakz adasna ulat ve burada iken Papa Nicolo V'e
19 Austos. 1453 tarihli raporunu yollad. ok sonradan da 1458 ylnda
156
Mehmed II'nin harp hazrlklarna kar yardm elde edebilmek iin

Nicola Gattilusi tarafndan talya'ya yolland. 1459 ylnn ubat ve mart
aylarnda Cenova ehrinde iken ayn yl ld. Demek oluyor ki 1462 ylnda
kaleme alnm olan de Lesbo a Turcis capta [Trk tarafndan ele geirilen
Midilli hakknda] adl eser iin onundur diyemeyiz. Esas mellif Midilli
Arveklii'nde halefi olan Benedettino tarikat mensubu Benedetto adndaki
kii olup bu zat 3 Aralk 1459 gn Papa Pio II tarafndan bu makama tayin
edilmiti.
Yazma nshalar:
M= Ven.Marc.lat.XIV 218 ( n.4677) XV.asr, yaprak: 46v-68v;

T = Mediol.Trivult.lat.N 641 (I 95), XV.asr, yaprak lr-21r
(kenarlarnda ok dikkat ekici notlar bulunur);
V= Ven.Marc.lat 397 ( n.l 733 ) XV.asr, yaprak Ir-22r;
R = Vat.lat.4137. XV.asr, yaprak 172r-206v;
A = Mediol.Ambros.lat.C 145 inf., XV.asr, yaprak 25 v-44r;
Z = Vat.lat.5392, XV-XVI.asr, yaprak 99r-106r.
Kullanmadm dier yazma nshalar:
Flor.Riccard.lat.660 (M II,119) XV.asr, yaprak 44-50;
Brixien.Querin.lat.B VII 34, XVI. asr;
Mediol.Ambros.lat.Y 178 sup., XVIII. asr.
Bir baka redaksiyon (veya musahhah nsha m? ) u kayt altnda:
Ticin. ( Pavia) Bibl.Univ.lat 259, XVI. asr;
Burada verdiim metin MTVRAZ diye gsterdiim yazma metinlere
dayal olup ilk defa elyazmas nshalardan olumu bir metin veriyorum.
Bununla beraber gerek ve kendi iinde bir tahlili neir deildir. Kald ki
kullandm metihler de en eski nshalara gre olsa bile snrl sayda
kullandm. Bununla beraber benim bildiim nshalardan iki kat mevcut
bulunmaktadr.[Prof. A.Pertusi, Latince metnin dip notlarnda flolojik
karlatrmalar yapmtr. Tercme edilmeleri ok zor ve ayrca tarih
bilgilerine deiiklik getirmedii iin, buraya aktarmayp, baz teferruata
temas ettim].
157.
Neriyat: Lon. = Ph.Loniceri Chron. Turc., Francofurti ad Moenum

1578, II, sayfa 84-102 ( bu neirden alan L.T.Belgrano u eserinde yaynlad:
"Prima serie di documenti riguardanti la colonia di Pera" u eser iinde, Atti
della Societa Ligure di Storia Patria XIII { 1877 ), s.233-257; Petr. =
Povest' o Carigrad, St. Petersburg 1855 adl eserin zeylinde (Dethier
tarafndan zikredilir); Migne =PG CLIX, coll.923-941 (bu metni nereden her
ne kadar Bzovius tarafndan Vat.lat.4137 diye bilinen yazma metinden kontrol
edilerek neredildiini kaydeder ise de burada ok deitirmeler bulunup slup
olarak da dzeltilmitir); Deth. = Ph.Dethier, u eser iinde: Monumenta
Hungariae Historica, XXI I, s.553-616 (fakat evvelki metinlere dayanlarak
yaplm kt bir neirdir).
Tercmeler: talyancaya: 1) Giocomo Languschi tarafndan Excidio e

presa Costantinopoli iinde XV. asrda konulmu, G.M. Thomas neri, "Die
Eroberung Constantinopes im Jahre 1453 aus einer venetianischen Chronik"
u eserde: Sitzungsberichte der knigl.Bayer.Akad. der Wiss. Zu Mnchen, II
1868, s.l-38 (Zorzi Dolfin'in Cronica adl eserinden); 2) F.Sansovino,
Historia Universale dell'origine et imperio de Turchi, Venetia 1568, III, s.304
vdd., Dethier tarafndan Monumenta Hungariae Historica, XXI I, s.623-663
iinde neredildi; Yeni Yunanca ile: G.Moravcsik, "Bericht des Leonardus
Chiensis ber den Fall von Konstantinopel in einer vulgargriechischen
Quelle", Byzantinische Zeitschrift. XLIV ( 1951 ) s.428-436 ( G.Th.Zoras
tarafndan neredilen Cron. Turc.Sult., Atina 1958, s. 79 vdd. neredildi );
ada ngilizcede: J.R.Melville Jones, The Siege of Constantinopole 1453:
Seven contemporary accounts, Amsterdam 1972, s.ll-41 ( fakat Vat.lat.4137
nshasndan bakasn grmemi ondan da ok az istifade etmitir ).
Languschi tarafndan yaplm olan tercmenin ok byk bir ehemmiyeti
bulunmaktadr, zira Sakz'l Leonardo tarafndan kullanlan o devrin
Latincesine ok yakndr ve bunun zerine birka sz sylemek istiyoruz.
Hepsinden evvel 5. paragraftan balayp ("Excutato adunque Idio ... ") da
sonuna kadar ulaan yani 51. paragrafa varan ksm ("la qual Idio per sua
misericordia e pieta se degni concieder per liberame da tanti mali"):
Karlatr: Thomas, Die Eroberung, s.8-34. kinci olarak da her zaman sadk
olmayp ok sayda yanl anlarnalara yol aar ve daha da an boluklar da
vardr ve daha baka metinlerden de aktarmalar bulunmaktadr. En
mhimlerini belirterek aratrclara u rnekleri vereyim: Thomas, Die
Eroberung, s.14. "Bemaba (Centurione)", Pusculo'dan, IV 508-510 (14.
158
paragrafa konulmutur); s.16: "Et questo intravenne ... de le mura de Pera" ,

Pucolo'dan, IV 585-588 (17. paragrafa konulmutur); s.7: "Era diviso le
poste ... diversi probati uornini", Pusculo'dan, IV 32-96 (19. paragrafa
konmutur); s. 17- 8: "Fu etiarn la men te.. cum el fiato li agricoli",
Pusculo'dan, IV 205-226 (19. paragrafa konmutur); s.31: "Questo ha voluto ..
el sangue dei poveri" ad bilinmeyen bir kaynaktan (Languschi olabilir mi?)
(46. paragrafa konmutur); s.31: "Da tanta victoria.. per vostra virtute"
Rirnini'li Filippo'nun Epistula ad Fr.Barbarum adl eserinin s.l57 satr 187-
19l'den (46. paragrafa konulmutur); s.33: "Essendo redutto ... boni citadini
veneziani", ad bilinmeyen bir kaynaktan (Languschi olabilir mi?) (47.
paragrafa konulmutur); s.33: "Era Costantinopoli.. et altri misterii de la
passione", Rimini'li Filipo'nun ad geen eserinden s.155, satr 120-123 (48.
paragrafa konulmutur). Bununla beraber Languschi tarafndan
gerekletirilen Venedik lehesindeki talyanca tercme Leonardo 'nun
metninin tahlilinin sonular iin hususi bir dikkati hak ediyor. te ksa bir
metin vereyim (latince metnin 6. paragraf ile karlatrn): "Accade che la
bombarda grande al principio se rompette, la qual cum faticha era tirata da 150
para de bovi da quella parte ch'el muro era simplice, ne havea fosse ne
antemurale, dicta la Calagarea, la qual traveza pietra, voltava XI palrni, et cum
quella minava el muro, el qual era largo e forte, el qual tamen a tanta horribil
machina cedeva. El romper de la qual dette affanno al signor, et subito ordeno
fusse butada un'altra mazor de la prima, la qual per industria de Callibassai,
amico de Greci, el maistro mai condusse a perfection ... " (Thomas, Die
Eroberung ... s.9). [Mtercirnin notu: Prof. Agostino Pertusi bu paragrafarda
sk bir metin tahlili yapt iin tercme etmedim. Konu ettii farkllklar
zellikle Latince metinde ve dipnotlarnda gstermitir. Metnin devamllna
halel getirmernek iin asli satrlarn aynen muhafaza edip aktardm]. Her
halde tercmede konu edilen Languschi adl kii, 1409 ylndan itibaren grev
yapan Venedik'li bir noter olup, Venedik Cumhuriyeti'nin baz talyan
ehirlerindeki ilerini (1416 ylndan 149 ylna kadar) srdren
birisiydi.16.V.43 gn Padova ehrinde sanat msaadesi ald ve sonradan
Papalk divannda grev ald ve 1441 ylndaki bu grevinde baz Latince
nutuklar kaleme alrken Traversari ile Bruni'nin de ahbab oldu ve 452
ylnda tekrar Padova ehrine dnd zaman bir takm yerler satn ald. 464
ylnda Candiano Bollan tarafndan kaleme alnan Trialogus in rebus futuris
annorum XX proximorum adl eserde ok yal bir zat olarak muhatap
gsterilmitir. En ok mtereddit kalacamz husus ise, acaba Bizans
mparatorluu'nun ykl srasnda Languschi bakentte bulunuyor muydu
159
(karlatrn: A. Segarizzi, "Jacobo Languschi" u eserde, Atti

dell'I.R.Accademia di scienze, lettere ed arti degli Agiati a Rovereto seri III, X
( 1904 ) s.179-182; F.Babinger, "Johannes Darius (1414-1494), Sachwalter
Venedigs im Morgenland und sein griechiseher Umkreis" u eserde,
Sitzungsberiehte der bayerisehen Akademie der Wissensehaft Philos.-
hist.Klasse, Heft 5, Mnih, 1961, s. 15 not 2.
Kitabiyat: J.Quetif-J.Eehard, Scriptares Ordinis Praedicatorum, I,

Parisiis 1729, eoll.816-818; M.Iustiniani, "Vita Leonardi" u eserde, Caroli
Poggi de nobilitate fiber disceptatorius et Leonardi Chiensis de vera
nobilitate contra Poggium tractatus apologeticus, Abellini 1657, s.43-84;
A.Segarizzi, "Lauro Quirini umanista veneziano del seeola XV" u eserde,
Memorie della R.Accademia delle Scienze di Torino ser.II, LIV ( 1904 ) s.8-
10; R.Loenertz, La Societe des Freres Peregrinants. Etude sur !'Orient
Dominicain, I, Roma 1937, s.66-70. I.B.Papadopoulos, "He peri aloseos tis
Konstantinoupoleos historia Leonarda tou Khiou", Epeteris Hetaireias
Bizantinon Spoudon, XV (1939) s.85-95.
160
sa 'nn ok muhterem ve efendi papazlarndan, Ordine dei Frati

Predicatori [vaiz papazlar tarikat] mensubu, Midilli arvek'i ve Kitab-
Mukaddes hacas don [papaz] Leonarda 'nun (stanbul 'un aln ile ilgili),
bizim cennetme/din efendimiz Papa Nicolo V' e mektubu.
1. .. .imdi sizlere Konstantinopolis'in son tahribini gzyalan ve

teessr iinde anlatacam. Kendi gzlerimle grdm ksa sre evvelki
felaketleri yakndan izledim. Ey ok kutsal Peder'imiz, hadiselerin nasl
gelitiine dair bilgileri yksek makammza ulatrmakta daha baka kiilerin
benden evvel baardklarndan phe etmiyorum. Bununla beraber daha baka
kiiler tarafndan getirilen bilgileri tek bir takrir iinde toplamak faydaldr.
Bunun yannda konuulduu duyulan konular deil de neler grld ise daha
kesin bir ifade ile ortaya koymak gerekir. Ben de btn bildiklerimi
aniatacam ve her ne grd!ll ise mmkn mertebe daha sadk bir ekilde
ahit gstererek aniatacam 1
2. ok muhterem efendim, Santa Sabina'nn kardinali olan efendim
(=Kiev'li sidoro), Yunan'llada ittihad ilan etmek iin sizin tarafnzdan
grevlendirilmesi zerine katlnam iin beni Sakz adasna davet etti, ben de
Kutsal Roma Kilisesi'nin iman iin byk bir gayretle grevim de olan
koruma iine giritim. Btn g ve sehatm ortaya koydum. Yunan'llarn
adetlerini ve tabiatarn anlamaa giritim. Kutsal iliihiyatlar tarafndan
ortaya konulan mevzular aracl ile onlar temaylleri nedir, izanlar nasldr,
ne gibi sebepleri bulunur ve <Roma kilisesine> mecbur olduklar itaate ve
gerek imann kavranmasna uzak kalmak ve ekinmek iin olan tutumlar
nedir. Aka anladma gre, sanat stad (Y alannes) Argiropulos ve
Theoflos Paleologos ve ayrca hiyeromonacos [aziz manastr keileri]'larn
ve sivillerin ok az dndaki hemen hemen btn Yunan'llar tam bir
kibirlilik hrs ile dolu bulunuyorlard ki, hi biri dini gayretin dzenlenmesi
veya kendi ruhunun kurtulmas ile hep birinci yerde olmak ister ve hibir
kanaat veya inatlk gsterme gibi de bir tavr taknmaz. Kutsal Ruh'un
gsterili alaynda birleme niyetini kabul etmek iin bir ksm uurunda
tereddt yaratrken dieri ise gururundan dolay sklp duruyordu. Bu arada
gururlarn ortaya koyarken imann gereklerine derinden etki yapacaklar
arasnda Latin'lerin daha yetenekli olduklarn dnmek bile istemiyorlard2
Gerekten de ( Georgios ) Skolarios, sidoro ve Neofitos tarafndan yaratlan
161
hibir doktrin, hibir tahakkm ve de dnce sistemleri hibir ekilde

Roma Kilisesi'nin zgn imanna hibir ekilde kart olamazd 3 . Bylece de
adn verdiim kardirral efendimizin gayret ve drstl sayesinde 12 Aralk
gn episkopos Aya Spridon bayram gn, mparator (=Konstantin XII) ve
Senato'nun muvafakat zerine, Kutsal ttihad ilan etmeyi - pek samimi
olmasa bile- ve parlak bir ekilde kutlamay baard4 .
3. Bu olaydan hemen sonra Konstantinopolis, Galata ve dier yakn
ehirleri kuatanTrk'n iddetli felaketi patlak verdi. Bylece (peygamber)
aya'nn sz gerekleti: "(Zavall) frtna onu frlatt ve hibir teselli edicisi
de yoktur". Bu girdaba ben de kendimi kaptrdm ve esir dtm.
Gnahlanndan dolay da Trkler tarafndan balandm ve srklendim. Fakat
Kurtarcm olan Hz. sa gibi ac ekmeye layk grlmedim ...
4. ...bylece ttihat yapld gibi grnmekle beraber gerek

olmadndan dolay ehir de mukadderat olan tahribata doru yneldi. Biz de
artk bugnlerde olgunlam bulunan bu kutsal kzgnln tam zaman
olduunu anladk5 ...
5. Demek oluyor ki bizlere ok kzgn olan Allah, Trklerin ok gl
sultan Mehmet' i Hristiyanla ba dman olan bu gen, ok cretkar, hrete
tamahkar, gcnden dolay da sarhou yollad. Konstantinopolis nnde
grnen bu adam 5 Nisan (1453) gn yzbin muharipten kurulu ordusunu
ordugaha ve adrlara yerletirdii srada kara tarafnda da ehrin her yeri
kuatlmt. Askerlerinin byk bir ksm svari olmakla beraber savaa
katlanlar piyadeydi. Sultann himayesi ile grevli bulunan piyadeler aa
yukar onbebin kii kadar olup ok cesur savalardr ve adlar da Yenieri
[Latince metinde: genizari] olup mene itibariyle hristiyan veya hristiyanlktan
kp da islamiyeti kabul eden ters dnmelerin ocuklardr. Adeta
Makedonyal (skender)'nn yanndaki Myrmidones [Teselyal askerler]
benzerleriydi. ki gn sonra (=7 Nisand) ehrin kar tarafnda mevzie girdi,
hendekler tarafna klliyetli miktarda harp makinalar (=ateli toplar)
yaklatrd. Siperler kazp al ve st dallaryla kapattrd. Bylece
arpanlar yol taraf ve hendek etrafnda korunacakt... Fakat bu ehri her
taraftan eviren kimdir? Hain hristiyanlar dnda Trk'lerin talimlerini
gelitirenler kimlerdi? Btn hristiyan lkelerden gelen Yunan'llar, Latin'ler,
Almanlar, Macarlar, Bohemler 6 (veya Bulgarlar?) toptan Trkler ile kartlar
ve onlara savama becerilerini ile imanlarn da verdiler: ve ben bu olay
162
belgeleyebilirim; byle gsterili bir tarzda hristiyan imanlarn unutanlar

ehre saldrdlar ...
6. Bylece korkun bir top atei alan yarattlar. Yzelli ift kz

7
tarafndan ekilen byk top havaya uandan daha byk olduu iin
Caligaria denen surlarn karsnda iken buras da ok sade bir yer yani ne bir
hendek veya kurtulu yolu olmad iin onlar da benim onbir palmas diye
ltm ta merrnileri attlar surlar yktlar. ans eseri olarak da duvarlar o
kesimde derin ve mukavim durumdaydlar: yoksa byle korkun bir tahripkar
alet karsnda mukavemet edemezdi. Sonradan da byle byk bir
atelemenin devam etmesi sultann hznlenmesine yol at. Bunun zerine
byle byk bir savata Sultan kendisinin gururunu oaltt, evvelkinden daha
stn ve gl yerlerin yaplmasn istedi. Fakat bu srada sultann veziri fakat
Yunanllarn dostu Halil Paa [Latince metinde Calilbasciae]'nn mdahalesi
zerine sonusuz kald 8 .. Gerekte ise dman hristiyanlarn ok az sayda
olduklarn zannediyordu ve ehri koruyamazlar diye dnyordu. Mtareke
yapmadan da arpmalarda/ halsiz ve dermansz kalacaklar diye bekledi.
Elbette ki ilk arpmada Trk'lerin bir engel ile karlamamalar utan verici
bir durumdu; fakat bizimkiler gnden gne bu iin ehli olmaa balaynca
topu dmanara kar cephe kurmaa baladlar fakat byle bir direni ok
snrl kald. Ate eden barut az ve merrnilerin says da j<:tt. Dier taraftan da
toplar bulunduu zaman kar taraf iin olumsuzluk yaratyordu. Sperlerde ve
topraa alan deliklerde bulunan dmanara kar hibir zarar vermek
mmkn olmuyordu. Kald ki bizim byk kalibreli toplarmz
ateleyemiyorduk zira kendi surlarmzn sarslmasna sebep oluyorduk; fakat
dman askerlerine kar atelerneyi baardklar zaman adamlar ve adrlar
bulunduklar yerlerden atyorlard...
7. Bununla beraber ne yazk ki Cenova'l Giustiniani adl asil bir

aileye mensup bulunan Giovanni Longo iki byk gemisi ve drtyz msellah
adam ile denizlerde dolarken buraya tesadfen geldi ve imparator da bir
askeri vazife vermek istedi ve askerlerin komutanl verildi9 Bylece ehri
byk bir cesaretle mdafaa edebilecek seviyeye gelebilecei beklendi.
Yklmakta olan surlarn tekrar doldurolmas iin ok hzl hareket etti. Adeta
Trk'n gurur ve gcne ehemmiyet vermez grlyordu. Gerekten de
dmanlar byk boyutlarda ta mermiler atp da surlar yktklar zaman bu
adam tarifsiz bir cesaret ile ortaya atlp buralar alrpyla, toprakla ve arap
flar ile dolduruyordu. Bunun zerine Trk bekledii sonucu alamayacan
anlaynca bir taraftan top atlaryla bombardman etmekten geri durmayp yer
163
altndan delhizler atrarak ehre daha abuk sahip olmak kurnazln

gstermek istedi. Derhal emirler kartp beraberinde Novo Brdo ehrinden
artt lamc ustalanna yanna getirtti Bunlar da emirleri yerine
10
getirerek beraberlerinde tadklar tahtalan ve gerekli malzemeyi dikkatlice

dzenlediler. Surlarn altlarna yeni lam yerleri kazarak ehre her bir taraftan
bu ukurlar aracl ile girmek istediler. Fakat onlarn byk bir sessizlik
iersinde hendek altndan geip de koruyucu surun altna kadar geldikleri
zaman - gerekten de takdire ayan bir tutum grlyor - onlarn bu
giriimini Alman Johannis Grant [Latince metinde: Johannis Grande Alemani]
byk bir feraset ve uyankllkla kefetti. Bu adam askeri sahada ok
becerikli ve tecrbeli birisi olup, Giovanni Giustiniani de beraberinde bir
askeri reis olarak getirmiti. Olay habercilerin getirdikleri bilgilerle de
dorulannca herkesin ruhunda byk bir etki yaptll ...
8. Dier taraftan da byk boyutlarda atma devam eden mehur
bombardman, Caligaria sudarna kar giriilen ataklarda istenilen sonucun
alnmasna faydal grlmeyince ok iyi mdafaa tedbirlerinin alnd
anlald. Oradan ektirildi ve gndz vakti Porta di San Romana
yaknlarndaki Baccaturea adl kulenin karsna ar mermiler atlmak iin
getirildi. Benim lme gre mermi binikiyz libre imi. Onu temelinden
vurup salladlar 12 Yakp ykp sonunda tahrip ettiler. Bu kulenin enkaz
hendekleri doldurdu ve bylece dmanlar da dzletirilmi bir yol buldular.
Bunu da takip ederek ehri basabilecek duruma geldiler. Fakat Caligaria'nn
tahribi srasnda olduu gibi gerekli tamirat fasl abuk bitirildii iin bunu
baaramadlar. Aksi halde onlarn byk bir azgnlkla ehre girmelerine hi
phe yoktu 13 ...
9. Bu srada Galata yani Pera sakinleri, Trk'n Boazii'nde [latince
metinde: Propontide] bir kule (=yani Boazkesen denen) ina etmesini ihtiyatl
bir ekilde de olsa engellernee kalkrken ehir iine byk bir hevesle silah
ve asker sokarken de bunun gizli olmasn isterlerdi. Zira dmanla bir sulh
iinde olduklarn gstererek byle bir haberin yaylmasn istemezlerdi 14
Byle riya ile yaplm bu sulh bile ksa bir sre iin ehre nefes aldrd.
Bunun yannda benim grme gre ve eer yanlnyorsam byle ikiyzl
bir sulh iinde grnmek yerine Galata ahalisi iin daha birinci gn bir sava
ilan yapmalar daha hayrl olurdu. Elbette ki Trk bu kaleyi yaptrp da
felaketlerine yol aamayacak sonradan da byle ldrc bir savaa
girimeyecekti. Ey Cenova'llar, hadiseleri ancak belirli bir ekilde grm
164
A. Pertusi - STANBUL'UN FETHi
kiiler, ben gene de susuyorum. Kendi vatandalarm hakknda konumak

istemezken dier devletlerin haklannda syledikleri hakikatlar duyuyorum ...
O. Amma biz hikayemizi aniatmaa devam edelim. Bizimkiler artk
kuvvetlerinin son haddelerine geldikleri iin mdafaaya inanmiyorlard. Kald
ki artk -Allah'n istemesi dnda- ne Cenova'dan ne de Venedik'ten hatta
daha baka bir lkeden de hibir yardm gelmesini mid etmek artk mmkn
deildi. Gcenneden sylenecek olur ise buradan gelecek hazr yardmlar
kabul etmeliydik 15 ...
1. Her tarafndan evrilmi bulunan ehrin kuatma durumu devam
ederken ikiyzelli fusta (=hafif gemi)' den oluan bir donanma geldi ve
topland mahal de Asya (Anadolu), Trakya ve Karadeniz [Latince metinde:
Ponto] olup ehre kar cephe ald. Bunlar arasnda onalt tane trirem, yetmi
birem tip gemi idi ve kalanlar da bir sra krei olan hafif gemilerdi. Bu
kk gemilerle kayklar okuarla daldurolup iyi bir gsteri yapmalar
saland. Bu gemiler Liman (Hali)'a giremediler nk bir zincirle
kapatlm olan burada mahmuzlu ve ok iyi silahlandrlm gemiler de
sralanmt. Bu gemilerden yedi tanesi Cenova'l ve tanesi Girit'li idi.
Zincirlerini de Propontidis sahiline (=Boazii) yakn bir yerde, ehre yz
stadia dolaynda bir uzaklktayd 16 ... Trk artk surlar bombardman ederek
ykacan mid edemiyordu. Her ne kadar noktada ta mermilerle surlar
ykn ise de baaramaynca bu keresinde hain bir hristiyann ikaz etmesi
zerine tepelerin (Galata'nn) ardndan belirli bir sayda trirem'leri krfez
iine geinneyi kendi kendine yemin etti... Bununla beraber ehri daha iyi
kuatmak ve daha ar bir bask altnda tutmak iin araziden hi kullanlmayan
bir yerin tesviyesini yaptrtt ve birem'leri tepelerden artmak iin yetmi
stadialk yeri kol kuvvetiyle geirtti. Bu i iin gemilerin altlarn iyice
yalatt. Gemiler iin k esnasnda byk bir g sarf etmek gerekti ise de
tepenin zirvesine ulatktan sonra yamalardan kyya doru byk bir hzla
indiler ve en i taraf ( Yani Hali'in )'a kadar vardlar. Trk'lere bu askeri
beceriyi kimin haber verdii konusuna gelir isek byle benzer bir ii yapan
Venedik'liler haber vermilerdir 17 Zira Garda adl glde byle bir i
yapmlard. Biz bu srada byk bir korku iine dtmz iin bunlar ate
veya top atei ile tahrip etmek istedik. Fakat onlar kendilerini ateten ve
bombardmandan ok iyi koruduklar iin bu giriimi asla becerernedik ve
klliyatl miktarda zayiat verdik 18 ...
165
12. Bununla beraber Trk bu sava tuzandan da memnun kalmad ve

bizi daha fazla korkutmak iin yeni bir kurnazlk dzenledi, yani stadia
uzunluunda bir kpr yaptrtp ehrin kar tarafna kurdurdu bylece denizin
iki kk koy haline gelmesine yol at. Bu kpr arap flar zerine kurulu
olup birbirlerine dipten balanm durumdayd. Bylece ordusu stnden
geip ehrin surlarnda kiliseye doru yaklaabiliyordu 19 ...
13. Bu srada Sakz adasllidan tane Cenova gemisi imdadmza
yetiti. inde silah, asker ve buday olan gemiler ile birlikte Sicilya' dan
buday tayan bir imparatorluk (=Bizans'n) gemisi bulunuyordu. Trk
donannas ehrin dnda demir atm bir durumda dikkatlice bekliyordu. Bu
tane geminin ehre yaklatn grnce byk bir davul ve trampet sesleri
ile saldrp tam hedefine ulaacak olan imparatorluk gemisine saldm gibi
yaptlar. Biz surlarn zerinde seyrederken uzaktan ,yani Pera'nn tepesinden
Trklerin Sultan olayn baarl gemesi iin bakyordu. Bu srada byk bir
yaygara koptu: en byk triremler bizim gemilerimizi yakndan kuattlar.
mparatorunkine saldryorlar, fakat dier gemiler tarafndan korunduunu
grnce ona yneldiler. Kancalar atp yanatlar. Ateli oklarn devaml
atarken baka oklara da devam ettiler. Bylece korkun bir sava patlak verdi.
Cenova'l Maurizio Cattaneo komutasndaki bizim gemilerimiz direnilerini
krp ricat etmelerine yol at. Sava bu aamada sava gemilerinin
"patronus"lar olan Domenico di Novara ve Battista Feliciano tarafndan
srdrld... imparatorun gemisi kendisini ok iyi mdafaa etti. Baka bir
"patron" olan Francesco Lecanella onun yardmna kotu. Yeni bir
bombardmana balatt. Gkyzne epey lklar ykseldi, gemilerin
krekleri krld, Trkler de kurtulmalar mmkn olmayacak ekilde
yaralandlar. Tepenin stnde donanmasnn byle bir felakete uradn
gren Trk kral bir yn kfrler savurarak atn deniz kenarna srd. Adeta
kudurmu gibi iken elbiselerini zerinden atp kzgnlna kurban etti.
Kafider inleyip dururken savaa katlan btn askerler esir gibiydiler...
Sonradan haberciler ve sa kalan kiilerden aa yukar onbin kadar Trk'n
ldn rendik... Hcuma kalkan dman gemileri trirem ve birem
olmak zere aa yukar ikiyz taneydi... Allah'n inayeti ile gemilerimiz
gece vakti en ve esen bir ekilde limana ulatlar. Hepsi ok mutlu olan bu
askerlerimizden yarallar dnda hibir zayiatmz yoktu20
14. Sultan, donanma amirali [Kaptan- Derya] Baltaolu [Latince
metinde: dassis praefectum Baltoglum]'na ok kznt ve vezirlerinin arac
166
olmalar sonucu onu makamndan aziedip ve maliarna el koyduktan sonra

21
hayatna dokunmad
16. Bununla beraber bu hadiseden sonra Venedik'liler ile Galata'daki

Cenova'llar arasnda byk bir mcadele balad22 nk birileri iyilii baa
kakarken dierleri de frar etme phesi yaratyorlard. Venedik' li ler her trl
pheyi hertaraf etmek iin dmenlerle yelkenierin gemilerden karlarak
Konstantinopolis'e depo edilmelerini istederken bundan gcenen Cenova'llar
ise yle bir ey sylediler: "Trk ile biz sulh iinde grnr gibi isek de
Yunan'llarn hima.yesi iin imparatorun emri ile bir kurnazlk iindeyiz. Bu
arada kendimizi de koruruz. Biz Pera'y terk etmek gibi bir suu nasl ileriz.
Dnyann en gzel ehri olan burada kanlarmz, ocuklarmz ve btn
zenginliimiz bulunduu iin kanmzn son damlasna kadar buray mdafaa
ederiz"23 Sonradan ortalk sakinleti ve Venedik' li ler triremleri istedikleri
ekilde tanzim ettiler.
17. Durum her gn daha ar bir ekle brnnce bizimkilerin dman

gemilerini (=Hali'tekileri) yakmalarnn mmkn olup olmad tavsiyesi
yapld. Gnn birinde tan yeri armadan Giovanni Giustiniani'nin emri ile
iki tane gemi hazrland, emrine birka birem de verilerek kyya kadar
gitmeleri ve ateler edib bombardman etmeleri istendi. istenilen ekle
brnp de "barbote" dediimiz kapl gemiler hazrlanp dar karldlar.
Toplarn attklar ta merrnilerden zarar grmemek iin yapa balyalan ile
kapl olarak birbirlerini izlediler. Ne var ki hret ve eref dkn bir
Venedik'li olari Jacopo Coco kendi istei ile imparatorun biremlerinden
birisine gemek istedi. Ald emre gre de Venedik'li triremlerden oluan bir
mrettebat bulunurken hemen ne geiverdi ve dman hemen grld
zaman ise- vay ne korkun bir felaket patlak verdi- bir top mermisi gemisini
ikiye ayrd ve hemen denize batp kendi tahribat ile birlikte msellah dier
biremleri de felakete srkledi24 Gerekte ise byle bir saldrnn yaplaca
Trk'lere aklanm ve haber ulatrlmt. Bylece sert bir ekilde bu
dman vuracak olan bizimkiler imdi ilk vurulanlar oldular. Fakat
cennetmekan Peder'im ne diyebilirim ki? Birilerini itharn etmek mmkn
mdr? Benim susmam en iyisidir25 Byle bir baarszlk bizlerin zerinde
ar ve hznl bir etki yaratt ve gemilerimiz byk bir kargaa iinde
ayrldklar yere ricat ettiler. Su yzne kmay baarp da yzerek kyya
ulaabilenler hemen esir edildiler ve ertesi gn de merhametsiz sultann emri
zerine gzlerimizin nnde boyunlar vuruldu. Bizimkiler de bu tutuma ok
kzdklar iin hemen hapiste bulunan Trk'leri meydana kardlar ve
167
vatandalannn gzleri nnde surlarn zerinde acmadan ldrdler.

Bylece insafszlkla gaddarlk birleti ve sava daha da korkun oldu26
18. Bu hadiselerden hemen sonra Trk bir sulh yapma giriiminde
bulundu. Temsilciler gnderdi ve onlar da ok iyi bir yzszlk yapp sultann
byle bir harbe girmekten piman olduunu anlatp bu i iin Macar'larn
tevik ettiini ileri srp bir yetkili temsilci istediler. Fakat bu sahtekarlk
abuk anlald nk Boazii'nde ina ettikleri kaleyi ne de igal ettikleri
topraklarda yaptklar zararlan tazmin etmek gibi bir vaadde bulunmadlar.
Bizi byk lde phelendiren tutum da Trk'lerin hibir szlerini
tutmamalar ve hibir ahd aman' itimatl yrtmemeleri Bundan dolay
27
biz onun ihanetlerini sralayp Allah'n bizi kurtaracan syledik. Gnleri

saynaa baladk ve byk bir ac hissi ile kalbimizde bir pimanlk duygusu
uyanrken Allah'a uzun dualar, kutsal armaanlar verip buhurdanlk ve
dualada yaklamak istedik. ..
19. Yunan'llar arasnda da arpabilecek ve kl, kalkan ve mzrak
eline alp da ok iyi bir ekilde bu silahlar kullanabilenler ok az olup byk
bir ksm harb etmeyi beceremezdi. Komutanlarn da silahlar mifer, madeni
zrh veya gs zrh, kl veya mzrak idi. Bazlar da kavs ve zemberekli ok
atmada biraz becerikliydi fakat say olarak mdafaa iin lazm olan saydan
ok az olup becerebildikleri gibi arpyorlard... arpanlar arasnda
Yunan'llarn says altbinden fazla deildi. Dierleri de Cenova'l olsun veya
Venedik'li olsun hatta yardmarna gizlice gelenlerin saylarnn toplam ile
ancak bine ulaabilirdi...
20. Ey siz vazifesini yapmay unutan Yunanllar, mallarmza ok
dkn olduunuz iin vatannz karsnda hrszlkla mesulsnz. Elinizde
fazla mal olmayan imparatorunuz gelip de sizden istekte bulunduu zaman
gzlerinden yalar akarak yalvard ve asker toplamak iin dn para
istediinde fakir kaldnz sylediniz. Evvelce kan ktlklar bahane edip
her eyi harcadk dediniz. Halbuki dmannz sizin zengin olduunuzu
sonradan kefetti 28 Bununla beraber ok az kiiniz gnll olarak yardma
kotu. Gerei sylemek gerekir ise kardinal btn gayretini ortaya koyarak
yardmn yapt ve kendi paras ile kuleleri ve surlar tamir ettirdi29
21. Dier taraftan da imparator tereddd iinde kvranp ne yapacan
bilemiyordu. Vezirlerinden tavsiyeler sorduu zaman onlar da zaten durumdan
dolay byk bir sknt iinde' bulunan vatandalar zerine yeni vergiler
koymamasn ve kilisderin elinde bulunan hazinelere ynelmesini ileri
168
srdler. Bunun zerine kiliselerden kutsal malzemelerin alnmasn ve

eritilmesini emretti..., para bastrp bunlar askerler, lamclara ve duvarclara
pay edilmesini emretti. Zira bu kiiler kendilerine deme yaplnaclka hibir
i yapmayacaklarn kendi balarnn aresine bakacaklard. Bu buhranlardan
dolay elem iinde bulunan imparator mmkn olduu kadar surlarda bulunan
askerlere para datt ve bylece ehrin n duvarlar ile hendeklerini
doldurtmakla mdafaay kafi derecede yapacana30 inand.., ve btn midini
artk komutan Giovanni Giustiniani'ye balad. Ksmet bizimle olsayd
ilerimiz daha iyi gidebilirdi. mparator San Romano civarnda bulunduu bir
srada surlarn zerine kt. Savan ok younlat bu mahalde tamiratlar
zamannda yaplmt ve yannda bulunan komutan (Giustiniani ) ve yz
Cenova'l silah arkada ok cesur baz Yunanl sekin askerler mcadeleyi
srdryorlard
31
22. Cenova'l bir asilzade olan Maurizio Cattaneo biraz ileride byk
bir evk ile yerini ald ve Porta di Peghe yani Fonte denen mahalden
Porta Aurea kadar ksmn mdafaa komutan olarak yanndaki ikiyz
zembereki ile birlikte hatta aralarnda Yunanllar da bulunurken tam
karsnda <Trklerin> yapt tahta kule32 sr derisi ile kapl idi ve surlarn
biraz ilerisinde idi. Paolo, Troilo ve Antonio Bocciardi kardeler mdafaamn
en tehlikeli olduu Miliandro33 (=Myriandriou veya Polyandriou) denen kritik
mahalde kendi paralaryla masraf edip byk bir cesaret ve kendi silahlar ile
gece ve gndz daimi bir ekilde nbet 34tuttular...
23. ok harab olan Caligaria'nn tamiri ve sonra da mdafaas iin
Teodoros Caristeno adl yal fakat nar kadar gl ve hatta ok iyi bir yay
ekme ustas bir Yunanl, Paleologoslar ailesinden bir kltr adam olan
Teofilos adl bir baka Yunanl, ki bunlarn ikisi de katalik mezhebindendir,
ok akll olan Johannes (Grant) adl bir Alman ile birlikte tahrip edilmi bir
haldeki Caligaria'y tamire giriip, mdafaas iin birletiler35 Venedik'li
vatandalar arasnda ok tannm bir zat olan Catarino Contarini, Porta Aurea
ile deniz kysna (Marmara Denizi) kadar olan kalenin komutan olarak tayin
edildi. Mrlafas iin byk bir mesuliyet verildiini grnce cesaret geldi ve
dmann geiini engellede mparator Saray (=Blacherne)'nn mdafaas
6
iin Venedik'lilerin bailo'su Girolamo Minotto'ya verildi37

24. Kardinal bu srada denize doru olan38 Aya Dimitri mahallesinin
mdafaasn zerine almt ve tavsiyelerini vermekten de geri durmuyordu;.
Katalan'larn konsolosu (=Pere Julia) ise Hipodrom'un nndeki kuleden
169
dou istikametine doru yreyi mdafaa ediyordu39 Kyr Luca (=bay

Luca Notaras) limann (=Hali) mdafaasna nezaret ediyor ve denize bakan
ksm da sorumluluunda idi Her ikisi de Cenova'l olan Girolamo Italiano
40
ve Leonarda di Langasco adl kiiler heraberlerindeki askerleri ile birlikte

Xyloporta ve Anemadi [Latince metinde: Anemadas] denilen kulelerin
mdafaas iin grevli idiler ve kardinalin verdii dzen ve sarf ettii paralada
41
bulunuyorlard .
25. ... Sratli gemilerin kaptan olan Venedik'li asilzade
Gabriele Trevisan ok makul bir kii olarak mehurdu ve ona mcadele
mahalli olarak da Porta di Kynegon denilen mahalden balayp Phari kulesine
kadarki yer tahsis edildi, ve beraberinde de sekin drtyz Venedik'li
bulunuyordu42 ; Bu Phanari denen kuleden Porta Basilica'ya kadarki malali
yani imparatorluk yresi byk bir cesaretleri ile mehur Ludovico ve
Antonio Bembo adl kardelere verildi ve beraberlerinde yzelli Venedik'li
bulunduruldu43 Byk gemilerin komutan olan Alvise Diedo sair kalan
kiiler ile birlikte liman ile birlikte triremleri bir korkak adam gibi korudu
44
N( ... ) Paleologos'nun kaynpederi Dimitri ile damad Nikola Goudeles bir

birliin bana getirilip yedek diye bulunduroldular nk ehri bir batan
dier bir baa klliyetli miktarlarda adamlarla birlikte yardma
arlabilirlerdi
45
.
27. Bu srada karlan bir emir zerine ekmein belirli bir oranla her
bir gce eit olarak verilmesi istendi. Gerekesi de yiyecek bulmak bahanesi
ile askerlerin bulunduklar yerleri terk etmelerine mani olmakt46 .. mparator
da sert bir idare gsteremiyordu ve itaat etmeyenler iin de krba cezas
verHemedii gibi idam cezas da verilemiyordu ...
28. Bu srada btn mdafaa kaderi zerine den genel komutan

Giovanni Giustiniani nihai' hcumun yaplacana dair Trk'ler tarafndan
yaplan ilan duydu. Derhal byk bir acelecilikle bombardmandan yklan
surlar tamir etmee giriti. mparatorun megaduca's olan Kyr Luca
(Notaras)a kendi iin sorup ehrin mdafaasnn bombardmandan nasl
korunabileceini, dmanara kar bir cephede tutunabileceini de sordu. O
ise byk bir kibirle reddedince komutan yle bard: "Ey hain, seni kendi
klcmla ldrmek iin beni kim engelliyor?". Byle haysiyet krc bir tutum
karsnda zellikle de bir Latin'in onu takdir etmesi zerine daha
ihtiyatl bir ekilde dvme ihtiyalarn karlad47 Her halkarda
Bakomutan Giovanni <Giustiniani> komutan Maurizio Cattaneo'nun,
170
A. Pertusi -STANBUL'UN FETHi
Giovanni del Carretto'nun, Paolo Bocchiardi'nin,. Giovanni Fomari'nin,

Tonmaso Salvatico'nun, Leodisio Gattilusi'nin~ Giovanni il Daimata'nn ve
sair Yunanl mttefiklerin tavsiyeleri zerine cepheyi ve mdafaay yeniden
dzenledi48 ...
29. Bizimkiler mdafaa iine byk gayretle giritiler. Fakat ancak
hendeklerle kar cephede bulundular ki ben hi karmadm nk hep son
kaamak yolun en yksek surlarn terk edilmemesinin olduunu aklamaa
giritim. nk buralar tahrip edilse veya hava koullanyla dikkatsizlik
sonucu mazgalsz kalsa bile bandan beri tamir edilebilir zira daima bir harp
grn iinde bulunur. Hatta buralar daha evvelden tamir edip mdafler ile
techiz etmeleri gerekliydi. Bylece kanlmaz olan igal gerekleir ise ehrin
kurtarlmas iin ok faydal mekan olur
49
30. Btn mdafaa midi hendekte ve hisarda bouldu. Btn

mdaflerin ortadan ekilmeleri zerine en yksek surlardan bile kapal
kalarak artk hibir mdafaa imJ<:anlar kalmad 50
31. Bu srada yaylan bir rivayete gre talya' dan baz trirem ve
gemiler imdadmza gnderilmi ve halk arasnda Blancus [Beyaz] diye
tannan Macaristan ordusu komutan Yohannes (Hunyadi) Trk' e saldrmak
iin Tuna havzasnda bulundu diye bir haber ordugah (Trk'lerin
tarafndan)'dan yaylm ve bizim habereilerimiz tarafndan da tanmt; bu
haber zerine ordu ( Trk'lerin ) telal bir ekilde ikiye ayrld51
32. Bu srada sultann en yal danman ve veziri olan Halil Paa
[Latince Calilbascia], nfuzu bakmndan byk bir tesir brakan kii olarak
askeri konularda bilgeliini ve tecrbesini gsterirken hristiyanlara olan
temaylnden dolay sultann Konstantinopolis ehrine saldrmaktan
vazgeirmek istedi. Gereke olarak da alnamaz olduunu, pozisyonunun ok
kuvvetli olduunu, kendi zenginliinin ok byk oluu, Yunan'llardan
ziyade Latin'ler tarafndan gerekletirilmekte olan mdafaann salamln
gsterdi ... O yle dedi: "Ey sultan, sen kendin iin sulh yap, Venedik'lilerle
Cenova'llar ve senin tebana faydal olacak komularn kendine dman
etme; Hristiyanlarn kininin senin tebana kar temayl ettifilmesini tahrik
etme. Senin gcn ok byktr ve harp etmenden salayacann ok
fazlasn sulh sayesinde elde edebilirsin ... "
33. Daha gen biri olan Zaganus ( Zaanos Paa), maviri ve ikinci
veziri olup, hristiyanlar dman ve zellikle de Halil Paa'nn hasn olarak
sultan iknaya muvaffak oldu. Zira gcnn o kadar byk olduunu ve hibir
171
lkenin kar koyamayacan, glerinin artk en azna inmi bulunan

Yunan'llara kar bir harp ilan ~anlmazd. .. Trakya (=Rumeli) ordulan
komutan olan Turahan (Beg) da Halil Paa'nn grne katlmayarak sultan
harbe tevik etti. Bir hadm, baka bir danman ve nc bir veziri de bu
gr tasdik etiler...
34. En yal vezir olan Halil Paa artk saldrya karar verilip dman
Zaanos Paa'nn tavsiyesinin sultann houna gittiini grnce arkada olan
imparatoru ok itimat ettii elilerini yollayp gizlice bu haberi verdi ... Halil
Paa daha baka ok iletileri imparatora yollad52
35. Bunun zerine ordugahlardan (Trk'lerinkinden) yaynlanan bir
duyuroya gre bir Sal gn olan 29 Mays gn [Latince metinde: Mays
takviminden drt gn evvel yani 29 Mays] Allah iin gn sreyle ehrayin
yaplacak, dualar edildikten sonra btn bir gn de oru tutulacak, btn
herkesin savaa katlmas ve hristiyanlara kar genel bir saldrya katlmalar
temin edilecek; mnadilerin yksek sesle yaydklarna gre ehir gn
sreyle muhariplerin yama etmeleri iin terk edilmi saylacak diye sultan bir
karar vermi ... Ey sizler, baranlarn ara kadar uzanan "La ilahe iliallah
Muharnmedun resulallah" [Latince metinde: Illala, Illala, Machomet
Russullala] yani Allah'tan baka Rab yoktur, Muhammet Allah'n resuldr
tarzndaki szlerini duysaydnz aptallardnz. Byle oldu: Allah adna
gn ehrayin yapld ve btn gn hibir yemek yerneyerek oru tuttular53 -
36. Biz byk bir dini hava iinde hayret dolu bir ekilde Allah'a
dualar edip bize yardm etmesini niyaz ediyorduk. Gzlerimiz yala dolu bir
ekilde kutsal resimleri byk bir sadakat gsterisi ile surlar boyunca ve
ehirde dolatnrken ayaklarmz plak olup peimizde byk bir kadnl
erkekli kalabalk bulunuyordu ve nedamet getirmi bir tarzda dualar ederek
Efendi'nizin mirasn tahribe msaade etmemesini istedik ve byle byk bir
tehlike iinde bulunan mrninlerini sa tarafna almasn niyaz ettik. Bylece
biraz kendimizi teselli etmi bularak her trl midimizi Allah'a brakp imdi
byk bir cesaretle sava iin tespit edilen gn bekledik54 .
39 ... Sava balad:
Bizimkiler byk bir cesaretle kar koydular. Top
ve mancnk atlaryla dmanlar ricat ettirdiler ve her iki taraftan da eit
sayda muharip lyor. Karanlk bir gecenin ardndan tan yeri aard,
bizimkiler hala stn durumdaydlar. Fakat ne zaman ki yldzlar artk
kayarlar ve onu Lucifer yldz [ilk klar] ve daha sonra da gnein douu
izleyince Trk ordusu byk bir taarruza geti ve ehrin her tarafndan
172
saldrd. Borazan seslerinin yayld anlarda her iki taraf da mcadele

iindeydi ve davullann da yaydklan grlt arasnda yksek sesle "La ilahe
illallah" [Latince metinde: Illala, Illala] diye bararak adeta sava Tanrsn
anyorlard [Latince metinde: Mars' davet etmek].
40. Bir saatlik bir zaman zarfnda ehir karadan ve denizden tamamen
kuatld. nce top at yaptlar sonra attklar oklarla adeta g kararttlar...
Byk lklar her yeri kapsyor, sancaklar alyor... Trkler atlan ta
mermilerle ldrldler. ok kimse cesetleri grdkten sonra da birbirleri
stnden surlara doru iledeyip tahrip edilen yerleri buldular. Bizimkiler
bunlar tekrar ricat ettirdiler, fakat artk ou yaralandklar iin sava
alanlarn terk ettiler. Komutan Giovanni (Giustiniani) direniyor ve onu gren
tahkimadardaki dier komutanlar da direndiler. Bu ie grevli ehirdeki
komutanlar onlarn imdadna kotular... Bu srada ne yazk ki kt bir talih .
sonucu Giovanni Giustiniani koltuk altna gelen bir okla yaraland. Henz
gen ve az tecrbeli olan bu asker kannn aktn grnce telaland ve
hayatn kaybetmekten korkti. Bu arada yaralandn grmeyen muhariplerin
cesaretleri mukavemetlerinin krmamak iin, bir hekim aramak iin bulunduu
arpma cephesinden gizlice ayrld. Elbette yerine birisini braksayd vatan
kurtulacakt55
41. Bu srada Trk'ler ldrc bir savaa giritiler. mparator,
komutann yerinde olmadn grnce alamasa boaznda tkank bir tarzda
nerede olduunu sordu. Bizimkiler de artk bir klavuzlarnn bulunmadnn
farkna varnca bulunduklan yerlerden ricat etmee baladlar. Trk'ler daha
atak bir tavr takndlar; bizimkilerde bir korku havas peyda oldu. Tam bu
tehlikeli ortamda neler vuku bulduunu renmek istediler... Bizimkiler bu
srada her eyin tesinde artk dermansz bir hale dtkleri iin tamir ettikleri
Boccatuero duvarn terk ettiler56 . Trk'ler de bu srada durumun farkna
varnca yklan duvarlarn hendekleri dz hale getirdiini grdler ve artk bu
dzletirilmi yerden geeriz dediler ... Bir kasrga hz ile surlara trmandlar
ve onlarn zerlerine sancaklarn dikerek zafer lklar attlar...
42. Zavall imparator komutannn mitsizliin kurban olduunu
grnce yle bard: "Vay, zavall ben, ehir kaybedildi mi? Ey kt bahtm!
Dur, yalvarrm komutan: senin tirarndan sonra bakalar da frar etmee
baladlar. lmcl bir darbe deildi, acya katlan ve tantanal bir ekilde
yaptn yemini yerine getir". Fakat o ise ehrin selametini unutmutu,
kendisini ve hretini de bir kenara brakmt. Halbuki ilk aamalarda byk
173
bir cesaret gsterdi bu hadiseden sonra ise nasl korkak birisi olduunu ortaya
koydu.Halbuki pek ala yarasna katlanabilirdi ve kendi hesab iin ricat
etmemeliydi. Eer bir insan idi ise hi deilse yerine birisini ikame
eylemeliydi.
43. Bu hadiseden sonra beraberindeki askerlerin cesaretleri knld,
ldrlmekten korktuklar iin onu takip ederek ricata baladlar. Komutan
"kapnn anahtarn yaverime brak" dedi. Kapnn almas zerine hepsi
byk bir izdiham iinde k aradlar. Komutan Pera'ya snd; sonradan da
Sakz adasna mteveccihen giderken hibir nam brakmadan vefat etti , ya
57
yaras veya yeisinden ld. Bunun dnda ise dmann eline dmek
istemeyen imparator yle banyordu: "Allah akna cesur askerlerim, biriniz
klc ile beni ldrsn. Benim imparatorluk onurumun kurnaz dmannn
darbeleri altnda kalmasn istemem". Bu srada ok dindar bir katolik olan
Teofilo Paleologos yle dedi: "ehir zaten kaybedildi. Ben artk hi
yaamam", sonra da arpmann arlna mukavemet etmek iin dvmesi
zerine balta darbesi ile iki paraya ayrld. Dalmaya'l [Latince metinde:
llirya'l] biri olan Johannis Sclavus adl kii de Herkl gibi kahramanlklar
gsterip birok kiiyi ldrd ise, bir dman klc darbesi zerine ld.
Sonradan da bizimkiler kapy gemek istedikleri bir srada yakalanp yok
edildiler. mparator da bunlarn arasndayd ve yere dt bir srada ayaa
kalkt. Fakat izdiham iinde bir daha dt ve ld. Vatannn bir kral olarak
ld58 Bizimkilere gelince bu srada Latin'lerle Yunan'llar birbirlerine
girmilerdi. Kapdan k aradklar srada aa yukar sekiz yz kii ld
59
44.... gne tam olarak arzn yarsn aydnlatmam iken hemen

hemen btn ehir artk dinsiz dmanara kurban edilmiti ...
46. Bundan sonra da ehir gn sre ile tahripi ve yamaclar
tarafndan talan edildi. Zenginlik dkn bu adamlar burasn Trk sultannn
idaresine verdiler.Btn zenginlikler ve ganimetler adrlara tand; hepsi
altmbin olan hristiyanlar60 ise esir edilip birbirlerine iple balandlar.
Kiliseterin kubbeleri ve duvarlarndan anlan ha'lar ayaklar altnda
inendi; kadnlara tacizler yapld, gen kzlarn bekaretleri giderildi, gen
erkekler ok iren durumlara d:.rldler, manastrlardaki rabibeler ve
onlara hizmet edenler de cinsel taeizlere uradlar. Allahm, bize ne zaman
darldn, biz mminlerinden ne zaman yz evirmee karar verdin? Ne
diyelim? Hristos [kurtarc]'umuza ve kutsal resimierimize yaplan hakaretleri
susacam ve aniatacam m? Beni affet Efendim, byle korkun ileri
174
anlatabilirsem ... Allah'n ve azizierin mukaddes ikenalarn yerlere attlar

onlarn zerinde zevk a1emleri yapmaktan baka ehvet giriimleri de
baardlar. Sonra da armha vurulmu sa heykelini borazanlar alarak
ordugahlarnda dolatrdlar, istihza ettiler ve yeniden armha germe gsterisi
yaparak tkrdler, hakaretler ve kfrler edip kendilerinin zarklah61
[Latince metinde: zarchula] dedikleri bir Trk heresi giydirdiler ve "te, bu
hristiyanlarn Allah'" diye alayc bir tarzda baryorlard ...
47. Trkler zaferi elde ettikten sonra birka gn sren bayramlar

esnasnda byk elenceler dzenlediler, sultan da bu gnlerde ok
62
sarho olduu bir srada arabna insan kani kartrmak istedi
Kyr Luca (Notaras)'y ve imparatorluun baz devlet adamlarn artt ve
bunlar da imparatoru bir sulh yapnaa ve ehri sultana vermek iin
teviklerde bulunmadklar iin endie iinde bulunuyorlard. Kyr Luca ... suu
bakalarnn stne atmak istedi63 ... Sonra da Halil Paa'y sulad ...
Yunanllarn dostu hatta biraz Jazla samimi dostu olduunu syleyince hemen
tutuklanp bir kuleye kapatlmasn emretti. Her trl makamndan ve
malndan mahrum edilmesini, sonunda da Edirne'ye gtrlp orada
ldrlmesini emretti64 ...
48. Bununla beraber Kyr Luca bu kt tutumuna ramen cezadan
kurtulamad, nk iki byk olunu arpmalarn daha ilk gnnde
kaybetmiti, henz gen olan bir olu sultann ehvetli arzular iin
alkonulmutu ve hatta bu olu da gzleri nnde ldrld ve sonra da daha
baka grevliler ile birlikte kendi kellesi kesildi 65 Hatta bu srada
Venedik'lilerin bailo'su ve sair adamlar ile olu iin de kafalannn
kesilmesini emretti ve bu arada Aragon'lularn konsolosu (Pere Julia) sair iki
adam da idam edildi Hatta ok sevilen bir kii olan Catarino Contarini de
66
sair alt Venedikli ile birlikte daha evvelden fidye verip de kurtulmalarna
ramen btn evvelce yaplan yeminiere ramen gene de idamlar emredildi
ise de yedibin altn verebilirler ise canlarnn korunaca sylendi67 ...
49 .... imdi bunlar dnn, cennetmekan Peder. Sen ki sa'nn
yeryzndeki ilerini yrten kiisin, imdi sa ile mminlerine kar yaplan
bu ok kt tarzdaki bakaretierin intikamn almak hissi senin kalbinde
bulunmaldr. imdi sen mukaddes efkat iin merhamet dilemelisin ve
hristiyanlk iin efkat duymalsn. Seri biliyorsun ve yapabilirsin. Btn
hristiyan krallara verecein bir iaret zerine hristiyanla kar yaplan
tecavzlere kar intikam almak iin sana hi zorluk ektirmeden itaat
175
. edeceklerdir. Sonu olarak bilmen gereken husus ise byk bir kibir iinde
bulunan bu Trk imdi Adriyatik Denizi'ne karak Roma'ya kadar varaca
hakknda ileri geri konumaktan geri durmuyor68
50. imdi bu felaketlerden sonra gelen u korkun vaziyete bir de sen
bak: Pera ehrinde bulunan vatandalar ehrin alnn grdkten sonra adeta
ldrdlar ve frar etmee baladlar. Bunlardan da gemilere ulaamayanlar
Trk'lerin eline ganimet olarak dtler, zira Trk gemileri bunlara
saldrmlard. Oullarn terk etmek zorunda kalan anneler de esir edildiler,
denize denler ise boularak ldler...
51. ... Ey sen Pera podesta's, senin vatandalarnn aptalca ve kt
niyetleri nelere yol at. Kork.i iinde bulunan eliler, sultann huzuruna
ktlar ve Pera ahalisi adna ehrin anahtarlarn teslim ettiler. Sultan da
Pera'llarn artk bir podesta'larnn bulunmadn renince ok byk bir
sevin iinde bulunduunu syleyip onlar kabul etti ve kendisinin vassal ve
mttefki olduklarn da ekledi. Buraya bir Trk idareci [Latince metinde:
rector] tayin etti ve firar edenlerin mallarla el koyduunu ilan etti. ehrin
kuleleri ile surlarnn yklnas da emredildi. Onlar da bu istee boyun eip
Cenova ehri ile olan ilikilerini hi hatrlamak istemeden kendi
hayatlarn kurtarmak istediler. Sonra da sa'nn ha iaretini tad iin
Kutsal Ha Kulesi adn tayan kuleyi temellerine kadar yktrd69 Bylece
hr saylp da sulhun nimetlerinden istifade edenler vassal duruma geirildiler.
Fakat gene de nedamet hissini duymaktan geri kalmadlar zira ey grkemli
Papa'mz, bunlar ancak senin yardmnla kurtulabilirler. Burada hepimiz
bunlarn bamszlklarnn salanmas iin seni tevik etmesi iin Allah'a
dualar edip yalvarmalarmz srdryoruz.
1453 ylnn XVI Austos gn Sakz adasnda tarihlendi.
176
Jacopo Tedaldi
Konstantinopolis'in mdafaas srasnda surlarda bultmup da katlan

bu Floransa'l tccar hakknda ok az ey biliyoruz, fakat gene de kirayedi
kadardr diyebiliriz zira lnformations adl eserin baz pasajlan (26 ve 28.
paragraflar) aracl ve ayrca Concasty tarafndan bu metnin el yazmas
nshalan hakkndaki gelenek zerinde bir dizi tahlil yaplnca bu zatn da uzun
zaman arpmalara katlan talyan'lardan birisi . olduu, Trk'lerin ehre
girmelerinden iki saat getikten sonra, artk arpmann hibir lzftmu
kalmadn anlaynca, kendisini denize atp artk demir almak zamannn
geldiini anlayan Venedik/ gemilerinden birisine karak kurtulmay
baaranlardandr. Bu olay hakknda iki tane Venedik vesikas mevcuttur: 5
Temmuz tarihli bir Venedik Senatosu'nun vesikasnda Romania gemileri ile
birlikte Venedik ehrine ulaan Tedaldi'ye verilen msaadede potius in
manibus et gratia nostra se ponere... quam capitare in manus Turcorum
[elinden tutmak ve bizim lutfmuza s nmas ... Trklerin eline bir hara
verici brakmama] tercih edip hareket ettii belirtiliyrdu (Jorga, Notes III
288) ve Venedik Devlet Bakan Francesco Foscari tarafndan Girit adasnda
idareci bulunan kiiye gnderilen eliye verilen 7 Haziran 1454 tarihli
vesikada Tedaldi iin volens servare personarn suam, se in mare proiecit et ad
galeas nostras transnatavit [denizde koruduu ve bizim gemimize yzerek
gelen kiiyi kendisi iin hizmete koyma isteindedir] denilmektedir (Jorga,
Notes IV 99). Anlald kadar ile bu zat da Diedo ve saideri gibi Eriboz
adasna bir gn evvel ulamlard, onun da dediine gre Jacopo Loredan
komutasndaki bir donanma da oraya ulamt (yani 3 Haziran gn).
Herhalde burada Jean Blanchin adnda birisi ile bulutu ve Konstantinopolis'in
aln ile ilgili hikayeyi byk bir ihtimalle talyanca olarak anlatmt.
Herhalde Blanchin adl bu adamn kendisi bu metni kendi dili olan
Franszca'ya tercme etti ve 31 Aralk 1453 gnne kadarki bir zaman iinde
bunu temize ekerek Jean (veya Giovanni) Colombi adnda birisine teslim etti
ve galiba da Avignon ehrinin kardinaline, yani Avignon episkoposu (1437-
1474) olan Alain de Coetivy'ye verdirdi. Bu takrir sonralar bir Hal Seferi
propagandas vesikasna tahvil edilirken devrin Papa's Nicolo V tarafndan 30
177
Eyll1453 tarihinde mhrledii emirnamesinde bunu katarak ilan etmiti. Bu

metin bir giri ksm eklenip daha edebi bir slupla Latince'ye tercme edildi
ve 14;68 ylnn ilk aylarndan evvel olmayan bir zamand (ve bu eserin ad
Tratatus de expugnatione urbis Constantinopolitanae [Konstantinopolis
ehrinin teshirine dair risale]dir).Yukarda konu ettiim ikinci vesikadan
anladriiza gre, Rus asll, 13 yalar civarnda vocatus Valentius [ad
Valentin olan] bir klesi, denize adadktan sonra yzerek Girit'li Antonio
Hyalinas adl birisinin gemisine kmay baarnt ve daha baka gemilerle
birlikte 29 Mays gn yelkenlerini amt (Barbaro'nun 182 sayl
tamamlayc notu ile karlatrn) ve hepsi de 29 Haziran gn Kandiya
limanna ulatlar. Bu ad geen delikanl, Cortatzi adnda birisi tarafndan
Kandiya'da indebite et iniuste [nahakk ve gayr-i adil] alkonulduu iin
Venedik Devlet Bakan, Girit hkmetini sahibine iadesi iin ikaz etti (bkz.
Jorga, Notes IV, s.99, M.Manoussacas, Les demiers deferseurs, s.337).
Yazma nshalar: Informations . altJ aded nshada bulunmaktadr: 1)

Paris fr.2691, yaprak 264-271 (Jean Chartier'nin Chronique adl eserinde
kullanlmtr); 2) Paris, fr.5036, yaprak.293-299; 3) Paris, fr.15217, yaprak
67v-72v; 4) Cambrai 1114, yaprak 28-30; 5) Brksel.fr.19684, yaprak 253-
256 (bir anonim kronik iinde bulunur); 6) Paris, fr.6487, yaprak 18-21. lk
tanesinde 33-44. paragraflarn ekieri bulunur ise de dierlerinde bu yoktur
'(Martene-Durari<f nerine ve daha ileriye bakn). Herhalde Tedaldi'nin
anlattklarnda zgn metinde bunlar bulunmuyordu. Son tane nsha
arasnda Paris 6487 numaralarnn zel bir yeri bulunmaktadr, nk bal
deiiktir ("S'ensuit lamaniere de la prinse de la noble cite de Constantinoble
par l'empereure thurq, le XXVIII jour de may l'an mil CCCC cinquante et
trois"), bir ksm italyancalatrlm kelimelerden baka Giovanni
Colombi'nin 31 Aralk 1453 tarihli Latince olarak yazd bir sayfa sonu
imzas bulunur.
Neriylit: Bu metnin yaplan btn neirlerinden hi birisi iin tenkitli

neir diyemeyiz. Esas metni yakndan yanstabilecek bir tanesine ulaabilmek
iin en byk zorluk gelenein iki byk ksma, ok derinden, ayrlmasdr:
bir tarafa Paris.fr.6487, Brksel.19684 ve Cambrai 1114 diye bilinen nshalar
ayrr isek tahlili sonucu asli metne ok yaklarz, dier tarafa ise
Paris.fr.2691, 5036 ve 15217 diye tannan nshalar koyar isek, metin, daha
178
evvelden de sylediim zere, eklentiler yapld anlalyor, hatta ok yerleri

bo ve aynca bir yn hatalada doludur. Muteber bir tenkitli metin
karabilme vazifesi burada benim iim olmadndan dolay, her iki tannan
m,etni birbirleri karsna paralel olarak koydum: Sol tarafa ilk yazma
nshada bulunan metni aldm- ve bu metin zerinde alanlar, C.A.Lefebvre,
Cambrai nshasnn metninin nerini "Revue des Societes Savantes", II ser.,
VIII (1862) s.500-504 de yapm. Brksel nshasnn nerini yapan J.J.de
Smet, "Chroniques des Pays-Bas, de France, d' Angleterre et de Toumai",
bal ile u eserde bastrtt; Recueil des Chroniques de Flandre, III,
Bruxelles 1856, s.511-516; Paris.fr.6487 diye tannan yazma nshadan bir
neir gerekletirilmedi ise de J.R.Melville Jones ngilizceye bir tercmesini
yapt (daha ileriye baknz) -, sa tarafa ise Paris'te bulunan dier yazma
nsha iinde bulunan bir nesir elde ettim -ve bu sair metin iin E.Martene-
U.Durand tarafndan yaplan neirden, Thesaurus novus anecdotorum, I,
Parisiis 1717, coll.1819-1826 (Paris.fr.5036 sayl nshadan), ki burada esas
aldm, daha baka neirler de bulunmaktadr. D.Godefroy, Histoire de Charles
VII...par Jean Chartier, Paris 1661, s.271-279 (Paris.fr.2691 diye tannan
yazma nshadan) ve Buchon, Chroniques.. cild XXXVIII, Paris 1826, s.323-
335 (istifade ettii yazma nshalar Paris.fr.15217 ve Paris.fr5036 diye
tannanlardr) ve bunlara da ek olarak: Vallet de Viriville, Chronique de
Charles VII...par Jean Chartier, III, Paris 1858, s.20-35. Tractatus adl eserin
Latince metni hakknda karlatrn: E.Martime-U.Durand, Veterum
scriptorum et monumentorum historicorum, dogmaticorum, moralium
amplissima collectio, V, Parisiis 1729, s.785-800.
Tercmeler: ngilizceye, J.R.Melville Jones, The Siege of

Constantinople 1453: Seven contemporary accounts, Amsterdam 1972, s.l-10.
, Kitabiyat:M.-L.Concasty, "Les <lnformations> de Jacques Tedaldi

surlesiege et la prise de Constantinople", Byzantion XXIV (1954), s.95-110.
Tedaldi tarafndan kaleme alnan bu takrir daha evvelden Mijatovic, Pears,
Schlumberger ve daha baka mellifler tarafndan da kullanld.
179
[Prof. A.Pertusi, A ve B stnlarn ayn sayfalarda karlkl koymutur. Ayn

sistemi burada tatbik edemediim iin, paragraflara ayn rakamlan verip
sraladm].
A
Asil Konstantinopolis ehrinin 28 Mays 1453 gn Trk imparatoru
tarafindan nasl alnd burada anlatzlyor.
B
Konstantinopolis 'in Trk imparatoru tarafindan 29 Mays 1453 gn
fethi hakknda hem Francesco di Trani (?f tarafindan Allah 'n ok muhterem
papaz ve monsenyr Avignone Kardinali (Alain de Coetivy)'ne hem de Jean
Blanchin ve Floransa 'l tccar Giacomo Tedaldi tarafindan, bu arada mezkCtr
Giacomo 'nun ahsen mevcut bulunduu fetih olay hakknda olan bilgiler.
Al) Bu yln 4 Nisan gn Trk'ler Konstantinopolis'e doru yola
ktlar ve ertesi gn, 5 Nisanda, ordular ehrin karsnda yer ald.
!
B 1) 4 Nisan gn Trk, Konstantinopolis' e yaklat ve gene ayn ayn
5. gn bu ehri kuatt.
A2) Kuatma esnasnda toplam ikiyzbin adamlar vard3 . Bunlarn
altmbini asker, otuz veya krkbini ise svar idi. Bunlar drtte biri deri ceket
veya tnik kullanr; dierleri de Fransa'daki modaya gre, bazlar da
Macaristan'daki modaya gre msellah olup ve saiderinde ise hala demir
mifer, Trk yay ve zemberekli aklar vard. Askerlerin kalan ksmnda hibir
techizat bulunmaz ise de, ayr olarak kalkanlan ve palalar vard ki bir nevi
Trk klcdr...
B2) Bu kuatna esnasnda hepsi ikiyzbin kii olan ordu iinde
altmbin kadar <asker>, otuz ile krkbin. arasnda syari bulunuyor, bunlar
drtte biri (..... l bazlar Fransa'daki modaya bazlar bir baka ekle gre
msellahtlar; bazlannda demir mifer, bazilarnda da yay ve zemberekli ok
vard, kalan ksmn byk bir ounluu silahsz idi, istisnai olarak
bazlannda ise kk bir kalkan ve bir Trk klc olan pala bulunuyordu ...
A4) Kuatma esnasnda ok sayda byk toplar ve klliyetti bir

saydaalev saan ince toplar [kolubrina] ve mermi frlatabilecek sair
malzemeler de bulunuyordu. Dier taraftan ok azim bir yekpare top vard, ki
180
onbir kar ve parmak apnda bir ta frlatabilir. Dierleri ise sekizyz,

bin veya binikiyz librelik nermiler atarlar. Bombardrnan her gn yz ile
yzyirmi defa yaplrd; kuatma ellibe gn srd. Hesaplandna gre onlar
her gn bin librelik barut kullanyorlar ve bylece ellibe gn iinde ellibebin
librelik barut kullandlar. Bu arada toplardan baka onbin tane de alev saan
ince toplann [kolubrina] bulunduunu da hatrlamak lazndr5
B4) Bu nezkr kuatma esnasnda ok sayda top ve surlan ykacak
daha baka nalzerneler de mevcut olup, bu arada madeni byk bir top evresi
dokuz kar ve parmak, arl bindrtyzellibir libre olan bir nermiyi
frlatabilir, at yapan siiir toplar ise bin veya binikiyz librelik nermiler
atarlard; bu toplar her gn yz ile yzyirmi arasnda deien atlar yapariard
ve bu i ellibe gn devarn etti. Topland zaman Trk'lerin her gn bin
librelik at barutu kulland ve sonuta ellibe gn zarfnda ellibebin libre
tutarnda barut tketirken, onbin tane de ate saan kolubrina denen ince topun
bulunduunu da belirtmeliyiz. .
A5) Linann iinde ve dnda bulunan Trk donannasnda onalt ile

onsekiz arasnda .deien byk gemiler, altm ile seksen arasndaki
kalyataiarda onsekiz ile yirmi krek bank ve onalt ile yirmi arasnda at
tamaya yarayan "palendins" (=paradaria[parender]) tipi kk gemi ve
muhtelif cinsten oluan sair kk sandallar da bir say tekil eder.
B5) Linanda bulunan Trk donannas onalt ile onsekiz arasnda
deien sayda gemi, altm ile yetmi aras kalyata, onsekiz ile yirmi aras
nakliye gemisi6, at ve f tanaa yarayan onalt ile yirmi aras ufak bara'lar
da vard.
A6) Kuatnann balamasndan sonra, kara tarafndan Zagan
(=Zaanos Paa) Pasa, ArnaVtt asll7 bir hristiyan dnmesi, en korkulan ve
adamlan zerinde en byk otoriteyi kuran adam, ileri gittii srada,
beraberinde altm. ile seksen aras gemi ve sair msellah gemiler, ehrin iki
veya mil tesinde Mandraghi8 denen iki ehrin arasndaki yerde idi. Trk
donanmasnn limana girebilecei tek yer buras olup, ayrca hristiyan ordusu
bunlara ok yaknda ve onlar linann azna gernilerden oluan bir kpr
yapnlard, Konstantinopolis'den Pera'ya gidiyorlar bylece lazm olduu
zaman yardm getiriyorlard9 ...
B6) Kara tarafnda kuatma balad zaman, Sagan (Zaanos) Pasa,
Trk'n veziri ve adamlar arasnda en byk otoriteyi salayan kii, denizden
181
kara tarafna doru iki veya mil kadar yerde yetmi ile seksen arasnda
deien gemileri ve sair msellah gemileri, iki ehir (Pera ile
Konstantinopolis) arasnda Mandrakin denen yere yani Konstantinopolis
-!imanna, indirtti. Bu limana Trk donannas giremezdi nk hristiyanlarn
donannas bulunuyor, Konstantinopolis'ten Pera'ya gemek ve oradan yardm
getirmek iin hristiyanlar burada sandallardan oluan bir kpr kurmulard. ..
A7) gen bir ekli bulunan Konstantinopolis ok iyi mdafaa
ediliyordu. Kara tarafnda bulunan surlarn uzunluu altbin admdr, Denize
bitiik olanlarn uzunluu bebin ve bu arada !imann kars ve Boazii'ne
doru olan altbindir.
B7) gen bir ekli olan Konstantinopolis ok iyi tahkim edilmiti;

kara- tarafndaki evresi onalt mil 10, deniz tarafndaki be, limana uzanan
taraf alt ve krfeze doru olan betir.
A8) Kara tarafndaki surlar daha kesif ve yksek olup tepelerinde kale
istihkamlar ve mazgallar bulunur ve bunlarn d tarafnda ise etraflarn bir
sahte duvar ve ukurlar evirir. Esas surlarn ykseklii yirmi ile yirmiiki
kula olup, baz noktalarda alt kula iken ok aznda alt kulatr. D
taraftaki sahte surlar yirmi ile yirmiiki kula aras ykseklikte olup ska da
kulatr. Hendekler ise otuzbe kula geniliinde ve derinlik ise onbe 11
B8) Temel surlar yirmi ile yirmiiki kula arasnda ykseklikte olup,
st taraflarda ise baz ksmfarda alt grossa ve bazlarnda ise sekiz kulatr ve
d taraflarnda sperieri bulunup bunlarn en yksei oniki kulatr ve alt
taraftaki surlar ondrt kula ve kula grossa, hendekler de yirmialt kula
geniliinde ve on kula derinliktedir.
A9) ehirde toplam olarak otuz ile otuzbebin aras (silah altnda) 12
kii bulunur ve alt veya yedibini arpacak durumdadr. Toplam karmzda
en fazla krkikibin kii kar.
B9) Bu ehirde aa yukar otuz ile otuzaltbin kii meskndur ye
ancak alt ile yedibin aras kii muhariptir.
AlO) Umanda zinciri korumak iin otuz hristiyan gemisi ile dokuz
kadrga ve yani iki hafif kadrga, Venedik ticaret gemisi, tane
imparatorun ve bir tanesi de Dou imparatoru'nun hizmetinde bulunan
Cenova'l birisi bay Giovanni Giustiniani Longo'nundur13
B 10) Limanda, seddi mdafaa edebilmek iin hristiyamlar otuzdokuz
tane kadrga bulundurdular ve yani iki ince (kadrga) ve Venedik ticaret
182
(gemisi), tane imparatorun, bir tanesi de masraf imparatora ait olmak zere
Cenova'l bay Giovanni Giustiniani'nindir.
Al 1) Bylece Konstantinopolis karadan ve denizden kuatld ve ieri

ile darda devaml aklar atld, toplar atelendi ve daha baka silahlar da
atlrken, kendisini ellidrt gn mdafaa etti
14
Bll) Demek oluyor ki Konstantinopolis denizden ve karadan

kuatlmtr ve toplar atlp ayrca atc silahlar da bulunurken kendisini
ellibe gn mdafa etti ...
A15) Hergn ok vahiyane arpmalar cereyan ediyor her iki
taraftan da adamlar lyordu. ldrlen her bir mdaf iin ehri dardan
kuatan Trk'lerden bir yz kii lyordu.
B15) Bylece hergn etin atmalar patlak verdi, her iki taraftan da
bu srada
ok sayda kii ldler. ehir iinde len bir kiiye karlk ehrin
dnda yz kii lyordu.
A16) Trk'lerin tapt bu kuatma srasnda Yunanistan [esas anlam

"Rumeli"olmal] daha baka lkelerden ok sayda hristiyan vard. Bunlar
sultan'n tebas olmakla beraber, dinlerinden kmak iin hi tazyike
uramadlar ve istedikleri ekilde ibadet ve dualarn yapabiliyorlard 15 Dier
taraftan da baka efler vard ve bazlan da Zagan'n muhaliflerinden olduklan
iin paa da bunlar bask altnda tutard. Bu adamlar, ehre frsat bulduklar
bir ekilde mdaflere mektuplar yolluyariard ve kuatanlar ile sultan'n
divannda neler konuulduunu haber veriyorlard. Hristiyanlara gnderilen
haberler arasnda bulunan eyler arasnda sultan'n baronlar, ehzadeleri,
soylular ve vezirleri ile drt gn sre aralksz bir toplant tertipiedii de
bulunuyordu 16
B16) Trk tarafndan gerekletirilen kuatma hareketine Yunanistan
[Rumeli] ve sair lkelerden hristiyanlar katlniard ve bunlarn Trk' e teba
olmalarna ramen, hristiyan dininden kmalar iin zorlanmadlar ve
istedikleri bir ekilde yakarrlar, dua ederler ve istimdad edebilirlerdi; 15 ve baz
efler ile Sengapsa [Zaanos Paa]ya kin duyanlar da vard ve paa da bunlara
ok tazyik yapard, bunlar da kuatma esnasnda ehir iinde bulunanlara
mektuplar aracl ile bilgiler yolladlar; edinilen bilgiler arasnda Trk'n
gn sre ile baronlarn, ehzadelerini, beylerini ve vezirlerini devaml stiare
iin tuttuudur...
183
A17) Sultan son saldny yapnaa karar verdii zaman, hcumdan

gn evvel ordugahta byk bir oru gsterisi yapmay, bylece tek taptklan
semadaki yce Allah iin bir ihtiram gsterisi ve ereftendirilmesi istenmiti ...
Gece vakti yaptklan ehrayinde kandiller ve tahtalar yakp karada ve denizde
yanmaya braktlar 17 , deniz ve kara adeta yangn yerinde, davullann ve sair
aletlerin (onlarn ok az sayda horozanlar vard) ok byk grlt
karyordu.
B 17) Trk, savan devamna karar verdikten sonra, son saldrdan

gn evvel, onlara tek inayet eden semadaki Allah iin parlak bir oru
yaplmasn dualar edilmesini istedi... Gece vakti yaptklarn ehrayin
esnasnda, denizde ve karada yanan kandiller ve tahtalar ortaya attlar ve
adeta kara yanyordu, davullann ok byk bir ses kardklar iitiliyordu.
Bununla beraber onlarn borazanlar yoktur.
A18) Trkler byk saldnya 28 Mays akam yava yava baladlar
ve sultan'n ordular yle yerletirilmiti:
B18) Trk ... 27 Mays akam byk saldnya balad ve ordularn u

ekilde yerletirdi:
A19) Prima Bigliardi 18 (=Beylerbeyi shak Paa), Trkiye

(=Anadolu)'deki ordunun grevde bulunan en yal generali olup, yirmibin
adam ile Porta di Pighi (=della Fonte) tarafnda, byk kulenin bulunduu
malale gitti;
Bl9) Trkiye'deki genel komutan olan Bigliardi, emrinde bulunan

yirmibin adam ile, en gl burcun bulunduu Porta di Pigli kar tarafna
gitti;
A20) Sultan'n vizir'i Halil Paa hristiyanlarn arkada idi ve gene
sultan'n vizir'i olan Zagan Paa (=Saghanos Pasa), aa yukar kuatanlar
ordusunun nc ksm ile Porta di Pighi' den aa yukar bin adm olan
Porta di San Romana'ya geldiler;
B20) Trk'n maviri ve hristiyanlarn arkada olan Columbassa
[andarl Halil Paa] ve daha nce ad geen, Trk'n de maviri olan
Sengampsa (Zaanos Paa), kuatanlarn dier bir ksmna rastlayan, Porta di
Pigli'den bir mil kadar uzaklktaki Porta di San Romana denen malale
geldiler;
184
A21) Sultan'n ordusunun Yunan ksmnda (=Rumeli) grevli bulunan

Elbigliahe (=Beylerbeyi Karaca Beg), imparatorun sarayna yakn bir yerde
bulunan Porta di Caligaria'da yerletirildi, Porta di San Romano denen malale
ikibin adm kadar uzaklkta olan bu mahalde lamlann byk bir ksm
burada kazlmt 19
B21) Yunanistan (Rumeli) genel komutan olan Elbigliahe,
imparatorun saraynn bulunduu mahal olan Porta Caligaria'ya yerletirildi,
buras Porta di San Roman o 'ya iki mil kadar uzaklktayd.
A22) Kuatma balad ve mdafler kendileri iin her bir noktada ok

iyi rnek oldular. Porta di San Romano denilen mahal, Trklerin balangta
byk bir ksmn tahrip etmelerinden dolay en hassas bir nokta ve surlarn en
zayf yeri olmutu. Top at orada younlam idi ve onlar bir kuleyi yere
indirdikleri gibi, surlarn yukar ksmnn en az ikiyz kula olan ksm20
ykmlard, en az miktara indirmilerdi ...
B22) Kuatma baladi, ehir iinde bulunanlar fetbedilmesi en kolay

nokta olan San Romana'da ehri ok iyi mdafaa ettiler. Top atlar surlarn
en zayf yerinde younlamt ve bir ksm da evvelden yere indirilmiti; top
atlar burada bir siper ile duvarn yukar tarafnn yars, aa yukar ikiyz
kulalk yer ykld. ..
A23) Bu srada mdafler surlardaki gedikleri tkarnaa giritiler ve

tahrip edilmi bulunan ikiyz gediklik ksm flar, toprakla ve sair
malzemelerle doldurdular ve yeteneklerinin en son snrn kullanarak
saldrlara direndiler.
B23) Btn kuatlanlar tahta flar, toprak ile bu bo gedikleri

tkadlar21 ve yapabildikleri kadar mdafaa ettiler.
A24) mparatorun hizmetinde bulunan Cenova'l bay
Giovanni Giustiniani, o noktada bulunuyordu ve byk bir cesaretle arpan o
idi. Btn ehir itimat ediyor ve cesaretini biliyor.
B24) Bu noktada bay Giovanni Giustiniani cesurca mdafaa ediyordu
ve btn ehir onun faziletinde mitlerini muhafaza ediyordu.
A25) imdi bu mahalde sultan son gcn gstermek isterken,
kendisini ok iyi korumak iin zellikle seilmi onbin kiilik iki ble2 ile
yaklarken, ok kimse de tahta kuleler, kprler, merdivenler ve sair eyalar
tayorlard. Bunlar ukurlar daldunnaa baladlar ve sudara trmanabilmek
185
iin kprleri ve merdivenleri kullandlar. Giustiniani burada bir kolubrina

at ile yaraland ve bir tabip arayp tedavi olmak iin oradan ayrld.
Burasnn mdafaas iin, ayrlmadan evvel iki Cenova'l soyluyu brakt. Bu
srada Trk'ler surlarn tepelerine kyorlard, ehrin iinde mdafaa iin
bulunan askerler, surlarn stnde ok sayda adam grp ve Giustiniani'nin
gittiini grnce onun katn zannettiler, bylece yerlarini .terk edip onlar
da frar etmee baladlar23 . Bylece Trkler 29 Mays gn bu ekilde
Konstantinopolis' e girdiler ve kendilerine kar gelenleri kllaryla
ldrdler.
B25) Trk son bir gayretini gstermek iin, o noktaya doru iki
sancan am ve kendisini mdafaa etmekle vazifeli onbin adam ve daha
baka kiiler de tahta kule, kpr merdiven ve sair aletleri de tadlar ve
kuvvetler ukurlar doldurdular, kprleri ve merdivenleri attlar ve sudara
trmandlar. Bay Giovanni Giustiniani orada iken bir hafif topun [kolubrina]
atei zerine yaraland, hemen kendisini tedavi ettirmek istedi ve yerini
Cenova'l iki asilzadeye brakt. ierde bulunan mdafaa kuvvetleri, Trk'leri
surlar zerinde grnce, onun katn zannettikleri iin hemen yerlerini terk
ettiler ve frar etmee baladlar: bylece 29 mays gn afak vakti Trk'ler
Konstantinopolis'e girdiler ve mukavemet gsteren herkesi ldrdler.
A26) Pera'ya saldrlmamt ve nfusunun byk bir ksm
Konstantinopolis'i mdafaa etmek iin gitmiti. Pera'da kalm olanlar hibir
mal kaybetmediler ve ehrin anahtarlarn sultan'a hediye etmee karar
verdiler, onu kendilerinin beyi ve koruyucusu saydklarn temin edip, onunla
talyanca konuup ehri hediye ettiler24 Bylece altyz kii25 kalm mahalli
onun efkatine terk ettiler. Bununla beraber ok sayda erkek ve kadn bir
Cenova gemisine kamak iin bindiler; Pera'dan hareket edip de kadn dolu
olarak yaklaan bir gemiyi gren Giacomo, Trkler tarafndan el konulduunu
zannetti.
B26) Pera'ya henz hibir saldr yaplmarnt ve ahalisinin byk bir
ksm Konstantinopolis'i mdafaa etmek iin gitmiti. Pera'da kalm olanlar
mallarndan hibir ey kaybetmediler, ehrin anahtarlarn Trk' e teslim etmek
ve merhametine snmak istediler ve o srada altyz kii kalm ehri hediye
ettiler... byk bir kadn grubu gitmek iin bir Cenova gemisine bindiler.
Mezkfu Giacomo Pera'l kadnlarla dolu bu harp gemisini grnce, Trk'ler
tarafndan el konulduunu zannetti26
186
A27) Konstantinopolis imparatoru ldrld. Bazlar kafasnn

kesitdiini
ve bazlar da kapda meydana gelen gs gse mcadelede
ldn sylediler. Her iki hikaye de gayet doru olabilir
28
B27) Rusya kardinali (=Kiev'li sidoro) izdiham esnasnda ld27

mparator da bu ekilde ld. Bazlan kafasnn kesildiini veya onun da
izdihamda ldn sylediler ve her ikisi de frar etmek istemiler; mparator
izdiham esnasnda lm ve sonra da Trk'lerin kafasn kesmi olmalan
muhtemeldir.
A28) Romania [ark yresinde]'nn ve Trabzon'un yolcusu olan
byk Venedik kalyonlar, baz hristiyanlara yardm edebilmek midi iinde
lene kadar orada kaldlar. Drtyz kii oraya ulatlar ve bunlar arasnda
bulunan Giacomo Daldi, Trklerin girdikleri noktadan biraz ilerdeki surun
stnde duruyordu29 . ki saat sonra, Trklerin ehrin iine szdklar haberi
gelince, hemen limana geldi, zerinde bulunan elbiselerini karp att ve
hemen yzmeye balayp kalyonlara yaklat, onlar da yukar ektiler. Bu zat
Trklerin gazabna uramaktansa burada boulma riskini de gz nne
ald30
B28) Romania'nn ve Trabzon'un yolcusu olan Venedikli kalyonlar
demir atmi
bir ekilde lene kadar bekleyip, baz hristiyanlar kurtarabilmek
midini tadlar ve bazlar da ulanaa muvaffak oldular ve bunlarn
arasnda Giacomo Tedaldi de vard ve bu zat surlarn zerinde mdafaa iin
bulunurken, Trklerin buradan girdiklerini iki saat sonra farketti. Bylece
hemen deniz kenarna geldi ve soyunup kalyonlara ulat ve onu hemen yukar
ektiler...
A30) Eer Giovanni (=Jacopo) Larendano (=Loredan) komutasndaki
Venedik donanmas, ehrin alnndan bir gn evvel Konstantinopolis' e
. ulaabilmi olsa idi, hi phe yok ki kurtulabilirdi. nk bu adamn
kamutasnda dokuz tane byk Venedik kalyonu ve toplam yirmi gemi
bulunuyordu31 Fakat :z;amannda eriemediler ve ancak Eriboz adasna
geldikleri srada, frariler ile kurtulanlarn kalyonlar ertesi gn limana
girebildiler. Onlar kaybettiklerinin ve szlanmalarnn iitilmesi, bu ulamann
en ac tarafyd 32
B30) Eer bay Giovanni Jerdono komutasndaki Venedik donanmas,
Konstantinopolis'in alnndan bir gn evvel ulaabilmi olsa idi, hi phe
yoktur ki ehir kurtulabilirdi. Bu Venedik donanmasnda toplam yirmi gemi
mevcut olup dokuzu Venedik kalyonu idi. Fakat zamannda vararnad ve
187
ancak Konstantinopolis'ten kaan kalyonlarn Eriboz adasna geliinden bir

gn sonra oraya ulaabildi.
A31) Konstantinopolis'ten gelen bu kalyonlarda .. (ileriye 45. paragrafa
baknz).
B3 1) <Trklerin Konstantinopolis'te elde ettikleri ganimet iin

drtmilyon duka derler. Venedik Cumhuriyeti'nin kayb iin ellibin duka fyat
biildi, Cenova kayplar iin <krkbinlik kayp> ve Floransa iin yirmibin
duka denilirken; Ankona'llarn kayb iin onbebin duka denilde 3.>
A32) <Sultan ile konuanlar onu hep faal olarak grdler. Yirmi
veya yirmidrt yanda olan bu zatn gcnn durumu ve genilii hakknda
bilgi aldlar. Neron'dan daha zalim olan bu adam kan akltnaktan holanr.
ok cesur olup btn dnyay fethetme ve kendisinden evvelki en byk
imparatorluklardaki gibi hkm srme hrs ile doludur. Hergn eski
imparatorluklarn tarihlerini okuyor. Venedik ehrinin durumunu soruyor, kara
tarafndan ne kadar uzaklkta, karadan ve denizden ulaabilmek iin ne kadar
bir zaman gerektiini sorar. Askerlerinin geebilmesi iin Megara
(Marghera)'dan Venedik'e kadar bir kpr yapmann ok zor olmayacan
dnyor.Aquileia'nn bir ehri olan Megara sahilde bulunup, Venedik'e
denizden bebin adm kadar uzaklktadr. Roma'nn durumunu, Milano
duca's hakknda bilgi toplayp n de renmek ister; kald ki bu savatan
baka hibir ey dnd yoktur. Konstantinopolis'i bakenti yapacan
sylyor nk onun niyeti gzel gemiler ina ertirmektir ve bunu da yapabilir
ve sonra inandna gre askeri gleri ile mcadele etmek yerine, denizde
olduu kadar karada da ona teslim olmay istemeyen kii bulunmayacak.
Bugn iin de, Avrupa'nn en kuvvetli ehri Konstantinopolis'i fethetti 34 >
B32) <Trk'ten kaanlarn ve durumu ile gc hakknda bilgi sahibi
bulunanlar onun yirmi veya yirmidrt yanda olduunu sylerler,
Neron'dan daha merhametsizdir ve insan kan aktmay ok sever, ok
cesurdur ve btn dnyaya sahip olup dinlerini deitirmelerini ister, Byk
skender veya Sezar veya akla gelebilen daha baka bir kuvvetli kiilerden
daha byk yapar, kendi devletinin imdiye kadar kurulanlarn arasnda en
bydr der. Hep bu kiilerin tarihlerini okutur ve Venedik ehrini sorar,
onun kara tarafndan ne kadar uzaklkta bulunduunu sorar, denizden ve
karadan nasl girilir der. Bu arada Margara'dan Venedik ehrine byk bir
kpr yaplmasnn kolay olduuna inanr, zira buradan askerlerini
geirtecektir. Gene ayn ekilde Roma'nn nerede olduunu soruyor ve Milano
188
duca's ve onun gleri hakknda bilgi istiyor. Harpten baka hibir ey

konumaz. Konstantinopolis'i bakenti yapmak istediini syler nk burada
muhteem gemiler ina etiirmek ister. Bylece inand bir husus da, onun
geliinden evvelsinde bile denizde ve karada hibir kimse geliini beklemeden
anahtarlann teslim etmemezlik edemez. Avrupa'nn en kuvvetli ehri
Konstantinopolis'i fethetmekle byle bir hesap yaparlar... >
A33) (Yoktur)
B33) <Trk'n yaz mevsiminde hibir sava saldns yapmayp
Konstantinopolis'e gelmek iin hereyi yapaca dnlyor... ; elbette
karada ve denizde ok muhteem bir ekilde hazrlanacak, bylece kendisine
lazm olan gn zamannda bulabilecek35 >
A39) (Yoktur)
B39) <Trk bu srada btn gcn ortaya koyup iyi veya kt,
ikiyzbin adam toplad 36 ve bunlann arasnda klliyetli miktarda hristiyan ve
hi de honut olmadan takip eden kiiler bulunur ve bunlar bir hristiyan
ordusunun varln renince, onu terk edip hemen hristiyanlarla
birleeceklerdir37 >
A44) (Yoktur)
B44) <Eer ok byk bir dikkatle tedbir alnmaz ve Trk' denizde
ve karada her trl hazrlklann srdrmesine frsat verilir ise bu adam
hristiyanl byk bir tela iine sokacaktr38 Allah korusun.>
A45) <= 31. Konstantinopolis'ten ulaan bu kalyonda sekiz Venedik
vatanda ve otuzdrt Venedik asilzadesi bulunup bunlar ile beraber krk kadar
kii39 , Giacomo Daldi'nin yapt gibi silahlann zerlerinden atp da yzerek
kamak istedikleri srada Trkler tarafndan tevkif edilmilerdi. Allah onlara
yardm etsin40
B45) Bu kalyonda bulunan sekiz Venedik'li vatanda
Konstantinopolis'ten dn yapyorlard. Orada hala otuzalt soylu ve
aynca da krk kadar da baka asilzade kalmt. Allah onlara yardm etsin.
189
Giacomo Campora
Kefe episkoposu
Jorga, Bohemya kral iin yazlan Oratio ad Ladislaum [Ladislaus'a

sena] adl eserin metnini netederken, bir notunda ihtiyatl bir ekilde
mellifn a:d iin "Jean de Caffa, qui catechisait les Roumains" [Rumenlerin
dini muallimi Kefe'li Jan] deyip, bir de aratrmasna (Sate si preoti in Ardeal,
Bucuresti 1900, s.2 ve 36) da atf yapmakta ise de, benim iin kabul
edilecek bir gr deildir. O zaman zarfnda yani 453 ile 457 yllar
arasnda, Giovanni adnda bir Kefe episkoposu hakknda hibir haber
bulunmaz. Halbuki Giocomo Campora adnda bir Kefe episkoposu vard;
Domenikan papazlarnn tarikatnn yesi olan bu zat 23 Nisan 144 gn bu
greve getirildi ve 458-9 yllarna kadar burada kald, sonra da gene bir
Domenikan tarikat yesi olan Gerolamo Panissari adnda birisi bu makama
getirildi ve seimi de 2 Mays 1459 gn gerekletirildi (karlatrn:
C.Eubel, Hierarchia catholica Medii Aevi, c.l (1913) Monasterii, s.54-55 ve
c.II (914) s.117; R.A.Vigna, I vescovi domenicani liguri, Genova 887,
s.478, 493). Gerekte de Giacomo Camporaile ilgilidir, nk bu episkopos,
kral Ladislao iin hazrlad sena'nn ayn ieriini tayan bir baka metin
hazrlam, bir baka yazma nshada (Vindob.lat.4322 yaprak: 1-16) bulunan
coram invictissimo Cesare Romanorum imperatore Friderico tercia in Graetz
die prima februarii anno Damini 1456 [Namalup Romallarn Kayser'i,
mparator Friederik'in huzurunda, 1456 senesinin ubat gn Graz'da iken],
Jorga tarafndan neri gerekletirilen Ladislao ile ilgili sena'dan
(Vindob.lat.3520, yaprak 36 vd) farkldr. Frederik III ile ilgili sena'y
kefeden Loenertz (La Soc?te ... s.116) bunun Ladislao'ya hWiben olmasna
ramen Jorga tarafndan neredilen metin olduunun farkna varamamt.
Cenova'l olan Giacomo Campora, Oxford niversitesinde ilahiyat zerinde
ihtisas yaptktan sonra, ruhun lmszl hakknda yazd talyanca bir
metin sayesinde hret yapt ve 432 senesinde Bruges ehrinde bulunduu
srada Bemardo Giustiani adl bir hmanist ile yapt diyaloun zeti
mahiyetindedir (Vigna, I vescovi domenicani ... s.42-43;J.Quetif-J.Echard,
Scriptares Ordinis Praedicatorum, I, Parisiis 729, s.856). Kefe ehri
190
episkoposu seilip ve ayrca Ermenistan ile ilgili Papa tarafndan yeni bir
grev verilmesinden sonra 1445 ylnda grevi ile ilgili yeni birok
aklamalar yaplmaS iin talya'ya dn yapt. Anlald kadar ile Papa
Nicol6 V' in verdii bir emri uygulamak iin 1447 ylnda kendi diocesi [bal
olduu episkoposluk]'sine dnd, fakat 1449 ylnda tekrar Cenova ehrinde
grlyor, 1450 ylnn ortalarna doru ise Ermenistan'daki grevi vesilesiyle
tekrar ark tarafna yolland. Loenertz tarafndan (La Societe ... s.l 15),
Konstantinopolis'in d esnasnda ark'da bulunduu ileri srise de, yle
kesin deildir, nk Ladislao iin kaleme ald sena'da yle yazar:
Audivimus haec omnia qui in itlis cladibus sumus inclusi et ori nostro
silentium ponimus [btn bu olanlar duyulurken, biz o felaket iinde
mahpustuk ve azmza suskunluu koyuyoruz]. Bu terim pek anlalr
grlmyor, nk ark'ta iken, Trk egemenlii altndaki bir mahalde
bulunduu srada felakete "medhaldar" kalm olabilecei manasma gelebilir;
fakat Konstantinopolis'in kuatlmas ve d ile ilgili olarak verdii tarifte,
orada aln srasnda, yani ark'daki grevinden dnd srada olduunu
akla getiriyor. Ermeni'ler arasnda gerekletirdii grevi esnasnda hem
Ladislao hem de Friederik III ile ilgili sena'daki ayn terimleri kullanarak
konuur. iliki kurduu kiileri sralarken Nahcevan, Kanbalk (Pekin), Tebriz
(ran), Tiflis (Grcistan) arveklerini [bapiskopos] ve bununla beraber
Garabied (Karabet) [Gnmzdeki Harput] episkoposunu, "Vagharsabat
patrii ve btn Ermeni'lerin catholicos [evrensellekmenik dini lider]"unu
konu eder ve bu yreler Timurleng'in olu ahruh Mirza (1404'ten 1447'ye
kadar) ile Karakoyunlu Trkmen soyundan Cihanah'n (1438'ten 1467'ye
kadar) hakimiyeti altnda bulunuyorlard ve Papa'lk tedrisatnda bulunmak
isteyen mrninler ile bulutuunu da yazd.
1454 ylnn austos ayndan evvel Kefe'ye dnd ve Cenova
kolonilerinin Banco di San Giorgio'ya teslimine iddetle kar kt gereke
olarak da Cenova Cumhuriyeti'nin yetkili makamlarnn ihanetle itharn
edildiini gsterdi; bunu harekete geirmek iin de 1455 ylnn haziran
aynda Cenova'ya dnd. Kendi esas diocesi'ne geri dnmedi, nk devrin
Papa's Callisto III. tarafndan, Trklere kar bir Hal Seferitertip edebilmek
iin Avrupa'daki krallarn nezdine diplomatik bir grevle yolland. Herhalde
ilk aamada Macaristan kral Ladislao'yu buldu ve sonra da Frederik III. ile
grt nk bu zata Ladislao'nun sulh tekliflerini kabul ertirmek istiyordu.
Eer 1 ubat 1456 gn Graz ehrinde ise, Ladislao ile Budin'de 1455 ylnn
sonlarnda grme ihtimali akla geliyor. Bu son grevini hitama erdirdikten
191
sonra Cenova ehrine avdet etti ve burada 458 ylnda veya 459 ylnn
. balannda ld.
Yazma nshalar: L=Oratio ad Ladislaum, Vindb.lat.3520, XV.asr,

yaprak 36vd.; F=Oratio ad Friedericum III, Vindb.lat.4322, XV.asr, yaprak,
-6.
Neriyat: a) Oratio ad Ladislaum, Jorga, Notes, IV, s.57-63; b) Oratio

ad Friedericum III (neredilmedi, Loenertz tarafndan ksa alntlar, La
Societi... s.116, iyi numunelerdir).
Kitabiyat: R.A.Vigna, I vescovi domenicani liguri, Genova 887,

s.117,42-5o, 478, 480-482; R.Loenertz, La Societe des Freres Pereg-
rinants, Etude sur l 'Orient Dominicain, I, Roma 937, s. 4- 7.
192
Kefe episkoposu, kutsal ilahiyat hocas, Frati Predicatori Tarikat

yesi (Giacomo) efendinin, ok hametli Macaristan, Bohemya vesair
malallerin efendisi ve kral Ladislao'ya sena'
Aziz ve kudretli Kral
Papa'lk makam tarafndan bana verilen, aa Ermenistan'daki

vazifeyi bitirdim ve ne zaman ki buradaki doulu din ileri gelenleri benim bat
taraflarnda bir elilik grevi yapacama rendiler, bunlardan her birisi gelip
bana ok dikkatli hazrlanm bir mektup verdiler1, bunlarn ieriinde bu
dinsiz Agarenis 2 ' den maruz kaldklar aclarn, hznlerini ve eziyetlerini
ihsas ediyorlard. Benim bu seyahatim esnasnda, Apokalips [ncil' deki
Vahiy] iinde Yohannes'i gren melek gibi benim yolculuumun bu ii
deruhte etmesini asrlardan beri var olan O'nun iin yakardlar, ark tarafndan
hareketle Allah'n alarnetini tarken canl durup ve yksek sesle haykrarak
btn hristiyan krallarn duymalarn salayp, artk tembel tembel
oturmamalar ve asla averelie kaplmamalarn duyurmam istediler. ..
Susmay isterdim, fakat kadir-i mutlak Allah adna yalvarlnca artk sessiz
kalamam ve siz ok muhterem kral, Konstantinopolis'in fethi esnasnda bu
kt ruhlarn yznden ykma yol aan felaketiere ve belalara kulanla
dinlemelisin, bylece kalbinin en derin yeri hisseder ...
Gerekten de smailit [Araplarn soyt]'ler kutsal ehre girdikleri
zaman bir sre iin mrninleri toplu ldrlmelerini ertelediler ise de; kutsal
makamlar girdiler; burada bulunan mezarlardan ve azizierin naalarnn
korunduu mukaddes muhafazalklardan karlp, skn iinde bulunduklar
medfenlerden ve kalntlarnn korunduu mahafazalklardan karldlar,
hala ellerinden kan akm bir halde dolaan dinsizler btn kymetli talar ve
altn ssl eyalar kutsal sslemelerle dolu olmalarna aldrmadan, utan
verici bir ekilde dolatryorlard; hibir ss kalmayan kemikler denize
atlyor, bazlar da meydanlam ve sokaklara atlp, ayaklada inernelerine
yol ayorlard...
Sonra da imparatorlarn lahidierine doru yneldiler ve ilk evvel
Aziz Havariler [Havariy1n] kilisesine yneldiler, menfur bir ekilde
Konstantin Magnus Augustus 'un muhteem mezarna zarar verdiler; burasnn
hayret verici ihtiam karsnda herkes akn dururken bile mezar tamamen
193
altst ettiler, burada hala muhafaza edilip hi el srlmeden braklm

imparatorluk sslerini buradan kardlar ve ganimet olarak aralannda
paylatlar; gene bu srada dier imparator ve krallarn da mezar talarn
paraladlar, buralardaki kraliyet nianlarn kendilerine ayrdlar, cesetlerin
kemiklerini de kemirmeleri iin kpeklerin nne attlar3 ..
Benim bunlar iitmem felakete medhaldar bulunduum sradadr4 ve
ben sessizlii tercih ettim. Nehrin durdurolmaz akmna kar hi dayanacak
durumda deildim; fakat her gn talihsizliimiz iin alyorum ve yksek
sesle Allah'a yakararak halknn kzgnlndan uzak tutmasn ve mirasnn
tahribe uramasna sebebiyet vermemesini niyaz ettim. Eer baz kimseler
bunu hakettiimizi sylyorlar ise ve hareketlerimizden dolay doru bir karar
diye srar ediyorlar ise de bize acynz; acynz sizler, dostlar ve
komularmz, Allah eli bize dokundu ... Bundan dolay, ok muhterem kral,
.imdi salam bir ruh ile size syleyeceklerimi ltfen dinleyin ...
smaili [Arap]ler Pannonia'nn gcn iyi bilirler, Macaristan'n,

Bohemya'nn, Polanya'nn ve her iki Almanya'nn ok mehur ve deerli
savalarn da iyi tanrlar, fakat ayn zamanda bu krallklarn balarnda
bulunan hkmdarlar arasndaki ok korkunihtilaflarda bilirler, bu ihtilaflar
iin gerekten de gerek ve doru" bir ihanet denilebilir... Ey siz, aranzda
anlaamaz, birbirinize girmi, paralanm kiiler im~iden kendinizin ve
bakalarnn felaketi iin hazrlkl bulunun.
Bylece btn ark'ta bulunan episkoposlar adna, zellikle de btn

Ermeni'lerin catholicos ve Vagharsabat patrii ok muhterem Karabet
efendi'nin, Medler ve Perslerin efendisi ahruh Mirza'nn kat idaresi altnda
bulunan Nahvan, Kambaluk, Tebriz ve Tiflis ile btn dier mrninler adna,
Trkmen soyundan olup Mezopotamya'da daha evvel Asur'lularn sahip
bulunduu yerde hkmeden Cihanah'n da ynetiminde inlerken, btn menf
durumlara ramen gene de Papaln eitimi iin sadk kiilerdir5 ve btn
bunlar iin sizlere yalvaryorum, sizlerden merhamet bekleyen btn bu
halklan dinleyiniz ...
194
Ubertino Puscolo
Brescia ehrinden olan bu hmanist hakknda fazla bir bilgi

bulunmamaktadr. Bergamo ehri kkenli bir aileden 143 ylna doru
dnyaya gelen bu adam, ilk tedrisatn Brescia ehrinde, Gabriele da
Concorregio'nun okulunda bitirdi ve sonra da Ferrara'daki Guarino
Guarini'nin okulunda srdrd ve Bizans'llardan dorudan doruya Yunan
lisann renmek iin 1453 ylndan biraz evvel Konstantinopolis'e geldi.
Poem'inin sonunda bulunan distikos [iki beyitte] anlald kadan ile ehrin
Trk'lerin eline getii srada zellikle Konstantinopolis ehrinde mevcuttu ve
belki o da esir dmt. Hayat ile ilgili bilgileri kendi eseri olan de laudibus
Brixiae [Brescia ehri methiyesi hakknda] (nereden: P.Guerrini, Cronache
bresciane inedite del sec.XV-XIX, Brescia 927, s.3-44) da anlatrken, bir
Floransa'l tccar tarafndan azad edilebilmi iken sonradan da bir takm
korsaniara rast gelmi ve Rodos adasna gtrlm. Oradan da Girit adasna
geebiimi ve sonra da talya'ya gelince sene sreyle Roma ehrinde
kalm ve galiba Santa Croce kardinali Angelo Capranica'nn hizmetinde
bulunmu ve bu zatn kardei olan Domenico 'ya da Constantinopolis adl
poem'ini ithaf etmiti (I 19-32). En sonunda da Brescia ehrine dn yapp
bir sre tedrisatta bulundu. Bu zat 469 ylnda hayatta idi ve ksa bir sre
sonra lm olabilir. imdi elimizde bulunmayan Carmina, iki kitaplk bir
poem olan ve aziz Simonina'nun martir'liini metheden Symanis adl eserini
Trento ehri episkoposu Johannes Hinderbach'a armaan etti; Pera'da
bulunduu srada Yunancadan Danielis prophetde visio [Danyal nebi'nin
tecellisi] adl eseri tercme etti (karlatnn: cod.Patav.Bibl.Sem.l5), yani
Konstantinopolis'in d ile ilgili kehanetin Patara'l szde-Metodios'un bir
benzeri olandr ve en sonunda drt kitap halinde 3007 hexametrio [altl
msral] tutarnda geni bir poem kaleme alp bal iin Constantinopolis
dedi. Herhalde Roma ehrinde bulunduu sralarda (1455-1457 ?) yllannda
balad diyebilirsek de ne zaman hitama erdirdiini syleyemeyiz. ok k
hazrlanm bir yazma nsha vaktiyle Verona ehrindeki Saibanti
ktphanesinde bulunuyordu ve 1466 tarihini tayordu, fakat daha nceki bir
tarih olan 1464 tarihli bir baka nsha Bergamo ehrinde Bibl.Civ. [Belediye
195
Ktphanesinde] bulunuyordu. Elbette ki bu poem slup bakmndan ok az

bir itibara sahipti, fakat tarihi adan ehemmiyeti byktr nk baka
kaynaklarda bulunmayan bir dizi haberleri ierir; bu eser "Trk'ler'in byk
zaferinin ve Katalik Kilisesi'ne kar bakaldran Yunanistan'a kar srekli
bir kfr yn" ve "Yunan aleminin k ve can ekien imparatorluun
durumunun, Levante [ark topraklar]'dan avdet etmekte olan Latin'ler
tarafndan nasl hkmedildiklerine dair muhteem bir vesikadr" (Zabughin,
Ubertino Puscolo .. s.25 ve 50). Baz yazma nshalarda, poem'in son ksmnda
kendi hayat hakknda bilgi veren u iki distikos [ikier msral bir kta]
bulunur:
Brixia me genuit civem, Ubertinum Puscula honesta
gens tulit: haec ausus talia, qui cecini.
Me Constantini studiis urbs dulcis habebat,
cum cecidit bella: barbara preda fui.
"Brescia ehri beni hemehrisi yapt. Pusculo'larn itibarl ailesi beni
Ubertino ad ile dnyaya getirdi; byle byk bir hiidiseyi terennm eden
kiiyim. ok tatl biri olan Kostantino'nun ehri tedrisatmn semeresini
alnam iin beni sakini yapt, bu ehir savaarak dt srada barbarlarn
esiri idim"; [Prof. A.Pertusi'nin tercmesinden aktardm].
Yazma nshalar: Bergom.Bibl.Civ.lat.T.V.21, XV.asr ("magister"

[stad] Milana'lu Pietro'nun olu Giovanni Francesco'nun istinsah, bu zat
"barbitonsor" [etar mugannisi] idi". Yl 1464); Ven.Marc.lat.XII 73 (4381),
XV.asr (Cristoforo de Ragazzoli 1470 ylndaki istinsah);
Parmens.Bibl.Palat. "Fondo Parmense", lat.1583, XV.asr, yaprak 1-50 (1470
ylnda mstensah nsha); Bellun.Bibl.Semin.Gregor.lat 25, XV.asr, yaprak:
1-51; Patav.Bibl.Semin.lat. 125, XV.asr (ve belki bu nshadan bakalar da
mevcuttur). Mazzucchelli tarafndan vaktiyle tetkik edilmi bulunan
Verona'daki Bibl.Saibanti'deki ok kymetli yazma nsha ne yazk ki
kaybo lmutur.
Neriylit: G.Bergantini, u eserin iinde: Miscellanea di varie operette,

ci1d I, Venezia 1740, sayfa 225-447 (Vicenza ehrindeki Minari Conventuali
tarikat mensuplarndan G.M.Gervasi tarafndan istinsah edilen
Ven. Marc.lat.XII 73, diye mehur nshadan), A.S.Ellisen, AnaZekten der
196
mittel- und neugriechischen Literatur, III, Leipzig 1857, s.12-83 (evvelki

neirden).Bunun tenkidi bir neri bulunmamaktadr.
Kitabiyat: C.Mazzucchelli, Pusculo'nun hayat hikayesi iin hazrlad

taslak cod.Vat.lat.9283, fasc.94'de bulunmaktadr; P.Guerrini, "Un umanista
bagnolese prigioniero dei Turchi a Costantinopoli e a Rodi" Brixia sacra, VI
4-5 (1915) s.261-271; V.Zabughin, "Ubertino Pusculo da Brescia e la sua
Constantinopolis", Roma e l'Oriente V 10 (1915) s.26-50; A.S.Ellissen,
Analekten... III, s.5-10; M.Paulova, "L'empire byzantine et les Tcheques avat
la chute de Constantinople", "Byzantino-sclavica XIV (1953) s.210-212;
V.Cremona, L'umanesimo bresciano", u eserin iinde: Storia di Brescia, cild
2, 1963, s.568-570.
197
Costantinopoli [Latince balk: Constantinopolis]
I
37-39. Ben size korkun hadiseleri terennm edeceim, zira ben de
bulatm, her ne kadar mtevazi lde de olsa, ehrin tahribinin iindeydim
ve kt talihimden dolay da pek ok mahalde sava ganimeti olarak
bulundum...
Il
261-278. Gaddar Mehmed'in hayat bu merhametsiz esaslara gre
kurulu idi: ...byk bir gaddarlkla her bir erirlie girimek, hibir eyin
kendisine yasak olmadn zanneder ve hatta ne isterse kendisine meru
olduuna inanr, her eyi hibir menfur eklinden ayrdetmeden yapmay
drstlk saymak, tabiatn en kt yaratklar iin bile yasak ettii her eyi
hibir utanma duymadan uygulamak; adaletin dman, ruhunda hibir
merhamet ve inayet hissi bulunmayp hep ihanete meyillidir. Sulh
andlamalarnn muhakkak tatbik edilmesi gerektiini umursamazd,
ahidierinde hi gvenilir deildi, hileci, kaba, vefasz, riyakar, kudurmu, sinir
kp, korkun, herkese kar gaddar grnmeye hazr ve ocukluundan beri
insan kan grmekten holanr, mtebessim bir ehre ile insaniann felaketini
hazrlar bir meguliyet iindedir. Aklna ne gelir ise onu hemen tatbik etmek
hevesine girerdi, acmasz bir giriimde klc ile btnne sahip olmay
planlar. Sulh dman, insanlk d harplerden holanr ve hepsinden de ou
dinsiz ve barbar bir putperest olan, kalbinde her zaman Hristos [Hz .sa] 'un
adn en byk bir dman olarak tar
1
III
204-214. Mehmed'in niyetlerinin Konstantin'in ehrine2 ulamasndan
sonra, byk bir korkunun esiri oldu; imparator, ahali ve divan korkun bir
tedirginliin esiri oldular; dmaniann bu tutumu ruhlara tesir etmiti.
Trk'n ne iin Boazii [Latince metinde: Bosporeum] yresine tevecch
198
ettiini sordular; bir kale kurmaa giritiini ve dman kolonilere daha yakn
olmak istediine kanaat ettiler, fakat silahlakar knaa cesaret edemediler,
vatanlannn hukukunu hibir ekilde muhafaza etmee girimediler; daima bir
sulh iinde bulunduklarn ihsas ettiler, yemin edilerek yaplm sulh
andlamalannn tatbik edilmesini tercih ettiler, hibir ekilde ihHil
edilmemeleri ve hibir ekilde tadil edilmemelerini istediler, hem kendilerinin
hem de Mehmed'in byle olmasn istediler; hatta bir de dostluk gsterisinde
bulundular...
231-242. Mehmed ordusunun ve donanmasnn toplandn grnce

kalenin (=Boazkesen) yaplaca yerin snrlarn saban3 ile iaret etti.
Kaplada kulelerin nerelerde bulunaca noktalan gsterdi ve derin temeller
kazdrd, ileri kimlerin yrteceini bakanlara gsterdi ve muhtelif ileri
yapacak kiilerin neler yapacan bizzat gstermek iin karsna ald, onlar
sktrd nk birileri duvarlar ge doru ina ederken, dierleri ina
edilecek kuleler iin boluklar yaratacaklar, bakalar da inaat iin lazm
olacak talar gemiler ile uzak yerlerden nakledeceklerdi. Kaplama ilerinde
malzeme tedarik etmek iin ormanlar btnyle ykmak iin acele ettiler.
Deniz stnde gemiler yalpalanyor, Boazii'nin her iki yakasnda srekli
olarak sesler ykseliyor, ii yapmalar gerekeniere tevikler yaplrken acele
etmeleri isteniyor ve yaplacak iler iin de emirler verenler bulunuyordu ...
400-408. Bu srada ehrin sakinleri ok tedirgindiler. Bizans'llar ve

Latin'ler - bunlar o sralarda ticaret amac ile Trakya'da bulunuyorlard -
derhal surlara doru koup silahlarn kuandlar ve Trk'lerle mcadeleye
arnade olduklarn gsterdiler. ok iyi silah kullanan genlerden klliyetli bir
miktar, imparatorun ruhunu teskin ettiler. Bunlar hemen surlar boyunca
mevzie girdiler ve kendilerine gsterilen yerlerde durarak Trkleri geri
pskrtme iine hazrz dediler, bylece Trk'lerin surlara yaklanalar ve
ehre zorla girmelerinemani olacaklard
4
500-505. Tan yeri aarmaya balayp da pembelemi kanatlar ile

gn getirince, Papalk elisi de gemiden karaya kyordu. Bunu karlamak
iin (deniz tarafndaki surlardaki) kapya doru imparatorun divan ve katolik5
mrninler yrdler; bu eliyi ata bindirip imparatorun yanna gidinceye kadar
refakat ettiler. mparator bu zatn geliini duyunca, muhteem sarayndan kt
ve Kadir-i Mutlak kilisesine doru yneldi (Aya Sofya'dr) ...
199
520-526. Burada, tapnan merkez kapsnn nnde, uha kapl bir

sandalye yksek yere konrnutu ve imparator otururken etrafnda da Bizans
devlet adamlan bulunuyordu. Temsilci ulat zaman sa el ile tokatatlar ve
yksek sesle birbirlerini selamladlar. Temsilci, Papa Nicolo tarafndan ilan
edilen sulh narnma imparatoru selamlad, biraz daha alt tarafta kendisi iin
hazrlanm daha mtevazi bir sandalyeye oturdu6
IV
132-196. Bizans'llar ve saylar az da olsa Latin'ler, hi de az
olmayan bir vazife arlyla7 harbe hazrlandlar ve kuvvetli olan silahlarn
alarak mdatilere katldlar ve yksek surlardan byk bir savala ehri
mdafaaya giritiler, halas olabilmek iin harbin her trl lm tehlikesini
gze almak iin arnade olduklann sylediler. K~plan kapadlar, ehre girii
olan8 kprleri attlar, ukurlar kazdlar, surlar da toprakla tesvid ve tahkim
ediyorlard. Zemberekli oklar mazgallara yerletirildi, kulelere de demirden
yaplma at silahlar (=toplar), byk mermiler frlatan byk falarica
(=mancnk) konulmutu. Surlar boyunca muhafzlar kendilerine gsterilen
mahallerde yerlerini aldlar; bazlarna verilen enre gre gecenin karanlnda
surlarn etrafnda nbetleerek dnecekler, bylece beklenmedik aknlar,
tuzaklar, dmann ihanetini engelleyeceklerdi, ehrin muhtelif mahallerini
tefti ederek nbetileri uyank tutmak iin devaml sesli dolaacaklar gnlk
parolay da birbirlerine syleyerek mahallerini deitireceklerdi. Kaplarn
muhafazas ehrin en itibarl kiilerin emanet edilmiti ve refakatlerine de en
itimatl kiiler olan Latin'leri verdiler, bylece onlarn da e deerde harbin
kaderlerine ve gelimelerine katlmak istei yerine getiriliyordu. Parlayan
denizin (=Propontide [Karadeniz]) yakn olan Porta Aurea, deniz
tarafnda ifte duvar ile rtl bir ekilde sana teslim edildi ey
Andronikos 9 Kantakuzenos, buras emniyetli bir giri yeridir, adeta bir ato
gibi bir tarafda iki tane kule bulunurken dier tarafnda da gene iki tane kule
mevcuttur 0 Burann muhafazas iin, eski bir Venedik'li aileden olan
Catarino Contarini konuldu ve emrine de genlerden kurulu gl bir birlik
verildi. Ey sen, Goudeles soyadn tayan Nicola, Porta di Peghe girileri sana
emanet edildi; yaknnda da itimat edilecek biri olan, hi de aa olmayacak
seviyede Venedik'li olma erefini tayan Battista Gritti verildi, bu zatn
simasnda gzellik parlar ve gl gsnde de deeri akseder Msellah
11
kiiler arasnda parlyor ve silahlar ile mcehhez emrindeki askerlerin
200
etrafnda tur atyor, mttefikleri ile her zaman itimat edilecek gven iinde
ruhu ve gc ile her zaman arnade grlyor. Porta di San Romano civarnda
ad Johannes olan "domesticus" Kantakuzeno ile kardei Andronikos
bulunuyor, Kantakuzenos ailesinden bu iki zat ilerlemi yaianna ramen
imparatorun gizli divannda yetkili azalard 12 Porta Charsea (=Charisios),
Brienni ailesinden Leontaris tarafndan mdafaa ediliyordu, beraberinde
bulunan Fabruzzi Comer adnda asil bir Girit meneli Venedik'li ile yoldalk
etmekten memnundu ve bu ikili imdi imanlan ve silahlar ile en g
zaman mdafaa etmee hazrdlar 13 mparatorun saray (=Blakeme)
Girolamo Minotto'ya verilmiti ve bu zat Konstantinopolis'de o sralarda
bulunan Venedik cemaatini byk bir gayretle idare etmiti;beraberinde de
yolda olarak gvendii bir katibi olan, Vicenza ehrinin ok sevilen
14
hemehrisi Giovanni Giorgi verildi .Emmanuel sana da Porta Caligaria itimat
15
edildi, bu zat Goudeles ailesinden mehur bir vatandatr. Eski bir kraliyet
soylusu olan sen Manuel 16 Paleologos, liman civarnda bulunan Porta Xylina
(=Xyloporta)'nn giriini mdafa edeceksin. Biraz ilersinde, Yunanllarn
Kynegon diye adlandrdklar mteakip kapy, iki Venedik trireminin
komutan Gabriele Trevisan koruyordu. Bu zat imparatorluk saraynn
muhafaza iini stlenmeye raz olmad, bunu zerine imparatorun daveti
zerine limanda bulunan donannaya gnderildi, bylece denize yakn bir yeri
tercih etmesi sayesinde kama yolunu daha kolay bulabilecekti 17 Genlerden
mteekkil bir askeri birlik bunu etrafnda bulunup, deniz kenarndaki surlarn
mdafaasn yapacaklard. Porta del Faro <Phanar> muhafz
Alessio Disipato 18 idi. Ey Aya Teodosia, sana ithaf edilen kap Jan Vlacho 19
tarafndan korunacak; Putea (=Ispigas) ise Methokite Paleologos20 'a brakld.
Platea ise Filantropo 2 ,ya verildi. Ey sen, Lucas Notaras, sana itimat edilen
Porta Basilica'y mdafa et22 . Dier sayg deer kiiler de denize bakan
kaplar ile deniz surlarnn mdafaas iin ksmetlerine gre mahaller setiler...
904-911. Ve ite Trk'lerin btn ordusu, ordugahlarndan kp tek

bir vcut gibi sudara saldrdlar. Bunlarn bir ksm srtlarnda merdivenler ve
deri ile kapl sazlar tarlard. Bunlarn da desteini alarak, tahtadan yaptklar
kuleleri byk bir g ile surlar altna getirdiler, ittiler, tekerleklerden de
istifade edip daha nce gelen kiilerin gelip de doldurduklar hendekleri
atlar, sonra da surlarn tahrip edilen mahallerinde istedikleri noktalara
kabilmek iin iskeleleri kurdular ...
201
917-933. Trk'ler burada surlarn nndeki okulan geriye

pskrttler ve oklann daimi atarak, kurun kapl mzrakla da mrlafleri
karttlar; dierleri de sudara merdivenle ktlar. Bu srada msait
merdivenlerle bunu yapmak isterken, kprler ile de surlarn en u taraflarna
ulamak istiyorlard, ok yorgun olan nclerin yerlerine geerek dalgalar
halinde hcumlann gerekletirdiler. Mdatilere hibir brakma veya. nefes
alma frsat verilmiyordu. Mrlafler st katlardan byk apl talar ve tahta
paralan atyorlard ve sudara kmak iin yaklaan Trk'lere mzraklar da
savurdular. Kllarn ekmi ve ellerinde tahta kazklar ile bekliyorlard.
Korkun baltalar amansz bir ekilde sallyorlar ve st taraflardan
dmanlarn stlerine snm ve yanm kire atyorlar ve aa tarafta birbiri
ard gelen bu kiileri kr ediyorlard; hem bir taraf hem de teki taraf iin
korkun bir felaket halini almt. ok kii orada veya burada oklar vaya
talardan yaralanp dyorlar, ok kii de kurun toplarn darbesiyle
lyordu ...
939-947. Mahallerinde bulunan btn komutanlar bir noktadan

dierine koup duruyorlar ve haykrlanyla tevikleri hemehrilerine yeni g
veriyordu; imdi ise bunlardan ilk sradakiler dmanlan yaraladlar,
yarallarn yardmna kotular, silahlarn tamir edip ruhlarn canlandrdlar.
Bunun bir hayat sava olduunu aklamak istiyorlar, ayrca da hrriyetin
muhafazas, vatan, ocuklar, karlar, kiliseleri, arazileri n de
ehemmiyetliydi; imdi btn bunlarn ellerinde bulunduunu yalvararak
anlatyorlard. ..
973-995. Lucifer yldz sararp beraberinde gndz getirirken, ehrin

son gn, dn de beraberinde getirdi. Bir kurun atm sonucu
yaralanm olan Giovanni Giustiniani Longo, derhal yerini terk etti ve
gemilere koarak sava terk etti, nk Trk'lerden korkuyordu, ayrca derin
ve strap verici ekilde yaralanmt23 ve kendi mcadele etme yerini terk
ederken, birliini de korkunun iinde brakmt. San Romano surlar civarnda
bulunan Yunan'llar ve Latin'ler byk bir korku iine girdiler; esir dp de
oraya buraya srklenmek istemeyenler yaralanm numarasn yaparken,
salam kiiler de artk arpmak istemiyorlard. Y ava: yava surlardan
inmee baladlar, kuvvetlerini kullanma vazifesini arlatrdlar ve
silahlann kullanmak iin de zorlandlar. Trk'ler harekete getiler ve
yenilenmi hrslaryla saldrdlar. Artk tan yerinin klan g aydnlatyorrlu
ve gece artk yerini terk etmiti. te surlarn en st tarafnda on kadar Yenieri
202
[Latince metinde: janizari] grndler, sessiz bir ekilde grnen bu kiiler

hibir kimse ile karlamadan sudara trmanmlard, artk mahalleri byk
bir tahribata srklemek iin hazrdlar. te artk hemehrilerin frar etme
zaman gelmiti, bu utanlacak korkuya ganimet olarak derken srtlann
dnyorlar veya lmle burun buruna gelmek dehete drmt, artk tatl
vatanlann, sevdikleri eylerin unutulmas zaman gelmiti, gkten byk bir
grltyle taburlarn ortaya yerine den bir yldnm gibi idi ...
203
Georgiyos Sfrantzes
1401 ylnda stanbul' da dodu, ok gen yalarnda

Manuel II Paleologos'un divanna girdi (1418 ylnda). Sonradan Konstantin
XII ad ile imparatorluk tahtna oturan Konstantin Paleologos'un, Mora
(Peloponnesos) despotu olduu srada 1428 ylnda, hizmetine girdi ve siyasat
alannda ok abuk ilerledi: 1431 ylnda Patras valisi, 1432 ylnda
"protovestiarite", 1443 ylnda Silivri valisi, 1447 ylnda ise, Mora
despotluunun idare merkezi olan Mistra valisi seildi. Konstantinopolis'e
tekrar arld zaman, 1451 ylnda "gran logothetes" yani maliye bakan
seildi, bu srada tahtta bulunan Konstantin XII'nin intihabndan (1448) ksa
bir sre sonradr. Kendisinin anlattna gre, Konstantinopolis'in dnden
sonra bir sre esir olarak kald, sonra Peloponnesos' a snd, tekrar
Paleologos stalesinin hizmetine girmi oldu. Tommaso Paleologos adl
despot namna, tam Trklerin 1460 ylnda Paleponnesos'a akn yapt
sralarda, Srbistan, Edirne ve Venedik' e elilik faaliyeti iin gitti, sonra
Korfos adani ekildi. ve hayatnn sonuna kadar burada yaad. talya'ya
tekrar yl_landi .~ai:nan, Viterbo ehrj.nde kardinal Bessarione ile grt,
sonraditicda::Roji'.y&;Ancona'ya ve tekrar .Venedik'e gitti, 1466 ylnn nisan
ile eyNlaylart ~tasnd~i bir ~akitte Korfos adasna dnd. Austos 1468
gn,. Gregtios ~d~n alarak kei. oldu, son on yln da Korfos adasnda
geirirken, Hatralar;r kaleme ald veyahut tekrar elden geirdi, 1477
ylnda burada ld. Bir ruzname tarznda yazd Hatralar adl eseri ok
mstesna bir tarihi eherrimiyete sahiptir, bunun da sebebi hem mellifn
kiilii, hem zaman sralamas bakmndan kesin oluu, hem kulland lisan
bakmndandr nk XV. asrda konuulan halk lisanna ok yakndr.
Sphrantzes'in Hatralar adl eseri, becerikli bir "falsario" [sahtekar] olan,
Monemvasia [Meneke] metropolit'i Macario Melissino tarafndan bir asr
sonra, yani 1573 ile 1575 tarihleri arasnda, tekrar istifade edildi ve
Sphrantzes tarafndan braklan kaytlar temel alarak bir Chronicon
(Maius denilir) yaratt ve bunu yaparken daha baka kaynaklardan da
(Sakz'l Leonardo, Giorgio Acropolite, Nikoforas Grigoras, Nicolo Barbaro,
Laonikas Kalkokondilas v.s.) ayrca istifade etti.
204
Yazma nshalar: O=Vat.Ottob.gr.260, XVI.asr, yaprak, 113r-206v;

T=Taurinens, gr.246 (B VI 20) XVII.asr (yangn geirdii iin bir ksm
hasara uramtr); V=Roman.Vallicell.gr. CLXXII, fasc.4,XVII. asr;
C=Vat.Barber.gr.175, XVII.asr, yaprak, 1r-81v; D=Vat.Barber.gr.176,
XVII.asr yaprak, lr-97v. Hatra/ar'n esas metni, szde-Phrantzes tarafndan
yaratlm olan Chronicon adl eserinin, bir takm morfolojik ve slup
dzenlemeleriyle orasnda veya burasnda bulunmaktadr; burada kullandm
metin, Chronicon'un Grecu tarafndan gerekletirilen nerinin 378-522.
sayfalarndan alnmtr.
Neriyat: J.Franz neri: Georgiu Sfrantzes Kronikon mikron, u eser

iinde: A.Mai, Classicorum auctorem e Vaticanis codicibus editorum tom.IX,
Romae 1837, s.l-100 (A.Thei9-er tarafndan O nshasndan alnma bir suretten)
=PG CLVI, co11.1025-1080; Georgios Sphrantzes, Memorii (1401-1477),
V.Grecu tarafndan gerekletirilen tenkidi metin, Bucuresti 1966, s.1-147. Bu
eserimde konu ettiim ksm, 94-104. sayfalardan alnmadr. Chronicon Maius
adl eserin metni iin, K.Alter tarafndan 1796 ylnda yaplan Vindobonae
neri, I.Bekker tarafndan Corp.Bonn serisi iinde yaplan Bonnae 1838
neri=PG-CLVI, coll.637-10022 ve J.B.Papadopulos, Georgii Phrantzes
Chronicon, I (I-II. kitaplar), Lipsiae 1935 (tam deildir), diye tannan
neirlerden sonra, imdi V.Gregu tarafndan, daha evvelden de zikredilen
eserin 149-591. sayfalan grlebilir.
Tercme/er: Romencesi, V.Grecu'nun daha evvel zikredilen neri.
Kitabiyat: G.Moravcsik, Byzantinoturcica, I, Die byzantinischen

Quellen der Geschichte der Trkvlker, Berlin 1958 (ikinci baskdr), s.282-
288 (1955 ylna kadar tamamlanmtr); N.B.Tomadakes, Sllavos
Bzantinion Meleton kai kimenon, Athenai 1961, s.653-681; V.Grecu, "Das
Mamorienwerk des Georgios Sphrantzes", Actes du Xlle Congres
International des Etudes Byzantines, II, Beograd 1964, s.327-341; ayn
mellif, "Georgios Sprantzes. Leben und Werke. Makarios Melissenos und
sein Werk", Byzantinoslavica XXVI I, (1965), s.62-73; I.K.Chassiotis,
205
Makarios, Teodoros kai Nikeforos oi Melissenoi (Melissurgoi), Tessaloniki

1966, s.171-182; N.B.Tomadakes, Duka-Kritovulu-Sprantzes-Kalkokondili.
Pe ri aloseos tis Konstantinopleos (1453 ). Snagogi kimenon meta prologu kai
biografikon metetematon peri ton tessaran historiagrafon, Athenai 1969
(ikinci bask), s.137-168; R.Guilland, Recherches sur !es institutions
byzantines, II, Berlin-Amsterdam 1967, s.203-211: M.Carroll, "Notes on the
Authorship of the 'siege' seetion of the Chronicon Maius of pseudo-Phratzes
book III", Byzantion XLIII (1973), s.30-38.
206
Ben zavall protovestiaritis Georgios Sfrantzes, Gregorios ismi ile

keiolup, zamannn ve zellikle de benim talihsiz hayatm esnasnda vuku
bulan hadiseleri bir hatrat olarak kaleme aldm 1
35. I. te bu altnnca yln (yani dnyann 6960.yl =1452i

26 mart gn emir [Yunanca metinde: amiras] geldi ve bir kale ina etmek
(Boaz-kesen'i) iin Boazii'ne yneldi: biraz bakalm, bugn ve yarin, ve
tehlikeli olduu iin kara tarafnda hi bir ey yapamyacamz iin her bir
konuyu denize gre halledeceiz3 . 2.Ayn senenin haziran aynda
dmanlklar belirdi, ve ordu, byk bir eviklikle hareket ederek, surlann
dnda bulunanlan ele geirdi ve ehri de muhasara etti. 31 austos gn
kalenin inas tamamland ve ele geirebilmek iin ehrin kalelerine doru
yneldi4 3. Altmbirinci yln (dnyann 6961.yl=l452) eyll aynn 3.gn
emir Edirne ehrine ekildi, z1tnnedildiine gre o iki gn zarfnda gizlice ve
byk bir dikkatle tahkim edilmi ehri tarassud etti5 ve burann nasl
mdafaa edileceini tahlil etti...5. ayn yln <1453> ocak aynn 17. gn
Paleologos ailesinin nesiinin halefi ve veliahd bay Andrea Paleologos
dodu6 6. ayn yln nisan aynn 4.gn emir tekrar geldi ve ehri kuatmaa
giriirken denizden ve karadan her trl sava malzeme ve makinelerine
brakt , onsekiz mil tutan evresini kuatrken, deniz tarafnda da bykl
7
kkl drtyz gemilik bir donanma bulundurdu, ikiyzbin adam da kara

tarafnda hazr idi, halbuki ehrin btn ebad ise, mdafaa iin
drtbinyediyzyetmis kii, aa yukan ancak ikiyz kadar yabancdan
ibaretti8 7. u sebebden dolay ahvalin olutuunu biliyorum. mparator
tarafndan ehirde bulunan demarkos'lara9 yollanan bir emre gre, her biri
kendi demarkia'snn durumunu ak bir biimde aklamasn dini ve sivil
gcnn ne derece youn olduunu ve tahkim edilmi ehir iinde nerede
bulunduunu ve mdafaa yapabilmek iin ne gibi silahlan bulunduunu
bildirmelerini istedi; bunun zerine her bir dernarkos da kendi demarkia'snn
tahriri ile ilgili sicili imparatora getirip teslim etti. 8.Sonra da bana unu
emretti: "imdi vazife senin zerinde olup bir bakasnn deildir, nk
hesaplan sen yapmay bilirsin ve mdafaa iin ne lazmdr ve neyin gizli
tutulmas gerektiini bilirsin. Sen bu tahrir ile ilgili sicilieri al ve evine
gtrp hesaplan iyi kart ve bylece ne kadar adammz, ne kadar
silahmz, ne kadar mzramz, ne kadar kalkanmz, ne kadar yaymz var
hesapla". Bu emri yerine getirdim ve efendimle imparatoruma, strap ve
207
hzn dolu bir kk sicili 10 gtrdm ve teslim ettim. Toplam gizli kald ve
ancak o ve ben biliyorduk. 9.29 mays gn, Sal idi, gn anrken, emir
ehre sahip oldu \ ehrin alnd srada, ok iyi batralann olan, efendim ve
1
imparatorum bay Konstantin dp ld, ben ise onun yannda deildim, bir
tefti iin bana verdii emri yerine getirmek iin ehrin te yannda
bulunuyordum 12 Vah, vah! Takdir-i lahi beni ne iin hayatta brakt
bilemem. O.Bu adamn hayat, iyi bir hatra brakarak, imparator ve martir
olarak devam etti, toplam olarak hayat krkdokuzyl ay ve yirmi gn
srd 13 , bunlarn da drt yl drt ay ve yirmidrt gn imparator olarak geti,
Paleologos'lar ailesinden sekizinci halef idi. Birincisi Mihali, ikincisi
Andronikos, ncs Mihali, drdncs Andronikos, beincisi Yohannis,
altncs Manuel, yedincisi Y ohannis ve sekizincisi de Konstantinos idi.
Paleologos'larn soyu yZdoksandrt yl on ay ve drt gn olarak bu
Konstantinopolis ehrinde hkmdar ve ynetici olarak kald. ll.Ben ise esir
dtm iin, -kle olmann btn strap ve ktlklerine katlanmak
mecburiyetinde kaldm, ah zavall ben, sonunda benim fdyem denip serbest
kaldm, altmikinci ylda (dnyann 6962 yl=453), Mistra'ya ulatm, bu
srada kann ve ocuklarm ok iyi insanlar olan baz yal ve meziyetli
Trk'ler tarafndan esir edilmiler ve sonradan da emir'in mirahurin [emir-i
ahr/imrahor] 14 'a, yani atlarnn bakcsna, satlmlar, daha baka ve gzel
asilzade kadnlar da satn alan bu adam ok byk bir kazan elde etmiti.
2.Benim ok iyi ocuklarmn gzellikleri daha fazla gizli kalamadndan
dolay, emir de haberdar olduu zaman mrahor'una klliyetli miktarda
aspros (=gm para/[ake]) verip kendisine ald. Bir tek benim talihsiz
annem, tek bana st annesi ile kald; btn dier kadnlar taksim edildiler.
36. .Belki baz kimseler, emir'in hazrlklarn yapt anlarda, sava

ncesi imparatorun ne gibi hazrlklar yaptn ve dier hristiyanlarn da
yardma komak iin neler yaptklarn sorabilir 15 o.Benim ok iyi hatra
brakan, gzel efendim olan, imparator, yardm gelmesi iin neler yapmad,
gizli ve aleni, ailesi ile hristiyanlar veya kendi hayat iin neler bekledi?
V eyahut da frar etmek gibi kolay ve mmkn bir eyi dnm mdr? ...
4. Eer o deil ise, kim ahsen ortaya kp da keileri oru ve dualar
yaptrtt, onlara kim paralar verdi veya kim fakirleri gzetti veya kim
Allah'a esir dmesini engellernee kalkan kimdi? Ne yazk ki, Allah
btn bu yakariarn hi birisine dikkat etmedi: ne iin byle bir hkme
gerek grdn bilemem: hkmn nasl verdiini bilemem? nsanlar da
bunu bilemez, her birisi de ona kar her istediini syleyebilir..
208
37. 3.Ayn yl (6962=1453) ve ayn aralk aynda, ok menfur ve

gaddar biri olan emir, benim ok sevgili olum Yoannis'i kendi eliyle
ldrd, nk-ah ne yazk ki doru- delikanl ona kar bir ey yapsn
istemiti, ah ben mutsuz ve zavall baba: o henz ondrtya ve sekiz aydan
bir gn eksikti, fakat vcut ve akl gelimesi olarak akranlarndan daha olgun
idi 16 4.Gene aralk aynda ben de Leontarin'a ulatm ve Mora despotu,
Porfroginitos bay Tomas'n nnde eildim; bu zat beni hizmetine ald ve
kendi gm mhr ile bana Kertezi'nin mlkiyetini hediye etti 17
209
Samile (veya ) Samuele

Episkopos
Samile ve Samuele diye bilinen bu adam hakknda bilinen tek konu,

mektubunda syledii bir husudur ve mektubun balangc yledir:
"Grossen Gruess von dem Hewbtzw der Erden Samile dem Bladick oder
Bischoff und dem andem Bladick oder Bischoff von Constantinopolis, yecz
und zusam gefgt in der Walachay .. ". Ve sonra, hitama doru ise: "Wann
ngen lassen.Wann wir uns giarbait haben zekmen von dem ungelawbigen
Tureken und haben uns gelst von sibenczigk Tawsent Asper". Sonu olarak
da iki episkoposu konu ederken herhalde Yunan asll idiler-Konstantin XII
iin ise "unser Kayser" yani "bizim imparator" diye konu eder-, bunlann da,
saiderine yapld zere, Trk'ler tarafndan esir edilmiler ve sonradan
toplam yedibin aspron (gm para) [Ake, kelimesinin tam karldr]
denerek serbest brakldlar ve sonunda da Eflak'a sndlar. N.Jorga
tarafndan dnld gibi (u eserinde: Byzance apres Byzance, Bucurest
1971 (ikinci bask) s.22 not.31) Samile veya Samuele'nin Eflak episkoposu
olmas veyahut da M.Gyoni tarafndan ileri srld zere (u eserinde:
"L'eveche vlaque de l'archevech6 bulgare d' Achris aux Xle-XIVe siecles",
Etudes slaves et roumaines I [1948] s.148-159 ve 224-232) Ohri ehri
arveklii dahilinde bir Eflak asll semen episkoposu'nun evvelce de
bulunduu gibi fikirleri dnmek benim iin zordur: vesikada ak bir
ekilde anlalaca zere bir "Konstantinopolis arvek'i" nin mevcudiyeti
ok mnakaal bir durum yaratmakla beraber, Eflak' a g eden iki tane
Yunan episkoposu konu etmektedir. Her ne olur ise olsun, bu mektubun
alcs Herrmannstadt (yani gnmzdeki Sibiu) ehrinin burgmeister [bir
nevi belediye bakan]'i Osbbalden [A.Pertusi, talyanca imlas olan Osvaldo
der] adl birisidir- hatta metinde de u ibare bulunur. "Czibennn oder
Hermanstat", sakinlerine ve "in der heiligen Kron des Reiches zw Ungarn"
yani "Macaristan mparatorluu'nun kutsal tac altnda" bulunan "bykl
kkl, derebeyieriyle aslzadelerine" ibaresi vard: gerekten de o sralarda
Transilvanya [Erdel] Macaristan'n bir parasyd. Mektubun Almancaya
tercme edilmesi de bu olaydan kaynaklanmaktadr.
210
Yazma nshalar: Monac.lat B5507, XV.asr, yaprak: 350 vdd.
Neriyat: N.Jorga, Notes, IV, s.65-68.
Kitabiyat: N.Jorga, Byzance apres Byzance, Bucurest 1971 (ikinci

bask), s.22.
Tercme/er: Barbara Stein Malirielli ve Agostino Pertusi bu metni

imdi talyancaya tercme etmilerdir. Sayfann yannda bulunan rakamlar,
Nicola Jorga tarafndan yaplan nerin sayfalarn gstermek iindir
[tercmede metne koymadm].
211
Vladick veya episkopos ve imdi Eflak' da birlemi olan

Konstantinopolis'deki dier vladick veya episkopos Samile'den yere eilmi
ba ile, kildir-i mutlak Allah'mzda gerek bir adaletle yaayan muhterem
ve bilge, ok sevilen ve merhametli bizim devletimize, yakn dostumuz ve
sulhun tatl yznn taraftan burgmeister Osvaldo'ya, Hermannstadt'n
saygl hemehrilerine, Macaristan mparatorluu'nun kutsal tac altnda
yaayan bykl kkl derebeyiere ve asilziidelere ok selam. steimiz,
bizim samimi tavsiyelerimizin sizlere ve lkemiz topraklannda yaadn
mid ettiimiz btn kardelerimize ve hizmetkarlarmza selam yolluyorum,
hayatmzn son gnne kadar en ve esen kalmanz temenni ederim. Bizim
hayatmz Allah'n inayetine kalmtr ve genel kanya gre halen aramzda
az kii onun korkusu ile yaar, dinsizler yznden ve suundan dolay sefalet
ve strap iindeler: halbuki mnkir, sa'nn ha'nn dman, Allah'n
krhac olarak bizim stmze ve kutsal ehir Konstantinopolis' e, ba
Kilise'ye yollad Trk'lerin ok fazla kabahat ve sebebleri yoktur: ve bizim
sularmz yznden Allah bu ehrin Helebed elimizden kmasna iin verdi
ve bunun gerekeleri de hi bir insan azndan kmayacak veya ok zor
sylenecek strapl ve inanlnazla iitilmezler dolu eylerdir. Bu noktada
azizierin naalan ve rliklerinin durumu mhimdir ve Trk'lerin ok insafsz
ikence ve felaketi de bellidir, hatta Trk'ler ikibin kiliseyi 1 tahrip ve yerlebir
ettiler. Bunu size yazmarnn sebebi, nk size de bu nasl bir model
oluacan anlar ve renirsiniz. Allah bizleri idare etmeleri iin kafidere bu
erki verdi ise bizim gnahlarmzn bire bir cezasdr. Dier taraftan da
hristiyanln btn midleri snd ve bizim tahribimiz balad, zira mezkUr
Trk'ler kutsal hizmet iinde saylan ve ok mukaddes srlarmzn muhafaza
edildii mukaddes kaplara sahip ktlar ve bunlarn iinde bulunan azizierin
naalan kadar, imparator Konstantin ve annesi Aya Helena, Aya Sofia ve
Ayios Yeorgios, byk martir'inkiler de vard~; o kadar ok mukaddes eya
aldlar ki, bu konuda kimse konumak veya haber vermek istemez. Halbuki
biz, Araf' dan halas olmay bekleyen ruh gibi hristiyanlk aleminden teselli
bekliyorduk. Halbuki biz zavall kalm ve hi bir kurtulu yolu
bulunmayanlara, tavsiye ve yardmda bulunacak hi kimse yoktu. Ve Trkler
ehrimizi karadan ve denizden kuattlar; elli tane byk ve beyz tane de
kk toplar vard ve en bynn ap onyedi kurubarut alacak f gibi
ve uzunluu da yirmi kar idi. Bu byk top ile surlara ate atklar zaman
byk bir kule ve bunun bulunduu yerden onbe metrelik duvar ykld3
Hep bu top ile ehri kar yzelliiki ta attlar, ve hepsinden te beyz
212
kk topla hi ara vermeden halkn erine ate atlar ve bylece de hi

kimse kendisini mdafaa edebilmek iin bir nazar atacak kadar bile ayaa
kalkamyordu. Byle bir top atma kar yaplacak hi bir ey yoktu. Galata
ile Konstantinopolis arasnda bulunan denize, denizden ve karadan ikiyz
kalyon ve byk gemiler indirdiler: bunlar gemilerini deniz tarafndan
ilerletemiyeceklerini grnce iki mil kadar ilerde bulunan bir kara parasna
ikiyz kalyonu elleriyle ektiler ve sonra da iki mezkr ehir arasnda kalan
denize bunlar indirdiler4 Ve orada limann bir tarafndan dier bir tarafna
byk flan birbirine balayarak bir kpr de ina ettiler, bunun zerine
klliyetli miktarda piyade ve top koydular, Bu flar zerine bir baka kpr
daha ina edip suyun zerinden ikinci bir barikat yarattlar, en sekin
muhariplerden ellibin tanesi buray igal ettikten saat zarfnda ehri igal
ettiler5 Burada byk bir baskn gerekletirdiler ve gzlerinden hi bir ey
kamad; canavartam bir ekilde insanlan hunharca ldrdler, kutsal olan
her eyi yerlere attlar atlarnn nallan ile bunlar inediler, zira bu glere
kar gelebilecek ve direnecek ok az kii ehirde kalmt. ehir iinde ok
hainler de bulunuyordu ve ahslarn byk bir ksm da hainlik sonucu ele
geirildiler. Kiliselerden birisinin matroneo [kadnlar blm]'sunda drtbin
tane soylu kz ve byk beyterin kzlan emniyete alnm ve paral askerler
de korumalarna braklmlard. Trk'ler bu kiliseye sahip olduklar zaman
orada boaztadlar ve ounu da orada idam ettiler; ne kucanda ocuk olan
kadnlan, ne hamile kadnlar, ne k giyinmi ehir kadnlarn hi aldr
etmeden hemen ldrdler ve para para ettiler6 Tahrib edilmeyen
kiliseterin byk bir ksm Trk ve putperest usule evrildi. "Salvaria" ehri
ile Galata yerle bir edildi7 ahalisi de Konstantinopolis'e getirildi, fakat
Galata'da Trk'lere yanaanlar bundan hari tutuldular ve maliarna da el
konulmad; Konstantinopolis'e deniz yoluyla otuzbin kii getirildi, burada
iskan edilmeleri istendi, ve bunlarn drtbini ehirde kalp yaamalan istendi;
dier taraftan baka drtbin kii iin Trk, Konstantinopolis eyaleti iinde
grevlendirdi ve bu adamlarla ehirleri ina ettirirken surlann ve kulelerini
de yaptrtt 8 Daha ne diyebiliriz ki? Trk'ler btn hristiyanl hakimiyetleri
altna almak istiyorlar, Allah isterse. imdi haber aldmza gre bunlar
despotun yani Syrffeyn (=Srbistan) blgesine ve Raczen (=Rascia) a
yryp fethetmek9 Bunlar midlerini byk lde topuluk zerine
younlatrdklar iin hep ve heryerde yapyorlar: her birisi torbasnn iinde
bir veya iki libbra tutarnda kurun tayor ve saldr yapmak istedikleri
mahalde silahlarn hazrlyorlar, yerde hazr sperlerinde toplann
koyuyorlar10 Czibenn veya Hermannatadt denen sizin ehriniz bunlar
213
tarafndan ok iyi tannr ve yollar zerinde bulunan bir engel veya kart
mahal olduunu sylyorlar 11 Bundan dolay da ehrinizi kaybetmemek iin
tahkim etmenizi ve etrafn siperlerle evirmenizi tavsiye ederiz. Ne mutlu
imdi sulh iinde yaayanlara.mparatorumuz bir gemi ile arkadalarn
yanna alp frar etmeyi baard 12 Allah bilir, size verdiimiz bu kt
haberler yznden siz de alayacaksnz ve biz bu zavalllk iinde
mrmzn sonuna kadar yaayacaz, btn hristiyanlar ve hristiyan
imann benimseyenler bizi terk ettiler, geri biz imdi yardm isternek iin
Eflak'dayz. Trk'lerden kurtulmaa abaladk ve yetmibin aspron [gm
para/ ake] verip esaretten kurtulduk 13 Fakat, hristiyanlk icab bizim
nihayete kadar sizinle birlikte olduumuza inannz.
Allah sizi takdis etsin, baksn ve btn ktlklerden masun klsn.
Amin.
Tarih, 6 Austos 1453, Efendimizin yl [Latince terimi: Annus

Domini. Hz. sa'nn doumundan sonraki devir].
214
Tomaso Eparchos ve Giosue Diplovatatzes (?)
Bu kiilerin isimlerini tayan bir ReZazione [takrir]'in Almanca bir

tercmesi bize ulam bulunmaktadr ve baka kaynaklarda bulunmayan
bilgiler ile bildiklerimizi tasdik eden haberleri ihtiva ettii iin belirli bir de
kymete haizdir. Sonunda u bilgi bulunmakdadr: "Diss Ding hat gesagt
Herr Thomas Eperkus, ein Graf auss Constantinopel, und Josu Deplorentaz,
eins Grafen Sun, und Thutro de Constantinopel der ir Krichisch in Welish
prach hat und Dumita Exswinnilwacz und Mathes Hack von Utrecht, der ir
Welisch in Teutsch hat pracht" (ilerdeki tercme edilmi metne baknz.)
Demek oluyor ki malfmat iki Yunanldan, byk ihtimalle Bizans soylular
snfndan olup-gerekten de soyadlar tannm vatanda ailelere aittir-,
bunlar bilgileri Yunanca yazp ilettiler; bu bilgiler hemencecik "welisch"e
tercme edildi yani FranszcaJveya talyancaya Thutro di Constantinopoli ve
Dumita Exswinnilwacz tercme edilen bu metin Utrecht'li Mathes Hack
tarafndan Almancaya tercme edildi (veyahut: Thutro di Costantinopoli
tarafndan "Welisch"e tercme edildi ve sonra da Dumita Exswinnilwacz ve
Utrecht'li Mathes Hack tarafndan Almancaya tercme edildi). Anlaldna
gre, bu takrir Konstantinopolis'in dnden ok ksa bir sre sonra, bizzat
grerek ahit olan kiiler tarafndan yazlmt. Kime yazld bilinmiyar ise
de Almanya'daki sivil veya dini baz yetkili ahslara gnderilmesi
muhtemeldir. Bu arada da, Konstantinopolis'de bir Alman kolonisinin hala
mevcut olduunu da unutmamalyz. Sakz'l Leonardo, Bizans'llarn
hizmetinde bulunan Johannes Grant adl bir Alman'n "yunan atei"
kullannada maharetli olduunu haber verir, ve bilindiine gre Nuremberg'li
Joerg adnda birisi evvela Bosna'l Stefan ve sonra da Mehmed II'in
hizmetinde bir top ustas olarak bulundu: onun Geschichte von der Trckey
veyahut da Anzeygung adl eseri, o devrin tarihi iin byk bir ehemmiyete
haiz bir metindir.
Yazma nshalar: Monac.lat.5274, XV.asr, yapraklar Jorga nerinde

gsterilmitir.
Neriyiit: Jorga, Notes, II, s.514-518.
215
Tercme/er: Barbara Stein Molinelli ve Agostino Pertusi bu metni

talyancaya tercme ettiler. Sa tarafa konulan numaralar, Jorga nerinin
sayfalann gsterir; [Tercme ettiim metne koymadm].
216
Konstantinopolis'in aln hakknda takrir
... ve lkeden putperesderin dinsiz halkn ve mttefiklerini kovdular

ve lkeyi temizlediler; imdi bir ittihad ve kanun ve adalet eski nizama gre
yeniden ekillenecek. Amin 1. Allah, Baba'y, Olu ve Ruhu'l Kuds'e sena,
Amin, bize asrlar boyu dnyada can ekien Efendi'ye. Amin.
Hepsinden evvel nasl ve ne ekilde Konstantinopolis ad ile Yunin
lkesinde bulunan byk, soylu ve ok gl ehr-i hmayun Trk
imparatoru tarafndan feth ve teslim alnd: imdi bunu burada kaydediyoruz
ki bu 28 Mays 1452 gn yapi Aziz Urban gnlerinden drt gn sonra vuku
buldu2 ; ertesi gn Trk'ler Pera adl, Konstantinopolis'e ok uzak olmayan
ehri de aldlar. Allah'n inayeti bizimle olsun.
Hepsinden evvel, lm deinde olan ihtiyar Trk imparatoru,

imdi Trk imparatoru olan oluna Yunan'llar veya Konstantinopolis'e kar
harp ilan etmemesini teklif edip, aksi halde lanetleneceini syledi. Bu sze
oul u karl verdi: "Baba, eer sen beni lanetlernek istiyorsan, sen son
nefesini verdikten sonra Konstantinopolis imparatoruna kar sava
balatacam,. bunu yenilgiye urattktan sonra btn dnyaya sahip
olacam" 3 Sonradan Konstantinopolis yaknlarnda Fimiiin adl iki Alman
mili uzaklktaki bir malale kale inasna balad, biimi de Konstantinopolis
sahibini kzdrmak iin adeta sehpa gibiydi, Konstantinopolis imparatorlar
bu mahalde ava karlard4 Konstantinopolis ahalisinin bundan haberi
olmad ve sanki komuda yaplan bir inaat gibi anladlar. Mehmed de bunun
farkna varnca, asken toplama zamann bekledi ve onlardan ele
geirebildiini ldrd. Bu ilan edilmemi bir harbin balangc idi.
Konstantinopolis imparatoruna adamlarnn Trk tarafndan ldrldkleri
haberi ulanca, ehirden kt, beyz Trk buldu ve bunlardan yz
tanesini ldrd. Bylece her iki taraf arasnda da byk bir katliam vuku
bulunca, Konstantinopolis imparatoru Trk'e bir elilik heyeti yollad, bu
yersiz hareketin sebebini sordu, ayrca babasnn yazl olarak, aralarnda bir
dostluk . ilikisi kurduunu da hatrlatt5 . Trk ise buna hi bir karlk
vermedi: ark syleyip babozumu zamann bekledi. Hemen ellibin kiiyi
217
harekete geirtti ve adamlarldrtt, balan kknden sktrd ve ehri

kuatmaa balad. Bu kuatma ile ellibin kiilik ordusunun idaresini
Czamakpegis adl bir kul 'una brakt ve ehri yle bir kapatt ki ne girmek
nede kmak mmknd; ve sonra o, Trk imparatoru, drt gnlk bir
yryten sonra Videmopel (= Edirne) ehrine geldi burada (?) 0000 kii
daha toplad ve kuatma iine dnd6 Bu olay Paskalya sonras Cuma gn
vuku buldu. Trk imparatoru, Sauroman (San Romano) denilen Porta [kap]
nnde ordugahn kurdu ve ( ... ) top siperlere kondu7 : birinci topun
mermisinin ap oniki kar ve dierlerinin ki de ok fazla kk deildi, ve
bunlar kap'dan (?)O adm kadar bir mesafede yerletirdi 8 ehre belirli bir
mesafe yaklatklar zaman, gece vakti bir harp aleti yarattlar ve iine de
toplada beraber onbin adam koydular; dier taraftan da ehir iinde bulunan
Cenova'l muharipler ile anlatklar iin ate amakta geciktiler. Harp aleti
adeta bir eve benziyor ve tekerlekler zerinde hareket ediyordu. Trk'ler
bunun iine gizlendiler ve yer altndan ehri sudarna doru yol kaznaa
baladlar; burada tahta bir sundurma yaptlar ve yan taraflarda ak duran
yerlere de bir siper yapp buradan ate anaa baladlar: duvar stne
kabilen kiiyi bulduklar an hemen ldryorlard. Trk bundan sonra da
Ventura denilen Porta [kap] nne geldi ve burada deri kapl bir kule
yaptrtt, gelen talarn zarar vermesini engellemek iin de buray ala
kaplatt. Bu kulenin altna bir delbiz kaznaa baladlar ve surlar altndan
geen bu delbiz sanki hendekierin de altndan geip varouna ulaacakt9
Bunun da sonrasnda toplarn sabit tutmak iin bir eit ev ina ettiler. Bu
yap ehre doru ynlendirilmiti;ate etmek istedikleri zaman kap
alyordu. Bunun alma yn yleydi: emirler ulap da uyguladklar
zaman kap alyordu ve at yapldktan sonra kap kapanyordu 10 Saligaria
(=Caligaria) denilen bir baka Porta karsndaki bir spere byk biri
kk drt tane top koydular ve bir kule arkasnda gizlenip be tane yeni
lam ukuru anaa baladlar ve ehre ynelik olan bu yollar kirilerle
tespit ettiler. Fakat ehirde bulunanlar da kmak istedikleri iin lamlar
kaznaa baladlar ve yle bir ey oldu ki iki lam yolu kar karya geldi:
Trk'ler beraberlerinde top getirmilerdi ve malzemeleri de ok idi fakat
ehirdekiler hemen atelerini yaktlar ve ok sayda Trk' ldrdler 11 Bu
olaydan sonra Pera erindeki tepeleri ele geirdi ve bunlarn zerinden
byk gemiler, [ikibin] ikiyz galeri ve ince gemi geirtirken, msellah
kiilerin de korumasnda kzlerle katrlarn(?) silindirler zerinde
srdkleriyle geirtti; zirveye ulatklar zaman denize doru kaymasn
saladlar, buras Pera ile Konstantinopolis arasnda, su zerinde muhkem bir
218
mahaldi 12 Daha sonra da Trk, Pera yaknnda muhkem malale varnca,

bulduu btn flan bir araya getirtti balatt, bundan ina ettirdii kpr
zerinde sanki karada arplacakm gibi deniz st sava yaplabilirdi 13
Trk'ler ellerinde bulunan bin tane merdiveni surlara getirip dayadlar, bu
arada, atklan ate sonucu surlarda San Sebold Mezarl byklnde bir
gedik ald. Cenova'llar bu gedikle ilgilendiler; burada, ellerinde bulunan
ok saydaki gemi ile koruma giriiminde bulunmak istediler 14 Trk'n
ordusunda, hcumdan onbe gn evvel kartlan bir emre gre, her bir asker,
ister karada ister denizde olsun, beraberinde bir merdiven tayacakt.
Msellah kiiler ile dolu (... ) kalyon geldi: kuatlan kiilere yardm etmek
iin gelen Cenova'l kiilere benziyorlard, fakat Trk idiler ve hemen
kaplardan sznalara baladlar. Daha az bir mesele olduu ve ehrin
emniyette olduu zannedildii bir srada Cenova bayra altnda gelen (baz
gemiler?) Trk'le byk kayplar verdirerek ricat ettirdiler15 29 mays gn
Pazartesi idi, byk saldn balad ve Sal gecesine kadar (?) btn akam
vakti srd ve ehri de fethettiler 16 . Gedik alm yerde mdafaa yapan
Cenova'l komutan, yaralandn zannedip, beraberinde srkledii adamlar
ile birlikte mdafaa yerini terk etti 17 Trk'ler de bunu fark edince hemen
gedik tarafna yneldiler. Yunanllarn imparatoru bunu grnce, yksek
sesle yle bard: "Allahm, ihanete uradm" ve hemen adamlar ile oraya
yetiti ve kalan kiileri kalmalar ve mdafaaya devam etmeleri iin tevik
etti. Bu srada demir kap ald ve yle bir izdiham meydana geldi ki,
imparatorun kendisi ve doksan [bin] adam ile birlikte Trk'ler ve hainler
tarafndan ldrld 18 Trk'ler bunun akabinde Aya Sofya kilisesine doru
kotular, orada bulunanlar esir ettiler, ilk kzgnlk annda ldrdler;
sonradan bulduklarn ise iple boyunlarndan ve elleri arkada balayp dizi
halinde ehrin dna kardlar. mparatorun Konstantinopolis'de
ldrld haberini alan Trk, imparatorun yerine hkmeden Megas dukas
tevkif ettirdi, ve hemen bir olunun ban kestirtti ve sonra da megas
ducas'n kendisini de ldrtt19 . Sonra da, ok gzel olan kz ocuklarndan
birisini ald ve Aya Sofya'daki byk altar'n zerinde bir ters ha tarznda
yatrtp iddet gsterdi20 Sonra da kaba Trk'ler ehrin en ileri gelen asil
kadnlar, bakireleri ve manastr rabibelerini aldlar ve Yunan'llarn gzleri
nnde ereflerini drdler ve hristiyanln kutsiyetini ayaklar altna
aldlar. Sonradan da btn mukaddes mallar ve azizierin naalann tahrip
ettiler ve neler buldular ise yaktlar, bunlar arasnda sa'nn ha', ldren
ivisi ve elbisesi kurtuldu:~ bu rlik'lerin nerelere gittiini kimse bilmiyor,
kimse nerede olduklarn bulama~ 1 San Luca kilisesinde bulunan Meryem
219
tasvrne de hakaretlerde bulundular, kudurmu bir ekilde de burada

bulduklar altyz kiiyi birbiri ard ldrdler. Sonra ellerine geen kiileri
esir ettiler, hepsini boyunlarndan iple baladlar ve fyatlarn rendiler.
Kadnlar vcutlarn satarak fidyelerini dediler, erkekler de elleri veya bir
baka unsur ile zina yaparak kurtuldular. Kim kendisine biilen paray kabul
eder ise kendi imannda kalabiliyordu, paras olmayanlar kalnaa raz
olurken, reddedenler ise ldrldler. Bu srada Konstantinopolis'e vali tayin
edilen Almancadaki Sleyman22 , ibadetini yapabilmek iin Aya Sofya
tapnan gelip igal etti. Trk'ler gn sre ile yamaya devam edip ehri
boalttrdlar, herkes bulduuna sahip kt, ister insan ister mal olsun bunlar
edinip ne istediler ise yaptlar. Ganimetin taksimi Konstantinopolis 'e
yryerek drt gnlk bir mesafede bulunan Edirne'de yapld. Mehmed ile
birlikte Helluss Pascha (=Halil Paa) adl bir prens vard ve ehri
fethedemessin derdi: Trk'lerin imparatoru da yle dedi: "Eer ben
onu fethedersem sana ne yapaym?", teki de u cevab verdi:
"Kellemi kesebilirsin". Ve byle cereyan etti. Ayn tutum nc
de (?) Sagamispaschas (=Zaanos Paa?) ve drdnc Sergapascha
(=Saruca Paa?) ve Iberenpaschas (=Yakup Paa?) iin ve Lalapaschas ve
Beglerpeis ve Kadiliischgris ve Jomispegis ve Massarexis ve Serisager ve
Gebterbasas, Durchambegis ki bu zat 00(?) mil apndaki yerdeki adalar
tahrip etmiti, Essebegis, Turagas, Seckirhamasa, Escherkamer, Hassachmat,
Jsackwegis, Marthalosch, Afa ve daha baka sair kiiler, vesaire23
Konstantinopolis ehrine gelince, o kadar byktr ki, atla surlar
zerinde gitseniz bile bir gnde tamamlyamazsnz. Muhariplerin says ( ... )
olup kadnlarla ocuklar katmadm. ift surlar bulunur, biri kara tarafna
dieri de deniz tarafnadr. Anler eklindeki surlarda binyr4 kap olup yz
kiliseyi de kapatyor; galiba yirmi sene evvel bu say ikibindi25 Aya Sofya
kilisesi yle byk bir evresi bulunur ki drtyz altm eref kaps ve
buray tutan 6.000.600 ve 66 (=6.666?) tane kolonu vardr ve bizim
Efendi'nizin ektii aclar adna ina edilmitir26
Btn bunlar bana, Konstantinopolis'de bir kont olan Thomas
Eperkus (=Eparchos) ve Josu Deplerentatz (=Giosue Diplovatatzes?)
tarafndan iletildi. Thuro di Constantinopoli Yunancalarn "welisch" diline27
tercme etti ve Dumita Exswinnilwacz ve Utrecht'li Mathes Hack onun
"welisch" dilini Almancaya tercme ettiler.
220
Gennadios Skolarios
1405 ylna doru, Konstantinopolis'deki iyi bir ailenin ocuu

olarak dnyaya gelen bu zat, papaz olmadan evvel Georgios K6urteses ad ile
tannyordu. Marco Eugenico'nun akirdi olup, kendi kendine de hem Yunan
hem de Latin felsefesiyle ilahiyatn rendi. Sonra da evinde bir mektep at
ve Yunanltarla talyan renciler burada ders grdler. Bu senelerde (1420
seneleri civarnda) Konstantinopolis'de Crisolara'nn evinde kalan
Francesco Filelfo adndaki hmanizma dnemi aratrcs ile tant ve
tahsiline devam ettii srada bir Yunan dili grameri hazrlamas yannda
Yunan filozoflar (Aristoteles) ile Latin (Aquino'lu Aziz Tomaso) filozoflar
hakknda tefsir'ler de hazrlad1. Sonra da divan'a katlp ilk evvel bir krites
(hakim) ve sonra daimparatorun sekretarios'u oldu ve ok iyi belagat sahibi
olduundan dolay da lala ve vaizlik grevlerini de deruhde etti.
Ferrara ve Firenze [Floransa] ehirlerinde yaplan konsillere katld ve
kiliseler ittihad iin yatkn bir tutum iinde olmasna ramen netice itibariyle
mtereddid kald. Konstantinopolis'a dndkten sonra kiliseler ittihad ile
ilgili mnakaalarn dnda kalmak istedi fakat stad Marco Eugenico 1444
ylnda ld srada ortodoks mezhebinin mdafaasn yapacana dair ona
sz verdi. O tarihden itibaren de, Yohannis VIII Paleologos'un 1448
ylndaki lmne kadar, yazlarnda Latinlere kar sert bir polemik havas
bulunan ibareler doludur. Konstantinos XII'un tahta kmas zerine ans
geri tepti ve 1450 senesinde Gennadios adn alarak Charsianites manastrna
ekildi. Kardinal Kiev'li isidaro'nun Konstantinopolis'e gelmesi esnasnda,
her ne kadar 12 Aralk 1452 gn ittihad ilan edildi ise de sert bir ekilde
cephe ald. ehir dtkten sonra Gennadios ve yeeni Teodoros Sofanos ile
birlikte esir edilip Edirne ehrine gtrldler. Maamafh, Mehmed II o
sralarda patriklik makamnn bo olduunu rendii zaman birisinin
seilmesini istedi bunun zerine toplanan ruhhan gurubu Gennadios' u bu
makama intihap etti ve o da hi istemeden buna raz oldu ( 6 Ocak 1454) fakat
bir sene sonra istifasn verdi ve gereke olarak da manastr hayatna gemek
istediini gsterdi. Bununla beraber 1456 senesinin ilkbahar mevsimine
kadar bu makamda kald anlalyor. Bu zaman zarfnda Gennadios ile
Mehmed II arasnda tane hristiyan iman ile ilgili msahabe yapldn
221
syleyebiliriz (karlatnn: iki kk eseri olan, L 'unica via della salvezza

degli uomini [insanlarn kurtulmas ii11 .tek yol] ve Confessioni della fede
[imann itiraflar] ki zet halinde Trkeye de tercme edilmitir). 1456
ylnn yaz mevsiminde Aynaroz y~rmadasndaki Vatopedi manastnndayd
ve birka ay sonra Serez civarndaki Meneceo danda bulunan San Giovanni
Battista manastnna ekildi (1457). ki defa daha patriklik makamna
gemesi iin artnasa idi hep burada kalacakt: 1460 ile 1463 seneleri
arasnda ve 1464 ylnda birka ay sre ile bu makamda bulundu. Monte
Meneceo manastnna dn yaptktn sonra lmne kadar orada kald (1472
senesi civarnda).
Birka aydan beri patriklik makamnda bulunduu srada kaleme
ald Lettera pasforale sulla presa di Costantinopoli [Konstantinopolis'in
aln hakknda dini mektub] iin 1454 yl yaz mevsiminde yazlmtr
diyebiliriz. Bu metinden aldmz para ok manal olup, Gennadios 'un bu
felaketi Allah'n bir cezas olarak gsterme fikrini aydnlatyor.
Yazma nshalar: Paris.gr.1289, XV.asr, yaprak: 81-93 (mellif

hatt).
Neriyat: Oevres completes de Gennade Scholarios, neredenler:

L.Petit- X.A.Siderides- M.Jugie, IV, Paris 1935, s.211-230. Metnimiz burada
211-222. sayfalardan alnmadr.
Kitabiyat: Oeuvres completes ... , I, Paris 1928, s.IX-XIV ve VIII,

Paris 1936, s.15-47 (hayat hikayesi, yazma nshalar, v.s.): H.-G.Beek, Kirche
und theologische Literatur im byzantinischen Reich, Mnchen 1959, s.760-
763: G.Moravcsik, Byzantinoturcica, I, Die byzantinischen Quellen der
Geschichte der Trkvlker, Berlin 1958 (ikinci bask), s.290-291:
A.N.Diamantopoulos, "Gennadios Skolarios os historiki pigi ton peri tin
alosis chronos" Hellenika IX (1936) s.285-308; N.B.Tomadakes, "Georgios
Skolarios kai ai politikai tou analepcis", Ekklesia XXXI (1954) s.257-261,
292-295; J.Gill, Personalities of the Council of Florence, Oxford 1964, s.79-
94; ayn mellif, Il Concilio di Firenze, talyancaya eviren A. Orsi
Battaglini, Firenze 1967, s.153, 198 vdd.; C.J.G.Turner, "George-Gennadios
222
Scholarius and the Union of Florence", Journal of Theological Studies NS

XVIII (1967), s.83-103: ayn mellif, "The career of George-Gennadius
Scholarius", Byt,antion XXXIX (1969), s.420-455: A.Papadakis, "Gennadios
ll and Mehmed the Conqueror" ayn dergi, XLII (1972), s.88-106:
C.N.Tsirpanlis, Mark Eugenicus and the Council of Florence. A.Historical
re-evaluation of his Personality, Thessaloniki 1974, s.56-57, 69-72,98 vdd.
223
Patrik Gennadios'un ehir'in aln ve patriklik makamndan

istifasna
dair mektubu.
Konstantinopolis 'deki Bakire Pammakaristos manastrnda yazld. 1
Gennadios, hrmetkar keiin, yeryznn her tarafnda yaayan

Hristos Yosus [Kurtarc sa]'un sevgili biraderlerine, O'nun ruhu ve
kanununa gre yaamalar dileiyle.
1. ok kimse bana iletiler gndererek, hayret ettiklerini ve benim

iin ar bir mesuliyetin bulunduunu sylediler. Ben gemi zamanlarda
daha az ehemmiyete haiz kiilerin ve onlarn bu alanda belirli bir becerileri
bulunmakla beraber ben dierlerinin toplamndan fazla yazmtm. Halbuki
imdi, dnya zerinde bulunan ehirlerin en gzeli halen ok fakir bir
duruma dm hatta zamanmzn Helen halknn lkesi ile birlikte felakete
urarken, ayakta durabildii kadar kald, dier kendi halinde duran ok
benzerlerine ramen, tek ve kendisine has idi, fakat buraya varan byk
felaket hakknda niye hi bir yazl beyanda bulunmay neden tercih
etmediim zerinde durdular. Bu felaketden sonra bana yakn olanlara
gelimelerin byk ksmna ifahi olarak aklarken, ve baz mektuplarmda,
kk paralar halinde olsa bile felakete deindim: fakat o srada kaderin
yaratt birbiri ard hadiseleri anlatmak, daha ar gelimelerden herhangi bir
durumdan kamabilmek iin yazmak mmkn deildi, halbuki imdi
ktlklerimizi arkadalarmza hatrlatarak onlar fazilete tevik etmek iin
zamann geldiine kanaat ediyorm
2
2. O halde, hepsinden evvel Allah'n ebedi Kelime'sine bizde

bulunan btn iyiliklerin yaratcs ve muhafz bizim sa'mza kranlarm
arz ediyorum nk bizim fakirlik durumumuzda ona hemen verdiimiz
yeminde 3 biz byle bir iddetden, beklediimizden daha az bir zararla
kurtulmay arzu ettik ve yeniden kendimize dnmeyi : bu da bizim steimize
gre geliti hi bir ekilde efkat gsterme isteimiz iin kendimizi zavall
grmedik, kendi maddi ve manevi fakirliimize kendimizi kabul ettirdik:
imdi Allah'n izni ile gnahlarmzdan dolay neden byle mlayim
durumda kaldk ..... .
224
dier taraftan biz o drst Hakim iin bedenimiz ile yetinilen bir sadakat
deil fakat btn hayatmzda bize yapk duran isteimizin tam bir
bamllk tutumuna karlk olarak geliir, buna da ilahi gce yani ilahi
adaletini bizi daha doru aclar iine koyup da bizi yorumlara sevk eden o
g karsnda diz kyoruz, fakat bu arada cezann adeta bir tedavi
mahiyetinde olmasna yalvaryoruz ve Ebedi gce kar gelmek
saylrnamasn bekliyoruz ve bunu da bir sre iin mid ediyoruz ve bu
sebebden dolay da en tatl ekilde bunu stlenmeliyiz ..... .
3 ..... Artk ortalkta grnmeyen ehrin dier straplar, bu yreden

olan btn Yunanllarn tarafndan stlenilir ve bilinmekle de kalmaz, gerekli
olduundan daha ok iyi bilinmesi gerekir ve bir kenara brakyorum. Bir
nutukda bunu aklamak yerine deheti susarak geitirip acmak ve hzn
gzyalarnzia deil de,bu konu edilen ktlklerin sebebleri zerinde
inanlr pimanlmza alamalyz. te bu straplar konu ederken yazmay
tercih etmemin sebebi, dinlemek iin hazrlanan bilgin dinleyicilerine
sylemek isterim.
Kald ki lkemiz artk uzun zaman yaayamaz ve ksa bir sre iin de
esarete dmek zere idi ve herkes bunu bir sreden beri fark etmilerdi,
hatta aralarnda dmanlarn gcnn devaml birekilde artmakta olduunu
ve Asya'nn bize dman kesildiini gryorlard ve dier taraftan da o yol
eski bir korkunun gereklemekte olduu ok kimsenin dikkatinden
kayordu yani bir takm yersiz mitlere dayananlar ve onlarn kabul edilmez
ve hatta imkansz grlen yaplar yznden adeta Allah tarafndan
gerekletirilecek diye grlyordu Fakat bazlar evvelden ak konutular
4
ve ok da rahat konuurken hem zavall imparator hem ehir ileri gelenleri

dinlediler5 Bununla beraber vatandalarnn hrriyet ve selameti ile
ilgileurneye balaynca hi beklemeden bir k yolu aradlar ve gkten inen
frsatlar sayesinde Allah tarafndan verilen cezalar buldular, bundan sonra da
bu cezay ehirden nasl uzaklatracaiz ve Allah'a nasl iade edebileceiz
dediler ise de, bunlar esasnda Allah tarafndan verilen frsatlar geri tepip,
kendilerinden uzak tutarken bu frsatlar kullanmak isteyenleri de mahrum
ettiler6
4. Hi kimse kehanet yapmay kalkanlar dinlemedi, nasihat etmee

kalkanlarkimseyi ikna edemedi: tedrisat iin almalar yapanlar da tam
olarak eitemediler: ithamlarn da deitirmediler, isteklerini de kabul
225
etmee yanamadlar. Allah tarafndan kurtulu vaad etmee kalkanlar,

kendilerini lme atmak suretiyle Allah nezdinde bir aracla girimi
grndler, fakat vaadlerine kar byk bir hata iledikleri iin hi dikkate
alnmadlar, konumalan da dinlenmedi ...
Btn bunlar zamanla byk bir tarihi hikayenin mevzuu olabilir.

Fakat biz bu imalan yaptk nk herkes byle bir nutukdan daha ak bir
ekilde aniayabilir-fakat Allah'a hakarette bulunmak isteyenler dnda-ki
bunlarn daha evvelden de, hata iinde olmadklar bellidir. Bizim
bakentimizin zerine den felaketler ok sarih bir ekilde Allah' dan ve
semav1 adaletden neet etmektedir. zerimize ullanan ve bizi imha eden
dmanlarmzn harp gc, sanat ve teknii Allah tarafndan ihsan edilmi
gden bakas deildir: hatta insan gz ile de baklacak olunur ise, bu
durumun kanlmaz olmad bundan ileri gelir. Bir tek Allah bizden istedii
msamaha ltfUnu yerine getirenleri uzak tutabilirdi, bizler de o srada
gnden gne onun kanunlarn yerine getirmedi -kald ki bunlar
uygulayanlar bizim aramzdaki ciddi kiilerdi ve her trl emirlerine kulak
verirleridi-bir takm mtalaalar ortaya koyup oradan oraya gidiyorduk, fakat
bu arada mtalea getireceiz diye bir takm iaretler ve davetler de
yaparlard7 .
5. Bylece, Efendi der ki Musevi'ler unu veya bunu yaptlar ve

ksaca sylemek gerekir ise sekin kiilere kar bir gnah ileme frsatn
hep yarattlar, bunun iin Allah da onlara bir hata yaratma ruhu alad:
onlara bir kadeh saf arap iirdi ve yle bir sarho etti ki yeryznn en u
snrna kadar darbe indirdi. Kuds ehrine ve arazisine harp ilan edip,
kobalar ile salam surlarn yerlebir etti.
6. te bylece bizim baehrimiz de artk kadehden imeliydi ve bu

kadehi de ona bal olan Asya ve Avrupa'daki sair ehirler ilk evvel
imilerdi. Bunu da tuhaf bir ktlkler sralamasnda itiler, bylece mall
byk ehir ona bal kalp, benzer bir byk ehrin stne gelen cezay
kendileri dediler, zira Allah'n kanununa uymam grlrler.... sonra yok
edilip, dmanara ganimet oldular, Allah da onlar aracl ile isteini yapp
birbirlerine kar kard: Bylece sa'nn gc hi bir ekilde evketin gl
dikenleri arasnda kalamazd, her bir midin tesinde ve her insan! tedbirin
zerinde grnr, bunun sonucu da insanlarn gerek midinin adn da bizim
226
dncelerimizi de unutturur, yani baehirde imparatorluu ve

episkoposluu uzun zamandan beri zerlerinde tutanlar iindi...
9. Ey Efendi, senin btn hkmlerin dorudur, adaletin en yksek

zirves_ine ularsn. Biz ise dmanlarn ayaklar altnda rezil bir duruma
dm bulunuyorduk, zira senin kanunlarn altnda eilrnek istememitk ve
dahill emniyetimizin surlannn tahribi d emniyetimizin durumu da eklendi
ve ok straplanmzn bizim kleliin en alt dzeye indirmesi srasnda
haride evrilen dolaplarn getirdii kt durumu yaatanlarn esareti de
eklendi. Biz ancak imdi sizin gcnze anladk, halbuki hep insanlarn
yaratt imalara inanp dururduk. imdi ayna karsnda kendi simalarmzn
utancn gryoruz, bu sayede kt gidiattan ders karyoruz. sa'nn
itimad bize kati gelmedi manasma gelmez, hatta Ald-i Cedid'in komnyonu
kan saydmz ona biz layk olamad ve ona ihanet ettiimiz iin tahribe de
uradk! Ve senin ebed1 Kelam'n ve Allah olan bu kii bizim iin insan
ekline girdi ve teziilin en son kertesini anl bir ekilde yaad ve bizim iin
de, insanlarn evirdikleri dolaplardan uzak durmamz istedi, onlarn
nankrlk ve korkaklkianna daha fazla tahamml edemezdi. Biz, kar
soukluun babalk aknn olmayp, gnahlarmzn yaratt puslu
durumdur ve senin merhametinin de kayna oldu ve senin adalet mizannn
kefesi bizim zerimize doru eildi: sen vaktiyle bizi snrsz derecedeki
hediyelerin ile yukariara ekerken imdi strap dolu ekilde ezdiriyorsun.
Geri adil bir tarzda ezildiimizi biliyoruz, hatta byle bir tarzda ezilmi
olmaktan da mteekkiriz, nk bir ebedi tahribin keskin nmuneleri olan
sel felaketi veya yangnla bizi toptan tahrip ettirirdin: halbuki aclar iinde de
olsa hayatta tutuyorsun, belki bizim gibi byle bir kader evvelisi acya
denlere ihtar iin dzenleme frsat verip ksa zaman srecek bir kk
felaket ile bizim ahmaklmzn intikamn alabiliriz. Bize hakikat yolunu
ap bir pimanlk aray vastasyla ktlklerden kurtulma iin temiz ve
ok hakiki bir k gsterirsin. Senin nne geilmez ve mutlak adaletini
yerine getirdikten sonra, babalk kalbinde bulunan efkatn ok mebzul ve
taan kaynan da serbest braktn, bu arada bizlerin bir ksmn srekli hr
braktn, balarn ise felaketiere urattn hatta bakalarna da daha byk bir
hediye olmas iin, ati hayatn sabrl bir bakna katlananlara, daha yakn
olmalarna ve ona balanmak isteyenlere de vermei arzuladn.En ok
mkemmel ve akil basiretli Allah, ldrlenler iin de en gzel olacak eyleri
yapanlara da esirgemedin: bazlar lkeleri salam ve hr iken ldler ve
mutlu bir sona ulamak uurunu heraberlerin tadlar: bir felaketin hesab
227
n lenler, ksmet dolu hayatlarndan uzaklatrlrken dmaniara kar

byk bir cesaret ve kzgnlk gsterip lm tercih ettiler, bu arada istekli
veya isteksiz de olsa savatlar: bunlar nasl bir ortak felaket karsnda
kaldklarn abucak farkettiler ve zerlerinde bulunan talihden de
kurtuldular, yani uzun sreli bir strap tecrbesine girmilerdi. Her bir
sebeb le hayatta kalmay baaranlar bylece bu ktlklere katlanacaklar, ksa
bir zaman iin de olsa srecek, fakat imdiye kadar bu strab ekenler ve
senin tecziyene dair ikiyi tamamen ienler, hala hak kitlelerinin eliyle
yaratlan zntlere direnmee kalkrlar8
228
A .Pertusi- STANBUL'UN FETHi
Ostravica'l Konstantin
Konstantin Mihalilovi, kendisinin kaleme ald Hatralar adl eserinde

anlattna gre, Srbistan'daki Ostrovica kasabasnda 1430 ylna doru
domutu. Despot Jorj Brankovic tarafndan, Mehmed II'in istei zerine
gnderilen binbeyz kiilik bir svari birliinin iindeydi ve ilk evvel
Anadolu'da Karamanolu'na kar bir sefer diye ilan edilmesine ramen
gerekte Konstantinopolis muhasaras iin grevliydiler. Bylece Konstantin,
Bizans mparatorluu'nun baehrinin . aln hadisesine katlm oldu.
Srbistan'a dn yaptktan sonra, mhim bir maden ehri olan gneydeki
Novo Brdo ehrinde 1455 ylnda bulunurken, Trk'ler de gelip buray
ellerine geirdiler. Dier iki kardei ile birlikte esir edilen bu adam
Anadolu' ya gnderildi ve galiba Yeniceri ocana kaydedildi. Bu tarihlerde
islam dinini kabul etti ve bir takm seferlerde de vazifeler deruhde etti. 1463
senesinde Bosna' da bulunduu srada Zveyac ehrinin komutanlna
getirildi ve bu esnada Matteos Korvinos bir ani sefer yapp Bosna'nn bu
ksmna sahip olunca ok memnun oldu. Tekrar hristiyanla getikten sonra
Macaristan'da kendisine bir Macar sefer ordusunda vazifeler verildi ve
Bohemya ile Moravya'da bulunduktan sonra en nihayetinde Polanya'ya gitti.
Hatralar diye adlandrd eserini 1480 ile 1498 yllar arasnda burada iken
kaleme ald, belki evvela Srp diliyle yazp da sonradan Leh diline ve daha
sonra da ek diline tercme edildi. Hatralar adl eserin bize kalan iki
nshas bahsettiim Leh ve ek dillerinde yazlanlardr.
Yazma nshalar: karlatrn, Los, Pamietniki..... , s.XI-XXXI.
Neriydt. J.Los, "Pamietniki Janezara czyli Kronika Turecka

Konstantego z Ostrowicy napisana miedzy r.l496 a 1501" u eserde:
Biblioteka Pisarow Polakich, Wydawnictwa Akademii Umiejetnosci w
Krakowie, Krakow 1912, s.70-76.
229
Tercmeler: Franszcas, T.d'Okcza, Memoires d'un janissaire polonais (et

chretien), ternain oculaire et actif du siege et de la prise de Constantinople
et de toutes les expeditions de Mahomed II, ecrits vers 1498, u eserin iinde:
Monumenta Hungariae Historica, XXII 2, s.249-392 (Ph.A.Dethier
tarafndan ilave edilen notlada birlikte): yeni Srp dilinde: Dj.Zivanovic,
Janicarove uspemene ili Turska kronika, predgovor prevod i napomene,
Beograd 1966; talyancas A.Danti tarafndan hazrlanmaktadr, burada onun
yapt tercmeyi nerediyorum [O srada bitirilemeyen eser, ksa bir sre
evvel ilim illemine sunuldu; Cronaca turca ovvero Memorie di un
giannizzero, Palermo 2001]; Almancas: B.Lachmann-C.-P.Haase-
G.Prinzing, Memorien eines Janitscharen ader Trkische Chronik, Graz-
Wien- Kln 1975 (yorumu ve genel bir giri ile birlikte); ngilizcesi:
B.A.Stoltz, Konstantin Mihailovic, Memoirs of a Janissary, University of
Michigan Press 1975 [Bu son iki nerin tahlili; V.L.Menage, Bulletin ofthe
School of Oriental and African Studies XL (1977), s.155-160].
KitabiyaJ: J.Los, "Pamietniki Janezara czyli Kronika turecka

Konstantego z Ostrowicy" Rozprawy Akademii Umiejetnosci, Wydzial
Filologicny, III 6, Krokow 1913, s.1-72; G.Jovanovic-A.Danti
"La rielaborazione secentesca dei Pamietniki Janezara alla luce di cinque
nuove copie" Ricerche Slavistiche XIV (1966) s.41-52; A.Danti-G.Jovanovic
"Siednnastowieczna przerebka 'Pamienikow Janczara' w swietle picciu
nowoych rekcipisew", Ruch Literarcki IX (1968) , s.223-229; A.Danti
"Contributi all'edizione critica dei 'Pamietniki Janczara"' , Ricerche
Slavistiche XVI (1968) s.101-113; ayn mellif, "Od Kroniky Turecke k
Pamietnikom Janczara", Slavia XXXV (1969), s.351-372; J.Dujcev,
"La conquete turque et la prise de Constantinople dans la litterature slave de
l'epoque" u kitabn iinde: Medioevo bizantino-slavo, III, Roma 1971,
s.478-486; R.Lachmann, Memorien .... s.20-50. [Bu ksmn son prova
tashihlerini yaptm srada grdm iki neir: A.Danti'nin, talyancaya
yapt tercme vefatndan ok sonra neredildi, fakat Trk alemi iin
konulan notlarn yetersiz ve tutarszl hakknda; M.Bemardini, Oriente
Moderno XXI/82 (2002), s.520-522 iinde sert bir tenkit kaleme almtr.
Almanca metinden yaplan Trkeye tercme: Bir Yenierinin Hatrat,
stanbul 2003, K.Beydilli; ilgili sayfalar; 56-59].
230
Bir Yenieri'nin Hatra'lar
26. mparator Machomet, Yunanl imparatoru nasl aldatt
Byk bir ordu toplayan imparator Machomet, bunun Karaman'a

kar bir sefer olduuna inandrd ve beraberinde ustalar, marangozlar,
duvarclar, demirciler, kireiler ve daha baka zanaatkar kiiler toplayp
herbiri iin lazm gelen btn malzemeyi de tamamlattrd. Btn ordusunu
Konstantinopolis yaknndan denizden geirmek iin Braccio di San Giorgio
[Aya Yorgi Koluna] tarafna yneldi ve kar tarafa gemek iin Bizans
imparatorundan gemi istede. tanma tamamlannca, Konstantinopolis' den
be talyan mili Braccio di San Giorgio' dan uzaklkta bir deniz kysnda
kamp kurdu, ustalanna hemen yerin plann izme emri verdi, nk bir kale
ina ettirmek istiyordu: ilk evvel kendisi elleriyle ta tanaa balad, ve
dierleri de imparatorun oturmayp da hareket ettiini grnce hemen ta
tanaa baladlar: iki yl boyunca burada kalp kalenin (=Rumeli Hisan)
bitirilmesine kadar bir yere gitmedi3. Bu kaleyi yaptrtmakla neler
dnd hakknda hi kimse bir ey bilmiyordu. Bunu gren Yunan'llar
kalenin inasn nlemek iin hazrlklara giritiler. O da bunu duyunca
hemen onlarn bakanna bir eli yollad ve bunun onlara kar olmadn
garanti verdi: "Bu kaleyi hem sizin hem de bizim iyiliimiz iin ina
ediyorum. Zira Ak Deniz (=Marmara) ve Karadeniz'de bulunan Katalan'lar
tarafndan taarruza urayan tccarlarn bana pek ok ikayeti intikal ettirildi.
Bunun engellenmesi iin yaptnyorum ve tccarlar da artk kendi ilerine
baksnlar". Elinin bu szlerini duyan Yunan imparatoru ile Yunanllar ne
yapacaklarn bilemediler, sulhun devam etmesinin gereine inanp, kalenin
inasnn nihayetine kadar Trk imparatorunu rahatsz etmernee karar
verdiler4 . Yunan'llar kanaatlerine gre, imparator buradan ayrlr ayrlmaz
kaleyi hemen kuatacaklar ve igal edeceklerdi. Onlar byle dnrken,
Trk imparator daha baka dnyordu. Katirlerle yaplan sulhdan emin
olan Yunan'llar byle bir tutum iine girip hi bir eyle alakadar olmadlar
ve emniyetleri o dereceye geldi ki Trk'ler ehirden gidiyor ve geliyorlar ve
Yunan'llar da kendi alarndan hi bir yasaklama ile karlamadan
ordularna kadar giriyorlar, yiyor ve iiyor zevk safalanna bakyorlard5
mparatorun, gnmzde Gemassar denilen adl kaleyi bitrnesine kadar hep
byle srd6 O zamana kadar Trk imparatorunun denizde hi bir gemisi
231
yoktu; Kydan drt talyan mili kadar uzaklktaki bir annanda otuz tane
gemi inasn ernretti. Bu giriimi duyan baz kiiler imparatorun bir
ahmakl olarak saydlar ve gemileri karadan denize gtrrken
tahrip etmeden nakletmenin mmkn olmad, zira arazinin dalk
7
olduunu gsterip, yle yorumladlar . mparator bunun zerine Despot
(=Jorj Brankovi)'a bir eli heyeti gnderip, anlamaya gre binbeyz
svari yollamasn istedi, sylediine gre bu kaleyi ina ertirdikten sonra
Karaman lkesine doru bir sefer yapmay dnyordu8 mparatorun
dncelerinden habersiz olan Despot da, Macaristan'daki Jaksa'larn vey
babas olan Brzezice'li Jaksa adl voyvoda'y, binbeyz svar ile birlikte
yollad.
Kalenin inasnn nihayetinden sonra, ne yaknlarna ne dardakilere

hi bir ey sylemeden ve sulh andiamasnn ortadan kaldrlmas diye de bir
ey demeden , imparator hafif svar alayn Konstantinopolis' e doru yollad
ve ehrin hendeklerine kadar olan yerlere kadar olan yerleri ele geirmek ve
grdklerini de katietmek emri verdi. O srada ehrin iin bulunan ok
saydaki Trk de bu hadiselerden habersiz iken, ehrin sakinleri tarafndan
ldrldler9 mparator btn ordusu ile birlikte Konstantinopolis'i kuatt
ve imdi Stambul denen bu ehrin manas imparatorluk bakentidir 10 : Benim
de aralarnda bulunduum, Despot tarafndan gnderilen adamlar,
imparatorun Stambul'u kuattn duyduklar zaman, hemen dnmek
istediler, fakat bazlar bunu duyunca hemen vezgetiler, nk-bize
anlatldna gre-eer dnecek olur isek bizleri ldrecekleri, onun iin
Stambul'a kadar gidip Trk'lerin buray fethetmelerine yardm edecektik ve
bununla beraber bizim yardmmz sayesinde olacak ise byle bir ey asla
gerekleemezdi 11
Konstantinopolis'in karsna geldiimiz zaman bizleri Edirne Kap
[metinde: Porta di Andrinopoli] karsna sipere aldlar ve bizlerin orada
bulunduu bir srada imparator gemilerini ok tuhaf ve hametli bir tarzda
nakletti ve ehirdekilerle ordudakiler ok hayret ettiler. Bu nakil yle
gerekleti: dada byk bir ukur ald, dip tarafna da ok iyi kesilmi ve
birbirine balanm yal tahtalar konuldu ve her bir gemi iin ok iyi kayan
silindirler hazrland: yelkenler fora edilince otuz gemi birbirini takip etti,
adeta denizde gider gibi sancak ap davullar aldlar, top atlar yaptlar.
te o srada sava da bitti, zira gemilerin karada insanlar tarafndan
yryerek ve kzlerin de yardmyla da denize kadar ekildiini grmek
byk bir hayret uyandrmt 12 . Yunanllar gemilerin byle nakil
232
edildiklerini grdler, denize kadar indirilmesini mani olmak istediler ise de

hi bir ey yapamadlar 13 . Bylece Konstantinopolis denizden ve karadan
fethedildi. Konstantinopolis ile Galata veya Pera arasnda iki stadio kadar
genilikte bir krfez bulunur ve bu krfezde Trk imparatoru sandallardan bir
kpr ina ettirdi ve o kadar iyi yapld ki zerinden at ile de geilebilirdi 14
Bylece Trk'ler ehrin karsnda sekiz hafta kaldlar 15 , devaml
olarak byk mermiler attlar, yarm stadio surlar tahrip ettiler. Stambul
salam, geni, yksek ve yapk kuleleri olan sudara sahip byk bir
ehirdir: Trk imparatoru buray ancak alakca bir ihanet sonucu ele
geirebilirdi. ehir ok byk olduundan dolay Yunan imparatoru surlarn
her yerine yetiebilecek sayda adam yok idi ve bundan dolay da duvarda
bir gedik 16 bulunduu bir srada imparatorun Yenierileri hcuma getiler ve
gedikin mdafaas ii verilen Yunanl hetman' ldrdler17 Bu adamn
kellesinin dmesinden sonra, dierleri de korkuya kapimalarna ramen
ileri gittiler ve yeni kuvvetler salayan Yenieriler surlara koup mdatileri
katiettiler ve Trk imparatorim btn kuvvetleri ehirde yayld, sokaklada
evlerde ve kiliselerde vurup krp ve katlettiler.
Yunan imparatorun ehirde toplam bin piyadesi kald 18 fakat surlarda
alan gedik iin hemen yetimesi mmkn deildi nk Trk'ler burada
ok glenmilerdi, o da byk bir cesaret gsterip adamlar ile birlikte
putperesdere kar uzun bir direni gsterdi fakat artk srdremiyecek bir
duruma dnce, orada bulunan adamlar ile birlikte ldrld. Sarielles
adnda bir Yenieri imparatorun kellesini kesti ve imparatora gtrd ve
ayaklarna atarken yle dedi: "Saygdeer eferdim, dmanlarnn en
merhametsizinin kellesi ite burada". mparator da o srada yannda bulunan
Yunan imparatorunun Andrea (=Andronikos Kantakuzenos mudur?)
adndaki ahbab olan tutsaa bu kafa kimindir diye sordu. O da yle cevap
verdi: "Efendimiz olan, imparator Dragazes'in kellesidir" 19 Bunun zerine
imparator da bu Yenieri'ye atlar, paralar ile gzel krkler ve muhteem
adrlar hediye ettikten baka Aydn ve Anadolu'nun voyvodaln da
verdi20 te Konstantinopolis byle fethedildi, yani kafirlerin adi alakl ve
sahte sulhu neticesinde.
Krfezin br tarafnda Galata veya Pera denilen byk ve gzel bir
baka ehir de vardr. Buras Trk imparatoru ile yle bir anlama yapt:
eer Konstantinopolis'i fetbedecek olur ise, hepsi onun tebas olacaklard.
Konstantinopolis fethedilip de, ocuklar ve kadnlar haricinde btn
insanlarn kafalar kesilince, kadnlarn putperestler tarafndan da
233
paylaldn gren Galata'llar ehrin anahtarlann imparatora getirdiler ve

bylece sulh iinde kaldlar, fakat o da hi bir zorlukla karlamadan oralan
fethetti btn kaleler ve ehirler ona getikten sonra da herkes tebas oldu21
Buradan Edirne'ye gitti ve sonra bir hazrlk yapt, sulh anlamasna halel
getirmeden Srbistana ynelip Despot'un zerine gitti22
234
Nestore Iskinder (veya Iskander)
Pavest' o Car' grade (Konstantinopolis hikayesi)' in, "uzun hikaye"

denen metninden bize iki trl yazm ulam olup, ayr bir paras Nestore
Iskinder (veya skander yani Alessandro [skender adnn talyanca
imlasdr]) adl birisine isnad edilir ve biraz daha deiik tarz olan ise antik
Rusya Kronik'lerinde (Voskresenskaja letopis', Nikonovskaja letopis',
Stepanneja kniga, Chronografi redakcij 1533 goda ve saire) zikrediler veya
bunlardan bamsz olarak da mevcut bulunmaktadr (Skazanie o Car'grada
adl eser Jakovlev tarafndan neredildi). Her iki yazm tarz iin de, tek bir
zgn metne kar denilir ise de, ne Nestore tarafndandr denilen metin ne
de Kronik'ler iinde bulunan metin bunu yanstmyor, hatta her biri hem de
dierleri birbirlerinden ayr karaktere sahip metinlerdir, fakat
Konstantinopolis'in fethinden hemen sonra kaleme alnm olan zgn takrir
diye saylan metinden ok kolay da ayrlmaz. Nestore tarafndan yazlm
denilen metin iinde bulunan kayt iin 1886 senesinde nerini yapan
arkimandrit [manastr reisi] Leonid kullanlan yazma nshada bulunan bir
nevi ek kayt iinde, mellif genlik zamanlarnda Trk'ler tarafndan esir
edildiini, mslman olmaa zorlandn ve Bizans'n bakentinin alnmas
seferine katldn da syler. Fetih esnasnda da Nicolo Barbara gibi
hadiseler ile ilgili notlar alm, bu derledii bilgilerini, fetihden hemen sonra
grt "gvenilir ve emniyetli" kiilerden edindii malfmat ile
karlatrmtr. u satrlar kaleme ald: "Btn her eyi yazdm .... ve ilahi
bir arzu neticesi gelen, gerekten bu ok korkun ve takdire ayan hadisenin
hatrlannas iin, bu hikayen hristiyanlara armaan ediyorum". Bu yazann
kiiliini ve hikayesinin zgn oluunun tahkiki, baz konularn mesela
hikayesindeki son ksmda Patara'l szde-Metodios ve Leone il Saggio
[Bilge Levon] tarafndan ileri srlen kehilnetlere dayanarak koyduu not
aklanabilir ve bylece Rus ideolojisi olan "nc Roma" kavram
aydntatlr ki buna gre Rus halk kafidere kar hristiyanln mdafaasn,
Bizans' dan sonra kendileri stlenmilerdi. Ne var ki Povest' o Car'grade adl
eser btn aratnclar tarafndan da bilindii zere Nestore'ye atfedilen
nsha iin, dierlerinden daha eskidir denilse de, gnmze ok ksaltlm
235
bir metni kalmtrve XVI.asnn balannda bir baka ad bilinmeyen mellif

tarafndan muhtevas da deitirilmitir. te bu aamada bulunan byk
zorluk olarak esas zgn takrir (Nestore veyahut da bakalan tarafndan
yaplm da olsa) ile dier bir takriri veyahut da ok daha baka takrirlerin
birbirlerinden ayrma iinde grlr. Benim grme gre imdi elimizde
bulunan Povest' o Car'grade adl eser, en eski yazmnda yani Nestore'ye
atfedilen metin ile, daha evvelinden baarl bir ekilde iki ayr takririn bir
araya getirilmesi ile sonucu birletirilip bir btn yaratlm olmakla beraber
kendi iinde bile ok net bir ekilde hissedilen farkllklar ierir. Bu ikisinden
hangisi Nestore isnad edilebilir ki? lk yazl olan takriri ortaya karabilmek
iin ne gibi temel ilkeler benimsemeliyiz? ok dikkat ekici bir misal
gstermekle iktifa ediyorum: nihai sava ve Giovanni Giustiniani Longo
tarafndan srdrlen arpmay anlatt srada, ilk aamada sylediine
gre Giustinani bir top mermisi ile gsnden yaraland, ve adeta bir l gibi
yere dp paraland fakat geceleyin tabibler onu tekrar canlandrp tedavi
ettiler, sabah vakti de surlarda mdafaaya devam etti; fakat biraz getikten
sonra Giustiniani'nin ertesi gn omuzunun sa tarafndan yaralandn,
adeta bir l gibi yere yldn ve sonra askerleri tarafndan tandn
anlatr. Giustiniani'nin bu son arpmasn anlatan kaynaklann hepsinin
karlatrlmal bir tahlilinden sonra elde edilen neticeye gre mehur
Cenova'l bu paral asker, hafifveya ar bir defa yaraland ya belli olmayan
bir tarafndan (Lomellino, Tedaldi, Piccolomini, Montaldo) ya da bir
kolundan veya koltuk altndan (Sakz'l Leonarda, Jacobo Languschi,
Ubertino Pusculo, Dukas, Kalkokondiles) veyahut da sa hacandan (szde-
Frantzes) yaralanm derken bir tek Kritovulos onun gsnden yaralandn
syler. Hadisenin iki ayr versiyonunun tesiri altnda kalan Sagundino, yeri
belli olmayan iki ayr yaradan konu eder. Kritovulos'un Trk kaynaklarn
kullandm bildiimiz iin, bu durum karsnda Nestore veya daha doru
bir deyile onun hikaye'sini yeniden kaleme alan kii hadisenin iki ayr
versiyonunu, yani gsnden yaraland diyen Trk kaynakl olan ile srt
veya kolundan yaraland diyen Bizans-Bat kaynakl iki haberi bir araya
getirip metni yazdlar. Dikkat edilmesi lazm gelen bir husus ise Barbara ve
ReZazione sulla presa di Costantinopoli [Konstantinopolis'in alnna dair
takrir] adl eserin mellifleri olan Tommasa Eparkhos ve
Giosue Diplovatatzez adl Yunan iki mellif, Giustiniani iin yaraland gibi
yapt diye bir ifade kullanrlar, halbuki Nestore gibi Trk tarafnda bulunan
Ostravica'l Konstantin ile, deiik yerlerden gelen kaynaklar kullanan
szde-Frantzes ise onun arpma esnasnda ldn sylerler (bu konunun
236
A .Pertusi- STANBUL'UN FETH
btn meseleleri ve kaynaklan iin, Barbara ksmnda verilen notlarn

141.sine baknz). Benim kanaatime gre bu misal bile Povest' o Car'grade
adl eser hadiselerin iki hatta daha fazla yazlalann birbirine giriinden
olutuunu ispat etmektedir. Daha baka aratnclar tarafndan evvelden
yaplm ntalealara gre (mesela, mellif en nihayetinde belirttii
aklamalanna ramen, kuatmann yapld sralarda ve sonrasnda Trk
kuvvetlerinde meydana gelen gelimeleri deil de ehir iinde neler cereyan
ettiini daha iyi bildiini gstermektedir: bak; Unbegaun, Les relations .... ,
s.13-14) Nestore'nin en nihayete koyduu kaydn deerini biraz
drmektedir, bylece de bu takrir sahibinin Trk'ler safnda deil de
Yunan'llarn veyahut da Latin'lerin safnda bulunduunu akla getiriyor.
ahsen byle bir hipotezi kabul etme taraftar deilim, nk yukarda
sylenenler hakikat ise ve zel isirolerin de imialar belirli bir biimde
(Zuztuneja-Zustunej ile Giustiniani belirtilmi; Cenova iin de Zinoviya
imlas kullanlm) yazlmas batl etkileri (Venedik olabilir) ispat ediyor,
kald ki mellifn kendisi de/ bu hadise ile ilgili mallnat ehrin Trk'ler
eline gemesinden sonra ehirdekilerden rendiini bildiriyor. Dier
taraftan da Nestore tarafndan izlenen hadiselerin geliimi, Trk
kaynaklarnda gsterilenle ok yakn bulunmaktadr. Speranskij tarafndan
Nestore'nin satrlarndan alnp sralanan mefruz misaller (Povest'i skazanija
.... 1954, s.I40 vdd.) mellifn Trk tarafndan gsterilmesine matuf olmakla
beraber, benim nazarmda ok az deeri bulunmaktadr: Bat'l kaynaklardan
rendiimiz kadar ile bu haberler daha o sralarda ehir iinde bulunan
herkes tarafndan marufdu. Bu arada Trke olan jlaburar, begilar-bey,
saneyak-bey v.s. gibi kelimelerin de Rusca metinde bulunduu gsteriliyar
ise hi bir ey ifade etmez nk bunlar Yunan'llada Latin'ler de
biiiyorlard. Arkimandrit [manastr reisi] Leonid tarafndan neredilen yazm
tarz dierlerinden daha fazla genitir, bir noktada da, tam olarak tarihi
karakterdeki notlar ieren zgn yazmdan izler tamaktadr. ma ettiim
pasaj, 17 ile 18 mays arasndaki gece vakti, Mehmed tarafndan yaptrlan
byk kulenin kuatlanlar tarafndan nasl saldrya uradna dair bilgiyle
alakaldr (ilerdeki satrlara bakn). En nihayetinde de, ok fazla mhim
grlen bir husus da, Konstantin XII'in sonu hakknda ilgili hikayenin
Nestore tarafndan aktarl biiminin en son satrlarda nasl gsterildiidir.
Bizans imparatoru'nun Porta Aurea denen yerde ldn sylerken, bu Rus
rnellifn bir tahayyl veyahut da bir belagat misali deildir: bu kesin bir
biimde baz Trk kaynaklar tarafndan verilen bilgilerle uyumaktadr ve
237
Tursun Bey ile bn-i Kemal de hadiseleri byle anlatrlar (bak.Tursun Beg
Tarih-i Ebu'l Feth, not.59).
Daha evvelden de "uzun hikaye" diye adlandrlan bu vesikaya,
Rusca olan iki sair metin daha katlmaldr: Bunlardan bir tanesi baz
Kronik'ler iinde serpitirilmi "ksa hikaye" denilen metin yannda
Cronografo dell512 diye bilinen metin iine konulmu olan "lirik szlanma"
(liriceski plac) adl metindir.Biz imdilik bu konu ettiimiz "lirik szlanma"y
kendi yerine koyup sonra da "ksa hikaye" denilen metni de kendi haline
braktktan sonra, birbirinden farkl iki tane ksmn bir araya getirilmesinden
olumu, birletirilmi metin diye karmza kmaktadr:
a) Konstantinopolis'in alnnn hikayesi, bazlannn ileri srd gibi
Yunan'cadan tercme edilmi bir metin olmayp, Latince'den yaplm ve
ok mehur bir metinden, yani Enea Silvio Piccolomini'nin Cosmographia
(de Europa, VII, Basilea neri, s.400-402) adl eserine koyup da, XV-XVI
asrlardaki sair batl ve doulu tarihiler tarafndan skca kullanlan metindir;
b) bu iki metin srasyla Skazanije o knigach ve Skazanie o Magmete
balklar ile mehur olup, birincisinde Mehmed'in hristiyanl kabulne
dair hayali bir hikaye ve ikincisinde ise tarafszl ve katl bir misal tekil
eden Trk adaleti hakknda bir mitos bulunur. Bu her iki eserin, XVI.asrda
yaam olan Ivan Presvetov adl bir yazarn olmas muhtemeldir ve bu eseri
ile birlikte daha baka siyasi-etik kk eserler yazan bu adam Ivan IV
(1547-1584) adl hkmdara bir takm tavsiyelerde bulunarak, Moskova
hkmetinin bir dizi reform hareketlerine grmesn istemiti
(bk.A.A.Zirnin-J.S.Lur'e, SoCinenija lvana Peresvetova, Moskova-Leningrad
1956, s.80).
Yazma nshalar: karlatnn; Leonid, Povest'o Car'grade ... s.IV-V.
Neriyat: Povest'o Car'grade (ego osnovaniji i vziatji Turkami v

1453 goda) Nestora-lskandera XV veka, neri yapan: Arkimandrit [manastr
reisi] Leonid, u eserde: Pamiatniki drevnej pis'mennosti i iskusstva XI,
St.Petersburg 1886. Kronik'ler iine serpitirilmi veya onlardan ayr olarak
yaplan redaksiyonlar iin, karlatrn: I) Voskresenskaja letopis, unun
iinde: Palnoe sobranie russkich letopisej, VIII, St.Petersburg 1859, s.128-
144; 2) Nikonovskaja letopis (Nikon adl patrie atfedilir), ayn yer, XII,
238
A .Pertusi - STANBUL'UN FETHi
St.Petersburg 1901, s.87-93 ve tenldtli bir yeni neir, ayn yer, XII, Moskva
1965, s.78-97; 3) Chrronografi redakcij 1533 goda, ayn yer, XXII I,
St.Petersburg 1911, s.445-460; 4) Skazanie o Car'grade po drevnim
rukopisiam, izdannyia pod redakcieju V. Jakovleva, St.Petersburg 1868,
s.56-116; 5) Stepennaja kniga, u eserde, Polnoe sobranie ... XXI 2,
St.Petersburg 1913, s.495-504 (Voskresenskaja ile ksa hikaye yani
Piccolomini'nin eserinin Rusaya tercmesinin bir araya getirilip de yaratlan
metindir). -"Ksa hikaye" ile ilgili olarak unu karlatnn: Nikonovskaja
letopis u eserde Polnoe sobranie... XII, Moskva 1965, s.97-100
(Piccolomini'nin metninin XVI.asrn ilk yarsnda yaplan Rusa'ya
tercmesidir), 100-103 (Mehmed II'in din deitirmesi ile ilgilidir), 103-108
(Trk'lerin adaleti hakkndaki efsaneyle ilgilidir).-Piccolomini'nin eserinin
Rusa metni hakknda u esere de baklabilir: I.Popov, /zbornik slavianskich i
russikich soCinenij i statej vnesennik v chronograji russkoj redakcij, Moskva
1869, s.87-91; Chronografi zapadno-russkoj redakcij u eserde: Polnoe
sobranie ... XXII 2, s.205-207, [Kaydn bulmakla beraber, grmediim bir
neri: Nestor-Iskander, The taZe of Constantinople:of its origin and capture
by the Turks in the year 1453 ... by Walfer Hanak and M.Philippides, New
Rochelle, 1994, Late Byzantine und Ottoman Studies:5].
Kitabiyat: B.Unbegaun, "Les relatione vieux-russes de la prise de

Constantinople", Revue des etudes slaves IX 1-2 (1929) s.B-38 ve imdi u
eserin iinde: Selected Papers on Russian ahd Slavonic Philology, Oxford
1969, s.1-26 (evvelki kaynaka ile birlikte); G.P.Bel'cenko, "K voprosu o
sostave istoriceskoj Povesti o vzjatii Car'grada" Sbornik statej sorokaletiju
ucenoj dejatel'nosti Akadem. A.S.Orlova, Leningrad 1934; s.507-513;
N.A.Smimov, "Istoriceskoe znacenie russkoj "Povesti" Nestore Iskindera o
vzjatii Turkami Konstantinopolja v 1453", Vizantijski Vremmik VII (1953)
s.50-71; M.N.Speranskij, "Povest i skazanija o vzijatii Car'grade Turkami
(1453) v russkoj pis'mennosti XVI-XVII vekov", Trudy Otdela
drevnorusskij Literatury X (1954), s.136-165 ve XII (1956) s.188-225;
M.O.Skripil, "Istorii" o vzjatii Car'grade turkami Nestora Iskandera", Trudy
Otdela .. X (1954) s.166-184; C.H.Arbalev "K datirovske russkoj Povesti o
vzjatii Car'grada Turkami", Trudy Otdela ... XVII (1961), s.334-337:
I.Dujcev, "La conquete turque et la prise de Constantinople dans la litterature
slave de l'epoque" u eserde: Medioevo bizantinoslavo c.III, Roma 1971,
s.412-446, 693.
239
A .Pertud- STANBUL'UN FETHi
Tercme ler: Franszca' da, Anonim (I.Sreznevskij tarafndan haber

verilen Rusca metinden), u eserde, P.A.Dethier, Monumenta Hungariae
Historica XXI I, s.1047-1122 (anonimus Moskovita [Yazan bilinmeyen
Moskova nshas]); Almancas: M.Braun-A.M.Schneider, Berichf ber die
Eroberung Konstantinopels nach der Nikon-Chronik bersetzt und erliiutert,
Leipzig 1943 (Nikonovsk.letop. adl eserin tahlili neri); talyanca'da: imdi
benim kullandm tercmeyi Emanuela Folco yapt. Sayfa kenarlannda
gsterdiim numaralar, Leonid tarafndan gerekletirilen nere gredir,
[Tercmede koymadm].
Metnin muhtelif Rus Kronik'lerinde grlen deiik tantmlar
arasndaki orantlar kesin bir ekilde gstermek mmkn olmad iin,
ematik bir tasarmn vererek en son aratrmalara gre nasl bir tavr ald
gstermei faydal buldum.
Uzun hikaye Ksa hikaye
b (baka bir hikaye mi?) a (Nestore'nin 1453 tarihli gnl)
x (XV.asrn sonunda yaplan yeni yazm)
Povest' o Car' grade Stepannaja Kniga t (Enea Silvio

(Leoned'in yapt neir). Piccolomini'nin eserinin
Rusca'ya tercmesi)
1533 tarihli Kronik
1617 tarihli Kronik

p (I.Peresvetov,
Skazanie
o knigarck
o Skazanie
o Magmete
240
Konstantinopolis'in Hikayesi
.
1
Kafir Magumet, Amurat'n oludur, Trk'lere hkmettii
srada,sulh vard ve mparator Konstantin ile bir sulh. andlamas da
yaplmt 3 , bir an iinde denizde ve karada byk bir ordu toplad ve byk
bir gle gelerek Konstantinopolis ehrine hemen saldrd. mparator ehrin
erkann ve halkn toplad ve ne yapacan bilemedi; bir halk meclisi
bulunmad ve o srada mparator'un kardeleri4 de mevcut bulunmadklan
iin, Sultan Magumet'e eliler yolladlar ve durumu deerlendirdiler ve sulh
grmeleri yapmak istediler. Fakat o, kafr ve kurnaz biri olduu iin,
elileri hemen geriye yollad ve ehri toplar ve arkibzlerle vurmak iin emir
verdi, surlan ykmak iin her trl teknik aralar lazm yere diktirdi ve ehre
kar saldr faaliyetleri de hazrlanmasn istedi5 Yunan'llar ve Frenk'lerden
oluan ahali, ehirden bir k yaptlar, Trk'lerle arpt ve surlar ykmak
iin hazrlanmak istenen aletiere imkan tanmamak yannda, bir de, sultan'n
kuvvetleri ok byk ve gl olmasna ramen, onlarn tehlikeli iler
yapmalarn engelledi ve hatta bir kii bine ve iki kii oklua kar mcadele
etti6 mparator bunu grnce, glerine ve yksek memurlarna emirler verip
askerleri surlar boyu dizdirdi, mazgallar ve kaplar korudu, halk da
mdafaa ile grevlendirip her tarafa alarm verebilecek sistem kurdurdu7 Her
bir kii nerede kalp ve oray nasl mdafaa edeceini rendi; bylece de
askeri ihtiyalar giderilmi oldu: Trk'lere kar sava surlarda srdrld ve
hi kimse ehirden kmad. Surlarn mdafaas iin hcm edilecek yerlere
toplar ve arkibzler yerletirildi. Ve imparatorun kendisi, yannda
patrik,<imparatorie> 8, rahipler ve btn din adamlan ve bu arada byk bir
kadn ve ocuk topluluu da, Allah'n btn kiliselerini ziyaret ediyorlar,
niyaz ve dualar ediyorlar, alayorlar,hknyorlar yle diyorlar: "Efendi,
Efendi, ok korkulacak bir tabiat, tasviri zor bir g, daha badan beri
grdmz aclar, zerimize geliyor, alem sarsld, ay ile gne onlarn
getirdikleri felaketten dolay byk bir hzla deiiklie uradlar;
gkyznden yldzlar dt, biz zavalllar, bunun hi de farkna varmadk ;
bizler gnah ileyip Sen'in nnde ilahi yasay ihlal ettik, senin byk
hediyelerini hep unuttuk; senin btn emirlerine kar geldik ve senin
iyiliklerinden deliler gibi uzaklatk ve bize yaptn cmertlii anlayamadk;
bizler cinayetlere yneldik ve senin kanununun yasak ettii ilere yneldik ve
bylece de Sen'den uzaklatk Bizim gnahlarmzdan dolay bize ve
241
mukaddes ehre kar her trl eyi bize kar ynlendirdin, bu da doru ve
gerek bir hkmdr, ve imdi de bizim iin hibir ekilde azmz ap da
mdafaamz isternee hakkmz yoktur. Ey Efendi, herkes tarafndan
medhedilip takdis edilmisin, biz de senin yaratn ve senin eseriniz, senin
elierin ile yaratldk bizi senin dmanarna ebediyete kadar terk etme ve
nesiini de tahrip etne, bizim strozden inayederini esirgeme, bizi imdi
doru yola sevk ettir ve pimanlk gsterelim, inayetine kar mteekkiriz.
Efendi de unlar syledi: "Dorular kurtarnaa gelmedim, fakat
gnahkarlarn pimanlk rluymalarn istiyorum, bylece kendilerini dzeltip
hayatta kalsnlar". Efendi,semann kral, ihsan, ilisan da bulun, imdi ok pak
olan Anan efaati iin yap, gemite bu ehirde senin lahiyetini her zaman
istediin tarzda icra eden mukaddes patrikler ve imparatorlar iin yap".
Bunlar ve hatta daha baka eyleri de syledik ve Allah'n ok iffetli
Anasna dualarmz btn kalbirnizle yaparken, btn gn alayp
hkrklar dktk9
mparator sk sk ehirde dolayor, strategos [birlik komutanlar],
askerleri ve btn herkesi cesaretlendiriyordu; onlar da mitlerini
kaybetmiyorlar, dmana kar avamaktan hi geri durmayacaklarn
sylyorlar ve her eye hkmeden Efendi iin itimat duyduklarn da
aklyorlar: "O bizim yardmmz ve mdafaamzdr" dedikten sonra tekrar
dualara balyorlar.
Trk'ler de hi ara vermeden gndz ve gece arptlar, bunu da
nbetiee srdrdler ve ehirdekilere gece ve gndz hibir stirahat frsat
vermediler ; herkes bu zorluktan dolay yoruldu, nk Trk'ler saldrya
hazrlanyorlar ve bunu on gn srdrdler. Ondrdnc gn Trk'ler
kendi katirliklerine uygun dualarn yaptktan sonra, borazanlarn alnaa
balayp tef ve davullar ile itirak ettiler. ok sayda top ve arkibzler
getirip, ehre saldrdlar ve muharrik silahlar ve ok sayda ok atmaa
baladlar ; bu ok saydaki mennileri gren ehir halk surlarn stlerinde
duramadlar, bylece geri ekilip hcumu beklediler, fakat bazlar da
mmkn mertebe toplar ve arkibzleri atelediler ve ok sayda Trk'
ldrdler. Patrik, rahipler ve btn din adamlar hi aralk vermeden dualar
ediyorlar Allah'n inayetini ve ehrin kurtuluunu bekliyorlard. Bunun
zerine Trk'ler byk saldrya baladlar : ilk anda surlar nndeki btn
kiiler def edildiler, fakat byk bir lk duyuldu, btn ordu her bir
taraftan ayn anda ehre saidrnaa balad, barp ardlar, bazlar
muhtelif cins ateli silahla, bazlar ellerinde merdivenler, bazlar surlar
242
ykmak iin aletler getirdi ve ehri elde etmek iin her trl tuzaklarn
hazrlyorlard 10 ehrin sakinleri de banyorlar ve onlara kar arprken
avaz avaz banyorlard. mparator da ehrin her tarafna gidip adamlarn
tevik ediyordu, ilahi bir yardmn geleceine inanyordu ve halkn
toplanmas iin ehirde anlar aldrd. Trk'ler de bu gl sesi duyunca
boynuzlan, borazanlan ve davullar ttrdler ve bylece byk ve korkun
bir bouma balad. Toplada arkibzlerin yaratt grlt, aletlerin sesleri,
lklar ve feryatlarn yaratt ses her iki tarafta da birbirine karyor ve
silahlarn uultulan- her iki orduda da silahlardan alevler frlyordu- ve bu
arada halkn, kadnlarn ve ocuklarn da alamalan ve szianmalar
karnca, yer ile gk adeta birbirine yaklam ve titremi gibi idi. Hi
kimse birbirinin ne dediini duymuyordu : lklar, uultular, alamalar,
sziamalar insanlardan karken, sava grltleri ve an sesleri birbirine
karyordu byk bir patrt yaratmt. Klliyetli miktarlardaki patlamalar
ve toplada arkibzlerin yaptklan atlar her iki tarafdan da younluk
kazannca, ehir ve ordularn zerlerinde kesif bir duman belirdi, ve kimse
kimseyi gremiyor, kim kimle arpyordu belli deildi ve ok kimse bu
dumandan dolay ld. Surlarn nnde cereyan eden bu arpmalardan
dolay gecenin karanl hi gitmedi. Trk'ler kendi ordugahlarna ekildiler
ve llerini ortada braktlar, ehir sakinleri ise bir l gibi sava braktlar
ve surlarn zerinde ancak nbetiler brakabildiler. mparator sabah vakti
cesetlerin toplanmasn emretti, fakat bu emri uygulayacak kii yoktu : ok
yorgun olduklar iin herkes uykudayd. mparator da bunun zerine patrik'e
bir haber gnderip cesetlerin toplanmas ve gmlmesi iin rahip ve diyakoz
[rtbesiz rahip] lardan oluan bir gurup grevlendirmesini istedi. Bunlarn da
saylan binyediyzkrk Yunan ve yediyz de Frenk ve Ermeni .... idi 11 Kafir
Magumet byle dnmyordu: llerini grmek iin iki gn sonra birisini
yollad ve saylarnn ok olduu haberini alnca cesetleri toplamak iin bir
zel askeri birlik yollad. mparator emir verip onlara kar saldnp engel
karmalarn istedi zira onlar ukurlarla kanallar temizleyecekti. Bylece
hibir atma olmadan cestleri topladlar ve yaktlar. Kafir Trk, hibir ey
elde edemediini grnce ve hatta adamlarnn lmne sebeb olduunu
grnce, top ustalarna emir verip top saysn ve arkibzleri arttrp ehri
tahrip etmelerini ve surlar ykmak iin de yeni hileler hazrlanmasn istedi.
Kafir, yedinci gn orduya yeni bir emir verip saldr hazrlanmasn ve
evvelki gibi arpmalarn istedi, yani gece vakti hi durolmamasn emretti.
243
mparator Konstantin denizden ve karadan, Mora' da bulunan

kardelerine, Venedik' e ve Cenova'ya eliler gnderip yardn istedi, fakat
kardeleri, aralannda uzun bir mesafe bulunduu ve kendileri de
Amavut'larla arptklar iin, zamannda yerine getiremediler; Frenk'ler de
yardma gelmek istemediler ve aralarnda yle konutular : "Brakn
Trk'ler buray alsnlar, ve biz sonra onlardan bu ehr-i hmayunu alnz" 12
Bylece hibir yerden yardm ulamad : bir tek Zustuneja<= Giustiniani>
adnda Cenova'l bir prens iki ticaret gemisi ve msellah iki trirem ile
birlikte, yannda da altyz cengaver olduu halde, imparatorun yardmna
geldi ; btn Trk donanmasn yarp bakentin sudanna ulat. Bunu gren
imparator ok sevindi ve tand bu kiiye paylar payeler verdi. Zustuneja da
bunun zerine ehrin en tehlikeli yerini istedi, Trk'lerin hcumlarn
younlatrd yeri istedi. mparator adamlar arasndan ikibin kiiyi onun
emrine verdi ve onlar da Trk'lere kar ok byk bir cesaret ve gerek bir
kahraman gibi arptlar, bylece Trk'leri uzakta tutup, hi kimseyi
yaknlarna yanatrmadlar. Zustuneja bir tek mevkiinde dunnakla kalmyor,
fakat surlar zerinde dolap insanlar glendiriyor ve tevik ediyor,
mitlerini hibir ekilde kaybetmemelerini istiyordu ve Allah'n yardm iin
hep itimat duyulmasnn kanlmaz olduunu syleyip, yerlerini terk
etmemelerini uyard, kafidere kar btn ruh ve btn kalpleri ile
savamalarn istedi, unlar dedi : "Allah Efendimiz bize yardm edecek. Bu
szleriyle halk eitiyor ve idare ediyordu, nk bir askeri uygulamay iyi
biliyor, btn herkes de onu seviyor ve her bir dediini yapp itaat
ediyorlard
13
Trk'ler ilk saldrdan otuz gn sonra toplarn, arkibzlerini ve sair

malzemelerini daha ileri srp, surlar da ykmak iin snrsz sayda
askerlerini saldrttlar 14 Bunlarn arasnda iki tane byk top bulunuyordu ve
yerinde imal edilen bu toplardan birisinin namlusu diz tarafna ve dierinin ki
ise insann beline kadar geliyordu 15 ; onlar da hi ara vermeden ehri her
taraftan vurmaa baladlar. Zustuneja kar byk bir top ynelttiler, nk
ehrin surlan orada daha alakt ve durumu da ok ktyd. Orada top atma
baladklar zaman surlar saliannaa baladlar ; ve ikinci keresinde
vurduklar zaman, surlarn st tarafndan be saze n <= 2,13 metre> kadar yeri
yktlar ; nc at esnasnda, gece olduu iin ykamadlar. Zustuneja gece
vakti surlarn bu ksmn bir tahta ve toprak duvar ile glendirdi 16 : Fakat
byle bir kuvvet karsnda ne yaplabilirdi ki ?
244
Sabah olunca tekrar ayn mahalden ok sayda top ve arkibz at

yapld, ve sonradan da, karsnda byk toplar bulunan duvar kt top
atlan buradan devam ettirildi. Trk'ler bu srada surlan yktklarn
zannediyorlard fakat iHihi bir kudret sonucu mermi surun zerinden geti,
ancak mazgal ykt ve sonra bir kilisenin duvarna 17 arptktan sonra toz
oldu. Bunu gren canlan kurtulmu kiiler Allah'a harndettiler ve Trk'ler de
o srada, leye kadar top atlarn srdrdler. Bunun zerine Zustuneja
topunu hazrlad ve o dmana yneltti ve barut haznesine nian alp onu
patlatt 18 Bunu gren kafr Magumet ok kzd ve yksek bir sesle :
"Jama,jama" yani "ehri tahrip edin" diye bard. Bunun zerine ordu
19
iinde byk bir grlt koptu, btn gc ile ehre saldrd, ve her bir tip
silah ile denizden ve karadan bir kurnazlk yapp fethetmek istedi. ehir
sakinleri, en bynden en kne kadar ve hatta ok sayda kadn,
surlarn zerine kp dmaniara kar arpyorlar ve heyacanla savarken,
patrikle btn ruhhan snf ve din adamlan Allah'n kiliselerinde kalp, gz
yalar ve hznl bir ekilde dualar ediyorlard.
mparator da alayarak ve sziayarak ehir iinde dolayor, asker ile

ahaliye yle diyordu : "Beyler ve kardeler, kkler ve bykler, bugn
Allah ile onun ok saf Anne'sini kutsama gndr ve hristiyan manmz da
katmalyz: cesur ve gl grnn ve zorluk iine dmernee bakn,
midinizi kaybetmeyin, siz hayatnz hristiyan iman ve Allah'n Kilisesi
iin mdafaa iin ihsan ederken, ok cmert olan Allah da bizi muzaffer
klar". Bunu ve daha birok eyleri halka syledi, btn ehirdeki anlarn
almasn emretti ; bunu aynen yapan Zustuneja surlarn zerinde kouyor,
ahaliyi cesaretlendirip tevik de ediyordu. Ahali Allah'n kiliselerinde alan
anlar duyduu zaman mrlafler de kendilerini daha gl ve cesur
hissettiler ve Trk'lere kar evvelkinden daha hzl arpp "Bugn
hristiyan iman iin leceiz" diyorlard.
Daha evvelden de yazdm zere, hangi lisan bu talihsizlik ve
cezalan aniatmaa ve tasvir etmee muktedirdir ?20 Her iki taraf ordusundaki
askerlerin cesetleri burdardan ynlada dyor ve kanlan da surlarn
zerinde adeta bir nehir gibi akyordu.. ve hendekler de cesetlerle
dolduruluyordu, bylece de Trk'ler zerlerinden geiyorlard, bazan da
merdiven gibi kullanp vurumaa gidiyorlard ; onlar iin cesetler ehrin
iine nfuz etmek iin bir kpr ve bir merdiven idi...Galata'llarn topraklan
yani !imann btn evresi kanla kapl idi ve zellikle de ukurlara yakn
mahallerde kan vard ve btn gleriyle ve hibir merhamet duymadan
245
vuruyorlard; eer Efendimiz bu gn hemen bitirmez ise, ehrin tahribi artk

tamamlanacakt ve artk ehir halk da hibir ey yapamaz olmutu.
Akam olunca Trk'ler ordugahlanna dndler, nk ok yorgun
idiler, ehir ahalisi de karlat bu g durumdan sonra nerede bir yer
buldu ise kvnlp kald. O gece, lmeyip de yerde yaral dp hayatta
kalanlarn alamalan ve feryatlar dnda baka hibir grlt duyulmad .
.... .iler byle olduu bir srada Magumet hibir ey ile ilgilenmedi
ve dokuzuncu gn btn orduya gnderdii emirde ehre saldrlmasn ve
btn gece srecek bir harbe hazr olmalarn istedi ; sonra da verdii yeni bir
emir zerine , evvelkinden daha byk yeni bir top dklmesini istedi. leri
gelenler ile Zustuneja bunu haber alnca, patrik'i de arp toplandlar,
imparatoru unu sylernee karar verdiler: " Ey imparator, bu kafrin harbi
durdurmayacan gryoruz, hatta imdi de yeni bir saldr hazrlyor. Hibir
yardm iin umudumuz yok iken ne yapabiliriz?. Fakat sen, ey imparator,
senin imdi ehri terk edip gvenli bir yere gitmen gerekir. Adamlarn ve
kardelerin bunu renince senin yardmna gelecekler ve hatta korku iinde
bulunan Arnavut'lar da sana yardm edecekler, bylece bu kafr adam
korkuya kaplacak ve derhal ehri terk edecek". mparatora bunlar ve daha
baka eyleri de sylediler ve ona gemiler ile birlikte Zustuneja'nn
triremlerini de hediye ettiler. mparator uzun bir sre sessiz kaldktan sonra
onlara u cevab verdi: "kaznza teekkr ederim ve size minnettarm, bunu
bana yardm etmek iin yapyorsunuz; hatta hereyin byle olmas lazmdr.
Fakat ben nasl olur da din adamlann,Allah'n kiliselerini, imparatorluu ve
btn ahaliyi terk edebilirim? Sonra alem bana ne der? Hayr beyler hayr,
ben burada sizlerle birlikte leceim". Bylece ac iinde alayarak onlarn
nnde secdeye kapand21 Patrik ve orada hazr olan herkes, alamaa
balayp onun konumasn kestiler, byle halk iinde bir tahrik kmasn
engellediler. Yardm isternek iin yeniden Mora'ya, btn adalara ve
Frenk'lerin topraklanna temsilciler yolladlar.
ehir ahalisi gndz vakti Trk'lerle savayor ve akam olduu
vakit ukurlardan kyorlar, surlarn duvarlarn zemin bizasnda tanzim
ediyorlar ve ok noktalarda patlayc toz dolu kk paketler
yerletiriyorlard; hatta surlarn zerine yerletirdikleri talarn iinde rezina
ve kaynayan zift ieren kkrt, mum (?)ve at tozu koyuyorlard22
Srekli olarak sren arpmalarn yirmibeinci gnnde, bu dinsiz
adam yeni byk bir topun getirilmesini emretti : daha ernniyetli durmas iin
246
demir bir kazk ile akld, fakat daha ilk at yapt zaman bin paraya
23
ayrld . Kafir byle mahup bir duruma dtn grnce, kalabalk ve
gl btn kuvvetleri ile birlikte ehrin kulelerine doru yanat. Bir ukur
kenarndaki kuleler hizasna geldikleri zaman, btn ukurlarn aalar, ince
dallar ve ince toprak ile kapatlmasn isteyip, ehrin sudarna doru
ilerlemek ve dayanmak niyetindeydiler ve bylece d van pek ok yerinden
andrp yerle bir edeceklerdi. Dmanlarn byle byk bir gurup halinde
ukurlar doldurmak iin geldiini gren ehir halk, ukurn d tarafnda
hazrlam olduklar barut tozu dolu kk paketleri atelediler: yerde
patlayan byk bir grlt duyuldu ve havaya frlatlan kuleler ve insanlar
bir girdap iinde bulutlara doru utular. Kulelerin uultusu ve tahribini
duymak ok korku veren bir hadise idi, kamalar gereken insanlar da hep
alyorlard ... ehirdekiler bir sre sonra geriye dndler ve sudara ktklar
zaman ukur iinde ok sayda Trk grdler,hemen rezine dolu taslan atee
verip Trk'lere doru frlattlar: ve hepsi yand. Bylece, ilahi istek sonucu,
ehir o gn bu dinsiz Trk'lerden kurtuldu.
Bu hain Mehmed, ok saydaki askerleri ile birlikte uzaktan neler

oluyor diye seyrediyordu ve ne yaparm diye planlar yapyordu; korku iinde
bulunan askerlerin hepsi ehirden uzaklatlar. ehirden kan Yunan'llar,
ukur iinde kalp da henz lmemi Trk'leri katiettiler ve onlar bir yn
halinde ukurlara atp kule yaknnda yaktlar. mparator da yanna patrik ile
btn din adamlarn alp btn kiliseleri ziyaret edip dualar ettiler ve Allah'a
hamd ettikten sonra harbin artk sonu olmasn dilediler. Hatta hain Magumet
de, uzun bir sre dndkten sonra lkesine dnmek istedi, zira denizde
seyrsefer dnemi balamt ve Yunan'llar da ehir iin her taraftan imdat
geleceini bekliyorlard. Fakat bizim byk kabahatlerimiz, beynimizdeki
her eyi yok etmiti ve Allah'n emirlerini dinlemedirniz iin gnahlarmz
kalplerimize strap veriyordu ve imdi onun bu kzgnln nasl
giderecektk ?
Bunun zerine btn ahali, ehir iinde patrik ile birlikte olan
imparatoru u yanl teklifi yaptlar: "Bu kurnaz Trk, byle uzun zamandan
beri hi arpmadan duruyor, demek ki yeni bir hazrlk iindedir : gidip
onunla sulh yapalm". yle de yaptlar. Kurnaz biri olan o adam bunu
duyunca ok sevindi, nk ehir zorluk iinde diye hayal etr:iti, geri
ekilmekten vazgeip sulh mzakerelerine balad. Elilere u cevab verdi:
"Demek oluyor ki imparatorunuz byle akllca bir karar verdi ve sulh istiyor,
bylece ben de katlacam : imparator ehirden kp Mora'ya gitmeli ve
247
patrik de ve hatta btn adamlan ile beraber de gidebilir, isteyenler hibir

zarar grmeden gidebilir,ehir de bana braklr: ben de ebedi bir sulh
yaparm, ne Mora'ya ne adalara saldracam ve ebediyete kadar hibir dolap
evirmeyeceim : ehirden gitmek istemeyenler de; hibir zarar ve derde
duar olmayacaklardr, buna sz veririm". Bu cevab duyan imparator, patrik
ve btn ahali kalbierinde bir hzn duydular ve ellerini havaya kaldrp
yle yakardlar : "Efendi, kurtarcmz, sen yukardan kendi erefine bak, bu
berbat adamn gururunu kr ve ehri senin mirasn olarak himaye et ! Kald ki
bizler senin kulun olarak nerelere gidebiliriz, senin hkmranlnn
tebasyz, obanlarnn koyunlanyz, tek bir sr halinde senin evinde
yayoruz, bizim usta ve obanmz brakacaksn ylemi ? Yo, yo Efendimiz
ve kralmz biz hepimiz burada lrz, senin kutsal evindeyken ve senin
byklnn hazzn duyarken". Bu szleri syledikten sonra yeniden harbe
hazrlandlar, Magumet' e bir mektup yolladklarndan da ok piman
olduklarn gsterdiler nk ona ok gvenmilerdi
24
gn sonra da byk bir topun dkldn byk bir grlt ile

Trk' e haber verdiler ve kafir de bunu duyunca tecrbe iin btn ordusunu
ehre saldrtma emrini verdi ve btn gn de savamalarn istedi. Bu
Allah'n bize layk grd, gnahlarmzdan kaynaklanan bir ceza idi, bu
arada imparator byk Konstantin, imparator Bilge Levon ve
Patara'l Metodios'un yapt kehanetler artk anlalm bulunuyordu25
6 mays gn, kafr ehri yeniden vurma emri verdi, evvelden olduu
gibi ayn
yerde olunacakt; Trk'ler gn sre ile ok sayda top at yapp,
surlarn duvarlarn tahrip ettiler, ehrin iine de ok sayda mermi dt.
Ata devam ettiler ve duvarn byk bir ksm tahrip oldu; ve gece olsa bile,
Trk'ler gene oradan ata devam ettiler ve ehir sakinlerine oralar tamir
imkan brakmadlar. Bununla beraber Yunan'llar surun bu ksmnn
karsna byk bir kule hazrladlar.
Sabahleyin Trk'ler byk toplanyla buralar yeniden bombardman

ettiler, bu keresinde evvelkine gre daha aa bir yerde idiler ve byk bir
duvar parasn indirdiler ve sonra da ikinci ve hatta ncsn de yaptlar.
Ve de bir aralk byk bir gedik de atlar, derhal bir lk ykseldi, bu
tarafa byk bir insan akn oldu ve iki taraf da biribirini ezdi ; Yunanllar da
bunu ehirden duyunca ehirden gittiler ve gs gse arptlar, vahi
hayvanlar gibi de baryorlard. Her iki tarafn da cesaret ve iddet tutumu
gerekten de ok etkileyici idi. Zustuneja da bunun zerine ok sayda adam
248
toplad ve nara attktan sonra, Trk'lere kar yle bir cesaret ile saldrd ki,
onlar hemen surlardan aa att ve hendei ceset ile doldurdu. Byk bir
gsterili vucudu oian Amurat adnda bir Yenieri, Yunan'llar arasna
karp Zustuneja'nn yanna kadar gitti ve onu ar bir ekilde yaralad.
Surlardan aa atlayan bir Yunan'l elindeki balta ile onun bir hacan kesti
ve bylece de Zustuneja'y lmden kurtard. Bat ordusunda bir jlaburar
olan Amer bey26, askerleri ile beraber Yunan'llara kar kt ve byk bir
mcadele balad. Rangava adnda bir komutan27 ehirdeki ok kimsenin
katlmasyla Yunan'llarn yardmna gitti, Trk'lere kar sert bir savaa
giriti ve onlar Amer bey'in kendisinin bulunduu yere kadar takip etti.
Bunun zerine bu adam da, Rangava'nn ok hayvan bir ekilde katiettiini
grnce, klc kartp, ok sert bir ekilde karsna geti ve her iki taraf da
acmadan birbirleriyle arptlar. Rangava klcn iki eliyle birlikte tuttuu
bir srada, bir tan stne kt, Amer bey' i omuzlarnn stnden vurdu ve
onu ikiye biti: zira onun ok gl bir kolu vard. Trk'ler kzgnlklarndan
dolay byk nara atp mcadeleye kirizine girdiler ve onun etrafn ok
sayda insanla kuattlar ve sonra hakladlar; Yunanllar buna mani olmak
iin glerini kullandlar ise de baaramadlar hatta ou ldler ve Trk'ler
de Rangava'y para para daradlar sonra Yunan'llar tekrar ehre attlar.
Rangava'nn bana gelenler yznden Yunan'llar aladlar ve byk bir
korkuya kapldlar, nk ok iyi bir muharip, cesur ve imparatorun sadk
adam idi.
Artk akam vakti gelmiti, arpmalar durdu ve savaanlar da

birbirlerinden ayrldlar, fakat Trk'ler, tahrip ettikleri surlar mahallinden
tekrar top atarna baladlar ve ehir sakinleri de sava daha geni yerlere
yaymak istiyorlard, kule de ehirdeydi.
Sabah vakti Trk'ler surun tamir edilmediini grdler ve hemen
saldry sklatrdlar ve Yunan'llada mcadele ettiler; fakat bunlar da
Trk'lere kar arprken, ricat ediyorlar, ve lklar atan Trk'ler zaferden
emin bir ekilde Yunan'llara kar epey adam sryorlard. Trk'lerin byle
byk bir yn yaptn gren Yunan'llar da daldlar ve toplaryla onlara
ate atlar ve epey adam ldrdler. Toplar tadklar bir srada,
beklenmedik bir anda karlarna ehir tarafndan strategos
Singurlo Paleologos kt ve yannda bulunan ok sayda adam ile
28
dmanara kar arpt: ark ordusundajlaburar olan Mustafa29 da byk

bir iddetle Yunanl'lara kar savat, onlar ar bir yenilgiye urattktan
sonra ehirde srkledi ve evvelden de surlar ykmak istemiti. Teodoro
249
adnda, bin kiilik ordusu olan30 birisi onlarn imdadna kotu. Zustuneja ile
birleip byk bir sava yaptlar ise de Trk'ler onlan malubiyete
urattlar.
mparator da, Byk Kilise <=Aya Sofya>'nn giri ksmnda

bayarlan ve komutanlar ile birlikte idi, Trk'lerin giriimlerini tartrlarken
unu sylediler: "Trk'lerle btn gn ara vermeksizin arpan halkmzdan
ka bin tanesi yok oldu? Eer byle devam eder ise hepimizi ldrecekler ve
ehri de alacaklar. Aranzda anlap da mmtaz kiiler toplanrlarsa, msait
bir zamanda ehirden kalm ve Allah'n da inayeti ile onlara saldracaz,
bunu bir zamanlar Gedeone'nin MadamHani <=Madianiti> kar yapt gibi
yapp veyahut da Allah'n Kilisesi'nin mdafaas jin leceiz veya da
kurtulacaz". Buna karar verilince ou katld 31 ve cesareti ile gcne
inanan kiiler olduklar iin mid doluydular: kald ki bu adam gerekten de
byk ve kudretli idi. Ayn zamanda magaduca olan Kyr Luca32 ile eparchos
Nikola33 da uzun bir zaman sessiz kaldlar, sonra da unu dediler: "Trk'lere
kar arpmaa balamamzdan be ay geti34 , Allah'n inayeti zerimizde
olur ise, ve bu da onun istei olur ise, biz bunlara kar daha be ay
arpabiliriz35 Fakat Allah'n yardmna mazhar olmaz isek yle yapalm:
hepimiz ayn an lp ehri de tahrip ederiz". Byk domestikos ve onun ile
birlikte logothetel6 ve sair gller imparatora yaptklar teklifiere gre,
seilmi kiilerden istedii kadarn yanna alp daha iyi mdafaa iin
ehirden kmasn, bylece de Trk'lerin pek ar saldrmyacaklar, uzaktan
her trl lazm geleni yapacan da eklediler ; hristiyanlar bunu rendikleri
zaman, onun etrafnda daha ok kimseler toplanacakt. . Bunlar hala
tartmaa devam ettikleri srada imparatora ulatrlan haberlere gre
Trk'ler surlarn zerine kyorlar ve ehirdekileri malubiyete
uratmaktalar mparator durumu hemen anlad ve btn ekabir ve
37
komutanlar da anladlar; hatta komutanlar imparator ile ekabirin nne

geerek hemen yardm etmek istediler ise de, kamakta olan byk bir gruh
ile karlatlar; onlar vurup derhal geri dnmelerini istediler. Zustuneja ve
beraberindeki baz komutanlar da Trk'lere kar arpyorlard, ve onlar
zaten girmi bulunuyorlard; imdi ise onlarn nnden kayorlard, ve imdi
de glendiler onlan geri ittiler ve onlara kar dmee devam ettiler.
Fakat baz Trk'ler de, ok sayda kprler38 ina ettikleri iin, atlaryla ehre
etkili oldular. Zustuneja ile buluan btn komutanlar, Trk'lere kar
cesurca arptlar ve onlar surlara doru attlar, Fakat ehir iine ok sayda
piyade ve svar Trk girdii iin, komutanlar tekrar geri attlar, hi
250
merhamet gstermeden saldrdlar ve vahi hayvanara yapld gibi

saldrdlar. Eer imparatorun yardm olmasa ehir oktan Trk'lerin eline
gemi olacakt~ mparator oraya vard zaman bararak onlar tevik etmek
istedi, adeta bir arslan gibi kkredi, sekin piyade ve svarleri ile Trk" ere
kar saldrd ve ar kayplar verdirdi: ona yaklaanlar ikiye ayrldlar,
bazlarn da ortadan kestiler, klc da artk hi kimse tarafndan ttlamaz
olmutu. Trk'ler bu srada onun glerine kar birleiyorlar, ona kar
arda bulunup teviklerde bulunuyorlar ve onu her tip bir silah ile
saryorlar, ok sayda mermiyi de srekli olarak ona kar skyariard ; fakat
unu sylemek gerekir ki, arazilerde zafer elde etmek ve bir imparatorun
lm ancak Hihi Takdir ile mmkndr. Btn silah atlar bouna
gidiyordu ve ne kadar da yaknndan gese ona ulaamyordu. Elinde klc
olduu halde tek bana arpyordu, onlara saldryar ve onun uzandan
kanaa balayanlar geiini salyorlard. Sudara kadar onlar kovalad,
ykk bir halde bulunan duvarlara kadar sren bu etkili olayda epey sayda
Trk ldrd onlardan bakalarn da ehrin dna ve hendek tesine att.
Bylece, Allah'n imdad sayesinde imparator o gn ehri kurtard 39 ve artk
akam olduu iin Trk'ler de ekildiler.
Sabah olunca, eparchos Nicola, maktul Trk'lerin hendekierin de

tesinde, ehir dna atlmalarn, sakiniere emretti, bylece dinsizlikleri
cezalandracakt : anlatld kadar ile l says onalt bine40 ulamt.
Yaplan anlamaya gre Trk'ler cesetleri topladlar ve yaktlar. Bundan
sonra da eparchos verdii emir ile, btn tahrip olan sur kesimlerinin aa
ktkleriyle doldurulmalarn ve bir kule inasn emretti, bylece melun
Trk'leri karacan mid ediyordu. Fakat dinsiz Magumet bunu kabul
etmedi; hatta pasa'larn ve sancyak-bey'lerini gn toplad ve onlara yle
dedi: "Kafrlerin bize kar byk bir cesaret sahibi olduklarn grdk, eer
hala bu ekiloe arpmaa devam eder isek, onlar malubiyete uratmamz
mmkn olmyacaktr, nk ok kiinin bir noktaya ylp da arpmas
kolay deildir, kald ki ykktr, halbuki onlar az sayda olmalarna ramen
bize kar stnlk salayp bizi malbiyete urattlar. Evvelki gibi yeni bir
saldr hazrlyalm, surlarn pek ok yerine kuleler ve merdivenlerle
yaklaalm, ehir sakinleri bizi byle her tarafa yaylm grnce kar atak
yapabilecek yer bulmakta glk ekeceklerdir, saldrmz tahrip edilmi bir
nokta zerinde younlatralm". Melun adam bu dolaplar evirip ilahi
muvafakat ile bunu gerekletirdi. Saldry gerekletirmek iin kuleler,
251
medivenler41 ve epey malzeme hazrlanmasn emretti. Askerlere verilen emir

de, ehir sakinlerine hibir stirahat frsat vermeden arpmalaryd.
21 mays gn geldi, bizim gnahlarmz yznden, ehirde korkun
bir alarnet belirdi: Cuma gn akam btn ehir aydnland ve nbetiler
bunu grnce neler oluyor diye gittiler: Trk'lerin ehri yaktklarn ve
yksek sesle bardklarn dndler. Byk bir kalabalk topland, tepe bir
yerde, Aya Sofya adl Byk Kilise'nin pencerelerinden byk bir ate
ktn grdler ve kubbenin temel ksmn saran bu ate uzun zaman
devam etti ve alevler birleip tek bir ate haline geldi, ve hi de tarif
edilerniyecek olan bu ate, hemen ge doru ykseldi. Bu tarafa bakanlar
hznle alamaa balayp u dualarda bulundular : "Efendimiz merhamet
bize". Bu k ge ulat zaman, gn kaplar ald ve iine
aldktan sonra kapand
42
Sabah olunca patrii ziyaret ettiler ve olanlar anlattlar. Patrik bunun

zerine boyariar ve btn mavirlerini toplad ve imparatora gitti ve
imparatorie ile birlikte ehri terk etmee tevik etti ve imparatorun
dinlememesi zerine patrik unlar syledi : "mparator, sen bilirsin, bu ehir
iin ne gibi kehanetler yapld ve imdi ise korkun bir fal bulunuyor : tasvir
edilerniyecek k43 , daha evvelden Aya Sofya Byk Kilise'sinde en byk
bilgeler ve en yksek ekmenik rahiplerin mevcudiyetinde grnmt, hatta
imparator Justinianos'un hkmranl zamanndaki kutsal melek44 gibi, aziz
ve byk kilisenin ve bu ehrin muhafazas iin Allah onu ok
glendirmiti, fakat imdi ge erdi; demek ki Allah'n inayeti ve cmertlii
artk bizi terk etti, Allah artk ehri dmanlarmzn ellerine teslim etmek
istiyor". Ve bu arada byle bir mucizeyi gren kiileri de ona tantt; ve
btn bu sylenenleri duyan imparator adeta l gibi yere yld ve uzun
zaman sessizce kald, bunun zerine gzel kokular getirip ayltnaa
altlar. Tekrar kendisine gelmesi zerine, patrik ve btn mevcut
boyarlara, bu adamlara grdklerini dier kiilere anlatmalar iin yemin
ettirmelerini syledi, zira insanlar meyus ve mitsiz etmek doru deildi. ..
Ertesi gn ehir halk Ruh'l Kuds'n kendilerini terk ettiini
rendikleri zaman, byk bir panie kaplp, korkunun ve iddetin av
oldular.Patrik onlar tevik ediyor ve midlerini kaybetmemelen iin
teviklerde bulunmaa giriiyordu ve onlara unlar syledi : "Cesur olun,
evlatlar, cesur olun, kurtuluumuz iin Efendimiz Allah'a selamete
ulatraca iin itimat ediyoruz, ruhumuzun en u derinliklerinden ellerimizi
252
ve gzlerimizi ona tevcih ediyoruz ; bizi dmanlarmzdan o kurtaracak ve

bizim aleyhimize hazrlanan her bir kt giriimi yok edecek". Bu ve buna
benzer szlerle halk yeniden yreklendirrnee kalkyordu. Ve bylece,
btn mukaddes ikonlar ald, beraberinde rahipler ve btn ruhhan snf
olduu halde ehrin surlar zerine kp yrd, ertesi gnk gnde,
45
Allah'n inayetine sndktan sonra gzyalar arasnda yle dedi: "Efendi,

bizim Ebedi Allahmz, her eyin haliki, grnr ve grnmez, sen bizim gibi
nankr ve bedbaht kiiler iin gkden indin, sonra insan ekline girip bizim
iin kann akttn, imdi de bize bak, Efendi ve kral, senin mukaddes
mekanndan masum kullarn sana dualarn ulatnyorlar, imdi kulak ver de
bizim szlerimizi dinle, biz artk nihai bir malubiyete doru gidiyoruz.
Gnah iledik, Efendimiz, gnah iledik semaya doru, senin karnda lekeli
kaldk, kt ve utanlacak iler yaptk, semaya hi de ho gelmeyecek iler
yaptk, bunu dnyada da ve hayat yolunda da yaptk ; senin erefine kar
durabilecek durumda deiliz, senin iyiliini bilemedik, senin emirlerini
aldrmamak ve aalamakla ve senin emirlerini tam tatbik etmeksizin senin
kutsallna halel getirdik. Efendi ve kral, sabrl ve munis, nebi aracl ile
bize dedin ki: "gnahkarn lmn istemem, fakat dzeltsin ve yaasn"; ve
gene ek ol2.rak: "dorular kurtarmak iin gelmedim, fakat gnahkarlan
piman olmalarna tevik ettim". Efendi, sen elinle yarattn tahrip etmek
istemezsin, hatta insanln da tahribini istemezsin, fakat herkesi kurtarp,
doru akla doru ynlendirmek istersin. Fakat biz de hak etmesek bile gene
de senin bir eserin ve kutsallnn yaratyz, kurtuluumuz iin asla
midimizi kaybetmiyoruz, fakat mitlerimizi gene de senin sonsuz iyilik
tutumun iin yitirmedik Efendi, senin hayat veren kannla kurtardklarn
kurtar: bizi dmaniara ve senin gcnn muhaliflerine terk etme, bizi bu
durumdan kurtar, etrafmz saran ktlkler ve felaketlerden halas et, senin
iyilik hatrnn bykl iin bizi kurtar, bizi bir mucizen sayesinde kurtar
ve adn ereflendir, bylece senin dmanlarn erefsiz duruma dp hep
bir utanlacak durumda kalsnlar ve kuvvetleri dalsn, bylece de senin
Allah'mz olduunu anlasnlar, Efendi Yesus Hristos [Kurtarc sa], Allah
baba anna". Bu ve daha baka pek ok dualar btn ahali gn boyu
tekrartad ve halas olmay beklediler; Allah'n kutsal kiliselerine akn akn
gidiyorlar ve Allah'n iyilik ruhunu celbedebilmek iin ellerini ge doru
uzatp alyor ve szlanyorlard...
Trk'ler, daha evvelden de sylediimiz zere, btn gn boyunca

ehirdeki sakiniere kar arptlar ve hi de dinlenmediler. Kurnaz
253
Magumet, askerlerini toplad, nerelerde arpacaklann iaret etti: Karac-bey

<=Karaca Beg> iin kraliyet saraylan <=Blakeme>, Porte di Legno
<=Xyloporta> ve Kalicharei <=Porta di Caligaria> denen malellerin kar
tarfina gelen yer tahsis edildi ; ark ordulan komutanna Pighi <=Peghe> ve
Porta Aurea kars ; garp kuvvetleri komutanna btn Chorsun <=Porta di
Charisios> denen mahallin kar taraf ; kendisi de, katir adam, bu kiilerin
arasnda kalan Porte di San Romano ve yklan duvann ucunda kalan
mahallin karsna geti ; donanma komutan Baltauglu <=Baltaolu> ve
Sagan <=Zaanos Paa>'ya emir verip, deniz tarafnda kalan surlarn o ve bu
tarafnda kalan yerlerine gemelerini istedi ve bylece ehir ayn anda
tamamen kuatlm olacak ve denizden ve karadan ehir ayn anda saldrya
uratlacakt
46
Melun adam ordularn byle dzenledikten sonra 26 mays gn47 ,

bir mnadisi <=mezzin [A.Pertusi byle tercme etmi]> aracl ile
menfur dualarn okuttu, sonrasnda da ordusu byk bir haykrla harekete
balayp, ehre kar saldrya geti, beraberinde de toplar, arkibzler, kuleler,
merdivenler, ardaklar ve ok sayda aletler srkleyip surlar yknaa
giritiler ; bunu deniz tarafnda da tatbik edip ok sayda gemi ve triremi
harekete geirdiler, btn her taraftan ehri vurmaa baladlar ve hendekiere
kprler kurdular ; ve ehir halkn surlarn stnden yere attlar, ardaklarla,
dier kuleleri ve ok saydaki merdivenleri de yaklatrdlar, her bir frsatta
surlarn stne knaa giritiler, fakat Yunan'llar byk bir gayretle
bunlara kar arptlar. Pasa'lar, danmanlar ve muharipleri geri ittiler ve
vurdular Trk'ler de bunlara kar barp haykrdlar. Bunun zerine kurnaz
Magumet ordularnn btn emirleri ile, btn aletleri ve davullar aldrd,
bylece byk bir grlt ve velvele yaratt, adeta bir frtna havas verdirdi,
sonunda gedie kadar ulat ve bir an iinde byk bir iddet sonucu ehri
almay planlad. Yardma gelen ok sayda komutan Zustuneja ile birlikte
Trk'lere kar sert bir mukavemet gsterdiler ve ehir sakinleri arasnda bir
katliam balatld. Fakat onlar hakknda son ilahi karar henz verilmedii
iin, Trk'leri malubiyete uratmay baardlar...
mparator byk bir hzla gedik tarafna gitti ve burada byk bir
arpma vuku bulduunu grd, orada btn ekabirleri ile durdu ve kafr
adamn giriimlerinin tasvirini de grnce, askerlerine alayarak unlar
syledi: "Kardeler, albablar Allah'n Kilisesi ve ortodoksluk imannn ebedi
zaferini elde etme zaman geldi: yle bir kahramanlk gsterelim ki hatras
asrlarca devam etsin". Bir arap atn zrhlandrdktan sonra gedik tarafna
254
gidip Magumet'i bulmak ve hristiyanlarn kanna dava etmek istedi; fakat

ekabirler ile piyadeler (?)onu zorla durdurdular ve Magumet'in etrafnda ok
byk apta kuvvetler bulunduu iin artk byle bir teebbs imkansz hale
gelmiti. Bunun zerine imparator, klc ekmi bir halde Trk'lere saldrd
ve bazlarn klc ile omuzlarna ve arkalarna vurduu zaman ikiye ayrd.
mparatorun bu gcn gren Trk'ler byk bir panie kaplp kanaa
baladlar ve imparatoru gren komutanlar, askerler ve btn ahali yeniden
cesaretlendiler ve azl bir hayvan gibi Trk'lerin zerine ullandlar. Sonuta
da hendekierin te tarafna attlar. Magumet ise yklnadan yerinde kald ve
adamlarna emir vererek Yunan'llar geri itip cezalandrmalarn istedi : bu
srada mcadele gece devam ediyordu, rk atlan oklar ortal karartmt.
Yunan'llar surlarn bir bandan dier bir bana kadar olan yerlerden
Trk'lerin zerine kaynar rezineler ve yanc rezinelere bu1atrlm olarak
yaklan byk boyda aa dallar atyorlard, ve bylece de gne gitmi ve
akam olmu ise de mcadele devam etti, asla sava bitmedi ; hatta bu srada
kafr adam da ok sayda ~te yaktrd ve bizzat kendisi her bir tarafa
koturarak, adamlarn harekete geirmek iin baryor ve haykryordu,
bylece ehri alma midini devam ettirmek istiyordu; fakat surlarn zerinde
bulunan Yunan'llada dier kiiler byk bir cesaretle mdafaaya devam
ediyorlar ve biri dierine yle baryordu: "Kardeler, bize ayrlan
mahallere hemen varalm ve mukaddes Kilise'miz iin lelim". Bylece
Trk'lere kar ok sert bir sava karp gece yarsna kadar arpp
surlardan ve burlardan attlar : sonra sava durduruldu fakat melun adam
ehri terk etmedi ve burlada mhim siperleri gzetlernek iin kald.
Yunan'llar sabah olunca onlarn sperieri ile tahta burlarn yakmak

istediler, fakat Trk'ler top atlar ve ok atlar ile bu darbelerini
engellediler. Her iki tarafn da kayplar yarallarn saysndan fazla
grlyordu fakat bunu kim sayabilir ki ? o gn, saat dokuz olduu srada
<=aa yukar saat 15.00>, kafr toplada arkibzlerin ehri yeniden
bombalarnalarn emretti, bunu da surlarn en ykk olduu yerde
gerekletirirken, byk bir top getirip burcu tahrip ettiler, attan sonra
gerekletirilen bu olay, o gn geirmiti.
Gece olunca, Zustuneja, askerlerinin ve btn Frenk'lerin yardm ile

burcu yeniden ina etmee balad48 Fakat hristiyanlarn gnahlar buna izin
vermedi: az gte de olsa, bir top gllesi Zustuneja'y gsnden yaralad ve
oras paraland. Hemen yere yuvarland; bunu zerine su dkp aylttlar ve
bir eve naklettiler. Onun ile birlikte bulunan boyarlar, adamlar ve Frenk'ler,
255
artk cesaretlerini de kaybettiklerinden dolay ne yapacaklarn

bilemiyorlard. Ve bu da Allah'n istei ile yerine getirilip, ehir artk kesin
olarak tahrip edilecekti, nk o gedii byk bir g ve byk bir cesaret ile
mdafaa ediyordu; gerektende o askeri konularda yiit, bilge ve ok
tecrbeli idi. Kt sonu imparatora iletildii zaman, ok byk bir kedere
brnd, hznlendi ve gitti ve bunu patrik de, btn ekabir ve tabibler de
teselli etmek iin vardlar: mmkn olsa, kendi ruhlarn onunki ile
birletireceklerdi; her tarafta onun iin alyor ve ac duyuyorlard, nk
imparator onu karde sayyordu, iman ve cesaretini de takdir ediyordu.
Tabibler btn gece onu tedavi etmek iin uratlar ve attan dolay
paralanan gsn tedavi ettiler, sonra hemen kendisine geldi: biraz yiyecek
ve su verdiler ve akam vakti ok az dinlenebildi Burcun civarnda kalan
49
mfrezesi oray tamire giriti, fakat hi bir ey yapmadlar. Zustuneja da

hemen o tarafa gidilmesini emretti ve byk bir gayretle burcu yeniden ina
etmee balad, fakat gn dounca Trk'ler burcun Yunan'llar tarafndan
yeniden ina edildiini grdler, hemen toplaryla atee baladlar ve
Yunan'llarn bunu bitirmelerini engellediler. Bir aralk toplarn yanndan
ayrlan bir Trk topluluu gedie doru yneldi; Yunan'llar da bunlar
engellediler, byk bir sava cereyan etti. Trk'lerin bir jlaburar' yanna
saraen [zenciler]'leri alp Yunan'llara kar saldrdlar; bunlar arasnda
grlen be kii grntleri ile korku sayorlard, hi merhamet etmeden
ehirdekileri ldryorlard. Bunun zerine protostrator ve olu Andrea50
ehirden uzaklap yanlarna aldklar ok sayda kii ile Trk'lere kar
s
saldrdlar ve ok korkun bir arpma cereyan etti. U kardeler (?)
00
surlardan bu be saraen'i fark ettiler, onun sakinleri byk bir iddetle

ldrdklerini grdler, hemen nne ktlar ve saldrya geip, yle bir sert
arpma gerekletirdiler ki Trk'ler bu ie ok ardlar, fakat onlar
yenemediler ve herkes de saraenler tarafndan ldrlmeyi bekledi. Bununla
beraber ehirdekiler saraenlerden iki tanesini ldrdler; bunun zerine
Trk'lerin yaratt kalabalk, avaz avaz bararak, onlara saldrd fakat onlar
da kendilerini ok iyi mdafaa ederek ehre ekildiler: bu kii
inaftiyi52 'lerden olup biri Yunan'l birisi Macar ve ncs de Arnavut idi.
Gedik etrafndaki arpma yalnz devam etmekle kalmyor, hatta
yaylyordu, zira Trk'ler byk bir kuvvet ile ehir sakinlerini sert bir
ekilde vurdular ve ricat ettirdiler; Zustuneja ile birlikte bulunan komutanlar
ve erkan byk bir cesaret rnei gsteriyorlar ve her bir taraftan da ok
insan vurulup ldler. Fakat, Allah'n istedii bir eyden asla kalamiyordu:
256
bir tfekden atlan bir mermi53 Zustuneja'ya isabet etti ve sa omuzunu

yaralad. Adeta bir l gibi yere yld ve boyadaryla adamlar hemen
zerine ullandlar, lklar atp hatta alayarak onu alp gtrdler; bunu
gren Frenk'ler de onlar takip ettiler. Trk'ler btn bu alaylan ve
lklar duyunca, bir nara atp, btn ordu birden saldrya getiler, ehir
sakinlerini katliama uratp onlar ehre doru geri ittiler, darbedip
ldrdler. Trk'lerin yaklamakta olduklarn gren komutanlada ehir
sakinleri, onlarn bulunduklan tarafa doru komaa baladlar, fakat onlara
ulatklar zaman arpacaklar yerde, vuroarak ricat ettiler; eer imparator
ile sekin adamlan bu srada imdada yetimemi olsalard ehir iin tam bir
tahribat hemen gereklemi olacakt. Onun geliinde, henz hayatta olan
Zustuneja ile karlat ve onun zerine alamaa balad, Frenk'lerin de geri
dnmeleri iin ricalarda bulunup alad, fakat onlar hi bir ekilde
dinlemediler; bunun zerine zayflk ve korkaklkla sulad ve frar etmekte
olanlar hemen geri dndrtp Trk'lerin zerine saldrtt ve teviki yaptktan
sonra, dman hatlarna atild ve klcn dmaniara sallayp onlarn
omuzlarna ve brlerine indirdi; sonra da atarn vuronca onun nne
dtler ve onun klc ile silahlarn da durdurmaa muvaffak olamadlar.
Trk'ler de banyarlar ve birbiri ard ona kar saldryarlar ise de, o
kendisine uzanan darbelerden hi de etkilenmiyordu. Daha evvelden de
sylediim gibi, hepsi bolua uuyor ve ona yakn uanlar bile
vuramyorlard.
. Kald ki mukadder saat henz ulamamt, onun iin bunlara kar

yeniden saldrd, fakat onlar da frar ediyorlard, kayarlar ve geii ona
brakyorlard ve bylece Trk'leri gedik'e kadar pskrtt ; burada byk
54
bir insan kalabal yld iin, ehir sakinleri bunlarn byk bir ksmn
katlifu ettiler, bir domuz gibi boazladlar, bylece gedik'in tesine
gemelerinemani oldular; sokaklarda rastlanlan Trk'ler de katledildiler. Ve
bylece, Allah'n sonsuz ltfU sayesinde, ehir o gn kurtuldu: Trk'ler
ehirden ekildiler, ehir ahalisi de hibir hadisenin gemedii o gece yerlere
yatp stirahat ettiler. mparator ile beraber patrik ve btn askerler Byk
Kilise'ye gittiler ve Allah ile onun ok saf Annesi iin kranlarn sunup
imparatoru kutladlar. Bylece baz kimseler imparatorun kalbinde byk bir
gurur gelitiini sylediler ; dinsizlerin ricatnda bunu mid ediyorlar ve
Allah'n isteini grmyorlard. Magumet ise, adamlarnn felaketini ve
imparatorun da cesaretini haber alnca, o gece uyuyamad ve byk bir karara
vard ... Fakat o gece yedinci saatde <=aa yukar birde> ehrin zerine
55
257
byk bir karanlk inrnee balad: yksekde younlaan hava, lo bir halde
ehrin zerine indi; byk ve krmz damlalar adeta bir kz gz
byklnde idi, ve bir gzya gibi dyor uzun sre yerde kalyordu, ve
bunlar gren ahali afallayp, byk bir hzn ve korkuya kapld.... ehrin
zerine den bu byk karal gren korkun Magumet, alimleri ve
mollas'lar 56 ard ve onlara sordu: "ehir zerindeki bu btn karanlk da
nedir ?". Onlar da u cevab verdiler: "ehrin tahribini haber veren bir iareti
belirliyor". Bunun zerine katir adam btn ordusunun hazrlanmasn
emretti; n tarafa snrsz sayda piyadeyi toplar ve arkibzleri gnderip,
arkalarnda da btn orduyu srd. Gedik'in nne geldikleri zaman, btn
her taraftan saidrnaa baladlar ve gedik tarafndan ehir sakinlerini
pskrttkten sonra, svarler ordulara yol anaa ve hendekleri daldunnaa
baladlar, bylece Trk'ler btn muharipleriyle saldrdlar ve ok az sayda
svari ile ehirlileri yendiler. Komutanlar, grevliler ve btn svarler
ulatklar zaman halk tevik edip Trk'lere saldrdlar. mparator da btn
ekabiriyle oraya ulat, beraberinde bulunan sekin svarileri ve piyadeleri ile
birlikte ehre girmi bulunan ok saydaki Trk'n stne saldrd; gs
gse arpmaa girien dierleri de ok sert ve vahi bir saldr sonucu
Trk'leri gedik'in te tarafna attlar. Bunun zerine ark ordusu57 beylerbeji,
byk ve gl bir adam olduu iin, bir nara atp ark kuvvetleri ile birlikte
Yunan'llarn stne atlad onlarn muhariplerini darmadan edip ricat ettirdi
; sonra eline bir mzrak alp imparatora doru frlatt. Fakat nparatorun
kalkan ona kar ynelik olduu iin, mzrak darbesini def etti ve klcn
dmannn kafasna indirip onu eerine kadar ikiye paralad. Trk'ler
byk bir grlt karp, onu topladlar ve gtrdler. mparator adamlarna
seslenip ard, dman hatlarna atlp arpt ve Trk'leri ehirden att.
Fakat pasa Karac-be/ 8 , epey asker toplad, gedik tarafna bir birlik ile gelip,
byk bir marurlukla ehre girdi ve imparatorla ehir halkn pskrtt.
Bunun zerine imparator bir kere daha komutanlara, erkana, ileri gelenlere ve
hatta halka yalvard, onlarla glenip geri dnd ve artk lm de gze
alarak Trk'lerin zerine saldrd ve yeniden ehirden def etti. Fakat, dalar
yerinden oyuatabilme kabiliyederi olsa bile Allah"n isteine kar gelmek
mmkn deildi. yle yazlmt: "Eer Efendi ibadethaneyi ina etmiyor
ise, onu ina etmek isteyenler bouna alrlar". Gerekten de Trk'lerin
says ok fazla idi, savaa da nbetiee katlrlar iken ehirde hep ayn kiiler
bulunuyordu, artk ar yorgunluktan hitap dmler ve bir sarho gibi
yerlere seriliyorlard. Bylece de imparator ile askerleri, artk her trl
258
yardmdan midlerini kestikleri iin, glerinin azaldn hissediyorlard,

artk byk bir ac ve hzn iinde dp adeta kurban olmulard.
Katir Magumet, ark ordusu'nun bejlerbeji'nin katlini haber ald
vakit ok alad, zira cesareti ve zekasn ok takdir ederdi. ok kzmt,
maiyetindeki muhafzlar da yannda olmak zere, btn kuvvetlerini de
toplad ve bizzat emir verip imparatora kar toplarn ve arkibzlerin
dikilmesini istedi, zira ondan korkard ve onun adamlar ile beraber ehirden
kmasn ve onu hemen vurmak isterdi. Kafr gedik karsna gelince durdu
ve evvelki gibi bir emir verdi ve toplada arkibzlerin atee balayp
ehirdekileri pskrtmelerini istedi ve sonra pasa Baltavulji'yi59 yollayp
imparatoru tutuklamasn enretti ve yanna da ok ordu ve bin sekin asker
verdi, ve eer ldrmeyi baaramaz ise arkibzlerle katiedilmesini istedi.
Kafrin byk bir kuvvetle geldiini gren komutanlar ve btn ekabir,
imparatoru uzaklatrp topluca ate etmee baladlar, nk lzftmsuz yere
lmesine raz deillerdi. Falsat o ise alayarak onlara unu dedi: "size ne
dediimi ve neyi tercih ettiimi hatrlayn: beni engellemeyin, ben burada
sizinle birlikte leceim". Bunun zerine onlar da u cevab verdiler: "Biz
hepimiz Allah'n Kilise'si ve senin iin leceiz". Onu aldlar ve insanlardan
uzaklatrdlar ve ehri terk etmesi iin her areye bavurdular ve ikna
etmee giritiler; sonra onu son kez ptler, alayp yalvararak tespit edilen
malallerine dndler. Komutanlar, o srada ok sayda adam ile birlikte
gelen Baltavulji ile arptlar, gedik yaknnda olan bu hadisede onu tutmay
baaramadlar ve o da btn ordusu ile birlikte ehre girdi, ehir sakinlerine
sert bir ekilde saldrd ve evvelkilere gre ok sert geen bir arpma
balad; bylece komutanlar, ekabir ve btn ileri gelenler ldler ve ancak
ok az kurtuldu ve bunlar da imparatora durumu haber verdiler: ehir
halkndan ve Trk'lerden saysz kii lmt. Bu srada da bin <Yenieri
?>, azgn hayvanlar gibi, her biri imparatorun kellesini bulabilmek iin
aratryor ve soruturuyordu. Hain Magumet, ordusunu dzene koyduktan
sonra, btn savalarn sokaklara ve kaplara yollayp imparatoru
sakland yerde bulmalarn istedi ve kendisi de Yenieri' leri ile kald,
nk imparatordan korktuundan dolay bir ordugah kurdurup toplada
arkibzleri de hazrlatmt.
Bu srada imparator Efendi'nin isteini duydu, Byk Kilise'ye gitti,
kendisini yere atp ilahi inayeti ve gnahlarnn balanmasna dua etti ve
sonra da patrik, btn ruhhan ve imparatorie ile vedalat ve kilisenin her bir
yerinde secde etti, kp gitti; ve hemen akabinde ruhban, orada bulunan
259
insanlar, ok saydaki kadn ve ocuk alamaa ve yrtnmaa baladlar,

adeta Byk Kilise sallanr gibi oldu : zannma gre lklar ge kadar
kt. mparator kiliseden karken yalnz u szleri syledi: "Allah'n
Kilisesi ve ortodoks iman iin lmek isteyenler benimle birlikte gelsinler";
bir arap atma binip Porta Aurea'ya gitti ve katirin orada olduunu zannetti.
Etrafnda bin muharip bulunuyordu ve kapya geldii zaman kendisini
bekleyen ok sayda Trk ile karlat, fakat o hepsini ldrd; sonra kapy
gernee kalkt fakat ok sayda ceset olduu iin geemedi; ve sonra da
ok sayda Trk ona kar saldrdlar ve akama kadar sava srdrdler.
Bylece sadk imparator Konstantin, Allah'n Kilisesi uruna 29 mays gn
ld, grenlerin anlatlna gre kendi eli ile altyz Trk' ldrd60
Bylece u deyim tahakkuk etmi oldu : " Konstantin tarafndan kuruldu ve
Konstantin ile bitti"61 , sonrasnda da gnahkarlar Allah'n hkm ile zamanla
hakettiklerini buldular. Gerekte ise de, yazld gibi, cinayetler ve
yasadlk "gllerin tahtn ykt". Heyhat, gnahn arl ne kadar ok
ise, cezas da o kadar kt olur62 ! vay sana yedi tepeli ehir, artk kafirler
sana hkmediyor! Senin zerine ne kadar ilahi gler indi! Bir zamanlar
dier ehirlerden daha ok mehur ve byk idin, bir zamanlar yksek
davranlarn ve ok mehur giriimlerinle dierlerini cezalandryor ve ou
kez de terbiye ediyordun, bir zamanlar dmanarna kar saladn
zaferlerle mehurdun, Efendi' de seni terbiye etmek iin hibir zaman geri
durmad, selaha kavuturdu, her bir eit sslerle seni mutlu etti, her bir
ekilde gzel olman salad; ve hatta Allah'mz, ok saf sa'nn Anas, ...
hibir ekilde elde edilmiyecek ikramlar ve saysz hediyeler ile eksikleri
tamamlad ve seni her zaman mutlu kld. Sen ise, bir lgn gibi, btn ilahi
iyilii ve sana ynelmi her trl cmertlii reddettin, ve kendini ktlkle
yasadla yneldin. te imdi ilahi kzgnlk senin stne bindi ve senin
dmanlarnn eline teslim ediyor. Ve kim imdi byle bir dneeye kar
gzya dkp hznn aklamaz ki ? Fakat biz gene hikayemize yeniden
dnelim.
mparatordan o srada gerekli izni alm olan imparatorie peesini
giydi. Sonra da orada bulunan komutanlar ve boyarlar imparatorieyi aldlar,
yanna da ok sayda soylu kadn ve ocuk da katarak Zustuneja'nn
gemilerine ve triremlerine bindirip, Mora yarmadas ile adalarda bulunan
akrabalarnn yanna gnderdiler63
Kald ki ahali henz Trk'lere teslim olmay kabul etmemi ve
sokaklarda ve meydanlarda dvrnee devam ediyorlard: Trk'ler o gn
260
ok sayda adam, kadn ve ocuk ldrdler ve dierlerini de esir ettiler.

Hatta bu sralarda kulelerde olan askerler de teslim olmay kabul etmedikleri
iin iki cephede de Trk'lere kar arpyorlard, kald ki henz ehrin hem
iinde hem de dnda idiler : ve gndz vakti malup edildiklerini duyunca,
yeraltna saklanmak iin katlar, geceleyin ise dar kp Trk'leri
ldrdler. Bu srada da dier kiiler, kadnlar ve ocuklar, evlerin stlerine
kp oradan Trk'lere kiremit ve talar attlar, saraylardaki tahtadan yaplma
direkleri yaktlar ve bunlar dmaniara kar yakp attlar ve onlara epey
zarar verdirdiler64 Pasa'lar ve Sancak-bey'leri ok korktular ve ne
yapacaklarn bilemedikleri iin Sultan'a u haberin verilmesi iin adam
yolladlar: "eer sen kendin gelmez isen, ehir malup edilemez". Bunun
zerine Magumet de ehre girmekten korktuu iin ok mtereddid idi bunun
iin imparator ile imparatorienin bulunmas iin byk bir arama iine
giriti. Bundan sonra da savata esir edilen ve pasa'Iann eline den Yunan
komutanlar ve boyariar yanna ard ve onlara hediyeler ve eref sz
verip, pasa'Iar ve sancyak-bey'Ieri ile birlikte ehre yollad, niyeti de
yollarda bulunan ehir sakinleri ile kulelerde bulunan askerlere, Sultan'n
yemin ile verdii sz iletmelerini, bunun sonucu arpmalara artk son
verilmesini ve lm ile esirlik korkulanna kaplmamalar gerektiini iletti,
"ahid gerei siz ve hatta kadnlarnz ile ocuklarnz klc braknz"65
Byle oldu ve mcadele bitti ve herkes boyarlara, reisiere ve pasa'lara teslim
oldular. Bunun yapldn renen Sultan ok sevindi ve ehrin sokaklan ile
meydanlarnn temizlenmesini istedi. Onbirinci gn her trl ihanetin nne
geilmesi iin sancyak-bey'Ierini yollad.
Kendisi de daha sonra geldi66, ordusu ile birlikte
Porta di San Romano'yu geti ve Byk Kilise'ye yneldi, bu srada patrik,
btn ruhban, ok sayda insan, kadn ve ocuk buraya ylmlard. Byk
Kilise nndeki meydana geldii zaman, atndan indi ve alnn topraa
dedirdi, Allah'a harndederken bandaki tozu sildi ve byle byk bir bina
karsnda hayret dolu bak iinde yle dedi: "gerekte bu kiiler yaadlar
ve ldler ve gelecek olan dierleri ise bunlara benzemeyecek", ve kiliseye
girdi. Bylece Allah'n evine tahribin rezaleti girmiti ve Allah'n mukaddes
makamnda artk o oturuyordu. Patrik, ruhhan ve halk gzyal&n ve iniltilerle
hznlerini belirttiler ve ayaklarna kapandlar. Sultan eli ile bir iaret yapp
durmalarn istedi ve onlara unu dedi: "Atanasios sana sylyorum, senin
yanndakiler ve halkna da yneliyorum: bugnden itibaren kzgnlmdan
korkmayn hatta lmden ve esir olmaktan da korkmayn". Pasa'lar ve
261
sancyak-bey'lerine dnp dedi ki: "Btn askerleri ve ordurodaki her

kadernede bulunanlara, ehir halkna, kadnlara ve ocuklara kar her trl
katil, esir etmek veya dmanca bir davranta bulunmay engelleyin : eer
bir kii bile benim emrimi iner ise ldrlecek". Herkesin kp evlerine
gitmelerini emretti, sonra da kilisenin mefruat ile hazinelerini grmek
istedi67 , maksad da u kehaneti gerekletirmekti: "o ellerini kutsal rliklere
koyacak, mukaddes eyalan tahrip edecek ve ocuklarn ldrecek".
Halk kiliseden saat dokuza kadar <aa yukar leden sonra 3
sulan> knaa devam etti, zira ierde ok sayda kimse vard: maamafh o
hepsini beklemedi ve kiliseden byle kt. Meydann bu kan kiilerle
dolmas ve sokaklarn da evlerine giden insanlar ile dolu olmas karsnda,
byle bir tek kiliseden bu kadar insan nasl karm diye hayrete dt.
Sonra imparatorluk sarayna gitti ve o srada imparatorun kesik kellesini
getiren bir Srp onu karlad. Bundan ok memnun oldu ve Yunan bayarlada
komutanlar arp dorumu yani bu gerekten imparatorun kellesi midir
diye sordu. Korku iinde bulunan adamlar unu dediler: "Evet, gerekten de
imparatorun kellesidir" 68 Bunun zerine eline alp onu pt ve dedi ki:
"Allah seni imparator yerine alem iin yaratmt, sonra da faydasz bir
ekilde ldn". Ba patrik'e yollad ve onu altn ve gmle kaplayp, bildii
ekilde muhafaza etmesini istedi. Patrik de kelleyi ssl bir muhafzlk iine
koydu ve Byk Kilise'de altarn altnda korumaya ald. Baz sa kalan
kiilerden rendiimize gre imparator ile birlikte o gece Porta Aurea
civarnda bulunanlar kafay alp aldlar ve Galata'ya gtrdler ve orada
korumaya aldlar69
mparatorieyi uzun bir zaman aradktan sonra Sultan'a dediler ki,
anax'n yani
imparatorun byk domestiki magaduca, protostrator
Andrea'nn olu, yeeni Asan Tomaso Paleolgo ve ehrin epm:chos'u
Nicola70 , imparatorieyi gemilere gtrdler: bunun zerine ikence
edilmelerini ve idamlarn emretti.
te bylece olanlar oldu ve bizlerin ghah yznden btn bunlar
cereyan edince, hain Magumet, gne altnda bulunan btn
imparatorluklarn en asilinin tahtna oturdu ve alemin her iki tarafnda hkm
.srenleri egemenlii altna ald, denizierin en geni yerine ve btn dnyann
patronu marur Artakserses'in galiplerini yendi: ve yetmidrt kral
tarafndan mdafaa edilen muhteem Troia'y tahrip edenleri tahribata
uratt71
262
Ey melun senin bunu bilmeni isterim ki Patara'l Metodios ve

Bilge Levon tarafndan yaplan kehanetler ve bu ehrin zerindeki iaretler
tahakkuk etmiler ise de, dier iaretler de elbette boa gitmeyecektir, fakat
ayn ekilde tahakkuk edecektir. u yazldr: "Rus soyu evvelki kurucular ile
birlikte btn smailcileri yenecek, yedi tepeli ehri evvelki sahipleri ile
beraber tekrar ele geirecekler. Rus'lar, altnc veya beinci [veyahut
altmbeinci] halk, yedi tepeli ehre egemen olup ynetecek, ve ok sayda
buday ekilecek ve ok kimse bunlar yerken azizierin de intikamn alacak".
Ve hatta Danyal'n son Visione [R'yet] sinde: "Onsekiz halk ile birlikte
byk Filip meydana kacak ve hepsi yedi tepeli ehirde toplanacaklar, ve o
zamana kadar grlmemi bir mcadele yaplacak, ve ehrin vadileri ve
sokaklarnda insan kan akacak ve deniz de bu kan Tes munsabna kadar
tayacak. Bunun zerine Vovus ok zlecek ve Skerolath alamaya
balayacak ve Stathorin diyecek ki: "Durun, durun , sizlere sulh ve beni
dinlemiyenlere intikam. Yedi tepeli ehrin sa tarafna gidin ve orada iki
stn civarnda aksal, bilge ve iyi bir adam var, tam bir zavall
grnmnde olup, keskin bakl, ruhu halim selim, orta boylu, sa
hacann baldr tarafnda bir iaret var. Onu getirin ve imparatorluk tacn
giydirin. Hayat veren drt melek onu alacaklar ve Aya Sofya'ya gtrecekler
ve onu imparator ilan edip sa eline de bir silah verecekler ve unu
diyecekler 'Haydi cesaret et ve dmanlarn malup et'. Biz de bunun
zerine melekden silah alp smailcileri, Etyoplallar, Frikler
[=Anadolu'lular ?]i, Tatarlar ve sair dier soylar yeneceiz. Ve smailcileri
guruba ayracak : ilkini silah ile malup edecek, ikincisini vaftiz edecek,
ncy ise byk bir infal ile Edynodubnj <=bir mee aacdr>a kadar
kavalayacak ve dnnce yerdeki hazineleri aacaklar, herkes zengin olacak
ve hi fakir kalmayacak ve arazi de vereceinin sekiz kat mahsul verecek,
ordularn ellerindeki silahlar orak'a dnecek : ve o otuziki yl hkm
srecek ve sonra da ondan birisi doacak. Kendi lmnn yaklatn fark
ettii zaman Kuds ehrine gidecek ve orada kralln Allah'a verecek :
ondan sonra drt ocuu hkm srecek : ilki Roma'da, ikincisi
skenderiye'de, ncs Konstantinopolis'de drdncs de Selun'da
olacak"72
Ey Allah'n ehri, btn bunlar ve senin zerindeki dier iaretler ve
fallar yazlarda mevcuttur, unu da bil ki, ok cmert ve ok iyi olan Allah bu
Osmanl imann Allah' tanmad ve korkak olduu iin, tahrip edip
263
ykacak ve sonra da hristiyan imann ortodoks ve saf bir ekilde canlandnp

kuvvetlendirecek, imdi ve hatta asrlarca da devam edecek, Amin.
Ben, gnahkar Nestore Iskinder, genliimde esir edildim ve sonra

da snnet edildim, uzun yllar paral asker ordulannda strap ektim, bu
berbat iman iin lmek istemediim iin orada veya burada saklandm
durdum. te hatta imdi bile, bu byk ve korkun giriim esnasnda bile,
kendimi hasta gstermek veya bir yere gizlenmi gsterip, bazan da
yoldalarnn da tasvip etmeleri zerine, Trk'lerin ehir dnda neler
yaptklarn her gn yazp geni ve byk bir mlahazac zihniyetle bu
zaman grdm. lahi bir arzu zerine, Trk'ler ile birlikte ehre girince,
gvenilir ve mhim insanlar ile grp her eyi rendim ve derledim,
kafrlere kar ehirde neler yapldn tespit ettim: ite imdi bunlar ksaca
bitiriyorum ve hikayen hristiyanlara brakyorum, bylece ilahi arzu zerine
tahakkuk eden bu korkun ve takdire ayian olayn hatras kalacaktr.
Ey kldir-i mutlak ve ihya edici Testis, beni tekrar srne kabul et ve
obannn koyunlan arasna dahil et, ben de bylece senin muhteem ve
azametlu adn bir kere daha tebcil edip ve teekkr de arz edeyim. Amin
264
Akemseddin
Bu ahsn tam ad yledir: Mehmed ems el-Mille ve'd-Din. 20

Aralk 1389 tarihinde am veya Osmaniya'da dodu, ve bu ehirde
medreseye devam ettikten sonra, 4 ylnda Kuran konusunda hoca oldu.
ran ve Ma.verannehr' de seyahatler yapt ve burada cami ve medreseler
kurdu. 447 ile 45 tarihleri arasnda Edirne'ye geldi ve eyh yani slam'n
ruhani lideri oldu, geli sebebi de o srada Konstantinopolis' e kar
giriilecek sava faaliyeti iin grevlendirilen muhariplerin gayretlerini
atelendirrnek idi. Anlald kadar ile ban Zaanos Paa ve dier
vizir'Ierin ektii Bizans bakentine kar saldr taraflannn destekisi oldu
ve daha yumuak bir siyaset izlemek isteyen Halil Paa'ya kar cephe ald
(baknz; Hoca Saadeddin, ksm, not. 8); Mehmed II zerinde belirli bir
nfuz kazand da anlalyor; fakat Osmanl sultan ona kar fazla bir
sempati beslemiyordu, nk dncelerini ok serbest bir ekilde
aklamaktan ekinmiyor, dier mutaassp dini tarikatlarn reis veya
yelerine kar da duruyordu. Trk tarihileri tarafndan aktarlan bir rivayete
gre, nihai saldrnn yaplmas arifesinde, slam peygamberinin bayraktan
olan Ebu Eyyb'un mezarn kefetti ve Mehmed II de keif yaplan bu
mahalde bir cami ina ettirip adn da Eyyb diye koydu ve bu cami' de
sonralar Osmanl padiahlar tae giydiler [Agostino Pertusi'nin metnini
aynen tercme ettim, fakat buradaki ibare 'kl kuanma' olmalyd.
A.Pertusi , Avrupa' daki benzerlerine bir paralellik kurnu].
20 Nisan 453 gn, Baltaolu'nun komutas altndaki Trk
donanmasnn urad malubiyetten hemen sonra, Akemseddin tarafndan
Mehmed II'e yollanan mektup ok tuhaf ve alaka ekicidir(bu sava iin
Sakz'l Leonardo ksmndaki 20 no.lu nota ve dier kaynaklar ile yaplan
karlatrmalam baknz). ok tuhaf olmasnn sebebi, eyh'in bu
mektubunda sultana kar ok serbest bir ifade kullanmasdr; ve bir sebebi
de askeri giriimler ile din adamlarnn Kuran' da bulunan dini kehanet veya
yorumlar arasndaki temasn istidlalleri zerine bilgiler karabiliriz. te bu
noktadan da, sultann ne yaptn bilmez hali (gerek veya grnrde)
karsnda eyhin bir mdafaa havas yaratmasdr. ok anlamldr nk
burada sanki bir "mddeiumumi 1 devlet basavcs"gibi ortaya kp mesul
kiiye kar dikkatli bir tahkikat ve ar bir disiplin itharn getiren iddiname
ile karmza kmasdr. Bat 'l kaynak yazarlar tarafndan aktarlan
265
bilgilere gre Mehmed bu olay karsnda Baltaolu'nu azledip, yerine

Hamza Beg'i Kapudfu- deryala tayin etti (ad daha nceden gemi olan
Sakz'l Leonarda ksmna baknz). Mektubun slbu iinde bizi en fazla
etki altna alan husus ise, Konstantinopolis'e kar savaa girien askerler
hakknda Akemseddin tarafndan kullanlan cmlelerdir. Ak bir ifade
kullanan Akemseddin bunlarn "zorla din deitirtilenler" ve hatta "riyakar"
veya "vefasz" olarak hibir ekilde "iten samimi gerek mslmanlar"
olmadklarn syler ve bundan dolay da gerek bir muhariplik davran
beklememek gerektiine de iaret eder. Ancak byk lde bir yamalama
vaadi yaplr ise onlar savaa tevik edilirler. Mehmed tarafndan yaplacak
ey ise Akemseddin'in tarafndan yaplan bu nasihatn tatbik edilmesidir.
Mektup, belki de, Konstantinopolis'in dne dair bize ulaan en

kymetli Trk vesikasdr.
Yazma nsha : Topkap Saray Mzesi Arivi, E. 5584.
Neriyat: H. nalck , Fatih devri zerine tetkikler ve vesikalar I,

Ankara 1954, resim VII ve sayfa 127 vdd.
Tercme : ngilizce'de , R.Murphey tarafndan yaplm H.nalck

aracl ile bana ulatrlmtr. talyanca metni bunun tercmesinden elde
ettim.
Kitabiyat : H.nalck, Fatih devri .... op.cit. s.21 7 vdd.; F.Babinger,

Maometto s. 95 , 119 , 535 ; E.Wemer, Die Geburt einer Grossmacht. Die
Osmanen (1300-1481) , Berlin 1966, s.248 not.l8 ; H.J.Kissling, "Aq Sems
ed-Din , ein trkiseher Heiliger aus der Endzeit von Byzanz" Byzantinische
Zeitschrift XLIV (1951) s.322-333.
266
eyh Akemseddin'in Mehmed ll'e mektubu
Allah , her g ve yardmn kaynadr.
ten ve samimi selamlardan sonra, size yksek makammza verecek

eyimdir. Gemicilerin faaliyetinden sonra meydana gelen bu hadise,
kalbimizde byk bir strab ve bedbinlik yaratt'. Bu imkandan istifade
etmek mmkn olmad, hadisenin aleyhimize gelimesine yol at: bu
gelimelerden bir tanesi kafirlerin ok sevinmeleri ve ok byk bir grlt
kutlama yapmalar 2 , ikincisi ise majestelerin az bir tepki gstermesi ve
emirlerinin yerine getirilmesinde pek tesirli grlmemesidir. Bu
malubiyette dier bir sonu ise benim dualannn ve gsterdiim
kehanetlerin hibir temele dayanmarlna dair itharn altnda kalmamdr3 Bu
olumsuz gelimelere daha baka eyler de katmak mmkndr.
Bununla beraber benim kanaatime gre imdi ihmal ve msamaha

gsterme zaman deildir. Bunun gibi bir gelimede hemen bir derin
taharriye giriip emirlerin tatbik edilmesinde ve lazm gelen gayretin
gsterilmesinde kimin akamete sebeb olduunun belirtilmesi lazmdr. Bu
noktann aydnlatlmasndan sonra mesul kiinin derhal grevinden aziedilip
ar bir cezaya arptrlmas gerekir ve ar da bir tekdir uygulanmaldr.
Eer bu ceza imdi acele tarafndan infaz edilmez ise , zellikle hendekierin
daldurulmas srasnda ve muhkem ehre nihai hcfmun emredildii srada,
ordular bu srada tam bir sonu almada baarsz kalacaklardr.
Sizin de iyi bildii
zere askerlerin byk bir ksm zorla mslman
yaplm kiilerdir. Hayatlarn Allah ak iin feda etmee hazr olanlarn
says ok mahduddur [metin iinde: Azdan azdr}. Dier taraftan eer bir
yama yapnaa izin verileceini fark edecek olurlar ise, leceklerini bilseler
hemen byle bir ie komaa hazr bulunurlar. imdi size yalvarrm ki sizin
yetkinizde olan her eyi yapnz bu zaferin elde edilmesi iin hem filiyat
hem de emir vererek yapn . Bunun gibi bir durumda istenilecek tutum , emri
hissiyatma pek karnyacak birisine emri vermektir , merhamet veya ruh
kibarl onun olsun4 O insanlar, lazm geldii bir tarzda saidrnaa tevik
etmelidir ; bunun iin de eriatda yeri vardr , ve yani kadir-i mutlak Allah
dedi ki: "Allah adna yemin edip dedikleri iin sylemedik dediler, bu arada
mnkir iin laf ederken, Allah'a verdikleri iman inkar ettiler ve yapmak
267
istedikleri girii:ni beceremediler ; ve bu tutumu takbih ederken Allah onlar

ltfuyla biraz zenginletirdi, Allah ve onun Resul. Eer hidayete eriirler ise
onlar iin iyi olur ve eer srtlarn dnecek olurlar ise Allah da onlara byk
bir azap verir ' bylece ne bu ne de dier iilemde ve ne yeryznde ne
mttefik ne yardmc bulabilecekler"5 .
Bu beklenmeyen malubiyet zerine hepimiz etkilenmi iken , bir
matem havas iinde oturduk ve ne gibi doru bir yol bulabiliriz diye Kuran
okumaa baladk . Kitab anca Sultan-s Sada.t olan Cafer-i Sadk'n bu
iareti ile yol gsterdiini grdk : "Sizden evvelkilere olduu gibi cereyan
etti . Sizlerden daha kuvvetli ve mal ile ocuk bakmndan daha zengin idiler
ve kendi ksmlarnda bunu kullandlar . Siz de kendinizinkileri sizden
evvelkilerin yaptklar gibi kullandnz ve onlarn yapt gevezelikler gibi siz
de gevezelikler yaptnz . Onlarn ileri hem bu alemde hem de dierinde hep
boa kt. Bunlar kayplar idiler". Demek ki savata bizimle olmayanlar
ilerinden samimi bir mslman deillerdir . Riyakarlar zerine olan bu
ayete gre , kt inanllar gibi cehennem ateinde yanacaklardr. Bylece
bizim bu ilerleyiimizin enniyete alnmas iin kuvvetli bir akn yapmamz
ak hale gelmitir .
imdi siz yle bir tavr almalsnz ki nihayetinde bir utanma ve

inkisar duymamalsnz, fakat Allah'n yardm ve destei ile endie yerine
ferah, mansur ve muzaffer olursunuz. Amin . Gerek olan da udur ki bir
insan proje yapabilir fakat onu nihayetlendirmek ancak Allah ister ise olup
planlarn kesin sonucu Allah'n elindedir, fakat gene de byk bir gayret ve
her trl giriimleri de snr tanmadan yapmak da ok mhimdir. ResuluHal
ile ashabnn misali budur. Bylece, hznl bir ekilde, biraz Kuran okuyup
yattm. Gklerin en st katnda Allah'a ltUflar adildi, bundan sonra da bana
gzel haberler gediini grdm. Bunun bir misline uzun zamandan beri
ulaamadm iin imdi byk bir teselli buldum .
Bu szleri sylediimiz hazretirrize f1zl-i kelam add olunmiya,

ahsnz sevdiimizdendir.
268
Tursun Beg ve bn-i Kemal
Tursun Beg, en eski Trk tarihilerinden birisidir. Esas adnn Tur

Sina olmas muhtemeldir. Onun hakknda ok az ey biliniyor. Babasnn ad
Cbbe Ali olup, Bursa ehrindeki tccarlarn reisinin amcas idi . Eserinin
sonundan anlald zere , tarihimiz Konstantinopolis'in alnnda hazrd
ve sonradan Srbistan'a kar yaplan savaa da katld. 1460 ylna doru
divan katibi oldu; sonra ki yllarda ise nce Anadolu sonra da Rumeli
defterdar' oldu. lm tarihi belli deil ise de 1499 yl denebilir.
Eserinin bal Tarih-i Ebu'l-feth Sultan Mehmed Han olup Bayezid
II'in ilk yllarna kadar olaylan anlatr (aa yukar 1487). Bombaci
tarafndan yaplan mtaleaya gre bu kitap: " yerinde bir felsefi tasvir izip,
ba tarafnda uzun bir siyasi ahlak tartmas yaplm, yneticilerin ne gibi
bir fazilete sahip bulunmalar gerektii sralanmtr; ite btn bu
meziyetlerin Mehmed II' de topland grlmektedir, tam bir mkemmel
kral tecessm vuku bulup , ok yksek bir makamdadr. Bununla beraber bu
manevi tasvir olay giri ksmnda kalm olup, eserin ana hatt da geleneksel
bir kronolojik eserden kurtulamaz ve Fatih'in aknlarn anlatrken belirli bir
kimliini izemez". Eklenmesi gerekli bir cmle ise Tursun Beg, Mehmed
iin ok iman sahibi biri olduuna srar edip, eriata ok bal olan bu zatn
Kuran' da gsterilen emirleri yerine getirmek iin giriimlerini yapyordu
diye bir iddiay ispat etmek istiyordu.
Eser, hem nazm hem de nesir olarak kaleme alnrken edebi yn
ar basan ok ssl bir slb ile yazlmtr. Bir belagat rnei olmak iin
ar giden hayaller ile dolu ve ok detayl mecazlar ile dolu bulunduundan
tercme etmekte ok zorlanlr. Bununla beraber Konstantinopolis'in
alnmasnda Trk tarafnn grn tanma bakmndan temel bir kaynaktr,
kald ki Tursun Beg savalarda dorudan doruya hazrd ve Mehmed'in
yannda bulunmu olmas da ok muhtemeldir. Notlarda koyacamz bir
takm kanaatler sayesinde , ada olan batl kaynaklar ile olan uyumunu-ve
bylece de tarihi hadiseleri tasdik ynn-akla kavuturacaz; ve onun
bu arada tesiri altnda brakt, bir baka tarihi olan bn-i Kemal zerinde
duracaz.
269
bn-i Kemal veya Kemal Paa-zade diye tandmz emseddin

Ahmed b.Sleyman adl zat Tursun Beg'den daha yeni bir tarihi olup 1463-
4 ylnda Edirne'de dodu, genliinde askeri snfa mensup olmakla beraber
sonradan ulema snfn tercih etti; bu hiyerari iinde ok yksek makamlara
kt, Selim I'in Msr seferine katld ve bir sre Anadolu kazaskerlii
grevinde bulundu. ok sayda dini eser kaleme almasndan baka Arapa-
Farsa bir lgat yazd, divanlar meydana getirdi. En mhim eseri ise hi
phesiz Tevarih-i Al-i Osman yani Osman'n soyunun tarihi olup her bir
sultan iin bir defter tahsis etti. ok hacimli olan bu eseri Bayezid II' in emri
zerine 1502 ylnda balayp 1510-1511 ylnda tamamlad ve ok daha
sonra da Kanuni Sultan Sleyman'n istei zerine devamn yazd: son tasvir
ettii hadise ise Moha meydan savadr (28 Austos 1526). Eser bir btn
halinde zamanmza intikal etmemi ise de, Mehmed II'e tahsis edilen VII.
Defter'in tane yazma nshas ve bir de gzel neri bulunmaktadr
(erafettin Turan tarafndan, Fatih 4205 diye tannan nshann faksimile
neri ile muhtelif notlar ile donatlm bir eviriyaz neri, Ankara 1954-
1957, nairi Trk Tarih Kurumu'dur). bn-i Kemal, Fatih Sultan Mehmed
dnemini kaleme alrken byk lde Tursun Beg'in eserinden istifade etti:
btn zamandizimi ve bir takm yanllan da aynen aktard. Fakat bn-i
Kemal , bir takm teferruat Tursun Beg tarafndan anlatlanlara ekiedii iin,
herhalde szl bir takm rivayetleri eserine koyduu akla gelebiliyor.
Muhtemel bir hadiseye gre , bn-i Kemal'in babas olan Sleyman elebi,
Tokat sancak beyi olduktan sonra stanbul'da lm idi ve galiba Amasya
bey'i ile Konstantinopolis'in alnna katlmt. Sleyman elebi adl
kiinin, Fatih Sultan Mehmed tarafndan stanbul'un fethi akabinde burann
Suba'lna tayin edilen Kardran Sleyman olmas mmkndr ve
stanbul'un aln hakknda bilgiler veren Tursun Beg ve Taci Bey-zade
Cafer elebi bu adam konu ederler.
En son olarak da Alessio Bombaci, Osman Gazi'den Bayezid II'e
kadar Osmanl padiahlar zerine yazlm baslmam mhim bir eserin
varln konu eder, ve sylediine gre Kardran'l Sinan elebi, Tursun
Beg gibi stanbul 'un fethine bizzat katlmt ve bu ehrin "ilk suba"s idi.
Gerekten de Trk kaynaklarnda Kardran Sleyman Beg diye geen bu
zatdan Bizans kaynaklar yalnz Sleyman diye bahsederler (Kritovulos, I
73,14; Dukas, 42, 31. Bununla beraber, Babinger, Die Geschichtsschreiber...
s.43-45 [imdi Trke tercmesi, Osmanl tarih yazarlar ve eserleri, eviren
Cokun ok, Ankara 1982 s.49-50, eserin iki tpkbasm yapld],
270
tarafndan konu edilen bu eser hakknda ok az bilgi var hatta hibir ey

bilinmiyar da diyebiliriz.
Yazma nshalar: Vindob . Bibl.nat.turc.n.984; stanbul Ayasofya

Ktphanesi [imdi Sleymaniye Ktphanesi iindedir] n.3032 ve Topkap
Saray Mzesi Ktphanesi, Revan Kk ksmnda iki tane daha yazma
nsha bulunur [Agostino Pertusi numaralarn vermemi, aada kitabiyat
ksmnda ilave ettiim kitap ve makalelerde kaydedilmitir].
Neriyat: Tursun Beg, Tarih-i Ebu'l-Feth Sultan Mehmed Han,

stanbull330 (=1914) s.36-57 [dier neirler iin aaya baknz].
Tercmeler: Marina Grignaschi bu metni talyancaya tercme etti.

Yan tarafa bu nerin sayfa numaralarn koydum. mparator Konstantin XII
ile Aya Sofya hakkndaki iki blm , Alessio Bombaci 'nin eserinde tercme
edilmitir [s.352-354, basm 1969] .
Kitabiyat: F. Babinger, Die geschichtsschreiber der Osmanen und

ihre Werke, Leipzig 1927, s.26-27 [Trke tercmesi, Osmanl tarih
yazarlar ve eserleri, eviren C.ok, Ankara 1982 s.29]; ayn yazar
Encyclopedie de L'Islam, c.IV, Leyde-Paris s. 1026; ayn mellif, Maometto
il Conquistatore , talyanca tercmesi, Torino 1967 , 2. Basks, s. 45, 103,
509; A. Bombaci, Storia delle Zettarafura turca, Milana 1956, s.354-356 ve
360-398; .Turan, Tevarih-i al-i Osman adl eseri neretti, 1954-1957 (Mario
Grignaschi, .Turan tarafndan yaplan nerin giri ksmndaki bana yarayan
ksmlarn tercmesini yapt ve ayrca Tursun Beg tarihi ile karlatrmak
iin de, bn-i Kemal tarafndan evrilen ksm da bana yollad); F.Babinger,
"Kemal-Pasha-ziide" Encyclopaedia of Islam, c.II, Leyden- London, 1927,
s.851-852. [Eklenecek kitabiyat: Tursun Bey,\ Tarih-i Eb'l-feth, hazrlayan
Mertol Tulum, stanbul 1977, XXXIIX 272 Sayfa, nairi, stanbul Fetih
Cerniyeti; The History of Mehmed the Conqueror by Tursun Beg, Chicago
1978, 263 sayfa, nere hazrlayanlar; Halil nalck-Rhoads Murfey, nair:
American Research Institute; Christine Woodhead, "Tursun Beg" The
Encyclopaedia of Islam c.X(2000) s.737-738; Mertol Tulum, "Dursun Bey"
TDV slam Asiklopedisi c.X(1994) s.6-7; V.L.Menage "Kemal Pasha-ziide"
The Encyclopaedia of Islam, c. IV(1978) s.879-881].
271
Tarih-i Ebl'l feth 1 [Agostino Pertusi : "Feth'in efendisinin tarihi"

diye tercme etmi ise de , buraya asli bal koydum]
Ebl-feth 'ih Boaz-kesen kalesini ina ettirme sebebi
[Nazm] "Eer kalbinin derinliini Allah'a tahsis edersen,

mann kalesini kuvvetlendirmi olursun
Eerniyetin iyilik ise ,
O zaman da sana her trl iyilikler tahsis edilir."
[Nesir] stanbul 'un fethinin yeni gelinlik hayali , sen padiah' n2 gecelerinin
ayrlmaz refikas idi
[i'ir] "Ne zaman su imek iin susadysam,

hayalini hep kadehde grdm."
[Nesr] bu cihetten , stanbul hayalini ve dncesini padiah hibir ekilde

kalbinden uzaklatrmaya muvaffak olamad3 ve bu niyetine daha abuk
erimek iin hep zmnen konuurdu . Devlet erkan, Sultan'n yaknlar ak
ve kapal bir biimde bu ehrin salamlk ve alnamazln anlattlar ve
buray feth etmek isteyen, eski zaman krallar gemite hazineler
harcamlar, fakat ordularn toplamalarna ramen oray fethetmei
baaramadlar . ehre kar giriilecek bir saldrda fethin hibir surette
gereklemiyeceini fakat dahili kargaalklara yol aacana dair korkularn
ve ihtimalleri ona anlattlar4 Bylece de her seferinde onu unutulma
girdabna sokalm diye konutular. Fakat sultan hibir ekilde onlarn
szlerini dinlernee yanamad ve dedi ki;
[Beyt] "Sizin yaptnz bu ikazlarn kalbi unutulmazla atlmas istenir,

fakat tabiat onu tavsiye edeni aalar."
272
Bylece, kendi aydnlk hayallerini harekete geiren Padiah emeline

ulamak iin ilk admlarn att. stanbul 'un yukar tarafnda bulunan deniz
boaznn zerinde bir kale ina edilmesi iin adil emir [metin: ferman-
kaza-cereyan] karld. Bu mahalin ad Boaz'dr ve onu dorudan
grenlerin tand bir mahaldir, amma onu grmeyenler iin bir tasvirini
yapmak, aniatma sanatnn en gerekli tutumlarndan biri olup kalbierini
sevindirir. ....
[Nesr] Fakat benzersiz Kutsal Feyzi [metinde; Peyyaz- bin] emri zerine
boazn bu akntl suyu Kara Deniz ile Ak Deniz5 arasnda Rum Eli
tarafnda6 kalan bir kede bir kk deniz koyu [=metinde; deniz kula,
Prof.A.Pertusi Como d'Oro=Hali olarak yorumlamtr] meydana getirdi ve
genilii bir mili ve uzunluu be mil kadardr7 . Kara tarafnda etkilidir ve
yaratt kk liman iindeJanbin gemi bulunabilir. Ve bu kk liman
iinde ve kenarlarndaki balar ve baheler bulunmakta ve rzgardan masun
bulunmakla beraber, istisna olarak kuzey-dounun tatl saba rzgarlar ve
kuzey tarafndan ynelen gzel kokulu esintiler gelir. Bu kk koyun
kysnda Ak Deniz <=Marmara Denizi>'e bakan ksmda Konstantinopolis
kalesi, yerinin tabii durumundan dolay gen eklinde grlr. ok sayda
tepeleri ve baheleri [metinde; ta ve nice bustan ve ba] bulunmaktadr .
her iki taraf da suyla temas eder, bir taraf da karaya baldr. tarafta ok
sayda tepeler ve baheler vardr, surlan da Toro <=Toros> arazilerinden
getirilen talarla yaplm ve gkte bulunan Boa burcuna kar boynuzu ile
bir tos vurmaktadr.
[Beyt] "Bu bina karadaki boa'nn sarma ayan koydu

Kuleleri de boynuzlar ile Boa burcunun boynuzlan ile toslar"8 .
[Nesr] Bibirlerine ok yakn, gen ekilli , yuvarlak, kare ve altl ekilde

yapl frenk kuleleri ile tahkim ettiler9 Kara tarafna bakan duvar karsna
sperler ina edildi 10 ve ykseklii de asl yapdan alaktadr. Fakat gerekte
ise duvarlar daha skdr, ve temeli sarmas yannda onu glendiriyor ve daha
gl ve dayankldr. Ve btn bunlar bir hendek tarafndan gl olup bu
kalenin talarndan ina edilmiti ve her iki taraf da ta ile yaplmadr, ve
273
becerikli mimar yle bir derinlik yapt ki onun ii kadar olmayan bir
derinliktedir . Son olarak, Kara Deniz tarafna bu kk koyun az tarafnda,
Konstantaniyye'nin kar tarafnda, Galata adnda gen bir baka kale ina
edilmitir. ok geni olan bu kalede gl frenk milletinden ve baranc'dan 11
oluan bir hristiyan topluluk bulunmaktadr ve frenklerin hakiminin idaresi
altnda braklmtr.
Belirtmemiz gerekli olan eyler arasnda, byk sayda gemi ve

sandallar, Rumeli'den frenklerin memleketine veya tersini yapmak iin her
sekiz seyyah bir duka altn der12 Ve lmann aznda, bir kaleden dier
kaleyi saf bronzdan yaplma bir zincir ekilmi, adeta muhkem bir izgi gibi,
paralanmas ok zordur 13 Bylece bu kk koyu dmanlarn aknlarndan
emin kalmtr. Ve hatta deniz kenarnda birbirine bitiik gl kaleler
yaptlar.Bu binalarn himayesi sayesinde ve deniz tarafndan yardm almas
mmkn olduu iin, hatta yz yldan beri islam topraklarnn arasnda
olmasna ramin, batl dininde kald ve ok mahallere hkmedip sair
topluluklara da hkmederdi. Hatta prensinin unvan: "Rumlarn mparator"
[metinde: Kayser-i Rum] idi. Sinesinde Osman ailesinden gerek ve sahte
nesiller himaye ederdi 14, ve onlarn aracl ile Osmanl mparatorluunda
fesat karrd.
Pek ok islam kral ve sultan bu gen geline talip oldular ve onu elde
etmek iin byk ordular topladlar ve techiz ettiler 15 , fakat hi biri kalenin
ayaklarna kadar gelemedi. Istrapl, yaral ve hayal krkl ile dndler.
Gerekte de Konstantaniyye gzellii ile yananda gzel bir ben bulunan
cazip bir kadn gibi Osmanl topraklarnn ortasnda bulunuyordu.
Fakat biz hikayeyi tekrar ele alalm. Allah'n yeryzndeki glgesi
olan dnya padiah [metinde: padiah- my- zemin], stanbul'un yukar
tarafnda, Anadolu kysnda bulunan Yeni ce kale 16 'nin kar tarafnda bir
kale inasna emir verdii zaman, onun isteklerini yerine getiren adamlar ,
eserini bilen vezirleri , hemen aletleri hazladlar. "Onu istediimiz an hemen
emrettik. Ona unu deriz: olmas gerekli gibi ol".
Bylece tabiatn uyand ilkbahar mevsiminde .... , 856 senesinde
<=hicret yl tarihidir. Miladi 1452'dr>, bu yolculua atak kalbi ile karar
verme zaman geldi 17, sultan zaferlerinde kendisine refakat eden bayra
karp kalenin yaplaca yere gitti .
274
Boaz ' Kesen Kalenin zelliklerinin tasviri
Sultan devletin anl ata ile seilen yeri grp ve mbarek aya ile
ereflendirdikten sonra , mahal ve sanat mtehasss mhendisler18 ve
sanatlann ok iyi beceren mneccimler aracl ile seildi. Kalenin pHin u
ekilde idi: Boaz'n sert akan nehrinin kysnda dz izgi halinde bir burc
dikildi: temeli arzn merkezine kadar uzanyordu, burdannn mazgallanndan
ayn grntleri rasat edilebilirdi. Bu burcun u tarafnda iki kule ina edildi
ki ykseklii adeta gk kulesine eitti. Tepesi ok yksek ve temelleri
salam bir bina ktlar. Ve bu iki kuleden balamak zere, kara tarafndaki
tepenin zerine iki daa benzeyen iki duvar ekildi ve- bu iki surun birletii
tepenin ahikasnda, salam bir frenk kulesi ina ettiler...
[Beyt] "Hi bir bulut zerinden gemez,

bu kuleler onlardan daha yksektir... "
Deniz kenarndaki surlara, suya doru uzanan bir kule eklendi.

Buradan denize alan yirmi kap yapld ve her bir kapnn i tarafna,
boazndan ate pstrten ejderha misali toplar yerletirildi, ve bu toplarn
savurduklar ta mermiler, semada kamerin yapt gidiattan daha gzel bir
grnt yaratrlar. Toplar ate atklan zaman yle bir sratle giderlerdi ki
bunu gren sanki top gllelerinden bir kpr yapldn zannederdi. Kar
kysnda bulunan Yeni ce kalesinde de, buradakine benzeyen bir burc daha
yapld ve iine toplar yerletirildi. Bylece Boazii'ni yle bir kestiler ki
Ak-Deniz' den Kara Deniz' e ku uurmazlar...
[Msra] "Zafer zevki kadehin lezzetini unutturur."
Sultan bu deyime rnek olarak her trl cinsi zevklerden,

niyetlerden, fiziki hareketlerden ve avdan vazgeti. Artk tamamen bu
kalenin hitama erdirilmesi iin megul oluyordu. Bundan dolay da ksa
zamanda tamamland. 19 Sava becerisini bilen ve deeri de tannm bir
dizdar20 tayin edildi, muhafzlar da gvenli, cesur, her trl fedakarla hazr
275
ve emir dinleyen kiilerdi. Lazm olan btn harp techizat, silah ve erzak da
konuldu.
[Nazm] "Sava aletleri ve silahlan ile sslenince

hisarn burcu tuhafbir ekle brnd.... "
Konstantaniyye kalesinin fethinin hikayesi
[N azn] "Senin hayalin gzde nasl hareket eder

senin gzel yzn uzun bir bak yanstr.Z 1
mid ederim ki fethi yapacak olan toplarn demiridir. 22
Yoksa narulusu kale seninle seninle nasl birieebilir ?"
Kalenin inasnn bitiminde, ok memnun kalan sultan, bakent

Edirne sulanna23 dnme emrini verdi. imdi cereyan eden u idi ki, dn
yolu esnasnda, Kap halkndan olan baz gen muharipler, Konstantinopolis
obanarna koyun istemiler. Et satclar ile aralannda bir ihtilaf km.
Sultann ordusunun geiini takdir etmek iin gelen, stanbul'un kafir
halkndan baz sarho kiiler kar ktlar. Her iki taraf da birbirlerine kar
kllarn ektiler ve mallar da zarar grd. Bu olaydan sonra havaya uuan
toz yznden Konstantinopolis kalesindeki adamlar, dmanln patlak
verdiini zannettiler. Hibir bekleme yapmadan, sava haber veren anlar
aldlar, kaplan kapadlar ve bylece sultan'n dman oldular. Osmanl
ordusundaki baz kiiler, kafr prensin <=Imparator> sultan ile yapt
alidiere uyacan bildikleri iin ordu ile birlikte eyalarn ve sandklarn
yollamlar, ve en son bir mit olarak Konstantinopolis'i ziyaret etmek
istemilerdi. Ve tam o srada ehrin iinde bulunuyorlard. Kaplar hemen
kapand iin esir duruma dtler. Geri , kafr prens bu olaydan dolay ok
mteessir olmutu, fakat bu srada, Konstantinopolis kalesinin iinde kalan
bu beyterin kurtulu iin bir arac olacaklarn anlad. Fakat muzaffer padiah
bu kalanlar iin, adeta deniz iinde bir katre deyince hadise ile hibir ekilde
ilgilenmedi. Bu cereyan eden hadiseyi kapatmak isteyen kafr, kale iinde
kalan muharipleri, beraberinde ie yarar bir eli ile birlikte yollad. Cereyan
eden hadise ile ilgili olarak ne kadar da af diledi ise de, cevab bir tek idi:
"Kafr prens anlamay tek bana bozmutur, dostluun gzel kokan suyunu
276
yapt alaklkla bozmu bulunmaktadr. zrleri hibir ekilde makbul

deildir Bu saatden sonra artk dmanlk var. Ya kaleyi verir veya ba
boyurdurtk altna alriacak"
24
Eli mitsiz bir ekilde gitti ve sultan da tahtna dnd. Yeni

nianls ile evlenmek-stanbul'un fethi- iin emir verip kaleyi aabilmek iin
her trl malzemenin hazr olmasm istedi, eref veren ve lkeleri fetbeden o
malzemeler gelecekti. O k mevsiminde <=1452-1453> aklndan hibir
zaman karmad idol olan fetih iin btn dmcesini younlatrd,
kararsz kald... Sonunda kalbini salam ve gl kld, btn gnl ile
adalete ve efaate meyal oldu, eriatn her bir kuralm yerine getirdi, adalet
brkasn da zerine giyip-ve onun doruluk hareketleri pek oktu ve samimi
bir ekilde Allah'n emri olan "Allah adna gerek cihad- mukaddesi yerine
getirin"i uygulad . Ve 857 ylnn <=1453> nisan ay 25 eritii zaman,
nisan'n lk esintileri, ilkbaharn saha rzgar sayesinde kn askerleri
inemi , svarileri soukta ~zmi ise de ilkbahar onlara imdi ok renkli
mantosunu giydiriyor-, sultan sancaklar kartrarak "zafer alemiert Allah'n
koruyucu sancaklardr. nsanlar onlar uzaktan grrler ise de biz yakndan
gryoruz " retisi uruna kaldrd. Bylece, msait bir zamanda,
stanbul 'un fethi iin, havada rzgarlarn datt salar ile yola kt.
Piyadelere, azlarndan ate saan canavarlar, toplar ekmelerini emretti,
bu toplarn att talar o de;ecede gl idiler ki gkte ve denizde iz
brakrlar, birinin ta bile Elbruz dana dese bunu beceri~6 Gm
madenierinden yzlerce madenci ustasn , ku gagas gibi sivri ulu ekileri
ile birlikte getirip delbizler amalarn istedi27 Bir sultani emir karttrp, u
tarafta hazr bulunan gemileri Gelibolu'dan getirtti.
[Beyt] "i aslanlada dolu gemiler

tehizatlarnda hibir kusurlar yok. .. "
[Nesr] bu tip genilere, azeb'ler28 arasndan en glleri seildi ve silahlar da

yklendi. Sultan bu srada karadan yoluna devam ederken gemiler de
denizden il ediyorlard. Merhaleleri geip [metin iinde; menzil be menzil
yridi] her gn bir mahalli sultan adrn kurdurtarak onurlandrd. Dev.rin
gezgin ozanlar bu farsca metni okudular:
277
[Beyt] "senin salarn dalgatandran zafer rzgar senin bayrandr.

ince doallkl iki kutsal yldz (=Jpiter ve Vens) senin alemindir".
stanbul'a varaca gn hesap edince, ordunun sultann dzeni

[metinde: tavr- cihandari]'ne gre yer almasn emretti. nne de yryen
ak kuleyi koydu: ok iyi ok atmasn bilen Yenieri'ler, bir dman karsna
dizilip de gl bir ayak salayan piyadeler, frtnal bir deniz grn
yaratrlar.
[Beyt] "Deniz gibi yeildirler, fakat onlarn yeili

sudan deil de demirin soukluundan kaynaklanr ... "
Onlar ok at c lar takip

ediyorlar , oklar da gkteki ate gibi parlak
gnde armazlar . Trk ve frenk zemberek tayan kiiler izler , oklar da
ruhlarn istedii yldrmlar gibidir , dmanara kar tek bir atla ular ve
arkibzcler de ate kuu misali uan toplaryla on tane zrh bile kar
koyamaz 29
Bu tarz iindeki adamlarn ilk sraya koyan padiah kar tarafa
ahsi ordusunu koydu. Kzl kaleler <=gemiler> zerinde uanlar, yani
azeb'Ier, parlak talar gibi olup , aralarnda ok iyi ve uzaktan attn vurma
sanatna sahip olanlar vardr, filiyatta ve cesaretde arslanlar gibidirler,
meyye ve Bnevi'lerin raklan gibi, cephede sa ve sol taratlara
yerletirildiler. Onlarn arkasnda svariler, kahramanlar, kkreyen arslanlar,
sonsuzlua dek uzanan bir dizi tabur sralar olutururken, tek bir bina tarz
diye de belirtilebilir. Bu ordunun hak ettii methiyelerden birisi de, yrye
getii zaman, ellerinde bulunan mzraklardan dolay havada bir orman
yaratlm olurdu ve durduklar zaman da adrlarndan dolay yer
grlmezdi.
[Msra] "Mzraklarndan dolay hava ormana brnrd,
[Msra] "adrlanndan dolay da arazi grlmezdi".
278
Ordu kaleye doru bir nehir dalgas yrd [metinde: derya-y

mevvac gibi akt]. Ota- hmayndaki menlsim ktasnn yaratt davul
sesi, kslerin ve neyierin yksek sesi gkteki sesleri bastryordu. Ordudan
ykselen kineme sesleri- bir tanesi hayvanlarn tedirginliinden
kaynaklanmt- "bir saatdeki zelzele ok byk bir eydir"- [Kur'an XXII
ayet ] yaratlan toz bulutu tepeterin ahikasna ulamaktayd. arpmaa
merakl olan bu arslanlar sava iin bir frtna aryorlard, onlar iin de
dme gn zifaf gecesinden daha tatl gelen bir andr, Konstantaniyye
kalesinin kaplarna kllarn vurmak iin atarn mahmuzluyorlard.
Dier tarafta ise, krallarn Kayser-i R1m olarak gren kilfir'ler,
Allah'a kar gelmi dinsizlerden oluan mehur muharipler, kllarn
kuanarak hizmetlerini yerine getirmek iin, yakn veya uzak kafir
lkelerinden Konstantaniyye'ye gelip, kendi dinlerinin korunmas iin bir
savaa katlma hayali ile gelip, K:ayserin emrine girdiler. Bylece de, bu bekar
ehir hi bir zaman yabanc krallar tarafndan evlenme isteklerini yerine
getirmemi idi ve kral da imdi bir dmanna kar ba emee mecbur
edecek bir lanete uramam idi, onlar cahilliin getirdii hyanet olarak
kabul edip, kartarna ok sayda cinler yolladlar, batan sonuna kadar da
demir ile kendilerini kaplam atlar ok sayda kpekle
sevkettiler.Alacakllar, mukaddes hukUkun Kap's karsnda bulundurmak
niyetindeydiler. Sonradan da ehirdeki her bir kapnn karsnda savaa
kkrtlm cengaverlerin gurubunun sesleri, dnyaya hkmeden ilahinin
kulaklarna kadar ulat 30 Karlatklar zaman ne kadar ok hcmlar
yaptlar. Fakat daha balangcnda bile: "Gerek kazanr asla yenilmez"e gre
kim korkak ise rezil olsun : kafideri geri ittiler, adeta bir ocua yaplr gibi
ehrin iine yollatp, kaplar kapattrdlar. Bu atmada ne kadar kelleler
kesildi, ne kadar kafr diri olarak ele geirildi ! Olay tarihi bir mekanda
cereyan etti, senin iman'nn31 mutlu bir zamannda oldu-ve Allah senin
klcn ile vuruyor32, hi evvelsi olmayan bir zaman. Allah'n arzusu zere,
sultan kale zerine saldrd. Tam bir Osmanl dzeni gibi, orta tarafta tahtn
odas bulunurken, Alem' e benzer ve adeta Erem saray gibi33 sslenmi idi.
Yenieri' Ierin adrlar etrafnda bir daire yaratmlar ve iideta ayn
etrafndaki haleye benzerdi. Karsnda bulunan stanbul kalesinin benzeri
idi. Sa tarafa konulan shak Paa, merhum sultan Murad Han'n yakn dostu
vezirlerden birisi olup Anadolu askerleri ile birlikte Anadolu beliinin
279
sancaklarn tard. .. , sol tarafta sultan AHieddin'in days, kahraman ve

cesur, Karaca Beg bulunmakta olup, kl, ve ok ile mcadelede ve devlet
iinde mahir birisi idi, Rumeli belerbeisi idi34
[Beyt] "ki nehirden birisi demir, yani asker,

dieri de Boaz'n durdurulamyan nehridir",
Konstantaniyye kalesi yle bir kucaklar ki, toz yere indii zaman
kafir tekfur ve kaledeki ahali kendilerini bir adada kuatlm grdler,
dermanszla dp u beyti tasdik ettiler: "Onu grdkleri zaman , bizler
kaypz dediler" [Kuran, 68, 26].
Toplarn yerletirilmesi iin sperierin inasna balama emrini

pddidh hemen kartt. Muhtelif yerlere kule gibi mancnklar getirdiler,
adeta gkyzne merdiven dikilmiti. Kaderi belirtecek atei kirilerinden
attlar.. Toplar yerletirmek iin aalar kesip alanlar atlar ve gerekli
yerlere de madenciler grevlendirdiler. iin grevlendirilen kiiler btn
glerini kullandlar. slam muzafferiyeti, Allah adna ve efendilerinin erefi
iin alyorlard. Her gn kllarn Konstantaniyye kalesinin kaplarnda
.,:nlattrdlar. Zaferden emin olan Ebu'l-feth padiah, yeni gelin ile
evlenmeyi konuup, birleecei ve gzelliini methedecei gn beklediini
aklyordu.
[Beyt] "Kendi midlerimi onun ltfUna baladm,

kendi meramma gre ne kadar gzel olduunu ve
gzbebeklerimi mutlu etmesini bekliyorum "
Fakat o srada liman taraf tamamen kapal olduu iin, pddidh

hibir ekilde kafidere endie yaratamyordu. Bundan dolay da pddidh'n
kokulu ruhu hep tedirgindi. Bu tedirginlii gidermek iin, ok zor bir tedbir
alabilmek iin bir yol atrmak iin emir verdi35 Yksek bordolu olan belirli
gemi ve kayklarn, Boaz sularndan balayarak Galata kalesinin te
tarafndan karadan yrtlmesi ve o limana indirilmesini emretti, bylece
280
ehri her bir tarafndan kuatacak, dmanlan da paralayp yok olmalarna

yol aacakt. Bu gl emri yerine getirebilmek iin, ar ykleri tamak iin
maharetli mhendisler ve gemiciler hazr bulundular. Padiah'n istei
zerine, islam gemiler muhtelif boyut ve renkdeki bayraklarn takp
yelkenlerini atlar, Galata kalesinin te tarafndan havada yrttler; belki
de uurdular36 Gk de bu srada sultann emrine riayet ederek ibirlii
salyordu. Her bir gemiden tabi ve nakkare sesleri ve apalarn sadalar
ykseliyordu. Denizin dalgalarndan ykselen sesler ve gmbrtler,
birbirlerine karyor ve Allah'a kar gelen kafirlerin kafalarn Tamud37
halknn feryad gibi yapyordu. Byle bir alayla geldikten sonra, btn
orduyu krfezin sularnda msellah yerletirdiler. Gemilerin stne salam
bir kpr yaptlar38 , bylece deniz tarafndan kaleye doru bir yol yaptlar.
[Beyt] "Kprnn, levhada izilen bir hat olduunu sanabilirsin

kalenin fethine izin verecek sihir ile dolu olmaktadr".
Kaleyi taraftan kuattlar, toplar ve mancnklarla atlar yaptlar.

Her biri bir tepeyi indirecek gte olan talar, eytanlarn kafalar gibi,
yaryorlard ve kalenin kulelerinin tepeleri yklyor ve surlarn yaplarn da
zelzele gibi sallyordu; ehir halknn kalbinde-burada kalenin milkimleri
diye anlyorum-gk grlts gibi arpyordu. "Parmaklarn azlarna
koyuyorlar ve yldrmlarn ldrmelerini bekliyorlard". Sonradan
kendilerinin kkenierini hatrladlar. Bylece her gn, sabahn
balangcndan gecenin alacakaranlnn bitimine kadar, akam yldzlarnn
kervannn ulamas ve sabah yldzlarnn onlara yetimesine kadar geen
zamanda , iman ile mcadele edenler metrk ve kendilerini mdafaadan aciz
kalm kiilere kar grevliydiler. Fakat onlar hala kendilerini mdafaa
edebilecek sayda olduklarn , kalelerinin alnmaz bir durumda bulunduunu
zannedip gururlar ile devam ettiriyorlard. Mslman gazi'lerin 39 giriimleri
sayesinde, belirli bir zaman zarfnda, Olak burcuna paralel bir izgi gibi
grnen, belirli saydaki kuleler, tahrip edilip yerle bir olunca az sayda
kaldlar. Dmann da yldz artk grlmez olunca, kaleleri de yere ykld,
ve bir tarafta baz yerlerde kafa taraf yerinde ise, baz yerlerde de yetersizlik
ve dkl ortaya koydu. Neden teferruat veriliyor? ... Vadiler alyor,
siperler kendi kendilerine katlanyorlard, dayankl surlarda da tahribatn
zaaf grlyor ve btn bu iaretierin toplam , alemi aydnlatan gne gibi,
281
mminlerin kalplerinde parlarken fethin de ok yakn olduu mjdesini

veriyordu.
Bununla beraber, tam bu srada, kafirlerin imdadna yetitirmek iin
Frengistan'dan, da gibi, iki harp gemisi40 gnderilm_iti. Bykl Hazret-i
Nuh'un Gemisi'ni hatrlatyordu. ieri de her trl silah ve Allah'a kar
gelen kiilerle dolu olup, bahadrlklan ve pehlivanlklar ile mehur murdar
adamlard. Hadise zerine, padiah'n adamlar ile donanmadaki ileri gelen
kiiler gemileri krfeze indirmek iin vazifelendirdiler. O iki gemi [metinde
:kke] ok uygun bir rzgara rast geldiler, hemen yelkenlerini atlar ve
gl yaydan kan bir ok hz ile ilerlemee baladlar. Kapudan- Derya
olan Baltaolu Sleyman Beg hazr olan gemileri ile kp eytaniara kar
saldrd ve byk bir sava patlad41
[Msra] "Fakat bir insan arslan olsa delice akan birnehirde ne yapabilir?"
Zafer vanlamaz gibi idi. Kafider krfez kaplarn atlar ve iki

gemiyi ieri aldlar. Bu hadise mslmanlar arasnda bir cesaretsizlik yaratt.
Bylece u ilahi cezann geldii tasdik olundu: "Sizin hi de istemediiniz
bir hadise cereyan edebilir , fakat o bile size hayrl olsun" [Kuran II 216].
Sonunda da bu iki gemi, ehrin fethine vesile oldular. Bu sebeble aklyalm.
Sultann muhariplerine tahsis edilen sur mahalli, bombardman edilmi ve
hendekiere dm, ylm ve derin hendekli yollar almt42 Kafirlerin
kalbine den pheye gre, o civarda artk kalenin tahribi kanlmaz idi.
Korkuya sebeb olan o durumu koruyabilmek iin mavere ettiler. Kalede
bulunanlar dediler ki: "Bizim evlerimiz , bizim ailelerimiz her eyin
zerindedir. Hepsinin stnde de bizim beyimizin saray bulunmaktadr43
Kendimizden baka kimselere gvenmeyiz"44 Gemilerde bulunanlar dediler
ki: "Biz evimizi ve barkmz beraberce terk ettik, hayatmz ve bamz bu
gaza iin verdik. Niin bu gibi garip eylere cevap verilmiyecekmi ? Bizim
anlamamz ve bizim yardmlannzla bunu def etmemiz mmkndr. Bu
malali bize gstermez iseniz, biz de gernilerimize ekilip, sava uzaktan
seyrederiz. "Bundan sonra aralarnda kan mnakaalardan dolay
paralandlar ve dmanlar da ikiye ayrldlar. Kafr tekfur bu srada kalede
bulunanlarn sylediklerini dinlernee yatkn idi, fakat kendisine yardm
getiren gemilerdeki muhariplerin ksmeleri halinde ekip gitme niyetleri
282
bulunuyordu. u
ilkeyi uygulamak istedi: "zayf olduu zaman , deniz
kazasna urayan kii her p eline alr''. Bylece bu muharipleri, Kapu
halk'nn hcumlarna kar direnmee grevlendirdi45 Bununla beraber
stanbul kafideri yksek sesle nasl olur da byle bir hata yaplr dediler ise
de hibir faydas d9kunmad
46
Nihayet kuatma zaman geldiinde ,
[Msra] "Yr Efendin sana bu fethi ayor"
bu ses piidiiih'n kulan nlatt. Ve piidiiih Allah'n inayeti ve

Peygamber'in ruhundan yardm dileyip, 857 <=1453>senesinin ikinci
Cumadaaynn 27. Gn, aramba idi, hc1m ve yama emretti
47
"Eer Allah tarafndan canibinden deil ise zafer deildir " [Kuran
VIII, 1O] Bu ilke zerine, aramba gn akam, gecenin karmak
salarnn glgesi, bir Rum kadn esirin yz gibi gne balaynca, gazi'ler
ve imanl mcahidler, bilek gleriyle seyyar aletleri ektiler ve zaferi haber
veren bayraklar hendekierin hizasna diktiler. Hendeklerde alm bulunan
geni derinlikler zerinden, baz gnlller kalkanlarn ve surlardaki
kulelerin ge ykselmelerine benzer merdivenler dayayp, btn gn ve
48
gece devam eden bir sava yaptlar , geceyi canlandrdlar. Sabah vakti,
gndz vakti askerleri49 afak salralarnda kanlarn akttktan sonra gksel
kuleyi uzatp, buray igal etmi olan Gece'nin50 zenci Emir' i burcun kalesine
itmek isterk~n, muzaffer padiah, zafer atnn zerine binip-
[Beyt] "nnde semavi kbal, ardnda Saadet,

sanda Zafer, solunda G",
kaleye ulanca, tabilar aldrd, zafer ahinlerini de ve "Allah ekber.

Allah'n inayeti" diye barp "yama" emretti.
n tarafa lm habercilerini ve tahrip msebbibleri: ellerinde
bulunan toplar diyorum. Bu arada sersemleyen kiifirler top atlarndan
kendilerini kurtaramadlar ve sava d~ taraf taraf iddetlenerek devam etti,
283
kullar ordusunun gazi'leri <=Yenieriler>, kkreyen arslanlar, sava

lklar atarak ilerlerken, "Allah, Allah" diyorlard. Hemen bunun ardndan,
yaylardan bir demir yamuru aknaa balad. Oklar da yay olmu kulelerden
atlyordu51 Uzuvlara deen her bir ey, onu hayattan att . Onlarn faaliyeti
ovay titretti . Neft ielerinin yanmas , toplarn kard gmbrtler gk
52
grlts ile birlikte imek akn andryordu. Neftin ateinin kard

duman kalenin yksekliine ulat zaman adeta bir glgesi idi-
[Msra] "ve iinde kafir tekfurun kibiri yanyordu"-,

Sanki dindar pddidh "biz onlarn kafasna da salmtk"
cmlesinin ne manaya geldiini anlamaa malklim o kafir halka ispat

etmiti. zet olarak, ierden ve dardan byk ve kk glleler, oklar,
zenberekler, ciritler adeta nisan aynda grlen ciselemelerin damlalar gibi
youn ekilde ge doru frlatlyor ve kyordu. Masum kiilerin
dualarnn iletilerine benziyordu. indikleri srada ise gkten inen kadere
benzer bir durum iziyordu. Toplarn glleleri azdan kyordu53 , aadan
yukar doru kyorlar ve yukardan da aa inie geiyorlerd. Biri birileri
ile karlatklar zaman akrdayan kllarn sesini hatrlatyordu, ok dili
sinler ve mzraklar da beraber bulunuyordu .
[Nazm] "Dar tarafta gaziler, ieri tarafta Allah'a ba kaldranlar... ",
[ 12 tane beyit bulunmasna ramen, A.Pertusi tek bir msra ile yetinmitir]
arpmabu ekilde sabahn ilk saatlerine kadar devam etti ve toz

bulutlar ortal kaplarken, boalarn dalamasndan kan gibi idi.
"Mminlere yardm etmek mecburiyetindeyiz "[Kur' an XXX,47] cmlesinde
bulunan vaadi yerine getirmek istediini syledi, "ve bylece iyi ey
yapanlar mkafatlandrrz" [Kur'an,LXXVII,443] sz ile "her ey iin
gizlenmi bir sebeb bulunur" ilkesine gre de her kapy aan Allah, bir
kapnn da fethini mmkn kld. Daha evvelden de sylediimiz zere,
Yenieriler ve Kap halk karsnda Allah' a ba kaldranlar siper almlard,
hepsi de kin dolu ve ahmak denizcilerdi. Savaa hi dncesizce atldlar,
284
Yenieriler ile kulenin d taraftaki burlarda54 savarken, kulelerin

surlarnn korumasnda g gsterdiler savata baaa yere attlar. Fakat
eytanlarn reisi-yani kaptanlarbalar olan melundu ve byk savann
halesi ile sslenmi 55 ekilde geldi , nlerinde bir adam durdu ve burgaz'n
stnden bir gazi ile kl dardeleri vuruuyordu. "Allah bir ey isterse, onun
olmas iin her olasl salar". Byle oldu ve bir gazi aadan bir darbe
frlatt ve kl yalnan melunun gbeinden frlad.
[Beyt]; "Mcahidler durdular, gazi sn ve kafirin durumunu grdler:

gl boynuzlu gergerlanlar aras, fller aras muharebe imi."
Ba dnce ayakta duracak gc ve metaneti kalmad. Kafider

yzlerini dndrdler ve enseyi gsterdiler; kurtulmak iin iki sur arasnda
kendilerini attlar. Kapy ama baaramaynca iki sur arasnda , kuatlm
olarak kaldlar. Kalenin dier mdafleri, mslmanlarn [metinde: ehl-i
islam] saldrlarndan yktidklar iin, kapnn i tarafnda siper aldlar.
Sleyman'n eytanlarnn soyundan olduklarndan nen bu asiler Gerek
Din'e kar kin dolu olduklar kanlmaz bir duruma gelmiti, her iki taraf
da keskin kllada can verdiler. Cesedler birbiri zerine dd ve kulelerle
surlara trmanan bir merdiven eklini ald. Gazi'ler hemen bu k yolundan
istifade ettiler, merkez kaleye doru ektiler, dmanlar aradan hemen aa
attlar, asilerin en stte bulunduklar mahaldi; hatta, sratle tahribi
srdrdler. Nasl ki Boazii'nden kan nehir yaylr ve byk bir deniz
eklini alyor ise, bylece Sultan'n muzaffer askerleri, ansn da yardm
sayesinde, bzlm kap yolu ile ehre tesir etmee baladlar, kafirlerin
kafalarna sava ve korkuyu yadrmaa baladlar ve ehrin muhtelif
organlarna bir fesat mal gibi yayldlar. Artk kendisini mdafaa etmesi
mmkn olmayan bu ehirde, her trl tahminierin ok daha byk bir
orannda, melun kafrler, alak ktler dindar gazi'ler karsnda bararak
kayorlard. Guruplar halinde , topluca bir halde, kouuyorlard, adeta a
kurtlar karsnda kaan dzensiz srlar gibi idiler. Bu kalar esnasnda
ya uuyorlard ya dyorlard. Bu hoa gidilecek bir sebeb idi zira zellikle
Kap kulu askerleri idiler ve zafere ulamak iin zel bir hususiyete sahip
olmalydlar; hatta bunlar, ehir iindeki yollardan, korkuya kaplan kafideri
karttlar. Bu ksmlar Anadolu, Rumeli ve gemiciler iin tahsis edilmi ve
hi kmldamadan bulunduklar yeri savunmalar istenmiti. Kafr tekfur,
285
gurur uykusu iinde bulunuyordu, hala bir azgnlk ve kibir iinde idi.
Kafirler bir aralk kt yolda iken, Yenieri'lerin beyaz trhaniarn [metin
iinde: ak br], slam'n nn belirtilerini grdler. Ve yani, srtlannda
Y enierileri, kap askerlerini grnce, birbirlerine yle dediler:
[Msra] Artk
lm ensemizde
ve
[Msra] lm enselerde, lme makm edildiini bil
Bylece "harp arlklarn brakd" [Kur'an, XLVII, 4], yani

adamlar, hayatlarn kurtarmak iin, silahlarn yere attlar. Bazlar kalenin
gl kulelerine kapanrken, aman sureti56 elde ettikten sonra kna
dndler; dierleri ise dediler ki: "hayatmn esasn tekil eden husus artk
yok ise, ben artk hayatta ne yapaym?", bylece lm tercih ettiler. Atarn
gazi'lere kar srdler arslanlarn kliarna yem oldular; dierleri ise
kaderlerine raz oldular ve felaketin tutsak ve klesi olma tercih ettiler57
Bu srada kafr tekfur yakn adamlar ile birlikte gizli sokaklardan
denize inen yola koyuldu ve kurtuluu gemilerde arama aklna koydu.
Kat esnada, yerlere dyor ve kalkyordu, Kader'in gc tuhaf bir
ekilde kendisini gsterdi, bir perdenin arkasndan kar gibi bu g, u olay
yaratt. Donanma askerlerinin [metinde: azeb] bir ksm niformalarn
deitirmilerdi ve bylece de Yenieri'lerin aralarna karmlard, bylece
ehre saldrya onlar da katlmlard. Girdikleri zaman, Yenieri'lerden uzak
durmak istediler ve bo kalm bir yerde svtlar. "Yabanc bir kr gibidir".
Bylece yollarn ardklarndan dolay dar knaa zorlandlar. Dnya
ndan mahrum cesur krler gibi oradan oraya koutular; elleri ile talihin
elbisesini ele geirmee muvaffak olamadlar. Aksine, yle bir yere geldiler
ki adeta dman eline decek gibi oldular. lededikleri srada, bask ve
tahrip edilmi pazarlardan geip istikamet bilmiyorlard-ve karanlk da
zerlerine basmd, arka taraflarnda bir grlt duydular. Gnahlcar
kafiderden oluan bir gurup sel gibi akyordu, hibir niyeti olmayan kurt gibi
onlara yanatlar, bu deniz askerlerine kar bu kafrler her basky yaptlar:
zavalllar tatl hayatlarn kurtaracak her trl midlerini kaybettiler.
"Kurtulu yolu nerededir?" diye barmak kuvvetinden baka bir .eyleri
kalmamt ve dieri de "Efendi'nin yannda, orada huzuru bulacaksn" diye
286
cevap verecekler. Amma, btn bu mahal Hoten58 idollerinin kvrck lleleri

olan grntlerinin benzeri dalgal ve dank idi-burada demek istediim,
birbirini izleyen ertgebelerden dolay hareket edilmesi zor bir mahaldi,
piyadeler boazlanm bir hayvann debelenmesi gibi belirli bir kuvvete
sahip oldular. Bu srada snacak bir yer ararlar iken ve bazlarnn ehadet
aleminin hazinesinden yeil ve krmz elbise giyerierken-demek istediim,
ehadet erefine ulamak zere idiler-, melun kafr kral kendisini yaral bir
deniz askerinin [azeb'in] nne att: u deyimi hatrlatan bir tutumla:
"Kaderin kabul ettii yere eken biri var " a gre, tekffir'un at ayn katitin
zerine dd. Yar l bir ekilde yaral olan deniz askeri Allah'a asi olan59
adamlarn kralnn kellesini kesti. Bunun ddn gren kafrler, muzaffer
iken malub duruma ddler. Deniz askerleri imparatorun maiyetinde
bulunanlardan bazlarn esir ettiler, bazlarn msamahann esiri olurken,
dierleri cehennem yurdunun emirleri oldular. Kald ki bunlarn hepsi
tekf1run "maiyeti" olduklar iin, askerler de bunlarn atlarnda ve
silahlarnda ok parlak mcevherler buldular, ksraklarnda da klliyetti
miktarda ipek, ake ve altn florinler buldular ki insan dncesi bunlar
anlayamaz. Ganimetin bir ksmn almay becererneyen bu zavalllar,
kellelerini kurtarmak iin frsat aradklar bir srada u ilham nefesini
duydular: "Allah'n rahmetinden mid kesmeyn " [Kur'an, XII, 87]
ganimetin saha rzgardr60
[Msra] "Bu byk bir zaferdir. Allah'n inayeti olmayan hibir g ve

iktidar yoktur.
Tenbih: bir Arab'a sormular: "Allah'n varln kimden

reniyorsun?": o da cevap verdi: "nsanlarn tasavvurlarnn iflas etmesi
zerine".
Allah bir Nemrud yaratt ki dn Kayser tahtnda oturuyor ok sayda

nkere, askere, lkelere ve memleketlere emirler yadrr iken, bugn yar
l bir deniz askerinin zafer ganimetidir.
Biz imdi kendi hikayemize gelelim. Kutsal istek zerine kale ele
geirildi, dman her trl gcn kaybetti ve kar gelemez hale dd.
287
Mrnin halk artk bir engelle kartanad ve gayet emin bir ekilde
yamalamaa balad. ocuklar ve gzel kadnlan ganimet yapma imkan
grnts kalplerini ve ruhlarn tedirgin ediyordu diyebiliriz. Sleyman'n
sarayna benzeyen ve ge ulaan saraylardan her eyi dariara attlar,
sokaklara serdiler, altndan yaplma yataklar yrttlar, kymetli talarla rtl
adrlar yktlar, gzellikleri Yunanl [metinde: Rumi}, Frengi, Rus Macar,
in'li, Hoten'li yani ksacas ok deiik rklara mensup bulunup da
yumuak sal, idollerin zlflerine benzer ve Cennet bulumalarn
hatrlatan davranlar... , uzun boylu ve taze gl am gibi delikanllar .. .
kemere benzer kalar bulunanlar. .. , ince burunlu ... , gzel izimli akaklan ... ,
Lyr takm yldznn kzlar gibi, yasemin tazeliinde, meneke yanakl,
salar dalgal, servi boylu, simas gnei aln ise ay hatrlatan, gs olup,
Mars'n tabiat, Jpiter'in inayeti, Orion'un simas, oku'nun kuan, Azra
yldzlarnn ka, Balk burcunun salar, tavuslar hareketlendirme becerisi .
Yanaklar gllerle sslenmitir ... , gsleri yuvarlaktr... , gzleri yorgun ve
kylk dolu ... , hacaklar ok uyumludur. .. , hareketleri yaylanr gibidir... ,
siyah, krmz, sar n ...
[Msra ve beyitlerle sslenmi bu ksmn tercmesi ve yorumu zor olaca
iin, A.Pertusi nesir olarak verir].
nlerine adeta dii arslanlar, leoparlar ve antilop srleri iter gibi
olan gazi'ler gen kzlar zorla nlerinde yrttler ve mcevherleri ile
genliklerini parlattlar. Sonra da kafir tekfurun sarayndan ve zenginlerle
kt kafirlerin evlerinden eyalar ve altnla gm vazolar, kymetli talar,
her cins mcevher ve kumalar ekip aldlar, yle byk bir miktar ortaya
kt ki sanki toprak iindeki btn hazineyi darya kartmt. Byle
byk bir zenginlik ve ganimet karsnda akn kalrken unu sordular:
"buna nasl sahip olabildiniz ?". Skca olan bir olaya gre krallara layk
inciler , nar gibi byk ve harika suyun yakutu , sahte bir ta ve cam kolye
fiyatna satlmtr. Altn ve gm iin bakr ve kalay fiyat verilmiti
61
Bylece, bu kymetli madenler sayesinde, epey sayda kii ok kt bir

fakirlikten olaanst bir zenginlik durumuna ykseldiler. zetle, yanl bir
yolda yrmekte olan kafirler, tahribe urayp Sultan'n ordusuna girdiler,
imdi meskun alem iin daha iyidir, zira kymetli hazineleri, huri'leri62, gen
olanlar, mcevherleri ve zengin sslemeleri sayesinde daha byk bir refah
getirdiler.
[Msra] "Padiah'n ordusu cennet grnm kazand"
288
A .Pertusi - STANBUL 'UN FETHi
[Beyt] "Her adnn bir cennet olduunu sanrsn

burada huri, genler ve mcevherler ile dolmu .. "
Bu srada devlet erkan, padiahn adamlan kalenin kaplarn atlar,

gazi Sultan Mehmed, beraberindeki "ulema ve mera <=ordu komutanlar>
ile beraber, ziyareti ile kaleyi ereflendirdi63 , bu sanki Hazret-i Muhammed
arabl'nin,en makbul dualar onun olsun [aleyhi efdal's-salavat ] Burak'a 64
binb Cennet'i ziyaretini hatrlatyordu:
[Nazm] "O Muhammed imdi Peygamber'in mhr oldu,

bundan sonra da Muhammed u duruma geldi ki
imann kutsiyetinin parlakln amnsatr .
Allah'n istei zerine bu Muhammed, btn halkn ncs oldu,
bu Muhammed rahmet taksimi iin kaplar at .
Allah'n istei ile, bu Muhammed, dnyadaki insanlarn
selameti iin vasta oldu ,
bu Muhammed, halk iin, Allah'n glgesinin fazileti oldu.
Allah'm, ona iyilikte bulunup mafiretini esirgeme ".
Bu srada
[Msra] "buras Adn cennetidir. Giriniz ve burada lmsz kaln"

diye meleklerin korolar , :Ianilerin kulaklarna bunu okuyorlard .
Bu kadim ehrin ve yaygn kalenin bir dizi sarayn, geni

sokaklarn, pazarlarn ziyaret ettii srada, Padiah cennetin bir rnek olan
Aya Sofya adl kiliseyi takdir etmek istedi:
[Beyt] "Cenneti grmek istiyorsan Aya Sofya'y ziyaret et.

Aya Sofya, Cennet'in en st ardr".
[metinde : Bihit ister isen eya sftfiya
bihit-i beriudur Ayasofya]
289
Gayet gl bir bina, kuvvetli bir inaat olup, ge benzeyen en st

katna kmak iin, badnmesi hastal olmamas lazmdr. Dnyada
benzeri yoktur; dnyada bir benzerinin ina edilmediini itiraf etmek gerekir.
Fakat her trl mahlukat iin kanlmaz olduu gibi, etrafnda bulunan
binalar harab oldular65 , ite bylece bir zamanlar mukadderatn glmsedii
insanlarn kskanlk eken saraylan imdi harabeye dnmdr.
66
[Beyt] " Binann kalbi zntden harabeye yz tuttu .

yazk ki , gzel talih koruyucu iken imdi uykudadr".
Bu binann harabelerinin yannda ta bahelerine dnen

inaatlarnda bir delhiz bile kalmamt: bir tek kubbe ayaktayd. Fakat hangi
kubbe ki ! dokuz gn kubbesi ile benzeendir. Bir byk mimar, bu eser
sayesinde mimarlk ilminin btn kuvvetini ortaya kard 67 taraf
geniletti ve birbiri zerine konulan yann kubbeliler aracl ile sivri ve kr
keler, pencereler zerine arklar-bu arklar adeta kalpleri almak isteyenlerin
kalarn andnr, ve hibir ey de onlara benzemez-, ve atlarda da kk
basamaklar koydurdu. yle bir geniletti ki bir anda ellibin kii bir araya
gelebilir. Yamuk katlarn kln gvenceye almak iin dalgal grnml
bir kuma serdirip rengini eitli klan camlar yannda, ssl camlar zeminde
bir kuma gibi grnyor ve akl da hibir ekilde bu becerikli stadlarn
68
sanatn anlamyordu . Yer tabanna ok renkli bir ekilde olumu ham
mermer ile demi, yle bir grn verilmi ki tabandan Ar'a <=kubbe>
baklsa gk yldzlada dolu grnr ve eer Ar'dan tabana baklacak olunur
ise, frtnal bir deniz ekli nmze kar. Gl surlarn kumaa benzeyen
69
tabanna yakn bir yerde ince ok renkli mermerler ile70 denmi
grlyor. En sonunda da bir dizi figrler da sralanr ve bunu grenlerde bir
hayranlk l iten kar. Bu stadlar byle byk bir beceri ile heykel
kurallarn tatbik etmiler, ve insan figrleri ile insan olmayan figrler ok
mkemmel bir ekilde birbirlerini tamamlyorlar. Kilisenin ortasnn kar
tarafnda bulunan kubbede bulunan bir insan figr konmu bulunuyor ve
altn ile sair renklerden71 oluan cam paralar ile yaplm bulunuyor. Bu
figre ne taraftan bakacak olur iseniz grnts o tarafa ynelir.
290
Cihan plidilih' bu sanat eserlerini ve hayranlk uyandracak

fevkalade heykelleri ukur taraflarda takdir ettikten sonra bu kere d tarafa
alan kata<= kubbenin d tarafna> knaa karar verdi . Kutsal Ruh'un72
[metinde: Rhu'llah] Gne'in gne kna benzer tarzda kt. Galerilere
doru alan ara katlarda durup adeta bir tadenizine benzer tabanlara bakt,
takdir etti. Bylece kubbenin en st tarafna ulat. Ne zaman ki bu gzel
binann kenarlarnn harabeler ve ller ile kapl olduunu grnce, bu
dnyann sebatszlnn ve kararszlnn, ve kaderinin de harap olmasn
dncesinden geirdi. Bu srada padiah'n ok tatl sohbetinde azndan
kan u <farsa> beyit bu sadk kulunun kulana ulat ve kalbinin
levhasnda yazl olarak kald.
[Beyt] rmcek Hsrev'in saraynda kapclk grevini stlendi.

Bayku muhafz mziinC 3 Afrasyab'n kalesinde almakta
74
[eserde kaytl asl yledir :
Perde-darf mf kned der tak- kisra ankebilt

Bum nevbet mf-zened der kal'a-i Efrasiyab]
Aeniin padiah' bu binann esas yaps ile ilgili kesin bilgiye sahip
olduktan sonra, teferruatn renmek iin kalmad. "En mhimi kafidir~' dedi
ve muzaffer atuna binip ordugaha gittC5 .
Divan' toplad. Esirleri, mensubu bulunduklar kafr lkelere gre
guruplara ayrdkiar
iin divana getirdiler. Bazlar iin idam emri verildi,
dierleri ise baz ilere ayrldlar ve hayatlar korundu. Padiah,
Kardran Sleyman Beg'C6 stanbul valisi tayin etti, nk bu beg ok
ilere karm tecrbe sahibi biri idi. ehrin isteklerine gre77 tamir
edebilmesi iin her trl gerekli ileri yapmas iin vazifelendirdi .
Bylece, istedii her eyi elde etmi olduu iin, Edirne canbine
doru gitti. Allah onu fitneden korusun: [Harreseha'llah ani'l-ftne].
291
A .Pertusi- STANBUL 'UN FETH
ZAH
izah ksmnda kullanlan ksaltmalann listesi
a)-Kaynaklar
Bu listede neir ile ilgili hi bir iaret yok ise, mellifn bu derleme
iinde bulunduu ve her bir mellif iin hazrlanan giri blmnde
kaydedilen neirlere atf yaplmas gerekir demektir. Halbuki eer bir
metinden sonra yle bir ibare bulunuyor ise: Zeyil, n ooo, Zeyil ksmnda
kaydettirniz liste d braklm metinlerio gsterilen nere atf
yaplmaktadr. P [ sayfa ] veya pp [ sayfalar ] diye zahda gsterilenler ile,
zgn neirlerin sayfalarn gsterir, derleme iine alnm metinlerio sa
tarafna usulen konulmutur: par. ile paragraflar ve nt. yorumdaki bir veya
daha ok notlara bir gnderme yaplmtr. Bizans tarihileri konu edilirken
kitaplar, blm ve paragraf ( Kritovulas ) veya blm ve paragraf ( Dukas,
Sphrantzes ) veya cilt ve sayfa ( Kalkokondiles ) halinde gsterilmitir.
Abraham di Ankara = Abraham di Ankara, Lamento su/la presa di

Costantinopoli
Adamo da Mantaldo = Adamo da Montaldo, de Constantinopolitano
excidio ad nobilissimum iuvenem Meladucam Cicadam ( Zeyil,n.109)
Angialella= Giavanni Maria Angialella degli Angialelli, Historia
turchesca (Zeyil,n.l 07 )
Ananima alsaziana = Ananima alsaziana, Un' esortazione alla
cristianita contro i turchi
Ananima russa = Ananima russa, Su/la presa di Costantinopoli da
parte del sovrano turco Mehmed
Ananima veneta = Ananima veneta, Questo e'l lamento de
Costantinopoli
Ak ems ed-Din= Ak ems ed-Din, Lettera a Mehmed Il
292
Araleel di Bales = Araleel di Bales, Lamento per la capitale Stambul

(Zeyil, no 165)
Ak Paa-zade = Ak Paa-zade, Storie della casa di Osman
[Tevarih-i Al-i Osman] (Zeyil, no. 134)
Barbara= Nicolo Barbara, Giornale deli' assedio di Costantinopoli
1453
Beheim = Michael Beheim, Questa poesia parla dei turchi e della
nobilta
Benvoglienti = Leonarda Benvoglienti, Dispaccio da Venezia alla
Signoria di Siena
Birago = Lampo (veya Lampugnino) Birago, Strategicon adversum
Turcas
Callisto = Andronico Callisto, Monodia sulla sventurata
Costantinopoli
Campara = (Giacomo. Campora) Oratio facta ad dominum regem
Ladislaum, serenissimum regefn Hungariae, Bohemiae, ete.
Calcocondyles = Laonico Calcocondiles, Historiarum
demonstrationes
Costantino di Ostravica = Costantino di Ostrovica, Memorie di un
giannizzero
Critobulo = Critobulo di Imbro [Imroz'lu Kritovulus}, de rebus per
annos 1451-1467 a Mechemete II gestis
Dati = Carlo Leanordo di Piero Dati, Carmen ad Pontificem
maximum dominum Nicolaum papam V in Thurcum Mahomet (Zeyil, no.139)
Della Vedova = Michel e Della Vedava da Pola, Lamento di
Costantinopali ( Zeyil, no.147)
Dlugosz =Jan Dlugosz, Historiae polonicae (Zeyil, no.ll7)
Dotti = Paolo Dotti, Missiva . .. de expugnatione civitatis illustris
Constantinopolitanae
Ducas = Ducas, Historia turco-byzantina (1341-1462)
Enrico di Soemmern = Enrico di Soemmern ( Zoemmern ), Qualiter
urbs Constantinopolis anno Llllo a Turcis depredatafuit et subiugata
Eparchos = Tommasa Eparchos e Giosue Diplovatatzes ( ? ),
ReZazione sulla presa di Costantinopoli
" familiaris " del card. Isidoro = " familiaris " del card. Isidoro di
Kiev (Francesco Griffolini?), Epistola ad cardinalem Firmanum (Domenico
Capranica)
293
Filelfo Francesco :;::: Francesco Filelfo, A Mehmed, gran signore e

gran emiro dei turchi (Zeyil; no.l41)
Filelfo Gian Mario = Gian Mario Filelfo, Amyris (I-II) (Zeyil,
no.140)
Filippo da Rinini = Filippo da Rinini, Epistola ad Franciscum
Barbarum, virum inclitim, procuratorem Saneti Marci dignissimum
(Excidum Constantinopolitanae urbis ) (Zeyil, no.56)
Giorgio di Trehisonda = Giorgio di Trebisonda, Sulla verita della
fede cristiana. All'Emiro [ Mehmed] nel tempo in cui si impossesso della
citta di Castanina . .
Girolamo da Firenze = Fra Girolamo da Firenze, Epistola ad
reverendissimum dominum de Capranica cardinalem et protectorem
Giustiniani = Franco Giustiniani, Epistola ad illustrem et excelsum
principem et dominum Petrum de Campofregoso, Dei gratia Januensium
ducem, ete.
Gregario Tifemate = Publio Gregario Tifemate, Vaticinium cladis
Italiae (Zeyil, no. 136)
Khodja Sa'd ed-Din = Khodja Sa'd ed-Din, Il diadema delle storie
[Tac't-Tevanh]
bn-i Kemal = bn-i Kemal, Storia della dinastia di Osman
(Tursun Beg' in izah iin konulan notlarda)
.Ivani = Antonio Ivani de Sarzana, Expugnatio Constantinopolitana
ad illustrem dominum Federicum Montisferetri Urbini ac Durantis comitem
(Zeyil, no.57)
Languschi = Jacobo Languschi, Excidio e presa di Costantinopoli
nell'anno 1453 (Zorzi Dolfin'in Cronica adl esetinden) ( Zeyil, no.104)
Leonarda di Chio = Leonarda di Chio,ad beatissimum dominum
nostrum Nicolaum papam quintum ( de urbis Constantinopoleos captivitate)
Lomellino = Angelo Giovanni Lomellino, Epistola de
Constantinopoleos excido
Maffeo Pisano = Maffeo Pisano, Lamento di Costantinopoli (bu eser
Bemardina da Cingo li adl kiiye de atfedilir) (Zeyil, no. 146)
Mandelreiss= Balthasar Mandelreiss, Grido contro i turchi (Zeyil,
no.150)
Neri = Mehmed Neri, Libro che descrive il manda [Kitab-
Cihannma]
Nestore Iskinder = Nestore Iskinder, Racconto di Constantinopoli
294
Niceola della Tuccia = Niceola della Tuccia, Cronaca di Viterbo

(Zeyil, no.46)
Nicola da Foligno = Nicola (Tignosi) da Foligno, Expugnatio
Constantinopolitana (Zeyil, no.45)
Nicolo V = Nicolo V Papa, Testamentum
Note in manoscritti greci I- VIII (Zeyil, no.l21-128)
Note in manoscritti serbiI-II (Zeyil, no.115-116)
ps.-Phrantzes = pseudo- Giorgio Phrantzes (=Macario Melissenos),
Chronicon maius (Zeyil, no.l31)
Pusculo = Ubertino Puscolo, Constantinopoleos libri IV
Quirini = Lauro Quirini, Epistola ad beatissimum Nicolaum V
pontificem maximum (Zeyil, no.l2)
Qyvami = Qyvami, Racconto delle conquiste del sultano Mehmed
Sagundino = Nicola Sagundino, Oratio ad serenissimum principem
et invictissimum regem Alfonsum
Samile = Samile ( veya Samuele ), Lettera a Osvaldo, burgomastro
di Hermannstadt
Scolario = Gennadio (veya Giorgio) Scolario, Lettera pastarale sulla
presa di Constantinopoli
Saderini = Nicolo Soderini, Lettere alla Signoria di Firenze sulla
perdita di Pera e di Costantinopoli (Zeyil, no.9)
Sphrantzes = Giorgio Sphrantzes, Memorie (Chronicon minus)
Tactji Beg-zacte Ga'fer elebi = Tactji Beg-zacte Ga'fer elebi, Libro
che celebra la conquista di Istanbul
Tedaldi = Jacobo Tedaldi, Informations. . . de la prise de
Constantinople
Tursun Beg = Tursun Beg, Storia del signore della conquista
[Mtercimin eki: bu ksmda eserlerin adlarn Agostino Pertusi'nin verdii

balklara gre aktardm ve Trke eserlerin adlarn, ok az dnda,
deitirmediim gibi, dier balklar aynen brakp, ok lazm gelen
tercmelerini kendi balisierine aktardm].
295
b)-Kitabiyat
izah iinde bulunan bir kitabiyat kayd, sonunda nokta ile iaret
edilmi ise ( mesela,Dujcev, La conquete turque . .. ) her bir metnin giri
ksmnn en alt tarafnda gsterilen kitabiyatda mevcut demektir,
Alexandrescu, L'action de Venise = M.M.Alexandrescu- Dersca

Bulgaru, "L'action diplomatique et militaire de Yenice pour la defense de
Constantinople ( 1452-1453 )", Revue Roumaine d'Histoire, XIII ( 1974 )
s.247-267.
Babinger, Maometto = F. Babinger, Maometto il Qonquistatore e il
suo tempo, IL neri geniletilmi olup, D. Cantimon'nin sunu yazs
bulunmaktadr, Torino 1967; talyancaya eviren : E. Polacco.[Tercmenin
sayfa dzenine girdii srada, bu eserin Trkeye aktanlma giriimi
gerekleti; Fatih Sultan Mehmed ve Zaman, stanbul 2003, Olak yaynevi,
Dost Krpe'nin tercmesi. A.Pertusi'nin gsterdii sayfalan dilimize yaplan
tercmeye gre tatbik etmek her sayfada mmkn olmad ise de ihmal
etmedim].
Babinger, Die Aufzeichungen = F.Babinger, Die Aufzeichungen des
Genuensen Iacopo de Promontorio- de Campis berden Osmanenstaat um
1475, Mnchen 1957.
Belgrano, Prima serie = L.T.Belgrano," Prima serie di documenti
rigurdanti la colonia di Pera " , u seri iinde : Atti della Societa Ligure di
Storia Patria, XIII (1877).
Cornet, Giornale = E. Cornet, Giornale delll'assedio di
Costantinopoli 1453 di Nicolo Barbara p. v. carredata di note e documenti,
Vienna 1856.
Doelger, Regesten = F. Doelger, Regesten der Kaiserurkunden des
Ostrmischen Reiches. 5. Regesten von 1341-1453 unter verantwortlicher
Mitarbeit von P.Wirth, Mnchen-Berlin, 1965.
Gill, ll Concilio di Firenze = J.Gill, Il Concilio di Firenze, Firenze
1967, Italyancaya tercme eden A. Orsi Battaglini.
Grumel, La Chronologie = V. Grummel, La chronologie, Paris
1958,( = Traite d'etudes byzantines.I ).
296
Guilland, Les appels = R. Guilland, " Les appels de Constantin XI

Paleologue a Rome et a Yenise pour sauver Constantinople (1452-1453)",
Byzantinoslavica XIV (1953) s.226-244.
Janin. Canst.byz. = R.Janin, Canstantinaple byzantine.
Develappement urbain et repertoire topographique, Paris 1964, ikinci bask.
Janin, Georg.eccl. , I 3 = R. Janin, La geagraphie ecclesiastique de
l'Empire Byzantin. /, Le siege de Constantinaple et le Patriarcat
Oecumenique. 3. Les eglises et les manasteres, Paris 1969,2. bask.
Jorga, Nates = N.Jorga, Nates et extraits paur servir a histaire des
Craisades au XVe siecle, 11-IV, Paris 1902-1915.
Lane, Navires = F.C. Lane, Navires en canstructeurs a Venise
pendant la Renaissance, Paris 1965.
Laurent, Les "Memaires" = V. Laurent, Les "Memaires" du Grand
Ecclesiarque de l 'Eglise de Canstantinaple Sylvestre Syrapaulas sur le
Cancile de Flarence (1438-1439), Paris 1971
Manoussakas, Les derniers defenseurs = M. Manoussakas, "Les
demiers defenseurs eretois de Constantinople d' ap res le s documents
venitiens", u kitapta: Akten des XI. lntern. Byzantinistenkangresses..
Mnchen 1960, s.331-340.
Mansi, Pii II. .. arationes = J.D.Mansi, Pii II, P.M.alim Aeneae
Silvii Piccalaminei aratianes, III, Lucae 1759.
Pertusi, Martina Segana = A. Pertusi, Martina Segana, vescava di
Dulcigna, Vita e apere, Roma, baslmakta [ eser bu tarihden sonra baslp
ilim fi.lemine sunuldu: Martina Segana di Navo Brda vescavo di Dulcigna.
Un umanista serba-dalmata del tarda Quattracenta. Vita e apere, Roma
1981, nairi: Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, mellifin lmnden
sonra, daktil o ettii metin ve kalan notlarna gre tamamland.]
Pertusi, La Lettera di Filippa da Rimini = A. Pertusi, " La lettera di
Filippo da Rimini, cancelliere di Corfu, a Francesco Barbaro e i primi
documenti occidentali sulla caduta di Costantinopoli " u kitabn iinde ~
Mnemasunan Saftas Antaniadis, Venetia 1974,s.120-157.
Pertusi, Le epistale stariche = A Pertusi," Le epistole storiche di
Lauro Quirini sulla caduta di Costantinopoli e la potenza dei Turchi", u
kitabn iinde : Lauro Quirini umanista. Studi e testi, katlanlar: O. Kristeller,
K. Krautter, A. Pertusi, G. Ravegnani, H. Roob, C. Seno, Firenze 1976.s.163-
259.
Pertusi, Ripercussiani = A. Pertusi, " Ripercussioni della caduta di
Costantinopoli.Un esempio di interrelazioni culturali nel sec.XV", Rapport,
297
Histoire B 2, u kitapta: Ille Cangres Intem.d'Etudes du Sud-est Europeen,

Bucarest 974 (teksir eklindedir.).
Pertusi, I primi studi = A Pertusi," I primi studi in Occidente sull'
origine e la potenza dei Turebi ", Studi Veneziani XII ( 970) s.465-552 ..
Pertusi, Premieres etudes = A. Pertusi," Premieres etudes en
Occident sur 1' origine et la puissance des Turcs", Bulletin de AISEE c. XII
(972 ) s.49-94.
Pitcher, An Histarical Georaphy = D.E. Pitcher, An Histarical
Georaphy of the Ottoman Empire, from earliest times to the end of the
Sixteenth century, Leiden 972.
Romanin, Storia documentata, IV = S. Romanin, Storia documentata
di Venezia, N, Venezia 1913 ikinci bask.
Thiriet, La Romanie venitienne = F. Thiriet, La Romanie venitienne
au Moyen Age: le developpement et l' exploitation du damaine colonial
venitien ( Xlle-XVe siecles), Paris 959.
Thiriet, Regestes III = F. Thiriet, Regestes des deleberations du Senat
de Venis e cancemant La Romanie, III, 1431-1464,Paris La Haye 961
Thomas- Predelli, Diplomatarium veneto- Levantinum =
G.M.Thomas- R.Predelli, Diplomatarium Veneto- Levantinum sive Acta et
diplamata res Venetas, Graecas atque Levantis illustrantia a.l300-1454:.
Venetiis 1880-1889, I ve II. cildler.
Valentini, La crociata = G .Valentini, "La crociata" da Eugenio IV a
Callisto III (dai documenti d'archivio di Venezia), Archivum Historiae
Pontifciae, XII ( 1974) s.91-123.
Wolkan, Der Briefwechsel = R. Wolkan, Der Briefwechsel des Eneas
Silvius Piccolomini, III Abt., I, u seri iinde : Fontes rerum austriacarum,
cild LXVIII, Wien 98 .
298
Nicolo Bar!Jaro
Mehmed II, Bej [talyanca karl olan signore,sovrano kelimeleri verilmi], Murad II'n
1
olu.
[Filolojik aklamadr]
2
3
1452 senesinin 26 mart gn ile austos aynn sonu arasndaki dnemde ina edilen" ok
gzel" kale, Boghaz-kesen'dir. Venedik'liler buraya "Castello novo" [Yeni kale] adn verip,
Bayezid [Yldnm] tarafndan Boazii'nin dou tarafndaki sahile ina edilen ve evvela Gzel
Hisar ve sonra Anadolu Hisar ad ile tannan " Castel vecchio" [Eski Kale] 'den ayrmak
istediler. Buraya sonradan Rumeli Hisar ad verildi. Mimar da byk bir ihtimalle mhtedi
olan Muslih ed- Din adnda birisi idi. Barbaro, burada ondrt kule var derken en mhim olan
be tanesinin "maxize" yani kaln ye kurun levhalarla kapl olduunu kaydeder. Gerekte ise,
"Vezir'ler kuleleri" denen en byk kuleler ancak tane idiler, fakat zgn planda
grld zere sur boyunca dokuz tane daha var idi (karlatrn: Babinger, Maometto, s.83)
[=Trke metin iinde talyancasnda bulunan plann neri yoktur.] ve gene XV. asrn sonunda
yaplan bir taslakda da ayns vardr (F.Babinger, "Ein venedischer Lageplan der feste Rumeli
Hisan",La Biblioflia LVIII ( 1955) s.188-195 kaydettii kaynak; Mediol. Trivult. Lat.N 641
(I 95 ), yaprak 39v-40r. Ayrca unlar ile de karlatnn: Kalkokondiles, not 3; Eparchos, not
4. [Agostino Pertusi, buras hakknda geni apl malfmat veren Albert Gabriel'in eseri ile
dier neriyat zikretmiyor; imdi u aratrma iinde derlenmitir: Semavi Eyice, " Rumeli
Hisar" Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisic. VI.(1993-1994) s. 355-357].
4
Mar Maggiore, gnmzdeki Kara Deniz'dir. ,
5
Daha evvelden de bir Bizans gemi tersanesi olan Gelibolu, Anadolu sahillerini tahrip eden
bir zelzeleden istifade eden Trk'ler tarafndan 2 Mart 1354 gn fethedildi.
6
Alt gemi tamamen tahkim edilmi ("compie"), onsekiz tanesi hafif gemi ("fuste"), onalt
gemi de nakliye iinde ("parandarie").
Ortasnda, yaknnda, veya daha dorusu: aa yukar Anadolu Hisar kars.Rumeli
7
Hisar'nn ina edildii mahal Konstantinopolis'e alt milden ( =8,880 km. ) biraz fazla yani
10,500 km.idi.
[Filolojik aklamadr]
8
9
O. Yani Mehmed II.
te tam o srada Trkler, yani Mehmed tarafndan, Yunan'llam kar sava ilan edilmi
10
oluyordu. Gerekten de Bizans imparatoru Boaz Kesen kalesinin inasna miini olmak iin
bir eli gndermi idi, fakat Mehmed verdii cevapta bunu kendi hukuku olarak grdn
bildirdi. Bundan dolay eliler katledilmeyip Mehmed'in cevabn Bizans'a ulatrmak iin
dn yapmlard. (bk.Dukas, 34,6; Kritovulos, I 7-9). Dmanln resmi balangc
Epibation ahalisinin katlinden (1452 senesinin haziran-temmuz aylan), Bizansllann kendi
haklarna dair misilierne giriimi ve bakentin kaplannn kapatlmas sonrasn takip eden
zamandr (karlatnn:Dukas 34,9-ll;Tursun Beg, not 24 ).[Epibation, Silivri civarndaki
Bigados kydr].
299
Mehmed'in esas maksad bakentin tahkimatnn ok dikkatli bir ekilde tefti

11
ettirilmesiydi.
Yazma metnin yanndaki not kesinlikle .Languschi tarafndan konmutu, s.4. Kale
12
kumandan Firuz Beg emrinde drtyz personel ve ok sayda top var iken, emir ulatnlmt
( karlatrn: Dukas;34,12 ).
[Filolojik aklamalar]
13
[Filolojik aklamalar]
14
15
Karlatrn: Trke khfin yani [talyanca'da signore, sovrano kelimeleri verilmitir]
16
Karlatrn: Dukas,35,2. Tarihinin kendisi tarafndan verilen bilgiye gre, idamlarn
gereklemesinden ksa bir sre sonra Dimetoka ehrine gitti ve orada gmlmeden duran
cesetleri grd. Konstantinopolis'de bulunan Venedik bailo'sunun ad Girolamo Minotto idi.
17
Gerekte ise Venedik'liler, elileri Lorenzo Moro aracl ile 10 Eyll 1451 gn Trk ile
andiamay yeniledikleri iin zaten Mehmed II ile sulh halinde idiler: dier taraftan da Sultan
yle bir yemin vermiti "Venedik beliinin btn tccarlan ve tebalar, ellerinde bulunan
mallan ve daha baka neleri var ise, byk veya kk navlunlar, gemileri, fusta'lar ile,
beliimin ynetimi altndaki her mahalde girrnee ve sermee, satnaa ve almaa, ne zaman
isterler ise serbestlik haklar vardr... , daha nceleri de tatbik edildii gibi denizde ve karada
hep emniyet iinde olacaklar" (bk.Thomas-Predelli, Diplomatarium Veneto-Levantinum, Il,
s.382-384). Bununla beraber, daha 30 Austos 1452 gn Venedik'de bir korku meydana
gelmiti, zira Venedik Senato'su, Krfez'in [Venedik Cumhuriyeti'nin Adriyatik Denizi iin
kulland terimdir] komutan vekili Gebriele Trevisan'a verdii emir zerine Romania [Dou
taraflarnda]' da bulunan tccar gemilerine iki sratli gemi ile Konstantinopolis'e elik
etmesini emretti ve hatta bir tehlike annda, ad difensionem illius civitatis [o ehrin mdafaas]
kalmas istendi. unu da dikkate almak gerekir ki konu edilen vesikada de publicatione guerre
per imperatorem Turcorum [Trklerin imparatoruna kar harp ilan hakknda ] haberlerin
bulunduU kayd vardr (karlatnn: Comet, Giomale, s.68-71; Thiriet, Regestes,III, s.177-
178 no. 2896 ).
18
1453
19
gene 1453 senesindeyiz
20
Dikkat edilmesi gerekli nokta, toplan (Edime'den) Konstantinopolis'e kadar getiren
kiiJ;rin yannda olan onbin Trk, toplarn tanmas iin deil, fakat Karaca Beg koroutasnda
teekkl edip de Konstantinopolis civarndaki mstahkem mevkilere saldrmak maksad ile
yola kmlard. Bk. Zamandizimi, 3 l.Austos-3 Eyll aras blm: ayrca Kalkokondiles, c.
II, s.149 ve Dukas, 37, 1-2. [Mellif bu satrlardan sonra Giri ksmndaki Cronologia
(Zamandizimi diye tercmeyi uygun grdm ) iin Latin rakamlar ile gnderme yapm ise
de, sayfa uyumsuzluunamani olmak iin,gnlere gre tercme ettim].
21
Trkler tarafndan ele geirilmi blgelerin sahil yrelerinde Bizans'llarn taciz hareketine
giritiklerine dair, baka hi bir kaynakta herhangi bir bilgi mevcut deildir
22
Burada 17 sayl not ile karlatrn. Barbaro'nun burada zaman dilimi iin geriye dnd
anlalyor. Kald ki Trevisan'n hareket etme tarihi 1452 senesinin eyll aynn ilk gnleridir
ve ayrca Barbaro Kardirral Isidaro'nun var tarihini, Trevisan'n geliinden "imdiden sonra
birka gn geti" diye tarih verir- Kardinal sidoro 26 Ekim 1452 gn Konstantinopolis'e
300
A .Pertusi-'- STANBUL'UN FETH
varm bulunuyordu, demek oluyor ki Trevisan'n da ekim ay balarna doru varabilmesini

dnrneliyiz
23
"de Rosia" kardinali, yani Kiev ve btn Rusya'nn baepiskoposu olan isidaro'nun
Konstantinopolis'e var tarihi kesindir: kendisi tarafndan 6 Temmuz 1453 gn Girit
adasnn Kandiya ehrinden Kardinal Bessarione'ye gnderdii mektubunda anlatlna gre-
20 Mays gn Roma ehrinden hareket ettikten- alt ay sonra tandem sextum et vigesimum
mensis octobris diem , yani 26 ekim gn Bizans'n bakentine ulamt. Bilindii zere,
Sakz adasna vard zaman, Midilli adasnn baepiskoposu olan Sakz'l Leonarda ona
re fakat etti. Kardinal sidordo 'yu tayan Cenova gemisi iin Barbara eer otuzalt bin kantar
diyor ise, ok byk denilebilir; her ne kadar hafifkantar (Venedik ve Sakz'daki ls 48,47
kg. veya Cenova ls ise 47,65 kg.idi) denilir ise de, geminin mstesna bir tonajnn
bulunduu anlalmaktadr, yani ya 1744 veyahut da 1715 ton denilebilir.Fakat bu hadise ile
ilgili yeterli bilgi toplayan tarihi Dukas'a gre (36,1) gemi says bir tek deil fakat iki tane
idi: byle bir ihtimalde tonajn bu ikilide olmas akla gelir
Korkuluun bana (=ykseklii) kadar olan (=geminin srt yani geminin pupa tarafndaki
24
kprs m?).
Gina [Venedik lehesindeki kelimenin gnmz talyaneastndaki karl : sso [yukar,
25
yelkenleri ekmek ].
Bu noktadan sonra, "patron"luunu Jacopo Coco'nun yapt ticaret gemisinin Trabzon'dan
26
geli hadisesi balar. Bkz. Zamandizimi 2-4 kasm gnleri.

.Ayn 13 deil, Kiev'li Isidoro (Epistola ad Nicolaum V), Sakz'l Leonarda (paragraf 2) ve
27
Dukas (36,5) tarafndan belirtildii gibi Aya Spridon denilen 12 aralk gndr
Midilli adasnn baepiskoposu olan Sakz'l Leonarda.
28
Venedik gemilerini ve onlarn mrettebatn ( tane ticaret gemisi ve iki sratli gemi)
29
tutma istei ("pratica"), Krfez'in komutan vekili Gabriele Trevisan'n muhalefeti ile
karland, zira hkmetinden ald emidere snmak istedi, fakat 12'ler Meclisinin 14,15 ve
16 aralk gnlerinde yaplan toplantsnn sonucunda Konstantinopolis'de kalnmas
"Konstantinopolis'de bulunan tccar ve tccar mallar ile ehrin mdafaa edilmesi" karar
verildi ve Barbara alnan karar naklederken, evvela San Marco ve sonra da
Santa Maria kilisesinde toplanan kiilerin arasndan Trevisan ile byk ticaret gemilerinin
kaptan Alvise Diedo'nun zerlerine verilmesi karar ve emri karlmt, (Barbara s.5-ll).
Alvise (veya Ludovico) Diedo, Konstantinopolis'in deniz tarafndan mdafaas iin ok
mhim roller stlendi. Btn mtettebatn yanna alp da surlarn tahkimi iin vazife stlendi
(mart aynn 14-31 gnleri aras, bk. Barbara s.l4-15) sonra da Hali'e girilmesini men eden
zincirin nne gemilerini dizdi (9 nisan, ayn eser, s. 20) ve bylece limann mdafaas
kumandan olarak tayin edildi. 12 ler Meclisi'nin Santa Maria kilisesinde yaptklan bir
toplantdan sonra "deniz kuvvetleri komutanl"na getirildi (10 mays, ayn eser, 38-39
sayfalar ile karlatrn) ve hemen gemi mdafaa kurallarnp. hazrlanmasn emretti. Trk
:lonanmasnn srekli olarak taarruzlanna kar eitli zamanlarda arpt -fakat Sakz'l
Leonarda yazlarnda Diedo'nun cesareti ile ilgili pheler uyandrd (bk. Sakz'l Leonarda,
paragraf 25 ve not 44) -, Trklerin ehre girmee baladklan srada Nicolo Barbara ve
Bartola Furian ile birlikte Pera'daki podesti'y ziyaret edip, Venedik'liler iin snma istedi
fakat istei kabul edilmeyince, baka gemilere binip Boaziindeki Diplokionion'a ulat;
oradan da 29 mays gnnn len vakti kamak istedi (ayn yerdeki s. 57-59 ile karlatrn).
301
3 haziran gn Eriboz adasna ulat ve burada amiral Jacopo Loredan komutasndaki

Venedik donanmasn grd (bk.Languschi, s.36 ; Sphrantzes, 26,2; Kalkokondiles c. II, s.
164,3 ve devam). Modon liman civarna 12 haziran gn geldi (bk. P.Rot, Pellegrinaggio del
1452, Basel 1882, s.402-403) ve sonunda 4 temmuz gn Venedik ehrinde idi. ehre ular
u1amaz X'lar Meclisi ile Senato'da hesap vermee anld. ifade metni kayp olmu ise
zabtlarda bir takm ahitlikleri grlr (Archivio di Stato di Venezia, Senato Mar 4, yaprak
198v ve 199r; Senato Secreti 19, yaprak 203v; Jorga, Notes, III, s.28; Thiriet, Regestes, III,
s.108 no.2931; ve ayrca burada nerettiim, Venedik Senatosunun 5 temmuz gn Jacopo
Loredan'a gnderdii mektubun giri ksmna baklmaldr).[A.Pertusi, metni eserin ikinci
cildinde neretti].
30
"Protesto", makbul grlmeyen Trevisan ile Diedo aleyhine idi.
3
Dier iki Konsey de 19 ve 22 aralk gnlerinde aldklan bir karara gre, Venedik ehrine
"per tera per tute vie posibile e aneara per via di Sio (=Chio)" [kara yolu ile muhtemel her yol
ile ve hatta Sakz adas yolu ile] ve aynca "Per via de la Turchia" [Trkiye yolu ile] iletiler
yollamaa karar verdiler. Batl gemilerin kaptanlan, imparatora yaptklan bir mracaat
neticesinde 26 Ocak 1453 gn bir karar aldrtp, mallarn gemilere tattrdlar ve
imparatorun "senza lizentia" [izni olmakszn] limandan ayrlmyacaklarna dair de yemin
ettiler. Fakat 26 ubat gn bu szlerinden dndler ve Piero Davanzo adl bir Venediklinin
gemisi ile alt tane Kandiya [Girit adas idaresi] gemisi frar etti ve bu srada yediyz kadar
kii de gemilere bindiler. Bununla beraber gemilerin hedeflerine yani Venedik ehrine veya
Kandiya !imanna urarnalarna dair hi bir ey bilmiyoruz
Longo lakab ile de tannan Giovanni Giustiniani, Cenova'l asil bir aile olan
32
Giustiniani'lerin bir kolundan olup, iki sene evvel de Kefe ehrindeki koloninin podesta's idi
ve Barbaro'nun da dedii zere bir paral asker ve bir "corsaro" [ korsan ] yani zel bir
geminin sahibi iken hkmetinden ald izin ile dman gemilerine saldrabilirdi. Genel
olarak kaynaklar iki tane byk gemi diye bilgi verir ise de istisna olarak Kalkokondiles bir
tanedir ( cild II, s.158) diye bir rakam verirken Montaldo'lu Adama ise Giovanni Giustiniani
ile Maurizio Cattaneo'nun komutasndaki iki gemi ile birlikte Sakz'llar tarafndan techiz
edilmi iki tccar gemisi daha var diye bir bilgi verir (paragraf 13). Fakat, Montaldo'lu Adama
verdii bilgi esnasnda Giustinani'nin iki gemi ile geliini ( 26 ocak gn ) ve Maurizio
Cattaneo'nun Sakz adasndan kalkp gelen dier Cenova gemisi ile geliini (20 nisan gn:
Sakz'l Leonarda'nun 13 paragraf ile 20 ve 34 sayl notlarn karlatrn) birbirine
kartrmaktadr. Silahl kiilerin says ile ilgili olarak da kaynaklarda bir btnlk bulunmaz:
en ok drtyz asker ( Sakz'l Leonarda, 7. paragraf; Kritovulos, I 25, 1; Montaldo'lu
Adama, 13. paragraf) veya yz asker ( Kalkokondiles, cild Il, S.158; szde- Phranzes, III
4,9 ) veya hi kesin olmayan bir rakam ( Dukas, 38,2 )verilir. Giustinani'nin iki gemisi iin
byk tonajl denilir, yani sras ile 620 ve 480 tonajl (1200 x 0,6 ve 800 x 0,6 : karlatrn,
Lane, Navires s. 43 not 2 ve s.241-242 ). "
Bu olay dier kaynaklar tarafndan da tasdik edilir ve ducatus militiae ( Sakz'l
33
Leonarda'nun ifadesine gre), imperium (Montaldo'lu Adama tarafndan verilen bilgiye gre),
strategos autokrator (Kritovulos tarafndan verilen kayt) veya protostrator (Dukas'n kayd)
diye bilgiler verilir. Kritovulos'a gre (I 25,1), Bizans imparatoru, yapt bu yardm karl
olarak Giustiniani'ye Limni adasn hediye etnee sz vermiti.
302
Barbara tarafndan verilen bilgiye gre, Trevisan ile Diedo'nun Venedik gemilerinde
34
bulunan mrettebat, 14 ile 31 mart gnleri arasnda Halic'in dip taraflannda bulunan
imparatorluk saray (Blakeme) blgesindeki ukurun derinletirilmesi ve tahkimi iinde
almlard
Halic'e girie mani olan mehur zincir, Porta di Eugenio (gnmzdeki Yalkkkap)
35
civarnda bulunan Kentenarion denen byk kuleye bir taraf aslm iken, dier ucu ise Galata
kalesinin surlannn kulelerinden birisine, bugn muhtemelen Yeralt camii denen yere
taklnt (bk. Janin, Const. Byz. s.293 ve 458). Halbuki, Kritovulos doru olarak (I 18,8)
zincirin "dall'arsenale di Galata fino alle Porte di Eugenio" [Galata tersanesinden Porte di
Eugenio'ya doru] asldn sylerken, Dukas adl tarihinin iddias da (38,6) "Bella (Horia)
adl Kap'dan Galata taraflarna" tarzndadr; Kardinal Isidoro da Bessarione'ye yazd
mektubunda: a parte montis Galathae usque ad Portam Pulcram [Galata dalanndan Portam
Pulcram [Gzel Kap] a doru] diye benzer bilgi verir. Bununla beraber bir yanla dikkat
etmek lazmdr.XV.asrda " Porta del Neorion" yani tersanenin (imparatorluk donannas
burada demir atp beklerdi) kaps denen daha eski ad "Porta Horaia" olan (bk.szde-Frantzes,
III 5,5) bir kap olup, Porta di Eugenio'ya ok yakn bulunup, bir deiiklik sonu "Porta Horea
veya Horeon" denilmiti. .
Chiavi [anahtarlar] (Comet tarafindan konulan "capi" [bakanlar] olamaz): daha ilerid~ki
36
"con tutele chiave" [btn anahtarlarla].

"Cresea" imlas ile yazdm. (Comet tarafndan yazlan "Cresca" imlasn kabul etmiyorum),
37
nk Porta Aurea (Chrysea), veyahut da daha dorusu Castello delle Sette Torri (imdi: Yedi
Kule) [Trke karl: Yedi Kuleli Kale] olup; Porta Aurea'ya bitiik olan bu mahal
tamamen Catarino Contarini 'ye teslim edilmiti: bk. Sakz'l Leonardo, paragraf 23: et
adiacentis turris (Portu Aurea'nn) usque oram maris (Catarinus Contarenus) capitaneus
viriliter pontus sustinens [yakn olduu kuleden, yani Porta Aurea'dan, deniz kysna kadar
olan mahalle, C. Contarini adl komutan ok cesaretli bir ekilde mevziini korudu]; Pusculo,
IV, 155-156: Huic ( yani, kale ) Catarinus adest Venetum de gente vetusta/ Cantarina illi
parebat multa inventus [burada, yani kalede, Catarino bulunuyor, eski bir Venedikli aileden
olan Contarini'lerden olan bu zat ok isabetli seilmi].
Ne var ki Barbaro bu Fabruzzi Comer'e tahsis edilen "segunda porta" [ikinci kap] nn ne
38
olduunu gstermiyor ve bu zat Venedik balyosu tarafndan Antonio Erizzo meselesinde

Mehmed'e efaatde bulunmak iin yollanmt: bk.not 16. Bunun yannda Pusculo'da, IV 169-
171 de Porta Charsaea yani Charisios'un Leontari Briennio adnda Comaria ailesinden
Georgios adl birisinin adam'dr der. Fakat, Giorgio Comer ad, Barbaro tarafndan ehrin
mdafaasna itirak edan Venedikli asilzadeler hakknda verdii listelerin hi birinde
bulunmaz, bilakis bir Fabruzzi Comer adnda, bay Zuane'nin olu biri savata ld (Barbaro,
s.6, 9, 17, 60, 63) ve Girolamo Comer adnda birisi de esir dmt (ayn yer, s.17, 61, 62,
64). Demek oluyor ki Pusculo bilgi verdii srada kendisinin "Giorgio" dedii fakat gerekte
"Fabruzzi" olan kii ile kanmt, nitekim Fabruzzi ok mhim bir ahsiyet olup, elbette ki
baehrin en mhim kaplarndan bir tanesi tahsis edilebilirdi, halbuki Girolamo hi bir husus!
ehemmiyeti bulunmayan bir ahsiyetti.
Pusculo, IV 159-161, Porta di Peghe mdafaas iin Nicola Goudeles ile Venedik'li "ve
39
arpmada mahir" Battista Gritti vazifelendirilmilerdi. Barbaro tarafndan verilen listelerde

ispat edildii zere, mdafler arasnda Battista Giritti adnda ("bay Omobon olu") esir
303
dm birisi vard (Barbaro, sayfa 6, 17, 61, 62, 65). Fakat, Barbaro bu konu edilen kapya
Nico16 Mocenigo adnda,("bay Lunardo olu") Venedik'li mdafiler listelerinde geni bir yer
bulan kiiye verildii yazar (Barbaro, s. 6, 9, 17, 60) ve bu adam 29 mays gn gemilere
atlayp tehlikeden synlmt. Belki de Gritti, Mocenigo'nun yerine geti.
40
Gerekten de Dolfin Dolfin adl kii emirlerin ilk verildii safhada imparatorluk saraynn
(=Porta di Gyrolirnnes, Blacheme saray veya Porta Regia yani Konstantin Porfirogenito (?)
nun saray denilen Kerkoporta) Kap'sn mdafaan stlendi; bu arada gene Barbaro'nun
kendisi de, 6 nisan gn olayn anlatrken, impa.rator Cressiu yani Charisios adl kapnn
karsnda mevzi almak iin gidince, Venedik balyosu Girolamo Minotto da kendi sarayndan
aynld "se parti dal suo palazzo" (yani Venedik'li balyoslann Perama blgesinde bulunan
saraydan) "e and a star in ne! palazo del serenissimo imperador.. e vignia a vardar el govemo
che se feva atomo le mura" [ve hametneab imparatonn saraynda kalnaa gitti.. ve surlar
civannda ne yapldn yakndan grp tanmak istedi] (Barbaro, s.l8-19) : bu gelime
Sakz'l Leonardo tarafndan da teyit edilir, 23. paragraf : Palatii imperialis cura baiulo
Hieronymo Minotto Venetorum commissa est [Balyos H. Minotto imparatorluk saraynda
kalyor, kendisi Venediklilerin vekilidir] ve hatta Pusculo, IV 173-176 da, benzer bir ifade
kullanlr: Regia Hieronymo mandatur celsa Minotto/Qui Venetis tunc Urbi dabat pia iura
Pelasga [ hametli H. Minotto kraliyet sarayna yolland, buradan ehirde bulunari
Venedik'lilere hayr dualar yolluyordu], bu zatn yannda fidus ... scriba [muteber bir katip]
olan Vicenza'l Giovanni Giorgi de vard. Fakat, Dolfin Dolfin 29 nisan mdafaas srasnda
buradan alnd ve yerine Giovanni Loredan vazifetendirildi nk Dolfin, Hali'de bulunan
Trabzon gemisine vis-patron olarak tayin edilmiti, selefi Jacopo Coco Trk donannas
tarafndan Hali'de giriilen saldn srasnda telef olmutu (bk.Barbaro s.33). [A.Pertusi,
Venedik temsilcisinin Perama (Galata) tarafnda olduunu kaydetini ise de, XVI.asr bana
kadar Eminn civannda bulundular(M.H.akirolu "Balyos", TDV slam Ansiklopedisi, c.5
(1992) s.43-47; S.Eyice, "Balkapan Ham", ayn ansiklopedi ayn cild, s. 33-39].
4
Mehmedll
42
AHikamz ekecek bir konuya dikkat edilecek olur ise, Mehmed ordugah ile birlikte sudara
doru ilerlerken (evvela iki buuk mil, sonra bir mil, en sonunda eyrek mil) ordusunun
saysn seksenbine kadar drd.Fakat, yzaltn binden drtyzbine kadar bir toplu rakam
verilen, Mehmed tarafndan ne srlen ordunun younluu iin Zamandizimi, 4 nisan
gnne baknz
Burada da "Crasea" imlas ile Chrysea kapsn yazdm ve buras Porta Aurea'dr, Barbaro
43
burada btn kara surlann bir btn olarak izerken Marmara Denizi'nden (Porta Aurea)
Halic'e kadar (Porta Kynegon) uzanan iaret etnektedir. unu not etnek gerekir ki, buradaki
"Chinigo" ya yani Porta Kynegon nne 6 nisan gn Trivisan ile Diedo idaresindeki Tana
[Azak]'nn gemisi ile iki srat teknesi gelmiler ve bin kiiden oluan mrettebat da,
Barbaro tarafndan verilen bilgiye gre, kara tarafndaki surlarda grevlendirilmilerdi bylece
mdatilerin ok sayda olduklann Trk'lere ispat edeceklerdi; fakat sonradan geri ekildiler
ve be aded gemi de "al suo sorzadot" yani Pera karsnda bulunan demir atna yerlerine
gittiler ( Barbaro, s. 19-20).
Metnin bundan sonraki ksmnda, Bat'l donanmann bir ksmnn zincir boyunca, 9 nisan
44
gn sralan anlatlr (Barbaro, s.20-21; bak. Zamandizimi, 9 nisan ksm).

45
Porta di Peghe (veya Porta della Fonte).
304
46
Burada da Porta_ Aurea konu edilmektedir. Barbaro ve Puscolo (IV 244) tarafndan verilen
bilgilerde bir tane farkllk mevcuttur: Puscolo, Porta di Peghe ile Porta Aurea arasnda
Mehmed'in yalnz tane byk topu yerletirdiini syler ise de Barbaro bunlarn be tane
( tanesinin Peghe ve iki tanesinin Aurea karsnda olduunu) diye sayar. Kalan bilgiler
arasnda ise, Porta di Caligaria karsnda Pusculo tane var derken Barbaro bu topun
imparatorluk saray karsnda olduunu ve Porta di San Romano karsnda Pusculo tane
diye bir rakam verirken Barbaro drt tane olduunu kaydeder.
47
Ta on eyrek dner (=ekseni etrafnda dner). Buradaki "quarti" terimi zellikle
Venedik'de arap iin kullanlan bir l olup, ve bir "eyrek" iin de f olur ise 37,5 litredir,
yani fnn '/.. (=150 litre) veyahut da 42,86 litreye edeer kova kullanlr, yani her biri
10,73 litre gelen kovalardr (=117 tahta f, / 4 de anfora) bu konuda bk.Lane, Navires, s.236.
lk ihtimalda13 eyrek karl487,5 litredir, her bir halde bir "botte" den aadr onun 1400
lerdeki vasat kapasitesi 600 litre kadard, ve bylece bir ap iin aa yukar 81/85 cm.
denilebilir (Lane tarafndan yaplan hesaplar iin, bk.Navires s.240-241). Silahlarn arlklan
ve aplan hakknda yaplan her bir deerlendirme iin, bk. Zamandizimi, ll nisan ksm.
Hala bir demir atma emri gelebilirdi, yani apay atmalyd.
48
Daha doru imlas Diplokionion yani "iki stun" olup, Boazii'nin Avrupa sahilinde olan
49
bu bina kalnts 1509 ylnda vuku bulan zelzele sonras tahrip olan bir mabedin kalntsdr.
stanbul'a drt kilometre mesafedeki, imdiki Beikta semtidir. Bk.Janin, Const.byz. s.471.
so apasn att: "Nachare" terimi iin ilerdeki 55 numaral nota bk.
s Deiik deerlendirmeler ile ilgili (mesela Tedaldi'nin ki) veya Trk donanmasnn
younluu hakkndaki farkl bilgiler iin, bk. Zamandizini, 12 nisan blm
s Sinop limanndan gelin bu gemi sava malzemesi ve zellikle de 300 tane kadar drtbuuk
kental ile yann kental [100 kiloluk birim] aras deien top ta getirirken 180 ton kadar
olmas biraz tuhaftr, sonuta olduka kk bir gemi denilir. Herhalde burada okunnas
lazm gelen cmle yle olmaldr: "de zerca bote <mille> trexento " [aa yukar <bin>
yz kadar para] veyahut da yle okunabilir: "de zerce bote <do mila> trexento" [ikibin
yz kadar para], yani 780 veya tamamen 1380 ton olmaldr, bylece Sinop gibi
Karadeniz'de ok mhim bir limandan her trl mal ile dolu bir geminin ulama sebebini
aklar. Unutulmamas gerekli husus ise, zincir boyunca sralanan Cenova gemilerinin
hacimleri 2500 (=1500 ton), 1200 (=720 ton), 800 (=480 ton), 600 (=360 ton) flkt ve
Ancona'llarla Bizans'llannki ise 1000 (=600 ton) ve tane Kandiya [Girit] gemisinin
700/800 (=420/480 ton aras) flik hacmdaydlar: hi deilse Barbaro (s.20 de) byle
kaydeder. Kalan tarafta ise, Cenova gemilerinin ortalama stiabn dnrsek, en abidevi
olanlardan "cocche" [kke] tipleri Venediklilerinkinden ok stn olup 3000 der_ 22.000
Cenova kantanna yani 144 ile 1056 ton arasnda deiir, bk.J. Heers, Genes au XV e siecle.
Activite economique et problhnes sociaux, Paris 1961, s.267-280 [N. Barbaro tarafndan haber
verilen bu Sinop gemisi aratrclar iin bir kynet ifade etmemitir. Anadolu Beylikleri
dneminden beri gemilerin ve gemicilerin ihtiyalarn karlayan mhim bir merkez idi; bk.
dris Bostan, Osmanl Bahriye tekilat:XVII. Yzylda Terstne-i Amire ,Ankara 1992 s. 17-19
ve dizini].
s3 Saz veya asma dal.
Barbaro sonradan gelen blmnde, Pera surlan zerine konulan bir nbet tekilatn konu
54
edip, Diplokionion'da demir atm donanma ile 12 nisan gnnden balayarak gece ve gndz
305
devam eden bombardman tarassud etme ilemine deinir: kald ki silahl guruplar-
Barbara'ya gre Yenieri'ler -"si vignia fno soto le mura de la tera a scaramuzar" [kara
tarafndaki surlarn altna kadar gelip kl d yaptlar] fakat hi bir netice veremedi
(Barbaro, s.21-22 ).
55
Daha evvelden de olduu gibi, burada da, "nacara" terimi Arapcada bulunan naqqiire
kelimesinden gelmedir, bir saz aleti olarak yaryuvarlak madeni bir malzemedir.
56
[bu ve sonraki baz notlar, Venedik lehesinde verilen kelimelerin izahdr].
57
bk.56.not
58
Barbara bundan sonra, 20 nisan gn drt adet bat gemisi ile Trk donannas arasndaki
sava ve [Kaptan- Derya] Baltaolu Sleyman'n makamndan atlmasn anlatr (s. 23-26).
Bk. Zamandizimi, 22 nisan ksm; Sakz'l Leonarda, not 20; Ak emseddin not. 1.
59
Porta di San Romana civarnda bulunan Boccatrea kulesi konu edilmektedir, Bk. Sakz'l
Leonarda, 8. paragraf ve not 12.
kelime izah ile alakaldr.
60
61
Bu kehanet ile ilgili olarak 89. nota baknz.
62
bk.56.not.
63
bk.56.not.
64
ap la ilgili olarak verilen onbe karlk ap iin topun kendisi mi yoksa frlatt mermi ile
mi alakas anlalmyor. Kald ki melliflerin byk bir ksm 11/12 karlk mermi (= 2,57-
2,80 metre) konu ederken bir topun kalibresine eit olabilecek 83,3- 89,4 kutur derler, bylece
onbe kar ap iin topun trombu, yani 3,51 metrelik bir 118 santimlik kutr olur. Bomba
veya ate aznn ktr fark, yani 28,6- 37,2 aras fark topun kesafetini meydana getirir.
65
bk.56.not.
66
bk.56.not.
67
Barbaro bu satrlarnda mehur "Yenieri"ler hakknda ilk tanklklar vermekte olup, XV.
asr melliflerinin ahitlikleri iin bk. A. Pertusi, Martina Segono.Burada anlatldna gre
bunlar "capeli bianchi" [beyaz apka] giyerler- ve bunun iin ilerde 123 saylnota baknz, ve
bunlar iin "zarcule" (Trke Zerklah'dan) serpu giyerler de denir- bu arada "axapi" veya
"azappi" (Trke "azeb yani bamsz, piyade) iin" capeli rossi" [kzl balar] diye
adlandrlr. Mellifler bu son terimi grdkleri zaman gerek bir kasap eti akla getirirler, bk.
Pertusi, Martina Segono.[A. Pertusi bu eserinin nerini gremedi ise de, giri ksmnda
kaydettiim zere, teslim ettii kurum bastrtt ve Yenieri konusu byk lde s.172-179
arasnda tahlil edilmi, dier bilgiler de serpitirilmitir; dizine baklabilir. Trkeye tercme
edilmesi ok faydal bir eserdir].
68
Kenarda bulunan bir not: "bu onu bir Hristiyandan rendi" tarz Sakz'l Leonarda'dan
aktarlr, paragraf ll, fakat Languschi tarafndan 12. sayfada verilen bilgi: "sahte bir hristiyan
tarafndan tepelerin stnden artarak Konstantinopolis !imanna indirmesi ona hatrlatld. ..
bu haber bir gemisi olan Nicolo Sorbala ve Nicollo Carcavilla tarafndan bulundu ve Verona
civarndaki harp srasnda 5 tane gemiyi Adese (=Adige)'den Garda glne 1438 senesinde
indirdiler... ve Venedikliler bu davran Trk'lere rettiler".
69
bk.56.not.
Burada konu edilen mil mesafesi, Trk gernilerinin kara tarafnda Diplokionion veya
70
Stnlar (gnmzdeki Beikta semti) ile Hali'de Barbaro'nun dediine gre "dentro dal
306
navarchio de Pera" [Pera' da demir atlan yer] yani Kritovulos'un da ayn ekilde tasdik ettii
gibi (I 42,8) Peghaf krfezi veya Psychrl. Hydata (gnmzdeki Kasm Paa semti) denilirden
gerekten uzak kalmazlar; hatta, biz kara tarafnda takip edilen gzergiih bilmediimiz iin
(fakat bununla beraber, [eserin ikinci cildindekil Neri blmndeki 15. nota baknz), bu
mil iin 4,440 km. karl diyebiliriz, geree de ok yakndr. Kaldki ayn ly
Kardirral sidoro da vermekte olup (Epistula ad Bessarianem metinin 16. notma baknz) ve
Tedaldi'nin de bilgisi uyar (paragraf no.6), bunun yannda Quirini ve Samile iki mil (2,960
km.) rakamn verirler. Sakz'l Leonarda da (II. Paragraf) alt stadios ve Kritovulos ise (I
42,8) sekiz stadios derler: fakat hangi bir stadios esas alnabilir ? Antik an yzseksenbe
metre mi yoksa mil' e yakn olan Bizans dnemi stadios 'un mu? Bu l her iki durumda bile,
yaratt kusur ve eksiklikten dolay hi bir ekilde kabul edilemez.
71
bk.56.not.
"Mandrachio" kelimesi talyan denizcilik teriminde bir Jimann i tarafn tasvir eder ve
72
"navarchio" (Pera'nn ki) ile ayn manadadr. Ka tane gemi aktarldna dair eser verenler
arasnda bir uyum bulunmaz, fakat gene de fazla bir farkllk yoktur, en inanlr rakam 70/72
ile 80 arasnda deiir. Karlatrn: Zamandizimi 22 nisan gnne baknz.
Barbara tarafndan sonradan verilen bilgiye gre 22 nisan gn Pera'nn u tarafna bir hafif
73
gemi konularak Trk donanmasn~ hareketlerinin kontrol edilmesi istenmiti ve bylece

Jimanda bulunan gemilere tehlike haberi verilebilecekti. 23 nisan gn Konstantinopolis'deki
Santa Maria kilisesinde yaplan toplantda, Halice indirilen Trk danannasndan yetmiiki
bireminin yaklnasna giriilmesi karar alnd. ki tane teklif yapld: ertesi gn saat 12'de
btn Latin ve Bizans donanmasnn saldrmas veyahut da bu maksat iin hazrlanm ancak
iki gemi ile saldrmak. Barbara tarafndan verilen malilmata gre (s.28-29) bu ikinci teklifi,
Trabzon gemisinin "patron"u Jacopo Coco yapmt. Trk gemilerinin Halic'e indirilmesine
miini olmak iin batllarn akim kalan bir giriimi bulunduunu syleyen Kalkokondiles (cild
II, s.l53) ve Ostravica'l Konstantin (36) dnda kalan bir durumda iken yakma iin bir
giriimde bulunduunu yazarlar ise bu projenin veya dorudan yaplan teebbsn Cenova'l
Giovanni Giustinani Longo tarafndan gerekletirildiine atfederler (Sakz'l Leonarda, 17.
paragraf; Dukas, 38,19; Kritovulos, I 44,1). Halbuki, Pusculo'ya gre (IV 574 vd.) ise, toplant
San Pietro adl kilisede yaplmt- bu kilise byk bir ihtimal, evvela Pisa'llarn olup
sonradan 1439 senesinde Floransa'llara devredilen Santissimi Pietro e Paolo adl kiliseydi
(karlatnn: Janin, Geagr. eccl. I 3, s. 573-574)- ve bu toplantda Jimanda bulunan praefecti
yani Venedik donanmasnn kaptanlar, arda... Genuensis yani Jimanda bulunan Cenova
gemilerinin komutanlar, Venedikli komutan Battista Gritti ve praefectus Giovanni Giustiniani
de katlmlard, donanmann yaklmas ile ilgili proje toplantda tartld ve kabul edildi.
Barbaro bu safhada pek itimat edilecek kii deildir zira btn mspet hareketleri hep
Venedik'lilerin lehine gstermek istiyor..
Yaratlan bu kk "armada", Barbara'ya gre, Jacopo Coco tarafndan yle kurulmutu:
74
iki gemi, beyz flk (300 ton) olup top atlarn savmak iin yan taraflarna yn ve
pamukla dolu uvallar asld ve iki tane ince veya sratli gemi (Gabrie1e Trevisan ile
Zaccaria Grioni'ninkiler), tane Bizans gemisi yirmidrt kreki ile yani trirem
kaptanlkianna Silvestro Trevisan, Girolamo Morasini ve Jacopo Coco tayin edilerek ayrld
ve en sonunda belirli bir sayda "bregantini" [perkende], yani byk sandallara zift ve slfiir
307
konulup, Trk donanmasna kar kar srlmek iin atee verilecekti (Barbara 29 ve 30-31).
Hazrlk 24 nisan gn yapld.
75
Kenardaki not: "Pera'l Anzolo Zacaria bunu Trk' e haber verdi", kayd galiba Pusculo, IV
385-387'den alnrnadr: Furtiml Detulgit accelerans Machometto nuntius audax/ Angelus ex
Galata Zacharias, atque suoruml consilia expandit [gizlice, cesur bir habercisini Mehmed'e
hemen yollamak istedi, Galata'l Angelo Zaccaria'y tavsiyelerini de bildirmek iin, gnderdi],
fakat Languschi aracl ile, s.l6 (bu bilginin katlmas Sakz'l Leonarda'nun metninin
tercmesinde mevcut bulunmaktadr, paragraf 17): "bu haber Pera'l Anzolo Zacharia
tarafndan Trk Bey'e iletildi". Angelo Zaccaria adl kiinin, uzun zaman Pera'daki Cenova
podesta's olduu zannedildi ve Barbara burada yle anlatr: "Pera'daki podesta, tebas olan
Cenovallardan iki kiiyi Trk Bey' e eli olarak gnderildi". Fakat o sradaki podesta'nn ad
Angelo Giovanni Lomellino idi (onun 23 Haziran 1453 tarihli mektubuna baknz), ve bir
podeta'nn ahsen byle ihanete girinesi de ok inanlr sayamayz, kald ki Cenova'l
gemiler ve mrettebatlan da oyun iinde bulunuyorlard; ve onun mektubunu bile okumak kafi
gelir nk byle bir giriimde ve vatandalann byle bir tehlikeden kurtarma becerisine
sahip bulunmuyordu. Demek oluyor ki Barbaro bu noktada da hi de doru olmayan hatta
tezvirat dolu bir ifade kullanmaktadr. Bununla beraber, biraz ilerde de syleyeceim zere
"Pera'l Cenovallar'n" bir ihaneti de mevcut bulunuyordu.
76
bk.56.not.
77
Cenova'llar da, Venedik'liler gibi Mehmed ile "sulh halinde" idiler, zira onlar da eski sulh
andlamalann tekrar canlandrmlard; fakat muhasara balamadan evvel, padiahn Edirne
ehrinde bulunduu bir srada -ya 1451 ylnn ubat ay ile 1452 ylnn mart ay arasndaki
veyahut da 1452'nn eyll aynn ilk gnleri ile 1453 senesinin mart ay arasndaki bir
zamanda-, Cenova'llar Mehmed'e bir elilik heyeti gnderip dostluk ve sadakatlerini
bildirdiler; ve padiah da cevap olarak elilere bu dostluu kabul ettiini bildirip, karlk
ol.arak Bizans baehrine yardm etmemelerini istedi (Karlatrn: Dukas,38,5).
78
bk.56.not.
79
bk.56.not.
80
bk.56.not.
8
Daha evvelden de sylediim zere bir ihanet mevcudiyetinden hi bir phe yoktur:
Pera'daki Cenova'llar donannaya kar bir hazrln yapldn padiaha haber verdiler.
Bunu Barbara bir tek iddia eden kii olmayp, fakat ayn zamanda Pusculo (IV 385-387) ve
Dukas da (38,19) da tasdik ederler. Kritovulos da Mehmed'in bu hadiseyi rendiini haber
verir (I 44,2) ise de kimin sylediini yazmaz: en son da Sakz'l Leonarda yazdna gre
(paragraf 17) res[olay], Trk'lere aklanm ve aniatlmt [Hitince metin: detecta relataque
Teucris] ve unu sorar; Accusarene quempiam licet ? Silendum mihi est. [Kimi itharn etmek
caizdir? Benim iin en iyisi skuttur]. Gerekten de mellifbyk bir tela iindedir. Kald ki
Cenova'llann bu "ihanet meselesi, Konstantinopolisin dnden hemen sonda,
Giovanni Giustiniani Longo'nun nihai arpmadan sonraki davranndan hemen akabinde
balamt (141. not ile karlatnn). Byk bir akarnet ile nihayetlerren bu son saldr ile ilgili
kader iin, bk. Zamandizirni,28 nisan blm.
Sakz'l Leonarda'ya gre, paragraf 31, vox... ex castris exploratorum relatu fit quod
82
triremes navesque aliquot in subsidium ab ltalia mitterentur [ordugahlarda yaylan bir habere
gre, talya'dan baz trirem ve gemiler imdad iin gnderilmiti]. Leonardo zamanlama olarak
308
bu [vox] ses'in nihai saldrdan evvel olduunu haber vermekle beraber, eer imparator 3
mays gn bir tahkikat yaptrtm ise, bu haberin daha evvel yayld akla gelebilir. Bir
donanma techiz edilip de Konstantinopolis'in imdadna gnderilmesine dair ilk karar 19 ubat
1453 gn Venedik'de alnd (karlatnn: Jorga,Notes, m, s.281-283; Thiriet, Regestes, m.
S.281, no.2909; Valentini, La crociata, s.l02 no.138), ve alnan karar ile ilgili haber 24 ubat
gn muhtelif glere ulatnld (bk.Cornet, Giomale, s.73 vesika 7; Thiriet, Regestes, III,
s.l82, no.2911; Valentini, La crociata, s.102 no.139). Fakat boyuna tehir edildii iin
donanma mart aynda bile daha hazr deildi. Venedik Senatosu 10 nisan gn ald bir karar
zerine, Roma'da bulunan kardinallere bir mektup yazp, donanmann 31 mays gnne kadar
Konstantinopolis'e gnderilmesi grevini verdi (Thiriet, Regestes, m, s.184 no . 2917;
Valentini, La crociata s.l 02 no.142). 13 nisan gn hazrlanp da silahl bir geminin "patron"u
olan Alvise Longo'ya verilen ilk "commissione" [emir]' e gre Bozcaada'ya gidecek ve Trk
donanmasnn hareketleri hakknda Venedik Cumhuriyeti'ne bilgi iletecekti, fakat gemi ancak
ayn ayn 19. gn hareket edebildi (Thiriet, Regestes, III, s.l84 no.2919).
Amiral Jacopo Loredan, deniz kuvvetleri komutan olarak tayin edilmesi zerine 7 mays
gn direktifler kendisine tebli edildi ve 8 mays gn hareket ettii zaman donannada be
tane lstria gemisi bulunurken sonradan bir tane Korfu adasnda, iki tane Girit adasnda
katldktan sonra Bozcaada'da demir atm bulunan Longo'nun gemisi de iltihak etti
(karlatrn, Jorga, Notes, III, s.283-285; Thiriet, Regestes, m, s.l85-186, numaralar: 2922 ve
2923). Donanmann bu ge gnderilmesi ile ilgili bir baka Venedik'li de, yani Jacopo
Languschi yle yazar (s.3-4): "Venedik'den nisan ve mays aynda byk bir hareketle gzel
yolculua baladlar.Fakat Venedik iin iyi olmad, nk yollama ii geciktii iin btn
masrafboa gitti .. Ve bu gecikmenin sebebi, Konsey'deki savio olan bay Polo Trun idi, zira
kendisi ve bakalar, hi bir zaman Trk'n kalkp da Konstantinopolis'i karadan ve denizden
kuataeana inanmadlar, ve bunu yeeni Santo Trun ve hatta o srada Konstantinopolisde
byk apl tccar olan S(?) Zuane ve Nicol6 Zustignan adl kiiler de yazmlard...". Demek
oluyorki , Loredan komutasndaki donanma ehirden yeni hareket ettii bir srada 3 mays
gn Konstantinopolis'e bu haberin ulamas biraz tuhaftr.
83
bk.56.not.
ilerde de syliyecei zere, brigantino [perkende] 23 mays gnnn afak vaktinde ulat
84
Konstantinopolis'e dn yapt.
Harp aleti olan kediler. Genelde kediler tokmaa benzer bir alet grnmndedir.
85
86
bk.56.not.
87
bk.56.not.
7 ilell mays tarihleri arasndaki devreyi, Zamandizimi iinde bu tarihlere baknz;
88
Sakz'l Leonarda. 22 ve 23. notlar.

Barbara bu tip kehanetlere daha evvelden de deinmiti ( 61. nota baknz); burada ve biraz
89
ilerde iki ayr noktada deinir (107 ve 122. notlarla karlatnn), hatta bunlardan tane
sralar: l) Aya Sofya civarndaki bir stun zerine konan Byk Konstantini'in at zerindeki
heykeli, Konstantinopolis'i tahrip edecek dmann Anadolu'dan geleceini eli ile iaret
ediyor (elbette ki sylemek istedii de Konstantin 'in deil de Justinianus'un ant olup, sa eli
ile Anadolu'da bulunan halklar gstererek imparatorluun snrlarna riayet etmelerini
istemiti: karlatrn: Cedreno, Synopsis Historiarum c.l, s.556; Zonara, Chronicon, cild III,
s.274; Janin. Const. byz., s.74; 2) anonim olup, Konstantin adnda bir imparator zamannda
309
bakent dman eline geecek; 3) bu da anonim olup, ehrin "ay semada bir iaret yapt
zaman" yani belirli bir ksf meydana geldii anda dman eline geeceine dairdir (burada
da aka sylemnektedir). Bu mefruz kehanetlerden yalnz bir tanesi devrinin btn
eserlerinde geerken, ikincisi de yaklak bir slupla Chronica byzantina breviora ( Note in
manoscritti greci, II,VI,VIII ) ve Nestore Iskinder (not 61) ve ok az bir deiiklikle
Sakz'l Leonarda'da (4. paragraf) bulunur ve bir tabula, yani imparator Bilge Leon VI'un
eline atfedilen bir tabloda, son imparator Konstantin'e kadar ki isimler saylr ve bu kalnt
San Giorgio dei Mangani adl manastrdadr. Sakz'l Leonardo ayn zamanda dier kehanet
zerinde durur: 1) Norsenus adl birisine atfedilende, Konstantinopolis bir gens sagittaria [Ok
atc kavim] tarafndan alnacak; 2) Sibilla Eritrea denileni de Yunanca metinden ziyade,
Sant'Agostino'nun, Civ.XVIII 23'de de zikrettii Oraculum Sibyllinum adl eseri ahit
gsterdii ak belli olmaktadr; 3) Joachim Abbas adl kii de Papalista adl eserinde u
ifadeyi kullanr: Vae tibi septicollis moenibus trucatis quasi auxilio destituta ("Vay sen, yedi
tepeli ehir, surlarn ykk, her trl muhafazadan mahrumsun"), Kiev'li lsidoro da bu
svgy (Epistula ad Bessarionem [Bessarione'ye mektup]) u ekilde zetlemitir: Vae tibi,
civitas septicollis, cum te adoloscens obsederit, quia tua moeniafortissima demolita sunt "Vay
sana, yedi tepeli ehir, bir gen seni kuatt zaman senin ok gl surlarn hemen tahrip
olacaktr"), bu ifade Bilge Leon VI'un Oraculum X [Dua] adl eserine ok yakndr
(karlatrn: Sakz'l Leonardo, no.5). Leone'nin Omeula's ile alakah bir kaydn, Nestore
Iskinder tarafndan da (no.25 ve 72) zikredildiine dikkat etmek lazmdr. En son olarak Dukas
(39,18) ve Kalkokondiles (cild Il,s.l61) gibi Bizans kaynaklar da kaydettikleri bir baka
kehanet de Forum Constantini'deki somaki ta zerine kurulu stun zerindeki Konstantin
heykeli meselesine deinider (bunun iin bkz. Janin, Const.byz., s.77-80). Bu halk kehanetine
gre, Trk'ler ehre girdikleri zaman, gkten bir melek inecek ve adsz bir zavall adama bir
kl teslim ettikten sonda Efendi'nin halknn intikamn almasn isteyecek; ve bu kii
Trk'leri Anadolu ilerine kadar srkleyecek. Bununla alakah olarak da Compianto di
Constantinopoli, no. 14'de de baklabilir. [Eserin ikinci cildindedir].
90
bk.56.not.
Kynegon, Hali zerinde liman ve mahalle olarak, Blacherne imparatorluk sarayna
91
yakndr. Bu kapya yakn bir yerde bulunan Basilike veya lmperiale, galiba sarayn denize
bakan liman idi. Karlatrn: Janin, Const. Byz. s.288.
92
bk.56.not.
Krntlar,asma yapraklar. 63 sayl not ile karlatrn.
93
15 ile 17 mays tarihleri arasndaki dnem iin, Zamandizimi ksmndaki bu tarihlere

94
baknz.
95
bk.56.not.
Hendek ile d duvar arasndaki destek surlar.
96
Metinde bulunan "Cresca" tarzn tekrarlyorum, nk Xylokerkos demek istediini

97
zannediyorum. Bu srada Kalkokondiles (cild II, s.l52) bu burcu veya kuleyi iaret ederken
surlarn ne tarafna dikildiini aklamaz iken, Sakz'l Leonarda (22. paragraf) bir ligneum
eastrum [Ahap kule]'un deri kapl olarak Porta Aurea ile Peghe'nin arasnda olduunu syler
ve Pusculo da (IV 694 vdd.) dediine gre portarum ad limina .../ex Auro atque a Fonte, yani
Porta Aurea ile Porta di Peghe arasnda, zellikle de ikisinin tam ortasnn (mediam) arasna
ekildiini syler. Eparchos (no.9) tarafndan verilen bilgiye gre ise bu kulenin ina yeri "fur
310
daz Tor genant Ventura" yani "Ventura denilen kapnn kars" diye gsterir. Bu isirnde bir
kapnn XV. asnn ortalarnda bulunduuna dair phe yoktur, nk Kiev'li sidoro, kaleme
ald Epistula ad Bessarionem [Bessarione'ye mektup]'de srar ettiine gre circa Portam
Saneti Romani et praeterea eam partem quae inter Portam Fontis et Auream nuncupatas et
antiquam Venturae Portam erant et alterarn quae Caligaricorum appellabantur
[Porta San Romano kars ve hatta onun dier ucunda Fontis ve Aurea diye bilinen kaplar
arasnda kalan ve evvelce Venturae Porta diye bilinen kap vard ve hatta Caligaria'llarn da
denilirdi], top atlar srasnda ok ar bir tahribata uramd. imdi bu metinlerin aracl
sayesinde Porta della Yentura denilen yer Aurea ile Peghe arasnda idi ve sonu olarak da
Porta di Xylokerkos olup, byle bilimesinin sebebi de bir zaman hipodrum veya tahta sirk'e
(xylo-kerkos) yakn olmasndan ileri gelmi olup, gnmzde Belgrad Kap'dr (bkz. Janin,
Const.byz., s.274). Barbaro'nun metninde grdmz "Cresca" terimi halk arasndaki "
Kerkos" veya "Xykerkos" kelimelerinin bir bozulmu eklidir. Bunun yannda ise "della
Ventura" iin hi bir ekilde menei hakknda sz sylenecek durumda deilim.
"ana surdan on adm uzaklkta idi" terimi sarih deildir. lk anda edinilen intibaa gre
98
mellif bu burc ile ana surlar arasndaki mesafeye deinmitir, fakat sonra Barbaro srarl bir
ekilde kale istihkamna yneldiini bildirir ve Kalkokondiles (cild II, s.152, 18vdd.), Tedaldi
(14. paragrat) ve Pusculo (IV 694-695) da bulunan muazzam yksekliine dair kayt, bu
cmlenin yle yorumlarmasna yardmc olabilir: "surlarn yksekliinden on [arn?] daha
yksekti". Elbette ki bu burcun veya byk kule ok gl bir ekilde ina edilmiti: Barbaro
(s.43) ve sair kaynaklara gre tamamen tahtadan ina edilip deri ile kaplanm, top atelerine
kar dayanabilmek iin toprak ile yanyan ya takviye edilmi, Trk ordugah ile irtibat devam
ettirmek iin, aa yukar yann mil uzunluunda sazlarla kapl bir galeri katlm, kuatclar
buradan burcun iine girebilyor ve oradan hendekiere toprak atarak burcun kaleye doru
ilerlemesini salyorlard.
st ste gelme olay yznden.
99
Biraz ilerde zelliini belirtecei zere, Hali zerine kurulu bu kpr, " dal teren de Pera
100
finaala banda de Costantinopoli suxo palixada" [Pera kysndan Konstantinopolis'in bataklk

kysna kadar"], "se vegnia a destender per mezo la porta del Chinigo" [Porta Chinigo
ortasna kadar uzanrd] ve bu haliyle bat tarafnda imdi Balat denilen mahalde ve dou
kesiminde ise Kasmpaa tarafndan olup, uzunluu da 450 metreden fazla deildi. Dukas
eserinde (38,21) kesin bir ekilde Barbaro ile uyumaktadr ve genilii iin de be kiinin
yanyana geebilecei gibi idi. Uyum gsteren ahitlikler arasna Kritovulos (I 43,3 ve 27,2) ile
Kalkokondiles (cild II, s.153) adl mellifler de konulabilir ve ehirden Ceramico'ya doru
uzandn ve bylece kprnn bulunduu yer kara tarafndaki surlar ile deniz tarafndaki
surlarn Hali'de birletii yerin biraz tesinde yani gnmzdeki Defterdar ve Haliolu
[burasnn Halcolu olmas gerekir] istasyonlan arasndaki bir yerdir; herhllkiirda 450/500
metre kadar bir lden fazla olamaz. Bu olay yazan btn mellifler bu kpry konu
ederler ise de, ok kere mbalaal ibareler kullanrlar. Tedaldi adl mellif (14. paragrat)
bunun iin "mille braccia" (=600 metre) derken Ostravica'l Konstantin (36) iki stadios (=370
m), Sakz'l Leonardo (12. paragrat) otuz stadios (5920 metre olmas lazm) derken ok ar
bir l olduu iin (592 metre) demek gerekir, ve Kiev'li Isidoro ise "ok uzun" bir
kprye "Santa Galatina denizinden Chinigo sudarna kadar" uzandn (Epistula ad
Bessarionem [Bessarione'ye mektup] da) sylerken bunun ls sonradan bir kronik yazan
tarafndan tekrarlanr (Ekthesis Chronike, s.567,15, nereden: C.N.Sathas, Mesaionike
311
Bibliotiki, VII, Venetia 1894, bunun 1972 senesinde yaplan tpkbasm: "da Santa Galatina
fino alla Xyloporta" [Santa Galatina'dan Xyloporta'ya kadar] veya bir mil ve debir
uzunluunda bir kpr (= 1973 metre) denilirken, gerei ok aan bir rakamdr (Epistulam ad
Nicolaum V [Papa Nicolo V' e mektup].)
101
bk.56.not.
102
bk.56.not.
o3 bk.56.not.
104
bk.56.not.
105
Trk'ler tarafndan yer altnda hazrlann maden galerileri hakknda, Barbara tarafndan
burada ve daha ilerde verdii bilgileri nazar dikkate almyorum: bununla ilgili olarak,
bk.Zamandizimi ksmnn 16,22,23 mays tarihleri.
Kenarda balunan "In questi di eec." Elbette ki Pusculo, IV 707-708'den geldii muhakkak
106
ise de Languschi aracl il edir, s.l7.

107
Karlatro : no.89.
Belki metinde bir hata bulunmaktadr, burada bir "chiaror" yani aydnlatc, k olmasn
108
beklerdik.
Halk. Yaklan bu byk enlik ateleri " ordugahdaki halk elendirme" hedefi, y~ni
109
askerler, olmayp, fakat muhariplere srekli bir ekilde cesaret verip, gece boyunca Allah'a
yaplan yakariara da yeni bir his katmak idi, bu arada gn boyunca byk bir oru
tutmulard. Bunun ok doru olduunu hem Tedaldi (17. paragraf) hem de Sakz'l Leonarda
(35. paragraf) sylerken Trk tarihileri daha sarih malfimat vermektedirler.
Katarak, birletirerek. Kritovulos tarafndan verilen bilgiye gre (I 45-46) , 25 ile 26 mays
110
arasnda Meryem ikonas ile bir dua yaplacak, bylece kt talibin n alnacakt. Baz
mellifler nihai taaruzu 27 sinde balatrlar (mesela, Tedaldi,l8.paragraf, ve Dukas, 39,5),
Nestore Iskinder ise 26 tarihini verir, s.28.
111
bk.56.not.
112
bk.56.not.
113
bk.56.not.
114
bk.56.not.
115
bk.56.not.
Kalkokondiles'e gre (cild II, s.l55-158) Mehmed'in ilan 27 mays ile 28 arasndaki gece
116
yaplm olmaldr ve bu vesile ile ordularn nnde uzun sren bir nutuk syleyip, ertesi gn
yaplacak sa:va iin ateiemek istedi. Quirini ise (Epistula ad Nicolaum V) bu ilann 25 mays
akam yapldn iaret eder. Sakz'l Leonarda (35. paragraf) ise bir tarihierne hatas
olmakla beraber ( quarto Kalendis Maii diye yazd metni quarto Kalendis Junii yani 29
mays diye okumalyz) nihai saldrdan gn evvel bu ilan yaplmt. Gene ayn Leonarda
bu sefer, mparator Konstantin'in azndan bir nutuk syletip, mdatileri lnceye kadar
direnmee tevik ettirmiti (36 ile 39. arasndaki paragraflar); benzer bir eyi Nestore
iskinder'de bulunuyor (s.24). Barbara ise, (s.50'de) balyos Girolamo Minotto tarafndan
karlan bir "emir"i konu edip "Venedik'li denilen btn herkesin" derhal kara tarafndaki
surlarda yerlerini almalar ve "evvela Allah ak ve soma alemin iyilii ve btn hristiyanln
erefi ve herkesin lmeleri gerektiini iyiniyetle beklemeleri ve yerlerinde bulunmalar"n
istemiti. En sonunda da nihai saldr esnasnda Trk'lerin ka tane merdiven kullandkianna
312
dair hadiseleri yazanlar arasnda bir btnlk yoktur: Barbaro tam ikibin rakamn verirken,
Eparchos ise Relazione'sinde bin rakamn verir, Kiev'li sidoro ise yz tane (Epistula ad
Nicolaum V ve Epistula ad Bessarionem) rakamn verirken bunlardan bazlannn muharrik
temeller zerinde sabitlendirilip, st taraflarnda da engel veya kancalarn bulunduunu
yazar.
7 Bu kelime, Arapadaki tafarru'dan trernedir (ve eski talyancadaki imlas
"tafferuglio"dur), elenceli sefahat alemi, bayram anlamna gelir. Barbaro bu cokulu yemein
"per in fina al sol posto" yani gnein doduu saate kadar devam ettiini yazsa bile,
Mehmed'in nihai saldrdan bir gece evvel byle bir elence dzenlemesinin inandrcl ok
azdr.
8 Tfekik yani arkibzler.
Roketler yani harp atei veya fiei frlatn aletler (Orta a Latincesinde, roccette ad
119
ignem proiciendum, rochete pecii v.s tarznda olduunu karlatnn), ve gene havaifiek veya
kestane fiei.
20 bk.56.not.
2 bk.56.not.
22 bk.56.not.
23 bk.56.not.
bk.56.not.
24
25 Barbaro'nun hemen sonra yapt anlatma gre (s.52-53) hcum birbiri ard dalga
halinde geliti: birinci sra surlarn altna merdivenlerle gelip dayandlar; ikinci dalga sudara
Porta di San Romano denilen yerden tnnanmaa baladlar zira evvelki bombardmanlardan
sonra buras yklmakta idi.
26 nc dalgada bulunanlar yani Yenieri'lerdi.
Metin burada sarih deildir. Belki sayfann dip tarafna koyduum metne gre
127
okunmaldr. [Agostino Pertusi'nin bu metin tamiri denilen yeni dzenlemesini buraya

aktannadm. Yeni yaplmas lazm gelen tercmede, N. Barbaro'nun satriarna bu bilgiler
ilave edilmelidir].
28 bk.56.not.
129
bk.56.not
30 bk.56.not.
3 bk.56.not.
132
bk.56.not.
33 bk.56.not.
34 bk.56.not.
135
bk.56.not.
36 bk.56.not.
137
bk.56.not.
138
bk.56.not.
139
bk.56.not.
Yan tarafta olan bir notta u ibare bulunmaktadr; "nk ok atyla yaraland", ve bu bilgi
140
de Languschi'den (s.28) gelmektedir: "okla yaraland".
313
4 Giovanni Giustiniani Longo'nun son arpma esrrasndaki yaralanmas ve tutumu meselesi

zerinde, Rimini'li Filippo'nun Francesco Barbara'ya yazd Mektup'un bir pasajnn
tahlilini yaparken koyduum bir notta (Mnemosnon Sofias Antoniadi, Venetia 1974, s.l45
no.84) tahlil etmi, belirli saydaki metnin desteini alarak zikretmitim. Hepsinden evveli,
Giustiniani'ye arpma alann terke mecbur eden yaralanma meselesi gelir. Dikkat edilecek
husus, Barbaro'nun bir yaralanma olayn konu etmeyip de , yaanan bir kargaa ortamnn,
savan en zor zamannda Cenova'ly bir kurban vermesidir; bunu Ivani adl mellif de 26.
paragrafda tekrar eder. Eparchos da kaleme ald Relazione'sinde "yaralandn zannetti ve
arpma sahasn terk etti" diyecek kadar ileri gider. Nereden yaralandn belli etmeyen
mellifler ise Lomellino (fakat onun mektubunun metninde bu ksm bozuktur), Tedaldi (25.
paragraf) ve Montaldo (19.paragraf) adl olanlardr; bir ok atmndan sonra gsnden
yaralandn syleyen Sakz'l Leonarda (40. paragraf) olup, Leonarda'yu taklit eden
Languschi de ayn bilgiyi verir (s.28-29); bir kurun mermisinin isabet etmesi zerine bir
kolundan veya elinden yaralandn yazanlar ise Pusculo (IV 975 vdd.), Dukas (39,10) ve
Kalkokndiles (cild II, s.l59) adl melliflerdir; sonunda da bir ok atmndan sonra
yaralandn syleyenler arasnda Kritovulos (I 58,3) gsnden, szde-Phrantzes ise sa
hacandan (III 9,7) vuruldu diye bilgi verirler. Nestore iskinder ise, ok ksa aralkla iki
noktada (s.30-31 ve 32) konu ederken evvela gsne gelen bir ta merminin gs kemiini
datln ve hemen sonra ikinci noktada ise sa omuzuna gelen bir darbe (arkibzden midir?)
ile olduunu haber verir. Nestore Iskinder tarafndan aktarlan bu yorum biraz pheli grnr
-fakat kesinlikle de yledir- ise de ada olan bir baka kaynakta ise Nicola Sagundino adl
mellif Oratio ad Alfonsum adl eserinde Giustiniani'nin iki yerinden yaralandn syler.
Grld zere, bu devri yazan btn mellifler Giustiniani'nin gerekten yaraland
zerinde uyumlu grnmekle birlikte, yarann yeri ve tehlikesi hakknda ayn uyumu
gsteremezler. Hatta daha ileri gidip bir iddiada bulunurlar -bunlarn arasnda szde-
Phrantzes (III,9,7), Ostravica'l Konstantin (17. not) ve Tursun Beg (55.not) bulunmaz zira
onlar sava esnasnda ld diye bilgi verirler- ve onun !imanda bulunan bir gemiye sndn
ve leden sonra limandan frar eden gemiler ile birliktekatn yazarlar (Sakz'l Leonarda,
Languschi, Montaldo'lu Adamo, Piccolomini, Kritovulos, Dukas adl mellifler), ve Sakz
adasna ulatktan kar kmaz ld de derler (Sakz'l Leonarda, 57.not, Languschi,
Montaldo, Piccolamini adl melliflerdir). Demek oluyor ki Barbara bu hiidiseyi anlatrken
byk bir kin duygusu ile dolu idi; onun eilimi srekli bir ekilde Cenova'llara kar
dmanca olup, Cenova'llar her zaman "ihanet" ile sulayan Venedik'lilerin genel
temayln ispat eder. Gerekten de, Giustiniani'nin "ihanet"i ile ilgili tartmalarn
bulunduu malmdur, Cenova Cumhuriyeti de baka devletler tarafndan yneltilen ithamlar
karsnda ve zellikle de Venedik'lilere kar kendisini mdafaa eder iken, ngiltere kralna,
Fransa krallna, Burgonya Dkne, Brjes, Londra ve Sevilya;da bulunan Cenova'l
tccarlam tamim mahiyetinde mektuplar yollad (karlatrn: C. Desimoni, "Adamo di
Montaldo", Atti della Societi Ligure di Storia Patria, X (1874). S.296-297). Bu meselede
galiba Kiev'li sidoro en tarafsz kii kalm grlyor, nk Epistula ad Bessarionem
[Bessarione'ye gnderilen mektup] adl eserinde Giustiniani'nin mesuliyetli olduunu inkar
etmemekle birlikte, artk ok strap dolu bir durum alan o zamanlarda arpan dier kiilerin
tedirginliinden farkl biri olmadn kabul eder iken, Lettera a Filippo di Borgogna
[Brgonya Dk Filip'e mektup] adl eserinde, kuatmann btn safhalarnda ve nihai saldr
esnasnda Cenova'llarn tutumunu aka mdafaa eder. [Agustino Pertusi, Rimini'li
314
Filippo'nun mektubu merinde, bu mevz ile, al,kal melliflerin ana metinlerini koyarak
tahlilini yapmtr].
42 bk.56.not.
43 bk.56.not.
44 bk.56.not.
45 bk.56.not.
46 bk.56.not.
147
bk.56.not.
148
Burasnn Augusteon meydai (gnmzdeki Ayasofya Meydan) olacan zannediyorum.
Bunun bir tarafna eski imparatorluk Saray ve dier tarafna Aya Sofya bakar, kald ki
Barbaro da burasnn kara surlanndan (San Romano blgesinden) be mil olduunu (7.400
km.) da syler.
Barbaro burada, meydanda bir "kule" bulunduunu ve Trk'lerin de buraya trmanp
149
mparatora ve Venedik'lilere ait flamalan aldklarn anlatr. Fakat Augusteon meydannda (ve
hatta Konstantinopolis iinde mevcut dier meydanlarda), baz stunlar dnda kule yoktur.
Bunlardan da iki tanesinin ok mkemnel olup Justinianus ve Konstantine ait olduu ve
Konstantin iin olana belki kule denilebilir, nk sekiz metre kare bir temel zerine kurulu ve
yannda birbiri stne binen dokuz yk tambur elli metri ykseklik yaratr ve zerinde
Konstantin Helios heykeli vard (karlatnn: Janin, Const. Byz., s. 77-80). Bilindii zere,
Alexios Komneos zamannda esen kuvvetli bir rzgar antn yukar ksmn tahrip etti: heykel
dt ve yerine bir ha dikildi. Bu dokuz tamburdan bugn ancak alts elde bulunur ve otuz
metredir ( bunlardan be tanesi yerle birdir): gnmzde emberlita veya Yank Kule diye
bilinen bu stun ehrin her yerinden grlebilir. Burada bir kule deil de bu stunun konu
edildiini zannediyorum. Eer Barbaro'nun dedii gibi bunun zerinde imparator ve Venedik
flamas dikilmi ise, kabul edilebilir fakat ispat edilemeyen bir bilgidir.
150
bk.56.not.
Belki de hilalin de bulunduu krmz renkli bayraktr. Galiba, Konstantinopolis'in
151
fethinden so.nra Fatih Sultan Mehmed buna bir de yldz ekiemit (Babinger, Maometto, s.
115) [Trke tercmesi; Fatih Sultan Mehmed ve Zaman~ s.l07-108]. Fakat bu mesele iin,
Kritovulos'daki 5. notu karlatrn. [Eserin ikinci cildi iindedir].
152
Khtin bey, sultan.
153
bk.56.not.
154
bk.56.not.
155
bk.56.not.
156
bk.56.not.
157
bk.56.not.
158
bk.56.not.
Kenar ksma konulan not (ayrca sayfann dip tarafna koyduum metin tamiri ksmna
159
baknz), Sakz'l Leonarda'dan (43. paragrat) gelmekte ise de Languschi aracl iledir
(s.30). Konstantin XII'in lm ile ligili bilginin Barbaro tarafndan verilen yorumu, ehrin
dnden hemen sonra yaylan rivayet olup, itimada layk mellifler, mesela Tedaldi
(27 .paragrat), Sakz'l Leonardo (43. Paragrat), Eparchos (s.517) ve hatta Kalkokondiles (cil d
II s.159 ve 163) tarafndan da verilenidir. Bununla beraber melliflerin byk bir ksm
315
imparatorun Porta di San Romana denilen yerde arprken ldn yazarlar (Sphrantzes,
35,9; Dukas, 39,13; Krivotulos, !,59,1:60,3 ve 72,1; Kalkokondiles,cild II, s.159; Ostrovica'l
Konstantin, 26. paragraf; Pusculo, IV 1005 vdd.; Sagundino, Oratio ad Alfonsum~ Montaldo'Iu
Adamo, 21-22.paragraflar,) ve kafas da bir Yenieri tarafndan kesilmit (Tedaldi,
Kalkokondiles, Ostrovica'l Konstantin, Pusculo, Soemmem 'Ii Enrico, vs.): Ostrovica'l
Konstantin hatta Sarielles diye de bir isim verir; kesilmi kelle Mehmed'e gtrp
gsterildkten sonra Trk ordugahnda dolatnld. sidoro ise dt yeri kabul etmekle
beraber (Epistula ad Bessarionem ile karlatrn) iddia ettiine gre imparator yaralanm ve
Trk'ler tarafndan nihai saldrdan hemen evvel veya sonra idam edilmiti, ve kesilen kellesi
de hediye olarak padiaha gtrld, o da bir dizi tahkirattan sonra zafer nianesi olarak
Edirne'ye yolland: Samile, Niceola della Tuccia ve Ankara'l Abraham adl mellifin
eserlerinde ise bir gemiye atlayp kurtulduu kaydedilir. Evvelkinden biraz farkl bir anlatm
ise, iki ayr takrirde yani Nestore iskinder (s. 36-37) ve Foligno'lu Nicola'da bulunur, ve bu
iki mellife gre Konstantin de Aya Sofya kilisesine iltica edip orada dvrken ld
(Foligno'lu Nicola) veya askerleri ile birlikte Porta Aurea ynelirken orada katiedildi
(Nestore). mparatorun lm ile ilgili bir takm teferruat ile bal fakat Nestore skinder'e
yakn olanlar Tursun Beg (not 59), bn-i Kemal (ayn not iinde bulunmaktadr) ve Hoca
Sadeddin (not 23) adl melliflerdir.
60 Hari, bunun dnda.
Onunla harp veya sulh. Barbara tarafndan burada verilen bilgi bir geree dayanmakla
161
beraber btnyle gerei yanstmaz. Bu mevzu ile alakah olarak, Pera podesti's Angelo
Giovanni Lomellino'nun bizzat yazd mektubunun haricinde vesikalarda bir baka bilgi
yoktur (mteakip metin ile karlatrn). ehrin dnden hemen sonra, Pera podesta'snn
Mehmed'e eliler yolladna dair hi bir phe bulunmamaktadr: bunu ak bir ekilde
anlatanlar arasnda Sakz'l Leonarda, paragraf 51 (Oratores, terrore concussi, a Perensibus
regi, ut claves offerant, mittuntur [Korkudan dolay rkri bulunduklarndan, Perallarn
idarecisi tarafndan eliler anahtarlar teslim etmek iin gnderildiler] ) ve Lomellino'nun
kendisi (et subito misi ambasciatoris ad dominum cum pluris exeniis, dicendo: Habemus
bonam pacem [ve hemen elileri ok saydaki hediyelerle beye yolladm, unu dedirttim: iyi
bir sulhasahip olalm], bulunmaktadrlar: dier taraftan da, Cenova'l podesta'snn elilerinin
ehrin Mehmed'e balandm hemen bildirdikleri sarldir (bkz. Lomellino'nun kendisi gene
ayn yerde, rogantes et se submittentes [yalvararak ve kendinden tabi olarak] der; daha da
sarih olarak Sakz'l Leonarda, ayn yerde Montaldo'lu Adamo, 36.paragraf; Dukas, 39,30;
Kalkokondiles, cil d II, s.l64-165; vs olup, o srada ehrin anahtarlarn teslim ettiklerini kabul
ederler). Demek oluyor ki eer Lomellin:o Trk'e bir elisini gnderdiini Venedik'lilere de ,
acaba Cenova'llar ile Venedik'Iiler arasnda harp var m diye sorulduunu aktarm ise ,
doru olmayan bir ey dediyse aldatt anlamna gelmektedir. Lomellino ise mektubunda
yazdna gre, padiah onun elilerine hi bir cevap vermedi. Bu da mmkndr, gerekte o
srada mhim olan Mehmed'den bir sulh uzlamas dncesine sahip olup, harp mi yoksa
sulh iindeler mi diye bir sorunu onunla karmak istemezdi; hatta istediini elde edebilecei
midini tard. Bilhassa bu mevzu iin, mektubunda sylediini gre, gemilerin (Venedik'Ii
ve Cenova'l) "patron"larna rica edip ertesi gn kalmalarn istedi, nk Mehmed ile bir
mtareke yapabileceini dnyordu. Fakat o der ki nil fecere voluerunt [hibir ey yapmak
istemediler] ve gece yarsna doru da yelkenlerini savurup gittiler. Barbaro'nun Lomellino
iin atfetmek istedii dnceyi atfetmek kolay deildir, yani gemiler ile iindekileri (yani
316
mallan da) "Trk'un eline" teslimi mmkn deildi. Halbuki anlald kadan ile "patron"lar
bu srada bu cehennemen kurtulmak isteyen mrettebat tarafndan srekli bir ekilde
drtkleniyordu; bu srada gemilerin srpriz tutumu da belirmi bulundu. unu gz nnde
tutmamz gerekir ki, gitmek isteyen ve gerekten de gitmeyi baaran gemilerin yans (onalt
tanesinin sekiz aded gemisi) Cenova'llannd (ilerdeki 180. nota baknz).
162
Giomale'nin esas mellifi.
163
bk.56.not.
164
bk.56.not.
165
bk.56.not.
166
bk.56.not.
167
bk.56.not.
168
bk.56.not.
169
bk.56.not.
170
bk.56.not.
171
Ortaya kan bir ihtilafa gre, Pera podesta's Lomellino mektubunda gemilerin gece
yansna doru hareket ettiini yazarken, Barbaro ise "len vakti" demektedir. Bunun da
gerekesi elbette Venedik ve Giri( gemileri len vakti hareket ederken, dier sekiz tane
Cenova gemisinin "akama doru" yola koyulmasdr (sonraki sayfa ile karlatnn).
172
bk.56.not.
173
Gerekten de, Zaccaria Griani'nin gemisi ile birlikte Trk'lere esir dt dier vesikalar
sayesinde de malumdur (bk. M.Manoussakas, Les demiers defenseurs, s.331-340); hatta
Barbaro hazrlad listelerde bu adam evvel. esir denler arasnda zikreder ise de, sonradan
ehrin alnndan hemen sonra lenlerin listesine koyar ( s.61 ve64) Demek oluyor ki, bu
adam esir dtkten sonra 1453 senesinin temmuz aynda fidyesini deyip serbest kald, fakat
Girit adasna dn yapt srada Sakz adasnda esir edildi zira 1439 senesinde imzalad bir
kontrata greCenova'l tccar Benedetto Salvatico'ya ikiyz duka borcu bulunuyordu. Grioni
bunun zerine Venedik hkmetine mracaat ederek serbest braklnasn istedi ve dilei
yerine getirilde, bundan sonra da Girit adasnda bulunan idarecilerden yzdoksanbe duka
bir tazminat istedi ve gereke olarak da stanbul 'un aln srasnda urad zararlan gsterdi.
(multorum damnarum suorum que habuit propter capturam suam in Constantinopoli, in quo
loco, sicut omnibus notum est, fecit debitum suum in honorem nostri dominii
[Konstantinopolis'de bulunduu srada esir edildii iin byk zarariara urad, herkes
tarafndan bilindii zere, bizim lkemizin erefi iin, orada bor yapt]. Griani'nin meselesi
1454 ylnn 27 mays gn balayp 16 ekimine kadar devam etti ve anlald kadan ile para
kendisine tediye edildi (bk. Manoussacas, Les demiers defenseurs, s.332-334).
Burada metni basit birbalaile tamamladm -fakat ayn zamanda yle de olabilirdi: "ser
174
Antonio' el Galina" ve bir omoiotelut [tak tekrarlamas] olduu da akla gelebilir-, nk,
imdi aklayacanuz zere "el Galina" tabiri Antonio Filomati'nin lakap veya takma ad
olmayp, 29 mays gn kurtulan Girit adasna bal gemilerin nc "patron"unun
soyaddr. Brit. Mus. Add. 34060 kod say ile muhafaza edilen yazma nshada bulunan bir
nota gre (neri: R. Browning, "A note on the capture of Constantinople in 1453", Byzantion
XXII (1952) s.379-386 ve Manoussakas tarafndan ileri srler mlahazalar, Les demiers
defenseurs, s.335-338), Konstantinopolis'den hareket eden gemiler 29 Haziran 1453 gn
Girit adasna dn yaptlar ve bunlar "Sgouros'un Hyalinas'n ve Philomatis'in idi".
317
Bunlardan birincisi elbette "Kandiya'l Guro'nun 700 flk" gemisi olup, Barbara bir baka
yerde (s.20) konu ederken, !imanda zincir nne diziimi olanlardandr ve yani zengin bir
Kandiya'l arnatr olan Giorgio Sgouros adl kii olup, Girit adasna dn yaptktan sonra
bile gemileri yznden bir takm feliiketler yaad ise de en azndan 1468 senesine kadar
hayatta idi (Manoussakas, Les demiers defenseurs, s.336); ikincisi ise Barbaro'nun metninde
"el Galina"ya ait kii yani Antonio Hyalinas adnda Kandiya gemilerinin dier patronu idi, ve
1430 senesinden beri maruf olan bu adam, 1455 senesinde Giorgio Sphrantzes'i gemisine
bindirip Silivri'den Eriboz adasndaki Caristo'ya gtrmili ve 29 mays gn
Konstantinopolis'den ayrld zaman gemisinde Informations adl eserin mellifi Jacopo
Tedaldi de bulunuyordu, sonradan bir takm mali buhrana den bu adam iin Venedik
hkmeti, Girit adasndaki idarecilere haber yollayp Hyalinas ile ona kredi verenler arasnda
bir anlamaya varmalar iin mdahele etmesini istemi bulunuyordu (Manoussakas, Les
demiers defenseurs, s.336-338); en son olarak konu edeceim nc gemi ise, Barbara
tarafndan ad verilen "bay Antonio Filamati" veyahut da daha doru imlas ile Philomatis adl
zat olup, Konstantinopolis'in dnden sonraki vesikalarda da ismi geen birisidir
(Manoussakas, Les demiers defenseurs, s.338). Bu mevzuun devam olarak, limandaki
zincirin nnde bulunan gemilerden biri olan Giovanni Venier'in gemisi (karlatrn:
Barbaro'nun s.20 de bulunan listesi: "Kandiya'l bay Zuan Venier'in 800 flk" gemisi
Sgouros, Hyalinas ve Philomatis'in 29 haziran gn Girit'e ulaan gemi ile birlikte
olmamakla beraber, galiba biraz evvel veya biraz sonradr. Barbara, ehrin alnndan sona
lenler hakknda hazrlad listede bu adamn adn koymakla beraber (s.64), elimizdeki
vesikalara gre 1466 ylna kadar hayatta idi (Manoussakas, Les demiers defenseurs, s.338-
339).
175
Boazlar yani anakkale Boaz.
Esmekte olan bora (kuzey-kuzeybat veya poyraz) saatde oniki mil (=18-20 km.) kadard.
176
Geminin pruva tarafndan yani gney veya gneybat veyahut da karayel

77
178
bk.56.not.
179
Ancona'llar. Eer zincir nne konmu olan ise- ok muhtemel bir tutumdur- Barbaro
tarafndan baka yerde (s.20) "1000 flk Ankona'llardan birisi" diye iaret edilmitir:.
demek oluyor ki byk bir gemidir ( 600 ton kadar). Bu gemi Angelo Boldoni'ye ait olamaz
ve bu adam Lillo Ferducci'nin damad Othman Lillo Ferducci'nin kayn idi. Gian Maria
Filelfo, Mehmed II iin hazrlad medhiyekar manrumesini Othman Lillo Ferducci'nin
teviki zerine yazmt. Filelfo 'nun Amyris adl eserinin giri ksmnda sarahaten anlatldna
gre Boldoni gemisi ile birlikte onusta rebus et pulcherrima et opulentissima [ykl tarzda
hem gzel hem ok zengin] Trk'lerin eline esir dt ve ancak, Murad II ve Mehmed ile iyi
ilikiler iinde bulunan Lillo Ferducci'nin damad olduunu sylemesi zerine azad edildi (bk.
Gian Mario Filelfo, Amyris, u eserde : Faure, Melanges, s.182-188). [Bu eser tam metin
olarak neredildi: G.M.Filelfo, Amyris, a cura di Aldo Manetti, Bologna 1978]
Dikkati eken husus, Barbaro'nun burada kendisi ile bir eliki iinde bulunmasdr, nk
180
bir tarafta zincir boyunca dizili olan gemileri sralarken Cenova'ya ait olanlar iin yle der:
"bay Zorzi Doria Cenova'l ,2500 flk; bay Zuan Zustignan Cenova'l, 1200 flk; ....
Cenova'l Gataloxa 800 flk; bir baka Cenova'l 600 flk; Cenova'l bir muharip 700
flk ". Demek oluyor ki Giorgio Doria'ya ait olan ile birlikte hepsi be tane olup yedi tane
deildir. imdi doan phe ise, acaba Giorgio Doria 'nn gemisi 2400 filk denirken , acaba
318
evvelden 2500 flk denilen gemi ile ayn mdr; fakat ihtimal zayfdr, boyutlan az bir
ekilde mterek olan (1440-1500 ton) baka bir gemidir. Bununla beraber frar etmee
muvaffak oldular. Barbaro bunlar iin yedi tane der ise de leden evvel kaan Venedik ve
Kandiya gemileri sekiz tane idi nk Diedo, Morosini, Dolfn, Trevisan, Venier, Philomatis
ve Hyalinas'a ait gemilerden baka Giorgio Sgouros'a ait gemi de kurtulmaa muvaffak oldu
ve 29 haziran gn Girit adasna Philomatis ve Hyalinas'a ait gemiler ile birlikte ulat. (bk.
Barbaro, not 174); halbuki akam vakti kurtulanlar yedi Cenova gemisi ile, gene bir Cenova'l
olan Zorzi Doria'nn gemisi idi. Fakat bu gemilere, 26 ubat gn kaan alt tane Kandiya
gemisi ile Piero Davanzo adl bir baka Venedik'liye ait gemiye de katmalyz (Barbaro, s.l3).
ve en sonuna da verdii sze ihanet ederek 26 ile 28 mays gnleri arasnda kaan, gene bir
Venedik'li olan Nicolo Giustinian adl kiiyi de katmalyz (karlatnn: Pusculo, IV 875
vdd.; Languschi, s.4), Giustinian'n yapt kabahat ise, kuatma arifesinde Venedik'e mektup
yazp Mehmed tarafndan bir saldn beklenmediini sylemesiydi (bk. Barbaro, not 82).
Elbette ki Barbaro vatan ak uruna, bu alakca fran hatrlatmak istemedi fakat kurtlmaa
muvaffak olanlar arasna Nicolo Giustinian' da iliive etti ( Barbaro, s.60). Trk'lerin eline
geen gemilerin says iin Barbaro onbe (ticaret) gemisi derken Cenova'l Bizans'l ve
Aneona'l diye sralar, aynca says belirtilmeyen fusta ile be tane Bizans kadrgas der, Dotti
ise (karlatnn, not 1) otuz tane tisaret gemisi ile yedi kadrga rakamn verir. Bu iki malilmat
arasndaki dengesizlik temelinde bir kenara braklacak mevzudur.
181
leden sonra e kadardr
182
Venedik Cumhuriyeti'nin bailo'su ile ocuklannn llibeti ile ilgili olarak, Barbaro'nun
Giomale'sinde baz kanklar bulunduuna baka bir vesile ile evvelden temas etmitim
(Pertusi, La Zettera di Filippo da Rimini, s.l49 not 95). Grld zere burada Mehmed iin
bailo Girolamo Minotto'nun kafasn kestirdi diyor. Fakat daha ilerde ise lenler arasnda "bay
Jeruolemmo Minoto, bailo; bay Zorzi Minoto bay Jeruolemo'nun olu" diye listeye koyarken
(s.59), gemilere binip de frar etmee muvaffak olanlar arasnda: "Ser Polo Minoto bay
Jeruolemo'nun olu" (ayn eser, s.60) diye listede belirtir. Bununla beraber,
Konstantinopolis'in alnndan sonra lenleri sralarken listeye yle dizer: "bay Jeruolemo
Minoto, Konstantinopolis'de bailo; bay Zorzi Minoto, bay Jeruolemo'nun olu; bay Polo
Minoto, bay Jeruolemo'nun olu" (ayn eser, s.63-64). Giomale'ye ilave yapan Marco
Barbaro, 18 Temmuz 1453 gn iin (sonraki sayfaya baknz [not 187'dir]) unu katt:
"Trk.. bizim bailo ile ocuklannn kafalann kestirdi": Lomellino'nun mektubunda (sonraki
vesikaya baknz ) yle der: decapitari fecit suis (his ?) die bus bailum Venetorum cum eius
filio [o gnlerde Venedik'lilerin bailo'su ile olunu idam ettirdi]. Sakz'l Leonardo ise yle
der (48.paragrat): Bailum itidem Venetorum reliquosque delectos nobiles et filium gladio
extingui iubet [Hakeza, Venedik'lilerin bailo'su ve daha baka soylu kiiler ile birlikte
olunun da kellesini kestirdi]; Pusculo ise (IV 1075-1076): Bailus et Venetum cum nato ut
victima campo/truncantur [Bailo ve Venedik doumlu olanlar hatta arazide ele geirilen
kurbanlar idam edildiler). Stefano Magno, Annates adl eserinde Girolamo ile olu Polo iin
ldrldler der (Jorga, Notes, III 299), bu arada Languschi daha genel birmanaverir ve unu
der (s.33): "[Trk] evvela Venedik'lilerin bailo'su ile dier asilleri idam ettirdi". En sonunda
ise, btn bu bilgileri deriemek iin, Venedik Senato'su tarafndan 17 Temmuz 1453 gn
kanlan bir karar deinecek olur isek, bailo Minotto'nun ad bildirilmeyen bir oluna verilen
izin zerine, Arimanda gemisine oku olarak binip stanbul'a gitmesi ve Trklere esir den
babasn ve kansyla dier olunu kurtarmas istendi (Jorga Notes, III, s.288-289; Thiriet,
319
Regestes, III, s.89 no.2935). Venedik Senato'su 28 austos gn, Girolamo ile bir olunun
Trk'ler tarafndan ldrldlle dair bilgi sahibi olunca, kz ocuuna bir para tahsisi
yaparken eer evlenir ise bin altn duka eyiz alacak yok eer bir manastra girmek ister ise
yz altn verecek, ve erkek ocuklardan her birisine yllk yirmibe ouka, kansna da ayn
miktar bir para verilecekti. Nasl bir neticeye varabiliriz? Elbette ki byk bir ihtimalle
Girolamo ocuklanndan birisini (belki Polo adl olan) kars ile beraber kurtarna baard,
bunlar da bir Venedik gemisine binip 4 temmuz gn ehre ulatlar. ocuklanndan birisi
(belki ad geen Po lo) 7 temmuz gn Arimanda adl bir gemiye binip ayrld ve bir daha
vatanna avdet etmedi. Demek oluyor ki, Barbaro'nun Giomale adl eserinde ller ile ilgili
son liste, 453 senesinden sonra yazlm idi. Kald ki Barbara birinci listenin sonunda btn
esirlerin Venedik ehrine avdet ettiklerini yazarken bunun "bir seneden az bir zaman iinde"
yani 1454 senesinin mays ayndan evveldi
183
Sal. Yan tarafta bulunan (Marco Barbaro'nun) not, dip tarafta da aktanmtr ve bunu
Languschi tarafndan s.3 1 deki "ve altm bin hristiyan zincire konulup esir edildiler" (bk.
Sakz'l Leonarda, paragraf 46, not 60) ve s.37 deki "bu zarar ok fazlayd vs." Gerekte ise,
zararn ne kadar olduuna dair Tedaldi (3 . paragrafn ve not 33) tarafndan yaplan
deerlendirme farkldr nk toplam olarak drt milyon duka derken bunun Venediklilere
den pay ellibindir der. Bu noktadan sonda Barbara'da (s.59-65) Konstantinopolis'deki
"soylu" Venediklilerin be listesi bulunur: 1) be tanesi "sava esnasnda" ldler; 2) otuz
tanesi gemilere binip katlar; 3) yirmidokuz kii esir edildiler; 4) altmsekiz kii muharipti;
5) ehrin alnndan sonra altm kiisi ldler. En son listeye dahil edilen alt kii sa
kalabilmilerdi: Gnlk'n yazan Nicolo Barbara, Marco Trevisan, Piera Contarini,
Nicolo Pisani, Fantin Zen ve Giovanni Venier. Bunun yannda bu kiilerin lm tarihleri
biJinnedii iin bir ante quem terimi yerletirmek ok zordur; btn bunlar bir araya getirip
u an bildiklerimizin altnda, bu son listenin 454 senesinden ok sonra hazrlandn
syleyebiliriz, nk buradaki isimler arasnda daha evvelden len Zaccaria Grioni (buradaki
173 sayl not ile karlatro) ve ayrca Giovanni Veni er de vard (bu zat iin 174 sayl nota
baknz). Cronaca di Bologna adl bir eserde bulunan liste, ksmen de olsa, Barbara'dan
istifade edilerek hazrlanmt (nereden A Sorbelli, "Corpus Chronicorum Bononiensium", u
seri iindedir: Rerum Italicarum Scriptores, XVIII, 1,4, Bologna 1927, s.187-190). Bu liste,
yirmi kadar ismin Barbaro'nun eserinden alnma olduu anlalnasna ramen, gene de belirli
bir deeri vardr zira esirlerin nerelerde turulduunu (Pera' da, Konstantinopolis'de, Yeni Kale
de denilen Boaz-kesen kalesinde, Edime'de, Enez'de, Machalizi'de, Gelibolu'da ve
Diampolis'de) gsterir fakat son ksmnda bir kanklk olduu iin noksan grlyor, burada
savata lenler ve ldrlenlerle Mehmed'in Divan'nda grevlendirilenler gsterilmitir.
Mesela, bailo Girolamo Minotto ve olu iin Mehmed'in Divan'nda tutuldular diye bir kayt
bulunmakla beraber, bunlar, evvelden de sylediim zere, ehrin dnden hemen sonra
idam edildiler.
184
bk.56.not.
Konu ettii kaptan Pere Julia, Katalan'lar kolonisinin konsolosu olarak bulunurken, eski
185
imparatorluk saraynn bulunduu mevkii korumaktayd: bk. Sakz'l Leonarda, 48. paragraf
ile 24. paragraf; szde- Phrantzes, III, 5,4. Bu zat hakknda spanya kaynaklannda ve
Barselona ehri arivi'nde hi bir bilgi bulunmaz. Ondan evvel 1451 senesinde konsolos olan
selefi Juan de la Via bilgi verir (bk. S. Cirac Estopafian, Byzancio y Espafia. La caida del
imperio bizantina y los Espafioles, Bareelona 1954,s.58-59).
320
86 Barbaro tarafndan verilen birinci listeye baklabilir (s.59-61).

87 Bu son para, soyyazin denilen Marco Barbara tarafndan 18 Temmuz 1453 gn ilave
edilmitir. "baron greco" diye ima edilen kii Luca Notaras'n ackl neticesi iin deil, fakat
baka kaynaklarda adna pek rastlanmayan bir baka adamdr: maamafih Sakz'l Leonarda
blmnn 65. notu ile karlatnn.
Bu metin ile bundan sonra da gelen btn hepsinde (Latin, Grek ve

sair) mevcut olan Teucer, Teucri, Teukros, Teukroi veyahut Teukroi [son
kelime Yunan harfleri ile yazlmtr] ve sair terimleri hep "Trk, Trkler"
diye tercme ettiimi haber veriyorum, nk, Trk'lerin Troia'llarla sahte
mutabakatyle kar karya bulunuyoruz. Hem Bat'l Latin hem de Dou'lu
Bizans'n XV. asrda yaam mellifler, bilindii zere, uzun bir zaman
Trk'lerin antik Troia'llarn slalesi olduunu iddia ettiler (bk. A. Eckardt,
"La legende de l'origine troyenne des Turcs", Krsi Csoma Archivum II
(1926-1932) s.422-433, T. Spencer, "Turks and Trojans in the Renaissance",
Modem Language Review XLVII (1952) s.330-332; G.Moravcsik,
Byzantinoturcica. II. Sprachreste der trkvlker in den byzantinischen
Quellen, Berlin 1958, s.307;R.Schwobel, The Shadow of the Crescent:the
Renaissance image of the Turks, 1453-1517, Nieuwkoop 1967, s.146-
149,158,162,188-189 v.s.; Premieres etudes,_ s.60-63).[imdi u aratrmalar
elimizdedir: Michael Borgolte, "Avrupa' dan hikayeler ve Troia.
Ortaa'daki mit", D ve gerek Troia, stanbul 2001, s.190-203 ve
K.Kreise, "Troia ve Homeros destanlar", ayn eser, s.282-289.].
Angelo Giovanni Lomellino'nun erkek kardeinin ad bilinmiyor, ve belki de mektubun

(imdi kayp olan) adresinde bulunmas muhtemeldi. 21 Ocak 1455 tarihli bir vesikada,
Maurizio Cattaneo'nun gemisinin techiz edilmesi iin evvelce yaplan 4860 iperporos
tutarndaki masrafn denmesi iin, Raffaele Carrega Lomellino diye bir isim grlmekle
beraber, bunun Angelo Giovanni'nin bir baka kardei mi yoksa olu mu olduu bilinmiyar
(bk. Belgrano, Prima serie, s.270).
Burada boluklar bulunan metni tamamlamak ve dzeltmek istedim ise de kolay olmad,
2
nk Giustiani'nin koltuu altndan m, bir kolundan m, bir elinden mi, gsnden veya
321
hacanda m yaraland ve bu yarann gerekten ar m olduuna dair, elimizde bulunan

bilgilere bir yenisi katlamaz (bk.Barbaro, not. 141].
3
Yani Porta di San Romano.
4
Giustiniani ve Maurizio Cattaneo tarafndan gemileri ile gelen stipendiati de Chio [Sakz
adasnda deme yaplanlar] ve missi de Janua [Cenova ehrinden yollananlar] (saylan
drtyz ile yediyz arasnda deiiyordu: karlatnn, Barbara, not 32), sra ile 1453
senesinin 26 ocak ve 20 nisan gnlerinde Konstantinopolis'e vasl olmu adamlard. Cattaneo
tarafndan getirilen msellah kiiler hakknda 1 numaral notta konu ettiim vesikada da bilgi
vardr. Bu arada Imperialis noster denilen, ilerde akland zere Lomellino'nun tonnudur.
Bu arada u noktaya ok dikkat etmek gerekir ki, katib her seferinde cives, yani
Konstantinopolis'de ikamet eden Cenova'llar ile burgenses yani muhkem Pera (veya
Galata)'nn vatanda sakinleri birbirinden aynnaktadr.
Palifteata terimi (kazkla yaplm, kazk zerine dikilmi), !imanda dikilmi ve Barbara
5
tarafndan da ok iyi tasvir edilmi (35 sayl not ile karlatnn) "sed" manasndadr nk
Lomellino bunu kalmak ve hi bir kimseyi beklemek istemeyen gemi "patron"lan ile ilikili
bulunur der. Barbara tarafndan da anlatld (s.57) zere, !imanda bulunan mdafaa
gemileri, artk hi bir mid kalmadn anlaynca liman dna kp ak denize alma
tercih ediyorlard (fakat kesin olarak ne zaman balad bilinmez); elbette ki len vaktinden
evveldir, nk bu saatden evvel kanlar Diplokionion denen yerde demir atmiard ve
oradan yelken atlar , Venedik gemileri len vakti ve Cenova gemileri akama doru
(veyahut da gece yars) bu eylemi tamamladlar (karlatnn: Barbaro, not 161).
6
Yunanca ksenion (Latincedeki, Plinio ve Marziale gibi melliflerin kullandklan xenium ile
karlatnn, Ortaa Latincesinde exenium tarzndadr): hediye, hediyelik
Akca anlald kadar ile, 1 haziran tarihli mtareke metnini elde etmek iin
7
Babilana Pallavicino, Marchesio de Franchi ve tercman Nicol Pagliuzzi tarafndan teekkl

eden elilik heyetini konu ediyor. Fakat podesta her ne kadar 29 mays sabah yollad ise 31
mays veya 1 hazirandan evvel cevap alamad (buradaki 10. nota bk.)
Trk donanmasnn daha evvelden de demir att Diplokionion'da. Barbaro'nun 58. sayfas
8
ile karlatrn.
9
Daha evvelden de konu ettiim bu olay hakknda, Barbara not 161 iinde sylediklerim ile
karlatnn.
Elbette ki 1 haziran gn yaplan anlama zerinde imada bulunuyor ve bunun bir suretinin
10
Lomellino'nun metnine ilave edilmi olmas muhtemeldir. Bilindii zere bu vesika Yunanca
olarak kaleme alnri ve asli nshas gnmzde British Museum'da mahfuzdur. Bu vesika
zerinde ilk almalan yapan Harnmer, Miklosich- Mller, Belgrano, Jorga gibi melliflerden
sonra, bu metnin tahlili bir nerini E. Dalleggio D' Alessio u eserlerinde gerekletirdi: "La
texte grec du traite conclu par !es Genois de Galata avec Mehmet II le ler Juin 1453",
Hellenica XI (1939), s.112-124 ve "Traite entre !es Genois de Galata et Mehmet II (version et
commentaires)", Echos d'Orient XXXIX (1940) s.161-175 [mellifn. bu almalar, baz
kk ilaveler ile, talyanca olarak da neredildi: "Trattato tra i genovesi di Galata e Maometto
Il", II Veltro. Rivista della Civilta ltaliana, XXIIJJ2-4 (1979) s.103-118 -Mecmuann bu
says, talya. ile Trkiye arasndaki mnasebetlere ayrlmtr-)];ayrca: T.C. Skeat, "Two
byzantine documents", British Museum Quarterly XVIII (1953) s.71-73 [Osmanl tarihi iinde
mstesna bir yeri bulunan bu vesika zerine yaplan sonraki almalar: Mahmut H. akirolu,
322
"Fatih Sultan Mehmed'in Galatallara verdii fermann Trke metinleri", Tarih Aratrmalan
Dergisi, XIV (1981-1982) s.211-219; Halil nalck, "Ottoman Galata 1453-1553", Premiere
Recontre International sur 1 'Empire Ottoman et la Turquie Modeme .. stanbul1991 adl eser
iinde s.l7-116 iinde, s.17-27 ve s.76-84, metnin tahlil ve tatbikine ayrlmtr; bu makalenin
yeni bir tpkbasm: ayn mellif, Essays in Ottoman History, stanbul 1998, s.275-376,
vesikay ilgilendiren sayfalar srasyla: s.275-285 ve 336-344].
11
Dukas'a gre (42,2), Mehmed stanbul'u fethettikten be gn sonra yani 2 haziran gn
Pera'ya girdi. Lomellino'nun Mehmed'i ziyareti, byk bir ihtimalle, 1 haziran gn
gerekleti, bu srada da Mehmed ile Pera podesta'snn elileri arasnda akdedilen ve
Zaanos Paa tarafndan imzalanan ahidname metni olan kat teslim edildi. Mehmed'in
Pera'y ikinci defa ne zaman ziyaret ettii bilinmez ise de 22 haziran gnnden evvel olmas
kesindir, yani Padiah'n Edirne'ye avdet etmesinden evveldir (ve Lomellino'nun 23 haziran
tarihini tayan mektubunda, bundan biraz evvel yani ista nocte, 22 haziran akam, recessit...
pro Andrinopoli [Edirne yoluna doru ... geri ekildi].
12
Elbette Galata kulesini veya daha dorusu Galata kalesinin ana kulesini konu ediyor, bu
kale Orta a boyunca Torre della Santa Croce [Kutsal Ha kulesi] veya eastella di Pera [Pera
atosu Hisan] diye tannrd. imdi Karaky meydanna ok uzak olmayan bu kulenin bir
ksm kalmtr (bk.Janin, Cons. Byz., s.460-461). Bu kulenin temellerine, Halic'e girii
engelleyen zinciri aslmt. Barbaro'nun 35 sayl notu ile karlatnn.
13
1 haziran tarihli ahidnamenin metninden anlald zere, Cenova'l eliler hisadarnn
yklmamasn istemiler fakat sultan sonradan Santa Croce adl ana kuleden baka hi deilse
surlarn bir ksmn yktrtt. Metin burada kesin deildir nk buradaki partim-barbacane
cmlesi restari [kalmas] ile baldr -ben byle dnyorum- veyahut da dirui fecit [ykm
yaptrtt] terimi ile olamaz. imdi, Sakz'l Leonarda (paragraf 51) ile Monudo'lu Adamo
(paragraf 36)surlarn tahrib edildiine dair genel bir bilgi verirken, Kalkokondiles (c.II s.l65,
4-5) ve Dukas (42,2) daha sarih bir ekilde "kara tarafnda bulunan surlar .. yktrtt, fakat
deniz tarafna bakan ksmlan ise ayakta brakt" derler. Lomellino iin daha kararldr
denilebilir: kara tarafnda ayakta braklan surlar, "mazgall blge ile istihkamlann bulunduu
blge arasnda kalan mahalde", yani duvar ksmna yakn istihkamlann ayak ksmna dtan
bal yerlerdir -diye anlyorum-. Ayrca, Giustiniani'nin 1. notu ile karlatnn.[Eserin 2.
cildindedir].
Metnin bu ksmn anlayabilmek iin Dukas tarafndan verilen 42,2 , bilgi yardm etmekte
14
olup, Mehmed iin burada apographe yani btn ahalinin bir saymn yaptrtt, sonradan
katagraphe yani btn bu kiilerin servetleri ve zellikle de kuatma srasnda frar edilenlerin
mallarn kte (maliye defterlerine) geirtti: eer avdet etmezler ise btn mallan devlete
geecekti (Giustinani'deki 4 numaralnotada baknz). Lomellino, sultandan bir litteram cum
nuncia yani bir (itimatname) "mektub"u ve bir eli veya ulak (Trk) elde ettikten sonra,
hemehrilerini haberdar etmek iin bir gvence elde etmiti. Yenerlik'lilerin uradklan zayiat
iin, Barbaro'nun 183 sayl notu ile karlatnn. [Galata'da muhteliftarihlerde yaplan saym
ve vergi tespiti (tahrir) iin Halil nalck'n 10 numaral nottaverilen eserlerine baklabilir].
15
. Lomellino'nun mektubu, I haziran tarihli ahidname metnindeki bir kayd hatrlatyor:
"(Cenova'llar) her trl mallarn hakimiyetim altndaki topraklarda serbestce satabilirler,
karadan ve denizden serbest bir ekilde giderler ve gelirler.. " (bk.Dalleggio D' Alessio, Le
texte ... s.ll8).[Bata Cenova ve Venedik Cumhuriyetleri olmak zere Avrupa ile yaplan ticaret
hususunda bu satrlarn mhim bir yeri bulunmakta, ahidname metinlerinde ska geer.
323
Galata'da yaplan ticaret iin getirilen kurallar "Galata Dellaliyesi" tarznda XV. asrda
dzenlenmi ve batl tccarlar tarafndan ok iyi muhafaza edilmitir. Venedik Devlet Arivi
(=Archivio di Stato di Venezia) da bulunan autentique metni iin, bk. Mahmut H.akirolu,
"Venedik Arivi ve Kitaplklanndan Trk tarihi ve kltrne ait kaytlar II", Erdem VI/17
U990) s. 437-480 iinde s.437-452].
Burada ll sayl nota baknz.
? Barbaro ksmnn 182 sayl notuna baknz.
s Barbaro ksmnn 185 sayl notuna baknz.
9 Maurizio Cattaneo, daha evvelden de sylediim zere, 20 nisan gn Sakz adasndan
Konstantinopolis'e gelen iki Cenova'l kaptandan birisidir (buradaki 4 saylnota baknz) ve
Porta Aurea ile Porta di Peghe arasnda kalan blgeyi mdafaa etmekle grevlendirilmiti
(bk.Sakz'l Leonardo, 22. paragraf ve not 34; Montaldo'lu Adamo, 18 ve 25. paragraflar;
Anonimo veneto, 241-243. msralar). Paolo Boccardo (veya Bocchiardi), Troilo ve Antonio
adl kardeleri ile birlikte Porta di Myriandriou'y (veya Polyandriou) mdafaa etmeleri
gerekiyordu (bk. Sakz'l Leonardo paragraf 22 ve not 34; Anonimo veneto, 244. msra,
burada "Bojardi" denir).
20
1 haziran tarihli ahidniimede bir "schiavo" [kul]gnderilmesi yani sultann gvendii biri
olabilecekdi, ve bylece Cenova ko1onisini kontrol ve himaye edebileeekti (Dalleggio
D' Alessio, Le texte ... s.ll8). Kalkokondiles ise (cild II, s.165,2), sultan bir archon'u yani
valiyi Pera cemaatinin "pose a capo" [bana koydu]: fakat burada "cemaati kontrol etmek iin
kodu" demesi gerekirdi. [Trke metinde, bu bakan kethda olarak zikredilir, bk. Mahmut H.
~akirolu, Fatih Sultan... n.lO'daki makale].
1
Anlald kadan ile, Mehmed stanbul'dan hareket ederken, Kandran Sleyman Bey'i
adl subaz (polis tekilat ba) sn vali olarak brakt, yanna da binbeyz Yenieri
grevlendirdi (Dukas, 42,3; Kritovulos, I 73,14;Tursun Beg, no.76; Babinger, Maometto,
s.llO: [Trke tercme, s.104]). [metnin Latince olan esas ksmnda; "subas" ve "cadi"imlas
ile yazlmtr].
Hara, yani Trk hkmeti tarafndan mslman olmayanlara dettirilen senelik vergi
22
~Latince metinde: carrachium].

3
Dukas'n anlattna gre (42,8) sultan 1454 senesinin ilkbahar mevsiminde (fakat
Lomellino'nun dediine gre 23 Haziran 1453 gnnden evvel) elilerini, seksenine
yaklam olan ihtiyar Srhistan despot Jorj Brankovi'e yollad ve u slpda bir ileti
verdirdi: "dare ettiin lke senin deildir, olun Stefan Lazar'dan dolaysyla bana aittir.
Hemen burasnn snr dna k git; sana ancak baban Vuk'a ait lke ile Sofya ehrini
braknm. Eer kabul etmez isen gelip saldracam". Srbistan'a sonradan yaplan istila
hareketi iin (1454 senesinin ilkbahar mevsiminde) bk.Babinger, Maometto, s.ll6-117 ve
burada Kiev'li sidoro'nun, Vniversis Christifidelibus, not ll; Samile, not 9.
Mehmed'in, stanbul'u fethettikten hemen sonra talya'ya ve bat hristiyanla kar byk
24
bir sefere girime idealine sahip olduuna dair adalannn (Tedaldi, Kiev'li sidoro, Sakz'l
Leonardo, Lauro Quirini, Languschi, Nico1a Sagundino, Enrico di Soemmen, Lampo Birago
v.s) metinlerinde bulunan btn ksmlan daha evvelden konu etmitim (bk. Pertusi, Le
eristole storiche, s.l83-184).
Buradaki de illa terimi elbetteki okak olmamakla beraber, 1 haziran tarihli ahidnamenin
2
baz maddelerine atfyapm olabilir nk hemen mteakip satrlar devam etmektedir.
324
26
1 haziran tarihli andlamada u satrlan okuyoruz: "Galata sakinleri, tccarlann ilerini
idare etmek iin aralanna bir yal (protogeron) seme iznine sahiptirler" (Dalleggio
D' Alessio, Le Texte .. s.l 18) ve Franco Giustinani 'nin Cenova Do ge [Devlet Bakan] sine 27
Eyll 1453 gn yazd mektupta u satrlan okuyoruz: per quendam a Theucris propositum,
vulgariter nuncupatum protegerum, locus ille (anlam: Pera) regitur, quanquam inter ipsos
burgenses et incolae permissu Theucrorum in civilibus ius dicant, videlicet quatuor ex eis
inter eos eleeti et officiales proposit, namine tamen Theucrorum (bk.ayn yerdeki, not 3)
[Trk'ler tarafndan gsterilen niyete gre, halk arasnda protogiron (Yunancadan alnma
szck) denilen biri, oray (yani, Pera'y) idare edecek, bu Pera halknn hepsinin arasndan ve
Trk'lerin amme hukukuna gre setii olarak kalacaktr deniyor, yani onlann arasndan drt
kii seilecek ve daireyi tamamlayacaklar, Ilikin son seim Trk'lerindir]. Bu andan itibaren
bu belediye idaresinin yerine Pera "Magnifca Comunita"s kaim oldu (bk.R:Lopez, Storia
del/e colonie genovesi nel Mediterraneo, Bologna 1935, s.412: Janin, Const.byz., s.251-253).
27
Podesta'lk saray demek istiyor. Bunun nerede bulunduunu bilmiyoruz. [imdi u
aratrmaya baklabilir: Semavi Eyice, "Palazzo del comune" des Genois a Pera (Galata)",
Studia turcologica memoriae Alexii Bombaci dicata, Napoli 1982, s. 165-179 ve ek
fotoraflar; Sardunya Krall elilerinden, R.Tecco tarafndan yaplan "Podesta Saray" resmi
iin bk. T.Bertele, Il Palazzo degli ambasciatori di Venezia a Costantinopoli, Bologna 1932,
s.40].
28
Lomellino'nun vazifesinden aynidktan somaki zaman iin, vesikann giri ksmna baknz.
29
Latince kkenli olan bu kelime Yunancaya gemi, "vergi", "gmrk" ve "gmrk
tahsilat" manasma dnmtr.
30
Burada bulunan Latince loca, talyancadaki "yer" anlamnda olmakla beraber ''yerler" veya
"mahaller" diye deil fakat "senet" diye, verilen krediler iin imzalanan katlar olup,
"Compere" diye tannan fnans kunlulanna kar Cenova hkUmetinin borlanp da karlk
olarak gsterdii kolonilerden zaman zaman alnan olaanst vergilerdir, "Compere" diye
bilinen irketlerCasadi San Giorgio (ad soma Banco di San Giorgio diye deitirildi) aktif ve
pasifhesaplar birden elinde bulundururken, bu kolonilerinde idaresini ele geirdi (Magosa'da
1447, Korsika ve Karadeniz'deki kolonilerin ise 1453 senesinde: Lopez, Storia delle colonie
genovesi: .. s. 417 vdd.; J.Heers, Genes au XVe siecle. Activite economique et problemes
sociaux, Paris 1961, s.142 vdd.). Bu loca veya "senetler" mali piyasada hisse senedi kymeti
kazanp, adeta gnmzde bizim yatrm ve hisse senetierimize benzerdi, Soderini'nin
mektuplarndan rendiimize gre bu senetler Konstantinopolis'in dnden sonra ar bir
darbe ald:"Onlann hisseleri LXI iken, bu gn XXX (austos) sabah LI de kaldlar unu bilin
ki artk onlarda kalnyacak ve hep de devam edecek, en son annda bir baka ekil
alacak" (Jorga, Notes, III, s. 493), ite bu hisselerin nominal deeri 100 Cenova liras
balarken, daha 1450 senesinde 53-54 lira hesaplanm ve 1451-1452 senelerinde en ok
56 rakamna kadar kt ve felaketin haberinin ulamasnn hemen ertesi olan 9 Temmuz 1453
daha da 6,5 deer kaybettiler ve 13 Temmuz gn 8,5 daha bir deer kaybna urarken 48'e
kadar indi ve en ok ykselme zaman ise austos aynda 51 ve eyll aynda 54-55'e kadar
ulat. Hatta "paghe" yani mterek faiz de, balangta %7 iken de geip 1420 ylnda
%5,25 ve 1441 senesinde o/o 4 oldu, en son indii deer de %3,45 idi (bk. Lopez, Storia delle
colonie genovesi ... , s. 422; Heers, Genes au XVe siecle ... , s. 160 vdd, ve ayrca s. 667-669
daki grafikler).
325
3
Bilindii zere , Luciano Spinola ve Balclassare Maruffo tarafndan oluturulan elilik
heyeti, Il. Mart. 1454 tarihinde Devlet Bakan [Doge] Pietro da Campofregoso tarafndan
yollanmt. Eli heyetine verilen uzun ve teferruatl direktiflerde belirtilcliine gre Babliliye
bir dostluk aklamas yapldktan sonra , yle bir istekte bulunacaklard : Cum prostratis ad
terram menibus (civitas) aperta sit, ut (sua Sublimitas) dignetur eam urbe in pristino statu
reponere , iubere ut muri reficiantur , turres reparentur et reliqua qualia prius erant fiant
omnia ,et urbs in manu nostra reponatur ("ehir artk mdafaasz durumdadr, kald ki surlan
da artkyerlebir edildi, siz Altesieri buray eski haline getirebilirsiniz, btn surlarn yeniden
inasn isteyebilirsiniz , kuleler tamir edilir ve geri kalan her ey eski haline dndrlebilir") ;
adil bir vergi dernee arnade olduklann aklasnlar, zira : Navigia nostra secure navigare
passint in omnes terras , set precipue Capham et ad alias terras Maris Pontici et inde sine
ullo impedimento redire ("bizim gemilerimiz her yere doru yelken aabilir , zellikle de Kefe
ve Kara Deniz'in dier baz yerlerine ve hibir zorlukla karlamadan geri dnebilirler") .
Tembih edilen bir baka husus ise, bu istekler byk bir ihtiyatlkla yaplacak ve ancak
Mehrned iin Cenova kolonisi hakknda iyi niyetinden emin olunduu takdirde bu yaplacakt
(Belgrano, Prima serie, s. 261-270).
Devrin tarihini yazanlarn hepsi bunu tasdik ederler . Fatih Sultan Mehrned hakknda
32
adalar tarafndan yaplan manevi portresi iin , Giri ksmna baknz [ tercmedeki 2,3,4
diye ayrlan paragraflar]
33
Bu konu iin bk . Tedaldi ,32. paragraf ; Languschi , s. 5-6 ; Sagundino ,s. 318 ;
Monta1do'lu Adamo , 5-8. paragraflar ; vs. bk . Pertusi, Le epistole storiche , s. 187 not ve
orada gsterilen kitabiyat .
Bu torun Imperiale'nin Mehrned'in Divan'nda kalmas muhtemeldir: bk. bu vesikann giri
34
ksmnda zikredilen Soderini'nin dispaccio'su.

Vesikadaki Com.rius tarzndaki okuma doru ise hibir mana kmyor, nk
35
commerciarius "gmrk vergisi" manasma gelebilir. Elbette ki vesikay kaleme alan katib
esas metinde bulunan Lom.inus yani Lomellinus'u nasl yazacam bilememiti
Kie}l''li sidoro
Nicolo V'ya Mektup
sidoro iqin metinlerde genel olarak cardinalis Ruthenus et episcopus Sabinensis denilmesine
ramen burada sadece cardinalis Sabinensis diye kaydedilmitir.Tercme esnasnda' daha
kesin olp terimi kullandm. Girit adasnda noter olup, Kardinal sidoro'nun mektubunu tahrir
eden, s~nra da Latinceye tercme etmekten baka fkirlerine bir dzen veren ser Pasio di
Bertiplglia hakknda hibir ey bilmiyoruz. Girit adasnda faaliyette bulunan ok az sayda
diye~iyeceimiz noterler iin hazrlanan listelerde bile ismi gemez. Bu liste evvela B.
Cecdletti tarafndan neredildi: Archivio di Stato di Venezia, Statistica degli atti custoditi
nelta sezione notarile, III, indice generale dei notai, quantiti, periodo a sede dei loro atti e
tetfamenti, d) Notai del Regno di Candia, Venezia 1886, s.259-285 ve daha sonradan bir takm
326
dzeltmeler ve ilavelerle: E.Moatzos, Anekdotos katalogos notarion tis Kritis, u kitabn

iinde: Mnemosnon SofiasAntoniadi, Venetia 974, s.298-309.
2
sidoro, burada ak bir ekilde, mehur Donatio Constantini'yi [Konstantin'in ba] konu
etmektedir: bu eser iin bk, F.Doelger, Byzans und die europiiische Staatenwelt, Ettal 1953 ,
s. 70- 5 ; P.J.Alexander," The Donation of Constantine at Byzantium and its earliest use
against the Westem Empire" , Zbornik radova Vizantoloskog Instituta , VIIUI =Melanges
Georges Ostrogorsky, Beograd 1963, s.ll-26.
3
Bizans, Konstantin I tarafndan 323 senesinde, muhalifi olan Licinio tarafn tuttuu iin
tahribedildi, ertesi yl seildi,324 ile 336 seneleri arasnda tekrar imar edildi ve 1 Mays 330
gn, resmen imparatorluun yeni bakenti olarak kutland. Bk. Janin, Cons. Byz., s. 2-3
Konstantin XII iin bk . Zamandizimi , 449 senesi 6 mays gn. Kaynaklarda ska "
4
Dragases " diye zikredilir , zira annesi Elena Dragas idi .

5
Bu devri yazanlar ile Bizans takvimi , 29 mays 453 iin bir Sal gn , Aya Teodosia
bayram ve Leon III (7 7-74 ) zamanndaki ikonakncl tazyikinin maduru veya
Massimilana (286-308) zamanndaki taeizin maduresi gn idi (bk. F.Halkin, Bibliotheca
hagiographica graeca, II, Bruxelles 957, s.286-287), her ikisi de 29 mays gn kutlanr.
6
Pera'nn kaderi, Isidoro tarafndan kaydedildii gibi" bir kye benzer" yani le dnd gibi
tumturakl bir ifade iin mbalaa YaPt bellidir, her ne kadar bu ehrin teslimine ahit olsa
bile bu ifadesine inanamayz , aynca Angelo Giovanni Lomellino'nun mektubuna baknz.
7
Papa'nn diplomatik giriimi iin, bk. Nicolo V, no. I.
8
Habsburg hanedamndan olan Federico III, 15 Mart 1452 gn Roma'da imparator olarak ta
giydi ve ayn gn Portekiz kral Edoardo'nun kz Eleonora ile evlendi.
9
Bu konu ile ilgili olarak, Lauro Quirini'nin devrin Papa's Nicolo V' ya 5 Temmuz 1453
tarihli mektubuna baknz (bk . Pertusi, Le epistole storiche , s .229-230) .
Bessarione 'ye mektup
Tusculo episkoposu olan Kardinal Bessarione de, sidoro gibi Yunan asll idi: doum yeri
1
'
Trabzon, tahsil yeri Knsantantinopolis olup Giorgio (veya Manuele) Crisococca'nun belaat
okulunda iken albablan arasnda Francesco Filelfo ve belki de Giorgio Scolario vard.ki
Kilise arasnda gerekletirilen ittihattan sonra, Roma Kilisesi'si hizmetine girdi (440 senesi
sonu doru), ilk mhim siyasi vazife olarak da Papa Nicolo V tarafndan 1450 senesinde
Bolonya ehrine "a latere" [gizlice] eli diye grevlendirildi, burada Papa'ln hiikimiyet
iddiasn kurtaracak ve ehirde i ban salayacakt. Bessarione bu mektup kendisine
ulamadan evvel Konstantinopolis'in Trk'lerin eline geii haberini, byk bir ihtimalle
Venedik ehrinde bulunduu srada rendi (29 haziran gnnden beri stanbul'un fethi
haberi burada yaylmt), nk 13 Temmuz 453 gn Venedik Devlet Bakan [Doge]
Francesco Focari'ye yazd heyecan dolu mektubunda, Trk'lere kar bir Hal Seferi
yaratlmas iin harekete gemesini istedi (nereden: L.Mohler, Kardinal Bessarian als
Theuloge, Humanist und Staatsmann, III, Aus Bessarions gelehrtenkreis, Parlerbom 942
s,475-478 ve zet bir ekilde, Jorga, Notes, II, s.518). Ksa bir sre sonra arkada Michele
327
Postolis'e yazd bir dizi mektubunda bir felaket iin beraber hznlenmeye ve mmkn
mertebe ok saydaki pagan ve hristiyan Yunan melliflerini el yazmas eserlerini toplamaa
tevik edip, tahriblerinden kurtarmasn taleb etti (bk.Mohler, ad geen eser, s.478-484).
Kardinal sidoro tarafndan yazlan mektubun Bessarione'ye ne zaman ulatm bilmiyoruz:
Girit adasndan yollanan bir mektubun ne kadar zamanda ulaabileceini ortalama olarak
hesapladmz zaman 20-25 gnden evvel diyemeyiz. Her halkarda mektup Bessarione'nin
eline geti nk mektubun Yunan diliyle yazlm asl Bologna ehri muhitinde tannd ve
sonra Bologna'l hmanist Lianoro de Lianori tarafndan Alberto adnda birisi (belki, Bologna
ehri ileri gelenlerinin anylyesi olan Alberto Paris idi) iin Latinceye tercme edildi
(bk.burada Kardinal sidoro'nun mektuplarna yaplan giri ksmndaki Alberto'ya mektup;
ayrca da L.Frati "Lianoro de'Lianori ellenista bolognese", u kitabn iinde: Studi e memorie
per la storia dell'Universiti di Bologna, X, Bologna 1930,s,165-177), Kardinal
Bessarione'nin hayat hikayesi iin bk.R.Loenertz, "Pour la biographie du cardinal Bessarion",
Orientalia Christiana Periodica X(1944) s.116-149; Mohler, Kardinal Bessarion ... , I,
Darstellung, Paderbom 1923; Loenertz, "Bessarione" maddesi, Enciclopedia Cattolica II
(1949) s. 1492-1498; L.Labowsky, "Bessarione", Dizionario biografico degli Italiani IX
(1967), Roma, s.686-696. [Hmanizma hareketinin bu ok ilgi ekici simas iin, tefematl u
iki eser: Elpidio Mioni, "Vita del Cardinale Bessarione", Miscellanea Marciana VI (1991)
s.13-219; Bessarione e l'Umanesimo. Catalogo della mosra Napoli 1994,544 Sayfa,
Venedik'te tertiplenen sergi katalou ile muhtelif melliflerin katklan ile oluan eserdir;
G.E.Carretto, "Bessarione e il Turco", s.261-269, ve devrin meselelerinin tahlil edildii
sayfalar bulunmaktadr].
2
Elbette ki Roma ehrinden hareketinden evvel Bessarione'ye yollad mektuplan ima ediyor
hatta daha ileride de buna deiniyor, fakat bu mektuplar zamanmza kadar ulamad veya
imdiye kadar ele geip gemediini bilmiyoruz.
3
Elbetteki bunu yapmal idi, ve de kesinlikle, Venedik ehrine (1453 senesinin) kasm aynn
sonunda avdet etmesinden sonra, burada Benvoglienti ile bir grme yapt [A.Pertusi bunlara
53.sayfaya bk. demi, bu ana giri ksmdr] ve sonra da Roma ehrine gitmek isterken
Bologna ehrine de urayp geti.
Roma ile Konstantinopolis arasndaki seyahati esnasnda nelen cereyan ettiine dair
4
hibirey demez ise de , balang esnasnda her eyin ters gittii bellidir; eer 20 mays gn
hareket etmi ise, ksa bir sre sonra Napoli ehrine ulat, burada iken Aragona kral Alfonso
V tarafndan vaad edilen yardmlan bo yere bekledi.
Gerekte ise, zamannn bir ksmn Sakz adasnda insan ve malzeme yardmlar elde etmek
5
iin beklemekle geirdi. unu da hep gz nnde tutmak gerekir ki Kefe ehrine yapmak istei
seyahat iin Barbaro (bk.not 23) binyediyzkrkdrt ton v~ ikiyz msellah dolu bir ticaret
gemisi konu ederken, Dukas (36,1) bir byk ticaret gemisi ile Kefe !imanna kadar yoluna
devam edecek olan bir baka gemiyi konu eder. Sakz adasnda iken, Midilli adasmn
baepiskoposu Sakz'l Leonardo da gemiye bindi. (bk.Sakz'l Leonardo ksm paragraf 2).
Anlald kadar ile Sakz adasndaki Cenova'l tccarlar Kardinal sidoro tarafndan yaplan
teklifleri karlamaktaepey zorluk ekmilerdir (bk.Dukas, 36,1).
6
sidoro burada baz konular ihmal etmektedir: mparator Konstantin XII ile karlamas
(bk.Pusculo, III,500 vdd), Aya Sofya kilisesinde 12 Aralk 1452 gn yaplan bir ayin
esnasnda resmi olarak kiJiselerin ittihad ilan etmek ile ilgili zorluklar (bk.sidoro, Epistula ad
328
Nicolaum V; Barbaro, n.27; Sakz'l Leonardo, 2.paragraf; Dukas, 36,5; Pusculo, III 668 vdd;
Kalkokondiles, c.II.s.l58,21-159,2), limann mdafaa edilmesi iin Venedik gemilerinin nasl
davranmas gerektiine dair karar vermek iin yaplan toplantlarda (Barbaro, not 29),
"Hristos'un fakirleri" iin yardma komak gerekir ise zerinde bulunan her eyi verrnee
hatta elbiselerini bile karnaa kararl idi (bk.yannda bulunan familiaris'inin ilerde tahlil
edilen mektubu). San Demetrio denen blgenin mdafaasn da mesuliyetine alm (Sakz'l
Leonardo, 24. paragraf; Kalkokondiles, c.II, s.l58,22-3).
7
Venedik gemileri ile liman kapatan zincirin mdafaas tekilat ve onun arkasndaki
donannay ima ediyor (1452 senesinin aralk ay ile 1453 senesinin nisan ay arasndaki
zaman): iki aydan biraz ok.
sidoro tarafndan, Trk toplannn att mermiler ile ilgili verdii bilgiler, Sakz'l Leonarda
8
ile tam bir uyum meydana getiriyor (6 ve 8. paragraflar) ve dier bir veri de gene Isidoro'nun
kendisi tarafndan Epistula ad Nicolaum V [Papa Nicolo V'e mektup] da bulunur (bk.biraz
ileriye ve Zamandizimi, ll nisan ksm vd.).
9
Konstantinopolis'in d ile ilgili kehiinetler iin, bk. Barbara, not 89; Sakz'l Leonardo,
no.5.
10
Burada bahsedilen "eski Porta della Ventura" iin nerede olduunu belirlemek kolay
deildir , Teodosius surlannn sanld gncel yap ile de ilgili grlmyor, fakat ya
Porta Aurea ile Porta di Peghe (veya della Fonte) arasnda veya:hut da Porta di Peghe'den
hemen sonradr. Birinci ihtimali kabul ettiimiz zaman Porta di Xylokerkos denebilir
(gnmzdeki Belgrad Kap) , yok eer dier ihtimal denir ise Porta di Kalagros denilebilir
(bunlar iin bk. Janin, Const.byz., s.274 ve 276). Bu kap ile ilgili bir baka vesika daha
bulunur yani Tommaso Eparchos ile Giosue Diplovatatzes'in Relazione'sinde anlatldna
gre Mehmet "Tor genant Ventura" (Ventura denilen Porta) karsnda byk bir tahta kule
ina etti (metin biraz ilerisine baknz). imdi ise bildiimize gre bu kule Porta di
Xylokerkos karsnda dikilmiidi (bk.Barbaro,not 97), ve bylece Isidoro ile Tommaso
Eparchos tarafndan konu edilen Porta della Yentura'nn esas ad Xylokerkos idi
Eer meti iyi anlayabilmi isem, surlarda alan gedikler ma:halde idi:
11
1) Porta di San Romano civar, 2) Porta Aurea ile Porta di Peghe aras , 3) Porta di Caligaria
c ivan.
Bizansl bir asilzade olan Teodoro Caristeno'nun Porta di Caligaria mdafaasnda
12
bulunduu Sakz'l Leonarda da syler (23.paragrafda). Bununla beraber kaynaklar arasnda

bir tutarllk yoktur: Leonarda verdii bilgi arasnda burasnn Teodoro Caristeno, Teoflo
Paleologo ve Giovanni Alemanno (yani bir maden mtehasss olan Johannes Grant)
tarafndan mdafaa edildiini sylerken, Pusculo ise bu kapnn bir Yunanl olan Emanuele
Goudeles tarafndan mdafaa edildii zerinde durur (IV 177-178), ve Lamento di
Costantinopoli adl eserin Venedik'li Anonim mellif burasnn mrlafinin ad Venedik'li
Zaccaria Grioni idi der (245-248 msralar). Gene ayn Leonarda biraz ilerde de Teofilo
Paleologos adl adamn nihai sava esnasnda Imparator Konstantin'in yanna gittiini syler
(43.paragrat).Teodoro Caristeno adl kiinin lmnden sonra yerine Emanuele Goudeles'in
gemi olduu muhtemeldir (bk.Zamandizimi, mart sonu-nisan ay ba ksm,). Bir birlikte
Xyloporta denen malaldeki kap yaknnda beraberce arpyorlard baka Cenova'l
Leonardo di Langascu ve Girolamo Italiaio ile (bk.Sakz'l Leonardo, 24.paragraf ve ayrca
35.not).
329
13
bk.Barbaro, not 35.
sidoro tarafndan, srekli bir ekilde Epistula ad Nicolaum V adl mektubunda tekrarlanan
14
bu kaytlar (daha ileriye de baknz) hakknda, bk.Zamandizimi, donanma dizilii; 9 Nisan

gn.
15
Bk.Barbaro, not 49.
16
Trk gemilerinin Diplokionion'dan Halic'e kadar nakli esnasnda ne kadar bir mesafe
aldna dair, bk. Barbaro not 70.Gemilerin adedinin tahlili iin, ayn kiinin ksmndaki 72
numaral nota baknz. Zannma gre, Lianoro de' Lianori'ye tercme eden kii sidoro
tarafndan kaleme alnan Yunanca asli metindeki rakamlan iyi anlamad iin 72 yerine 92
diye kaydetmi [A.Pertusi burada Yunanca harlle gsterilen rakamlan koymu], halbuki
sidoro Epistola ad Nicolaum V metninde 72 rakamn vermektedir.
17
Benzer bir tespit, K. N. Sathas tarafndan neredilen anonim bir Yunanca kronikde de
mevcuttur (Mesaioniki Bibliotiki, VII, Venetia-Paris 1894, s.567, 15-16): Santa Galatina denen
mahallin neresi olduu bilinmiyor ise de Kasmpaa olduunu zannediyorum (bk. Janin,
Const.byz., s.458). Her bir durum iin Barbaro ksmndaki 100 numaral nota baklabilir.
18
Barbaro'nun eserinde okuduumuz kadar ile (s.41-48), Trkler tarafndan kazlan
lamlann says be deil fakat yedi tane idi, hepsi de kar-larnc mdafiler tarafndan kati
bir ekilde defedilmilerdir.
19
"Falcone" veya "falconi"diye geen terimler, topulukta somba ile kolubrina aras bir arat.
Barbaro, not 116 ile karlatnn.
20
.
21
mparatorun sonu ile ilgili olarak- burada bilinenden biraz deiik bir anlatm vardr -
Barbaro ksmndaki 159.sayl nota baklmaldr.
Kardinal sidoro, Giovanni Guistinani Longo 'ya kar yneltilen itharn bilmekle beraber,
22
daha fazla yklenmek istemedii anlalyor zira mdafaann knden bir tek onun sorumlu
olmadnn farknda idi. Giustiniani'nin tutumunun meselesi iin bk. Barbaro not.141.
sidoro tarafndan kullanlan bu terim, daha evvelden Lomellino'nun kullandna ok
23
yakndr: nulla habita resistentia [hibir mukavemet kabiliyeti yok].

unu not etmek gerekir ki Yunanca okunuu masgidium (masgidion) olan kelime, Arapa
24
meneli olup Osmanlca mescid imlas iledir (bk. G.Moravsik, Byzantinoturcica, II,
Sprachreste der Trkvlker in den byzantinischen Quellen, Berlin 1958 ikinci bask, s.182-
183). Daha eski malum imlas "meschita" idi. [A.Pertusi, kendi dilindeki vesika ve edebi
metinlerde geen yazm vermitir. Zingarelli lgat (Vocabolario de/la lingua italiana)(1966
yl neri) ispanyolca'dan getiini kaydeder "meschita" mad.s.1056].
Her ne kadar Kardinal lsidoro burada yalnz dini kitaplarn tahrip edildiini kaydeder ise de
25
Lauro Quirini gene ayn sidoro'dan bilgiler almasna ramen yzyirmibin tane Yunanca dini
ve din d elyazmas metni {librorum volumina} tahrip edildi diye Papa Nicol V' ya yazd
mektubunda srar etmiti (Pertusi, Le epistole storiche s.227). Bu haberi Yunanl tarihiler
Dukas (42, 1) ve Kritovulos (I 62,3) da kabul etni grnyorlar ise de hibir kesin rakam
vermezler. Genel anlamda, Yunan ve Latin Hmanist'ler, antik devir eserlerinin gerekten
tahrib edildii ile bilgilenmelerine kar, onlarn esas korkusu eserlerin datlmas veyahut
yok edilmesinden endie ediyorlard (bk. Bessarione, Lettera a Michele Apostolis, nereden
L.Mohler, Kardinal Bessarian als Theologe, Humanis und Staatsmann, III, Aus Bessarions
Gelebrtenkreis, Paderbom 1942,s.478-479; ayn mellif, Lattera a Cristoforo Mora,
neredenler, T.Gasparrini Leporace-E.Mioni, Cento codici bessarionei, Venezia 1968, s.l01-
330
102; E.S.Piccolomini,Lettera al papa Nicolo V, bu kitapta biraz ilerde (yani,2.cild iinde)

ve 29 Eyll 1454 gnErankfurt diyetinde okuduu de Costantinopolitana c/ade balkl
nutku, nereden, J.D.Mansi, Pii II P.M O/im Aeneae sylvii Piccoloninei Senensis orationes,
I, Lucae 1755,s.268-269.)
.
26
Fatih Sultan Mehmed'in bildii Trke, Arapa ve Farsadan ayr olarak Yunanca ve
Latince de rendii hakkndaki mesele iin, bk.F.Babinger "Mehmet Il.der Erober, und
Italien", Byzantion XXI (1951) s.127-170 [Trke tercmesi,"Fatih Sultan Mehmet ve !talya",
BeZleten c. XVIII65(1953) s.41-82] ve u kitapta bir daha basld: Aufiitze und Abhandlungen
zur Geschichte Sdosteuropas und der Levante, I, s.l72-200; ayn mellif, "Mehmed der
Erober in.stlicher und westlicher Beluchtung", Sdost-Forschungen, XXII (1963) s.281-298;
ayn mellif, "Maometto il Conquistatore e gli umanisti d'Italia" u kitabn iinde: Venezia e
l'Oriente fra tardo Medioevo e Rinascimento, Firenze 1966, s.433-449; R.Weiss, "Ciriaco
d'Ancona in Oriente", ayn eser iinde,s.335-336; G.Petrinelis, "Mehmed II the Conqueror
and his presamed knowledge of Greek and Latin", Viator, Medieval and Renaissace Studies,
say II (1971) s.349-354; Pertusi, Le epistole storiche. s.l87-190. Bu aratnclarn yaptklan
almalardan sonra vanlan neticeye gre Mehmed II ne Yunanca ne de Latince bilirdi, fakat
Antik devrin ileri gelen byk komutanlannn faaliyetlerini -elbette ki bildii Iisanlar olan-
Arapa veya Farsa ile beraber Trke'ye de tercme ettirip okuttuu ihtimalini de gz
nnde bulundurmalyz. Hizmetinde, Bat'l kiilerin bulundurduu muhtelif o devrin
tarihiler tarafndan da tasdik edilmiti (bk. Lomellino, 34.not; Tedaldi, 32.paragraf; Lauro
Quirini, Le epistole storiche adl eserinin Pertusi nerinde mezkr; Languschi, s.5-6;
Sagundino, not 5-6), ve bundan dolay da artk hibir phe ortada kalmaz; ve elbette ki bu
kiiler Byk Iskender ve Caesar'n harp menkbelerini padiaha okuduklar -fakat tercmeleri
olduunu ekliyelim-kayd hibir zorluk karmadan kabul edilecek bir haberdir.Mehmed'in
kitaplnda Arrianos'un eserinin yazma bir nshas vard (bk. Babinger, Maometto, s.548);
[Trke tercmesi, s.420] ve Byk skender'in harp menkbelerini Almedi'nin Iskender-
nme adl eserinden okuyabiliyordu. Fakat, Mehmed'in aydn ve sekin Hmanist hkmdar
kiilii ile askeri dehasn bir arada bulundurma efsanesi, bizim Hmanizma devri
aratrclarnn ok holarna gitmi olabilir ve srekli bir ekilde Mehmed'in kltrnn
byle hayali bir grnts zerine srar etmekten geri durmadlar.
27
Kardirral sidoro tarafndan yazlp da, Girit'den ayrlrken beraberinde gtren fra [papaz]
Giovanni'nin kim olduuna dair hi bir ey bilmiyoruz. Fakat, San Francesco tarafndan
kurulan tarikatn Ordine dei Francescani dell'Osservanza kolu tarafndan ina edilen ok
mhim bir manastr olan San Francesco di Candia iinde bulunup Kardirral sidoro ile ilikide
bulunduklarn ileri srebiliriz. Bu konu iin, Fra Girolamo da Firenze adl kiinin Epistola
adl metni iin hazrladm giri ve yoruma baklabilir. [A. Pertusi'nin sayfa numaras
vermedii metin ve izah 2. cildin iinde sra ile; s.30-39 ve.s.433-434'de bulunmaktadr].
Bu konu edilen mektuplardan, Collegio' dei Cardinali ve Aragon kral Alfonso V'ya
28
gnderilenler imdiye kadar ele gemedii gibi Floransa ve Bologna ehrine yollananlar
dnda, talya yanmadasndaki ehirlere irsal edilen mektuplar da bulunamamtr.
331
"Universis Christifidelibus" [Btn hristiyan mminlere] mektub

1
Kardinal Isidoro tarafndan btn Bat'l Hristiyanlara yollanan bu sirkler tarzndaki
mektup iinde Mehmed II'nin bir tablosu evvelkilere gre izildikten sonra Epistula ad
Nicolaum V [Papa Niceola'ya mektup] iinde daha teferruatlsn verirken onu bir "precursore
del!' Anticristo" [Deccal'n habercisi] ve Hrisitiyanln korkulacak bir tazyikisi olduunu da
ekleyip, Bizans mparatorluu'nun bakentinin dn, Trk ordusunun yapt yamay,
halkn byk bir ksmnn katil ve mecburi iskan, kiliselerin soyulmas ve sair hadiseler
yeniden hatrlatt.
Isidoro korkun saatleri ima ederken, Trk'lerin surlarn zerlerinden atlayp (sabaha kar 5
2
sularnda) Aya Sofya civarna kadar geldikleri (lene doru) zaman iinde geen sredeki
byk katlamn balamasdr der (bk.Zamandizimi, 29 mays ve sonras gn, ksm).
Aya Sofya kilisesi civarnda bandan yaraland ve tutukland ise de ksa bir sre sonra ise
3
kurtulmaa muvaffak oldu.

Gerekte ise kara tarafnda olanlard, bk. Lomellino, not 13.
4
Buradaki tintimabulum kelimesini simandra [tahta nakos] olarak yani Ortodoks mezhebine
5
mensup din adamlarnn dini daireye arlmalar iin kullandklar tahta veya madeni bir
para idi; bunu sylememin sebebi ise isidaro'nun burada campana yerine tintinnabulum
kelimesini, ve sonari fiili yerine pulsari fiilini semesidir. [Bu kelimeler iin, F.M.Meninski,
Thesaurus linguarum orientalium... c.V.stanbul 2000, Simurg kitapevi ncri: Tintinnabulum:
an, ngrak; pulsari: urmak, almak, kakmak; sonari: tmek, sada vermek, karlklarn
vermitir].
Bunun iin Lomellino ksmndaki 12.nota baknz.
6
Bununla alakal olarak, bk. Lomellion, not 20-I, 26.

7
Bu nokta iin de baknz: Lomellino, 14 ve 22.notlar.

8
9
Gerekten de Kefe 1454 senesinde Osmanl Devleti'nin haragzar oldu (bk Babinger,
Maometto, s.126 [Trkesi, s.ll7]). Hatta o senenin yaz mevsiminde bir Osmanl flosu
Akkerman ve sonra da Kefe'ye saldrmt.
sidoro tarafndan verilen bu tarihlerneden baka, Ege Denizi'ne yollanmak iin 1453
10
senesinde bir donanma hazrlandna dair hibir bilgi bulunmamaktadr. lk byk sefer,
ancak 1455 senesinde amiral [Kaptan- Derya] Hamza Paa kamutasnda Ege Denizi'ne
yolland, (bk. Babinger, Maometto, s.l36 vdd.[Trkesi, s.126].) Kalan ksm' iin
Tedaldi' deki 33. paragraf ile karlatrn.
Jorga'ya gre, Notes, III, s.313 (Soemmem'li Enrico metni iin koyduu not) burada
11
gsterilen ehirler srasyla unlar olmaldr: Doristolos veya Dristir (Silistre), Semendria veya
Smederova [Osmanl kaynaklarnn Semendre ehri] ve Moldavya Belgrad' yani Mancastro
(Akkerman), fakat ben ikinci iin uyum gsteriyor isem de dier iki ehir iin verilen bilgi
yanltr. Dier iki ehir hakknda elde bulunan bilgilerin ve en iyi yazma metinlerin
tahlilinden sonra varlacak netice u olmaldr: Peristerii veya Periseri ile Bellostadium veya
Bellostadum. Burdaki Periseri ismi Yunancada bulunan peristerion=gvercin imlasnn
buradaki eklidir, ve Golubac olup Orta a dnemi kaynaklarnda deiik yazllarla
grmekteyiz: Columbarium, eastrum Columbarum, Colombazo, Galambocz, v.s.ve hatta
Peristerin, Peristerian v.s eklinde de grlr (bk.D.S.Cirkovic , Golubac u srediem veku,
Posarevac 1968, s.28 not 2). Buna karlk Bellostadiun iin verilen bilgi biraz karktr,
332
A .Pertsi- STANBUL'UN FETHi
nk Tuna nehri zerinde bu isimde bir ehir mevcut deildir. Baz yazma metinlerin deiik
bir bilgi verdii (Bellofridum veya Bellofradus Bellangardum, Belosiadum v.s.) gerektir,
fakat bu bilgileri birletirme ve "Belogradum," "Belgrad" v.s. (imdiki Belgrad) tarz imialan
kabul etmek imdilik mmkn olmasn ne dereceye kadar kabul ederiz? Bu ehir ismini
deiik kaynaklarda grlen yazm biimleri (Beograd, Alba Graeca, Albanandor; Nandora!ba,
Nandorfejervar, Castelbianco, v.s.: bk. J. Kalic-Mijuskovic, Begorad u srediem veku, Beograd
1967,s.342 not 14) griilmekle beraber hi bir kaynakta Bellostadium imlas
bulunmamaktadr. Bununla beraber, u noktaya dikkat etmek gerekir ki, sidoro Tuna nehri
zerindeki ehri sralamaa balad zaman doudan batya doru balam ve bu
sebebden dolay evvela Golubac [Gvercinlik Kalesi] ve sonra Semendre adn verirken bu her
iki mahalde de kuvvetli kaleler bulunur (ve bu Semendre ehri iin bk.S.Circovic,
"Smederevo, prestonica Srpske Despotovine" u eserin iinde: Oslovocenje radova u Srbiji od
Turaka, 1862-1867, Beograd 1970, s.61-69) ve en son olarak Bellostadium adn verir. imdi,
Tuna nehri kysnda, Semendre ehrinden sonra, o devrin en muhkem kalelerinden,
Srbistan'daki Beograd veya Belgradum kalesinden bakas yoktu ve bu srada Bellostadium
imlas ile grdmz bu ehir iin Slav dilindeki Grad kelimesinin Almanca'da ki karl
olan Stadt kelimesinin tercmesidir. te byle bir silsile yarattktan sonra sidoro tarafindan
yazlan bu ehir ismi iin Belgrad ehii olduunun kabul edilmesine ve Tuna nehrinin mansab
kuzeyinde bulunan Ortaa devrinin Mancastro [Akkerman] olmasn uygun bulmuyorum.
Kara harekatnn esas hedefi Srhistan ve zellikle de Belgrad ile Golubac [Gvercinlik]
arasndaki yne yani Joj Brankovic idaresi altndaki despotluk topraklanyd. unu
hatriatmakta fayda var ki dala evvelden Lomellino da kardeine bir haber verip (not 23 de) bu
harp harekatn veya daha dorusu Mehmed'in idaresi altnda bulunan topraklan teslim etmei
despotun reddini bilgi olarak verir. Gerekten de bu askeri harekat 1454 ylnn ilkbahar
mevsiminden evvel deildi (gidilen yol ise Edirne, Filibe veya Plovdiv, Sofya idi): Fatih
Sultan Mehmed ahsen Ostravica'y'elde etti ise de, komutanlanndan Firuz Beg Semendre'de
maluboldu (bk. Babinger, Maometto, s. 166-167 [Tiirkesi, s. 109]).
z Bu impeditor [mani olan] kelimesi ile elbette ki Jorj Hunyadi olduu kesine yakn ne
srlebilir, nk ordusu ile Jorj Brankovic.in 1454 senesinde giritii harp srasnda destek
verdi (bk. Babinger, Maometto, s.166-167 ve imdi u makaleye de baklabilir: F.Pall,
"Byzance ala veille de sa chute et Janco de Hunedaora (Hunyadi)", Byzantinoslavica XXX
(1969) s. 19-126.
J talya'ya bir sefer dzenlenmesi fikri Tedaldi tarafndan da verilen bilgiler arasnda
(32.paragraf) bulunduu gibi sidoro da daha evvelden Kardinal Bessarione ve Priori di
Firenze [Floransa ehri ileri gelenlerine] yazd mektupda da mukayyettir.
4 Bravium (veya brabium veyahut da brabeum) terimi (Yunanca vraveion kelimesinden
gemi olup) Historia Augusta adl eser ile Prudenzio, Tertulliano adl tarihilerin eserlerinde
de daha evvelden kullanlm olup "zafer hediyesi" manasndadr [F.M.Meninski,
Thesaurus ... "ld" karln kullanmtr. C.V, 126, Trkesi de; mkafatlandrld diye
verilmi, s.533]
333
Papa Nicolo V'ya Mektup
1452 senesinin mays ay sonu ile 1453 senesi temmuz aylan arasnda Papa Nicolo V'ya
yazlanlar ile Kardinal Bessarione'ye yollanan mektuplar (bk. Epistula ad Bessarionem, not 2)
zamanmza kadar ulamad veya henz nerede olduklan bilinmiyor.
2
Aya Sofya kilisesinde ilan edilen Kilise ttihad karan iin, daha evvelden Epistula ad
Bessarionem ksmdaki 6 numaral not iinde verdiim kaynaklara baklabilir, tarihierne iin
(Aziz Spridon gn olan 12 aralk) Barbara blmndeki 27 saylnota baklmaldr.
3
Burada ima etiti ey ise "dittici" -yani Yunan liturjisi iinde ncil'den hemen sonra yaplan
dua ve niyaz faslnda hatrianacak "byk ektenia" iindeki kiiler iin dzenlenen listelere-
Papa Nicolo V'nun dahil edilmi ye bu arada patrik Gregorios Mammis'in de isminin dahil
edilmesini konu eder. Mammis, Bizans devlet merkezinde kilise ittihad tarafdarlan ile
aleyhdarlan arasnda cereyan eden sinir harbi zerine 1451 senesinin austos aynda Roma'ya
kamak zorunda kalmt (bk. Gill, l Concilio di Firenze, s.448 vdd.). Gregorios Mammis,
patriklik makamna intihabndan evvel Pantokrator manastn reisi idi.
Buradaki, uniti et, gratia Dei, catholici tarznda isidaro'nun kulland terim, dnya zerinde
4
Yunan ve Latin kilise birliinin gereklemesi iin belirli bir inayeti gsterir.
Daha sonraki senelerde stanbul Ortodoks patrii intihap olunaca\< olan Gregorios
5
Skolarios'u, zellikle 1444 ylndan sonra Kilise ttihad'na kar taknd tavr iin, ilerde
kendisine tahsis edilecek ksrnlara baknz. Kilise ttihad'ndan evvel sonra onun ne gibi
faaliyetlerde bulunduunu Sakz'l Leonardo da syler (2 ve 10 numaral paragraflara
baklabilir).
6
Arnira kelimesi, Arapa-Trke'deki amiriemir olup burada ise Yunancadaki amiras'n bir
uzantsdr (bk.G.Moravcsik Byzantinoturcica, Il, Sprachreste der Trkvlker in den
byzantinischen Quellen, Berlin 1958 ikinci bask, s.66-68).
Conditoris terimi ile, slam dinin kurucusu Muhammed akla gelir. [F.M.Meninski lgatinde;
7
kurucu, yaratc karl bulunur C.V, s.235].

Burada zetiedii zaman, Bizans bakentine 1452 senesinin ubat-mart ile 31 austos gnleri
8
arasnda, yani esas kuatma ve saldndan evveli zamanlarn ierir: Boazkesen kalesinin
inas, harp ilan, Marmara Denizi ile Karadeniz arasnda kalan kalelere kar giriilen aknlar,
ehir civarnda Bizans'llar tarafndan yaplan mdafaa hazrlklarnn teftii, Edirne ehrine
avdet (bk. Zamandizimi, 1452 senesi, ubat ve austos aylan aras).
Mehmed tarafndan cepheye srlen kuvvetlerin younluu, toplarn says ve at gleri
9
hakknda, Zamandizimi'ndeki 4 nisan gnne baklmaldr. Buradaki bumbardae minares ve

bundan da geri kalmayan una minor denen terimierin ne manaya geldiklerine dair aklk
yoktur: byk bir ihtimal kolubrinle ilgili olabilir. Fakat metnin bu ksmnn ok bozuk veya
ok boluk iinde bulunduu bellidir.
Burada Hali limannn bir zincir ile kapatlmas ve gerisinde de belirli sayda gemi
10
konduu anlatlyor (1453 senesinin nisan aynn 2 ile 4. gnleri aras): Zamandizimi
ksmndaki 2 ile 4 Nisan 1453 ksm ile karlatnn.
22 nisan gn, yetmiiki tane birem tipi geminin kara yolu ile nakli gerekletirildi: bk.
11
Zamandizimi, 22 nisan gn ksm.
334
12
Daha evvelden de belirttiim zere, Mehmed'in Hali zerinde bir kpr ina ettirirken,
hangi noktada bunu tespit ettirdiini en iyi bir tehisi, isidoro Epistula ad Bessarionem
[Bessarione'ye mektub] gsterilmit (not 17'ye baknz). Ayrca, Zamandizimi ksmndaki 19
mays gn ile karlatnn.
13
Bu ytiz tane merdiv.enle ilgili olarak Epistula ad Bessarionem adl yazsnda da konu
etmi (not 20'ye baknz) ise de, burada detayl bir ekilde, baz arabalarn hareket halinde
iken st taraflarna kanca (veya engel) konulup bylece sudara doru trmanma frsat
bulduunu tarif eder. Bu merdivenlerin ka tane olduuna dair kaynaklarda deiik rakamlar
verilir: Barbam ksmndaki I 16 sayl not ile karlatnn.
Burada byk lde 18 mays tarihine doru ina edilen tahtadan mamul byk kule ile,
14
mays aynn 16 s ile 25 i arasnda farkna vanlan yedi aded lam zerine imada bulunuyor:
Zamandizimi ksmndaki, 16 ile 25 Mays 1453 gnleri arasndaki sayfalar ile de karlatnn.
Burada geenjalcones kelimesinin, Epistula ad Bessarionem ksmnda geenjalconia ile ayn
manaya gelmediini tahmin ediyorum (not 19'da yaptm tahlil). Orada byk kolubrenler
konu edilmi iken burada testudo yani seyyar bir sundurma ve altlannda korunan askerlerin
ko ba (veya kolubrenler ile) araclyla mcadele ettiklerine deinir.
Kuds ehrinin M. 586 ylnda dn konu ediyor.
15
6 Gerekten de Roma ehrine, aralk aynn ortasna doru veya sonunda dn yapt (bk.
Epistula ad Bessarionem, not 3).
Venedik Cumhuriyeti Doge [Devlet Bakan] sine mektup

/
KOnstantinopolis'in inhitat ve d karsnda Venedik Cumhuriyeti'nin nasl bir tavr

takndn tartmay burada yapamayz- bu meseleyi aratnclar muhtelif vesilelerle ele
aldlar, bunu da genel izgileriyle belirtirken kendi ihtisas alanlar erevesinde verdiler ve
bunlar arasnda zel olarak sayacam mellifler: L.Fincati,"La presa di Costantinopoli,
maggio 1453", Archivio Veneto XXXII (1886), s. 1-36; G.Pavanello,"La caduta di
Costantinopoli in mano dei Turchi e la condotta di Venezia", Archivio Veneto XXX(1907) s.3-
25; R.Cessi"La caduta di Costantinopoli nel 1453", Atti del Regio /stituto Veneto di
scienze,lettere ed arti XCVII 2 (1938) s. 551-575; Guilland, Les appels , s. 226-244;
Alexsandrescu, L'action de Venise , s.247-267; ayrca burada [eserin 2.cildi iinde
bulunmaktadr] nerettiim Senato Veneziano, [Venedik Senato'su] Lettera a Nicolo V (30
haziran gn yazlan mektup) not 2.Fakat benim nazanmda daha ehemmiyetli nokta, ehrin
Trk'ler tarafndan fethedilmesinden sonraki tutumdur. Kardinal Kiev'li isidaro'nun tam o
gnlerde Venedik Cumhuriyeti'nin nasl bir tavr iinde bulunduuna dair ne gibi bilgiler
edindiini bilemeyiz, kald ki Roma ehrinden hareketinden sonra (22 Mays 1452) Bat alemi
ile uygulamada hibir temas olmad ve ancak Girit adasndaki Kandiya !imanna viisl
olduktan sonra (en azndan 5 temmuz gnnden sonra) tekrar yeni bilgiler edinebilmitir.
Venedik Cumhuriyeti hkmetinin o sralarda nasl bir kararlar iinde bulunduuna dair,
isidaro'nun teferruatl bir mali'unata sahip olup olmadna dair bize bir aklamada
bulunamaz. Bizans mparatorluu'nun baehrinin Trk'ler eline getii haberi 29 haziran
335
gn Venedik ehrine ulat ve ertesi gn Venedik Cumhuriyeti hem Papa Nicolo V'ya hem
de, Napali kral Alfonso V'nun nezdinde eli olarak bulunan Giovanni Mora'ya felaketin
haberini yollad. Venedik Cumhuriyeti Senato'su 2 temmuz gn yapt toplant sonunda,
Konstantinopolis meselesini 3 temmuz gn mzakere etmee karar vermesine ramen,
tutuklamadan kaan gemiler o gn Venedik !imanna ulam ve gene ayn gn kaptan
Alvise Diedo tarafndan uzun bir ifade verildii iin, Senato oturumu 4 temmuz gn
gerekletirildi (bk. Barbara, not 29). 5 temmuz gn,"capitano generale del mare"[Deniz
Kuvvetleri Komutan] Jacopo Loredan, orator ad Turcum [Trk nezdinde eli/lgat manas:
Trk'e konumak iin yollanan] Bartolarneo Marcello, Eriboz adasndaki bailo'ya-zira
Venedik ehrinden yollanan donanma Eriboz limannda demir atmt- iletiler veya direktifler
gnderildi. B.Marcello'ya Padiah ile en ksa zamanda iliki iine girip sulh yapmas ikaz
yaplmas yannda, 12 temmuz gn Venedik Senato'su ald bir karar sonucu Mehmed'e
sunulucak hediyelerin deerini 500 duka'dan 1200 duka'ya kanlmasn kabul etmiti (Thriet,
Regestes, III, s.l88 n.2934). 17 temmuz gn, Padiah ile yaplacak sulh hakknda Bartolarneo
Marcello'ya yeni direktifler verildi (nereden, Comet, Giomale, 8. vesika, s.74-76) ve 18
temmuz gn Venedik Senato'su papaln Venedik ehrindeki temsilcisi, Raguza
baepiskopos'u Jacopo Veniero di Recanati'ye bu meseledeki tutumu hakknda bilgi verdi:
esasnda ise Venedik Cumhuriyeti'nin esas siyaseti esir edilmi olan Venedik vatandalannn
kurtarlmas, Levante [ark taraflannda]'de bulunan topraklarna beklenmedik bir saldry
engellemek ve Mehmed'i talya'ya doru yapmak istedii bir giriimden vazgeirmek zerine
younlamt (neri yapan S.Romanin, Storia documentata, IV, vesika no. VI, s.526-528). En
nihayetinde ise Venedik Senato'sunun 9 austos gn ald bir kararla renildii kadar ile,
Venedik tersanelerinde o srada ondokuz tane gemi inas devam ederken kafi
grlmediinden elli tane olmasna karar verilmi ve Papa adna o srada be tane gemi
yaplmt (Thiriet, Regestes, III, s.189 n.2939), ve ayrca Jacopo Loredan'a yollanan 31
austos tarihli bir iletide, onun emrinde onsekiz gemiden oluan bir flo bulunuyordu ve bu
flo sayesinde Phteleon civarnda onyedi tane Trk gemisini ele geirmiti (Thiriet,
Regestes,III, s.l91 no.2941). Demek oluyor ki Kardinal sidora o srada, Venedik
Cumhuriyeti'nin Trk'e kar yaplacak byk bir sefer iin katlmay kesin bir ekilde
istediine dair imada bulunmutu. Gerekten de Venedik Cumhuriyeti 30 Austos 1452 gn
Napali kralnn desteini talep etti (ayn yer, lll, s.l78 n.2897), hatta 16 Kasm 1452 gn
Bizans imparatoru tarafndan gnderilen eliye verdii cevapda gemiler iin tedbir alacan
bildirmiti (ayn yer, III, s.l80 n.2905) ve bunlara da ek olarak 19 ubat 1453 gn onbe tane
harp gemisinin techiz edilmesine ve drtyz adam nakletmek iin iki tane nakliye gemisinin
hazrlanmas karar verildi (ayn yer, III, s.181 n.2909), fakat Milana'ya kar srdrlen
savalar yznden mali ynden zayf bir hale dmt, bu tip gemilerin techizi iin lazm
gelen parann tedariki ok zor olacakt (ayn yer,III,s.l81 n.2910) . Bu sebebden dolay, 24
ubat 1453 gn Nicolo V'ya, Napali kral Alfonso'ya, Habsburg imparatoru Federico Ili'ya
ve Johannes Hunyadi'ye acele tarafndan mektuplar gnderip onlarn destek ve yardmlarn
istedi (nereden Comet, Giornale, s.72-73 de bulunan 6. Ve 7. vesikalar), fakat gelen
cevaplarn hi biri kymeti yoktu Dier taraftan da, Venedik ehrinden 1453 senesinin mays
aynn ilk on gn iinde hareket eden flonun gc ve Konstantinopolis'e hibir ekildevasl
olamayan bu flonun gecikme sebebi zerinde hibir zaman kesin bir bilgi edinemedi.
Bylece, Kardinal Bessarione'ye gnderdii haberin (Epistula ad Franciscum Foscarum, 13
Temmuz 1453 gn Bologna ehrinden yollanan mektup, nereden L.Mohler, Kardinal
336
Bessarion, III, Aus Bessarions Gelehrtenkreis, Paderbom 1942,s.475-478) dinlenmi olma

ihtimali azd; fakat gene de manevi adan byk bir deeri vard, nk Venedik ehrinde
siyasi alanda Avrupa seviyesinde bir leadership sahibi oldu
2
isidaro'nun burada adn verdii konu, her zaman iin "mito di Venezia" [Venedik efsanesi]
mevzuudur (Bu konu iin baknz: G.Fasoli, "Nascita di un mito", u kitabn iinde, Studi
storica in onore di G. Volpe, I, Firenze 1958,s.448-475; ayn mellif, "La Chronique des
Veniciens di Martina da Canale", Studi Medievali, seri III, 2,I, (1961) s.42-74; F.Gaeta,
"Alcune considerazioni sul mito di Venezia," Bibliotheque d'humanisme et de renaissance,
XXIII (1961) s.58-75; R.Pecchioli,"Il nito di Venezia e la crisi fiorentina intomo al 1500",
Studi Storici III (1962), s.451-492;: A.Pertusi," Maistre Martina da Cana! interprete cortese
delle Crociate e dell'ambiente Veneziano del sec.XIII", u kitabn iinde, Venezia dalla prima
Crociata alla conquista di Costantinopoli dell204 ,Firenze 1963,s.l05-135;F.Gaeta, "Giorgio
di Trebisonda, le "Leggi" di Platone e la costituzione di Venezia", Bullettino ilell'Jstituto
Storico ltaliano per il Medio Evo e Archivio Muratariana LXXXII(1970) s.479-501), yani
Ortaa boyunca Venedik iin yaratlan idea-gl, hakim, adil, mkemmel hkumet vs. -
olup imdi de bu antik devrin byk fikir adamlarnn tahlili. vasta~yla yeni bir kuvvet elde
etmee,yani Latin ve Yunan hmanizmas aracl sayesinde yeni bir etki kazannaa
muvaffak olmutu. Bu "Venedik Efsanesi"ne bir de Venedik Cumhuriyeti ile Frederik
Barbaros arasndaki mnasebetlerin tarihi ve efsanesi de ilave edilir, Kardinal sidoro da,
imdi bu kitabma almadm mektubundit, Venedik ehrindeki Palazzo Ducale [Venedik
Devlet Bakan (Doge) nn idare ve ikiimet saray] duvarlarnda bulunan tablolara atflar yapar
(bu konu hakknda u eseriere baklmaldr: G.B.Lorenzi, Monumenti per servire alla storia
del palazzo Ducale di Venezia, ovvero seriedi ati pubblici dall253 a/1797 ratti dai veneti
archivi e coordinati , I , Venezia 1868 , s.64 ,levha I-IV: Marin Sanudo, Vita dei dogi,
nereden, G.Monticolo, Rerum Italicarum Scriptores, serisi iinde, Citta del Castello 1920,
s.359; A.Pertusi, "Quendam regalia insigna.Ricerche sulle insegne del potere ducale a Venezia
durante il medioevo", Studi Veneziani VII (1965) s.55-57; herhalde Guariento tarafndan
yaplan freskler, imdi kayptr). [Venedik tarihi aratrmalar iinde mhim bir yer igal eden,
Venedik Efsanesi konusu iin yaplan siiir aratrmalar topluca u eser iinde bulunur:
G.Zordan, Repertorio di storiografia veneziana. Studi e testi, Padova 1998,s.87-89].
3
Bu onun yapt idi, 1453 senesinin kasm ay sonunda Kandiya'dan Venedik ehrine
dnd zamandr, bunun da bir tan Benvoglienti'tin dispaccio'sundaki kayttr (burada
biraz ileriye baknz). O senenin ll aralk gn belki Venedik ehrinde kalmakta idi, nk
Venedik Senato'su, Ruteno kardnalinin istei zerine Modon ve Koron ehirlerinin kale
komutaniarna yollad bir yazda Mora'daki despot'larla olan ihtilaflar hakknda bilgi istedi
(bk. Thiriet, Regestes, III, s.193 n.2949).
Burgogna Duka 'sna mektup
Yani eytan. Mehrned hakknda, diabolus, filius Sathanae, praenuntius Antichristi, v.s
[eytan, blis'in olu, Deccal'n habercisi] verilen bu gibi kanaatler iin bk. Pertusi,
Ripercussioni, s.27.
337
2
Osmanl hakimiyetinin genilemesi ve Mehmed'in yeni fetihlerinin imasn yapmaktadr:
Midilli adasnn yneticisi Gattilusi ailesine, Eski Foa'ya, Taoz ve Linni'ye, Sakz ve
Samos adasndaki Cenova'l maone'lere, Mora'daki Paleologos'lara, Srp despot'u
Joj BrankoviC'e, Trabzon'daki Konnenos ailesine, Moldavya'daki Pier III Aaron'a konan
vergi (Babinger, Maometto, s. 110 [Trke tercme s.l27 vdd.]) ve fetihleri gerekletirilen
Trakya tarafnda bulunan Bizans mparatorluu kalntlan, Srbistan'n gney kesimi (21
Haziran 1441, Novo Brdo anlamas:l454 yl ilkbahannda Ostravica'nn d) ve Knm
yanmadas (1454 yl yaz mevsiminde Sivastopol'un d, Kefe ehrine bir vergi konmas)
zerinedir. Bk.Babinger, Maometto, s.l16-117, 133, 369; Pitcher, An histarical geography,
s.75 vdd.
3
Kasabann tesliminden sonra Pera'da gerekletirilen tahribat gerei iin, Lomellino
ksmndaki 13 numaral not ile karlatnn.
sidoro'nun "Familiaris"i
Bu selam ekli iin, Nicolo V'ya yazlan nceki mektup ile karlatnn. Kardinal
Domenico Capranica iin, Girolamoda Firenze ksmndaki not 1'e baknz.
2
Mellif, Kardinal'in firar ettiine dair itharndan mazr gsterrnee gayret etmektedir. Elbette
ki Kardinal sidoro'nun ehir igal edildii srada Aya Sofya civannda grlmesi tuhaftr,
nk bulunmas gerekli olan mahal, Sakz'l Leonardo'nun 24.paragrafda ahitlik ettiine
gre ad mare [deniz tarafndaki] San Demetrio regio [semt]'su yani angulus S.Demetrii
(gnmzdeki, Sarayburnu) olup, imdi Saray'n u tarafndaki San Demetrio kilise ve
manastnnn ciyan idi (bk. Janin, Geogr.eccl., I 3, s.89) Ayn bilgiyi szde -Phrantzes'in,III
5,5 eserinde de bulunur ve bu mellifin iddia ettiine gre Rusya Kardinali Kynegon ile San
Demetrio arasndaki yani Mangani'ler malallini mdafaa etmeliydi.San Demetrio ile Aya
Sofya arasndaki mesafe ok fazla deildir (1 km. kadardr); ve sonra, sidoro nerede
yaralanmt? Epistula ad Bessarionem [Bessarione'ye mektup]'da, daha evvelden de
grld zere, ante ianuam cuiusdam monasterii (bir manastr kapsnn nnde] atlan bir
ok tarafndan yaralandn yazar: fakat hangi manastr? Bu konusu geen San Demetrio mu,
veya Mangani'lerinki mi veyahut da Aya Sofya civanndaki bir baka manastr mdr?
Zannma gre, burada Kardinal'infamiliaris'i tarafndan sylenene itimat etmek gerekir, yani
kardinal durumu grnce San Demetrio denen mahalleden aynlp Aya Sofya tarafna gitmi ve
arpmaa msait adam aramt. Belki de N (?). Paleologos"n ve damad Nicola Goudeles
(Sakz'l Leonardo'daki 25. paragraf ile karlatnn) komutas altndaki seyyar kuvvetle;e
bal bir kta bulabileceini mid ediyordu, bu kuvvetler Ostravica'l Konstantin'in 26.
blmde verdii bilgiye gre ehrin merkezinde idi.
3
Leonardo Benvoglienti-Venedik ehrinde kardnaiden ald habere gre-tarafndan 22 kasm
1453 tarihli Dispaccio alla Signoria di Siena [Siena beyliine yollanan dispaccio] da anlatlan
ile karlatnnz: ileriye baknz. [Eserin, 2. cildi s.l 08-111 'de]
Demek oluyor ki sidoro 29 mays gn; esir edildikten sonra iki gn sre ile (30-31 mays)
4
Trk ordusunu takip etti ve Pera tarafna gtrldkten sonra, burada birisi fidyesini deyip
338
A .Pertusi - STANBUL 'UN FETH
kurtard. Pera' da 1 hazirandan 8 hazirana kadar sakland, sonra Trk gemilerine binip gn,
yani 9 hazirandan ll hazirana kadar, burada kald. Zannma gre metindeki bu noktay yle
okumalyz: Prusas [Bursa] olup hibir manas olmayan Persas diyemeyiz, kald ki sonraki
etap Fogis yani zmir'in kuzeyindeki Focea [Foa] olup buras Cenova Cumhuriyeti'nin
byk bir ap ticareti mahallidir. Demek oluyor ki gemiler, Osmallann eski baehri olan
Bursa'ya ulamlar ve oradan da yaya olarak sidoro ile onu esir eden Trk beraberce Foa
ehrine gittiler. Eer seyahat yaya yaplm ise -400km.kaardr- ancak 15-20 gnde
timamlan:abilir ve bylece ancak 26 ile 30 haziran arasnda ulatlar; yok eer seyahate deniz
yolu ile devam ettiler ise (250 mil kadardr) 4 veya 5 gn gibi ok ksa bir sre iinde bitirip,
Foa ehrine 15 ile 16 haziran gnleri arasnda varmlard.
5
Tuhaf olan bir husus, Sakz'l Leonardo, belki de familiaris'i gibi macera ve esaret arkada
da, Sakz adasna giri hakknda hibir bilgi vermiyor. Bu dn, elbette ki, austos aynn
ortas bir zamandan evvel cereyan etti.
6
isidcro'nun Kandiya !imanna ne zaman viisl olduu kesin olarak bilinmese de muhakkak ki
5 temmuz gnnden evveldir.
Sakz'l Leonardo
Mellifn kendisi de anlatlna gre, Konstantinopolis'in urad felaketi kendi gzleri ile
grd, takririnde dier ahitlerden daha evvel bulunduunu yazyor, kald ki bu satrlan 16
austos gn, yani ehrin Trk'lerin eline geiinden iki buuk ay sonra yazd. 29 mays ile 15
austos gnleri arasnda neler yaptn yaznyar fakat daha sonra (3.paragraf) belirttiine
gre. dominus cardinalis'i [kardinal efendisi] Kiev'li sidoro ile birlikte ayn kaderi
paylatn yani esir edildii ve belki de yaral bir ekilde srklendii, sonra baz askerlerin
acmas sonucu korumasnda kald, gemiye binip de Sakz adasna kaana kadar bu devam etti.
Adaya viisl olduu zaman ayn gemide Kiev'li sidoro vefamiliaris'i Francesco Griffolini di
Arezzo (?) da vard.
Sakz'l Leonarda, her ne kadar Yunan'llann "davran ve tabiat iin" anlamaa altn
2
sylemesine ramen, ald din terbiyesi formasyonu sonucu, Roma Kilisesi'ne kar ok sert
muhalif ve ok kat polemik yapan Ortodoks mezhebi mensuplannn eilimlerini ya anlamak
istemedi veyahut da gerekten aramad. ittihata taraftar olanlar arasnda saydklan
Yohannes Argiropulos, Teofilos Paleologos ve "ok az sayda kutsalpapaz ve laikleri"i sayar.
Birinci srada yer alan Y.Argiropulos tannm bir hmanizma devri adam olup,
Floransa konsilinde alnan karara gre hazrlanan Ruh'l-Kuds hakknda bir de kk risale
yazd (nereden: Sp.Lambros, Argiropuleia, II, Atlenai 1910, s.l07-128) ve o srada akirdi
Michele Apostolis ile birlikte Konstantinopolis'de bulunuyordu (Pusculo, II, 662-667),
bk.G.Cammelli, I dotti bizantini e le orgini dell'umanesimo, II, Giovanni Argiropulo, Firenze
1914,s.40-42;Gill, l Concilio di Firenze, s.439,447 not 6 ve 7, 462.Belki de imparatorluk
ailesi ile bir akrabalk kurmu olan Teofilo Paleologos hakknda, Leonardo tarafndan verilen
bilgi dnda hi bir ey bilmiyoruz ve onu iki yerde (burdaki 35 sayl not ile karlatlnn), vir
catholicus [Katolik kii] olarak anar. Bu kiilere elbette ki mparator Konstantin XII
339
Dragases'i de ilave etmek kanlmazdr,.Leonardo 29.paragrafda onun iin cuis fidem erga
Romanam Eeclesiarn intellexi [onun imannn Roma Kilisesine yneldiini anladm] der: ve
arkhont Teodoro Caristeno da, .Floransa ve Ferrara konsillerine katlm ve Lucas Notaras ona
bir mektup gndermi idi (Lambros, ayn yer, II, s.59 ve 182), Venedik konsilinden sonra da
Burgonya'da, Aragona'llar nezdinde ve Siena ehrinde elilik grevleri stlendi
(bk.C.Marinescu "Notes sur quelques ambassadeurs byzantins en Occident a la veille de la
chute de Contantinople sous !es Turcs", Annuaires de l'Institut de philologie et d'.histoire.
orientales et slaves, X (1950) s.421), bu ayn zamanda Syoropulos da konu eder
(bk.V.Laurent, Les "Memories, s.230-239), iken szde -Phrantes, III, 5, 5 tarafndan da
hatrlanr ve Leonarda bunun iin devir catholicus diye vasflandrr (23.paragraf).
3
Georgios (sonradan Gennadios) Skolarios'un, Floransa ittihadna kar tutumu iin, ona
tahsis edilen ilerdeki sayfalara baknz. Dier iki ahs hakknda ise, yani Isidoro ve Neoftos
ile ilgili ilerde bir daha konu ediyor (20.paragrat) ve onlar Kilise Ittihad'nn can dmanlar
diye tasvir eder, ve bu kiiler hakknda Leonarda bir metropolitik karar alnmasn teklif etmi
ise de, sonras hakknda hibir ey bilmiyoruz. Byk bir ihtimalle bu iki yetkili rahip veya
episkopos mparatot Konstantin'e bir mektup yazmlar ve 1452 senesinin kasm aynn
ortasna doru, yani Kardirral K.iev'li Isidaro'nun Konstantinopolis'e varndan ksa bir sre
sonra, konu edilen Kiliseler ttihad' tasavvuruna kar itiraz etmilerdi (bk. Gill, l Concilio di
Firenze, s.459-460). Mektup Georgios Skolarios'un ittihada kar ok sert bir tavr taknmas
(1 kasm gn, ekildii marrastrn kaplarna ast meydan okuma metni; 15 kasm gn,
imparator tarafndan Xylalas sarayna toplanmas istenen Synaxis yelerine tekdir mektubu
metni) daha da devam etmi hatta en azndan Aya Sofya kilisesinde resmen ilan edildii
zamana kadar (27 kasm gn, Apologia della propria vita [kendi hayatnn mdafaanamesi]
bal ile nerettii beyanname, bk; Oeuvres completes de Gennade Scholorios, neredenler:
L.Petit-W.A.Siderides-M.Jugie, III,Paris 1930, s.l65-166,166-170,188-193, 171-178; Gill, l
Concilio di Firenze s.457-461) devam etti. Dethier, metni nerettii srada Leonarda'nun konu
ettii Kiev'li sidoro ile ayn kii zannedip, ok az akilane bir tarzda sidori'ye bir de
Chirlucae ekiemi (bunu hatta 1O.paragrafda da yapmt) yani megaduca Lucas Notaras
demitir, ve bu zat da Kilise ttihad'na muhalif kiilerden biri olarak tannr; fakat zaten
elyazmalar ananesi tam bir mutabakat gsterdii iin hibir tashih yapmak lzumlu
grlmyor. Melville Jones adl aratrc, metni ingilizeeye tercme ettii srada (The Siege of
Constantinople ... s. 12). Gennadios Skolarios'dan sonra patriklik makamna geen Isidoro II
Xanthopoulos olduunu yazar: fakat hangi vesikalara dayanarak byle bir karar verir? Benim
bildiim kadar ile Patrik sidoro II (1456- 1462 seneleri arasnda bulundu) bu mevzu ile ilgili
hibir stidiale yer verebilecek vesika brakmad (bk.V.Laurent, "Les premiers patdarehes de
Constantinople sous damination turque. Chronologie et succession", Revue des etudes
byzantines, XXVI (1968) s. 229-263). Bu srada, "articolo sullo Spirito Santo" [Ruh'l Kds
hakknda yaz] iin, Yunanllarn bu ilkeyi uzun mnakaalardan sonra kabul ettiklerini
hatrlamak gerekir ve bu dnce 1439 tarihli Decreto di unione [ttihat buyrultusu]'nin bir
paragrafnda zetlenmi olup Kutsal Ruh Baba'dan evvel Oul aracl ile Oul'dan da tek
ilke olarak kabul edilir (bk. Gill, Il Concilio di Firenze, s.487 ve 492).
Bk.Barbaro ksm not 27; Gill, ll Concilio di Firenze s. 461.
4
5
Paragrafn sonunda okunan bu kelimeler, Konstantinopolis'in dne dair kehanetlere
Leonarda'nun atfettii uzun bir sapmann neticesini andnr ve bu konu ile ilgili olarak da
Barbaro ksmndaki 89 sayl notu tahsis etmitim. Be aded kehanet bulunmaktadr: I) Papa
340
Nicol I'nun bir exsecratio in pravos Graecos'un da bulunup da. u ekilde balayan:
Vergeritis in senium (insanum? okunmal) saeculi corruptela: fakat hibir ekilde Papa Nicolo
I'nun resmi bir mektup ve mhr deildir (bk.mektuplan, ad res orientales pertinentes u
eserde neredildi, Monumenta Germaniae Historica, Epistulae, VI, neri yapanlar: E.Perels,
s.433-6IO, mhrler iin bk.: Magnum Bullarium Romanum, I, Augustae Taurinorum 1857,
s.303-330) ve hatta 28 Eyll 865 gn mparator Michele III' e yollanan mehur name iinde
bile bir tek satr bulunmaz (Epistulae, VI, s.454-487), belki, ok sonradan uydurulma bir
sahte-kehanet olup hibir ekilde kehanetlerle ilgili edebiyat iine alnacak bir bilgi deildir;
2) San Giorgio dei Mangani adl manastrda mparator Bilge Leone VI'ye atfedilen bir tabula
[levha], iinde pek ok tablo son imparator Konstantine kadarki imparatorlar tasvir edilmiti
ve bu tabula'y :XV.asnn ortalannda bir Rus hac da grmt (bk.C.Mango"The Legend of
Leo the Wise", Zbornik radova Vizantolaki Institut, VI (1960)Beograd, s. 76-77;Janin,
Geogr.eccl., I 3,s.74); 3) bir kehanette bulunan Norseius (neirlerde grnen Morsenus imlas
ile olan yazl kabul etmiyorum), vir sanctus [Kutsal insan Norsenus] adl birisi,
Konstantinopolis'in iikibetini gens sagittaria yani yay kullanmakta ok mahir bir topluluk
salayacaktr: byle bir kehanet Norsenus vir Dei (bk.cod.Vat.lat.3822, asn XIII-XVI,varak
112 r ve v: Visio et prophatia Norsei viri Dei) hayali bir Ermeni rahibe ait olup, lme
mahkUm edilince, dnya zerinde vukil bulacak tribulationes ve mala tempora'lar savururken
yle balayan bir kehanette bulunmu: A gente sagittaria et a regibus orientalibus, qui
destruent terram et plenitudinem eius [yay kullanan insanlar tarafndan ve dou tarafndan
gelecek bu kiiler alemi ve onu dolduranlan mahvedecek] v.s.Demek oluyor ki
Konstantinopolis'in Latin patrii Tomaso Morosini deildir, zira bu adam bir tek satr bile
yazmam biridir ve kehiinette de bulunacak bir olmamakla beraber Melville Jones buna bir
not ayrm (The Siege... ,s.14 not); hatta Marsia episkoposu olan Marsicanus yani hayali bir
Anselmo diye yaratlan kii de, bir dizi kehiinetlerde bulunmutur diye aniatlp bir de
Gioacchino da Fiore adl birisi katld denilir (bk. Vaticinia sive prophetial abbatis Joachim et
Anselmi episcopi Marsicani, nereden: P.Regiselmis, Venetiis 1589, yaprak 32 vdd.) , nk
burada da bu cins bir kehiinet mevcut deildir: meslekdam olan P.J.Alexander tarafndan
bana ikaz edildii zere, Sibilla Eritrea iin sylenen kehiinetin de bir yeri yoktur, Ortaa
boyunca de libro qui dicitur Vasilografa veya Narsilograf diye bir para olarak (bk.O.Holder-
Egger, "Neues Archiv"XV(1980) s.155 vdd.: E.Jamison, Admiral Eugenius of Palermo,
London 1957,s.21 not 3) nk Sibilla Eritrea'nn kehanet Sakz'l Leonarda'dan hemen sonra
konmutur; 4) Sibiila Eritrea tarafndan yaratlan kehanet hibir ekilde Oracula Sibyllina VIII
217 vd. (nereden: J.Geffcken, Griechische Christlische Schrijlsteller, VIII, Leipzig
l902,s.153 vd.) diye tannan Yunanca metne esin kayna olmad gibi, Sant' Agostino
tarafndan da daha evvelden zikredilen, ok eski Latince tercmesine de hibir etkisi
olmamtr (anlan eserdeki notta): 5) bir baka kehiinet de "Joachim abbas"'n Papalista, yani
Vaticinia de papis ad ile Gioacchino da Fiore ve Anselmo Marsicano'ya atfedilende
(bk. Vaticinia sive prophaetiae ... , evvelden zikredildi) ise gerekten de benzer bir svme metni
Vaticinium XXV'de bulunur: Vae tibi, civitam septem collies/quando K littera laudabiliten in
moenibus tuis/tunc appropinquabit,casus et destructio/tuorum potentum [Vay sana ey yedi
tepeli ehir, K harfi senin mahvna sebeb olacak, duvarlarn ykp, d ve tahribine yol
aacak gcnn yok olmasnn sonucunu verecek] v.s eklindeki irade, mparator Bilge
Leon'a atfedilen mehur Oraculum X'un Latince'ye tercmesinden baka bir ey deildir (PG
CVII, stn 1136; bk.Mango, The Legend of Leo... s.62) ve daha evvelden de sylediim
341
zere, Kiev'li Isidoro da Epistula ad Bessarionem balkl mektubunda da bunu zikretti (9.nota
bakn).
6
Languschi'nin metninin 9.saysnda bulunan Boetes iin "Bohemler" diye tercme etmek
mmkndr: bununla beraber acaba Leonardo burada Bulgar'lar m ima etmek istedi diye
kendime soruyorum.
7
Barbaro ksmndaki 20 sayl not ile Zamandizimi ksmndaki 1452 yl sonbahar ksm ile
karlatnn. Dikkat edilmesi gerekli bir husus ise, Mehmed tarafndan imal ettirilen byk
toplardan birincisinin intlliik ettiini, Bat'l tarih yazarlan arasnda bir tek konu eden
Leonardo'dur. Hem Dukas (35,1 ve 3) hem de Kalkokondiles (cild II, s.151) byk apta bir
topun Urban adnda Macar veya Sakson meneli bir dkmc tarafndan imal edildiini
yazarlar. Dukas bu konu hakknda bilgi verirken, 1453 ylnn ocak aynda Edirne ehrinde
topun ilk deneme at yapld srada ok kesin bir netice elde edildiini yazar.
Kalkokondiles de verdii bilgi iinde, byk topun imal edildii srada at daha doru
ynlendirmek iin iki tane daha kk apl top daha imalini yazar fakat daha ilerde (cil d II
s.154) Bizansllar tarafndan mdafaa esnasnda daha kk toplarn kullanldn yazar iken,
Leonardo tarafndan verilen bilgi dorultusunda, surlarn tahribi iin fazla faydal olmadn,
nk bu surlan sarsp ve tahribata uratrken byk fayda salayan bir netice elde
edemiyordu; soma da u cmleleri ilave eder, "ve onlarn byk topu bir anda patlad, hatta
daha ilk yapt at esnasnda vuku buldu. Derhal bu topu imal eden dkmcy mesul
tuttular ve Sultan' dan bir emir km gibi ceza vermek istediler, fakat onu itharn edebilecek
kesin delil elde edemedikleri iin azad ettiler". Bu srada Bizansllar iin imal edilen bir
parann patlad akla geliyor ve bunu da evvelden Bizans iin alan Urban tarafndan imal
edildiini ileri srebiliriz, ve bylece Leonarda'nun dedii gibi Mehmed iin imal edilen top
infilak etmemi idi. [Bu topun patlad grnn mdafi : .H.Danimend, zahl Osmanl
Tarihi Kronolojisi, c.I, stanbul 1971, s.235; smail Hakk Uzunarl, bu topun patlamad
ve Urban'a yeni bir vazife verildii zerinde durur, Osmanl Tarihi, c.I, Ankara 1988 (5.bask)
s.472 not 7]. Nestore iskinder blmndeki 18 sayl not ile de karlatnn.
8
Bu teferruatn da doru olduunu zannetmiyorum: eer Halil Paa (=Calilbascia) byle bir
ey yapm olsa idi, fetihden hemen sonra mahkemeye verip de onu bir dizi itharn altnda
brakr iken elbette ki bu davrann da yzne vururdu.
9
Barbaro ksmndaki 32 sayl not ile karlatnn.
10
Sakz'l Leonardo, Mays ay esnasnda cereyan eden hadiseleri evvele alma benziyor:
gerekte ise kuatanlar tarafndan kazlan lamlar 16 mays ile 25 mays gnleri arasnda
farkna vanld (toplam olarak yedi tane kazlan lamlarn hepsinin hedefi Porta Caligaria idi:
Barbaro ksrnndaki s.41 vdd.ile karlatnn). Leonardo tarafndan verilen haberin deeri
madenciler hakknda bizi bilgi sahibi yapmas olup, kuatanlar tarafnda bulunanlarn Srp
kkenli (Srbistan'n gneyindeki Nvo Brdo madenierindeki sakinler) ve kar taraf
kazclannn ise Sakson kkenli Johannes Grant tarafndan ynetildiklerini iletir. Srhistan
meneli madencilerin Konstantinopolis kuatmasna katlmalarna dair u eseriere baklabilir:
I. Bozic, Dubrovnik i Turska, unun iinde: Srpska Akademia ja_Nauka i Umietnosti, Posebna
iznadia, Kn.200.lstor.lnst. Kn.3, Beograd 1952, s.128; E.Wemer, Die Gehun einer
Grossmacht. Die Osmanen. Berlin 1966,s.248; ve Novo Brdo madenieri hakknda,
bk.M.J.Dinic, Za istori ju rudarstva u srdniovekovnoj Srbiji i Bosni, ayn yer, Posebna
izdania. Kn.255, Odelienie drustvenich Nauka. Kn.41, Beograd 1962, s.65-67 ve 68 vdd.
342
Hatta, Lauro Quirini bile Epistula ad Nicolaum V [Nicola V'ya mektub]'da Trk kuvvetleri
arasnda artifices ex Servia argentifodinarii [Srbistan'daki gm madenierinin marifetli
kiilerinin] bulunduunu kaydeder (bk.Pertusi, Le epistole storiche, s.244). [Osmanl
vesikalarnda muhtelif imla ile yazlan Nvobordo gm madeni ve iletilmesi iin u esere
baklabilir: R.Anhegger-H.nalck, Kanun-name-i Sultani her mu 'ceb-i rf-i 'osmani, Ankara
1956, bk. Dizin, Nevabirde].
11
Latince metnin bunu izieylen blm buraya koymadm ise de, 7.paragrafn sonu ile
8.paragrafn banda bulunan bilgilere gre, Bizans'llar o srada lam kazlmasn
beklemiyorlard, nk bu tarz askeri giriim daha evvelden Bayezid I (1397-1399) ve
Murad II (1422) zamanlarnda giriilen kuatma srasnda bile kt bitmiti, bundan dolay,
ortaya kt zaman byk bir kargaa ve ok byk bir korku peyda oldu. Sonradan da
eklendiine gre, Mehmed tahtadan byk kuleler ina ettirip onlar hayvan derisi ile
kaplatrken, bunlarn gizli siper yerlerinde bulunan Trk askerleri, surlarn n tarafnda
bulunan hendeklerde kme sonucu meydana gelen delikleri toprak ve sazlarla kapatyorlard.
Baccaturea kulesi ve Baccatureo suru-nairlerin kaydettii gibi Bacchatarea veya
12
Baccathareus imlas olmyaca gibi, Bactatinea tarz asla kabul edilmiyecek bir yazmdr -
Porta di San Romano (bugnk Topkap) civarnda idi ve adn da Andronikos II'un
maiyetinde bulunmu olan SeluklY meneli muharip Babadur'dan alr (Janin, Const.byz.,
s.280). Porta di San Romano ile Porta di Charisios arasnda bulunan surn bu paras
imparator Johannes VIII Paleologos tarafndan (1425-1448) ina ettirilmi olup, yklnaa
msait bir nokta olduu anlalyor.
13
Porta San Romano civarndaki Porta Boccaturea'nn bombardman 21 nisan gn
gerekletirildi: Barbaro ksmndaki 59 sayl not ile karlatrn.
Mellif burada, Pera'da bulunan Cenova'llar lehine bir bilgi verebilmek iin olaylar ya
14
kt hatrlyor veya doru olmayan bir husus zerinde duruyor. Gerekte ise, daha evvelden
de akladm zere (bk. Barbaro, not 3 ve Zamandizimi, 26 mart ksm), Sakz'l Leonardo
tarafndan ima edilen castrum, Mehmed tarafndan 1452 senesinin 26 mart gn ile austos
ay sonu arasnda ina ettirilen Boazkesen kalesidir. Yani onun konu ettii tarihden bir yl
evveldir; bu kalenin inasna mani olmak iin Cenova'llarn byk bir giriime kalkmalar
hibir kaytta grlmyor! Kald ki gene ayn Sakz'l Leonarda biraz ilerde mparator
Konstantin XII'in azndan naklettii nutka gre, nihai savan balamasndan ok ksa bir
zaman evvel, Mehmed'in castrum... in Propontide aedificavit .Galatamque simulatione pacis
circumsedit [Bu kaleyi Boazda ina etti ve sanki Galata ile sulh iinde imi grnd].
s Sakz'l Leonardo'ya gre, Yunan'llarn bu iki yzl tutumundan dolay Allah ok kzm
idi: "Onlar ttihad yalnz lafla kutladlar fakat punduna getirip vazgetiler". Leonardo da
bunun zerine, imparatora bir teklifde bulunarak, ittihad kart kiilerin davranlarndan
hesap sormak iin metropolid'lerden oluan bir mahkeme kurmasn istedi. Buradaki 3 sayl
not ile karlatrn.
6
Bir sreden beri hareket halinde olan Trk donanmas, 12 nisan gn Diplokionion'da
demir att: bk. Barbaro, not 49. Halic'e girilmesine mani olan zincir ve onun hzasnda
bulunan Latin donannas iin Barbaro ksmndaki 35. not; Tedaldi ksmndaki 13. not ve
Zamandizimi ksmndaki 2 nisan ile 12 nisan gnlerine gre karlatrn.
Gemilerin nakit ii 22 nisan gn gerekletirildi; galiba bir hristiyan tarafndan yaplan
17
ikaz zerine gerekleti (1438 senesinde Garda glnde gemilerin nakli ile ilgili askeri tutuma
343
yaplan atf) hakknda Barbara ksmndaki 68 sayl not ile karlatnn. Kayda geilmesi
gereken bir husus btn editrlerin tuhaf ve inanlmaz bir hataya dm bulunmalandr:
lacertorum vi ad stadia yerine lacertorum sex ad stadia diye bir cmle kurmular.
18
Burada aniatlmak istenen olay. Halic'e indirilen Trk donanmasnn bu ksmnn
Venedik'liler ile Cenova'llann beraberce yaknak iin yaptklan giriimleri aklamak olup,
bu giriim ok kt bir ekilde akanete uratld (nisan aynn 23 ile 28'i aras zamanda) ve
hadise esnasnda lenler arasnda "patron" Jacopo Coco da bulunuyordu, ve bu zat hakknda
daha ilerde konu etti (17. paragraf).
19
Kpr 19 mays gn ina edildi: Barbara blm iin hazrladn aklamal notlardan
lOO.csne ve Tedaldi ksmndaki 14. nota baklabilir. Burada konu edilen fanum [mabed]
yani kilise Sarrta Maria delle Blacheme (eer kpr Xyloporta'ya balanm ise) veya
San Giovanni Batista (eer kpr bu kapya ulam ise ki, ben bu ihtimale daha ok
inanyorum) adna yaplan kilise olabilir ve ayn ad tayan Kap'ya yakn olup Kynegon
kapsna da ok yakndr.
Burada anlatlan hadise 20 nisan gn cereyan etti: bk. Barbara, s.23-26; Zamandizimi: 20
20
nisan gn. Sakz'l Leonarda'nun metinde ismi verilen arasnda Cenova'l kaptan
Maurizio Cattaneo ile, gene Cenova'l olan Domenico di Novara, Battista Feliciano ve
Francesco Leeaneila (bu ismin "Flectanella" diye okunmasn kabul etmiyorum) adnda
balanerii patroni (bunu balaneriorum patroni diye okuyalilir miyiz?) yani gemi kaptanlannn
adlarn verir. Burada balaneri bir nevi harp sefinesidir. Bu hadiseyi anlatan Barbara'ya ilave
olarak da Pusculo, IV 362-471; Laura Quirini, Epistula ad Nicolaum V; Kritovulos, I 39-41;
Dukas, 38, 7; Kalkokondiles, c.II s.154, 23-155, 17, adl mellifler de eserlerinde hemen
hemen ayn bilgiyi verirler. Bununla beraber, Barbara, Sakz'l Leonarda, Pusculo ve Quirini
tane Cenova gemisi ile bir tane Bizans (imparatora ait) gemisi diye bir rakam verirler iken,
Kritovulos ise tane "Latin" gemisi, Dukas da drt Cenova gemisi ile bir tane Bizans gemisi
diye bilgi verir, buna ek olarak Kalkokondiles bir tane Cenova bir tane de Bizans gemisi diye
bir rakam verir. Dier tarafdan da Barbara bu gemilerin "zannedildiine gre, Cenova'dan
geliyordu", geldiine dair bir bilgi vermi olmasna karlk, Dukas kesin bir ifade ile nisan
aynn banda Sakz adasndan hareket ettiklerini kaydeder ve bu haber de ok alaka ekici bir
vesika ile tasdik olunur, zira 21 Ocak 1455 tarihli bu bilgiye gre Raffaele Carrega adnda
Pera'da bulunan Cenova'llardan bir kii kendisi, kaynpederi Girolamo Bellogio ve gene
Pera'da yaayan sekiz vatanda adna Cenova hkmetine resmen bavurarak Maurizio
Cattaneo'nun gemisinin techiz edilmesi ve bunda hizmete giren yz taneden fazla silahl
kiiye denen maalar iin sarfettikleri 4860 iperperos tutanndaki demenin kendilerine
verilmesini istedi (bk. Belgrano, Prima serie, s. 270-272; Maurizio Cattaneo ve Francesco
Lecanella adl devrin vesikalarnda adlar geen kiiler ile Carretto, Fomario, Salvatico veya
Salvago, Italiano, Bocchiardi veya Boiardo, Gattilusio v.s gibi mhim ailelerin ferdieri olan
sair Cenova'llann tarihi kiilikleri iin u kitaba baklmaldr: J. Heers, Genes au XVe siecle.
Activite economique et problemes sociaux, Paris 1961, s.290,292,293,297,299,301 v.s ve daha
genel olarak da her bir kii iin dizinine de baklabilir). imdi bu gemilerin nasl olur da
tutuklanmaktan kurtulabilirler, bu arada devrin tarih yazclar genel olarak limana bir snma
olayn anlatrken, Barbara kesin bir ifade ile "gece karanlnn kt bir srada" Gabriele
Trevisan ve Zaccaria Griani'nin gemileri limandan ktlar, ve pelerine de "Konstantinopolis
344
limann iinden ektikleri" drt gemiyi pelerinden srklediklerini anlatr. Gene Barbaro
tarafndan verilen bilgiye dikkat edilecek olur ise deniz sava veya drt saat kadar devam
etmi ve saldran Trk donanmasnda, bykl kkl, yzkrkbe gemi vard: Sakz'l
Leonarda tarafndan daha az bir rakam verilmesine ramen Latin-Bizans ittifaknn drt
gemisine kar yeterli bir rakamd. Her halkarda, Trk danannasndan onbin kiinin
ldne dair rakam her trl gerein dndadr: Barbaro yzonbe kiinin ldn ve ok
sayda yaral derken, Kritovulos yz kiinin ldn ve yz kiinin yaralandn ve bunlar
arasnda amiral[Kaptan- Derya] Baltaolu [Sleyman] ve ayrca Venedik vatanda
denizcilerden yirmiiki l ve ok sayda yaral kiidir der. Mehmed, Trk tarafnn amiral
[Kaptan- Derya]'ini hayatn balamasna ramen grevinden azietti ve yerine de
Hamza Beg'in tayin edildiini Barbaro, Dukas ve Kritovulos da anlatrlar.Bu sava ile ilgili
olarak, Akemseddin'in Mehmed'e mektup adl ksm ile Tursun Beg ksmndaki 40 ve 41.
notlar ile karlatnn.
21
Sakz'l Leonarda bu olay aniatmaa devam eder -metin buraya konulmamtr - ve Pera
arkasndaki tepelerin stnden top at yaplmas ve bylece Halic limannda demir atm bir
halde duran Latin gemilerini vurmak iin top getirtmiti: bu olay elbette gerekleti ve
Barbaro'nun anlattna gre (s.35) Latin'lerin Trk donanmasn yakmak iin giriim
yapmalarndan sonra, yani 5 mays gn derken (bunun hakknda Leonarda ise daha ilerde,
17. paragrafda bilgi verir), Pusculo bunun 9 mays gnnden sonra, olduunu ileri srer (IV
481-531). Maamafh bu bombardmanlardan sonra ii ipek ve mum dolu, Cenova'l
Bamaba Centurione'ye ait gemi isabet alp hatrld ve bunlar anlatan mellifler de Sakz'l
Leonarda, Barbaro ve Pusculo (fakat ok ksa da olsa Dukas 38,20) adl kiilerdir. Bu
bombardmandan korunmak isteyen gemiler de, Pera surlar hzasnda dizilip yer aldlar.
Bombardmann devam esnasnda bu cepheye isabet ettirildei zaman, Pera'da bulunan baz
evler isabet ald ve bir kadn ld. Pusculo'ya gre, bu srada Bamaba Centurione'nin
gemisinin isabet alp da batmas ilahi adaletin bir tecellisi idi nk bu adam gemisinde
bulunan ya Trklere satmt.
22
Venedik'liler ile Cenova'llar arasnda patlak veren bu dissensio [ihtilaf] hakknda Sakz'l
Leonarda'nun 15. paragrafnda aniatlp da buraya koymadm metninde anlattna gre;
daha evvelden ileri gelen hfdiselere bal olup, mellif u ekilde anlatr: baz Venedik
gemilerinin mal dolu olarak limandan katklarna dair haberlerin yaylmas zerine, !imanda
kalan dier gemilere gnderilen bir emir ile mallarn karaya karmalar istendi; Venedik'liler
byle bir emrin kendi hrriyet ve karlarna dakunacan hissettikleri iin byk bir kzgnlk
gsterdiler ve yaptklar anlamaya gre kalnaa karar verip, ehri de omni fide et studio ad
finem usque belli [btn iman ve gayreti sonuna hatta savaa kadar gstermek] tarz mdafaa
etmee karar verdiler.Fakat bu hadiseleri Barbaro deiik bir tarzda anlatyor (not.29):
Consiglio veneziano dei Dodici [Venedik'lilerin oluturduu XII'ler Konseyi], 1452 senesinin
14 ile 16 aralk gnlerinde ald karara gre, imparator ile Kardinal Kiev'li isidaro'nun istei
zerine Konstantinopolis'in mdafaas iin Venedik gemisi bulundurmaa giriti. Bunu takip
eden 26 Ocak 1453 gn Venedik'li "patron"lar gernilere mallar yklernee izin aldlar
(Barbaro s.11- 13 ve not 31 ); fakat 26 ubat gn, gece vakti, Piero Davanzo adl adama ait bir
Venedik gemisi ile Kandiya !imanna bal alt gemi bordolarnda yediyz kii ve mal ykl
olarak frar ettiler (Barbaro.l3-14 ve not 31); en sonunda Venedik'lilerin XII'ler Konseyi, 8
mays gn, mallarn gemilerden karaya tanmasna karar verdi, fakat gemilerin tayfalar
hemen bu karar kar ktlar ve gereke olark da "bizim mallarmzn bulunduu yerde
345
evlerimiz vardr" ve mallarm gemilerde kalmasn saladlar (Barbara s.37-38). Hadiseyi

anlatan dier mellifler ise, bir tek, Venedik gemilerinin kal haberini verdiler (Pusculo, III
750 vdd.; Dukas, 38,1; Kalkokondyles, cild II, s.163; Nicola da Foligno, Filippo da Rimini, ve
dierleri ile karlatrlabilir).
23
unu not etmek gerekir ki, Leonarda'nun anlatnda tartma konusu mallar ile ilgili
bulunmad gibi, gemilerin de dmenieri ve yelkenleri bile hi bir etkisi bulunmaz, hatta
gemilerde mi kalsn veya karaya m ksn, yeri yoktur; esas infiali Yenerlik'liler deil fakat
Cen 0 va'llar duydular. Aile kavgalannda grld tarzdaki bu tip vatan hainlii ile dolu
ithamlar karsnda, sk bir ekilde cereyan ettiine gre, hakikati belirlemek zor olmaktadr.
2
~ Bu olay ile ilgili olarak, bk.Barbaro s.29-30 ve 73-75. not. unu kayt etmek gerekir ki
zerinde utuu konu, sevkin hi beklenmedik bir tarzda, Mehmed'in ky tarafnda kendi
gemilerinin korumasnda bulunaniann nnde yapt bombardmann altnda kald.
25
Sakz'l Leonarda, bu belagat dolu sl1bu ile, yeteri kadar bir mes1liyet iinde bulunduunu
ima ediyor: bk. Barbara, not 81.
26
Bu gaddarlk hadisesini Kalkokondiles de anlatr, c.II, s. 153.
27
Byk bir ihtimalle nisan ay sonu ile veya mays ay balannda bir sulh veya mtareke
mzakereleri balamt. Bunu, Dukas 39,1 ve Kalkokondiles (cild II, s.155-156) adl tarihiler
de konu ederler fakat Dukas tarafndan verilen bilgiye gre, evvela ehrin teslimi iin bir teklif
yaplm ise de imparator bu teklifi kati bir dille reddetti; Kalkokondyles ise bu konuda bilgi
verirken, Mehmed'in arac olarak sfendiyarolu smail'i yollayp, ya yzbin altn denmesi
veya ehrin terk edilmesini teklif etmesini istediini anlatr. Her iki teklif de kabul edilmedi ve
mrlafler arpmay tercih ettiler. Kalkokondyles birimada bulunarak, Mehmed byle bir
mzakere bahanesi ile Yunanl'lar ile Latin'lerin mdafaa iin hangi noktada bulunduklarn
renmek istemiti, fakat ben bu aamada Sakz'l Leonardo tarafndan verilen bilginin daha
doru olduuna inanyorum, nk bu mellif byle bir tutumun ex more yani mslman
halklarn bir tutumu olduunu belirtip bunlarn nihai savaa tutumadan evvel, Allah'larnn
rzasna nail olabilmek iin dmana optio pacis [sulh tercihi] teklif ettiklerini kaydeder.
Mellif, biraz ilerde bulunup (29. paragrat), kitabma koymadn bir parada, ok az
28
inanlabilecek bir haber verir (hatta metin bu ksmda ok bozuktur): Sakz'l Leonarda'ya
gre surlarn yeniden inas veya tamiri iin Manuele agari ile Rodos adas kutsal papaz
Neofito'ya paralar teslim edilmi fakat bu adamlar paralar ihtiya duyulan yerlere harcayacak
yerde zimmetlerine geirip ahsi emellerine kullandlar ve bundan dolay da ehir alnd
zaman birisinin zerinde yirmibin flori dierinde ise yetmibin filori bulundu. Bu her iki kii
de tarihi ahsiyetlerdi: 1418 senesinde dnyaya gelen Manuele Iagari, bir tp metni olan cod.
Paris. Gr.2305 diye tannan yazmann mstensihi idi (bk. G.Mercati, Seritti di lsidoro il
cardinale Ruteno, Roma 1926, s.3), 1429 senesinde Venedik ehrine gelen Johannes VIII
Paleologos'un maiyetinde idi (bk.Jorga, Notes, I, s.354), daha sonra da imparatorluk
konseyinin yesi olarak Ferrara ehrinde yaplan Konsil'e katld (bk.Laurent, Les
"Memoires", s.240,26; 260,30; 628,43), en son bilgi ise 1449 senesinin ocak aynda
Konstantin Paleologos'un tae giyme treni iin Alessio Filontropeno ile birlikte [Mora
yanmadasndaki] Isparta'ya gnderildi (szde- Frantzes,III,I,I). Neofito denilen zat ise, belki
Konstantinopolis'deki Carsianiti'ler manastrnn bakan idi (bk.Janin, Geogr.eccl.,I 3,s.502).
Daha evvelden de belirttiim zere, Kardinal sidoro'nun familiaris'i de Epustula ad
29
cardinalem Firmanum balkl mektubunda da bu eyi tasdik eder.
346
30
Benim bildiim kadar ile, bu haberi aktaran tek mellif Sakz'l Leonardo'dur; ve bu bende
biraz tereddd brakt, 2ira mellif yle der: "Roma'Ilarn !zm grdkleri zaman
yaptklarn okuduumuz gibi".
3
Yunan ve Latin komutanlarn kara ve deniz surlar boyunca bulduklar mahal iin bk.
Zamandizimi, Mart sonu ile Nisan ba 1453 diye ayrlan ksm.
32
Tahta kule veya ok byk kule hakkndadr ve bu cisim iin bilgi veren mellifler de
Barbaro, not 97-98, Pusculo, Kalkokondyles, Eparchos v.s.'dur.
33
Myriandriou (veya Polyandriou)kelimesinin bozuk eklidir.
34
Cenova'l olan Maurizio Cattaneo hakknda 20 sayl nottabaz eyler yazlmtr. 20 Nisan
1453 gn komuta ettii Cenova gemisi ile bir imparatorluk gemisinin Trk donannas
arasnda cereyan eden deniz sava ile ilgilidir. Burada eklenecek tek konu, Giovanni
Giustiniani Longo'nun sava mavirleri arasnda olduu kayd bulunmasdr (28. paragraf);
Adamo da Montaldo adl mellif nerede kumanda ettiini akca belirtmez(l8. paragraf), fakat
kuatma esnasnda ok iyi arptn tasdik eder ve daha sonda da (25. paragrafda) esir
edildiini, ikenceye uradn ve esir de dp sonra da fidyesinin verilip salverildiini
anlatr; en sonunda vereceimiz bilgi, Anonimo veneto [Venedik anonimi]'nun Lamento
[ikiiyet]'sunda (242-243. msralarl Porta di Peghe mdafaas iin "giente Catanea"nn
konulduunu haber verir. Bilindii kadar ile Bocchiari soyadn tayan kardeden Paolo
adl olan da Giovanni Giustiniani Longo'nun sava maviri idi (bk.burada 28. paragraf);
Paolo ile Troili adl kardeler nihai muharebe esnasnda ok cesurane arptlar, Paolo
arpma srasnda bana gelen bir balta darbesi ile yaraland ve her iki karde Trk'lere esir
dtler ve sonda fidyeleri denince Pera'ya sndlar (burada 44. paragraf ile karlatrn).
Anonimo Verreto'nun Lamento'sunda (244. msra) "Bojardi" kardelerin Maurizio
Cattaneo'ya yakn olduklarn yazar: gerekten de Myriandriou veya Polyandriou
(gnmzdeki Mevlevihiine kaps) adl Porta, Peghe'den hemen sonradr. Porta Aurea'nn
mdafaas iin "Manuele il Ligure" yani Cenova'l birisinin bulunduunu szde-Frantzes, III
5,4 syler ise de Maurizio hakknda bir karklk bulunmaktadr, nk ok sarih bir ekilde
Porta di Myriandiou mdafaas iin Paolo, Antonio ve Troili (Bocchiardi) adl karde
grevlendirilmilerdi.
35
Teodoro Caristeno (veya Caristo) hakknda, Kiev'Ii sidoro'nun Epistula ad Bessarionem
ksmndaki 12 sayl nottaki ans vardr.Porta di Caligaria'nn mdafi olduuna dair szde-
Frantzes'in III 5,5 de bir kayt bulunduunu ekliyebilirim. Caristone bir arlant yani
imparatorun maiyetinde bulunan bir Bizans'l yksek memur idi, daha evvelden Ferrara ve
Floransa ehirlerinde toplanan konsillerde mevcut idi (bk. Laurent, Les "Memoires", s.230,9
ve not 2), konsilden sonrasndan Venedik'de Burgonya'da v.s. 'de grevli olduu 2 sayl notta
da deinmitim. Teofilos Palologos iin de, burada 2 sayl notta deindim fakat bu arada hem
Sakz'l Leonardo (23. paragraf) hem de szde- Frantzes III 5,5 bunun iin edib demelerinin
akla kavumas gerekmektedir (nk bu adamn yazd hi bir eser gnmze kadar
muhafaza edilmemitir). Teofilos nihai sava esnasnda imparatorunun yannda
Porta di San Romano civarnda arprken ld (bk. Sakz'l Leonardo, 43. paragraf ve
Kalkokondyles c.II s.l61-162). Teofilos adl kiinin Porta di Peghe mdafaasn yaptn
syleyen tek mellif szde- Frantzes'dir fakat hatal olduu bellidir. Giovanni Alemanno adl
kii, Trk lamlarn kefetmek iin Giovanni Giustiniani Longo tarafndan getirilmi
Giovanni Grant adl mtehassdr (buradaki 7. paragraf ile karlatrn). Szde- Frantzes de
347
(III, 5,5) Giovanni "il Germanico"[Alman]adl kiiyi Teofilo'nun yanna koyar.

Porta Caligaria'nn mdafaas kamutasnda Teodoro Caristeno'nun lmnden sonra
Emanuele Goudeles'in yerine geme ihtimali iin Kiev'li Isidaro'nun Epistula ad
Bessarionem [Bessarion'ye mektup] parasndaki 12 sayl not ile karlatnn.
36
Catarino Contarini hakknda, daha evvelden Barbara ksmndaki 37.notta dediklerimi
karlatrn ve burada Pusculo'nun da ahitliini ilave etnitim. Burada ekleyeceim bilgi,
hem Pusculo (IV 151-156) ve Pusculo'yu taklit eden Languschi (s.17), Contarini'nin yannda
bulunan kiinin bir Bizans'l asil kii Andronico Cantacuzeno olduunu sylerler ve bu zat
ok mehur "gran domestik" ve mesazon yani Johannes VIII ile Konstantin XII'in ba vekili
idi (1431 senesinden 1447 senesine kadar: bk.A.Papadopoulos, Versucheiner Genealogie der
Palaiologen, 1259-1453, Speyer 1938, n.l71), bu zat, talya'da Kilise ttihad iin yaplan
konsillerde hazrd (Laurent, Les "Memoires", s.138,33; 140,5; 164,3; v.s.). Metin burada pek
salkl grlmyor, nk akkuzatif halindeki adiacentes turres burada capitaneus ile uyum
salamyor: zannma gre burada basit bir dzeltme ile adiacentis turris deyip Porta Aurea'ya
yakn olan, bugnk Yedikule olan turris diyebiliriz, veyahut da daha kesin ifade ile : et
<castelli cum> adiacenti <bu>s turri<bu>s. [ve kulelere muttasl olan kaleler ile]. Bu ayn
Cantarini adl kii hakknda bilgi veren szde-Frantzes (III,5,4) adn Giacomo diye kaydetmi
olup, buna verilen mahal Marmara Denizi'ndeki surlarn limandan "d tarafndan, yani
Porta Aurea'nn limanndan Samatya !imanna kadar" olan ksmd.
Daha evvelinden, Barbara blmnn 40. notunda tahlil ettiimiz zere, imparator 6 nisan
37
gnne kadar imparatorluk Saray'nda kalm, sonra Venedik Cumhuriyeti'nin temsilcisi

[tarihi terimi ile: Bailo] Minotto gemiti (bk.Barbaro, s.18-19; Pusculo,IV 173-175;
Languschi, s.17; szde- Frantzes, III 5,4). Minotto ile birlikte kancelliere'si veya sekreteri olan
Giovanni Giorgi di Vicenza da vard.
Yani, szde- Frantzes III 5,5 tarafndan tespit edildiine gre, Kynegon yani Mangani'ler
38
yresindenangulus S. Demetrii'e kadar. Bunun mdafaa konusunda gsterdii ii, ok ksa da

olsa, tarihi Kalkokondyles de zikreder. c.II s.158.
Katalan'larn Konsolos'u olup szde- Frantzes de III 5,4 adn verirken "Petro Gulianos"
39
imlasyla yazar; bununla beraber, Pere Julia'nn Bukoleon limannn surlarndan

Kontoskalion'a kadar ve merkez taraf mdafaa ettii hi pheye yer brakmayan bir
gerektir, Sakz'l Leonarda'nun dedii zere Hipodrom karsna isabet eden kuledir (ky
kesiminin bu taraf iin bk. Janin, Const. Byz., s.230-235, ve Sofano limannda bulunan ve
herhalde mezkur "Boukinon" diye adlandrlan kule iin s.326-327" ye baknz). Pere Julia
iin, Barbara ksmndaki 185. not ile karlatrn.
Barbaro'nun s.19'a baknz: "mparator'dan sonra Konstantinopolis'in en mhim adam
40
olan Megas Dukas (=Lukas Notaras), liman tarafndaki bandn deniz ksmn mdafaa
ediyordu ve emrinde yz aded at [A.Pertusi, burada 'cavalieri' (svariler) diye tashih
yapmtr] bulunuyordu, bunlar kara tarafnda ihtiya duyulan yerlere yardma yollamak iin
bulunduruyordu": Pusculo, IV 193-194: Basileam Luca portarni commissam servas.... :hatta
tarihi Dukas'a gre de (39,8), emrindeki beyz adam ile birlikte, Lukas Notaras Hali
yaknndaki Porta "Basilica" yani imparatorluk kapsnda bulunmas muhtemeldi. Halbuki,
szde- Frantzes'e gre (III 5,5) megaduca o srada Hali civarndaki deniz surlarndan olan,
Porta di Petrion ile Porta di santa Teodosia arasndaki mahalli, yani Porta Basilica'nn biraz
daha aanda kalan bir mahalli mdafaa etmekle vazifelendirilmiti.
348
41
Ayn nevzuu szde-Frantzes de, III 5,5 tekrar etmi (fakat her halde Sakz'l Leonardo'dan
almt), halbuki Puscul, IV 179-18 I ve Languschi, s.17'de Pusculo'nun verdii bilgiyi tekrar
ederken, Xyloporta ndafaas iin Manuele Paleologos regis de gente vetusta, yani
imparatorluk ailesi ile akrabalk kuran adl birisinin konulduunu iddia ederler.
Girolamo taliano ve Leonardo da Langasco adl kiilerin kim olduklarna dair, hi bir
aklayc bilgi verilmez, buna ramen Konstantinopolis'in ndafaas iin bulunan iki
Cenova'l olduklan nuhakkaktr. Burada, metnin neirlerinde grlen byk bir hatann tashih
edildiine dikkat edilmelidir: turres... Anemadas olup asla Aveniadas olamaz, kald ki
Blakerna sarayn ndafaa eden iki kuleyi konu etmektedir, birisinin ad Isacco Angelo denilir
nk bu inparator tarafndan (1185-1195) ina edilmiti, dieri ise Michele Anemas diye
adlandrlr, ve Bizans'l bir yksek memur olan bu zat, fesat kard itharn ile imparator
Alessio Konnenos tarafndan 1106 senesinde burada cezalandrlnt (bk.Janin, Const. byz.,
s.172-173 ve 284-285).
Sratli Venedik gemilerinin kaptan olan Gabriele Trevisan iin Barbaro ksmndaki
42
22,29,31,34 sayl notlarda kaydettiklerinle karlatnn. Aynca baklacak olan: Pusculo, IV

181-186: Cynagon Gebriel Trivisanus habebatl cui geminae Venetum parebant/forte
triremesl... maris trepidus... litora delegitlfacilis fuga ferret ut ipsum (gerek bir nedhiye
deildir); Languschi s.17'de: "Cynagon kapsna, Gabriel Trivisani iki gemisinin nrettebat
ile verilmi olup hizmetinde de ok iyi bir topu olan Zorzi de Nicolo da Drivasto da
bulunuyordu"; Anonino veneto, 214-216. ve 249-252. nsralarda (Chinigo'yu emanet olarak
almt); szde-Frantzes (III 5,6) da ndafaa etmesi lazm gelen mahallin (Kynegon) Liman
ile Porta Basilica aras olduunu iddia eder.
Ludovico Benbo (veya Alvise) ve Antonio Benbo adl iki karde, Konstantinopolis de
43
bulunan Venedik kolonisinin iinde ok nuteber kiilerdi. Barbaro tarafndan kaleme alnan
Giornale adl eserde XII'ler Konseyi iinde navir grevinde idiler ve ehrin ndafaas iin
Venedik gemilerinin alkonulmalar kararnda srar ettiler (bu eserdeki 6,10,17. sayfalan)ve
Trk'lerin eline de esir dtkten baka ehrin alnndan sonra ldler (bu eserdeki,
s.61,62,64), fakat Giornale metninin hi bir yerinde ehrin ndafaas iin emir aldkianna dair
kayt yoktr: ve bu husus ok thaftr. Pusculo (IV 187-190) ve Languschi (s.17) bir Bizans
asilziidesi olan Alessio Disipato'nun Porta di Phanar (veya Faro [Trke karl, Fener' dir]
iin kumanda etmesi haberini verir iken doru ise de bunun Sakz'l Leonardo tarafndan
verilen bilgi ile bir eliki deildir, nk dier baka vesilelerde grdmz zere Sakz'l
Leonardo ile Barbaro hep Latin ndaflerin adlarn verirler, halbuki Pusculo ve Languschi
Yunan ve Latin ndaflerin isimlerini verirler. Hadiseyi yaratan cnlede bulunan (a porta
Chinigo diye balayp defensabat diye biten yere kadar ), Benbo soyadl iki kardein adlar
geer ise de baz yazma nshalarda grlmez, fakat hi bir ehenniyeti yoktr, nk metin
dier bir yazmdan neet etmektedir ve Languschi ile Sansovino gibi ntercinler de bunu
izlerken. byk bir hata yapmlardr veyahut da Benbo kardelerin ismini veren cmlenin
dmesi (veyahut da yok saylnas n?) zerine ilga edilmitir.
Alvise Diedo hakknda, Barbaro ksmndaki 29 sayl not ile karlatrlabilir. Szde-
44
Frantzes eserinde bu adamn adn "Antonio Dedo" inliisyla yazar (III 5,6), ve benzer bir
hata da Languschi tercmesinde de grlr ve elbette ki evvelki satrdaki "Antonio"
Benbo'dan trer, halbuki bozuk dzenlenen metinde "Andreas" diye yazlntr ve bu kiiye
Jimanda bulunan trirenler ile gemilerin komutanl tevcih edilmiti. Bu nokta dikkat ekici
cmle karkl iindedir: gelenein bir ksm, triremes potius pavidus quam portum
349
tarzndaki bir terimi elbette kabul edemezdi, Venedik'Ii kaptana bir sayg gsterisi iin daha az
dzeyde olduu iin, daha ok medhiye dolu bu deiik terimi verir: triremes(!) audacter
viriliterque portum tarz olup buradaki triremes cahil bir katip tarafndan yazldn, Diedo
iin olumlu bir hava yaratsa bile yersizdir.
45
Her zaman iin ernre arnade bir seyyar kuvvetin mevcudiyeti, batl kaynaklara uzak bir
kayt tarafndan da tasdik edilmektedir: Ostravica'l Konstantin (26. blm), bin kiilik bir
kuvveti syler ise de komutannn adn vermez. Sakz'l Leonarda'nun bilgilerini kopya eden
szde-Frantzes (III 5,6), " Demetrio Kantakuzeno" ve "Nicoforos Paleologos" adn verir ve
emirleri altndaki yediyz adam ile, ehrin merkez duvar ark merkezinden I 600 veya 1700
metre mesafede bulunan Aziz Havariler kilisesi civannda (yani gnmzde Fatih Camii'nin
bulunduu mahal: Janin, Geogr. eec/. I 3, s.41-50) bulunduklarn kaydeder. simleri verilen
dier kiiler arasnda bulunan Demetrius socer N< ... > Paleologos adl kii
Demetrio Paleologos Kantakuzenos olmaldr, ve bu zat Floransa konsilinin zabtlar aracl
ile tannm birisi olup ikinci mesazon, yani o da imparatonn bavekili diye anlr (bk.
Laurent, ''Les Memoires" s.152,23; 156,5; 168,26; ve saire) ve damad Nicola Gaudeles adl
kii Kiev'Ii isidaro'nun kaleme ald Epistula ad Bessarionem adl mektupda (ehrin
alnndan sonra Mehmed tarafndan katledilen Nikolaus 'Gudeta')da konu edilmekte olup
Floransa konsili zabtlar sayesinde tandmz Bizans imparatorluunun diplomasisinin
temsilcisi (1436 senesinde Kiev'li sidoro ile birlikte Rusya'nn byk dukasn konsile bir
temsil heyeti yollamas iin tevik etmekle grevlendirilmiti: Laurent, Les "Memoires",
s.162,18 ve 596,20-21; Gill, ll Concilio di Firenze, s.89 not I; 1437 senesinde, Murad Il
nezdine eli olarak yailand: Doelger, Regesten, n.3475; 1438 senesinde, mparator Yalannes
Vlll'i Nuremberg diyeti'nde temsil etmesi iin gnderildi: G. Hofmann, Acta Camerae
Apostolicae... de Concilio Florentino, Romae 1950, s.46-47; Gill, Il Concilio di Firenze,
s.163; 1443 senesinde, ittihad konusu iin tekrar Bat tarafna yailand: G.Hofmann, Epistolae
pontificae ad Concilium Florantinum spectantes, , Romae 1940, s.84; 1449 senesinde,
Trkler nezdinde bir misyon iin: Doelger, Regesten, n.3503; v.s.: u eser ile de karlatrn,
Sp. Lambros, "Ho Bzantiaks oikos Goudeli", Neos Ellenaminan XIII (1916) s.219-221).
Mdafaa esnasnda mevcut bulunan dier Pa!eologos'lar iin, Pusculo ksmndaki 16 ve 20
sayl notlar ile Kalkokondyles ksmndaki 31 numaral not ile karlatrn.
Yiyecek ktl, galiba mays aynn ilk gnlerinde hissedilrnee balanmt; bk. Barbara,
46
s.33-34: "Mays aynn birinci gn... byk bir ktlk hissedilrnee baland, ilk yokolmaa
balayan eyler gda maddeleri ve en banda da ekmek, arap ve insan vcudu iin lazm
gelen dier eylerdi". Sakz'l Leonarda bu paragrafn mabadnda zahirenin gizlendii ve
yksek fiyatlara satld olayiarna deinir.
Bu hadise hakknda da, Sakz'l Leonardo tarafndan verilen bilgi dnda baka hi bir kayt
47
yoktur. Latin'ler ile Bizans'llar arasnda mevcut ihtilaflar Tursun Beg (43 ile 46. notlar
arasnda) ve Hoca Sadeddin (19 ve 20. notlarda) eserlerinde ima etmektedirler.
Maurizio Cattaneo ve Paolo Bocchiardi (bunlar hakknda 29,44. paragraflara baknz) adl
48
kiilerin dnda, dierleri hakknda hi bir bilgi bulurmaz, adalar olan kaynaklarda da hi
bir haber mevcut deildir. Giovanni illirica denilen kii herhalde 43. paragrafinde karmza
kan Johannes Sclavus llyricus adl zat olabilir ve bu adam nihai sava srasnda cesurane
arprken ld.
350
49
Sakz'l Leonarda'nun burada ileri srd ahsi kanaat, bu arada bir tek kendisine isnat
edilecek bir kanaat deildi. Mdafaay bir tek vallurn [tabiye] ile "antemurale" [dsur]
izgisinde younlatrma (ve bu aba iin Tedaldi blmndeki ll.not ile Kalkokondiles
blmndeki lO.notu, mdafaann trl vaziyet halini ald tasviri bulunmas hakknda
baklabilir), herhalde i taraflardaki surlarn kt durumundan ileri geliyordu ve kabahat de
btnyle Manuele agari ile Neofto di Rodi'nin zerindedir zira kendilerine verilen surlan
tamir etme grevini yeterince yerine getirmediler. (20. paragraf ile 28.notla karlatnn).Fakat
bu arada surlarn gene de kullanlr bir gce sahip olmasna ramen kt bir durumda olduu
biliniyor ve en son tamir iin imparator Yohannes VIII Paleologos yerine getirmiti (bk. Janin,
Const. byz., s.267 vdd.).
50
Burada, Kuds ehrini mdafaa etmekte olan Musevi'lerin tutumlannn tersini misal
gsteriyor. Roma imparatoru Tito tarafndan kuatld srada (M.S 70), Musevi'ler dzenli
bir ekilde evvela birinci surdan ikinciye ve en sonunda nc surun iine ekilmilerdi:
Sakz'l Leonardo bu bilgiyi herhalde ya Giuseppe Flavio'nun de bello ludaico, V I-VII 36,
adl eserinden yahut da, daha muhtemel bir tutumla, Zonara tarafndan yaplan hlasann
bulunduu Synopsis historiarurn VI 19-27, s.526, 3-550, 2l,Bonn ehri neri, adl eserden
alm olabilir.
Konstantinopolis'de 3 mays gn yaylan vox [ses, avaz: mecazi olarak; rivayet] iin
51
Barbaro blmndeki 82. nota baknz.

52
Srdrlmekte olan faaliyet ile ilgili olarak Halil Paa ile Zaanos paa arasndaki gr
ihtilaf iin, Tedaldi blmndeki 16 sayl not ve Dukas blmndeki 4 sayl not ile
karlatrn. Leonardo'nun, Mehmed'in sava konseyi hakknda verdii bilgiler ok salam
deildir, nk konsey yeleri arasnda gsterdii ihtiyar general Turahan Beg ise evvela
Mora'da (Mora yanmadasnda bulunan despot'larn Konstantin XII'in yardma komalarna
mani olmak iin 1 Ekim 1452 gnnden beri) ve sonda da Yunanistan'n kuzey tarafnda ve
sonra da gene Amavutluk'a gidip ayaklanmalar bastrmak istedi (1454 senesinin ekim
ayndan itibaren): bk.Babinger, Maornetto, s.87-88, 132-133). Leonarda'nun mphem bir
ekilde konu ettii eunuchus [Hadm] komutan iin bir ey sylemek mmkn deildir. Hadm
olmadklar iin bunlarn ne shak Paa ne de Karaca Beg olduklarn syleyemeyiz; belki de,
gemilerin karadan yrtlmesi vesilesi ile toplanan konseyde mevcut bulunan eyh
Akemseddin'i ima etmi olabilir (bk. Babinger, Maornetto, s.95). [Trke tercme s.91]
Barbaro ksmndaki ll6.not ile Giomale'nin 49. sayfas ile karlatrn. Mellifn burada
53
voces [sesler, avazeler] iin ima ettii, mslman imannda her zaman tekrar edilen: "La ilfhe
illallah Muhammedun ras1llullah" iman tavndr. Tiici Beg-zade Cafer elebi ksmnn 22. not
ile karlatrn [ Eserin ikinci cildinde bulunmaktadr ].
54
Bunu takip eden 37 ve 39. paragraflarda, nihai saldr arifesinde Konstantin XII'in,
Konstantinopolis halkna kar yapt konuma metni bulunmaktadr. Esas vurgu da,
Venedik'liler ile Cenoval'lann yapacaklan salam yardm zerine kurulmutu. Barbaro da
eserinin 16. sayfasnda imparatorun bir nutkunun metnini vermekte ise de, tamamen Venedik
vatandalarna ynelik olan bu konuma, mdafaa mahallerinin belirlenmesi ncesidir; ve
hatta nihai savan evvelisinde, bailo Minotto'nun cesaret verici bir konuma yaptn
Barbaro, eserinin 50. sayfasnda vermektedir ve ayrca 116 sayl not ile karlatrn. Halbuki,
Bizansl tarihiler, Mehmed'in ordusuna bir nutuk ektiine dair pheli bir bilgi vermei
tercih etmilerdir (bk. Kritovulos, I 48-50; Kalkokondiles, c.II, s.l55-158).
351
55
Giustiniani'nin yaralanmas ve sonraki tutumu hakknda, Barbaro ksmndaki 141 sayl not
ile karlatnn.
Boccaturea kulesi ve Baccatureo ad verilen duvar iin, bu blmde bulunan 12 saylnota
56
baknz.
Giustiniani'nin Sakz adasnda ldnAdamoda Montaldo da 33. paragrafda kaydeder
57
(saucius pervenit, diem extremam egit) ve Yunan kronik yazarlan arasnda bir tek Ekthesis
Chronike s.568, 2-4 bilgi verir (nereden. C.N.Sathas, Mezaioiniki Bibliotiki, VII, Venetia
1894). Szde-Frantzes onun Galata'da ldn syler (III 9,7), fakat bura~a Sakz'l
Leonarda'nun metninde bulunan bir yani tekrar eder, nk Yunan mellif ayn terimleri
kullanmaktadr. unu da kaydetmek gerekir ki, Leonarda'nun elyazmas metinlerinden olan
Trivulziano nshasnn yan tarafnda, adn vermeyen bir zat unu yazmtr: Cum Chium
applicavisset ab illis venenum Johanni datum est quo vita functus est. Fakat bu ibare,
Venedik'liler tarafndan ileri srlen bir iftirann sonudur.Sakz adasndaki, San Domenico
adl kilisesinde bulunan Giustiniani'nin mezar tanda bulunan kitabede ok deiik bir ibare
bulunmaktadr: Hic iacet loannes Iustinianus, inclitus vir ac patricius genuensis Sciique
maonensis, qui in Constantinopolis expugnatione a principe Turcarum Mehmet serenissimi
Constantini orientalium ultimi christianorum imperatoris magnanimus dux electus, vulnere
accepto interiit a partu Virginis M. Illi. V. VIII [byledir] Kalend, August ("Burada Giovanni
Giustiniani yatyor, asilzade ve Sakz maona'snn Cenova'l vatanda, bu zat, ark'taki
hristiyan imparatorlarn sonuncusu olan sayn imparator Konstantin'in byk komutan tayin
edilmiti, Trk'lerin Sultan Meluned Konstantinopolis'i kuatt zaman bu grevde idi, ve
1453 senesinin 1 austos gn ald yara yznden ld"; bk.F.W.Hasluck, "The Latin
monuments of Chios", Annual of the British School at Athens, XVI (1909-1910) s.155;
Ph.P.Argenti, The Occupation of Chios by the Genoese and their administration of the island,
1346-1566, I, Cambridge 1958, s.203 not 2). Mezar ki tabesindeki tarih yanltr veya nereden
Hasluck tarafndan hatal okunmutur: elbette ki M.CCCC.L.III diye okumalyz, nk
Sakz'l Leonarda, 16 Austos 1453 tarihini tayan mektubunun bu ksmnda, Giustiniani
hakknda konu ederken daha evvelden lm birisi olarak zikreder.
Konstantin XII'in akibeti iin, Barbara ksmndak 159 saylnota baknz
58
Burada verilen rakam inanlr grnmektedir.

59
Altmbin esir rakam mbalaal grlyor. Barbaro'nun son ksmna sonradan kasden
60
konulmu bir notta da tekrar edilmitir ve Kritovulos tarafndan verilen ellibin rakamna
yakndr.(!, 67,4). Konstantinopolis'in d esrrasndaki nfUsunun toplam ve ayrca
lenlerin, esir edilenlerin saysn, devrin kaynaklanna dayanarak vermek hi de kolay
deildir nk birbirlerinden ok farkl rakamlar verirler. Hepsinden evvel arpabilecek
insan says zerinde durmamz gerekir. Sfrantzes tarafndan yaplan nfus saymnda (35,6)
4773 Yunan'l ve 200 Latin vard (fakat bu rakam byk bir ihtimalle 2000 diye ve toplam
olarak da 6773 diye okurnalyz, bk.Sphrantzes, not 8); Dukas da bir an iin (39,8) mdafilerin
4000 veya 4500 kadar olduunu akla getirir ise de daha ilerde (39,14) 8000 kiiye bile
ulaamadklarn kaydeder; Tedaldi de (not 12) bu rakamn 6000-7000'i gemediini konu
ederken Niceola della Tuccia da 7000 rakamn verir (s.227); Sakz'l Leonarda toplam olarak
9000 kii (6000'i Yunanl ve 3000'i Latin) rakamn verirken (19. paragraf) Ivani adl mellif
de 17.000 rakamna (6000'i Yunan'l, 6000'i auxiliares [yardmclar] yani Latin'ler ve 5000
sekin askerin de bir seyyar kuvvet tekil ettiini yazar; fakat bu seyyar kuvvetin 1000 kiiden
352
fazla bir mensubu yoktu, bk. Sakz'l Leonarda blm not 45). atmalar esnasnda ka
kiinin ld hakknda bilgi verenlerden, Dukas {39,14) 2000 l der; Girolamo di Firenze
ise (not3) "her iki cinsden" 3000 hristiyan derken, bu terim anonim Cronaca di Bologna adl
eserde (nereden A.Sorbelli, Corpus Chronicorum Bononiensium u seri iinde: Rerum
ltalicarum Scriptores, XVIII 1,4 Bologna 1927, s.701) yanl yorumlanm ve "her iki taraftan
bin kii" diye bir cmle yaplmtr; Kritovulos (I 67,4) l saysnn toplam olarak 4000
olduu zerinde durur; Dotti ise 17.000 rakamna yani sayd btn ahalinin saysna e bir
rakam verir (5. not); Nicola da Foligno, henz neredilmemi olan Expugnatio
Constantinopolitana adl eserinde ( cod. Vat.Urbin.lat.9 23,yaprak 28v vdd.) "kadnlar,
ihtiyarlar ve ocuklar saymaz isek" 18.000 kiinin ldn syler; ve en sonunda da
Niceola della Tuccia tarafndan (s.227) bir yerde 200.000(!) lden konu eder ve dier bir de
ise "40.000 kadar" der ise de hi de inanlr gibi deildir, hatta Nestore iskinder tarafndan
eserinin orasnda veya burasnda (ll ve 40 sayl notlar) hem Trk hem Bizans- Latin taraf
iin verilen rakamlara inanlmaz. Mesele, nfusun toplam olarak deerlendirilmesine baldr:
bize inanlr bir rakam bir tek Tedaldi vermektedir (not 12), yani 42.000 rakamn verdii
srada 6000-7000 kadar muharip olduunu bildirir. Gnmz aratrclar da en az 40.000 ve
en ok 60.000 diye bir rakam verirler (bk. A.M.Schneider, "Die Bevlkerung Konstantinopels
im XV.Jahrhundert", Nachrichten derAkademieder Wissenschaften in Gttingen, Philo.-hist.
Klasse, 1949, s.233-244 [ Bu makale Trke'ye tercme edilmitir: "XV. Yzylda
stanbul'un nfusu", TTK BeZleten XVU61 (Ocak 1952) s.35-48]; L.Mohler, Kardinal
Bessarian als Theologe, Humanis und Staatsmann, c.l, Paderbom 1923, s.272;
N.B.Tomadakis, "Ho meta tin alosin tis Konstantinoupoleos (1453) apoikismos autis kata tas
elienikas pigas", Pepragmena tou Th dietnous Byzanitnologikou synedriou(Tessaloniki 12-19
apr.l953), Athenai 1955-1956, Il, s.611-629; Gilll./1 Concilio di Firenze, s.l03; F.Dirimtekin,
"1453 muhasaras esnasnda Bizans'n nfusu", Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleten,
Haziran 1954'den ayrbasm, adl makalesinde 80.000 rakamn verir).
6
Trke zerklah terimi iin, Barbaro blmndeki 67. nota bakn.
Languschi tarafndan gelitirilen bu efsane iin (32. sayfa), bk. Eparchos, not 20.
62
Yani imparatora silah ve asker vermi olan Venedik'liler ile Cenova'llara btn kabalat
63
yklernee abalad.
Halil Paa'nn lm (10.Temmuz.l453) iin bk. Babinger, Maometto, s.l09 [Trke
64
tercmesi, Fatih Sultan ... s.l03]; Tursun Beg, not.75.

65
Megaduca Luca Notaras ile ocuklarnn elim akibeti iin kaynaklarda deiik anlatmlar
bulunmaktadr. Daha evvelinden, soykt yazar Marco Barbaro tarafndan N.Barbaro'nun
Giomale'sine konan bir ek nota gre (s.66 ve Barbaro'nun 187 sayl notu) bir "baron
greco"[Yunanl begziide] tarafndan bir ballk gsterisi yapldna dair imada bulunur ve
anlatlna gre iki kzn (!) para dolu tepsiler ile padiaha yollam, bylece Mehmed'in
kzgnln tahrik ederek onun ve dier Bizans'l asilziidelerin kafalarnn kesilmesini
istetmi, bunun da gerekesi, "efendisine (yani imparatora) byle bir para verniyecek kpek
olduklar ve bylece ehrin kaybedilmesine yol atklar" idi. Benzer bir yorumu da szde-
Franzes'in eserinde (III 11,3-4), bulunmakta olup, acaba Marco Barbaro bu szde-Frantzes'in
esas kaynan m veya zellikle szde-Frantzes'i kopya edip de, XV. asr sonunda
Venedik'de yaylan bir rivayetin naklini mi salamtr, tarznda bir ayrm yapabilmek
gerekten zordur. Kiev'li lsidoro da, Notaras ve evlatlarnn akibetini Epistula ad
353
Bessarionem [Bessarione'ye mektup]'da ima eder ve Leonarda'nun dedii gibi, ocuklanndan

ikisi (ve deildir) arasnda biri harp esnasnda ld, dier evlat ise padiahn emri zerine
babas ile birlikte idam edildi. Pusculo ise eserinde (IV 1069-1074) per sarih deildir, nk
yle der: "Ey Notaras sen basit bir idam yerine daha elim bir son hazrlanmt, nk senin
idamn, gznn nnde bir kzn (gnatam) ve bir olunu (puerumque) padiah iin kanp
sonra da idam edebilirler ve kanlar da senin zerine serpilirdi". Kritovulos adl tarihi de
eserinde (I 73,2 ve 8-12) deiik bir yorum verir: Mehmed bir gurup esir arasndan baz soylu
kiileri seti ve bunlar arasnda Lucas Notaras da bulunuyordu, Konstantinopolis'in yeniden
inasn ve idaresini uhdesine vermek isterdi fakat Trk ileri gelenlerin kskanl byle bir
giriimi daha batan engelledi ve hemen Notaras ile ocuklarnn idam iin padiah tahrik
ettiler. Devrin tarihini yazan melliflerden Dukas (40,3-8) ve Kalkokondiles (cild II, s.165,11-
466, 16) daha yakn ve uyumlu yorumlar getirmilerdir: ikili tarafndan anlatldna gre
esirler arasnda bulunan Notaras, karsn ve ocuklarn Mehmed hemen kendisi azad ettirdi;
sonra ise , bir ziyafet esnasnda, kullarndan birisini gnderip, oniki veya ondrt yalarnda
gzel bir ocuk olan, en gen eviadn gndermesini istedi; babann istei aalayc bir
slupla red etmesi zerine, padiah babalarnn gz nnde ocuklarn idam ettirdikten
sonda Notaras'n sahip olduu muazzam servet, bu olaya mani olmada ve ailenin btnyle
ortadan kaldnlmas giriimine fayda salamad" (Babinger, Maometto, s.104 [Trke
tercmesi, Fatih Sultan ... s.99]).
Venedik Cumhuriyeti'nin Konstantinopolis iindeki bailo'su Girolamo Minotto ile olunun
66
ve hatta Katalan'larn konsolosu olan Pere Juli' adl kiinin akibeti iin, bk.Barbaro, not 182
ve 185.
Gerekten de Catarino Contarini'nin ad esir den Venedik'liler arasnda zikredilir
67
(bk.Barbaro, s.61) beniberinde ise yirmisekiz "nobeli" [asilzade] bulunuyordu ve 1454 senesi
zarfnda Venedik ehrine dnrnei baaran bu kiiler 2000,1000 ve 800 duka tutarnda fidye
demi bulunuyorlard. unu da not etmek faydal bir tutumdur ki Trivulziano nshas diye
bilinen elyazmas metne bir not koyan ad bilinmeyen zat, u bilgiyi eklemitir: Ad<h>uc
Catarinus vivit [Catarino burada yaad].
68
Mehmed'in gerek niyetlerinin tahlili iin: Tedaldi, 32. paragraf; Lomellino, not i4 ve
ayrca burada zikredilen kaynaklar ile karlatnlabilir.
Mehmed'in idaresi altna girdikten sonra Pera'nn durumu hakknda, Lomellino'nun daha
69
evvelden zikredilen mektubuna baklabilir.
Jacopo Tedaldi
.Martene aracl ile yaplan neirde "Franc" denir ise de Concasty tarafndan verilen bilgiye
gre (Les "Informations"... s.98) Paris. Fr.5036 diye bilinen nshada "Trane" ve Paris.
Fr.l5217 diye bilinen nshada da "Trasne" imialan mevcuttur. Benim kanaatime gre, Bati
ehri civarndaki Trani ehridir; fakat bu arada Torino ehrine yakn olan Trana veya
Fransa'daki Trans veyahut da Ille-et-Vilaine ile Var adl kasabalar da olabilir.
Balk ksmnda gsterilen tarihleme, dier yazm ile tezat yaratrken 25. paragrafda
2
sylenen ile ayndr.
354
Trk ordusunun ehemniyeti hakknda yaplan muhtelif deerlendirmeler iin , Zamandizimi

3
iinde 4 nisan gnne baknz.

Martene ve Durand tarafndan verilen metin elbette ki tam deildir:_ en iyisi hi phesiz
4
rec.A'dr. Latince metinden anlald zere buradaki "soldati" [askerler] terimi ile, uzun bir
gemi tecrbeleri olan, eski askeri glerdi
Toplar ve savurduklan ta mermiler hakknda bk. Zamandizimi, ll nisan gn ksm (bu
5
arada teknik konularda verilen bilgiler). u konular belirtmek gerekir: 1) A diye gsterdiimiz
yerde 10.000 kolubrine, yani arkibz bulunmas, byk ve orta toplarla birlikte bulunmas, B
satrnda gsterilmi olup, fakat ayr anlamdadr; 2) A diye gsterilen paragrafda, en byk
topta frlatlan merninin ap ve arl belirtilmitir: bu arada A paragrafnda 11 kar ve 3
parmak diye gsterilen l daha kabul edilir grlyor, 1900 libre diye verilen rakam
mbalaal grlyor ve bylece B paragrafndaki 1451 libresi daha net ve kesin bir rakam
olarak siiir vaka yazarlar tarafndan (Barbaro, Kiev'li Isidoro, v.s.) verilene nazaran daha
kabul edilir grlmektedir; 3) A metninde de yle bir okumamevzubahis olabilir: "toplar her
gn ykleniyor..", B paragrafnda bu daha doru grlmektedir; 4) en son olarak daA'da
bulunan kabul edilir: "800, 1000 veya 1200 libre", nk bu tarz veriler dier kaynaklar ile bir
paralellik gsteriyor.
Burada Franszca metin iinde "vans" yani nakliye arac diye bir bilgi bulunmaktadr
6
bylece 'nakliye gemisi' diye tercme ettim, fakat bu arada A paragrafndaki gibi metinde
"krek sralar" diye okurken B paragrafnda da "banc" demeliyiz ve 'vans' diye okunmasn
kabul etmemeliyiz. Trk donannas hakknda dier mellifler tarafndan verilen rakamlar iin
(ve en az bir deer veren Tedaldi'nin bilgileri ile birlikte), bk.Zamandizimi 12 nisan ksm.
Bir Arnavut mhdedisi olan Zaanos (Mehmed) Paa iin bk. Babinger, Maometto s.14,50
7
v.s. [Trke tercmesi; Fatih Sultan Mehmed ... s.33,59 ve dizin] ve bu mellifn mhim
kayddr. [Arnavut men e li dedii iindir.]
"Mandraghi" (A'daki Maudragui) veya "Mandrakin" (B'de) bir yer ad olmayp, talyanca
8
bir deniz terimi olan "mandracchio" (bk.Barbaro, not 72) kelimesinin Franszcaya gemi
imlasdr ve Jimann i tarafn gsteren bir terimdir: burada elbette Halic'in i taraf anlamna
gelmektedir. talyanca imiaya gemi bir bir baka terimi de Concasty tarafndan belirtildiini
iaret edelim (Les 'lnformations' ... s. 101 not 2) [Bu kelimenin Trkedeki imiiiiar iin: H ve
R. Kahane ve A. Tietze, The lingua Franca in the Levant, s.542-543, n.808].
Tedaldi 'nin bu gr ile ilgili tuhafbir yanl yaptn syleyebiliriz: bu bir kpr olmayp,
9
daha evvelden de belirttiimiz zere (Barbaro, not 35), Halic'e girie miini olan, deniz
zerinde de yzen, byk bir zincir idi. Bu zincir arkasnda da, mdafaa iin bir dizi gemi
konulmutu, ve bunu gren Tedaldi de gemilerle bir kpr yapldn zannetniti. Burada
bulunan hata, daha ilerdeki gibi (10. paragraf) tuhaf bir ifade ile zincir veya sed iin bilgi
vermesinden de ileri gelir. Bu paragrafn sonunda verdii bilgiye gre, Trk amiral, (A'daki)
"Albitangole" veya (B'deki) "Aligangoly"- Baltaolu kelimesinin bozulmu bir imlas olarak
grlyor-, 20 nisan gn drt tane Cenova tccar gemisi ile giritii savata malup olmutu
(bk. Barbaro, not 58 ve Zamandizimi, 20 nisan gn).
B paragrafndaki yanl ok aktr: kara tarafndaki sur 5,632 km., Marmara Denizine
10
bakan deniz surlar 6,760 km. kadar olup Hali tarafndaki ise 7,500 km. olduu iin 19,892
km. kadard.
355
11
te burada ehrin mdafaas iin gerek sralama ile parantez iinde Tedaldi tarafndan
verilen rakamlar gsterilmektedir; 1) glenmi ukur: ukur, genilii 15 ile 20 metre aras
(35 kula x 0,60 = 2lm; 26 kula= 15,60 m.) derinlik 5 ile 7 metre aras (15 kula= 9M; 10
kula= 6 m); ukur veya d duvar: ykseklik 7 m (12 kula= 7,20 m); 2) d sur: ykseklik 9-
m.(l4 kula= 8.40 m, veya 20-22 kula= 12/13,2 m.); kalnlk 3,20 m. (3 kula= 1,80m.); 3)
dahili sur: ykseklik 15 m. (20 - 22 kula = 12 - 13,2 m.), kalnlk 5,50 m. ( 6/8 kula =
3,60/4,80 m.) . Teodosius zamannda ina edilen surlar iin bk. Janin, Const. byz., s.265 vdd. ;
S. Eyice, stanbul, stanbul 1955, s.96-97; C. Mango, Architettura Bizantina Venezia 1974,
s.49-53. [imdi u eseriere baklabilir: W. Mller-Wiener, stanbul'un tarihsel topografyas~
stanbul 2001 ,s.286-295].
12
Anlald kadar ile B metninde, bu noktada "silah altndaki insanlar" yerine "meskfular"
diye okumak daha kabul edilecek bir yorumdur: bk. Zamandizimi, 31 mays blm. unu da
not etmek gerekir ise, Latince metindeviri [insanlar] kelimesi bulunup, rakam da 25 ile 30 bin
aras gsterir (Martene- Durand, Veterum scriptorum ... st.789).
13
A metninde (ve hatta Latince olan tercme metinde) 30 gemi ile 9 galeri diye gsterirken B
stnundan daha dorudur zira btn rakamlarn toplamn verirken gemileri de hep galeri
yapmtr. Torre di Eugenio ile Kastellion di Galata [Galata Kalesi] arasndaki mesafe 780 ile
800 metre arasnda olduu iin, zincir boyunca 39 tane gemi mevcudiyetinden konumak pek
doru olmasa gerekir. Gsterilen rakamlar arasnda en kesin olanlar Barbaro ile Sakz'l
Leonardo tarafndan verilenler olup 5 veya 7 tanesi Cenova kkenli olan bu gemilerin toplam
10 tane olmaldr ve hi birisi de ince galeri (yani srat teknesi) deildi, nk iki tane
Venedik kkenli ince galeri (Alvise Diedo ile Gabriele Trevisan'nkiler) limanda kalmlard.
14
Metinde bundan sonra (AB ve Latince tercmede de )bir paragraf bulunur ve ilgisi de
Halic'e Trk'ler tarafndan kara yolu ile indirilen gemilerin yaklmas giriimidir ve bu
teebbs ackl bir ekilde bitti (bk. Barbaro, not 74-75). Tedaldi tarafndan da anlatlan bir
olaya gre "Trabzon gemisi" yani Jacopo Coco'nun komutas altndaki gemi gelen top at
sonucu batrlmt, fakat mellif Cenova'llann bir ihanetine dair baka ey sylemez.
Sonraki bir paragrafnda (13.ncde) mdafler tarafndan tahrip edilen 14 tane lam, ve
dier bir paragrafnda (14.ncsnde) surlardan da uzun bir tahta kule ile uzunluu 1000 kula
(=600 m.) genilii de 7 kula (=4,20 m.) flardan yaplma bir kpr inasn konu eder,
"surlara kadar yryerek gidebilmek iin, liman denizini gemek amac iindi" diye de ekler
(bk.Barbaro ksmndaki 98 ve 100 sayl notlar ile karlatnn).
15
Burada Franszca metindeki "ains arrent et prient et arrent aeur plaisir" cmlesini daha iyi
grdm iin byle tercme ettim. A metninde "arrent" diye iki defa geen fiillerden bir
tanesini "adorent" yani "adorano" [tapyorlar] diye yorumlamamz ikaz etmektedir.
Bunu takip eden metinde, mellifin ifadesine gre kuatma altndaki Bizans'llarn haber
16
kayna en bata Halil Paa idi, ve bu zat padiahn nezdinde yapt konumasnda
kuatmann kaldnlmasn istedi ise de muhalifi ve hristiyanlarn mehur dman Zaanos
Paa kesin bir darbe giriiminin yaplmasnn kanlmazlnda srar ediyordu. AB
stnlarnda grlen iki konuma, Latince metinde ayr ayr geniletilmi bulunuyor (Martene-
Durand, Veterum scriptorum ... , stun 791 B-792 C) ve Sakz'l Leonardo (32-34. paragraflar)
ile Pusculo (III,l-144) tarafndan verilen bilgiler ile ok dikkat ekici bir benzerlik gsterir, ve
byle bir noktada aklmza gelen ihtimal, mterek bir kaynak (belki de azdan aza dolaan
bir rivayetti) mevcudiyeti zerine olup, padiah divannda konuulan tartmalarn bir yeni
356
yorumudur. Bu tarz bilgiler Bizans kaynaklannda mevcut deildir, fakat Dukas (35,5 ve not 4
ve daha evvelisi 34,2) Halil Paa ile Bizans'llar arasndaki mevcut ilikileri anlatrken,
hristiyanlann arkada ve ibirlikisi diye, Trk'ler bu vezir iin ghiaitr ortagi [A. Pertusi'nin
imlas byledir] derlerdi; bu arada Mehrned de bu adamdan pheleniyordu. Bilindii zere
Halil Paa, stanbul'un fethinden sonra hapse atld ve 10 Temmuz 1453 gn Edirne'de idam
edildi (Babinger, Maometto, s.109).[Trke tercmesi, s.103] Halil Paa iin Trk
kaynaklarnn syledikleri hakknda, bk.Tursun Beg, not 75.
"Karada ve suda yanan tahta" hakknda bir tek Tedaldi bilgi vermektedir: herhalde bu tahta
17
salnitro, kkrt ve neft ile kaplanm (mehur 'rum atei'idi) bulunuyordu. Latince metne
tercme eden zat bunun bir "eytani sanat" olduunu iliive etmekten geri durmaz. Kuatma
esnasnda kullanlan yanc maddeler ile ilgili olarak bk. Nestore skinder, not 22; Tursun Beg,
not 52 ve Taci-Begzade Cafer elebi, not 23, bunlar neft ile dolu ie ve kaplar anlatrlar.
Evvelce de yorumu yapld gibi (Concasty, Les "lnformations".. s.101 not 2) "Bigliardi"
18
ve daha ilerde "Elbigliabe diye grlen fonetik eviriyaz, elbette ki Trkedeki

beglerbegi!bejlerbej ve bejlerbejilik teriminden talyanca telaffuza (Franszca olmad gibi
Yunanca da deildir) girmi bulunnaktadr.
Ordunun dizilii esnasnda Mehrned tarafndan muhtelif sahalarda grevlendirilen
19
komutanlarn isimlerini metin iinde"parantez aarak tamamladm. Bizans mparatorluu'nun

bakentinin etrafnda yer alan Trk ordusunun durumu hakknda bize olduka iyi bilgileri ilk
defa veren Bat'l, devrin hatra yazar Tedaldi'dir. Quirini adl mellif de Kandiya limannda
bulunduu srada, Kardinal Kiev'li sidoro'dan edindii bilgileri yazarken (bk. Epistula ad
Nicolaum V), tane saha demektedir ve sra ile de "Beilerbeim" (yani Karaca Beg),
"Sarazan" (Zaanos Paa), Mehrned ve "Chali" (Chalil Paa); Antonio vani adl mellif ise
eserinde (Expugnatio Constantinopolitana, neredenler, C.Hopf ve Ph. A.Dethier, u seri
iinde, Monumenta Hungariae Historica, XXII I, 1872, s.84, u balk ile, Anonymus Thyselii)
yle bir bilgi verir: rex... urbem tripartito aggreditur iubetque id muri totum, quod terram
spectat, uno tempore, oppugnari temaque casra diversis in locis non longe ab urbe ponit, in
dextris frater suus (=shak Paa m ?), vir sane disciplinae militaris peritissimus, praefecitur,
sinistris vero avunculus (Karaca Beg mi ?), multarum rerum experientia atque gestarum
gloria clarissimus, ipse quoque in mediis sua signa collocat [Padiah ... ehri taraftan
kuatt ve kara tarafnda kalan btn surlarn bir anda kuatlmasn emretti ve ehre ok uzak
olmayan muhtelif mahallerde saldrnalarn salamak in, sa tarafna ok tehlikeli askeri
ilerde becerikli olan kardeini (=shak Paa m ?) komutanla getirdi, sol tarafnda, ok
ilerde baarl ve ok erefli askeri muvaffakiyederi ile tannan days (=Karaca Beg mi) ve
kendisi de tam orta tarafta tularn diktirdi]. Bu tarz sralama hakkndaki bilgileri tasdik eden
mellifler de Kalkokondiles, c.II, s.149,14-22, Kritovulos, I 27-28, Nestore Iskinder s.27 ve
Tursun Beg not 34 'den ibarettir. Ayrca b k. Zamandizimi, 4 nisan gn.
200 kula aa yukar 12 m.dir.
20
B paragrafndaki metinde "!es breches" imlas var fakat A paragrafnda "les breches" tarz
21
grlyor. Yahut, daha dorusu, B paragrafnda "!es breches" den sonra atlayp "les 200
braches" diye A paragrafnda bulunan bir cmle mevcuttur.
Burada konu ettii, Mehrned'in emrinde bulunan Yenieri ordusu olup devrin hatralarn
22
yazan dier mellifler tarafndan da zikredilir.
357
23
Giustiniani'nin, kaynaklarda ok etreflli bir ekilde anlatlan hadisesi iin, Barbaro
ksmndaki 141 sayl not ile karlatrn.
24
Pera'nn teslimi iin, Angelo Giovanni Lomellino'nun evvelki vesikasna baknz.
25
Daha hala Pera'da kalan kiiler iin A ve B paragraflannda 600 "adam" rakam verilirken;
Latinceye yaplan tercmede circiter septem milia virorum [tahminen yedi bin kii] diye bir
cmle vardr. imdi una dikkat edilmelidir: eer Tedaldi silah altnda bulunana Cenova'l
"adam" larn saysn vermek istedi ise bu rakam kabul edilebilir; yok eer Pera'da kalan
btn halk iin bir rakam vermek istedi ise, o zaman Latince metinde bulunan rakam kabul
etnemiz lazmdr. Halil nalck, "The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of
stanbul and the Byzantine buildings of the City'~ Dumbarton Oaks Papers XXIII-XXIV
(1969-1970) s.247'de bir defter yani stanbul'un fethinden yirmibe sene sonra Pera'daki
ahalinin nfus saym iin hazrlanp, imdi stanbul arivinde [A.Pertusi'nin ifadesini aynen
tercme ettim ise de, "Topkap Saray Mzesi Arivi" demek lazmdr] muhafaza edilen
listedeki rakamlar verirken 535 Trk aile, 592 Hristiyan aile ve bin kadar da muhtelif aile
(Latin'ler, Ermeni'ler, ingene'ler v.s.) mevcut der, "demek ki toplam altbin kadar kii"
vard (Babinger, Maometto, s.382). [Halil nalck bu makalesinde, 1455 senesinde hazrlanan
bir defter'in varln konu etmiti ve bunun ieriinin geni bir tahlilini ilim alemine sundu:
"Ottoman Galata, 1453-1553", u kitabn iinde: Essays in Ottoman History, stanbul 1998,
s.275-376, bu aratrma daha evvelden u kitap iinde neredilmiti: Premiere Rencantre
Intemationale sur 1 'Empire Ottoman et la Turquie Modeme, stanbul-Paris 1991, s.17-105,
konu edilen defter iin bk. s.289-302, 346-350, 375-376].
B paragrafnda bulunan metin iinde yeni bir boluk ve belirsizlik grldnden dolay
26
tamamladm ve dzelttim. Ak bir ekilde grld zere, sonraki devir iinde "six cens de
hommes et de femmes" ile "un gran nombre de hommes et de femmes" arasnda bir atlama
yaplmtr: ikinci bir nokta ise Franszca metin iinde "pour s'en aller ensemble audit
Jacques" diye bir cmle var ise de "ensemble" kt bir kelime olup (A paragrafnda bulunan
metnin bize rettiine gre) burada "et sembla" olmaldr.
Kardinal Kiev'li isidcro'nun sonu hakknda burada verilen hayal malsulu bilgi B
27
paragrafna yaplan bir ilaveden ileri gelir; bu ibare Latince metinde de yoktur. Her halkarda
bu yalan bir haberdi (sidoro'nun mektuplarna yaplan giri ile karlatrn), fakat byle bir
ayia 20 temmuz gnnden evvel de Roma ehrinde yaylm bulunuyordu (bk.Johannes Hake
tarafndan Kardinal Nicola di Cues'e yazlan mektup, u eserin iinde: J.Kock, Nikolaus von
Cues und seine Umwelt, u eserin iinde; Sitzungenberichte der Heidelberger Atademie der
Wissenschaften, Philos.-hist. KI XXXIV 2, Heidelberg 1944-1948, s.97). Bk.Benvoglienti,
not 2.
mparator Konstantin XII'in tartmal akibeti iin, bk.Barbaro, not 159.
28
Porta di San Romano yaknlarnda demektir.

29
30
Mellifn bu konuda verdii mal1matn, Venedik kaynaklan tarafndan da geni bir ekilde
tasdik edildiini daha evvelden sylemi bulunuyordum (buradaki Tedaldi iin hazrladm
giri ksm ile karlatrn). Bat'l gemilerin tirariar hakknda bk. Barbara not 180;
Lomellino, not 9.Bunu takip eden 29. paragraf eserime almadm, ve Tedaldi burada verdii
mal1matda israr ettiine gre Trk'ler 1800 flk (B bendinde bulunan bu bilgi iin A
bendinde 800 rakam vardr) ve 80.000 duka deerindeki bir Cenova gemisini batrdlar
byk bir ihtim:J ile bu mal1mat Barbaro tarafndan (180 sayl notta) ad verilen
358
Giorgio Doria'nn 2400-2500 flk gemisi ile ilgilidir- ve hatta 13 veya 16 tane de gemiyi
ellerine geirdiler, ve bunlarn 3 tanesi 600 flk iken kalanlan da 200,300 veya 400 flk
gemilerdi. Bu srada A ile B bendierinde bir tenakuz yaratan malumat verir: A bendinde
verilen malumata gre Trk donanmasnda 240 gemi vard (bunun bir uyumsuzluk yarattn
5. paragrafda belli eder), B paragrafnda ise Konstantinopolis limannda mevcut (batl)
gemilerin saysn 240 olarak verirken deiik tip ve tonajda olduunu da ekler (bunun ok
mbalaal bir rakam olduu bellidir ve orta ap istiapl kayklan bile katsak byle bir rakam
ortaya kamaz).
31
Bk. Barbara, not 29. Venedik donanmasnn varndan sonra kuatlanlarn durumunda bir
iyileme olduunu dnmek ok zordur.
32
Tedaldi iin hazrladm giri ksmndaki bilgi ile karlatrn: akca anlaldna gre
Tedaldi bu srada Eriboz'da gerekleen bulumay ahsen seyrediyordu, ve bunun
ehemmiyetini Concasty nceden ortaya karmt (Les 'lnformations" ... s.103).
33
A paragrafnda bulunmayan bu metinde, yanllar ve boluklar dikkati ekiyor. te
bunlardan birisi: "On estime que le butin de Constantinople vault aux Turcs quatre millions de
ducas. Le perte de Yenise se estime cinquimte mille ducas, que en ceste gallee c'est sauve
vingt mil ducas de Jennevois eta perte infinie de Florentins, vingt mil ducas d'accointaires".
Daha evvelden de Venedik'lilerin uradklar zarar anlatan bilgideki cmle "que en ceste
gallee c'est sauve" hi bir manaifade etmiyor ve hi bir deeri olmayan bir cmle de sondaki
"vingt mil ducas d' accointaires" iin de syleyebiliriz ve buradaki "accointaire" kelimesi
mellif tarafndan 26. paragrafda da kullanld zere "nave vedetta" [ sava gemisi] (bunu
bir tek kaydeden lgat, Ducange- Carpenter, Glossaire franais, c.IX olan Glossarium mediae
et infmae latinitatis, s.9'da, imdi bu kullandm vesikadan alnmadr). ok deiik bir
slubu olan Latince metin ise Franszca metnin tamamlanmasn ve tashih edilmesini
salamaktadr: Fertur quod praeda quam Turci de capta civitate diripuerunt valebat
quadraginta (yle okunnas lazmdr: quadraginta centena veya quadragies centena) milia
ducatos (yle okumalyz: ducatorum), damnum vero quod perpessi sunt Veneti in hac
excidio fuit fere quadraginta {yle okunnal mdr? quinquaginta ?) milia ducatorum, non
minus vero damnum Januensium fuisse creditur. Florentini quoque viginti milia ducatos
(yle okuyun: ducatorum) amiserunt, Anchonenses vero quindecim. [Zannedildiine gre
Trk'ler ehirde drtyz bin (milyon) duka tutarnda bir ganimet elde ettiler, Venedik'lilerin
zarar ise ellibin duka olarak hesapland, Cenova'llarn ki de aa deildi diye zannediliyor.
Floransa'llarn yirmibin duka kadar kaybettik!eri, Ankona'llarnki onbebin duka
tutarndadr]. imdi tuhaf bir ekilde duran "d'accointaires" nasl buraya girdii aklanyor:
Fransz mtercim veya mstensih nnde bulunan asli metinde (talyanca veya Franszca)
muhakkak suretle kaytl bulunan "d' Anconitaines" kelimesini yanl anlamt. unu da not
etnek lazmdr ki, Latince metnin sonunda Venedik'lilerin sava esnasnda uradklar
kayplara dair listeler bulunmaktadr; Fakat bunun sonradan yaplma bir ilave olabileceini de
veyahut da tefrit yapldna dair bir takm teredddler de uyanabilir. Hepsinden evvel,
Bizans'llarn mal, yara, ev, mcevher v.s. olarak kayplarnn da drt milyon dukalk zarara
katlmak istenir ise, bu rakamn fazla mbalaal olmad grlyor; hatta gerekten de az
diyebilirim, misal olarak da 1423 senesinde yaplan bir vergi tahriri esnasnda Venedik
ehrinde bulunan evlerin deeri yedi milyon dukadan fazla olarak akca grlmt ve gene
ayn tarihde Venedik hkumetinin geliri 1.614.000 duka [Venedik altn] olarak tespit
edilmiti (bk.G.Luzzatto, Storia economica di Venezia dall'Xl al XVI secolo, Venezia 1961,
359
s.165-166). Bizans mparatorluu'nun ekonomisi o srada iflas halinde idi (iperperos denilen
parasnn deeri yle bir d gsterdi ki 1433 senesinde bir Venedik duka altnnn kymeti 3
iperperos'dan ziyade idi, bk. D.A.Zakythinos, Crise monetaire et crise economique a Byzance
du XIII e au XV e siecle, Athenes 1948, s.29) bundan dolay da rakam kabul edebiliriz.
Halbuki, talyanlarn sahip bulunduklar ticaret kolonilerinde uradklar zararlan tespit etmek
iin verilen rakamlar pek inanlr deildir. Bu hususqa pek fazla mal1matmz yoktur, fakat
bilindii zere, mesela, yalnz deniz hakimiyetinden dolay Venedik hkumetine bu kolaniler
yllk 376.000 duka tutannda bir kazan vermekteydiler ve Venedik deniz ulamnn salad
senelik gelir tutar da drt milyon duka civarnda dnyordu (bk. Luzzatto, Storia
economica ... , zikredilen yerde). Hatta kabul edilen bir rakama gre, XV. asrn ortasnda
Konstantinopolis deniz yolu bu kazancn altda birini salyordu (bk.Lane Navires; s.249),
bundan dolay da Yenerlik'lilerin kaybettiklerinin sabit bir rakam ile ellibin altn diye
verilmesi ok mtevazi bir rakamdr. Romania [ark taraf] ve Trabzon ticaret gemilerinden
tane dolu olannn kurtanlm olmas hakikatdir, fakat doru olan bir nokta da Yenerlik'liler
belirli bir gemi, ticaret hanlanndaki mal, para, mcevher, ev v.s eyler de kaybettiler.
Barbaro'nun eserine bir not koyan kii iin, Venedikli'lerin yzbin duka tutannda kayba
uradklarn yazdm daha evvel sylemitim (Barbaro ksmndak 183 saylnota baknz).
Halbuki Sorlerini adndaki mellif, daha evvelden de konu ettiim, Cenova ehrinden
gnderdii 30 austos tarihli mektubunda (bk.Jorga, Notes, III, s.493; Lomellino, not 30),
Casa di San Giorgio [Cenova'daki S.Giorgio bankas] hisse senetlerinin nasl bir de
getiinin ehemmiyetini aa vurduktan sonra yle bir ifade kullanr: "imdi sylediklerine
gre onlar (yani Cenova'llar) bir milyon dnkadan fazla kaybettiler ve milyon da
Konstantinopolis'de kaybettiler". Elbette ki Saderini bu bilgileri verirken, o srada Pera'da
uranlan mali felaketin Cenova ehrinde nasl kt bir ekilde yayldnn bir yanksn da
yaratmaktadr; fakat gerekten de, uranlan zararn rakamnn krkbin dukadan fazla olduunu
kabul etmemiz lazmdr nk gene ayn Tedaldi tarafndan aktanlan bilgiye gre Trk'ler
tarafndan lmanda hatrlan Cenova ticaret gemisinin iinde seksenbin duka tutannda mal
vard (buradaki 30. not ile karlatrn). Vardn sonuca gre, mellifler tarafndan
tarafgirane bir ekilde verilen rakamlar en ez on ile arpmak lazm gelmektedir.
Venedik ehrinde, "Megara" veya "Margara" denilen yerlerden bir kpr ina edip, kara
34
tarafndan ehre saldrmak iin bir proje hazrlann ise de, nasl olur daMelville Jones bu
mahalli (The Siege ... s.9) kati bir ifade ile Zara ehri [Yugoslavya' daki Zadar] demitir, hi bir
ekilde anlayamadm. unu not etmek lazmdr ki, mellifbu "ehir"in bebin adm (=5 mil x
1480 m.=7,400 km). Zara ehri ise Venedik ehrinden 290 km. uzaklktadr. Demek oluyor ki
konu edilen Zara ehri deil, o zaman bile marufbir mahal olup Venedik ehrine daha yakn
idi, o noktada ina edilecek bir kpr de btn lagn' geebilirdi ve o halde XIItasrdan
sonra kaynaklarda grlmee balayan Marghera veya Margaria veyahut Mergera idi:
Margaria imlas Capitalari (yl 1291) nereden Monticolo, I, s.278; Mergera imlas, Cronica
de la guerra da Veniciani a Zenovesi, bal altnda, XIV. asrda Daniele di Chinazzo'nun
eserinde (nereden, V. Lazzarini, Venezia 1958, s.33 ve 166); Mergera imlas, u eserde
vardr: Marco Cornaro, Scritture sulla laguna, 1459 senesinden sonra yazlmtr (nereden, G.
Pavanello, Venezia 1919, s.95 ve trl yerler); ayrca una da baklabilir: B. Barcella, Notizie
storiche del eastella di Mestre, Mestre 1839 (tpkbasm 1966 senesinde yapld)s.204-206
(vesika XXIV, senesi 1315-1316: usque ad Mergariam ... navigatur Margarium ... pons positus
360
super flumen de Mestre per quod itur Margariam ... v.s); L. Gallo, Mestre Marghera, Venezia
1964, s.218.
35
Burada neretmediim, takip eden be aded paragrafda (34-38), Mehmed'i malubiyete
uratabilmek iin bir sefer hazrlnn artlan teklif edilmektedir. Hepsinden evvel, hristiyan
kraliann arasndaki sulh, sonra talya'daki glerin yarataca koalisyonun hedefi yirmibin
atldan mteekkil bir ordunun Arnavutluk sahillerinde karaya kp Arnavut'larla Srp'llan
harekete geirmek, bu arada Aragon [Napoli krall'dr], Venedik ve Cenova'l gemilerin
kurduu bir donanma, Eriboz limannda bulunan Trk donanmasndan eit veya stn olarak,
Gelibolu'da bulunan deniz ssn ele geiriyor, bylece Anadolu tarafndan Rumeli yakasna
her trl geie mani olunuyordu. Bir baka kara ordusunu da Germen mparatorluu'na bal
milletler (Macaristan, Bohemya, Polonya v.s) oluturacak ve bana getirilecek Jan Hnyad ile
birlikte Edirne tarafnda bulunan Trk'leri haklayacakt. Elbette ki btn bunlar mkemmel
bir zamanlama ve iyi bir ahenk ile mmknd!
36
Mehmed'in kat zerinde ne kadar kuvvet karabilecei hakknda, bk.Pertusi, Le epistole
storiche, s.195-205. Gerei biraz aan bir deerlendirme yapmtr.
37
Buraya almadm, sonraki drt paragrafda (40-43), harp zaman ihtiyacna gre, Trk
ordusunun hazrlandna dair bir yorum getirmitir, ve aktard bir kanaate gre de bir sefer
esnasnda Rus'lar, Karaman'daki (Trk) hkmdar (yani Karaman Beyi, brahim Beg),
Mehmed'in "can dman" bir adamdr ve ordulann yiyecek ihtiyalann Yunan'llar tedarik
edecek!erdi.
38
Franszca metinde bulunan "esclandre" esas anlam olarak "skandal" ise de "tehlike" manas
da mevcuttur.
39
Barbaro ksmndaki 183 sayl not ile karlatnn.
4
Cod. Paris. Fr.6487 diye bilinen nshada u biti kayd bulunmaktadr: [A.Pertusi'nin
koyduu Latince metni tekrarlamaa lzum grmediim iin, yapt talyanca tercmeden
aktanyorum], yani, "Efendimiz sa'nn tarihinden 1453 senesinin aralk aynn son gn teslim
edildi. Ben Giovanni Colombi bu vesikay ve Giovanni Blanchin eliyle Konstantinopolis'den
gelen mektubu kendi elimle istinsah ettim. mza: Colombi". Bir baka cmle ile, vesikay
Blanchin getirmi ve Giovanni Colombi istinsah (veya tercme mi?) etti. Fakat, cod.
Paris.fr.2691 diye bilinen nshann balnda bulunan ibare (f.264r: "L'information envoiee
par Francisque a tres reveren d pe re en Dieu monseigneur le cardinal d' A vignon et eu par
ycellui Blanchet de Jacquis Tetaldy, marchant florentin, lequel estoit present a la prinse de
Constantinoble"), Blanchin (veya Blancet) talyanca yazlm bir takririr Tedaldi'nin elinden
alm ve sonra da kendisi (veyahut onun istedii birisi ) tarafndan bu takrir Franszcaya
tercme edilmi ve sonra da Paris. 6487 nshasnn son ksmnda ad geen Giovanni
Colombi'nin eline gemiti diye bir stidiale yol am bulunuyor (bk. Concasty, Les
"Informations" ... s.101-102).
361
Giacomo Campora
Ermeni episkoposlar tarafndan yazlan mektuplarn kaybolduu anlalmaktadr.
2
Dinsiz Agareni diye geen kiiler Trk'lerdir.
3
Hi phe yoktur ki Konstantinopolis'deki Santissimi Apostoli [Aziz Havariler. Trke
terimi: Havariyun kilisesi veya Oniki Havari kilisesi] uzun asrlar Bizans imparatorlar iin bir
Pantheon [antmezar] mahiyetinde olup Byk Konstantin tarafndan ina ettirilip (336
senesine doru balam ve 356 senesine doru da tamamlanmt), somadan Mehmed II, bu
kilisenin yerine 1461 senesinde bir cami ina ettirdi ve gnmzde Mehmed Fatih Camii
olarak bilinir. Konstantin'den Kostantn VIII (1025-1028)'e kadar imparatorlarn mezarlan iki
antmezar iinde bulunup bunlardan birisini Byk Konstantin absid'in bat tarafnda yuvarlak
olarak ina ettirilmi ve Justinianus da tam stili belli olmayan bir inaat, transetin sol kol
ksmndaki dou uzantsna yaptrtr. Byk Konstantin'in mezar birinci antmezarn
altksmnda idi, bir somaki tatan yaplma lahidi giriin tam karsnda idi (bk. A.Heisenberg,
Grabeskirche und Apostelkirche: zwei Basitiken Konstantins, II, Die Apostelkirche in
Konstantinopel, Leipzig 1908, s.106 vdd.; P.Franchi de Cavalieri, "I funerali ed il sepolcro di
Constantino Magno", Melanges d'archeologie et d'histoire de /'Ecole franaise de Rame
XXXVI (1916-1917), s.206-26l, bu makale imdi u eserin iinde bulunmaktadr: Seritti
agiografici, Citta del Vaticano 1962, s.265-309 ve zellikle de s.293-297; K.Wulzinger, "Die
Apostelkirche und die Mehmedije zu Konstantinopel", Byzantion VII (1932) s.31-43;
G.Downey, "The buiider of the original church of the apostles at Constantinople", Dumbarton
Oaks Papers VI (1951) s.53-80; Janin, Geogr. eccl., I 3, s.41-50; Ph.Grierson, "The tombs and
obits of the Byzantine emperors, 337-1042", Dumbarton Oaks Papers XVI (1962) s.3-60 ve
zellikle de s.5 ve 21). Elbette ki imparatorlarn bu ve daha baka kraliyet mezarlan
yaptrdklan devrin edebi metinlerinde de konu edilmi bulunuyordu (Eusebio, Vita
Constantini, IV 60,3, s.l42,7 vdd. nereden Heikel; Nicola Mesarites, Heisenberg'de,
Grabeskirche... ,II, s.82 vdd.; Costantino Porfirogenito, de cerimoniis, I, s.642, Bonn neri.;
Chronicon Gradense, u eserin iinde, Origo civitatum ltaliae seu Venetiarum, nereden,
R.Cessi, u byk seri iinde, Fonti della Storia di ltalia, s.l02, IO -2) fakat Giacomo
Campora adl episkoposun bir edebi hatra brakacana ihtimal veremiyorum. Bende biraz
phe uyandran husus, lahdin iinde ornamenta imperiali [imparatorluk ziynetlerinin], illaesa
[doknulmam] olarak bulunduu ve Trk'lerin de bunlar yama etmeleridir: imdi ise,
Konstantin'in cesedinin imparatorluk saraynn bir bahesine "kraliyet ssleri, arguvan ve tac
ile ssl" konduu gerektir (Eusebio, Vita Constantini, IV 66,2, s.l45,8, nereden: Heikel),
fakat btn bu sslemeler ile birlikte gmld ve hepsinden tesi de 1453 senesinde
bunlarn mevcdiyeti pek doru olacaa benzemiyor. Geri yamalar ile ilgili haberler Samile,
not 2 ve Ankara'l Abraham, not 18, tarafndan verilen bilgiler iinde bulunuyor, fakat
episkopos Campera'nn byle bir kefni kabul etmem mmkn deildir. Elbette ki,
Mehmed'in tasvibi zerine patriklik makamn kabul eden Gennadios Skolarios'un, 1455
senesinden sonra da, Bizans imparatorlarnn mezarlarnn tahrip edildii Havariyun
Kilisesi'nde bir sre ikiimet etmee raz olmas da biraz tuhaf grlmektedir(bk.Szde-
Frantzes, III 13,7; Ekthesis Chroike, nereden C.N. Sathas, u eserde, Mezaionike Bibliotiki,
VII, Venetia 1894, s.572, 21-22). [Bu ok muhteem eserler ve geirdikleri safhalar iin, imdi
u aratrmalar da baklabilir, Wolfgang Mller-Wiener, stanbul'un tarihsel topografyas. ll.
362
yzyl balarna kadar Byzantion- Konstantinopolis-stanbul, stanbul 2001, s.405-411;

S.Eyice, "Fatih camii ve klliyesi", TDV slam Ansiklopedisi c.XII (1995) s.244-249, ayn
mellif, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, "Fatih klliyesi c.3 s.265-270; Asnu Bilhan
Yaln "Havariyun kilisesi", ayn ansiklopedi, c.4, s.23-24].
4
Bu not iin, giri ksmnda verilen haber ile karlatnn.
5
Bu Latin veya Ermeni episkoposlar iin, bk.Loenertz, La Societe des Freres
peregrinants, ... ,zikredildi, s.1 16 ve buradaki giri notu.
Ubertino Pusculo
Elbette ki Mehmed II'in en canl tasvirlerinden birisidir. Bu tip dier tasvirler iin bk.Pertusi,
Ripercussioni, s.17-25. Kanto'dan sonra mellif, Edirne ehrinde, 1451 senesinin ubat aynn
ilk gnlerinde, ksa bir sre evvel Bizans tahtna oturan Konstantin XII Dragazes (6 Ocak
1449 senesinde kmt) ile, babas Murad II yerine ok ksa bir zaman evvel tahta kan
Mehmed II (3 Ocak 1451 gn) (Georgios ?) Sfrantzes tarafndan yrtlen s'ulh
grmelerini konu eder. Sulh, bu arada senelik yirmibin aspron gibi ar bir vergi yk
getiriyordu (bk.Doelger, Regesten, n.3530). Pusculo, sonradan Papa Nicolo V tarafndan
Konstantin XII'e yollanan lO Ekim 1451 tarihli mektubu aktanr ve bir Bizans elilik
heyetinde bata bulunan Andronikos Briennios Leontaris tarafndan getirilen bu mektupda,
imparatorun ksa bir zaman iinde, Floransa ehrinde kabul edilen Kiliseler ittihadn resmen
ilan etmesi isteniyorrlu (bk.Doelger, Regesten, n.3534). mparator ok zor bir durumda kald
zira mavirlerinden megadukas Lukas Notaras, Yohannis ve Andronikos Kantakuzenos onu
bu davetden vazgeirmek iin ok uratlar. Durumun kargaaya dnd bir srada, 1451-
1452 senesi k mevsiminde, Utrakist'lerden (Ussit'ler) olan bir Bohemya'l temsilci (belki
Pietro Payne idi) Konstantinopolis'e geldi ve imparatora derhal bir Papalk Kart bir ittifak
yaplmasn teklifidir (bk.M.Pavlova, "L'Empire byzantine et les Tcheques avant la chute de
Contantinople", Byzantinoslavica XIV (1953) s.l58-225). Ksa bir sre sonra da,
Kiliseler ttihad'na kar ok sert bir tavr taknan manastr rahibi Georgios Skolarios,
Konstantinopolis halkn tahrik etti.
2
Mehmed, 1452 senesinin ilkbahar mevsiminde donannas ile Anadolu ve Rumeli ordularn
harekete geirdi. Halil Paa gizlice Bizans'a haber gnderip Mehmed'in niyetini bildirip, sulhu
ihlal etmesinden dolay da protesto etmee yneltti. Maamafh Mehmed kendisini ziyaret eden
Bizans elilik heyetini hemen geri evirdii iin, ehir iinde byk bir panik yaand.
3
Burada Boaz-kesen kalesini konu ediyor. Barbaro ksmndaki 3 sayl not ile karlatnn.
Pusculo tarafndan anlatldna gre, tahribe devam eden Trk svarlerine kar Bizans
4
kuvvetleri kar vurucu hazrlklar yaptlar ve ilk silahl atmalar patlak verdi. Trk'ler de
surlardan uzak durma mecburiyende kaldlar. Devrin Papa's olan Nicolo V, kendisine
bavuran Bizans'llarn isteklerini yerine getirmek iin Konstantinopolis'e Kardinal Kiev'li
sidoro'yu yollad ve bu arada Bizans'llar iman'n teklii iin tevik etme vazifesini de
ykledi. Kardinal, kendisine tahsis edilen gemideki adamlar ve malzeme yola kt.
363
Puscolo'nun anlatlna gre Roma'da gemiye binen Kardinal bir frtna atlattktan (esasnda
ise Sakz adasnda uzun bir sre kalp adam ve malzeme tedarik etti) sonra Konstantinopolis'e
ulat. .
5
Byk bir ihtimalle Hali'deki Porta dei Kynegoi (=Kynegon) civarndaki neorion olup,.
mhim ahsiyetlerin gemilere ini veya binileri iin kullanlrd: bk. Janin, Const. byz,,s.288.
imparatorluk sarayna yakn bir yerde bulunuyordu [W. Mller-Wiener, stanbul'un tarihsel
topografyas, 17. yzyl balarna kadar... stanbul 2001, s.59-60, basit bir liman iskelesi
olarak tarif eder].
6
Bundan sonra sidoro'nun nutku balar: Bizans mparatorluu ve onun bakenti zerine
ken tehlike, ilerlemi bir yata olmasna ramen, byle uzun bir yolculuu gze almasna
sebeb oldu; Floransa konsilinde alnan kararlara eer Bizans'llar uyum gstermee hazr
iseler, bata bulunan Papa da, Trk'le kar bakentin mdafaas iin beraber alnaa
hazrdr; onlar byle bir vefaszlk gstermemeli ve hi bir ekilde utan yznden
lekeneceklerini zannetmesinler, yoksa zerlerine ilahi hiddeti ekerler. Konstantin XII sz
alp, kendisinin ahsen bu ttihad'a dahil olmasnn hi bir eye yaramyacan, btn halkn
ve bu arada asrlk ve mevcud din tekilatnn da buna dahil olmasnn lazm geldiini belirtti;
bunlarn bu olumsuz tavr taknmalarndan vazgemeleri iin kendisinin mdahelesini ister.
sidoro da bunu kabul eder. imparatorluk divannn toplants esnasnda sz alan megadukas
Lukas Notaras halkn byle ittihad giriimine kar olduunu syleyip mparator'un Mehmed
ile sulh yapmasn teklif etti. Bu arada da sidoro bo yere hrn taraftarlar ikna etmee
abalyordu. ehir iki hizbe ayrld: byle bir ittihad'n ilanma bir ksm kar karken dier
bir ksm taraftar grlyordu, mellif de Yohannes Argiropulos ile Michele Apostolis adl
zatlar ar birer ttihat taraftar olarak tasvir eder (bk.Sakz'l Leonarda, not 2 ve 3).
Sonunda, Aya Sofya kilisesinde bu ittihad kararnn ilan edilmesine karar verildi. ok sayda
ruhani lider ve manastr bapapaz yaplan ayinin her trl ibadet adeti ve toplu duasna
katldlar: ruhani liderler arasnda Tmova, znik, Sakkelion (? "Saccelium"), Derkos
[stanbul'un Terkos gl civar], nomophylakx ve pii servator honesti (=protekdikos ?) [drst
dindar muhafzlar] bulunuyorlard; manastr bapapazlar arasnda Aya Sofya'nn, Studios
Ayios Yohannes, Pantokrator, Peribleptos, Ayios Yalannes Prodromos ve dier
manastrlarnkiler bulunuyordu (bu kiliseler hakknda bk. Janin, Geogr.eccl., I 3, s.455-470,
430-440, 515-523, 218-222, 421-429) [imdi ise, W. Mller-Wiener,'in not 5'de zikredilen
eseri, Dizin]. Ayin dualar esnasnda mparator'un, Papa Nicolo V'nun, ve o srada Roma
ehrinde srgn yaayan ve orada 1459 senesinde vefat eden Patrik Gregorios (Mammis)'un
adlar dittico'larda [iki paral ilahi metinleri] zikredildi.
Nec minus, yani Trk'lerin uyguladklar gibi.
7
Pusculo'nun olaylar burada biraz mbalaa ettii grlyor: ehre giriler iin faydal
8
olabilecek kprlerin says ok az olduu gibi ok da uzakta bulunuyordu. ustinianus veya

San Kallinikos diye bilinen bir tanesi, Halic'in dip tarafna akan Barbyzes, imdi ise
Kathane-su adl kk bir akarsu zerinde idi, fakat elbette ki daha evvelden, Trk'lerin
eline gemi bulunuyordu. Bir tanesi de galiba Hebdomon denilen mahaldeydi, fakat bu da
Trk'lerin eline gemidi. nc de Galata'nn ilersinde, Boaziinde Beikta civarnda
olup ehrin surlada evrili blgesinin ok uzanda bir mahaldir. Bu kprler iin bk. Janin,
Const. byz., s.240-243. Veyahut da, mellif burada, her bir mhim kap nndeki hendekler
zerinde kprleri mi ima ediyor?
364
9
Kaplarda bulunan Bizans'l komutanlarn isimlerini veren tek hatra yazar Pusculo olup,
Andronikos Kantakuzenos adn verirken Cantarini iin Sakz'l Leonarda da ahit olmaktadr,
23. paragrafve 36 sayl not ile karlatrn.
10
Porta Aurea (gnmzdeki Yedikule) yaknlarndaki bu "Propileos" (ift duvar) ve
phrourion kulesi'nin ksa tasviri olduka yerindedir: bk. Janin, Const.byz., s.271-
273.[W.Mller-Wiener, n.5'deki eseri, s.297-298].
11
Bir seyyar kuvvetin reisi olan N<...> Paleologos'un kaynpederi dedii Nikolas Gaudeles
iin, bk. Sakz'l Leonarda, 25. paragraf ve not 45.Battista Gritti iin, Barbara ksmndaki 39
sayl not ile karlatrn.
12
Burada ad geen Andronikos adl kii iin Pusculo ile Languschi arasnda tuhafbir zddiyet
bulunmaktadr (Pusculo'nun poem'inin bu ksmnn hlasa tercmesinde): Pusculo'ya gre,
Andarikos adl zat Kantakuzenos ailesinden olup, Yalannes'in erkek kardei, imparatorun
dier bir "demestikos"udur ve Kalkokondiles adl mellife gre de (cild II, s.l59, 20 vdd.)
Trk'lerin nihai saldrs esnasnda Porta di San Romano nnde imparatorun yannda
ldrld; Languschi adl mellife gre ise bu Andronikos'a Longino denilmelidir. Eer bu
"Longino" sfatn, daha mhim bir mevki edinmi olan evvelki zat Andronikos
Kantekuzenos'dan ayrmak iin bir Ifkap olarak kabul eder isek, o zaman Pusculo ile
Languschi arasnda bir tenakuz yok demektir.
Bu Leontarios Briennios veya daha doru imlas ile Andronikos Briennios Leontaris adl
13
zat, 1451 senesinin ilkbahar mevsimi esnasnda talyan devletlerinden yardm isternek iin eli
olarak grevlendirilen Bizansl asilzade olmaldr (Doelger, Regesten, 3532 ile 3535 aras
numaralar), srasyla Venedik, Modena, Roma ve Napali ehirlerinde bulundu
(bk.C.Marinescu, "Le pape Nicolas V, 1447-1455, et son attitude envers I'empire byzantin",
Bulletin de l'lnstitut Archeologique Bulgare X(l935) s.336; ayn mellif, "Notes sur quelques
ambassadeurs byzantins en Occident a la veille de la chute de Constantinople sous !es Turcs ~
Annuaiere de I'Institut de philologie et d'histoire orientales et slaves, X (1950), s.426-427;
Guilland, Les appels, s.231 ). En son olarak zikredeceimiz Comer-ki Fabruzzi adl biri ima
edilmi olup, Giorgio diye hi de mevcut olmayan biri denemez- iin bk. Barbara, not.38
imparatorluk saraynn mdafaas ile Venedik bailo'su Girolamo Minotto iin, Barbara
14
blmndeki 40 sayl not ile Sakz'l Leonarda blmndeki 37. not ile karlatrn. Burada
bulunan, Vicenza'l Giovanni Giorgi adl, bailo'nun bir katib veya kanlar sahibi olduuna
dair bilgi ok ehemmiyetlidir, nk baka kaynaklarda byle bir bilgi bulunmamaktadr.
Belki de Nikola'nn akrabas olan Emanuele Goudeles hakknda baka hi bir bilgi yoktur
15
(bu blmdeki 1I sayl nota baknz). Bununla beraber Kiev'Ii isidaro'nun Epistula ad
Bessarionem ksmndaki 12 sayl not ile Sakz'l Leonarda'nun blmnde 35 sayl notta
sylediklerime de baklabilir.
Hatta bu baka bir Bizans'l asilzade olan bu kii hakknda Pusculo'dan baka kimse bilgi
16
vermemitir. Bununla beraber Sakz'l Leonarda ksmnda verdiim 41 sayl not ile
karlatrn
Trevisan iin, Barbaro'nun 22,29,32,34 ve dier notlar ile Sakz'l Leonarda'nun 42 sayl
17
notlarna baknz. unu kaydetnekde fayda vardr ki Pusculo, Trevisan'n cesareti hakknda
pek olumlu bir hkm vermezken, Ludovico Diedo hakkndaki kanaatleri de biraz da Sakz'l
Leonarda'nun kanaatine benzer (not 44) ..
365
s Hatta bu Alessio Disipato denen kii hakknda da baka ahitlik yapacak kaytlar yoktur,
fakat elbette Disipati adl asil bir ailenin ferdi olup, bunlar arasndan diplomatlar yetimiti
(Giorgio, Giovanni, Manuele v.s.: bk.Gill, Il Concilio di Firenze, s.65 vdd.).
g Eer metin iinde benim yaptm tashih-Blambacus yerine Languschi tercmesini esas alp -
da Jan Blachus demem- kesin olur ise, Efliik asll bir kumandan olduu ileri srlebilir.
Pusculo metni ile Languschi 'nin tercmesi arasnda bir uyum bulunmadm iaret etmek
20
lazmdr: Pusculo verdii bilgi iinde Metochite Paleologos'in PortaPutea (yani del Pozzo)
mdafaasnda bulunduunu kaydeder ise de, Languschi yapt tercmede Teodoro Paleologos
adl kiinin "al pozo Metochite" mdafaasnda bulunduunu yazmaktadr. Fakat bir "pozo
Metochite" ne demektir bilinmez, halbuki bir Porta Putea veya lspigas (imdi Cubalikap,
bk.Janin, Const.byz.,s.289-290) ve hatta Pusculo'nun bahsettii Metochite Paleologos da
bilinmektedir; anlald kadar ile Demetrios Paleologos Metochite adl, mega
stratopedarcos, Giovanni Disipato'nun kaynpederi, evvelden de Manuel II'in mesazon'u,
imparatorluk divan yesi, bu zat iin bk.Laurens, Les "Memoires", s.l37 not 7: s.l26,13:
s.l36, 1 vdd.: ayn mellif, "Les demiers gouvemor byzantin .de Constantinople: Demetrius
Paleologue Metochite, grand stratopedarque", Revue des etudes byzantines, XV (1957) s.l96-
206; ve ayrca bk.Chalcocondyles, not 31.
2
Porta della Platea hakknda bk.Janin, Const.byz.,s.290-29l. Burada yazd Philanthropus
(veya Languschi'nin yazd imlii ile "Philantropo") iin acaba Filantropeno diye yorumlamak
(metinde byle okumamak art ile) mmkn mdr. Bununla beraber mellifbir isim vermez,
Fakat bu zatn Giorgio Filantropeno adnda, Floransa ehrinde toplanan konsil esnasnda
Johannes VIII'in mesazon'u olduunu zannetmekteyim (bk.Laurent, Les 'Memoires',
s.214,31: s.224,11: v.s; Gill, Il Concilio di Firenze, s.l70,295,296 v.s.).
LukasNotaras hakknda bk.Sakz'l Leonardo, not 40 ve 65.
22
Giustiniani'nin yaralanmas ile ilgili gelimeler hakknda Pusculo tarafndan verilen

23
mal1miit Dukas ile bir benzerlik gsterir (39,10). Bu mesele iin, Barbaro ksmndaki 141
sayl not ile karlatrn.
Georgios Sphrantzes
Sphrantzes'in eserinin balnn byle olduu en mkemmel yazma nshada olduu gibi,
daha sonradan yaratlan yeni nshalarda orasnda veya burasnda birazdan dzeltme grm
ise de, gene de ayndr. Hayret edilecek taraf ise, balkta belirtildii zere, mellif bir
manastrda eserini yazm ise de -nitekim kendisi iin mteviizi bir ifade ile "Gregorios ad ile
belki bir kei" diye vasflandrr- ve yani 1461 senesinin austos ayndan sonra, mellif
kendisi iin "protovestiarios" diye gsterir ve Guilland adl aratrc tarafndan aklandna
gre ("Le protovestiarite Georges Sphrantzes", u eserin iinde: Recherches sur les institutions
byzantines, II, Berlin-Amsterdam, 1967, s.204-207) , XV.asr iinde resmi grevler
silsilesinde onsekizincilie kadar inen bir alt grevdi, halbuki Konstantin XII tarafndan 1451
senesinde daha yksek bir makam olan "mega logotetes" nvan megadukas Lukas Notaras ve
bizzat imparator ile birlikte uzun bir mzakere sonucunda verilmi, XV. asr esnasnda devlet
366
kademesinde dokuzuncu derecede olan bir vazife idi (Memorie, -9). Dikkat edilecek bir
nokta, Sfrantzes'in eserini yeni batan ele alan Macarlos Melisseno, bu beklenmeyen
unutkanln boluunu doldurabilmek iin Cronaca diye adlandrd esere yle bir balk
ilave etti: "ve sonra mega logothetes" (Chronicon, s.l50 Grecu). te byle bir ihtimal
karsnda da bir tevazu kayd m bulunuyor yoksa veyahut da balk iin itiraz m mevcuttur,
nk imparator mesazon nvann yani babakanl Notaras zerinde bulmduu iin ona
vermemiti ve acaba Notaras da iki gen erkek eviad iin "gran logothetes" ve "gran
konestabl" nvaniarn m istemiti ?
2
Sfrantzes tarafndan verilen tarihlerneler ve hatta sonraki blmlerde de Bizans takvimi
kullanlr ve tarihleri verirken 5508 diye dnyann yaradlndan balatr; brndan dolay da
onun altnnc diye verdii rakam 6960-5508=452 senesidir. Dier taraftan da Bizans'llarn
yeni yln balangc olarak eyll ayn almalan imdiki takvimden drt ay evvel balattklan
manasma gelir ve bylece bir rnek verecek olur isek 6960 senesi Eyll 45 gn balar ve
Eyll 452 gn sona erer. te bu sebebden dolay da 3 Eyll 696 tarihi bizim iin hep
452 senesidir, ve gene ayn Bizans takvimi iindeki 7 ocak gn bizim iin 453 senesidir.
ok sk olarak da onbe senelik bir zaman ieren indizione de ilave edilirdi: bu devirlerden
her birisinin seneleri srasyla den balayp 5'e kadar numaralandnlrd ve balangc gn
de hep eyll olur. imdi bizim bir neseemiz olarak ortada duran 696 (= Eyll45 ile 3
Austos 452 gnleri aras) onbeinci indizione idi, 696 (= Eyll 452 -3 Austos 453)
birinci indizione, 6962 (= Eyll 453-3 Austos 454) ikinci indizione ve byle devam eder
ve en sonunda onbeinciya ular (6975= Eyl 466- 3 Austos 467).
3
Yunanca esas metin halk dili ile yazldndan dolay buradaki cmleyi anlamak kolay
deildir, fakat gene de Bizans'llarn, hala Bizans topra saylan bir mahalde Trk'lerin bir
kale inasna girime karsnda tutumianna dairdir. Kuvvetlerinin ok zayf olduklann
bildikleri iin, her halkiirda, kara tarfnda bir saldn yapabilecek gte olmadklar iin, o
srada en iyi tutumun, kalp seyretmek veya bir gemiye atlayp Boaz boyunca gezinmek idi.
Hatta Mehmed'in sahip bulunduu topu kuvveti hakknda da hi bir bilgiye sahip olamadlar
ve bu toplarn bombardman her trl gemi geiine mani olabilirdi ve bu dncelerini de
gerekletirdiler: bk.Barbaro, s.2-4 (Erizzo ve Trevisan adl kiilerin balarna gelenler).
Kalenin inasnn henz balang zamannda bile Bizans'llarn niyetleri zerinde duran
devrin tarihisi Dukas, iddia ettiine gre (34,8 de) Bizans'llar mani olmak iin bir hareket
yapm iseler neticesi ok feci oldu: halbuki Ostravica'l Konstantin tarafndan verilen bilgiye
gre Yunanllar bu kalenin rahat bir ekilde bitinimesini beklediler, zira bitiinden sonra
hemen kendilerinin eline geeceini zannediyorlard. Barbaro ok kati bir ifade ile (s.2)
anlatt zere, imparator "her gn eliler ve adamlar"n "korktuu" iin Sultan'a gnderirdi.
En son olarak bilgi veren Sakz'l Leonardo ise bu kalenin inasn Cenova'llar engellernee
giritiler diye bir bilgi verir ise de inanlmas g bir iddiadr (9.paragrat).
Sfrantzes burada Epibation [Bigados] katliamn ima ediyor ve bu hiidise ile ilgili olarak
4
bk.Tursun Beg, not 24.Bundan hemen sonra da, Barbara tarafndan verilen bilgiye gre (s.2),
Mehmed ellibin adamn Bizans bakenti nne getirtip gn sre ile kuatt, fakat herhangi
bir vuruma meydana gelmedii anlalyor, bununla beraber ehrin etrafndaki mahallerde
tahrip ve yamalama olaylan cereyan etti (bk.Pusculo, III 29 vdd.).
Sfrantzes tarafndan burada kullanlan terim bir tuhaf grlmektedir nk kastran kelimesi
5
hem bir kale hem de mstahkem ehir manasn tar, benim kanma gre de burada konu
edilen Boazkesen kalesi deil de Konstantinopolis'in mstahkem mevkileridir. Gerekten de
367
Pusculo'ya gre (III 256 vdd.), Mehmed bu iki gn zarfnda ehrin mstahkem mevkilerini
tefti etti: ehri fethetmek iin ne gibi zorluklan stesinden gelmesinin lazm geldiini bizzat
grmek istemiti.
6
Burad~ konu edilen kii Tommaso Paleologos'un oludur, Tommaso Paleologos adl zat,
kardei Dimitrios ile birlikte Mora'da hkm srmekte olup Konstantin XII'nin kardei idi
7
Sfrantzes burada "onsekiz bin" demekle mbalaa etmektedir: ehrin evresi toplam 20 km.
kadard: bk.Tedaldi, not 10. Dier taraftan da Halic'in giri ksm zincirle kapatld iin bu
tarafa bakan surlar byk lde serbest kalmt.
Silah tamakta olan Bizans'llarn says iin 4773 diye verilen rakam inanlr
8
grlmektedir, Bat'llar tarafndan verilen "200 veya biraz daha az" denen bilgi ise ok zor
kabul edilecek bir aktarmadr. Konstantinopolis'de mevcut bulunan Venedik'liler ile
Cenova'llar ve silah edinme izni alanlar dnda, unu da dikkate alnmas lazm gelen bir
husus ise Kardinal sidoro beraberinde 200 Sakz'l Giustiniani ile Maurizio Cattaneo 700
(veya 400) kii daha ve Venedik Cumhuriyyetine bal harp gemileri ile ticaret gemileri
kaptanlan, bir frsatn bulup da kuatma hareketinden evvel limana ulatklar zaman tayfa
olarak birka yz adam hizmetlerindeydi: hepsi iin 2000 kii diye bir rakam verebiliriz.
Sfrantzes'in metninde ya bir hata (yani 2000 denilecek iken 200 denilmi) mevcuttur veyahut
da ehrin mdafaas iin Bat'llar tarafndan yaplan katklann ehemmiyetini kltmek iin
yaratlan bir fikri silbit vardr.
9
Antik zamanlarda "demarkos"lar ehirdeki sirkin [circo kelimesini byle tercme etmek
gerekir ise de buna 'Hipodrom' demelidir] "demos" veya karakollarnn balar idiler
(bk.J.B.Bury, The imperial administrative sistem in the ninth century, New York, 1911 tarihli
basksnn anastatik neri, s.l 05-106; R.Guilland, Etudes de topographie de Constantinople, I.
Berlin-Amsterdam 1969, s.410-441; L.Brehier Les institutions de /'empire byzantin, Paris
1970 (2. bask), s.l59-l65) ve X.asrda siyasi ehemmiyetleri zaten ortadan kalkmt; buradaki
"demarkos" terimi, ehir iindeki oniki tane regio ile ehir d [varo] iki mahallin (Sykai
veya Pera ile Blakeme) idarecisi olarak grlyorlar ve V. asrda yaplan bu dzenleme
esnasnda (bk.Janin, Const. byz., s.43 vdd), ilk zamanlarda curatores denilmi IX. asrdan
sonra gitoniarkhai (Bury, The imparial ... s. 71-72 ve l 06) denilmi ve bir sre "ehir
eparkhos"una yani Konstantinopolis valisine bal idiler (Bury, The imperial ... s.69-73).
Burada anlaldna gre bunlar imdi dorudan "megas logothetes" Sfrantzes'e bal idiler,
nk eparchos veya ehir valilii Latinlerin istila hareketi srasnda (1204-1261 seneleri
arasnda geen zaman) tamamen ehemniyetini kaybetmi ve hi bir fonksiyonu bulunmayan
bir saray grevlisi rtbesine inmiti (szde-Codinus de officialibus palatii, V 35; R.Guilland,
Recherches sur !es institutions byzantines, Il, Berlin-Amsterdam 1967, s.247). Demek oluyor
ki buradaki "demarchia" kelimesi "ehir regionu" manasndadr.
Burada "kk risale" anlamna geliyor, yani ancak arpacak insanlarla mrlafilere
10
kullanlmak zere verilebilecek silahlarn bir listesini belirtecek kadar kltm bir defterdir,
byle olmasnn sebebi de elbetteki byle mstesna bir mdafaa hareketi ihtiyalar iin insan'
says da ok az i.di ve silahlarn da says ok mahduttu.
una dikkat etmek liz~ gelir ki, Sfrantzes eserinde Konstantinopolis'in fethinin
11
safhalanna dair hi bir bilgi vermez; tabii ki szde-Frantzes, yani Makarios Melissenos, daha
baka kaynaklardan da istifade. etmek suretiyle, bunun ok parlak bir tasvirini yapp, mevcut
boluu doldurmaa muvaffak olmutur~ bk.Szde-Frantzes, III, 3,1 vdd.
368
12
Gerekten de Sfrantzes asla bir ehir kaps komutasna getirilmedi, fakat bir "mega
logothetes" vazifesinde bu1unduu srada, silah tedarik etme ilerinin bana getirilmi olmas
muhtemeldir.
13
8 ubat 1405 gn dnyaya geldi ve 6 Ocak 1449 gn imparator olarak tae giydi
(bk.Sfrantzes, 2,2 ve 29,4).
14
Trke olan amirachur terimi iin, bk.G.Moravcsik, Byzantino-turcica, II, Sprachreste der
Trkvlker in den byzantinischen Quellen, Berlin 1958 (2.bask), s.68.
Bundan sonra metinde gelien (2-9. ve 11-13. paragraflar) bir dizi sert polemiin Bat'llam
15
kar ynelmi olup bunlann sz verip de Trk'lere kar vaad ettikleri yardmlan esirgedikleri
hakkndadr. Sfrantzes tarafndan sert bir dille kaleme alnan metinde zellikle Roma'ya,
Venedik'e, Srbistan'a, Macaristan'a, Napoli kralna ve Cenova'llara kar yneliktir; bunlar
iin unlara baklabilir: R.Guilland, "Ai prostin Duzin ... ", Epeteris Hetarireias Bzantinon
Spoudon, XXII (1952) s.60-74; ayn mellif, "Les appels de Constantin XI Paleologue a Rome
et Yenise pour sauver Constantinople (1452-1453)", Byzantinoslavica XIV (1953), s.226-244.
16
Yunanca olarak geen rus liij8:v PouA:re:vtos tou ITalis ... terim byledir ve ben bunu
tercme ettiim gibi "nk, eh yledir bu gen ona kar istediini yapnaa giriir
(=ldrmek)" biraz tuhaf grnmekteJlir, nk henz ondrt yana girmi veya ilk admn
atm bir delikanldr. Fakat terimde biraz da alay bulunmaktadr ve adeta unu der gibidir:
"elbette, emir'in hayatna kasd etmek istedi, ve bu sebebden nai idam edildi; fakat hepsi
yalandr, nk konu edilen ondrt yandaki bir ocuktur."Fakat gerei de bir baka yerde
aramalyz, eer szde-Frantzes'e yani Makarios Melissenos'a (IV 14,3) nanacak olur isek,
buradaki metni kendisine gre deitirirken u ekle sokmutur: evouleto [byle.ho amiras]
tin ... ve yani "emir bu srada gen ocuun zerinde bir aktif homoseksellik giriiminde
bulunmak istiyordu".Sfrantzes'in ocuuna olduu gibi Lukas Notaras'n olu iin de benzer
bir giriim yaplmak istenmiti, bu olay iin de bk.Sakz'l Leonardo, not 65.
Leontari dedii mahal, mstahkem hale getirilmi bir Ortaa devri kalesi olup, hala
17
harabeleri ayaktadr, Taigeto'nun kuzey tarafndaki bir u'da, Arkadia'daki halen

Megapolis'in gneyinde, Tripali'den kydaki Kyparissa'ya giden yol zerinde mhim bir
mahaldir ve Konstantin XII'in kardei Tommaso Paleologos adl despot burada bulunduu
srada 1459 senesinde Trk'ler tarafndan malub edildi (bk.D.A.Zakythinos, Le Despatat
grec de Moree, II, Vie et institutions, Athenes 1953, s.94,219,287-288). Kertezi denen yer
kk bir kasaba olarak, Akaia'da, Peloponnesos'un kuzeyinde, Kalavryta'nn gney batsnda
kalan kk bir yerdir (bk.Zakythinos, anlan yer. 8.122; O.Markl, Ortsnamen Griechenlands
in ''frankiscer" Zeit, Graz-Kln 1966, s.39). [Bu ehirlerin Trk idaresinde hangi isimleri
aldn tespit zor olduu iin, A.Pertusi'nin metninden aynen aktardm].
369
Samile
1
Konstantinopolis'de ikibin tane kilise bulunduuna dair Eparchos da ReZazione not 25'de de
ayn rakam vermi ise de, ok itimat edilecek bir rakam deildir.
2
Byk Konstantin ile annesi Helena'nn cesedleri, daha evvelce de sylediim zere
(bk.Campora, not 2) Uavariyun [Oniki Havari] Kilisesi'nin absidinin dou tarafnda
Konstantin tarafndan ina ettirilen antmezarda bulunmaktadr: Aya Yorgi'nin en mhim
rliki yani kafatas San Giorgio dei Mangani adl kilisede koruma altnda idi (bk.Janin,
Geogr.eccl., I 3, s.74). Aya Sofya kilisesindeki hayali rlik haberi mellifn yapt byk bir
hatadan ileri gelir. Elbette ki "Byk Kilise" denilmekle, bu isme sahip bir azize iin ithaf
edilen kilise zannetmiti, halbuki "Hihi Bilgi" yani Allah'n Sz' denilmek istenmiti. Kald
ki hi bir zaman byle bir rlik mevcud olmad asla hatta Aya Sofya'nn da yoktur (bk.Janin,
Geogr.eccl., I 3, s.466-467: A.Guillou, La civilisation byzantine, Paris 1974, s.282-286).
3
Zannma gre 21 nisan gn Porta di San Romano denen mahallin civarnda gerekletirilen
bombardman konu edilir ve bu atlar srasnda duvar ile Baccaturea kulesinin byk bir
ks.m tahrib edilmiti ve bu konuyu Sakz'l Leonarda 8. paragrafn 12 ve 13 sayl notlan ile
Barbaro'nun 59. notunda da anlatlmtr.
Gemilerin nakil ii -fakat ikiyz gemi deil altm ile seksen arasnda deien bir miktarda:
4
Zamandizini'nde 22 nisan gn ksmna baknz- 22 nisan gn gerekletirildi (Barbaro,

s.27-28 ve not 70).
5
Episkopos Samile, Halic'in dip tarafnda flar stnde kurulu kprnn (bu konu iin
bk.Barbaro, not 100; Tedaldi, not 14) 19 mays gn inas srasnda iki tane olduunu
syleyen tek kii olup bu kprnn bir tarafn top sralan ve piyadeler (Yenieriler olabilir mi
?) doldurmu iken dierinde ellibin "muharip" vard. Burada verilen rakam elbette
mbalaaldr ve bir hatta iki tane sfn silmek lazmdr. Fakat her halkarda, sair devrin hatra
yazan melliflerine gre deme ii bu kprnn saldn noktasnn Hali surlanna
(Porta del Kynegon) doru deil de Porta di San Romano istikametinde olduunu haber
verirler.
6
Mellif, haberleme iinde bulunduu kiilerin acma hislerini harekete geirebilmek iin,
Trk'lerin ehre girdikten sonra yaptklan katliamlar iin mbalaal rakamlar vermektedir. O
tek bana deildi; hatta, devrin btn hatra kaleme alan mellifleri bu noktada mbalaal
davranmaktadrlar. Hi phe yok ki, mdatilerin vahice bir katiiiin gerekletirilirken
mdafaay tazyik altna alanlarn da yapt fakat kadnlarla ocuklarn btnyle yok
edildikleri doru deildir. Kastantina di Ostrovica (26.blmde) kadnlarla ocuklarn tasarruf
edildiklerini kati bir dille aklamaktadr; Dukas (29,20) ve Kalkokondiles (cild II, s.161,10
vdd.) de sarih bir ekilde binlerce kiinin Aya Sofya kilisesine sndklanm ve sonradan
bunlarn ounluunun esir edildiklerini yazarlar ve Eparchos da aa yukar ayn iddialan
ileri srer.
Galata'da uygulanan tahribat iin bk.Lomellino, not 13; Silivri'nin fethi hakknda, eer bu
7
ehir ile ilgili ise zira Almanca olan esas metinde "Salvaria" diye bozuk imla ile yazlm bir
yer ad olarak geen, u eseriere baklabilir: Dukas, 37,2; Kritovulos, I 17,3; Pusculo, III 387
vdd.
Tahrib edilen bir ehrin yeniden iskan iin Trk'ler tarafndan uygulanan usullerden birisi
8
de, Trk mparatorluu'nun muhtelif eyaletlerinden ahali naklinin yaplp tahrib edilen
370
ehirlere iskanedilmesi olduu bilinmektedir. (bk.H.nalck, "Ottoman methods of conquest",

Studia Islamica II (l954)s~103-129 ve zellikle de s.122 vd. [Bu makale Trke'ye tercme
edilmitir, "Osmanl fetih yntemleri" St'ten stanbul'a. Osmanl Devleti'nin kurulu
zerine tartmalar, Ankara 2000, s.443-472, A.Pertusi'nin zellikle belirttii sayfa, burada
465-467'dir]. stanbul iin de ayn usul kullanld ve buraya hem Bat'dan hem de Dou'daki
Anadolu topraklanndan, hristiyan ve mslman aileler toplu bir ekilde nakledildiler
(bk.Babinger, Maometto, s.ll0-1 ll; H.nalck, "The policy of Mehmed II toward the greek
population of stanbul and the byzantine buildings of the City", Dumbarton Oaks Papers
XXIII-XXIV (1969-1970), s.231-249: ayn mellif, "lstanbul",The Encyclopaedia of Islam, IV
(1974) s.224-229). Samile tarafndan verilen toplam 30.000 kiilik rakam btnyle
inanlnyacak bir rakam deildir. Bu noktada, kaynaklar arasnda byk elikiler bulunur.
Dukas (42,3) eyll ay esnasnda bebin ailenin nakledildii haberini verir, ve Rodos adasnda
bulunan Sen Jan valyeleri tarikatnn stad- Azam'nn eyll aynda devrin
Papa's Nicolo V'ya yollad yazl haberde dediine gre Mehmed "kendi memleketinden"
yetmibin yeni aileyi yollam "ve hepsini de bu ehirde iskan ettirmi" idi (bk.Niccola della
Tuccia, Cronaca di Viterbo, u eserin iinde: Cronache e statuti citta di Viterbo, nereden ve
tamamlayan I. Ciampi, u seri iinde baslmtr: Documenti di storia italiana pubblicati a cura
della R. Deputazione sugli studi di SLoria Patria per le provincie di Toscana, dell'Umbria e
delle Marche, c.V (1872), Firenze, s.229), bu son rakam iin biraz mbalaal (belki
yedibinyediyz diye okumalyz) grlmektedir). Dier kaynaklar ise biraz mphem bilgi
verir: mesela, Tursun Beg (bk. not 77) genel manada ehrin "yeniden yapland" bilgisini
verir; Taci Beg-zade Cafer elebi (not 27'de) de Mehmed tarafndan yaynlanan bir
emirnameye gre, nakil isteinde bulunanlara stanbul' daki evierden sahip olmak isteyenlere
tahsis yaplacakt; Kritovulos (I 74,13 ve II 1,1 ve 10,3) adl tarihi de "yeniden iskiin" diye
Hristiyan, Mslman, Musevi ve sair "Asya' dan ve Avrupa' dan" ailelerin getirildiini yazar;
en son olarak da Ankara'l Abraham adl mellif Lamento'sunda (not 28), Ankara'dan drt
tane Ermeni ailenin nakledilmesinin Mehmed'in emri zerine gereklemesinin, iinde bir
hzn yarattn belirtir. Fetihten 25 sene sonra yaplan bir nfus saym, kad Muhyiddin
tarafndan 1477 senesinde yapld zaman u rakamlar ortaya kt: 8951 aile mslmandr,
3151 aile Hristiyan Yunanl olup, 2000 kadanda Ermeni, Latin ve ingene'dir (nalck, The
policy... s.247). Galata iin, Tedaldi blmndeki 25 sayl not ile karlatrn. [stanbul iin
yaplan nfUs tahmini iin vanlan son neticeler iin, bk. H. nalck, "stanbul. Nfus ve sosyal
yap", TDV slam Ansiklopedisi, c.23 (2001)s.232 vdd.]
9
Mehmed'in Srbistan' igal ve fethetme projeleri iin u blmlerdeki notlar ile karlatrn:
Lomellino, not 23: Kiev'li sidoro, Epistula Universis Christifidelibus, not ll.
10
Bu haberin doru olmas muhtemeldir: mesela, bilindii zere 1456 senesinde Srbistan'a
kar bir sefer hazrl iinde bulunan Mehmed, Kruevac'da [Alacahisar] bir top
dkmhanesi kurdurdu; bylece 1464 senesinde Yajce kalesine kar yaplan kuatma harekat
esnasnda kullanlan byk apl toplar burada imal edildi. Bir dkm stad olan Jrg von
Nuremberg bu konuda ahitlik yapar: "Trk yeniden (yani 1464 senesinde) ehre (Bosna'daki
Seycza) kar yrd ve ehrin nnde byk boyda drt top yaptrtt" (Jrg von Nuremberg,
Geschicht von der Trckey, Memningen, 1482-1483 civannda, yaprak, 4r: "Der turck zog
wider vor die stat und gosse vier grosse buchsen von der stat"): aynca uraya da baknz:
Babinger, Maometto, s.148, 246-247. [Trke tercmesi; Fatih Sultan .... s.l09,132].
371
11
Trklerin Transilvanya'ya kar yapmak istedikleri aknlar ok sene sonra tatbik edildii
iin, Sibiu (veya Hermannstadt veyahut da Nagyszeben) ahalisi iyi bir frsat bulmu oldu.
Sibiu ehri, daha evvel 1438 senesinde Evrenos-olu Ali Beg koroutas altndaki bir Trk
birliinin bir hafta sre ile kuatmas altnda kalmt; baka bir kuatma harekat da 1442
senesinde, Jan Hnyad koroutas altndaki Macar'lara kar arpan Trk kuvvetlerinin
komutannn katli zerine, Sultan'n basilahdiir' Mezid Bey tarafndan gerekletirildi.
Transilvanya'ya kar bir baka saldr 1479 senesinde gerekletirildi, fakat Sibiu ehri gene
bu kuatma ve tahrip giriimini hertaraf etmee muvaffak oldu, nk Mihal-olu Ali Bey
komutasndaki Trk ordular Maros vadisine kadar tahrip ve yamalama giriimin
tamamladktan sonra, dn yolunda Transilvanya voyvoda's Stefan Batori ve Tamevar
han ' Po! Kinizsi koroutasnda kuvvetler tarafndan ar bir malubiyete uratlp tirara
mecbur edilmiierdi (Babinger, Maometto, s.l6,20,406-407). [Burada A. Pertusi'nin
kulland zel isimleri aynen koymama ramen, Transilvanya'nn Erde! olarak tarihimize
getii ve dier adlar da aynen tekrarladn belirtmeliyim).
z Episkopos Samile, mparator Konstantin XII'in sonu hakknda yeteri kadar bilgi sahibi
olamazd: muhtelifmtaleiilar iin u notabakmak gerekir: Barbaro, not 159.
13
ki episkopos tarafndan fidye olarak toplam yetmibin aspron veya gm para denmesi
btnyle inanlmaz deildir. Barbaro eserinin 61. sayfasnda, 1453 senesinde Trklerin eline
esir den Venedik'li esirlerin listesini verdikten zonra, bunlarn kurtulmalar iin pro capite
[kelle bana] demeleri gereken miktar "kimisi ikibin duka, kimisi bin duka ve kimisi de
sekizyz duka demeliydi". imdi ise bir Venedik duka altnnn o sralarda iperperos'dan
biraz fazla ve bir iperperos'un da oniki gm para karl (terimi de "miliaresia" veya
"aspron" idi) olduunu gznne alr isek, yetmibin aspron karl dokuzyzyetmiiiki
duka meydana kyor; ve bu ikili iin deme yaplm olup, manas da iki piskopos'un pro
capite [kelle ba] demekle drtyzseksenalt duka demeleri demekti (XV. asr esnasnda bu
paralarn ne gibi bir deer kazand hakknda bk. Tommaso Bertele, "Moneta veneziana e
moneta bizantina", u eserin iinde, Venezia e il Levantefino al seeoto XV, nereden A.Pertusi,
I, Firenze 1972, s.3-31).
Eparchos
Mektubun balang ksm ok bozuk olduu iin, nceki cnlelerin ne de~ek istediini
anlamak zordur; bununla beraber elde kalan metinlerden anlaldna gre Kontantinopolis'in
Trk'lerin elinden kurtarlmas iin bir kehiinet ierir, ve benzerlerini de Dukas tarihi (39,18)
ile Nestore iskinder'in eserinde (s.41) okuyoruz.
2
Sant'Urbano bayram diye bir kayt (gerekten de 19.5.233 gn len Papa Urban I iindir;
bu bayram Bat iiieminde 25 mays gn tesid edilir, bk.Martirologio Romano, talyanca metin
neri, Vatikan 1931 s.132-133; Bizans'n ortodoks mezhebi kilisesinde, bu gn iinde
Mbeir'in kafasnn nc bulunuu kutlanrd) byk bir ihtimalle tercme edenlerin
yaptklar bir ilave idi.
3
Uydurolmu bir hikaye gibi grnmekle beraber tarihi bir temel e de dayanr, nk Murad II
ile olu Mehmed arasnda ok gergin ve anlalmas g ilikilere atf yapyor. Bilindii zere,
372
ll Kasm 1444 gn Vama'da Bat kuvvetlerine kar byk zafer elde ettikten sonra Murad
Il, ok iyi bilinmeyen baz1 gerekelerle, o sralarda henz on yanda olan olu Mehmed
lehine tahtndan feragat etti (1444 senesinin kasm ile aralk aylan arasyd), yanna da
Sadrazam Halil Paa [andarl] ile Kazasker Hsrev'i brakt. Fakat, Manisa ehrinde
yaamakta olan Murad Bey, anlald kadar ile Halil Paa'nn istei zerine malikanesinden
kp, Osmanl Devleti'nin Avrupa tarafnda bulunan bakenti Edirne'ye gitti, sadrazam da ona
siyasi durumu ve yeni gen padiahn projelerinden bahsetti. Mehmed o sralarda
Konstantinopolis'i fethetme iini aklna koyduu anlalyor: o devrin talyan tarihisi
Gianmaria Angiolello da Historia turchesca [Trk tarihi] adl eserinde byle srar eder. Her
halkarda, Murad Il tarafndan l.Austos.l446 gn Bursa'da bir vasiyetname yazdnld ve
ihtiyar padiah iktidara yeniden gemeden evvel Mehmed iin pek byk bir sempati sahibi
deildi, nk efkati 1443 senesinde Amasya'da iki kk ocuu ile birlikte yatanda
boazlanan byk olu Aladdin Ali iindi. Bu ok kanl korkun olay zerine Mehmed
elebi veliahd oldu (bk. Babinger, Maometto, s.23-24 ve 44-50) [Trke tercmesi; Fatih
Sultan Mehmed... s.40,55].
4
Boaz-kesen kalesinin inasna deiniyor (bunun iin, Barbara ksmndaki 3 sayl not ile
karlatnn.) Mellif doru olarak, burasnn Bizans iin adeta bir "sehpa gibi" olduunu
yazar, nk gerek grevi stanbul Baaz'ndaki geileri mani olmak iindi. Burada
"Fimian" diye grdmz yer ad, Boazkesen kalesinin ina edildii mahal olan, "Phoneus"
denen Bizans arazisinin fonetik bir deiim geirmi tarzdr (bk.Janin, Const.byz., s.477).
Eer mellif, Boazii'deki bu mahal iin, Bizans imparatorlarnn "av mahalli" olduunu
sylyor ise, ok phe ile baklacak bir haberdir. Bugn bile dnyann en gzel kylanndan
bir olan bu mahalde, San Mamas (gnmzdeki Beikta), Therapia (gnmzdeki Tarabya)
ve San Zaccaria (imdi tespit edilemeyen bir mahal) [Zekeriya ky olabilir mi?] gibi baz
imparatorluk saraylan vard, ve bunlarn bazlarnda yaz mevsimi geiniirdi (bk.Janin, Const.
byz., s.l41,145,473-474,481-482) fakat bir "av mahalli" olduuna dair hi bir bilgi yoktur.
Tam ve gerek bir avianma mahalli Blakerne yresinin kuzey-dou surlarn te tarafnda denk
den ve "Philopation" denen mahaldi (bk.Janin, Const.byz., s.143-145; A.Pertusi, "II preteso
thema bizantina di Tiilaja e la regione suburbana di Costantinopoli", Byzantinische Zeitschrift,
XLIX (1956) s.87-89).
5
Mellif burada 1452 senesinin mart ile eyll aylar arasnda geen olaylan ok ksaltyor.
Bunlar iin, Zamandizimi'nin bu yllan ile karlatnn.
6
Mellifbu aamada da, 31 austos 1452 (Mehned'in Edirne'ye dn) ile 5-7 Nisan 1453
(ehrin kualtlmasnn balamas) tarihleri arasnda cereyan eden hadiselerin gelimesini ok
basite indirmi grlyor: bk.Zamandizimi, o yllarn sayfalarna bk. Maamafh, yazmann
esas metninde, Mehmed'in binlerce adamn operasyonlarda nasl kullandna dair bilgiler
bulunmaz; bu durumda, daha baka kaynaklann yardm sayesinde bu boluu kapattm.
Mesela, Mehmed tarafndan austos ay sonunda surlar civarna ellibin kii aktanld
Barbaro'nun eserinde (s.2) bulunmaktadr; fakat ehrin k mevsiminde tamamen muhasara
edildii doru deildir. ehrin muhasaras ile vazifelendirilmi bulunan "Czamakpegis" adl
"feudatario" [Derebeyi]'nin (Almanca'da Pauerherr, ky efendisi) esas kimliini aramaa
giritiimiz zaman baka kaynaklarda ad grlmeyen u zatn akmak Beg adn tam
olmas bir an iin akla geliyor. Gerekten de, Bizans kaynaklar (Dukas, 37,2; Kritovulos, I
17,3) ve Bat'l kaynaklann (Pusculo, III 375 vd.) aracl ile rendiimize gre Mehmed,
Edirne ehrine avdet ettikten sonra, k mevsimi esnasnda Karaca Be kamutas altnda bir
373
kuvvet hazrlatt ve ayakta kalan Bizans kalelerine (Misivri, Silivri, Acheloo [Ahyolu], Byzos
[Vize]) saldrmas emri verdi.Bir tek Silivri bu saldnya direndi.Tarihi Kalkokondiles (cild Il,
s.l49) bu saldnnn biraz daha evvel, yani ilkbahar mevsiminin balad srada yapldn
ifade etmi gibidir.Bk.A.Bakalapoulos, "Les limites de I'Empire byzantin depuis la fn du XIV
e siecle jusqu'a sa chute (1453)", Byzantinische Zeitschrift LV (1962), s.64-65; Aynca, Neri,
n.29 [eserin 2.cildindedir].
7
Sipere ka tane top konulduuna dair metinde hi bir rakam mevcut deildir.
8
Barbaro yle der (s.l8): bir milin eyrei.
9
Anlald kadan ile mellif burada, Trk'ler tarafndan 17/18 mays gecesi ina edilen
byk hastion (veya kule)yi ima ediyor. Porta della Yentura denilen mahal ile ilgili bilgilerin
aydnlatld Barbaro blmndeki 97 ve 98 sayl notlar ile Kiev'li sidoro'nun Epistula ad
Bessarionem [Kardinal Bessarione'ye mektp] blmndeki 10 sayl not ile karlatnn.
Bizim imdi elimizde bulunan bu muhtrada "deri kapl tahta kule'" nin acaba "tekerlekler st
yryen", "kare ekli bir harp makinas" diye bilinen ile ayn olup olmad belli deildir.
Fakat, Trk'ler bu tip makinelerden bir taneden fazlasn ina etmediler.
10
Bu ok byk bir maharetle yaplm olan makine hakknda, sair kaynaklarda hi bir bilgi
bulunmamaktadr.
11
Birinci lamn 16 mays gn farkedildiini hatrlamakta fayda vardr (bk.Barbaro, s.41
vdd.), Dier taraftan da Bizans'llann ilk lam ukurlann "kmak istedikleri" iin kazdklan
doru deildir, fakat sadece Trk'lerin byle bir lam kaznaa giritiini fark ettikleri
zaman, hemen bir kar-lam iine girimeleridir.
12
Trk gemilerinin kara yolu ile nakledilmesi olay 22 nisan gecesi gerekletirilen bir askeri
harek.tt: bk.Barbaro, not 70 ve 72. Mellifn burada olayann zamandizimine pek fazla dikkat
etmedii belli olmaktadr. Nakledilen gemiler ile hafif sandallar iin verilen 2200 rakam
muhakkak hayali olduu sabittir. Daha kesin bilgi veren dier kaynaklar ise en fazla 80 gemi
diye bir rakam verirler (bk.Zamandizimi, 22 nisan 1453 gn). Bir an iin 2 rakamnn bir
tekrar diye yazldn farz edip 200 rakamn versek bile, ok byk bir rakam olduu
grlyor.
3 Halbuki bu kpr 19 mays gn ina edilmiti: bk.Barbaro, s.43.
Gedik diye ima ettii yer, Porta di San Romano yaknlannda alan yer olmas kesindir,
14
bunu devrin dier yazarlan da konu ederler. Burada bulunan "Di questa breccia si occuparono
i genovesi eec." [Bu gedikle Cenova'llar ilgileniyorlar vs.] tarzndaki cmleden yle bir
mana kyor: Surlann ykk olan bu noktasnn mdafaas n, Cenova'llar
Giovanni Giustiniani Longo komutas altnda ilgileniyorlar. Fakat mellifn syledii gibi bu
mdafaay gemileri ile yapmalan mmkn deildi, nk Hali limanndan ok uzak bir
mahaldir.
s Burada sylenen cmlenin manas ok sarih deildir: 20 nisan gn Bizans'n bakentine
ulaan Cenova ticaret gemisi ile bir Bizans gemisinin yardm getirmesi ile Trk
donanmasnn Marmara Denizi'nde bu gemilerle yapmak zorunda kald deniz muharebesini
ima etmi olabilir (bk.Dukas, 38,7: Kritovulos, I 39-40: Kalkokondiles, cild ll, s.l55; Barbaro,
s.23-26; Sakz'l Leonardo, 13. paragraf; Pusculo, IV 353 vdd: v.s).
6 29 Mays gn pazartesi deil fakat sal gn idi: mellif herhalde nihai hcfunun 28
(pazartesi) ile 29 (sal)'u birbirine balayan geceyi sylemek istemiti; fakat daha 29 mays
374
gununun ilk saatlerinde Trk'ler mdafaa hattn yerle bir etmiler ve ehre girmi
bulunuyorlard.
? Burada ak bir ekilde Giovanni Giustiniani Longo'nun tutumu zerinde duruyor ve bu
olay iin Barbaro ksmnn 141. notuna bakn. Giustiniani'nin yaralanmasnn ne derece ar
olduu zerinde belki phe ile yaklaabiliriz, fakat yaralarmamtr diyemeyiz!
18
mparatorun hizmetinde doksanbin kii bulunur diye verilen rakam kesinlikle hayalidir -
gerekte de doksan kiiden fazla olamazd-, ve ayrca mellifn "hainler" iin, yani
Giustinani'nin komutas altnda bulunan Cenova'l adamlar iin hi bir iyi niyet duymad da
ok daha aktr.
19
Megadukas Lukas Notaras'n sonu iin, bk.Sakz'l Leonardo, n.65.
20
Elbette efsane ile ssl bu olay sair iki mellif de ima etmilerdi: Rimini'li Filippo ve
Enea Silvio Piccolomini. Rimini'li Filippo u satrlan yazar: [Prof.A.Pertusi'nin koyduu
Latince metni tekrar etmeyip, tercmesini veriyorum; "Zira Trk'lerin kral byle bir zaferden
dolay ok gururlu idi. Bu brsn tatmin etmek iin bizim kutsal dinimize kar hakarete varan
davran sonucu, ok mehur ibadethanemiz Aya Sofya'y dinden karmak istedi, tpk vahi
hayvann davran gibi, sevimli ve tatl kza tecavzc gibi davrand, bylece kendisine iftihar
pay kard ... ] (Pertusi, La Zettera di Filippo da Rimini, s.157, 187-190 ve 149 not. 94); kinci
kii olan E.S.Piccolomini, kendisine bilgi ulatran Leonardo Benvoglienti adl kiiyi
dinledikten sonra unu diyor: [A.Pertusi'nin koyduu Latince metni burada tekrar etmeyip,
tercmesini veriyorum; "Btn orada bulunanlarn dediklerine gre, Trk'lerin bu ok aalk
reisi ... Aya Sofya adl kilisemizdeki bykaltar civannda, herkesin gz nnde, ok asil bir
bll.kire ve gen bir erkek kardeine, kral kan sahibi olduu iin, tecavz etti ve sonra da katlini
emretti"] (Piccolomini, Lettera a Benvoglienti, not 4) [Eserin 2.cildinde bulunmaktadr]. Bu
efsane ayn zamanda Almanya'da yayld: Matthias Dring adnda, Brandemburg'lu,
Franeskan tarikatnn mensubu olan bu zat, XV. asrda Almanya'da bir kronik yazd srada,
Engelhaus adl kiinin Cronaca [vekayinll.me ]'sna bir zeyil ilave ettii zaman ( 1464 ylna
kadar cereyan eden hadiseleri yazd) u cmleleri yazd: [A. Pertusi'nin aktard Latince
metni tekrar etmeyip, tercmesini veriyorum; ''Trk'lerin imparatoru... onu (burada
Constantinopolim olmalyd) elde edip ve halkn da kle durumuna getirdikten sonra,
imparatorun erkek ve kz ocuunu esir olarak byk kilisemiz Aya Sofya'ya gtrd, burann
ok mehur olan altar' yaknnda kz ocuuna tecavz etti, kzn babas ile erkek kardei
seyretmek zorunda kaldlar; bunun yaplmasndan sonra da hem babay hem erkek ocuu
hem kz ocuunu ikence ile kati edilmelerini emretti ... ] (bk.Codex diplomaticus
Brandenburgensis, nereden Riedel, IV I, Berlin 1862, s.224: J. Irmscher, "Zeitgenssische
deutsche Stimmen zum Fall von Byzans", Byzantinoslavica XIV (1953) s.ll0-112). Bu tip
bilgilere Sakz'l Leonardo (not 62) bir takm imalarda bulunur ve onu tekrarlayan Languschi
adl mellif(s.32) Mehmed iin, zaferden sonra "Bakks'n kann insan kan ile kantrmak"
istedi diye yazar [Latince metni burada tekrar etmiyorum; Bakks burada arap manasndadr].
Konstantinopolis'de muhafaza edilip de, burasnn Trk'lerin eline gemesinden sonra
21
Trk'lerin sahip olduklar ve bir ksm da Bat lkelerine giden bu rlik'ler meselesi iin, bk.
F.Babinger, "Reliquienschacher am Osmanenhof im XV.Jahrhundert", u kitabn iinde:
Sitzungsberichte der Bayerisehen Akademie der Wissenschaften, Philos.-hist.Kl.Heft 2,
Mnchen 1956, s.1-47.
375
22
Mellifin burada "Deutsch Suleiman" yani "Alman Sleyman" demesini gerekten
tuhaflkla karlayoruz, halbuki burada "Turckisch" yani "Trkede" denmesini beklerdik.
Bununla beraber bu zat tarihi bir kiilie sahip olup Mehmed tarafndan
Konstantaniyye'ye suba olarak tayin edilmiti: ad Sleyman Beg veya daha doru olarak
Kardran Sleyman Beg idi (bk.Dukas 42,3: Kritovulos, I 73,14: Tursun Beg, not 76;
Babinger, Maometto, s.l10,329).
23
Mellife gre, Mehmed tarafndan ldrlen devlet grevlileri diye verilen bu uzun
listedeki baz isimleri tehis etmek belki ok g deildir: Halil Paa hapse atldktan sonra
ldrld (10.Temrnuz.l453); Yakub Paa ve Mehmed Paa adl kiilerin de ayn yl mallar
ellerinden alnd; Sarnca Paa ile Zaanos Paa ise 1454 senesinde srgne gnderildiler
(Babinger, Maometto, s.109-1 10 ve 121-122).
Konstantinopolis'i saran surlarn ne kadar kaps bulunduuna dair rakamda biraz fazla sfr
24
vardr. Kara tarafna, Halic'e ve Marmara Denizi'ne alan kap ve gizli geitierin 45-50
kadardan fazla deildi (bk.Janin, Const. byz., s.261 vdd.). [Bizans dneminde olduu kadar
Osmanl dnemi iinde de mhim yer tutan surlar ve kaplan konusu iin imdi ise u
aratrmalara da baklabilir: W.Mller-Wiener, stanbul 'un tarihsel topografYas, stanbul
2001, s.286-319; Dndenbugne stanbul Ansiklopedisi, "Surlar" maddesi ile ilgili kaplar
maddeleri]
Konstantinopolis'deki kiliseleri, yani surlarn evirdii alann iinde kalan mahallerde ne
25
kadar Yunan (600 veya 650 kadar), Latin (Konstantinopolis iinde 25 ve Pera tarafnda 20
tane) kilise ve manastrlarn bulunduunu isimleri ulamam olduklar iin, kesin olarak
saymak mmkn grnmez, fakat Byk Konstantin zamanndan balayarak btn hepsinin
bin tane kadar olduu sylenebilir. Fakat 1453 senesine geldiimiz zaman acaba ka tanesi
ayakta idi veya ibadete ak idi? Fakat imdi elimizde bulunan bu takrir iinde bir yz kadar
diye bir rakam var iken geree zor da olsa yakn diyebiliriz.
Tamamen hayale dayal hesaplardr: bu binann gerekiere dayanan yaps iin bk.Janin,
26
Geogr. Eccl. I 3, s.460-467; C.Mango, Architettura bizantina, Venezia 1974, s.107-123.

Yani Franszca veya talyanca.
27
Gennadios Skolarios
Bakire Pammakaristos (ok Azize) Manastr, anlald kadar ile, XIII. asr sonlarnda,
1
daha eski bir bina (XI. asr eseri) zerine ina edildi ve bu kilise Osmanl Sultan Murad III
tarafndan, Grcistan ve Azerbaycan fethi hatras olarak, camie evrilip, adna da Fethiye
Camii denildi. stanbul'un fethi esnasnda Konstantinopolis Patriklii [gnmzde,
Fener Rum-Ortodoks Patriklii] merkezi olarak kullanlrken, Gennadios buray terk edip
Havariyun [Oniki Havariler] Kilisesine geici olarak makamn nakletme izni ald. Patriklik
Makam 15 86 senesinde Aya Dimitri Kanabou sonra da Fen er semtindeki Aya Yorgi kilisesine
tanp gnmzde de oradadr (bk.Janin, Geogr. eccl., I 3, s.208-213). Giri ksmnda da
376
sylediimiz zere mektup bu manastrda yazld iin, Gennadios'un bu mekana 1454 (1455
senesi olamaz) senesi sonbahar mevsiminden evvel getiini dnmemiz gerekir.
2
Elbette ki burada, bakentin dnden sonra uzun sre devam eden sessizliinden dolay
baz kiiler tarafndan kendisine ynetilen tenkitleri ima etmi bulunuyor. Fakat, bilindiine
gre, Gennadios da yeeni ile birlikte esir edildikten sonra Edirne'ye gtrld ve ancak 1453
senesinin eyll ay sonuna doru stanbul'a dnebildi. Galiba bu sralarda bir manastn tamir
ertirmek ve esir den rabipleri fidyelerini deyerek kurtulmalarn salamak iin, dn
zaman ile patriklik makamna tayin edildii (6 Ocak 1454) gne kadar geen gnlerde
bunlarda urat; fakat elbette ki tuhaf olan husus, onun mminlerine doru bir ihtimamla
ynelip de, byle korkun bir tecrbeden ktktan sonra, kendi grlerini ve patriklik
makamna gemeyi kabul etmesi ile ilgili bir konuma yapp teselli etme ihtiyacn duymam
bulunmasdr. Bu giri mahiyetindeki yazsnda, sonlara yaklat zaman, karlat siyasi
zorluklara telmihde bulunuyor; fakat bu sralarda kendisinin yeniden yaplanma tasavvurlanna
kar muhalefet eden dinadamlan ile rahiplerin direnileri yznden bir takm dini zorluklar da
kendisini gstermiti (bk.B.Jugie, Oeuvres completes... VIII, s.29-31).
3
Kendi manastr hayatn ima ediyor. Gennadios, patriklik makamna seildii srada bir sade
manastr keii idi; kendisinin de bu birinci episkoposluk emirnamesi mektubunda syledii
zere (Oeuvres completes... IV, s.224-225), tayininden ksa bir mddet sonra, bykl
kkl btn tekilatlardan izni almt.
4
Gennadios tarafndan burada yaplan ksa tahlile gre, bakentin Trk'ler eline geiinin
arifesinde, kendisinin 1444 senesinden kesin bir ekilde Kiliseler ttihadna kar tavr
taknm olduudur.Kiliseler ttihadna taraftar olanlar ise "bo midler tayp, tabiatlar da
hi kabul edilmiyecek ve dahas da imkansz" idiler.
5
Felaketi "nceden gren" ve ttihat aleyhine rahata "konuan" kiileri sayan Gennadios,
kendisini de rahatlkla ortaya koyar; ve memleketi kurtarmak iin bir takm hayaller iinde
yaayanlar arasna "zavall" imparatoru ve onun adamlarn yani ehirdeki asilzadeleri
koymaktadr.
6
ttihat taraftarlar bunu bir ilahiyat dncesi esas olarak, ilahi "ceza"dan kurtulma girii
olarak da gryorlard.
7
Burada tenkid etmee girit1i kavram, pek ok saydaki iaretler aracl ile nceden
tahmin edilen felaket, evvelden doru bir biimde tahlil edilebilirdi, sonucu ise siyasi ve dini
bakanlarn bir yn hatalarnn zerine Allah tarafndan verilen beklenen ceza idi. Burada
verilmek istenen mana, Yunan'llar kendi tavsiyelerini dinlemi olsalard, kazanmak iin lazm
gelen kuvveti Allah Trk'lere deil fakat Bizans'llara verecekti. Konstantinopolis'in
dnden evvelki durumu Kuds ehrinin dmanlannn eline gemesinin arifesinde
geirdii safhalar ile benzeir.
8
Burada ima ettii, ve daha sonra da etraflca belirteceine gre, patriklik makamna zorla
tayin edilmesi episkoposlar tarafndan oluturulan sinod [Ortodoks'larn kutsal meclisi] karar
fakat esasnda Mehmed II'in emri zerine olup, bu makamdakald ilk dokuz ay esnasnda
karlat zorluklardr. Eer kendisi bu makam kabul etmi ise Kilise'sine ve ruhbanna
faydal olmak iindi; ve baz mspet neticeler de elde edildi: baz kiliseleri dzene koyup,
kilise papazlar ile manastr keilerini serbest brakt, kilise iindeki hiyerariyi yeniden
tekilatlandrd. Fakat ok sert bir muhalefet ile karlat zellikle de, kendi patriklii
dahilindeki papazlar gurubu arasnda en ftneci ile rezilane gurubu tekil eden manastr
377
keilerinin tepkisine maruz kald. Bylece, almaz maniler, iftiralar ve tecavzlere maruz
kalan Genadios da Kilise tekilatnn banda kalmay faydal grmedii iin, istifasn verip
bir kenara ekilmei daha doru buldu (Oeuvres completes ... IV, s.223-227).
Ostravica 'l Konstantin
Ostrovica'l Konstantin'in burada syledii, yani Mehmed II'in bir aldatma yapp,
Karaman'a kar bir savaa girieceine dair haber vermesi veya byle bir haberin yaylmasn
salamas mmkn olup bir gerek de olabilir, fakat bu haberi bir tek Konstantin eserine alm
bir hatra mellifdir. Bilindii zere, Karamanolu brahim Beg, Bat 'l kaynaklarda
"Gran Caramano" olarak geer ve Trk'lerin [tercneyi A.Pertusi'nin ifadesine gre yaptm,
burada "Osmanl larn" beklerdim] dman olup ok kereler Osmanl tahtn tuzaa drmek
istedi. Daha 1443 ve 1444 senelerinde Murad II'a kar sava ilan etti, kral Ladislas II
tarafndan Bat'da oluturulan Trk kart Hal Seferi esnasnda Murad'n generalleri ile
arpt, 1444 senesi eyll aynda Hal Ordusunun fena bir malubiyete urad haberini
alnca sultan ile bir sulh andlamas yapt (Babinger, Maometto, s.8,22-23,29,32,39)
[F.Babinger'in eserindeki mulak ibare buraya gemi. Karamanolu brahim Bey, Murad
II'n bizzat gelii zerine mcadeleden vazgeip, bir sevgendname imzalad]. Ksa bir sre
sonra Murad lp de (3 ubat 1451) yerine Melmed II cl1s edince, dmanlk yeniden
alevlendi, fakat Mehmed bu bakaldny hemen bastrd: brahim Bey, 1451 senesi nisan ayna
doru Mehmed'in vassal olmay kabul edip bir sulh andlamas istedi ve yapt (Babinger,
Maometto, s.75-76). Bizans'llarn o srada Mehmed II ile brahim Beg arasnda bir sulh
andtamas imzatanmasndan haberdar olmamalar mmknd, fakat bu arada da Melmed'in
Edirne ehrine dnd haberi (1451 senesi mays ay) geldi, halbuki onun geiine mani
olmak iin anakkale Baaz'nn kapatnaa kalktlar ve Mehmed de bunun zerine
Boazii'nde Anadolu Hisar kalesi zerinden kar tarafa gemiti (Babinger, Maometto,
s.77-78). [Trke tercmesi; Fatih Sultan Mehmed... s.79] Konstantin daha ilerideki yerlerde
iddia ettiine gre, Osmanl Sultam "Karaman lkesine yrmek istedii" haberini despot Jorj
Brankovi'e yollad ve bu haber Bizans'a ulanca onlar da inandlar. Kritovulos tarafndan (I
6,4) aktarlan bilgiye gre yeni bir kalenin inasna 1451-1452 seneleri arasndaki k
mevsiminde karar verildi ve Sultan Mehmed de ocak ile mart ay arasnda kalan zaman
esnasnda inaas iin liizm gelen her trl malzemeyi hazrlamaa giriti. bk.Tursun Beg, not
17.
2
Mellif burada "Aya Yorgi Kolu" tabiri ile, Sarayburnu ile Asya ktasn ayran mahalle
batllar tarafndan verilen ismi daha geni bir alana yaym bulunuyor, yani stanbul
Boaz 'nn giri ksmn bu isimle anarken, Konstantinopolis kysnda tamnm bir manastr
olan San Giorgio dei Mangani [ Mangan'larn Aya Yorgi'si]'yi zikreder (Janin, Geogr. eccl., I
3,s.71); ve stanbul Baaz'na bu ismi verir, ve bylece Boazii'nin btn Avrupa tarafn da
ayn isimle zikrederken Mehmed iin de ordularn burada yerletirip, yeni kalenin inas iin
iilerini vazifelendirdiini de haber verir (kr.W.Tomaschek, Zur historischen Topographie
von Kleinasien im Mittelalter, u eserde: "Sitzungsberichte der Akademie der
Wissenschaften", Phil.- hist. Klasse, CXXIV, 8, Wien 1891, s.3; R.Lachman vs., Memorien
378
eines Janitscharen .. ., s.205 not 222). Sosthenion blgesindeki Phoneus ci vannda (bk.Dukas,
34,7) ina edilip evvela Boaz-kesen sonra Rumeli Hisar adn alan bu kalenin ne kadar
mesafede bulunduu rakam gerekten uzaktr: be talyan mili (=7,400 km.)olmayp, biraz
daha fazladr nk Konstantinopolis'e esas uzakl 10,500 km.' dir. Barbaro (s.I), "mia sie"
(=alt mil) der.
3
Ostravica'l Konstantin kalenin inasnn iki sene srdne dair bir bilgi vermekle beraber,
elimizde bulunan bir dizi ehadet bu zamann 1452 senesinin mart ay ile austos ay arasnda
ancak alt ay srdnde kesin olarak birleirler (kr. Sfrantzes, 35, 1-2; Dukas, 34,7;
Kalkokondiles, cild II, s.147; Kritovulos, I 11,3; Barbaro, not 3; Pusculo, III 243 vdd.;
Rimini'li Filippo, Epistula ad Franciscum Barbarum [A.Pertusi burada sayfa numaras
koymam, fakat, u iki aratrmasnda yer verdi: skca zikrettii, La Zettera di ... s.139 ve not
70; Testi inediti e poco noti sulla caduta di Costantinopoli, Bologna 1983 (lmnden sonra
neredildi) s.13 1 ve not.4]. ierin tekilatlandnlmasnda esnasnda, bilindii zere, Halil Paa
ile Zaanos Paa ve Sarnca Paa gibi baz vezir'lerin idaresi altndaki ordu da ibirlii yapt
(Dukas 34,8; Tursun Be, not 17), dier taraftan Mehned'in kendisi ve donanma da gerekli
malzemelerin nakline altlar, bu i iin alt gemi, onsekiz ince gemi ve onalt paaandari
tahsis edildi (kr.Barbaro, not 6). Bu donanma elbette ki Bizans'llann tertibi sonucu deil
fakat Mehmed tarafndan verilmi bulunan emirler sonucu oluturuldu. Hatta Kritovulos da
(I 10,1) otuz trirem ve baz nakliye gemilerinden oluan bir flodan bahseder (Osmanl
tersanesinin bulunduu Gelibolu'dan gnderilmiti).
Bizans imparatoru tarafndan yollanan elilik heyetine bir cevap mahiyetinde olan, kalenin
4
inaat ile ilgili, Mehned'in azndan kt kaydedilen benzer bir sebeb gsterme tutumu
Kritovulos da yazmaktadr (I 7-9). Sultann nezdine gelen eliler seletleri ve kendisi ile
imzalanan andiamalam gre, o noktada bir kale inasnn caiz olmadn sylemeleri zerine,
verdii cevapta bu kalenin Boazii'ni daha emniyetli bir ekilde gemek ve Asya tarafndaki
topraklarnn daha iyi kontrol edileceini syledi: Bizans'n bakentine kar hi bir dmanca
fikir beslemed gibi, kalenin ina edilecei arazinin kendi mal olduunu da ekledi. Bunu
ok iyi anlayan Bizansllar, bu cevabn hi bir ekilde gerei yanstmadn bilmelerine
ramen, pro bono pacis [sulhun iyilii iin] bu g gsterisini kabul etmei tercih ettiler.
Halbuki Kalkokondiles (cild II, s.l47) Mehmed'in gerek niyetlerini yle aklar (fakat post
factum [iden sonra] kavram ile):1) Boazii'ndeki geii emniyete almak, 2) Boaz'
Batllara kar kontrol etmek ve kapatmak, 3) kaleyi, kuatma esnasnda bir dayanak ss
kullanmak.
Bu hi bir ekilde doru deildir: bk.Sfrantzes, not 4.
5
6
Bildiine gre, hi bir aratrc, Konstantin'in bu kaleye neden byle bir isim verdiini
aratrmad, baka kaynaklardaki isimlendirmeleri sraladlar: Paskesen (yani Boaz-kesen,
Dukas, 34,7), Kefalokoptes (yani "Kafa-kesen", Dukas, ayn yer), Laimokopia (yani "Boaz
keser", Kalkokondiles, cild II, s.l47) v.s. Burada geen "Gemassar" bana gre Yeni-Hisar'n
fonetik bir deiimidir:gerekten de Venedik'liler de byle bir isim verdiler (kr. Barbaro, not
3). Bu metni Almancaya tercme eden aratnc (Lachnarn, Memorien eines Janitscharen ...
s.1 07) dorudan bir tercme yapp Yenihisar diye yorumlar ve koyduu notta N eokastron diye
(Yeni Kale) Ekthesis Chronike adl eserde (nereden S.Lambros, Athenai 1902, anastatik
basm Amsterdam 1969, s.11,14-12,47) ve Hierax iirinde, 555-569 (nereden K.N.Sathas,
Mesaioniki Bibliotiki, I, Venetia 1872, s.263) geen imiay ve kayd koyar.
379
7
Zannma gre, burada bulunan bir ey Konstantin'in metninde hi bir ie yaramyor. Evvela
otuz gemiden oluan bir flonun Konstantinopolis'e drt mil uzaklkta (yani, Boaz-kesen
kalesinin ina edildii veya ona ok yakn bir mahalde), ina edilmesini konu eder, sonra da
tilonun inasnn deil de tilonun kara yolu ile naklinin sultann "aptall" diye
tanmlanmasn syler (Konstantin gene sonradan bu nakletme konusunu tekrarlar).
Anlald kadar ile esas metin ile bunun arasnda bir boluk mevcuttur. Bununla beraber bu
boluun tamamlanmas da en son yaynn dzenine bile yaramyor (kr.Pamietniki
Janczara... s.246), nk baz kelimeler deiik kullanlsa bile hep ayn konular tekrar
edilmektedir. Her hiilkarda Trk'lerin yarattklar floda ne bir ina faaliyeti veya yeniden
yaplanma oldu, kale iin kullanlan malzeme de bir yere gtrlmedii gibi, Bizans
mparatorluu'nun bakentinin kuatma veya igal etme giriimleri de hi bir ekilde
nakledilm edi.
8
Metin iin burada da bir aklama yapma gerei vardr: "bunun zerine imparator da
Despot'a bir eli heyeti gnderdi" diye yaptrlan cmle, daha evvelden sylenene bir yeni
ihtimal katyor; byle bir ey de hi bir zaman hakikat olamad. Srhistan despotu olan
Jorj Brankovi, Osmanl mparatorluu'nun bir "vassal" kabul ediliyordu. Lauro Quirini
tarafndan yazlp da Kardinal Ludovico Scarampo ve devrin Papa's Pio II'ya gnderilen
tarihi mektuplarda (ilki 1464, ikincisi 1470 senesinde), imparatorluunun muhtelifyerlerinden
Sultan iin derlenen kuvvetlerin listesi bulunur, ve bunlar arasndaki "Zermai" veya "Iermai"
("Cervia" imlasnn "Servia" tarz bozulmas) iin oniki suba ve binbeyz svar
tedarik etmeliydi (bk.Pertusi, Le epistole storiche, s.201,203,238,252) ve bu arada
Jacopo Promontorio de Campis adl mellifn Recollecta'snda (1475) Despot Lazar'a ait
Srhistan ile Despot Brankovi'e ayrlan Srhistan birbirinden farkl gsterir, bunlarn da
toplam bindokuzyz svariyi sultan iin tedarik etmeleri gerektiini yazarken bunlardan bin
tanesi "zrhl" ve dokuzyz tanesi "zrhsz" olacakt (Babinger, Die Aufzeichungen, s.51).
Demek oluyor ki Mehmed II'in byle bir istekde bulunmas, bir Osmanl Sultan'nn haklar
iinde saylmaktayd.
Burada Epibation [Bigados] katlarn ile Bizans'llarn red gerekeleri ima edilmektedir:
9
bk.Sfrantzes, not 4; Tursun Beg, not 24.

Mellif burada 1452 senesinin austos ay ile 1453 senesinin nisan ay bana kadar geen
10
sreyi kapsayan hadiseleri ksaltp, basite indiriyor: Zamandizimi iinde bu yllar ile
karlatrn.
Konstantinopolis'in kuatma harekatna katlan hristiyan mttefik kuvvetleri, aldatldklarn
11
hissettiler, fakat askeri yasalarn sert tatbikini veya Mehmed'in kzgnln ekmernek iin
ibirlii yapnaa devam ettiler: ilerde bulunan Akemseddin'in mektubu ile karlatrn.
Konstantin tarafndan verilen bu tasvir, daha baka o devir hiitra mellifleri tarafndan
verilenler ile uyumaktadr (Barbara, s.27 ve 70-72. notlar; Tedaldi, 6. paragraf; Sakz'l
Leonarda, ll.paragraf; Kiev'li sidoro, Epistula ad Nicolaum V; Dukas, 38,8; Kritovulos, I 42,
1-8; ve dierleri): Zamandizimi iindeki tarihlere bk; 22 nisan gn.
J Anlald kadar ile, nakli yaplan tilonun yaklmas iin bir Venedik-Cenova ibirlii
projesini ima ediyor: Zamandizimi, 23 nisan.
Fakat kpr 19 mays gn kuruldu: bk.Barbaro, not I 00,
14
4/5 nisan gn balayan saldr 29 mays gnne kadar srd.

15
Porta di San Romana karsndaki gedik

16
380
17
Porta di San Romano mdafaasn stlenen, Yunan komutan "etmanno" demekle
Konstantin'in ne demek istedii anlalmyor. Bu metni Almancaya tercme edenler
(Lachmann, Memorien eines Janitscharen ... s'.207 not 240) kesin olarak
Giovanni Giustiniani Longo derler. Fakat benim iin fazla irimat edilemez nk hem
"Yunan" denmesi ve hem de Giustiniani burada katiedilmedi fakat yaraland. Belki de mellif
burada bir Trk geleneini takip ediyor: bk.Tursun Beg, n.55.
18
ehrin merkezine konup da, bin kiiden oluan bu seyyar kuvvete Bizans imparatoru deil
fakat Dimitri Paleologos ile damad Nicola Goudeles komuta ediyorlard (bk.Sakz'l
Leonardo, 26. paragraf). Szde-Frantzes'e gre (III 5,6), Dimitri Kantakuzenos ile damad
Nicoforos Paleologos koroutas altndaki bu birlikte yediyz kii bulunuyordu (fakat Sakz'l
Leonardo blmndeki 45 saylnota bk.).
19
Konstantin XII'in sonu hakknda ileri srlen muhtelif haberler iin, Barbaro blmndeki
159. not ile karlatnn.
20
Ostravica'l Konstantin'e gre Bizans imparatoru'nun kellesini kesen Yenieri Sarielles'e,
btn "La Natolia"nn Mehmed tarafndan verilmesi mmkn deildi. "Natolia" veya
"Anadolu" Kk Asya'nn tamam demektir. Belki de Aydn "voyvodalk'" yani
"sangiaccato" [Sancak Beglii] mmknd buras iin, bk.Pitcher, An histarical geography,
s.31 ,60; ve kald ki yaplan en son neirdeki bir notta ancak "voevodato di Egidyskie" denilir
(bk.Paminietniki Janczara ... s.248).
Pera kapitlasyonlar [ Trk vesikalarna gre: Galata Ferman] ile ilgili olaylarn gerei
21
i~in, bk.Lomellino, not. 11-26.

2
1454 senesinin ilkbahar mevsiminde gerekletirilen Srhistan seferi iin, bk.Lomellino,
n.23: Kiev'li sidoro, Universis Christi Fidelibus, no ll ; Samile, not 9.
Nestore Iskinder
ehrin dn anlatan paradan evvel, Konstantinopolis'in kuruluunu anlatan uzun bir

blm vardr (s.l-6). Tamamen efsaneye dayal ve baka mellifler alnarak yaplm bir
derleme olmakla beraber (bk.Smimov, Istoriceskoe znacenie... s.55 vdd.); Dujcev, La
conquete turque ... s.422-426), mellifmiz hikaye ile bakentin dn birbirine balar,
nk Konstantin I tarafndan bir araya getirilen "allameler" ve "bilge kiiler" tarafndan
yaplan yoruma gre ortaya fevkalade deerde birisi kacak, bu da ayn zamanda ehrin
sonunun habercisi ve sonradan da dmanlar zerinde muzaffer olacak. Gkte bir karta!
belirecek ve tam o srada da ylan bulunduu ininden dar kacak, tam da bu arazide, inaat
ustalar hazrlklarna devam ederken burada "Yeni Roma" doacaktr. Karta! hemen ylann
zerine ullanr, onu yakalayp yukar tar: fakat sonra ylan onu boar ve ayn yere der.
Orada bulunan insan ylan ldrr ve kartal kurtarr. te "bilge kiiler"in yorumu byledir:
"Karta! burada hristiyanln semboldr, ylan da ktl temsil eder, ve ylan kartal
ldrdnden dolay, ktlk de hristiyanln zerinde muzaffer olacaktr. Ve hristiyanlar
da ylan ldrp de kartal elinden aldkiarna gre, ksa bir sre sonra hristiyanlk kty
yeni bir malubiyete uratacak, yedi tepeli ehri (=Konstantinopolis) fetbedecek ve idaresini
381
de orada kuracak" (s.3). Burada ima edilen konunun, Hristiyanlk ile slamiyet arasnda Bizans
mparatorluu'nun bakentine sahip olmak iin mcadeleyi telmih edildii sarihdir, ve
Hristiyanlk bu mcadeleden malup kar; fakat mellif hikayesinin son tarafna koyduu bir
ilavede Hristiyanln nihayette bir zafer kazanacan ima ederken daha az sarih deildir (s.40
ve devam ile karlatrn). Demek oluyor ki sonradan konan bir para olmayp, Unbegaun
tarafndan ok iyi grld zere, giri ksmn hemen izleyen bir noktada tamamlar (Les
relations ... s.2).
2
Nestore'nin yazdnda "dinsiz Magumet" cmlesinden evvel "btn hepsini grdkten
sonra" cmlesi, bakentin nasl bir knt iinde bulunduunu anlatan bir blm var ise de
Cronache denilen esere katlan yazmlarda bu cmle mevcut deildir ve yerine de ancak 6961
(yani 6961-5508=1453) diye bir tarih konulmutur.
3
Cronaca diNikon ve Cronografo dell533 balkl eserlerde u cmle vardr: "Car'grad'da
Costantino lvanovic(!) hkm sryordu, ve k.fir Mehmed hemen Costantinograd'a kar
harp ilan edip hi bir hukuk! dayana olmadan, yaplan alidiere muhalif tutumla, verilen
yeminiere aykr bir davran iine girilerek..".Fakat daha evvelden Unbegaun tarafndan not
edildiine gre (Les relations ... s.5) bu cmle Piccolomini'nin metninden Rusca'ya yaplan bir
tercmedir (bk.Cosmographia, de Europa, VII, s.400).
4
Mora'daki despotluklar idare eden Tomas ile Dimitrios'u ima eder.
5
Cronaca di Nikon ve Cronografo del 1533 denilen metinlerde "emretti" kelimesinden sonra,
Piccolomini'nin metninden yaplan Rusca tercmenin kk bir yonrnunun konduu
anlalyor (kr.Unbegaun, Les relations... s.5). Burada en fazla tuhafmza giden tutum, ok
byk bir ehernmiyeti bulunan Boaz-kesen (Rumeli Hisan) kalesinin inas iin mellifin
tamamen habersiz kalmasdr, ve 1452 senesinin mart ay sonu ile austos ay nihayetine kadar
sren bu inaat iin Bizans imparatoru elilik heyetleri gnderdi ise (bk.Barbaro, not 10),
Mehmed bunlar hep geri evirdi. Burada zannedildiine gre, elilik heyetleri dmanln
balamasndan (4/5 Nisan 1453) ksa bir sre evvel gnderilmidi, fakat bu arada Nestore
taranndan verilen zamandiziminde ok boluk bulunmaktadr. Sayfa 19'a gelinceye kadar ok
mphem bilgiler verirken, ancak bu sayfada ilk defa 6 mays (1453) tarihini verir ve sayfa
2l'de ise 8 mays gn iin megadukas Lukas (Notaras)n, balayan arpmalarn "5 aydr"
srdn yazar. Gene, 8. sayfada kuatnann balamasndan ondrt gn getii ve bu tarihde
ilk defa kuvvetlerin arpt haberi bulunur: ve sonra da 10 ile 1l.sayfalar arasnda 2+7
gnleri yani toplam yirmi gn konu edilir. Fakat 12. sayfaya gelindii zaman "birinci
saldrdan sonra" 30.gn yani 14+30=44 gn denilirken, 12 ile 15. sayfalar arasnda ancak 2
gn anlatlmas ok tuhaftr, 15. sayfada da dokuzuncu gn anlatlr; en sonunda da, 16 ile 19.
sayfalar arasnda 25+3 gn konu edilir. Btn bu rakamlan topladmz zaman 83 gn elde
edilir: bu da elbette ki be ay karl deidir! Dier taraftan da mellif Cenova'l
Giovanni Giustiniani Longo'nun varnn ikinci saldrdan sonra olduunu sylerken birinci
gnden dokuz gn sonra (yani 14+9=23) olur: halbuki biz, Longo'nun Konstantinopolis'e 26
Ocak 1453 gn ulatn biliyoruz. Bunlardan anlaldna gre mellif dmanlk
balangc olarak, ocak aynn birinci gnlerini gstermektedir. Fakat byle bir bilgi hi bir
ekilde inanlr deildir. Mehmed, 1452 senesinin 31 austos ile 3 eyll gnleri arasnda,
Boaz-kesen kalesinin inasndan hemen sonra, elli bin adam ile ilk engelleme iini
gerekletirdi, bakentin mdafaa mahallerini tefti iin yapt bu iden sonra, Mehmed
Edirne ehrine avdet etti ve buradan 26 Mart 1453 gnnden evvel ordusu ile hareket etmedi
382
ve 4 nisan gn de Konstantinopolis surlan nne geldi (bk.Zamandizimi, 4 nisan gn).

Hikayenin birinci ksmn-byk bir ihtiyat ile kullanmalyz.
6
Bu saldn giriimlerinin acaba Bizans'llarn Boaz-kesen kalesinin inasnamani olmak iin
mi veya sonraki huruc hareketlerini mi ima ittii pek sarih deildir.
7
Kara tarfndaki surlar ile deniz tarafndaki surlarn mdafaas iin kumandanlarn
grevlendirilmesi, mart ay sonu ile nisan ay balarnda gerekletirildi (bk.Zamandizimi, 31
mart tarihli blm)
8
"mparatorie" kelimesi Nestore'nin yazma nshasnda mevcut deildir. Fakat Cronache iin
yaplan dzenleme (Nikon., Voskresenskaja, vs.) ve sonra da Nestore'nin kendi eserinde (s.24
vdd.) bile imparatorie ile birlikte imparator muhiti de anlatlr, ve mstensihin burada bir
kelimeyi yanllkla adad anlalyor. Bu arada da bir baka tuhaflk da bir "patrik" kayddr
ve dzenlemelerde byk ounlukla Anastasio olarak geerken, bazan da Atanasio ad verilir
ve bir de "imparatorie" denilir ise de bunlarn ikisi de hi bir zaman mevcut olmad nk
gerek patrik Gregorios Mammis o srada Roma'da srgn hayat yayordu ve imparator
Konstantin XII de, ok sayda aratncnn da ortaya koyduu zere, dul ve ocuksuzdu.
Unbegaun tarafndan ileri srldne gre (Les relations ... s.l6) bir ift zamanan tutuma
veya slup ile gelenee bir ihsan sunmak iin bir dereetme yaplm. Atanasio adl hayali bir
patrik'in de varl, ve onun 1450 senesinde Konstantinopolis'de toplanan bir sinod [Ortodoks
mezhebinin kutsal dini meclisi] tarafndan seilmesi, baz aratnclar tarafndan tekzip edilen
bir konu olup, bu sinod'un zabtlannn sahte olduu ve ayrca bu sinod ile ilgili birinci derece
vesika izi bulunmad da zaten uzun zamandan beri ispat edilmi bir mevzu olduunu da
burada zikretmek faydaldr (bunu ok mkemmel bir ekilde ortaya koyan, M.Paulova,
"L'Empire byzantin et !es Tcheques avant la chute de Constantinople", Byzantinoslavica XI
(1953), s.224-225).
Anlatm esnasnda okca yerletirilen bu ve dier dualar, in barbarorum adventum et
9
gentilium incursum veya in calamitati popu/i diye Yunan'l Eucologi'lerde okunan nutuklar
veya efaatnameler ile benzer noktalar ierir, ve sras geldike de metnin alt ksmlarna
yerletirdim; fakat bunlarn hi birisi de Yunanca asllar ile uyumamaktadr.
Daha evvelden de sylediim zere (buradaki 5 sayl nota baknz) bu birinci saldr ile
10
bunu takip eden drt tanesinin zamandizimi iine koymamz mnkn deildir (s. ll, 12, 12-.
13, 15). lk gerek saldr, alt gn sren devaml bombardmandan sonra 18 nisan gn
gerekletirildi (bk.Zamandizimi, ilgili tarih). Elbette, Braun ile Schneider tarafndan
yorumland zere (Der Bericht... ,s.S not 11), eer bu ondrt gn iin, Mehmed'in ordusunu
Konstantinopolis surlar nne getirdie 4 nisan gnnden balatlacak olunur ise, verilen
tarihler iin uyumlu denilebilir.
Mellif tarafndan hem bir taraf hem de br taraf iin arpmalarda len kiiler hakknda
11
verdii rakamlar hi de inandrc deildir: zellikle de bu birinci atma ile ilgili olarak,
Barbam'daki 23. sayfaya bakn (Trk'lerden 200 kii ld,Yunanllar ile Latinlerden kimse
lmedi). -Metinde bu safhada bulunan bir noktay (s.lO) burada eserime almadm, fakat bu
para daha ilerde bulunan bir mektup iinde tekrar edilmitir (s.l4-15), drdnc saldrnn
anlatlmasndan sonradr. Burada anlatldna gre, imparator tefti iin surlara kt ve
ukurlar dolduran onsekizbin Trk cesedini yakndan grd; sonra yanna maiyeti ile ruhbam
da alarak "Byk Kilise" yani Aya So:tya'ya gidip, bu tehlikeden kurtard iin Allah'a dualar
edip kranlarn arzettiler. Paralelinde olan dier metinde ise, l says hakknda deiik bir
383
rakam verilir: Yunanl, Frenk, Ermeni ve "ulabilenler arasnda" (acaba Cenova'llar m idi?)
askerlerden bebinyediyz kii, Trk'lerden de otuzbebin kii denilir!
12
Mehrned'in saldrlannn balamasndan sonra Bizans imparatoru tarafndan gerek ve
yerinde elilik heyetleri gnderildii (bk. Daha ilersi ve s.l6) hakknda, bu verilen bilgi
dnda baka hi kimse bir ey demez: fakat inarrabilir miyiz ? Bilindii zere Konstantin XII
tarafndan 1452 senesinin austos aynn sonlarna doru Bati lkelerine elilik heyetleri
gnderilirken ilki talya'ya dieri de Macaristan'a gitmi ve Macaristan'a gnderilmi olan
heyet de eyll ay sonunda dnm bulunuyordu (bk.Pusculo, III 306 vdd. ve 462 vdd.). Kald
ki Mora'da bulunan despatlardan Tomas ve Dimitrios kardelere yollanan hayali elilik heyeti
de 1452 senesinde olmalyd, nk bu srada "Anavutlara kar" savalara iaret ederken,
Turahan Beg komutasndaki ordulardan ayrlp da bu iki karde zerine saldran kuvvetiere
kar yaplan direni hareketine ima etmitir, bu sralarda Bizans imparatoru'na gidebilecek
her trl yardma mani olmak iin Trk kuvvetleri Makedonya ve Teselya yrelerinden
Peloponnesos'a indiler (Babinger, Maometto, s.86-87) [Trke tercmesi; Fatih Sultan
Mehmed ... s.85]; veyahut da gene bir zamand anlatm ile bir kartrma olmu, daha sonralan
1454 senesinde Arnavut yardmc kuvvetlerin Tomas ile Dimitrios'a kar kafa tutmalan ve
onlarn da firar edip selameti talya'da bulmalarna dairdir (Babinger, Maometto, s.132-133)
[Trke tercmesi; s.121].
Giustiniani hakknda ve onun gemileri ile vazifelendirildii mahal ile ilgili olarak, Barbaro
13
blmndeki 32 ve 33. notlar karlatrn. unu not etmek faydaldr ki Nestore tarafndan
verilen bilgi, gemi konusunda Adamo da Montaldo ile uyum gsterir, fakat kii saysnda
uyumazlk grlr. Bu Rus takrir sahibi, cmert ve cesur grd bu Cenova'l "prens"e
akca bir sempati gsteriyor. Giustiniani'nin Porta di San Romano civarnda vaziyet ald
biliniyor (bk.Barbaro, s.55 ve not 141; Sakz'l Leonarda, 21 ve 40. paragraflar; Pusculo, IV
306 vdd.; Dikas, 39,8; Kalkokondiles, cild II, s.158; szde-Frantzes, III 5,5) nk buras
"ehrin en tehlikeli mahalli olup, burada Trk'ler saldrlarn devaml bir ekilde
srdryorlard".
ikilisi tarafndan teklif edilen zamandizimi kabul edilir ise (buradaki
14
Braun ve Schneider
10. not ile Bericht ... ,s.lO not 19 ile karlatrn), birinci saldrdan sonra (18 nisan) ki otuz gn
18 mays gnne tekabl eder, halbuki Barbara'ya gre (s.36) ikinci saldr bir gn evvelki
devaml bombardmandan sonra 7 mays gn balad. Burada ll mays gnk bombardman
ve 12 mays gn hcumu kabul edilemez (ayn yer, s.38-39), nk bu nc olandr. Daha
evvelden de sylediim gibi, verilen zamandizimi ok kusurludur. Eer burada 21 nisan gn
cereyan eden bombardman konu ediliyor ise, o zaman birinci saldrdan otuz gn sonra
diyemeyiz.
ki tane topun o mahalde dkld haberi doru deildi; hatta sudara byk tahribata yol
15
aan en byk topun Edirne'de dkld bilinmektedir.

Uranlan tahribatn tamiri iinde, hi tartmaya yer braknyacak ekilde Venedik'liler
16
baar kazandlar, bk. Barbaro, s.26. Kritovulos'un iddiasna gre (I 34,1), Giustiniani surlar
top atlarnn darbeleri zerine tahrip olunca yn uvallar atarak giderrnee kalkt; fakat
Dukas eserinde (39,4) bu kanlmaz iinde ancak 29 mays gn gerekleen nihai saldr
arifesi esnasnda hak ettiini yazar.
384
17
Herhalde burada, San Romano kaps civarndaki San Romano Kilisesi veyahut da Porta di
Charisios ile San Romano arasndaki bir mahalde mevcut Santa Ciriaca kilisesi konu edilmi
olabilir (Janin, Geogr.eccl., III I, s.448-449, 292; Braun-Schneider, Bericht ... , s.11 n.22).
18
Bir topun (ya Trk ya da Yunan olabilir) patlamas olay ile ilgili olarak muhtelifyorumlar
hakknda bk. Sakz'l Leonardo, n.7.
Gerekten de Trke, Jama kullanlm.
19
20
Dikkat eken taraf, "hangi !isan v.s." cmlesi ancak evvelki ksmda vardr, Nestore'de de,
Cronache adl eserde de yoktur. Mellif imdi elimizde olmayan bir ksma atfyapyor olmal.
21
Hatta ilerde bulunan iki noktada da, yani s.25 ile 33-34'de, patrik ile birlikte sair ileri
gelen kiiler imparatoru kanaa ve enniyetli bir mahalle snnaa tevik ettiler, buradan
yardm ehre gnderirsin dediler. Bu tarz bir davet yaplmas mmkndr, fakat Konstantin
XII bu teklifi kesin bir dille reddetti. Daha evvelden de grdmz zere Sfrantzes (36, lO)
ve onu takip eden szde-Frantzes de (IV 2,6) imparator zerinde benzer basklarn
bulunduunu bize hatrlatmaktadrlar.
22
Bu tarz yanc lam ve bombalardan zellikle Trk takrirlerinde bahis vardr: bk.Tursun
Beg, not 52 ve Taci Be-zade Cafer elebi, not 23; ve hatta Tedaldi adl mellif de, not 17'de,
'suda' yanan bir maddeden bahseder, herhalde neft esasl bir kanmdr. Bununla beraber bu
lamlar sair melliflerin bahsettikleri lam ve kar-lam giriimlerinden farkldr: Barbara,
s.41 vdd.; Sakz'l Leonardo, 17. paragrafve not 10; Pusculo, IV 760 vdd.; szde-Frantzes, III
4,12; sidoro, Epistula ad Bessarionem; v.s.
23
Buradaki 18 sayl not ile karlatnn. Byk baka bir topun patlamas m yoksa eski
sylediinin yeni bir tekran mdr ?
24
Mellif herhalde burada, Sakz'l Leonarda, 18. paragraf ve not 27'de; Dukas, 39,1 ve
Kalkokondiles, c.ll, s.166-156 adl mellifler tarafndan da konu edilen sulh giriimlerin
zerinde imalarda bulunur ve bunun nisan ay sonu ile mays ay banda cereyan ettiini
belirtir.
25
Konstantinopolis'in dne dair kehil.netlerle ilgili olarak Barbara, not 89; Sakz'l
Leonarda, not S' e baknz. Patara'l Metodios iin zellikle bk. Dujcev, La conquete turque .. ,
s.441-445 ve hatta P.Alexander, "Byzantium and the migratian of Iiteraty works and motifs.
The Legend of the last roman emperor", Medievalia et Humanistica, NS, II (1971), s.47-68
26
Bu Amer bey (yoksa mer Beg midir?) ,jlaburar (Bizans devri Yunancasjlamularios yani
jlamoulan= jlammulum, flammeum vexillum, sancak tayan, bunun Trkedeki karl
Sancak Bej'dir), yani bir askeri blge komutan mdr bilmiyoruz. Ad mer Beg de olsa
Turahan-olu diyemeyiz ne de Rumeli ordulan komutan da diyemeyiz zira o srada
Karaca Beg bu mevkide bulunuyordu.
27
Bizans'l Rangava (=Rangabe) adl "stratego" iin, Konstantinopolis'in d ile ilgili
kaynaklarda bu zat hakknda hi bir bilgi bulunmamaktadr.
28
Braun-Scheider, Bericht... ,s.l7 not 35'de, Sfantzes, 40,11 (ve ondan da aynen alan szde-
Frantzes, IV 19,3) adl mellife dayanp Sguromallos Paleologos diye dnmler ise de ben
buna katlmyonm, nkii bakentin mdafaas konusunda mevcudiyeti ile ilgili hi bir tank
yoktur. Belki Teofilos Paleologos olabilir, ve bu zat iin Sakz'l Leonarda'nun 23,43.
paragraflan ile 35 sayl notu ile karlatnn.
385
29
Baka kaynaklarda ad gemeyen bir ahsiyettir. Evvelden adn grdmz Amer bey
gibi, flaburar nvan, yani Anadolu ordulan sancak bej'i olarak gsterilmi.
30
Teodoros adl bu zat ya Teodoro Karistenos (bu zat iin bk.Sakz'l Leonardo, not 35)
veyahut Teodoros Metokite Paleologos adl PortaPutea (Ispigas) mdafi olarak Pusculo, IV
191-192 (ve ayrca Languschi, .s.l7) konu eder. Fakat bu ikili arasnda ben birinci olduu
kansndaym, nk burada Teodoros, Porta di San Romano civarnda arpan
Giovanni Giustiniani Longo 'nun yardmna komu tu. Bununla beraber Rus mellif onun bin
kiilik seyyar kuvvetler komutan olduunu ileri srerken isimleri kartrmtr. Zira bilindii
zere bu seyyar kuvvetlerin komutan Dimitrios Palelogos ile damad Nikolas Goudeles idi
(bk.Sakz'l Leonardo, 25. paragrafve not 45).
31
Bu tarz bir dnce hakknda baka kaynaklarda hi bir bilgi bulunmamaktadr; arpacak
ok az sayda asker bulunduu iin surlarn dna kp da bir ani saldr yapma fikri ok zor
tatbik edilecek giriimdir.
Elbette ki o srada megadukas yani bavekil olan Lukas Notaras konu ediliyor, ve bu zat
32
iin bk.Sakz'l Leonardo, 24 ve 48 paragraflar ile 40 ve 65. notlar.

33
Eparchos terimi iin bk.Sfrantzes, not 9. Bilmem acaba, bu "eparco Nikolas", 30. notta
sylediim zere Dimitrios Paleologos'un damad Nikolas Goudeles ile ayrmak m, yani
Braun-Schneider, Bericht... s.l8 not 40'da dndkleri gibi midir ? Baka kaynaklarda
"eparkos" olarak zikredilmez ise de gene de ayn zat olabilir.
34
Burada verilen zamandizimi de kabul edilemez, bk. burada 5. not.
35
Bu ayn zamanda Georgios Skolados'un dncesi olup (4. paragraf ve 7. not ile
karlatrn), fikirleri LukasNotaras ile badamaktayd.
"Megas domestikos" denilen kiinin Yohannes Kantakuzenos denilmesi kati gibidir.
36
Pusculo, IV 165-166'da Porta di San Romano mdafaas iin bilgi verirken domesticus ...
Cantacusinus.. .Johannes diye kayd edip beraberinde bir baka "megas domestikos" olan
Andronikos Kantakuzenos'un bulunduunu da ekler (bk.Laurent, Les 'Memories', dizindeki
Cantacuzene Andronic Paleologue, s.646). Yohannes Kantakuzenos ile Sfrantzes arasndaki
ilikiler iin bk.Sfrantzes, 27,2 ve 4,32, 7 ve zellikle 36,1 1. Logothetes denilen de
Yeorgios Sfrantzes'dir.
Galiba Mehmed'in gl bir ekilde ellibin kii ile yapt nc saldn (Barbaro, s.39'da
37
12 mays gn yapldn kaydedir) ile ilgilidir. Porta di San Romana'ya ok uzak olmayan,
imparatorluk saray Blakerne yaknnda surlar civarinda yaplan byk atmadr.
Gerekte ise ancak bir tane Halic'in en kuzey tarafnda ina edildi (19 mays gndr:
38
Barbaro, s.43 ve not 100). Bunun zerinden atlarn da geebildii, daha baka kaynaklarda da
tasdik edilmektedir: sidoro, Epistula ad Nicolaum V; Ostravica'l Konstantin, 26. blm.
mparatorun bu kiisel giriimi baka hi bir kaynakta yoktur ve burada destans bir
39
gzelletirme havas hakimdir.

Hikayenin imdiye kadar anlatlanlarnda Trklerin kayplar ile ilgili rakamlar bir araya
40
getirecek olur isek, kuatanlarn o zamana kadar 69.000 kii kaybettiklerini syliyecektir
(18.000+ 35.000+ 16.000).
Merdiven ve sair malzeme hazrlklar iin, bk.Barbaro, not 116.
41
Bakentin dnden evvel gkyznde meydana gelen iaretiere dair kaynaklardaki

42
bilgiler birbiriyle uyumaz: Barbaro (s.46) 22 mays gecesi ksmi bir ay tutulmas olup (ve bu
gerekten de katidir: bk.Grumel, La chronologie, s.468), mdafler arasnda byk bir korku
386
yaratt; Kritovulos tarafndan verilen bilgiye gre .. ise (I 45,4-5 ve 46,1) nihai saldndan
birka gn evvel byk bir frtna patlak verdi, tam .o srada Bakire [Hz. Meryem] ikanasnin
tand bir ayin yaplyordu, gk grlts ve imekler birbirini takip etti, ertesi gn de
ehrin zerinde kesif bir karanlk kt; Bizans sakinleri bunlar hayra aHirnet olarak
gremediler. Languschi u satrlan yazar (s.17 -18): "O gnlerde insanlarn beyinlerinde hep
tela ve korku bulunup, gkde, karada ve denizde acaip ve korku verici iaretler grlyordu.
Gkten yere doru ateler ve imekler, korkun grltler, bulutlar da yamur ve frtna dolu
olarak birbirini ok sayda takip etti: kara tarafnda da kuvvetli rzgarlar ve zelzeleler vuku
buldu. Evler tahrip oluyor adeta yere kapaklanacaklard. Yaylan bir habere gre bir ejderha
ortaya kt kyleri, koyunlar, boalar yok ediyor; buradaki insanlar da aletlerini terk edip ve
bitikleri rnleri tarlada brakyorlar, ejderha da nefesi ile ziraati yok ediyor.. ".Szde-
Frantzes de verdii bilgiye gre (III 7,6) "gkten inen bir k btn gece ehri aydnlatt" ve
25 veya 26 mays gn grlen bu olay Bizans'llar ile Trk'ler kendilerine gre
yorumladlar. Anlald kadar ile Nestore burada szde-Frantzes tarafndan verilen bilgiyi
daha dorusu da szde- Frantzes'in kulland kaynakdan istifade etmiti. Bununla beraber
olayn 21 mays gn cereyan ettiini yazar: fakat haftann gn cuma olmayp bir pazartesi
idi (eer cuma gnn kabul eder isek 25 mays demeliyiz). Nestore tarafndan konu edilen
dier semavi gelimeler iin daha ileriye baknz s.33.
43
"Bu "tarif edilemez nur" iin Ruh'l Kuds denmesi mmkndr, nk daha ilerde,
s.33 'de bulunan bir parada, sylenen bilgiyi daha etrafl bir ekilde konu eder,patrik cereyan
eden semavi bir olaydan sonra (zifri karanlk ve krmz damlalarn d) imparatora doru
dnp yle der: "Siz ey muhteem imparator, siz bu ehir hakkndaki btn kehanetleri
biliyorsunuz ve grdnz zere de Ruh'l Kuds bizi terk etti ve imdi kainatta bunun
tahribini istiyor... ". Burada, biraz ilerde verilen rralmat ile karlatrn.
44
"Mukaddes melek" hakknda bk.F.Doelger, "Iustinians Engel an der Kaisertr der
hl.Sophia", Byzantion X (1935) s.l-4.
45
Kayda gemesi lazm gelen husus, Kritovulos ikonalar ile birlikte yaplan ayini (I 45,4-5)
25-26 mays gn diye tarihlerken, szde-Frantzes (III 8,2) ise 28 mays gnne doru
tarihlendirir. Barbara da ayinlerin hem 28 hem de 29 mays gnlerinde yapldn kaydeder
(s.51 ve 53).
Trk ordularnn ve komutanlarnn aldklar vaziyeder iin Zamandizimi iindeki 4 nisan
46
ile 26 mays tarihleri gnlerine baknz ve ayrca Tedaldi not 19 ile karlatrn. Burada dikkat
edilecek husus, donanma komutan [Kaptan- Derya] Balta-Olu'nun makamndan
uzaklatntp yerine Hamza Beg'in tayin edilmesidir.
47
Barbara'ya gre, s.46-48, 23 ile 28 mays gnleri arasnda Mehmed ehre kar saldr
yapmad, yalnz ar bir bombardmana tuttu; sonra 26 ile 28 mays tarihleri arasnda oru
tutuldu, Trk ordugahnda byk mealeler yaklp naralar atld (ayn eser, s.49-51 ve not
109). Bununla beraber Tedaldi adl mellif 18. paragrafda, nihai saldrnn 27 mays akam
balandn yazar; fakat B dzenlemesinde bir hata olduu anlalyor. Dukas da eserinde
(39,5), saldrnn 27 mays pazar akam balad zerinde durup, arpmalarn da 28 mays
sabahnda baladn ekler. Demek oluyor ki 26 mays gn hi bir arpma cereyan etmedi.
Barbara eserinin 49-50. sayfalarnda, sudara kar 27 mays gn bombardman yapldn
48
ve en ok tahrip edilen yerler o gece tekrar glendirildi, fakat bunun baar hakkn
Venedik'lilere verir.
387
49
Giovanni Giustiniani Longo'nun yaralanmas konusu iin, Barbaro'nun 14l.notu ile imdiki
metnin giri ksmna bakn.
50
Burada Giovanni Giustiniani Longo olamyacan, Dukas'n eserinde bulunan (38,2) bu
nvana ramen ileri srebiliriz (Dukas, protasratar derken: Kritovulos'un eserinde ise, I 25,2,
strategos autokrator, denilip; szde-Sfrantzes, III 4,9, demarehas ve strategos; Barbaro,
s.l3'de 'capetanio de le sui zente de tera" [kara tarafndaki adamlannn komutan]; Sakz'l
Leonarda, 7.paragrafda, dux militiae [askerlerin efi] der), fakat bunun bir Yunanl olduunu
Braun- Schneider, Bericht... ,s.25 not 52'de doru olarak belirttiler. Gerekten de Dukas (40,7)
savata iki olu ile birlikte len bir Paleologos protostrator ad verir ve 39,16' da yazdna
gre Trk'ler yama hareketine giritikleri zaman, protostrator'un evine girip hazineler elde
ettiler. Fakat buradaki Teofilos Paleologos deildir-Grecu (Dukas, s.362'de bulunan 16 sayl
not) ve A.Th.Papadopoulos, Versucheiner Genealogie der Palailogen, Mnchen 1938, s.166
adl aratnclar byle yorumladlar- ve Porta di San Romano denilen mahallin civarnda
imparatorun yannda arprken ocuklar ile birlikte lm olsa bile (bk.Sakz'l Leonarda,
23. ve 43. paragraflarla 2 ve 35. notlar) hi bir zaman protasratar nvanna sahip olmad;
bilakis, ben onun Dimitrios Paleologos Kantakuzenos olduuna inanyorum: o ve damad
Nicola Goudeles bin kiilik bir guruptan oluan seyyar kuvvetin banda olduklar srada,
Sakz'l Leonarda bunlar praesidentes [serdengeti] diye kayda gemiti, 25. paragraf ve
45.not.
51
Rusca metinde bratneiki yani silah kardeleri; fakat bunun esas metinde bulunan bratia yani
esas ve karde kelimesinin buraya gei ekli olarak kabul ediyorum, nk cmlenin hemen
sonunda bulunan bir bilgiye gre "biri Yunanl, bir dieri Macar ve cncs ise Arnavut idi"
diye bir cmle sonuna ilave edilmiti (bk.Unbegaun, Les relations ... ,s.5-6). Eer esas konu
kardeler ise, Braun-Schneider, Bericht... s.25, not 53, hakl kmaktadrlar ve bunlarn da
Cenova'l olan Paolo, Troilo ve Antonio Bocchiardi adl kiiler olduklann kabul edilebilir,
bunlarn cesaretleri hakknda daha baka kaynaklarda da bilgiler bulunmaktadr (Sakz'l
Leonardo, 22. paragraf ve 34.not).
Rusca metinde bu ekildedir ve bu terim eski Slav dilleri lgatierinde bulunmamaktadr.
52
Cronache 'nin yeni dzenlemelerinde bulunmad gibi mteakip cmle de mevcut deildir,
daha evvelden de sylediim zere, bir tahrifat tutumu seziliyor. Belki de trke olan bir
terimin telaffuzunun deimesidir. [Burada "inadc" diyebiliriz?].
53
unu kaydetmek faydaldr ki Nestore'nin metninde ve Cronaca di Nwn'da bulunan sklop
terimi, Braun-Schneider, Bericht...,s.26 not 54'de zannettikleri gibi Yunanca skolop'dan
gelmi olmayp, fakat talyancadaki "sclopetto", "sclopeto", v.s. (bunun Latincesi schopetus
imlas iledir [F.M.Meninski, Thesaurus linguarum Orientalium. S.l520'de tfenk, patlangz
karl verir], yani "schioppo", "archibugio"'dur, nk Tedaldi tarafndan verilen habere
gre (25. paragrafda "blechie d'une coulevrine'~) olsun, Dukas (39,10 "bir molibdob6lo" (yani
bir arkibz) tarafndan yaraland) olsun ve belki da Kalkokondiles de, c.II s.l59,12 ( "bir
telebolisco (yani bir bomba vuruu sonucu) ile yaraland") sylese,Giustiniani bir ateli silah
tarafndan yaraland. Dier taraftan da Rus metnine ok yakn bir ahit daha bulunup, Ekthesis
Chronike s.568,2 vdd. inde bulunan bir bilgiye gre bir sklopos yani bir arkibz'den atlan
bir bolis (top)'in onu vurduunu ileri srer. Bk.Barbaro, not 141.
Burada sayfa 34'e kadar ("bunun zerine kafr ... ") ksm hi de inandnc deildir.
54
mparatorun byk bir tehlikeden kurtuldukdan sonra Allah'a hamd etmek iin Aya Sofya
388
kilisesine girii ve .hatta karanlk bast zaman semada grlen gelimeler konusu, evvelki
blmlerin tekran veya -bir olayn iki defa anlatlmas giriimidir. Buradaki 42. not ile
karlatnn.
55
Burada da bir lzumsuz tekrar 17. sayfadakine benzer, yani bu srada Venedik'den vaad
edilen donanmann ulamasndan korkan Mehmed sava alainndan ekilmei dnmd
(26. nota baknz).
56
Mollas'lar, yasalann mtehasss olan yal kiilerdir. Bu metinde bulunan, Rusca moln
elbette ki Slavca bir kelime olmayp Trkedir (H.nalck, The Ottoman Empire, New York-
Washington 1973, s.171,223 [bu eserin Trkesi: Osmanl mparatorluu, klasik a stanbul
2003, s.178; A.Pertusi lgatcedeki (Giossary) bilgiyi koymu, fakat terim, Trke tercmede
lgatce ve dizinde mevcut deildir].
57
Anadolu ordusunun beylerbeyi olan shak Paa o srada daha baka bir yerde grevli idi,
Porta Myriandriou ile Porta Aurea aras bir mahalde olup imparatorun arpt
Porta di San Romano taraflannda bilinmiyordu. Dier taraftan da onun kuatma esnasnda
ldne dair hi bir kayt yoktur; hatta bilindii kadan ile Mehmed'in lmnde de hayatta
idi ve sonra Bayezid II'in sadrazan oldu (b.Babinger, Maometto, s.190,220,234,442: [Trke
tercmesi; Fatih Sultan Mehmed, s.349 ve 393 aynca dizin] nalck, the Ottoman
Empire .. s.30). J
58
Rumeli Beylerleyisi Karaca Beg, Xyloporta ile Porta di Charisios aras bir yerde
bulunuyordu. Trk ordusunun dizilii hakknda bk.Tedaldi not 19. [Zamandizimi iinde, 4
nisan gn ksm].
59
Burada zikredilen kiinin Baltaolu Sleyman Beg olduunu iddia etmek ok zordur, devrin
hatra yazan melliflerinin teferruatl bir ekilde konu ettikleri bu zat, 2 I nisan gn
grevinden uzaklatnld iin artk donanmann eski amirali idi [tercme ak iinde byle
aktardm ise de "Kaptan- Derya" demeliyiz] (bk.Barbaro, s.23 vdd.; Sakz'l Leonardo, 13 ve
14. paragraflar ile not 20; Dukas, 38,7; Kritovulos, I, 40-1; Kalkokondiles, cild II, s.l55). iddia
edilmesi zor bir konu da, kara tarafndaki bir vazife iin ksa bir sre tayin edilmesidir: en
azndan belki bu grevi cezalandrma olay sayarsak belki mmkndr ("hatta lnceye kadar
strab ekmesi gerekli olsa bile").
mparator Konstantin XII'nin sonu hakknda Barbaro ksmndaki not 159 ile karlatnn ve
60
Tursun Be tarafndan verilen haber ile olan uyumu iin; Tursun Be not 59'a da baknz.
61
Bu tip kehanetler iin, bk.Barbaro, not 89 ve Sakz'l Leonardo, not 5.
62
Nestore'nin bu kk szlanmas, daha ilerde konu edeceim tiriceski plac ile
karlatnlmal (Rus Anonimi) ve bu arada Yunan, Latin, Ermeni ve dier szianma
metinlerini de konu edeceim [A.Pertusi'nin ilerde dedii metinler, 2. cildin iinde "L'eco
ne! mondo" [Dnyadaki yankis] altbal ile bulunmaktadr.].
63
Bu verdii bilgi de bir hayal rndr, en azndan da hayali imparatorie ile balantldr.
Baz asil kadnlar ve kzlada beraber Yunan ve Latin kadnlar da ya Venedik Cumhuriyetine
ait gemilerde veya Venedik idaresi altnda bulunan Girit adasnn Kandiya !imanna bal
gemilere atlayp kurtulmaa muvaffak oldular (bk.Barbaro,s.58-59 ve not 173 ve 174; Tedaldi,
28 ve 45. paragraflarla 30. not) veyahut da Giustiniani'yi Sakz adasna gtren gemiye
binenler de kurtuldular (bk. Sakz'l Leonardo, 43. paragrafve not 57). Girit adasna snnay
baaran tirariler arasnda Paleologos'lar da mevcuttu ve bununla ilgili bir vesika Venedik
Devlet Arivi 'nde bulunmakta olup neredildi: K.D.Mertzios, "Peri ton ek Konstantinoupoleos
389
diafugunton to 1453 Palaiolagon kai apovivastenton eis Kretis", Actes du Xlle Cangres
International des Etudes Byzantines, II, Beograd 1964, s.171-176.
64
Porta di San Romano yaknlannda Trk'ler tarafndan baarlan tahribat harekatndan sonra
ehir sakinlerinden bazlarnn direni iinde olduklarn Barbaro (s. 55) ve Dukas da (39,12)
tasdik ederler.
65
Buna benzer bir bilgiyi szde-Frantzes de verir, III 12,3.
Evvelki cmleden hareket etmi isek Mehrned'in 29 mays gnnden onbir gn sonra
66
Konstantinopolis'e girdii zannedilebilir. Fakat bu bir hatadr: Dukas (40,!9) ve szde-

Frantzes (III 1O, ll), Sultan'n 29 mays gn ehre girdiini haber verdikten baka Dukas
buna ilave olarak leden sonra ikide diye saatini de belirtir; Kritovulos verdii bilgi iinde (I
68,1) Pera'nn tesliminden sonra olduu hissini verir. Bununla beraber Dukas tarafndan
aktanlan haber daha itimat edilenidir (bk.Babinger, Maometto, s.101-102[Trke tercme
s.97].
Mehmed'in Aya Sofya kilisesini ziyaret ettiini Trk muharrirler de tasdik ederler, Tursun
67
Be s.56 vdd. Ve Taci Beg-zade Cafer elebi, s.22-23: ayrca bk.Babinger, Maometto, s.l03
[Trke tercme, s.98].
Bk. Ostrovica'l Konstantin, 26. blm ve not 19: Barbaro, n.159.
68
Kiev'li sidoro tarafndan, Epistula ad Bessarionem [Kardinal Bessarione'ye mektup]'da

69
verilen bilgiye gre, Mehmed'in Konstantin XII'in kesik kellesini grdkten sonra tutumu
bakadr; onu bir dizi bakaretamiz tavrlardan sonra zafer hatras olarak Edirne ehrine
gnderecekti; Sagundino adl mellife gre ise, kesik kelle bir mzran ucuna taklarak Trk
ordugahnda dolatnlacak ve sonra mevcutmu gibi krk gen erkek ve yirmi gen kz ile
birlikte Msr Sultan'na gnderilecekti: fakat bu yorum da ok efsanevi bir hava tamaktadr.
Szde-Frantzes tarafndan verilen bilgiye gre (III 11,1) Mehrned tarafndan verilen emir
zerine, hristiyanlar onu buldular ve giy di i erguvan renkli pedila (orap) 'dan tandlar ve
"ok erefli hediyeler ile" defnettiler. Fakat gmld yer malum deildir (bk.Babinger,
Maometto, s.IOI-102; [Trke tercme, s.97]; Braun-Schneider, Bericht, ... ,s.32 not 72).
Megadukas Lucas Notaras ve hznl akibeti iin, bk.Sakz'l Leonardo, not 65: "mega
70
domestikos" Yohannes Kantakuzenos iin, buradaki 36 sayl nota baknz , protasratar olu
Andreas iin, buradaki 50 sayl nota baknz, Asan Tommaso Paleologos hakknda ada hi
bir kaynakta bilgi yoktur, eparkos Nicolas iin, buradaki 33 saylnota baknz.
Troia ehrini "tahrip edenler" iin bk.Kalkokondiles, cild II, s.l66-167 ve not 39,
71
Kritovulos, I 68,4, ve dierleri. [Trk'lerin Troia ile ilgili bulunduklar efsanesi ve Fatih
Sultan Mehmed'in katks iin yaplan son neriyat iin bk. Klaus Kreiser, "Troia ve Homeres
destanlar. IL Mehmed'den smet nn'ye kadar", u kitabn iinde: Troia.D ve gerek,
stanbul 2001, s.282-289 ve Jean-Louis Bacque-Grammont, "Trois recits ottomans de la
guerre de Troie", Dia-Kimena 4(2002) Tessaloniki, s.143-158].
72
'Takrir iindeki bu son kehanet iin bk.Dujcev'in mlahazalan, La conquete turque ... ,s.441-
446 bunun gerek olduu zerinedir zira bu tarz kehil.net metinleri (Metodios di Patara ve
Bilge Leon'a atfedilenlerden baka Danyal'in Grnm olanlar da) zaten XV. asr boyunca
epeyce yaylm bulunuyordu. Elbette ki bu tarz kahinierin dilei de Bizans mparatorluu'nun
yerine Rus mparatorluu'nun gelmesi idi: bk. H.Schaeder, Moskau das dritte Rom. Studien
zur Geschichte der polistischen Theorien in der slavischen Welt, Hamburg 1929, s.30: Braun-
Schneider, Bericht... ,s.33 not.75. Danyal'a atfedilen keh.netin karanl ise benzeri olan
390
Yunanca metnin o srada yaplan Slavca tercmesinden ileri gelir. Metnin en mhim
noktalarna temas etmek-iin snrl bir mtaleaya giriirken, dikkat eken husus, Yunanca
yazlm olan asli metin iinde "Rus soyu" bulunmayp, hemen Rusya diye mtaleaya yol aan
"sann soy"terimi bulunur; "altnc ve beinci halk" deil fakat bu soy iin "alt veya be sene
kadar hkm srecek" denilir; "onsekiz ahali ile birlikte" deil fakat "onsekiz dil ile" vardr;
"vadiler ve sokaklar zerine" deil fakat "kaplar ve meydanlar" denilir; "Tes (Tisza olabilir
mi?) mansabna kadar" deil, onun yerine "Abido boazna (Nagara) kadar" vardr; "Vonus... ,
Skerolath ... , Stathorin" diye Bous, Kserofalos ve Sthatorin [bu son kelime Yunan harfleri
ile verilmitir] diye eviriyazs yaplm ise de bunun yerine "kz ... ,kurak hayr ... , istinat
yeri (veyahut mdafaa mahalli)"; "frik'ler" olamaz fakat "frenkler" denilmelidir;
"Edynodubnj'e kadar" deil fakat "Menodendrio'ya kadar" olmalyd (hatta bk.Dukas, 39,18);
"bundan sonra ondan bir ey orada doacak" deil, bunun yerine "o'ndan sonra, onun soyu
olan birisi oniki sene sreyle hkm srecek"; en son olarak da gsterilecek misal "Solun'a
deil" fakat bunun yerine "Tessalonica" [Selanik] olmaldr. Daha mtaleas yaplmas gerekli
olan fikir ise, atide gelecek olan kurtarc tarafndan Kuds ehrinde kralln Tanr'ya teslimi
gibi, szde-Metodios'un Apocalisse'sinin [ncil'deki "Vahiy"] VII. asrda bulunan Sryani
dilindeki eski metni ile sonradan bu metnin Yunanca ve Slavca'ya tercmelerinde de
bulunmasdr (bk.Alexander, Byzantium and the migratian of literary works... , daha evvel
zikredildi, s.56-68).
Akemseddin
Bu menkbe iin bk.Barbaro, s.23-26; Sakz'l Leonarda, 13 ve 14. paragraflarla 20. not;
Tursun Beg, not 40-41; Taci Beg-zade Cafer elebi, not 19, ve Zamandizimi, 20 nisan gn.
2
ok az saydaki Latin gemilerinin Trk donanmasna kar elde ettii zaferden sonra yaplan
sevin gsterileridir.
3
Akemseddin tarafndan yaplan kehanet, Trk tarihiliinde yer edinmitir. Evliya elebi
tarafndan anlatldna gre (Seyahatn.me 10. blm, bunun Franszcaya tercmesi, H.
Turkova, "Le siege de Constantinople d'apres le Seyahatname d'Evliya elebi",
Byzantinoslavica, XIV (1953) s.5). Trk kuvvetlerinin Konstantinopolis'i kuatmak iin
geldii zaman, Mehrned mdaflerin direnme hareketi karsnda on gn sonra nihai bir zafer
elde edeceinden phe etti. Bunun zerine Akemseddin, Sultan'a dnp yle dedi:
"Sultanm sakn zlme. Sen bu muhkem ehrin fiitihi olacaksn. Biz bunu sana evvelden
tebir ettik. Bu bir Allah'n emri olup imdi burada yaylm olan askerlerin baaracak. Bu
muhkem ehrin iinde Yiived1d (Allah'n sfatlarndan biri Ya ved1d) adl bir aziz var ve eyh
Maksud'un mridlerindendir. O lmeden bu ehri alamayz. Fakat bu adam elli gn sonra
lecek". Bunu syledikten sonra ehrin fethi saat ve dakikasn da syledi ve sonunda da
smn aklad: "Maamafh, sen efendim bu mukaddes sm dikkatlice muhafaza et, nk
ikimizin arasnda kalmaldr. Sen islam askerlerini gzet ve onlara iyi yreklilik gster". unu
kaydetmek gerekir ki Yaved1d Sultan adl derviin ad altnda, Mehmed'in byle bir zafer elde
edemiyeceini nceden gren bir hristiyan keiin ad (Gennadios olabilir mi).
Evliya elebi 'nin burada getirdii bir kehiinet de islam kaynakl olmakla beraber hristiyanlar
391
tarafndan da bilinen bir konuydu. O yle yazyor: "Papazlar, episkoposlar ve patrikler, bir
meclis halinde toplandlar, mneccimler aracl ile aldklar bilgilere gre bir zaman sonra
Muhammed (Mehmed) adnda birisi gelecek ve binlerce kiliseyi tahrip edecek; halefieri de
Antakya, Kuds, Kahire ve Konstantinopolis'i alacaklar; ve kara tarafndan da yelkenlerini
am birka bin gemi gelecek. Ve onun banda bir hakim beresi bulunacak, bir katra
bindirilip ayaklarna da mavi izme ekecek. Ve bunun iin sekizyzelli sene (yani
Hz.Muhammed'in Hicret'inden sonra: 1453 senesi de gerekden hicri 857'nin karldr) bu
Muhammed gelip kiliseleri tahrip edecek ve Kahire ile Antakya ve Kuds halklarn malup
edecek". Evliya elebi yorum! arna devam edip, hristiyanlarn bu kehanetin Mehmed ile ilgili
olacana inanmadlar, bu gibi haberlerin bo ve yetersiz olduunu kendilerini inandrmlard
[A.Pertusi'nin bir baka metinden yaplan tercmeden aktarmtr, ve notlaryla mtalealarn
ona gre koyduu iin deitirmedim. Evliya elebi'nin bu satrlar imdi u yeni nerinde
bulunmaktadr: Orhan aik Gkyay, Evliya elebi Seyahatnamesi, Topkap Saray Badat 304
yazmasnn transkripsiyonu, dizini, l.Kitap, stanbul, stanbul 1996, s.36-37].
4
Zannma gre, bu giriimi desteklemeyen Halil Paa'nn Yunan'llara olan yaknln ima
ediyor (bunun iin, bk.Tedaldi, not 16; Tursun Beg, not 75).
5
Anlald kadar ile 9,74 suresi, h.630 senesinde Tebk seferinden dnmekte olan Hz.
Muhammed'e kar giriilen bir saldr veya kurulan tuzak hakkndadr (Il Corano, tercme
eden A. Bausani, Firenze 1961. s.139-14).
TursunBeg
1
Bu mellif ile bn-i Kemal'in metninden yaplan her trl edebi ve dini tercmeler yansra
aklamalar da MG ksaltnas ile gsterdiim, mtercim Mario Grignaschi tarafndan
yaplmtr. Tarih ve karlatrma hakknda yaplan her trl tasarrufbana aittir.
2
"Padiah" teri~i 'hakim, imparator' ile benzer olup, edebi tercmesi "koruyucu bey" dir. bk.
Babinger, "Padishah", Encyclopaedia of Islam, III, Leiden-London 1936, s.l017 [A. Pertusi,
ad geen ansiklopedinin birinci basksn esas almtr. Bu madde, ikinci baskda da tekrar
edilmi VIII (1995) s.237, C.E.Bosworth tarafndan yaplan bibliografik ek ile beraber].
Konstantinopolis'i fethetmek iin Mehmed'in nasl bir fikr-i sabite sahip bulunduunu,
3
Dukas adl tarihi de eserinde 35,1, 4 ve 6, ok benzer kelimelerle anlatr.

Byk bir ihtimalle burada konu ettii, Halil Paa ve baz askeri veya sivil erkann
4
muhalefeti ima ediliyor ve bunun hakknda Tedaldi, n. 16; Sakz'l Leonardo, not 52; Pusculo,
III 1-144; Dukas, not 4, gibi mellifler de konu ettiler.
5
"Mediterraneo" (Trkede Ak Deniz) burada Marmara Denizi' dir.
Bizans mparatorluu'nun Avrupa tarafnda kalan topraklar iin Trk'ler Rum Eli terimini
6
kullanrlard. [A.Pertusi bunu bir Bizans medeniyeti mtehasss olarak yazmtr. Trk'ler
Anadolu iin bu terimi kullanm ve sonra gnmzdeki kavram kazanmtr].
Gerekte uzunluu ll km. ; genilii de ortalama 400 m.: bk. Janin, Const. byz., s.3.
7
Konstantinopolis surlannn inas iin gerekli olan talarn Anadolu'daki Tauro (bugn:
8
Bulgar Dag [Toroslar, demesi daha uygundu]) blgesinden getirilcliine dair mellifin bir
392
imada bulunacan zannetmiyorum. Burada, Farscadaki, gaw ile "dnyadaki boa" ve Arapa
tawr ile "gkteki boa'' kelimelerinin kullanlmas, byk bir ihtimalle gaw-i zemin
("dnyadaki boa") ile balantl olup, ima etmek istedii, dnyay boynuzlar zerinde
tayan boa olabilir (M.G).
9
Buradaki "frenk" sfat genel bir manada kullanlmtr. Teodosius surlarna eklenen
muhtelif formlardaki kuleler, zellikle de V-VII. asrlara kadar knakla beraber, sonraki
asrlarda ina edilenler hep "Bizans" eseriydi.
10
Metinde geen terim bee, yani "kpr, yol". Tursun Beg daha ilerki satrlarda, esas
Teodosius surlarnn d veya da bakan ksmlar iin kullanacaktr (M.G). Bu surlar
hakknda Tedaldi blmndeki ll numaral not ile karlatrn.
11
Mellifn burada, skandinavya'nn "Viking"leri iin XV. asrda Galata'da bir mahal sahibi
olduklarn sylemesi tuhaftr. Bilindii zere, Viking'ler denilen bu skandinav halk,
Vladimir adl Rus prensi tarafndan X.asrda Konstantinopolis'e yollanmlard, grevleri de
bazan nparatorun zel emrinde bazan de Anadolu'da bulundurulup askeri seferlere
katlrlard. Bizans imparatorlarna ok bal olan bu birlikler, XIII.asrdan sonra ok
azalmlar, ancak imparatorluk saray iinde geit resimlerinde grlrlerdi (bk.L.Brehier, Les
institutions de l'empire byzantin, Paris 1970 (ikinci bask), s.287,311,317). Fakat XV.asra
gelindiinde artk en ufak izi bile ka1mamt. Benim bildiim kadar ile Konstantinopolis'in
d ile ilgili dier kaynaklarda, hatta Rus kaynaklarnda bile hi bir bilgi bulunmaz.
Anlald kadar ile, Tursun Beg hikayesinin bu noktasnda "Viking"ler demekle, kulland
bir Arap kaynana atf yapmaktadr. [metindeki: "efrenc-i ba-renc" teriminin bu tarz
yorumuna katimamakla beraber, verdii dier kaytlar iin aktardm. Tursun Bey burada
kelime oyunu yapp "dert getirici frenk" demek istemi grlyor; bk. F.a.M.Meninski,
Thesaurus linguarum orientalium, c.I, stanbul 2000, s.317, "efrenc-i renc girdar" =
moneltandis hominibus assueti Franci"].
Bu haberin de deerini belirtmekten uzaz, nk mellifn XV. asra m atf yaptn
12
bilmiyoruz. [metinde: "garayibdendrki kesret-i sefiiyin peremat sebebi ile, bir kii sekizi bir
aka mangurun birisi ile Rum-ilinden Firengistan' ve Firengistadan Rum-ilini seyr eyler".
Galata'nn her zaman deiik bir siyasi ve itimal grne sahip olduuna deindii
kansndaym].
13
Bu mehur zincir iin Barbara blmndeki 35 sayl not ile karlatrn.
14
Hi phe yoktur ki Bizans'llar, Osmanl tahtnda bulunan meru sultaniara kar, onlarn
akrabalar baz ehzadeleri muhafaza etmilerdi; imparatorluun sonuna yaklald bir
dnem olan, 1451 senesinde, Orhan [Agostino Pertusi, srekli bir ekilde Urkhan imiasm
tercih etmitir] adnda, Emir Sleyman'n yeeni bir Trk ehzadesini kabul ettiler, buna
karlk da Mehmed II'den bu adamn masraflarnn karlanmas iin Struma ehrinin gelirini
isteyip, arpalk ayrmak istediler (bk.Dukas, 33,12 ve 34,2; Babinger, Maometto, s.75-76)
[Trke tercmesi, s.77-78]. Orhan baz adamlar ile birlikte Bizans ehrinin mdafaasna
katld ve ona liman (Eleutheros mahalli midir ?) blgesinde, Barbaro'nun tabiri ile "deniz
tarafna bakan" bir region'u (s.l9) tahsis ettiler. arpma esnasnda ld (bk.Dukas, 40,4;
Kalkokondiles, cild II, s.165,12; Kritovulos, I 64,1). Bu blmde daha ilerdeki 60 sayl not ile
karlatrn.
Elbette burada ima ettii, henz yakn bir gemite Yldrm Bayezid I tarafndan 1397 ve
15
1399 seneleri ile Murad II'n 1422 senesinde gerekletirdikleri giriimlerdendir, fakat
393
hafzasnda da Arap'larn Emevi'ler iktidarnda Muaviye ve Sleyman bin Abdlmelik

zamannda yaplp da byk bir felaket ile sonulanan giriimleri bulunmaktayd (yapld
seneler 673-677, 717-718, 740 idi, bk.L.Brehier, Vie et mart de Byzance, Paris 1969 (ikinci
bask), s.63-65, 77). bn-i Kemal de, 27. sayfada, veliahd Yezid'in, Muaviye tarafndan
ordularn komutanlna getirilip de balad ve Bayezid I tarafndan yaplan kuatmalar
sarih biimde ima eder.
fi Bu kale, Bayezid I tarafndan, XIV.asrn sonuna doru Boaz'n Anadolu tarafnda ina
edilenidir. Ad da Akce Hisar veya Gzel Hisar olup sonradan Anadolu Hisar da denilmitir.
bn-i Kemal de buras iin "Yenice Kale" ismini verir. Hatta, Mehmed Boaz-kesen adnda bir
baka kale ina ettirdii zaman bile (Batl kaynaklarda "Castello nuovo" [Yeni Kale]
denilmesi hakknda bk. Barbara, not 3) Anadolu tarafnda bulunan bu kaleye Yenice denilirdi.
? Boaz-kesen kalesinin inasna 26 Mart 1452 gn baland (bk.Barbaro, not 3). bn-i
Kemal (s.29-30) bu inaatn Halil Paa, Sarnca Paa, Zaanos Paa ve ihabeddin adl drt
vezire ihale edildiini yazar. Hatta tarihi Dukas (34,8) ayn isimleri- ehabeddin dnda
verir, ilave ettiine gre Mehmed zellikle kulelerin inasn bu vezirlerden istedi surlarn
inasn ise kendi zerine ald. dris [dris-i Bitlisi] ve Oru [Oru Bey] adl Osmanl
tarihilerinin ehadetleri iin, Turan tarafndan yaplan eviriyaz metnin 34. sayfasndaki
nota baknz. bn-i Kemal bu srada Ak Paa-zade tarafndan verilen bilgiyi takip etmi
(N.Moschopolus tarafndan Franszcaya tercme edilen metnin 26-28. sayfalar), Mehmed'in
bu inaat Karamanolu brahim Be'e kar yapt bir seferden avdet ettikten sonra
dndn aktarr, nk "frenk" gemileri boazda bulunduu iin "Y enice" kalesi
yaknndan bir geit bulmutu. Bk.Neri, not 3 [A.Pertusi, bu paray ikinci cildin iinde tahlil
etmitir].
s Metinde: kernel, ben bunu kemele olarak okuyorum, Arapadaki kamil kelimesinin
ouludur (M.G.).
1452 senesinin 26 mart gn ile austos aynn sonudur: Barbaro. blmndeki 3 sayl not
19
ile karlatrn.
Bu "Dizdar"n ad bir baka kaynakta da vardr (Dukas, 34,12): Firftz-Beg (Dukas, "Ferz
20
aga" imlas ile yazar, fakat Babinger, Maometto, s.84 ile karlatrn) [Trke tercmesi;
s.83], emrinde drtyz kii bulunuyordu.
2
Metinde: demider. Bir istinsah hatas grdm bu kelimeyi ben demlde (Farsadr) yani
"uzatlm" diye okuyorm. (M.G.)
Metinde: ahemle, ben burada ahenle, yani "demir ile"tarznda okuyorum (M.G.)
22
"Bakent Edirne'nin sularna doru" terimi ile, galiba Tunca nehrinde oluan bir ada ima
23
ediliyor. ehrin kuzey-bat kesiminde bulunan bu malale Murad II tarafndan balatlm ve

145 1 senesinde Mehmed II dneminde bitirilen bir saray yapld, bir kpr ile balanmt
(bk.Babinger, Maometto, s.79-80) [Trke tercmesi, s.80-81].
bn-i Kemal de, s.33-34'de yle yazar: "Bir gurp Trk askeri, dn yolculuu emrine
24
uyarak elenceye kaplp arap kadehleri ile elenceye daldlar. Yolda bir aralk stanbul
kafiderine ait bir koyun srsne rast geldiler. Koyun almak istediler; obanlar yle cevap
verdiler: "satmak istemiyoruz". Mnakaa ok iddetlendi ve birbirlerine girdiler. Bir taraftan
baklar karlrken dier taraftan da kllar ekildi ve ksa bir sre iinde kalabalk birbirine
girdi ... Bu sarholar sava esnasnda epey koyun paralayp, baz obanlar da yaraladlar. Bu
srada sarholuktan aylan yoldalan arkalarma geldiler. Kavgaya son verdiler ve iki taraf da
394
ayrdlar. Bu srada kavga haberi stanbul kalesine ulat. Kafirlerin kzgnl taar ve patlar,
ve eline sava malzemesi alan yaya veya atla oraya ulatlar. Yaya ve atla seyahat edenleri esir
ettiler... , onlar tuttular, baladlar, yrttler ve kalede hapis ettiler... Kalede ise ehirde
elenmee ve gezmee gelip o mahalleri ziyaret etmek isteyen baka Trk'ler de vard. O
srada, onlar da hapsettiler ... "v.s., bunu da Tursun Beg'in ifadesine gre anlatr. Bu arada,
sarho askerler Tursun Beg iin Bizans'llar ise bn-i Kemal'e gre bunlar Trk idiler. Ak
paa-zade bunu daha baka bir ekilde anlatr( konu edilen metin tercmesinin 28. sayfas) ve
Hoca Sadeddin de bundan almtr(not8 [A.Pertusi, bunu ikinci cilde katmtr]). Bu
melliflere gre Ak ayl-olu Mehmed Bege (bir Karamanolu generali olabilir) emir veren
Mehmed, Konstantinopolis surlan dnda bulunan srleri ve adamlan aviamasn istedi.
Benim kanaatime gre, Trk kaynaklan burada Epibation [Bigados] kyllerine kar yaplan
mehur imha hareketini ima ediyorlar. Bizans'llar bu olay savan balang gerekesi
sayarlar. Batl kaynaklar da bu olay ya hayali veya ok kesin ifadelerle anlatrlar, zamanlama
olarak da Boazkesen kalesinin inaasnn bitiinden sonra (austos ay sonudur) diye
aktanrken Trk kaynaklar ile uyuur, fakat daha ok Tursun Beg tarafndan verilen bilgiye
gre deil de Ak Paa-zadenin ifadesine gre birleir; bk.Kalkokondiles, cild II, s.l47,18
vdd.; Pusculo, III 291 vdd.; Eparchos, not 4; Ostrovica'l Konstantin, 26. blm; Kiev'li
sidoro, Epistuta ad Nicolaum V, not 8, v.s. Sfrantzes (35,2 ve not 4) ise arpmalarn
haziran aynda (yani kalenin ina faaliyeti esnasnda) yapldn yazar; Dukas (34,9-11)
hikayenin en yaygn belki de en kesin biimini haber verirken "yaz mevsimi epey yaknd"
der, fakat biraz sonra da pheli bir ifade ile " o gnlerde" der. Dukas tarafndan anlatlan
hikayeye gre olayn esas mesulleri Sinop beyi sfendiyar-olu brahim Beg'in olu smail
Beg ile Karamanolu olub, bunlar Epibation kalesi yaknndan geerken arazileri talan edip
tahribat yapmlard. Bizans'l kyller buna ok kzdktan sonra Trk kuvvetleri ile
arptlar, sonra da Mehmed tarafndan emredilen byk kta! gerekletirildi. mparator
Konstantin XII, bunun zerine ehrin kaplarnn kapatlmasn ve burada bulunan btr
Trk'lerin tutuklanmalann emretti. Fakat gn sonra serbest braklmalann emredip onlar
padiahlar nezdine yollad. Sonra da olay protesto etmek iin Mehmed'e bir elilik heyeti
gnderip sulhe riayetini istedi; fakat Sultan hepsini reddedip imparatora kar akca sava ilan
etti. Bir takm deiik ifadelere ranien, anlatmlar benzeir.
Knstantinopolis'in kuatlmaa balamasnn tarihi zerinde Tfuk tarihiler ok kesin bilgi
25
vermezler: kimi ilkbaharda (Tiici Beg-ziide Cafer elebi, Hoca Sadeddin), kimi yaz mevsini
gelince (Ak Paa-ziide), kimi de Tursun Beg gibi, nisan ay diye kesin bir ay ad verir. Bat'l
kaynaklar da nisan ay diye olduka uyum iinde grnrler ise de gn zerinde biraz
tereddd gsterirler (nisan aynn 4,5,6's derken ilkbahar mevsiminin ba da derler). bn-i
Kemal'e gre, Rebi'l evvel aynn 26 s Pazar gn olup, eseri nereden Turan'a gre 6 Nisan
1453 tarihine tekabl ediyor.
26
Zannma gre, ran'daki Hazar Denizi'ne doru uzanan Elburs dalan olup Kafkas'lardaki
Elbrus da deildir.
Srp ve Sakson madencilerin bu kuatma olayna katlmalar hakknda, Sakz'l Leonardo
27
blmndeki 1Osayl not ile karlatnn.

Bu azab'lar dzensiz bir askeri yardmc g olup, bir ksm da harp zamanlannda vergiden
28
muaf tutulup, ark eyaJetlerinden getirilirler, hizmetleri de siper kazmak, gemilerde krek
eknek, karaya huru etmek v.s. iierdi (bk.Babinger, Maometto, s.480; [Trke tercmesi,
s.380]; H.Bowen,"Azab", Encyclopedie de J'Islam, I, Leyden-Paris 1960, s.830; ayrca,
395
Barbaro, not 67). Ordularn ve donanmann hareketlilii iin: bn-i Kemal (s.39) da drtyz
gemi (Kvami de ayn rakam verir) mevcut deyip kreki olarak bulunanlar dnda yirmibin
azeb var der. Fakat ordunun mevcudu hakknda rakam vermez, neri tamamlayan Turan ise
Oru Beg, Giese tarafndan neredilen anonim Tevfuih-i Al-i Osman ve bir baka anonim
tarihinin verdii bilgilerden hareketle Mehmed'in alana onbin yenieri ve yirmibin azeb
(bunlara bir de sipahi'leri yani Anadolu ve Rumeli eyaletlerinden getirilen svarileri de
katmak gerekir) srd der.
29
Bu kayt, ilk balarda Trk ordusunun nasl bir dzen ald hakknda en salam olandr.
Derinlemesine drt sra halinde: Yenieriler, okular, topular, arkibzler vard. Fakat Tursun
Beg'in belirttiine gre, bu dzen, kara surlannn merkezi olan Porta di San Romano
karsnda yer alan Sultan'n "ahsi ordusu" na gre dzen almt. Yan taratlara ise, gene ayn
mellife gre, yalnz azeb'ler (yani, ben burada eyaletlerden getirilen piyade kuvvetleri olarak
anlyorum)ve svarler (eyaletlerden derlenen sipahi'ler) mevcut idiler.
30
Nisan aynn 12 si ile 18 i arasnda cereyan eden savalar ile ilgili olarak Barbara not 22 'de
de haber vardr: "bunun, yani nisan aynn, onikisi idi ve ne denizde ve ne de karada gene
bunun onsekizine kadar fazla bir hareket yapmad, ancak gece ve gndz hep top atlan
devam etti, ve bir de kara tarafndaki surlarda bulunanlarla Trk'ler arasnda, alkanlk
olduu gibi, baz kl atmalan oldu, haberler verip sudara yaklanalan ve zellikle de
Yenietiler ile kl atmalan yapmak ister! erdi... , hi biri lmden korkmuyordu ... ; fakat
bizimkiler surlarn zerlerinde mermi ve top attlar. .. ve (Trk'ler) kara ta!"afnda ldler..."
3
Metinde: danayka, be11 bunu dfnika okuyorum (M.G.),
32
Metinde: half, ben bu~u htili'un okuyorum (M.G.).
Porta di San Romano karsndaki Maltepe'de yaplan sultan Ota'n ima edip, ve onu
33
rem saray ile kyas!yor, yani zengin mermer ve etin saraylarla ssl (Aram d/itu-l imad)
byk stunlu Erem), Ad adl Arabistan'n ilk mesknu olan, kavim tarafndan kurulmu ve
sonra H1d peygambere kar geldikleri iin lanetlerle tahrip edilen saraydr (M.G.).
34
bn-i Kemal tarafndan verilen bilgiye gre (s.46) Yenieri'ler, Top-kapusu yani Porta di
San Romano karsnda yer almlard, shak Paa komutas altndaki Anadolu askerleri ordusu
ise Yedi Kule -buradaki kayd ise Kuleler- 'ye kadar uzanan surlar karsnda, ve Tay Karaca
emrindeki Rumeli askerleri Halic'e kadar uzanyorlard. bn-i Kemal, Karaca iin beg yerine
Tayi derken, onun Alil.addin Ali Beg'in "day" (koruyucusu) olduunu kaydetmez. Ordunun
dizilii hakknda verdii bilgiler, Batl kaynaklar ile uyumlu olup, Tedaldi blmnn 19.
notunda tahlil edilmitir. Tursun Beg bu arada shak Paa iin, kesin bir ifade ile Murad II' n
yakn vezir'lerinden birisi olduunu yazar. shak Paa bir dnme olup, Murad II zamannda
birinci vezir, 1439 senesinde ikinci vezir oldu; Sultan Manisa ehrine olu Mehmed adna
tahtdan feragat edip ekildii srada beraberinde gitti (1444-1446); Murad II, 1. Austos.1446
gn Bursa' da vasiyetini hazrlad zaman ahid olarak imzalad; Murad, 1446 ylnda
iktidara geldikten sonra yeniden vezir oldu. Mehmed tarafndan Anadolu valisi [Osmanlca
tabiri: Beylerbeyisi] tayin edildikten sonra Konstantinopolis'in kuatlmasna bu sfatiyle
katld (bk.Babinger, Maometto, s.13-14,44,49,50,70,76,91 v.s.). Karaca Beg yani tam adn
verecek olur isek Tay Karaca Beg, o srada Rumeli valisi [Beylerbeyisi] idi. Mehmed byk
topun nakli iini buna vermiti (1453 senesinin ubat ve mart aylar aras: bk.Kalkokondiles
cild II, s.149,4 vdd). Ve sonra emrindeki askerlerle Misivri, Anchialos [Ahyolu] ve Byzon
[Vize] kalelerini saldrp, fethetmesini istedi; elbette ki Konstantinopolis kuatmas esnasnda
396
mevcut bulunuyordu ve Belgrad kuatmas esnasnda 21 temmuz 1456 gn atlan bir top
mermisinin isabet etmesi zerine paralanp ld (bk.Babinger, Maometto, s.92-
93,!07,133,135,151). Tursun Beg tarafndan anlatlanlar arasnda phe brakan bir konu ise,
bu Karaca Beg'in Murad II'n birinci kansndan olma ve Melmed'in vey kardei
AHieddin Ali Beg'in hamisi olmasdr. Baka kaynaklardan edinilen bilgilere gre, Anadolu
kaimmakam olarak Manisa'ya ekildii zaman danman olarak Hdr Paa, hocas olarak
Hdr elebi, askeri komutan olarak Burak Beg bulunuyordu (Babinger, Maometto, s.l1,13)
[Trke tercmesi, s.31,33].
Metinde : mencu yerler ve domuz tamlar kurdlar. Mencu yerlerdiye hi bir Osmanlca
35
lgatte bilgi yoktur. Belki buradaki mandju iin, Arapadaki nadja fiilinin yakn gemii
manasn verip "aa kesmek", "ormansz brakma" manasndadr. Domuz tamlar terimi ise,
M.Z.Pakaln'a gre top mevzileri demektir (Osmanl tarih terimleri ve deyimleri szl)
(M.G.) [c.I s.473].
Burada konu ettii, Boaz'n bir limanndan Halic'in iine doru, gemilerin karadan denize
36
nakli ile ilgili mehur olaydr. Bu giriim, o devrin Yunan ve Latin'lerinin takdirini kazanm
olup, 22 nisan gn gerekletirildi ve muhtelif kaynaklar tarafndan zikredilir (Barbaro, s.27-
28 ve not 70-2; Kiev'li sidoro, Epistula ad Bessarionem, not 16 ve Epistula ad Nicolaum V,
not I I; Ostrovica'l Konstantin, 26. bol m ve not 12; v.s.).
37
Tamud: Urdn'deki efsanevi kavim olup, Allah'n peygamberi Salih'e isyan ettikleri iin
korkun bir ses ile yok edildiler. (M.G.) [slam Ansiklopedisi, cz 106 s.474-475'de;
Semed/Samud].
Acaba Tursun Beg burada bir kartrma m yapt diye kendime bir soru yneltiyorum.
38
nk ilerde, Hali zerine bir kpr kurulduuna dair bir ey demiyor, halbuki daha baka
kaynaklarda bu bilgi mevcuttur (bk.Barbaro, not 100), ve acaba bu "muhkem kpr" deyip
gemiler zerine kondu dedii, daha baka mellifler tarafndan sylenen, bo flar zerine
konmu kpr ile ayn mdr diye sorulabilir.
Gazi terimi, evvela Araplar ve sonra da Seluklu Trkleri tarafndan, Bizans
39
mparatorluu'nun dou snrlarndaki cephelerde arpan gerillalar iin kullanlmt ve

gazwe iin yayorlard. Daha sonraki zamanlarda, gazi'ler hristiyanlara kar arpan
mslman halkiann timsali oldu ve bylece "cihad- mukaddes" de kynet ve cesaretleri ile
mmtaz olan kiilere denildi (bk.I.Melikoff, "Ghiizi", Encyclopedie de !'Islam, II, Leyden-
Paris 1965, s.I068 vd; A.Pertusi, "Akritai e Ghazi sulla frontiera orientale di Bisanzio", Actes
du XV/e Cangres international des etudes byzantines, I, Bucurest 1974, s.248 vd.).
Metinde: gge. Eski Osmanl kaynaklannda bu terim ile ok byk ve toplarla mcehhez
40
gemi demek istemekte olup, Bayezid II dneminden evvel ina edilmemiti (M.Z.Pakaln, ...
.Szlk). Bununla beraber bn-i Kemal (s.48'de) gemilerin kara tarafndan nakledildiini
anlatrken, "nice piire kkeve mavuna" vard der. Bu zorluu atiatabilmek iin, Trk'lerin o
sralarda Bat tipi gemiler kullandm ileri srebiliriz, kald ki Tursun Beg burada Latin
gemileri der (M.G.). Gerekten de XV.asrdan evvel Akdeniz havzasnda "coccha" denen bir
ticaret gemisi tipi vard, bir veya iki direkli olan bu geminin boyutlar bazan byr ve 700
"flk" yani 420 tona kadar kar, kare yelken kullanlan bu gemi kuzey kkenli idi: bu tip
gemileri evvela Bask korsanlan sonra da Cenova'llar, Venedik'liler, ve Katalan'lar
kullandlar (bk.Lane, Navires, s.37 vd.); J.Heers, Genes au XVe siecle. Activite economique et
problemes sociaux, Paris 1961, s.271-279). "coccha" teriminin Trkeye gge veya kke
397
veyahut da kuke olarak gemi olmas muhtemeldir. bn-i Kemal daha kesin olarak drt kke
(Tursun Beg gibi iki demez) deyip, ve hemen bu gei haberinin anakkale zerinden
[Gelibolu tarafindan] bir ulak kanal ile sultana bildirildi. (s.53) Ve yle devam eder: "bir
gecikme ve ihmal olmamas iin, dzenlemeyi yapmak iin gecikmedi. Bununla beraber bu
kke'ler kartaHar gibi gkten yere indiler, ... msait de bir rzgar grnce kale sahillerine
geldiler". Bu drt Latin-Bizans gemisi ile Trk donannas arasndaki deniz sava 20 nisan
gn cereyan etti. Geni bir ekilde Barbaro (s.23-26) ve Sakz'l Leonardo tarafndan (13-14.
paragraflar) anlatlan bu olay, eyh Akemseddin'in mektubunun yazl sebebini meydana
getirdi. [Kke tipi gemi, Trk'lerin kulland bir deniz vastas idi: H.R.Kahane-A.Tietze, The
lingua Franca in the Levant ... stanbul 1988, s.l71-173 no. 202; S.Soucek "Certain types of
shipsin ottoman-turkish terminology" , Turcica Vll (1975) s.233-249 iinde s.238-240].
4
Tursun Beg tarafndan ileri srlen bu mazeret geree yakn olabilir, nk gemilerin
Boazii'nden Halic'e nakli, 22 nisan gn gereklemi ise de baz gnler insanlar ve
vastalar arazi ile gemileri hazr duruma getirmilerdi. Bundan dolay da amiral [Kaptan-
Derya] Balta-olu Sleyman Beg "hazr durumda bulunan" gemiler ile ilgileniyordu, bylece
Bat'l kaynaklar tarafndan iddia edildii zere, btn donanma iin deil fakat bir ksm
gemiler ile ilgileniyordu. Bylece de, yetmi veya daha fazla bir geminin kara yolu ile
nakledilmesi, Trk amiralinin ok sayda geminin emrinde bulunmas (Trk donanmasnn
muhtelif ekilde deerlendirilmesi hakknda, bk. Zamandizimi, 12 nisan gn ksm)
konusunu akla getiriyor. Malubiyetin sebeblerinin de eyh Akemseddin tarafndan ok
gereki olarak deerlendirildii anlalyor.
Porta San Romano yaknlanndaki baz surlann tahrib ediliini ima ettii grlyor (bk.not
42
46). Byk bir ksm 4 mays gn balayan bombardman sonras meydana gelmi
bulunuyordu: bk. Barbaro, s.40 vdd.
43
Bizans'llar byk lde Blakeme sarayn (bunun ad ayn zamanda Tekfur Saray veya
Hali'deki Xyloporta'daki Konstantin Porfirogenetos saray olarak da bilinir, ve Bizans
mparatorlan 1261 tarihli yeniden yaplanmadan sonra burada ikamet ettiler (bk.Janin, Const.
byz., s.123-128).
Bu "yabanclar" Venedik 'li!er ile Cenoval 'lar idi. Daha ilerdeki 46 sayl nota baknz.
44
Metinde: kapu halknn yaqugina. Burada mealen tercme ediyoruz, nk yaqu

45
kelimesini hi bir Osmanl lgatte bulamadm. [nk Trke'dir ve "yardmlama",

"yaklama" manasma gelir; Yeni Tarama Szl, 1983, s.231]. Belki yakmak fiilinin kkdr
ve bylece de "Babali askerlerinin ateine kar" diye tercme etmek gerekecek. Burada yak
kkn dnebiliriz ilerde "top yakugi raknelerinden (kar) "diye grlr (M.G.).
bn-i Kemal de, Kuran'da geen ayeti tekrar ettikten sonra (2,216) bunun sebebini yle
46
aklar: "Ve bu yardma gelen frenk bahadrlar, ki her birisi mcadele ve savata emsal idi- her
an mcadeleye ande idiler. Sava meydannda her trl ihtimalleri yaparken, Topkapusu
(Porta di San Romano) tarafnda bulunan surlann gediini mdafaa etmei tercih ettiler. Bu
kap ihtiyat makam ve tehlike merkezi olduu iin, buraya ynelip ehrin fethinin yakn
olacan syledi. Bu sebebden dolay da ehzadenin hizmetinde bir sreden beri bulunan bu
svariler o teklifi kabul etmediler ve dediler ki: "oray biz kendimiz muhafaza edebiliriz
dediler?'. Fakat yannda yoldalan u cevab verdiler: "Eer siz bizim en byk steimizi
yerine getirmez iseniz, anlamaz iseniz, biz de size her trl yardmmz kesip kendi yerinize
dneriz". Kendi karianna gre hareket etmek istedikleri iin, kendi eilimlerini uygulamay
398
tercih ettiler... htiyadan sktklan iin, yanl bir yol seip istediklerini yaptlar ... sonunda
da bu taraftan yol aldve saldn srasnda bu taraf kullanld. .. yardma yetienierin says
ok snrl idi; bundan dolay da kapy tamir edemedikleri gibi gazi'lerin saldnlarn
defedemediler, bylece geri kalan katirlerin hi bir ekilde direnme gcne sahip olmadklan
grld". Konstantinopolis'i mdafaa edenler arasnda bir ekimenin bulunduu olduka bir
iyi fikir veren haber, Hoca Sadeddin blmnde 20 sayl notta vardr. Gerekten de mdafaa
konusunda Bizans'llar ile Latin'ler arasnda ehrin mdafaas hususunda hep anlamazlk
kt, mesela imparatorluk saray meselesidir (kara tarafndaki mdafaa iin komutan tayin
edilen, Cenova'l paral asker, Giovanni Giustiniani Longo ile liman surlarn ve Porta Basilica
denen mahalli mdafaa ile vazifelendirilen Lukas Notaras arasndaki ekime: bk.Sikz'l
Leonardo, 28. paragrat). Dier taraftan da, Bizans asilzadelerinin ehirde bulunan kap'larn
byk bir ksmnn Venedik'li ve Cenova'l asilzadelere teslim edilmesi hi de ho
karlanmad (bk.Zamandizimi, mart sonu ile nisan aras tarihleme), zellikle de
bakomutanln ve en tehlikeli kapnn mdafaasnn Giovanni Giustiniani Longo'ya
verilmesi iyi etki yaratmad.
Tursun Beg, cemaziye/ahir demekle yanlyor. nk bu arada mays ayna denk gelen
47
Cumadel ula, zellikle mays ayna denk dmektedir. Kvami adl mellifde de ayn hata
vardr, not 6 ve Neri not 20. Halbuki Taci Beg-zade Cafer elebi (not 20) "nin dediine gre
Sultan "askerlerine emir verip saldnnn ... cumadel ula aynn yirminci gn, Sal gnnden
sonra olmal"dr. Ak Paa-zade (N.Moschopoulos tarafndan yaplan Franszca tercmenin
28. sayfasnda) genel olarak Konstantinopolis'in kuatmann "ellibeinci gn" dtn
syler, fakat balama tarihini vermez. En son olarak da bn-i Kemal (s.56'da ) kuatma
tanninden ellidrt gn sonra ehrin dt zerinde durup (bu tarihierne 70. sayfada da tekrar
edilir), Halil Paa iin "bir sal gn olan, fetihden bir gn sonra" tevkif edildiini ekler, bu
bilgi de Ak Paa-zade tarafndan verilen ile uyumludur. Demek oluyorki, Tursun Beg'in
metnini yle okumalyz: "saldn ve yanay birinci cumada'nn yinninci gn emretti,
bylece de S. Gkce'ye gre, Kvamfund Fetihname, Mnchener Diss. 1954, s.55 not 4, 28
Mays 1453 olmaldr. Fakat 28 mays gn bir Pazartesi gn idi ve bylece haftann gnne
dikkat edilmelidir, bundan dolay da 29 mays gn demeliyiz.Fakat bu arada, Bat'l
kaynaklarda da bir uyum bulunmadn not etmeliyiz: Tedaldi (s.l8,B yazm) ve Dukas (39,5
ve 14) 27 mays olarak tarih verirler; Barbaro ise (s.49 vd ve not 116) 28 mays gn der;
Sakz'l Leonardo (35. paragraf ve not 53) ile Kalkokondiles (cild II, s.159,3 vdd.) ise 29
mays gn olduuna temaylldrler. Benim vardm sonu, kaynaklardaki bu karkln
sebebi Mehmed tarafndan 27 veya 28 mays gecesi verilen emir ile, gecenin saat ne doru
balayan nihai saldrnn, gece vakti yani 28 ile 29 mays gnleri arasnda olup, ehrinin
fethinin de tan vakti veya sabah (her halkarda saat .dokuzdan evvel) yani tam 29 mays gn
gereklemesidir (bk. Sfrantzes, 35,9; Dukas, 39,24; Barbaro, s.55, v.s; R.Browning, "A note
on the capture of Constantinople in 1453", Byzantion XXII (1952) s.381; Note in manoscritti
greci, III-V ve VII).
48
Bk.Barbaro, s.49 ve not 116.
metinde: leker-i rumi, yani "Yunanl askerler", fakat burada hi bir manas yoktur, nk
49
Trk saidms konu edilmektedir. Bunu, leker-i rnzf, yani o gnk askerler diye okuyorum
(M.G.).[Bu gre katimamakla beraber (Rfun terimi, burada Anadolu manasndadr; no.6
iin ekiediim not), tercme ak iin devam ettirdim].
399
Burada kullanlan emiri-zinci-am, terimi elbette ki am emiri manasma gelemez, nk o

50
sralarda Osmanl mparatorluna dahil deildi, fakat am kelimesinin Farscadaki manasn

ne alr isek gecenin zenci emiri diyebiliriz, fakat bu kelimenin Trkede bulunmadn da
belirtmeliyim (M.G.). Bana gre cmlenin burada manas, askerlerin gece yarsndan tan
zamanna kadar arptklann ifade ediyor.
51
Metinde: ve ta'ir burc-i mevvec-el tuZu'dan tfran etti. Edebi tercmesi: "uan oklar y'amuk
kuleden uua getiler" (tul1, gnein douu, bir yldzn ykselii manasndadr). Burada bir
kelime oyunu yapld belli oluyor. Evvelce "yay bulutlar" (sihtib-i kemen, edebi tercmesi:
"yaylar bulutu", fakat belki de "Ok burcunun bulutu"olabilir) dedii iin burada yaplmak
istenen benzetme Yay Burcu ile balantldr. Kald ki burog kelimesinin manas kule olup
fakat ayn zamanda Zodiak manasn da tar, bunun sonucu da "douu esnasnda bklen
kule yani Gn yuvarlak kulesi" (M.G.).
Mellif burada kavarfr terimini, yani sadece "ie" kullanr. Fakat daha ilerde greceimiz
52
zere, Til.ci Beg-zade (not 23) "glle ve tulumlarla" atlan neft (metinde: kunburab ve sipet)
konu eder ve bylece Tursun Beg'in konu ettii ieler de ii neft veya neft karm dolu
yanc olanlardr. Dikkat edilecek bir husus ise, Batl kaynaklar kuatma esnasnda
Bizans'llarn herhangi bir yanc ie veya kab mdafaa iin kullandklarn konu etmezler,
bunun tek istisnas Nestore iskinder adl mellifn, not 22' de, yanc maddeler ile dolu
kaplarn, lazm olduu zaman patatldn sylemesidir.
Edebi tercmesi: "toplann atei", 45 saylnota bk. (M.G.).
53
Metinde: histir beede, edebi tercmesi: "kale yolu zerinde", hi phe yok ki burada" d
54
sur" demektir: not lO'a bk.(M.G.).

bn-i Kemal, muhasara ve bombardman hakknda konuurken (s.56-58) ellidrt gn
55
ellidrt gece srdn yazp, Mehmed'in nihai saldr karar vermeden evvel, kehiinet
becerisi ile tannn bir dervi olan eyh Ak emseddin'i dinlediini ekler. Ancak dervi'in
kesin bir ekilde ertesi gn stanbul'a gireceini tasdik etmesi zerine, nihai saldr emrini
verdi. Gece vakti btn hazrlklarn bitirilmesinden sonra, askerler horozlarn tnden
evvel harekete geeceklerdi (s.59), yenieriler merkezde bulunacak, cenahlarda ise Rumeli ve
Anadolu askerleri yer alacaklard. Sonra da yle devam eder (s.63-64): "Aziz eyh'in daha
evvelden aklarlna gre, fetih kaps bu ald yerde sonradan Top-kapusu diye mehur
yerde ald. Burada muzaffer ordunun eli dn elbisesinin yani zaferi ele geirdi... evvela
Yenieriler girdiler kar gelenleri de paraladlar. .. ok saydaki timsah misali frenkler
gemileri ile yardma gelmilerdi, sonradan mehur olan bir mahallin mdafaasn
stlennilerdi, buradan da dmann beklennedik bir saldrsndan ekiniyorlard. Svarilerin
korkulu aknn engellemek iin, durdurolmaz bir nehir ak misali karsnda, lgn bir
dnce ile zaten kt netice olur dncesiyle, korkuyu bir kenara brakp surlarn dna
ktlar ve hendek kenarnda arpmaa giritiler.
Burada ok etin dtler
Kellelerini ve cananna feda ettiler
[esas metin:
Beyt-i Trki li-mellifhi
400
A .Pertusi - STANBUVUN FETHi
Anda tutudlard hasmane

Kydlaridi baa ve cdne]
Bakanlan da Venedik soylulannn kapUddn id~, o yerin rnek bir insan, arslanlarca
arpabilecek ve ok mehur bir muharip idi, burgaz zerinde bir gazi ile birbirlerine kl
ekmilerdi. O domuz dileri ile arpmaa (kllar m ?) hazr iken, bir teber atcs, onun
dikkatsizliini fark edince, aadan yukanya doru ona bir darbe vurdu... sava aleti. Bu
muharibin mzra istenilen yere ulanca o gergedan da bir Alriman vcudu gibi boynuzunun
zerine bir flin nndeki gibi dt (Tursun Be msralanna yaplan atfdr). Yoldaiar da
onun vcudunun basarnaklara ddn grdler... yzlerinin ona doru evirdiler, srt
tarafnda ne var diye baktlar, sava meydan dnda kurtulu kysn aradlar... biri dierine
dedi: "Surlan gedikden aalm, kaleye girelim, tahrip dalgasndan vcudumuzu kurtarp hayat
verelim". Surlarn ikinci ksm, ok muhkem bir yer olup, bu talihsizlerin yolunu engelledi. ki
sur arasnda mahsur kaldlar. Alem onlara ok dar geldi. Adeta otlak dolu bir vadiye kapanm
sr srs gibi ylp, mukadder cendere iinde kaldlar. Gazi'ler hemen arkalanndan
yetitiler ve kl darbelerinden geirip sava penesi ile de onlarn hayatn soydular... ki
surunaras Allah'a kar isyan edenlerin cesetleri ile doldu ve bunlarn cesedieri hisar duvarna
kadar bir merdiven tekil etti. Kahraman gazi'ler bu merdiven ile savan en yksek noktasna
ktlar ve hisadardaki gediklerde (mazgallar'da diyebilir miyiz?) bulduklar Allah'a isyan
edenleri darmadan ettiler. Burcun ssl kulesinin stne alemin Sultan'nn (=Mehmed)
beyaz bayran [metinde: ak alem] i diktiler, bu bayrak adeta dnyadaki ufuklar aydnlatan
afak gibidir. .. Gazi'ler tekbir sesleri ile semav'i arkn kaplarna kadar geldiler. O srada,
semavl kalenin stnde oniki kulenin {=zodyak'dr), gnein nlarn yayan ssl bayra
henz gstermemiti". zetlersek, bn-i Kemal eserinde Tursun Beg'in hikayesini tamamlam
oluyor ve u noktalar da aydnlatp tasdik ediyor: a) eyh Ak emseddin'in kuatma esnasnda
hazr bulunmas ve yapt kehanet zerine Mehmed'in nihai saldr iin emir vermesi; b) bu
saldr esnasnda, Bizans mdafaasnn en zayf taraf olan Porta di San Romano'da
younlamas; c) mdafaann kapudan', yani burada bir Venedik vatanda olarak tantlan,
Giovanni Giustiniani Longo, bir mzrak atndan sonra ar bir ekilde yaraland ve
beraberinde arpan dier paral askerler bir kargaa yaratp, bir kap (veya bir gedik)'dan
kanaa kalktlar fakat hem i hem de d surlar aras kalan bir mahalde mevkuf kaldlar ve
Trk'ler de gelip onlar katiedince cesedierinden bir da meydana geldi, bunun zerine basan
gazi'ler de ehrin i taraflarna nfuz ettiler.
Aman, "emniyet, himaye, fdyei necat" demektir.
56
57
bn-i Kemal adl mellifmiz de ayn tarzda anlatr(s.65): "Anadolu askerlerini Silivri Kap
(=Porta di Peghe) tarafndan younlatrrken, Rumeli askerleri de Edirne Kaps
{=Porta di Charisios)'na saldrdlar. Krmz renkli bayraklanyla surlarn boynuz istikametine
yrdler, zaferin dou iaretlerini ortaya koydular. Liman tarafndan da kapudan (=amiral)
ile birlikte gelen gnll azeb'Ier, gemiler zerine kurulu bir kprden hcum edip ilerlediler.
ilerleyince kalabalk guruplarla karlatlar ve kanlaryla deryay kan rengine evirdiler.
Parlak hediyelerle ssl emirler her taraftan, ellerinde kl bulunan muzaffer askerlerle
birlikte, surlarda alan gediklerden geip kalenin i taraflarna nfuz ettikleri srada, adeta
dalardan akan lgn bir sel gibiydiler... ". Mellif bundan sonra mdaflerin nasl bir panik
iinde olduklann tasvir edip (s.66-67), bir ksmnn dman klciar nne kendilerini
401
atarken, dierlerinin denize atladn, ve hatta bazlannn da esir edilmeyi kabul eden bir
tevekkl iinde olduklann ekler. Daha evvelki ihtimalde de grdmz zere, bn-i Kemal
verdii bilgilerde Tursm Beg'e gre daha emindir, nk Porta di San Romano karsnda
gerekletirilen knt hareketinden sohra, Trk'ler ayn sralarda Porta di Peghe denen
gney-bat kesiminde, ve gene de Porta di San Romano'ya gre kuzey-batda bulunan
Porta di Charios mahallinde etkiliydiler. Dikkat ekici bir bilgi de Taci Beg-zade Cafer elebi,
not 25'de, Porta di Charisios karsnda bir saldny konu ederken, Bizans direniinin gazi'ler
karsnda k noktas olarak grr.
58
Bir dou Trkistan ehri olan Khotan, antik Budist heykelleri ile tannm ehir (M.S.
III.asr) olup Trk'ler buray tanrlard: bk.W.Barthold, "Khotan", Encyclopaedia of Islam, III,
Leyden-London, 1936 s.969-970 [A.Pertusi, ansiklopedinin ikinci basksn gremedi. imdi
yeni bilgiler ile birlikte: L.Hambis "Khotan", c.V (1986) Leiden, s.37-39; A.Taal, "Hoten"
TDV slamAnsiklopedisi18 (1998) stanbul, s.251-253].
59
bn-i Kemal, Konstaritin XII'in lm ile ilgili rivayetlerin deiik olduunu bildiini
gsterip yle der (s.68): "Kafir imparatorun [esas metinde: tekvur] elim sonu iin muhtelif
rivayetler bulunur. Fakat bu uyumaz gelenekleri takip ederek tarih yazmak hi de fayda
getirmez. Bu haberler arasnda, imdi vereceim en tannm ve en yaygn olandr. Bir gurup
talihsiz azeb, sava bittii iin, kendileri iin ihtiya (yani, ganimet) aralarken, Kuleler
('=Porta Aurea civarndaki Yedi Kule) nnde iken, zerlerinde ssl hediyeler bulunan bir
gurup kafir ile karlatlar ... savada yaralanm domuzlar gibi idiler. Kafirlerin says ok
azab'larn ki ise azd. ki gurup birbirlerine kolar gibi saldrdlar ve dtler: bir aralk tam
bir sava dzeni aldlar. lerinden bir tanesinin vcudu Ahriman'a benzeyen bir dev gibi idi.
Kemeri ve tac altn suyu ile yaplm idi, ssl mrekkeple izilmi harfiere benziyordu.Bir
ta gibi salam, uzun boylu, cenge hazr idi. Bir yorgun ve zayf azeb'i yaknda kendisine
rakip olarak seer (s.69). Gz dnm bir ekilde zerine yrd: Allah bu gazi'ye bir frsat
verdi ve klcn ekip bu domuzu vurup ldrd... Bir kalem gibi klc kellesini alp
vcudunu gsne kadar kesti ve kanl mrekkep ile azil kararn yazd... Bu arslanlar
(=azebler) palalan ve kllanyla daha baka domuzlan da yem yaptlar. imdi, bu saysz
derecedeki gurubun imparator ve erkan olduu anlald. (burada kullanlan mis fiili
Osmanl'cada bakalanndan alnan kaynak iin veya baka kiilerden getirilen habere aittir)
Bir felaketler denizinin ban getii ve denize gmd grlebilir: Tahtndan ve tacndan
vaz geip, hkmdarlk ve memleket fikrini de bir kenara koymutu. Dedi ki: "bir canl iin
kelle lazmdr, tae deil", hizmetkarlarndan bazlan ile adamlarn ve byk isim sahibi
kiilerler kurtulup firar edebilirdi. Kuleler tarafnda da silah ve malzeme ykl baz nakliye
gemileri hazrd. Demek ki kaar ve oraya ulaitbilirim midindeydi. Fakat tedbir oku hedefine
ulaamam, ecel eli ona ulam ve artk zaman brakmam. mid'den evvel lm geldi. Bu
azab'lar imdi kimsesiz kalan bu cesedi kafir tekvur olduunu bilmiyorlard. Bndan dolay da
elbiselerini alp kellesini braktlar. Dier komutanlar esir edilmiler ve esir edildikten soma
mahkfuniyet zincirine balanmlard; len kiilerin kesilen kelleleri sultana gtrld. O
zamana kadar imparatorun bana ne geldii renilemedi. O ve onunla beraber olan yaknlan
ortadan kaybolmulard. Somalan bu azab'larda onun elbiseleri bulundu ve bu gurup iinde
ldrld renildi. Her iktidarn [metinde: mlkn] bir sonu vardr, her ans ters dnebilir
[metinde: her ikbalin idbar vardur]." Konstantin XII'nin sonu ile ilgili muhtelifrivayetler iin
bk.Barbaro, not 159. Bu noktada kaynaklar, az veya ok mutabktr: nasl ld kesinlikle
belli deildir. bn-i Kemal'in yorumu Tursun Beg'in anlattna ok yakndr ve Hoca
402
Sadeddin'in de, not. 23, anlatt bu ikiliye yakndr. Fakat bn-i Kemal'in Tursun Beg'den
aynid en mhim bilgi lm mahallidir. Tursun Beg, imparator iin "denize doru" kat der
fakat hi bir mahal belirtmez ve acaba Latin ile Bizans gemilerinin bulunduu Hali Jimanna
doru mu yoksa Marmara Denizi'nde bulunan bir limana mdr. Hoca Sadeddin verdii bilgiye
gre, imparatorluk saraynn yaknlarnda, "Edirne Kaps kuzeyi"nde yaplan arpmay terk
edip Hali tarafna doru kat anlalyor. bn-i Kemal ise daha kesin l:iir ekilde bakalan
tarafndan verilenlerle birletiriyor: imparator, arpma alann terk ettikten sonra,
Porta Aurea tarafndaki Yedi Kule'ye yneldi, Burada bir azeb gurubu ile karlat, bunlar da
ehri yama etmekte idiler; bunlardan yaral olan birisi, eerinden indirdi, ona darbe vurup,
kellesini kesti, fakat bu arada Bizans imparatoru ile kar karya bulunduunun farknda
deildi. una dikkat etmeliyiz ki Nestore iskinder de, imparatorun Porta Aurea civarnda
ldn yazar, not 60, onun bir kurtulma yeri aradn (esasnda ehirden kp, Trk
kuatmas dnda kalm bir serbest iskeleye ulamak ister) ekler. Birbirinden uzak byle iki
kaynan bir ahenk iinde bulunmas hi de tesadf deildir: bunun da manas hem Nestore
hem de bn-i Kemal'in ayn gelenekden (szl mdr ?) iktihas yaptklar olup ve belki de
Konstantin XII'in lm hakkndaki en gerek yorumuna yakn olabilir. Gz nnde tutulmas
gerekli bir husus ise, bu anlatm tarz, savaa katlan bir Bizans'l ve hatta bir Latin iin az
erefli bir yorum saylmas kadar- yani son Bizans imparatoru'nun yeteri kadar kahramanca
davranmad-, Trk'ler iin de hi bir ekilde ok erefverici bir haber deildir, nk ancak
bir rastlant sonucu imparatoru ldrdler ve dier komutaniann kesik kellerini sultanianna
gtrdkleri halde Bizans imparatorununkini beceremediler. Hatta bn-i Kemal, daha baka
kaynaklarda imparatoru her trl kraliyet al1imetlerinden ari olarak anlatlnasna kar olarak
(bk: Nicola Sagundino, not 8), imparatoru ata binmi ve banda tac ve belinde imparatorluk
kemeri, hatta ok k elbiseler giymi olarak tasvir etmesi doru ise, byle bir ey daha ardr.
60
bn-i Kemal burada (s.70) "Osman'n ailesine mensup olduunu iddia eden" bir mechul kii
savata l bulunduunu anarken, bu adamn Konstantinopolis'de bir siyas mlteci olup,
orada Osmanl mparatorluu'na kar tertipler hazrlyorrlu der: elbette ki ehzade Orhan ile
ilgili bilgi veriyor, ve bunun iin bk. Babinger, Maometto, s.75,77,78,94,100 ve buradaki 14
sayl not. Ayn konuyu Hoca Sadeddin de kayt etmitir, bk. not 25. [Bu eserin ikinci cildinde
bulunmaktadr. Metin s.289 not s.471' de bulunmaktadr. Fakat, Tursun Beg bilgi ve notlanna
atf yapmaktadr].
6
Bizans'l mellifler din adamlan ve din d melliflerin kaleme aldklan ok kymetli
eserlerin, ok az bir bedel karl satld konusunu, byk ehemmiyete sahip diye
gsterrnee gayret ederler (bk.Dukas, 42,1 ve Kritovulos, I 62,1-4). Fakat kymetli talarla
altnn az bir bedelle satlmas tutumu elbetteki geleneksel bir slftpculukdan ileri gelir, nk
Arap ftfthat zamannda Ktesifon ehrinin yamalanmas hikayesinde de benzerlik vardr
(M.G.).
62
Huri terimi Kuran' da mrninler iin Cennet' de vaad edilen bakirelerdir.
Mehmed'in Konstantinopolis'e, 29 mays gn len vakti girii hakknda, bk.Nestore
63
skinder, not 66.

Burak, Hz.Muhammed'in "uzak bir ibadet mahalline" gitmek iin yani Kuds'e ulamak
64
iin bindii hayvandr (bk.R.Paret, "al-Burak", Encyclopedie de l'Islam, I, Leyden- Paris

1960, s.l350-1351 ). Fakat, Tursun Beg burada Hz. Muhammed' in Burak ile Cennet' e ktn
yazar.
403
65
Burada ima ettii, Byk Konstantin tarafndan Aya Sofya civannda inasna balatt
"Byk Saray" veya "Kutsal Saray" denilen abidevi inaatann btndr. Kommenos ailesi
buray terk edip de Blakeme sarayn ikamederi iin kullannaa balaynca, XI.asrda inhitata
giren bu bina kaleye dntrld. Konstantinopolis'de bir imparatorluk kurmu olan Latinler
burada ikfunet ettiler ise de, Bizans mparatorluu'nun 1261 senesinde yeniden
canlandnlmasndan sonra, Mihail VIII Paleologos zamannda buras kati bir tutumla terk
edildi. Bizans baehrini 1422 senesinde ziyaret etmi olan Buondelmonti, burasn konu
ederken gemi zaman iidir der (bk.Janin, Const byz., s.105 vd.).
66
Metinde: hasud (kskan), fakat mahsUd, yani, kskanlm kii, diye okunmasndan
yanaym.(M.G.).
67
Bu ibadethane 532 senesinde bir yangn sonucu tahrip olunca Antemio di Tralle[Aydn'l]
ve sidoro di Mileta [Milet'li] adl mimarlar tarafndan tekrar ina edildi, merkezine yaplan
kubbesi iki defa ykld (553 ve 557 senelerinde). Kubbe, sidoro di Mileto'nun yeeni Gen
sidoro tarafndan tekrar ina edildi ve kilisenin merkez ksm tahkim edilirken, kilisenin i
tarafna da mermer ve kymetli talarla konulup sslendi; 23 Aralk 562 gn takdis edilip
yeniden ibil.dete ald.(bk.Janin, Geogr. eccl.,I 3, s.455 vdd.).Bu devir Trk kaynaklannda,
Aya Sofya hakknda olduka iyi malumatn bulunmasna hayret etmemeliyiz. Hatta bn-i
Kemal (s.73-76'da) "Konstantin'in ehrinin vasflar" [metinde: Beyan- sfat- Ayasofya]
hakknda konutuktan sonra "Aya Safyann tasviri" ve sonra da "Aya Sofya'nn tarihi"
zerinde teferruatl bir ekilde durur. bn-i Kemal bu malmat Yunancadaki Diegesis'den
almt (nereden, Th.Preger, Scriptares originum Constantinopolitanarum, I, Lipsiae 1901,
s.74-408), nk bu eserin Mehmed, Farsaya tercme edilmesini emretmiti: bk.Tauer, "La
legend de l'edifcation d'Aya Sofya", u kitabn iinde: Fuad Kprl Armaan, Ankara
1953, s.487 vd. (bu kymetli malmattan beni haberdar eden meslekdam Mario
Grignaschi'ye mteekkirim). Ayrca bk. Babinger, Die Geschichtsschreiber... s.37-31 [bu
eserin tercmesi. Osmanl tarih yazarlar ve eserleri, Ankara 1982, tercmeyi yapan C.ok,
s.30-34. stanbul ve Aya Sofya efsaneleri hakknda yaplan neriyatn zeti: Dnden Bugne
stanbul Ansiklopedisi, stanbul dizini iinde].
Metinde: dilire-i pargiira, Bu son terimde bir yanln uzants olmasndan ekiniyorum:
68
Farsada pargara "kk bir pergel, onun yapt bir daire, gardolap" demektir. Daire ile
"yuvarlak bina" manas da verilir ve en son manas "apartman"dr. Buradaki pargiira yerine
dilire-i purkiir "iyi ilenmi bina" diyebiliriz.(M.G.).
Buradaki "kuma" demekle, kilisenin i tarafn ssleyen mozaikler olup, bunlarn bir ksm
69
yeniden bulundu ve restore edildi.

Metinde: yajka lugatce (varyant: vajka vafka lanca tenk rengamiz mermer). Yafka
70
kelimesi hi bir Osmanl, Fars ve Arapa lgatte bulunmaz. Lugatce teriminin burada hi bir
manas bulunmamaktadr. Lang kelimesi arapada genlik canll demektir. Bunun Trkede
laginca diye kullanldna hi rastlamadm ("canlla gre" olabilir mi?) (M.G.).
71
Burada, merkez kubbede bulunan Pantokrator tasviri konu edilir ve Paolo Silenziario tarif
etmiti (Descriptio S. Sophiae, 766-805. msralar, nereden: Friedlander; bk.A.Veniero, Paolo
Silenziario, Catania 1916, s.257-258; C.Capizzi, Pantokrator, Romae 1964, s.311-315).
"Ruh'l Kuds": Bu metnin talyancaya tercmesini yapan A.Bombaci, "Hz. sa" diye
72
yorumlar; (Storia della Letteratura turca, nce zikredildi, s.321).

73
Metinde: nevbet= "davulun sesi" (M.G.).
404
Afrasijab, Firdevsi'nin ehname'sinde methedilen Turan 'larn byk kralnn addr

74
(M.G.).
Tursun Beg eserinde vezir Halil Paa'nn cezalandnlmas ve lm ile ilgili hi bir bilgi
75
vermez, halbuki hem Ak Paa-zade, N.Moschopoulos'un Franszcaya tercmesinin 29.

sayfas, Neri, not 30 ve Hoca Saadeddin konu ederken bn-i Kemal daha geni bilgi
vermektedir (s.88-89): "stanbul'un fethedildii gnn ertesi ki aramba gn idi, Halil Paa
grevinden aziedildi ve kaderine terk edildi, kendine bal sadk adamlan ve taraftarlanyla
beraber tevkif edildi. itaat edilmesi muhakkak olanferman yerine ulat ve Halil Paa, Burgazi
Hisar diye tannan hisarda hapsedildi. Byk bir vezir ve yksek duygulan olan bir insand.
Sultanl muhafaza edebilmek, memleketinin iyilii iin baba ile oul arasna dmanlk ve
glge drd, fakat bu tutumu onun cezalandnlmasna sebeb oldu. Sultan byk bir kin ile
dolu olmasna ramen eriat ve rf kanunlara aykn debilecek bir durum yaratmamak iin
onun tevkif ve lm ile bitebilecek bir azil ve lm emri kartmad. Taht onun kymetli
kiilii ile dolup sslenince, istanbul'un fethine kadar bu vezir'e olan kinini hi bir ekilde
kimseye belli etmedi".bn-i Kemal'e gre en ar ithan, daha evvelden zikredilenden (1444
ile1449 seneleri arasnda Mehmed tahtda bulunduu srada Halil ona kar dmanca bir tavr
taknmt) baka, Halil Paa'y "uzun bir aile gelenei olan" Bizans imparatoru ile olan
arkadalk ilikileri olabilir: bu ilikiler srasnda kabul ettii pahal hediyeler kabul ederken,
bir ok kurnazca giriimlerde bulunarak Osmanl Sultann Konstantinopolis'i fethetmekten
vaz geirmee alyordu: daha yukark ksmlardaki, 4 numaral not ile Sakz'l Leonarda,
not 52; Dukas, not 4.
Bk.Taci Beg-z!lde Cafer elebi, not 27 (biraz deiik olsa da gene ayn isimdir).
76
7377
ehrin yeniden iman ve buraya yeni yaplan iskan iin, lristiyan ve mslman ahalinin
srgn hakknda, bk.Samile not 8. [bn-i Kemal ile Tursun Bey'in verdii bilgilerin Trk ve
Bat'l kaynaklar ile karlatnlmas u aratrmada yapld: .Tekinda, "bn-i Kemal'e gre
Fatih'in stanbul'u muhasara ve zapt", stanbul Enstits Mecmuas! s.1-26] [Prof. A.Pertusi,
stanbul 'un fethini takip eden sene! erde, yaplan skan ve imar hareketleri hakknda kendisini
fazla yetkili grmedii iin, bizantinoloji dergilerinde kan baz neriyatdan istifade ederek
neticeye varmtr. Dnden bugne stanbul Ansiklopedisiile TDV sliim Ansiklopedisiiinde
bulunan mhim almalar ve aynca mer L1tfi Barkan tarafndan (eserleri iin bk.Mahmut
H.akirolu. "mer Lfttfi Barkan" TTK Belleten 441173 (1980) s.153-177, bundan naklen,
F.oker, Trk Tarih Kurumu, kurulu amac ve almalar Ankara 1983, s.613-631)
kazandrlan kitabiyat iskan hareketine, Semavi Eyice tarafndan kaleme alnan Trk
dneminde devam ettirilen veya kayd bulunan Bizans kalntlar zerinde durmak
(bk.M.H.akirolu, ProfDr.Semavi Eyice BibliyograJYas4 Ankara 1991, bu tarihden sonraki
neriyat yukarda konu edilen ansiklopedilerdi younlamtr) ayn bir alan olub kanlmaz
bir alay iaret eder].
405
A .Pertusi - STANBUL 'UN FETH
I. Harita
1- Altn Boynuz = Hali. Bizans ve Bat 'l gemilerin tabii liman.

2- Galata = Pera = Cenova kolonisinin canlandrd ve Trk devrinde de tesirini
gsterdii ticaret mahalli: _
3- Galata Kulesi = Cenova kolonisinin bir tarassud ve ikale mekan olarak ina ettirdii,
gnmzde tristik deeri olan eser.
4- Diplokionion = Stnlar mevkii = Boaz akntlannn bir an iin durduu mahal.
5- Tehlike annda ve zellikle kuatna esnasnda kullanlan zincir.
6- Aya Dimitri manastr ve kesi.
7- Neorion =Bizans ve Trk devrinde ilek liman= Eminn.
8- Mangan'lar =Aya Yorgi.
9- Hagias Sophias Kilisesi. Trk devrinde Ayasofya.
10- Ayasofya Meydan = Augusteon = Hakimiyet Sembollerinin mahalli. = Bizans ve
Venedik bayraklan indirilip yerine Trk bayrann ekildii mahal.
ll- Hipodrom = Bizans devrinde siyasi ve sportif gsterilerin yapld mahal.
12- Oniki Havariler 1 Havariyun Kilisesi = Tannm Bizans imparatorlannn
gmld, antik Pantheon taklidi kilisenin mahalli. Trk devrinde Fatih Camii'nin
ina edildii alan.
13- Pantokrotor = Zeyrek Kilise Camii diye de tannan manastr.
14- Fener Kaps= Phanarii.
15- Pammakaristos Manastn =XVI. asr sonunda Fethiye Camii.
16- Eleuteros Liman= Langa Liman, XVII. asrda daldurulunca bostan.
17- Altn Kap = Porta Aurea = Yedikul e. Yaknndaki liman kk apta idi.
18- Ksilokerkos Kaps= Belgrad Kap.
19- Porta di Peghe = Silivri Kap.
20- Kalagru Kap. =Tahta kulenin ina edilip, yaklat kap.
21- Porta di San Romano. = Topkap =Osmanl ordusunun ilk giri yeri.
22- Pempton Kaps.
23- Porta di Karisios = Edirne Kap.
24- Khora Kilisesi = Kariye Camii.
25- Blakema Saray = Tekfur Saray.
26- Porta di Caligaria = Eri Kap.
27- Anemas kulesi.
28- Ksiloporta.
29- Fatih Sultan Mehmed'in kayk ve fclar zerine kurdurduu kpr.
30- Samatya Liman = Kumkap.
31- Peribletos Manastn = Sulu Manastr.
406
II. Harita
1- Hali = Eski devrin "Altn Boynuz"u. stanbul ve Galata'nn tabii liman.

2- Galata. Son dnemdeki resmi ad Karaky. = Cenova Cumhuriyeti'nin ark kolonileri
merkezi. Osmanl idaresinde zel gvence ile varln srdrd mahal.
3- Diplokionion = Kabata ile Beikta arasnda bir mahal. Kuatma srasnda Trk
donanmasnn bekledii liman. Fetih sonrasnda firar etmee muvaffak olan Bat
devletlerinin gemileri de burada toplanp dier kiileri lkelerine tad.
4- Trk donanmasnn Hali'e tand gzergah.
5- Yeralt camii.
6- Psydra = Tatl sular mevkii = Kasmpaa
7- Fatih Sultan Mehmed zamannda ina edilmesine balanan Topkap Saray ve kale.
8-Aya Sofya ve Aya rini kiliseleri. = Kardirral sidoro burada arpt, yaraland ve esir
edildi.
9- Beyazd Meydan = Burada ilk ina edilen ve Eski Saray olarak bilinen bina,
gnmzde stanbul niversitesi merkez binalannn bulunduu mahaldir.
Kapalar ve dier byk klliyelerin de bulunduu mahal.
10- At Meydan = Bizans mparatorluu devrinde Byk Saray ve baz inaatiann
bulunduu mahal = XVII. asr banda ina edilen Sultan Ahmed Camii ad ile
zdelemitir.
ll- Bizans imparatorlarnn mozole (= antmezar) si olan Oniki Havari 1 Havariyun
Kilisesi = Trk devrinde Fatih Camii burada ina edildi.
12- Osmanl ordusunun merkez kuvvetlerinin mevzii.
13- Rumeli askerlerinin mevzileri.
14- Anadolu askerlerinin mevzileri: Trk kuvvetlerinin dalmnn izelgesi iin
Zamandizimi iinde 4 nisan gnne baklabilir.
15- Bizans ve Cenova'l paral askerlerin esas mevzileri. = Giovanni Giustiniani
Longo'nun mevzii ve yaraland mahal. Dier kuvvetlerin datld mevziler
iin, Zamandizimi iinde 31 mart gnne baklabilir.
16- Yaldzl Kap = Porta Aurea = Yedikule 1 Osmanl devrinde hazinenin ve baz
mahkUmlarn bulunduu kule.
17- Belgrad Kap.
18- Silivri Kap.
19- Mevlana Kap. =Osmanl ordusundaki Srp meneli madenciler ile Cenova'llann
gnderdii Bizans hizmetindeki Johannes adl Alman'n lam savalan mahallidir.
20- Edirne Kap.
21- Tekfr Saray =Tarihi Dukas tarafndan ortaya atlan ve epey taraftar bulan,
Kerkoporta burada idi.
22- Blakema Saray ve kaps = mparator ikametgah.
23- Anemas Kulesi ve zindan.
408
--f-,
B
f+}o
,.._+/
Sarayllll
Karae Bey (Ty) 'V '\ Vanedlklller ZaOanoe Paga G
~ 1@
Rumell~erln~./ / TekftrSaray
mevzlle~ / Venadlklller
\ ~)/~Ecl.;..
~ ~ Biziina va
Oamal oduomun merkez' 7~
kuwet~~nn mevzlle~ '"" /'
~~ X
Mehmad ll,
Halllflaga.
Ah! buradan
/~'
:ora cjiiSan Bizans, Cencva ve Sakz'l
bombardman elli. ,;Kkap ' !'~ral aaka~a~n mevzileri
~@
Mavlana Kapi
1 '-,
'-.. ," @
_,;) t~ J ', ---~ava~yyun Klilaael
l Bizana'n aeyyar'-'. Fath Cnll
kuvvetle~ ' Beyazd Meydan
-),aOm lllVIIflan
I '--- (j)
@ mahalli '\
Anadolu aakalerlnn J
mavzlle1 @
\ \----Llaus darasi
BllvtKapj
~,.
Ortanve
\
.
lahakPaga
1 adamlan
Bolgad KapJ
(fj f
"0;-J i
" ,,
l \
Bizans, V8118dlk
veCenoval
aake~o~
\1f -'$-'1
YedJcte~
Yaldzll<ap
./.
~
Dizin
Dizin'i herhangi bir yer zel bir isim ile konu fark gzetneden sra
ile dzenledim. Bu arada terimlerden ok azna yer verdim.
Elimizdeki eserde adlar ok geen baz kiileri koymadm:
a) Fatih Sultan Mehmed her an karmza kmaktadr ve ismi ile

birlikte Sultan, Chan (Han), Bei (Bey), Deccal (Antikristo), Tiran
(Tirannos), Emir (Amiras 1 Emiras), Byk Trk gibi sfatlar ile de
belirtildii iin konulmad.
b) stanbul iin, sunuda da kaydettiim zere, Konstantinopolis ve

talyanca metinlerde grlen Costantinopoli terimleri yannda,
Yunanca metinlerde Polis, Latince metinlerde Urbs kelimesi aynca
dnya incisi, ehirlerin kraliesi, alem merkezi de kullanlmtr.
c) Bizans mparatorluu'nun son temsilcisi olan Konstantin XII byk
bir ksmda ismi ile belirtilmi ise de despot, kahraman, imparator,
Kayser-i Rum diye her an karmza kmaktadr. Bu arada bir
teferruat zerinde durmak isterim: Bizans tarihi mtehassslar bu zat
iin Konstantin XI diye kabul etmelerine ramen, A. Pertusi srarla
Konstantin XII diye kaydetmi olup bir gerekeye de dayanmaz.
Tannm Bizans alemi mtehasss F. Dlger kesin olarak bir
neticeye ulatn bir vesile ile kaleme almt (Byzantinische
Zeitschrift, c. Cil (1959) s. 145) ve sair aratrclar kabul etmiler ise
de elimizdeki metinde mellifin srarl tutumuna gre tercme ettim.
ki devlet bakan dizine alnmad.
d) Trk'ler ve Bizans ve onu temsil eden Romanoi veya Hellenes de

buraya dahil edilmedi. kinci el eser mellifleri zikredilmedi.
Deiik isimler iin metinde geenler aynen tercme edildi, farkllk

gstereniere gndermeler yaplmtr: Giovanni'nin Johannes,
Girolamo'nun Jeronimos veya Hieronominos, Trkeye Yorgo diye
geen Georgios isminin Giorgio, Dimitri adnn Demetrio veya Dimitrios
gibi imiiiiar aynen tekrarladm ve dizinde gndermeler yaptm.
411
DZN
A
Abido Boaz [Nagara], 391 Amadeo (Savoia kontu), 2
Abraham, bk. Ankara'l A. Amasya, 273, 373
Acheloo [Ahyolu], 374 Ambrogio de Senarega (Cenova'l idareci), 62
Ad, 396 Amer Bey [mer Beg (?), Anadolu ancakbeyi],
Adamoda Montaldo, bk. Montaldo'lu A. 249,385,386
Adese [ =Adige], 306 Anabolu, 54
Adn Cenneti, 289 Anadolu, 1,7, 29, 57, 69, 104, 109, 116, 129,
Adriyatik denizi, 31, 59, 176, 300 65, 229, 233, 270, 274, 279, 285, 299,
Afrasyab (Turan Kaan), 40,291,405 09,310,363,371,378,381,386,389,
Agareni [Trk'ler], 362 393, 396, 400, 401 [Asya]
Agarenis [Trk'ler], 193 Anadolu Hisar, 5, 57, 129, 299, 378, 393, 394
Agnolo Lomellino (Pera idarecisi), 122 - bk. Gzelce Hisar ve Eski Kale
Agostino Usodimare (Samastro Konsolosu), Anadolu Seluklu Sultanl, 1
121 Anastasio, 383
Ahmed elebi, 53 Anchialos [Ahyolu], 59, 396
Ahmed bn-i smail Granl, 77 Aneona [Ankona ve Ankona'llar], 9, 19, 29,
Ahmed!, 331 30, 52, 70, 86, 119, 188, 204,"35, 318,
Ahriman, 401,402 319,359
Ah yolu, bk. Anchialos ve Acheloo Andrea, 256, 388 [n. 50]
Ak ayl-olu Mehmed Beg, 395 Andrea da Palazzago, 12
Akce Hisar (Anadolu Hioor), 394 Andrea Paleologos (Bizans'n veliahd'), 207
Akdeniz, 15,27,31,42,273,275,392,397 Andronico Callisto (Yunanca alimi), 23
[eserde ayrca Marmara Denizi Andronikos [Briennios] Leontaris, 6, 54, 363,
manasndadr 365 - bk. Leontaris B.
Akkerman [Moncastro], 332, 333 Andronikos II (mparator), 343
Akemseddin, 37, 39, 74, 351, 380, 398, 400, Andronikos Kantakuzenos, 55, 67, 199, 201,
401- bk. eyh 33,348,363,365,386
Alaeddin Ali elebi [Murad II' m olu], 53, Andronikos Paleologos, 207
280,373,396,397 Anemadi Kulesi, 170
Alainde Coetivy (Kardinal), 177, 180 Anemas Kulesi, 66
Alessio Disipato (Bizans'l soylu mdafi), 68, Angelo Boldoni (Ankona'l gemi sahibi
201,349,366 tccar), 29,318
Alessio Filontropeno, 346 Angelo Caprinaca (Kardinal), 29, 195
Alexios Konneos (mparator), 315,349 Angelo Giovanni Lomellino (Genova'l
Aragon'lu Alfonso, 5, 26, 54, 56, 64, 65, 66, idareci), 27, 57, 84, 86, 87, 88, 90, 95,
87,88,89,328,331,336 308, 316, 327, 354, 358- bk. Lomellino
Alman,80,83, 162,164,215 Angelo (veya Anzolo) Zaccaria (Pera'l
Alman Sleyman (Kardran S.), 376 haberci), 75, 121, 308
Almanya, 17, 19,28,31,33, 194,216, Ankara'l Abraham, 12, 36, 70,316,362, 371
375 Anselmo, 341
Aluvixe Deedo, 102, 107, 117, 118- bk. Antakya, 392
Alvise Diedo Anticristo [bk. Deccal], 332
Alvemia, 17, 19, 29,32 Antonio "el Galina", 25, 317
Alvise Diedo (Gemi sahibi ve mdafaa Antonio Bembo (stanbul'da Venedik'li
gemileri komutan), 25, 29, 66, 70, 73, tccar) , 68, 170, 349
75, 78, 79,84,87,95, 108,170,177,301, Antonio Bocchiardi, 169,388- bk. Bocchiardi
336,349,350,356 kardeler]
Alvise Longo (Gemi sahibi), 73,78, 309 Antonio Cocca, 126
412
Antonio Dedo (Alvise Diedo), 349 328,332,334,338,340,364,370,375,

Antonio Erizzo (Venedik'li kaptan), 55, 61, 383,388,390,404
303 Aya [Aziz] Spridon, 162, 301
Antonio Filomati (Girit'li gelni sahibi}, 25, 84, Aya Teodosia bayram, 135,201, 327
119,317,318 Aya Yorgi Kilisesi [Fener' de], 370,376
Antonio Hyalinas (Girit'li gemi sahibi), 84, Aya Yorgi kolu, 231, 378- bk. Braccio di San
178,318 Giorgio
Antonio Ivani (kaynak mellif), 12, 14, 17, 29, Aydn Voyvodal, 233,381
69,70, 72,352,357 Ayios Yohannes Prodromos manastr, 364
Antonio Pollaiulo (hakklik), 7 Aynaroz, 222
Antonio Rizzo (Gemi kaptan), 99, 100 Azak [bk.Tana (Knm'daki liman)], 95, 100,
Anzolo Zaccaria, 308 - bk. Angelo Z. 102
Aquileia, 188 Azep askeri, bk. Asaplar
Aquino'lu Aziz Tomaso, 220 Azak Denizi, 2, 59, 61
Arab, 10 Azerbaycan, 376
Aragon, 141,175,361 Aziz Havariler Kilisesi, 350, 362 - bk.
Aragon kral, bk. Alfonso V. Havariyun Kilisesi
Aragona, 328 , 340 Aziz Konstantin [kehaneti, stanbul'un d],
Arakel, bk. Bales'li A. 105, 114
Artakserses, 262 Aziz [bk. Aya] Spridon, 334
Arezzo, 129 Aziz Urban gn, 28.V.1452, 217
Arhont Isidoro [Gelibolu'lu rahip], 22 Azize Meryem, 115 - bk. Meryem ve Maria
Aristo, 9, 221 Azzelio Lercaro (gemi kaptan), 61
Arnavut, 181,244, 246,256,355,361,384,
388
Arnavutluk, 4, 6, 13, 53, 77, 351, 361 B
Arrianos, 331 Babil, 147
Aripelag (Takm adalar, Kiklad), 76 Babilana Pallavicino (Pera'l eli), 86, 322
Arz- Mukaddes, 24, 87 Baccatureo Suru, 343 - bk. Boccaturea
Asan Tomaso Paleologo, 262, 390 Baccaturea, 164
Asaplar [veya azep'ler (metinde: axapi)], 106, Baccaturea Kulesi, 164, 306, 343, 370
116,281,306,395,396,401,403 Bahadur [ehzade], 343
Asur, 147, 194 Bakire [Hz. Meryem, bk. Maria]
Asya,56,57, 165,225,378,379 Bakks, 375
Akpaa-zade (tarihi), 10, 13, 37, 39, 270, Balat, 311
293,395,399,405 B aldassare Maruffo (Cenova elisi), 326
Atanasio [Atanasios], 261, 383 Bales'li Arakel, 35
Atumano, bk. Simone A. Balkan, 34, 36 ve Balkan Yarmadas, 33
Augsburg, 7, 43 Baltaolu Sleyman Bey (Kaptan- Derya), 72,
Augusteon [ Ayasofya ] Meydan, 316 73, 74,167,254,265,266,282,306,345,
Avignon, 17, 32, 177 355,387,389,398
Avrupa, 5, 15, 32, 34, 42, 55, 56, 189,226, Baltavulji, 259- bk. Baltaolu Sleyman
305,378,392 Balthasar Mandelreiss, 32
Aya Dimitri Kanabou kilisesi, 376 Balyos Saray (Venedik Cumhuriyeti'nin), 70
Aya Dimitri Manastn (stanbul'da), 129, 169, Banco di San Giorgio, 191, 325
. 377 Barbaro, Nicol, bk. Nicol B.
Aya Helena, 212- bk. Helena, Barbyzes (Kathane Su), 364
Aya rini, 50 Bamaba Centurlone (gemi sahibi), 77,345
Aya Sofya [Byk Kilise], 4, 26, 39, 62, 84, Bartolo Furian (Azak amirali), 95, 301
85, 101, 114, 129, 141, 154, 156, 199, Bartolarneo da Soligo, 69
218,219,220,250,252,257,259,260, Bartolarneo Marcello [Mehmed II nezdindeki
261,262,263,271,289,309,315,316, ilk Venedik bailosu], 5, 78, 87, 88, 336
413
Basilea Konsili, 129 Bolanya [Bologna], 17, 26, 29, 30, 137, 141,
Bask korsanlan, 397 327,328,331,336
Battista da Feliciano (gemi sahibi), 66, 74, 166, Bortolomeo Soligo (Hali'e zinciritakan kii),
344 102
Battista Giritti (Venedik'li komutan), 67, 200, Bortolo Fiurian (Azak kalyonlar reisi), I I 8
303,307,365 Bosna,ll,34,54,215,229
Bayezid I, Osmanl sultan, [Yldnm], 3, 5, 37, Bozcaada,65, 73,78,309
53,57,299,343,393,394 Braccio di San Giorgio [Aya Yorgi kolu], 231
Bayezid II, Osmanl sultan, 37,269,270, 389, Brandemburg, 28, 87, 375
397 Brankovi, 33 - bk. Joj B.
Belgrad, 333, 397 Brescia, 19, 20, 29, 194, 195, 196
Belgrad Kap, 3ll, 329 [Xylokerkos] Brindisi, 144
Bellestadium [Belgrad], 143 Bruges [Brjes], 191,315
Bellini, Gentile bk. Gentile B. Brzezice'Ii Jaksa, 232
Belogradum, 333 Bucaleon, 68
Beograd, 333 Budin, 191
Bergama, I Bukoleon Liman, 348
Bergama, 195 Bulgar, 6, 342
Bemard o Giustiani (XV. asr hmanist Bulgar Dag (Toros' lar), 392
mellif), 191 Bulgaristan, 17, 18,19
Bertaldo di Giovanni (madalyon sanats), 7 Burak (Hz. Muhammed'in at), 289, 403
Hertrandon de la Brocquiere (seyyah), 12 Burak Beg, 397
Bessarione, ll, 129, 130, 137,303,327 bk. Burgazi Hisar, 405
Kardina!B. Burgonya, ll, 12, 17, 19, 20, 32, 33, 122, 133,
Beikta [Diplokionion], 305, 306, 364, 373 314,340,347
Bigados, 299 - bk. Epibation Burgonya'l Filippo, 32, 33, 122- bk. Filippo
Bilge Leon [Leone VI], 35,235,248,263,310, III
341,390 Bursa, 1,154,269,339,373,396
Blachame imparatorluk Saray, 304, 310, 349, Byk skender, I 41, 88, 33 I -bk. skender
386,398,404 Byk Kilise, bk. Aya Sofya
Blacheme,67, 70,169,254,303,310,373 Byk Konstantin (ehrin kurucusu), 5, ll O,
Bocciardi, bk. Bocchiardi 248,260,309,347, 362,370,404
Boccaturea 173, 352 - bk. Baccaturea Byk Saray [Kutsal Saray], 404
Boccaturea Kulesi, 352 Bytikada, 73
Bocchiardi [Kardeler (Antonio, Paolo, Byzos [Vize], 59, 374, 396
Trolio)], 67, 169, 324, 347, 388
Boaz,5,273,280,318,367,394
Boazii, , 4, 50, 56, 57, 59, 60, 62, 72, 73, c
75,84,121,164, 165,168,182,198,199, Caesar, 331 - bk. Sezar
207,275,285,299,301,305,364,378, Cafer elebi, 10
379,397,398 Cafer-i Sadk, 268
Boazkesen (Fatih Sultan Mehmed'in ina Caligaria (lamlar savalannn yapld kap),
ettirdii kale), 5, 57, 60, 61, 62, 121, 164, 139,163,164,169,254,311 -bk.Porta
199,207,272,275,299,320,334,343, di C.
363,367,373,379,380,381,382,383, Caligola, 8
394, 395 - bk. Rumeli Hisan, Castello Callisto III, Papa, 191, 298
Nuovo, Gemassan, Paskesen,Laimokopia, Calcocondyles, bk. Leonikos C.
Yenikale Capeli rossi [kzlbalar], 306
Bohemler, 6, 162, 342 Caristone (arhont, mdafi), 347
Bohemya, 18, 19,34,55, 191,192,193,194, Carlo III, 32
229,361,363 Casadi San Giorgio [banka], 325
414
Castel Vecchio [Eski Kale, Anado.lu Hisan],

299 akmak Bey [Czarnakpegis], 373
Castello delle sette Torri [Yedikule, b. bk.], anakkale, 5, 74, 107, 117, 398 ve anakkale
303 Boaz, 76,318,378
Castello Nuovo [Yeni Kale, b. bk.], 299,394 anakkale topu, 14
[Boazkesen] andarl Halil Paa, bk. Halil P.
Catarino Contarini (Venedik'li mdafi), 67, emberlita, 315
o2,69, 175,99,303,348,354 irnpe Kalesi,
Cattaneo, bk. Maurizio C. in, 288
Cem Sultan, 7 ingene'ler, 357
Cenova [ehir ve Cumhuriyeti], 5, 6, 7, 15, 17, inili Kk, 50
8, 20, 26, 27, 28, 32, 33, 52, 56, 57, 58, orlu,
60,6,62,63,67, 70, 73, 74,75, 77,84,
85,86,87,90,91,92,95, 100,102, o6,
o7, 6, 8, 119, 2I, 22, 123, 125, o
29, 133, 136, 150, 54, 156, 157, 163, Dalmaya, 65, 89, 74
64, 65, 66, 167, 168, 169, 7o, 171, Danyal [Peygamber], 95, 263, 390
176, 82, 83, 85, 186, 188, 190, 91, Dardanelo 118, [bk.anakkale]
217, 218, 236, 237, 244, 30, 302, 305, de prendre croisee [Ha'l olmak], 133
307, 308, 34, 316, 317, 318, 39, 322, Deccal [Anticristo], 8, 142, 332
323, 324, 325, 326, 328, 329, 338, 339, Della Tuccia, 12, 69, 73, 86, 295
343, 344, 345, 346, 347, 349, 351, 352, Demarchos, 388
353, 355, 356, 358, 359, 360, 361, 367, Demarkos, 207, 368
368, 369, 374, 375, 380, 382, 384, 388, Demetrio [Dimitrii Pa1eologos, 21, 54, 350,
397,398,399 368,38,386
Ceramico [Hali'in kysnda], 81,311 Demetrio Kantakuzeno (komutan), 350, 381
Cervia, 380 Demetrio Paleologos Kantakuzenos, 350, 388
Charisios [Charisios kaps], 304 Dernetdos Paleologos Metochite, 366,
Charisios [Edirne] Kaps, 84 -bk. Porta di Ch. Derkos (Terkos), 364
Charsianites Manastn (Gennadios'un inziva Deutsch Suleiman [bk. Kandran S.], 376
mahalli), 221 Didimoteichos [Dirnetoka], 61
Chinigo kaps, 103, 110,311 Diedo, Alvise bk, Alvise D.
Chorsun [ bk. Porta di Charisios], 254 Dimetoka, 1, 61,300
Cihanah, 190, 193 Dimitrios [Despot D., bk. Demetrio], 73, 384
Cimmerio [Ker Boaz], 2 Diplokionion [Beikta], 72, 74, 75, 77, 81, 83,
Ciriaco, bk. Pizzicolli 84, 139,30,305,306,322,330,343
Collegio dei Cardinali, 331 Disipati ailesi, 366
Columbassa, bk. andarb Halil Paa Dolfn Dolfn (Venedik'li rndafi), 67, 76, 84,
Core, bk. Jorj B. o3, 9,304
Comer, Fabruzzi, bk. Fabruzzi C. Domenico Capranica (Kardinal), 134, 52, 156,
Costantino I vanovic, 382 338
Costantinograd (stanbul], 382 Domenico di Novara (gemi kaptan), 74, 166,
Costanzo, bk. Ferrara'l C. 344
Cresca kaps, 110,303,310 Domenico Maestri (gemi katibi), 61, 74, 100
Cresea, 103, 303 ve Cresea Kaps, 102, 103 Donatello, 7
Cressiu [Charisios], 304 Dorino I (Midilli idarecisi), 56
Cress:-j{;harisiou,Charisios], 67 Dra liman, 53, 144
Cubalikap, 366 . Dubrovnik, 76
Cuesli"Nicola, 31 Dukas (son devir Bizans tarihisi), 3, 10, 2,
Cbbe Ali, 269 2,6,68,69, 70, 72, 73,76,83,236,346
Czamakpegis [akmak Bey], 217,373 Dux militiae, 388
Czibenn, 209, 212 Dumita Exwinnilwacz, 26, 220
415
E Eugenio, bk. Papa E. IV

Ebu Eyyb (Sancakdar, Mezan ve Camii), 266 Evliya elebi, 39, 392
Edimburg, 14 Evrenos-olu Ali Bey, 372
Edirne, 1, 6, 53, 59, 60, 63, 64, 69, 87, 99, 122,
126, 140, 175, 204, 207, 218, 220, 234,
265, 270, 276, 291, 300, 308, 316, 320, F
323, 333, 334, 342, 357, 361, 363, 373, Fabruzzi Corner (Venedik'li mdafi), 6, 67,
377,378,382,384,390,394 100,102,201,303
Edirne Kaps (Charisios), 232,401,403 Faiuzo (Fatih Sultan Mehmed'i ziyaret eden
Efliik,4,6, 10, 18, 19,33,34,89,210,212, Pera'l), 75, 107
214,366 Fantin [Zen, Venedik'li Soylu], 320
Eflatun, 9 Faro, bk. Phanar
Ege Denizi, 28, 143, 332 Fars, 10
Eriboz (adas ve liman), 5, 17, 19, 20, 24, 25, Fatih Camii [Havariyun (b. bk.) Kilisesi
29,52,65, 76, 78, 79,86,87, 107,177, mahalline yaplan cami], 350, 362
187,188,302,318,336,359,361 Federico II [Urbino'lu], 29
Elbruz Da, 277, 395 Federico III (Habsburg), 3, 32, 65, 190, 327,
Elburs Da, 395 336
Elena [Helena, b.bk.] Dragas [son nparatorun Fener, 349 [Porta di Pharo]
annesi], 52, 327 Fener [stanbul] Rum Ortodoks Patriklii, 376
Elena Paleologo (Kbns'l kralie), 21 Ferducci, bk. Othman Lillo
Eleutheros liman, 393 Ferrara,54,129,195,340,346,347
Emanuele Georgilas (mellif), 24 Ferrara Konsili, 55, 29, 220,340,346
Emanuele Goudeles (Bizans mdafii), 67, 209, Ferrara'l Costanzo (ressam), 7
329,348,365 Fethiye Camii, 376
Emevl'ler, 278, 394 Filelfo [Franesco, bk.], 1
Emir Sleyman, 393 Filelfo, bk. Gian Mario F.
En Byk Top [ahi], 70, 7,72, 79, o5, 342, Filibe, 333
384 Filip, bk. Burgonya'l Filippo'
Enea Silvio Piccolomini [bk. Papa Pius II, (b. Filip[po] III, ll, 32, 122, 133, 263
bk.)], 5, 3, 34, 35, 36,236,239,240, Filippo da Rimini, 294, 297, 346 - bk.
375, 382 (Trk alemine radikal muhalif, Rimini'li F.
din adam ve mellif) Fimian [Boazkesen'in ina edildii mahal],
Enez, 320 217,373- bk.Phoenus
Enrico di Soemmern, 70, 71, 72, 73, 52 bk. - Firdevsi, 40, 405
Soemmern'li E. Firengistan, 393
Eparchos Nikola, 250, 25, 262,390 Firenze Konsili, bk. Floransa K.
Epibation [Bigados] (Fetih evveli cereyan eden Firuz Beg (Rumeli Hisar Dizdan), 58, 300,
byk atmann mahalli), 5, 58,299, 333,394
366,380,395 Floransa, 4, 7, 20, 26, 27, 32, 55, 56, 86, 122,
Erdek [Cizicos], 66 132, 134, 177, 180, 188, 195,307,331,
Erde!, 4, 20, 374 339,340,347,359,363,366
Ereli, 53 Floransa Konsili [ittihat iin], 4, , 12, 23, 54,
Erem, bk. rem 55,56,60, 129,220,339,340, 350,364
Erizzo, Antonio b.bk. Floransa'l Girolamo, 26, 27, 86,331
Er!T\eni, 8, 36, 43, 94, 243, 34, 358,362, Foa, !, 129,154, 56,338,339
363,37,384,389 Foligno, 8, 29 - bk. Nicola da F.
Ermenistan, 9, 35, 36, 9, 93 Fonte [Peghe], 139, 169, 184
Eski Foa, 56, 338 Forum Constantini, 47
Eski Kale, (Anadolu Hisan), 99 Franeskan Tarikat, 30
etmanno, 38 Francesko Barbaro, 4, 26, 314
Etyoplalar, 263 Francesko Cavallo (Cenova elisi), 57, 121
416
Francesko Filelfo (hmanist mellif), 4, 6. 9, Germen mparatorluu 361

220,327 Gerolamo, bk. Girolamo
Francesko Foscari (Venedik Devlet Bakan), Gerolamo Panissari (Kefe piskoposu),90
149,178,327 Ghiair ortagi (Halil Paa'ya isnat), 357
Francesko Griffolini d' Arezzo (Hmanizma Giacomo Daldi, 186, 87, 89
devri mellifi), 26, 129, 152,339 Giacomo Tedaldi, bk. Tedaldi G.
Francesko Leeaneila (gemi patronu), 74, 166, Gian Mario Filelfo, 9, 30, 294
344 Gioacchino, 34
Francesko Venier (Venedik elisi), 54 Giorgio [Georgios] Sfrantzes [tarihi],O, 2,
Franco Giustiniani (Pera idarecisi), 28, 12, 3,21,55,68,69, 7, 73,85,29,363,
122,325 366
Fransa, 6, 7, 9, 19, 20, 32, 33, 61, 133, 180, Giorgio Acropolite, 204
314,354 Giorgio Amiroutzses, 9
Frederik III, bk. Federico III Giorgio Doria (gemi sahibi), 57, 84, 318, 359
Frengl (Avrupa'l), 288 Giorgio Sgourus (Venedik'li gemi sahibi), 84,
Frenk, 101,24,243,246,255,257,384 38,39
Frer Alessandro, 30 Giosue Diplovatatzes, o, 31, 25, 29, 236,
Frer Bemardino, 30 293,329
Frer Giovanni, 30 Giovan Francesco Parmario (Cenova'l
Frer Roberto, 30 genici), 63, 64
Frikler, 263 Giovanni A1emanno, 68, 329, 347 - bk.
Johannis Grant
Giovanni Blanchin, 36
G Giovanni Canano (Murad II devri mellifi), 3
Gabriele Doria (Cenova'l mtehasss), 56 Giovanni Cantacuzeno, 67
Gabriele Trevisan (gemi sahibi), 25, 59, 60, 61, Giovanni Colombi (katib), 77, 78, 348, 36
66, 68, 70, 74, 76, 78, 79, 80, 84, 90, 9, Giovanni da Mare (Cenova'l misyon ba), 52,
oo, 102, 119,70,201,300,301,307, 60,87
344,349,356,365 Giovanni de Lastic [Rodos, b. bk. stad-
Gaeta, 9 Azam'], 30
Galata, 8, 40, 63, 69, 74, 77, 80, 87, 123, 139, Giovanni del Carretto, 68, 71
162,164, 65, 67,213,233,234,245, Giovanni Disipato, 366
262,274,280,281,303,304,308,322, Giovanni Eugenio, 23, 33
323,324,325,343,352,356, 358,364, Giovanni Fomari, 68, 71
370, 371,381,393- bk. Pera Giovanni Giorgi [Bailo Girolomo Minotto'nun
Galata DelHHiyesi, 324 (b. bk.) katibiJ, 201, 304, 348, 365
Galata Ferman, 381 Giovanni Giustiniani Longo (Cenova'l. Latin
Garda Gl, 165, 306, 343 kuvvetleri komutan), 5, 18, 27, 28, 29,
Gattilusi ailesi, 56, 338 58,62,64,67,68,74, 75,77,80,83,84,
Gelibolu (Hellespontos, Tersane liman), l, 2, 85,102, I2, 122,123, 25, 140,156,
22, 30, 59, 99, 1J3, 139,277,299, 320, 163, 64, 167, 169, 170, 73, 182, 183,
361,379,398 185,186,202,236,237,302,307,308,
Gemassar [Yenihisar, Boazkesen], 58,233, 314,321,322,330,347,352,358,366,
379 368,374,375,381,382,384,386,388,
Gennadios (Georgios) Skolari<is, 22, 23, 55, 62, 389, 399, 401 - bk. Zustuneja. Rus
220,327,362,377,39 kroniindeki imlasdr.
Gentile Bellini, 7 bk. Bellini, ressam Giovanni (Johannes) Grant [lam kazcs, bk.
Georgios [Patrik Gennadios] Skolarios, (b.bk.), G. Aleianno], 80, 347
55, 45, 161,334,340,363,378,386 Giovanni II Lusinyan (Kbns Kral), 22
Georgios K6urteses (Gennadio Skolarios), 220 Giovanni il Dalmata, I 71, 7 4 ve Giovanni
Georgios, bk. Trabzon'lu G. llirico, 350
Geremia, 22 Giovanni Jerdono, 187
417
Giovanni Loredan (Venedik'li mdafi), 67, 76, 373,376,379,392,394,399,40S,

304 Columbassa
Giovani Mocenigo, 66 Hamza Bey (Kaptan- Derya, Paa), 74, 82,
Giovanni Moro (eli), 336 266,332,34S,387
Giovanni Perera (eli), 66 Hara, 2S, 324
Giovanni Torcello (mellif), I I, 12 Harput, 9
Giovanni Venier (Venedik'li soylu), 2S, 8S, Hartman Schedel (air}, 32
318,320 - bk. Zuan Venier Hatun (Hma H.), S3
Girit [Adas ve Kandiya liman (b.bk)], 4, S, 6, Havariyun Kilisesi [Oniki Havari], 193, 362,
ll, 17, 18,20,21,24,2S,26,27,S4;S8, 370, 376, sonradan Fatih Camii'nin
6S,67, 70, 78, 79,84,89,90, 100,136, yapld mahal.
137, I4, 44, s3, s4, 16S, 77, 178, Hazar Denizi, 396
9S,20,3o,302,303,30S,309,317, Hebdomon, 364
318,319,326,328, 331,33S,389 Hebdomon Saray, 66
Girolamo Bellogio, 344 Helena (ilk ve son Konstantinler'in anneleri),
Girolamo Comer, 303 114, 13S, 370
Girolamo ltaliano (Cenova'l mdafi), 67, 70, Hellespontos, 139- bk.Gelibolu Boaz
329,349 Hermannstadt [Sibiu], 34, 210, 2 , 29S, 372
Girolamo Minotto (Venedik baio'su), 6, 67, Hdr elebi, 397
70, 8S, 88, 89, 119, 26, 69, 201, 300, Hdr Paa, 397
304,312,319,320,348,3S4,36S Hierax, 379
Girolamo Morasini (gemi kaptan}, 60, 76, 84, Hipodrom, 169,348, 368
101,307 Hoca Sadettin (tarihi), o, 12, 4, 37, 39, 26S,
Giustiniani, bk. Giovanni G. Longo 36,3S0,39S,40S
Golubac (Gvercinlik), 43, 332 Homeros, 52, 390
Gran Caramano, S4, 379 - bk. Karaman Begi Homeros Destanlan, 32
Graz, 7,20,2,3,47, 190,91 Horaia [Porta di Neorion], 139, 303
Gregario Correr, 1S6 Hoten ehri, 287, 288, 402
Gregorios Mamnis [III] (srgndeki patrik), Hud peygamber, 396
34,S4, 14S, 334,364,383 Hma Hatun [Mehmed'in annesi], S3
Griani Zaccaria, 2S, S9, 61, 6S, 97, 100, 119, Hsrev (ran ah), 39, 40, 29
308,37,320,329,344 Hz. Davud, 142
Guillaume Dufay, 34 Hz. Yunus, 143
Grcistan, SS, 91, 376- bk.Tiflis Hz. sa, 9S, 42, 48, 49, so, 1S4, 62, 17S,
Gvercinlik Kalesi, 333 - bk. Golubac 76, 198,22,29,224,226,227,2S3,
Gzelce Hisar, S7, 299, 394- bk. Anadolu 260, 36, 404 (Yesus, Salvador, Kurtarc
Hisar ad ve sfatlar ile).
I
H Ille-et-Vilaine, 3S4
Habsburg, 328, 337 Iinperiale, 22, 12S, 27, 322, 326
Hali (stanbul ile Galata arasndaki girinti. Isacco Angelo Kulesi, 349
Liman ve snma mahalli), 60, 68, 69, Isparta, 346
74, 7S, 76, 77,8,82, 12, 6s, 67, 70, Ispigas, 20, 366- bk. PortaPutea
273, 30, 304, 306, 307, 310, 311, 323, Istria gemisi, 78
330, 334, 33S, 34S, 348, 3SS, 364, 368, Ivan IV (Rusya ar' }, 238
370, 374, 376, 386, 396, 397, 398,403 [s. Ivan Semenevic Peresvetov (XVI. asr Rus
283'de "krfez"] mellifi), 3S, 238
Halil Paa (andarl, vezir), 6, 39, 5S, S6, S7,
64,69, 77, 26, 163,17, 172, 7S, 84,
220,26S,342,3S,3S3,3S6,3S7,363,
418
i J
bn-i Kemal (tarihi), 10, 37, 73,238,405 Jacopo, 9- bk. Yakup Paa, Hekim
brahim Bey, 54,58 -bk. Karaman Beyi . Jacopo da Promontorio, 13, 380
mparator Friederik, 190 Jacopo Languschi, 8, 236, 294, 309
mparator Yustinianos, - bk. Justinianus Jacopo Loredan (Deniz Kuvvetleri Komutan),
imparatorluk Saray, 71, 79, 85, 102, 310,316, 5, 25, 26, 66, 76, 78, 79, 86, 88, 90, 177,
348, 365 - bk. Blakerne 187,302,309,336
imparatorluk Saray Kaps, 67, 76, 77, 79, 82 Jacomo Loredan (Yardm Kuvvetieti
mroz adas, 9, 19,23 (imdiki ad Gkeada) Komutan), 107
nebaht, bk. Lepanto Jacopo Coco (Venedik'li gemi sahibi), 62, 75,
ngiltere, 33, 314 76, 88, 90, 91,167,301,304,307, 344,
ran, 140, 191,265,395- bk. Tebriz 356
ran ah, 40 Jacopo Marcello (Kaptan), 65
rem Saray, 279, 396 Jacopo Tedaldi, bk. Tedaldi J.
sa, bk. Hz. sa Jacopo Veniero Recanati, 88, 336
sfendiyarolu smail Bey (eli), 53, 76, 346, Jaksa , 33, 232
395 JanHnyad,55,59,60,63, 77,171,361,372
shak Paa (Anadolu askerleri komutan), 69, bk. Yohannes H.
82,184,279,351,357,389,396 Jan Vlacho (mdafi), 201
sidoro di Mileto [Milet'li], 404 Jean Blanchin, 177, 180
sidoro, bk. Kiev'li . ve Kardinal . Jean Molinet, 33
skandinavya, 393 J eoffroy de Thoisy (Rodos adas mdafii), 133
skender (Makedonya'l Byk skender), 7, Jeruolemo Morexini, 101, 119- bk. Girolomo
10, 162, 188- bk. Byk . Morosini
skender Bey [bk. Skanderberg], 53 Johannes Hnyadi, 336- bk. San H.
skender (skinder), bk. Nestore skender Johannes Kantakuzeno, 200, 386
skenderiye, 63, 263 Johannes Losel (tarikat reisi), 28
skoya, 14 Johannes VIII (Paleologos, Bizans imparatoru),
smail Beg, 395 - bk. sfendiyarolu . 343,346,348
smailciler, 263 Johannis Grant (Bizans' n !an kaz ustas),
smaili, 193, 194 164, 169,215,329,342- bk. Giovanni
spanya, 320 Grant ve Giovanni Alemanno
stanbul Boaz, 373, 376- bk. Boazii Johannis Sclavus, 174
stanbul Ortodoks Patriklii, 22, 334, 376 Jorj Brankovi (Srbistan despotu), 33, 126,
talik (talyan 'lar], 15 127,229,232,324,333,338,378,380
talya, 2, 4, 7, 8, 10, ll, 13, 18, 19, 21, 22, 23, Jorj Hnyadi, 333 - bk. Jan. H.
24,26,27,28,29,31,32,36,40,44,45, Jrg von Nuremberg, 371
47, 48,49,50,56,59,62,88,89,90,91, Justinianus (Bizans imparatoru), 252, 362
129, 130, 132, 141, 143, 147, 156, 157,
158,159,171,177,178,186,190,191,
195,204,308,324,331,333,337,348, K
361,384 Kad Muhyiddin, 371
ustinianus, 364- bk. Justinianus Kafkas, 395
zmir, 339 Kathane-su, 364
zmit, 1 Kahire, 392
znik, I , 364 Kalkokondyles, bk. Leonikos K.
Kanbalk [Pekin], 191
Kandiya Liman [Girit Adas], 18, 21, 25, 27,
62,65,84,100, 119,130,137,149,152,
155,178,301,302,305,318,319,335,
337,339,345,357,389
Kanuni Sultan Sleyman, 270
419
Kap Halk, 276, 284 Kiev'li sidoro [bk. Kardinal sidoro], 5, 7, 12,
Karabet, 94 13, 4, 8,26,32,57,58,60,62,68, 70,
Karaca Bey (Tay, Rumeli Beylerbegisi), 71, 72, 73, 81, 122, 152, 56, 161, 87,
57,59,64,69,82,85,254,258,280, 22,301,310,311,313,314,324,335,
35,357,373,385,389,396,397 339,340,342,345,347,348,350,353,
Karadeniz, 3, 27, 36, 42, 49, 55, 57, 59, 60, 355,357,358,363,365,371,374;380,
6, 73, o4, 28, 43, 65,200,23,273, 38, 390, 395, 397 [Hayat ve eserleri s.
274, 305, 325, 326, 334- bk. Mar Mazor 125-151 ve 326-338 arasndadr]
Karaky meydan, 323 Kiliseler ttihad [Katolik ve Ortodoks
Karaman (blge ve lkesi), 4, 23, 232, 36, Kiliseleri birlii], 4, 6, 22, 26, 52, 55, 57, 62,
378 66,162,220,334,340,348,350,363,
Karaman Beyi brahim Bey, 54, 65, 36, 378, 364,377
394 Oran Caramano, s. 54 Karamanolu Konstantin, 135,327,376, 381 - bk. Byk K.
[Karaman Beyi], 229, 394 Konstantin Helios, 315
Kardinal Bessarione (Trk varlnn mutaassp Konstantin Magnus Augusts, 193- bk.
muhalifi, mellif), 204, 30 , 327, 328, Konstantin I
333, 334, 336 - bk. Bessarione Konstantin Porfirogenetos Saray, 398
Kardinal Carvajal, 89 Konstantin VIII (Bizans imparatoru), 362
Kardinal Isidoro, 26, 27, 30, 60, 85, 133, 134, Konstantin'in Ba, 327
35, 54,56,300,303,307,330,33, Kontoskalion, 348
332 - bk. Kiev'li . Korfos, 205 - bk. Korfu adas
Kardinal Trevisan, 90 Korfu adas, 17, 19, 20, 24, 25, 26, 65, 78, 309
Kardnaller ['in Kutsal] Koleji, 26, 4 Koron, 20, 337
Kandran Sleyman Bey (stanbul'un ilk Korsika, 325
Suba's), 87,270, 29, 324,376- bk. Kotor, 91
Sleyman Bey Krfez [Adriyatik Denizi], 300,301- bk.
Kasm Paa (Kasmpaa semti), 75, 81, 307, Korfos
3 ll, 330 - bk. San ta Galatina Kral Alfonso, 12- bk. Aragon Kral
Kastellion de Galata, 356 - bk. Galata Kraliyet saray lan, 254
Katalan'lar, ll, 68, 85, 2, 26, 23, 320, Krenides (Kaynaklar), 75
354, 397 - bk. Pere Julia Kreyburg'lu Bemhard, 3
Katolik Kilisesi, 45, 49, 96 - bk. Roma Kristos [Hz. sa], 105, 115, 135, 136, 137, 138,
Kilisesi 42, 143, 149- bk. Hz. sa
Kazasker Hsrev, 373 Kritovulos (rnroz'lu tarihi), 9, 12, 14, 22, 70,
Kefolakoptes [Kafa-kesen, Boaz-Kesen (b. 71, 72,73,75,85,86,236,307,308
bk.)], 379, Knevac [Alacahisar], 371
Kefe liman, 5, 13, 29, 56, 57, 60, 63, 87, 91, Kserkses, 139
oo, 121, 127, 128, 9o, 191, 193, 227, Ktesifon ehri, 403
302,326,328,332,338 Kuds, 17, 19,28, 147,217,226,252,263,
Kefe'li Jan, 90 335,339,35,377,387,391,392,403
Keorki, 55 Kuleler [bk. Porta Aurea], 396, 402
Ker, bk. Cimmerio Kutsal Ha Kulesi (Galata' da), 26, 76
Kerkoporta (gizli geit), 82, 84, 304 Kutsal Havariyun, 68 - bk. Havariyun Kilisesi
Kertezi, 209 Kutsal ttihat, 162 - bk. Kiliseler ttihad
Khotan ehri, 402 (Hoten) Kutsal Ruh, bk. Ruhu'! Kuds
Kbns, 9, 20, 2, 23, 29,54 Kutsal Saray (Byk Saray), 404
Knm Yanmadas, 338 Kk Asya, bk. Anadolu
Krklareli, Kynegon [Mangani (b.bk.) yresi], 139, 170,
Kviimi (tarihi), 10, 12, 37, 38, 58, 73,396, 201,304,30,338,348
399 Kynegon Kaps, 344- bk. Porta del K.
Kiev, 129,301 Kynegon Liman, 349,364 '
Kyr Luca, bk. Luca Notaras
420
L M
La Natolia, 381 - bk. Anadolu Macar,55,60,65, 162,168,229,256,288,
Ladislao (Macaristan Kral), 190, 191, 193 342,372,388
Ladislas II, 378 Macarlos Melissinos, 204,295,367,369
Laimokopia [Boazkesen], 58, 379 Macaristan,6,7, 17, 19,20,34,49,59,63,
Lampo Birago (Fatih Sultan Mehmed'in 143, 171, 180, 191, 193, 194, 210,212,
ada mellif), 14, 31 229,232,361,369,384
Languschi, 8, 18, 25,83- bk. Jacopo L. Maffeo Leone (gemi sahibi), 79
Lauro Quirini, 7, 12, 14, 26, 27, 47, 69, 72, Maffeo Pisano, 30
156,297,330,380 Magnifca Comunitit [Galata'daki Cenova
Lazar, des pot, 380 idaresi], 123, 325- bk. Pera
Leodisio Gattilusi, 171 Magosa, 325
Leon III (Bizans imparatoru), 327 Makedonya,1,4;384
Leonardo Benvoglienti [Papa Pio II' nun Malazgirt Sava, 1
habercisi], 15, 36, 139, 338, 358, 375 Maltepe, 396
Leonardo da Langasco (Cenova'l mdafi), 67, Malvasia, 101 .
170,329,349 Mangani [Manganlar], 68, 129, 338, 348
Leonardo, bk. Sakz'l L. Manisa (sancak merkezi), 6, 53, 373, 396, 397
Leone il Saggio, 235 - bk. Bilge Leon Manuale agari, 346, 351
Leonikas Kalcocondiles, 10, 12, 21, 70, 71, 72, Manuel Il (Bizans imparatoru), 2, 3, 5, 52, 204,
203,236,292,293,346,399 366 ve Manuele Paleologo, 68, 20,
Leontaris Briennio (Bat' l mdafi), 54, 67, 207,208,349
201, 303- bk. Andronikos [Briennios] L. Maone,338,352
Leonzio Macharias (mellif), 21 Mar Mazor [BUyk Deniz, Karadeniz], 99, 104
Lepanto [nebaht] liman, 24, 88,89 Marchisio de Franchi (Galata'l eli), 86,322
Lermai, 380 Marco Barbaro (soy kut yazan), 95, 12,
Levante [ark topraklan], 148, 196,336- bk. 39,321,353
Romania Marco Eugenico (din alimi), 23, 55,220
Lianoro dei Lianori (Bolonya'h mellifve Marco Trevisan (Venedik'li soylu), 320
Bessarione'nin yakn) , 130, 328, 330 Margara (Venedik yaknnda), 360
Limni adas, 64, 302, 338 Margaria, 36
Lodovico Trevistan Scarampo, 13 Marghara, 361
Logothetes, 367,368,369, 386 Maria [Meryem, Kutsal Bakire, Hz. sa'nn
Lombardia, 52 annesi], 82, 12, 13, 115, 29, 242, 245,
Lomellino, 121, 133, 236- bk. Angelo 260,312,387
Giovanni L. Marmara, 59, 82, 169,231,273,304 ve
Londra, 7, 14, 23,314 Marmara Denizi, 334, 348, 355, 374, 376, 392,
Longo, bk. Giovanni Giustiniani L. 403 (bazan Ak Deniz [b.bk] olarak
Lorenzo Moro (Venedik elisi), 54,300 kullanlm).
Louis XI, 133 Maros vadisi, 372
Luca Notaras [Megadukas, b. bk.J, 55, 60, 62, Marsia, 34
68,83,85, 170,175,201,250,321,340, Mateos Korvinos (Macar kral), 34, 229
348,353,354,363,364,366,367,369, Mathes Hack, 3, 25, 220
382,399 Matroneo [kadnlar blm], 2 3
Luchino Gattilusi (Midilli'li), 156 Matteo Camariote, 23
Luciano Spinola (eli), 326 Matteo (metropolit), 24
Ludovico Bembo, 170, 350 Matteo Lomellino, 61
Ludovico Diedo, 301,366 Matthias Dring, 375
Ludovico Scarampo (Kardinal), 12, 380 Maurizio Cattaneo (Cenova'l komutan), 64,
Lukas, bk. Luca Notaras 67, 74,126,166, 69, 70,302,321,322,
Lleburgaz sava, 1 324,344,347,350,368
Maveranneh~265
421
Mega Iogothetes, 68, 85 Mora,2,4, ll, 19,52,53,54,55,59,62,66,

Megaduca,83,85, 170 69,73,77,78,96,204,209,244,246,
[Megadukas, bavekil] Lukas Notaras, 363, 247,248,260,323,337,338,346,351,
364,366,369,374,375,382,386,390 368, 384- bk. Peloponnesos
bkLucaN. Moravia, 34, 229
Megara, 188, 360 Moskova, 238
Megas Dukas, 348 - bk. Lukas Notaras Muaviye (halife), 394
Mehmed Neri (tarihi), 10, 37, 73, 75 Murad II, Osmanl sultan, 3, 4, 6, 10, ll, 30,
Mehmed Paa, 376 37,52,53,54, 74,99, 114,127,241,279,
Menodendrio, 391 299,318,343,350,363,372,373,378,
Meotide, bk. Azak Denizi 393,394,396,397
Mergera, 361 Murad III, Osmanl sultan, 376
Hz. Meryem, bk. Maria Musevi, 116, 143,226,351
Mesembria (Misivri, b. bk.), 59, 64 Muslih ed-Din (Rumeli Hisan'nn miman), 299
Mesazon,348 Mustafa (saltanat mddeisi), 3, 249
Methokite Paleologos, 201,366 Mneccim (Trk'n ran'l M.i), 140
Metodios di Patara- bk. Patara'l M. Mnir Ali, 14
Mevlevihiine Kaps, 347- bk. Porta di
Myriandriou
Mezid Bey, 372 N
Mezopotamya, 194 Nabukodonosor [Buhtunnasr], 146
Msr, 19,270 Nagyzeben, 372- bk. Sibiu
Msr Sultan, 390 Nahvan, 191, 194
Michael Beheim (Feth'e ada air), 32 Napali [Aragon (b. bk.) krallannn baehri), 4,
Michele Anemas kulesi, 349 17, 19,20,42,54,61,65,66, 70,87,328,
Michele, bk. Mikalis Apostolis 336,361,365,369
Michele della Vadova da Pola, 30 Natolia, 381 - bk Anadolu
Michele III, 341 Nemrud, 287
Michele Trapperio (eli), 67 Neofito (Rodos'Iu riihib), 62, 6, 346
Michele Apostolis, bk. Mikalis A. Neofito di Rodi, 35
Midilli adas, 6, 19, 20, 27, 28, 29, 60, 90, 101, Neokastran [Boazkesen], 379
129,149,156,161,301,328,338 Neorion (liman), 139,303
Mihail VIII Paleologos, 404 Neron, 8, 88
Mihali Paleologos, 208 Nestor, 9
Mihal-olu Ali Bey, 372 Nestore skinder, 10, 12, I 7, 18, 35, 77,400
Mikalis Apostolis, 60, 129, 339, 364 [Hayat ve eseri s. 235-264 ve 38-39
Milano, 17, 19, 20, 45, 48, 188, 196,336 arasndadr)
Miliandro, 169- bk. Porta di M. Neri,bk. Mehmed N.
Minatta Girolamo, b. bk. Son Venedik Nicoforos Paleologos (komutan), 35, 382
Balyosu, 351 NicoloBarbaro, 2, 7,26,29, 69, 70, 7, 72,
Mira [gnmzde Demre], 24 73, 85, 86, (Hayat ve eseri s. 96-20,
Misivri, 374, 396- bk. Mesembria 299-320 arasndadr], 204, 235, 399
Mistra (Mora'nn merkezi), 21, 52,204,208 Nicola da Canale, 53, 69, 70
Modena,365 Nicola da Foligno (Pesaro'lu haberci) 2, 7,
Modon liman, 20, 24, 66, 67, 73, 78, 79, 87, 71,73,86,346
302,337 Nicola di Cues, 358- Cues'li N. b. bk.
Mollas, 258, 389 Nicola Gattilusi, 58
Moncastro, 332 - bk. Akkerman Nicola Mocenigo, 304
Monemvasia [Meneke), 204 Nicola Pasqualigo, 79
Montrudo, 12,17,64,69,236 Nicola Sagundino, bk. Sagundino N.
Montaldo'Iu Adama, 17, 64,302,347,352 Nicola Soderini, 22, 360
Nicola Tignosi, 29
422
Nicolas Goudeles (Bizans mtidafii), 67, 68, Pammakaristos [ok Azize] Manastn, 224,
170,200,201,303,338,350,365,381, 376
386,388 Pantheon (Bizans antmezan), 193,362
Nicollo Carcavilla, 306 Pantokrator (grnm), 404
Nicol Giustiniani (Venedik'li gemi sahibi), Pantokrator Manastn, 334, 364
82,319 Paolo Boccardo (Bat'l mdafilerden, bk.
Nicol Mocenigo (Venedik'li mtidafi), 65, 67, Bocchiardi kardeler), 126, 324
102,304 Paolo Bocchiardi, bk. Bocchiardi kardeler
Nicol Pagliuzzi (Pera'l tercman), 86, 322 n, 350
Nicol Sagundino, 91,314 Paolo Morosini (eli), 66
Nicol Sorbolo, 306 Paolo Silenziario, 404
Nicol Zustignan, 309 Papa Eugenio IV, 4
Nicol, bk. Papa Nicol V. Papa Nicol V, 4, 5, 7, 28, 29, 30, 3, 32, 36,
Nibolu, 3 52,54,55,59,60,61,62,63,64,65, 76,
Nikoforas Grigoras, 204 80,87,90,92,101, 130,144,149,152,
Norsenus, 310, 341 56,176,177, 191,201,312,327,330,
Notaras, bk. Luca N. 331,334,336,338,34,343,363,364,
Novo [Nvuo] Brdo (Maden ehri), 13, 33, 34, 371
80,164,229,338,342,343 Paris,32
Nuremberg diyeti, 25, 350 Pasio di Bertipaglia (Girit'de noter), 130,
135
Paskesen [Boazkesen], 58,379
o Patara, 35
Officium Romanie (Cenova'daki ark ileri Patara'l Metodios, 248, 263, 390
dairesi), 60, 63, 66 Patras, 204
Ohri, 210 Patrik sidoro II, 340
Orhan [Orhan elebi, (saltanat mtiddeisi)], 53, Patrik Gregorios, 145
68,85,393 Pavia, 17, 20, 157
Orhan Bey Osmanl sultan, Peghe Kaps, 76, 305, 310- bk. Porta di Peghe
Ortodoks Kilisesi, 6 ve Ortodoks Mezhebi, ve Silivri Kap
21,22,31,35,244,332,339 Pekin, bk. Kanbalk
Ortodoks Patrii, 334 bk. stanbul Ortodoks Peloponnesos, [MoraYanmadas], 19, 20, 21,
Patrii 24,85,204,369,384
Osman I (Bey, Osmanl sultan), 38, 270 Pera [Galata], 5, 6, 18, 27, 28, 29, 32, 52, 56,
Osmaniya, 265 57, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 75, 77, 84, 86,
Ostravica, 229, 333, 338 87, 90, 9, 95, 102, 106, 107, 108, 109,
Ostravica'l Konstantin (Yenieri), o, 33, 8, o, 8, 9, 121. 122. 123, 125, 121,
229,307,31,314,367 128, 133, 136, 143, 146, 150, 154, 156,
Osvaldo (ehir idarecisi), 34, 210 158, 159, 164, 166, 167, 174, 176, 181,
Othman Lillo Ferducci, 9, 30,318 182, 186, 195, 218, 219, 220, 233, 296,
Oxford, 14, 190 30, 304, 305, 307, 308, 311, 316, 317,
320, 322, 323, 324, 325, 327, 338, 339,
343, 344, 345, 347, 354, 358, 360, 368,
376,381,390
mer Beg, 385 Pera (Galata Fennam b. bk.) Kapittilasyonlan,
381
Perama, 66, 67, 70, 304
p Pere Julia (Katalan Konsolosu), 68, 85, 126,
Padova, 17, 19,24,159 169,175,320,348,354
Palazzo del comune (Pera'daki Cenova idare Perinthos, 59
binas), 325 Perugia, 156
Pesaro, 19, 29
423
Peter Rot (Alman hac), 24, 28 Porta di Kalagros, 329

Phari Kulesi, 70 Porta di Kynegon, 66, 68,77, 80, 70, 304, 364,
Philopation (avianma mahalli), 373 370
Phoneus 58, 373, 379 - bk. Fimilin (Rumeli Porta di Legno [Xyloporta], 254
Hisar'nn ina edildii mahat). Porta di Myriandriou (Mevlevlhane kap), 67,
Phteleon (deniz muharebesi mahalli), 90,336 69,324,347,389
Picena'l Carlo, 29 Porta di Peghe [Pighi], 67, 70, 7, 75, 80, 139,
Piccolomini, E.S., bk. Pius II ve Enea S. 69, 84 ' 200, 254, 303, 304, 324, 329,
Piccotomini 347, 40, 402- bk. Siivri Kap
Piero Cantarini (Venedik'li soylu), 320 Porta di Petrion, 348 _
Piero Davanzo (gemi sahibi), 65, 302, 39, Porta di Phanar (Faro ), 20 , 349
345 Porta di San Romana (Topkap), 67, 70, 7, 74,
Piero Loredan, 74 79, 80, 83, 84, 103, 139, 40, 64, 84,
Pietro Payne (eli), 55,363 85, 20, 28, 254, 26, 305, 306, 311,
Pietro Tomasi, 56 313, 36, 322, 329, 343, 347, 358, 365,
Pietro [di] Campofregoso (Cenova Devlet 370, 374, 380, 38, 384, 385, 386, 388,
Bakan), 28, 56, 12- Pietro da 389, 390, 396, 398, 40, 402 - bk. San
Campofregoso, 28, 326 Romana kaps
Pigi Kaps, 03, 254- bk. Peghe Porta di Santa 'l"eodosia, 68, 348
Pio II Papa, Enea Silvio Piccolomini, b. Porta di Xylokerkos (Begrad kap), 8 , 3 ,
bk., 2, 33, 57, 375, 380 329
Pizzicolli Ciriaco, 9 Porta Phanari (Faro, Fener), 68
Poggio Bracciolini (Cenova'l mellif), 56 Porta Horaia, 303
Po! Kinizsi (Tamevar Ban'), 372 PortaPlatea, 68,306
Polo Minoto, 39 PortaPutea [Ispigas], 366, 386
Polo Trun, 309 Porta Regia, 304 - bk. Blachame saray
Polonya,l8,9,34,95,229,36 Porta Ventura, 28, 311
Pompeus, o Porta Xylina [bk. Xyloporta], 201
Pontus, 24, 35, 36 Protegero [kethda, Galata'daki Cenova'llarn
Porta Aurea (Altn Kap), 67, 69, 70, 7, 8.0, reisi], 86
39, 70,200,237,254,260,262,303, Prusas (Bursa), 339
304,305,30,316,324,329,347,348, Psychrl Hydata [Souk sular], 75, 307- bk.
365,389,402,403- bk. Yedikule Kasmpaa
Porta Basilica (imparatorluk Kaps), 68, 70, Publio Gregario Tifernate, 36
20,348,349,399 Pusculo, 3, 17, 29, 71, 72, 73, 80, 82, 2,
Porta Bella, 139 59, 236
Porta Boccaturea, 343 - bk. Boccaturea Putea [Ispigas], 20
Porta Charsea [Charisios], 20, 254, 343- bk.
Charisios
Porta del Cresu, 103 Q
Porta del Kynegon, 364, 370 Quirini, bk. Lauro Q.
Porta del Nerion, 303
Porta della Fonte, 304, 329- bk. Porta di Peghe
Porta della Platea, 20 1, 366 R
Porta della Ventura, 139, 329, 374 Raffaele da Parnassio (Feth'i konu eden din
Porta di Andrinopoli (Edirne Kap), 232 adam), 32
Porta di Caligaria, 67, 68, 7, 80, 8, 82, Ragusa, 76, 336
139, 85,20,28,254,305,329, Rangava [=Rangabe], Bizans'l stratego 249,
342,347,348- bk. Caligaria 385
Porta di Charisios, 70, 343, 385, 389, 401, 402 Rascia, 34, 23
- Charisios Kaps, b. bk. Regensburg, 20
Porta di Eugenio (Yal kk kap), 304 Ren,2
424
Rinini'li
Filippo (idareci ve eser sahibi), 17, 265, 266, 301, 302, 303, 304, 306, 307,
26, 159, 314,375- bk. Filippo da Rinini 308, 309, 310, 311, 312, 314, 316, 318,
Roberto Caracciolo (Feth'i konu eden din 320, 321, 323, 324, 329, 334, 338, 339,
adam), 30 341, 342, 343, 344, 345, 346, 347, 348,
Roberto Martelli (Papa'nn hazinedan), 80 349, 350, 351, 352, 364, 365, 366, 367,
Rodosadas,6, 7, 17, 18, 19,20,24,28,29,31, 369, 370, 374, 375, 380, 381, 384, 385,
32,66,90,133,195,346,371 386, 388, 389, 390, 391, 392, 395, 398,
Rodos valyeleri, 6, 18, 29 - bk. Sen Jan. . 399,405
Roma [ehir ve Papa'lk merkezi], 5, 6, 8, 10, Sakson,33,60,342,395
16, 17, 19,20,21,26,30,31,35,40,50, Salih peygamber, 397
54, 55, 56, 57, 58, 127, 129, 130, 135, Salvador, bk. Hz. sa
136, 138, 145, 151, 154, 176, 188, 195, Salvaria, 213, 370 - bk. Silivri
204,235,263,297,301,309,327,328, Salzburg, 31
334,335,347,351,358,364,365,369, Samastro (Samsun), 121
381,383 Samatya, 348
Roma imparatorlar, 10 Samile, (veya Samuele), 10, 13,14, 34, 72,
Roma Kilisesi (Tekilat ve devlet olarak), 15, [Hayat ve eseri s. 210-214 ve 370-372
21,24, 135,142,149,161,162,327,339, aras], 295,307,316,362,372,381
340 Samos adas, 338
Romania (Dou), 24, 25, 73, 78, 95, 177, 87, San Demetrio, 329, 338 - bk. Sarayburnu
300, 360 - bk. Levante San Domenico, 352
Romania'l (Dou'lu), 24 San Eugenio kulesi, 69
Romanya, 17, 18,19,49 San Giorgio dei Mangan i (manastr) , 31 O, 341,
Ruhu'! Kuds [Spirito Santa], 162, 217, 254, 370, 378 - bk. Aya Yorgi kolu
291,339,387,404 San Giovanni Battista manastr, 222
Rumeli, 183, 185, 269,274,285,363,389, San Kallinikos kprs, 364
392,396,400,401 San Luca kilisesi, 219
Rumeli Hisar [bk.Boazkesen], 5, 57, 12, San Marco Kilises[stanbul'da], 95,301
231,299,379 San Marko, bk.Venedik Cumhuriyeti
Rumi, 288 San Romano, ll O, 112, 115, l16, 118, 169,
Rum-li, [Rumeli], 393 185,202,218, 315 ve San Romano
Rus, Rus'lar, 33, 34, 178,263,288,361,388, Kaps, 03, 105, o7, 108, 1 7, 385- bk.
390,391 Porta di San Romano
Rusya, 17, 18, 19,35, 100,101,129,187,235, San Romano Kilisesi, 385
301, 338, 350, 391 San Sebold Mezarl, 2 9
San Zaccaria, 373
Sant' Urbano bayram, 372
s Sant' Agostino, 3 10
San Giorgio Bankas, 360 Santa Ciriaca kilisesi, 385
Sabina, 142, 149, 151, 161 Santa Galatina (Kasmpaa), 81, !39, 311, 330
Sagamispashas, bk.Zaanos Paa Santa Maria kilisesi [stanbul'da], 75, 79, 101,
Sagundino (Fatih Sultan Mehmed dnemi 301,307
mellifi), 8, 12, 13, 91, 236 Santa Maria delle Blacherne, 344
Saint Jean valyeleri, 28 - bk. Sen Jan . Santi Pietro e Paolo kilisesi , 75 veya
Sakz adas, 6, 7, 7, 18, 19, 20, 24, 27, 28, 29, Santissini Pietro e Paolo, 307
60,62,63,64,67, 74,84,87,90,122, Santissini Apostoli, 362 - bk. Havariyun
123,126,129,130,150,154,156,161, Santo Trun, 309
166, 74, 176, 301,302,34,317,322, Sarayburnu (S. Dirnitrio mahalli), 338, 378
324,328,338,339,344,352,389 Sarielles, bk. Yenieri Sarieli es
Sakz'l Leonardo, 7, 12, 27, 28, 60, 68, 69, Sarnca Paa (vezir), 82, 220, 376, 379, 394
70, 71, 72, 73, 76, 81, 86, 129, [hayat ve Satan, 8
eseri s.156 - 176 aras] 204, 25, 236,
425
Segono, Martin o (din adam ve Fatih Sultan Stefan Batori (Voyvoda), 372
Mehmed'in ada), 13 Stefan Lazar (despot), 324
SeH\nik, 4, 391 Stefano Magno (Feth'e ada mellif), 319
Seluklu Trkleri, 397 Struma ehri, 393
Seluklular, I, 343 Studios [Burgaz Adas], 73
Selim I, Osmanl sultan, 37, 270 Suba, 324
Selim II, Osmanl sultan, 37 Suriye, 73, 87
Selimbria (Silivri), 59, 64 Sleyman, Kandran Sleyman Bey, 220, 270,
Sel un (kehanet mahalli), 263 376
Semendre, 143, 332, 333 Sleyman bin Abdlmelik (halife), 394
Sen Jan valyeleri, 371, bk. Rodos Sleyman elebi (bn-i Kemal'in babas), 270
valyeleri Sleyman, bk. Baltaolu S. Bey
Sennacherib, 8 sln ziyafeti, 33, 132
Serez, 222 Stunlar (Diplokionion, b. bk.) 04, o6, ll,
Servia, 343, 380 113, 19, 306
sevgendniirne,378
Sevilya, 314
Sezar [Roma'l, Caesar], 7, ll, 188
Sfrantzes, bk. Giorgio (Georgios) S.
Sgurornollos Paleologos, 385 iihi[En byk top, (b. bk.)], 64
Srbistan, 4, 6, 13, 17, 18, 19, 29, 31, 33, 34, ahruh Mirza, 191, 194
127,204,213,229,234,269,324,333, am, 265, 400
338,342,369,371,380,38 arl VII (Fransa kral), 6, 133
Srp, 18, 33, 34,230,262,338, 342, 395 eyh Akemseddin, 37, 39, 74,267- bk.
Sibiila Eritrea, 3 10, 341 Akemseddin
Sibiu, 34, 372- bk. Hermannstadt eyh Maksud, 391
Sicilya adas, 4, ll, 63, 74, 166 ibenik(Dalmaya'da liman), 65, 89
Siena ehri, 15, 17, 20, 30, 130,293,338,340 ihabeddin (vezir), 394
Silivri, 204, 299, 318, 370, 374 - bk. Selimbria
ve Salvaria.
Silivri Kap, 401- bk. Porta di Peghe
Silvestro Trevisan (gemi kaptan), 31, 76, 307 T
Simone Aturnano, 2 Tlici Bey-zade Cafer elebi, 37, 39, 75, 270,
Singurlo Paleologos (strategos), 249 400
sinod [Ortodoksiann kutsal meclisi], 377, 383 Takm Adalar (Kiklad), 76, 107, 108, 143
Sinop, 104,305,395 Tamevar, 372
Sivastopol, 338 Tamud, 281,397
Skanderberg (skender Beg), 53 Tana [bk. Azak], 59, 60, 61, 70, 78, 79, o2,
Skerolath, 263 118, 119, 120, 304
Skolarios, bk. Gennadios ve Georgios Tarabya, 73, 373
Slav, 10,34,36,333 Taragonense konsolosu, 120
Smedereova (Semendre), 332 Taoz,338
Soderini, 86 - bk. Nicola Soderini Tatarlar, 263
Soemmern'li Enrico, 7, 2, 8, 31- bk. Enrico Tauro, Bulgar Da, 392
di s. Tay Karaca Beg, 396 - bk. Karaca Beg
Sofiano liman, 348 Tebriz {ran), 192, 194
Sofya, 324, 333 Tebk seferi , 392
Sosthenion, 58,379 (Boazkesen'in ina Tedaldi, Jacopo (Floransa'l tccar ve Mdafi),
edildii mahal) 7, 12, 18,29,32,68,69, 70, 71, 72, 73,
szde [Patara'l] Metodios, 35, 195,235 84, 88, 177, [177 -189 aras hayat ve
S tambul (stanbul kelimesinin XV. Asrda eseri], 236
kullanlan ender misali), 36, 232, 233 Tekfur Saray, 398 - bk. Blakerne
426
Teodora (Orhan Bey'in ei), I Turahan-olu, 385

Teodoro (mdafi), 249 Turan,394,395,405
Teodoro Caristeno, 67, 138, 169; 329, 340, Turan Kaan (bk. Afrasyab), 40
347,348,386 veya Teodoros Caristeno Turchia [Trkiye], 302
Teodoros Metokite Paleologos, 366, 386 Turkopolis [Trk'n ehri], 137
Teodoros Paleologos (Mora despotu), 2,366 Tursun Bey (Fatih'in tarihisi), 10, 12, 37, 38,
Teodoros Sofanos (Gennadios'un yeeni), 220 39,237,314,316,324,345,350,353,
Teodosius Sudan, 356, 393 357,367,371,376,381,385,389,390,
Teofilos Paleologos, 161, 169, 174, 329,339, 391, 392, 393, 399, 400, 405 [hayat ve
347,385,388 eseri s.269-290 arasndadr]
Tes (Tisza) munsab, 263, 391 Tusculo, 327 - bk. Kardinal Bessarione
Teselya, 23, 384 Trkistan, 402
Therapia (Tarabya), 373 Trkiye [Turchia imlas ile], 19, I 14,
Tmova,364 117,302
Tieste, 8
Tiflis (Grcistan), 191, 194
Timurleng, 192 u
Tito (Roma imparatoru), 35 I Ubertino Pusculo, 29 - bk. Pusculo U.
Tokat, 270 Urban (top ustas), 14, 60, 63, 342
Tolomeo, 9 Urban (Papa I. Urban), 372
Tomas (Mora despotu), 52, 209, 384 Urbano V, Papa, 2
Tomaso Morosini (Patrik), 341 Urbino,l9, 29
Tommaso Eparchos, 10, 31, 215, 236 Urkhan, 393 - bk. Orhan elebi
Tommaso [Tomas, (b. bk.)] Paleologos, 21, Utrecht'li Mathes, bk. Mathes Hack
55,204,368,369
Tommaso Salvatico, 171
Top-kapusu, 396, 400 - bk. Porta di San
Romano nc Roma, 35, 235
Torcello, ll, 12 lgn, 13
Torino, 354 meyye, 278
Toros, 273 rdn, 397
Torre della Santa Croce [Kutsal Ha Kulesi],
323 - bk. Galata
Torre di Eugenio, 357 V
Trabzon [liman ve gemileri], ll, 19, 23, 25, 29, Vama sava, 4, 70, 133, 373
36, 62, 75, 76, 77, 78, 79, 90, 91, 19, Vatopedi manastn, 221
120,187,301,304,307,327,338,356, Venedik (ehir ve Cumhuriyet), 4, 5, 6, 7, ll,
360 15, 17, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 28, 29,
Trabzon'lu Georgios (Fatih Sultan Mehmed'e 30, 31, 32, 41, 46, 52, 53, 54, 55, 56, 58,
eser sunan hmanist), 4, 5, 8, 9 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69,
Trakya, 1, 165,172,199,338 70, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81,
Transilvanya, 55, 210, 372 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92,
Trento ehri, 7, 195 95, 97, 100, 101, 102, 105, 107, 115, 118,
Trevisan, Gabriele, bk. Gabriele T. 121, 122, 126, 127, 130, 131, 139, 146,
Troia (Truva), 262, 321, 390 149, 152, 156, 159, 165, 167, 168, 169,
Troili, Boccahiardi, b. bk. Bat'l mdafi, 347 170, 171, 175, 177, 178, 182, 187, 188,
Trovgir liman, 89 189, 200, 201, 204, 237, 244, 299, 300,
Tukidides (tarihi), 21 301, 302, 304, 309, 312, 314, 315, 316,
Tuna nehri ve havzas, 7, 27, 143, 171, 333 317, 319, 320, 327, 328, 329, 335, 336,
Tunca nehri, 394 337, 338, 344, 345, 346, 347, 348, 349,
Tunus, 62 350, 352, 353, 354, 358, 359, 360, 361,
Turahan Bey, 59, 77, 172,351
427
365, 368, 369, 372, 379, 380, 384, 387, Yohannes [Hunyadi], 71- bk. Jan Hnyad
389,398,399,40 Y ohannes Argiropulos [Ki liseler ttihad (b.
Yentura, 311- bk. Porta Yentura bk.) tarafdan], 60, 161,339,364
Verona, 95, 196,306 Yohannes Cysoloras, 7
Vicenza, 20, 348,365 Yohannes V (imparator), , 2
Vidernopel [bk. Edirne], 28 Yohannes VI Kantakuzenos (imparator), , 55,
Viterbo, 204 386
Vize, bk. Byzos Yohannes VI Pa!eologos (imparator), 208
Vladick, 10, 34 Yohannes (veya Johannes, b. bk) VIII
Vovus,263 Paleologos (Bizans imparatoru), 4, , 52,
55,208,220,348,35
Yugoslavya, 360
w Yunan adalan, 7
We!isch dili, 25, 220 Yunanistan, 20, 33, 99, 114, 29, 83, 85,
Wiener neustdat, 20 96,35
z
X Zaccaria Grioni, bk. Grioni Z.
Xylokerkos [Belgrad Kap], 310 Zadar liman, 360
Xyloporta,66,69, 70, 170,201,254,32, Zaanos Paa (vezir), 55, 57, 69, 77, 82, 86,
329,349,389,398 71,72, 81, 183,184,220,254,265,
323,35,355,356,357,376,379,394
Zara (Dalmaya'da liman), 65, 89,360
y Zarcule ve Zerklah, 114, 75, 306, 353
Yacje kalesi, 371 Zorzi de Nicolo da Drivasto (topu), 349
Yakup Paa (Hekim Jacobo), 9 Zorzi Doria (Cenova'l gemi sahibi), 19, 319
Yalkkkap, 303 Zorzi Minoto, 39
Yank Kule (emberlita), 315 Zuan Diusnaigi (gemi sahibi), 02
Yavedud ve Yavedud Sultan, 39 Zuan Venier, 119, 38- bk. Giovanni Venier
Yedi Kule, 67, 303, 348, 365, 396, 402, 403 - Zuan Zustignan, 02, 6 - bk. Giovanni
bk. Porta Aurea Giustinian
Yedi Kuleli Kale, 303 Zustuneja, 237,244,245,246,248,249,250,
Yeni Kale, 320- bk. Boazkesen 254,255,256,257,260[Giovanni
Yeni Roma, 381 Giustiniani Longo (b. bk.) 'nun deiik
Yenice Kale, 274, 275, 394 - bk. Anadolu imlas]
H isan Zveyac (Bosna'da ehir), 34,229
Yenieri [ler], ll, 2, 13, 2, 69, 83, 105, 114,
126,162,202,203,230,233,259,274,
278,279,284,285,286,306,313,316,
324,357,370,396,400 (Bizansve
Avrupa kaynaklannn sitayile konu ettii
askeri snf)
Yenieri Sarielles (Konstantin 'XII' in kellesini
kesen yenieri), 233, 36, 38
Yeorgios Sfrantzes, 386 - bk. Giorgio
(Georges) S.
Yeralt Camii (Galata' da), 303
Yesus Kristos [Hz. sa, Kurtanc sa]105, 109,
5, 35, 49, 253 - bk. Hz. sa
Yezid (halife veliahd), 394
Yldnm Bayezid, bk. Bayezid I, Yldnm
428

Agostino Pertusi - İstanbulun Fethi C.1

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Agostino Pertusi - İstanbulun Fethi C.1

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

is 1A.\IBUL'l !'\ 550. Fl.

Pnf. Ago~um Peuu...i

Prof. Agostino Pertusi

Tercme eden ve tamamlayc bilgileri ekleyen

1- Dnyann Byk Korkusu ....................................... 1-6

4- Bir mparatorluun D ............................................ .lS-16

Kitabiyat Aklamas. .................................................................... .43-52

stanbul'un Fethi. adalann ahitlikleri ..................... 94-292

Nicol Barbaro ......................................................................... 96-99

Bessarine'ye Mektub ................................................... 137-4

Venedik Cumhuriyeti Devlet Bakan [Doge]'na ...... 48-49

Ubertino Pusculo .. ..................................................... 95-97

Samile (veya) Samuele .... ............................................ 210-2

Nestore iskinder (veya) Iskandar ............. ..................... 235-240

Mektub 'u ....................................................................... 267-268

iZAH ......................................................................................... 292-405

Kaynaklar ............. 292-295 [metinde kullanlan ksaltnalar ile]

Nicolo Barbaro ................................................................. 299-320

Tursun Beg ........................................................................ 392-405

stanbul Fetih Cemiyeti, 1953'de stanbul'un 500. fetih yl

Bunun zerine stanbul Fetih Cemiyeti bu talep ve grlerden

Zikredilen program dahilinde takdim edilen bu eser, mteveffa,

Tercme Edenin Sunu'u

Eserin mellif olan Prof. Agostino Pertusi, btn lka ve Ortaa

aratrmac idi. Latince ve Yunanca metinlerin kendi diline tercme

edilmesiyle birlikte, esas nshalara da dayanarak, tam bir kaynak yaratmak

farkllklara da deer verip, bunlarn da tahlilini de ihmal etmemitir. Fakat

mmkn olmayanlar da yeri gelince gsterdim.

Bu eseri tercme ederken karlatm baz zorluklar ek notlarda

lk zorluk balkta bulunmaktadr ve bunun tercmesinde epey tereddd

aktardm: Esas metinler iinde bulunan ok mhim kaytlar, A. Pertusi kendi

dilinde okuyacaklar iin belirtmi ise de, tercmemde bunlarn zelliklerine

kabul etmekle beraber, ayrldm husus ve bunun yannda dilimizde

ilim aleminde ok nadir olarak anlr ve snrl sayda mtehasss bunlardan

Tercme ederken, 29. V. 1453 tarihinden evvelki zamanlar iin

Tereddd ederken beni uratran konulardan birisi de Hz. sa iin

kalkmad, fakat teferruat zerinde duran baz kitaplar karld ve eserlerin

Kitap ve makale adlarn yeri geldike yazmak iin Agostino Pertusi

sreli yaynlar ile armaan kitaplar italik yaptm, mecmualarn neir

Aklamaktan kanmayacam bir husus ise, Trke metinlerin

Kitabiyat ilavesinden kannakla beraber, Dnden Bugne stanbul

Bizans eserleri iin ok faydal bir klavuz yaratmtr. Yunan 1 Grek

Batav, Bizans mparatorluu Tarihi. Son Devir, Ankara 1989.

Mellif Agostino Pertusi ve Trke metinlerin

Eserin mellifi olan Prof. Agostino Pertusi (1918-1979) ok iyi

akladktan sonra, kltr kalntlarnn yapt tesirleri de aratrmalarna

Bizans mparatorluu kt sralarda ortaya ok kymetli eserler

Hmanizma dnemi insanlar bunlar ok iyi sahiplendiler. Kuru bir derleme

meseleleri, byk lde temas kurduu birinci el kaynaklar sayesinde

Agostino Pertusi'nin almalannn teferruatna girmek bir tercme

Bu eserin nerinden sonra, muhtelif ilim adamlar ilmi dergilerde

Bu eser lkemizde nedense hak ettii alakay bulamad. talyanca'nn

dell'assedio di Costantinopoli, adl eserinin kazandrlmasndan sonra byle

Agostino Pertusi'nin makaleleri muhtelif zamanlarda bir araya

bulunur ve talya'nn gney kesimlerindeki etkinlikleri konu eden makaleleri

Mario Grignaschi, 20.1.97- 28. 3. 2000

Trieste ehrinde dnyaya gelen ve btn hayat boyunca burada

Akademik hayat deil de liselerde retmenlik yapna tercih etmesine

ilikisini ihmal etmedi ve hatta Osmanl arivi zerinde de almalarn

younlatrd. Onun bu kymetli mesaisi takdir edildi ve hi de arzu

etmemekle beraber Venedik niversitesi Arap Dili ve Edebiyat

hazrland bir srada hak ettii akademik faaliyetini tamamlad. 1992

ehemmiyetli neriyatn hi deilse adn rendiler.

getirdiine iaret etmeliyim: Studi Euroasiatici in onore di Mario