T.C.

GENELKURMAY BAKANLII
HARP AKADEMLER KOMUTANLII
STRATEJK ARATIRMALAR ENSTTS MDRL
YENLEVENT/STANBUL

1953 RAN DARBESNN ABD VE NGLTERENN

PETROL ODAKLI STHBARAT FAALYETLER
EREVESNDE NCELENMES

ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan
Kemalettin ARSLAN

Tez Danman
Prof. Dr. Tolga YARMAN

STANBUL 2012
(BU SAYFA BO BIRAKILMITIR.)
 TEZ TANITIM FORMU

TEZN TARH: 12. 06. 2012

TEZN TP: Yksek lisans

TEZN BALII: 1953 ran Darbesinin ABD ve ngilterenin Petrol Odakl stihbarat
Faaliyetleri erevesinde ncelenmesi

TEZN YAPILDII BRM: Harp Akademileri Komutanl Stratejik Aratrmalar Enstits

Mdrl

DAITIM LSTES: Harp Akademileri Komutanl Stratejik Aratrmalar Enstits

Tez Hazrlama ve Deerlendirme Ynergesinde belirtilen yerlere.

TEZN ZET: Bu almada, petroln, ticari amal olarak kullanlmaya baland 1800l
yllardan gnmze kadar, uluslararas ilikilerdeki rol ve nemi vurgulanm, petrole sahip
olma adna yaanan sava, kriz ve dier istikrarszlk kaynaklarndan bahsedilmi ve randa
petrol mcadelesi neticesinde 1953 ylnda gerekleen hkmet darbesi, istihbarat
faaliyetleri erevesinde analiz edilmitir.

ANAHTAR KELMELER: Petrol, ran, Anglo-Iranian Oil Company, Musaddk, Ajax

Operasyonu

SAYFA SAYISI: 140

GZLLK DERECES: Tasnif D

Bu tezin ihtiva ettii hususlar ahs grlerim olup; Trk Silahl Kuvvetlerinin resm
grn yanstmamaktadr.

Kemalettin ARSLAN
P.tm.
2nci Snf.c.
 T.C.
GENELKURMAY BAKANLII
HARP AKADEMLER KOMUTANLII
STRATEJK ARATIRMALAR ENSTTS MDRL
YENLEVENT/STANBUL

1953 RAN DARBESNN ABD VE NGLTERENN

PETROL ODAKLI STHBARAT FAALYETLER
EREVESNDE NCELENMES

ULUSLARARASI LKLER ANA BLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan
Kemalettin ARSLAN

Tez Danman
Prof. Dr. Tolga YARMAN

STANBUL 2012
TASNF DII

TASNF DII
TASNF DII

ZET
Gnmzden binlerce yl nce, szntlarla yeryzne kan petrol, o
zamanlardan itibaren eitli alanlarda kullanlmaya balanm, 1800l yllarda
balayan sanayi devrimiyle birlikte ticari bir meta haline gelmi ve petrol kuyularnn
ortaya karlmasyla da, bir retim ve tketim patlamas yaanmtr. 20nci yzyl
da ise en deerli enerji kayna olarak karmza kan petrol, meydana gelen birok
sava ve istikrarszln en bata gelen nedeni olmutur.

ok geni kullanm alanyla gnlk hayatn vazgeilmezi halini alan bu

hammadde, her geen gn insan hayatn kolaylatran binlerce yenilikle birlikte
stratejik nemini daha da artrmaktadr. Bununla birlikte petrol bulunduran
corafyalar da stratejik bir rekabet alan haline gelmitir.

Gnmzde lkeler petrole iki temel ama iin sahip olmak istemektedir.
Bunlardan birincisi, kendi ihtiyalarn karlamak, yaam standartlarn gelitirmek
ve bu sayede ekonomik ve siyasi gvenliklerini salamak, dieri ise uluslararas
alanda gc elinde bulundurmak (kresel veya blgesel g olmak veya bu gc
muhafaza etmek) ve dier devletlerin politikalarna yn vermek. Birinci ama, dnya
zerindeki tm lkelerin politikalarnda yer alrken, ikinci amac benimseyenler ise
uluslararas g mcadelesine giren gelimi devletler veya AB gibi oluumlardr.

Dnya zerinde petroln en fazla bulunduu Ortadouda, ilk petrol kuyular

ngilizler tarafndan 1900l yllarn banda randa alm Anglo-ran Petrol
irketince iletilmeye balanmtr. O tarihten itibaren de, petroln varl, randa
ekonomik ve siyasi istikrarszlklara neden olmutur. irketin, elde ettii gelirin ok
kk bir miktarn rana vermesi ve ngiltereye birok ayrcaln tannmas,
1951de Babakan Muhammed Musaddk tarafndan petroln milliletirilmesi
sonucunu dourmutur.

Milliletirme sonras iki lke arasnda yaanan krize ABD de katlm ancak
zm iin gerekletirilen hibir giriim olumlu sonu vermemitir. te yandan,
rann Batdan kopmas ve Komnizmin rana da sramas ihtimalinden korkan
ABD, ngilterenin de telkinleriyle, en son zm olan ran Babakan Musaddk
darbe ile grevden uzaklatrma operasyonu fikrini kabul etmitir. Bylece, ABD ve
ngiltere istihbarat tekilatlarnn ortak planlamasyla kod ad AJAX olan bir
hkmet darbesi gerekletirilmi ve yeni kurulan hkmet ile derhal yeni bir petrol
anlamas imzalanmtr. Bu anlama ile Amerikan, ngiliz, Fransz ve Hollanda
irketleri ran petrolne ortak olmulardr. Bu almada, darbeye kadar olan tarihi
sre ve darbenin gereklemesinde rol oynayan Amerikan-ngiliz istihbarat
faaliyetleri incelenmitir.

-I-
TASNF DII
TASNF DII

SUMMARY

The oil, that had come to the earth thousands of years ago due to the leaks
from undeground, from then on began to be used in various fields. With the
industrial revolution in the 1800s, the oil has become a commercial commodity and
along with discovery of oil wells, consumption and production increased rapidly. In
the 20th century, oil has appeared as the most valuable energy source, and has
caused many wars and instability.
This raw material become indispensable to daily life in a very wide application
area. Its strategic importance increases every day with the innovations that facilitate
the lives of people. However, oil containing regions has become the strategic
competitive regions.
Today, the countries would like to have oil for two main purposes. The first of
them, meet their own needs, to improve living standards and thus ensure the
economic and political security, and the second to retain power in the international
arena (to be global or regional power, or maintaining this power), and giving
direction to the policies of other states. The first goal is considered for all countries
in the world, while the second objective is to adopt the advanced states, struggled
for international power, or the organizations like EU.
In the Middle East where contains the maximum amount of oil on the world
first oil wells opened in the early 1900s in Iran by the British and started to operate
through the Anglo-Iranian Oil Company. Since then, the presence of oil,has led to
economic and political instability in Iran. The Company gave a very small amount of
its income to Iran and many privileges has been given to England. This has resulted
in the nationalization of oil by Prime Minister Mohammed Mossadegh in 1951.
After nationalization the United States participated in the crisis between the
two countries, but no attempt was made to the solution gave positive results. With
the fear of losing Iran to communism, as the final solution The US has accepted the
idea of the coup detat to dismiss the Iranian Prime Minister Mossadegh. Thus, a
joint planning operation (The coup detat which code-named "AJAX") was carried
out by U.S. and British intelligence agencies, and a new oil agreement was signed
immediately. With this agreement, American, British, French and Dutch oil
companies in Iran have become shareholders. In this study, the historical process
until the coup and the impact of the activities of American-British intelligence were
reviewed.

-II-
TASNF DII
TASNF DII

NDEKLER
ZET ........................................................................................................................ I
NDEKLER ..........................................................................................................III
TABLOLAR LSTES................................................................................................ V
GRAFKLER LSTES ............................................................................................. VI
EKLLER LSTES ............................................................................................... VII
KISALTMALAR LSTES ....................................................................................... VIII
N SZ.................................................................................................................. IX
BRNC BLM ......................................................................................................1
ARATIRMANIN PROBLEM ..................................................................................1
1. Problemin Durumu .......................................................................................... 1
2. Aratrmann Amac ........................................................................................ 4
3. Aratrmann nemi........................................................................................ 5
4. Aratrmann Varsaymlar .............................................................................. 5
5. Aratrmann Snrllklar ................................................................................ 5
KNC BLM .........................................................................................................6
YNTEM ..................................................................................................................6
1. Aratrmann Modeli........................................................................................ 6
2. Verilerin Toplanmas ....................................................................................... 6
3. Verilerin zm ve Yorumlanmas ................................................................ 6
NC BLM ....................................................................................................7
KURAMSAL EREVE ...........................................................................................7
1. Petroln Uluslararas likilerdeki Rol ve Jeopolitik nemi .............................. 7
a. Petroln nemi ............................................................................................ 8
b. Uluslararas Ekonomik, Politik likiler ve Petrol.......................................... 11
(1) Enerji Gvenlii ................................................................................... 15
(2) Petroln Ekonomik Deeri ve Finansal Piyasalara Etkisi ..................... 15
(3) Petrol Bulunduran Blgelerde Gvenlik Sorunu ve Silah Ticareti ......... 18
c. Jeopolitik Hkimiyet Teorileri ve Petrol ....................................................... 20
(1) Alfred Mahan ve Deniz Hkimiyet Teorisi ............................................ 22
(2) Mackinder ve Kara Hakimiyet Teorisi................................................... 24
(3) Spykman ve Kenar Kuak Teorisi ........................................................ 25
2. ran Petrolnn Tarihsel Sreci ...................................................................... 26
a. Birinci Dnya Sava ncesi Dnem .......................................................... 27
(1) randa Petroln Ortaya k .............................................................. 27

-III-
TASNF DII
TASNF DII

(2) rann ngiltere ve Rusya Tarafndan Paylalmas .............................. 33

b. ki Sava Aras Dnem ............................................................................... 38
c. kinci Dnya Sava Sonras Dnem .......................................................... 43
3. randa Darbe ncesi Durum........................................................................... 46
a. 1953 ncesi randa Siyasi Oluumlar ........................................................ 46
(1) Tudeh Partisi ....................................................................................... 47
(2) Dr. Muhammed Musaddk ve Ulusal Cephe ......................................... 49
b. Darbe ncesi Dnemde Yaanan Siyasal Krizler ....................................... 54
(1) Azerbaycan Krizi.................................................................................. 54
(2) ah Muhammed Rza Pehleviye Ynelik Suikast Giriimi ................... 57
(3) Petroln Milliletirilmesi Karar ............................................................. 58
c. Hkmet Darbesi ve Darbe Sonras Petroln Paylalmas ........................ 67
4. stihbarat Faaliyeti Olarak rtl Operasyon ................................................ 69
a. rtl Operasyon Kavram ......................................................................... 69
b. rtl Operasyon Trleri ............................................................................ 73
(1) Politik rtl Operasyonlar .................................................................. 74
(2) Ekonomik rtl Operasyonlar ............................................................ 77
(3) Propaganda ve Dezenformasyon......................................................... 78
(4) Yar Askeri rtl Operasyonlar .......................................................... 79
DRDNC BLM .............................................................................................81
BULGULAR VE YORUM........................................................................................81
1953 HKMET DARBES VE BABAKAN MUSADDIKIN DEVRLMES ..........81
1. Darbe Fikrinin ne kmasna Sebep Olan Faktrler ..................................... 81
2. Darbe Fikrinin Olgunlamas ve randa Yaanan Gelimeler .......................... 85
3. Darbenin Planlanmas ..................................................................................... 94
a. Taslak Plann Hazrlanmas ........................................................................ 94
b. Plann Son Halini Almas ve Onaylanmas ................................................. 97
4. Plann Uygulanmas ve lk Darbe Giriiminin Baarszlkla Sonulanmas ....100
5. kinci Deneme ve Darbenin cras ..................................................................103
6. randa Darbe Sonras Durum ........................................................................106
BENC BLM .................................................................................................108
SONU VE DEERLENDRME ...........................................................................108
KAYNAKA .........................................................................................................117

-IV-
TASNF DII
TASNF DII

TABLOLAR LSTES
SAYFA

TABLO-1: 2010 YILI TBARYLE DNYA ZERNDEK KANITLANMI

PETROL REZERVLER VE TKETM MKTARLARI. 16

TABLO-2: 1932-1950 YILLARI ARASINDA RANDA PETROL RETM

VE AIOC GELRNN DAILIMI. 60

-V-
TASNF DII
TASNF DII

GRAFKLER LSTES
SAYFA

GRAFK-1 : 2010 YILI KANITLANMI PETROL REZERVLER VE TKETM 13

MKTARLARININ YZDE OLARAK DAILIMI GRAF

GRAFK-2 : 2010 YILI KANITLANMI PETROL REZERVLER DAILIMI

GRAF 14

-VI-
TASNF DII
TASNF DII

EKLLER LSTES
SAYFA

EKL- 1 : MACKNDERN KAVRAMSALLATIRMASINDAK KALPGH

VE KENAR-DI KENAR HLAL BLGELER 24

EKL-2 : RANDA LK PETROL SONDAJ KULES, 1899 29

EKL-3 : ABADANDA KURULAN RAFNER 32

EKL-4 : DOKTOR MUHAMMED MUSADDIK 51

EKL-5 : ANGLO-IRANIAN PETROL RKET 62

EKL-6 : GENERAL FAZLULLAH ZAHD 86

EKL-7 : CIA AJANI DONALD WILBER 94

EKL-8 : 17 AUSTOS GN AH KARITI GSTERCLERN AHIN

HEYKELN YIKMALARI 103

EKL-9 : 19 AUSTOS GN AH LEHNE YAPILAN GSTERLERDEN

BR KARE 106

-VII-
TASNF DII
TASNF DII

KISALTMALAR LSTES

ABD : AMERKA BRLEK DEVLETLER

ADP : AZERBAYCAN DEMOKRAT PARTS

AIOC : ANGLO-IRANIAN OIL COMPANY

(ANGLO-RAN PETROL RKET)
APOC : ANGLO-PERSIAN OIL COMPANY
(ANGLO-PERS PETROL RKET)
BM : BRLEM MLLETLER

BP : BRITISH PETROLEUM

CIA : CENTRAL INTELLIGENCE AGENCY

(ABD DI STHBARAT SERVS )
DGSE : DIRECTION GENERALE DE LA SECURITE EXTERIEURE
(FRANSA DI STHBARAT SERVS )
GSMH : GAYR SAF MLL HSILA

MI6 : NGLTERE DI STHBARAT SERVS

MT : MLL STHBARAT TEKLATI

NATO : NORTH ATLANTC TREATY ORGANIZATION

(KUZEY ATLANTC ANTLAMASI RGT)
NIOC : NATIONAL IRANIAN OIL COMPANY
(ULUSAL RAN PETROL RKET)
NSC : NATIONAL SECURITY COUNCL
(ULUSAL GVENLK KONSEY)
OPEC : ORGANZATION OF PETROLEUM EXPORTING COUNTRIES
(PETROL HRA EDEN LKELER RGT)

OSS : OFFICE OF STRATEGIC SERVICES

(STRATEJK SERVSLER OFS)

SSCB : SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL

SIS : SECRET INTELLGENCE SERVCE

(GZL STHBARAT SERVS)

TDK : TRK DL KURUMU

-VIII-
TASNF DII
TASNF DII

N SZ
Uluslararas ilikileri anlamaya ve analiz etmeye alrken, enerji
kaynaklarnn gelimi ve gelimekte olan lkeler zerindeki etkileri ile kresel
ekonomi zerindeki roln anlamak olduka nemlidir. Nitekim, enerji
kaynaklarndan, zellikle petrolden bamsz dnlecek olan bir uluslararas
politikann bir ayann eksik kalaca aktr. Yaklak 150 yldr petrol irketleri ve
bu irketler zerinde sz sahibi olan lkeler, hem kendi aralarnda hem de petrol
rezervlerine sahip lkelerle, byk ve ok ciddi mcadelelerin iindedirler. yle ki,
bu mcadeleler, petrol bulunduran corafyalarda sava, darbe, suikast ve i
karklklar gibi olaylar eklinde tezahr edebilmektedir. Bu olaylar, bir yandan
ortaya kt lkelerde istikrarszla sebep olmakta, dier yandan gelimi batl
lkelere petrol akn ve petrol karlnda silah satn salamaktadr.

Ortadouda petrol servenine ilk balayan lke olan ran da, 1900lerin
bandan itibaren uzun yllar, petrol hesaplar yapan byk glerin mdahaleleri
neticesinde siyasi ve ekonomik istikrarszla maruz kalmtr. 1951de milliyeti
kesimin nderi Dr. Muhammed Musaddk, areyi petrol milliletirmekte bulmutur.
Ancak olaylar hesaplad gibi gitmemitir. 1953 ylna gelindiinde Babakan
Musaddka ynelik, ABD ve ngiltere tarafndan gerekletirilen hkmet darbesi,
operasyonun hemen ardndan batl bu iki lkeye petrol akn salamtr.

Bu almada, randa petroln bulunmasndan, 1953de yaanan darbeye

kadar olan tarihi sre ayrntlaryla izah edilmi ve 20nci yzyln ran iin bir
anlamda d mdahalelerin tarihi olduu vurgulanmtr. Mteakiben, Amerikan ve
ngiliz stihbaratnn, 1951 ylnda petroln milliletirilmesinden itibaren darbeye
kadar olan dnemde randa icra ettikleri faaliyetler ile darbenin icras, snrl
kaynaklardan istifade ile anlatlmtr. Bir rtl operasyon olan bu darbenin,
planlanmas ve darbeye ynelik icra edilen propaganda faaliyetleri zerinde zellikle
durulmutur.

Bu noktada; yksek lisans eitimi grmeme imkn tanyan Kara Kuvvetleri

Komutanlna; tarih ve gncel meselelere yaklamnda farkl bak alar ve
yorumlaryla iki senedir fikirlerinden istifade ettiim ve bu almann her
aamasnda bana katk salayan tez danmanm, Prof. Dr. Tolga YARMANa;
bugne gelmemizde emei olan tm retim yelerimize ve SAREN personeline;
mr boyu srmesini temenni ettiim dostluklar iin SARENde birlikte eitim
aldm snf arkadalarma; her daim bana moral veren eim Derya ARSLAN ve
varlklar ile yaama sevinci veren olum Hseyin ile kzm Zeynepe teekkr
etmeyi bir bor biliyorum.

-IX-
TASNF DII
TASNF DII

BRNC BLM
ARATIRMANIN PROBLEM

1. Problemin Durumu
Modern dnya ile birlikte retim faaliyetleri; el emeinin dnda, endstriyel bir
yaplanma iinde enerji kaynaklarna baml hale gelmitir. Hi kukusuz,
otomotivden sava endstrisine kadar birok alanda gnlk hayatn vazgeilmez
gereksinimleri arasna giren hammaddelerin banda dnya enerji ihtiyacnn tek
bana yaklak %40-45ini karlayan petrol bulunmaktadr (Ayhan, 2009, s. 43).
Sanayi devrimiyle birlikte enerji kaynaklarna duyulan ihtiyacn artmas petrol
stratejik bir araca, petrol corafyasnda bulunduran blgeleri ise bu stratejik aracn
stratejik bir rekabet alan hline dntrmtr (Karaca, 2003, s. 114).

Her blgeye petrol konusunda eit imkn sunmayan dnyada kimileri kaynak
lke, kimileri ise baml lkedir. Petrol, 20. yzyln bandan itibaren ekonomik ve
siyasi tarihte etkin bir e olarak; lkeleri, toplumlar, uluslararas sistemi,
uluslararas politikalar, devletleraras g mcadelelerini, savalar ve barlar
ekillendiren, deitiren ve dntren unsurlardan biri olmutur (Emeklier ve Ergl,
2010, s. 52).

Petroln, insanolunun en ok ihtiya duyduu ham madde hline gelmesini

mteakip, var olduu her blgede, i karklklar birbirlerini izlemi ve petrole sahip
olan lkelerin halklar hibir zaman huzur iinde yaayamamlardr. Ham madde ve
enerji kaynaklarna sahip olmak ve dnyaya bu yoldan hkimiyetini kabul ettirmek
isteyen smrgecilerin gznde petrol, insan hayatndan hep daha kymetli olmutur
(Karaca, 2003, s. 113). Winston Churchillin 1936 ylnda ngiliz Avam Kamarasnda
ngilterenin menfaatlerini mzakere ederken sarf ettii Bir damla petrol bir damla
kandan daha kymetlidir (Karada, 2010, s. 15) sz bu durumu zetler niteliktedir.
Gnmzde petrol, sava ve bar dnemlerinde tm uluslararas ilikilerde;
devletlerin birbirine yaklamasnda veya kar atmalar yaamalarnda barol
oynamaktadr (Karaca, 2003, s. 113). Nitekim petrol; petrole sahip lkeler iin d
mdahalelerin ve g savalarnn bir habercisiyken, petrol kaynana sahip
olmayan lkeler iinse enerjinin temini, lojistik gvenlii gibi konularda d politika
karar alma mekanizmalar iin temel planlama ve d politika retme alanlarndan
biridir (Emeklier ve Ergl, 2010, s. 53).

Petrole sahip olan blgelerin siyasi ve ekonomik adan gl olmalar

beklenirken mevcut durum bundan ok daha farkldr. Esas nemli olan petrole
sahip olmak deil petrol en ekonomik ekilde uluslararas pazarlara ulatrmak ve

-1-
TASNF DII
TASNF DII

petrol ulam yollarn kontrol altnda bulundurmaktr (Karaca, 2003, s. 115).

Keohane (1984, s. 46)ye gre uluslararas sistemde baat konuma gelmek isteyen
bir devlet ncelikli olarak stratejik hammadde kaynaklar zerinde bir denetim
kurmak zorundadr.

Petroln nemini anlayan ve bu alanda faaliyete geen ilk kiiler imparatorlar

kadar gl, bu kiilerin kurduklar irketler ise devletler kadar zengin hale
gelmilerdir. O dnemde kurulan petrol irketleri halen dnyann sayl sermaye
devleri olarak petrol piyasasn ellerinde bulundurmaktadr (Karada, 2010, ss. 9-
10). ok-uluslu bu petrol irketlerinin ortaya klarnn birbirleri ile eit derecede
nemli iki hedefi vardr:

1. htiyac karlayacak petrol kaynaklarn bulmak ve gelitirmek,

2. Piyasa ilerliini garanti altna almak ve haddinden fazla fiyat rekabetinin

nne gemek iin var olan ve potansiyel arz kontrol etmek (Emeklier ve Ergl,
2010, s. 54).

Bu amalarn gerekletirme abasnda olan ok uluslu petrol irketleri

zamanla politik ve ekonomik birer aktr haline gelmilerdir. Bu irketler, iinde pay
olan lkeler iinse ulusal kar ve ulusal gvenlikleri balamnda nemli bir
faaliyet alan olmulardr (Penrose, ss. 14-31). rnein ABD, Standard Oilin bir
lkedeki karlarnn tehdit altnda olmas durumunda o lkeye nota verilmesi gibi
politik-diplomatik reaksiyonlar gstermitir (Emeklier ve Ergl, 2010, s. 54). Bu
kapsamda, bu ok uluslu petrol irketlerinin sadece ekonomik birliktelikler olarak
dnlmemesi gerekmektedir.

Petrol, grnrde bir enerji kayna olsa da, aslnda amzda siyasal,
ekonomik, ve askeri glerin kayna ve ortaya kan uluslararas sorunlarn bazen
gizli, bazen de aleni nedenlerinden biridir (Emeklier ve Ergl, 2010, s. 64).

1900l yllarn bandan itibaren meydana gelen savalara bakldnda yine

petrol barolde grmekteyiz. Birinci ve kinci Dnya Sava srasndaki mcadelede
modern dnyann en deerli hammaddesini topraklarnda bulunduran Orta Dou kilit
blge olmutur (Ural, 2009, s. 144). Sonrasnda ise petrol mcadeleleri; Arap-srail
Sava ve akabinde ran-Irak Sava ile balayan, Kafkasyada eenistan Sava
ve Azerbaycan-Ermenistan atmas ile devam eden, Irakn Kuveyti igali
sonrasnda Krfez Savana yol aan, 11 Eyll sonras ABDnin Afganistan igali
ve son olarak da ABDnin Iraka girerek Saddam ynetimini devirmesine kadar
uzanan bir dizi savaa neden olmutur.

-2-
TASNF DII
TASNF DII

Grld gibi, petroln ulusal kar ve ulusal gvenlik konularnda nemli bir
aktr olmas, devletleri petrol odakl olarak strateji belirlemeye sevk etmektedir. Hi
phesiz istihbarat faaliyetleri de bu strateji ierisinde nemli rol oynamaktadr.
zellikle kresel gler, enerji zerinde hkimiyet kurabilmek iin, petrol barndran
corafyalarda bazen savaarak bazen de klasik savan dnda sahip olduklar
istihbarat rgtlerini kullanarak, klasik istihbarat faaliyetlerinin yannda zaman
zaman da rtl operasyonlar dzenlemektedirler. cra edilen rtl operasyonlar bu
corafyalarda suikast, darbe, atma, halk ayaklanmas, etnik, dini ve siyasi
blnme gibi olaylarla kendini gstermektedir.

Osmanl dneminde Msr milliyetiliinin artmasnda Msr karargh gren

ngilterenin faaliyetlerinin rolnn byk olmas (Karada, 2010, ss. 83-87), Gney
Amerikada petroln bulunmasn mteakip hemen hemen tm blge lkelerinde
srasyla Venezella, Kolombiya, Nikaragua, Meksika darbeler ile ynetimin el
deitirmesi (Karada, 2010, ss. 142-183), bylece batl glerin bu lkelerin petrol
imtiyazlarn almas gibi birtakm rnekler sz konusu sav destekler niteliktedir.

Petrol odakl olarak darbeler ve i siyasete mdahale, birok petrol sahibi

lkenin siyasi tarihinde grlen bir sretir. Nitekim bu duruma alkn olan petrol
reticileri lkeler, OPECin oluturulmas aamasnda tedbiri elden brakmam;
Venezella Bakan yaplacak toplantya katlm tarihini herhangi bir tehlikeye kar
ertelemi ve Irakta ise darbe olaslna kar alarma geilmitir (Yergin, 1995, s.
603).

Petrol politikalar balamnda yaanan bu darbeler arasnda hi kukusuz en

arpc olan, randa petroln milliletirilmesi kararnn kmasnn ardndan
ynetimin devrilip deitirilmesidir. 1950li yllara gelindiinde randa tartlmaya
balanan petroln milliletirilmesi meselesi, ran Babakan Musaddk greve gelir
gelmez Meclise tanmtr. Bu gelimeler neticesinde, rann ABD ve ngiltere ile
arasndaki ilikiler gerginlemeye balamtr. Nitekim Austos 1953te aka
Amerikan ve ngiliz istihbarat rgtlerinin organize ettii bir darbeyle Musaddk
iktidardan uzaklatrlm ve 1954de ran petrol imtiyaz ngiltere, ABD, Fransa ve
Hollanda irketlerinden oluan bir konsorsiyuma devredilmitir (Soydan, 2002, s. 73;
Gndoan, 2010, ss. 370-371; Takeyh, 2009, ss. 107-111; Karada, 2010, ss. 303-
393; Ayhan, 2009, ss. 167-169).

randa yaanan bu gelime, Amerikan ve ngiliz istihbarat rgtlerinin organize

ettikleri bir rtl operasyondur. Bu balamda, rtl operasyonun tanmna
baktmzda ise zda (2009, s. 273)n ifadesiyle istihbaratn kar tarafn niyet ve

-3-
TASNF DII
TASNF DII

kapasitelerini ngrme ve renmenin tesine geip kar tarafn eylemlerinin

ynn belirleme hedefine ynelen ve psikolojik savan bir paras olan istihbarat
almalardr. rtl operasyonlar yle planlanr ve gerekletirilir ki, destekleyicisi
gerektiinde gayet ikna edici bir ekilde inkr edebilir. Grld gibi rtl
operasyonlar, klasik istihbarat faaliyetlerinden (bilgi edinme ve kar tarafn bilgi
edinmesini engelleme) eylem ynyle farkllk arz etmektedir.

Eski CIA direktr Stransfield Turner "rtl operasyon, yabanc bir lkedeki
gelimelerin seyrini rolmz ortaya kmadan etkilemek iin gsterdiimiz abalar
nitelendirir." dedikten sonra; "rtl operasyon grevleri, arkasnda bizim
olduumuz belli olmayan propaganda faaliyetleri, politik eylemler ve gizli paramiliter
destek gibi, CIA'ya verilir" diye eklemektedir (Turner, 1985, s. 75).

Bu dorultuda 1953'te ran Babakan Muhammed Musaddk' devirmek iin

ABD'nin dzenledii rtl operasyon, enerji odakl istihbarat faaliyetlerine bir rnek
tekil etmi ve baars nedeni ile dier rtl operasyonlar da tevik etmitir. Bu
aratrmada da petrol rezervlerine sahip bir lke olan randa icra edilen istihbarat
operasyonlar ile kresel glerin enerji hkimiyeti mcadelesi arasndaki iliki
problem olarak belirlenmitir.

2. Aratrmann Amac
Petroln uluslararas ilikilerde oynad rol vurgulamak,

Petrol barndran lkelerde meydana gelen sava, devrim, darbe ve i

karklklar ile kresel glerin istihbarat faaliyetleri arasndaki ilikiyi 1953te
randa yaplan darbe ve darbe ncesi propaganda faaliyetleri zerinden incelemek,

stihbarat servislerinin arivlerindeki belgelerden de yararlanarak, bir rtl

operasyonun planlanmas ve icrasnda izlenilen yntemleri ortaya koymak,

1953 ylnda CIAin ilk yurtd operasyonu (zkaya, 2011, s. 19) olan randaki
darbeden Pentagonun kard dersleri inceleyerek yaplan istihbarat faaliyetlerinin
deerlendirmesini sunmak,

rann yakn tarihinin, zelikle 19.yy sonundan 20.yy ortalarna kadar olan
dnemin bir anlamda d mdahalelerin tarihi olduunu ortaya koymak,

rann bugnk siyasi yaplanmasn anlamaya ve izlemekte olduu tepkisel d

politikay analize katk salamak,

-4-
TASNF DII
TASNF DII

3. Aratrmann nemi
Uluslararas sistemin ve ilikilerin parametrelerini zmeye alrken petroln
dnya ekonomileri zerindeki etkisini anlamak olduka nemlidir (Kona, 2008, s. 1).

Kresel glerin randa enerji hkimiyeti mcadelelerinde, istihbarat rgtlerinin

icra ettikleri operasyonlarn planlama, uygulama ve deerlendirilmesinde izlenen
yntem ve taktiklerin incelenmesi nem arz etmektedir.

Halen dnyada petrole sahip ok uluslu irketler ve bu irketlerde pay olan

devletler byk ve ok ciddi bir mcadelenin iindedirler. Bu almada, yaanan bu
mcadelelerinin tarihsel arka plannn ortaya konulacak olmasnn, gnmzde
gelien enerji odakl ilikilerin daha iyi anlalmasn salamas asndan faydal
olaca deerlendirilmektedir.

4. Aratrmann Varsaymlar
Bu tez almasnda aadaki konular ayrca ispatna gerek duyulmadan
doru olarak kabul edilmitir:

a. 1953te dnemin ran Babakan Musaddkn devrilmesi ile sonulanan

darbenin temel sebebi ran petrolleri zerinde kresel glerin hakimiyet kurma
abasdr.

b. Yaplan bu mdahale istihbarat rgtlerinin gerekletirdii bir rtl

operasyondur.

c. 20. yy.n banda ABD ve ngiliz kkenli irketler kresel bazda petrol
zerinde hkim konumdadr.

5. Aratrmann Snrllklar
almann 20.yydan balatlmas, rann bir petrol lkesi konumuna bu
yzyln banda gelmesi ve buna paralel olarak mdahalelerin de bu dnemde
younluk kazanm olmasndandr.

Petroln tarihi incelendiinde, bata Ortadou olmak zere dnya zerindeki

birok blgede petrol mcadelesinde istihbarat faaliyetlerinin uygulandn grmek
mmkndr. Bu almada ise tm faaliyetlerin incelenmesi uzun zaman
gerektirdiinden sadece ran petrolleri zerindeki mcadele ve zellikle 1953 ylnda
gerekletirilen darbe incelenecektir.

-5-
TASNF DII
TASNF DII

KNC BLM
YNTEM

1. Aratrmann Modeli
randa 20.yyda meydana gelen istikrarszlk kaynaklarnn (ve buna ynelik
istihbarat faaliyetlerinin) petrole bal olarak yaand ilikisel olarak anlatlmtr.

Aratrmada tmevarmsal bir sre izlenmitir.

2. Verilerin Toplanmas
Aratrmada, balangta olgusal ve yargsal veriler, belgesel tarama teknii
kullanlarak ktphaneler, akademik veri tabanlar, bilimsel yayn tarama siteleri,
medya ve web sitelerinin arivleri, dnce kurulularnn yaynlar, resmi
kurumlarca hazrlanan istatistikler, raporlar, aratrma sonularndan elde edilen
birincil ve ikincil kaynaklardan istifade edilerek toplanmtr.

3. Verilerin zm ve Yorumlanmas
Verilerin zm ve yorumlanmasnda, nitel aratrma tekniklerinden dokman
incelemesi ve ierik analizi yntemleri uygulanmtr.

-6-
TASNF DII
TASNF DII

NC BLM
KURAMSAL EREVE

1. Petroln Uluslararas likilerdeki Rol ve Jeopolitik nemi

Petrol, ok eski dnemlerde yeryzne kan sznt ile kefedilmi ve o
dnemde ila elde etme amacyla tketilmesinin yannda gemi yapmnda katran
olarak da kullanlmtr. Eski bir tren yolu iisi olan Albay Edwin Drakenin 27
Austos 1859da Pennsylvaniada ilk ada petrol kuyusunu amas ise petrole
olan ilgilin hzla artt bir dnemi balatm ve o tarihten itibaren bir retim
patlamas yaanmtr (Bilgin, 2007, s. 23; Stern, 2011, ss. 14-15). O dnemden
itibaren petrol, baz hastalklarn tedavisi ile yaygn bir ekilde aydnlanma amal
olarak kullanlmaya balanmtr (Yergin, 1995, s. 3). zellikle gazya iin talep
1880lerde doruk noktasna ulamtr. Elektriin yaygnlamasyla birlikte talepte
d olsa da daha sonra ortaya kan petrol yakan kalorifer kazanlar ve fabrikalar,
trenler ve gemiler talebin ykselmesine sebep olmutur. Petrol endstrisindeki en
nemli gelime ise iten yanmal motorlarn icaddr (Stern, 2011, s. 34). Bu bulula
birlikte dizel yaktla alan ara retilmeye balanm, yeni bir sektr olumu ve
yakt ihtiyac ile birlikte petrol talebi hzla art gstermitir.

Hi kukusuz 20nci yzylda en ok ihtiya duyulan enerji kayna petrol

olmutur. 21inci yzylda da petrol, bu zelliini devam ettirmektedir. Her ne kadar,
bata doalgaz olmak zere alternatif enerji kaynaklarna ynelimler artsa da, tm
kullanm alanlar ile petroln yerini alabilecek bir kaynak henz mevcut deildir.
Buna bal olarak dnyadaki petrol tketimi de hzla artmaktadr. Ancak petrol
rezervleri ayn oranda art gstermemektedir. Yeni alan petrol kuyusu miktarlar
azalmakla birlikte bu kuyulardaki rezerv miktarlarnn da daha az olduu
grlmektedir. Artan ihtiya ve tketim karsnda azalan petrol rezervi ve bu
rezervlerin de dnya zerinde belirli blgelerde toplanm olmas, petroln ekonomik
deerini artrmakta ayn zamanda petrol zerinde etin mcadelelere de sebep
olmaktadr. yle ki, son bir asrda meydana gelen sava, darbe, suikast vb. olaylarn
birou petrol bulunduran corafyalarda ortaya km ve petrol eksenli olmutur.
Dolaysyla petrole sahip olmak, bir lke iin potansiyel bir g olma avantajn
salamakla birlikte, bu gc muhafaza edebilecek ekonomik, siyasi ve askeri gce
sahip olmamas da o lkenin smrlmesine neden olabilecek bir dezavantaj
olmaktadr (can, 2004, s. 49).

-7-
TASNF DII
TASNF DII

Petrol arama faaliyetleri neticesinde kuyularn almas, petroln retilmesi,

tketicilere gvenli bir ekilde ulatrlmas ve tm bu faaliyetlerin maliyeti ile
ekonomik deeri, petrol arz eden lkeler ile tketici lkeler ve petrol irketleri
arasnda srekli gndemde olan konulardr. zellikle enerji gvenlii en ok
zerinde durulan husustur. nk enerjinin kesintisiz ve srekli olarak salanmas
modern hayatn idame ettirilmesinde byk nem tamaktadr.

Gnmzde petrol, temel enerji ihtiyalarn karlayan ve temin edilmesi

tehlikeye dt zaman milli gvenlii salamada zafiyet oluturacak derecede
stratejik neme sahip bir hammadde olmasnn yan sra, uluslararas alanda baat
konuma gelmek ve dier devletlerin politikalarn ynlendirmek maksadyla gelimi
devletler iin bir aratr.

a. Petroln nemi
Sanayi devrimi ile birlikte nceleri kmre duyulan ihtiya, daha sonra yerini
petrole brakm ve petrol gnmze kadar en nemli stratejik hammadde olarak
karmza kmtr. Halen ok geni kullanm alanlaryla petrol en ok ihtiya
duyulan enerji kayna olma konumunu korumaktadr. Hi kukusuz, sava
aralarnn kullanmndan sava makinelerinin yapmna, snmadan ulama, ila
sanayinden elektrik retimine, plastik malzeme retiminden bilgisayar paralarnn
yapmna ve tekstile kadar birok alanda gnlk hayatn vazgeilmez gereksinimleri
arasna giren hammaddelerin banda dnya enerji ihtiyacnn tek bana yaklak
%40-45ini karlayan petrol bulunmaktadr (Ayhan, 2009, s. 43). Bu noktadan
hareketle tarihin hibir dneminde petrol kadar insanolunun gndelik hayatna
giren bir enerji kaynana rastlanmad sylenebilir. Gelecek dnemde de tm bu
alanlar kapsayacak ekilde petrole alternatif bir enerji kaynann varl
ngrlmemektedir (mezsoy ve en, 2003, s. 117).

Petrol, bir yandan bu ok geni kullanm alanyla zorunlu bir ihtiya haline
gelirken bir yandan da devletlerin gelimilik dzeyini artrmada nemli bir etken
olmaktadr (Ayhan, 2009, s. 56). Bu dorultuda devletler gelitike petrol tketimleri
ykselmekte1 ve buna bal olarak talepleri de artmaktadr. Bu talebi karlayabilmek
iin lkeler varsa- kendi kaynaklarn, ve/veya ithal ettikleri petrol
kullanmaktadrlar. Petrol rezervlerinin dzensiz bir dalm gsterdii yeryznde

1
Nitekim petrol tketimi her geen gn hzla artmaktadr. 2000 ylnda dnyada gnlk tketim 76
milyon varil iken 2010 ylnda 87 milyon varile kmtr. BP Statistical Review of World Enegy 2011.
s.9.
Ayrca Uluslararas Enerji Ajansnn 2035 yl beklentisi ise 97 milyon varil olarak hesaplanmtr.
International Energy Agency, World Energy Outlook 2011. s.19.

-8-
TASNF DII
TASNF DII

kimileri kaynak lke iken, kimileri ise baml lkedir. zellikle Ortadou, Kuzey
Afrika, Rusya ve Gney Amerika, petroln dnya zerinde en ok bulunduu
blgeler iken dnyann geri kalan kk miktarlarda petrol rezervlerine sahip olsalar
da bu blgelere baml bulunmaktadrlar. Bu durum uluslararas alanda petroln
tanmas, ulam gvenlii ve maliyeti gibi konular gndeme getirmitir. Yzyl
akn sredir zerinde tartlan bu konular kar atmalar nedeniyle birok
blgede istikrarszln kayna olmutur.

1890l yllarda ngiltere uluslararas alanda gc elinde bulunduran lke idi.

Bunda hi phesiz denizlerdeki hkimiyetinin yannda kmr ve petrol rezervleri
zerindeki hkimiyeti de nemli rol oynamaktayd (Sevim, 2009, s. 94). Birinci
Dnya Sava ncesinde ngilterenin, donanmada kmrle alan gemilerin petrol
yaktl gemilere dntrlmesine ynelik stratejik karar (Ghanebassiri, 2002, s.
170), o dnemde dnyann en gl donanmasna sahip olan bir lke iin ok
nemli bir avantaj ve ayn zamanda yeni bir sektrn de douudur. Ancak bu
dnmn salanmas byk miktarda petrol talebini ortaya karmtr. 1908
ylnda Anglo-Persian Petrol irketi araclyla Basra Krfezinde petrol retmeye
balayan ilk lke olan ngiltere, donanmas iin gerekli olan yakt da bu yolla
salamaya balamtr. Sanayilemi lkeler arasnda petrol rekabetinin balamas
da o tarihlere denk gelmektedir.

Nitekim sanayi anda yapt gl atlmlarla gelimi bir endstriye sahip

olan Almanya da Orta Dou petrollerine hkim olmak istemitir. ngiliz ve Ruslar 2
rahatsz eden (Karada, 2010, ss. 91-94) Berlin - Badat demir yolu projesi de
1880lerde Badat ve Musul petrollerinin nakli amacyla hayata geirilmeye
balanm (Parlar, 2003, ss. 99-106) ve byk bir mcadeleye sebep olmutur.
Fransann da Ortadoudan kar elde etmek istemesiyle Avrupann byk
devletleri Ortadouda kar karya gelmilerdir (Karada, 2010, s. 35). Bu durum,
ayn zamanda bu lkeleri Birinci Dnya Savana gtren srecin de balangcdr.
1910 kmr zirvesinden drt yl sonra balayan petrol sava, enerji kaynaklarna
ulama amacn gden ilk byk atmadr (Sevim, 2009, s. 95). Bu savan
sebepleri ile ilgili birok farkl fikir ortaya srlmtr (Yergin, 1995, s. 187). Ancak
hammaddeye yani petrole ulamak ve ulam yollarn kontrol altna almak en temel
sebep olarak gsterilebilir. Savata ten yanmal motorlara sahip harp aralarnn,

2
Almanlar, ngilizlerle kar karya kaldklar Ortadou petrollerinde, bir taraftan da Rusya ile
mcadele etmek istemedikleri iin Badat hattnn gzergahn deitirmilerdir. Karada, R.(2008).
Petrol Frtnas. stanbul:Truva Yaynlar s.91.

-9-
TASNF DII
TASNF DII

hatta taksilerin dahi kullanlmas 3 ve bu aralarn kuvvet arpan olmas, zaten petrol
iin yaplan savata petroln nemini daha da artrmtr (Yergin, 1995, s. 187).

Birinci Dnya Sava sonunda, petrol rezervlerine sahip olma konusunda en

krl devlet ngiltere olmutur. Fransaya da, 20 Nisan 1920de, sava sonras siyasi
mcadeleler neticesinde imzalanan San Remo Anlamas ile Musul petrollerinin
%25lik blm iin satn alma hakk tannmtr (Ulubay, 2008, ss. 239-141).
Alnan bu karar ABD tarafndan tepki grm ve 1928de Krmz Hat Anlamasnn
imzalanmasyla ABD Orta Dou petrollerinden ilk pay elde etmitir. (US Department
of States Office of the Historian). Bylece Birinci Dnya Sava, ABD, ngiltere ve
Fransann petrol konusunda stnlkleri ile sonulanmtr.

1939da balayan kinci Dnya Savann ortaya knda yine petrol

baroldeydi. Hatta muharebelerde sonucu belirleyen de petrol olmutu (Stern, 2011,
s. 89). Modern dnyann en deerli hammaddesini topraklarnda bulunduran Orta
Dou da yine kilit blge olmutur (Ural, 2009, s. 144). ngiltere ve ABD ittifaknn
galibiyetiyle sonulanan bu sava srasnda, ABD kendi petrol rezervlerinin
tkenmesi tehlikesi ile kar karya kalmtr. Bu gelimenin etkisiyle ABD 1945ten
bugne, Ortadou petrolleri zerindeki ilgisini giderek artrm ve zellikle Basra
Krfezinde ekonomik ve askeri adan etkinlii hissedilmitir (Sevim, 2009, s. 95).
Sonrasnda ise petrol mcadeleleri; Arap-srail Sava ve akabinde ran-Irak Sava
ile balayan, Kafkasyada eenistan Sava ve Azerbaycan-Ermenistan atmas
ile devam eden, Irakn Kuveyti igali sonrasnda Krfez Savana yol aan, 11
Eyll sonras ABDnin Afganistan igali, daha sonra ABDnin Iraka girerek Saddam
ynetimini devirmesi ve son olarak da NATOnun Libyaya mdahalesine kadar
uzanan bir dizi savaa neden olmutur.

Independentta yaynlanan bir makaleye gre, 2003 Krfez Savandan ksa

bir sre nce Amerikan ve ngiliz Petrol irketlerinin Irak Petrol zerinde imtiyaz
elde etme amal grmeler yapt ortaya kmtr (Bignell, 2011). Yakn tarihte
meydana gelen bu olay atmalarn arkasndaki ana nedeni gstermesi asndan
gzel bir rnektir.

3
Almanlarn Parise yaklamalar srasnda 100.000 sivil ve hkmet Parisi terk etmi, demiryollarnn
tahrip olmas nedeniyle de cepheye asker sevkiyat Pariste bulunan tm taksilerin kullanlmasyla
yaplmtr. Bkz. Yergin, D.(1995). Petrol, Para ve G atmasnn Epik yks.(K. Tuncay, ev.).
Ankara: Bankas Kltr Yaynlar.ss.188-190.

-10-
TASNF DII
TASNF DII

b. Uluslararas Ekonomik, Politik likiler ve Petrol

Uluslararas ilikileri sfr toplaml oyun olarak gren realist yaklama gre
(Kegley, 2008, s. 521) bir devletin kazancnn olduu durumda dier devletin
kaybedecei savndan hareketle stratejik hammadde kaynaklar zerinde g
mcadelelerinin yaanmas gayet doaldr. Yukarda sz edilen savalarda da
grld gibi 20nci yzyln bandan itibaren lkelerin teknik imkn ve
kapasitelerinin artmasna bal olarak hzla gelien endstrilerle birlikte petrol
stratejik bir hammadde olarak n plana km, petrol corafyasnda bulunduran
blgeler ise stratejik bir rekabet alan hlini almtr (Karaca, 2003, s. 114).

Gerek gelimi, gerekse gelimekte olan lkelerde bir yandan nfus art, bir
yandan da petroln kullanm alanlarnn genilemesi, retim ve hizmet
faaliyetlerinde enerjiye duyulan ihtiyacn artmasna, bununla orantl olarak da petrol
taleplerinin ksa srede ykselmesine sebep olmutur (Akbulut, 2008, s. 117).
Ancak, gerekli olan petrole ulamak ok da kolay olmam ve olmamaktadr. Bunun
en nemli sebebi ise dnyadaki petrol kaynaklarnn snrl olmas ve dengesiz bir
dalm gstermesidir.

Bat Avrupa, Kuzey Amerika, Asya Pasifik lkeleri ve Gney Afrika petrol
rezervleri asndan olduka fakir iken, Ortadou, Kuzey Afrika, Gney Amerika ve
eski dou blou lkeleri dnya petrol rezervinin yaklak %90n blgesinde
bulundurmaktadr (BP, 2011, s. 6). Daha ayrntl bir ekilde inceleyecek olursak,
tablo-1de 2010 yl itibariyle dnya zerindeki kantlanm petrol rezervlerinin
lkelere dalm, tketim miktarlar ve nfusa oran grlmektedir.

-11-
TASNF DII
TASNF DII

Toplam Tketimdeki
Toplam Rezervdeki
Kantlanm Petrol

(milyon varil /gn)

Kii Bana Petrol

Petrol Tketimi
(milyar varil)

(milyon kii)

Tketimi
(gnlk)
Rezervi

Nfus
lke

Pay

Pay
1 S. Arabistan 265 % 19,1 2,8 % 3,1 26 0,1
2 Venezuella 211 % 15,3 0,765 % 0,9 28 0,02
3 ran 137 % 9,9 1,8 % 2,1 78 0,02
4 Irak 115 % 8,3 0,7 % 0,8 30 0,02
5 Kuveyt 102 % 7,3 0,413 % 0,4 2,5 0,16
6 BAE 98 % 7,1 0,682 % 0,8 5 0,13
7 Rusya 77 % 5,6 3,2 % 3,7 139 0,02
8 Libya 46 % 3,4 0,3 % 0,3 6,5 0,04
9 Kazakistan 40 % 2,9 0,260 % 0,3 15,5 0,01
10 Nijerya 37 % 2,7 0,3 % 0,3 155 0,001
11 Kanada 32 % 2,3 2,2 % 2,5 34 0,06
12 ABD 31 % 2,2 19,1 % 21,1 313 0,06
13 Katar 26 % 1,9 0,220 % 0,2 0,8 0,3
14 in 15 % 1,1 9 % 10,6 1336 0,006
15 Brezilya 14 % 1,0 2,6 % 2,9 203 0,01
16 Almanya 0,3 %0,02 2,4 % 2,9 81 0,02
17 Fransa 0,09 %0,006 1,7 % 2,1 65 0,02
18 Japonya 0,04 %0,002 4,4 %5 126 0,03
Dier lkeler 137 %9,7 34 %40 4284 0,008
Toplam 1383 %100 87 %100 6928 0,01
Tablo-1: 2010 yl itibariyle dnya zerindeki kantlanm petrol rezervleri ve tketim miktarlar.

Kaynak: BP Statistical Review of World Enegy 2011. ss.6-9; CIA-The World Factbook:
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ verilerinden istifade ile
hazrlanmtr.

Grld gibi, petrol rezervleri gelimekte olan lkelerde, gelimi lkelere

nazaran ok daha fazladr. Burada dikkati eken dier bir nokta da, rezerv sahibi
lkelerin enerji tketiminde olduka gerilerde yer almasdr. Aadaki rezerv ve
tketim yzdeleri grafiine (grafik-1) baktmzda bunu daha net bir ekilde
grebiliriz.

-12-
TASNF DII
TASNF DII

Grafik-1: 2010 yl kantlanm petrol rezervleri ve tketim miktarlar yzde olarak dalm grafii.

Kaynak: BP Statistical Review of World Enegy 2011. ss.6-9 ve CIA-The World Factbook:
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ verilerinden istifade ile
hazrlanmtr.

Petrol rezervi asndan zengin olan lkelerde siyasi ve ekonomik yapnn

krlgan olmas sebebiyle istikrarszlklarn yaanmas bu durumu zetler niteliktedir.
Sz konusu istikrarszlklarn temelinde ise yine petroln kresel gler tarafndan
elde edilmesi ve kontrol altna alnmas mcadeleleri yer almaktadr. Bu kapsamda,
byk sermaye, teknik bilgi ve teknolojik imknlar gerektiren petrol endstrisi, bu
lkelerde gelimemi, petrol tketimi de bununla doru orantl olarak dk
seviyelerde kalmtr. ran, Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Birleik Arap Emirlikleri
gibi lkelerde tketimin ok az olmasnn yan sra bu lkelerin ekonomileri
neredeyse tamamen petrol retimine dayanmaktadr (Kona, 2008, s. 2). Gelimi
lkelerde ise yaplan byk apl yatrmlar sebebiyle petrole dayal sanayinin
gelime gsterdii grlmektedir. Tketimin fazla olduu bu lkelerde petrole
duyulan ihtiyacn dier lkelere oranla daha fazla olmas nedeniyle, sz konusu
lkeler iin petroln temini, tanmas ve getii gzerghta yer alan lkelerle olan
ilikiler olduka nemli hale gelmektedir. Bundan dolay petroln uluslararas siyasal
ve ekonomik balantlarda zel bir yeri vardr (Akbulut, 2008, s. 122).

Bu kapsamda, petroln gnmzde iki temel ama iin ara haline geldii
grlmektedir. Bunlardan birincisi lkelerin kendi ihtiyalarn karlamak, yaam
standartlarn gelitirmek ve bu sayede ekonomik ve siyasi gvenliklerini salamak,

-13-
TASNF DII
TASNF DII

dieri ise uluslararas alanda gc elinde bulundurmak (kresel veya blgesel g

olmak veya bu gc muhafaza etmek) ve dier devletlerin politikalarna yn vermek.
Birinci ama, dnya zerindeki tm lkelerin politikalarnda yer alrken, ikinci amac
benimseyenler ise uluslararas g mcadelesine giren gelimi devletler veya AB
gibi oluumlardr.

milyar
varil

Grafik-2: 2010 yl kantlanm petrol rezervleri dalm grafii.

Kaynak: BP Statistical Review of World Enegy 2011. ss.6-9.daki verilerden istifade ile
dzenlenmitir.

Dnya zerindeki rezervlere blgeler baznda bakldnda (Grafik-2),

Ortadou rezerv miktar asndan ilk dikkati eken blgedir. zellikle bu blge
toplam rezervlerin %55ini barndrmas nedeniyle birinci srada yer alrken %17 ile
Gney ve Orta Amerika ikinci sradadr. Bu aradaki fark bile petrol rezervleri
asndan Ortadounun nemini gzler nne sermektedir. Keohane (1984, s. 46),
uluslararas sistemde baat konuma gelmek isteyen bir devletin ncelikli olarak
stratejik hammadde kaynaklar zerinde bir denetim kurmak zorunda olduunu
belirtmektedir. Bu adan bakldnda uluslararas ortamda gc elde etmek veya
kresel g olmak iin Ortadouya hkim olmak elzemdir. Gnmzde tek kresel
g olan Amerika Birleik Devletlerinin zellikle kinci Dnya Savandan bugne
kadar Ortadouya olan ilgisini ve gnmzde uygulamakta olduu Byk Ortadou
Projesini yukarda saylan hususlarla ilikilendirmek yanl olmayacaktr.

-14-
TASNF DII
TASNF DII

Yukarda saylan amalar dorultusunda, petrol ticareti ve endstrisinde rol

alan aktrlerin petrol ile ilgili politikalarnda gz nnde bulundurmalar gereken baz
temel parametreler vardr. Bunlar, ham petroln retimi, gvenli bir ekilde
ulamnn salanmas(enerji gvenlii), ilenmesi, maliyeti, ekonomik deeri,
finansal piyasalara etkisi ve ithalat lkeler iin kaynak eitliliinin salanmas
olarak sralanabilir.

Petrol retimi, baz lkelerde ulusal petrol irketlerinin elinde olsa da, bu
konudaki hkimiyet %70 orannda ok uluslu petrol irketlerindedir. Ayrca petroln
rafine edilmesi, ulam ve pazarlanmas srecinde ok uluslu irketler bu sektrlerin
yaklak % 90na hkim konumdadr (Ar, 2007, s. 112).

(1) Enerji Gvenlii

Gnmzde petrol denildii zaman akla gelen konularn banda enerji
gvenlii yer almaktadr. Ulusal, blgesel ve kresel arenada birok lkenin ortak
meselesi olarak gndeme gelen enerji gvenlii konusunda farkl tanmlamalar olsa
da en genel tanmyla enerjinin gvenilir kaynaklardan, uygun fiyata, kesintisiz ve
srekli olarak temin edilmesi eklinde aklanabilir (mezsoy ve en, 2003, s.
106). Ayrca, enerji gvenlii kavram, enerji tesisleri ve nakil hatlarna ynelik
muhtemel terr saldrlar, doal afetlerin neden olaca engeller, ambargolar,
grevler, lokavtlar, i sava gibi birok olasln birlikte deerlendirilmesini gerektiren
bir kavramdr (Sevim, 2009, s. 55).

Kaynak lkelerden tketici lkelere nakledilen enerjinin kesintisiz

salanabilmesi, gzergh zerinde bulunan lkelerle kurulan ilikileri de nemli hale
getirmektedir. Bu gzerghlar zerindeki deniz ulam yollar (zellikle boazlar ve
kanallar), kara ulam yollar, boru hatlar stratejik neme sahiptir. Bu nedenle, enerji
nakil hatlar gzergh zerinde bulunan lkelerin bu konumlarn tarih boyunca
siyasi koz olarak kullandklar da bilinmektedir. Enerjinin kesintiye uramas, ok
ksa sre ierisinde kresel krizlere sebep olabilmektedir. Enerji gvenliini salama
adna atlan admlar (uluslararas anlamalar, uluslararas boru hatt projeleri vb.),
veya scak atmaya varan krizler, petroln uluslararas ilikileri ekillendiren temel
bir unsur olduunu gstermektedir.

(2) Petroln Ekonomik Deeri ve Finansal Piyasalara Etkisi

Kresel petrol sistemini etkileyen bir dier nemli unsur da petroln ekonomik
deeridir. Zira sadece Ortadoudaki petrol rezervlerinin ekonomik deeri petroln
ortalama 90 dolar olmas durumunda yaklak 70 trilyon dolardr. Petrol
fiyatlarndaki deiim, devletlerin ekonomileri ve kresel piyasalar zerinde olumsuz

-15-
TASNF DII
TASNF DII

sonular dourabilmekte ve ortaya kan kriz ksa srede siyasi ve askeri zeminlere
kayabilmektedir. Petrol rezervine sahip lkeler tekel oluturarak (OPEC gibi)
rnlerini mmkn olan en yksek fiyata satmak iin ve siyasi karlar
dorultusunda bir silah olarak bu kaynaklar kullanmaya alrken, tketenler ise
ucuza almaya almakta ve bunun iin siyasi g kullanmaktadrlar (mezsoy
ve en, 2003, s. 117). Petrol fiyatlarnn son dnemlerde srekli olarak art petrol
rezervlerine sahip lkelere byk kazanlar4 salamakla birlikte, petrol ithal eden
lkeler iinse gayri safi milli hsla (GSMH)nn daralmas, retimin dmesi, faiz
oranlarnda ykselme, enflasyon ve isizlik art anlamna gelmektedir (Erkan,
entrk, Akba, ve Bayat, 2011, s. 718). rnein petroln 10 dolar artmas tm
dnyada isizlik orannn % 0.1 artmasna ve 400 bin kiinin isiz kalmasna sebep
olabilmektedir (Uur, 2004, parag. 1-3). Bu art ayn zamanda ABDnin
GSMHsnda 165 milyar dolarlk bir daralma demektir (Ar, 2007, s. 112). Trkiye
ise, 3 dolarlk petrol artnda 1 milyar dolar kayba uramaktadr (Ayhan, 2009, s.
65). Bu durum, gnlk yaklak 20 milyon varil petrol tketimiyle dnyada tek bana
%21,1lik (tablo-1) bir paya sahip olan ve bu tketimin %58ini d pazarlardan
karlayan (Bilgin, 2007, s. 27) ABDnin aleyhine grnmektedir. Ancak, kresel
petrol piyasasnn yaklak yarsn Amerikan meneli petrol irketleri ellerinde
bulundurduundan, bu irketler gelirlerini ABDye transfer etmekte ve ABDye vergi
vermektedirler (Ar, 2007, s. 113). Ayrca, bata Suudi Arabistan olmak zere petrol
satcs konumundaki Arap lkeleri elde etmi olduklar Petro-dolarlar5 Amerikan
finans kurumlarnda deerlendirmektedir (Ardor ve ztrk, 2007, ss. 169-170).
Bylece yksek petrol fiyatlar, petrol byk oranda ithal eden ABD iin, dier
ithalat devletlerin aksine, herhangi bir kayba sebep olmamaktadr.

Petrol ticaretinde nemli bir husus da, petroln dnya pazarlarnda alm
satmnda dolarn hkim olmasdr. Bu sayede ABD, dnya petrol piyasasn kontrol
etme olana bulmaktadr (Gkay, 2008, parag.20). Dolarn dnya ticaretinde
kullanlmas, Amerikann hibir ey retmeden sadece para basarak mal ve hizmet
satn almasn salamaktadr. Ayrca petrol ithal eden tm lkeler petroln dolar ile
satlmas sebebiyle ellerinde dolar bulundurmak zorundadrlar. Dnya zerindeki
toplam ticaret hacminin yarsn petrol ticaretinin oluturduu dnldnde dolar
zerinden fiyatlandrlan petroln Amerikan ekonomisine dikkate deer bir katks

4
rnein petroldeki 1 dolarlk arttan ran 1 milyar dolar, Rusya 2 milyar dolar, Suudi Arabistan ise 3
milyar dolar gelir elde etmektedir. Ar, T.(2007) Irak, ran, ABD ve Petrol. stanbul:Alfa Yaynlar. s.113
5
Petrol ihracats lkelerin petrol satndan elde ettikleri dolarlar petro-dolar, bu parann kendi
lkelerindeki veya dnyadaki dier finans kurumlarna veya varlklara yatrlmas ise Petro-dolar
yeniden dngs (Petro-dollars recycling) olarak adlandrlmaktadr. Ardor, H.N. ve ztrk, F. (2007).
Ortadou Petro-dolarlar, Petro-dolar Yeniden Dngs ve Kresel Rekabet. Akademik Ortadou
Dergisi. Cilt:2, Say:1 s.166

-16-
TASNF DII
TASNF DII

olduu grlmektedir (Ar, 2007, s. 114). 1945 ylnda ilk admlar atlan ve 1970e
kadar devam eden Bretton Woods Sistemi6 ile birlikte dolar, kresel rezerv para
olma konumuna gelmitir (Gkay, 2008, parag.16). Buna bal olarak gnmzde
dolar, dnya dviz rezervlerinin te ikisini oluturmaktadr (Yaman, 2003, s. 14).

Amerikan Hkmeti 1972-1974 yllar arasnda Suudi Arabistan ile baz

anlamalar imzalam ve bunun sonucunda petrol fiyatlarnn dolarla belirlenmesi
garanti altna alnmtr (Ardor ve ztrk, 2007, ss. 169-170). Dier OPEC lkeleri
de Suudi Arabistann ald kararlara uyum salamlardr. nk Suudi
Arabistann OPEC lkeleri arasnda (ve dnyada) en fazla petrol rezervine sahip
olan lke olmas sebebiyle zel bir konumu vardr. OPEC lkelerinde uygulanan
retim kotas Suudi Arabistanda uygulanmamaktadr. Bu sayede Suudi Arabistan
dnya pazarlarndaki petrol ktln veya bolluunu dzenlemek maksadyla
retimini azaltabilmekte veya artrabilmektedir (Gkay, 2008, parag.19). Ayrca,
petro-dolarlarn yeniden dngs de sz konusu anlamalar neticesinde salanm,
bu paralarn Amerikan ve ngiliz bankalarna yatrlmas buradan da dnyann geri
kalan lkelerine, petrol borlarn demeleri maksadyla bu bankalar tarafndan kredi
verilmesi eklinde bir sistem kurulmutur. 1973 petrol krizinin olduu bu dnemde
ABD petrol sknts yaarken, ABD dndaki lkeler ise petrol okunun yannda
dolarla demeleri gereken yksek d borlarla da kar karya kalmlardr (Ardor
ve ztrk, 2007, s. 170).

Dnyada dolarn en ok kullanlan para birimi olmas ve petrol ticaretinin

dolarla yaplmas ABDnin kresel hkimiyetinin nemli bir aya iken bu duruma
tehdit olabilecek en nemli gelime ise avronun dolarn yerini alabilecek olmasdr
(Ar, 2007, s. 114; Ardor ve ztrk, 2007, ss. 171-172). Byle bir deiim Amerikan
ekonomisini temelden sarsacak bir etki oluturabilir. Dolaysyla ABD bu sistemi
koruma abasndadr. Nitekim 6 Kasm 2000 tarihinde Irakn, petrol rezervlerini
dolar yerine avro zerinden fiyatlandracan ilan etmesi ilerleyen dnemde dolarn
roln zayflatabilecek bir karard (Djiwandono, 2003, s. 2). 2003 Krfez
Harektnn ardndan Irak petrollerinin tekrar dolar zerinden fiyatlandrlmas ise bu
savan sebepleri arasnda bu hususun da yer alm olabileceini
dndrmektedir. Keza, Engdahl (2003, s. 400), 2003 Irak Savann temel
sebebinin dolarn rolnn korunmas iken, bunun iin petroln stratejik faktr
olduunu belirtmektedir.

6
Dnya ticaretinin etkin ilemesini ve ok yanl deme sistemini gelitirmek amacyla, 44 lkenin
katlmyla 1944 ylnda ABDnin New Hampshire Eyaletinin Bretton Woods kasabasnda
gerekletirilmi bulunan uluslararas konferans , TDK, ktisat Terimleri Szl.

-17-
TASNF DII
TASNF DII

Petrol ticaretinde kullanlan parann dolardan avroya dnmesi durumunun

ABD zerinde oluturaca etki ile ilgili olarak Ar (2007, ss. 114-115) unlar
sylemektedir:

yle bir durumda Avrupa lkeleri ithalatlarn bedavaya getirirken, ABD

yapt ithalat karsnda artk bir eyler retmek zorunda kalacaktr. Dolarn
ar deer kaybetmesiyle ABD ok daha pahalya ithal etmek zorunda
kalacaktr. Ayrca dier lkelere olan borlarn demek iin daha fazla mal ve
hizmet retmek zorunda olacaktr. Bu durum ABD'de insanlarn yaam
standardnn ciddi ekilde dmesine ve beraberinde toplumsal rahatszlklarn
artmasna yol aacaktr. in daha da tehlikelisi dnyadaki mevcut rezervlerin
dolardan euroya doru kaymas, Amerikan hisse senedi piyasasndaki
balonlarn birer birer patlamasna yol aacak; ABD ise bunlar karlamak iin
imdi yapt gibi dolar basamayacaktr. Dnyada dolar talep eden insanlarn
olmad byle bir durum ABD'de enflasyonun inanlmaz boyutlarda artmasna
yol aacaktr. Bu durum uluslararas piyasalarda dolara olan gveni daha da
sarsacandan, bu gelime daha ciddi krizleri tetikleyecektir.
ABD'yi bu kt durumdan kurtaracak en nemli faktr petroldr
Ancak OPEC lkelerinin de dolardan euroya gemeye karar vermeleri halinde,
ABD'nin kn kimse engelleyemez.

Grld gibi finansal piyasalarn etkin bir esi olan petrol, kresel g
olma konumunu muhafaza etmeye alan ABD ekonomisinin bel kemiini
oluturmaktadr. nk dolarn kresel ekonomi zerindeki roln korumasnda
petrol en etkili faktrdr. Bu durum petroln uluslararas ilikileri nasl
ekillendirdiini de gstermektedir. Petroldeki fiyat dalgalanmalar veya para
birimindeki deiikliin getirecei bunalm, doal olarak ulusal piyasalarda da
hissedilecek ve bunun yansmalar gelimekte olan lkelerde daha fazla olacaktr.
Tm bu aklamalarn nda mevcut kresel ekonomik ve siyasal sistemin
olumasnda petroln merkezde olduu sylenebilir.

(3) Petrol Bulunduran Blgelerde Gvenlik Sorunu ve Silah Ticareti

Byk petrol rezervlerine sahip blgelerin olduka uzun zamandr gvenlik
problemleriyle baa kmak zorunda kaldklar aikrdr. zellikle Ortadou,
gvenlik kmazlarnn yaand blgelerin banda gelmektedir. Souk Sava
dneminde byk gler tarafndan blge zerinde gdlen politikalar, Arap-srail
atmas, d glerin mdahaleleri ile etnik, dini/mezhepsel atmalar, sosyo-
ekonomik sorunlar ve siyasi yap gibi i ve d nedenler, blgedeki gvenlik
sorunlarn iinden klamaz bir hale sokmutur. zellikle 18inci yzyldan sonra
Ortadouda zlemeyen istikrarszlklarn devam etmesi ve barn engellenmesi
emperyalist glerin arzusu olmutur. (Yldz, 1993, s. 146) Tm bu problemlerin bir
blgede yaanp yllarca tekrar etmesi tabii ki tesadf deildir. zellikle byk
glerin buradaki karlarn dorudan etkileyen faktr petroldr. Blgenin

-18-
TASNF DII
TASNF DII

istikrarsz yapsnn ve krlgan ynetimlerin olumasnda petroln ekicilii etkendir

(Kona, 2004, s. 119). Petrol zerinde hkimiyet kurma abasyla blgedeki
atmalarn meydana gelmesinde rol oynayan d gler, bu atmalara kendileri
de aktif olarak katlmaktadrlar. 1991 ve 2003 Krfez Savalar bunun en somut
rneidir.

Petrol gelirlerinin artt 1970den beri dnyann en hzl silahlanan blgesi

Ortadou ve zellikle Basra Krfezi blgesi olmutur (Kona, 2008, s. 2). Yaanan
savalar, Ortadouda gvenlie ynelik yaplan harcamalarn hzla artmasna
neden olmu, petrolden elde edilen gelirlerin byk bir ksm silahlanma iin
harcanmtr. Bu durum blgeye mdahalede bulunan lkelerin lehine olmaktadr.
nk bu gler, bir yandan petrol fiyatlarnda yaanan sert ykselilerden kendi
ulusal petrol irketleri ve zel irketler vastasyla gelir elde ederlerken, bir yandan
da silah satndan kazan salamaktadrlar. Bylece kendileri iin savan maliyeti
azalmaktadr. te yandan savalarn faturasnn petrol ithal eden dier lkelere de
yansd aktr.

Suudi Arabistann ardndan Ortadouda en fazla petrol bulunduran lkeler

olan ran ve Irak arasnda 1980de balayan ve sekiz yl sren savata, her iki
lkeye de silah satt ortaya kan ABD (Ar, 2007, ss. 420-423), sava boyunca
kendi ekonomik ve siyasi karlar dorultusunda sreci ynlendirmitir. Bunun
dnda yaklak bir asr boyunca herhangi bir sava veya byk bir atma ile
karlamad halde milyarlarca dolar deerinde silah alm yapan lkeler de (Suudi
Arabistan, BAE, Katar, Bahreyn gibi ) mevcuttur (Ayhan, 2009, s. 335). Dolaysyla,
petroln yksek ekonomik deeri ile birlikte ihracat lkelerde bol miktarda bulunan
petro-dolarlarn, kresel glere geri dnmesi bir yandan yukarda da belirtildii gibi
batl finans merkezlerinde deerlendirilmesi ile olurken, dier taraftandan da silah
ticareti ile bu dngye katk salanmaktadr.

Sonu olarak, Ortadounun stratejik nemi genel anlamda Batnn karlarna

bal olarak belirlenmektedir. Emperyalist lkelerin karlar ise, Ortadou lkeleri
zerinde uzlamaz atmalar gerektirmektedir. Bu anlamda Ortadou lkelerinde
silahlanma yarnn hzlandrlmas, atmalarn sreklilii ve bar srecinin
engellenmesi Bat asndan istenir bir durumdur. Petrol ve ona bal olarak ortaya
kan gvenlik kaygs, Ortadou politikalarnn hem istikrarszlk, hem de
ynlendiricilik faktr olmu Ortadouda her atma silah talebini uyandrm, bu
talep de gelimi kapitalist lkelerce baaryla ynlendirilmitir.

-19-
TASNF DII
TASNF DII

c. Jeopolitik Hkimiyet Teorileri ve Petrol

20nci yy.da bilimsel bir kavram halini alan jeopolitik, en temel tanmyla
lkelerin corafi zellikleri ile politikalar arasndaki ilikileri inceleyen bir bilim dal
olarak adlandrlsa da (can, 2004, s. 49) bu konuda daha geni ve ok boyutlu
baka tanmlamalar da mevcuttur. Trk Dil Kurumu (TDK) Szlnde jeopolitik; Bir
devlette, bir blgede uygulanan politikayla o yerin corafyas arasndaki iliki olarak
aklanmakla birlikte yine ayn szlkte ikinci bir anlamyla Bir devletin saldrgan
nitelikteki genilemesini, ekonomik ve siyasi corafya asndan hakl klmaya
ynelik siyasi reti olarak da tanmlanmaktadr (TDK, 2011). Grld gibi
jeopolitik sadece corafyann politikaya etkisi eklinde anlamlandrlmayp, ayn
zamanda kresel ve blgesel g olma adna giriilen yaylmac politikalarn da
zeminini oluturan bir unsur olarak nitelendirilmektedir.

Jeopolitik kavram 20nci yzyla kadar bilinmiyor olmasna ramen, tarih

boyunca politik karar vericiler, uluslararas mcadelelerde ve toplumsal yaamda
corafi unsurlar gz nnde bulundurarak strateji belirlemilerdir (can, 2004, s.
49). Bu konudaki ilk almalar Heredot ve Aristoya, yani milattan nceki dnemlere
kadar uzanmakla birlikte literatrde jeopolitik kavram ilk olarak sveli Rudolf Kjellen
(1864-1922) tarafndan kullanlm, ancak bilimsel anlamda, Alman corafyac
Friedrich Ratzel7 (1844-1904) jeopolitiin temellerini oluturmutur (can, 2004, s.
49). ok sayda bilim adam tarafndan ileri srlen ve gelien fikirler 19uncu
yzyln sonuna doru teoriler halini almtr (can, 2004, s. 54). Klasik jeopolitik
teorilerin ortaya k da 19uncu yzyl sonlar ve 20nci yzyl ilk yarsna
rastlamaktadr.

Sanayi Devrimi ile birlikte bata ngiltere olmak zere Avrupa Devletleri,
ekonomik ve siyasi faaliyetlerini Avrupa Ktas dna kaydrmlardr. Dnyann
eitli blgelerindeki smrge lkelerinden ihtiya duyduklar hammaddeleri elde
etme abas iine giren bu devletler yaylmac bir politika izlemilerdir. Bu durum
Avrupa ile smrge lkeleri arasnda ulam yollarnn gvenlii sorununu n plana
karmtr. Tam da bu dnemde jeopolitik teoriler Avrupann kresel dzeyde
yaylmac igal politikalarnn bilimsel meruiyetini oluturacak ekilde ortaya
kmtr (Demiray ve can, 2008, s. 147).

Friedrich Ratzele gre devlet bir hcreden meydana gelen bir organizmadr.
Devlet, gelime ve yaylmay arzu eder. Devletin yaylmac politikas, ilkel ve kk

7
Mnih ve Leipzig niversitelerinde siyasi corafya hocal yapm olan Alman bilim adam Friedrich
Ratzel Jeopolitiin kurucularndan saylmaktadr. zey, R. (2001). Trk Dnyas'nn Jeopolitik nemi
ve Balca Problemleri. Avrasya Etdleri (20), s.85

-20-
TASNF DII
TASNF DII

devletlerin dardan istilas yoluyla olur. Hatta Ratzel bu kk gezegende sadece

bir byk devlet iin gerekli yer mevcuttur. diyerek yaylmac ve smrgecilik
ruhunu daha ak birekilde ifade etmitir (zey, 2001, s. 85). Ratzelin teorisinden
yola karsak, bir devletin kendi varln srdrebilmek maksadyla ihtiya duyduu
kaynaklar elde etme adna, sahip olduu milli g unsurlar vastasyla kendi
topraklar dnda mcadelelere giriip yaylmac politikalar izlemesinin doal bir
davran olarak grldn anlayabiliriz. Bu mcadelede ise Darwin'in tabii
seleksiyon teorisine uygun bir ekilde zayf devletlerin gl devletler tarafndan yok
edilecei savunulmaktadr (Davutolu, 2001, s. 103). zellikle Almanyada
benimsenen bu gr, sonralar dier Avrupa lkelerinde de kabul grm ve
smrgecilik ruhunun zirveye ulat o gnn Avrupas Birinci Dnya savan
yaamtr. Sonu olarak sanayi devrimini gerekletiren Avrupann dnya
hkimiyetine soyunduu grlmektedir (zey, 2001, s. 85). zellikle Birinci Dnya
Savandan sonra ngiltere, ABD ve Fransa gibi balca byk devletler jeopolitie
byk nem vermilerdir. nk bu dnemde jeopolitik teoriler ve jeopolitik bilimi
adna yaplan almalar smrgeci devletlerin yaylmac politikalarna bir dayanak
noktas oluturmutur. Grld gibi, Darwin'in ve Ratzel'n savunduu fikirler, 19.
yzyl emperyalist devletlerin kresel dzeydeki smrgeci yaylma politikalarnn
bilimsel meruiyetini oluturmutur.

Uluslararas ortam ve jeopolitik dnceler birbirine bal olarak srekli deiim

gstermektedir. Aslnda, her dnem iin o dnemin iinde bulunduu artlara gre
jeopolitik esaslar da yeniden belirlenmektedir. Blgesel ve kresel gler ile bu
glerin bulunduu veya hkim olmak istedii corafyann zellikleri jeopolitie etki
eden temel faktrlerdir. Bu esaslarn deiim iinde olmas, jeopolitikiler tarafndan,
iinde bulunulan aa uygun jeopolitik teorilerin retmesine yol aar. Ortaya kan
jeopolitik teoriler ise uluslararas ilikilerde karar verme srecinde olduka nemli bir
role sahiptir. Klasik jeopolitik teoriler (Kara hkimiyet teorisi, deniz hkimiyet teorisi
ve kenar kuak teorisi), ortaya atldklar dnemde kresel g olma yolunda
izlenecek stratejilere paralel olarak ortaya kmtr. Mteakip dnemlerde ise
deien koullar altnda hava hkimiyet teorisi, enerji hkimiyeti teorisi, medeniyetler
atmas ve tarihin sonu gibi tezler ileri srlm ve gnmzde byk Ortadou
projesi ad altnda bir proje tartlmaya balanmtr.

Jeopolitik dncelerden faydalanlarak gelitirilen stratejiler, kresel, blgesel

ve yerel eksende farkllk gsterir. nk her seviyede ortaya kan kar
atmalarndan gdlen ama farkldr. Bizim burada ele aldmz nokta ise,
jeopolitik almalarn, uluslararas alanda baat rol oynayan veya bunun iin

-21-
TASNF DII
TASNF DII

mcadele eden glerin, kresel hkimiyeti elde etmek veya elde bulundurmak
maksadyla kullanlmas ve bu almalarn enerji kaynaklarndan bamsz
olamayacadr.

Bir devlet iin, hammadde kaynaklar ve bu kaynaklarn ulam hatlar zerinde

kontrole sahip olmann uluslararas alanda g sahibi olmay da beraberinde
getirecei daha nce de belirtidii gibi yadsnamaz bir gerektir. Kresel ve blgesel
g olma adna yol gsterici nitelikteki jeopolitik teorilerin ise en ok ihtiya duyulan
hammadde olan enerji kaynaklarndan bamsz olarak tretilmi olmasn
dnmenin doru olmayaca deerlendirilmektedir. Bu kapsamda jeopolitik bilimi
zellikle Birinci Dnya Sava ile birlikte ok daha hzl bir gelime gstermitir.
Enerjiye ulama ve enerji nakil hatlarnn kontroln salama ve bu yolla kresel
hkimiyeti elde etme dncesiyle ortaya kan Birinci ve kinci Dnya savalarnn
jeopolitik teorilerin etkisinde kald sylenebilir. Bu savalar, genel olarak Londra-
Paris-Berlin-Varova-Moskova ana hattnda devam etmitir. Bu hat ayn zamanda
kara hkimiyet teorisinde izlenen yoldur. (can, 2004, s. 54) Jeopolitik teoriler
incelendiinde, petrol ve dier enerji kaynaklarna dorudan bir atfta bulunmad
grlmektedir. Ancak sz konusu teorilerin zerinde durduu hususlar ve ortaya
kt dneme ilikin corafi ve jeolojik gelimelerin, petroln jeopolitik haritasn ve
petrole giden yollarn izlerini tad aikrdr (Emeklier ve Ergl, 2010, s. 55).

(1) Alfred Mahan ve Deniz Hkimiyet Teorisi

Amerikal Amiral Alfred Thayer Mahan (18401914), 20nci yzyln balarnda

ekonomik baar iin deniz ticaretinin gereklilii ve ticareti srdrebilmenin deniz
zerinde bir sava filosu tutmaktan getiine inanan donanma tarihisi ve
stratejistidir (Berk ve Arslan, 2009, s. 17).

Deniz Harp Okulu mezunu olan Alfred Thayer Mahan ngilterenin dnyann
tm blgelerindeki etkisi ve sahip olduu etkin deniz gcn jeopolitik bir teori olarak
kavramsallatrmtr. ngilterenin yaylmac kimliiyle Panama kanal dndaki tm
denizlerde kontrol elinde bulundurmas, Mahann yaylmac fikirlerini deniz
hkimiyeti zerine kurgulamasnda nemli rol oynamtr. Mahan, tezinde zetle
denizlere hkim olann dnyaya hkim olacan belirtmitir (Emeklier ve Ergl,
2010, s. 56; Berk ve Arslan, 2009, s. 17). Mahan, ayrca Ortadou terimini ilk ortaya
atan kiidir. The Persian Gulf and International Relations (1902) adl makalesinde
ilk defa Orta Dou kavramn kullanm ve Deniz Hkimiyet Teorisi kapsamnda Orta
Douyu dnya hkimiyetine ulamak iin stratejik bir blge olarak grmtr
(zlk, 2007, s. 144).

-22-
TASNF DII
TASNF DII

Mahann deniz hekimiyet teorisi, Amerika Birleik Devletleri ve ngiltere

rekabetinin gze arpt 20nci yzylda ortaya kmtr. Dnya zerinde petroln
bulunup ticari amalarla kullanma balanmasnn da o dnemlere rastlad
dnldnde ve dnemin gelimeleri incelendiinde bu iki lke arasndaki
rekabette petroln olduka nemli rol oynad grlecektir.
Mahann teorisini ortaya koyduu o dnemde, Petrol konusunda dnyada
sz sahibi olan Standart Oil ve Royal Dutch petrol irketlerinin ekime halinde
olduu ve lkelerin siyasi karar vericilerinin de bu ekimeden etkilendii
bilinmektedir. Standart Oil irketi ABDde tek sz sahibi iken, Latin Amerika
lkelerinde ise Royal Dutch irketi giriimlerde bulunmu ve buralarda Standart
Oilden daha fazla imtiyaz elde etmitir(Karada, 2010). Bu durum, ayn ktada
bulunduu lkelerdeki petrol gelirlerlerini Royal Dutcha kaptran ABD iin byk bir
dezavantajd.
O dnemde Standart Oilin banda bulunan Rockefeller, siyasi iradenin
bu konuda destek salamasna adna baz giriimlerde bulunmutur. Nitekim
1920lerin ortalarnda, Kolombiya petrollerini de Royal Dutcha kaptran Standard Oil
yetkilileri, deniz hkimiyetine baladklar bu malubiyetleri adna hkmete
yaptklar baskda, Tatbik edilecek olan bahri programla denizlerde stnl
saladmz gn Standard Oil dnya petrol hkimiyetini eline geirmeyi bilecektir
demilerdir. nk Mahana gre bu irket deniz glerinden beslenerek hkimiyet
alanlarn arttrmtr(Emeklier ve Ergl, 2010, s. 57).

-23-
TASNF DII
TASNF DII

(2) Mackinder ve Kara Hakimiyet Teorisi

ekil 1 : Mackinderin Kavramsallatrmasndaki Kalpgh ve Kenar-D Kenar

Hilal blgeleri
Kaynak : Polelle, Mark. Raising Cartographic Consciousness: The Social and
Foreign Policy Vision of Geopolitics in the Twentieth Century. New York:
Lexington Books, 1999. S.57

ngiliz corafyac ve siyaset adam Sir Halford Mackinder (1861-1947) kara

hakimiyet teorisini ortaya atan jeopolitiki olarak bilinmektedir. Mackinder dnyann
Kalpgahn (Heartland-Stratejik Merkez Blgesi) tanmlam ve bu blgeye hakim
olan gcn, dnyaya hakim olaca tezini savunmutur. Kalpgah; Dou Avrupa ile
Sibirya zerinden Rusya ve Orta Asyay kucaklayan kta ar devasa Avrasya
toprak kitlesi olarak tanmlanyor ve Asya ile Afrikann geri kalanyla birlikte, Dnya
Adasn oluturuyordu. Kalpgahn denize eriemezlii onu, yerkre zerindeki en
byk doal kale haline getiriyordu (Sandkl, 2011 s.3).
Mackindera gre, kara ulamnn ve iletiimin hzla geliim gstermesi artk
deniz kuvvetlerinin yerine hkimiyeti belirleyici g olarak kara kuvvetleri gndeme
geliyordu. Nitekim bu dnemde demiryolu ulamnda byk gelimeler
kaydedilmiti. Kara hakimiyetinin zellikle tezahr edecei corafya ise Avrasya
Ktas idi. Bu yeni Avrasya anda Kalpgaha hkim olan, eer ayn zamanda
modern bir donanmaya sahip olursa, denizcilik dnyasn; yani Britanya ve ABD

-24-
TASNF DII
TASNF DII

imparatorluklar tarafndan kontrol edilen dnyay da arkadan evreleyebilecekti.

Sandkl, 2011 s.3).

Mackinder tarafndan ortaya koyulan jeopolitik teori Amanya ve Rusyaya kar

ngilterenin zayf noktasn ortaya koymutur. Gl bir donanmaya sahip olan
ngilterenin kalpgah olarak tarif edilen blgede bu lkelerle mcadele edebilmesi
ayn zamanda gl bir kara ulam sistemini kontrol etmekten geiyordu. Ayn
zamanda bu teorinin ortaya atld dnem, Ortadouda, zellikle ran ve Irak
topraklar zerinde petrol mcadelelerinin yaand dnemi iaret etmektedir.
Berlin-Badat demiryolu hatt projesi ile Irak petrollerinin Almanyaya nakledilmesi
gndeme gelirken, tesis edilen dier demiryolu hatlar ile artk Avrasya ve
Ortadouya ulam olduka kolay hale gelmitir(Emeklier ve Ergl, 2010, s. 58-59).
Ayrca bu dnemde henz Ortadounun dier lkelerinde petrol bulunmamken,
Bak petrolleri de karlp iletilmeye balanmtr. Bu durum da kalpgahn stratejik
nemini artran faktrlerdendir.

Bilindii gibi ngiltere, Ortadouda ilk petrol imtiyazna sahip olan lkedir.
Elinde bulundurduu bu imtiyaz, Almanyaya kaptrmak ngiltere iin kabul edilebilir
bir durum deildi. Anglo-Persian Petrol irketiyle blgede hkimiyetini hissettiren ilk
g ngiltere olmutur. Birinci Dnya Sava sonrasnda ise ABD, bu blgede
nfuzunu artrmaya balamtr. (Odell, 1968, ss. 93-94).

Teorinin birebir ana ekseninin Badat Demiryolu olduunun sylenmesi doru

olmasa da, gerek Rusyann gerekse Almanyann kta iine petrol blgelerine
demiryolu alaryla ilerleyilerinin ngilterenin stnl asndan tehdit unsuru
iermesi genel bir neden olarak ne srlebilir (Emeklier ve Ergl, 2010, s. 58).

(3) Spykman ve Kenar Kuak Teorisi

Kenar-Kuak Teorisi, dier iki teoriden sonra, Amerikan bilim adam

Nicholas J. Spykman (1893-1943) tarafndan ortaya atlmtr. Kenar-Kuak Teorisi
ile Spykman, Mackinderin kara hakimiyet teorisinin nemli fakat yanl olduunu
vurgulamaktadr. Aslnda Spykman, Mackinderin Avrasya Blgesine gereinden
ok daha fazla nem verdiini belirtmekte ve kalpgahn dardan kuatlmasnn
daha nemli olduunu savunmaktadr. Avrasyay yani Dnyann Kalbini, kenar
kuak evrelemektedir. Kenar Kuak; Dou Avrupann sahil lkelerini, Ortadou
lkelerini, Hindistan ve ini kapsar. Bu lkelerin nemli zellii, kendilerini hem
karada hem de denizde savunmak durumunda olmalardr(Karada, 2011 parag.49).

-25-
TASNF DII
TASNF DII

Spykmane gre, deniz ve kara glerinin ortasnda kalan bu blge o denli

nemlidir ki, burada oluabilecek bir jeopolitik boluk, Kalpgh hkimiyetinin
kaybedilmesine neden olabilir. Spykman, bu durumu kim kenar kuaa
hkmederse Avrasyaya hkim olur; kim Avrasyaya hkim olursa dnyann kaderini
kontrol eder eklinde zetlemitir. (Emeklier ve Ergl, 2010, s. 60).

Spykmanin bu teorisi zellikle ABDnin kinci Dnya Savandan sonra

siyasetinin ekillenmesinde nemli bir rol oynamtr. zelikle bu dnemde petrol
arama ve iletme faliyetlerinin hzla artt Ortadouda, ngilterenin hkimiyeti
zayflarken, ABDnin blge zerinde giderek g kazand grlmektedir.

Mteakip yllarda da Sovyetlerin Afganistan igal etmesi zerine, yine

Spykmanin teorisinin bir sonucu olarak, ABD Afgan milisleri her bakmdan
desteklemitir. Pek ok petrol zengini Arap lkesi de, Afgan milislere youn mali
destek salamtr. Usame Bin Ladin de, o sralar Sovyet igaline kar direniin
nemli yneticilerinden birisiydi. Sonu olarak Sovyet igali baarsz oldu. Orta
Asyann Hint Okyanusuna alan kaps olan Hayber Geidi Sovyetler tarafndan
ele geirilemedi. Ayrca, Sovyetlerin komusu olan Mslman lkelerde radikal
slamclarn desteklenerek Yeil Kuak oluturma projesi de yine bu amalarla
ortaya kmtr(Karada, 2011 parag.54). Grld gibi kenar kuak blgesi,
gerek enerji kaynaklar gerekse de Rusyaya kar Eski Dnyada Amerikann
jeopolitik bir konum elde etmesi asndan son derece nemlidir (Emeklier ve Ergl,
2010, s. 60).

2. ran Petrolnn Tarihsel Sreci

ran, gnmzde petrol rezervleri asndan Suudi Arabistan ve Venezuelladan
sonra dnyada nc sray almaktadr. Bu zellii, ran, zellikle 19uncu yzyl
sonlarndan itibaren petrole hkim olmak isteyen d glerin ilgi alan haline
getirmitir. Petroln ticari amal olarak kullanlmaya baland ilk dnemlerde
ngiltere ve Rusya, randa petrol odakl kar mcadelesine girimilerdir. Bu sre,
ran petrollerini milliletirmesini mteakip 1953te Amerikan ve ngiliz istihbarat
rgtlerinin ortaklaa dzenledii bir hkmet darbesiyle, dnemin ran Babakan
Dr. Muhammed Musaddkn devrilmesine kadar devam etmi, daha sonra ise
Amerikan, ngiliz, Hollanda ve Fransz petrol irketlerinden oluan bir konsorsiyum,
randa petrol endstrisine hakim olmutur.

-26-
TASNF DII
TASNF DII

a. Birinci Dnya Sava ncesi Dnem

(1) randa Petroln Ortaya k

randa petroln bulunmas ve kullanlmas ok eski dnemlere kadar
uzanmaktadr. Bundan 5-6 bin sene nce dahi baz petrol rnlerinin kullanld
yaplan arkeolojik almalarda ortaya kmtr. (MTA, 1939, s. 188) 1271-73
senelerinde ran ziyaret etmi olan Marko Polo, bu blgede yanmaya elverili bir
ya bulunduundan ve develeri iyi etmeye yaradndan bahsetmi, bundan
yaklak 300 sene sonra Venedikli Giorafo Barbaro adl bir seyyah, Bak
yaknndaki bir dadan kt kokulu bir ya ktn, bu yan lambalarda yakld
ve develerin senede iki defa yalandn belirtmi, 1574de Muscorey Company
irketinden Geoffrey Duckett, ran ziyaretinde Hazar denizine dklen nehir
yaknlarnda byk miktarda ya fkrdn ve insanlarn 400-500 hayvanlk gruplar
halinde gelip buradan bu ya kendi blgelerine tadn, 1664de ran ziyaret
eden Fransz seyyah J. De Ehevenot, Karun nehri zerindeki ulam vastalarnn
kaynar ziftle kalafatlandn, 1733te Seyyid Abdullah ibni Nureddin, Mescid-i
Sleymann tarihini anlatt eserinde Nadir ahn Trklere kar yapt
Mezopotamya seferine itirak eden nehir ulam vastalarnn petrolle
kalafatlandn belirtmitir (MTA, 1939, ss. 194-195). Grld gibi Petrol deiik
isimlerle ve snmadan, salk sorunlarnn tedavisine, gemi yapmndan
aydnlanmaya kadar eitli amalarla ok uzun sre ran corafyasnda
kullanlmtr.

19uncu yzyla bakldnda ise, randa 1860 ylnda gazyann

retilmeye baland ve bunu yine dier neft trlerinin izledii bilinmektedir.
1880lere gelindiinde ran ekonomisinde nemli bir yer edinen petrol, zellikle
rann kuzeyindeki Hazar blgesinde gazya olarak retilip buradan hayvanlar
vastasyla Basra (Fars) Krfezine ulatrlmaktayd. kinci bir gzergh olarak da
Hazar Denizi zerinden dnyaya ihra edilmekteydi. Bir yandan 1869da Svey
Kanalnn almasyla Avrupa ve ABDye yaplan petrol ihracat artarken te yandan
Rusyann rann kuzeyine giden karayollar ina etmesi Rusyaya olan ihracat da
bu dnemde artran faktrlerden olmutur. 1912 ylndan itibaren ise petroln ulam
sektrnde kullanlmaya balamas, ran petrollerinin dnyaya naklinin saland
Abadan Krfezini8 nemli bir stratejik nokta haline getirmitir (Melamid, 1975, ss.
510-513).

8
Abadan, rann gneyinde, Basra Krfezi'nin kysnda, attlarap'ta bir adada denizden 53 km kadar
ieride yer alan bir ehirdir.

-27-
TASNF DII
TASNF DII

ran Ortadouda ilk petrol sahalarnn bulunduu blgelerden biridir

(Ayhan, 2009, s. 112). Petroln bulunmasyla birlikte byk glerin bu blgeye
ilgilerinin artmas da ok gecikmemitir. zellikle o dnemde ngiltere ve Rusya ran
topraklar zerinde petrol odakl mcadelelerde n plana kmlardr. randa petrol
konusunda ilk ayrcalk 25 Temmuz 1872de Nasuriddin ah 9 tarafndan bir ngiliz
vatanda olan Baron Julious de Reutera verilmitir. Ancak bu imtiyaz Ruslarn
basks ve ngilterenin gerekli destei vermemesi nedeniyle bir yl sonra iptal
edilmitir. (Ar, 2007, s. 155; Ayhan, 2009, s. 112). Bu imtiyaz altn ve gm
dnda kalan btn doal kaynaklarn aratrlmasn, hatta demir yolu iletmesi ve
bunun iin gerekli yatrmlarn yaplmasn da kapsayan ve 70 yl sre ile geerlilii
olan bir anlama idi (Paine ve Schoenberger, 1975, s. 4). mtiyazn iptal edilmesine
ngilizler tepki gstermiler ancak bir yandan da ranla ilikilerini ticaret ve gvenlik
alanlarnda srdrmeye devam etmilerdir (Ayhan, 2009, s. 112). Bunun sonucu
olarak 1889 ylnda yine Baron Julious de Reuter, bu lkede banka ama ve doal
kaynaklar aratrma amacyla yeni bir imtiyaz elde etmitir (Paine ve Schoenberger,
1975, s. 4). 60 yl sreli olan bu imtiyazda Reuter, ncekine oranla daha fazla haklar
elde etmi, tm yer alt kaynaklarn iletme hakknn yannda bir de banka ama
hakkna sahip olmutur. ran ise irketin net kazancnn %16sn almay kabul
etmitir. Ancak bu anlama da on yl sonra yani 1899da aratrmalardan bir sonu
alnamamas ve ncekine benzer sebeplerle ah Muzafferiddin tarafndan
feshedilmi (Ayhan, 2009, s. 112) ve kurulan banka ise 1901 ylnda tahliye
edilmitir (Ar, 2007, s. 155).

9
Farkl kaynaklarda bu isim, Nusreddin ah, Nasred-din ah, Nasreddin ah olarak da gemektedir.
Bu almada Nasuriddin ah olarak kullanlmtr.

-28-
TASNF DII
TASNF DII

ekil - 2 : randa ilk Petrol Sondaj Kulesi, 1899

Kaynak : Paine, C., ve Schoenberger, E. (1975). Iranian Nationalism and The

Great Powers: 1872-1954. MERIP Reports, Middle East Research and
Information Project (37), 3-28, s.8

Bu gelimelerin yaand yllarn nemli olaylarndan birisi de Nasuriddin

ahn bir suikast sonucu ldrlmesidir. ran halk tarafndan, Nasuriddin ah ve
Vezir-i azam Ali Esfer Han Rus taraftarl ile bilinmektedirler. zellikle Ali Esfer
Hann Ruslara yaknl, Ruslarn rana askeri heyetler gndermelerini ve hatta
ran Ordusunun Rus subaylar tarafndan eitilmesini salamtr (Karada, 2010, s.
38). Bu durum bir yandan halkn ynetime kar husumetini artrm, bir yandan da
ngilizleri rahatsz etmitir. Bu sebeple ngilizlerin de desteiyle ah ve vezir
hakknda geni apl propaganda faaliyetleri balatlm ve byk halk kitleleri aha
kar ayaklanmlardr. Bu dnemin byk limlerinden saylan Cemaleddin Efgni
de bu hareketi desteklemi hatta liderleri durumuna gelmitir. Ali Esfer Han,
Cemaleddin Efgniyi snr d ettirse de, mevcut durumda bir dzelme olmayp
halkn ynetime kar daha ok krklenmesine sebep olmutur (Karada, 2010, ss.
38-39).

lkedeki bu kark durumun da bir sonucu olarak, Nasuriddin ah, 1896

ylnda yaplan 50nci clus yldnm trenlerinin balangcnda Abdlazim
Camiindeki Cuma Namaz k ah grmek isteyen kalabalk arasndan hzla

-29-
TASNF DII
TASNF DII

kan Molla Rza adndaki bir kiinin saldrs sonucu ldrlmtr (Karada, 2010,
ss. 39-40). Her ne kadar suikastn sebepleri arasnda d glere duyulan fke,
lkede yaanan ekonomik bunalm ve zellikle ttn ayaklanmas 10 yer alsa da
(Erkan, 2010, ss. 94-97), bu suikast ran tarihinde petrol uruna ilenen ilk cinayet
olarak tarihe gemitir (Karada, 2010, s. 40).

Yaklak 50 yl tahtta kalan Nasuriddin ah, bu sre zarfnda d glerin

desteini her zaman arkasnda hissetmitir. zellikle lke ierisindeki muhaliflerle
mcadelede hem ngiltere hem de Rusyadan yardm grmtr (Erkan, 2010, s.
94). Despotik bir ynetim sergileyen ah, lkede feodal blnmelerin olmasndan da
faydalanmtr. Bu tutum halk arasnda d glere kar tepkisel bir hareketin
olumasna da sebep tekil etmitir (Abrahamian, 1978, s. 23).

Nasuriddin ahtan sonra tahta geen Muzafferiddin ah dneminde,

Julious de Reuter ile yaplan anlamann feshini mteakip, ilk petrol imtiyaz 1901
yl Mays aynda 60 yl sreli olarak Kanadal bir ngiliz vatanda olan William Knot
Darcyye verilmitir (Millspaugh, 1933, s. 521). rann kuzeyinde bulunan be blge
Ruslarn nfuz alan olmas sebebiyle imtiyazn dnda braklmtr (Blake, 2009, s.
63). Bu anlama salt ticari bir mutabakat gibi grnmekle birlikte ran ve ngiltere
arasnda kurulan stratejik bir ilikinin gstergesidir. Sadece ticari bir anlama olsayd
Rus nfuz alanlarn da kapsayabilirdi (Ayhan, 2009, s. 113). O dnemlerde ran
zerinde Ruslarn basklarnn da artmakta olduu ve rann da bir dengeleme
politikas izledii gz nnde bulundurulduunda, bu imtiyazn arkasnda yatan
nedenlerin tamamen politik olduu aka grlebilir (Gndoan, 2010, s. 366). Bu
kapsamda, Darcy ile imzalanan anlamann temel maddelerine bakmakta fayda var
(Ferrier ve Bamberg, 2000, ss. 640-642):

Madde-1: Bu anlamann imzalanmasndan itibaren, Darcy, petrol,

doalgaz, asfalt ve ozokerit aratrma, elde etme karma, ticari hale getirme ve
satma konusunda btn Pers topraklar zerinde 60 yl sre ile hak sahibidir.

Madde-2: Yukarda bahsedilen rnlerin, bulunduklar yerlerden Fars

Krfezine ulatrlmas iin gerekli boru hatt ve datm iin depolar kurma hakkna
sahiptir. Ayrca bu imtiyaz, alacak olan btn kuyularn, rezerv istasyonlarnn,
pompa istasyonlarnn, datm servislerinin, fabrikalar vb. yaplarn inas ve
bakmn da kapsamaktadr.
10
1891 ylnda ran hkmetinin ngiliz Gerald Talbota 50 yl sreyle lkedeki ttn retim datm
imtiyazn vermesi halk zerinde byk tepki uyandrm ve orta snf halk ile entelektellerin
ayaklanmasna sebep olmutur. Ayrntl bilgi iin bkz. Erkan, S.(2010). rana Yabanc lke
Mdahaleleri (1907-1921). Akademik Ortadou Dergisi. Cilt:5, Say:1, ss.91-116; Karadeniz, Y.(2008).
kinci Merutiyetin n Denemesi: ran Merutiyet Hareketi ve Sebepleri (1906). Bilig Dergisi.Say:47,
ss. 193-214

-30-
TASNF DII
TASNF DII

Madde-3: mtiyaz sahibi, bu szlemede belirtilen hususlar dahilinde,

toprak satn alma hakkna sahiptir. Pers hkmeti, bu konuda imtiyaz sahibine
yardmc olacaktr.

Madde-6: Azerbaycan, Gilan, Mazanderan, Astrabad ve Horasan blgeleri

bu imtiyazn dnda tutulmaktadr. te yandan Pers Hkmeti nc bir kiiye
Basrann gney blgesine inen bir boru hatt kurma hakk vermeyecektir.

Madde-7: Bu imtiyaz erevesinde elde edilecek tm topraklar ile bu i

iin ithal edilecek tm mallar vergi ve gmrkten muaf tutulacaktr.

Madde-9:Pers Hkmeti, imtiyaz sahibine bir ya da daha fazla irket

kurma yetkisi vermitir. Bu irketler, imtiyaz sahibine verilen tm ayrcalklar
kullanma ve tm taahhtleri ve sorumluluu stlenme hakkna sahiptir.

Madde-10: Kurulan irket ya da irketler, her yl net kazancnn %16sn

hkmete deyeceklerdir.

Madde-12: irket bnyesinde alacak teknik elemanlar (mhendis,

ynetici, kuyu delici, ustaba vb.) hari olmak zere, tm alanlar ahn
yasalarna baldrlar.

Madde-17: mtiyaz szlemesinden doan herhangi bir uzlamazlk,

Tahranda biri irket tarafndan biri hkmet tarafndan ve biri de her ikisi tarafndan
seilerek oluturulan hakemlie havale edilecek ve halemden kan karar, nihai
karar olarak taraflar zerinde balayc olacaktr.

Bu dnemde baz ngiliz irketleri youn bir ekilde petrol arama

faaliyetlerine girimilerdi. Ancak her yaplan arama baar ile sonulanmyordu. st
ste yaanan baarszlklar, baz irketlerin iflasn da beraberinde getirmiti (Erkan,
2010, s. 108). 1905 ylnda ngiliz Burma Oil Company adl irketle ortak olan Darcy,
randa petrol arama faaliyetlerini tm hzyla devam ettirmitir. Bu aramalar
esnasnda finansal skntlar yaayan irketin durumu Londraya bildirilmi, irketin
arama imtiyazn Almanlarn satn alabilecei haberi byk yank uyandrmt.
Bunun zerine halka arz edilen irket hisselerinin deeri, yarm saat ierisinde
olduka ykselmiti (Paine ve Schoenberger, 1975, s. 8). Bunun sonucunda, Darcy
ve onun imtiyazndan faydalanan Burma Oil Companynin birlemesi sonucu
Concessions Syndicate (mtiyaz Sendikas) adl yeni bir irketin kurulmas ile
balayan aratrmalarda 1908 ylnda Mescidi Sleymanda istenilen ticari nitelikteki
petrole ulamtr (Ghanebassiri, 2002, s. 171; Perry ve Carey, 1974, s. 149).
Petroln bulunmasnn hemen ardndan 1909 ylnda ise irkete Anglo-Persian Oil

-31-
TASNF DII
TASNF DII

Company(APOC) ad verilmitir. Ancak irket, 1914 ylnda ngiltere tarafndan satn

alnmasyla bu isimle adlandrlmtr (Ghanebassiri, 2002, s. 171).

APOC tarafndan ilk petrol 1913 ylnda retilmeye baland. Bu petrol

yine dnyada ilk kez kurulan petrol boru hatt ile attl Arap suyolu takip edilerek
liman ehri olan Abadana ulatrlyordu. (Gndoan, 2010, s. 367). Petrol rafine
edecek ilk rafineri de yine Abadanda kurulmutu (Ayhan, 2009, s. 116). irket,
petrolden gelir elde etmeye balam fakat bu gelirden rann payna den ise
sadece %16 olmutu (Brumberg ve Ahram, 2007, s. 9; Daniel, 2001, s. 119). Orann
bu ekilde dk olmas, bu irketle anlama imzalayan hkmetler ve ngiltere
aleyhinde, lke ierisinde her zaman gl bir muhalefetin olumasna sebep
olmutur. Bu durum, randa petrol smrgeciliinin nasl baladn da aka
gstermektedir. Petrol arama ve iletme irketleri, artk byk glerin smrgecilik
maksadyla kullandklar ara haline gelmi, petrol bulunduran lkelerin de petrol
arama, karma, iletme konularnda ne teknolojik ne de ekonomik glerinin
olmamas bu irketlerin elini glendirmitir (Erkan, 2010, s. 108).

ekil - 3: Abadanda kurulan rafineri (Fotoraf tarihi:1947)

Kaynak : Paine, C., ve Schoenberger, E. (1975). Iranian Nationalism and The Great Powers:
1872-1954. MERIP Reports, Middle East Research and Information Project (37), s.23.

-32-
TASNF DII
TASNF DII

1914 ylnda irket hisseleri 2 milyon pound karlnda ngiltere

tarafndan satn alnm irketin sermayesi mevcut deerinin iki katna kmt
(Paine ve Schoenberger, 1975, s. 8). Bu dnemde ngilterede, donanma gemilerinin
kmrden petrole geirilmesi konusu olduka youn bir ekilde gndemi megul
etmi ve Donanma Bakan Churchillin nc olmasyla petrole gei karar alnmtr
(Ayhan, 2009, s. 116; Paine ve Schoenberger, 1975, s. 8). Petrole gei donanma
iin byk avantajlar salamaktayd. Her eyden nce iten yanmal motorun
kullanlmasyla yakttan %78 tasarruf salanacak, kargo yerinden %30 yer
kazanlacak ve gemiler ok daha hzl hareket kabiliyetlerine sahip olacaklard.
Ayrca gemi mrettebatnda yer alan ateiler ve mhendislere de ihtiya
duyulmayacakt (Yergin, 1995, s. 171). Ancak tek sorun donanma iin gerekli yaktn
kesintisiz olarak nasl elde edileceiydi. Churchill, daha bu konu tam anlamyla
zlmemiken gemilerin dnm konusunda ilgilileri ikna etmeye balamt.
Kendisi de o dnemde unlar sylemitir (Yergin, 1995, s. 173):

Petrole baml olarak alan ok sayda gemi yapmtk. Bu, denizlerdeki

stnlmz petrole dayyoruz anlamna gelir. te yandan adalarmzda ie
yarayacak miktarda petrol yoktur. Petrol istediimize gre onu elde etmenin iki
yolu vard: ya bar iinde deniz tamaclyla getirmek; ya da sava yaparak
uzak lkelerden elde etmek. Dier taraftan kendi topraklarmz altnda,
madenlerde emin ekilde yatan dnyann en iyi kaliteli, en st dzey kmrne
sahiptik. Demek ki donanmay bir daha geri dnmemek zere petrole balamakla
bir dertler denizine kar silahlanm oluyorduk.

te burada Churchillin ifade ettii dertler denizi belki de o dnemlerden

balayp bugnlere kadar gelen petrol mcadelelerinin habercisiydi. nk ngiltere
petrol adna elinden gelen her eyi yapm ve bu uurda gerek siyasi gerekse askeri
adan etin mcadelelere girimekten ekinmemitir. Daha o dnemde APOC
hisseleri de bu yzden devletletirilmitir. Balangta, Churchill irketin durumu
hakknda bilgi sahibi olmak zere rana Profesr John Cadman ve Amiral Sir
Edmond Slide gndermitir. Onlardan, bu irketin faaliyetlerinin ve sermayesinin
desteklenmesi gerektii raporunu almay mteakip, 20 Mays 1914de Donanma
Bakanl ile irket arasnda bir anlama imzalanm, irketin %51 hissesi (Malek,
1991, parag.3) bakanlk tarafndan satn alnm ve imzalanan szlemede irketin
bundan byle donanmaya dk fiyattan petrol salayaca garanti altna alnmtr
(Paine ve Schoenberger, 1975, s. 8; Brumberg ve Ahram, 2007, s. 10).

(2) rann ngiltere ve Rusya Tarafndan Paylalmas

ran, 1800l yllarn bandan itibaren hem jeostratejik konumu hem de
sahip olduu petrol rezervleri nedeniyle Rusya ve ngilterenin rekabet alan haline
gelmitir. 1907 ylna gelindiinde ise, Rusya ve ngiltere, bu kar atmalarna bir

-33-
TASNF DII
TASNF DII

son vermeye karar verdiler. Aslnda bu radikal kararn, iki lkenin sadece ran
zerindeki ilikilerinden kaynakland sylenemez. nk o dnemde ngiltere ve
Rusya, Trk Boazlar, in, Tibet, Moolistan ve Afganistan zerinde de atma
halindeydiler. ngiltere iin, Hindistann gvenlii daima byk nem tamaktayd.
Bundan dolay, yukarda saylan blgelerde Rusya ile atmasnn en byk sebebi
Hindistann gvenlii meselesiydi. Almanlarn da bu blgede bir kar mcadelesine
girme ihtimali vard. O dnemde Avrupada bir ittifak blounun liderliini yapan
Almanya, Hindistanda ngilterenin karlarn tehlikeye drecek bir konuma
gelebilirdi. Bu sebeple ngiltere rann toprak btnlnden ziyade kendi karlar
ile megul olmaktayd. Rusya iin de ayn durum geerliydi. 1904-1905 yllarnda
douda Japonyaya kar ar bir yenilgiye urayan Rusya, bir yandan da gelimekte
olan Pan-Germen ittifaknn tehdidi altndayd. Hem ngilterenin hem de Rusyann
iinde bulunduu koullar, bu lkeleri ran dnda daha nemli meselelerle
uramak zorunda brakmt. Bu nedenle, kendi aralarnda uzlamac bir politika
izleyip ran paylama yoluna gittiler. (Armaolu, 1999, s. 34). Rusyann ngiltere ile
ilikilerin de byle bir politika izlemesinde, 1904deki ngiltere ile Fransa arasnda
smrgelerin paylalmasn ngren anlama da etkili olmutu. Bu anlama Rusya
iin bir rnek tekil etmiti (Erkan, 2010, s. 99).
Tm bu gelimeler nda iki lke arasnda balayan mzakereler
sonucunda 1907 ylnda iki ayr anlama imzaland. Bu anlamalarn ilki, taraflarn
Manurya ve Moolistan ile ilgili izleyecekleri politikalar dzenleyen Motono-
Izwolsky anlamasyd. kinci anlama ise ran ve Afganistan ile ilgili olan Grey-
Izwolsky anlamasyd. Bu anlamaya gre ran, iki lke arasnda paylalyordu.
Afganistan ise tamamen ngiliz nfuzu altnda kalacakt (Lobanov-Rostovsky, 1948,
ss. 49-50). Buna gre, ran corafi blgeye ayrlyordu. Kuzey blgesi Rusyann
etki alan ierisinde kalrken, gney ran ngilterenin saylyordu. Orta ran ise
tarafsz bir blge olarak braklyordu (Abrahamian, 2011, s. 67).
Bu anlama ile rann blnmesi sz konusu iken, ran, anlamann
taraflar arasnda yer almyordu. Yani, ran anlamadan dorudan etkilenen lke
olmasna ramen anlama tamamen rann iradesi dnda imzalanmt. Bu
anlama rann i siyasetinde byk etkiler meydana getirdi. 1908 ylnda
Muhammed Ali ah tarafndan Meclise kar dzenlenen darbe11 Rusyann destei

11
ran halk, uzun yllardr maruz kald ekonomik ve siyasal skntlardan kurtulmak maksadyla
toplumsal eylemler dzenlemi ve ahn yetkilerinin snrlandrlmasn talep etmiti. Artan basklar ve
eylemler, ahn 1906 ylnda bir anayasay kabul etmesini ve meclisin almasn salad. Bylece
randa merutiyet ilan edildi. Ancak 1908 ylnda ahn emriyle meclise ynelik gerekletirilen kanl
saldr sonucunda, bu anayasal dnem, ksa zamanda sona erdi. Meclisi top ateine tutan kii ise, ah
tarafndan atanan Kazak Tugaylar Komutan olan Rus asll Albay Liakhoff idi. Karada, R. (2010).

-34-
TASNF DII
TASNF DII

ile gereklemiti. ngiltere ise bu darbeye sessiz kalmt. 1906 ylnda meydana
gelen htill sonucu kurulan siyasi dzenin ngiltere tarafndan sempati ile
karland bilinmesine ramen, 1908de ortadan kaldrlmasna gz yummasnn
da bu anlama ile ilgili olduuna phe yoktur (Erkan, 2010, s. 99).
Esasnda, bu anlama, sadece rann ve etrafndaki blgenin bir gvenlik
emberi iine alnmasn deil, Badattan Kiaochowa kadar meydana gelebilecek
Alman tehlikelerini de etkisizletirebilecek bir ngiltere-Rusya ibirlii idi (Lobanov-
Rostovsky, 1948, s. 50). nk bu anlama ile lkenin kuzeyi tamamen Rusya
kontrol altna girmiti ve Rusyay burada rahatsz edebilecek baka bir lke de sz
konusu deildi. Osmanl Devletinin, Rusyay rahatsz etmesi bir yana, Kars,
Ardahan ve Batum bile 1878 Berlin Anlamasndan beri Rusyann elinde
bulunuyordu. Gneye gelindiinde, bu blge de, ngiliz hkimiyeti altna alndndan
artk rana bir baka lkenin d mdahalesi olamayaca gibi, bu lke zerinden
Hindistan ve Afganistann gvenliinin tehdidi de imknszd (Erkan, 2010, s. 100).
ran topraklarnda bulunan petrol, blgenin paylamnda etkili olan en
nemli faktrlerdendi. lkenin gney-kuzey olarak blnmesi ayn zamanda
gneyde ve kuzeyde bulunan petrol sahalarnn da paylalmas anlamna geliyordu.
te yandan, ran, ekonomik ve ticari alanlarda en fazla ngiltere ve Rusya ile iliki
ierisindeydi. Hi phesiz bu ilikiler de anlamadan dorudan etkilenmitir. O
dnemlerde, rann ticaret hacmine bakldnda, 12 milyon pound ile Rusyann
birinci srada, 4,5 milyon pound ile ngilterenin ikinci srada yer ald grlmektedir.
ran hracatnn %71,6 sn Rusyaya gerekletirmekte ve bu lkeden yaplan ithalat
ise toplam ithalatn %55,5ini oluturmaktayd. Yani ran, ithalat ve ihracatnda
tamamen bu iki lkeye baml durumdayd. En bata petrol olmak zere, birok
maln imtiyaz hakkn ngiltere ve Rusya, burada kurduklar bankalar ve irket
ortaklklar sayesinde ellerinde bulundurmaktayd. (Foran, 1991, s. 799).
ran ngiliz ve Rus nfuz blgelerine ayran 1907 tarihli anlama, ran
zerinde tam bir ok etkisi yapmt. Anayasa ve meclis yoluyla daha bamsz bir
rana kavuacaklarn dnen halk nderleri, lkede yaanan i karklk ve
istikrarszl frsat bilen d glerin lkenin i ilerine daha fazla mdahalesine
ahit oldular (Gndoan, 2010, s. 79). 1907 anlamas da bu srecin son noktas
oldu. Anlamann imzalanmasndan sonra, ran zerinde uygulamaya konmas
srecinde yaanan gelimeler, randa byk alkantlara neden oldu. Merutiyet
taraftarlar yklan anayasa dzenini geri getirmek ve ayn zamanda bu anlamaya
tepki gstermek iin harekete getiler. zellikle bu dnemde Osmanl Devletinde

Petrol Frtnas. stanbul: Truva Yaynlar.ss.11-13; Gndoan, . (2010). ran ve Ortadou. Ankara:
Adres Yaynlar.ss.76-79.

-35-
TASNF DII
TASNF DII

meydana gelen ihtilal ve 1908de anayasann tekrar yrrle girmesi, randa da

merutiyeti savunan kesimleri etkilemiti. Anayasal dzenin yrrlkten
kaldrlmasnn tek sorumlusu ah deil, ayn zamanda yabanc gler kabul
ediliyordu (Erkan, 2010, s. 100). Bu nedenle yabanc glere duyulan nefret gn
getike artmaktayd. Dnemin ran edebiyatna bakldnda, kaleme alnan
iirlerde d glerin ve sz konusu anlamann eletirildiini grmek ska rastlanan
bir durumdu (Ghanebassiri, 2002, s. 145).
Yaanan gelimeler randa istikrarszln her geen gn artmasna yol
ayordu. lkede ayaklanmalar ba gstermi ve sonunda bu ayaklanmalar lkenin
her blgesine yaylan bir i sava beraberinde getirmiti. zellikle lkenin Tebriz,
Isfehan, Giln ve Rad blgelerinde etkili direni hareketleri grlmekteydi.
Tebrizde aha bal askerler, Mcahidn rgtne bal direniilerle atma
ierisindeydi. Bu rgt, ahn askerlerini Tebrizden ekilmeye zorlam, askerler
ise bunun zerine ehri kuatarak ala mahkm etmilerdi. Ancak direnie engel
olunamaynca Rus askerlerinin ehre giriine izin verilmi ve hareketin ncleri
Osmanl Konsolosluuna snmak zorunda kalmlard. Ancak olaylar bu kadarla
bitmemiti. lkenin her kesiminden gelen direniiler, Tahranda toplanmlar ve
aha bal Kazak Tugaylar ile iki gn sren atmaya girmilerdi. Yaklak 500
kiinin ld atmalardan sonra, Muhammed Ali ah Rusya eliliine snm ve
daha sonra da, 11 yandaki olu Ahmet adna tahttan ekilerek Rusyaya srgne
gitmek zorunda kalmt (Foran, 1991, s. 807). Yaanan bu gelimelerin sonucunda,
1909dan sonra anayasal dzen tekrar getirilmi, meclis alm ve yeni bir iktidar
ibana gelmiti.
ahn tahttan uzaklatrlmas ve merutiyetin yeniden ilan, lkede
istikrar salamaya yetmemiti. Yeni kurulan hkmet 1907 tarihli anlamay
tanmadn resmen aklamt. ngiltere ve Rusya ise bu duruma tepki
gstermilerdi. Rusya, lkesinde bulundurduu ah, tekrar rann bana
getirmeye almsa da bunda baarl olamad. Bunun zerine Rusya rana
gnderdii bir notada; ran Hkmetinin anlamay uygulamamas durumunda,
rann Rusya-ngiltere ortak igaline urayacan belirtiyor, rann meclisi
kapatmasn, Rusya ve ngiltere kart iilerin kabineden atlmasn, ayrca
Amerikal Shustern12 lkeden kovulmasn istiyordu. Her ne kadar kalabalk halk
gsterileri ran Hkmeti zerinde bask kursa da, hkmet notay kabul etmek
zorunda kald ve ocuk yataki Ahmet ah meclisi feshetti (Ghanebassiri, 2002, s.

12
Shuster, randa finansal sistemin yeniden organizasyonuna yardmc olmak maksadyla, ran
Hkmetinin talebi zerine, ABD tarafndan 1910 ylnda rana gnderilmitir.
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/853427/William-Morgan-Shuster

-36-
TASNF DII
TASNF DII

157; Paine ve Schoenberger, 1975, s. 7; Foran, 1991, s. 812). Bylece ngiltere ve

Rusya ran zerindeki kontrollerini yeniden pekitirmilerdi. Hemen ardndan patlak
veren Birinci Dnya Savanda da bu iki lkenin ayn safta yer almas, aralarndaki
dayanmann artarak bir sre daha devam etmesini salad. Bu durumdan en ok
zarar gren ise ran oluyordu. ran, iinde bulunduu koullardan yle bir ders
karmt (Abrahamian, 2011, s. 67): ngiltere ve Rusya ne kadar tehlikeli olurlarsa
olsunlar, kendi aralarndaki dmanl bir tarafa braktklarnda daha da tehlikeli
hale gelebiliyorlard.
ran Hkmeti Birinci Dnya Savanda her ne kadar tarafszln resmen
aklamsa da, bu tamamen szde kald. Bu sava, o gne kadar zaten tam
anlamyla bamszlna kavuamayan rann bir bakma egemenliinin sonu oldu.
Savan kmasndan ksa bir sre sonra alan meclis, sava ierisinde yeniden
feshedildi. Krlgan koalisyon hkmetleri, zaten ok azn ellerinde tutabildikleri
otoritenin tamamn kaybettiler (Erkan, 2010, ss. 101-102). randa yaanan bu
gelimeler ngiltere ve Rusyaya kar duyulan fkeyi giderek artryordu. Bu fke
rann, ttifak Devletlerine yaknlamasna neden oldu. ttifak Blounun ban
eken Almanya ise bunu frsata dntrmek istedi ve sava srasnda, rana baz
askeri danmanlar ve uzmanlar gndererek, halk arasnda Rusya ve ngiltere
aleyhinde propaganda almalar yrtt. Almanlarn bu eylemlerine karlk,
ngiltere ve Rusya ise tarafsz blgeyi igal ederek cevap verdi (Ghanebassiri, 2002,
s. 161). Baz gruplar Almanlarn desteklenmesi gerektiini savunmaya baladlar. Bu
gr savunanlar, Tahran terk ederek Kirmanahda ayr bir ynetim kurduklarn
akladlar (Azimi, 1997, s. 55). Sava srasnda lkedeki ii ve Trk gruplar aka
Almanya ve Osmanl Devletinin tarafn tutarken, Ermeni ve Assuriler btn
kalpleriyle tilaf Devletlerinin ve zellikle Rusyann zaferini dilediler.
Birinci Dnya Sava ran zerinde uzun yllar tamir edilemeyecek
hasarlar brakmtr. Sava srasnda lke zerinde tam bir kargaa hkimdi.
Yabanc lke asker ve personelinin varl yannda, ah yanllar, anayasaclar,
nasyonalistler, etnik ve dini gruplardan hibirisi dierinin varln tanmad. Sava
d olmasna ramen, lkede, savaa giren birok lkeden daha ok insan hayatn
kaybetti. Ayrca lke sava sonrasnda blnmelere sahne oldu. Kuzeydeki
Azerbaycan blgesi bamszln iln etti. Sovyetler Birliinin ynlendirmesiyle
Giln blgesinde bir Sovyet rejimi kuruldu. Gneybatda da Krtlerle Assuriler
arasnda atmalar kt. Kuzistan blgesi otonomi iln ederken, Sistan ve
Belucistan blgeleri tamamen airet eflerinin kontrollerinde idi. Isfehanda Bahtiyari
aireti denetimi elinde bulundururken, Kirmanah ve gneydeki dier ngiliz
blgelerinde de gruplar aras atmalar yaanyordu (Abrahamian, 1978, s. 25).

-37-
TASNF DII
TASNF DII

lkedeki dzensizlikler zaten savan etkisiyle bozulan ekonominin daha da ktye

gitmesine yol at. zetle, ran Birinci Dnya Sava dneminde, kendi iradesi
dnda gelien olaylarla, corafi kadersizliinin de etkisiyle, bunalmlar lkesi
olmaktan kurtulamamt.

b. ki Sava Aras Dnem

Birinci Dnya Sava ile birlikte, petrol tm batl devletler tarafndan artk en
nemli enerji kayna olarak grlyordu. zellikle insanla makinenin sava olan bu
mcadele, artk savalarda insan unsurunun yerini makineye brakacann da bir
habercisiydi. Bu makineler ise petrolle alyordu. zellikle dnemin en gl
donanmasna sahip ngiltere, gemilerinde kmr kullanmay brakp petrol yaktl
gemilerle savarken, donanma iin gerekli olan enerji APOC tarafndan
salanyordu.

Birinci Dnya Sava, ran asndan zor bir srecin yaanmasna sebep
olmutur. Savaa girmeyen ve tarafsz olan ran topraklar bu savata Osmanl, Rus
ve ngilizlerin igaline uram, bylece ran, atmalarn ortasnda kalm ve
fiiliyatta bamszln kaybetmitir.

1917 ylnda Rusyada meydana gelen devrimle birlikte Ruslarn savatan

ekilmeleri, 1907 tarihli rann paylam konusunda ngiltere ile aralarndaki
anlamay da etkisiz hale getirmiti. Bolevik devrimiyle birlikte Rusya randan
ekilmi ve daha nce ngilizlerle yaplan gizli anlamalar da aklamt. Bu olay,
ngilterenin ran petrollerine tek bana sahip olabileceini dndrmekle beraber
durum yle deildi. nk Birinci Dnya Savann bitimini mteakip petroln
neminin anlalmasyla birlikte Ortadou petrolleri zerinde artk byk devletlerin
tamam pay elde etme abasna girimilerdi. ran petrolleri zerinde tek bana
hkim durumda olan ngiltere ise, bu hkimiyetini kaybetmemek veya bakalar ile
paylamamak amacndayd. Bu yzden nceleri Rusya, daha sonra Fransa ve
zelikle petrol piyasasnda nemli bir g olan ABDnin ran petrol sahalarna giriini
engellemeye almtr (Ayhan, 2009, s. 133). Almanya ve Osmanl Devleti ise
savan malup devletleri olarak o dnemde ran zerinde sz sahibi olacak
durumda deillerdi.

Bu dnemde ngiltere, ran Hkmeti ile yeni bir petrol anlamas imzalama
yoluna gitmitir. Bu anlama ile ngiltere baz kazanmlara sahip olmak istiyordu.
ncelikle ngilterenin randaki fiili varlnn hukuki bir temelinin olmamas ve bu
duruma ran halknn gsterecei reaksiyon kadar Paris Bar Konferansnda yer
alan devletlerin de kar kabilecei gerei ngiltereyi zor duruma sokuyordu

-38-
TASNF DII
TASNF DII

(Erkan, 2010, s. 104). ngiltere bu anlama ile randaki durumunu meru bir zemine
oturtacakt. Ayrca, Rusyann da ekilmi olduu rann kuzey blgelerinde petrol
imtiyazlarna sahip olabilmek amalanmtr (Katouzian, 1998, s. 6). Bylece dier
byk devletlerin randaki petrol sahalarna eriimini de engelmi olacakt. Tm bu
sebeplerden dolay ngilterenin youn abalar ile 1919 ylnda, randa ngiliz
taraftar olan Vossugh ed Dawleh hkmeti ile APOC arasnda Anglo-Iranian
Agreement adyla bilinen bir petrol anlamas imzaland. ngiltere iin ok nemli
olan bu anlama ile ilgili ngiliz parlamentosundan konuma yapan parlamenterler
En sonunda rann gneybatsna hkmetmekle, zengin petrol yataklarnn
gvenlii de salanm olunmaktadr. Bu petrol ki, bize dnyann herhangi bir
blgesinde stnlk salayan ngiliz donanmasnn hareket etmesini salayandr.
demekteydiler (Ayhan, 2009, s. 133).

Bu anlamann imzalanmasnda, dnemin ngiltere Dileri Bakan olan ve

daha nce randa diplomat olarak bulunan Lord Curzonun etkisi byktr. O
dnemde, ngilizlerin rana ynelik politikalarn, Lord Curzonun aadaki
szlerinde grmek mmkndr. Anlamann balca mimarlarndan olan Lord
Curzon, neden bu anlamann yaplmas gerektiini anlatan konumasnda yle
demitir (Kinzer, 2004, ss. 57-58):

Neden bizim grev almamz gerektii ve neden Pers lkesinin kendi

haline braklp, rmle terk edilmesine msaade etmediimiz sorulacak
olursa, cevap onun corafi pozisyonu, lkedeki karlarmzn bykl ve
Dou mparatorluumuzun gelecekteki gvenliidir. stelik simdi bizi Asyann
Bat snrlar ile komsu yapacak olan Mezopotamyann mandasn da
zerimize alyoruz. Hindistan mparatorluumuz ve Belucistann snr blgesi
ile yeni hamisi olduumuz bu yer arasnda kanunsuzluk, dman entrikas,
mali karklk ve politik karmaann varlna izin veremeyiz. Ayrca eer ran
yalnz kalrsa kuzeyden gelecek Bolevik etkisinin altnda kalmasndan
korkmak iin bir sebep vardr. Son olarak Pers lkesinin gneybat ksesinde
petrol sahas olarak sekilenen karlarmz hem Britanya donanmas iin
gvenli petrol kaynaklar, hem de dnyann o blgesinde bize ynetim erki
salar.

Vossugh ed-Dawleh hkmeti Austos 1918de ngilterenin desteiyle

kurulmutu. lkede kargaa ve blnmln hkim olduu o yllarda ekonomi de
ok kt durumdayd ve lke ekonomisi ngilterenin mali yardmlar ile ayakta
duruyordu. te byle bir dnemde, ierideki kark durumu dzeltmek maksadyla
srtn ngiltereye yaslam olan hkmetle anlamak ok da zor olmamt.
Curzonun talimatyla rana giden Sir Percy Cox, randa babakan ve baz
bakanlarla bir yl sren grmelerde bulundu. Bunun sonucunda ise 09 Austos
1919 tarihinde anlama imzaland. Bu anlama ile ngiltere birok konuda rann

-39-
TASNF DII
TASNF DII

iilerine karma hakkn elde edecekti. ngilizler tarafndan bir hazine danman ve
orduyu dzene sokmak maksadyla bir askeri danmann da atanmas
ngrlyordu. Ayrca rann modernlemesi iin bir plan uygulanacak ve 2 milyon
pound kredi 20 yl vadeli olarak %7 faizle rana verilecekti (Katouzian, 1998, s. 6).
Ancak ran parlamentosu, hem ABD ve Fransann tepkisi (Ghanebassiri, 2002, s.
169) hem de lke ierisindeki geni apl tepki ayaklanmalarnn dourduu
muhalefet nedeniyle anlamay onaylamad. Bu sre zarfnda en sert eletirilere
maruz kalan ise Vossugh ed-Dawleh hkmeti olmutu. yle ki hkmet,
ngilizlerden rvet almakla dahi sulanmt (Erkan, 2010, s. 105).

Bununla birlikte, ABD ve Fransann anlamaya ynelik tepkileri randa petrol

imtiyaznn tek bana ngiltereye kalacak olmasndan duyulan endie sebebiyle idi.
nk savatan yeni km bu lkelerin rann bamszln desteklemek gibi bir
niyetlerinin olmad ortadadr. Sovyetler birlii de anlamaya sert tepki
verenlerdendi. Hatta Vossugh hkmetine nota gndererek bu anlamaya en somut
tepkiyi Sovyetler Birlii vermitir (Katouzian, 1998, s. 13).

Yaanan bu olaylar zerine ah, hkmeti feshetti. Bu hkmetten sonra yine

ngiltere yanls olan Spindhar Azem nderliinde bir hkmet kuruldu. Bu hkmet
dneminde anlama mecliste onayland. Anlamada nemli bir nokta ise tm petrol
imtiyaznn APOCa verilmesinin yannda irket hesaplarnn denetleme yetkisinin de
ngilizlere verilmesidir. (Ayhan, 2009, s. 134). Anlamann onaylanmas halk
arasnda byk yank uyandrm ve lkenin her yerinde protesto gsterilerine
sebep olmutur. Gsteriler tm lkeye yaylm ve kontrol edilemez bir hal almtr.
Olaylarn ahn kontrolnden kmas zerine Kazak Tugaylar Komutan Albay
Rza Han, emrindeki askerlerle (yaklak 3000 kii) Tahrana girerek 21 ubat
1921de hkmeti devirmitir (Ghanebassiri, 2002, ss. 173-174). Rza Hann
talepleri dorultusunda Seyyid Ziya ed-Din Tabatabai, ah tarafndan babakanla
getirilmitir. Ayn dnemde Rza Han da Genelkurmay Bakanlna getirilmiti.

Grld gibi ran, bu tarihlerde anlamaya gsterilen tepkiler ve yaanan

olaylar nedeniyle istikrarsz bir dnem yayordu. Vossugh ed-Dawleh hkmeti
ykldktan sonra ksa sre ierisinde art arda hkmetler kurulmu ve aylar
ierisinde yklmtr. Anlamann imzalanmasndan sonraki yaklak 2 senelik
dnemde tam dokuz hkmet deiiklii olmutu. D lkelerin tutumlar da meclis
yelerinin cesaret almalarna sebep oluyordu (Erkan, 2010, s. 106). Son olarak, 22
Haziran 1921de toplanan ran Meclisi, 1919 Anglo-Iranian Agreement onaylamad
ve anlamann iptal edildiini aklad (Ghanebassiri, 2002, s. 169). Hi phesiz
anlamann iptali ngiltere iin bir hayal krklna sebep olmutur. Ancak meclisin

-40-
TASNF DII
TASNF DII

bu karar rann bamszl asndan olduka nemlidir. Yine 1921 ylnda

Sovyetler Birlii, ngiltere ve ran arasnda yaplan bir anlama ile rann tamamen
boaltlmasna karar verildi. Bu anlama ile birlikte ngilterenin randaki askeri
varl sona eriyordu (Erkan, 2010, s. 106). Ancak bu durum, tm ilikilerin tamamen
bittii anlamna gelmiyordu. nk ngilterenin randa bulunmasnn asl sebebi
petrold ve petrol zerinden yrtlen ilikiler de bir deiiklie uramadan devam
ediyordu.

Askeri gc sayesinde ksa srede Tahrandaki tek otorite haline gelen Rza
Han, ncelikle, ngilizler ile ibirlii yaptndan phelenilen kiilerin tutuklanmasn
salayan Ziya Tabatabaiyi istifaya zorlam (Ar, 2007, s. 320), ardndan 1923de
babakanlk grevini stlenmitir. Grnte salk sorunlar nedeniyle lkeyi terk
eden, gerekte ise srgne gnderilen Ahmed ahn yetkilerini 1925te eline
almtr (Kinzer, 2004, ss. 58-61). Rza ahn 1921 ubatnda Kazak Tugay ile
Tahrana girerek Kaar ahna, Ziya Tabatabaiyi babakanla, kendisini de
Genelkurmay Bakanlna getirmesini salarken en byk destei ngiltereden
ald iddias uzun sre gndemde kalmtr. Bu yzden ran halk Rza Han ve
Ziyay ngiliz taraftar olarak grmlerdir (Zirinsky, 1992, ss. 645-646).

1921 ihtilalindan sonra Ahmed ahn devrilmesi randa 1794den beri devam
eden Kaar Hanedannn da sonunu getirmi, Rza Hann ah olmasyla 1924
ylnda Pehlevi Hanedan lke ynetimini ele geirmiti. Uzun zamandr petrol
gelirlerinden rana verilen payn dkl sebebiyle ran halk ve baz yneticiler
tarafndan rahatszlk duyulmas, Rza Hann da greve gelir gelmez ilk olarak bu
konuya el atmasna sebep olmutur. Ancak tm abalarna ramen %16lk payn
ykseltilmesinde baarl olamayan ah, APOCla iki yl sren grmelerden sonu
alnamamas zerine 1931 ylnda rann egemenlik haklarn ne srerek 1901
tarihinde verilen imtiyazn geersiz olduunu aklamtr (Beck, 1974, s. 126;
Yergin, 1995, s. 308). ngiliz hkmeti ve petrol irketi ise sz konusu iptal kararn
tanmamlar ve yeni bir anlama yapmak iin bask uygulamaya balamlardr.
ngilizler, Tahran Bykelisi vastasyla ran Dileri Bakanlna gnderdii notada
ngilterenin stratejik karlarnn ve haklarnn korunmas konusunda her trl yasal
nlemi alacaklarn ve Pers Hkmetinin doacak tm zararlardan sorumlu
tutulacan aka belirtmilerdir (Ayhan, 2009, s. 136). ngiltere tarafndan yaplan
basklar sonu vermi ve 1933 ylnda ran hkmeti ile 60 yllk bir imtiyaz
anlamas imzalanmtr. Bu anlama ile imtiyaz sresi 1961den 1993 ylna kadar
uzatlyor, APOCun imtiyaz sahas drtte orannda kltlyor ve irketten
alnan pay %20ye karlyordu. Ayrca rana verilen bu payn yllk 750.000

-41-
TASNF DII
TASNF DII

pounddan dk olmayaca garanti ediliyordu. Bunun dnda petrol fiyat

dalgalanmalarndan lkeyi koruyacak bir vergi getiriliyor (ton bana 4 ilin) ve
irkette alan ranl iilerin says artrlyordu (Yergin, 1995, s. 311). Tm bunlara
ramen rann eskiye oranla ok fazla kar elde ettii sylenemez (Gndoan,
2010, s. 368). nk bu artlar rann isteklerinin gerisinde kalmtr. Daha sonraki
dnemlerde Rza Han, rann petrolden alm olduu paydan rahatszlk duyduunu
dile getirse de, bu uygulamay deitirebilecek kadar gcnn olmadnn da
farkndayd. Bu arada irketin ismi 1935 ylnda Anglo-Iran Oil Company (AIOC)
olarak deitirilmitir.

Rza ah, bu tarihlerden itibaren lkesinin modernizasyonuna nem vermitir.

Silahl Kuvvetler yeniden yaplandrlm ve merkeze bal hale getirilmitir. Eitim
alannda yaplan reformlarla yetimi insan gcnn yokluunun yol at sorunlar
zlmeye allm, 1935de Tahran niversitesi kurulmu, eitime byk
miktarlarda fonlar ayrlm, ilk ve orta dereceli okul says artrlm, Avrupa
niversitelerinde eitimi tevik amacyla devlet tarafndan burslar verilmitir. Fransz
hukuku esas alnarak hukuksal alanda dzenlemeler yaplmtr. Ayrca 1928de
karlan bir yasa ile erkeklerin Avrupal gibi giyinmesi ve 1935te ise apka giyilmesi
zorunlu hale getirilmitir. 1936da karlan baka bir yasayla kadnlarn pee
giymeleri ya da rtl olmalar tamamen yasaklanmtr (Ar, 2007, ss. 322-324).
Rza Han o dnemde ekonomik ve sosyal politikalarnda, Atatrkn fikirlerinden
olduka etkilenmi ve ayn zamanda Atatrkn ada dnceleri de kendisi iin
rnek olmutur (Daniel, 2001, s. 136).

Atatrk, 7 Temmuz 1922 tarihinde ran Bykelisi onuruna Rus Bykelisi

tarafndan verilen bir ziyafete katlm ve burada yapm olduu konumada Trk-
ran ilikilerine deinerek unlar sylemitir (Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu, 1997, III. Cilt, ss. 43-45):

imizde hakikaten byk bir boluk vard. O da ran milletinin

mmessilinden mahrumiyet. Bugn ona da muvaffak olduumuzdan dolay
bahtiyarz. Trkiye halknn ark milletleriyle, Rusya ile Azerbaycan ile Afgan
ile ran ile olan revabat yalnz hissi hayat zerine mbteni deildir. Hakiki
maddi gayr- kabil-i bedel bir takm esaslara dayanmaktadrTrkiyenin
bugnk mcadelesi yalnz kendi nm ve hesabna olsayd belki daha ksa,
daha az kanl olur ve abuk biterdi. Mdafaa ettii dava btn mazlum
milletlerin, btn arkn davsdrimdiye kadar Devlet-i Aliye-i Osmaniye
unvan altndaki imparatorluk ile Devlet-i Aliyye-i raniye arasndaki
mnasebatn ranllarn ve Trkiye halknn ciddi temayllerine mutabk tecelli
edememi olduunu itiraf etmek lazmdr. Fakat bugn ranl kardelerimiz
emin olabilirler ki Trkiyenin banda bulunanlar ayn adamlar deildir ran
Millet ve Devleti hakik temas noktalarn bulmutur. Bunun tecellisi pek feyizli

-42-
TASNF DII
TASNF DII

olacaktr. Bu feyizden yalnz Trkiye ve ran deil btn ark milletleri

mtefeyyiz olacaktr.

Her ne kadar, 1918-1925 yllar arasnda, mezhep anlamazlklar, hudut

anlamazlklar, Trklk, Krtlk cereyanlar gibi konularda Trkiye ile ran
arasnda yaanan baz anlamazlklar, ilikileri olumsuz etkilemi olsa da, Mustafa
Kemalin bu veciz konumasnda da iaret ettii gibi iki lke arasnda ok ynl
ilikiler her dnemde mevcut olmutur. (zgiray, 1995, ss. 687-688).

Trkiye ile rann corafi yaknlklar, baz dini ve kltrel benzerlikleri ve

merutiyet ilan edilmesi gibi baz siyasi ve sosyal olaylarn ayn dnemlerde iki
lkede de yaanmas, o dnemde zellikle rann Trkiyeden etkilendiini
gstermektedir. Bu durum, Rza ah dneminde de artarak devam etmi, Mustafa
Kemalin Trkiyede gelitirdii reformlardan ah byk lde etkilemiti. ah
lkede kkl reformlar yaparak rann adalamasn istiyordu. Bunun iinde
Trkiyede Mustafa Kemalin yapt reformlar takip ediyor ve rnek alyordu.
Mustafa Kemalin Batyla olan daha geni ilikileri nedeniyle Trkiye, pek ok
yenilikleri Rza ahtan nce uygulamaya koymutu. rnein, 1920lerin ortalarnda
dini ve siyasi reformlar hayata geirmiti. 1924 de Halifelii kaldrmas, Rza ah
nazarnda da olumlu karlanmt. Ancak, randaki bir ksm zmre tarafndan bu
gelime iyi karlanmamt. Bu da iki lke arasndaki ilikileri olumsuz ynde
etkileyen faktrlerden biri olmutu (Can, 2008, s. 4). randa Kaar Hanedanna son
verilmesi sonrasnda cumhuriyet fikri de tartlmt. Henz bu srada, Rza Han,
ah unvann almamt. Rza Hann cumhuriyetle, ahlk arasnda bocalamas
Ankarada dikkatle izlenmi, cumhuriyetin reddedilmesi zntyle karlanmtr.
Rza Han ahlk rejiminin devam ya da cumhuriyet arasnda bir seim yapma
yoluna gidince ahlk taraftarlar onu ikna etmeyi baarmt (Kinzer, 2004, ss. 58-
61). Ancak ahn daha sonra giritii reform hareketleri, Trkiye tarafndan da,
daima desteklenmitir. Rza Han ah olarak rann bana getikten sonra Mustafa
Kemal ve Trkiye ile yakn ve samimi ilikiler kurmutur (Can, 2008, s. 4).

c. kinci Dnya Sava Sonras Dnem

ngiliz ve Ruslarn ran zerindeki basklarn dengeleyebilmek iin Rza ah, o
dnemde ngiltere ve Fransaya kar koyabilecek gce ulaan Almanya ile ilikilerini
glendirme yoluna gitmiti. Balangta Amerika ile yaknlamaya alan ah,
Hitler nderliinde Almanyann askeri ve ekonomik alanda giderek g
kazanmasyla ynn Almanyaya evirmitir (Turan, 2002, s. 127). 1930larda
Almanya, rann en byk ticari orta haline gelmi ve randaki teknisyen ve

-43-
TASNF DII
TASNF DII

danman says dikkat ekici bir lde artmtr (Ar, 2007, s. 324). 1939 ylnda bir
Alman petrol irketine rann be kuzey ilini kapsayacak ekilde imtiyaz dahi
verilmitir. Bu anlama ile irket, krnn %50sini rana vermeyi kabul etmi ve ayn
zamanda irketin %20 hissesini de rana vermitir (Ayhan, 2009, s. 142). Ancak
anlamann hemen ardndan kinci Dnya Savann balamas bu anlamann
uygulanamadan sonlanmasna sebep olmutur. Savan balamasndan sonra 22
Haziran 1941de Alman askerlerinin Sovyetler Birliine girmesiyle, Sovyetler Birlii
savata ngiltere-Amerika eksenine kaymtr. Bu durumun ardndan Sovyetler
Birliine yardm ulatrlmas amacyla ran, ayn yln Austos aynda kuzeyden
Sovyetler Birlii ve gneyden ngiltere tarafndan igal edilmitir. Grnte bu
igalin nedeni rann tarafszlnn ihlal edilmesine kar koruma ihtiyac idi
(Beaumont, 1981, s. 214). gal kuvvetlerinin Tahrana kadar ilerlemesine engel
olamayan Rza ah, taht olu Muhammed Rza Pehleviye brakm ve lkeyi terk
ederek Gney Afrikaya snmtr. Rza ah, 1944 ylnda lnceye kadar burada
kalmtr.

1900l yllardan itibaren nemi ok hzl bir ekilde artan petrol, kinci Dnya
Savanda da hem savan sebebi olmu, hem de muharebelerin sonucunu
belirleyen en nemli etken durumuna gelmitir. nk artk tm harp aralar
(tanklar, uaklar, gemiler, kamyonlar vs.) petrole ihtiya duyuyordu. Teknolojinin
hzla gelimesine paralel olarak, sava sanayi de hzla gelime gstermi ve petrole
bamllk had safhaya kmtr. Bu bakmdan, o dnemde, dnyann nc byk
petrol rezervine sahip olan ran (Abrahamian, 2011, s. 157), her ne kadar 04 Eyll
1939da tarafszln ilan etmi olsa da savan en gzde hedeflerinden biri haline
gelmi ve d glerin rekabet alan olmutur. 1941 ylnda rana yerleen ngiliz ve
Rus birliklerinin hedeflerinin de petrol olduu aikrdr. galci gler savata
mttefik olsalar da petrol gndeme geldiinde farkl fikirleri savunmulardr. rann
sahip olduu petrol rezervleri, Basra Krfezine gei yolu zerinde bulunmas ve
Sovyetlere yardm ulatrlmasnda gerekli bir ulam yolu olmas, lkenin bu ekilde
igaline sebep olmutur.

rann fiilen igal edilmesi ve yaanan gelimeler, milliyetiler iin kabul

edilebilir bir durum deildi. Zira igale engel olamayan ran Ordusu ksa srede
km, igalden bir gn sonra da hkmet dm ve yeni babakan Muhammed
Ali Farughi orduya silah brakmas arsnda bulunmutu (Ar, 2007, s. 325). galin
hemen ardndan ngiliz kart olduundan phelenilen ve Alman yanls olduu
iddia edilen, aralarnda General Zahidi ve Dini lider Abdulkasm Kaani gibi isimlerin
de bulunduu yaklak 250 kii tutuklanmt (Mokhtari, 2008, s. 460). Grld

-44-
TASNF DII
TASNF DII

gibi petrol mcadeleleri lkede birok skntnn yaanmasna sebep olmu ve ran
toplumu huzur iinde yaayamamtr. 1900lerin bandan itibaren yaklak 40 yl
boyunca lke hep d glerin mdahaleleriyle sarslmtr. 1907 ylnda Rusya ve
ngiltere tarafndan ikiye blnen lke, 1914de Birinci Dnya sava ile igale
uram, kinci Dnya Savanda ise ayn senaryo tekrar yaanm ve lke yine
Sovyet ve ngilizler tarafndan ikiye blnmt. Bundan sonraki dnemlerde de
lkenin i ve d politikalarn petroln belirleyecei artk herkes tarafndan bilinen bir
gerekti. artlarn ortaya koyduu gerek, ran milliyetiliinin de petrol zerinden
ilerleyeceiydi. (Gndoan, 2010, s. 369).

Nitekim ksa bir mddet sonra bunun iaretleri ortaya kmaya balamt. ran
milliyetileri artk petroln milliletirilmesi propagandasna younlamlard.
Sovyetler Birlii, igal etmi olduu rann kuzey blgelerinden, Amerika ve
ngilterenin basklarna ramen, randan petrol imtiyazlar almadan kmak
istemiyordu. Bunun zerine dnemin ran Babakan Ahmed Kavam, Sovyetler
Birliinin koullu asker ekme talebini kabul etmek zorunda kald. Bu kapsamda,
1946 ylnda yaplan anlama ile Ruslara petrol imtiyaz verildi (Gke, 2011, s.
161). O tarihe kadar ngilizlerin lkenin iilerine mdahaleleri ve yaplan anlamalar
halkn byk ounluu iin olduka zc ve onur krc bir durum iken, 1946
ylnda bu defa rann kuzey blgelerini igal altnda tutan Sovyetler Birlii ile petrol
anlamas imzalanmas ran milliyetileri asndan barda taran son damla
olmutu (Gndoan, 2010, s. 369). Her ne kadar meclisteki gruplarn byk ksm
Sovyetlerin ve ngilterenin gznn ran petrollerinde olduunun ve bu petrolleri ele
geirmek iin mcadele ettiklerinin farknda olsalar da Sovyetlerin randaki tutumu
ve lke iin oluturduu tehdit, ran bu lkeye petrol imtiyaz vermek zorunda
brakmt (Ayhan, 2009, s. 147). Ancak, 1947 ylnda lkede yaplan seimlerin
neticesinde kurulan meclis sz konusu imtiyaz anlamasn onaylamad (Gke,
2011, s. 161). Bu kararn verilmesinde milliyetilerin etkili propagandalar da rol
oynamtr (Gndoan, 2010, s. 369). Hatta meclis daha da ileri giderek Ekim
1947de petrol konusunda yeni bir yasay kabul etti. Bu yasa unlar iermekteydi
(Ayhan, 2009, s. 148):

(1) Her ne kadar Babakan iyi niyet ierisinde Sovyetler ile 4 Nisan
1946da ran-Sovyet Petrol irketinin kurulmasn da ieren bir anlamay
kabul etmise de, daha nce Meclis tarafndan alnan 2 Ekim 1944 tarihli
yasann 2nci maddesine istinaden Meclisimiz, Sovyetler ile yrtlen
grmelerin ve yaplan anlamann hkmsz ve geersiz olduunu beyan
eder.
(2) Hkmet petrol aratrmalar iin teknik ve bilimsel aratrmalar
konusunda sresi 5 yllk anlamalar yapabilir. Tm bu aratrmalarn

-45-
TASNF DII
TASNF DII

sonucunda Meclis, ticari anlamda iletilir kaynaklara rastlarsa, bu ulusal

kaynaklarn iletilmesi konusunda bir yasa kartabilir.
(3) Herhangi bir petrol imtiyaz anlamasnn yabanc irket veya
kiilerce kullanm ya da ortak irketlerce kullanm yasaklanmtr.
(4) Eer (2)nci maddede belirtildii gibi kuzey illerinde ticari amal bir
petrol kaynana rastlanrsa, hkmet sonucu Meclisin onayna sunmak
kouluyla petrol satm konusunda grmelerde bulunmakta yetkilidir.
(5) ran ulusal karlar yer alt ve yer st doal kaynaklara deer
atfetmektedir. Bununla birlikte, zellikle gneydeki petrol kaynaklarnn ran
ulusal karlar asndan nemi dikkate alnarak Meclis, yeni baz nlemlerin
alnmas iin, taraflarla yeni bir grme balatma karar almtr.

Grld gibi bu yasa sadece Sovyetler Birlii ile yaplan anlamann

hkmleriyle ilgili olmayp, ayn zamanda ngiltere yani AIOC ile olan ilikilerin de
tartmaya almasna sebep olmutur. 1901 ylndaki Darcy imtiyaz ve 1933te bu
imtiyazn tekrar dzenlenmi hali de bu anlama ile tekrar gndeme gelmi ve bu
imtiyazlarn hkmleri de sorgulanmaya balanmtr (Ayhan, 2009, s. 149). Bu
dnemde, Sovyetlerin randan ekilmesi konusunda ABD ve ngiltere de rann
yannda yer almlardr. Bunun yannda Meclisin de Sovyetlere kar milliyeti
tavrlar, Sovyetler Birliinin bu yasaya ciddi bir karlk verememesine ve igal ettii
blgelerden ekilmesine sebep olmutur.

ran Meclisinin bu tavrlar ngilizleri de tedirgin etmiti. Balangta herhangi

bir uzlamaya yanamayan ngiltere, Meclisin direnci karsnda geri adm atm ve
1933 ylnda imzalanan anlamann deien koullara gre yeniden dzenlenmesi
konusunda harekete gemitir (Ayhan, 2009, s. 149). AIOC ile ngiltere arasnda
yaplan grmelerde rann petrolden ald payn artrlmasna karar verilmi ve
ABDnin dier lkelerindeki irketlerinin de uygulamakta olduu %50/50 oran kabul
edilmitir. Ancak Meclis yaplan bu anlamay da onaylamam ve hkmetin
mzakerelerden ekilmesini istemitir (Keohane, 1984, s. 167).

3. randa Darbe ncesi Durum

a. 1953 ncesi randa Siyasi Oluumlar

1941 ylnda rann igal edilmesi ve Rza ahn tahttan ekilmesiyle birlikte
tam 13 yl srecek yeni bir dnem balyordu. Ordu ve brokrasi zerinde tam bir
hkimiyet kuran, devletin glerini sarayda birletiren Rza ah dnemi artk sona
ermiti. ah Muhammed Rzann, ordu zerinde hkimiyeti muhafaza etmeye
alt, ancak dier alanlarda denetimi kaybettii yeni dnem, Musaddka kar
Amerikan ve ngiliz stihbarat rgtlerinin dzenledii darbeye kadar devam etmiti.

-46-
TASNF DII
TASNF DII

Bu dnemde yetkilerin tek bir elde toplanmas sz konusu deildi. Aksine,

saray, kabine, meclis ve kentlerdeki kitleler arasnda bir ekime sz konusuydu. Bu
kitleler 1940larn ortalarnda sosyalist hareket ve sonlarnda ise milliyeti hareket
tarafndan rgtlenmeye balamt (Abrahamian, 2011, s. 133). Artk siyasi irade
saray dndaki farkl gruplar ierisinde tezahr etmeye balyordu. Sosyalist
hareket, Sovyetler Birliinden de destek alan komnist Tudeh Partisi tarafndan
temsil ediliyordu. Milliyeti gruplar ise Musaddkn nderliini yapt Ulusal Cephe
etrafnda toplanmt.

(1) Tudeh Partisi

1941 ylnda Rza ah tahttan feragat ettikten bir ay sonra Hizb-i Tudeh
(Kitle Partisi) adnda, sosyalist izgiye sahip bir parti kuruldu. Partinin kurucular
Avrupa niversitelerinde eitim grm bir grup ile randaki eski siyasal
mahkmlard. Parti, Avrupada devlet bursuyla renim grm ve orada sosyalist
ve komnist akmlardan etkilenmi bir ranl olan Irac skenderinin nderliinde
kurulmutu. Irac skenderi, 1930larda bir grup aydnla birlkte komnizm
propagandas yapmaktan tutuklanmt. Bu kiiler elli ler adyla nlenmilerdi.
1941de hapishaneden kmay mteakip Tudehi kurarak partinin bakanln
stlenmesi iin de Irac skenderinin amcas olan Sleyman skenderiyi ikna ettiler
(Abrahamian, 2011, s. 142). Sleyman skenderi, 1920lerde Sosyalist Partiyi
kurmutu. Rza ahn reformlarn balangta destekleyen Sleyman skenderi,
hanedanln el deitirmesi srasnda tepki gsterdi. nk o, monarinin devam
yerine cumhuriyet kurulmasn istiyordu. Tudehin bakan olmay kabul ederken,
partinin din kart propagandayla dindarlar kzdrmamasn art komutu. Bunun
partiye zarar vereceini dnyordu (Abrahamian, 2011, s. 143). Sleyman
skenderi ve dier kurucular tarafndan partinin geni tabanl bir rgt olmas
isteniyordu. Diktatrln de tehdit olarak grld o dnemde gerici diktatrle
kar zgrlkten yana tm snf ve katmanlarn birleik mcadelesi slogann n
plana karmt (Umidvar, 1993, parag.13). Parti, komnist bir parti olmasna
ramen parti programnda komnizm ile ilgili herhangi bir ifadeye yer verilmemiti.
Bunun sebebi ise 1931 ylnda kabul edilen ve baz sol grllerin de
tutuklanmasna neden olan, komnist aktivitelerin yasaklanmas ile ilgili kanundu
(Elwell-Sutton, 1949, s. 47).

ubat 1942de yaynlanan geici parti programnda; zellikle diktatrle

kar mcadelenin zerinde durulaca ve demokrasinin temini ile insan haklarnn
korunmas iin allaca belirtiliyordu (Blake, 2009, s. 14). Eyll 1942de Rehber
Gazetesinde Parti Program yle duyurulmutu (Abrahamian, 2011, ss. 143-144):

-47-
TASNF DII
TASNF DII

lk hedefimiz, randaki iileri, kylleri, ilerici aydnlar, esnaf ve

zanaatkrlar, harekete geirmektir. Toplumumuzda belli bal iki snf
bulunur: temel retim aralarna sahip olanlar ve kayda deer mal mlk
olmayanlar. kincisine iiler, kyller, ilerici aydnlar, esnaf ve
zanaatkrlar dhildir. alrlar ama emeklerinin karln alamazlar.
Ayn zamanda oligarinin basks altndadrlar. Btn sosyal yapnn
kkten deiip temel retim aralarn halkn eline gemesi halinde
kaybedecek ok az ama kazanacak ok eyleri vardr Hedefimiz
zorbalk ve diktatrlkle savamak derken, belli kimselerden deil,
zorbalarla diktatrleri yaratan snf yapsndan sz ediyoruz. Austos
1941de pek oklar Rza ahn tahttan ekilmesiyle diktatrln bir
gecede son bulduunu dnmt. Ama imdi iin dorusunu biliyoruz;
nk Rza ah yaratan snf yapsnn hala yerinde olduunu kendi
gzlerimizle grebiliyoruz. Daha da kts, bu snf yaps ufak apl Rza
ahlar, retim aralarnn mlkiyeti sayesinde devletin kontroln elinde
tutmaya devam eden feodal toprak aalar ve smrc kapitalistler
klna girmi oligariler yaratmay srdrmektedir.

Ekim 1942de ise parti, Tahranda ilk konferansn dzenledi ve geici

programn yerini alan yeni programn burada duyurdu. Yeni program ran
ierisindeki farkl gruplara hitap edecek ekilde tasarlanmt.

Tudeh partisi ounlukla iilerden olumakla birlikte, snfsz bir toplum

kurma zlemleri ile rencileri, genleri ve aydnlar da etkilemitir (Mokhtari, 2008,
s. 457). Bakanln Marksist aydnlarn ve emektar sendika yneticilerinin yapt
Tudeh Partisi, sosyal reformlar gerekletirebilmek iin militan bir tavrla, zellikle
endstriyel iilerin seferber olma faaliyetlerine odaklanmtr (Abrahamian, 1978, s.
31).

randa komnist hareket, Tudeh Partisinden ok daha nce ortaya

kmt. Birinci Dnya Savandan itibaren ortaya kan Azerbaycan Demokrat
Partisi ve Adalet Partisi Tudehin ncleri olmutur. Kurulduu yldan itibaren Tudeh
Partisine byk bir katlm oldu ve parti hzla byd. 1940larn ortalarnda
randaki en byk politik grup haline geldi. Partinin btn byk ehirlerde ubesi,
eitli gazeteleri, emeki rgtleri ve hatta gizli bir askeri kanad vard (Bayandor,
2010, ss. 13-14). Tudeh Partisinin yayn organ olan Rehber Gazetesinin tiraj
100.000i gemiti. Nfusu 10.000in zerinde olan 78 ehirde ubesi ve 50.000i
kaytl olmak zere 150.000 civarnda yesi vard (Abrahamian, 2011, s. 144).
1946da Babakan Ahmed Kavam dneminde kabinede Tudeh mensubu bakan
(eitim, salk ve ticaret) vard. Bu dnem ayrca ileride bahsedilecek olan
Azerbaycan krizinin en iddetli yaand dnemdir (Bayandor, 2010, s. 14).

-48-
TASNF DII
TASNF DII

1941de kurulan Tudeh Partisi 1940larn sonuna doru popler bir siyasi
oluum halini almt. Petroln milliletirilmesi dneminden nce Tudeh, Azerbaycan
krizi ve aha ynelik suikast gibi byk krizlerle baa kmak zorunda kalmt. Bu
krizler parti yesi olan birok kiinin tutuklanmasna ve partinin yasad ilan
edilmesine sebep olmutur. Parti o yllardan sonra varln srdrmeye devam
etmi, daha iyi organize olmu ve baz yer alt faaliyetlerinde bulunmaya da
balamtr. 1949 ylnda tutuklanan parti yneticilerinin, dardaki Tudeh
mensuplar tarafndan planlanan bir operasyonla hapisten karlmas dahi
salanmtr. Ancak parti iin, bu skntlarn hibiri 1953te meydana gelecek olan
darbede yaanlanlar kadar byk olmamtr (Behrooz, 2001, s. 366).

(2) Dr. Muhammed Musaddk ve Ulusal Cephe

19 Mays 1882 ylnda Tahranda doan Muhammed Musaddk, dnemin
Kaar Prensesinin olu olarak dnyaya gelmitir. Babas Hidayetullah Han ise
sekin bir airet olan Atiyani airetinden olup ah Nasuriddin dneminde yirmi
yldan fazla maliye bakanl grevini yrtmtr. Babas 1892de ldnde
Musaddk daha ok genti. O da babasnn yolundan gitti ve daha on alt yanda
iken vergi denetisi olarak hkmette greve balad. 1901 ylnda Nasuriddin
ahn torunu ile evlenmi ve bu evlilikten be ocuk dnyaya gelmitir (Pediaview,
parag. 1-2).

Musaddk, eitimini Fransa ve svirede almtr. Daha sonra Tahran

niversitesinde dersler vermitir. Milliyeti bir yaps vard. ran Siyasal Bilimler
Okulunun ilk hocalarndan olan Musaddk, 1906 Anayasa ihtilalinin rzgrna
kaplmt. Bu inan kariyerinin sonraki dnemlerinde ona hep yol gsterici olmutur.
Birinci Dnya Savandan sonra Versay Bar Konferansna katlm, orada yabanc
mdahalesine ve zellikle de ngiltereye kar rann davasn savunmutur. Bu
arsna hibir yant alamam olarak lkesine dndnde bu konudaki mit ve
idealizminin smrc glerle ihanete urad inancndayd (Yergin, 1995, s. 525).

Musaddk, ran tarihinin karmak bir dneminde yaad. Ttn isyan

patlak verdiinde sekiz yandayd. Ebeveynleri halkn yaants ile ok ilgiliydiler.
Amcas Prens Ferman Ferma da dhil olmak zere akrabalarnn bazlarnn
Anayasal Devrimde nemli rolleri olmutu. lk meclis iin seimler yaplrken
Musaddk aday oldu ve sfahanda seimi kazand. Kanuni ya olan otuza varmad
iin Meclise giremedi ama siyasi kariyeri balamt (Kinzer, 2004, s. 74).

1909 ylnda Meclise ynelik gerekleen kanl saldrdan sonra

Musaddk, rann henz aydnlanma iin hazr olmadn dnp Fransaya

-49-
TASNF DII
TASNF DII

gitmeye karar verdi. Pariste Siyasal Bilgiler Okuluna girdi. Fransada kald sre
boyunca eitli hastalklarla ba etmek zorunda kalmt. Hastalklarnn ne olduu
ise kesin olarak tehis edilememiti. lser, hemeroid, mide ifrazat gibi sorunlarla
uramann yan sra sinirsel ve ruhsal birtakm skntlarla da muzdaripti. Duygusal
bir yapya sahip olan Musaddk, duygularn hi ekinmeden belli eder, bazen
konumas esnasnda glme krizlerine girerken bazen de gzyalarn tutamazd
(Kinzer, 2004, s. 75).

Hastalklar sebebiyle rana geri dnen Musaddk iyilemesini mteakip

bu defa ailesini de yanna alp svireye yerlemiti. Neuchatel niversitesinde
renime balayan Musaddk bu niversiteden hukuk doktoras alan ilk ranl oldu
(Kinzer, 2004, s. 75). Burada Bat hukuk sisteminin tmyle rana aktarlmasn
savunan bir tez yazd (Abrahamian, 2011, s. 151). rana tekrar dndnde ise
rann ilk modern niversitesi olan Tahran Hukuk ve Siyasal Bilimler Okuluna
katld. 1917 ylnda amcas Babakan Ferman Ferma tarafndan yaplan Maliye
Bakanl teklifini kabul etmeyen Musaddk, amcasnn babakanlndan sonraki
dnemde ise Maliye Bakan yardmcs olarak hkmette greve balamtr. Bu
grevi esnasnda baz yolsuzluklar ortaya karmas ve cezalandrlmalar
konusunda srar etmesi, grevine son verilmesine sebep oldu. Bu olay zerine
tekrar Neuchatele dnd. Burada bulunduu srada 1919 tarihli Anglo-Persian
anlamasnn haberlerini alm ve youn bir protesto faaliyetine girimitir (Kinzer,
2004, ss. 75-77). Musaddkn bu konudaki abalaryla ilgili, ranl bir biyografi yazar
unlar yazmtr (Katouzian, 1999, s. 13):

Musaddk, Avrupada bulunan dier nemli ranllarla yazp,

haberleti, brorler yaynlayp Milletler Cemiyetine anlamay protesto
eden yazlar yazd. Hatta Comit de Rsistance de Nations iin yaplm
ve anlama kart cmlelerin olduu bir mhr almak iin Berne kadar
gitti. fke, hayal krkl ve yalnzlk, sinirleri zerinde ok ypratc bir etki
yapyordu. phelendii gibi Britanyal ajanlar tarafndan tarafndan takip
ediliyordu.

Ancak randa halkn yeterince byk apta tepkiler gstermemi olmas

Musaddk hayal krklna uratmtr. Muhammed Musaddk, tekrar rana
dndnde, gelen teklifler zerine kendini siyasetin iinde bulmutur. nce rann
gneyinde vali olan Musaddk, Rza Hann ynetime gelmesinden sonra maliye
bakan olmutur. Rza Han ve arkadalarn hedef alan, rvet kart bir kampanya
balatmas grevinden istifa etmesi iin bask grmesine sebep olmutur. Grevi
brakan Musaddk, nce Azerbaycan Valilii, daha sonra birka ay dileri bakanl
yapmay mteakip Rza Han ile atan fikirleri sebebiyle kabineden de ayrlm ve

-50-
TASNF DII
TASNF DII

1924 ylndaki seimlerde milletvekili olarak meclise girmitir. O andan itibaren de

Rza Hann etkili bir muhalifi olmutur (Kinzer, 2004, s. 78).

Laik, anti-emperyalist bir milliyeti olan Dr. Muhammed Musaddk, hi

phesiz o yllara kadar sergiledii tutum ve davranlaryla halk arasnda takdire
deer ve gl bir politik bir figr haline gelmiti. (Ebrahimi ve Yusoff, 2011, s. 205)
ngiltere kart ve demokrasi savunucusu olan ok sayda insan da Musaddk
destekliyordu. Musaddk iin randa geri kalmln en byk sebebi yabanc
glerin bitmek bilmeyen arzular idi. rann baa kmak zorunda kald sorunlar
lke ierisindeki problemlerden kaynakl olsayd Musaddkn gayretleri de reform ve
modernlemeye ynelik olacakt. Ancak lkenin iinde bulunduu kritik durum
Musaddka ve onun gibi dnen ok sayda aydna gre ngiltere ve zellikle AIOC
ile ilgili sorunlardan kaynaklanmaktayd (Kinzer, 2004, s. 79).

ekil 4: Doktor Muhammed Musaddk

Kaynak : Wilber, D. N. (1969). Clandestine Service History Overthrow of Premier
Mossadeq of Iran November 1952-August 1953. CIA. [Clandestine
Service] Historical Paper No.208.

lke menfaatlerinin yabanclara kar en byk savunucusu durumuna

gelen Musaddk mecliste bir konumasnda unlar sylemektedir (Kinzer, 2004, s.
80): Eer bir lkeye bakalarnn abalar ile getirilen refah halkn yararna olsayd,
o zaman her millet yabanclar evine davet ederdi. Eer boyun edirme faydal ise o
zaman hibir lke kanl savalar ve ar kayplar pahasna zgrln kazanmaya
almazd.

-51-
TASNF DII
TASNF DII

Uzun yllar kamu grevlerinde bulunmu olan Dr. Muhammed Musaddk,

liberal bir demokrat ve ateli bir milliyeti olarak n kazanmt. 1940larn sonunda
Musaddk kendini iki byk mesele ile kar karya bulmutu. Birincisi siyasi gc
tahttan parlamentoya transfer etmek, ikincisi ise, rann, ngiltere meneli AIOCnin
kontrolnde olan petrol endstrisi zerindeki kontroln artrmak (Gasiorowski,
1987, s. 262). ngilizler, petrol endstrisi zerindeki hkimiyetleri dolaysyla randa
ok gl bir konuma gelmilerdi. Bu glerinin bir ksmn aha yardm ederek
kullandlar. ah o dnemde geni bir kitle tarafndan ngiliz kuklas olarak
grlyordu (Gasiorowski, 1987, s. 262)

1925 ylnda Rza Han Kaar Hanedanlnn ilga edilip kendisinin ah

olmas iin giriimde bulunmu ve destekileri tarafndan bu konuyla ilgili bir kanun
teklifi meclis gndemine getirilmiti. Buna en sert tepki ise kat bir anayasac olarak
bilinen Musaddktan gelmiti (Abrahamian, 2011, s. 151). nk Musaddk onun
babakan olarak kalmasn ve mevcut anayasal dzenin devamn savunuyordu.
Kraliyet ve idari gcn tek kiinin elinde bulunmasn sadece gericilik ve istibdat
olarak gren Musaddk, Rza Hann tahta kmas durumunda lkenin
mutlakiyetilie geri dneceini dnyordu (Kinzer, 2004, s. 80).

Beklenildii gibi Rza Han 1925 ylnda ah oldu ve artk Kaar

Hanedanl yerini Pehlevi Hanedanlna brakt. ah Rza tahta oturduktan sonra
bir babakan atad ve Musaddka da bakanlk teklifi geldi. Bylece Musaddk
taraftarlarnn da kazanlaca dnlyordu. Ancak herkesin tahmin ettii gibi
Musaddk bu teklifi reddetti. lerleyen dnemlerde ah, lkede gc elinde toplad ve
meclisteki muhalif partilerin liderlerini kanunsuzlukla sulayp grevlerinden men
edilmesini salad. Daha sonra yaplan seimlerde ise oylar kendi istedii bir
ekilde zel bir yntemle saydrp, aralarnda Musaddkn da bulunduu muhaliflerin
meclise girmesini nledi. Musaddk ise o tarihten itibaren Tahrann 100 km
batsndaki Ahmedabadda bulunan iftliinde gnlerini geirmeye karar verdi.
Burada iken 1933 ylnda AIOC ile yaplan anlama kendisini ok derinden etkiledi,
hatta ciddi bir hastala yakalanmasna da sebep oldu. 1940 ylnda, devlete kar
hareket ettii iddia edilerek, ah tarafndan verilen emir dorultusunda evi arand ve
delil bulunamamasna ramen tutukland. Birka aylk bir tutukluluk sresi sonunda
tekrar Ahmedabada gnderilerek ev hapsine alnd (Kinzer, 2004, ss. 80-82).

1941 ylnda ahn tahtn terk etmesi, yeni bir dnemin de balangc
olmutu. Artk siyasete girmeyecei dnlen Musaddk, 1943 ylnda yaplan
serbest seimlere katlarak rakiplerinden ok fazla oyla Meclise tekrar girmiti. O

-52-
TASNF DII
TASNF DII

tarihten itibaren ise petrol konusunda AIOC ve yabanclara kar lkenin

menfaatlerini savunma adna gsterdii tutum, siyasi mcadelesinin odak noktas
olmutur.

Babasnn tahttan feragat etmesiyle yerini alan gen yataki ah

Muhammed Rza Pehlevi de babas gibi Musaddkn iddetli eletirilerine maruz
kalmt. Silahl kuvvetlerin kontroln elinde bulundurduu ve bylece anayasa
hukukunun ruhunu ypratt, parlamento seimlerine ordu vastasyla mdahalede
bulunduu, sahiplerine iade edileceine dair sz verilen hanedanlk arazilerini tekrar
eline ald iin, Musaddk aha kar tepkiliydi. Ayrca 1949 ylnda yaplan
seimlere hile kart gerekesiyle Meclisin de meruiyetini sorguluyordu.
Musaddk, seim kurullarnn bamszln gvence altna alan ve ordunun
sandklarn banda bulunmasn engelleyen deiikliklerin yaplmasn istiyordu
(Abrahamian, 2011, s. 151). Halk arasnda drst ve namuslu olmakla n salan
Musaddk, kat bir anayasac ve d glerin egemenliinden kurtulma fikrini
savunan bir milliyeti olarak biliniyordu.

1940larn sonlarnda randa gelien gl bir anti-emperyalist ruh ile

birlikte milliyeti Muhammed Musaddk, serbest meslek sahiplerini, tccarlar ve baz
dini unsurlar temsil eden siyasi evreleri bir araya getirerek bir Ulusal Cephe
kurmay baard (Marshall, 1994, s. 13). Resmi olarak Ekim 1949da kurulan
(Bayandor, 2010, s. 27) Ulusal cephe, arlkl olarak kentli orta ve alt snflara
dayal gruplar ve siyasi partilerin geni bir koalisyonu oldu (Gasiorowski, 1987, s.
262). Bunun yannda, orta snfn st milliyetiler, profesyoneller ve i adamlar da
Ulusal Cephe olarak adlandrlan oluumun iindeydiler (Mokhtari, 2008, s. 457).
Grld gibi farkl politik gruplar ve farkl ideolojik gemilere sahip yeler bir at
altnda toplanmt.

Ulusal Cephe, randa, Anglo-ran Petrol irketi formu iinde cisimlemi

ngiltereye ve aha kar muhalefeti koordine etmekteydi (Gasiorowski, 1987, s.
262). Musaddk ve Ulusal Cephe Partisi iin en temel mesele, lkedeki petroln
karlmas ve sat ile ilgili ok zel haklara sahip olan bir Britanya devinin (AIOC)
milliletirilmesi idi. Onlara gre bu, rann en temel hakkyd (Zahrani, 2002, s. 93).
ran anayasasn korumak ve seimlerin adil yaplmasn salamak da partinin
hedefleri arasndayd. 1949 ve 1950 yllar boyunca, Ulusal Cephe, seimlerin adil
bir ekilde gereklemesi talebi ile ah aleyhine protesto gsterileri dzenledi.
Ulusal Cephenin bu abalar meyvesini verdi ve sekiz aday on altnc meclise
seildi (Blake, 2009, s. 65).

-53-
TASNF DII
TASNF DII

Ulusal cepheyi oluturan gruplar; Karim Sanyabi ve Allahyar Saleh

tarafndan ynetilen ve ounlukla solcu, anti-Sovyet entelektelleri oluan ilerici,
milliyeti ran Partisi, Muzaffer Bakai ve Khalel Maleki tarafndan ynetilen ve iiler
ve solcu entelektellerden oluan Emekiler Partisi, 13 zamann siyasal adan en
faal dini lideri Ayetullah Seyyid Abdulkasm Kaani ve Tahran Pazar Ticaret
Derneiyle Zanaatkr Loncalaryd (Abrahamian, 2011, ss. 152-153; Gasiorowski,
1987, s. 262). Ulusal Cephe dnda kalan dier muhalefet Partileri ise Tudeh Partisi
ve Fedayin-i slam Partisi idi.

Ulusal Cephenin, dini zellikleriyle n plana kan yesi Ayetullah

Abdulkasm Kaani,14 geni kitleler iin nemli bir ahsiyetti. Kaani, ngilizler
tarafndan 1943te Almanlarn beinci kolu ile balant kurduu gerekesiyle, daha
sonra 1945te Kavam tarafndan Sovyetlerle yrtlen petrol pazarlklarna kar
kt iin ve son olarak da ah tarafndan, 1949 ylnda yaplan suikastla balantl
olduu zannyla hapse atlmt. Britanya Bykeliliinin raporunda, Kaaninin
ngiltereye ynelik dmanl krkledii ve Musaddka fazlasyla siyasi dini
destek verdii fakat onun da, oullarnn da rveti ve anlama yapmaya hazr
olduklar, eer teklif yeterince kazanlysa satn alnabileceklerini belirtiyordu
(Abrahamian, 2011, s. 153). Ulusal Cephenin laik milliyetileri ile Kaaniyi takip
eden dini ideolojiye sahip grup, birbirleriyle ittifak yapmaktan dolay ok rahat
deillerdi. Ancak petroln milliletirilmesi ve ngiltereye kar cephe alma fikrini her
iki grup da iddetle desteklediinden, bu byk ama iin aradaki derin farkllklar bir
kenara braklyordu (Kinzer, 2004, s. 102).

b. Darbe ncesi Dnemde Yaanan Siyasal Krizler

(1) Azerbaycan Krizi

Azerbaycan krizi olarak bilinen dnem (1945-1946) kinci Dnya Sava
mttefikleri arasnda byk atlaklarn olumasna yol am ve bir anlamda Souk
Savan da balangc olmutur (Bayandor, 2010, s. 14). Kriz, rann igalinin
balangcnda, mttefikler tarafndan kararlatrlan sre ierisinde Sovyetler
Birliinin birliklerini randan ekmemesi ile birlikte ykselie geti. Sovyetler Birlii
bir imtiyaz elde etmeden randan ekilmek istememiti (Gke, 2011, s. 160). gal

13
Emekiler Partisinde Sovyetlerin petrol talepleri ve Azerbaycan ile Krdistan krizleri yznden
Tudehden ayrlm nde gelen aydnlar yer alyordu. Abrahamian, 2011 a.g.e. s.152-153
14
Kaani 1882 ylnda Tahranda dodu ve babas ile Mekkede hac yaptktan sonra Arapa ve ilahiyat
tahsil etmek iin Kerbela ve Necefe tand. Babas, Osmanl mparatorluunun dalmas ile
Mslman Araplar zerinde artan ngiliz nfuzuna kar kt. Zaman ierisinde, Arapa bilgisi ve
iirleriyle ve ngiliz kart fikirleriyle n kazand. Kut-el Amarada ngilizlere kar savat. Babas bu
savata ld. 35 yalarnda rana dnd. Mokhtari, F. (2008). Irans 1953 Coup Revisited: Internal
Dynamics versus External Intrigue. Middle East Journal , 62 (3), 457-488. s.460

-54-
TASNF DII
TASNF DII

altnda geen sre ierisinde de Sovyet Birliklerinin kontrol altna bulunan

corafyada, yani Azerbaycan ve Krt blgelerinde baz hareketlenmeler ba
gsterdi.15 Sovyetler Birlii Azerbaycan ve Krt Blgelerinde yaayan ve blgesel
zerklik talep eden gruplar desteklemeye balamt. Cafer Pierevi adnda bir
Azeri, Azerbaycann uzun zamandr ulusal haklarndan mahrum brakld fikri ile
Azerbaycan Demokrat Partisini (ADP) kurdu (Abrahamian, 2011, s. 147). ran
petrolleri zerinde hkimiyetini srdrme abasnda olan ngilizler gibi, Sovyetler
Birliinin de kinci Dnya Sava srasnda, ran topraklarn igal etmesinin
arkasnda Kuzey ran petrollerine hkim olma dncesi yatyordu. Amacna
ulamadan ran terk etmek istemeyen Moskova ynetimi, Sovyet Azerbaycann bir
kpr, Cafer Pieveriyi ise maa olarak kullanarak ran Azerbaycanndaki
Azerbaycan Demokrat Partisinin faaliyetlerini destekledi (Gke, 2011, s. 160).

Temmuz 1945de Sovyet Azerbaycan Komnist Partisi Sekreteri Cafer

Barovun gayretleri ile Cafer Pieveri Bakye davet edilmiti. Burada, Gney
Azerbaycan Trklerinin Cafer Pierevi nclnde ADPyi kurmalar iin almalar
yaplm ve 3 Eyll 1945 tarihinde parti resmen kurulmutu (Gke, 2011, s. 160).
Cafer Pieveri ve partinin dier yneticileri, daha nce Tudeh Partisine yeydiler.
Kuruluundan ok ksa sre sonra Tudehin Tebrizdeki blge teilat da ADPye
katlmt. 19 Kasm 1945 tarihinde ran gazete ve radyolar, ADPnin Azerbaycan
blgesinde kontrol ele aldn bildiriyorlard. ah, ran gvenlik glerini blgeye
gndermise de bu birlikler Sovyet birlikleri tarafndan durdurulmu ve daha fazla
ilerlememeleri konusunda da tehdit edilmilerdi (Blake, 2009, s. 32). 20 Kasm
1945te Washingtondaki ran Ataesi ABD Dileri Bakanlna bu konu ile ilgili
tavsiyelerini sordu. Ayrca 22 ve 23 Kasm tarihlerinde ran Hkmeti, Sovyetler
Birliine gnderdii mektuplarda ran birliklerinin neden engellendiinin yantn
almak istedi (FRUS, 1945, ss. 431-437). Ayn tarihlerde, Sovyetlerin Tahran
konsolosu Ahad Yakubov, Azerbaycan Demokrat Partisinin faaliyetlerinin yasad
olmadn sylyor ve Sovyet glerinin rann kamu gvenliine mdahalede
bulunacak bir davran sergilemediini ifade ediyordu (FRUS, 1945, ss. 445-447).
Bu tarihten itibaren, merkezi Tebrizde olan ADP Hkmeti bir yl boyunca
Moskovann da desteini alarak- blgede kontrol elinde bulundurmutur.

15
rann kuzeyinde yaayan iki ayr aznlk grup olan Azeriler ve Krtler, ran hkmetinden eitli
talepleri ve ikyetlerini srekli olarak dile getiriyorlard. Her eyden nce burada yaayan insanlar
yoksulluk ierisindeydi ve temel insani ihtiyalardan mahrumdu. ran Hkmeti, mecliste yeterli temsile
sahip olmayan bu insanlarn haklarn yllarca gz ard etmiti. Blake, K. (2009). The U.S-Soviet
Confrontation in Iran, 1945-1962. USA: University Press of America. s.29

-55-
TASNF DII
TASNF DII

Bu blgelerdeki isyanc gler Tahran tarafndan atanm olan st dzey

askeri yetkilileri buradan tahliye ederek Tebriz, Rezaieh ve Mahabad garnizonunu
igal ettiler. Sovyetleri yattrmak iin Babakan Kavam, Moskovaya gitmi ve
Staline bir petrol imtiyaz sunmutu (Bayandor, 2010, s. 14). Kavamn selefi olan
brahim Hkimi ise, ngiltere Dileri Bakannn bu problemin lke (ABD,
Britanya, SSCB) arasnda mzakerelerle zlebilecei ve Birlemi Milletlere bu
konuda ihtiya olmad fikrine kar koyarak oktan BMye bavurmutu. ngiltere
sava zamanndaki mttefikler arasnda meydana gelebilecek bir srtmeye
meydan vermemek iin byle bir fikri savunmutu. ngilterenin bu fikrinin aksine
ABDnin balangta da istedii gibi, sorun BMye sevk edildi (FRUS, 1946, ss. 295-
301). Mart aynda ABD Dileri Bakan James Byrnes, randan birliklerini ekmesi
iin Stalini uyard. Baty karsna almak istemeyen Stalin, -Kavamn petrol
imtiyaz talebinin de etkisiyle- birliklerini randan ekme karar ald (Bayandor, 2010,
s. 15). Sovyetler Birliinin ekilmesinde, Truman ynetiminin ve BM Gvenlik
Konseyinin, krizde ran tarafn desteklemeleri etkili olmutu (Blake, 2009, s. 28).
Sovyetler, bu karar uygulamadan nce ise bir art ne srd; Babakan Kavam,
Azerbaycanda ayaklanan gruplarn liderleri ile grecekti. Bu kiiler ise Sovyetler
ile balantlyd. 13 Haziran 1946 gn Kavam, Azerbaycandaki otoritenin banda
bulunan kii ile bir anlama imzalad. Bu olay, gneydeki airet ve etnik gruplarda bir
ayaklanmann kmasna sebep olmutu. Gneydeki baz airetler de ayn zerk
haklar talep ediyorlard. Kavam da dahil olmak zere birok gzlemci, bu olaylarda
ngiliz parma olduunu mahede etmiti.16 ngiltere, kendi ekonomik karlarn
korumak iin byle bir provokasyona girimiti. Petrol zengini bir blge olan Kuzistan
Eyaletinde ngilizler, Tudeh Partisinin iiler arasndaki etkisini frenlemek ve kendi
hkimiyetini desteklemek iin abalamt (Bayandor, 2010, s. 15).

Sovyetlerin, bir yandan Azerbaycandaki ve komu Krt blgesindeki

aznlklara kol kanat gererken bir yandan da ranla arasndaki petrol imtiyaz
konusunun gndeme gelmesi, Meclis ierisinde blnmelere sebep olan tartmalar
da beraberinde getirmitir. Bu dnemde Tudeh Partisinin, Sovyetler Birliinin bu
hareketini desteklemesi, parti iin skntl bir srecin balangc olmutur. nk
Tudeh, Belucistanda Amerikan irketlerine imtiyaz veren hkmeti knam ve
kendisine bal Kuzistandaki ii rgtleri de AIOCnin devletletirilmesi ars
yapmt. Bu olaylarn hemen arkasndan Sovyetlerin petrol karsndaki tutumu

16
ran Hkmeti bu olaylar zerine Britanyann Ahvaz Bakonsolosu A.C. Trottu istenmeyen kii
(persona non grata) ilan edecek kadar ileri gitti. Britanya ise bu iin iinde olduuna dair iddialar
iddetle reddetti. Bayandor, D. (2010). Iran And The CIA, The Fall of Mosaddeq Revisited . Palgrave
Macmillan: New York. s.181, Dipnot.14

-56-
TASNF DII
TASNF DII

partiyi zor duruma drm, Mecliste solcularla milliyetilerin ayrlmasna neden

olmutu (Abrahamian, 2011, s. 147). Dr. Muhammed Musaddk da Sovyetlere bir
petrol imtiyaz verilmesine karyd. Ona gre ran petrollerinin hkimi rann kendisi
olmalyd. Petroln ne Sovyetler ne de ngilizlerin ellerine braklmas doru deildi.
Bu yzden Musaddkn en byk ura da AIOCun milliletirilmesi iin abalamas
olmutur (Britannica, parag.2). Tudeh ise, Sovyetlerin Britanyallara oranla %20
daha fazla kr pay vermeye istekli olduunu savunarak, zarar azaltma adna daha
yumuak sylemlerde bulunmay da deniyordu. Birok Tudeh yneticisi de aslnda
Tudehin, Sovyetlerin isteklerini desteklemediini ve sava sona erene kadar btn
petrol pazarlklarn ertelemeyi esas alan, devletin resmi politikasn desteklediklerini
babakana bildirmiti (Abrahamian, 2011, s. 147).

Irac skenderi, Tudeh liderlerinin, Sovyetler ile sosyalist dayanma adna

Azerbaycan ve Krt Demokrat Partilerini desteklediklerini sonraki yllarda dile
getirmi ancak bunun parti iinde bir aknla sebep olduunu da belirtmiti
(Abrahamian, 2011, s. 147). Bu sylemlerle Tudeh yine keye skmt ve tekrar
hasar azaltmak maksadyla, bu blgesel hareketlerin, ayrlktan ya da siyasal
bamszlktan yana olmadklarn, blgesel zerklik ve kltrel haklar talep ettiklerini
savunuyordu. Ancak, tm bu gelimeler, hkmetin Tudehe ve ii sendikalarna
kar cephe almasna ve partiyi ayrlklkla sulamasna sebep oldu. Parti liderleri
iin tutuklama emri karld ve Irac skenderi de srgne gitmeye zorland. Hkmet
ayrca Britanyallarla birlikte gneydeki airetleri de ayaklanmaya kkrtt, Tahranda
skynetim ilan etti ve kuzeyde Tudehe ait dernekler ve parti binas kapatld
(Abrahamian, 2011, s. 148).

(2) ah Muhammed Rza Pehleviye Ynelik Suikast Giriimi

1949 ylnda yaplan seimlerde Kaani destekilerinden hi kimse
seilememiti. Bunun zerine, Ulusal Cephe, Tudeh Partisi ve Fedaiyan, aha kar
seimlerin yenilemesi konusunda daha etkili bask yapabilmek iin Kaani
destekilerine katldlar. (Mokhtari, 2008, s. 464) Gen ah Muhammed Rza
Pehlevi, 4 ubat 1949 tarihinde, Tahran niversitesinde dzenlenen bir trene
katld srada suikasta urad. Suikast, Nasser Mirfakhraii, Tudeh partisinin bir
yesi ve Fedaiyana yaknl ile bilinen Parcham-e Islam (slamn Bayra) adl
mecmuada alan bir foto muhabiri idi. Be el ate etti ve ahn yaralanmasna
sebep oldu. Daha sonra korumalardan birinin atele karlk vermesi ile orada ld
(Mokhtari, 2008, s. 464). Ayn gn ABD Bakan Truman, ah Muhammed Rza
Pehleviye en ksa zamanda iyilemesi dileklerini ieren bir telgraf gnderdi (FRUS,
1949, s. 478).

-57-
TASNF DII
TASNF DII

ah tm bu olanlardan Tudeh Partisini sorumlu tuttu. Suikasttan bir gn

sonra Tudeh yeleri ihtilalci komnist ideolojisini renciler ve genlik arasnda
yaymakla itham edildiler (zkaya, 2011, s. 45). Zaten Rza ah, komnist hareketi
haydutluk olarak gryor ve bu hareketi benimseyenlerin tutuklanmas gerektiini
dnyordu (Bayandor, 2010, s. 13). yle de oldu ve partinin ileri gelenleri
tutuklanarak hapsedildi. Baz yeleri ise panik halinde katlar. Bu arada Ayetullah
Abdulkasm Kaani gibi Tudehle ilikisi olmayan fakat aha muhalif olan baz
isimler de tutukland. Tudehin yayn organlar gibi ahn ailesini eletiren
gazetelerin de yayn hayatna son verildi. Bu kapsamda, Tahranda 20 gazete
kapatld, 10 gazeteci de hapse atld (Abrahamian, 2011, s. 148; zkaya, 2011, s.
45)

Suikast, madur durumuna den ahn, halk tarafndan sempati

kazanmasn salam ve halkn kendisine olan desteini de artrmt. Buna
gvenerek ah, lkede gc elinde toplamaya ynelik baz giriimlerde bulundu
(Bayandor, 2010, s. 18). ncelikle, Meclisi feshetme yetkisini ald ve 1906
Anayasas ile getirilen fakat aktif olarak oluturulamayan Senato adl meclisi kurdu.
Bu meclisteki senatrlerin yarsn kendisi seme hakkn da eline ald. Senatoyu da
Takizade ve Hekimi gibi artk silahl kuvvetlerin btn denetimini ona devretmeye
hazr olan yal sekinlerle doldurdu (Abrahamian, 2011, s. 149). Ayrca, daha nce
meclis tarafndan seilip ah tarafndan onaylanmak suretiyle yaplan babakan
atamalar, yasal mevzuatta yaplan deiiklikle, ah tarafndan seilip meclis
tarafndan onaylanma kouluna baland. (Kinzer, 2004, s. 90). Bu duruma
Musaddk sessiz kalmad ve ahn otoritesinin kstlanmasna ynelik almalar,
Musaddk ve ah arasnda 1953deki darbeye kadar devam eden bir mcadeleye
sebep oldu. Bu mcadele Musaddkn devrilmesi ve ahn otoritesini tekrar elde
etmesiyle sonuland.

ah balangta suikasttan Tudeh Partisini destekleyen Sovyetler

Birliini sorumlu tutmutu. Ancak Sovyetler Birliinin, aha bu tutumundan dolay
sert bir ekilde yant vermesi, ahn geri adm atmasna ve sylemlerinden
vazgemesine sebep olmutur (zkaya, 2011, ss. 45-47).

(3) Petroln Milliletirilmesi Karar

1933 ylnda AIOC ile yaplan anlama neticesinde, 1901 ylndaki Darcy
anlamas deimi ve rann irket zerindeki haklarnda baz iyiletirmeler
yaplmt. Ancak, bu artlar altnda dahi ngiliz Hkmeti ve AIOC, ran
Hkmetinden ok daha fazla gelir elde ediyor ve irket, imtiyaz gelirlerini dk

-58-
TASNF DII
TASNF DII

tutmak iin eitli yollara bavuruyordu. Bu durum ran halknn tepki gstermesine
yol ayordu. Bu sebeple, konu ran Hkmeti ile irket yetkilileri arasnda 1940l
yllarda defalarca grlm, fakat bir sonu alnamamtr (Ar, 2007, s. 174).
Ayrca 1933 anlamas ile getirilen yeni hkmler, ran halk iin ok nemli olan
ulusal egemenlik ve bamszlk gibi konularda hkmet tarafndan olumlu herhangi
bir atlmadn da gsteriyordu. Anlamann etkilerine bakldnda devlet tarafndan
olumlu karland ancak halk memnun etmedii grlmt (Brumberg ve Ahram,
2007, s. 11).

Kuruluundan 1950 ylna kadar geen sre ierisinde AIOC, gelirlerini

srekli olarak artrrken rana bu gelirlerden den pay, gerekten de irket ve
ngiltere Hkmetinin elde ettiklerine oranla ok az miktarda kalmt. 1932-1950
yllar arasndaki gelir dalmna bakldnda irketin, ngiltereye yapt vergi
demeleri ve kendi payna den kr toplam 340 milyon pounddan fazla iken, rana
yaplan deme 100 milyon poundda kalmtr (Tablo-2). 1932 ncesi rakamlar da bu
hesaplamaya dhil edildiinde, rann elde ettii gelirin, toplam gelirin %20sine dahi
ulamad bilinmektedir. 1950lerin hemen ncesine gelindiinde ise rana verilen
orann ok daha dk bir dzeye indii grlmektedir. Oysa bu dnemde, retim
koullar son derece elveriliydi (Ar, 2007, s. 175). Buna bal olarak, AIOC, retimi
arttrmaya ynelik yeni yatrmlarda bulunmu ve yllk retim dzeyini 16 milyon
tondan 32 milyon tona kadar karmay baarmt (Marsh, 2005, s. 90). Bu
gelimelere ramen, rana denen gelir artmas gerektii halde aksine mevcut
orann da altna inmiti. rnein 1950 ylnda irket, Londra hkmetine 51 milyon
pound civarnda para aktarrken, ran Hkmetinin net kar bunun te biri, yani 16
milyon pound dzeyinde kalmt.

-59-
TASNF DII
TASNF DII

Petrol retimi AIOC net Kr ngiltereye rana Yaplan

Yl
(1000 ton) (1000 Pound)* denen Vergi deme

1932 6,446 2,380 195 1,525

1933 7,087 2,654 305 1,812
1934 7,537 3,183 512 2,190
1935 7,488 3,519 409 2,221
1936 8,198 6,123 911 2,580
1937 10,168 7,455 1,652 3,525
1938 10,195 6,109 1,157 3,307
1939 9,583 2,986 1,956 4,271
1940 8,627 2,842 2,975 4,000
1941 6,605 3,222 2,921 4,000
1942 9,339 7,790 4,918 4,000
1943 9,706 5,639 7,663 4,000
1944 13,274 5,677 10,636 4,464
1945 16,839 5,792 10,381 5,624
1946 19,190 9,625 10,279 7,132
1947 20,195 18,565 14,800 7,104
1948 24,871 24,065 28,310 9,172
1949 26,807 18,390 22,480 13,489
1950 31,750 33,103 50,707 16,032
Toplam 253,905 169,111 173,167 100,448
Tablo2 : 1932-1950 yllar arasnda randa petrol retimi ve AIOC gelirinin dalm.
Kaynak : Elm, M. (1992). Oil, Power and Principle; Irans Oil Nationalization and Its
Aftermath. New York: Syracuse University Press. s.38
* Vergiler ve rana verilen pay dldkten sonra

irketle ran arasndaki sorunlar sadece bununla snrl kalmyordu.

irketin i piyasaya verdii petroln fiyatn dk tutmamas ve darya verdii
fiyattan satmas da ran rahatsz ediyordu (Ar, 2007, s. 175). Ayrca, Abadanda
bulunan rafineri de ii olarak alan ranllarn yaamsal koullar ok kt idi.
Ynetici kademesinde bulunan ngilizlerin kaldklar yerler ise her trl olanaa
sahipti. Dier bir anlamazlk konusu ise hibir ranlnn ynetim kadrosunda
almasna izin verilmiyor olmasyd. 1933 ylnda yaplan anlamadaki, iilere
daha iyi deme, daha fazla terfi imkn, okul, hastane ve telefon sistemi
taahhtlerinin hibirine uyulmamt. 1949 ylnda rann Petrol Enstits Bakan

-60-
TASNF DII
TASNF DII

Manuer Fermanfermayan Abadandaki manzaray yle dile getirmiti (Kinzer,

2004, ss. 90-91):

Gnlk cret 50 sent idi. Tatil paras yok, hastalk izni yok, maluliyet
tazminat yok. iler, brakn buzdolab ya da vantilatr gibi lksleri, akar
suyu ve elektrii bile olmayan, Kagazabad veya Kat ehir ad verilen
gecekondu kasabalarnda yayorlard. Kn araziyi sel basyor ve gl
haline geliyordu. ehirde amur dizlere kadar ykseliyor ve tama
sandallarla yaplyordu Yaz mevsimi daha da beterdi. Rzgar ve kum
frtnalar ln scan bir havalandrma aleti gibi pskrtrken, scaklk
imdiye kadar grdm en kavurucu, yapkan ve merhametsiz olanyd.
Kagazabaddaki evler, pasl varillerin ekilenerek dzeltilmesi ile
yaplmlard ve boucu frnlara dnyorlard
Havalandrma tertibatl ofislerinde keten gmlekleriyle oturan Anglo-
Iranian Petrol irketi yneticilerine gre iiler, ie yaramayan asalaklard.
Abadann ngiliz tarafnda ayrlar, gl baheleri, tenis kortlar, yzme
havuzlar ve kulpler varken, Kagazabadda hibir ey yoktu, ne bir
ayhane, ne bir hamam

Abadandaki iilerin yaam koullarn, ranllarla Abadanda birka yl

alm olan bir srailli, 6 Temmuz 1951 tarihli Jerusalem Post Gazetesinde
yaynlanan raporunda yle anlatyordu (Elm, 1992, ss. 103-104):

Yln yedi scak ay boyunca aalarn altnda yaadlar kn ise bu

insan ynlar irket tarafndan ina edilmi, iinde 3000-4000 insann
yaad, duvarlarla ayrlmam byk salonlara getiler. Her aile ancak
bir battaniye byklnde yer igal ediyordu. Tuvalet yoktu
Britanyallarla olan tartmalarda sk sk Perslilere kar davranlarndaki
yanllar gstermeye altk. Cevap, genellikle biz ngilizlerin yerlilere
nasl davranlacana dair yzlerce yllk tecrbemiz var. Sosyalizm kendi
lkemizde iyidir, fakat burada sen efendi olmak zorundasn, oluyordu.

1940larda ran ierisinde ve uluslararas alanda petrol konusundan baz

nemli deiiklikler yaanyordu. Bu deiiklikler rann da talepleri iin de bir destek
tekil etmekteydi. Dnya zerinde petrol reticisi lkeler, kendi doal kaynaklar
zerinde g sahibi olmaya balyorlard (Kobrin, 1985, ss. 5-8).

-61-
TASNF DII
TASNF DII

ekil - 5: Anglo-Iranian Petrol irketi.

Kaynak : The Associated Press, 1951

Yaanan bu gelimeler karsnda, meclis yeleri, petrol irketinin rana

daha iyi bir anlama teklif etmesini talep etmeye baladlar. Hatta ilerinden on
tanesi mevcut imtiyazn iptali iin bir kanun tasars dahi teklif ettiler (Kinzer, 2004, s.
92). Balangta ngilizler, bir anlamadan yana deillerdi. Ancak Meclisin basks
ve Abadandaki iilerin haklarn aramaya ynelik giriimleri, yaplan eitli
mzakerelerin sonunda 17 Temmuz 1949 tarihinde, ran Hkmeti ile AIOC
arasnda bir anlamaya varlmasn salad. Anlama, 1933 tarihli anlamaya ek
olarak hazrland iin ek anlama adyla anlyordu. Anlama, imtiyaz demelerinin
miktarnn arttrlmas, ieride satlan petroln fiyatnn dk tutulmas ve irket
bnyesinde daha fazla ranlnn almasna izin verilmesini ngrmesine ramen
gelinen noktada Venezellada 1948de balayan %50/50 uygulamasnn olduka
gerisinde kalmaktayd (Bullard, 1953, s. 464; Ar, 2007, s. 175). Meclis, 20 Haziran
1950de ek anlamay incelemek zere bir petrol komisyonu oluturma karar
almt. Bu komisyonun bana ise, 1950de yaplan seimlerde Mecliste ounluu
elde eden (Mokhtari, 2008, s. 465) Ulusal Cephe Partilerinin lideri konumundaki
Musaddk getirildi. Musaddk, konuyla ilgili Kasm 1950de Meclise sunduu raporda
sz konusu anlamann ranllarn karlarn korumadn, dolaysyla rann
aleyhine olduunu dile getirdi (Ayhan, 2009, s. 163). Ayrca, Maliye Bakan
Abbasgoli Golayannn, Paris niversitesinin nl uluslararas hukuk profesr
Gilbert Gidele hazrlatt elli sayfalk raporda, AIOCnin randan byk miktarlarda
para karmak iin yapt muhasebe hileleri belgeleniyordu (Kinzer, 2004, s. 93) Bu
sebeplerle, anlama ran Meclisi tarafndan onaylanmad. Kald ki bu arada anlama
ile ilgili tartmalar devam ederken Suudi Arabistann 1950 sonunda irketlerle

-62-
TASNF DII
TASNF DII

%50/50 ilkesi zerinde anlat haberi basnda yer almt (Paine ve Schoenberger,
1975, s. 22).

Bu arada Tudeh Partisi de, Hkmet kart tutumundan dolay Ulusal

Cepheye destek vermekteydi. Razmara Hkmeti, yaanan bu gelimeler
karsnda anlamay Meclisten geri ekmek zorunda kald (Ar, 2007, s. 175).
Meclis iinde milliletirme yanls sylemler hzla artyordu. Bu durum milliletirme
kart olan Babakan Razmaray olduka rahatsz etmeye balamt. Mecliste
oluturulan ve bana Musaddkn getirildii petrol komisyonu, petroln
milliletirilmesine ilikin Razmarann da grne bavurmutu. Razmara, 3 Mart
1951 tarihinde parlamentoda yapt bir konumada, bu konudaki kararn aklad
ve milliletirme kararnn kesin olarak karsnda olduunu belirtti (Yergin, 1995, s.
524). Ayrca, petrol komisyonunun milliletirme nerisini Meclisin gndemine
almayan babakan, bu olaydan 4 gn sonra, radikal ii Fedayin-i slam militan olan
bir marangoz tarafndan dzenlenen bir suikast sonucu hayatn kaybetti (Ayhan,
2009, s. 163).

Razmara suikastinin ardndan Babakanla Hseyin Ala getirildiyse de

onun iktidar da uzun mrl olmad. Bu dnemde, Mecliste Musaddk
bakanlndaki komisyonun petroln milliletirilmesi ynndeki tavsiye karar
dorultusunda 15 Mart 1951de, ran petrol (arama karma ve retim faaliyetleri)
milliletirildi. Hseyin Alann ksa sre sonra babakanlktan istifa etmesi zerine
Meclisin de nerisiyle ah, 28 Nisan 1951de Musaddk babakanla atamak
zorunda kalmt (Gasiorowski, 1987, s. 262). Musaddk babakan olduktan iki gn
sonra Meclisin ald milliletirme kararn onaylayarak yrrle koymutur. Bu
arada milliletirmenin hemen ncesinde ngiltere Bykelisi, Hseyin Alaya irketin
kr yar yarya blme fikrini grmeye hazr olduunu ve buna uygun bir
anlama yaplabileceini ifade etse de artk ok yaydan kmt (Kinzer, 2004, s.
104)

1950 yl bandan itibaren Musaddk ve Ulusal Cephe taraftarlar, lkede

birok gsteri dzenlemi ve bu gsterilerde petroln milliletirilmesi ars yaparak
kitlesel bir hareket balatmay baarabilmiti. Bu hareketin sonucunda kamuoyunu
kendi tarafna ekmeyi baaran Musadk, Meclisin, petrol milliletirme karar
almas iin uygun bir zemin oluturmutu (Abrahamian, 2011, s. 154).Ulusal Cephe
ierisinde bulunan dini liderler de milliletirme kararn sonuna kadar savunmular ve
bu kararn slam dmanlar ile mcadele etmekle ayn dorultuda olduuna ynelik
fetvalar vermilerdir (Mokhtari, 2008, ss. 466-467). Bu sayede 1951 ortalarna

-63-
TASNF DII
TASNF DII

gelindiinde Ulusal Cephe Partileri ok geni bir halk kitlesi tarafndan desteklenir
hale gelmiti.

Milliletirmenin hemen ardndan ran Ulusal Petrol irketi (National Iranian

Oil Company- NIOC) kurularak, bu sektr ve fiyat politikalarn belirlemek zere
AIOC, bu isim altnda yeniden rgtlendi.(Gndoan s.370) AIOC yetkilileri bu
karara diren gstermeye alnca Musaddk, NIOCnin rafineri ve lke genelindeki
brolarnn yan sra petrol kuyular ve boru hattyla birlikte AIOCyi devralmasn
emretti (Abrahamian, 2011, s. 155).

rann tm petrol sanayini milliletirme karar bu lkenin Britanya ile zaten

gergin olan ilikilerinin bsbtn ktlemesine ve nihayet kopmasna yol amtr.
rann milliyeti hkmetinin petrol milliletirmesi ve petrol irketine el koymas,
ngilizler iin kabul edilebilir bir durum deildi. nk AIOC, ngilizler iin ok
nemliydi. Petrol imtiyazn kaybetmenin, ngiltere iin ykc yansmalar olacakt. Bir
kere, denizar ticarete baml ngiltereye dolar ak byk lde azalacakt.
Ayrca ngiltere, demeler dengesinde en nemli yere sahip olan en byk
denizar yatrmn kaybedecekti. Byle bir kriz ngilterenin prestijini ve stratejik
karmlarn da olumsuz etkiliyordu. AIOC, ngilizlerin antlam bir kuruluu ve
Abadandaki rafineri ise dnyann en byk ve en karmak endstriyel
teebbslerinden biriydi (Marsh, 1998, s. 536). te yandan, AIOC, dnyada ham
petroln ikinci byk ihracats ve dnyann nc byk petrol rezervlerini elinde
tutan bir kurumdu (Abrahamian, 2011, s. 157). Bu yzden, vakit geirmeden 1933
Anlamasnn anlamazlk durumunda sorun grmeler yoluyla zlecektir
maddesine dayanarak ran hkmetini mzakere etmeye ard. Ancak ran
hkmeti 1933 Anlamasnn normal artlar altnda imzalanmad, bu yzden, bu
anlamann en batan geersiz olduu, dolaysyla, bu maddeye dayanarak
grmenin gerekmedii tezlerine dayanarak ngiliz nerisini reddetti (Gndoan,
2010, ss. 370-371).

Milliletirme kararndan sonra ortaya kan sorunun zmne ynelik

olarak ngilizlerin uygulad stratejinin temel aya vard. Bunlardan ilki bir kanuni
manevralar serisi olmutur. kincisi ekonomik yaptrmlar ve blgeye ynelik askeri
manevralardr. ncs ise, ngiliz yanls politikaclar, i adamlar, askeri
ahsiyetler ve din adamlarnn kullanlmas kapsayan bir rtl operasyon
vastasyla Musaddk grevden uzaklatrmak olmutur (Gasiorowski, 1987, s.
263).

-64-
TASNF DII
TASNF DII

Milliletirmenin hemen ardndan, ngiltere, rana kar ekonomik

yaptrmlar ve petrol ambargosu uygulamaya balad. Buna ilave olarak, askeri
mdahale dahi deerlendirilmeye balanmt (Marsh, 1998, s. 536). Bu sebeple
ran sularna kruvazr gndermeye balamt. Ancak 1921 tarihli Sovyet-ran
Dostluk Anlamas17 dolaysyla bu devletin de ie karabilecei ve durumun bir
scak savaa dnebileceini dnerek iin askeri boyutunu daha ileri gtremedi
(Marsh, 2005, s. 85). te yandan, uygulanan ekonomik yaptrmlarn kapsamn
geniletmek iin byk bir kampanya da balatan ngiltere, bir yandan uluslararas
alanda rana ynelik bask oluturmaya devam ederken, bir yandan da sorunu
Uluslararas Adalet Divanna gtrmtr. Uluslararas Adalet Divan 22 Temmuz
1952 tarihinde verdii kararnda bee kar dokuz oyla bu davann grlmesinde
yetkisiz olduunu belirtmitir. nk Divan, lkeler arasndaki davalara bakmakla
yetkiliydi. Bu dava ise ran ile bir zel irket arasnda kan anlamazlktan
kaynaklanmaktayd (Bilge, 1952, s. 163)

Uluslararas Adalet Divanndan istedii sonucu alamayan ngiltere,

sorunu BM Gvenlik Konseyine tad. Gvenlik Konseyinde ngiltereyi temsil eden
Sir Gladwyn Jebb, konuyla ilgili yapt konumasnda, ran kk drc
ifadelerde bulunmu ve ran topraklarndaki petroln, tamamen AIOCye ait
olduunu ileri srmtr. ran bizzat Babakan Dr. Muhammed Musaddk temsil
etmi ve konumalarnda, petroln, randaki dier doal zenginlikler (topra,
akarsular, dalar) gibi ran halkna ait olduu vurgusu yapmtr. Neticede 17
Ekimde, Gvenlik Konseyi meselenin tartlmasn belli bir tarihe veya belirsiz bir
zamana ertelemek iin oylama yapt ve ertelenmesi kabul edildi (Kinzer, 2004, s.
152-160). Bu durum, davann burada da ngilizler iin aleyhte sonulandnn
iaretiydi. Nitekim ertesi gn New York Timesda yaynlanan bir yazda bu karar
yle ifade ediliyordu (Reston, 1951):

ran petrol zerinde sren kavga Birlemi Milletler tarihindeki

hibir tartmann yapamadn yapt Tartma klliyen kaybn temelini
oluturdu. imdiye kadar pheli olan bir ey akla kavutu ve
Birlemi Milletlerin kendisi de dhil olmak zere byk ya da kk her
devletin kaybetmesinin mmkn olduu ispatland

randa gerekletirilen bu milliletirme giriiminin, dier petrol sahibi

lkeler iin bir rnek tekil edebilecei ve bu lkelerde de buna benzer olaylarn
meydana gelebileceinden korkan byk petrol irketleri, kendilerince illegal olarak

17
Bu anlama rann herhangi bir d g tarafndan igali durumunda SSCBye mdahale hakk
tanyordu. Marsh, S. (2005). Continuity and Change; Reinterpreting the Policies of the Truman and
Eisenhower Administrations toward Iran, 1950-1954. Journal of Cold War Studies , 7 (3), 79-123. s.85.

-65-
TASNF DII
TASNF DII

nitelendirdikleri AlOCa el koyma ilemini protesto etmek zere ran petrolnn

uluslararas pazarlara sevk edilmesini ve satlmasn boykot ettiler (Gndoan,
2010, s. 371). Her ne kadar o dnemde ran, byk miktardaki petrol ihracat ile
Avrupann enerji ihtiyacnn nemli bir blmn karlasa da, Uluslararas petrol
piyasas18 tarafndan rana boykot uygulanmas ok zor olan bir durum deildi
(Moran, 1987, s. 590). Petrol piyasasnn oligopol19 zellie sahip olmasndan dolay
uygulanan boykot olduka etkili olmu ve ekonomisi neredeyse tamamen petrole
baml olan rann ok zor duruma dmesine sebep olarak Musaddk hkmeti
keye sktrlabilmiti (Gndoan, 2010, s. 371). 11 Nisan 1952 tarihinde kendi
evinde toplanan milletvekillerine, karlalan durum karsnda rann kemer
skmas gerektiini belirten Musaddk, Anglo-Iranian Petrol irketinin tesislerini
aldktan sonra, rann kolaylkla petrol satabileceini sanmak hatasna dtm
kabul ve itiraf ederim demekteydi (zkaya, 2011, s. 69). ngilterenin krizi kendi
lehine evirebilmek adna tek bana yrtt tm abalar, ran Hkmeti zerinde
yeterince etkili olmamt. rann milliletirme kararn etkisiz klma konusunda
ngilterenin yapamadn dier byk petrol irketleri, aralarnda oluturduklar
ibirliiyle baarmlardr (Ar, 2007, s. 177).

ran, Musaddk nderliinde milliletirme giriiminde bulunurken, bu

hususta en byk destei ABDden greceini sanmt. ran halk ve ynetiminin
ABDye bak as o dnemde ok ngiltereden ok farkl idi. ngiltere, emperyalist
ve rann kann emen bir d g olarak grlrken, ABD, insan haklarna ve
milletlerin zgrlklerine nem veren dost bir lke olarak alglanyordu. nk o
yllara kadar ABD ran zerinde bir kar mcadelesine girmemi ve bu krizin
banda da tarafsz grnmt. Ayrca, Musaddk, ABDnin ran petroln kolay
kolay gzden karamayacan, nk bu petroln ABDnin NATO ve Avrupal
mttefikleri iin ok nemli olduunu biliyordu. Blgenin jeopolitik nemi de hesaba
katldnda ran, ABDnin kendisini yalnz brakmayacandan ve ngiltere
karsnda yannda olacandan neredeyse emindi (Ar, 2007, s. 178). ABDli petrol
irketleri daha nce ran petrollerine hi mdahil olmamt. Bu yzden ABD, rann
yannda yer alarak bu krizi bir frsata dntrebilirdi. Ancak ortaya kan sonuca
bakldnda, ran asndan hi de beklenildii gibi olmamt. ABDyi yannda

18
Bu dnemin, 1930lardan balayarak, yedi kz karde (seven sisters) ad verilen ve ileride bir bakma
oligopol bir piyasa oluturacak olan yedi byk petrol irketinin dnya petrol piyasasna hakim olduu
dnem olduu hatrlanmaldr. Moran, T. H. (1987). Managing an Oligopoly of Would-Be Sovereigns:
The Dynamics of Joint Control and Self-Control in the International Oil Industry Past, Present, and
Future. International Organization, 41 (4), 575-607.
16
Oligopol, az sayda satcnn olduu piyasa demektir. Bu piyasada firmalar birbirlerinin hareketlerini
dikkate almak zorundadr. Her firmann toplam piyasa ierisindeki pay nemli bir yer tutar. Trkay, O.
(1986). Mikroiktisat Teorisi I. Cilt. Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi ve Basn-Yayn Yksekokulu
Basmevi. s.230

-66-
TASNF DII
TASNF DII

greceini zanneden Musaddk, bu konudaki fikirlerinde yanlm ve karsnda

bulmutu.

Krizin balangcnda, Truman ynetimindeki ABD, tarafsz kalmay tercih

etti. Sorunun mzakereler yoluyla zlmesini isteyen ABD, irket ile rann tekrar
bir anlamaya varabilmesi iin arabuluculukta bulunmu fakat sonu alnamamt.
(Ayhan, 2009, s. 165). Souk Savan etkisinin artmaya balad bu dnemde,
Amerikann da gl mttefiklere ihtiyac vard ve bunlarn arasnda en nemlisi ise
ngiltere idi. O dnemde ngiltere, stratejik olarak ok nemli bir konumdayd. Bat
Avrupa, Ortadou ve Gneydou Asya zerinde en fazla siyasi etkinlie sahip lke
olan ngiltere, ekonomik olarak da dnya zerinde nemli avantajlara sahipti.
1950nin hemen ncesinde ngilizlerin toplam retimi, Fransann iki buuk kat ve
Bat Almanyann %50 daha fazlasyd (Marsh, 2005, s. 83). Dolaysyla Amerikann
ngiltereye srtn dnmesi sz konusu olamazd. ngiltere gibi bir mttefiki
kaybetmek ABD iin, hem uluslararas petrol mcadelesinde hem de SSCB ile
giriilen Souk Savata, byk bir avantaj geri tepmek anlamna gelecekti. te
yandan, ABD, ngilterenin liderliinin yannda kk ortak pozisyonunda olmak da
istemiyor ve kendi ekonomik etki alann oluturmak istiyordu (Ayhan, 2009, ss. 165-
166). ngiltere Dileri Bakan Ancheson da bu krizle beraber ngilterenin gcnn
dte olduunun grldn ifade ediyordu (Marsh, 2003, s. 7).

Sonu olarak, siyasi hayat boyunca d glerin randaki varlna ve bu

varln en somut gstergesi olan AIOCnin ran petrol ve halkn smrmesine
kar mcadele vermi olan Dr. Musaddk nderliindeki milliletirme giriimi
baarszlkla noktalanmtr. Bu baarszln arkasnda birbirine bal eitli
sebepler saylabilir. ncelikle, ran ABDden umduu mali ve siyasi destei
grememi ve batya kar tamamen yalnz kalmtr. lkede, petrol endstrisi
alannda, yetimi ynetici ve teknik elemann yetersizlii ve mevcut uluslararas
kstlamalara bal olarak petrol retimi byk miktarda d gstermitir. Ayrca,
dier petrol irketlerinin engellemeleri sonucu eldeki mevcut petroln de d
piyasalara sat durmutur. Tm bunlarn getirdii ekonomik sknt, lkenin her
kesiminde tm iddetiyle hissedilmi ve bu sknt siyasal adan da ciddi krizlere yol
amtr.

c. Hkmet Darbesi ve Darbe Sonras Petroln Paylalmas

Musaddk hkmeti, her ne olursa olsun milliletirme fikrinden geri adm
atmamakta kararlyd. Bu yzden yaplan mzakereler de hibir sonu getirmemiti.
Ekonominin giderek ktlemesine ve piyasada ktlklar ba gstermesine ramen

-67-
TASNF DII
TASNF DII

hkmet, sorunun zmne ynelik ngilizler tarafndan yaplan tm teklifleri

reddetmiti. ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri, randaki zmszln
blgedeki dier lke halklarn etkileyebileceinden ve bunun bata kendilerininki
olmak zere tm bat karlarn (imtiyazlar, irket paylar, sigorta ve iletme rantlar,
arazi ve dier yatrmlar) tehlikeye atabilecei dncesinden hareketle Musaddk
hkmetini devirmeye karar vermilerdi (Gndoan, 2010, s. 371). Ayrca onlara
gre, randa bir g boluunun ortaya kmasyla, bu boluun SSCB tarafndan
doldurulaca da muhakkakt. Bu sebeple, hkmeti devirmeye ynelik bu karar, o
dnemde ABDnin ban ektii kapitalist bloun komnizmle mcadelesi olarak
gsterilmiti. Aslnda, bu kararn, petrol zerindeki hkimiyet mcadelesi sebebiyle
mi yoksa komnizmle mcadele sebebiyle mi alnd veya her iki sebebin de belli
oranlarda etkili olduu konusunda eitli kaynaklarda farkl grler mevcuttur.
Dnemin ve bugnn en deerli hammadde kayna olan petrol zerinde hkimiyet
kurulmasnn kresel g olma adna elzem olduu ve kararn petrol odakl olarak
verildii deerlendirilmektedir.

Sonuta, daha sonraki blmlerde ayrntl olarak anlatlacak olan bir rtl
operasyon neticesinde, 1953 ylnn Austos aynda, Musaddk hkmeti iktidardan
uzaklatrld. Sz konusu rtl operasyon, ngiliz ve ABD istihbarat tekilatlar
tarafndan hazrlanan bir hkmet darbesiydi.

Darbeden sonra lke dnda bulunan ah Muhammed Rza Pehlevi, lkeye

tekrar dnm ve yabanc gler tarafndan tahtna iade edilmiti. Babakanla da
yine ngiliz ve Amerikallarn istedii isim olan General Zahidi getirilmiti. Bu durum,
artk rann, petrol konusunda pazarlk gcnn olmadn gsteriyordu. Dier
ekonomik konular ve gvenlik konularnda da durum farkszd (Gndoan, 2010, s.
372). Bu artlar altnda, 1954 ylnn Eyll aynda ran petrolleri zerinde yeni bir
uzlamaya varld. Buna gre, yeni bir konsorsiyum (ran Petrol Hissedarlar)
kuruldu. Konsorsiyumdaki paylar u ekildeydi: BP %40, Royal/Dutch Shell %14,
Chevron %8, Exxon %8, Gulf %8, Mobil %8, Texaco %8, Fransz CFP %6. 1955
ylnda, bamsz petrol irketlerinin ortaklnda ABDde yeni kurulan Iricon
irketine %5 pay verebilmek maksadyla, Chevron, Exxon, Gulf, Mobil ve
Texaconun paylar birer puan azaltld (Yergin, 1995, ss. 548-551). Bu yeni
uzlamadan en kazanl kan lke, irketlerine % 40 pay koparan ABD olmutu.

-68-
TASNF DII
TASNF DII

4. stihbarat Faaliyeti Olarak rtl Operasyon

a. rtl Operasyon Kavram

stihbarat ile ilgili ok farkl tanmlamalar yaplm olsa da, en genel
tanmyla istihbarat; hedefe ynelik bilginin/malumatn toplanmas, karlatrlmas,
birletirilmesi, deerlendirilmesi, analiz edilmesi ve yorumlanmas srecinin sonunda
ortaya kan rndr. Bu ifadeye bakldnda, rtl operasyonun, klasik istihbarat
faaliyetleri ierisinde yer almad grlmektedir. nk rtl operasyon, sadece
bilgi edinme ile snrl kalmayp bu bilginin eyleme dntrlerek, yabanc bir
hkmetin veya siyasi partinin yklmas, yabanc devlet adamlar veya hedeflerinin
zarara uratlmas, kii veya ajanlarn karlmas veya ldrlmesi, kamuoyunun
ynlendirilmesi gibi birtakm gizli faaliyetlerin icra edilmesi demektir. Ancak bu
faaliyetler, istihbaratn kk bir blmn oluturur. Hatta baz istihbaratlar ve
istihbarat bilimciler, rtl operasyonlar, istihbaratn deil, politika yapm srecinin
bir paras olarak grmektedir (zda, 2009, s. 27). te yandan istihbarat ile ilgili
tanmlamann daha geni olmas gerektiini dnenler de vardr. rnein, Mark
Lowenthal (2002, s. 8) tarafndan; yukarda verilen istihbarat tanmna ilave olarak
bu srecin istihbarata kar koyma yntemleriyle gvenlik altna alnmas ve kanuni
otoritelerin talebiyle operasyonlar dzenlenmesi ifadesinin de istihbarat
tanmlamasnda yer almas gerektii belirtilmitir. Georgia niversitesinden Loch
Johnson (2003, s. 1) ise istihbarat u faaliyetin birleimi olarak tanmlamaktadr:
1.stihbaratn toplanmas, analizi ve datm, 2.Gizli yollardan lke dndaki
olaylarn ynlendirilmesi(rtl faaliyet), 3.Yabanc lke istihbarat ajanslar ve dier
dman organizasyonlara kar korunma. rtl Operasyon konusunda almalar
yapan Daugherty (2004, ss. 9-12) de, Johnsona benzer bir ekilde, istihbaratn
ana disiplinden olutuunu ve bunlarn 1.stihbarat toplama ve analiz, 2.Kar
stihbarat 3.rtl operasyon olduunu belirtmektedir. Grld gibi, rtl
faaliyetler, karar vericilere bilgi salamaya ynelik icra edilen istihbarat faaliyetlerinin
dorudan iinde yer almasa da, istihbarat sistemi genel olarak ele alndnda, ou
aratrmac tarafndan, bu sistemin bir paras veya ilevlerinden/disiplinlerinden biri
olarak deerlendirilmektedir.

rtl faaliyet(covert action) veya rtl operasyon(covert operation), kar

tarafn niyet ve kapasitelerini ngrme ve renmenin, yani klasik bilgi toplama
faaliyetlerinin tesinde, gizli aralar kullanarak, nc bir devletin, devlet iindeki
bir grubun, istenen ynde hareket etmesi ya da istenmeyen ynde hareket
etmesinin nlenmesini salamaktr (Ylmaz, 2007, s. 106). Sz konusu
operasyonlar, bir lkenin, yabanc lke veya lkelerin hkmetlerini, siyasi

-69-
TASNF DII
TASNF DII

kararlarn, liderlerini, kurumlarn, otoritesini, olaylar, rgtleri ve kitleleri kendi d

politik hedefleri dorultusunda etkilemek iin, istihbarat altyaps ve kapasitelerini
kullanarak gerekletirdii ve yapanlarn kimliklerinin sakl kald veya inkr edildii
faaliyetlerdir (zda, 2009, s. 274; Ylmaz, 2007, s. 106). ABD yasalarna gre,
rtl operasyon; ABDnin rolnn alenen bilinmeden veya aikr olmadan, dier
lkelerdeki politik, ekonomik ya da askeri artlar/durumlar etkilemektir (Scott, 2004,
s. 324). Genellikle en sk bilinen/grlen rtl operasyon faaliyetleri, hkmet
darbesi veya liderlere ynelik suikast olarak gndeme gelmesine ramen, siyasi
nfuz operasyonlarndan, propaganda ve dezenformasyona, ekonomik
istikrarszlatrmadan paramiliter operasyonlara kadar geni bir alan kapsar (Kibbe,
2007, s. 57).

rtl operasyon, istihbarat tekilatlarnn bar zamannda icra etmi

olduklar faaliyetlerdir. kinci Dnya Savann sonuna kadar olan dnemde askeri
liderler, bar zamannda bir istihbarat tekilatna ihtiya olduunu dnmyorlard.
Onlar iin istihbarat sadece sava kazanmak iin gerekli idi (Ylmaz, 2007, s. 79).
Amerikan Stratejik Servisler Ofisi (Office of Strategic Services-OSS)nden William
Donovan, savata olduu gibi barta da faaliyet gsterecek, koordineli bir istihbarat
servisinin olmas gerektiini o dnemde belirtmitir. Ayn konuyla ilgili olarak, 1947
ylnda Bakan Truman, sava zamannda olduu gibi, bar zamannda verilen
kararlarda da istihbaratn gerekli olduu teorisini ileri srd ve bu teori CIA
kanununda yer buldu. CIA iin balangta iki grev belirlenmiti (Barger, 2005, s.
88). Birincisi, stratejik srprizlere kar istihbarat salamak, ikincisi ise yurt dndaki
gizli operasyonlar koordine etmek. Bu ikinci grev, rtl operasyonlar CIAin
yetkisine veren ifadeyi iermektedir.

randa Babakan Muhammed Musaddka ynelik yaplan 1953 hkmet

darbesi, yabanc bir hkmeti devirmek iin ABD tarafndan bar zamannda
yaplan ilk rtl operasyon olarak tarihe gemitir. Bu olay rtl operasyonun
bar zamannda nasl kullanldn da gstermektedir. Bu darbe Guatemalada
1954 darbesi ve ilide 1973de Salvador Allendenin devrilmesi gibi olaylar iin
nemli bir emsal tekil etmi ve 1979 ran devriminde ABDyi hedef haline getirmitir
(Gasiorowski, 1987, s. 261). Baz uzmanlarn ifadelerine gre CIA, kurulduu 1947
ylndan 1990l yllarn sonuna kadar yaklak 2000 rtl operasyon
gerekletirmitir (Weiner, 1996, parag.10).

CIA, bir istihbarat rgt olarak rtl operasyon dzenleme yetkisine sahip
iken, istihbarat rgtlerine bu tr yetkilerin verilmedii lkeler de oktur. rtl
operasyon, klasik bilgi toplama faaliyetlerinden farkl olarak, eylemsel bir grev

-70-
TASNF DII
TASNF DII

olduundan, bu grevi yerine getirecek olan istihbarat tekilatlarnn bu konuda

kanuni bir yetkiye ihtiyalar vardr. CIAe rtl operasyon yetkisi ilk olarak 1948
ylnda Ulusal Gvenlik Konseyinin 10/2 sayl karar ile verilmitir. Bu kararla,
propaganda, ekonomik sava, sabotaj ve anti-sabotaj da dhil olmak zere nleyici
direkt eylemler, ykm ve tahliye tedbirleri, yer alt direni hareketleri ile gerilla ve
mltecilere yardm edilmesi de dhil olmak zere dman devletlere kar ykc
faaliyetler ve tehdit lkelerdeki yerel anti-komnist unsurlarn desteklenmesi iin
CIAe yetki verilmitir (Scott, 2004, s. 323). Trkiyede ise Milli stihbarat
Tekilat(MT)na, 2937 sayl Devlet stihbarat Hizmetleri ve Milli stihbarat Tekilat
Kanunu uyarnca byle bir yetkinin verilmedii grlmektedir. Gelimi batl
lkelerin ounda istihbarat tekilatlarna bu yetki verilmektedir. Mteakip
blmlerde anlatlacak olan, 1953de randa gerekletirilen hkmet darbesi
rneinde, ABD istihbarat servisi (CIA) ve ngiliz D stihbarat Servisi (MI6)nin,
anlan yetkileri kullanarak sz konusu operasyonu yrttkleri grlmektedir. srail
stihbarat Servisi (MOSSAD), Rusya Federasyonu stihbarat Servisi (SVR), Souk
Sava dneminde SSCB stihbarat Servisi (KGB) gibi tekilatlarn da, ortaya kan
eylemler dikkate alndnda bu tr grevlere ynelik yetki sahibi olduklar
anlalmaktadr.

Bir istihbarat tekilatna rtl operasyon konusunda yetki verilmesi,

beraberinde denetim sorununun da ortaya kmasna sebep olmaktadr. Byle bir
faaliyeti icra eden tekilat, yapm olduu her eylem iin hesap verebilir durumda
olmaldr. Dzenlenen operasyonlar, milli gvenliin salanmasna ynelik olmal ve
bu ama dorultusunda hareket edilmelidir. Siyasi ve ideolojik fikirler dorultusunda,
belli bir kii veya grubun karlar dorultusunda yaplacak bir rtl operasyon,
istihbaratn tamamen amac dnda kullanlmasna sebep olur. Ayn zamanda bu
durum, insan haklarnn ve evrensel hukuk ilkelerinin inenmesi anlamna gelir.
Denetimden uzak istihbarat yaplarnda byle olumsuz durumlarn yaanmas
kanlmazdr. Bu yzden rtl operasyon icra eden bir tekilat, gizlilik ihlallerine
sebebiyet vermeyecek ekilde denetime tbi tutulmaldr.

Denetim, bir istihbarat tekilat iin demokratik meruluu salamasnn yan

sra, suiistimali nler ve istihbarat faaliyetlerinde verimlilii artrr (DCAF, 2006, s. 2).
stihbarat faaliyetlerinin denetimi, yargsal, parlamenter veya yrtme denetimi
eklinde olmakta (Born ve Leigh, 2008, s. 28) ve bunlardan birinin veya birkann
bir arada uyguland grlmektedir. rnein Almanyada yrtme denetimi ile
birlikte sk bir parlamenter denetim grlmektedir. Ayrca Alman medyas da
istihbaratn gzetiminde sz sahibi olan bir unsur olarak kabul edilmektedir (Shpiro,

-71-
TASNF DII
TASNF DII

2003, ss. 298-305). ABDde, skandal haline gelen bir rtl operasyon olan Iran-
kontra gibi bir durumun yaanmasn nlemek amacyla, ABD ynetimi tarafndan
1991de bir yasa karlmtr. Bu yasann iki temel hkm vardr: Birincisi, Ulusal
gvenlik iin nemli bir operasyon olduuna dair bakanln yazl onaynn
alnmas, kincisi ise onayn alnmasndan hemen sonra ve operasyon balamadan
nce (olaanst durumlar hari) senatodaki istihbarat komitesine bildirilmesidir
(Kibbe, 2004, s. 105). Bu hkmler rtl operasyon zerindeki srasyla yrtme ve
yasama denetimlerini ifade etmektedir.

rtl operasyonun nemli bir zellii, reddedilebilir olmasdr. Yani bir rtl
faaliyetin arkasndaki destekiler bu faaliyetle ilgili balantlarn rahatlkla
reddedebilirler. Amerikan Bakanlar, rtl operasyonlarn ounu srekli olarak
reddetmilerdir. Bu operasyonlar arasnda, paratle ajanlarn indirilmesi, anti-gerilla
faaliyetlerinin desteklenmesi, batnn siyasi ve ekonomik karlarna uymayan
hkmetlerin yklmas, gizli polisin eitilmesi, yabanc gerillalarn Amerikada
eitilmesi, seimlere hile kartrlmas, dost siyasi partilere gizli destek salanmas
gibi rnekler bulunmaktadr (Eyth, 2003, s. 51). Reddedilebilirlik bir yandan ok
kullanl olmasna ramen te yandan demokrasiler iin sorunlu bir durumdur.
nk demokrasinin gerekliliklerinden olan hesap verilebilirlik konusunda zaafa yol
aar.

rtl operasyonlar toplumdan gizli olarak yaplan faaliyetlerdir. Dolaysyla

halk, bu faaliyetlerin arkasndaki fikirleri veya sonularnn neler olacan bilemez
veya dnmez. Ancak operasyonlarn ortaya kmas, halk arasnda tartmalara
yol aaca gibi istihbaratlar iin de utan verici veya daha kt durumlara sebep
olabilir (Kibbe, 2004, s. 104). rtl operasyonlar, kastl olarak veya istemeyerek
ifa edilebilirler. Baz operasyonlar; arivlerin almas, emekli istihbaratlarn
aklamalar, gazetecilerin aratrmalar gibi sebeplerle ifa olabilmekte iken bazlar
ise baarszlktan dolay aa karlar (Scott, 2004, s. 327). rnein, 1985 ylnda,
Greenpeacee ait Rainbow Warrior adl protesto gemisinin, Fransann Gney
Pasifikteki nkleer denemelerini protesto etmek iin hazrlk yapt srada
maynlanarak batrlmas sonucu, sabotaj yapan, Fransz D stihbarat Servisi
(DGSE)ne mensup Fransz Subaylarnn, Yeni Zelanda gvenlik gleri tarafndan
yakalanmas, operasyonun ifa olmasna ve Fransa iin itibar kaybna neden
olmutur. Bu durum, Franszlarn kendi kamuoyunda da geni yank bulmu ve baz
istihbaratlarn grevden alnmalar sz konusu olmutur (Milliyet, 1985). Dier bir
rnek de Endonezyada bir CIA pilotunun isyanclara yardm ederken
yakalanmasdr. Bu olay CIAin buradaki rtl faaliyetini ortaya karmtr (Kibbe,

-72-
TASNF DII
TASNF DII

2004, s. 104). te byle durumlarda, bu faaliyetleri reddetmek imknsz hale gelir.

ok byk paralar harcanarak20 icra edilen rtl operasyonlarn baarszlkla
sonulanmas, operasyonu yrten lkenin, hedef lke veya uluslararas aktrlerin
yan sra, kendi kamuoyuna kar da hesap verme zorunluluunu ortaya karr.
nk kamuoyu ncelikle bu operasyonun haklln ve vergi verdii devletin
operasyon iin ayrd denei sorgulamak isteyecektir. te yandan, rtl
operasyonlarda hedef lkeye ajan gnderme ihtiyac vardr ve bunlarn kimliklerinin
ifa olmas, kar lkenin mttefik veya hasm olmas fark etmeksizin ok byk
siyasi sorunlara sebep olabilir. (Kibbe, 2004, s. 104). Dolaysyla bu operasyonlar,
hem lke ierisinde gndem konusu olurken, hem de yurtdnda tehlikeli yanklar ve
byk tepkiler uyandrarak uluslararas ilikilerin zedelenmesine sebep olabilir.

rtl operasyon ile gizli operasyon kavramlar birbirine kartrlmamaldr.

nk ikisinin arasnda fark vardr. Gizli operasyon, bir eylemin bilinmemesi
anlamna gelirken, rtl operasyon ise bir eylemin arkasndakilerin yani destek
salayanlarn gizlilii demektir (Kibbe, 2004, s. 104). rtl operasyonlarn, rtl
olmasnn nedenleri genel olarak, hedef lkeyi ya da o lkenin gl mttefiklerini
provoke etmekten kanmak, ynetimin itibar ve prestijini korumak ve hukuksal
sorunlardan kanmak olarak sralanabilir (Ylmaz, 2007, s. 108).

rtl operasyonlar icra eden birimler ile ilgili olarak son dnemde yaplmakta
olan tartmalara bakldnda istihbarat rgtlerinin dnda da bu grevlerin
verilebilecei belirtilmektedir. rnein, ordu ierisindeki zel birimler/kuvvetler de
rtl operasyonlar icra etmektedir. zellikle 11 Eyll sonras ABD tarafndan icra
edilen rtl operasyonlarn Pentagona bal zel birliklerce icra edildii
bilinmektedir. Hatta, hangi birimin bu operasyonlar iin daha uygun olduu sorusu
gnmzde tartma konusu olmaktadr (Kibbe, 2007, ss. 57-58).

b. rtl Operasyon Trleri

eitli kaynaklar, rtl operasyonu birbirinden farkl kategorilere
ayrmlardr. rtl operasyon eitleri olduka fazla olmakla beraber bunlar
snflandrmak, bireylerin/aratrmaclarn, kurumlarn veya devletlerin bu faaliyetleri
nasl algladna ya da neye gre snflandrmak istediine baldr. Baz
kaynaklarda rtl operasyonlar ana gruba ayrlmtr (Ylmaz, 2007, ss. 111-
113): (1) Politik rtl operasyon, (2) Ekonomik rtl operasyon, (3) Yar askeri

20
rnein CIA, 1962de Brezilyada solcu Bakan Joao Goularta kar giritii kampanyada 20 milyon
dolar, bir yl sonra ilide istedii bir adayn seilmesini salamak iin yine 20 milyon dolar, Laosta
giritii gizli savata 10 ylda 10-20 milyar dolar aras harcama yapmtr. Eyth, M. (2003). The CIA and
Covert Operations: To Disclose or Not to Disclose - That is The Question. B.Y.U. Journal of Public
Law, 17, 45-72. ss.50-51.

-73-
TASNF DII
TASNF DII

rtl operasyon. zda (2009, ss. 280-283), rtl operasyonlar alanlarna gre
ve srelerine gre olmak zere iki ana gruba ayrp, bu balklar altnda
detaylandrmtr. Bir dier kaynaa gre rtl operasyonlar u grupta
toplanmtr (Eyth, 2003, s. 55): (1) Politik faaliyetler, (2) Propaganda ve
dezenformasyon, (3) Paramiliter(yar askeri) faaliyetler.

Yukarda belirtilen snflandrmalardan yola karak, rtl operasyonlar

drt ana grupta toplamak mmkndr. Bunlar: (1) Politik rtl operasyonlar,
(3)Ekonomik rtl operasyonlar, (2)Propaganda ve dezenformasyon, (4)Yar askeri
operasyonlar.

(1) Politik rtl Operasyonlar

Genellikle semenlerin kararlarn ve siyasi sreleri etkilemek
amacyla yaplan politik operasyonlar, rtl operasyonlarn en ok kullanlan
trdr. Politik operasyon, politik sreleri, kararlar ve kurumlar dorudan
etkilemek iin verilen bir abadr ve politik destei, psikolojik operasyonlar, nemli
birey ve organizasyonlara para yardmlarn, para harici yardmlar ve politik
eitimleri ierir (Ylmaz, 2007, s. 111). Bu tr operasyonlarda CIA, yaygn olarak
siyasi danmanlk ve eitim salar, psikolojik operasyonlar yrtr, siyasetilere
veya kurumlara bazen finansal bazen de parasal olmayan destek salar. rnein,
CIA, Wietnam Devlet Bakan Diem ve El Salvador Devlet Bakan Duarteye kriz
durumunda lkelerini nasl yneteceklerine dair gizli tavsiyelerde bulunmann yan
sra, Rusya eski Devlet Bakan Boris Yeltsine 1990larda seim kampanyasnn
ynetilmesine yardmc olmak iin, Amerikan seim uzmanlarnn desteini
salamtr (Eyth, 2003, s. 55).

ou zaman, bamsz ulusal hkmetlere kar olan bireyler, rtl

operasyonlarn nemli hedefi olmulardr. nk onlar kendi balarna hkmettir.
rnein Hitler, Stalin, Saddam Hseyin gibi bir bireyi etkileyebilmek btn devleti
etkilemek anlamna gelmektedir (Daugherty, 2004, s. 12).

Politik rtl operasyonlarda, ounlukla ajanlar kullanlr. Klasik

istihbarat ajanlarndan farkl olan bu ajanlar etki ajan olarak adlandrlr ve bu tr
operasyonlarda kilit isim olan figrlerdir. Aslnda, etki ajanlarnn belirlenmesi bile bir
rtl faaliyettir (Ylmaz, 2007, s. 420). Etki ajan, milletvekili, sivil toplum kuruluu
bakan, gazeteci, diplomat, ticaret odas bakan gibi bir statye sahip olabilir.
Onun grevi, en genel ifadeyle, olaylarn seyrini deitirmek veya hedef toplumun
istikrarn bozmaktr (Ylmaz, 2007, s. 419). ABD Senatosu stihbarat Komitesinin

-74-
TASNF DII
TASNF DII

eski bir yesi olan Angelo Codevilla, gizli etki ajanlarnn neden politik olarak deerli
olduunu u szlerle anlatyor (Perry, 2009, s. 164):

Yerel seviyeden uluslararas seviyeye kadar olan her seviyede

grevli hangi politikac kart grupta bulunan bir dostunun olmasn
istemez ki? Bu dostun, bize yararl olabilmesi iin casusluk
faaliyetlerinde bulunmasna da gerek yoktur. O, etkileyebilme yetisi
sayesinde, kar taraf etkili taktikler gelitirmekten uzaklatrarak, etkili
liderlerin ykseliine kar karak, kar taraf lzumsuz araylarla
megul ederek ve onlarn arasna blnme tohumlar atarak bize
yardmc olabilir. Tabii ki, byle bir dostun veya ajann ilevini yerine
getirebilmesi ve hatta hayatta kalabilmesi iin gerek amacn mutlaka
gizlemesi gerekir.

Politik operasyonlar, kinci Dnya Savann ardndan genellikle

hkmet devirme operasyonu olarak kendini gstermeye balad. Hatta hkmet
devirme operasyonunun, ABDnin resmi bir politikas haline geldiini iddia edenler
dahi vard. 1951 yl Ekim aynda ABDde Karlkl Gvenlik Anlamalar yasas
grmelerinde Senatr Kersten unlar dile getiriyordu (Akfrat, 2002):

Benim yapm olduum tadil teklifi; bu lkelerde faaliyet gstermek

amacyla kurulmu veya kurulacak yer alt tekilatlarna yardm
edilmesini nermektir. Yaplacak yardmlarn amac, bu lkelerdeki
hkmetlerin devrilmesidir

Kiileri veya siyasal partileri iyi niyet jesti olarak desteklemek politik
hedeflere ulamada fayda salamaktadr. CIAin ilk politik rtl operasyonlar,
1947de kuruluunun hemen ardndan Fransa ve talyadaki komnist oluumlarla
mcadele etmek olmutu. Bu kapsamda, Gney Fransadaki ii sendikalarn
zayflatmaya alm ve bu sendikaya ynelik operasyon iin Korsika Mafyas ile
ibirliine girmitir. Ayrca bu lkelerdeki antikomnist siyasal gruplar da gizlice
desteklemitir. (Akfrat, 2002, s. 53; Perry, 2009, s. 167). 1948de ekoslovakyada
komnistlerin ynetime gelmesi, ayn durumun talya ve Fransada da
yaanabilecei endiesiyle, bu lkelerle birlikte ABDde de korkuya neden oldu
(Zepezauer, 1996, ss. 4-5). 1953de Amerikann talyadaki Bykelisi Clare
Boothe Luce, Bakan Eisenhowera gnderdii mesajda, talya ile ilgili tahminini
eer hemen gl bir politik eylem yaplmazsa, talya iki yl ierisinde resmi olarak
komnist hkmete sahip ilk batl demokratik ulus olabilir. eklinde belirtiyordu
(Perry, 2009, s. 168). Bu gelimelerle birlikte, CIA ajan William Colby, Washington
tarafndan, beraberinde 25 milyon dolarla, (bu miktar, Sovyetlerin orada komnistler
iin harcadnn yars kadard) antikomnist gruplara yaplan mevcut rtl destei
yenilemek ve 1958de yaplacak seimlerde komnistlerin galip gelmesini

-75-
TASNF DII
TASNF DII

engellemek iin talyaya gnderildi (Barnes, 1982, s. 663). Bu sayede, talyada ok

sayda politik rtl faaliyet CIA tarafndan desteklendi. rnein, siyasi partilere,
propaganda amal blten, bror, poster basm, kongre ve mitingler dzenlenmesi,
semen kayt kampanyalar yaplmas ve komnist muhaliflerle tartabilmek iin
eitim verilmesi maksadyla demeler yapld (Perry, 2009, s. 168). Sonu olarak
ABD, talyada komnistlerin nn kesmeyi baard. Ancak ABD ynetimi, Sovyet
Kzlordusunun Avrupay igal edecei varsaymyla, NATO yesi btn lkelerde
ve bu pakta ye olmayan Avrupa lkelerinde, gizli Kontrgerilla rgtleri kurmutu
(Zepezauer, 1996, s. 6). Bu durum, ileride Gladio olarak varl saptanacak olan gizli
rgtlenmenin de temelinin atlmasna neden oldu. yi silahlandrlm bu gerilla
rgtlerinin CIA ile balants (tarafsz olan svirede bile) yaklak krk yl sonra
ortaya kmt (Kwitny, 1992, s. 444).

Gizlilii kalkan pek ok birincil kaynaktan istifade ile CIA tarihi

incelendiinde, politik rtl operasyon rnekleri bulmak hi zor deildir. rnein,
Kristian Gustafson21 tarafndan yaplan aratrmada, ilide 1964 ve 1974de
Hristiyan Demokrat Partisini desteklemek maksadyla CIAin yapt faaliyetler,
rtl operasyon asndan nemli rnekler barndrmaktadr. Gustafson, CIAin
nasl propaganda rettiini, basn nasl maniple ettiini, muhalif gruplarn nasl
finanse edildiini, darbecilerle ve asi subaylarla nasl anlama yapldn, grevlerin
nasl finanse edildiini ayrntlaryla anlatmaktadr (Perry, 2009, s. 172).

Devlet yardmlar da bir politik operasyon tr olarak karmza

kmaktadr. (Ylmaz, 2007, s. 112). Buna rnek olarak 1947de, ABD Bakan
Truman tarafndan onaylanan, Trkiye ve Yunanistana yardm karar verilebilir. Bu
yardmlar her ne kadar rtl olarak yaplmasa da, kullanm alanlar ve sonular
itibariyle rtl operasyon olarak deerlendirilebilir. O dnemlerde ngiltere ve
Amerika Birleik Devletlerinin ortak endiesi, Yunanistanda devam etmekte olan i
sava ve karklktan sonra ar solcu bir iktidarn ibana gelmesi ve bylece
Sovyet etki alannn, iine Yunanistan ve daha sonra Trkiyeyi de alacak bir
biimde gneye doru genilemesiydi (Ertem, 2009, s. 386). Bu yardmla
Yunanistan i savana mdahale ediliyordu. Yunanistandaki komnistlere kar
Atinadaki ynetimi destekleyen Washington, bu destei askeri danman ve silah
yardmyla yapt. 1947 ylnn ikinci yarsnda yaplan yardm, 74 bin ton askeri
tehizat ve mhimmatt. lke ierisinde kullanlacak olan bu mhimmatn iinde

21
ngiltere Brunel niversitesi, stihbarat ve Gvenlik almalar retim yesi olan Dr. Kristian
Gustafson, 1945 sonras ABD istihbarat, gizli eylem, askeri doktrin, istihbarat tarihi ve istihbarat analizi
konularnda almalar yapmaktadr. http://www.brunel.ac.uk/sss/politics/staff-profiles/kristian-
gustafson; ilideki CIA faaliyetleri ile ilgili detayl bilgi iin Baknz: Gustafson, K., (2007) Hostile intent:
US covert operations in Chile 1964-1974. Dulles, VA: Potomac Books

-76-
TASNF DII
TASNF DII

napalm bombalar dahi yer alyordu. Ayrca General James Van Fleet bakanlnda
250 askeri danman gnderildi. 1949da ABD desteiyle ayaklanma bastrld. ABD,
Yunan iktidarna yardmlarn srdrd. Bu olaylarn ardndan, Esso, Dow Chemical,
Chrysler gibi dev Amerikan irketleri Yunanistanda boy gstermeye baladlar
(Akfrat, 2002, s. 126).

Truman Doktrini kapsamnda Trkiyeye yaplan yardmlar da daha

sonralar tartma konusu olmutur. Gnderilen askeri malzemenin hemen hemen
tamam kinci Dnya Savanda kullanlm, hatta hasarl malzemeleri ieriyordu.
Dolaysyla bakm, onarm ve yedek para da ilave bir maliyete yol ayordu. Sz
konusu maliyet ise ylda 145 milyon dolar idi. Bu rakam Trkiyenin bte anda
nemli bir yere sahipti. Ayrca, yaplan anlama gerei bu malzemenin mlkiyeti
ABDye aitti ve onun izin vermedii durumlarda bu ara, silah ve dier malzemeler
kullanlamyordu. Nitekim Kbrs Bar Harektnda da bu izin verilmedi (Ertem,
2009, s. 394).

(2) Ekonomik rtl Operasyonlar

Gnmzde ekonomik g, devletler iin askeri gten daha nemli
hale gelmektedir. Buna bal olarak uluslararas ilikiler de ekonomik karlar
zeminin de gereklemektedir. lkelerin nde gelen irketleri ile lkenin d ilikileri
ve ithalat ihracat politikalar arasnda yakn balantlar grmek mmkndr (Ylmaz,
2007, s. 322). Dolaysyla zel irketler ve devletler, kendilerine kar salamak ve
mevcut karlarn korumak adna ak veya rtl faaliyetler gerekletirmektedir.
Ayrca kresellemenin artarak devam ettii 21inci yzylda, bir lke zerinde bask
kurmak veya hkimiyet salamak silahl kuvvetlerin kullanm yerine daha ok rtl
veya ak ekonomik yntemlerle mmkn olmaktadr. Byle bir stnlk, o lkede
istenilen siyasi kararlarn kolaylkla alnp uygulanmasn salar.

Ekonomik rtl operasyonlar, bir lke veya irketi ekonomik olarak

ar skntya sokmak veya ekonomik menfaat salamak iin gerekletirilen
operasyonlardr. Bu operasyonlar ekonomik yntemlerle yaplm olsa da gereke
ve sonu itibariyle esasen politiktir (zda, 2009, s. 282). Ekonomik rtl
operasyonlarn nem sras giderek artan hedefi vardr; kar tarafn kaynaklarn
ekonomik hedeflerini koruma amal harcamak zorunda brakmak, d borlar ve
dier yntemler ile fakirletirmek, ktleen ekonomi ile isyan ve darbeye yol
amak (Ylmaz, 2007, s. 114).

Ekonomik rtl operasyonun ok farkl yntemleri mevcuttur. Rakibin

mali yapsna saldrmak veya retim kapasitesine zarar vermek iin birok yntem

-77-
TASNF DII
TASNF DII

uygulanabilir. En sk kullanlan yntemler sabotaj ve grevlerdir (Aydn, 2009, s. 49).

Kennedy dnemimde Kba ile Sovyetler Birlii arasndaki ilikilere zarar vermek iin
iki lke arasnda sevkiyat yaplan ekere zehir kartrmak (Ylmaz, 2007, s. 113) bir
rnek olarak verilebilir. Bu olayda dzenlenen ekonomik rtl operasyon,
grld gibi, politik bir sonuca ulamak iin gerekletirilmitir.

Son yllarda ard ardna patlak veren uluslararas finansal krizler ile IMF
ve Dnya Bankasnn finans oyunlar da birok analizci tarafindan rtl ekonomik
operasyonlarn bir sonucu olarak nitelendirilmektedir (Aydn, 2009, s. 49). Bunun
yannda, sanayi casusluundan, kritik grevde alan mhendislerin ldrlmesine
kadar birok yntem, rtl operasyon kapsamnda deerlendirilebilir.

Bu tr operasyonlarla ilgili olarak, son dnemlerde en ok gndeme

gelen isim Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar adl kitabyla tannan ve kendini
ekonomik tetiki olarak adlandran Amerikal John Perkinsdir. Bu kitapta, Perkins,
Amerikann ekonomik tetikisi olarak, dnya zerinde deiik blgelerde yapm
olduu faaliyetleri yle anlatmtr (Perkins, 2007):

Ekonomik tetiki olarak bizlerin amac, kresel imparatorluk

kurmaktr. Bizler, dier lkeleri, irketlerimizin, hkmetimizin,
bankalarmzn klesi haline getirmek iin uluslararas finans
kurulularn kullanan elit bir grubuz. Mafyann yapt iyilikler gibi
ekonomik tetikiler de grnte baz iyilikler yapar. rnein elektrik
santralleri, otoyollar, limanlar, havaalanlar, teknoparklar gibi altyap
hizmetleri iin bor temin ederler. Bu borlarn n koulu, btn bu
projelerin Amerikan inaat ve mhendislik firmalar tarafndan
gerekletirilmesidir. Aslnda parann ou Amerikay hi terk etmez,
transfer edilir. Para hi vakit geirmeden irketlere (kreditrlere)
dnd halde borlu lkenin anapara art faizin tamamn demesini
isteriz. Eer ekonomik tetiki ok baarl ise bor tutar o kadar byk
olur ki, birka yl sonra borlu lke, demeleri aksatr. Bu olduunda
biz de mafya gibi diyetini isteriz. Birlemi Milletlerde Amerikann
istei dorultusunda oy verme, askeri s kurma veya petrol gibi deerli
kaynaklara el koyma eklinde olabilir bu diyet

(3) Propaganda ve Dezenformasyon

Qualter (1980, s. 279)e gre propaganda; Bir bireyin veya grubun
baka bireylerin veya gruplarn tutumlarn belirleyip biimlendirmek, kontrol altna
almak veya deitirmek iin: haberleme aralarndan yararlanarak ve bu bireylerin
veya gruplarn belirli bir durum veya konumdaki tepkilerinin kendi amalarna uygun
tepkiler eklinde olacan umarak giritikleri bilinli bir faaliyet olarak
tanmlanmaktadr.

-78-
TASNF DII
TASNF DII

Propagandann amac bireylerin kabule zorunlu olmadklar bir

dnceyi, istekleriyle kabule, yapmaya zorlanamayacaklar bir hareketi istekleriyle
yapmaya yneltmektir (Atabek, 2003, s. 5).

Propaganda en sk kullanlan rtl operasyon trdr. Genellikle

hkmet darbeleri ve paramiliter operasyonlarla birlikte icra edilir. Gnmzde
bask, tehdit ve korkutma yntemleri yerine propaganday kullanmak, g
odaklarnca tercih edilmektedir (Ylmaz, 2007, s. 95). Her ne kadar propaganda
kelimesi olumsuz bir anlam artrsa da propaganda amal verilen her bilgi yanl
deildir (Eyth, 2003, s. 56).

Propagandann hemen her alanda yaantmza girmesi ve ok nemli

bir ara olarak deerlendirilmesinin en byk sebeplerinden biri de teknoloji
dnyasnda yaanan gelimelerdir. zellikle haberleme ve ulam alannda hzla
yaanan ilerlemeler, insanlar ve toplumlar birbirine daha ok yaknlatrmakta ve
her trl bilginin sratle yaylmasna imkn salamaktadr. Bu durum devletlerin,
propaganday kullanmalarn kolaylatrmaktadr. Byle bir ortamda propagandann
kullanlmamas imknszdr.

Dezenformasyon ise, toplumu ve dman yanl sahte bilgilerle

maniple ederek aldatma, ynlendirme, gerekleri saptrma, sulandrma, gereklerin
inandrcln bozma, yanl bilgilerle inanc kuvvetlendirme ya da zayflatmaya
dayanr. Bu faaliyetler daha ok medya araclyla ya da nfuz ajanlar vastasyla
yaplr (Gndodu ve elebi, 2007, s. 32).

(4) Yar Askeri rtl Operasyonlar

Yar askeri rtl operasyonlar, bir istihbarat servisi tarafndan hedef
lkede gerekletirilen ve paramiliter zellik tayan operasyonlardr (zda, 2009,
s. 282). Paramiliter operasyonlar, genellikle gerilla savann ve hkmet
darbelerinin desteklenmesi eklinde tezahr etmektedir (Eyth, 2003, s. 55). Bu tr
faaliyetlere eitli suikastlerin de dhil edilmesi mmkndr (Ylmaz, 2007, s. 115).
Bir devlet, kendi karlar dorultusunda, dman veya rakip lke ierisinde, yar
askeri operasyon kapsamnda bir gerilla rgt kurabilir veya mevcut olan rgtleri
destekleyebilir.

Yar askeri rtl operasyonlarn en belirgin rnei Souk Sava

dneminde yaanmtr. ABD ve SSCB o dnemde birbirlerine direkt bir
mdahalede bulunmak yerine muhalif gerilla rgtleri krmular ve desteklemilerdir.
Bu konuyla ilgili ahin, u tespitlerde bulunmutur (2008, s. 45):

-79-
TASNF DII
TASNF DII

Sovyetler Birliinin Afganistan igal etmesi zerine ABD, slam ve

Mslmanlardan faydalanma yolunu seti. Bu balamda ABD, slamn
radikal/cihat sylemine destek vererek cihadn yllarca Mslmanlar
tarafndan ihmal edilen bir grevleri olduunu vurgulad. Sovyetler Birlii
Tanr tanmaz, ateist, Allahsz ve er imparatorluu idi ve bu
imparatorluk bir Mslman lke olan Afganistan igal etmiti. Mslmanlarn
ihmal ettikleri grevlerini yapmalar iin bundan daha iyi frsat olamazd. ABD
kendi d politik karlar asndan ok tehlikeli grd Sovyetler Birliinin
bu giriimini, Mslmanlara ok iyi satmasn bildi. ABD, Sovyetler Birlii ile
girmi olduu atmay/sava kendisi dorudan mdahil olmayarak vekil
savalarla halletme yolunu seti. Bu balamda slamn radikal/cihat
yorumunu n plana karan ve ona gre hareket eden Mslman savalar
oluturuldu. slam corafyas, Avrupa ve Amerikadan toplanan Mslmanlar,
Afganistan ve Pakistanda dini/ideolojik ve askeri eitimden geirilerek er
mparatorluu olarak tanmlanan Sovyetler Birliine kar savatrldlar.

Grld gibi bu tr operasyonlar, bu operasyonlar dzenleyen devletlerin

maa olarak kullandklar birtakm birey ya da rgtler vastasyla
gerekletirilmektedir. Yar askeri rtl operasyon yntemleri ierisinde terrizm ve
dk younluklu sava nemli yer tutmaktadr.

-80-
TASNF DII
TASNF DII

DRDNC BLM
BULGULAR VE YORUM
1953 HKMET DARBES VE BABAKAN MUSADDIKIN DEVRLMES

1. Darbe Fikrinin ne kmasna Sebep Olan Faktrler

ngilizler ile ranllar arasnda AIOCnin milliletirilmesi sonucu yaanan problemin
zmne ABD de mdahil olmu ve krize ynelik tm zm araylarnn sonu
vermemesi zerine AJAX Operasyonu ad verilen darbe gerekletirilmitir. 19
Austos 1953 tarihinde gerekletirilen darbe, zerinden 50 yldan fazla sre
gemesine ramen tarihilerin ilgisini ekmekte ve gnmzde bu konuda
aratrmalar devam etmektedir. Her ne kadar, sz konusu darbenin, ABD ve
ngiltere istihbarat rgtlerinin ortaklaa almalaryla dzenlendii ifade edilse de,
Amerikan Merkezi Haber Alma Tekilat ya da Amerikan D stihbarat Tekilat
olarak adlandrlan CIAin bu operasyonda barolde olduu grlmektedir.

Bu operasyon, sonular asndan, kimilerine gre olumsuz, kimilerine gre de

memnuniyetle karlanmtr. Olumlu bak asna sahip olanlar, kaosa
srklenmekte olan ve komnizm yaylmaclyla kar karya kalan bir lkenin bu
durumdan kurtulduunu ifade etmektedirler. Kart gre sahip olanlar ise lkede
ekonomik bamszlk ve demokrasi adna ulusal zlemlerin tkendiini
belirtmektedir (Bayandor, 2010, s. 1). Gerekten de 1900l yllarn bandan beri
kendi petrol zerinde hkimiyet kuramam, d glerin petrol mcadeleleri
sonucu defalarca igale uram, ieride bitmek bilmeyen siyasal krizlerle baa
kmak zorunda kalm bir lkenin, ilk defa petroln milliletirilmesi sonucu
ekonomik zgrle ve daha iyi yaam koullarna sahip, bununla beraber
demokratik ve insan haklarna deer veren bir lkede yaamay amalayarak
giritii bu mcadele daha balangcndan birka yl sonra baarszlkla
sonulanmtr. Bu durumun, lke ynetimi ve halk zerinde brakt etki ise elbette
ykc olacaktr.

1953 darbesi nemli bir tarihi olay olmasna ramen, yaanan tm gelimeler
henz tam olarak ortaya kmamtr. CIA ajan Donald Wilberin 1969 ylndaki gizli
raporu 2000 ylnda kamuoyuna yaynlanm olsa da (Marsh, 2003, s. 1), bu
bilgilerin ne kadarnn doru olduunun veya yaynlanmayan ne kadar gizli kaynan
mevcut olduunun tespit edilmesi olduka zordur. Kald ki, darbeyi yneten Kermit
Rooseveltin aktardklarnn da baz hata ve noksanlklar barndrd (Gasiorowski,
1987, s. 261) ve mevcut dier bilgilerde de eksiklik ve tutarszlklarn bulunduu
(Ruehsen, 1993, s. 467) baz aratrmaclar tarafndan dile getirilmektedir. Bu

-81-
TASNF DII
TASNF DII

almada, birbirinden farkl kaynaklardan elde edilen verilerin karlatrmal analizi

yaplarak doru olmas en muhtemel olan bilgilerin yer almas salanmaya
allmtr.

Mart 2000 tarihinde ABD Dileri Bakan Madeleine K. Albright, rana ynelik
yaplan bu darbe ile ilgili olarak, uzlamac bir jest ile yle diyordu: Dnemin
popler babakan Muhammed Musaddkn devrilmesinde Amerika nemli bir rol
oynamtr. Eisenhower ynetimi, bu eylemin stratejik nedenlerle hakl olduunu
savunuyordu. Ancak darbe aka rann siyasi geliimi iin bir engel tekil etti.
Gnmzde birok ranlnn, iilerine yaplan bu mdahaleden dolay Amerikaya
kzgnlnn devam ettiini anlamak zor olmamaktadr (Albright, 2000, parag. 31).
Albrightn bu aklamasyla artk darbenin ADB tarafndan organize edildii, 22
ABDnin kendisi tarafndan resmi olarak kabul edilmitir.

Truman ve Eisenhower ynetiminin Souk Sava ile ilgili kaygs 1950lerin

banda randaki kriz zerinde younlamaktayd. 14 Mays 1951de ABD Dileri
Bakan Yardmcs McGhee, Truman ynetimine, en nemli hedeflerin; bar
korumak, ran Bat tarafnda tutmak, petrol akn devam ettirmek, randa ve
dnyann dier yerlerinde yaplan imtiyaz anlamalarn korumak olarak sralamtr
(FRUS, 1951, s. 309). Hemen hemen ayn tarihlerde Dileri Bakan Acheson da,
petrol krizinden dolay Amerikann karlarnn tehlikeye girdiini iddia ediyor ve gz
nnde bulundurulmas gereken nemli meseleleri yle sralyordu (FRUS, 1951,
s. 296): 1.Dnya bar, 2.ran, Ortadou ve belki de tm slam dnyasnda Batnn
ynlendirmesinin salanmas ve istikrar, 3.Petroln Batya aknn devamll,
4.Ortadoudaki ve dier blgelerdeki imtiyazlarn korunmas Yaklak yl
sonra, Ulusal Gvenlik Konseyi (NSC) tarafndan rann durumu ile ilgili yaplan
deerlendirmede de hemen hemen ayn sonulara varlmt: nemli stratejik
pozisyonu, petrol kaynaklar, ynetimin krlgan yaps ve SSCBnin muhtemel bir
askeri saldrsna kar zayf pozisyonu hesaba katldnda ran, Sovyet
yaylmaclnn srekli hedefi olarak deerlendirilmeliydi. Eer ran komnizme terk
edilirse bu rapora gre (FRUS, 1954, ss. 865-866):

a. Tm Ortadounun gvenliine ynelik byk bir tehdit haline gelecei,

22
Bu darbe her ne kadar ngilizlerle ortak icra edilen bir operasyon olsa da, ngilizlerin o dnemde
ranla diplomatik ilikilerinin kesilmi olmasnn da etkisiyle operasyonun planlama ve uygulamasnda
ABD daha baskn bir rol oynamtr.

-82-
TASNF DII
TASNF DII

b. Sovyetler Birliinin sava iin kullanabilecei petrol kaynaklarnn

oalaca ve hr dnyann nemli iletiim hatlarn tehdit edebilme kapasitesinin
artaca,

c. Yakn lkelerdeki ABD prestijine zarar verecei veciddi olarak

zayflataca,

. Komnistlere, ran petrolnn hr dnyaya aknn engellenmesi imkan

veya ekonomik sahada ran petrollerini bir silah olarak kullanma imkan verecei,

d. Hr dnyann herhangi bir blgesinde ciddi psikolojik etkilere sebep olaca

belirtiliyordu.

te yandan, ngiliz kabinesinde, askeri mdahale dhil olmak zere her trl
zm yolu deerlendiriliyordu. Askeri bir mdahale durumunda, Sovyetlerin de
kuzey ran igal etme olasl vard. Ancak baz yeler, ngilterenin Abadanda
hkimiyet kurmasna karlk bu sonuca katlanlabileceini savunuyorlard. ngiltere
Maliye Bakan Hugh Gaitskell, bu konuda; rann ngiltere ve SSCB arasnda
paylalmas kulaa ho gelmese de bu en iyi zm olabilir diyordu (Marsh, 2005,
ss. 86-87). Amerikallar ise bu grn tamamen karsnda idiler. Savunma Bakan
Robert Lovett, ngiliz askeri mdahalesinin, Sovyetlerin Azerbaycan igal etme
bahanesi olabilecei kaygsn tayordu (Louis ve Bill, 1998, s. 8). Ayrca, ngilizlerin
bu tr bir eylemi, BMde yabanclamasna sebep olabilir, Sovyetlere byk bir
propaganda zaferi salar ve ABD ile ngiltereyi kavgal bir duruma sokabilirdi
(Marsh, 2005, s. 86). Yaanan tm bu gelimeler ve deerlendirmeler, aslnda
dncelerin bir hkmet darbesine doru ynlenmesine sebep oluyordu. ngilizler
son are olarak bu fikri uygulama amacndaydlar. Ancak Truman ynetimi, bu fikre
ok scak bakmyordu. Turmandan sonra ynetimin deimesiyle birlikte
Eisenhower ynetimi, ngilizlerin Musaddka ynelik ortak bir rtl operasyon
dzenleme fikrini kabul etti.

Her ne kadar komnizm tehdidi abartlarak Amerikal yetkililere aktarlyorsa

da, Amerikan ynetiminde, zellikle Bakan ve Dileri Bakannda istenilen etkiyi
salyordu. ngiliz Dileri Bakan Anthony Eden Eisenhower ile aralarnda geen
bir konumann ardndan Eisenhowern randaki durumla ilgili ok byk bir endie
duyduunu sylyordu (Ruehsen, 1993, s. 473).

Haziran 1951 tarihinde ngilterede muhafazakr muhalefetin nde gelen

isimleri Winston Churchill ve Anthony Eden, Dilerine, ahn Musaddk
grevden almas iin bir ngiliz-Amerikan ibirliinin kurulmasn tavsiye ediyorlard.

-83-
TASNF DII
TASNF DII

Bu bir darbe anlamna geliyordu. Zaten ilerleyen yllarda Musaddkla bir anlamaya
varmann imknsz olduunu ngiltere ynetimi de fark etmiti. Bu yzden Dileri
Bakanl Musaddkla yaplan btn mzakerelerin askya alndn aklad. Bu
aklama Seyid Ziya gibi Musaddka muhalif ahslar cesaretlendirirken,
Musaddkn da kendisine ynelik yaplacak bir grevden uzaklatrma teebbsne
ynelik ngiltereyi sulamasna sebep oluyordu. (Gasiorowski, 1987, s. 264).

Ekonomik yaptrmlar ve askeri faaliyetler ngiltere tarafndan devreye

sokulduunda, ABD bu durumu protesto etti. Amerikal politikaclar ngiltereye, her
ne kadar Musaddkla anlamak g olsa da, yine de bir anlamaya varmalarn
tavsiye ediyordu. ngilizler bunun yerine Musaddk zerinde bask kurmaya karar
verdiler. 20 Eyllde ngiliz alanlarnn petrol sahalarndan karlmasndan sonra
kararlatrlan plan uygulamaya konuldu. Truman, her eye ramen ABDnin,
herhangi bir igali desteklemediini bildirmi ve yine anlama iin abalanmasn
nermitir (Marsh, 2005, s. 102; Bayandor, 2010, s. 158). Bunun yan sra, her trl
zm nerisi karsnda Musaddkn, milliletirme kararndan geri adm atmamas
ile Austos 1952den sonra Truman ynetimi, Musaddkn, petrol krizinin zmne
ynelik isteksizliini grm ve ran ileride bir kaosa doru srkleyeceini
dnmtr. Bu arada Trumann grev sresi sona ermi ve yerini 20 Ocak
1953de Dwight Eisenhower almt. Truman, krize ynelik olarak bar yollardan
zm taraftar olarak n plana kmt. zmn mzakereler yoluyla olmasn
istiyor, herhangi bir askeri harekt veya fiili mdahale fikrini desteklemiyordu. Ancak,
bu yntemlerin de zm getirmediini grmt.

Amerika iin 1940larda randa yaanan gelimeler ciddi bir tehlike olarak
alglanmyordu. Zaten Azerbaycan krizinden dolay SSCB destekli Tudeh Partisi de
olduka zayflamt. Bu yzden klasik Anglo-Amerikan cephesinden sadece
ngiltere, bu lke ile ilgilenmek iin yeterliydi. Ancak 1950lere gelindiinde ise durum
ok farklyd. Bu dnemde ran, patlamaya hazr bir bomba gibi grlyor ve ikinci
bir in olma ihtimali kafalar kurcalyordu (Ruehsen, 1993, s. 470).

Truman dneminde randa bir rtl operasyon icra edilmesi fikri

benimsenmemi olsa da aslnda bu lkede CIA tarafndan baz rtl faaliyetler icra
edilmekteydi. Bunlarn bir ksm Trumann bilgisi dnda idi (Ruehsen, 1993, s.
474). Bu faaliyetler, Musaddkn devrilmesine ynelik deil, SSCBnin ran
zerindeki etkisinin zayflatlmas amacyla gerekletiriliyordu.

Diplomatik faaliyetlerle birlikte, ABD, randaki siyasi faaliyetleri izlemek ve

manipule etmek maksadyla rtl faaliyetlerde bulunuyordu. 1940larn sonunda

-84-
TASNF DII
TASNF DII

CIAin burada geekletirdii rtl faaliyetler be balk altnda toplanyordu.

Birincisi, muhtemel Sovyet igaline kar bir gerilla sava yapmak zere Gney
randaki airetler arasnda gizli alar kurulmutu. kincisi, byk bir savata
kullanlmak zere kama kurtulma yollar ayarlanmt. nc olarak, Sovyetler
Birlii ierisinde, Azeriler, Ermeniler ve snrn her iki tarafnda bulunan dier etnik
gruplar kullanlarak casusluk ve ykc faaliyetler balatlmt. Drdnc olarak,
randaki Sovyet faaliyetleri, casusluk ve kar casusluk faaliyetleri ile takip
ediliyordu. Son olarak ABD tarafndan organize edilip ynlendirilen BEDAMN kod
adl bir tekilat tarafndan, randaki Sovyet ve Tudeh etkisini krmak iin 1948de
operasyon balatlmt (Gasiorowski, 1987, s. 268). Petroln milliletirilmesi
sonucu yaanan krizle birlikte olaylarn seyri deimeye balad. ngilizlerin de
Musaddka kar rtl faaliyetler yrttnden haberdar olan Amerikal yetkililer,
randaki faaliyetleri konusunda ngilizlerle ayn masaya oturma konusunu tartmaya
baladlar.

1952 yl sonuna gelindiine, Musaddk Hkmetinin, ngiltere ile bir petrol

anlamasna varamayaca hem ngiltere hem de ABD tarafndan artk anlalm
durumdayd. CIAin bu gnlere dair analizi yleydi: Bu hkmet, tehlikeli ve ileri
dzeyde bte an finanse etmek iin illegal yollara bavurmu; Musaddkn
grev sresini uzatmak iin ran anayasasn gz ard etmi; temel olarak,
Musaddkn kiisel gcn artrma arzusu ile hareket eder hale gelmi; duygusalla
dayal sorumsuz politikalarla ynetilir olmu; ran ahnn ve ordusunun gcn
tehlikeli bir biimde zayflatm ve rann Komnist Tudeh Partisi ile ibirlii yapma
yoluna gitmiti (zkaya, 2011, s. 176). Bu deerlendirmeler dorultusunda ve
ekoslovakya ve Korede o dnemde yaanan gelimelere Souk Sava
perspektifinden bakldnda, rann da Demirperde gerisine dme konusunda
gerek bir tehlike ierisinde olduu, bunun gereklemesi halinde Sovyetlerin Souk
Savata bir zafer kazanaca, Batnn byk bir yenilgiye urayaca ngrlmt
(Mokhtari, 2008, s. 475). Gizli bir operasyondan baka hlihazrdaki problemleri
zmenin hibir yolu yoktu.

2. Darbe Fikrinin Olgunlamas ve randa Yaanan Gelimeler

CIA Tahran stasyon efi Roger Gorian, kod ad BEDAMN olan mthi bir
istihbarat tekilat kurmutu. Tekilat, Sovyetler Birliinin randaki imajn bozacak
propaganda faaliyetlerine odaklanmt. Ayn zamanda komnist bir darbe ihtimaline
kar da lke apnda tahrip ve sabotaj yapmak iin hazr bekliyordu. BEDAMN
tekilatnn 100den fazla ajan vard. Tekilatn btesi yllk bir milyon dolard. Bu
miktar CIAin gizli operasyonlar iin dnya apnda ayrlm 82 milyon dolarlk

-85-
TASNF DII
TASNF DII

btesiyle karlatrldnda olduka iyi bir rakam saylrd (Bayandor, 2010, ss.
124-126).

BEDAMN, Nerren ve Cilley kod adl iki ranlnn bakanlndaki bir a

zerinden ynetilen ve ylda bir milyon dolarla finanse edilen bir propaganda ve
siyasi eylem program idi. BEDAMNn propaganda kolu tarafndan, komnizm
kart makale ve karikatrlerin, ranl gazetelerde, kitaplarda ve brorlerde
yaynlanmas salanm, Sovyetler Birlii ve Tudeh ile ilgili eletiriler yazlm,
datlm ve bu konuda sylentiler balatlmt. BEDAMNn siyasi eylem kolu ise,
randaki Sovyet mttefikleri zerinde hem dorudan saldrlar yapyor, hem de
ranllar Tudeh aleyhine evirmek iin kara propaganda faaliyeti tasarlyordu.
Sovyet mttefiklerine ynelik saldrlar, Tudeh mitinglerini sabote etmek iin sokak
etelerini kiralama, Tahran sokaklarnda Tudehli etelerle atan Somka, Pan-
ranist gibi sac, antikomnist partileri destekleme olarak tezahr ediyordu. Tudeh
gsterilerinin iine, irkin hareketleri kkrtmak iin ajan provokatrlerin szmas,
Tudehi knamalar ve slam kart olarak gstermeleri iin dini ahsiyetlere para
denmesi, camilere ve kamusal alanlara Tudeh adna saldrlar dzenlenmesi de
BEDAMNn etkili siyasi eylemlerindendi. Tm bu faaliyetler Amerikan Bykelilik
personeli ve ABD enformasyon ajansnn yrtt ak faaliyetlerin tamamlaycs
olmutur. BEDAMN, ayrca Ulusal Cephe partilerinin kitle tabann sarsarak, bu
partileri zayflatmak iin de faaliyetlerde bulunmutur. Kasm 1952 ncesinde
Kaani, Mekki, Bakai ve dier baz Ulusal Cephe liderleri Musaddk kart saflara
gemilerdi. Bu durumun ortaya kmasnda BEDAMNn ne derece katks
olduunu bilmek tabii ki imknszdr. te yandan, ngilizler adna Raidiyan
Kardeler de benzer faaliyetlerde bulunuyorlard. BEDAMN ynlendiren CIA
ajanlar tarafndan da BEDAMNn etkisi tam olarak tespit edilememektedir. Bazlar
Kaani ve Bakainin Ulusal Cepheden kopmasnda nemli bir etkisi olduunu
belirtirken bazlar da snrl bir etkisinin olduunu sylemektedir (Gasiorowski, 1987,
ss. 268-269; Kinzer, 2004, ss. 203-204; zkaya, 2011). Truman dneminde bir
rtl operasyon benimsenmedii halde bu tr faaliyetlerin ABDye bal BEDAMN
tarafndan organize edildii grlmektedir. Ancak CIAde bu faaliyetleri o dnemde
kimin yrtt ve emir komuta zinciri hala bilinmemektedir.

imdi Goriandan bu tekilat Musaddka kar yaplacak darbede kullanmas

isteniyordu. O ise bunun bir hata olacan ve eer darbe yaplrsa ranllarn Birleik
Devletleri sonsuza kadar, kendi deyimiyle Anglo-Fransz kolonyalizminin
destekisi olarak grecei konusunda uyaryordu (Zahrani, 2002, s. 93). O kadar
kararl muhalefet ediyordu ki Allen Dulles onu grevden almak zorunda kald.

-86-
TASNF DII
TASNF DII

te yandan, ngiltere de, yllar iinde randa gl bir gizli ajan a kurmutu.
1950lerde Tahrandaki ngiliz istihbarat servisinin yneticisi olan Woodhousen
ynetimindeki ajanlar, politikaclar rvete balamaktan, ayaklanma karmaya
varncaya kadar her trl ite uzmanlatlar. Bununla beraber s olarak kullandklar
bykeliliin Musaddk tarafndan kapatlmas zerine Woodhouse ve dier btn
ngiliz ajanlar ran terk etmek zorunda kaldlar ama arkalarnda ykclkta
uzmanlam mkemmel bir grup braktlar (Kinzer, 2004, s. 187). Bu yer alt
tekilatnn temel talar de ilgin kiiler olan Raidiyan kardelerdi. 1950lerin
banda gizli istihbarat servisi onlara her ay 28000 ABD Dolar karl olan 10000
pound dyordu. ran artlarnda bu para ba dndrc bir miktard. CIAin
deyimiyle bu para silahl kuvvetlerin, meclisin, dini liderlerin, basnn, sokak
etelerinin ve dier etkili kiilerin akln elmek iin kullanlyordu (Wilber, 1969, s.
49).

Petroln milliletirilmesinin hemen ardndan ngilizler, zm araylarnn

sonu vermemesi ihtimaline kar, darbe iin de gerekli hazrlklara balamlard.
Churchill ynetimindeki kabinenin Dileri Bakan Anthony Eden, Tahran
Bykeliliinden alm olduu haberler dorultusunda randa General Zahidinin,
ngilizlerin Hkmeti devirme planlarna yakn durduu bilgisini getiriyordu. Zahidi,
Musaddka kar gerekletirilecek bir rtl operasyon ve sonrasnda kendisine
tevdi edilecek babakanlk grevi iin hazrd (Kinzer, 2004, s. 183). Musaddk da,
byle bir hazrlktan phelenmi, ngiliz ajanlarn Zahidi ile toplantlar yapt
haberini alnca da pheleri kesinlemi ve Ekim 1952de ngiltere ile tm diplomatik
ilikileri kesmiti (Bayandor, 2010, s. 69; Saghaye-Biria, 2002, s. 46). Bylece tm
diplomatlar ve diplomatik grev ad altnda ajanlk yapanlarn ran terk etmeleri
istenmiti (Kinzer, 2004, s. 17).

Musaddk kendine kar giriilen faaliyetlerin farkndayd. Misilleme olarak, 16

Temmuz gn, Silahl Kuvvetlerin kontrolnn kimde olmas gerektii ile ilgili ahla
giritii bir tartmann sonunda grevinden istifa etti. ah Musaddkn yerine
Ahmed Kavam babakan olarak atad. stifann hemen ardndan Musaddk yanllar
sokaklara dkld. ok iddetli gsteriler meydana geldi. Olaylar o kadar byd ki,
79 kii hayatn kaybetti, 750den fazla kii de yaraland. Sonu olarak Kavam
grevden ekildi ve ah tekrar Musaddk babakanla getirmek zorunda kald. Bu
durum ngilizlerin paniklemesine sebep oldu. Bunun zerine randaki ngiliz
konsolosu Middleton, yargnn ok zayfladn komnizme doru bir srklenmenin
durdurulamayacan rapor etti (Mokhtari, 2008, s. 473).

-87-
TASNF DII
TASNF DII

ekil - 6: General Fazlullah Zahidi 19 August 1953.

Kaynak : Bayandor, D. (2010). Iran And The CIA, The Fall of Mosaddeq Revisited . Palgrave
Macmillan: New York. s.81

Zahidi ve Raidiyan kardeler, 21 Temmuzda yaanan bu olaylarndan

hemen sonra Musaddka kar komplo kurmaya balamlard. Kaaninin bir adam
ile Ulusal Cephe liderleri Mekk, Bakai ve Ebul Hasan Harizade, Zahidiye yaklatlar
ve Musaddka ynelik honutsuzluklarn belirttiler. Zahidi, darbe sonras kurulacak
kabinede grev verme karlnda Kaaninin desteini kazand. Artk bundan sonra
Kaani, Mekki, Bakai ve Haerizadeh Musaddka muhalif olan Zahidi ile sk bir ittifak
kurmulard. Zahidi, Austos ve Eyll aylarn destek bulmak iin harcad. 2. Dnya
Savanda Nazilere yaknl ile bilinen airet lideri Ebul Kasem Bahtiyariyi kendi
yanna ekti. Zahidinin talebiyle MI6 tarafndan Bahtiyariye silah destei saland.
Middleton, Zahidiyi tam olarak tanmayan ABD bykelisi Henderson ile grt. 8
Eyllde Zahidi ve ona yakn bir subay Hendersonla grt. Hendersona,
Musaddkn komnistleri durduramayaca ancak onun yerine gelebilecek bir
hkmetin bu konuda baarl olabilecei izah edildi (Gasiorowski, 1987, s. 266).

Kavam olayndan sonra Musaddk, Zahidinin komplosunu rendi ve onu

durdurmak iin abalad. Raidiyan Kardeler ve Austos aynda Askeri Kolej
Bakanlndan atlan, Zahidinin mttefiki General Abdul Hseyin Hicazi hakknda

-88-
TASNF DII
TASNF DII

13 Ekimde tutuklama emri yaynland. Bir General, bu komplo ile ilgisi olduu iin
ordudan atld. Zahidi ise milletvekili dokunulmazl sayesinde tutuklanmaktan
kurtuldu (Gasiorowski, 1987, s. 266). gn sonra da yani 16 Ekimde Musaddk,
yukarda da belirtildii gibi ngiltere ile tm diplomatik ilikileri kesti. Bylece
ngilizlerin planlarn uygulamak iin randaki sleri kapand ve artk Musaddkla
baa kmak iin Amerikallara bavurmak ve gvenmek zorunda kaldlar.

Kavam dnemi, Ulusal Cephe iin baz problemleri de beraberinde getirdi.

Ulusal Cephe, gcn olduka artran Tudeh Partisini kontrol altna alabilmek iin
ok aba sarf etti (Gasiorowski, 1987, s. 265). Ayrca Musaddk, kabine atamalar
srasnda Kaani ve dier Ulusal Cephe liderleriyle ok sert tartmalar yaad. Pan-
ranist Parti ierisinde blnmeler yaand. Daha da kts emekli General
Fazlullah Zahidi nderliindeki bir grup subay, Raidiyan Kardelerin safna
geerek Musaddka kar komplo planlamaya baladlar. Zahidi, Musaddkn ilk
kabinesinde grev alm ve Tudeh faaliyetlerinin yeniden canland ve Ordunun
blnmeye balad Temmuz ayaklanmasna kadar da Ulusal Cephenin
destekilerinden olmutu (Gasiorowski, 1987, s. 266).

1 Ekim 1952de ngiltere elilik personeli bir karavanla Tahran terk edip
Beyruta intikal etmilerdi. Bylece Raidiyan a ve baz derin rtl faaliyetler
geride kalm ve ngilizlerin randaki etkinlii olduka zayflamt. ngiliz
istihbaratnn seilmi birka ajan, 1952 ylnn Kasm ve Aralk aylar iinde,
randa, ABD ile ortak operasyon yapma planlarn tartmak zere Amerikal
meslektalaryla Washingtonda bulutu. Londradan gelen misafirler arasnda ngiliz
istihbaratnn Austos 1951-Ekim 1952 tarihleri arasndaki Tahran Masas efi
Christopher Montague Woodhouse (Bayandor, 2010, s. 65), Tahran stihbarat
masasndan Samuel Falle ile bir ngiliz istihbarat rgt olan Gizli stihbarat Servisi
(Secret Intelligence Service-SIS)nin Washington temsilcisi John Bruce Lockhart da
bulunmaktayd. Amerikadan ise Yakndou Operasyon efi Kermit Roosevelt, ran
Masas efi John H. Leavitt, Operasyon efi Yardmcs John W. Pendleton ve
Yakndou Paramiliter Birimler efi James A. Darling bulunmaktayd (Wilber, 1969,
s. 13). Christopher Montague Woodhouse, ABDde bulunduu sre ierisinde CIA
ve Dileri Bakanl yetkilileri ile grt. Woodhouse, bu grmelerde petrol
krizine zm getirilmesi fikri yerine komnizmle mcadele tezini savundu. nk
Amerikallarn bu gr daha ok benimseyeceklerini dnyordu (Blake, 2009, s.
80). Woodhouse, daha sonra yazd anlarnda o grmelerle ilgili
dncelerinden yle bahsediyordu (Ruehsen, 1993, s. 475): Ateteki ngiliz
kestanelerini Amerikallara toplatmaya almakla sulanacam petrol endstrisinin

-89-
TASNF DII
TASNF DII

kontrolnn yeniden ele geirilmesi fikri yerine, rana ynelik komnist tehdidi
vurgulamay tercih ettim. Ona gre, SSCB tarafndan desteklenen Tudeh
Partisince organize edilecek bir darbe ile Musaddk kolaylkla devrilebilirdi. Bu da
rann batdan kopmas anlamna gelmekteydi (Blake, 2009, s. 81). Woodhouseun
Musaddk bir darbe ile devirmeye ynelik fikirleri yukarda da belirtildii gibi Truman
ynetimi tarafndan kabul grmese de, Eisenhower ynetimi tarafndan
deerlendirmeye alnmt.

Woodhouseun plan, ahn onay olmakszn, Raidiyan Kardeler ve belirli

baz Bahtiyari Aireti liderleri tarafndan tasarlanacak olan koordineli bir ayaklanmay
gerektiriyordu. Austostan bu yana ngilizler General Zahidi ile birlikte komplo
planlar yapmalarna ramen darbenin muhtemel lideri olarak deiik isimler de
neriyorlard. Woodhouse, plann ilk olarak CIAe gtrd. CIA rtl operasyonlar
bakan Frank Wisner, Wisnern yardmcs Allen Dulles ve Wisnern Ortadou
Blm efi Kermit Roosevelt darbe taraftaryd. Ancak, darbenin, Anglo-Fransz
smrgeciliinin arkasna ABD destei koymak anlamna geldiini dnen CIAin
Tahrandaki stasyon efi Roger Gorian gibi CIAin daha alt seviyedeki ran
uzmanlar da darbe fikrinin karsndayd. Bu tartmalar Dileri Bakanl
personeli arasnda da tartlyordu. Woodhousea, Trumann bu plan
desteklemeyecei ancak henz bakan seilen Eisenhowern muhtemelen
destekleyecei sylenmiti (Gasiorowski, 1987, s. 270).

Eisenhowern bakan olmasyla birlikte yeni atanan Dileri Bakan ve CIA

Bakan da ABDnin darbe fikrini kabul etmesinde etkili olan isimlerdi. John Foster
Dulles Dileri Bakanlna ve kardei Allen Dulles da CIA Bakanlna getirilmiti.
Dulles kardeler, tm dnyay ideolojik sava meydan olarak gryorlar ve yerel
atmalar dahi dou-bat atmas perspektifinden deerlendiriyorlard. Onlara
gre ABDnin mttefiki olmayan her lke potansiyel bir dmand (Kinzer, 2004, s.
18). Ancak ngilizler byle dnmyorlard. nk kendi karlar, petrol konusunda
zmn birinci ncelikli husus olmasn gerektiriyordu. ABD ve ngiltere arasnda
bu grmeler devam ederken, bu sre zarfnda Sovyetler Birlii ranla ilikilerini
gelitirme abas ierisine girdi. Tudeh Partisi, Musaddk, ok yaknda gelebilecek
bir darbeye kar da uyard. (Blake, 2009, ss. 62-63).

Eisenhower, bakanlk koltuuna oturduu ilk gnlerde, Musaddkla hala bir

uzlama yoluna gidilebilecei umudunu tayordu. Churchill, bu konuda Dulles
kardelerin ngiltere ile ayn safta olduunu biliyordu. Konuya verdii nemi

-90-
TASNF DII
TASNF DII

gstermek zere ngiltere stihbarat Bakan Sir John Sinclair Washingtona

gnderdi (Kinzer, 2004, s. 194).

ngilizler, Amerikallarn diplomatik zm ynndeki tavrlarn sinir bozucu

buluyorlard. nce Amerikal Averell Harriman, sonra ngiliz Stokes sorunu zmek
iin arabulucu oldu (Ruehsen, 1993, s. 472). Ancak bu abalar hibir sonu vermedi.
ngilizler rana kar daha sert tavr alnmasndan yanaydlar. Trumann kiisel
gayretleri, ngiltere tarafndan gerekletirilecek bir askeri harektn engellenmesini
salamt (Gasiorowski, 1987, s. 268).

ubat aynn ortalarnda Zahidi, muhtemel bir darbe iin destek salayabilecek
baz generallere ulat. Sinclair Washingonda iken General Zahidi ile birlikte hareket
eden ve ngilterenin maaa balad ranl airet liderleri gney eyaletlerinde ksa
sreli bir ayaklanma gerekletirdiler (Kinzer, 2004, s. 194). Ebul Kasem
nderliindeki Bahtiyari Airetinden bir grup ile Emekli Subaylar Dernei yeleri,
Kuzistan Eyaletinde Ordunun bir birliine saldrdlar ve ok sayda lm ve
yaralanmann meydana gelmesine sebep oldular (Blake, 2009, s. 82; Gasiorowski,
1987, s. 270). Bu hareketin, ahn bann altndan ktndan phelenen
Musaddk, ona ihtiras yatana kadar lkeyi terk etmesini tavsiye etti. ah ise zaten
oktandr gitmeyi arzuluyordu. ahn yurtdna yapaca planl seyahatin haberleri,
Musaddk kartlar tarafndan frsata dntrlerek, kendi karlar dorultusunda
propaganda amal olarak kullanld. Hutbelerde, sokak konumalarnda, gazete
haberlerinde ah lkeyi terk etmeye zorlayp daha sonra da monariyi ortadan
kaldrmay planlad iddialaryla Musaddk suladlar. Halk, 28 ubat gecesi
Musaddkn evine doru yrye gemek zere organize ettiler (Mokhtari, 2008,
ss. 477-478; Kinzer, 2004, ss. 194-195). Olaylar o kadar byd ki, Bu olaylar rapor
eden ABD elilii, raporunda muhtemelen Musaddk Hkmetinin devrileceini
yazyordu. Ancak Musaddk kamay baard ve kendine sadk ordu birimleri
sayesinde tekrar dzeni salad (Gasiorowski, 1987, s. 270). Ertesi gn ahn
seyahat planlarn iptal ettiinin haberleri gelmesi zerine ortam tekrar sakinleti.
Yaanan bu gelime, Eisenhower rann tehlikeli bir karkla doru srklenme
tehlikesi iinde olduuna ikna edebilmek iin gerekli malzemeyi salad. Bu arada
bir ngiliz diplomat gsterilerin kesinlikle Kaani tarafndan dzenlendiini
sylyordu. Bykeli Henderson dahi bu protestonun iten gelen deil ama
organize bir hareket olduunu biliyordu fakat bunu hi kimse Eisenhowera rapor
etmedi. Onun yerine Allen Dulles, bakana, rann yavaa paralandn ve
komnist bir darbe olaslnn gittike arttn iaret eden bir istihbarat raporu
gnderdi (FRUS, 1954, ss. 681-683; Kinzer, 2004, s. 195).

-91-
TASNF DII
TASNF DII

Sinclairden sonra Dileri Bakan Anthony Eden de Washingtonu ziyaret etti.

O da Eisenhower ikna etme abasndayd. Musaddk satn almak yerine Ona
alternatif bir isim bulmalyz fikrini savunuyordu. O Eisenhowerla grrken,
beraberinde getirdii ajanlar da CIA ve Dilerinde darbe planlamakla megul
oluyorlard (Kinzer, 2004, s. 197). Eden Washingtondayken, ngilizlerin destekledii
Raidiyan kardeler de ran kartrmak iin ellerinden geleni yapyorlard. Ksmen
onlarn abalar ile Musaddk koalisyonunun nemli kiileri de artk ona kar
kmaya baladlar. Musaddkn, 17nci Meclis seimlerine hile kartrd iddiasyla
Kaaniyi aka eletirdii Mart 1952ye gelindiinde tansiyon olduka ykselmiti.
Ayrca bu dnemde Ulusal Cephenin nemli isimlerinden biri olan Hseyin Mekki ile
Musaddk arasnda da gerilim olduka artmt (Gasiorowski, 1987, s. 265).
nceleri, ngiliz kart olarak bilinen Ayetullah Kaani kar tarafa gemi, iilerin
ounlukta olduu partinin lideri Muzaffer Bakai ve bir zamanlar Musaddkn varisi
saylan Hseyin Mekki, Musaddkn muhalifleri arasna katlmlard (Bayandor,
2010, ss. 58-59). Oxford niversitesinden, o dnemde randa ngiliz stihbarat
Servisi (MI6) iin alan Profesr Robin Zaehner, bu gerilimlerin Raidiyan
Kardeler tarafndan kastl olarak karldn iddia ediyordu (Gasiorowski, 1987, s.
265). Yaanan bu gelimeler, Musaddkn giderek yalnzlamasna ve gcnn
zayflamasna neden oluyordu. evresindekilerin birer birer ayrlmas Musaddk
savunmasz brakmt. ngilizlerin, yaanan bu gelimelerdeki payn ayrntl olarak
ispatlamak mmkn deil ancak nemli bir rol oynam olduklar ihtimali de olduka
yksektir.

Zahidi ve arkadalar Musaddka ynelik bu saldrlar yrtrken, ABDde

Eisenhower Ynetimi, bir darbe fikrini ciddi olarak dnmeye balamt. ngilizler,
Eisenhower randaki komnizm tehdidi konusunda ikna etmeyi baarmlard ve
Musaddk iktidarda olduu takdirde bu tehdit devam edecekti (Marsh, 2005, ss. 86-
91). Daha nce de bahsedildii gibi CIA yetkilileri zaten bir darbenin gerekli
olduuna karar vermilerdi. 1952 seimlerinden itibaren Dileri Bakan John Foster
Dulles, CIA Bakan olan kardei Allen Dulles ile bu konuyu tartyorlard. Amerikan
ve ngiliz st dzey yetkililer 3 ubat 1953de yani Eisenhowern greve
balamasndan sadece iki hafta sonra durumu gzden geirmek zere bir araya
geldiler. Bu grmede Musaddkn devrilmesi ve yerine General Zahidinin
getirilmesi iin bir plan gelitirilmesi ve uygulanmas kararlatrld. Kod ad AJAX
olarak belirlenen operasyonun Kermit Roosevelt tarafndan ynetilmesi
kararlatrld (Blake, 2009, s. 81; Zahrani, 2002, s. 95). Daha nceleri Amerikal
yetkililer tarafndan ahlaksz ve frsat olarak tasvir edilen Zahidi artk ran Bat

-92-
TASNF DII
TASNF DII

tarafna ekebilecek admlar atacak gl bir figr olarak grlyordu (Gasiorowski,

1987, s. 271).

1953 ylnn Mart aynda, ngiliz istihbaratnn Tahran biriminden gelen bir
telgrafta General Zahidi ile irtibata geildiini ve Amerikallarn, Musaddk devirmek
iin ranl askeri abalar destekleyip desteklemeyecekleri soruluyordu. Amerikan
Bykeliliinde gizli bir toplant yapld. Toplant sonucunda Zahidiye ve ngilizlere
bilgi verildi. ngilizler Amerikallarn bu konuyla ilgili olduklarn grm ve memnun
olmulard. O gnlerde artk ABD, ran ile olan ilikilerinde de iyimser izgiden
uzaklamaya balamt. ABD Dileri Bakan Yardmcs Walter B. Smith
Musaddk Hkmetinin artk ABD ynetimi tarafndan daha fazla
desteklenmeyeceini, ierisinde Ulusal Cephe mensubu olmayan bir hkmetin
kurulmasn tercih ettiklerini Tahran Bykeliliine bildirdi. (Wilber, 1969, s. 14).
Bylece ABDnin rana ynelik olarak nceden beri srdrm olduu lml d
politika, artk deimeye balyor ve daha sert rzgrlarn eseceinin sinyalleri
veriliyordu. Bu, aka ABDnin ngilizleri desteklemesi anlamna geliyordu.

ABDnin d politikada yapt bu deiiklik, Dileri Bakanl tarafndan

CIAe bildirildi ve Musaddka ynelik icra edilecek bir operasyon iin Yakndou
blmne yetki verildi. Bu dorultuda ABDnin Tahran Bykelisi Henderson ve
CIA Tarhan efi Roger Gorian da bilgilendirildi. (Wilber, 1969, s. 14).

ubat ayaklanmalarndan23 sonra, benzer olaylar, Ulusal Polis efi General

Afartusun karlmas ve ldrlmesiyle Nisan aynn sonlarnda da yaand.
Raidiyan kardelerin tekilat ile ibirlii iinde alan ranllar, st dzey hkmet
grevlilerini kararak ran daha fazla karkla srklemeye karar vermilerdi. Bu
sebeple, Tahran Polis efi General Mahmud Afartusu karp, gzlerini balayarak
ehir dnda bir maaraya gtrdler. Aslnda, Raidiyan kardelerce Dileri
Bakan Fatimi veya Genelkurmay Bakan Riyahi, ncelikli olarak karlmak istenen
isimlerdi fakat bu kiilerin ok fazla koruma personeli ile dolamas plan deitirdi.
Polis tekilat sulular ksa srede tespit etti ve generali kurtarmak zereyken,
Afartusu karanlar onu vurarak ldrdler. Bu cinayet, lkeyi derinden sarsarak
istenen etkiyi yaratt (Kinzer, 2004, s. 199). Afartusun karlmasn, darbeye uygun
ortam salamak maksadyla MI6 planlamt. Fakat onlarn plannda Aartusun
ldrlmesi yoktu. Zahidi, Bakai ve onlarn baz dostlar (Kaaninin olu da dahil)
bu olaya karmlard. Zahidi, Meclis Bakan olan Kaaninin yardmlar ile

23
ubat 1953de ahn yurtdna kaca haberleri zerine lkede Musaddk kart kan
ayaklanmalardr.

-93-
TASNF DII
TASNF DII

kurtuldu. Bakai ise milletvekili dokunulmazlndan faydaland. Musaddk, onlar

savunma ve dileri bakann ldrmeye niyetleri olduu ve Bakaiyi babakan
yapma gayretinde olduklar iddialaryla sulad. Afartus, cesur, ahlakl ve
Musaddka bal sadk bir kii olarak biliniyordu (Norouzi ve Norouzi, 2011). Onun
cinayeti Ulusal Cephe taraftarlarna byk bir moral bozukluu yaatt ve
komplocularn ne kadar acmasz olduunu da gstermi oldu.

1952 yazndan itibaren bu olaylar rann bir alkant iine girmesinde nemli
bir yer tuttu. ubat ayaklanmalarndan sonra bir yandan ordu ierisinde darbe
sylentileri artarken bir yandan da Bahtiyari Airetinde de huzursuzluk artmaya
devam etti. Bir zamanlar ulusal hareketin rakipsiz lideri olan Musaddkn konumu
giderek daha tehlikeli bir hl ald. Yukarda da belirtildii gibi 1952 yazndan itibaren,
Kaani, Mekki, Bakai gibi ulusal cephenin kilit isimleri Musaddk aleyhine komplolar
planlayan kiiler durumuna gelmilerdi. Bu isimlerin, ehirli alt snf halk zerinde
hkim olmas, Musaddka destek salayan tabann da zayflamasna sebep
olmutu. Bu liderlerin Meclis iinde muhalefet edip, Musaddka ihanetleri de,
Musaddkn zayflamasnda dier bir etken olmutu. Kaani, meclis szcs olarak,
Ocak 1953de Musaddk grevden uzaklatrmak iin uramt. 1953 ubat ve
Nisannda meydana gelen olaylarn ardndan, ubat ayaklanmalar ve Afartusun
lmnde Bakainin rol ile ilgili mecliste yaplan tartmalar, Musaaddka kar
saldrlara sahne olan oturumlara dnt (Gasiorowski, 1987, s. 271). 1953 yazna
gelindiinde artk herkesin saf kesin izgilerle belli olmutu. Bir tarafta Musaddk ve
onun destekileri, dier tarafta Zahidi, Kaani, Bakai ve onlarn mttefikleri
bulunuyordu.

3. Darbenin Planlanmas

a. Taslak Plann Hazrlanmas

Amerikann ran ve evre lkelerdeki ajanlarndan gelen raporlarn da
analizlerinden sonra, 16 Nisan 1953te Musaddkn koltuktan indirilmesi plannda
kullanlacak faktrler balkl kapsaml bir rapor hazrland. Ad geen rapor, CIA
destekli ah-General Zahidi ortaklnn zellikle de sokaklardaki halkn byk
ounluunun destei alnabilirse, ya da Tahran Garnizonluu, Babakan
Musaddkn emirlerini yerine getirmeyi reddederse, Musaddk Hkmetini
devirmede ansnn yksek olabileceini gsteriyordu (Wilber, 1969, s. 14).

Nisan sonlarnda SIS ile birlikte CIA, Kbrsta bir plan hazrlayp CIAin ve
SISin merkezlerine ve son onay iin Dileri bakanlklarna sunacaklard (zkaya,
2011, s. 187). 13 Mays 1953de CIA ajan Dr. Donald N. Wilber ile SIS ajan

-94-
TASNF DII
TASNF DII

Norman Matthew Darbyshire yaptklar planlar zerinde tartmak zere bir araya
geldiler. SISin ran biriminde alan Darbyshire, yllarca randa kalm ve yerel dili
iyi bilen bir kiiydi (Wilber, 1969, s. 17). Donald N. Wilber ise, baz Ortadou
lkelerinde szde mimar ve arkeolog olarak alt, 2. Dnya Sava yllarnda da
Amerikan istihbarat rgtlerinden OSSye randan nemli raporlar yazd. CIAin
psikolojik operasyon uzman olan Wilber, 1952 ylnda, CIAin Tahran stasyonuna
bal politik eylem masasn ynetti (Saghaye-Biria, 2002, s. 18).30 Mays 1953de
grmeler sona erdi ve tamamlanan plan teklifi 1 Haziranda Dr. Wilber tarafndan
karargha gnderildi (Wilber, 1969, s. 17).

ekil-8 : CIA Ajan Donald Wilber

Kaynak: http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html

Amerikan ve ngiliz istihbaratnn bu iki usta ajan, grmelerinde, ran siyas

hayatndaki tm nemli isimleri tek tek yeniden ele aldlar. Bu toplantlarda en ok
tartlan konu, Musaddka muhalif olan en nemli politikac General Zahidinin
gerekten desteklenmesi gereken bir isim olup olmad; eer desteklenmesi
gerekiyorsa, ona yardmc olacak ahslarn ve unsurlarn neler olduunun
belirlenmesi oldu (Wilber, 1969, s. 17).

Mays aynn sonlarna doru zerinde tartlan konularla ilgili alnan kararlar
netlik kazanmaya balamt. Hemen hemen her iki lkenin istihbaratlar da ayn
gre sahipti ve ok ciddi fikir ayrlklar yaanmamt. Donald Wilber tarafndan
operasyonla ilgili yaynlanan kaynakta, iki rgt arasnda bazen kskanlk
kokularnn ortaya kt grlmektedir. Genel olarak CIA, SISden daha donanml
ve planl olarak n plana km ve operasyonu ynlendiren rgt olmutur.

Kbrs'taki grmelerde her iki taraf, kendilerine zel, ellerindeki gizli bilgileri
de masaya getirdi. ngiliz istihbarat, Musaddk Hkmeti'nin devrilmesinde, ranl
Raidiyan Kardeler'in, ran Silahl Kuvvetleri'nin, Meclis'in, baz din liderlerin, rtl

-95-
TASNF DII
TASNF DII

denekten istifade ettirilen baz ran basn organlarnn, sokak etelerinin ve baz
siyasetilerin kullanlmasn ngryordu (zkaya, 2011, s. 181). General Zahidinin,
potansiyel adaylarn destei olmakszn kendisine destek salayacak cesarete ve
gce sahip olduu, ran ahnn ise, operasyona itirak etmekte byk isteksizlikle
hareket edecei, ancak, zorland ya da mecbur brakldnda istenilen ekilde
hareket edecei varsaylmt (Wilber, 1969, s. 19).

Mays aynda icra edilen toplantlar incelendiinde ortaya konulan plann be

temel konudan meydana geldii grlmektedir. Olduka detayl yaplan bu planda
Babakan olarak atanacak ismin Zahidi olmas kararlatrlmt. Operasyonun
gereklemesinden nce ok defa deiiklie urayan bu plana ilikin genel
balklar u ekildeydi (Wilber, 1969, ss. 17-21; Bayandor, 2010, ss. 86,211; Kinzer,
2004, ss. 201-202; zkaya, 2011, ss. 182-183):

(1) Musaddka kar istikrarszlatrma/zayflatma kampanyas yrtlmesi:

Gizli ajanlar birok deiik vasta kullanarak kamuoyunu maniple edip

mmkn olduu kadar ok ranly Musaddkn aleyhine dndreceklerdi. Btede
150.000 dolar pay ayrlan bu aba ile toplumun Musaddk ve Onun hkmetine
kar dmanlk, gvensizlik ve korku duymas ve bunun artmas salanacakt.
Musaddk rveti, komnist yanda, slamiyet dman ve ordunun manevi
deerleri ile gcn yok etme eiliminde biri olarak resmedilecekti. CIA Tahran
stasyon efi Roger Goiran'n kurduu tekilata bal yaklak 100 ranl ajan, bu
yalan ortala yayacak, etkileri altndaki baz gazetelerde de bunu haber
yaptracaklard.

ranl ajanlar bir yandan bu yalanlar ortala yayarken, Musaddk ya da onun

destekileri tarafndan tutulmu grnts verilen kiralk katiller de dini liderlere
saldrlar dzenleyeceklerdi.

(2) General Zahidinin komutas altnda bir askeri a kurulmas:

Mevcut Babakan iin en uygun halef olarak Musaddk kabinesinin eski

yelerinden General Fazlullah Zahidi n plana kyordu. nk Zahidi, Musaddk'n
inat bir muhalifi ve nemli taraftar kitlesine sahip olduu dnlen bir kii olarak,
bu i iin gerekli prestije sahip tek isimdi. CIA tarafndan Zahidi'ye ulalacak ve
kendisine yaplacak operasyon ve bu operasyonun onu babakanla getirmeyi
amalad ile ilgili bilgi verilecekti.

General Zahidi darbeyi gerekletirebilmek iin gerekli olan sayda subay ya

ikna edecek ya da satn alacakt. Ona bu i iin nce 60.000 dolar verildi, sonra da

-96-
TASNF DII
TASNF DII

daha fazla dost edinmesi ve kilit mevkilerdeki isimleri etkilemesi iin miktar 135.000
dolara karld. Meclis yelerinin akln elecek benzer bir aba iin de haftada
11.000 dolarlk bir bte ayrlmt.

Zahidi bir asker kadro belirleyecek ve CIA bu kadro ile detayl bir operasyon
planna son eklini verecekti. in askeri boyutu, plann, Zahidinin setii ranllarla
birlikte gzden geirilmesi sonucu netlik kazanacakt.

(3) ahn ibirliinin salanmas,

(4) Tudeh Partisi ve Kakai Airetinin mdahalesini nlemek iin asker bir
emir-komuta zinciri kurulmas,

(5) Yukardaki plann baarsz olmas durumunda, bir askeri mdahalenin

gerekletirilmesi:

Darbe gnnn sabah, satn alnm binlerce gsterici hkmet aleyhtar ok

byk bir gsteri dzenleyecekti. Daha nceden ayarlanm olan Meclis de
Musaddk azletmek iin gya yasal bir oylama yapacakt. Grmelerde, ran
Silahl Kuvvetleri'nin Babakan Musaddk yerine ah'n szn dinleyecekleri,
operasyonun yasal veya yasal grnml olmas gerektii vurgulanmt. Eer
Musaddk direnirse General Zahidinin kontrol altndaki ordu birlikleri onu ve belli
bal destekilerini tutuklayp daha sonra da askeri komuta merkezlerini, polis
karakollarn, telefon, telgraf ve radyo istasyonlarn ve ulusal bankay ele
geireceklerdi

Grld gibi operasyon plan, balangta kamuoyunun Musaddka kar

kkrtlmasyla balayarak adm adm darbeye giden bir sreci izlemektedir. Ayrca
son olarak Tudeh Partisi tarafndan gerekletirilebilecek iddetli muhalif tepkilere
kar koyabilmek iin de yeni kurulacak hkmet tarafndan derhal nlem alnmas
gerektii belirtilmitir.

b. Plann Son Halini Almas ve Onaylanmas

Bir zamanlar Musaddk kabinesinde grev alm olan General Zahidi,
Musaddka kar aka muhalefette bulunan tek nemli isim olarak ortaya
kmaktayd. Bu yzden, etrafna hatr saylr bir taraftar kitlesi toplamt. Nisan
1953de Amerikan istihbaratnn Tahran Merkezi, ABD Askeri Ataesi Komutan Eric
Pollard vastasyla General Zahidi ile gizli bir irtibat kurmutu. Zahidi ile kurulan gizli
irtibat daha etkin ve gvenilir hale getirebilmek iin -ayrca gvenlik kayglarndan
dolay- Zahidi'nin olu Ardeir Zahidi, 1953 Haziran'nda, General Zahidi ile irtibat

-97-
TASNF DII
TASNF DII

kurmada bir ara olarak seildi. 21 Temmuz 1953'ten sonra da General Zahidi'yle
dorudan irtibat kuruldu (Wilber, 1969, s. 15).

Yakndou ve Afrika Blm efi Kermit Roosevelt, bir darbe iin hazrlk
yapmak zere, rana birka seyahat gerekletirmiti. O ve dier bir CIA ajan sk
sk Zahidi ile bulutular ve Zahidiye finansal destek saladlar (Gasiorowski, 1987,
s. 271). 1953 Haziran'na gelindiinde ise plan hazrlanmt. Bu srada Kermit
Roosevelt, CIA ran stasyon efi Roger Goiran ve iki CIA planlama grevlisi plan
gzden geirmek zere Beyrut'ta bir araya geldiler. Sonrasnda, 14 Haziran 1953'te
operasyon plan ufak deiiklerle Londra'ya/SISe gnderildi (zkaya, 2011, s. 177).

19 Haziran 1953'te operasyon plannn son ekli, onay iin, Roosevelt ve

Londra'daki ngiliz stihbarat tarafndan, Washington'da Dileri Bakanl'na, CIA
Direktr Allen W. Dulles'a ve Bykeli Henderson'a, Londra'da ise Dileri
Bakanl'na sunulmutu. 25 Haziranda ABDdeki dileri toplantsnda nihai onay
alnd (Roosevelt, 2007, ss. 11-27). ABD Dileri Bakanl plan onaylamadan nce
iki konuda gvence istedi (zkaya, 2011, ss. 177-178):

1. ABD Hkmeti'nin bir petrol anlamas imzalanana dek ibana getirilecek

olan yeni hkmete yeterli miktarda hibe yardmnda bulunaca;

2. ngiliz Hkmeti'nin, yeni ran Hkmeti'yle imzalanacak olan petrol

anlamas ile ilgili niyetini, iyi niyet ve hakkaniyet lleri ierisinde, ABD Dileri
Bakanl'n tatmin edecek bir biimde ve yazl olarak bildirmesi.

Dileri Bakanl her iki konuda da tatmin olmutu.

SIS, CIA ve Bykeli Henderson ile anlaarak, operasyonun son aamasnda

Tahran saha komutasnn Roosevelt'e verilmesini nerdi. Yani Goiran, yava yava
operasyon dna itilecekti. Dileri Bakanl, Bykeli Henderson'un istiare iin
bulunduu Washington'dan Tahran'a dnn operasyonun bitimine kadar
ertelemesinin uygun olduu ynnde bir karar ald. CIA'in elindeki olanaklarla
Tahran-Kbrs-Washington arasnda bir hzl iletiim geni kuruldu. Wilber ve
Darbyshire, Washington ve Tahran'daki arkadalar ile Kbrs'ta kurulu bir radyo
zerinden haberleeceklerdi. Operasyon iin belirlenen zaman, Austos ay
ortasyd (Wilber, 1969, ss. 149-150).

ran Babakan'n devirme operasyonunun plann; ngiliz SIS Bakan, ABD

Dileri Bakan 1 Temmuz 1953'te, CIA Bakan ve ABD Bakan ise 11
Temmuz'da onaylad (Mokhtari, 2008, s. 477). CIA'in Tahran stasyonu, izin alnm

-98-
TASNF DII
TASNF DII

aktiviteleri, hedefin gerekletirilmesine doru ilerletmekteydi. Nisan'da elde edilen,

Zahidi'ye gizli destek salama yolunda 1 milyon dolar harcama yetkisini salayan
genel iznin yan sra; 20 Mays'ta da, Tahran stasyonu'na, ran Meclisi yelerinin
desteini satn almak amacyla haftada bir milyon riyal harcama izni verildi (Wilber,
1969, s. 29).

Darbe plan drt ana bileenden oluuyordu. lk olarak, BEDAMNn

propaganda ve siyasi eylem yetenekleri acil olarak Musaddk aleyhine evrilecekti.
kincisi, Mecliste durumu dramatize ederek bir rahatszlk durumu meydana
getirmek iin muhalif isimler desteklenecekti. nc olarak, ahn darbe ile ilgili
gr belli olmamasna ramen, Onun, Musaddkn grevden alnmas ve yerine
Zahidinin getirilmesi konusunda anlamaya varmas salanacakt. Son olarak, kilit
konumda olan muzavvaf subaylarn destei salanacakt. Bir Bahtiyari ayaklanma
fikri ise muhtemelen Ebu Kasmn son dnemde tutuklanmas sonrasnda iptal edildi
(Gasiorowski, 1987, s. 272).

Bu almalar, Raidiyan Kardeler, BEDAMN ebekesi ve Tahran CIA

istasyonundaki baz CIA ajanlarnn yardm ile yrtlecekti. 1952 Ekiminde
diplomatik ilikilerin kesilmesiyle ngilizlerin Tahrandan karlmalar sonucunda
Raidiyanlar yzlerini MI6dan CIAe evirmilerdi. Bylece CIA istasyonu AJAX
Operasyonu iin takviye edilmi oldu. Darbe fikrine kar olan Tahran stasyon efi
Roger Gorian grevden alnarak yerine birok nl ranly tanyan ve Azerbaycan
Krizi esnasnda da aktif bir gazeteci olan Jake Goodwin getirildi (Ruehsen, 1993, s.
474-475). Ayrca Kore Sava deneyimine sahip, CIAe bal bir paramiliter uzman
olan George Carroll da Tahrana gnderilerek, kendisine ranl askeri yetkililerle
irtibat yetkisi verildi (Ruehsen, 1993, s. 476).

Plann nemli bir paras olan ah ile yaplacak ibirlii, yeni babakann
iktidara gelmesini salamak ve orduyu kontrol altnda tutmak iin gerekliydi. ah,
ibirliine yanamas kolay olmayacakt. nk kararsz bir kiilie sahipti ve plann
baarsz olmas durumunda bana geleceklerden de korkuyordu. Bu yzden ona
ynelik uygulanacak bask iin kzkardei Prenses Eref, ah'n sayg gsterdii ve
sevdii ran'da grev yapm eski General H. Norman Schwarzkopf ve bu kiilerin
giriimlerinin baarsz olmas durumunda Roosevelt devreye girecekti. (zkaya,
2011, s. 192). Tm bu giriimler, aha bu operasyonun bir ABD-ngiltere ortak
operasyonu olduu ve bu iki lkenin ahn desteinde olduklar konusunda
gvence vermek iin gerekletirilecek ve sonunda Zahidinin babakan olarak
atandna dair fermanlar aha imzalatlarak Zahidiye ulatrlacakt.

-99-
TASNF DII
TASNF DII

4. Plann Uygulanmas ve lk Darbe Giriiminin Baarszlkla Sonulanmas

ngiliz istihbaratnn randaki ibirlikileri olan ve yllarca ngiltere tarafndan
desteklenen Raidiyan Kardelerle, CIAin Tahran stasyonu, 1953 Temmuz aynn
sonlarna doru irtibat kurdu. Onlara bu operasyondaki rolleri ve irtibatlarnn nasl
olaca hakknda talimatlar verildi. Ayrca, Zahidi tarafndan seilmi olan ve CIA
onayl yardmclarna da rolleri hakknda ayrntl talimat verildi. te yandan,
operasyonun psikolojik sava ayana ilikin grevler de Wilberin bakanln
yapt dier bir gruba verildi. Operasyonda Musaddk kart propaganda nemli bir
rol oynuyordu. Bu sebeple CIA bnyesinde yazl ve grsel propaganda malzemesi
retmekle grevli bir grup da (CIA art group), propagandadan sorumlu Wilber ile
koordineli olarak, Musaddk'la alay eden, onu kk gren karikatrler ve brorler
hazrlyor ve bir taraftan da Musaddk kart makaleler yazlyordu. Bu malzemeler
hzla bir araya getirildi ve 19 Temmuz'da bir kurye bunlarn tmn Tahran'a
gtrd (Wilber, 1969, ss. 29-30).

Operasyon balatldnda CIA ve SIS tarafndan, Musaddk zayflatmaya

ynelik her trl faaliyet (basn, el ilanlar ve baz din adamlar araclyla youn bir
propaganda) hzla hayata geiriliyordu. Ayrca plan desteklemek amacyla ABD'de
st dzey yetkililer, Musaddkn Amerikan yardmna ynelik beklentilerini suya
drecek tarzda aklamalar yapacaklar ve Musaddkn ABD tarafndan
desteklendiine ilikin ran kamuoyundaki inanc deitirmeye alacaklard
(Wilber, 1969, s. 150).

1953 ylnn Haziran ve Temmuz aylarnda Musaddkn konumu daha tehlikeli

bir duruma geliyordu. Hemen hemen hergn Musaddk yanllar, kartlar ve Tudeh
tarafndan gsteriler dzenleniyordu. Meclis srekli olarak, ubat ayaklanmalar,
Afartusun ldrlmesinde Bakainin rol, Silahl Kuvvetlerin kontrol, yeni Meclis
Bakan seimi gibi tartmalara sahne oluyordu. Haziran aynn banda Mecliste
yumruklu kavgalar patlak vermekteydi (Gasiorowski, 1987, s. 272). Musaddk
destekisi olan Abdullah Moazami 1 Temmuz gn 31e kar 41 oyla Kaaninin
yerine Meclis Bakan seildiinde Musaddk rakiplerine kar bir zafer kazanmt
(Mokhtari, 2008, s. 479). Muhalefet tarafndan saldrlarn artmas sonucu, Musaddk
yanls bir grup protestoda bulunarak topluca Meclisten istifa etti. Temmuz
sonlarnda Haerizadeh ve Bakaiye sadk milletvekilleri mecliste bir grup
oluturdular. Meclisin bu ekilde paralanmalara sahne olmasndan sonra,
Musaddk, Meclisi kapatp yeni bir seim yaplmas yolunu aramaya balad.
Mecliste muhalefetin yetersayy nlemek iin yapt tehditlerle Musaddk Austos
banda bir referandum yapmaya zorland. Austos'un balarnda dzenlenen

-100-
TASNF DII
TASNF DII

referandumda, birka yz kiiye kar iki milyon kiinin meclisin datlmas ynnde
oy kulland akland. Musaddk'n umduu ve tahmin ettii gibi tatminkr
olmamt referandum. Bu durum, ABD ve ngiliz istihbaratnn parasal destek
salad muhalefet basnnca Musaddk'n zerine srekli gidebilecei,
saldrlabilecei bir ortam da oluturmutu. CIA destekli yaklak 20 gazete
Musaddk kart iddetli bir muhalefet icra ediyorlard. Bizzat CIA tarafndan kaleme
alnan makale ve karikatrler bu mecmualarda yaynlanyordu (Saghaye-Biria, 2002,
s. 65; Wilber, 1969, s. 39).

Yaanan tm gelimelere ramen Musaddk, Amerikallarn, rana ynelik

grlerinin deierek kendi aleyhine dndnn henz farkna varmamt. O,
hl Amerikann kendisine yardmc olabileceini dnyordu. Byle
dnmesinin altnda yatan sebep ise, Amerikallarn komnizm tehdidinden
korkarak rana her zaman destekte bulunacaklar inancyd (Ruehsen, 1993, s.
475). Bu sebeple Eisenhowera bavurdu. Musaddk, Eisenhowera, rann iinde
bulunduu ekonomik krizden ve ngiltere ile eski petrol irketinin siyasi
komplolarndan bahsederek Amerikan yardmna ihtiyac olduundan bahsetti.
Ayrca thalat-hracat Bankasndan almaya alt 25 milyon dolar kredi iin de
Amerikann desteini talep ediyor ya da ABD irketlerinin randan petrol almalarna
izin verilmesini istiyordu (Mossadegh, 1953, parag. 3-11). Eisenhower, Musaddka
yaklak bir ay sonra gnderdii mektupla verdii cevapta, ran ile ngilterenin bir
anlamaya varamamas durumunda, ABDnin rana ynelik desteinin aksayaca
belirtiliyordu. Ayrca, rann mevcut durumunu dzeltmek iin yapaca en iyi eyin
ngiltere ile arasn dzeltmek olaca tavsiyesinde bulunuyordu (Eisenhower, 1953,
parag.2-8).

Eisenhowern yazd bu mektup bilinli olarak basna szdrlmt. Bununla

birlikte ABD Dileri Bakan'nn 28 Temmuz 1953'te yapt basn toplantsnda
"ran'daki yasad Komnist Parti'nin faaliyetlerini artrmas ve ran Hkmeti'nin bu
faaliyetlere tolerans gstermesi hkmetimiz iin ciddi bir endie kaynadr. Bu
gelimeler ran'a yardm yapmamz daha da zor bir hale getirmektedir" biiminde
aklama yapmas ve ABD Bakan'nn Seattle'da yaplan Valiler Kongresi'nde
yapt, Asya lkelerinin Demir Perde gerisine dmesi durumunda ABD'nin oturup
bu duruma seyirci kalamayaca ynnde yapt aklamalar ile CIA'in, Dileri
Bakanl ile ibirlii halinde, Amerikan gazete ve dergilerinde yaynlatt zenle
kaleme alnm eitli makaleler de, ran'da yeniden yaynlandnda istenilen
psikolojik etkiyi yaratm ve Musaddk'a kar yrtlen psikolojik savaa byk bir
katk yapmt (Wilber, 1969, s. 151).

-101-
TASNF DII
TASNF DII

ABD artk BEDAMN aracl ile Musaddka zarar vermeye younlamt.

Musaddk kart sokak gsterileri ve meclis faaliyetlerinde BEDAMNn parma
vard (Gasiorowski, 1987, s. 272).

Bu dnemde, Zahidiyi babakanla getirmek iin birka defa ah ikna

abalar yaplmt. 30 Maysta Henderson ahla bulutu. kinci bir deneme
Temmuz ay sonlarnda yapld. AIOCnin st dzey yneticilerinden Gordon
Sumerset, ngiliz stihbaratndan Norman Matthew Darbyshire ve CIAi temsilen
ABDli Albay Stephen Johnson Meads, ahn ikiz kardei Prenses Erefle
grmek zere Fransaya gnderildi. Prenses Eref, Deauvillede bir gazinoda
kumar oynad esnada bu kiilerle bulutu. Ondan, Musaddka kar ngiltere ve
ABDnin desteinin saland konusunda ah ikna etmesini istediler. Prenses
Eref, kardei ile bulumay kabul etti. Bu esnada Erefe, aha vermesi iin bir zarf
verdiler. Eref 25 Temmuzda Tahrana geldi ancak Musaddk onun kardei ile
grmesini engelledi. nk hl istenmeyen personel (persona non grata) idi.
Ancak kocasnn kzkardei vastasyla zarf aha gndermeyi baard. Bu zarftaki
mektubun iinde, Prenses Erefinkine benzer bir amala Amerikan Generali
Schwarzkopfun ah' grmeye geliyor olduu haberi yazyordu. nc deneme,
bir hafta sonra, 1942-1948 yllar arasnda ran Jandarmasna emir komuta eden
Amerikan Ordusundan General Norman Schwartzkopf tarafndan gerekletirildi.
Schwartzkopf, CIA plannda yer almak istemeyen ah ile grmeyi baard.
Schwartzkopf, daha sonra Roosevelte ahla bizzat onun grmesini nerdi ve
Roosevelt ah ile gizlice grt. Tm bu giriimlerin sonunda, ABD ve ngilizlerin
bu plana resmi katlmnn zel bir radyo yayn ile teyit edilmesi sonucu, plan
desteklemeyi kabul etti. aha dinletilen bu yaynda, ngiltere ve ABDnin plann
arkasnda olduklarna dair baz kod kelimeler yer alyordu (Ruehsen, 1993, ss. 477-
478; Mokhtari, 2008, s. 476; Gasiorowski, 1987, ss. 272-273; Wilber, 1969, ss.
30,34).

ah ile mutabakat salandktan sonra Roosevelt tarafndan plann

uygulanmasna tm hzyla devam edildi. Musaddkn grevden alnp yerine
Zahidinin atandn belirten fermanlar hazrland ve ah tarafndan imzaland. 15
Austos 1953 Cumartesi gecesi bu fermanlar Saray Muhafz Komutan Albay
Nasriye verildi. Nasri, ferman tebli edip Musaddk tutuklayacakt. Genelkurmay
Bakan General Riyahi de ayn saatletde tutuklanacakt. Ancak Musaddk darbeyi
nceden haber ald. Albay Nasri, General Riyahinin evine vardnda oray terk
edilmi olarak buldu. Musaddkn evine doru hareket etti. Ancak General Riyahi
kendine bal birlikleri oktan harekete geirmiti. Bylece Albay Nasri elindeki

-102-
TASNF DII
TASNF DII

ferman Musaddka veremeden tutukland. Musaddka bal birlikler tarafndan

ehir boyunca barikatlar kuruldu (Kinzer, 2004, ss. 29-30).

ekil-8 : 17 Austos gn ah kart gstericilerin ahn heykelini ykmalar.

Kaynak: Bayandor, D. (2010). Iran And The CIA, The Fall of Mosaddeq Revisited .
Palgrave Macmillan: New York.s.102

Sabah olduunda, Roosevelt ne olup bittiini hl anlayamamt. Musaddkn

evinin evresinde tanklar vard. Ancak bu tanklar kimin komuta ettii belli deildi.
Radyo yayn saat 07.00da balyordu. Yayn baladnda marlardan sonra ilk
duyulan ses Musaddkn sesiydi. Musaddk, ah tarafndan kendisine bir komplo
yapldn, bunun yabanc glerce kkrtlm bir hareket olduunu bildiriyor ve
tm yetkileri kendisinde topladn aklyordu (Roosevelt, 2007, s. 164). Muhalif
milletvekilleri, darbeye itirak etmekle phelenilen subaylar ve aha yakn baz
isimler tutukland. Zahidi iin byk bir arama balatld ve tutuklanmasn salayana
100.000 riyal dl verilecei belirtildi. ah, Rooseveltin ekibine bilgi vermeden nce
Badata oradan da Romaya kat (Gasiorowski, 1987, s. 273).

5. kinci Deneme ve Darbenin cras

16 Austos sabah CIA ve SIS ajanlar, baarszlkla sonulanan bir
operasyonla kar karya idiler. Roosevelt, AJAX operasyonunun sonucunu derhal
Washingtona ektii bir telgrafla rapor etti. CIAin ran Masas efi John Waller,
telgraf byk bir aknlkla okudu. Tahrana cevap olarak gnderilen telgraf hibir
zaman bulunamad ancak telgrafta Rooseveltten ran hemen terk etmesi
gerektiinin istendii sylenmektedir (Kinzer, 2004, ss. 31-32). Roosevelt, ani bir

-103-
TASNF DII
TASNF DII

kararla randan ayrlmayp durumu kendi lehlerine evirmeyi dnd. Ortaya kan
durum Roosevelti yeni bir strateji gelitirmeye sevk etmiti. Zahidi, CIA tarafndan
kullanlan gvenli bir eve yerletirildi ve Musaddk devrilene kadar da burada
sakland. Daha sonra Roosevelt tarafndan, ikinci bir umut olarak, baarl bir
darbeyi tetikleyecek birka koordinasyonsuz ve farkl eylem gerekletirildi. Bunlarn
ilki Musaddkn grevden alnmas ve yerine Zahidinin atanmasn ieren fermann
kamuoyuna duyurulmas oldu. Bunun iin ferman, 16 Austos Pazar gn CIA
tarafndan kopyalanarak oaltld ve Neren ve Cilley ile iki Amerikal gazeteci
vastasyla datld. ki gazeteci CIA ajan Erdeir Zahidi ile grmek zere CIA
ajanlarnn birinin evine gtrldler. Burada Erdeir ile fermanlar hakknda
konutular. Ayrca Erdeir, babasnn bir darbeye ilikin olarak tutuklanmasnn
Musaddk tarafndan talep edilmesini deerlendirdi. Babasnn babakan olarak
atanmasnn bir darbe deil yasal bir faaliyet olduunu sylyordu. Bu szler ertesi
gn New York Times ve daha birok gazetede yaynland (Gasiorowski, 1987, s.
273).

Roosevelt iinde bulunulan durumu frsata evirmeyi dnyordu. Bu

dncelerini destekleyen baz olaylar ise o gnlerde kendisi yle dile getiriyordu
(Roosevelt, 2007, s. 169):

Tudeh Partisinin mensuplar, Ruslarn kkrtmalar ile yollara

dklmt...ehrin kuzeyinde ve batsnda younlamlard. ahlk
aleyhinde sloganlar atyor, ah Rza Han ve Olu Muhammed Rza ahn
heykellerini neeyle tartaklyor ve talyorlard. O anda ok korktuumu
sylemeliyim. Bu durumun Ruslar ne kadar memnun ettiini ise sylemeye
gerek bile yok.

ok gemeden kafama dank etti. Bu, umabileceimiz en iyi eydi. ah

aleyhinde ne kadar ok barrlarsa ordu ve halk o kadar dman olacakt
kendilerine. Onlar ahtan nefret ettike halk ve ordu da onlardan nefret
edecekti. Onlar ehirde tur attka ehrin sakinleri daha fazla fkeleniyordu.
Hibir ey bundan daha fazla iimize yarayamazd

Bu dncelerden hareketle 17 Austos Pazartesi gn, Nerren ve Cilley kod

adl ajanlar, Tudeh yanda klna brnerek, byk bir kalabal toplayp, ahn
aleyhine sloganlar atarak ah knayan iaretlerin boy gsterdii bir gsteri
dzenlediler. Sahte Tudeh kalabal ile korku ortam oluturarak, kamuoyunu Zahidi
tarafna ekmeye ynelik dzenlenen bu eylem iin Nerren ve Cilley nceki gece bir
CIA ajanndan 50.000 dolar almlard. Kalabala daha sonra, olaylarn bir CIA
provokasyonu olduunu bilmeyen gerek Tudehliler de katldlar. Gsterici grup
Rza ahn mezarna saldrd ve ah ile babasnn heykellerini yerle bir etti.
Gsteriler ertesi gn de devam etti (Gasiorowski, 1987, s. 274). Henderson,

-104-
TASNF DII
TASNF DII

Rooseveltin kurduu komploya uygun olarak Musaddka gidip, Amerikan

vatandalarnn taciz edildiini ve endie ierisinde olduklarn syleyerek,
ayaklanmalarn bastrlmas iin emrindeki polis gcn kullanmasn talep etti.
Musaddk bu istei yerine getirdi. Ancak bu byk bir hatayd. nk polis,
acmaszca davranp daha byk sorunlara sebep oluyordu (Ruehsen, 1993, s.
479). Zaten polislerin de byk ounluu Musaddk kart saflara gemiti
(Gasiorowski, 1987, s. 274). lerleyen saatlerde Musaddk birka hatal davranta
daha bulunmutu. Sokak olaylarn bastrmak iin General Muhammed Defterinin
emir komutasndaki askeri birliin kullanlmas iin talimat verdi. Ancak birka yl
nce suikaste kurban giden Babakan Razmara zamannda Tahran Polis efi olan
Defteri, samimi bir ah yanlsyd ve Zahidiye olduka yaknd. O da emrindekilerle
birlikte hkmet kart safa geti (Kinzer, 2004, s. 218).

Bu olaylar devam ederken, bir yandan da abalar Zahidinin ordu ierisinde

desteklenmesi iin devam etti. Silahl Kuvvetlerin ah desteklemesi iin bir bildiri
hazrlanarak yaynland. ABD tarafndan Zahidi yandalarna gerekli askeri malzeme
yardm saland. Dier ehirlerde de garnizon birliklerinin desteklerinin salanmas
iin giriimlerde bulunuldu. Kermanah ve sfehana haberciler gnderildi. Haberciler
daha nce CIA tarafndan kullanlan sahte seyahat belgelerini kullanarak bu
ehirlere gittiler. Kermanahtaki komutan ibirliini kabul etti fakat sfehandaki
olumsuz yant verdi (Roosevelt, 2007, ss. 170-171).

te yandan, oaltlan fermanlar artk kamuoyuna yaynlanmt ve Zahidinin

arkasndaki askeri destein artmas iin almalar yaplyordu. Rooseveltin ekibi
ise Musaddka kar bir ayaklanmay tetikleyebilecek yollarn arayndaydlar. Bunu
yapmann en iyi yolu ise Kaani gibi tannm din adamlarn kullanmakt. CIAin
Kaani ile dorudan balants yoktu. Bu yzden, Raidiyanlara din adamlar
arasnda byle bir organizasyonu salayp salayamayacaklar soruldu.
Raidiyanlar byle bir ayaklanmann, kutsal gn olan Cumadan nce
yaplamayacan sylediler. Roosevelt, Raidiyanlara Kaani ile nasl irtibata
geebileceini sordu. O, Roosevelti Ahmed Arame adnda bir Raidiyan yandana
ynlendirdi. ki CIA ajan Aramele 19 Austos aramba sabah bulutular ve ona
Kaaniye ulatrmas iin 10.000 dolar verdiler. Daha sonra Kaani, Musaddk
kart bir kalabal toplayarak Tahran merkezine doru bir yry balatt.
Muhtemelen Raidiyanlar ile Nerren ve Cilley tarafndan da benzer kalabalklar,
Ayetullah Behbehani ve bir mafya organizatr olan aban Bimoku kullanarak
topland (Ruehsen, 1993, s. 480; Gasiorowski, 1987, s. 274).

-105-
TASNF DII
TASNF DII

ekil-9 : 19 Austos gn ah lehine yaplan gsterilerden bir kare.

Kaynak: Bayandor, D. (2010). Iran And The CIA, The Fall of Mosaddeq Revisited .
Palgrave Macmillan: New York.s.139

Kalabala, ordu ve polis birimleri ile Tudeh gsterilerine kzgn olanlar ve

Musaddka kar hayal krkl besleyenler de katld. Musaddk komnizmin bir
arac olarak resmeden ngiliz propagandasna aldanm olan Bahtiyariler de, ah
yanls kuvvetlere katldlar (Ruehsen, 1993, s. 480). Resmi hkmet binalar ile
Musaddk yanls gazete ve siyasi parti binalarna saldrlar gerekletirildi.
Musaddk, bu kalabal datmak iin asker veya polis gndermeyi reddetti. Zahidi
yanls bir mfreze radyo istasyonunu ele geirdi ve Zahidi lehine yayn yapmaya
balad. Hava Kuvvetleri Generali Glenah, bir tank birliini Zahidinin sakland
CIAe ait eve gnderdi. ah yanls bir grup gsterici ile birlikte bu gler Silahl
Kuvvetler Karargahna ve Musaddkn evine yrdler. Dokuz saat boyunca
yaanan atmalarda toplam 300 kii ld ve 100 kii yaraland (Gasiorowski,
1987, s. 274; Mokhtari, 2008, s. 484; Love, 1953, parag.1-4).

Musaddkn evinin etrafndaki duvarlar tank ve top mermileriyle ykld. Evi

basld ancak Musaddk kamay baard. Ertesi gn Musaddk, Zahidiye teslim
oldu.

6. randa Darbe Sonras Durum

Planlanan operasyon baarya ulam ve artk randa 20 Austos 1953
tarihinden itibaren yeni bir dnem balamt. ah srgnden dnm ve Zahidi hi

-106-
TASNF DII
TASNF DII

vakit kaybetmeden yeni kabineyi kurmutu. Ayrca, ABD tarafndan, daha nce
CIAin planlad gibi Zahidi Hkmetine 5 milyon dolar verildi. Ayrca 1 milyon da
Zahidinin kendisine dendi (Kinzer, 2004, s. 234). Musaddk ise askeri mahkeme
tarafndan yarglanm ve 3 yl hapse daha sonra da mr boyu ev hapsine mahkm
edilmiti. Ev hapsindeyken Mart 1967de 85 yanda vefat etmiti. Daha nceki
blmlerde de belirtildii gibi, 1954 ylnda yaplan anlamayla da petrol imtiyaz,
ABD, ngiltere, Hollanda ve Fransz irketlerinden oluan bir konsorsiyuma
devredildi.

Mteakip yllarda, ah Muhammed Rza, kendi otoritesini glendirdi ve

diktatrce bir ynetim sergilemeye balad. Muhalefeti bastrmak iin de elinden
gelen her eyi yapyordu (Takeyh, 2009, s. 112). Silahlanma iin ok byk paralar
harcad. Bu dnemde petrol gelirlerinden elde edilen parann byk blm ABD
silahlarna yatrlyordu (Gndoan, 2010, s. 377).

lkede kurulan bu siyasal sistem 1979a kadar srmtr. Darbenin arkasnda

ran halknn nceleri ok gvendii ABDnin olmas, o tarihten itibaren ABDye kar
duyulan sevgiyi nefrete dntrm ve bu kin giderek artmtr. Daha sonraki
yllarda, aha muhalif olan herkes Onu, ran petroln, bata ABD olmak zere
yabanc glere peke ekmekle suluyordu. Birok ranlya gre Musaddk, lke
karlarnn koruyucusu ve halk lideri, ah ise bu lideri devirerek ibana gelen bir
isimdi (Gndoan, 2010, s. 379). Bu darbe ah, ngilizlerle, AIOC ile ve
emperyalist glerle zdeletirmiti. Ayn zamanda ordu da emperyalist glerle,
zellikle CIA ve MI6 ile bir tutulmaktayd. ranllarn gznde artk balca
emperyalist g sadece ngiltere deil, onunla ibirlii yapan ABD de dman
olmutu (Abrahamian, 2011, s. 161). 1970lere gelindiinde, Ayetullah Ruhullah
Humeyni ahn en byk dman olarak karsna kmt. ah onu 1964 ylnda
srgne gnderdi. Humeyni 1979 ylnda tekrar lkeye dndnde ise artk
ynetimi ele geirmi, ah ise lkeyi terk etmiti.

1979 ran devriminde, Amerikan Bykeliliinin renciler tarafndan

baslmas ve yaanan rehine krizi, batya duyulan fkeyi ve 1953te yaanan
olaylarn etkisinin uzun sre devam ettiini gstermektedir. Aratrmaclarn byk
ounluu 1979 devriminin kklerinin 1953 ylna uzandn dile getirmektedir.

-107-
TASNF DII
TASNF DII

BENC BLM
SONU VE DEERLENDRME
Hzla gelien ve deien dnyada savunma sanayi, ulam, inaat, tekstil,
plastik sanayi gibi sektrlerin enerjiye olan ihtiyalar da srekli artmaktadr. Yaam
standartlarnn iyiletirilmesi ve lkelerin geliimine katk salayan bu sektrler iin,
dolaysyla devletler iin petrol artk bir bamllktr. Bu kadar geni bir yelpazede
tketimi gerekleen petrol ise snrl bir kaynaktr. nsanlarn ve devletlerin snrsz
ihtiyalar ve snrl kaynaklara ulama istekleri nedeniyle dnya, hammaddeler
zerinde mcadelelere sahne olmu ve olmaktadr. Ancak tarihte hibir hammadde
devletleraras ilikilerde petrol kadar etkili olmamtr. Ticari amal kullanlmaya
balamasndan itibaren yaklak 150 yllk tarihinde petrol, birok sava, darbe,
atma, etnik-dini-siyasi blnme gibi istikrarszlklarn yaanmasnda temel neden
olmutur. Bir hammadde uruna bu kadar mcadelenin verilmi olmas aslnda
onun nemini yeterince ortaya koymaktadr.

Gelimekte olan lkeler, mevcut yaam standartlarn korumak ve

gelitirebilmek iin enerjiye ihtiya duyarlar. Gelimi lkeler ise bu amalarn
yannda uluslararas alanda gc elde etmek ve dier devletlerin politikalarn
etkileyebilmek iin enerji kaynaklar ve nakil hatlar zerinde hkimiyet peindedirler.
Bu hkimiyet ounlukla okuluslu petrol irketleri vastasyla salanmakta ve
gnmzde kresel g olan ABD meneli irketler petrol sektrnn byk
blmn ellerinde bulundurmaktadrlar. Denilebilir ki, bu irketler ayn zamanda
kresellemenin de tetikleyicisi konumundadrlar.

Gnmzde enerji odakl kurulan ekonomik ve siyasi ilikiler, kresel

ekonomiler zerinde ok hassas dengelerin kurulmasna sebep olmaktadr.
Dolaysyla petrol konusunda yaanabilecek bir sknt, hi kukusuz lkeleri,
gvenlik kayglaryla silahl g kullanmaya sevk edebilecek derecede byk
sonular dourabilir. Petrol piyasas esnek bir yapya sahip deildir. nk bu
piyasann aktrleri diledikleri gibi rahat hareket edemezler. retici lkeler istedikleri
kadar petrol retemezler. Zira retim art fiyatlarn dmesine yol aar. Ancak bu
durum orta ve uzun vadede arzulanmaz. Her ne kadar petrol piyasas oligopol
piyasas olsa da tketicilerin byk ounluunun dnyann gl ve zengin lkeleri
olmas piyasa koullarn etkilemektedir.

Gelimi lkeler tarafndan petrole duyulan ihtiya her geen gn artmaktadr.

Bu lkeler petrol satn almak zorundadrlar. Buna karn petrol dnda kayda deer
bir gelir kayna olmayan ihracat lkeler ise bu rn satmak zorundadrlar. Bu
bamlln 21inci yzylda da artarak devam edecei deerlendirilmektedir. Ayrca

-108-
TASNF DII
TASNF DII

petrolden elde edilen gelirleri ihracat lkelerin kendi ekonomik yaplar ierisinde
kullanamadklar grlmektedir. Bu durum yksek miktardaki petrol gelirinin yine
byk petrol tketicileri olan gelimi batl lkelerde deerlendirilmesi sonucunu
dourmakla birlikte blgedeki gvenlik sorunlar nedeniyle gerekletirilen silah
ticareti de petrol gelirlerinin batya akn salayan dier bir faktr durumundadr.
Bu, herkesin her eyiyle birbirine birebir bal olduu bir sistem demektir. Bu yzden
petroln bir d siyaset amac olarak kullanlmas, kolay bavurulacak bir yntem
olmamakla birlikte belirli seviyelere kadar kullanlabilecek snrl bir yntemdir
denilebilir.

Yksek ekonomik deere sahip petrol, dnya zerinde yaplan ihracat

hacminin %50sini oluturmaktadr. Baka bir ifadeyle, dnya zerinde ihra edilen
dier tm mal ve hizmetlerin toplam ekonomik deer olarak petrole eittir. Bu kadar
byk bir pazara hkim olmak da kresel gc beraberinde getirmektedir. Bu
kapsamda Ortadou, dnyann en fazla petrol rezervini bulundurmasyla kilit
blgedir. O nedenledir ki, kinci Dnya Savana kadar olan dnemde ngiltere,
Almanya, Fransa, Sovyetler Birlii, Souk Sava dneminde ise ABD ve Sovyetler
Birlii, bu blgeye hkim olma mcadelesi vermilerdir. Gnmzde de gelimekte
olan lkelere demokrasi gtrmek isteyen gelimi devletlerin sadece petroln
bulunduu corafyalarda bu politikalarn uygulamak istemesi ve bunun da zellikle
Ortadou ve Kuzey Afrika zerinde younlamasndan hareketle, bu politikalarn
petrol hkimiyetinde izlenen bir sre olduu kansna ulalabilir.

1900lerin bandan itibaren petrol ile zdeleen bir blge olan Ortadou,
sahip olduu bu cevher sayesinde, dnya g dengelerinin ve devletlerin bu
dorultudaki politikalarnn belirlenmesinde de birebir rol oynamtr. kinci Dnya
Savana kadar olan dnemde blgedeki ngiliz hegemonyas tartmasz
stnln korurken, sava srasnda ve sava sonras dnemde Amerikann bu
stnl ngiltereden devrald grlmektedir. Ortadouda ilk petrol serveni
randa balamtr. zellikle ngilizlerin bu blgeye ynelik giriimleri 19uncu
yzyln sonlarnda artm, 1901 ylnda William Knot Darcyye 60 yllk imtiyaz
verilmesiyle balayan aramalar neticesinde 1908de istenilen nitelikteki petroln
bulunmas da etkileri gnmze kadar gelen siyasi, sosyal ve ekonomik alkantlarn
balangc olmutur.

Petroln bulunmasnn hemen ardndan Anglo-Persian Oil Company adyla

kurulan irket burada faaliyetlerine balamtr. Adnda ngiliz ve Fars isimleri
gemesine ramen yneticilerinin tamamnn ngiliz olduu irketin gelirlerinden
rana sadece %16lk bir dilimin verilmesi, o tarihten itibaren randa petrol

-109-
TASNF DII
TASNF DII

smrgeciliinin baladn aka gstermektedir. O dnemde dnya zerinde

petroln kefedildii her corafyada petrol arama ve iletme irketleri, byk
glerin smrgecilik maksadyla kullandklar bir ara olarak faaliyet gstermeye
balamt. ran da bu kaderi yaayan ilk lkelerden biri olmutur. irket, zellikle
petrol yaktl sava gemilerini kullanmaya balayan o dnemin denizler hkimi
ngiltere donanmas iin gerekli yakt istenilen miktarda ve ucuz fiyata karlyordu.
Petroln dier kullanm alanlar da dnldnde irketin ngiltere iin ne kadar
nemli olduu anlalmaktadr.

O yllarda ran zerinde ngiltere ile kar atmas yaayan bir dier devlet
ise Rusya olmutur. 1901 ylnda Darcyye tm ran topraklarnda arama yapma
imtiyaz verilirken kuzeydeki be ilin bu imtiyazn dnda tutulmas, bu blgelerin
Rus nfuz alan olmasndan kaynaklanmaktayd. Zaten rann kuzey blgelerinde
Ruslar, gney blgelerinde ise ngilizler kendi karlar dorultusunda gizli ve ak
faaliyetlerde bulunuyorlar ve bu blgeleri kontrol altnda tutma abas ierisinde
oluyorlard. 1907 ylnda, Rusya ve ngiltere arasnda yaplan anlama ile rann bu
iki lke arasnda paylalmas bunun en somut rneidir. Bu anlamann en ilgin
yan ise topraklar paylalan rann anlamaya taraf olmamas ve bu anlamann
rann iradesi dnda yaplm olmasdr. Baz siyasi sebeplerin yannda, petrol,
blgenin paylalmasnda en nemli faktrlerdendi. lkenin kuzey gney olarak
blnmesi ayn zamanda kuzey ve gneyde bulunan petrol sahalarnn paylalmas
anlamna geliyordu. lkenin orta blm ise tarafsz blge olarak kabul edilmiti. Bu
blgenin paylam d tutulmasnda, blgenin petrol ynnden fakir olmasnn da
etkili olduu sylenebilir.

Yaanan bu gelimeler, randa istikrarszln her geen gn artarak devam

etmesine sebep olmu, ortaya kan ayaklanma ve karklklar lkeyi i savaa
kadar srklemiti. Nitekim 1908 ylnda meydana gelen darbe ile anayasann
ortadan kaldrlmas ve bir yl sonra yaanan i savala ahn tahttan indirilip
anayasann tekrar yrrle koyulmas, ran zerindeki kar mcadelelerinin,
lkenin i dinamii zerinde meydana getirdii tahribat gstermektedir.

Birinci Dnya sava yllarna gelindiinde ise ran Hkmeti her ne kadar bu
savata tarafszln aklam olsa da bu tarafszlk sadece szde kalmtr. nk
olaylar rann inisiyatifi dnda gerekleiyor ve ran dorudan etkiliyordu. Ayrca
ngiltere ve Rusyann Birinci Dnya Savanda da ayn safta yer almalar bu iki
lkenin dayanma ierisinde olmasn salam ve bundan en zararl kan ise ran
olmutur. Bu sava, ran iin ok ypratc hatta ykc olmutu. Sava esnasnda

-110-
TASNF DII
TASNF DII

lkede tam bir kaos hkimdi. Yabanc lke asker ve personelinin varl yannda,
ah yanllar, anayasaclar, nasyonalistler, etnik ve dini gruplardan hibirisi dierinin
varln tanmad. lkede, savaa giren birok lkeden daha ok insan hayatn
kaybetti. Ayrca lke sava sonrasnda blnmelere sahne oldu. lkedeki
dzensizlikler zaten savan etkisiyle bozulan ekonominin daha da ktye gitmesine
yol at. zetle, ran, Birinci Dnya Sava dneminde, kendi iradesi dnda gelien
olaylarla, corafi kadersizliinin de etkisiyle, bunalmlar lkesi olmaktan
kurtulamamtr.

1917 ylnda Rusyada meydana gelen Bolevik Devrimi ile birlikte Rusyann
savatan ekilmesi ve ngilizler ile yapt btn gizli anlamalar aklamas, randa
dengelerin deimesine sebep olmutur. Rusyann ran topraklarndan ekilmesiyle
ngiltere, ran petrollerine tek bana hkim olabilme frsatn bulmutur. Dier byk
devletlerin de buradan pay elde etme abas iine girebilecekleri ihtimalini de gz
nnde bulunduran ngiltere vakit kaybetmeden ranla bir petrol anlamas
imzalamtr. 1919 ylnda imzalanan bu anlama ile petrol ile ilgili imtiyazlar dnda
ngiltere ayrca birok konuda rann iilerine karma hakkn da elde etmiti.
Ancak, bu anlama Fransa, ABD, Rusya ve ran kamuoyunca gsterilen sert tepkiler
sonucu ran Meclisi tarafndan onaylanmad gibi anlama yanls hkmetin de
feshedilmesine sebep oldu. Yeni gelen ngiltere yanls Spindhar Azem
nderliindeki hkmet anlamay onaylad. Fakat bu kez de 1921 ylnda Albay
Rza Han tarafndan gerekletirilen bir darbe ile hkmet devrilmitir. Anlamann
imzalanmasndan itibaren geen iki yl ierisinde randa 9 hkmet deimi ve
sonu olarak 1921 ylnda anlama onaylanmayarak iptal edilmitir.

1921 ihtilalinden sonra, Rza Hann ah olmasyla birlikte, randa 1794den

beri devam eden Kaar Hanedan yklm ve yerini Pehlevi Hanedanna
brakmtr. lkesinin modernizasyonuna nem veren Rza ah dneminde de
ngilizlerle ilikilerde petrol bir numaral gndem maddesi olmu ve 1933 ylnda yeni
bir anlama imzalanmtr. rann, irketin gelirlerinden alaca pay %20ye karan
bu anlama her ne kadar rann lehine grnse de aslnda ran, ngilizlerden talep
ettiklerinin kk bir miktarna sahip olabilmitir. Ancak rann bu uygulamay
deitirebilecek kadar gc olmad da aikrdr.

kinci Dnya Savann balamasndan hemen sonra 1941 ylnda Almanlarn

Sovyetler Birline girmesi, Sovyetlerin ABD-ngiltere eksenine kaymasna neden
olmutur. Birinci Dnya Savana benzer ekilde bu savata da ran, kuzeyden
Sovyetler Birlii, gneyden ise ngiltere tarafndan igal edilmitir. Bu igali sebebi,

-111-
TASNF DII
TASNF DII

Basra Krfezi ile Sovyetler Birlii arasnda gei gzergh zerinde olan ran
topraklarnn kullanlarak Sovyetler Birliine Alman tehdidine kar yardm
ulatrlmas olarak bilinmektedir. Ancak petrol hkimiyeti iin byk gler arasnda
meydana gelen bu savata rann bu ekilde igalinin petrolden bamsz olduunu
dnmek imknszdr.

20nci yzyln bandan itibaren petrol zerindeki mcadeleler randa

yaanan skntlarn kayna olmu ve toplum istikrarl bir devlet sistemine
kavuamamtr. 1907 ylnda Rusya ve ngiltere tarafndan ikiye blnen lke,
1914de Birinci Dnya sava ile igale uram, kinci Dnya Savanda ise ayn
senaryo tekrar yaanm ve lke yine Sovyetler ve ngilizler tarafndan ikiye
blnmt. Bundan sonraki dnemlerde de lkenin i ve d politikalarn petroln
belirleyecei artk herkes tarafndan bilinen bir gerekti. Milliyetilik fikirleri de artk
petrol odakl olarak ortaya kyordu. lkede milliyeti dncelere sahip insanlar,
yllarca yaanan kargaa ortamnn sona ermesini, bunu salayabilmek iin de
petroln milliletirilmesi gerektiini savunuyorlard.

1940larn sonlarna doru milliletirme propagandalar younlamaya

balamt. Milliletirmenin en nde gelen savunucusu ise o dnemde milletvekili
olan Dr. Muhammed Musaddkt. Musaddk ayn zamanda bu fikri savunan partileri
Ulusal Cephe ad altnda birletirmiti. Ulusal Cephe taraftarlarnn milliletirme
ynnde gerekletirdii gsteri ve ayaklanmalar sonu vermi, Musaddkn da
babakan olmasyla 1951 ylnda ran Hkmeti Anglo ran Petrol irketini
milliletirmitir.

Milliletirme, ngilizlerle zaten skntl olan ilikilerin daha da gerginlemesine

sebep olmu, ngiltere krizin zm iin derhal btn yollar denemeye balam,
ran ise mevcut irketin adn ran Ulusal Petrol irketi (NIOC) olarak deitirerek
irket faaliyetlerinin devam etmesi ve petroln d dnyaya satlabilmesi iin yollar
aramaya balamtr. O gne kadar dnyada ham petroln ikinci byk ihracats
ve nc byk petrol rezervini AIOC vastasyla elinde bulunduran ngiltere,
rann ald bu karar Uluslararas Adalet Divan ve Birlemi Milletlere tam
ancak her ikisinden de olumlu sonu alamamtr. ranla yaplan mzakereler de,
Musaddkn kararnda srarc olmas sebebiyle zm getirmemitir. Tm bunlarn
yannda ngiltere bir yandan da rana ynelik ekonomik yaptrmlar uygulam ve
askeri bir mdahaleyi de deerlendirmeye balamtr.

Krizin ortaya kmasndan ksa bir sre sonra ABDde yaanan gelimelere
mdahil olmu ve o dnem bakanl elinde bulunduran Truman ynetimi, zmn

-112-
TASNF DII
TASNF DII

fiili bir mdahale olmadan mzakereler yoluyla gereklemesini istemitir.

ngilterenin olas bir askeri mdahalesinin nlenmesinde ABDnin bu tutumu
olduka etkili olmutur. Truman Ynetimi de, sorunun zm iin rana ayrca bir
arabulucu gndermi ve sonu ncekilerden farksz olmutur.

Krizin zmne ynelik gerekletirilen tm bu giriimlerin baarszlkla

sonulanmasnn ardndan artk hem ngiltere hem de ABD, Musaddkla bir
anlamaya varlamayacan anlam bulunuyorlard. Bu durum, bir rtl
operasyonla Babakan Musaddkn devrilmesi fikrinin n plana kmasna sebep
olmutu. Aslnda ngilizler krizin bandan itibaren byle bir dnceyi
benimsemilerdi. Ancak Truman Ynetimindeki ABD, kesinlikle darbe fikrine
karyd. 1952de Trumann grev sresinin dolmasyla Dwight Eisenhowern
bakanla seilmesi, ABDnin rana ynelik politikalarnda keskin deiikliklere
sebep olmutu.

ranla ngiltere arasnda petrol krizinin yaand yllar, Souk Sava

dneminin balangc ile ayn dneme denk geliyordu. Bu sebeple, Amerikan
Ynetimini bir rtl operasyon dzenlemeye ikna etmek iin abalayan ngiltere,
meselenin sadece petrol krizi deil, komnizmle mcadele meselesi olduunu ne
srmtr. Esasen ngiltereyi kayglandran konu, yalnzca ran petrolleri zerindeki
karlarn kaybetme korkusu idi. Komnizmle mcadele boyutu Amerikan
Ynetimini ikna iin gndeme getirilmiti.

O dnemde Amerikada Eisenhowern bakan olmasyla birlikte Dileri

Bakanlna getirilen John Foster Dulles ve CIA Bakanlna getirilen kardei Allen
Dulles, uluslararas arenada ortaya kan olaylar bat-dou atmas eklinde
alglyor ve komnizmle mcadeleyi iddetle savunuyorlard. Onlara ve birok st
dzey dileri grevlisine gre ran kesinlikle tek bana braklmamalyd. Byle bir
durumda lke, SSCBnin kontrolne girerek komnizme terk edilmi olacakt. Bu ise
batnn karlarna olduka byk zararlar verecekti. Tm bu sebepler, ngiltere
tarafndan ABDli yneticilerin ikna edilmesini kolaylatrmtr.

Amerikal yneticilerin komnizmle mcadele fikrine yakn durduklar birok

aratrmac tarafndan belirtilmekle birlikte petrol konusundaki karlarn da ABDnin
darbeye ynelik kararnda olduka etkili olduu deerlendirilmektedir. Aslnda
gerekletirilen rtl operasyonun temel sebebinin komnizmle mcadele mi,
yoksa petrol kaynaklar zerindeki hkimiyet abas m olduu tartmaya ak bir
konudur. Darbeden sonra yaplan anlama ile Amerikan irketlerinin ran petrol

-113-
TASNF DII
TASNF DII

zerinde %40 pay sahibi olmas petroln, dzenlenen operasyon ile ilikisini gzler
nne sermektedir.

19 Austos 1953 tarihinde gerekletirilen hkmet darbesi Amerikan (CIA) ve

ngiliz (MI6/SIS) istihbarat tekilatlarnn ortak dzenledikleri bir rtl operasyondur.
Ancak planlama ve uygulamada CIAin baskn rol oynad grlmektedir.
Operasyon kararnn her iki lke tarafndan 1953 Temmuzunda onaylanmasndan
nce her iki istihbarat tekilatna bal ajanlar uzun sren almalarla ok detayl bir
operasyon plan hazrlamlard. Bu plan genel hatlaryla; Musaddka ynelik bir
zayflatma kampanyasnn yrtlmesini, Hkmet devrildikten sonra Musaddkn
yerine gemesi planlanan General Zahidinin desteklenmesi, ah ile ibirlii
yaplarak General Zahidinin ah tarafndan Babakan olarak atanmasnn
salanmas ve tm bunlar yaparken ordu ierisindeki kilit isimlerin kazanlarak
Zahidi nderliinde bir emir-komuta zinciri kurulmasn kapsyordu.

Amerikan ve ngiliz istihbarat birimlerinlerinin randaki varl aslnda daha

eskilere dayanyordu. ngiliz istihbarat maaa balad ranl Raidiyan Kardeleri
kullanarak uzun zamandr rtl faaliyetler gerekletiriyordu. te yandan Amerikan
istihbarat da kurmu olduu BEDAMN kod adl bir tekilatla zellikle Sovyetler
Birliine kar ran ierisinde rtl faaliyetler icra etmekteydi. Bu balantlar,
milliletirme krizinden sonra artk Musaddka ynelik icra edilecek olan bir darbe
amacyla kullanlmtr.

Operasyon plan incelendiinde, ok detayl bir alma yapld

grlmektedir. Bir politik rtl operasyon rnei olan bu darbe, CIAnin
gerekletirdii ilk hkmet darbesi olarak tarihe gemitir. Plann ilk aamas olan
Musaddka ynelik zayflatma kampanyasnda propaganda teknikleri ustalkla
kullanlmtr. zellikle, CIA tarafndan hazrlanan karikatr, afi gibi grsel
materyaller ve yine CIAin kontrolndeki gazete ve dergilerde yaynlanan makale ve
yazlar ile Raidiyan Kardeler ve BEDAMN mensubu ajanlar, kamuoyu zerinde
istenilen etkiyi oluturarak propaganda faaliyetinin baaryla yerine getirmilerdir.
Yine mevcut unsurlardan faydalanlarak Zahidiye gerekli destek verilmi, zelikle
mecliste milletvekillerinin Ulusal Cepheden kopmalar salanarak Zahidi etrafnda
bir grubun olumas salanmtr.

Babakan Musaddk devrildiinde yerine getirilecek olan isim olarak Zahidinin

belirlenmesi de, bu konuda belirlenen adaylarn kiisel, sosyal ve siyasi zellikleri
gz nnde bulundurularak yaplan detayl bir biyografik istihbarata dayanmaktadr.

-114-
TASNF DII
TASNF DII

ah Muhammed Rza Pehlevinin ikna edilmesi ise beklenildii kadar kolay

olmamtr. Ancak onun hakknda da, yeterli biyografik istihbarat mevcuttu. ah,
ABD ve ngilterenin desteinin arkasnda olduundan emin olduunda, ibirliine
yanaaca biliniyordu. Bu yzden abalar bu ynde gerekletirildi ve ahla bir dizi
grmeler yapld. Bu konuda kardeini ikna etmesi iin srgndeki Prenses Eref
dahi kullanld. Onunla bu konuda en son gren isim, operasyonun bandaki
Kermit Roosevelt oldu. Neticede, bu abalar olumlu sonu verdi ve ah bu
operasyon iin ibirliine raz oldu.

Operasyonun icrasnda, sokak gsterileri, rvet, adam karma, Musaddk

taraftar veya Tudeh mensubu klna brnp olaylar karma gibi rtl faaliyetler
de unutulmamt. Ayrca operasyonun planlanmasndan itibaren hkmetin
devrilmesine kadar icra edilen her faaliyet iin gerekli finansal destek salanmt.

Sonu itibariyle ABD ve ngiltere istihbaratnn ortaklaa dzenledii politik

rtl operasyon baarya ulam ve Babakan Musaddk devrilmiti.
Babakanla, nceden belirlendii gibi Zahidi getirildi ve ran petrollerinin iletim
hakk, Amerikan, ngiliz, Hollandal ve Fransz petrol irketlerinin oluturduu bir
konsorsiyuma devredildi.

Yaplan bu operasyonun ran'da son yllarnda gereklemi bir ncl yoktu.

Daha nce gerekleen Rza ah darbesi tmyle farkl bir karakterde
gereklemiti. Bu operasyonla birlikte ran Hkmetine olduu kadar 1940larn
sonuna doru art gsteren milliyetilik akmna da bir darbe vurulmu oldu. Bu
milliyeti akmn liderliini Musaddk yapyordu ve kendisini iktidara getiren de bu
milliyeti dnce idi. Milliletirme giriimi, demokratik yollarla seilmi ran
meclisinin oybirliiyle desteini alan Musaddkn dncesiydi. Dolaysyla bu
darbe, halkn byk ounluu tarafndan tepki ile karlanmt. Ayrca bu darbe,
ran iin de demokrasinin sonunu getirdi ve takip eden dnemde lkede meydana
gelen olumsuz gelimelerin tetikisi oldu. ah, gittike iddetlenen baskc bir
yaklamla 25 yl lkeyi ynetti. Ynetim, slami rejimi douran 70li yllardaki
toplumsal patlamaya vesile oldu. imdilerde BP olarak bildiimiz petrol irketinin
karlarn korumak isteyen CIA ve ngiliz stihbarat Servisinin randaki demokratik
hkmeti devirmeleri, randa 1979da gerekleen devrimin tohumlarn atmtr.
Ayrca gnmzde rann sergilemi olduu tepkisel d politikann, 1953
darbesinden sonra batya duyulan fkenin bir eseri olduu deerlendirilmektedir.

Grld gibi, blgenin siyasi ve ticari nemi sebebiyle ran, 1900lerin

bandan itibaren smrgeci lkelerin ekime alan olmu ve blgedeki gler

-115-
TASNF DII
TASNF DII

dengesi srekli deimitir. ngiltere ve Rusyann kar mcadelelerine sahne olan

ran, 1925ten sonra Pehlevi dnemiyle birlikte balatlan batllama hareketinde
gerekletirilen askeri, hukuki ve toplumsal yenilenme almalarnda, Almanlarn
siyasi ve iktisadi olarak szmaya baladklar lke haline gelmitir. Bu durum, Rusya
ve ngilterenin basklarnn artmasna ve Almanlarn snr d edilmesini
istemelerine sebep olmutur. 1941de daha nce de olduu gibi ngiltere ve
Rusyann igaline urayan randa kinci Dnya Savandan sonra ise ABD kendini
gstermeye balamtr. AJAX operasyonundan sonra da Amerikann randaki
nfuzu ve askeri varl giderek glenmitir.

Petrol, 20nci yzyl bandan itibaren randa siyasi ve ekonomik krizlerin hep
gndemde olmasna neden olmutur. Bu durum, ranla ayn artlarda olan, yani
blgesinde petrol bulunduran ou lkenin kar karya kald bir durumdur.
Gelecekte de, enerjiyi reten ve/veya tketim merkezlerine ulatran lkelerin
jeopolitik neminin, gelimi lkeler asndan en az kendi gvenlikleri kadar art
gsterecei aikrdr. Ksacas enerji ile ilgili gelitirilecek yaklam ve stratejilerin
temelinde, bu stratejik kaynan bulunduu, nakledildii ve tketildii corafya byk
nem arz etmektedir. Enerji kaynaklarn ve bu kaynaklarn ulatrma hatlarn
kontrol eden gcn ayn zamanda kresel ekonomiye egemen olma abalar ile
gelecekteki kresel jeopolitiin ynn belirleyecei deerlendirilmektedir. Bu
kapsamda 21inci yzylda da stratejik konumunu muhafaza edecei deerlendirilen
petrol, devletlerin uluslararas siyasi ve ekonomik hedef ve stratejilerini belirlemede,
devletleraras g dalmnda, kresel ve dolaysyla ulusal finans piyasalarnda
barolde olaca dnlmektedir. zellikle hzla byyen ekonomileri ve artan
nfuslaryla, petrol tketiminde st sralara ynelen in, Hindistan, Brezilya gibi
lkeler petroln jeopolitik neminin daha da artrmasna sebep olaca ve enerji
zerindeki kar mcadelelerine, yani uluslararas ilikilere farkl bir yn verecei
deerlendirilmektedir.

-116-
TASNF DII
TASNF DII

KAYNAKA

Abrahamian, E. (1978). Factionalism in Iran; Political Groups in the 14th Parliament

(1944-46). Middle Eastern Studies , 14 (1), 22-55.

Abrahamian, E. (2011). Modern ran Tarihi. (D. endil, ev.) stanbul: Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar.

Akbulut, G. (2008). Kresel Deiimler Balamnda Dnya Enerji Kaynaklar,

Sorunlar ve Trkiye. C.. Sosyal Bilimler Dergisi , 32 (1), 117-137.

Akfrat, A. (2002). zel ava. stanbul: Kaynak Yaynlar.

Albright, M. K. (2000). American-Iranian Relations. Mart 19, 2012 tarihinde

Federations of American Scientist: http://www.fas.org/news/iran/2000/000317.htm
adresinden alnd

Ardor, H. N., ve ztrk, F. (2007). Ortadou Petro-Dolarlar, Petro-Dolar Yeniden

Dngs ve Kresel Rekabet. Akademik Ortadou , 2 (1), 165-186.

Ar, T. (2007). Irak, ran, ABD ve Petrol. stanbul: Alfa Yaynlar.

Armaolu, F. (1999). 20. Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995). stanbul: AlkmYaynlar.

Atabek, N. (2003). Propaganda ve Toplumsal Kontrol. Seluk letiim Dergisi , 2 (4),

4-12.

Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu. (1997). Atatrk'n Sylev ve Demeleri
I-III. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.

Aydn, S. (2009). Kreselleme Srecinde Trkiye'nin Ekonomik Gvenlii.

Akademik Aratrmalar Dergisi (42), 39-52.

Ayhan, V. (2009). Ortadou ve Petrol mparatorluk Yolu. Bursa: Dora Yaynlar.

Azimi, F. (1997). On Shaky Ground: Concerning the Absence or Weakness of

Political Parties in Iran. Iranian Studies , 30 (1/2), 53-75.

Barger, D. G. (2005). Toward a Revolution in Intelligence Affairs. Mart 19, 2012

tarihinde National Security Research Division, Rand Corporation:
http://www.rand.org/pubs/technical_reports/2005/RAND_TR242.pdf adresinden
alnd

Barnes, T. (1982). The Secret Cold War: The C.I.A. and American Foreign Policy in
Europe 1946-1956. The Historical Journal , 25 (3), 649-670.

Bayandor, D. (2010). Iran And The CIA, The Fall of Mosaddeq Revisited . Palgrave
Macmillan: New York.

Beaumont, J. (1981). Great Britain and the Rights of Neutral Countries: The Case of
Iran, 1941. Journal of Contemporary History , 16 (1), 213-228.

-117-
TASNF DII
TASNF DII

Beck, P. J. (1974). The Anglo-Persian Oil Dispute 1932-33. Journal of

Contemporary History , 9 (4), 123-151.

Behrooz, M. (2001). Tudeh Factionalism and the 1953 Coup in Iran. International
Journal of Middle East Studies , 33 (3), 363-382.

Berk, F. M., ve Arslan, M. (2009). Alfred T. Mahan ve Deniz Egemenlii Teorisi.

Tarihin Peinde Dergisi (2), 15-27.

Bignell, P. (2011, Nisan 19). Secret Memos Expose Link Between Oil Firms and
Invasion of Iraq. Independent Gazetesi .

Bilge, A. S. (1952). Milletleraras Adalet Divan'nn ngiliz-ran Petrol irketi

Uyumazl Hakknda Verdii 22 Temmuz 1952 Tarihli Karar. Siyasi limler ve
Hukuk , 153-167.

Bilgin, M. (2007). Kresel, Blgesel ve Yerel Eksende Irak Petrollerinin Ekonomik,

Siyasi ve Stratejik Anlam. Akademik Ortadou Dergisi , 1 (2), 19-53.

Blake, K. (2009). The U.S-Soviet Confrontation in Iran, 1945-1962. USA: University

Press of America.

Born, H., ve Leigh, I. (2008). stihbarat Hesap Verebilir Hale Getirmek: stihbarat
Tekilatlarnn Gzetiminde Hukuki Standartlar ve En yi Uygulamalar. stanbul:
TESEV Yaynlar.

BP. (2011). Statistical Review of World Energy.

Britannica. (tarih yok). Mohammad Mosaddeq. Mart 14, 2012 tarihinde

Encyclopdia Britannica:
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/393304/Mohammad-Mosaddeq
adresinden alnd

Brumberg, D., ve Ahram, A. I. (2007). The National Iranian Oil Company in Iranian
Politics. USA: Rice University The James A. Baker III Insttute for Public Policy.

Bullard, R. (1953). Behind the Oil Dispute in Iran: A Biritish View. Foreign Affairs , 31
(3), 461-471.

Can, A. (2008). Atatrk Dnemi Trk ran likileri. ubat 18, 2012 tarihinde
ukurova niversitesi Trkoloji Aratrmalar Merkezi:
http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/aydin_can_ataturk_donemi_turk_iran
_iliskileri.pdf adresinden alnd

CIA. (tarih yok). The World Factbook. Kasm 17, 2011 tarihinde CIA:
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ adresinden alnd

Daniel, E. L. (2001). The History of Iran. USA: Greenwood Press.

Daugherty, W. J. (2004). Executive Secrets Covert Action And Presidency.

Kentucky: The University Press of Kentucky.

-118-
TASNF DII
TASNF DII

Davutolu, A. (2001). Stratejik Derinlik: Trkiye'nin Uluslararas Konumu. stanbul:

Kre Yaynlar.

DCAF. (2006). stihbarat Servislerinin Parlamenter Gzetimi. Mart 21, 2012 tarihinde
Geneva Centre for the Democratic Control of Armed Forces:
http://www.dcaf.ch/Publications/Parliamentary-Oversight-of-Intelligence-Services
adresinden alnd

Demiray, M., ve can, . H. (2008). Uluslararas Sistemde Gvenlik Kavramnn

Deiimi Ekonomik ve Jeopolitik Arka Plan. Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi (21), 141-170.

Djiwandono, J. S. (2003, 03 26). The Euro Factor in Iraq War . 11 25, 2011 tarihinde
Rajaratman School of International Studies:
http://www.rsis.edu.sg/publications/Perspective/IDSS102003.pdf adresinden alnd

Ebrahimi, M., ve Yusoff, K. (2011). The Aftermath of Coup d Etat Against

Mohammad Mosaddeq of Iran in 1953: Reflections from British Documents.
International Journal for Historical Studies, , 2 (2), 203-220.

Eisenhower, D. (1953). President Eisenhower's Reply To Premier Mossadegh.

Nisan 02, 2012 tarihinde Mohammad Mossadegh Web Sitesi:
http://www.mohammadmossadegh.com/biography/dwight-d-
eisenhower/cables/june-29-1953/ adresinden alnd

Elm, M. (1992). Oil, Power and Principle; Iran's Oil Nationalization and Its Aftermath.
New York: Syracuse University Press.

Elwell-Sutton, L. (1949). Political Parties in Iran 1941-1948. Middle East Journal , 3

(1), 45-62.

Emeklier, B., ve Ergl, N. (2010). Petroln Uluslarars likilerdeki Yeri: Jeopolitik

Teoriler ve Petroplolitik. Bilge Strateji , 1 (3), 52-74.

Engdahl, F. W. (2003). A New "Amerikan Century"? Iraq and the Hidden Euro-Dollar
Wars. Current Concerns (4), 399-401.

Erkan, B., entrk, M., Akba, Y. E., ve Bayat, T. (2011). Uluslararas Ham Petrol
Fiyatlarndaki Volatilitenin sizlik Gstergeleri zerindeki Etkisi: Trkiye rnei
zerine Amprik Bulgular. Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 10 (2),
715-730.

Erkan, S. (2010). ran'a Yabanc lke Mdahaleleri(1907-1921). Akademik

Ortadou , 5 (1), 91-116.

Ertem, B. (2009). Trkiye-ABD likilerinde Truman Doktrini ve Marshall Plan.

Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi , 12 (21), 377-397.

Eyth, M. (2003). The CIA and Covert Operations: To Disclose or Not to Disclose -
That is The Question. B.Y.U. Journal of Public Law , 17, 45-72.

-119-
TASNF DII
TASNF DII

Falle, S. S. (2011). The Mussadiq Era in Iran, 19511953, A Contemporary

Diplomats View. D. W. Lesch, ve M. L. Haas iinde, The Middle East and the United
States, History, Politics and Ideologies (s. 66-74). USA: Westview Press.

Ferrier, R. W., ve Bamberg, J. H. (2000). The History of the British Petroleum

Company: Volume 1: The Developing Years, 1901-1932. Cambridge: Cambridge
University Press.

Foran, J. (1991). The Strengths and Weaknesses of Iran's Populist Alliance, A Class
Analysis of the Constitutional Revolution of 1905-1911. Theory and Society , 20 (6),
795-823.

FRUS. (1945). United States Department of State / Foreign relations of the United
States, 1945. The Near East and Africa. Mart 09, 2012 tarihinde University of
Wisconsin Digital Collections: http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/FRUS/FRUS-
idx?type=turnveentity=FRUS.FRUS1945v08.p0448veid=FRUS.FRUS1945v08veisiz
e=M adresinden alnd

FRUS. (1946). United States Department of State / Foreign relations of the United
States, 1946. Near East and Africa. Mart 07, 2012 tarihinde University of Wisconsin
Digital Collections: http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/FRUS/FRUS-
idx?type=gotoveid=FRUS.FRUS1946v07veisize=Mvesubmit=Go+to+pagevepage=2
99 adresinden alnd

FRUS. (1949). United States Department of State / Foreign relations of the United
States, 1949. The Near East, South Asia, and Africa. ubat 29, 2012 tarihinde
University of Wisconsin Digital Collections: http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-
bin/FRUS/FRUS-
idx?type=articlevedid=FRUS.FRUS1949v06.i0009veid=FRUS.FRUS1949v06veisize
=M adresinden alnd

FRUS. (1951). United States Department of State / Foreign relations of the United
States, 1951. The Near East and Africa 1951. Vol.V. Mart 27, 2012 tarihinde
University of Wisconsin Digital Collections: http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-
bin/FRUS/FRUS-
idx?type=gotoveid=FRUS.FRUS1951v05veisize=Mvesubmit=Go+to+pagevepage=3
09 adresinden alnd

FRUS. (1954). United States Department of State / Foreign relations of the United
States, 1952-1954. Iran, 1952-1954. Mart 27, 2012 tarihinde University of Wisconsin
Digital Collections: http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/FRUS/FRUS-
idx?type=gotoveid=FRUS.FRUS195254v10veisize=Mvesubmit=Go+to+pagevepage
=865 adresinden alnd

Gasiorowski, M. J. (1987). The 1953 Coup D'etat in Iran. International Journal of

Middle East Studies , 19 (3), 261-286.

Ghanebassiri, K. (2002). US Foreign Policy and Persia, 1856-1921. Iranian Studies ,

35 (1/3), 145-175.

-120-
TASNF DII
TASNF DII

Gkay, B. (2008). Petrodolar'n Sonunun Balangc: Irak' ran'a Balayan Nedir?

11 21, 2011 tarihinde Bilge Adamlar Stratejik Aratrmalar Merkezi Web Sitesi:
http://www.bilgesam.org/tr/index.php?option=com_contentveview=articleveid=70:pet
rodolarn-sonunun-balangc-irak-rana-balayan-nedirvecatid=77:ortadogu-
analizlerveItemid=150 adresinden alnd

Gke, M. (2011). Souk Sava ncesinden Gnmze ran'n Hazar Denizi

Siyaseti. Tarihin Peinde Dergisi (6), 153-176.

Gndoan, . (2010). ran ve Ortadou. Ankara: Adres Yaynlar.

Gndodu, A. H., ve elebi, A. C. (2007). Gizli Harp Misyonu ve Dezenformasyon.

stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk.

can, . H. (2004). Uluslararas likilerde Klasik Jeopolitik Teoriler ve ada

Yansmalar. Uluslararas likiler Dergisi , 1 (2), 47-79.

Johnson, L. (2003). Bricks and Mortar for a Theory of Intelligence. Comparative

Strategy , 22, 1-28.

Karaca, K. (2003). Petrol ve Petroln Jeopolitik nemi. Stratejik Aratrmalar Dergisi

(1), 113-122.

Karada, R. (2010). Petrol Frtnas. stanbul: Truva Yaynlar.

Karada, S. (2011). Jeopolitik teoriler ve Corafi G. 2012 13, Nisan tarihinde

Corafya Bilim: http://cografyabilim.wordpress.com/tag/kenar-kusak-teorisi/
adresinden alnd

Katouzian, H. (1999). Mussadiq and The Struggle For Power in Iran. Londra: I.B.
Tauris.

Katouzian, H. (1998). The Campaign Against The Anglo Iranian Agreement of 1919.
British Journal of Middle Eastern Studies , 25 (1), 05-46.

Kegley, C. W. (2008). World Politics: Trend and Transformation. Boston: Thomson

Wadsworth.

Keohane, R. O. (1984). After Hegemony: Cooperation and Discord in the World

Political Economy. USA: Priceton Press.

Kibbe, J. D. (2007). Covert Action and The Pentagon. Intelligence and National
Security , 22 (1), 57-74.

Kibbe, J. D. (2004). The Rise of Shadow the Warriors. Foreign Affairs , 83 (2), 102-
115.

Kinzer, S. (2004). ah'n Btn Adamlar, Bir Amerikan Darbesi ve Ortadou'da

Terrn Kkenleri. (S. nal, ev.) stanbul: letiim Yaynlar.

Kobrin, S. J. (1985). Diffusion as an Explanation of Oil Nationalization: Or the

Domino Effect Rides Again. The Journal of Conflict Resolution , 29 (1), 3-32.

-121-
TASNF DII
TASNF DII

Kona, G. G. (2008). Orta Dou Petrol ve Amerika Birleik Devletleri. Global

Strateji Dergisi (13).

Kona, G. G. (2004). Ortadou'da Gvenlik Alglamas ve Dahili Risk Faktrlerinin

Etkisi. Akdeniz niversitesi dari ve ktisadi Bilimler Fakltesi Dergisi (8), 113-138.

Kwitny, J. (1992, Nisan 6). The CIA's Secret Armies In Europe. The Nation , 254
(13), s. 444-448.

Lobanov-Rostovsky, A. (1948). Anglo-Russian Relations through the Centuries.

Russian Review , 7 (2), 41-52.

Louis, W. R., ve Bill, J. A. (1998). Musaddiq, Iranian Nationalism and Oil. Austin:
University of Texas Press.

Love, K. (1953, Austos 20). Royalists Oust Mossadegh; Army Seizes Helm. New
York Times .

Lowenthal, M. M. (2002). Intelligence: From Secrets to Policy (second edition).

Washington D.C.: Congressional Quarterly Press,.

Malek, M. H. (1991). Capitalism in Nineteenth-Century Iran. Middle Eastern Studies

, 27 (1), 67-78.

Marsh, S. (2005). Continuity and Change; Reinterpreting the Policies of the Truman
and Eisenhower Administrations toward Iran, 1950-1954. Journal of Cold War
Studies , 7 (3), 79-123.

Marsh, S. (1998). The Special Relationship and the Anglo-Iranian Oil Crisis, 1950-4.
Review of International Studies , 24 (4), 529-544.

Marsh, S. (2003). The United States, Iran and Operation 'Ajax': Inverting
Interpretative Orthodoxy. Middle Eastern Studies , 39 (3), 1-38.

Marshall, P. (1994). ran'da Devrim ve Kar Devrim. (B. Kutlu, ev.) stanbul: Z
Yaynlar.

Melamid, A. (1975). Petroleum Product Distribution and The Evolution of Economic

Regions in Iran. Geographical Review , 65 (4), 510-525.

Milliyet. (1985, Austos 23). Bar Gemisine Sabotaj. Milliyet Gazetesi .

Millspaugh, A. C. (1933). The Persian-British Oil Dispute. Foreign Affairs , 11 (3),

521-525.

Mokhtari, F. (2008). Irans 1953 Coup Revisited: Internal Dynamics versus External
Intrigue. Middle East Journal , 62 (3), 457-488.

Moran, T. H. (1987). Managing an Oligopoly of Would-Be Sovereigns: The

Dynamics of Joint Control and Self-Control in the International Oil Industry Past,
Present, and Future. International Organization , 41 (4), 575-607.

-122-
TASNF DII
TASNF DII

Mossadegh, M. (1953). Mossadegh's Second Massage To President Eisenhower.

Nisan 02, 2012 tarihinde Mohammad Mossadegh Web Sitesi:
http://www.mohammadmossadegh.com/biography/dwight-d-
eisenhower/cables/may-28-1953/ adresinden alnd

MTA. (1939). Yirminci Asr Bidayetine Kadar ran Petrolnn Tarihi. Maden Tetkik
ve Arama Dergisi (17), 188-197.

Norouzi, E., ve Norouzi, A. (2011). Iran's Decade of Assassinations 1946-1955.

Nisan 05, 2012 tarihinde Mohammad Mossadegh Web Sitesi:
http://www.mohammadmossadegh.com/news/irans-decade-of-assassinations/
adresinden alnd

Odell, P. R. (1968). The Significance of Oil. Journal of Contemporary History , 3 (3),

93-110.

zda, . (2009). stihbarat Teorisi. Ankara: Kripto Yaynlar.

zey, R. (2001). Trk Dnyas'nn Jeopolitik nemi ve Balca Problemleri. Avrasya

Etdleri (20).

zgiray, A. (1995). ngiliz Belgeleri Inda Trk-ran Siyasi likileri (1920-1938).

Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi , 11 (33).

zkaya, . (2011). Nasl Darbe Yaplr. stanbul: BSR Yayn Grubu.

zlk, E. (2007). Ortadou stisnacl: Smrnn Yeni Keif Yolu. Akademik

Ortadou , 2 (1), 142-164.

Paine, C., ve Schoenberger, E. (1975). Iranian Nationalism and The Great Powers:
1872-1954. MERIP Reports, Middle East Research and Information Project (37), 3-
28.

Parlar, S. (2003). Barbarln Kayna Petrol. stanbul: Anka Yaynlar.

Pediaview. (tarih yok). Mohammed Mossadegh. ubat 11, 2012 tarihinde Pediaview
Open Source Encyclopedia:
http://pediaview.com/openpedia/Mohammed_Mossadegh#Early_life adresinden
alnd

Penrose, E. nternational Oil Companies and Governments in the Middle East. J. E.

Peterson iinde, The Politics of Middle Eastern Oil. (s. 14-31). Washington: Middle
East Institute.

Perkins, J. (2007). Bir Ekonomik Tetikinin tiraflar. Ankara: April Yaynclk.

Perry, D. L. (2009). Partly Cloudy; Ethics in War, Espionage, Covert Action, and
Interrogation. Maryland, USA: The Scarecrow Press.

Perry, J., ve Carey, C. (1974). Iran And Control Of its Oil Recources. Political
Science Quarterly , 89 (1), 147-174.

-123-
TASNF DII
TASNF DII

Qualter, T. H. (1980). Propaganda Teorisi ve Propagandann Geliimi (ev:Oskay,

.). Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi , 35 (1), 255-307.

Roosevelt, K. (2007). Kar Darbe CIA ran'da. (B. Muhib, ev.) stanbul: Tima
Yaynlar.

Ruehsen, M. d. (1993). Operation "Ajax" Revisited. Middle Eastern Studies , 29 (3),

467-486.

Saghaye-Biria, H. (2002). United States Propaganda in Iran: 1950-1953. Houston

niversitesi, Kitle letiim Okulu, Yannlanmam Master Tezi .

Sandkl, A. (2011). Jeopolitik ve Trkiye Riskler ve Frsatlar. stanbul: BLGESAM

Rapor No:27.

Scott, L. (2004). Secret Intelligence, Covert Action and Clandestine Diplomacy.

Intelligence and National Security , 19 (2), 322-341.

Sevim, C. (2009). Gemiten Gnmze Enerji Gvenlii ve Paradigma Deiimleri.

Stratejik Aratrmalar Dergisi (13), 93-105.

Shpiro, S. (2003). Parliament, Media and The Control of Intelligence Services in

Germany. J. P. Brodeur, P. Gill, ve D. Tllborg iinde, Democracy, Law and Security
(s. 294-315). Freiburg: Max-Planck Institut.

Snider, B. L. (2009). Congress and The CIA. USA: Nova Science Pub Inc.

Soydan, C. (2002). ran'da Petrol Tacirleri. Nsha , II (5), 71-80.

Stern, A. (2011). Petrol Savalar. (S. Kali, ev.) stanbul: Neden Kitap.

ahin, M. (2008). ABD'nin Mslman Savalar. Akademik Ortadou Dergisi , 3

(1), 43-52.

Takeyh, R. (2009). Gizli Devrimler lkesi ran. (C. Kk, ev.) stanbul: Karakutu
yaynlar.

TDK. (2011). Gncel Trke Szlk. 12 27, 2011 tarihinde www.tdk.gov.tr:

http://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B
2EF4376734BED947CDEveKelime=jeopolitik adresinden alnd

Turan, . (2002). Tarihin Balad Nokta:Ortadou. stanbul: Step Ajans Yaynlar.

Turner, S. (1985). Secracy and Democracy. Boston: Houghton Miffling.

Trkay, O. (1986). Mikroiktisat Teorisi I. Cilt. Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi
ve Basn-Yayn Yksekokulu Basmevi.

Uur, Z. (2004, 08 17). gal, direni, kan, kaos = 46.65 dolar. 11 23, 2011 tarihinde
www.milliyet.com.tr: http://www.milliyet.com.tr/2004/08/17/business/abus.html
adresinden alnd

-124-
TASNF DII
TASNF DII

Ulubay, H. (2008). mparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik. Ankara: De Ki

Yaynlar.

Umidvar, M. (1993). ran Tudeh Partisi'nin Ksa Tarihesi. ubat 27, 2010 tarihinde
rn Dergisi: http://www.urundergisi.com/makaleler.php?ID=1886 adresinden alnd

Ural, A. (2009). ABD'nin Enerji Hakimiyeti Teorisi ve Byk Ortadou Projesi.

Akademik Ortadou , 3 (2), 131-147.

US Department of States Office of the Historian. (tarih yok). 12 1, 2011 tarihinde

The 1928 Red Line Agreement: http://history.state.gov/milestones/1921-
1936/RedLine adresinden alnd

mezsoy, ., ve en, . (2003). Petrol Dzeni ve Krfez Savalar. stanbul:

nklap Kitabevi.

Weiner, T. (1996, Eyll 11). For 3rd Time in 21 Years, Saddam Hussein's Foes Pay
Price for a Foiled U.S. Plot. ubat 6, 2012 tarihinde New York Times:
http://www.nytimes.com/1996/09/11/world/for-3d-time-in-21-years-saddam-hussein-
s-foes-pay-price-for-a-foiled-us-
plot.html?scp=6vesq=for%203rd%20time%20in%2021%20yearsvest=cse
adresinden alnd

Wilber, D. N. (1969). Clandestine Service History Overthrow of Premier Mossadeq

of Iran November 1952-August 1953. CIA. [Clandestine Service] Historical Paper
No.208.

Yaman, B. (2003). Uluslararas rezervler, Trkiye in Rezerv Yeterlilii ve Optimum

Rezerv Seviyesi Uygulmas. T.C. Merkez Bankas Piyasalar Genel Mdrl.
Uzmanlk Yeterlilik Tezi.

Yavuz, S. (2003). 1922 Ylnda Ortadou'da Uluslararas Petrol Rekabeti. Stratejik

Aratrmalar Dergisi (2), 110-129.

Yergin, D. (1995). Petrol; Para ve G atmasnn Epik yks. (K. Tuncay, ev.)
Ankara: Bankas Kltr Yaynlar.

Yldz, Y. G. (1993). Ortadou'da Silahlanma ve Militarizm. S. en iinde, Su Sorunu

Trkiye ve Ortadou. stanbul: Balam Yaynlar.

Ylmaz, S. (2007). 21. Yzylda Gvenlik ve stihbarat. stanbul: Milenyum Yaynlar.

Zahrani, M. T. (2002). The Coup That Change The Middle East, Mossadeq v. The
CIA in Retrospect. World Policy Journal , 93-99.

Zepezauer, M. (1996). CIA'nn Byk Operasyonlar . stanbul: Kaynak Yaynlar.

Zirinsky, M. P. (1992). Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza
Shah, 1921-1926. International Journal of Middle East Studies , 24 (4), 639-663.

-125-
TASNF DII
TASNF DII

(BU SAYFA BO BIRAKILMITIR.)

-126-
TASNF DII