Akit Gktrk

EVR: D LLERN DL

A k it G k t rk , (27 A ralk 1934, V an -26 ub at 1988, stan

bul), retim yesi, ed eb iy at eletirm en i, dilbilim ci, e v ir
men.
stanbul niversitesi Edebiyat F ak ltesi ngiliz Dili ve E d e
biyat Blm 'n bitirdi (1960). 1961'de ayn faklteye asis
tan olarak girdi. 1965'te doktorasn verdi; 1972'de doent,
1978'de profesr oldu. ngiltere'de N o ttin g h am niversite-
si'nde (1964-65) ve A lm anya'da K onstanz niversitesi'nde
(1970, 1974-76) aratrm ac olarak alt. U ppsala (sve) ve
Bat Berlin niversitelerinde eviri k u ram lar ve yntem leri
konulu sem inerler ynetti. Robinson C rusoe'nun Trkedeki
ilk tam evirisiyle 1969 TDK ev iri dl'n kazand. 1975-
83 arasn da TDK Y n e tim K u ru lu yeliinde bulundu.
1958'den son ra Varlk, Yeni Dergi, Trk Dili, Yeni Ufuklar, a
da Eletiri gibi d ergilerd e incelem e y azlar ve eviriler ya
ym layan G k t rk , eletirilerin de dil z m lem elerin e ve
slup so ru n larn a arlk verdi.
D. H. L a w re n ce , E. K astner, F. D rren m att, B ertran d Rus
sell, T. S. Eliot gibi y azarlard an yap t evirilerle tan nan
G k t rk 'n balca yap tlar Edebiyatta Ada (1973), Okuma
Ura (1979) ve eviri: Dillerin D /'dir (1986).
Akit Gktrk'n YKY'deki
br kitaplar:

eviri: Dillerin Dili (1994)

AKIT GKTRK

eviri:
Dillerin Dili

n ce le m e

0E30
Yap Kredi Yaynlar
 Yap Kredi Yaynlan - 396
Edebiyat - 45

eviri: D illerin Dili / Akit Gktrk

Kitap editr: Selahattin zpalabyklar

Kapak tasannu: Nahide Dikel

Bask: Altan Basm Ltd.

Yzyl Mah. Matbaaclar Sit. 222/A Baalar / stanbul
Tel: 0212 629 03 74 Faks: 0212 629 03 76
info@altanbasim.com
Sertifika No: 11968

1. bask: stan b u l Austos 1994

 NDEKLER

Birka Sz / Bilge Karasu 9

Giri 1 3

I. EVR LE DL
1. Szckler m i, Anlam m? 18
2. Hangi Metne Hangi Yntem? 19
3. letiim Asndan eviri 20
4. M etnin Alcs 21
5. M etnin letisi 22
6. M etnin levi 22

II. DLSEL LEV LE EVR

1. levle lgili Grler 23
2. lev Asndan evrilebilirlik Sorunu 25
3. Metin Ana-trleri 27
4. M etin Alt-trlerine Doru 29

III. EVRBLM AISINDAN METN TR

1. M etin Gelenekleri 33
2. Dilin Deiik Dzeylerinde Metin Gelenei Etkisi 34
3. letiim Asndan M etin Tr 35
4. Metin Tr Gelenei ile eviri 36
 IV. YAZIN M ETNNN EVRS
1. eviribilim inde Yazn evirisinin Yeri 41
2. Yazn evirisinin Kendine zgl 47

V. KURAMSAL BELRLEYMLER
1. lkeler Aray 50
2. Yazn Tarihi inde eviri 52
3. Yazn evirisi Sreci 57

V I. EDEERLLK-YETERLLK
1. D zanlam sal Edeerlilik 66
2. Yananlam sal Edeerlilik 69
3. M etin Tr Gelenekleriyle lgili Edeerlilik 73
4. Dil-kullanm sal Edeerlilik 75
5. Biimsel Edeerlilik 77
6. Yeterlilik 85

V II. EVR ELETRS

1. Kuram Ynnde abalar 92
2. Eletiri Yntemi stne 97

Sonu 103
Sonsz 109
Kaynaklar 113
Kavram lar 117
Angela' ya
 Birka Sz

eviri: Dillerin Dili yeniden baslrken Akit Gktrk'n d

nrln saygyla, arkadaln sevgiyle anm ak isterim. Bu
kitabnn yeniden yaymlan karsnda sevin duyduumu
sylemek isterim.
Kitap, ilk kez, sekiz yl nce yaymlanmt. Yazar, arada,
bizden ayrld. eviri: Dillerin D ili'ni yeniden okudum: Ne kadar
gncel, ne kadar nemli! Ne kadar r ac!
r ayor olm ak g itir; yaplan, yaplmakta olan iin
'seilmesi' okur iin de gtr. Okur, deiik bir ey karsnda
olduunu farkeder elbet; ama deiikliin kendisini nerelere g
trdn pek anlamayabilir. Yaplann deerini kavram ak iin
bir sre gem esi, araya baka okum alarn girm esi gerekecektir.
Kltr grnglerinin iletiim olgular olarak ele alnm a
s dncesi, olduka yeni... Bu dnceye dayanarak alan
larn says Trkiye'de de artyor olsa gerek. Gktrk, Oku
ma U randa bu dnceyi, birtakm sonularyla birlikte,
Trke'ye, Trke yazya aktaran ilk kiiydi belki de. Okuma U
ra da Trke'de byk bir yenilikti.
'Trke' deyip bekiniyorum. Yabanc dillerde kim im izin bir
ya da birok, pek ok ey okuyor olmas, o okunanlarn herkese
okunduu anlam na gelmedii gibi, o okunanlar Trke anla
lp dile getirilmedike, Trke'ye getirilm edike herhangi bir 'i'
yaplm olm az da, ondan... nemli iki alanda, okum a ile eviri
alanlarnda, uzmanca yazyordu Gktrk; am a amalad okur
bei, uzm anlarn oluturduu bekten ok daha geniti. Genel
olarak yazlarnn, zel olarak 'eviri'nin, pek ok okuru olma
sn dilerim. Pek ok okurun iine yarayacak yazlar bunlar.
'eviriden bize ne?' diyecek halim iz yok. En dar, en 'tek
nik' anlamyla da ele alsak, eviri yaammzn temel elerin
den biri haline gelmi. Nereye baksak eviri ile burun buruna
geliyor, Trke konutuumuzu bile unutabiliyoruz. Olsa olsa,
'eviri kuram larndan bize ne?' demee kalkabiliriz. eviri
yaplyor, bizi etkiliyor, dnyaya bir eviri dzenei ierisinden
bakar olduk nasl olsa. 'Kuram olmasa da olur; geinip gidiyo
ruz ite!' yle mi? Bu kitab okuyanlar bakalm ne diyecekler?
nceliksiz bir piyasada kl krk yaran adamlar, dnce
ile bilginin iieliini unutmayanlar ne kadar gerekli! Akit
Gktrk'le birlikte dnmek isteyenlere bir neri: eviri: Dil
lerin D ilim okuyorsanz, okuyacaksanz, okuduysanz, bir de
Szn tes'ndeki 'ada Bilginin Edinilmesinde Yabanc Dil'
balkl, 1983 tarihli yazy okuyun.*
eviri karmak bir itir. Onu olanakl klacak bir sylemin
ama dilde oluturulmas da yle. eviri zerine bilgi edinmek,
ok nemli bir eyler renmek isteyenler de, bu konuda nasl,
neler dnlebileceinin ipularn bulm ak isteyenler de, el
deki kitaptan ok yararlanabilir. Gktrk, Trke dnmee,
Trke iinde dnmee alanlardan...
lnmemizi gerektiren b ir sorun daha v a r
Bugne dek, eviri dediimizde, ama dilin Trke oldu
unu dnerek konutuk daha ok. Trke m etinlerin yabanc

niversitelerde Trke eitim grenler ierisinde, e itim in n g ilizce yapld

niversitelerd eki arkadalaryla 'h er ey i n g ilizce okuduklar' iin 'iftih a r ed en
ler var. Y azlarnda, TRT'de, her yabanc ad n g ilizce 'oku yanlar' var. T rkenin
sz daarcnn yoksul bu ldu u iin yabanc dilde yazanlar, 'b ild ik leri' y aban
c dilde oku du klarn y an l anlayp y an l aktaranlar, b ir yabanc d ilin btn
grkem inin a n ca k o yabanc d ilin s zc k lerin i Trke yaplara aktarm akla ile
tilebileceini sananlar var, konum asn sk sk yabanc d illerd en alnm sz
cklerle bezem eden' ed em eyenler.. Saydm b u eitli tu tu m larn ok deiik,
ok karm ak n eden leri olduunu b en de b ilirim . Am a b u karm ak ned en lerin
altnda, daha altnda, neler y atabilece in i de d nm ee alalm . H epsi, ya
banc d illerle ilikilerim izd e, Trke'yle ilikim izd e, bundan da tede, dil olgu
suyla ilikim izd e bir 'ay k rlk ' belirtisi... N eden ileri gelir bu? TRT'de Trke'nin
vu rg u larn d eitirm e dnem i, yabanc adlara u y g u lan an b ir 'uydurm a v u rg u
k u ral' d n em in in ard nd an geldi. Bunu nasl yorum lam al?
dillere evrilmesi, yllar boyu, byk birer 'olay' oldu bizim iin.
Son yllarda ise 'tannmak', bilir bilmez, dnlr dnmez
pek oumuzu konuturan bir konu haline geldi. Bir yandan da
Trkeden yabanc dillere evrilen yaznsal m etinler hzla ar
tyor. Tannmak, Trkenin kaynak dil olarak dnlmesi de
demek olacaktr. Trke m etinleri yabanc dillere evirenlerin
ustalna kr krne inanm ak gvenmek dnemi gerilerde
kald. Bizim bakalarn evirirken gsterdiim iz baar ya da
baarszlk, imdi bizi evirenler iin de sz konusu olacak. So
runlar daha iyi tanmak istiyorsak, Gktrk'n kitabnn son
blmn dikkatle okuyalm derim.

Bilge Karasu
1994
 Giri

nl ozan John Keats (1795-1821), en gzel iirlerinden birinde,

yurtta George Chapman'n on altnc yzyl sonunda yapm
olduu bir Homeros evirisini ilk kez okumann cokusunu
dile getirir.1 Eski Yunanca bilmez Keats. eviri buluturur onu
Homeros'un yirm i yedi yzyl teden gelen gr sesiyle, dsel
dnyasyla. Zaman, uzay, dil engelleri birden kalkverir orta
dan. O cokuyla ozan, bu unutulmaz okuma yaantsn ad ge
en iirinde lmszletirir:

Much have I travell'd in the realm s of gold

And many goodly states and kingdoms seen;
Round many western islands have I been
W hich bards in fealty to Apollo hold.
Oft of one wide expanse had I been told
That deep-brow'd Homer ruled as his demesne;
Yet did I never breathe its pure serene
Till I heard Chapman speak out loud and bold:
Then felt I like somer watcher of the skies
W hen a new planet swims into his ken:
Or like stout Cortez when with eagle eyes
He stared at the Pasif ic -an d all his men

1 C h ap m an 'n H om eros ev irisi 1598 1616 y lla r arasnda, K eats'in sz k on usu

olan "O n first L ooking into C h apm an 's H om er" ad l iiri ise 1816'da y ay m
lanm tr. (John K eats. T he P oem s, ed. E. D e Selin cou rt, London, M ethuen, 1961,
s. 36).
 Looked at each other with a wild su rm ise-
Silent, upon a peak in Darien.2

[ok dolatm altndan lkelerde

Nice grkemli devletler krallklar grdm:
Gezdim batnn birok adasn
Ozanlarn Apollon'u ycelttii.
Hep adn iittim koca bir lkenin
Aim geni Homeros'un egemenlik srd;
Ama hi solumadm o lkenin duru havasn
Chapman'n gr yiit sesini iitene dein:
Bir yldz gzlemcisi gibiydim o an
G r alanna yeni bir gezegen giren;
Ya da yiit Cortez gibi kartal gzleriyle
Pasifik'i szen -b t n adamlar
Birbirine bakarken lgn bir aknlkla-
Sessizce, Darien'deki bir uurumdan.]

evirinin ne etkili olabileceini, duyarl bir okur bilincinde ne

byk yanklar uyandrabileceini kantlamaya yeter bu dize
ler. ok gezmi dolamtr gzelliin altn lkelerinde iirde
ki kii. Grkemli devletler, krallklar grmtr. Batda adalar
grmtr, sanat yaratclnn tanrs Apollon'un ozanlarca
yceltildii. Bu arada, koca Hom eros'un egemenlik srd,
alabildiine geni bir lkenin varln hep iitegelmitir. Am a
Chapman'n gr, yiit sesiyle karlancaya dein, Homeros
egemenliindeki o dnyann duru havasn soluyamamtr hi
bir zaman. Chapman'n evirisini okur okum az, gr alanna
yepyeni bir gezegen girm i bir gkbilimci gibi duyar kendini.
Pasifik Okyanusu'nu anladnda, Panama Boaz'ndaki bir
burundan, kartal gzleriyle enginleri szen, yam an denizcidir
kendisi imdi. lgn bir kukuyla birbirlerine bakan akn
adam lar, olanlar anlam am lardr bile.

2 iirin Trke evirisin de, z g n m etn in d izeleriyle eld en g eld i in ce b ir kout

luk s rdrlm eye allm tr. Bu arada, K eats'in iirin d ek i bir b ilg i y anlnn ,
iy i bir iirin ierd ii som ut bilgi yanlna karn , nasl n k azanp yaayacan
kantlar niteliin e de deinelim : G erekte Pasifik O kyanu su'nu am layan b
y k denizci, C o rtez deil, 1513'te Balboa'dr.
 Keats'in iirindeki "yeni bir gezegen" ya da engin "Pasifik"
imgelerinin belirttii gibi, yaznsal evirinin nemli bir ilevi,
daha nce ok iitmi bile olsak, iyice tanmadmz bir dsel
kurmaca dnyay aabilmesidir bize. Hem de, algs kendi all
m dnyasyla krelmi olanlarn akn baklar arasnda. Ba
ka bir deyile, daha nce tannmayann kavran, eviride en can
alc etkidir. evirm en iin de byledir bu, eviri okuru iin de.
Byle grld an eviri, salt dilbilim sel bir ilem olmak
tan kar. Anlam n yabanc bir dilden tandk bir dile aktarlm a
s deildir eviri yalnz. Her dil, belli bir kltrn gstergeler
dizgesiyle, belli uzlamlar, treler, davranlar, deer lleriy
le, ksacas somut insan yaamyla i iedir. Her yazn metninde
sunulan kurmaca dnyann art-alannda da, btn bu etken
ler yrrlktedir. Baka dillerin tanmlad baka dnyalarn
tantlm asdr eviri bu ynyle. Doal diller arasnda, yalnz
soyut dilbilim sel dzeneklerle ileyen bir etkinlik deildir. Dil
bilim in olduu lde gstergebilimin de konusu saylmas bu
zelliinden ileri gelir (bkz. Jakobson, 21966; Ludskanow, 1975;
Lawendowski 1978; W ilss, 1980). nsann kendi yaam evresi d
ndaki olgularla dleri bilme abasnn bir sonucudur eviri.
Deiik topluluklarn, uluslarn, bilim, sanat, dnce alannda
ki abalarn birbirleriyle paylaabilme yoludur. Bu yol, insano
lunun ayr diller konumas gereinin yan sra, Babil'den beri
hep var olagelmitir.3 Bu ynyle tek tek diller tesinde bir ortak

3 B abil'le ilg ili olarak u s z le ri o k u y oru z Kutsal Kitap'ta "V e btn d n y an n dili
bir ve s z bird i. V e vaki oldu ki, ark ta g t kleri zam an, in ar d iyarnda bir
ova b u ld u lar ve orada otu rdu lar. V e birb irlerine dediler. G elin k erp i yapalm
ve on lar iyice piirelim . V e onlarn ta y erin e kerpileri ve har y erin e ziftleri
vard. V e dediler: B tn y ery z zerin e dalm ayalm diye, gelin kend im ize
bir eh ir ve ba gk lere eriecek b ir ku le bina edelim ve kend im ize b ir nam
yapalm . V e A dem ou llarnn yapm akta old uklar eh ir ve kuleyi grm ek iin
R A B indi. V e R A B dedi: te b ir kavnd rlar ve onlarn hepsinin b ir d ili var; ve
yapm aya balad k lar ey budur ve im di yapm aya niyet ettik lerin d en hibir
ey on lara m en edilem eyecektir. G elin , inelim ve birb irin in dilini an lam asnlar
diye, on larn d ilin i orada k artralm . Ve RA B on lar b tn y ery z zerine
oradan d att; ve eh ri bin a etm ey i brak tlar. Bundan d olay onun ad na Babil
d enildi. n k R A B b t n d nyann dilini orada kartrd; ve R A B on lar b
tn y ery z zerine oradan d att." (Tekvin 11,1 9).
"B a b il" s zc n n kendisi de, zg n anlam yla, k ark lk , kargaa dem ek
tir.
dildir eviri, dillerin dilidir. Kskan bir tanrnn, insanolunu
blp datmasndan doan olumsuz sonulara, Prometheus'a
bir bakaldrmadr.
Keats'in iirinde cokuyla dile getirildii gibi, eviri yeni
bilgi alanlarna alm ann yoludur. Tarih boyunca birok uygar
lkta, aydnlatma dnemleri eviriyle balamtr. Her toplumda,
her ada, sanat, bilim, dnce alanlarnda zgn yaratcln,
ak ya da dolayl olarak, eviriyle beslendii su gtrmez bir
gerektir. Bu nedenle evirinin kendisi, son yllarda gitgide daha
ok nem kazanan bir inceleme konusu durum una gelmitir.
Nasl bir dilsel kltrel olgudur eviri? eviri srecinde
sz, anlam, iletiim asndan hangi etkenler yrrlktedir?
Yazar, evirmen, eviri okuru ilikisi ne gibi zellikler gste
rir? Hangi tr metinler, hangi yntemle evrilmeyi gerektirir?
M etinlerin yaps, dilsel ilevleri, eviri asndan nasl zm le
nebilir? Hem bu zmlemede, hem de evirinin deerlendiril
mesinde, eviri eletirisinde uygulanabilecek ltler nelerdir?
eviri retim inin temel ilkeleriyle yntemleri ne olmaldr?
Gnmzde eviribilim ad verilen aratrma alannn yantla
maya alt balca sorulardr bunlar. eviribilim, eviri ol
gusunu ounlukla bir btn olarak ele alr. Dolaysyla, sk sk
genel kurallarn dna den, kendine zg birtakm ilemler
kullanan yazn evirisiyle yeterince ilgilenmez. Oysa, evirinin
en yaygn uygulama alanndan biri olagelmi yazn evirisinin,
ada m etinbilim , gstergebilim, yaznbilim nda, hem ku
ram hem de yntem asndan enikonu irdelenmesi gerekir.
Bu alma, kendi snrlar lsnde, yazn evirisinin ge
nel eviribilim iindeki yerini belirlemeye ynelik bir abadr.
Byle bir amala, ilk blmde eviri, bir m etin kuramndan
yola klarak, genel iletiim asndan ele alnm, sonraki
blm ise, gene metin kuram izgisinde, yazn evirisinin ken
dine zg konumu ile sorunlarn betim lem eye ayrlmtr. Ye
dinci blm de, eviri eletirisinin kuramsal temeli, yntemleri,
ltleri konusunda aklamalar, gzlemler, neriler ieriyor.
 eviri ile Dil

evirmenin grevi tek tek szckler ya da tmcelerden ok m e

tinleri evirmektir. Szcklerin ya da tmcelerin nemini azm
sam ak anlam na gelmez bu. Nitekim, tek bir szcn ya da
tmcenin btn b ir m etin ilevi kazand durum lar yok deil
dir. Bununla birlikte baarl eviri, evrilm esi sz konusu olan
m etinle ilgili birtakm iletiimsel zelliklerin yakndan tann
masyla gerekleebilir.
Gerekte evirmenin, hem kaynak dilin, hem de eviri di
linin ileyi dzenini ok iyi bilmesi, ikisinde de dilbilgisel
eleri zmleyebilecek yetide olmas, yabana atlamayacak
bir noktadr. Yalnz, m etnin grnr nesnel snrlar tesinde
ki birok ilikisinin de gz nnde tutulmas, salkl bir eviri
ynteminin n kouludur. Her metni, iinde olutuu toplumsal
konum gerei belirleyen birtakm iletiimsel zellikler vardr.
Bu zellikler, metnin gndericisine, alcsna, iletisinin niteliine
gre deiiklik gsterir. Tek bir ses ya da szck olarak dilsel
gsterge, nasl yerine gre bir belirleme ("Scak!"), yerine gre
bireysel tepki ("Bunaldm"), yerine gre bir nlem ("O ff!") ya
da buyruk ("Defol!") olabiliyorsa, tek tek gstergelerin yan yana
gelm esinden oluan daha uzun metinlerde de, bu tr ilevlerden
biri ya da teki ar basabilir. Birbirine benzer iletiim sel ilevi
olan metinler, dilden dile apayr dilsel edeerliliklerle olsa bile,
benzer bir yntemle aktarlm ay gerektirebilir. Gerekte bir met
nin iletiim sel zellikleri ile, evirisinde benim senecek tutum
arasndaki iliki, ilkadan beri eviri aratrm asnn zerinde
durduu noktalardan biri olmutur.

1. Szckler mi, Anlam m?

Latince'ye Kutsal Kitapm nl Vulgata evirisini yapan ermi

Hieronymus (348-420), gerekte eviri sorununa m etin tr a
sndan bakan ilk evirmen saylabilir. Geri Hieronymus, ilka
n bir baka nl evirm eni olan Cicero'nun ( 106-43) izinden
giderek, tem elde iki eviri tutumundan sz eder: verbum e verbu,
szc szcne eviri; sensum exprimerede sensu, anlam n e
virisi.1 Yalnz, Cicero kendi evirilerinin hemen hemen hepsin
de bu tutum lardan kincisini, anlam n zgrce aktarm n be
nimsemiken, Hieronymus genel olarak, Kutsal Kitap m etni iin
szc szcne bir evirinin, dind m etinler iin de anlam
evirisinin uygun deceini belirtir. Hieronymus'un eviri ko
nusundaki bu dncelerini ieren Pammakyus'a Mektup'u, eviri
kuram nn tarihinde, metnin trne gre eviri grnn ilk
belgesi niteliindedir (Strig, 31973, s. 1-13).
Hieronymus, bu gr yalnz ileri srm ekle kalmaz, kendi
evirmenliinde de, metnin trne gre eviri ilkesinin bir uy
gulaycs olur. Bununla birlikte, eviri geleneinde alar boyu
hep tartlagelen sorun, metin trlerinden ok, eviri ynteminin
dorudan doruya kendisiyle ilgilidir. Yzyllar boyunca birok
evirmen, ya Cicero'nun ut interpres diye adlandrd szc
szcne eviri, ya da ut orator dedii zgr anlam evirisi ilke
sine balanm, bunlardan birinin doruluunu tekine kar sa
vunmutur. Birinci yol, kaynak metnin biim sel elerinin elden
geldiince korunarak aktarlmas, ikinci yol ise, kaynak metin
yaplarnn elden geldiince, eviri metin dilinin anlambilimsel,
szdizimsel, biemsel ileyiine uydurulmasdr. Bu tartma za
man zaman klk deitirir, eviride aktarlm as gerekenin, biim
mi yoksa ierik m i olduu sorunu evresinde dnenir durur.

1 Cicero'nun g r lerin in iinde g eliti i tarihsel k lt rel balam ile, b u gr

lerin balatt eviri tartm asn n ev rim i konusunda derli toplu b ilg i iin bkz.
VVilss 1982, s. 29-30.
2 . H angi M etn e H a n gi Yntem ?

On dokuzuncu yzyl banda Alm an dnr, tanrbilim ci

Friedrich Schleierm acher (1768-1834), Berlin'de Krallk Bilimler
Akademisi'nde okuduu "evirinin Deiik Yntemleri st
ne" (Strig, s. 39-70) balkl incelemesinde, evrilen m etin tr
ile uygulanacak eviri yntemi arasndaki ilikiye zel bir nem
verir. Gerekte Schleierm acher'in dncelerinin, eviri kura
mnn gelimesine katks byktr. evirm enlik (bersetzen)
ile dilm alk (Dolmetschen) eylem lerini yeniden tanm layarak
birbirinden ak seik ayran, byk bir olaslkla eviribilim
(bersetzungswissenschaft) kavram n da ilk kullanan odur
(Wills, 1982, s. 31). Schleiermacher ile, bilim sel bir gzlem ilk kez
eviri olgusuna ynelir. Schleiermacher m etinleri genel olarak
iki bekte grr: Bir yanda sanat metinleriyle bilimsel metinler,
te yanda gndelik i yaam n ilgilendiren metinler. Bu metin
trlerini ilevleriyle belirlemeye alr Schleiermacher. yaa
mnda, konu ya da nesne ncelik tad iin, anlam her zaman
tektir, deiik yorum lara ak deildir. yazm alarnda belli
edim leri yanstan kalp szler, bu tr metinlerde dilin, ancak be
lirli bir anlam n taycs olduuna kanttr. Bilim ile sanat m e
tinlerinde ise yazar, konusunu, nesnesini, zgn dil kullanm y
la, kendisi oluturur. Bu durumda, gndelik i m etinlerindeki
anlam , saptanm niteliiyle, dorudan doruya kavranr. Dei
ik kiilerce kavran da pek bir ayrm llk gstermez. znel dil
kullanmyla olumu bilim -sanat m etinleri ise, allm anlam
kalplar tesindeki eyleri de dile getirm eyi am aladklarndan,
oul anlam l iletileri ancak yorum la, bir bakm a, dolayl olarak
kavranabilir. Bu tr metinler, var olan iletiim kalplarn, bel
li szlerle deyimleri, korumaya, srdrm eye deil, zgnle
ynelirler. Gerekte bu zgnlk, bu var olan kalplar krma,
eskiyi ama eilimi, bilim -sanat m etinlerinin balca zellii
olan canlln da kaynadr. Bu tr m etinlerin evirisinde, ya
zarn aktarlm as byk nem tar Schleiermacher'a gre. Bu
noktada, m etin trne uygun eviri tutumunu belirlerken, biri
okurun yazara gtrlmesi, biri de yazarn okura gtrlm esi
olmak zere iki yntemden sz eder. Sanat m etinleriyle bilim
m etinlerinde tutulacak eviri yolunun, okurun yazara gtrl
mesi olduunu dnr.2 Bu metinlerde anlamn dile getirilii,
gndelik iletiim kalplarndan daha ok, yaratc edimin yn
verdii bir dilsel sylemle gerekleir. evirmenin burada, gn
delik dilin iletiim dzeneklerini iyice tanyor olmas yetmez,
kaynak dildeki metnin ierdii zgn yaratclk anlarn da, b
tn yenilikleri yabanclklar ile birlikte kavramasn salayacak
bir yorum bilgisi (Hermeneutik) yeteneiyle donanm olmas
gerekir.

3 . letiim A sndan eviri

Geleneksel eviri kuramnda, metin tr ile eviri yntemi ara

sndaki karlkl iliki zerinde duran baka kuramc hemen
hemen yok gibidir. eviriden ounlukla yazn m etinlerinin ya
da Kutsal Kitap' n evirisi anlaldndan, "szc szcne
mi, zgrce m i?" tartmas, neredeyse ikinci Dnya Sava'na
dein, bu alanda ilgilenilen tek sorun olma niteliini srdrr.
1945'ten sonra bilim ile teknik uygulaym alannda byk l
de bir bilgi alveriinin balamas, iletiim aralarnn, kitle ile
tiim inin hzla gelimesi, evirinin yalnz kutsal ya da yaznsal
m etinleri deil, deiik bilgi alanlarndan uzm anlk dallarn da
ilgilendiren bir etkinlik olduu gereini ortaya karr. Bu nok
tada, evirinin 'yazara m bal, okura m dnk?' olmas gerek
tii sorunu gncelliini yitirir, hangi okur, hangi yazar, hangi
tr bilgi gibi konular nem kazanmaya balar. Bu konular g
zetildii zaman, evrilecek metnin kendisi, hem dilsel i dzen
lenii, hem de toplumsal-kltrel evresi ile yepyeni alardan,
bir sorun olarak grlr, ikinci Dnya Sava sonras yllarda

2 Schleierm acher'n ay rm n d a, bilim sel m etin ler iin ileri s r len , y azarn birey
selliinden gelm e zgnlk, genellik le insan b ilim leri iin d o ru olsa da, b ili
m in y irm in ci y z y ld a k i g elim esi sonucu, zellik le d eneysel bilim ler iin ge
erlili in i y itirm i durum dadr. Gnm zde k im i bilim d allarn n d ili nerdey-
se ulu slararas sim gelere ind irgenm i, b u durum da d eneysel ya da uygu lam al
bilim m etin lerin d e, oku run y azara g t r lm esi g ibi b ir am a da, ister istem ez
gndem den km tr. Schleierm acher'n yazn m etin leriyle ilg ili g rleri ise,
b yk lde bu g n de geerli.
dilbilim in bamsz bir bilim dal olarak gelimesi, te yandan
bildiriim kuramndaki hzl gelimeler, temelde bir bilgi akta
rmndan baka birey olmayan eviri edim inin tanm lanm as
ile zmlenmesine yeni baklar getirir. M etinii dilsel rgleri
inceleyen dilbilimsel m etin kuram ile metind dilsel-toplum-
sal balam inceleyen iletiimsel metin kuram, eviri aratrm a
sn yakndan etkiler.

4 . M etnin Alcs

Bir metnin kendi somut dilbilim sel ilevleriyle kendi dnda

ki hangi okura ulamak istedii, eviri asndan da nemli bir
noktadr. Yazar kime seslenmek istiyor? Belli bir okur toplulu
una ynelmi olabilir yazar, dank okurlara ynelmi olabilir,
ya da tek bir okurdur dnd. Metnin gndericisi ile alc
s, yazar ile okuru arasndaki kiisel ya da toplumsal ilikinin
nitelii de nem li bir etkendir. Gnderici ile alc toplumdaki
konumlaryla eit dzeyde olabilirler ya da aralarnda st-ast
ilikisi trnden bir dzey ayrm bulunduunu dnebilirler.
Yazarn okura hangi nyarglarla yneldii de nemlidir. Oku
runu gerek dil yetisi, gerekse metinde sz konusu olan dild
bilgiler ynnden kendisine eit, kendisinden yksek ya da aa
grmesi, m etni de deiik ynlerden etkiler. Kendisi ile oku
runun bilgi dzeyi arasnda bir uurum bulunduu kansndaki
yazar, m etnin ak srasnda sk sk belli kavram lar aklamak,
belli durumlarda, olaylarla ilgili bir art alan bilgisini okura ak
tarm ak zorunluluunu duyabilir. Birtakm d basklardan, s-
kdenetimden saknarak konuyu dolaylamalarla, sz uzatarak
anlatmay yeleyebilir ya da soyut bir anlatma kayabilir. Ya
zarn btn bu m etin d etkenleri gz nnde tutup tutm a
mas, br utaki okurun iletiyi hangi tepkiyle almlayacam
dnp dnmemesi, metnin ilevsel yapsn nemli lde
etkiler. Bu da, bir m etnin evirisi srasnda, evirm enin gzard
edem eyecei bir durumdur.
5. M etnin letisi

Bir nem li yn de yazarn metne ykledii iletinin hangi konu

da olduudur. Konunun anlatlnda bir izleksel anaizgi, bir
arlk noktas, hemen kendini belli edebilir. leri srlen d
nce, tek bir mantk izgisinden izlenmeye elverili olabilir. te
yandan, konunun bir ana izlek evresindeki deiik izlek yap
laryla sunulduu durum lar da vardr. Byle durum larda, yaza
rn deiik izlek yaplarn nasl bir anlam btnlne sokm a
y am alam olduu nem kazanr. Batan sona, somutlatrc
ara aklamalarla da oluturulabilir bu btnlk, simgesel bir
dzeydeki armsal anlamlarla da.

6. M etnin levi

zerinde durulmas gereken bir nokta da, yazarn metinle ne

yapmak istedii, neyi amaladdr. Bir eyi betim lem ek m i isti
yor yazar? Yoksa bir konu, durum, olay stne kendi yorumunu
mu sunm ak istiyor? Bir yaanty zgn bir dil dzenlemesiyle
anlatm ak da olabilir yazarn amac. Ya da, bir konunun retil
mesi, okurun belli bir tepkiye yneltilm esi, kandrlmas, sus
turulmas, ayaklandrlm as gibi ilevlerden birini yklem itir
yazd metne. Yazarn, amalad ilevi gerekletirm ek iin
nasl bir anlatm a yneldii, konuyu abartarak pireyi deve yap
mas ya da bir sorunu kmsyor olmas, ak ya da dolayl bir
vgy, yergiyi, eletiriyi amalamas, dil kullanm asndan
nem tar. Neye yneliktir metnin iletisi? ncelikle ar basan
bir ilevi var mdr? Yoksa, ncelikli bir ilev yansra, birden
fazla ikincil ilev mi sz konusudur? Btn bunlar hem m etnin
anlalabilmesi, hem de doru evrilebilmesi iin titizlikle gz
nnde tutulm as gereken noktalardr.
 Dilsel lev ile eviri

Gnmzde eviri aratrmas, m etin dilbilimi, m etin yorumu

almalaryla yakndan ilgilidir. Yalnz, bu ilgi metinlerle i
levlerinin btnyle kuramsal adan yaplm soyut snflan
drlm alarndan ok, metinlerin iletiim zelliklerine yneliktir.
Dilin, m etin trlerinin belirlenmesinde pay olan temel ilevleri
zerinde teden beri birok deiik gr ileri srlmtr.

1. levle lgili G rler

Metin dilbilim i asndan ilgin grlerden biri, ilkin C. K. Og-

den ile I. A. Richards'n nl The Meaning o f Meaning (Anlam n
Anlam) adl yaptnda karm za kar. 1923'te yaym lanan bu
yaptta Ogden ile Richards, dilin be tem el ilevinden sz eder
ler:

1. Belli bir anlam a yaplan gndermenin simgeletiril-

mesi.
2. Dinleyiciye ynelik tutum un aa vurulmas.
3. Gndergeye ynelik tutum un aa vurulmas.
4. Am alanan etkinin uyandrlmas.
5. Anlama yaplan gndermenin desteklenmesi (Ogden
and Richards, 1972, s. 277).
 Birinci ilevi nesnel bir anlamn dilsel simgelerle betim len
mesi olarak gren yazarlar "simgesel kullanm " dedikleri bu tr
kullanm n daha ok bilim sel nitelikli m etinleri oluturduunu,
bu tr kullanm da szcelerin doruluk, yanllk, gereklik gibi
ltlere vurularak kavrandn belirtirler. Ayrdklar ikinci
tr kullanm , geri kalan drt ilevin hepsini kapsayabilen "duy
gusal" ya da "uyarc kullanm"dr. Bu tr dil kullanmyla olu
an metinlerde, alcda uyandrlan tepkinin nitelii nem tar.
Szgelii, sanat m etinlerinin olumasnda bu tr kullanm ar
basar (Ogden and Richards, 1972, s. 229).
Ogden ile Richards'n gr, yirm inci yzyln ilk yar
snda hem dilbilim , hem de yazn eletirisi alannda etkili olur.
Gerekte I. A. Richards'n kendi yazn eletirisi kuram nn teme
linde de bu gr srer. te yandan, szn deiken ilevlerinin
gz nnde tutulm am as, dilin kat bir biim sel dizge olarak
grlmesi yznden eviri alannda birok karkln ortaya
ktna ilk kez deinen kaynaklardan biri yine The Mearing o f
Meaning'dir (1972, s. 28).
eviri aratrmas, metin dilbilimiyle ilgisinde daha ok Al
man dil bilgini Kari Bhler'in ilk olarak 1934'te yaym lanan Die
Sprachtheorie (Dil Kuram) adl yaptndaki grlerinden yola
kar. Bhler, davran ruhbilim dorultulu, "Organon Mo
deli" diye anlan blmlemesinde, dilde balca ilev ayrr.
Temelde dilsel gstergenin ana ilevinden gelitirilm edir bu
blmleme. Bhler, dilin ilevlerinden ilkini "betim lem e ilevi"
(Darstellungs-funktion), kincisini "anlatm ilevi" (Ausdruck-
sfunktion), ncsn de "seslenme ilevi" (Appellfunktion)
diye adlandrr (21%5, s. 28-33). Bu ilevlerden birincisi, gerek
dnyadaki nesnel durumlarla, bu durum lar arasndaki ilikiler
le ilgilidir. Tpk Ogden ile Richards'n blmlemesindeki birin
ci ilev gibi. Bhler'e gre, bu betim lem e, tanm lam a, gsterme
ilevi, birka nlem sz dnda, her iletinin temelinde vardr.
Anlatm ilevi ise dorudan doruya iletinin gndericisiyle, ya
zarla ilgilidir. Onun duygular ile dncelerinin bir davuru
mu olduundan, znel bir damga tar. Seslenm e ilevi, iletinin
alcsna yneliktir, alcy belli bir edime, tepkiye, davrana
drtm eyi amalar. Ogden ile Richards'da olduu gibi, Bhler'de
de gze arpan nemli nokta, dilin nesneler dnyasyla ilgili
bilgi, gzlem, saptama, haber ileten betim leyici ilevi ile br
ilevleri arasnda temel bir ayrm olduudur. Gerekte, dilin i
levlerinin iletiimsel adan yaplacak her blmlemesinde, bu
ayrm srer. Nitekim J. L. Austin (1962) ile J. R. Searle'n (1969)
sz-eylem kuram ndaki "salt dilsel" (locutionary), "edim sel" (il-
locutionary), "etkisel" (perlocutionary)1 ynler de bu temel ayr
m srdrrken, Bhler'in ana ilev sralamasyla bir kout
luu yanstrlar.
Roman Jakobson (21964, s. 353-7) Bhler'in ayrd i
levden yola karak, dilsel iletiim olgusunun genel bir akla
masna varmay dener. Bhler'in blm lem esine ilev daha
ekler Jakobson, ama onun grnde de betim leyici, anlatm c,
seslenici ilevler ar basar. Ekledii "ilikisel", "st-dilsel", "i
irsel" ilevler, gerekte yer yer Bhler'in ayrd ilevlerle rt-
r niteliktedir. Bununla birlikte, Jakobson'un bir nemli katk
s, her trl iletiimi kuatan dild dnyay, kendi deyimiyle
"balam ", temel etken olarak benim seyip aklamasdr.
M. A. K. Halliday (1970,1971, 1973) ise dilde ana ilevden
sz eder: "Kavram sal" (ideational), "kiileraras" (interperso
nal), "m etinsel" (textual) diye adlandrr bu ilevleri. Birincide
dil, d ya da i dnyayla ilgili bilgi aktarr; ikinci ilev kiilera-
ras iletiim konumlarn dzenlemeye yarar; nc ilev ise
dilin kendi elerinin bir m etin oluturm ak zere eklem lenm e
sini salar. Gerekte Halliday'n grnde de yansyan, teden
beri sregelen ortak nokta, genel olarak temelde iki ilevden sz
edilebilecei, bunlardan birincisinin nesnel bilgi ieriklerinin
dile getirilmesiyle ilgili, kincisinin de duygusal-anlatmsal ni
telikli olduudur.

2 . lev A sndan evrilebilirlik Sorunu

Dilin ilevleri konusundaki grler, m etin dilbilim inin or

taya kmasnda, gelimesinde nemli yer tutar. Yalnz, eviri

1 J. L. A ustin ile J. R. S e a rle' n kuram ile, y ap tk lar b l m lem en in ay rn ts iin

bkz. G ktrk, 21980, s. 38-45.
aratrmas bu ilevlerin oluturduu somut m etinlerle ilgilen
diinden, soyut m etin kuram larndan daha ok, dilin dilbilim,
toplumdilbilim, ruhdilbilim gibi alanlarndan, te yandan ya-
znbilimden yararlanarak, metinler karsnda srdrlecek bir
eviri urann ilkelerini saptamaya alr.
Albert Neubert (1968, s. 30) byle bir abayla, deiik dil i
levlerinden olumu metinleri, evrilebilirlik asndan srala
maya giriir, evrilecek m etinleri drt blm e ayrr:

1. zellikle kaynak dile ynelik m etinler (rnek: yurtbil-

gisi, yresel yaamla ilgili metinler).
2. ncelikle kaynak dile ynelik m etinler (rnek: yazn
sal metinler).
3. Hem kaynak dile hem eviri diline ynelik metinler
(rnek: zel am al bilimsel teknik uzmanlk m etinle
ri).
4. ncelikle ya da zellikle eviri diline ynelik m etinler
(rnek: d propaganda metinleri).

Neubert'e gre bu sralamadaki her metin trnn evrilebilirlik

derecesi tekilerden ayrdr. Birinci tr metin hi evrilemezliin
ya da ancak snrl oranda evrilebilirliin, ikinci tr metin belli
bir lde evrilebilirliin rneidir. Bununla birlikte, Neubert'in
blmlemesinin, her somut durumda ilerliini koruyabilecei,
sugtrr bir noktadr. Szgelii, bir lkeye bir dile zg son de
rece yresel bilgilerle dolu herhangi bir yurtbilgisi metni, birta
km ara aklamalarla, amlamalarla evrilebilir belki. Nitekim,
Neubert'in daha yksek bir evrilebilirlik derecesinde grd,
kimi bilimsel teknik uzmanlk metinleri de, eviri dilinde benzer
trden amlamalar gerektirebilir. Ayrca, yazn metinlerinin an
cak belli bir lde evrilebilirlii sav yeterince aklk tamaz.
Yazn metinlerinin kendi aralarnda bile evrilebilirlik derecesi,
metinden metine deiiklik gsterebilir. iir, roman, oyun, dene
me gibi yazn trlerinin evrilebilme koullar bir genelleme ile
aklanamayaca gibi, evrilebilirlik nitelii bir iirden, roman
dan, oyundan tekine de deiebilir. Robinson Crusoe ile Fitinegans
Wake'in evrilebilirlik derecesinin bir grlemeyecei gibi.
3. M etin A na-trleri

Katharina Reiss, Bhler'in ayrd dilsel ilevin, deiik

trden m etinler oluturduu grnden yola karak, metin
ana-trleri zerine tem ellenm i bir eviri kuram gelitirm eye
alr. eviri eletirisinin olanaklar ile snrlar konusundaki
incelemesinde Reiss (1971, s. 24-52) Bhler'deki betim leyici ile
vin "ierik arlkl" (inhaltsbetonte), anlatm ilevinin "biim
arlkl" (formbetonte), seslenm e ilevinin de "ar arlkl"
(appellbetonte) m etinler oluturduunu belirtir. Basl metinle
rin yan sra baka yollardan yaylan, radyo-televizyon oyunlar,
ark, opera sz gibi m etinleri ise "iitsel aral" (audio-medi-
al) diye adlandrr, bunlar drdnc bir tr olarak grr. Reiss
daha sonra yaymlad bir almasnda (21983, s. 5-14) yanl
anlam alar nlemek iin, kulland kavramlarda deiiklik ya
par. Blmlemesini bu kez "bilgilendirici" (informativ), "anla
tm c" (audio-medial) diye adlandrr. Gerekte daha sonraki bir
yaymnda da, drdnc metin trne verdii ad "ok aral"
(multi-medial) diye dzeltecektir (Reiss-Vermeer 1984, s. 211).
Reiss'n blmlemesinde bilgilendirici m etinler nesnel du
rumlarn, olaylarn, olgularn betim lenm esine yneliktir. Bu
ana-tr kapsamna haber, retici yaz, gzlem ya da dnce
yazs, yasa, ynetmelik, szleme, her trl klavuz, bavuru,
danma, bilim sel ya da teknik inceleme m etinleri girer. Bu m e
tinlerin ortak zellii, yaam la ilgili bilgi sunm alar, dnyay
betimlemeleridir. Bunlarn evirisinde, ilettikleri bilginin ni
teliini korumak, bu bilginin eviri dilinde somut bir biimde
anlalm asn gzetmek nemlidir. Bu anlalrl salamak iin
evirmen, yerine gre aklayc deyilere, amlamalara da ba
vurabilir, nk bu m etinlerin ayrc zellii, biim sel dil yap
larndan daha ok, ieriksel bildirim leridir (Reiss, 21983).
Anlatm c metin ana-tr ise, gndericinin dili yaratc bir
dorultuda kullanm as sonucu olumu rnleri kapsar, Bu tr
metinde dil, zgn bir dzenlenile, ieriini ya da gndergesini
kendisi oluturur, her zam an dil d dnyada bir gndergeye
ynelik olmak zorunda deildir. Metnin bylesi, dil araclyla,
daha hi bulgulanm am , adlandrlm am trden yaantlar
da armsal bir anlam rgsyle okura iletmeyi amalar. Bu
bakm dan, dnya yaantmz zenginletirici metinler de dene
bilir bunlara. Bir iir, roman, oyun, yk bu niteliktedir. zgn
bir dil kullanm n yansttklarndan, bu metinlerin evrilm e
sinde, yazarn biemini ynlendiren ilkelerin zellikle gzetil
mesi, eviri dilinde, zgn metindeki sanatsal biem ile etkinin
bir benzerinin retilm esi gerekir. Bu tr m etnin nesnel anlam
ieriinden ok, ses, szck, tmce, btn dzenindeki dilsel bi
im zellikleri nemlidir. Ancak Katharina Reiss, burada sz
n ettii anlatmc metnin, geleneksel yazn metni kavramndan
ayr olduunu, biimsel d zelliklerinden daha ok, iletiimsel
metin ii ilevleriyle kendini belli ettiini, aklam alarna ekle
mek zorunluluunu duyar.
Reiss'n ilemsel diye adlandrd ana-tr kapsamna ise,
reklam, propaganda, tantma, vaaz, seim konumas benzeri
metinler girer. Bu tr m etnin ayrc zellii, btnyle alc
y belli bir davrana yneltm ek amacn gtmesidir. Baka bir
deyile, dnyay deitirm eye ynelik m etinlerdir bunlar. Belli
deer llerini, bak biim lerini, yaklam lar, eilim leri dile
getirerek, bir tepki, bir eylem uyandrm ak isterler. Gerekte by
le m etinlerin evirisinde gz nnde tutulm as gereken nokta,
kaynak dilin alcsnda uyandrlm ak istenen tepkinin eviri dil
alcsnda da uyandrlabilmesidir. evirmen, gerek ierikte ge
rekse dil dzenleniinde bu sonucu salayacak deiiklikleri ya
pabilir. nemli olan, iletinin eviri dil alcsna kaynak dildeki
arpclyla ulamasdr.
Betimleyici, anlatm sal ya da ilemsel etki ou zaman bir
metinde yanyana da bulunabilir. Bir romanda ya da bir oyunda
szgelii bir sylev, retici bir para, bir dinsel konuma yer
alabilir. Gerekte pek az metin, tek bir ilevle snrldr. Ayrca,
metinlerin deiik iletiim konumlarnda srekli yeni ilevler
kazanabileceini de unutmamak gerekir. Ancak, her metinde bu
ana ilevden biri ne kar. evirmen, ilevlerin metin iinde
nem lerine gre sralann incelemeli, ar basan ilevin eviri
metinde de yanstlmasn amalamaldr. Bir m etnin yeterli e
virisi, yalnz byle bir zmleme sonucunda gerekletirilebi
lir (Reiss, 21963, s. 9).
 Reiss'in drdnc ana-tr olarak ayrd iitsel aral ya
da ok aral metinler de yerine gre ana-trden biri kapsa
mnda grlebilirler. Szgelii, bilim sel bir radyo konumas bil
gilendirici, televizyon ya da radyodaki bir reklam ilemsel, bir
opera m etni de anlatm sal nitelikler tayabilir. Ama bu m etinle
rin her biri, yaylm alarn salayacak aracn teknik zelliklerine
gre hazrlanmtr. Bilimsel radyo konumas, ksa, etkili, anla
lr, szdizim i kolay kavranr; reklam metni, kesin, youn, ar
pc, kullanlacak grntye elverili; opera metni de eliindeki
mzik ile eyleme uyumlu olmak zorundadr. Bu tr m etinlerin
evirisinde de, byle zelliklerinin gz nnde tutulmas, bu
zelliklerin elden geldiince, eviri dili ile kltrndeki ileitim
aralarna uyarlanabilmesi nemlidir.
Reiss'in ana-trler ayrm , uygulamada belirsizlikler ta
makla birlikte, N eubert'in blmlemesine oranla daha tutarl,
daha ilek, daha salam temellidir. Reiss ile Vermeer (1984) daha
sonraki ortak almalarnda, m etin trleri ynnde bir eviri
aratrm asnn uygulam adaki ayrntlarna ilikin aklam alar
getirirler. Gerekte K. Bhler'in dilde tem el ilev grn
den, eviriyle ilgili olarak sz eden baka eviri aratrm aclar
da vardr. Peter Nevvmark da (1981, s. 12) evirm enin, bu dilsel
ilevlerin herhangi birine ayarlanabilen bir drbnle alt
n, metinde hangi ilev ar basyorsa, eviri ynteminin de ona
gre seildiini belirtir.

4 . M etin Alt-trlerine D oru

U temel dilsel ilevden yola klarak gelitirilm i m etin ana-

trleri grnn btn diller iin geerlilik tad apaktr.
Betimleyici, anlatmc, seslenici nitelikte metinlerin her dilde sa
ysz rnei bulunabilir. eviride gzetilecek temel ilke, kaynak
dil metnindeki ilevin ya da ilevlerin eviri metinde de srmesi
olduundan, metin ana-trleri, kuramsal ynden salkl bir
k noktas salayabilir. Bununla birlikte, her m etnin iletiimsel
yapsnn tek ilevle aklanamazl, somut eviri edimi iinde
ki evirm eni, ard arkas gelm ez saysz sorunla kar karya
getirecektir. yle ya, betim leyici ana-tr kapsamna bir bilimsel
deneme yazs da, kira szlemesi de, okul kitab da, yemek ta
nm da girer. Robert de Beaugrande ile VVolfgang Dressler'in
(21983, s. 182-207) ortak almasnda, kim i geleneksellemi m e
tin trlerinin ilevsel bir izgiden, toplumdaki insan ilikilerine
katklarna gre, daha alt blmlemelerde de tanmlanabilecei,
bylece dil iinde metin trleri arasnda kesin snrlar izilem ese
bile, metinde ar basan iletinin niteliine gre, bir lde seik-
lik kazanlabilecei belirtilir. Beaugrande ile Dressler bylece,
"betim leyici metinler", "anlat metinleri", "tartm a metinleri",
"yazn metinleri", "iirsel metinler", "bilim sel metinler", "reti
ci m etinler" gibi trler ayrr, bunlarn her birinin dilsel ilevini
aklamaya alrlar. Szgelii, betim leyici metinlerin nesneler
le, durumlarla ilgili bilgimizi genilettiini, anlat m etinlerinin
eylemlerle olaylar belli bir sralama dzeninde sunduunu, ya
zn m etinlerinin, gerek dnyann karsndaki bir seenek ola
rak bir dsel dnyay dile getirdiini, retici m etinlerin iletti
i bilginin, bilim sel m etinlerin tersine, toplumun o gnk bilgi
dzeyini amam ak zorunda olduunu, btn bu m etinlerin
geleneksel ilevine dayanarak belirtirler. Grld gibi, Bea
ugrande ile D ressler'in blmlemesi, ana-trler blmlemesinin
bir aama tesinde, alt trlere yneliktir.
Daha ok sayda metin trnn, daha ayrntl tanm, eviri
aratrmas iin nemlidir. Metin dilbiliminden evirinin en ok
yararlanabilecei nokta da budur. Toplumda, dil iinde teden
beri sregelen metinlerin oluturduu birtakm m etin gelenek
leri vardr. Bu gelenekler metnin, gndergesi olan anlamda, iin
de olutuu kiileraras iletiim balamnda, kendi dilsel biim
sel dzenleniinde belli kalplamalarn, kurallam alarn ortaya
kmasndan domulardr. Buradaki kurallama, bireylerin bel
li metin trlerindeki dil kullanmn ynlendirdii gibi, iletiim
konumunu da belirler. Bir gazetedeki evlenme duyurusunun,
Trke'de, ngilizce'de, Almanca'da, Japonca'da belli bir biimi,
kalplam kurallar, gelenei vardr szgelii. Bununla birlikte,
belirttii anlam, bu dillerin birinden tekine pek az deiir.
Bir dil iindeki kimi metin gelenekleri tarihsel srete, byle
dilsel yaps, ilevi aa yukar belli trler olutururlar. Geri
bu gelenekler kendi ilerinde deiiklie urayabilirler. Szge
lii, Trke'de gazete lm ilanlarnda "ebediyete intikal", "ir-
tihal" gibi szckler, eskiye oranla hi kullanlm yor artk, ya
da pek seyrek kullanlyor. te yandan, "lm " adn dorudan
doruya anmamak iin bu tr metinlerde hep bavurulan "vefat
etti", "kaybettik", "yitirdik", "aramzdan ayrld", "Tanr'nn rah
metine kavutu" gibi dolaylamal deyiler, eskiden olduu gibi
bugn de, bu m etinlerin bir zelliidir. Belli metin trlerinde
byle izgeleme (emalama) eilimi, hep grlen bir durum
dur. Buna benzer ayrntlarn evirmence hem kaynak m etin di
linde hem de eviri dilinde kavranabilm esi, bu diller ardndaki
kltrn yeterince tannmasyla ilgili bir sorundur.
 III
evribilim Asndan
M etin Tr

Metin trlerini kendi aralarnda toplumsal iletiim ilevlerine

gre blmlemek, bu blmlemeyi de elden geldiince ayrn
tya indirebilmek, evirinin hem retimi hem de uygulamas
asndan nem tar. Bu amala, bir dildeki metin trleri genel
olarak ilk elde "yaln metin trleri", "karm ak m etin trleri",
"nceli m etin trleri" diye bekte toplanabilir (Reiss-Verme-
er, 1984).
Yaln metin trleri, ounlukla tek balarna evrilmeyi ge
rektirmeyen rnekleri kapsar. Bir dn ars, hava raporu,
lm ilam, doktor reetesi benzeri metinler byledir. Genellikle,
bir hava raporunu ya da doktor reetesini evirmenin hibir ge
rei, anlam yoktur. te yandan i, kira, alm satm szlemeleri,
vaaz gibi metinler, evrilmeyi gerektirebilecek yaln metinlerdir.
Kimi metinler, tek bir metin tr tanm nn kapsamnda g
rlemezler. Szgelii, yaln metin tr kapsam na soktuumuz
ilan rnekleri, yemek tanmlar,, vaaz, szleme, btnyle kur
maca nitelikteki bir romanda ya da ykde karmza kabilir.
Bu durumda evirmen, kaynak dildeki m etin tr gelenekleri
ile bunlarn eviri dilindeki karlklarn gz nnde tutmaz
sa, kaynak dilin yaln metinlerini stnkr evireceinden,
yetersiz bir eviri ortaya koyacaktr. ou zaman bu tr yaln
m etinleri bir dilden bir dile dorudan doruya aktarabilmek
olanakszdr. Dolaysyla, bunlarn evirisi sz konusu olduu
durumlarda, eviri dilinde ayn ilevi salayan m etin gelenei
aratrlarak, iletiimsel bir edeerliliin kurulmas am alan-
maldr. Deiik trden yaln m etin rnekleri, karm ak bir m e
tin iinde, szgelii bir kurm aca m etnin rgsnde karmza
karsa, bunlarn btn yap iindeki varlk nedeninin doru
saptanmas gerekir. Kurulularnda baka tr m etinlere de yer
veren karm ak metinler, yalnz yazn metinleri deildir. Dilek
e, gnce, mektup, inceleme yazana, tutanak benzeri m etinler
de de bu karmak nitelik karm za kabilir.

1. M etin Gelenekleri

Dil iindeki m etin gelenekleri, kltrn akna gre deiiklik

lere urayabilirler. Gerekte, sessizce etkilerini yrten bu ge
lenekler, yazl olmayan kurallar gibidir.1 Geri temel dilbilgisi
kurallar gibi kesin nitelikte deildirler ama, toplumda belli yaz
ya da sz eylem lerini bir yola yordama balayarak lt olutur
duklar da apaktr. Bu ltlerdeki deimeler, toplumsal kl
trel deimenin bir yansmas olabilir. Szgelii Almanca'da
olduu gibi Trke'de de bilim sel aratrm a m etinleri trnde,
konunun edilgin bir kipte ya da birinci oul kii azndan an
latlmas gelenei, Amerikan yaynlarnn etkisiyle, birok du
rumda yerini birinci tekil kii anlatm na brakmtr. zellikle
yeni kuak bilim adamlar, kendi bilim alanlarnda bir eyi ya
zl anlatrken "ben" dem ekte saknca grmyorlar bugn. te
yandan, Trke'de resmi yazmalarla dilekelerde yllardr yer
lemi olan "dilerim", "saygyla bilgilerinize sunarm " gibi sz
ler, son yllarda kltr alanndaki gerilemenin dile yzlerce et
kisinden biri sonucu, yerini "arz ederim", "rica ederim", "arz ve
rica ederim " trnden, toplumsal dzey ayrm vurgulayan de
yilere brakmtr. Gndelik resmi konumalarda "zat devlet

1 Szgelii, b ir anan n ocuuna uydurduu m asal ya da o cu k larn oyundan

n ce sayrken syled ikleri tekerlem e, b ir bayram s y lev i, "A llah ne m u rad
nz varsa..." gibisind en balayp b ir s r b e n zer s zle sren d ilen ci y ak arlar,
resm i genelgeler vb. gerekte hep kendiliinden g elien, am a kesin y azl kural
da olm ayan m etin biim leridir.
lileri", "zat- alileri" gibi sayg szleri de sk sk boy gsterirken,
zel yazma dilindeki "sevgili babacm", "sevgili anneciim "
rnei yaln sesleniler yerine "muhterem pederim", "muhterem
valdem" gibi eski biimleri getirmek, im dilik olanaksz gr
nyor.

2 . Dilin D eiik D zeylerinde M etin G elenei Etkisi

Metin trleriyle ilgili gelenekler, deiik dil dzeylerinde gze

arpabilir. Szgelii, Trke lm ilanlaryla ilgili olarak daha
nce deindiim iz zellik, szck dzeyinde bir gelenek etkisi
dir. Bilimsel anlatm diliyle ilgili olarak deinilen zellik ise dil
bilgisi dzeyinde olumu bir gelenee rnektir. Trke'de "bir
varm bir yokmu", Almanca'da "es war einmal", ngilizce'de
"once upon a time" gibi masal girileri, deyim dzeyinde; ro
man, yk gibi anlat m etinlerinde blmleme, oyunlarda sah
ne perde dzenlemesi, yasa m etinlerinde maddeler, fkralar,
metin kurulu dzeyinde; bir spor karlamasnn aktarlm a
snda, nce takm larn, hakem lerin tantlmas, m etin yaps d
zeyinde; sone, koma, m ani gibi belli m etinler iin belli kouk
ya da uyak dzeni zorunluluu, metin biim i dzeyinde; mek
tup balklarnda "Sevgili Kardeim " tr bir sesleniten sonra,
Trke'de ngilizce'de virgl, Almanca'da nlem, spanyolca'da
iki nokta kullanlm as noktalama dzeyinde olumu gelenek
etkisinin rnekleridir.
Bir dildeki m etin alt-trlerinden kimisi, gelenekle kesin ka
lplara dnm olabilir. Kira szlemesi, vergi bildirim i, res
mi genelge, dava dilekesi gibi rnekler, byle birer kalp metin
niteliindedir. Bunlarn genel olarak "szlem e" ya da "resm i
yaz" tr kapsamnda grlmesi g deildir. te yandan,
gelenekle kesin kalplar oluturmam m etin trleri de vardr.
An, deneme, rom an, inceleme, iir gibi yazn m etinleri byledir.
Gerekte bu m etinlerin evrilmesinde, evirmen bunlardaki dil
kullanm nn hem anlatm sal hem de ilemsel niteliini grmek,
eviri edim ini ona gre ynlendirmek zorundadr. Yazn m etin
leri ounlukla, yalnz anlatm deil, byk lde bir sesleni,
birer ardr da. Seslendikleri alcya gre, yazarn yenilik, ya
ratclk eilim ine gre biimlendiklerinden, bu metinlerde ge
lenein pay, tek tek m etinleri belirleyecek genelgeer kalplar
salamak deildir.

3 . letiim Asndan M etin T r

M etin t r geleneklerinin tannm as, iletiim in gereklemesi

asndan belli bir anlam tar. Gerekte m etin tr kavram, ile
tiimi adan etkiler: Bunlardan birincisi, hangi gelenekten
bir metin karsnda olduumuzu gsterecek belirtilerdir. kin
cisi, belli bir beklenti durumunun uyandrlmas, ncs de,
metni kavraymzn ynlendirilmesidir. Birinci etkiye rnek:
Almanca'da "im Namen des Volkes", Trke'de "Trk ulusu ad
na" gibi deyi bir mahkeme karar, "und wenn sie nicht gestor
ben sind, so leben sie noch Heute" ya da "onlar ermi muradna
biz kalm kerevetine" szleri bir masal, "liebe Gemeinde" ya
da "ey cem aatl M slim in" seslenii bir vaaz metni karsnda
olduumuzu nceden belirtir. Bu rnekler alabildiine oalt
labilir. letiim zerinde ikinci etki, belli metin rglerini ge
lenekten tanyan okurun, biemsel-ilevsel gdm kurgulary
la belli bir beklentiye ynelmesidir. Szgelii, bir ksa hayvan
yks okuyunca, yknn sonunda insan yaam na da uygu
lanabilecek tre dersini bekleyecektir okur. Bir ma yazsnda,
takm larn oluumunu, yeri, saati, hakemleri, sonucu aklaya
cak bilgiler bekleyecektir, bir gazete yazsndan gncel olaylarla
ilgili ayrntl bilgi bekleyecektir. letiimde, metnin kavranm
ynlendiren nc etki de bu beklentiler zerine temellenir.
"Son yllarn en byk rom anlarndan biri" gibi bir tmce, bir
rom ann arka kapanda ya da bir gazetede yaynevi reklam lar
arasnda gzm ze arparsa, bu tmceyi reklam m etinleri t
rnde dnr, dile getirdii yargy bir rpda benim sem ekten
uzak dururuz. te yandan, ayn tmce, gvendiimiz bir ele
tirm enin yazsnda yer alyorsa, bu kez onu bilgilendirici ilev
kapsamnda bir tantma metni olarak okur, inanlr bir deer
lendirme sayarz. Bylece bu iki okuyutan her birinde, metni
baka bir dilsel ilevin, baka bir m etin tr geleneinin rnei
olarak grrz. Btn bu ayrntlar, m etinlerin doru anlal
masn saladklar gibi, evirmence bilincine varldklarnda,
salkl bir evirinin de temelini olutururlar.

4 . M etin T r G elenei ile eviri

Metin tr gelenekleri, dil ile kltrn zelliklerine gre, o

unlukla her dilin kendisine zg bir biimde oluurlar. Bunun
la birlikte, benzer ilevi yrten geleneklere ayr ayr dillerde de
rastlanabilir. Bu adan baklnca m etin trleri:

a. Btn diller iin geerli genel m etin trleri

b. Tek dilden daha ok dilde bulunan m etin trleri
c. Tek dile zg m etin trleri

olmak zere bekte grlebilir. Birinci bekte, bir yaz kl

tr olan her dilde bulunabilecek masal, destan, mektup, sz
leme, iir; ikinci bekte, sone, gazel, balad, "lim erick"; nc
bekte de Japon "no" oyunlar ya da "haiku" iirleri, Trke'de
ki m ani gibi m etinler yer alr. Bu m etin tr gelenekleri, zam an
la bir evrim de geirebilirler, bugn belli bir tr kapsamnda
grlen metin, gemite bambaka bir tr kapsamnda yer alm
olabilir. Szgelii, gnmzde hemen hemen btn dillerde ya
zn m etni tr iinde yer alan iirin biim sel zellii kouk ile
uyak, ortaada retici, bilim sel, dinsel m etinlerde de kulla
nlyordu. M etin geleneklerinin gerek dilii gerekse dilleraras
ilikilerinde bu niteliklerinin bilinm esi, eviride kaynak metin
iletiim ilevinin yeterli aktarm iin gereklidir.
M etin tr gelenekleriyle ilgili bu konularda ayrntl bilgi,
deiik m etinlere uygulanacak doru eviri ynteminin sap
tanmasnda da sonsuz yarar salar. Metin trnn gelenei her
ynyle gz nnde tutulabilirse, hangi m etinlerin iletiim sel
yntemle, iletinin aktarlm asna arlk verilerek evrilebilecei,
buna karlk hangi m etinlerin dilsel biim ine arlk verilm e
si gerektii daha kolay kararlatrlabilecektir. M etnin trne
gre, kaynak dilde yanstt geleneklerin, hangilerinin eviri
diline aktarlmaya deer, hangilerinin aktarlmas gereksiz ol
duu buna gre belirlenir. Szgelii, yeni km bir ilacn kutu
su iindeki tantmalk metni baka dile evrilirken, kaynak dil
de byle bir m etnin gelenekle belirlenm i biim sel niteliklerinin
eviri dilde yanstlmasndan ok, iletisinin en kolay biimde
anlalm asna nem vermek gerekir. Bir yemek tanm , yeni bir
elektrik aygtnn kullanm klavuzu gibi m etinler iin de du
rum ayndr. te yandan, evrilm esi sz konusu olan metnin,
eviri dilinin kltr dizgesi iinde daha nce bir gelenei olm a
yabilir. Byle durumlarda eviri metin, eviri dilinde yeni bir
gelenein balamasnda etkili olabilir. Daha ok yazn alannda
ki m etin trlerinde grlr bu (Even-Zohar, 1978; Toury, 1980).
Szgelii, Trk yaznnda belirli gelenei bulunmayan rom an
tr, on dokuzuncu yzyl ortalarnda bat yaznndan nl r
neklerin evrilmesiyle tannm^bylece Trke'de yeni bir me
tin tr gelenei balamtr. te yandan, Arapa'da, Farsa'da,
Osmanlca'da yaygn bir gelenek olan gazel tr biim olarak
A lm anca'ya on dokuzuncu yzyl balarnda Schiller, Goethe,
Rckert, Platen gibi nl yazarlarca aktarlm akla birlikte, Al
man dilinde srekli bir m etin gelenei oluturamamtr. Tpk
ngilizce'de Edward Fitzgerald'n 1859'da yaymlanan Rubaiyat
ofO m ar Khayyam evirisinin, byk etkisine karn ngilizce'de
"rubai" benzeri bir m etin gelenei oluturamamas gibi. talya'da
on drdnc yzyl sonlarnda ortaya kan, ngiliz yaznna on
altnc yzyl balarnda Wyatt ile Surrey araclyla aktarlm
sone gelenei ise, hem ngilizce'de hem de br Avrupa dille
rinde yzyllar boyu srecek yeni bir m etin alt-tr geleneini
balatmtr. ngiliz yaznnn en zengin m etin geleneklerinden
biri olan deneme trnn, daha dorusu deneme syleminin
olumasnda, John Florio'nun 1603'te yaym lad M ontaigne e
virisinin pay tartlm az nemdedir. evirinin bir kltre by
le katklarna saysz rnek verilebilir.
nc durum ise, yabanc dildeki bir metnin, alc dilde
var olan m etin tr geleneklerinden hibirine oturm am as, e
viri okurunun, daha nceden hi tanmad m etin yaplaryla
kar karya kalmasdr. Szgelii, uzaya yaplan bir yolculuu
ayrntlaryla anlatan metnin uzay aratrmacl gelimemi
bir toplumun diline evrilmesi, yerine gre birok deyimin,
kavramn, ara gere adlarnn yeterli aklamalarla, notlarla,
yorum larla aktarlm asn gerektirir.
Metin tr ile kaynak dil ya da eviri dili gelenekleri arasn
daki ilikiler konusunda bu gzlemlerden varlabilecek sonu,
betim leyici, bilgilendirici, kullanm alk metin trlerinin oun
lukla iletiimsel bir eviri yntemiyle her eyden nce iletinin,
bilgi ieriinin aktarlm as gzetilerek evrilebilecei, kurmaca
nitelikli sanat m etinlerinde ise metin rgsndeki dilsel, yap
sal, biemsel zelliklerin ncelik kazanddr. Byle m etinlerin
evirisinde, eviri dilinde yalnz ierik ynnden deil, ses, sz
ck, szdizim i zelliklerine, btn yap elerinin dzenlenii
ne, bu elerin kendi aralarnda etkileimlerine, bir edeer bul
mak zorunludur. Bir yazn metni yalnz ierik deildir. Yalnz
biim de olamayaca gibi.
 IV
Yazn M etninin evirisi

M etinlerin ana ilev trlerine gre yaplan blmlemede, en

byk glk, anlatm c diye adlandrlan ilevi, som ut metin
rneklerinde tanmlayabilmek, irdeleyebilmektir. Dilin deiik
am alara ynelik ilevlerini inceleyen kuram clarn (Ogden and
Richards, K. Bhler, J. L. Austin, Jakobson, Halliday, Reiss) ortak
ynleri, yaptklar ayr ayr blm lem elerin temelinde iki ana
ilev beine yer vermeleridir. Bu ilevlerden, gerek nesneler,
olgular durumlarla ilgili bilgi, gzlem, dnce aktarm na y
nelik olan birincisi kullanm alk metinlerde, yaratc bulu ile
bilginin aktarm na ynelik olan kincisi, kurm aca m etinler
de etkilidir (bkz. Gktrk, 21980). eviri alannda ilk bilim sel
almalar, daha somut niteliklerinden dolay bilim sel teknik
metinlerin evirisi konusunda ortaya km tr (Jumpelt, 1961).
Gerekte, kinci Dnya Sava sonrasna dein, eviri denince
ounlukla yazn evirisi dnlm ekle birlikte, evirinin ba
msz bir bilimsel aratrma alan durumuna ykseldii son
yirm i be ylda, en az incelenen konu gene yazn evirisi ol
mutur. Dilbilim in nerdeyse bir yan dal olarak gelitirilen e
viri aratrmas, yazn m etinlerini, gerek iletileri gerekse dilsel
dzenlenileri asndan, bilim sel kesinlikte ltlere vurula-
m azlklarndan dolay gz ard etmitir. Bunun balca nedeni,
ounlukla kurmaca nitelikli olan yazn metninin, dilin szck,
szdizimi, anlam kurallarna sk skya bir ballkla deil, an
lamda, deyite, anlam n gndergesinde, srekli bir deiiklikle,
yaratc yenilikle olumasdr. Yazn m etni dilden oluur, ama bu
dil bir bakm a onun kendine zg dilidir. Gstergebilimsel a
dan baklrsa, bir yazn m etninin kavrannda yazar ile okurun
dilsel tepkisi, gndelik dil kullanmndaki genel kuraln tersine,
her zaman birbirini btnler nitelikte deildir. Okur ya da dei
ik okurlar, belli bir yazn m etnine birbirinden ok ayn tepkiler
gsterebilir, anlam bambaka dorultularda yorumlayabilirler.
Birok durumda okur, bir yazn metnindeki rtk anlam lar da
kendi kavraynca ak klma eilimindedir. Bu rtk anlam la
rn, bireysel okurlarca hangi ynde ak klnaca ise, yazarca
ngrlm bir ey deildir.
Yazn m etninin bu ilevsel zelliini uzmanlar deiik kav
ramlarla adlandrmlardr. M ukarovsky'nin "doal devinim
yitim i" (1964), Eco'nun "aklk" (1968), Ingarden'in "ok sesli
uyum " (1968), Iser'in "belirlenm em ilik" (1970), Schm idt'in "o
ul ilevlilik" (1971) ya da "ok-deerlilik" (1979) diye adlandr
d bu zelliinden dolay yazn metni, okurun yaratc edim iy
le kazanr anlamn. Gerekte yazn okuru, metin iinde, yaratc
bir dgcnn katksyla yol alr anlama doru. Metnin anla
m n kendisi yaratr bir bakm a, hazr bulmaz. Wittgenstein'in
deyimiyle, kurallarn kendi iinde tayan bir "dil oyunu"nun
srdrlmesini gerektirir yazn metni, dolaysyla da yerle
ik alg alkanlklarm z erevesinde yorumlanamaz. evi
ri aratrm asn yazn m etni ite bu noktada zorlar, kat, kesin
yntemlerle ele alnmaya gelmez. Szgelii, hibir iir, okurunu
dorudan doruya bir m etin d gereklie gndermez. Dilsel
gsterge olarak iir ile metin d herhangi bir nesne ya da du
rum arasnda karlkl, rten bir iliki yoktur. Kendi bana,
bamsz bir dilsel btndr yazn metni.
te yandan, yaratc yazarlar, bilinen dil kurallaryla, hazr
verilerle deil, yepyeni dilsel bireimlerle alrlar. Sesi, szc
, yapy, szdizim ini en beklenmedik bileimlerde (Catford,
1965, s. 102) kullanabilirler.1 Bu nedenle de, yazn metni evir
menin durumu, uygulam al bilgi alanlarndan, zel am al uz
m anlk metinlerinden eviri yapan bir kim seninkine benzemez.

1 C atford'un, b e lirtilen yerde, b u duru m iin k u lland d eyim "low probability

collocation"dr.
Bu tr kullanm alk metinlerde metin ii ile m etin d anlam
gndergesi zdetir, rtr (Wills, 1982, s. 128). K ullanm alk
bilgi m etinlerinin, gerek szlk gerekse szdizim i ynnden
bir kalplamaya, geleneklemeye daha elverili olm alarnn so
nucudur bu. Kesin bilgiye yneldikleri iin, szcklerin dzan-
lamlarmdan yararlanrlar daha ok. Oysa yazn metinlerinde
yalnz dzanlamlardan deil, byk lde yananlam lardan
da yararlanlr. stelik bu yananlam ilikileri, dilin yerleik d
zeninde var olan anlam alanlarndaki belli olaslk dizilerine da
yanm ak zorunda deildir. zgn olmak, yeni olmak, varlnn
temelidir sanat metninin. ok ynllnn, belirsizliinin ok
anlam llnn balca nedeni de budur.
Yazn evirisinin gl iki noktadan kaynaklanr by-
lece (Wills, 1982, s. 133). Birincisi, yazn m etinlerindeki yanan-
lam larn dilin genel yapsnda, her szcn ardnda yer alan
allm anlam dizilerine gre seilmeyii, dolaysyla da ancak
armsal, yorum bilgisel ilemlerle kavranabilmesidir. ikinci
nokta ise, zgn m etin dilindeki, karm ak, ok ynl alm lam a
koullarnn, eviri m etin dilinde de yaratlmas zorunluluu
dur. Burada temel sorun, zgn m etin dilindeki yananlam larn,
eviride de yeterli etkiyle retilip retilemeyeceidir.

1. eviribilim inde Yazn evirisinin Yeri

Deiik ilevli m etin trlerinin toplumda belli uzlamlar, ka

lplam geleneklerle kurallar oluturduklarn anm sarsak,
yazn m etinlerinin byle bir kurum lam adan uzak olduunu
grrz. Belli metin trlerinde szck, dilbilgisi, deyim, metin
kuruluu, metin yaps, m etin biim i, noktalama gibi dzeyler
de geleneksel kurallam alardan sz edilebileceine daha nce
deinmitik. Yazn m etninde ise, roman, iir, oyun, deneme gibi
trler iin son derece esnek biim tanm lar dnda, hibir dil
dzeyinde (ses, szck, anlam , szdizim i, btn yap) kalpla
madan sz etme olana yoktur. Her somut yazn metni, yeni bir
olgudur karmzda.
Btn bu zellikler gz nnde tutulursa, yazn m etinleri
nin evirm eni iin, m etnin ierik dzeyinde kavramsal, bilgisel
kesinlikler bulm ann, bu kesinliklerin eviri dilde yerleik kar
lklarn yakalamann ne etin bir grev olduu ortaya kar.
Sanatnn yaratc istencini, zgn ses, szck, szdizimi, d-
zanlam -yananlam kullanmlaryla yanstan yazn metni, ancak
eviri dilinde evirm enin bulabilecei, benzer dil ilevleri ze
rine kurulm u bir biim le aktarlabilir. Dolaysyla, ada yap
sal dilbilim ile bildiriim kuram erevesinde gelitirilen genel
eviri kuramlar, kullanm alk trden metinlerin evirisine ay
rntl aklamalar, zmleme yollar getirmekle birlikte yazn
m etinleri evirisine pek bir yarar salamamtr. Szgelii, Ge
orge Mounin'in (1963), W olfram W ilss'in (1977) genel eviri ara
trm as asndan byk nem tayan yaptlar, yazn evirisi
asndan bu durumdadr. Nitekim , Rolf Kloepfer yazn evirisi
kuram yla ilgili almasnda (1967) genel dilbilim sel bir eviri
kuram n benimsemez. Byle genel bir kuramn yazn evirisi
ni btnyle kapsayabileceinden kukuludur. Kloepfer, yazn
m etinlerinin evirm enlii ile yaznd m etinlere ynelik evir
m enlik arasnda kesin bir ayrm grr. O da Schleierm acher' iz
leyerek, gerek anlam da evirm enliin yazn evirm enlii oldu
unu, yaznd evirinin ise dilm alk diye adlandrlabileceini
ileri srer (1967, s. 39). evirinin temel sorunlar Kloepfer'e gre,
on sekizinci on dokuzuncu yzyllarda aratrlm, Diderot,
Goethe, Schleiermacher, Wilhelm von Humboldt gibi dnr
lerin bu alanda byk katklar olmutur. Btn bu aratrm a
lar sonucunda saptanm olan belli bal eviri yntemleri, Tanr
dilinin insan diline evirisi, szc szcne eviri, zgr
eviri, gvenilir eviri olmak zere drttr. Yazn evirisi iin
benim senebilecek yntem ise, Schleiermacher'n kendi anadili
ne yaplacak eviriler iin saptad "yabanclatrma", "Alman-
calatrm a" tutum larnn bir orta yolu olan drdnc yntemdir
Kloepfer'e gre. Bu tr eviride evirm en yalnz kaynak m etne
ya da yalnz eviri okurunun beklentilerine bal kalm ak gibi,
tek dorutuya saplanmaz, bu iki etkeni de yerine gre srek
li gz nnde tutar. eviri metin, kaynak metnin dil ile kltr
dnyasm, gereken lde yanklandrmaldr. Kloepfer'e gre,
evirmen bir dilsel yapt yabanc bir dilde yeterli bir biimde
yeniden kurmaya ynelirken, yabanc olann da elden geldiince
anlalmasn salamaldr. Yalnz bu hibir zaman, yabanc bir
metindeki simgesel belirsizliklerin evirm ence yorum lanarak
aktarlm as anlamna gelm ez yazn evirisinde. Kloepfer, yazn
evirisi tanm n yle oluturur sonunda: "eviri, yaratarak
yazmaktr -a m a geliigzel anlam da, olan yeniden yazm ak ya
da aktarm ak deil, yazarln yazarldr. Novalis belki de bu
anlamda, ozannozan diye sz ediyordu evirm enden" (s. 126).
zellikle yazn evirisine ynelik, ayrntl bir aratrm a da
Jiri Levy'nin yaptdr (1969). Kloepfer, dilbilim in, dilbilim yn
tem lerinin bir yazn evirisi kuram nda pek yeri olmadn,
yazn evirisinin daha ok yazn kuram ile yorum bilgisi er
evesinde ele alnmas gerektiini ileri srerken, Levy dilbilim
yntem lerinin gelecek yllarda yazn evirisi sorunlarna yne
lik dnceyi de temelden etkileyebileceini savunur (1969, s.
22). Bunu sylerken, Prag Dilbilim Okulu'nun, genel olarak ya
zn kuram n da yakndan etkilemi yapsalc yntemleri vardr
Levy'nin kafasnda. zm leyici bir m etin kavramnn, eviri
aratrm as iin de nem li olduu inancndadr. Bir yazn met
ninin anlam bilim , szdizimi, biem, estetik etki zelliklerinin
btn ile, ayrntdaki tek tek zellikleri arasndaki etkileme,
tmel-tikel, btn-para ilikisi, eviride de gz nnde tutul
maldr. Levy'nin ilk elde ilgilendii konu, belli bir yapt ile onun
evirisinin bir kltr, a, ulusal yazn iindeki ilevidir. Metnin
zgn yapsnda olduu gibi, evirisinde de ilevdir ar basan.
Levy, Cicero'dan beri baml-zgr, m etne bal-sanat nite
likli, yabanclatrc-Almancalatrc trnden ift kavramlarla
adlandrlagelmi eviri yntemlerini balca iki bee ayryor
yanlsam ac yntemler, yanlsam ac olmayan yntemler. Bunlar
dan birincisi, eviri yaptn okurda bir zgn yapt okuyormu
yanlsam asn uyandrm asnn amaland durumdur. kincisi
de evirinin okurda byle bir yanlsam a uyandrm am asna, ter
sine, zgn deil eviri bir m etin okuduu bilincinin srdrl
mesine ynelik durumdur. Levy'nin kendi eviri anlay da ya-
nlsamac, dilbilim ynnden ilevselci, estetik ynden gereki
dir. Bu anlayta zellikle gene Prag Okulu kkenli ilevselci bir
metin kavram ile, etki kavram ar basar. Yaptn deerlerinin,
elerinin, kendine zg toplumsal ilevlerinin eviri okuruna
aktarlmasdr, Levy'ye gre yaplmas gereken. "nem li olan,
eviri okurunun yaantsnn, zgn yapt okurunun yaantsy
la zdelii deil, iki okurun da tarihsel kltrel balamlarnn
yaps iindeki ilevin zdeliidir. Tek olann dizge iinde ilev
kazanmas, deimez geerlilii ynnden, btnle yceltile-
bilm esidir" (1969, s. 32). Yalnz, burada nerilen eviri yntemi
nin, btn yabanc etkilerin giderilmesi ynnden bir uyarlama
olmadn da unutm am ak gerekir.
Bir eviri srecinde u aamalar saptar Levy:

1. M etnin, yaznsal, biemsel ynden bir sanat yapt ola

rak btnyle kavran.
2. M etnin, anlam ekirdeinin bulunarak yorum lanm a
s.
3. Metnin, birtakm dilsel, biemsel dizgeler arasnda
karlkl bir uygunluk gzetilerek, bir sanatsal biim
le aktarm.

Baka bir deiyle, Levy de birok baka kuramc gibi, eviri sre
cini kavrama, aktarm a olmak zere, iki aam al bir sre olarak
dnr. Bu durumda evirmen, iki dilin dilbilim sel yapsn
daki kartlklardan doma sorunlarla; iki ayr estetik deerler
dnyasn kart dizgelerinden doan yaznsal kuram ile biem
sorunuyla; yorum lanan yaptn deeriyle ilgili olarak da iki ayr
yaznsal eletiri geleneinin sorunlaryla kar karyadr. Levy
bu noktada, evirm enin bir lde, hem dilbilim ci, hem yazn
kuram cs, hem de eletirmen nitelii tamas gerekliliine ina
nr. Dolaysyla, eviri srecinde grd iki aam allk, iletinin
kaynak dilde zmlenmesi ile ama dilde birletirilm esi edim
lerinin ok tesinde karm ak ynler tar.
Levy'nin Almanca'ya 1969'da evrilen yaptnn altbahn-
da "Bir Sanat Trnn Kuram" (Theorie einer Kunstgat'iung)
szckleri yer alr. Balktaki bu szckler, onun yazn evirisi
ni kendine zg bir sanat dal olarak grdn daha ilk bak
ta kantlar. Sanat evirisini, yazn aratrmasyla yakndan ilgili
gren kuram clar arasnda Ortega y G asset (1983), Ralph Rainer
Wuthenow (1969, s. 499), Andr Lefevere (1970, 1975, 1981) gibi
adlar da vardr. Ortega y Gasset yle belirtiyor grn: " e
viri zgn metnin tpks deildir. Ayn yaptn baka bir szck
daarcyla olumas deildir, byle olmay da amalayamaz.
unu zellikle belirtip vurgulam am z gerekir, eviri kendine
zg ltleriyle, am alaryla apayr, btn br yazn trlerin
den baka, zel bir yazn trdr" (1983, s. 65). Bu szlerde, ya
zn evirisinin, kendi ayr kurallaryla ileyen, ayr bir etkinlik
olarak ele alnmay gerektiren nitelii, yeterince vurgulanyor.
Evet, hibir yazn m etninin evirisi, zgnnn tpks ol
maya yeltenemez. Bununla birlikte, evirinin biim sel dil dze
yinden daha ok ierik dzeyinde gerekletii, ncelikle zgn
metnin ieriindeki somut bilginin aktarlabilecei de dn
lebilir. ngilizce bir kimya metni ile Alm anca evirisini ele ala
lm szgelii:
(1)
Chemistry is usually described as the science which deals
with the preparation and properties of the different forms
of matter, and the relations that exist between them. Dif
ferent materials may be distinguished by their properties,
the most obvious of which is the physical state (state of
aggregation) -w hether the substance is a solid, a liquid or
a gas.2
(la)
C hem ie w ird gewhnlich als die W issenschaft bezeichnet,
die sich mit der Darstellung und den Eigen-schaften der
verschiedenen Erscheinungsformen der Materie und mit
den zwischen ihnen bestehenden Betziehungen befasst.
Verschiedene Stoffe lassen sich durch ihre Eigenschaften
unterscheiden; die auffaelligsste ist der Aggregatzustand
(wrtlich: physikalischer Zustand) -d ie Substanz kann ein
fester Stoff, eine Flssigkeit oder ein Gas sein.

Grlecei zere, gerek zgn metinde gerekse Almanca'ya e

virisinde ar basan ama, bir temel bilginin iletilmesidir. Bura

2 H. F rom h erz A. K in g, Englische und deutsche chem ische Fachausdrcke, W einheim ,

Verlag C hem ie G m bH , 1968, s. 2-3.
da dilsel gsterge, bizi kesin anlam lara gtrmek zorundadr.
Dile getirilen bilginin de, kimya biliminin uygulamalaryla
dorulanabilir, genelgeer nitelikte olmas zorunluluu vardr.
Dolaysyla zgn metnin yazar, dilin ses, szck, szdizimi,
anlam dzeylerinde znel biem deneylerine girimemi, elden
geldiinde dorudan doruya bir dille, yananlam lardan ok, il
gili bilim alannn genel terimleriyle saptanm dzanlamlarla
dile getirm itir konuyu. Almanca'ya eviride de, genel terim ler
le belirlenm i kesin anlamn korunmasna allmtr. M etnin
Trke'ye ya da herhangi bir baka dile yaplacak evirisinde, bu
nesnel ama evirm ene yn verecek balca ilke olacaktr:

(lb)
Kimya genellikle, maddenin eitli biim lerinin hazrlan
m asyla, zellikleriyle, bunlar arasnda var olan ilikilerle
uraan bilim diye tanmlanr. Deiik maddeler, zellik
leriyle ayrt edilebilirler. Bu zelliklerden en belirgini, fi
ziksel durum (temel hal), maddenin kat, sv ya da gaz bir
nesne olmas durumudur.

ngilizce zgn metnin, Almanca ile Trke'ye evirilerinde,

kimya bilim dalnn kesin dzanlam lar belirleyen terimleri,
dile getirilen bilginin yoruma yer brakm az bir biimde akta
rlmasn salam, bylece eviriden beklenen gereklemitir:
chem istry / Chemie / kim ya; Science / W issenschaft / bilim ;
preparation / Darstellung / hazrlanm as; properties / Eigens
chaften / zellikleri; forms of m atter / Erscheinungsformen der
M aterie /m addenin eitli biimleri; relations / Beziehungen /
ilikiler; m aterials / Stoffe / maddeler; physical state (state of
aggregation) / Aggregatzustand (physikalischer Zustand) / fi
ziksel durum (temel hal); solid / fest / kat; liquid / Flssigkeit
/ sv; gas / G as/ gaz.
eviri sreci konusunda birok kuram cnn ileri srd
iki-aam allk (Kade 1968; Jaeger 1975; Wilss 1977) bu tr bir m e
tin evirisi iin her bakm dan geerlidir. Gerekten de burada
evirm en nce zgn m etin dilini dilbilgisel bir zm lem e
den geirerek anlam saptar, sonra da bu anlam eviri dilinden
seecei dilbilgisel elerle anlatr. Metnin ieriini oluturan
bilgi de her a, her toplum, her okur iin ayn geerlikte kalr.
Bu bilginin eksiksiz aktarm evirinin baar ltdr. Dilin
bilgilendirici ilevi her bakm dan ar basar bu tr metinde. N i
tekim ngilizce zgn metinle, A lm anca, Trke evirilerinde
dilsel gstergeler bir dilden tekine deimekle birlikte, gster
ge ierii, baka bir deyile gsterilen, dilde hemen hemen
rtmektedir. ki eviri m etin de ierik ynnden, zgn met
nin birer izdm gibidir. Oysa byle bir rtme gndelik
doal dilin ya da yazn dilinin ileyiinde sz konusu olamaz.
Canl, esnek, devingen, deiken elerden oluan yazn dili,
dzanlamlar dorultusunda bir kalplamaya, geleneksel bir
kurallamaya zorland an lr. G erekte yazn m etinlerinin,
salt dilbilimsel temelli bilgisayar evirisine elverisizlii de, bu
zelliklerinin doal bir sonucudur.

2 . Yazn evirisinin K endine zgl

Ortega y Gasset'in, eviri metnin, zgnnn tpks olamaya

can sylerken dnd durum, zellikle yazn evirisinin
deindiim iz bu ynleriyle ilgili olmaldr. Evet, kendine zg
ltleri ile kurallar olan bir etkinliktir yazn evirisi. Amac
da dilsel ilevi ynnden zgn m etninkine edeer bir m etin
koym aktr ortaya. Buradaki edeerlilik ise, yalnz dilsel gs
terge ya da ierik dzeyinde bir tpklk, bir zdelik olamaz.
Catford'un (1965, s. 49) dediinin tersine, bu edeerlilik, ayn
nermenin "deiik dillerde belli bir konumda ayn iletiim sel
ilevi" yerine getirmesiyle gereklemi olmaz. Bir yazn m etni
nin almlanm asnda, ayn iletiim konumunun deiik dillerde
olumas dnlemez. Neden? Yazarn, yalnz her yerde, her
zaman geerli kalabilecek bir bilgiyi anlatan deil, insan varo
luunun kltrel, tarihsel, yresel koulluluunu da dile geti
ren kii olmasndan dolay (bkz. Reiss, 1977). evirmen ise bu
durum da, deiik bir ada, deiik bir yrede, deiik bir kl
trde hem zgn yapt yazar ile okurunun konumunu hem de
o yazar ile eviri dili okurunun konumunu kavrayabilmek, bu
iki konum arasndaki uurumu tanlayarak kprleyebilmek
grevini yklenir. Bu noktada yaznsal eviri edeerlilii, bir
dilsel szcenin, deiik dillerde, deitirilm i zaman, yer, kltr
konumunda ayn iletiimsel ilevi gerekletirmesiyle salanr.
Catford'un szn ettii, deiik dillerde hep deimeden ka
lacak "b elli" bir iletiim konumu, yazn metinleri iin sz ko
nusu olamaz. Onun gelitirdii trden, kat dilbilim sel temelli
bir eviri kuram nn, yazn m etinleri iin ilemezlii de bundan
dolaydr.
Her yazn metni, belli bir kltr toplumunun evriminde,
belli bir aamada ortaya km bir olgudur. Bu evrim izgisinin
ileri bir aamasnda, kaynak dil okurlar bile, bir m etni deiik
anlam dorultularnda almlayabilir. evirm en, dil ile kltrn
zaman iindeki deiimini de gz nnde tutarak, ilkin kaynak
dil okuru gibi almlamaya alr metni, ama eviri dilinde yeni
den sylemeye balad an, kaynak dilden ok eviri dilindeki
almlama koularyla snrl duyar kendini. Btn bu grecelik
lere ek olarak evirmen, "metnin yazarnkiyle hi de zde ol
mayabilecek, kendine zg kiilik yaps, yaratcl, bilgisi, ye
tenekleri, eilim leri, grleri ile bir ileticidir ancak. M etin ya
zarndan gelen iletiyi, kendi yetileri ile durumu lsnde alg
layan, almlayan, yorum layan bir bireydir" (Reiss, 1977). Btn
bu zelliklerinden dolay yazn evirisi olsa olsa, yazar-kaynak
dil okuru-evirm en-eviri okuru ilikileriyle, deiik etkenle
rin belirledii kendine zg iletiim konumu ynnden ayr bir
yazn tr saylabilir. evirmen ise, zgn m etnin karm aklk
derecesini, dil kullanm bireyselliini, yaratc ynelim ini ayrt
etm ek ykmllndedir.
 Kuramsal Belirlenimler

Dilbilim arlkl eviri kuram nn yazn m etinlerinin evirisi

ne srekli ilgisizlii, bir bilim sellik zentisiyle, yazn olgusu
nu nerdeyse yok saymas, bir bakm a iyi de olmu, son on be
yldr birok aratrm acnn yaznsal eviriye zmleyici bir
gzle bakm asn salamtr. Bu aratrm aclarn zmlemeleri
iki sorun evresinde younlar. Birinci sorun, yaznsal eviri
edim inin bir sre olarak irdelenmesi, kincisi de eviri yaptn
zelliklerinin enikonu belirlenmesidir.
Jam es S. Holmes (1978), bin dokuz yz ellilerden beri sre
gelen eviri aratrmasn "stnkr", "yzeysel" diye niteler
ken, zellikle bu aratrmann sonularnn yazn m etinlerine
uygulanam azlna deinir, yaznsal eviri srecinden yola
klarak, yeterli bir yaklam biim i gelitirm esi zorunluluunu
belirtir. Evet, her yazn metni de ilk bakta br m etinler gibi,
dilbilim sel elerin birbirine zincirleme eklemlenmesinden olu
ur. Yalnz bu eklemlenme tesinde metnin bir de kendine zg
yapsal dzenlenii vardr. Bu bakmdan, yazn m etninin tr
l bilgiyi bir arada ilettiini belirtir Holmes. Bu bilgilerin birin
ci tr m etindeki dilbilim sel yapnn haritasndan, ikinci tr
yaznsal yapnn haritasndan, nc tr ise kltrel yapnn
haritasndan izlenmeyi gerektirir. Bylece, yazn metninin yo-
ruluundaki bu trl bilgiden kaynaklanan temel zelli
in, eviri srecinin ya da rnlerinin incelenmesinde de k
noktas yaplmas nerilm itir (Holmes, 1972; Lefevere, 1970).
Julie Kristeva'nn gstergebilim kuramndan etkilenen bu neri,
yazn m etninin temelindeki zellii yle adlandrr:

1. M etinsellik (dilbilimsel elerin eklemleniiyle bir

m etin oluturulmas).
2. Balam llk (metnin belli bir toplumsal kltrel or
tamda varlk kazanm olmas).
3. M etinleraras etkileim (metnin dil iindeki m etinle
rin tmyle uzaktan ya da yakndan ilikili olmas).

Her zgn yaznsal yapt, bir dile, kltre, tarihsel ortama, ya

zn geleneine bal olarak bu zellikleri gsterir. Yalnz, bir e
viri yapt da, eviri dilinin btn bir dil-yazn dizgesi iinde,
ayn zellikleri srdrmek zorundadr. Baka deyile, evirmen
hem zgn yapt deiik bir dile aktarmak, hem de o deiik
dilde bir yaznsal yapt olarak benim setm ek ykm llnde
dir. Sz konusu yapt, bir yandan baka bir kltrn, an, y
renin rndr, bir yandan da eviri dilinin yazn gelenekleri
iindeki benzerleriyle trde olabilmek zorundadr. te evir
men bu oyunun kurallarna gre kararlatrr eviri srecinde
uygulayaca zmleri (bkz. Levy, 1967). eviri diline yapt
zgnmesine kazandrrken, bu oyunun kurallarnca bir ya
nlsamay, bilerek ya da bilmeyerek gerekletirir.

1. lkeler Aray

Yazn evirisinin btn bu ok ynl ilikileri gz nne al

nrsa, bu tr eviriye yn verecek ilkeler koym ann gl de
aka kendini belli eder. Ama bu, imdiye dein byle ilkelerin,
kurallarn, kesinlemelerin hi var olmad anlamna gelmez. Bu
ilkelerden ou, eviri yle olmaldr, byle olm amaldr yollu
olumlu ya da olumsuz nitelikte, tler, buyruklar, zorunluluk
lar, yasaklam alar biiminde sregelmitir. Derin bir dncenin
rn olm adklar da gn gibi ortadadr. " eviri kadna benzer,
gzel olsa sadk olmaz, sadk olsa gzel olmaz", "ein bersetztes
Buch, ein verletztes Buch", "traduttore traditore"1 gibi arpc ol
m akla birlikte, konuya pek aklk getirmeyen yzeysel grler
bu trdendir.
Deiik alarda, evirmenlerin, yazarlarn szn edip
durduklar, genelleyici, bulank, birbiriyle badamaz ilkeleri
Savory (21968, s. 50) kart seenek iftleri olarak yle sralyor:2

1. eviri zgn yaptn szcklerini vermelidir.

2. eviri zgn yaptn dncelerini vermelidir.
3. eviri zgn yapt gibi okunabilmelidir.
4. eviri eviri gibi okunabilmelidir.
5. eviri zgn yaptn biemini yanstmaldr.
6. eviri evirmenin biemini yanstmaldr.
7. eviri zgn yaptn ada bir yapt gibi okunabil
melidir.
8. eviri evirmenin ada bir yapt gibi okunmaldr.
9. eviri zgn yapta ekler yapabilir, gereken yerleri
karabilir.
10. eviri zgn yapta ek yapamaz, ondan hibir eyi
karamaz.
11. Kouun evirisi dzyazyla yaplmaldr.
12. Kouun evirisi koukla yaplmaldr.

Btn bu ilkelerin kesin birer soyutlama olduu, evirmene, uy

gulam a ynnde pek de zm sunmad aktr. Oysa nemli
olan nokta, evirinin yle ya da byle olmasndan daha ok,
neye gre yle, neye gre byle olmas gerektiidir. Bunu b e
lirleyecek birtakm deer lleri, her eviri durumunda bulu
nabilir. stelik, art arda sralanan bu ilkelerin, eviri srecinin
hangi aamalarnda, nasl gzetilm esi gerektii, ilevsel bir bi
imde aklanm adka, hibir yere varlamaz. Bunca eliik se
enein byle birbiri ardndan sralanabilm esi ise, olsa olsa ko
nunun etinliini belirtm eye yarar.

1 "E in b ersetztes Buch, ein v erletztes Buch": ev rilm i b ir kitap yaral b ir kitap
tr. "T rad u tto re traditore": ev irm en haindir.
2 Savory'n in ad g een b u yapt, T rke'de H am it D ereli ev irisiy le y ay m lan
m tr: Tercm e Sanat, A nk ara, M EB, 1961.
 Yaznsal iletiim in niteliinden dolay, zgn yazn yapt
gibi evirisinin de dilsel, toplumsal, kltrel etkenlerle koullu
olduunu, her eviri yaptn dilin byk yazn dizgesinde yer
alma eilim ini anm sarsak, evirmeni ynlendiren ilkelerin na
sl belirlendii de biraz ortaya kar. Bu ilkelerden bir blm
dorudan doruya, eviri yaptn iine yeni katlaca yaznsal
kltrel dizgenin birtakm zellikleriyle, gelenekleriyle ilgilidir.
kinci bir blm ise, evirm enin, eviri srecinde dilbilim sel
birim lerin karlklarnn seilmesi, dalm , yaptn ama dilde
belli bir yaznsal gelenee, tre, yazma tutum una yerletirilmesi
konusundaki uygulamalaryla ilgilidir.
Birinci blm deki ilkeler "ncl ilkeler", ikinci blmde-
kiler ise "ilemsel ilkeler" diye adlandrlm tr (Toury, 1980).
Yalnz bu ilkeler genellikle kesin yasalar olmaktan uzaktrlar.
Yararlan, bir dil iinde, evirm enin karlaaca benzer trden
sorunlar konusunda benim senebilecek tutumu elden geldiince
gelenekselletirmek, benzer durumlarda benzer zmlere bir
sreklilik kazandrmaktr.

2 . Yazn Tarihi inde eviri

ncl ilkelerin kurallatrd durumlar arasnda, bir dile yap

lacak evirilerin genellikle zgn dilden yaplm olmas, gnde
lik konulara, bilim ya da sanat alanna ilikin olmas gibi yerleik
uzlam lar anlabilir. Szgelii, gnm zde ngilizce, Franszca,
Almanca, Rusa gibi dillerden Trke'ye yaplacak herhangi bir
evirinin, dorudan doruya birinci dilden yaplmas, zerin
de uzlalm bir ilkedir artk. Bununla birlikte, on dokuzuncu
yzyln ikinci yarsnda balayan, yirm inci yzyln balarnda
da sren bir uygulam a, bat dillerinden Trke'ye yaplan birok
evirinin Franszca araclyla, ikinci dilden gerekletirilm e
sidir. Batl yaptlarn Arapa araclyla evrildii bile grl
mtr. Szgelii, Robinson Crusoe'nun Osmanlca'ya ilk evirisi
1864'te Vakanvis A hm et Ltfi Efendi'nin, Arapa'dan Hikay-i
Robenson balyla yapt eviridir. Daha sonraki evirileri ise
Franszca'dan yaplmtr. em settin Sam i'nin 1884'te Robenson
balyla yaymlanan evirisi Franszca'dandr.3 O gnlerin Os-
manl toplumunda ngilizce bilenlerin hemen hemen hi dene
cek sayda olduu dnlrse, byle bir yaptn Arapa ya da
Franszca zerinden evrilm esi de, o zam an geerli bir uzlam
olarak grlebilir.
eviri tarihinde, bir dilden tekine dorudan doruya e
viri, bu iki dili konuan toplumlar arasnda bir kltrel yaknl
n sz konusu olduu durum larda daha kolay gereklemitir.
zellikle yazn alan iin dorudur bu. Nitekim, dorudan do
ruya zgn dilden evirilerin en erken rnekleri byle bir kl
tr yaknlnn ya da ortak kltrn rnleridir. Yunanca'dan
Latince'ye, Arapa'dan Farsa'ya, ince'den Japonca'ya ya da
Hinte'den ince'ye ilk eviriler bu niteliktedir. Byle bir kl
tr birliinin olm ad durum larda ise, ikinci bir dilin aracl
ounlukla hogrlmtr. Dokuzuncu yzylda Abbasiler'in,
felsefe ya da bilim alanndaki Yunanca kaynaklardan nem li bir
blmn Arapa'ya Sryanice araclyla evirmeleri gibi. Bu
durumun yan sra, bir dil ile kltrde, hangi konularn hangi
yabanc dillerden evrileceine ilikin uzlam lar da oluabilir.
Nitekim, gene Abbasi dneminde Arapa'ya, devlet ynetimi,
saray tresi gibi konular Farsa'dan, matematikle ilgili konular
ise ounlukla Hinte'den evrilmitir.4 Herhangi bir yazn diz
gesi iindeki bu tr yerleik uzlam larn hepsi, evirm enin m e
tin seim ini, yntemini, etkinliinin her aamasnda yakndan
ilgilendirir.
evirmen, "ilem sel ilkeler"ini ya da yntemle ilgili ilk ad
m n saptarken de, sanld lde bamsz deil, gene belli
uzlamlarla geleneklerin etkisindedir. eviride zgn metne
mi, yoksa ama dilin btn yazn dizgesindeki dilbilimsel, ya
znsal ltlere m i bal kalacan kararlatrrken evirmen,
her eyden nce, kim iin evirdiini dnmek zorundadr.
Burada, Schleierm acher'n deyimiyle "okuru yazara" gtrm e

3 Trk yaznnn bu ilk b y k eviri d nem iyle ilgili b ilg ilerin ounu, Cevdet
K ud ret'in Trk E debiyatnda H ikye ve R om an 1859-1959,1. (A nkara, Bilgi Yayne
vi, 21965, s . 13-15) adl yaptndan ed iniyoru z.
4 B ernard Lew is, T he M uslim D iscovery o f Europe, Lond on, W eidenfeld and N ichol
son, 1982, s. 74.
ye ynelecek evirm enin lt, eviride kullanlan her dilsel
birim in, zgn metni yeterince aktarp aktarmad, "yazar oku
ra" gtrmeye ynelen evirm enin lt ise, ama dilin byk
yazn dizgesi iinde, yapaca evirinin benimsenebilirliidir. Bun
lardan birinci durumda evirmen, evirisini ama dilden daha
ok, onun zerine kurulu bir rnek dilde aktarr. Gerekirse, z
gn metni yeterince aktarm ak iin, bir dil kurar ama dil iinde,
yepyeni bir sylem dener, ikinci durumda ise, zgn yaptn bir
deikesini, eviri dilinde nceden var olan kalplara gre biil
mi bir rnek olarak sunar. Hi kukusuz, ikinci durum okura
varm akta daha kestirme yol sanldndan, sorumsuz evir
menlerin babo uygulam alarna aktr. Birinci durumda orta
ya kabilecek, benzer trden bir saknca ise, evirideki her an
lam szlk ile m antkszln, zgn metinden doduunun ileri
srlm esi olasldr. N itekim , evirilerinin anlalm azlndan
ya da g anlalrlndan yaknlan evirm enlerin, zgn met
nin de ok g anlaldn ileri srerek kendilerini savunmaya
yeltenmeleri, hi de seyrek rastlanan bir durum deildir.
Ama dil kltr ile geleneklerinin yn verdii eviri tu
tumunun birok rnei on dokuzuncu yzylda, Trk yazn
nn daha nce ksaca deindiimiz ilk byk eviri dneminde
bulunabilir. Szgelii, Trk yaznnda batl roman trnn ilk
rnei diye anlan, Yusuf Kamil Paa'nn Fnelon'dan 1959'da
evirdii Terceme-i Telemak (Aventures de Tlmaque), divan
dzyazsnn ssl, ar, yabanc szcklerle, aprak dilbilgi
si kurallaryla dolu anlatmyla, zetlenerek aktarlmtr. Daha
da ilginci, evirm enin bu serven romann, Trk yaznnn o
gnk genel dizgesi iinde benzeri bir tre rastlanmad iin,
"asl hikmet olan" bir "ahlak kitab" diye tantmas, giderek
Fnelon'un yaptnda, tasavvuf izleri bile yakalayp anlatmaya
almasdr.5 Btn bunlara karn, Terceme-i Telemak, yaymlan
dnda byk ilgi uyandrm, Osm anl Tanzimat yazn iinde
yer alm, uzun bir sre okul kitaplarndan eksik olmamtr.
Burada, evirm enin kulland adal dil, dayand metin ge
lenekleri (ahlak kitab), yabanc yapt zetleyerek sunma abas,

5 Bu b ilg ilerin kayna da, Cevdet K udret a.g.y., s. 12.

seslendii okurun yaznsal alkanlklaryla beklentilerini, de
er llerini gzetmesi, hep ama dil ile kltrnn eviriyi
nasl etkileyebileceinin kantdr.
Buna karlk, on dokuzuncu yzyln bu dilsel kltrel
balamnda, byle yntemlerle yaplm batl roman evirileri,
Trke'nin yazn tarihinde yeni bir tr, roman geleneini ba
latrlar. Victor Hugo'dan, Daniel Defoe'dan, Chateaubriand'dan,
Alexandre Dmes Pre'den, Voltaire'den, Swift'ten, Alphonse
Daudet'den, Zola'dan deiik yazarlarn yaptklar evirilerle,
konuma diline ynelik bir anlat yaznnn yolu alr. Ahm et
M ithat Efendi (1844-1912), em settin Sam i (1850-1904) gibi ilk e
virm enlerin sonra kendilerinin rom an yazmaya balam olm a
lar, bu bakm dan ilgintir.6
evirinin genel tarihinde bu durum a yzlerce rnek bu
lunabilir. lka Yunan kltr dnda btn yeni kltr ev
relerinin eviriyle balad bile, ileri srlm bir grtr
(Prochzka, 1964). lka Latin yazn, Yunanca'nn etkisini sr
drr. Luther'in Kutsal Kitap evirisi, lt Alm anca'nn geli
mesine nemli bir katkdr. Yedinci yzylda, Tang dneminde
Hinte'den ince'ye evrilen Budist m etinlerin etkisi, in dili
ile dncesinde bugn bile srmektedir. Abbasiler'in doku
zuncu yzylda Yunanca'dan evirileri, slam kltrne bilim
ile dnce alannda yeni bir g katar. On drdnc, on be
inci yzyllarda talya'da, zellikle Floransa kentinde, eski Yu
nan Latin yaptlarnn talyanca'ya birbiri ardndan evrilm esi,
zgr yenia insannn douunu hazrlamtr. ngiltere'de
Kralie I. Elizabeth (1558-1603) dneminde hem eski Yunanca ile
Latince'den, hem de Franszca, talyanca, spanyolca, Flam an
ca, Rusa gibi yaayan Avrupa dillerinden yaplan evirilerle
ngiliz dncesi ile yaratcl bilim, sanat, eitim alanlarn
da byk bir atlm gerekletirmitir. Trkiye'de M illi Eitim
Bakanl'nn 1940'larda yaym lad dnya yaznndan eviriler
dizisi, dnce ile yazn alannda bir yeniden douu hazrlar.
Dnya dillerinden yaplm saysz evirinin yaymlanmasyla
eviri Cum huriyet tarihinde gelmi gemi en parlak dnem ini

6 bkz. C evd et K u d ret ay.y., s. 27-76.

yaar, bu dnemin etkisi 1950 sonras Trk yaznnn her alann
da kendini belli eder.7 evirinin dillerle kltrler zerindeki bu
etkileri dnlecek olursa, ulusal yaznlarn bu tr ilikilerden
soyutlanarak ele alnamayaca da iyice ortaya kar. Bununla
birlikte, yeniadan bu yana, yazn alannda ulusallk gitgide
ar bastndan, eviri ile zgn yaratclk arasnda kesin s
nrlar oluturulmutur (Prochzka, 1964). Biraz kmsenerek
baklm tr eviriye. Bu durumun bir sonucu, eviride genel bir
dzey dmesi, daha nemli teki sonucu ise, evirinin yazn
kuram snrlar dna itilmesidir. Nitekim, yazn kuramyla
ilgili en nl aratrm alarda bile, eviri konusuna ya hi dei
nilmez, ya da yle bir deinilir. te yandan, daha nce de be
lirttiim iz gibi, 1950'den bu yana, dilbilimden yola kan birok
eviri kuramcs, yazn evirisini konusu dnda grr. Gn
mzde bu durumu eletiren kimi aratrm aclar (Beaugrande,
1978, 1980; Toury, 1980; Lefevere, 1981) yazn evirisinin, yazn
kuram erevesinde ele alnm asn kanlm az bir zorunluluk
sayarlar. Daha nce benzer dorultuda grlerine deindii
m iz Kloepfer, Levy, Holmes gibi aratrm aclarn tutumunu da
anm sarsak, bugn gelitirilecek bir yazn evirisi kuram nn
yalnz dilbilim snrlar iinde kalamayaca, yazn tarihi, bi-
em bilim , gstergebilim, m etin dilbilim i, m etin eletirisi, yazn
eletirisi, eviri eletirisi, dil felsefesi, yorum bilgisi gibi alanlarla
da iliki kurm ak zorunda olduu aka ortaya kar.
Yazn evirisi aratrm as, btn bu alanlarn yntemleriyle
verilerinden yerine gre yararlanmay amalarken, eviri yapt
lar da dilbilim sel oluum, toplumsal, tarihsel, kltrel balam,
ama dil yazn gelenei iindeki m etin ilikileri asndan ele

7 C evd et K u d ret, b ir yazsnd a, yle d ile g etiriy o r bu etk in in niteliini:

"K y E n stit lerin in de kuruldu u y llara rastlayan o dnem de, ed ebiyatm z
zellik le yk , rom an, d enem e v e iir alanlarnda b yk g elim e g sterir. T an
zim at, Edebiyat- C ed ide ve k in ci M eru tiy et d nem lerind e ancak soylu aile
lerd en gelm e b ir aznl n (R ecai-zad e M ahm u t E krem , Sam i P aa-zade Sezai,
N abi-zade N azm , U aki-zade H alit Ziya, M ft -olu A hm et H ikm et, K pr-
l-zade M ehm et Fuat, K ara O sm an-zad e Y akup K adri, vb) tekelinde olan ed ebi
yat, bu eviri h arek etlerin in etkisiyle ok g eni b ir evreye yaylr, ky kkenli
genlere kadar ular; bylece, ed ebiyatlarn corafyas deiir, btn m em le
k eti kaplar." " ev iri ile M eviri zerin e" M illiyet Sanat D ergisi, 15 Tem m uz 1986,
s. 28-32.
almak zorundadr. Gerek kaynak dil gerekse eviri dili iinde
btn bu karmak, m etin tesi etkenler, yazn evirisinin yal
nz dilsel yapyla ya da belli bir tek dilsel ilevle aklanam az
niteliini gstermeye yeter. Bu bakm dan, gerek yazn evirm e
ni, gerekse eviri eletirmeni, hibir zaman yazn m etnini zerk
miesine grmek yanlgsna dmemelidir. En azndan iki ayn
dildeki yazma urayla okuma urann btn karmak so
runlarn bir yum ak gibi ierir eviri sreci.

3. Yazn evirisi Sreci

Her yazn yaptnn sunduu m etinsel dnya, toplumca benim

senm i gerek deneyler dnyas rnei karsnda, yeni bir see
nek olarak yer alr. Bu seenek, geree benzerlii, kartl ya
da aykrlyla, gerek dnyann okur algsndaki rgtleniine
yeni bak alar, yeni igrler getirm eyi amalar. Gerekte
yazn evirisinde, evirm enin stlendii grev, bu amacn, bu
ilevin aktarlm asdr (Beaugrande, 1980). Nitekim her yazn e
virisinin ilk evresi:

1. M etinde sunulan dnyann evirm en-okur kafasnda

somutlanarak bir tasarm a dntrlmesidir.

Bunu srayla izleyen br evreler ise ksaca yle betim lenebilir

(kr. Beaugrande, 1978, s. 29):

2. Allm olmayan anlamda kullanmlarn, eviri di

linde edeer elere yklenebilmesi.
3. Metin d balam (ng. context) ile m etin ii balam n
(ng, cotext) ierdii bilgilerin toplanarak, bu bilgile
rin, yorum lanm as sorun olan noktalara yneltilmesi.
4. Btn bu srelerde kafada oluan tasarm n, eviri
dilinde karlnn aratrlmas.
5. zgn metnin hem olumaktaki eviri, hem de evir
menin kafasndaki oul dzeyli tasarm ile yanyana
getirilerek rttrlmesi.
Btn bu abann belirtilen evreleri ile, her evrenin zellikleri
dnlrse, yaznsal eviri srecinin, evirm enin kafasndaki
akyla, Jakobson'un (21966) "diller aras", "dil ii", "gstergeler
aras" diye adlandrm olduu eviri etkinliklerinin n bir
den yanyana ierdii ileri srlebilir. yle ya, yazn evirmeni
burada bir bakma, kaynak dil iletilerinin dilsel edeerlerini
eviri dilinde ararken diller aras; kafasnda nce kaynak dil
den somutlayarak eviri diline aktard m etinsel dnya tasa
rmn, gene eviri dilinde yorumlarken dil ii; zgn metnin
dilsel gstergelerini eviri dilinin gstergelerine dntrrken
de gstergeler aras bir eviri etkinlii iindedir. Yazn evirm e
ni bu etkinlii srasnda seimlerini yaparken, kalplam dil
bilim sel edeerlilikler tesine zorlanr. Kaynak dildeki ya da
eviri dilindeki m etin tr geleneklerinin, bir ya da ikisinden
deil, yerine gre hepsinden yararlanm ak zorunda kalr (bir
yazn metninin kuruluunda, bilimsel bildiri, sat szlemesi,
alveri pusulas, lm ilan, futbol oyunu, hava raporu vb. yer
alabilir szgelii).
evirmen, yapaca evirinin okur dorultulu ya da kaynak
metin dorultulu olacana bile, yazn metninin gdm kurgu
su gereklerince, deiik yerlerde bir ya da teki ynde karar ve
rebilir.8 Yerine gre bir genel eviri ilkesinden ya da tekinden
zveride bulunabilir. Burada nemli olan, evirm enin nerede
nelerden zveride bulunabileceini bilmesi, yapt her seimde
metnin izleksel rgsne bal kalmasdr. Bu da iki dilin eniko
nu bilinmesinin yan sra, belli bir okuma deneyimini, kavray
geniliini, beeni eitimini, duyarl gerektirir.
Yalnz ulusal yazn ya da ulusal yaznlar retim inin bu
lunduu bir yerde bu niteliklerde evirm enlerin yetimesi bek
lenemez. Gerek yazn kuram ile eviri kuram , ancak yazn
uluslararas bir etkinlik olarak grlebiliyorsa geliebilir (bkz.
Lefevere, 1981). Yabanc bir dilden bir yazar evirecek kim senin,
hem kendi dilinin, hem de o yabanc dilin yaznndaki m etin ge
leneklerini, trlerini, alt trlerini birbirlerine karlkl benzeyen
benzemeyen ynleriyle tanmas gereklidir.

8 "G d m k u rg u su " kavram iin bkz. G ktrk, 21980.

 Yazn evirm enliinin temelini oluturan dilsel yaplatr-
ma yetisi (ng. structuration competence), eviri dilinde, dzen
li tutarl szdizimsel, anlam sal yaplar retebilmektir. Yazn
yaptlarnn evirisi sz konusu olduu zaman, bu tutarlln
metin ileminden (ng. intension) metin kaplamndaki (ng. ex
tension) izleksel ilikilere dein uzanabilm esi nemlidir. te en
ok bu ynnden dolay yazn evirm enlii, kuru bir anlam ak
tarmacl deildir.
 VI
Edeerlilik-Yeterlilik

Yazn yaptnn sunduu dnyann dilsel bir dzenleme ile e

viri diline aktarlm as srecinde en ok sz edilen iki kavram,
"edeerlilik" ile "yeterlilik"tir. Bu iki kavram son yllarda evi
ri konusundaki incelemelerin hemen hemen hepsinde karm
za kar. Bununla birlikte, kullanm larnda byk bir belirsiz
lik, bulanklk vardr. Tek belirli ynleri, zgn m etin ile eviri
metnin deiik eleri arasnda karlkl bir ilikiyi gsteriyor
olmalardr. Bu iki kavram kim ileyin eanlamda kullanlr, ki-
mileyin de "karlk" "yaklatrm " gibisinden bambaka bir
kavramla yer deitirir. eviri aratrm asnn bunlarsz olam a
yaca apak bir gerektir.
Edeerlilik ile yeterlilik kavram larndan, yazn evirisi iin
zellikle vazgeilemez nitelikte olan, birincisidir. Bu kavramn
ak seik tanm lanarak kullanlmas, eviri srecine ilikin
kimi ilemlerin daha kolay betim lenebilmesini salar. Yalnz,
ieriinin elden geldiince belirlenmesi, kesinletirilm esi gere
kir. Yeterlilik kavram iin de sz edilebilir byle bir gereklilik
ten. Yoksa bu kavram larn, bir eviri kuramnda enikonu kulla
nm olanakszlar.
Edeerliliin en ilgin tanm larndan biri, "zgn metnin,
kendi dilinin okurunda uyandrd etkinin, eviri m etnin de
eviri dili okurunda uyandrabilm esi"dir (Gttinger, 1963). Bu
anlamda bir edeerlilik, zellikle deyim lerin bir dilden bir dile
evirisinde gzetilm eyi gerektirir. Szgelii ngilizce'deki:
 To jump out of the frying pan into the fire,

deyimi Trke'ye anlam bilim sel bir ltle, baka deyile salt
anlam a bal kalnarak:

(la)
Tavadan atee atlam ak,

diye evrilirse, dzanlam ierii ynnden ayn bilgi aktarlm

olsa da, zgn deyimin ngilizce'de uyandrd etki, Trke'de
uyandrlm olmaz. Etkinin evrilebilm esi ancak:

(lb)
Yamurdan kaarken doluya tutulm ak,

deyim iyle salanm olur belki. Yukarda sz edilen, Gttin-

ger'in tanmlad trden bir edeerlilie de bylece ulalabi
lir. Oysa gene ngilizce'deki:

(2)
To kill two birds with one stone,

deyim inin Trke'ye dzanlam ieriiyle evrilmesi, ayn za

manda zgn deyim in kaynak dilde uyandrd etkinin de ak
tarm n salar:
(2a)
Bir tala iki ku vurmak.
Bylece, ngilizce deyim inin Trke'ye evirisinde de bir
tala iki ku vurulm u olur. Ayn deyim in ya da Trke kar
lnn Almanca'ya evirisinde ise, anlam ile etkinin bir arada
aktarlabilm esi olanakszdr. Almanca'da ancak, dzanlam "bir
aplakla iki sinek vurm ak" olan:

(2b)
Zwei Fliegen mit einer Klappe schlagen,
deyim i (2) ile (2a)'nn ngilizce ile Trke'de uyandrdklar z
gn etkiyi uyandrabilir.
rneklerden anlalaca gibi, Gttinger'in tanmlad
trden bir edeerliliin gereklemesinde, zellikle karlkl
dillerdeki yerleik kullanm alkanlklar ar basar. Anlam-
bilim sel bir aktarm dan daha ok, iletiimsel etkinin aktarm
nem kazanr. Tpk Alm anca'da "demiryolu zerinden gemek
yasaktr" anlam ndaki:
(3)
berschreiten der Geleise verboten,

szcesinin ngilizce'ye anlam bilim sel aktarmnn:

(3a)
It is forbidden to cross the lines,

bir ngiliz iin yadrgatc olm ayacak, ayn iletiimsel etkiyle e

virisinin ise:
(3b)
Don't cross the lines,
olmas gibi.
zgn bir metnin, kendi okuru zerindeki etkisinin eviri
okuru zerinde de gerekletirilmesi amacna ynelik, rnekle
meye altmz trden bir edeerlilik anlay, kukusuz bir
takm stnlkler tar. Bununla birlikte, byle bir edeerlilik ta
nm, yazn metinlerinin daha nce evrelerini belirttiimiz eviri
srecine her zaman uygulanamaz. Bu durumun nedenleri de:

1. Bir yazn metninin, kendi zgn dilindeki, ses, szck,

szdizimi, btn yap gibi elerin birbirine rk i
levlerinden doma etkisinin, ok karmak olabilecei;
2. Karmak, oul anlam l nitelikteki zgn m etinlerin,
kendi dillerinin deiik okurlar zerinde bile ayn et
kiyi uyandramayacadr.

Bu nedenlerden dolay, ayn etkiyi uyandrmak ya da "benzer

etki salam ak" (Koller, 1972, s. 114) gibi amalar, yazn m etin
lerinin evirisinde her zaman ie yarayacak edeerlilik ilkeleri
olamazlar. En azndan, hangi eitim dzeyinden bir kaynak dil
okuru zerindeki etki olacaktr evirm enin k noktas? Am e
rikal bir kadnn, Shakespeare'in oyunlarndan birini okuyuta
"astonished! it's full of quotations" (atm kaldm! hep altnlarla
dolu) demi olm as, zgn dil okurunda bir m etnin uyandra
ca etkinin, ne deiik olabileceine rnektir. Nitekim, Eugene
A. Nida'ya gre: "Deiik renim dzeyleri, deiik meslekler,
ilgiler, insanlarn bir iletiyi anlayabilm e yetisini nem li lde
etkiler. Dolaysyla, bir metnin niversite rencileri, ilkokul bi
tirmiler, yeni okumaya balam yetikinler, yabanc dilde oku
yan okul ocuklar, geri zekallar gibi deiik okur topluluklar
iin birbirinden apayr nitelikte evirilerinin yaplm as gereke
bilir. Son zam anlarda Kutsal Kitap dernekleri, byle deiik alc
trleri iin, Kutsal Kitap'm deiik evirilerini yapm aktadrlar"
(1976, s. 68).
Nida bunlar sylerken hi kukusuz, konuya kendi deyi
miyle alc (receptor) dorultulu iletiim sel eviri yntemi a
sndan bakar. Bu tr eviri ynteminin gerektirdii edeerlilik
kavramn ise "devingen edeerlilik" (dynamic equivalence)
diye adlandrr: "Devingen edeerlilikle yaplan eviri, anla
tmda btn bir doall amalar, alcya kendi kltr bala
m na uygun davran kipleriyle seslenmeyi dener; alcnn, ileti
yi kavrayabilmek iin kaynak dil kltrnn rgsn bilm esi
gerektii grnde diretm ez" (1964, s. 159). A ka grld
gibi, bu eviri anlaynda da ama, zgn dildeki iletiim sel et
kinin tpksn, eviri dilinde uyandrmaktr.
N ida'nn btn kuram ile uzm anlnn k noktas
olan Kutsal Kitap evirisi iin, byle bir edeerlilik anlay
nn yerindelii tartm a gtrm ez. Bununla birlikte, byle
bir anlayn, her yazn m etninin evirisinde geerli olabile
ceini ileri srm ek de olduka gtr. Yazn evirisinde, z
gn yaptn, btnyle eviri okurunun kltr ile yaam a
alkanlklarna uyarlanm as bir yntem olabilir belki, am a
bu yntem in uyguland yerde her zam an bir edeerlilik-
ten sz edilem ez. Yazn alannda her eviri, zgn yapttaki
yabancl da, rt k ya da ak bir yoldan, bir lde tam ak
zorundadr (bkz. Strig, 31973, s. VII; a.y, Schopenhauer, s. 103;
Benjam in, s. 192).1
Edeerlilik kavramnn inceleniinde, kimileyin biim, ki-
mileyin de ierik ynnden bir edeerliliin nemi vurgulan
mtr. Anton Popovic (Reiss-Vermeer, 1984, s. 126) "biem sel
edeerlilikten sz ederken, Otto Kade (1968) ierik dzeyinde
deimeyenin yakalanp aktarlmas ile bir edeerliliin sala
nabileceini ileri srer. Bununla birlikte, zellikle yazn metin
lerinde biem ile ieriin nasl birbirinden ayrlmaz, birbirini
btnler nitelikte olduu, ortak bir yap oluturduu dnlr
se, edeerlilik konusundaki byle tanm lam alarn yetersizlii
de ortaya kar. stelik biem, metni oluturan saysz eden
ancak biridir. erik ise, her zaman bir dilsel balamda, bir ile
tiim konumunda, bir tarihsel noktada ieriktir, bunlardan ayr
tek bana dnlemez. Dolaysyla, yazn evirisinde edeer
lilik, dilbilimsel eviri kuramclarnn ileri srdkleri gibi belli
bir konumda iki dilin elerinin birbirlerinin yerine geebilmesi
(Catford, 1965, s. 49) diye tanmlanamaz. Belli bir konumdan, olsa
olsa dilmalkta, annda eviri durumlarnda sz edilebilir. Yaz
l eviride ise, zgn dildeki iletiim konumuyla, eviri dilindeki
iletiim konumu hibir zaman ayn nitelikteki "belli bir konum"
olarak grlemez. Yazn evirisi, hep ayn bir iletiim konumun
da gerekleir. Yazn evirmeni ie giritii zaman, yazarn sz
n syledii belli konum, hem zaman, hem yer, hem de toplum
sal kltrel koullar bakmndan oktan deiiklie uramtr.
Kavramn tanm lanm as ynndeki bu tr abalarn hep
sinden anlalaca zere, edeerlilik zgn metin dili ile eviri
m etin dili arasnda ya da bu iki dilin eleri arasnda, karlkl
zel bir ilikiyi belirtir. Bununla birlikte, bu karlkl ilikinin
nitelii pek kesinlik kazanmamtr. Deiik kuramclar, yakla
mlarnda edeerliliin ayr ayr ynlerine deinirken, kavra
m olsa olsa snrl alardan aydnlatabilmilerdir.
Katharina Reiss ile Hans J. Vermeer, "Edeerlilik kavram
nerden geliyor?" sorusuyla ie balayarak, konuya yeni bir yak

1 W alter B enjam in'in, St rin g 'in d erlem esinde "D ie A u fg abe der b ersetzers"
bal y la yer alan bu y azsn A hm et C em al, " ev irm en in G rev i" adyla
T rke'ye evirm itir: eviri, 1975, 1. s. 19-21).
lam denerler (1984, s. 128). Kavram n kkenini bilmenin, ko
nuya bir btnlk, bir aklk getirecei inancndadrlar. Yalnz,
edeerlilik kavramnn nerden geldii konusunda da grler
olduka deiiktir. Szgelii, m antktan geldii ileri srlm
tr bu kavramn (Jaeger, 1968, s. 37). Bylece de, iki dili bir e
viri kuram nn tem el koulu, m antk olarak grlmtr. G
nmzde, eviriyi gstergebilimsel bir olgu, kltrler aras bir
karlkl etkileim olarak gren kuram clardan da, bu mantk
gre katlanlar vardr: Gideon Toury, bir m etnin belirleyici te
mel birim ini "m etinbirim " (Fr. texteme) deil de "m antkbirim "
(Fr. logeme) diye adlandrrken ayn tutumdadr. (Toury 1980).
W. Wilss ise, edeerlilik kavramnn matematikten gelme oldu
unu ileri srer (1977, s. 159). VVilss'e gre, iki ayr dizgedeki e
ler arasnda var olan karlkl ilikilerden doar edeerlilik.
Nasl matematik denklemlerde, eitlik bantsnn iki yannda
ki eler birbirleriyle yer deitirebilirlerse, eviride de bu nite
likte bir x=y ilikisi olanakldr. Bu anlamda bir eitlik bants,
bilgisayar evirisi iin geerlidir belki, ama VVilss'in kendisinin
de belirttii gibi, insan evirisi iin her zam an ilemez.
Reiss ile Vermeer (1984, s. 129) teknik bilgi alanndan, elekt
rikle ilgili bir tanm, edeerlilik kavram nn kkeni konusun
daki aratrm alarna, k noktas yapmay yelerler: "ki dalga
l akm n, deiik yapl ayr devreler oluturmakla birlikte, her
frekansta ayn elektrik etkisini tamalar, bunu aa vurm ala
r, edeerlilik diye adlandrlr." Bir teknik uzm anlk dalndan
aktarlm a bu tanm , eviri alanna uyguland zaman, "deiik
yapl ayr devreler" kaynak dil ile eviri dilini, bunlardaki ta
rihsel kltrel koullar (metin ana-tr, m etin gelenei, tek tek
m etinlerin zellii, dilkullanm alkanlklar) karlar. "Ayn
elektrik etkisi" ise, zgn m etin ile eviri metinde benzer olmas
am alanan iletiimsel-ilevsel etki gc saylr bir bakma. Ta
nm daki "devre" terim i de evirideki btnlk, dnmllk,
em bersellik etkisini artrmasyla, eviri srecinin aklan
masna, ayrm sal dilbilim (Ing. contrastive linguistics) yntemi
nin karlam alarndan daha uygun der. nk iki dal ara
sndaki ayrlklarla kartlklardan ok, bir dilden tekine akan
embersel bir sreklilikle aklanabilir eviri sreci. Ayrca, bu
dnml devingenlik ilikisiyle byle bir tanm, edeerlilik
le ilgili olarak teden beri kullanlagelm i devingen (dynamic),
biimsel (formal), ilevsel (functional), gndergesel (referential),
ieriksel (contential), biemsel (stylistic) trnden btn nitele
meleri de ierebilir.
Gerekte bu nitelemelerin bunca ok sayda oluu bile, ede
erlilik kavram nn dolakln, edeerliliin bir metnin ok
deiik elerine dayanan ok ynl bir kavram olduunu gs
termeye yeter. Dolaysyla, edeerlilik kavramn bu ok ynl
l ile ele almakta yarar vardr. Bu dorultuda, aklayc bir
aba, Werner Koller'in yapt blmlemedir (1979, s. 186-191; kr.
Reiss-Vermeer 1984, s. 130). Koller, eviri edeerliliini, kendi
aralarnda birbiriyle de ilikili olabilecek be temel dzeyde ele
alr. Bu dzeylerin, bir metnin evrisindeki hem metin tesi hem
de metin ii etkileim lerin btnn kapsamas amalanmtr.
Koller'in bu amala saptad be edeerlilik tr unlardr:

1. Dzanlam sal edeerlilik.

2. Yananlamsal edeerlilik.
3. Metin tr gelenekleriyle ilgili edeerlilik.
4. Dil-kullanm sal edeerlilik.
5. Biim sel edeerlilik.

Koller'in blmlemesini benim sediim izde, hangi tr edeer

liliin hangi eviri durumlarnda ya da hangi m etin dzeyinde
gerekli olduunu rneklerle aklamak, konunun anlalm asn
kolaylatracaktr.

1. Dzanlamsal Edeerlilik

Dzanlam sal edeerlilik, bir metnin dorudan doruya nes

nel konusuyla, m etin d gndergesel anlamyla ilgilidir. eviri
aratrmasnda sk sk geen "deimez ierik" ya da "ierik d
zeyindeki deim ezlik" bu trden bir edeerliliin konusudur.
Byle bir edeerlilik szck, dizi, tmce, metin dzeylerinde
sz konusu olabilir. Szgelii, teknik bilgi alanndan:
 Aln. Strom kreis / ng. electric circuit / T. elektrik dev
resi,

szck dzeyinde salanacak bir dzanlam edeerliliine r

nek saylabilir. te yandan:

Aln, blinder Passagier /ng. stowaway / Fr. passager

clandestin / T. kaak yolcu,

dizim dzeyinde dzanlam edeerliliine rnektir. Tm ce d

zeyinde bir edeerlilik rnei olarak da:

Alm. Rauchen verboten / ng. No smoking / T. Sigara iil

mez.

szceleri verilebilir. Metin dzeyinde bir dzanlam edeerlili

ine ise Basel kentinin bir gezi klavuzundaki, kent ii ulamla
ilgili ksa bilgi veren bir Alm anca metin ile iki evirisini, m etnin
Trke'ye evirisini de ekleyerek, rnek verebiliriz:

(4)
An der Rception zahlreicher Hotels erhalten Sie die be
sonders preisgnstigen, speziell fr Hotelgaeste geschaf
fenen Zwei oder Dreitageskarten. Sie berechtigen zu un-
beschraenkten Fahrten auf dem gesamten Netz der Basler
Verkehrs-Betriebe.
(4a)
A la rception de la plupart des htels de Ble, des cartes
de circulation, spcialem ent conues pour les visiteurs de
notre ville, son votre disposition. Ces cartes vous per
mettent de circuler librement sur tout le rseau des Trans
ports Publics Blois pendant deux resp. trois jours.

(4b)
At the rception desk of numerous htels you can obtain
the exceptionally inexpensive two - o r th ree- day tram /
bus tickets which have been made up especially for ho-
 tel guests. These tickets are valid for unlimited rides on
the complete network of the Basel public transportation
system.
(4c)
Birok otelin giriinde, otel konuklar iin zel hazrlan
m, olaanst ucuz, iki ya da gn geerli tramvay/
otobs biletlerini edinebilirsiniz. Bu biletlerle Basel kenti
kamu tatlarndan snrsz yararlanabilirsiniz.

Grld gibi, burada m etnin bir dilden tekine evirisin

de szck szck ya da tmce tmce bir dilsel edeerlilikten
ok, konunun, nesnel anlam ieriinin iletilmesi, kullanm alk
bir bilginin aktarlm as ncelik tayor. Szgelii, etkisi dzan-
lamn tesinde oluan bir iirin evirisinde, Almanca m etinde
ki "Hotelgaeste", Franszca'ya dpedz "les visiteurs de ntre
ville" diye, iletiimsel etkinin korunmas uruna, tek tek sz
ckler, zgn metindekilerden bambaka anlama gelen kar
lklarla aktarlam azd. Ayrca, gene btn m etnin dzanlamna
ynelik bir iletiim sel am ala, Alm anca m etindeki "Zwei-oder
Dreitageskarten" sznde "iki ya da gnlk", biletin bir ni-
telemesiyken, Franszca metnin sonunda "iki gn boyunca"
anlam ndaki bir szceye dnyor. Bilet anlam nn kendisi ise,
Franszca'da "cartes de circulation", ngilizce ile Trke, de de
bir aklamayla "tram /bu s tickets" "tramvay/otobs biletleri"
diye aktarlyor. Drt metnin daha yakn incelenmesinden, d-
zanlam n iletiim sel etkisiyle aktarlm as uruna, tek tek sz
ckler, szdizim i, deyim ler dzeyinde yaplan deiikliklerin
azm sanam ayacak sayda olduunu anlyoruz.
Burada evirinin am acnn m etindeki nesnel bilgi ieriini
iletmek olduunu anmsarsak, baka trl bir metnin evirisinde
gz nnde tutulmay gerektirebilecek biem, okunabilirlik, okur
beklentisi, metnin armsal, biemsel zellikleri gibi birok y
nnn, evirmenin sorunu olmadn da anlarz. Gerekte bu
tr bir eviride zellikle gz nnde tutulan, szcklerle dizim
lerin ama dil szlklerinde yer alan en yerleik, kullanm en
yaygn, en kestirme anlamlarnn ie koulmasdr. zgn met
nin arsal ilevi, byle bir eviri yntemini batan belirlemitir.
2 . Yananlamsal Edeerlilik

Yananlamsal bir edeerlilik szck, dizim, tmce, btn y

nnden zgn bir dilsel yap gsteren metinler iin geerli olur.
Her yazar kulland dilin elerini, dilin byk dizgesi iin
deki benzer seenekler arasndan derler, birletirir. Seilen bi-
em in kendisi, kullanlan dilin toplum snflaryla, yresel az
zellikleriyle, topluluk dilleriyle ilikisi, metindeki szcklerin
doal dilde kullanm sklk derecesi, ksaca, eviri aratrm a
snda biemsel edeerlilik diye geen kavram n kapsad her
durum, bu tr edeerlilikle ilgilidir. Burada tek tek birim lerin
yalnz dzanlamlaryla deil, ilevlerinin yneldii yananlam -
lanyla da aktarlm as gerekir. Szgelii, gndelik dilde dzan-
lam yla yem ek eylem ini belirleyen "yem ek" szcnn birok
eanlam vardr. Trke bir metinde beslenmek, karn doyur
mak, attrmak, gvdeye indirmek, tknm ak, ziftlenm ek bii
minde karmza kabilecek bu eanlam lardan herhangi birini,
szgelii Almanca'ya "essen", ngilizce'ye "to eat" szckleriyle
aktarmak, eviri asndan yetersiz bir ilem olur. zellikle, ya
zarn biemsel titizlik gsterdii bir yazn metninin evirisinde
edeerliliin ama dilde de arm sal anlam larla salanmas,
m etnin ilevsel etkisi bakm ndan nemlidir.
Bir romann, oyunun, iirin rgsnde, dilin yer yer gn
delik, bilgie, yapm ackl, argo, kaba kullanm larla ilev yk
lendiini grrz. Kim i durum larda da, metinde renci, ii,
asker, memur, polis, kyl, orta ya da yksek tabaka az, bir
topluluk dilinin btn zellikleriyle karmza kabilir. Kim i
yazar, belli yrelerin kendine zg az zelliklerini kiilerden
birinin, birkann ya da btnnn konumasnda yanstarak
bir ilev kazandrr anlatmna. Kimisi kat kurall, adal bir
yaz dili, kimisi konum a dili, kimisi eskicil bir biem, kim isi
ssl, kim isi yaln dil kullanr. Kullanlan szcklerin, doal
dildeki kullanm skl da, yazarn bieminde nem li bir etken
olabilir. Kimi yazar, bilimsel uzmanlk alanlarndan ok sayda
kavrama yer verebilir romannda ya da iirinde. Bu kavramlar
arasnda hi iitilm edik szckler ya da yepyeni t retim ler de
bulunabilir. K im i yaptn dilinde nesnel, somut, ussal bir zel
lik, kimisinde de dsel, soyut, duygusal bir zellik ar basar.
Gerekte eviri aratrm acsnn nemli grevlerinden biri, bir
dildeki szcklerin anlam alanlar ile dzanlam-yananlam ili
kilerini, btn bu deiik etkenler erevesinde incelemek, bir
dizge iinde aklamaya alm ak olmaldr.
Yananlam sal bir edeerliliin, szck, szdizimi, dil kulla
nm dzeylerinde kurulabilmesi, yukarda belirttiim iz trden
biem zelliklerinin evirm ence gzetilm esi ile olanakldr. By
le bir eviri durum una rnek olarak, ngiliz oyun yazan Henry
Livings'in The Day Dumbfounded got his Pylon adl oyunundan
bir tmce alyoruz. Sonradan grme zengin, orta tabakal Skem ,
bahe iti nnde duran iki iiye yle seslenir:2

(5)
Look, gentlemen, w on'tyou, both of you, please corne and
have a cup of tea with my lady wife and m yself? (Calls)
Dear-est!

Bu tm cenin evirisinde, Skern'in orta tabakal, yksekten ba

kan, szde incelii de elden brakm ayan grgszce konuma
biim ini, uyandrd glnlk armyla, eviride de sezdi-
rebilm ek nem kazanr. ngilizce'de "won't you please", "gentle
men", "lady" gibi trensi bir incelikle soyluluk belirten szck
lerle "look", "you, both of you", "have a cup of tea", "dear-est"
gibi senli benli konumada kullanlabilecek szcklerin, ayn
kiinin azndan dklvermesi uyandrr gln etkiyi. Bu
kartln en som ut rnei de Skern'in biraz bbrlenerek kar
sndan "m y lady w ife" diye sz etm esi, hemen ardndan da ona
gsterii ylk bir duygusallkla "dear-est!" diye seslenmesi
dir. Buradaki btn glnlk etkisi, szcklerin dzanlam-
larndan ok, arm sal yananlam ilikilerinden doar. Tm
cenin Trke'ye aktarlm asnda, snrsz sayda seenek vardr.
Szgelii:

2 n g ilizce m etin ile A lm an ca ev irisin i, evirm enlerle y azarlarn "E sslin g er

G esp ra ech e " adyla y ap tk lar top lu alm n tutanaklarnd an aktaryoruz:
bersetzer-W erkstatt, Hrsg. H elm ut M. Bream , M nchen, dtv. 1979, s. 19-21.
 Bakn beyler, ikiniz de ieri gelip ben ve karmla birlikte
bir ay iin ltfen. (Seslenir) Sevgilim!

(5b)
Haydi beyler, buyrun da ieriye, birer fincan ay ielim
birlikte ltfen. (Seslenir) Hayatm!

(5c)
Bakar msnz beyler, buyrun birlikte ay ielim. Han
m mla beni memnun edersiniz. (Seslenir) Karcm!

lk elde sralayabileceimiz seenek rnei bunlar, ngilizce

tmcenin olas evirileri arasndan. Yalnz, zgn m etindeki in
celik zentisiyle sonradan grm elik karm etkinin arm
lar, bu tmcenin hibirinden yansmaz Trke'ye. zellikle
bu yananlam sal etkiyi gz nnde tutarak, drdnc bir eviri
seeneini yle deneyebiliriz belki:

(5)
Hey, baylar, bendeniz ve karm hanmefendiyle birlikte
ay imeye var msnz, ltfen? (Seslenir) Canikom!

ngilizce zgn tmcenin, bir eviri toplu-almnda, uzm an

evirmenlerce, birok olas seenek arasnda, uygun edeer ola
rak yelenen Almanca evirisi de yle:

(5d)
Wie waer's mit ner Tasse Tee? Meine Gattin und ich w r
den uns freuen. (Ruft) Schatzi!

Grld gibi, Alm anca eviride de "w ie waer's m it'ner Tasse

Tee", "Schatzi!" trnden ylkan deyim lerin yan sra, bir ince
lik, soyluluk zentisini belirten biimsel "m eine Gattin", "w r
den uns freuen" szleri Bild-Zeitung balklarndaki trden bir
orta tabaka grm em iliini yanklandrrken, zgn tmcedeki
glnlk yananlam n da baaryla yanstr.
 Herhangi bir eski metinde, bir szcn bugn artk unu
tulm u bir yananlam nn kullanlm olm as ya da ada bir
yazarn, allm szcklere yepyeni yananlam lar yklem e
si, evirm en iin tuzak durum lardr. Byle durum larda e
virm en, sz konusu yananlam gzden karabilir. H am let'in
son perdesinde, kralienin, Laertes ile dello yapm akta olan
H am let'le ilgili bir tm cesini, byle tuzak bir durum a rnek
verebiliriz:3

(6)
He's fat and scant of breath
Here, Hamlet take my napkin, rub thy brovvs.

(V-2)
Bu dizeler, Trke'ye yaymlanm olan bir Hamlet evirisinde
yle aktarlyor:
(6a)
Hamlet iman, nefesi kesiliyor. Buraya gel Hamlet, u
m endili al da terini sil.

Schlegel'in Almanca'ya evirisinde ise yledir:

(6b)
Er ist fett und kurz von Atem.
Hier, Hamlet, nimm mein Tuch, reib dir die Stirn.

3 A. W. Sch leg el'in H am let ev irisin in deiik basm larn d an verd i im iz b u r

n ekleri Fritz G tin g er'in Zielspreche. T heorie und Technik des bersetzens (Zrich,
M anesse Verlag, 31963, s. 30) adl yaptndan aktaryoru z. Bununla birlikte,
bu gn n l b ir y ay n evinin bast Schleg el evirisin de, balan g tak i yanl
olduu g ibi s rm ekted ir: Bkz. Sh ak esp eare, R om eo und Julia, H am let, Othello.
bersetzt von A. W. von Schlegel und L. Tieck, Z rich, D iogenes Verlag, 1979, s.
222: "E r ist fett und kurz von Atem H ier, H am let, nim m m ein Tuch, reib dir die
Strin ."
M etinde verd i im iz T rke rnek ise, H alide E dip A dvar ile V ahit Turhan'n
evirisin d en aln m adr: H am let D anim arka Prensi, stanbul, n g iliz Edebiyat S e
m ineri Shakespeare K lliyat, No. 1. 1943, s. 115. Bu eviriden birka yl sonra
yay m lanm O rh an Burian evirisin d e ise, sz konusu d izeler, doru b ir an
lam la aktarlyor. (.Hamlet, stanbu l, M EB, 1946, s. 185): "T erledi, hem soluu t
kendi. Bana bak, H am let, m end ilim i al da aln n n terin i sil."
Shakespeare'in dizelerinde, tuzak szck, bugnk ngilizce'de
genellikle iman dzanlamn tayan "fat" szcdr. Szc
n Shakespeare gnnde yaygn olmakla birlikte bugn yit
mi yananlam larndan biri, "terlemi", "terden srlsklam" nite
lemesidir. Shakespeare'in kullanmnda "fat" bylece, H am let'in
imanln deil, terlemi olduunu belirtir. Gerekte, oyunun
btnnde H am let'in iman olduunu belirten hibir ipucu da
yoktur. Ama rneklerde grld gibi, hem Schlegel hem de
Trke metnin evirm enleri, byk bir doallkla "fat" szc
n bugnk yaygn anlamyla aktarm, zgn metindeki
yananlam sal ilevini gzden karmlardr. Schlegel evirisinin
sonraki basmlarnda bu dizelerin evirisinde gerekli dzeltme
yaplmtr:

(6c)
Er ist in Schvveiss und ausser Atem.
Hier, Hamlet, nimm mein Tuch, reib dir die Stirn.

Bununla birlikte, deindiimiz bu eviri yanl, birok dildeki

saysz Hamlet evirisinde bugn bile sk sk gze arpmaktadr.

3 . M etin T r Gelenekleriyle lgili Edeerlilik

Daha nce belli m etin geleneklerinden sz ederken, bir dil iin

deki szlemeler, i yazmalar, ila tantm alklar, kullanm k
lavuzlar gibi, gndelik alveri pusulalarna varncaya dein
birok metni, belli szdizimsel, szcksel kalplarn, zerinde
uzlalm birtakm dzenleni kurallarnn oluturduunu
sylemitik.
Bu tr m etinlerin evrilm esi durumunda, ama dilin benzer
yerleik kurallaryla geleneklerine uyacak bir yapyla aktarlm a
lar zorunluluu doar. Yazn m etinlerinin evirisinde de, bu
tr bir edeerliliin gzetilmesini gerektiren durum lar eksik
olmaz. Szgelii, salt mektup dizilerinden oluan rom anlarn
evirisinde, mektuplarn en azndan, ama dil okurunun alm
olduu kurallara da uygun bir grnte evrilm eleri doaldr.
Ayrca, bir duruma tutana, tekbir mektup, bir duyuru metni,
yemek tanm ya da i dilekesi, herhangi bir roman, yk ya da
oyunda karmza kabilir.
Lewis Carroll'un Alice in Wonderland'm d a, boyu alabildiine
uzadndan ba ayana ok uzak den Alice'in, artk aya
ile ancak yazarak haberleebileceini, ylbanda ona bir ayak
kab gnderebileceini dnd an, byle bir eviri durumu
na ok ksa, kesin bir rnek oluturur:4

(7)
Alice's Right Foot, Esq.
Hearthrug,
near the Fender,
(with Alice's love).

Trke'de yaymlanm Alice Harikalar lkesinde evirisinde, bir

zarf ya da paket zerinde yer alabilecek bu adres m etni, kura
lna uygun biimde sayg sz, alcnn ad, yer, ayra iinde
selam sevgi sznden oluturulur, bu arada ngilizce'deki "E s
quire" san, Trke'nin adres m etinleri geleneine uydurularak
"Sayn Bay"a dntrlr:
(7a)
Alice'in Sayn Bay Sa-Aya
Yayg
Klln yan
(Alice'in sevgileriyle).

Ayn zellii daha da kuralc bir aktarm la, Almanca eviride

gryoruz. "Esq." ksaltmas Almanca'ya da, ama dilin metin
geleneine uyarlanarak "An den H errn" diye aktarlyor. te
yandan, ngilizce'deki "with love" szcesi, Almanca'da bir ar
maan paketi zerine yazlmas daha yaygn olan "m it herzlic
hen G rssen" kalbna dntrlyor:

4 ngilizce m etin ile A lm anca evirisini, Lew is C arroll, A lice in W underland, Eng
lisch und D eutsch, M nchen, G oldm ann (yl yok) s. 20-21'den aktaryoruz.
Trke eviri: A lice H arikalar lkesinde, ev. Tom ris U yar, stan bu l, K k Yaynlar,
1969, s. 18.
 An den Herrn
Rechten Fuss von Alice Kaminvorlage
beim Kam ingitter
(mit herzlichen Grssen von Alice).

Kukusuz, Lewis Carroll'dan aldmz bu rnein evirisinde,

ama dilde kk bir m etin geleneinin gz nnde tutulmas,
bamsz bir eviri sorunu olarak yer alm az evirm en karsn
da. Ama Alice m etninin balam iinde, bu adres yazs, ancak
ama dildeki geleneine uydurulduu zaman, yazarn demek
istedii gerekleir, okur glm seyerek dnr bir an.

4. Dil-kullanmsal Edeerlilik

Bir zgn metnin, ama dil okuru evresi dilsel davran zel
liklerinin, kendine zg dil kullanm nn gz nnde tutularak
evrilm esi durumunda, kullanmsal bir edeerlilikten sz edi
lebilir. Gerekte, eviri aratrm asnda zellikle E. A. Nida'nn
szcln ettii iletiimsel edeerlilik de budur. Bir dile ya
da kltre zg apayr konularla ieriklerin, ama dilde sesleni
len okurun, en kolay anlayabilecei bir biimde aktarlmasnda,
bu tr bir edeerlilik sz konusudur.
ngilizce bir oyunda ya da romanda, ngiltere'de sokakta
ayakst karn doyurm ak iin en yaygn abuk yemek olan:

(8)
fish and chips,

deyim olarak gese, Trke'ye yaplacak bir iletiimsel eviride

denenebilecek:
(8a)
balkla patates tava,

(8b)
balkla cips,
 (8c)
balk ekmek

trnde seeneklerin hibiri yeterli iletiimsel edeer olam a

yacaktr. "Fish and chips"in ngiliz gndelik yaama kltr
iindeki, btn lkeye yaygn yeri ile snf belirleyici arm,
Trke'de belki de ancak:
(8)
kfte ekmek

deyiminde, kullanm sal edeerini bulacaktr. Ayn ngilizce

deyimin Almanca'ya evirisinde de:

(8d)
Fisch und Pommes frites

(8e)
Fisch und Rstkartoffel

gibi aktarmlar, anlamca doru olm akla birlikte, iletiimsel ya

da kullanm sal edeerlilii, yalnz, Almanya'da gndelik ya
ama alkanlklar iinde ayn derecede yaygn, snf belirleyici
bir abuk yemek olan sosis-ekmek karl:

(8f)
Wurst und Brot

salayabilecektir.
eviri alannda bu duruma birok rnek bulunabilir. Bu tr
edeerlilik konusunda en ok rnek salayabilecek kaynaklar
dan biri de Kutsal Kitap evirileridir. Szgelii, M eksika yayla
larndaki Kzlderilileri iin yaplm bir Kutsal Kitap evirisin
de, evirinin okurlar denizi tanm azlar dncesiyle, sa'nn
yryerek deniz zerinden deil, bir bataklk zerinden geti
ini sylem ek gerekmitir. Eskimolar iin yaplm evirilerde
"Tanrm , bugnk ekmeim izi ver bize" yakars, Eskimolar
ekmek tanm ad iin "bugnk balm z ver" diye aktarl-
mtr. sa'nn sanlarndan biri olan "Tanr'nn kuzusu" deyimi
ise "Tanr'nn foku" diye evrilmitir (Reiss, 21983, s. 25).

5 . Biimsel Edeerlilik

zgn metnin yalnz iletiim sel ieriinin deil, szdizim i, bi-

em zellikleri ile kendine zg anlatm n, eviride de benzer
bir estetik etki salayabilecek biimde aktarm ak, biim sel e-
deerliliin kurulm as ynnde bir abadr. Yazn yaptlarnn
sylem ini oluturan deyimler, sz oyunlar, uyak, l, imgeler,
eretilemeler, bu tr edeerliliin kurulmasnda gz nnde
tutulm ay gerektiren noktalardr.
iir gibi ok kurall metin trlerinin evirilerinde genellik
le, zgn metnin sylem ynnden bir benzerini yaratmak, e
virmence bir zorunluluk olarak kendiliinden benimsenir. e
virm enin bir iiri, zgnndekini andran bir uyak dzeniyle
evirme abas, bu durumun apak rneklerinden biridir. te
yandan, dzyaz m etinlerin evirisinde, nedense ayn trden bir
titizlik pek seyrek gsterilir. Her dzyaz evirisinde gerekmez
byle bir titizlik belki, ama ilerinde dilin, yerleik yazma al
kanlklar tesinde, zel dzenlemeler ya da etkilerle kullanld
dzyazlarda, bu titizlik gsterilmezse, eviri yntemi asn
dan sakncalar doabilir.
Szgelii, Proust, Joyce, Virginia Woolf gibi yazarlarn ro
manlarnda kullanlan bilin ak ynteminde i konumalarn
okluu, yazarn sylem ine biemsel bir zellik olarak yansr.
Roman kiilerinin znellii, onlarn bilincinden dorudan do
ruya aktarlr. Anlatc ya da yazarn, bilinteki her gzlem ya
da i konumadan sonra "dedi", "bakt", sordu", "yantlad", diye
dolayl olarak sze karmasndan kanlr. Bu kanma, ada
insan bilincinin ayrks, yalnz, kendine dnk znelliini an
latabilmenin bir yoludur. Yazarn bile bile setii bir yoldur bu.
Virginia W oolf'un To the Lighthouse rom annn ilk blmnden
buraya aktaracamz bir parada, bu anlatm zellii kolayca
grlebilir:
 No, she thought, putting together some of the pictures he
had cut out - a refrigerator, a m owing machine, a gentle
man in evening d ress- children never forget. For this rea
son, it was so important what one said, and what one did,
and it was a relief when they went to bed. She could be
herself, by herself. And that was w hat now she often felt
the need of to think; well not even to think. To be silent, to
be alone... When life sank down for a moment, the range of
experience seemed limitless. And to everybody there was
this sense of unlimited resources, she supposed.5

ine kapank Mrs Ram sey'in bilincinden geenleri yanstan bu

parann Trke yaym lanm evirisi ise yle:

(9a)
Olunun kestii resimleri -b ir buzdolab, bir ot bime ma
kinesi, frakl bir erkek resim lerini- toplarken, "ocuklar
hi unutmazlar," diye dnd. te bunun iin insan on
larn yannda sylediine yaptna dikkat etmeliydi; on
lar yataklarna ekildiklerinde insan rahatlyordu. A rtk
hi kim seyi dnmek derdi kalm am t. im di olduu
gibi grnebilir, kendi kendine olabilirdi. u son zam an
larda en ok gereksinme duyduu ey de buydu -d n
m ek; dnmek bile deil, susmak, yalnz bana kalm ak
istiyordu... Yaam bir an geri ekilir ekilm ez olaslklar
sonsuzlayordu sanki. Mrs. Ram say'e yle geliyordu ki
bu snrsz olaslklar duygusu herkesin iinde vard.6

Bu eviride, szck dzeyinde edeerliliklerin tartmasn bir

yana brakr, zgn m etin bieminin, szdizimiyle genel sylem
asndan ne lde karlanabildiini aratracak olursak, biim
sel bir edeerlilikten sz etmenin gln grrz. Woolf'un
metni bir bilin srecini, zneyi herhangi bir d iletiim konu-

5 V irginia W oolf, To the Lighthouse, H arm ondsw orth P enguin, 1964, s. 72.
6 V irginia W oolf, D en iz Feneri, ev. N aciye A k sek i n cl, stanbu l, C an Yaynlar,
1982, s. 83.
muna balamadan, bir i konuma biiminde verir. Biemin
zellii, gndelik dilden ya da geleneksel anlat dilinden alk
olduumuz betimlemeleri, amlamalar, karlkl konumalar,
bala szlerini en aza indirmi, eksiltili bir sylem oluturma
sdr. Oysa zgn metnin bu zellii, olduka betimleyici bir dile
brakyor yerini eviride. "H e" adl "olunun" diye amlanyor
szgelii, bilinten sessizce geen "children never forget" szce
si de "ocuklar hi unutmazlar diye dnd" evirisiyle, sanki
okuduklarmz znel bilincin iinden dorudan doruya deil,
bilinci gzlemleyen baka birince anlatlyormu izlenimi veriyor.
stelik bu szce trnak iine de alnarak, sanki metindeki kiice
sylenmi, dlam bir sz gibi sunuluyor. "It was so important
what one said, and what one did" sznn "insan onlarn yannda
sylediine, yaptna dikkat etmeliydi" diye evrilmesi de, gere
inden ok amlayc, bilince dtan kural koyucu, anlam daral
tc oluyor. "She could be herself, by herself"in "imdi olduu gibi
grnebilir, kendi kendine olabilirdi" diye evrilmesi, grnmek
eylemi her zaman birilerine, bir eye grnmek anlamna gele
ceinden, bilincin kendi iine kapank znel akn bir kez daha
kryor. "Kendi olabilirdi, kendi kendine kalabilirdi," gibisinden
bir eviride, bu saknca domazd szgelii. "Now " szcnn
"u son zamanlarda" diye evrilmesi de, yazarn roman kiisinin
bilin yaantsn, imdinin odandan aktaran anlat yntemine
aykr dyor. Ayn tmcenin sonunda Trke eviride eklenen
"istiyordu" eylemi, gene anlatlan bilinle aramzda bir baka
gzlemci varm yanlgsna yol ayor. ngilizce metnin sonunda
"she" adlnn Mrs. Ramsay diye amlanmas ise bu yanlgy iyi
ce pekitiriyor.
Sylemin btn asndan deindiim iz bu durum lardan
dolay, ngilizce para ile Trke'ye evirisi arasnda bir biim
sel edeerlilik bulunduunu sylemek gleiyor. Geri bun
da Trke evirinin ilk yaymland bin dokuz yz krklarda,
Trk yaznnda bu tr incelikli yntem leri yanstacak bir anlat
sylem i bulunm am asnn da pay vardr. Ama gnm zde ya
placak evirilerde, sylem in bu zelliklerinin de gz nnde
tutulm as, eviride edeerinin aranmas gerekir. Ayn m etnin
Alm anca'ya evirisinde, deindiim iz noktalar asndan, bir
biimsel edeerliliin salanm asna aba gsterildiini gr
yoruz. Trke eviride yetersizliine deindiim iz noktalara
srayla dnerek karlatrrsak: "h e" adl Almanca eviride
am lanm adan "er" diye; "children never forget", dolayl bir
gzlemle deil, bilincin iinden "Kinder vergassen nie" bii
minde; "it was so im portant what one said, and what one did"
tmcesi, gene am lanm adan "w ar es so wichtig, was man sagte
und was m an tat" diye; "she could be herseif, by herseif", z
nenin ayrksl vurgulanarak "Sie konnte sie selbst sein und
ganz fr sich", "now " ise "jetzt" diye aktarlrken, parann so
nundaki "she" adl da Mrs. Ramsay diye amlanm adan, oldu
u gibi "sie" diye evriliyor:

(9a)
Nein, dachte sie, waehrend sie einige der Bilder, die er aus
geschnitten hatte -ein en Khlschrank, eine Maeh-masc-
hine, einen Herrn im Frack- zuzammenlegte, Kinder ver
gessen nie. Darum war es so wichtig, was man sagte und
was m an tat, und es war eine Erlsung, wenn sie zu Bett
gegangen waren. Denn nun brauchte sie an gar niemand
zu denken. Sie konnte sie selbst sein und ganz fr sich.
Und das war es, wonach sie jetzt oft das Bedrfnis fhl
te -nachzudenken; nun, nicht einmal nachzudenken. Zu
schweigen; allein zu sein... Wenn das Leben fr einen Au
genblick niedersank, schien die Weite des Erlebens gren
zenlos zu sein. Und fr alle M enschen, so nahm sie an, gab
es im m er dieses G efhl unerschpflicher Hilfsquellen.7

Yazn evirisinde, zgn m etnin szck, szdizimi, anlam d

zeylerinde, sylemin btnyle de ilgili birtakm zelliklerin
evirm ence gzden karlm as, biim sel bir edeerliliin sa
lanm asn engelleyen balca etkendir. Aadaki paralar da
Ernest Hem ingway'in The Old Man and the Sea yks ile ya
ym lanm Trke evirisinden aktaryoruz:

7 Virginia W oo lf, D ie Fahrt zum Leuchttrum , b ersetzt von H. und M. H erlitschka,

Fran kfu rt, F isch er Verlag, s. 78.
 "Think about som ething cheerful old m an" he said. "Every
minute now you are closer to home. You sail lighter for the
less of forty pounds."8
(10a)
"Biraz da gzel eyler dnsene, yal adam " dedi. "Her
an eve biraz daha yaklayorsun. Hem ykn de yirm i
kilo azald."9

Burada, ngilizce metinde yal adamn kendi kendiyle srdr

d i konumada "i ac, neeli, ho vb." anlam larn ar
tran "cheerful" szcnn Trke'ye "gzel" diye evrilmesi,
eviride armsal anlam n, bir lde yitimiyle sonulanyor.
zgn m etnin ikinci tmcesindeki "hom e" szc iin ben
zer bir durum kyor ortaya. ngilizce'de "hom e" Hemingway
m etninin bu noktasnda, yal adam n denizde ektii glk
lerin kart olarak "kurtulu, kara, var" gibi anlam lar youn
bir biimde artrrken, Trke eviride anlam n bu boyutu
yitiyor. te yandan, szdizimi dzeyinde de anlam olumsuz
etkileyen bir ileme bavuruyor evirmen. Hem ingway'in z
gn m etninde ikinci tmceyle nc arasnda herhangi bir
balayc szck yer almyor. Bylece m etin kesintili, boluk ie
ren anlam sramalarla ileyen bir nitelik kazanyor. Bir bak
ma Hemingway bieminin zellikle The Old Man and the Sea'de
en gze arpar ynn oluturuyor bu tr kullanmlar. Oysa
Trke evirideki "hem " szc, zgn yazarca rtk kalmas
am alanm bir nedensellii, ak klarak iirsellik yitim ine yol
ayor. Sonuta, Hem ingw ay m etninin ele aldmz tmcesi,
hem szck, hem szdizim i hem de anlam asndan yeterli bir
edeer kazanm yor Trke eviride.
Herhangi bir eviriyi snam ann yolu olarak uzmanlar za
man zaman, evirinin zgn dile geri-evirisini nerirler. Bu

8 E rn st H em ingw ay, T he O ld M an an d the Sea, N ew York, C h arles Scribn er's Sons,

1955, s. 115.
9 Ernst H em ingw ay, Yal A dam v e D eniz, ev. A njel Selver, Istanbu l, O da Yaynla
r, 1981, s. 72. M etind e v e rilen geri-eviri rnekleri, stan b u l niversitesi, Edebi
yat Fakltesi, n g iliz Dili Edebiyat A nabilim Dal, 1985-86 renim yl b irin ci
yl ren cile rin in eviri d evlerinden alnm tr.
yntemin, ierie bam l olmas gerekmeyen yazn evirileri
nin snanmasnda her zaman ileyecei sylenemez. Bununla
birlikte, yukarda deindiimiz Hemingway evirisinden, bir
eviri snfnda rencilerce yaplm iki geri-eviri, yaym lan
m evirinin Hemingway m etninin anlam n iletm ekte ne l
de yetersiz kaldn gstermeye yeter. rencilerin ngilizce'ye
geri evirisinden, Trke yaymlanm evirinin nasl yanl an
lamalara ak olduu ortaya kmaktadr:

(10b)
"Think about some good things, old m an" he said. "You
are getting closer every moment to your house. Also your
boat's weight has lessened twenty kilos."

(10c)
"Go ahead and think, a little on the positive side of things,
old m an" he said. Every m om ent you're a little
closer to home, not to m ention that your load has been
lightened by forty pounds."

Grld gibi, yaym lanm Trke evirideki "gzel" szc

geri-evirilerde "good" ya da "positive side of things"e dn
erek gitgide kaynaktan uzaklayor. "Ev" szc de geri-evi-
ride "house" olurken, btn armsal gcllnden kopa
rak somut bir gndergeye balanyor. eviride yersiz olduunu
belirttiim iz "hem " szc ise, geri-evirilerde "also", "not to
mention" gibi yzeysel yap elerine dnrken, zgn He
mingway m etninin derin, boluklu anlam yapsndan, tutumlu
youn bieminden, hibir ey yanklandrmyor.
eviride biim sel bir edeerlilik, bir m etnin deiik dilsel
dzeylerinden zellikle biri zerine kurulm ay gerektirebilir.
Szgelii, Wolfgang Borchert'in "Schischyphusch oder der Kell
ner meines Onkels" adl yksnde btn anlam sesbilim sel
dzeyde, bir syleyi bozukluu zerine kurulmutur. yk
deki garson Schischy- phusch da kk ocuun days da "s,
z, , c" seslerini hep "" olarak syler. Bir sr yanl anlama
doar aralarnda bu yzden. yknn btn eylem i bu yanl
anlam alardan geliir. Bylece bir yknn evirisinde de, bu
rada sz konusu olan trden ya da doutan bir syleyi bo
zukluunun, ama dilin genel ses yapsna uyarlanarak, zgn
m etindeki ileviyle aktarlm as gerekir.
Ad geen ykdeki garsonun konumasndan alnan aa
daki parada, doal Almanca'daki btn "s" seslerinin metinde
"sch" () olarak yazld gze arpmaktadr:

(11)
"Bitte schehr. Wenn Schie schehen wollen. Schtellen Schie
hflichscht fescht. Mein Pasch. In Parisch geweschen.
Barschelona. Oschnabrck, bitte schehr. Allesch ausch
meinem Pasch schu erschehen."10

Bu szlerin Trke'ye:
(la)
"Buyrun. Grmek itereni. Kendini bakn bir ke ltfen.
Paaportum. Pari'te bulunmuum. Barelona'da. Onab-
rk'te, buyrun grn. Hepi paaportumda yaldr."11

diye evrilm esi gerekirken, ngilizce'ye sz konusu syleyi

bozukluu, "" yerine ngilizce'nin genel sesbilimsel yapsna
daha uygun olan "th" sesiyle aktarlm tr:

(11b)
"Pleath. If you would pleath look. Moth courteouth if you
make thertain for your thelf. My pathport. Been in Parith.
Barthelona. Othnabrck, pleath. Thee it all in my pathport."
10 German Short Stories 1, Penguin Parallel Text. H arm ondsw orth, Penguin, 1983,
s. 146. ykde s y ley i bozukluu yla ak tarlan A lm an ca m etn in, doal dilde
doru yazm :
"B itte sehr. W en n S ie s e h e n w ollen . Stellen S ie h flic h s tfe s t. M ein Pass. In Paris
gew esen. Barcelona. O sn a b r ck ,b itte se h r. A lies aus m einem P ass zu ersehen."
A yn kaynaktan ak ta rla n n g ilizce m etn in (s. 147) syleyi bozukluu olm a
dan, doal dildeki y azm n n da yle olm as gerekirdi:
"P lase. If y ou would please look. M ost co u rteo u s if you m ake certain yourself.
My passport. B een in Paris. Barcelona. O snabrck, please. See it a ll in m y pass
port."
11 " iifu -D aym n G arsonu", ev. A kit G ktrk, Yeni D ergi, M ays 1966, s. 323-
333.
 Buna benzer zmler, belli bala, ek ya da niteleme sz
cklerinin kullanlm ad durumlarda da, zellikle szdizimi
dzeyinde gerekebilir. te yandan, hem ses, hem szck, hem
szdizim i, hem de anlam dzeylerinde, karmak bir edeerli-
lie ynelik olabilir. Edwin Morgan'n, on yedinci yzyl Japon
ozan Basho'nun bir iirinden esinlenerek "haiku" dzeninde
yazd uyarlama iiri "Sum m er Haiku", karmak yapl ede
erlilik gerektiren bir m etin rnei olarak grlebilir:

(1 2 )
pool
peopl
e plop!
cool.12

Burada, Japonca'daki zgn bir haiku iirinin szck ile szdi

zimi dzeyindeki eksiltili deyii, ses dzeyinde de yanstlm,
bunun sonucu olarak da iir metni, be harften oluturulmu
tur. M organ'n bu iirinin bir baka dile evirisinde, dilin bu sz
konusu dzeylerindeki eksiltili zelliinin, karmak yapl bir
biimsel edeerlilikle karlanabilmesi nem kazanr.
Deiik ynlerini irdeleyerek rneklendirmeye altmz
edeerlilik, genel bir anlamda, karlkl m etin iftlerinin hem
tek tek dilsel gstergeleri arasndaki, hem de iki metnin bt
n arasndaki iliki diye tanmlanabilir. Ama tek tek eler ara
sndaki bir edeerlilik ilikisi, her zaman metinsel edeerlilik
anlamna gelmez. Szgelii, bir m etnin bandan sonuna btn
gstergelerinin dzanlamsal karlklaryla art arda aktarlm a
sndan doma bir edeerlilik, kim i durum larda btnn gerek
tirdii biim sel edeerliliin kant olamaz. Bu durumun tersi
de doru olabilir ou zaman. Gerekte metinsel bir edeerli
lik, metnin somut dilsel varln aar, kltrel bir edeerlilik
anlam n da almaya balar (Reiss-Vermeer, 1984, s. 131). Yazn
evirisinin etin yn, kurulacak edeerliliklerde evirmenin,
hem kaynak dil hem de ama dil kltrnn evrimini tanya
rak, bu bilinle davranmasdr.
12 A nthony Thw aite, P oetry Today 1960-1973, E dinburg, L ongm an, 1973, s. 67. i
irdeki szcklerin kabataslak an lam n yle sralayabiliriz: havuz, insanlar,
cum , serin.
 Yazn m etinlerinin evirisinde edeerlilik, nitelik ynn
den de olduka karmak bir sorundur. Dilin ok ynl ilev
lerinden kurmaca anlatm n gereklerine gre yararlanan yazn
metinlerinde, yukarda szn ettiim iz be tr edeerlilikten,
ounlukla biimsel edeerlilik geerlidir. Yalnz bu, bir yazn
m etninin evirisinde, tek trden bir edeerliliin amaland,
tekilerin btnyle dland anlam na da gelmez. Gerekte
evirmen, bir iirin, yknn, romann, oyunun neresinde han
gi tr edeerliliin uygun deceini doru kararlatrabilme-
lidir. Daha nce belirttiim iz gibi, yazn metni bir dil iindeki
btn metin geleneklerinden, metin trlerinden, alttrlerinden
yeri geldike yararlanr. nemli olan, bu geleneklerin, bu trle
rin, alttrlerin, yazn m etninin neresinde, btn asndan han
gi ilevle yer aldn grebilmektir.

6 . Yeterlilik

"Yeterlilik" kavram, nesnel bilgi ierikli m etinlerin evirisinde

salkl bir lt olabilirse de, sanat nitelikli m etinlerin eviri
sinde olamaz. Gerekte, yeterliliin belirleyici zellii, kolay
anlalrlktr. zgn metnin aktanlnda anlam, szdizimi, dil
kullanm asndan gstergelerin:

a) Metindeki bilginin amacna gre

b) O kur topluluunun dzeyine gre

seilmesi, yeterli evirilerin ortaya kmasn salayabilir. Bir

corafya, tarih, kimya, fizik metninin yeterli evirisi, ierdii
bilgi ak seik aktarlabilmise, baarlm saylr. te yandan,
bykler iin yazlm bir kocaman romann, Kutsal Kitap'm,
lyadann, Don Quijotenin ya da bir Shakespeare oyununun o
cuklara zetlenerek evrilmesi de, edeerliliin deil, olsa olsa
yeterliliin konusu bir durumdur. Bunlarda da ieriin yeterli bir
biimde aktarm, sanatsal etkinin karmak edeerli ilevlerle
aktarmndan daha ar basar. Bir dilden bir dile, dzyazyla ya
plan iir evirilerinde de gze arpar bu durum ya da bir dil ile
kltr, belli bir evrede, bir yaptn ancak yeterli bir evirisinde el
verili olabilir, edeerliliin salanmasna yetmez. Bat romanla
rndan Trke'ye yaplm ilk eviriler buna rnektir. Trk yaz
nnda roman tr anlat geleneinin bir karl olmadndan,
bat toplumlarnn kltr ile yaam da yeterince tannmadn
dan, bu ilk eviriler, ounlukla ikinci dilden yaplan zetleyici
uyarlamalar olmaktan teye geememilerdir. Szgelii, Ahmet
Ltfi'nin 1864 ylnda Arapa'dan evirdii Hikaye-i Robensot'u bu
niteliktedir. Bu eviriden bir parann, Defoe'nun zgn metniyle
karlatrlmas, evirinin zetleyici yntemi konusunda bir bilgi
verebilir. Batan gemiden kurtulmaya alrken dalgalarla bou
an Robinson'la ilgili u satrlar okuyoruz Defoe'da:

(13)
The last of these two had well near been fatal to me; for the
sea having hurried me along as before, landed m e, or rat
her dash'd me against a piece of a rock, and that with such
a force as it left me senseless, an indeed helpless as to my
own deliverance; for the blow taking my side and breast,
beat the breath as it were quite out of my body; and had it
returned again immediately, I must have been strangled
in the water; but I recover'd a little before the return of
the waves, and seeing I should be cover'd again with the
water, I resolv'd to hold fast by a piece of the rock, and so
to hold m y breath, if possible, till the wave went back; now
as the waves were not so high as at first, being neaer land,
I held my hold till the wave abated, and then fetch'd anot
her run, which brought me so near the shore, that the next
wave, tho'it went over me, yet did not so swallow me up as
to carry me away, and the next run I took, I got to the main
land, where, to my great comfort, I clamber'd up the clifts
of the shore and sat me down upon the grass, free from the
danger, and quite out of the reach of the water.13

A hm et Ltfi evirisinde, bu parada sylenen herey, metnin

daha ncelerini de zetleyegelen u birka satra sdrlmtr:

13 D aniel D efoe , Robinson C rusoe, London, D ent, 1966, s. 35-36.

 Can havliyle dalga gelmeden zerine kmaa altm.
Lkin sahile gelen dalgalar beni sahile gtrrse de e
kilen dalgalar yirm i otuz arn derinliinde olan denize
beni eker gtrrd. Salncak gibi byle birka defalar
gh deniz ve gh karaya min gayr-i irdetin gidip gelerek
bir defasnda yksek bir tan zerine att. Ta kenarda ve
yksek olduundan, dalga beni ekip gtremedi. Hele
bm -i canla oraya tabassun eyledim.14

Burada Defoe'nun m etninin, ok kaba izgileriyle, o gnk

Trke anlat dilinin, uzun nesnel betim lem elere elverili olm a
yan, yalnz eylem i dile getirm eye yatkn zelliiyle aktarldn
gryoruz. te byle bir eviri, Trke'nin, Trk yazn gelenei
nin on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndaki snrl olanaklar
asndan, yeterli saylabilir. Bununla birlikte, Trke'nin evrimi
iinde, bugn bu evirinin okurlarca g anlalr durum a gel
mesiyle, o gn iin sz konusu olan yeterlilik, bugn ortadan
kalkmtr. Gnm zn Trkesi ile Trk yazn gelenei koul
larnda, edeerlilik ilkesine dayanan bir eviri de olanakldr.
Nitekim Robinsor Crusoeriun 1969'da yaymlanm bir Trke
evirisinde, byle bir edeerlilik amalanmtr. Gerek eviri
yntemi, gerekse dil kullanm ynnden aradaki ayrm gste
rebilm ek iin, ayn paray bir de bu eviriden aktaryoruz:

(13b)
Bu son iki dalga nerdeyse iimi bitirecekti; nk deniz
beni nceki gibi ileriye srkledikten sonra karaya brak
m, daha dorusu bir kayaya yle bir hzla arpmt ki
baylm, hi kmldayamayacak bir durumda kalmtm.
Bu arpma gsm le bo brm e rastlad iin solu
um tkanvermiti. Az bir sre daha soluk alamasaydm,
suyun altnda boulacaktm. Dalgalarn gene geliinden
az nce kendimi toparladm, yeniden su altnda kalaca
m grnce bir kaya parasna skca yapmaya, dalga
geri dnnceye dek soluk almamaya karar verdim. Ky
yakn olduu iin dalga ncekiler gibi byk gelmiyordu.
14 C ev d e tK u d re t, E debiyatm zda H ikye ve Rom an 1859-1959 I, s. 20-21.
 Dalga geri ekilinceye dek tuttuum kayay brakmadm
sonra karaya doru hzla bir daha kotum, ikinci bir dalga
yetierek stmden atysa da ncekiler gibi beni yutup
ileriye srkleyemedi. Bylece bir daha koarak kendimi
karaya attm, kydaki kayalara trmandm, dalgalarn hi
yetiem eyecei bir yerde, im enlere oturarak, tehlikeden
uzak, geni bir soluk aldm.15

Bununla birlikte, gnmzde yeterlilik, birok dilde olduu gibi

Trke'de de, bir eviri lt olarak zam an zaman geerlidir.
Herhangi bir aratrma kurumu ya da bir yaynevi, yabanc dil
de yaymlanm yeni bir bilim sel yaptn ya da bir romann, oyu
nun, incelemenin neyin nesi olduunu, yararlanlp yararlan
lm ay a ca m , evirtilmeye deip demeyeceini anlam ak iin,
sz konusu bu metinleri ilkin zet evirilerinden tanmak iste
yebilir. Bu tr eviride lt, hi kukusuz yeterliliktir. Bununla
birlikte, James Joyce'un, Sam uel Beckett'in, Gnter Grass'n, J. L.
Borges'in yaptlar trnden m etinlerin, bu amala bile bir zet
eviriye elverili olmayaca, hele ieriksel evirilerinin hi ya
plamayaca apaktr.
Ara sra, bir roman, iir ya da oyun evirisinin, zgnn
den bile daha iyi anlald sylenerek, szde vldne tank
oluruz. Oysa byle bir deerlendirme, yazn evirisinin sal
asndan btnyle arpktr. Ayn arpklk, bir iir evirisinin
zgnnden daha gzel olduu savnda da yrrlktedir. Bu
iki durum da da eviri ounlukla, ierik aktarm yla yeterli ola
bilir belki, ama, yaznsal evirinin lt olan bir biemsel e-
deerlilikten yoksundur. Byle durumlarda, zgnnden daha
anlalr, daha gzel olduu sylenen evirinin, baarszl bile
ileri srlebilir. Usta bir yazar, belli eyleri rtk ya da simgesel
bir biimde dile getirm eyi yelemise, bunun bir estetik nedeni
vardr. Kt evirm enin, bir yazn yaptn evirirken, anlam y
nnde yapaca olur olmaz amlamalar, zgn dilde istediini
g anlatan kt yazara bir yardm olur belki, am a ne o yazar
kurtarr, ne de o evirm eni yceltir. Hibir gerek sanat yapt,
anlam ile gzelliini rlplak ortaya sermez.
15 D aniel D efoe, R obinson Crusoe, ev. A kit G k t rk, stanbul, K k Yaynlar, 1969,
s. 66.
 VII
eviri Eletirisi

eviri eletirisi, zaman zaman sz edilm ekle birlikte, yntem

leri ile ltleri tanm lanm am , batan sona belirsizliklerle dolu
bir alandr. Hele yazn evirisinin eletirisi sz konusu olunca,
bu belirsizlik iyice artar. Gndelik basnda, dergilerde, eviri
yaptlarla ilgili tantma yazlar ile incelemeler, birtakm uluorta
yarglarla ii geitirir hep: "Rahat okunur", "zgn yapta ba
l", "yazarn sesini aktaran", "zgnnden daha gzel", "akc"
trnden vc, ya da kart nitelikte, yerici yarglardr bunlar.
Nedir bu yarglarn dayana? Anlam lar nedir? eviri ya
ptlarn byle ele alnnda, deerlendirilmesinde gzetilen yol
yordam nedir? Bu sorunlarn yant yle pek aratrlm az. Bir
yabanc dili biraz bilen, szle bakm asn da at pat beceren
herhangi bir kimse, eviri konusunda uzun ksa yarg yrtm e
yetkisini grr kendinde. (eviri yapma yetkisini de grebilece
i gibi). Bu genelleyici, yzeysel tutum, kendine biraz nesnellik
ss verm ek isterse, falanca szcn ya da deyimin evirisi
yle yaplm , oysa dorusu udur, trnden bir yanl avcl
na da yeltenir. eviri eletirisi alannda deerlerin, ltlerin be-
lirlenmemiliinden dolay, bulank bir ortamda etkili de olur.
Bu durumun temelindeki neden, yazn aratrmasnn te
den beri, eviri eletirisini kendi ilgi alan dnda grm ol
masdr. En arbal yazn kuramclar bile, aktan aa ya da
rtk bir biimde, eviriyi zgn yazn yaptlarna oranla daha
az nemli bir alan saymaktan kurtulamamlardr. Oysa eviri-
nin her ulusal yazn geleneini besleyen, yenileyen, canlandran,
vazgeilmez bir kaynak olduu, daha nce de aklamaya alt
mz gibi, tartma gtrmez bir gerektir. Nitekim, deiik dil
lerin yaznlar arasndaki bir etkilemeyi, ne hemen hemen btn
dillerde yaygn olan kt evirilerin kabark says, ne de yazn
kuramclarnn eviri konusuna ilgisizlii engelleyebilmitir.1
Bununla birlikte, kim i aratrmaclar, amzda bilim sel
evirilerle teknik evirilerin dzeyinde bir ykseli grlr
ken, yazn evirilerinin niteliinde srekli bir d olduunu
belirtirler (Kloepfer, 1967, s. 7). Dorusu bilim ile tekniin hzla
ilerledii gnmzde, bilim sel teknik m etinlerin evirisinde de
birtakm ltlere, eletiri ilkelerine gereksinme vardr. Bilim sel
teknik kavram larn her dilde kendine zg dalm, treyi ku
rallar, ada bilginin aktarm na yeterlii yetmezlii, incelen
meyi, irdelenmeyi gerektiren konulardr. Szgelii, gnmzde
en hzla gelien alanlardan biri olan bilgisayar kullanmnn,
her yenilii ile Trke'ye kazandrlabilmesi, ok sayda terim in
tretilm esine baldr. Bu bakm dan, bilgisayar alannda yeni
Trke kavram larn sayca okluu, bir rastlant ya da zenti de
il, ada bilgiyi zm lem e abasnn en doal sonucudur. te
yandan, tp, mhendislik gibi kimi alanlarda, yabanc dilden
terimlerin papaanca bellenm esiyle gz kapal gerekletiri
len bir bilgi aktarm , Trke'de bu alanlardaki birok evirinin
nem le zerinde durulmas gereken sorunudur.2 R. Kloepfer'in,
bilim sel teknik evirilerin gnm zdeki dzeyi konusundaki
iyim ser gzlemi, bylece, en azndan, Trke'ye yaplan bu tr
eviriler iin imdilik geerli deildir.
Yazn evirilerinin dzeyindeki gerilem eye gelince, bu du
rumun en nem li nedenlerinden biri, bir yazn evirisi kuram
nn yokluundan dolay, iyi evirilerin deerlerinin, stnlkle
rinin nesnel zmlemelerle betimlenememesi, yukarda dein

1 Bu olum suz koullara, T rkiye gibi lkelerde, en saygn g einen yayn evlerinin
b ile, b ir ev iriy i ucuza k ap atm ak iin , salt pazarlk uruna, evirm eni y aratcl
olm ayan sradan b ir aktarc g ibi g rm ey e yelten m elerin i de ekleyebiliriz.
2 lkem izde birok n iversitenin tp fak ltelerin de ya da te k n ik blm lerin de
oku tu lan d ers kitaplarndaki dil, byle gz kapal b ir bilg i aktarm na rnek
tir. O ysa papaanca ak tarlan , dil ile dnceye z m senm em i bilgi, olsa olsa
bam l k afalar yetitirir.
diimiz gibi, basmakalp vglerle geitirilmesidir. Buna kar
lk, baarsz bir evirideki yetersizlikler, byk bir kolaylkla,
yanl doru mantyla gz nne serilebilmektedir. Gerekte
szlk anlam larndan yola karak, bir eviriyi ktlemekten
daha kolay bir ey yoktur. nyargyla davranld zaman, iyi
bir eviri bile bu yntem le yerin dibine batrlabilir. Ne var ki,
szck dzeyinde bu yanl-doru kovalamacas, yazn evirisi
eletirisinde en son dnlecek yntemlerden biridir. Ksacas,
yapc bir eviri eletirisinin yokluu, baarl eviri abalarnn
kyda bucakta kalm asna yol aar. eviri eletirisi adna yr
tlen yzeysel yanl doru tartmalar da, ok ok, eviri ya
ptlara saygy daha da azaltm akla kalr.
eviri metinle zgn metnin karlatrlmas, eviri incele
mesinde nem li bir yer tutarsa da, her byle karlatrma ele
tiri saylmaz. zellikle yazn yaptlarnn evirisinde, evirmen
kiilii, almlama koullar, dilbilimsel etkenler, gz nnde
tutulm as gereken ynlerdir. Yazn evirisi, ieriin dorudan
doruya aktarmyla baarlamayacandan, ister istemez yo-
rumbilgisel bir sre sonunda gerekleir.
Bylece her yazn m etninin evirisi, evirmenin yorumu ile
bireysel bieminden izler tar. Kimi durum larda evirmen, e
virisinde kendi biem lksn gerekletirm eyi bile denemi
olabilir. Bu tr evirilerin incelenmesinde, eviri eletirmenini
g bir grev bekler: "eviri kavramnn snrlar inenmi
m idir?" sorusuna yant bulm aktr bu grev. Burada, yaptn
iki dildeki alm lanm a koullar, eviri koullan, eviri okuru
nun beklentileri, en az kaynak dil ile eviri dil arasndaki ede
erlilik ilikileri lsnde nem tar. zgn metin ile eviri
m etnin alm lama asndan yaplacak zmlemesinde, kaynak
dilin yazn tarihine, geleneklerine, yaptn ilk yaymlannda
tantma yazlarnda dile gelen okur tepkisine, evirm enin, iin
de bulunduu koullar kavray evrenine gz atm ak gerekir.
Dilbilimsel bak as ise, iki dil aras ya da btn dilleraras
gcl edeerlilik ilikilerini karlatrmal olarak incelemek,
eviri srecindeki ilevlerini izlemek olanan salar. Ayrmsal
dilbilim ile dilleraras dilbilim in (YVandruszka, 1969), zm le
me yntem leri eviri eletirisine bu noktada yararl olur.
1. Kuram Ynnde abalar

evirinin bu deinilen alardan da irdelenmesini amalayan

yntemli bir eviri eletirisinin nasl olmas gerektii, hangi
ltlerle ileyecei, eviri aratrm aclarnn son yllarda ze
rinde durduklar bir konudur. A. Popovic (1973, 1976), W. Wills
(1974, 1977, 1982), K. Reiss (1971), W. Koller (1979) bu konuda, ilk
elde anlabilecek aratrmaclardr.
A. Popovic (1973), eviri eletirisinin, m etni ilkin, hem kay
nak dil hem de eviri dili yazn balamnda, gerek dil, gerekse
yazn geleneinin yerleik kurallarndan sapma asndan ince
lenmesi gerektiini belirtir: Bir yazn yapt ne lde gelenek
sel kalplar srdrr, ne lde, yerleik kalplardan sapan bir
zgnlk gsterir? te yandan eletiri, eviriyi eviri olarak ele
alr, zgn m etinle dilsel, biemsel ynden karlatrr, nesnel
yanllar saptayarak zmler. Popovic'e gre, eletirinin ze
rinde durmas gereken nc nokta ise, eviri m etnin almlan-
ma koullardr.
Daha sonraki bir baka almasnda A. Popovic (1976, s. 2),
biraz deiik bir sralamayla, eviri eletirisinin, yapta temel
yaklam yollarn yle niteler:

1. Okur bak asndan evirinin deerlendirilmesi.

2. evirinin zgnyle, zgn metindeki dnsel es
tetik deerlerin eviride gerekleip gereklemedii
asndan karlatrlmas.
3. evirinin, alc dil yazn balam ndaki dnsel este
tik yerinin saptanmas.

A. Popovic'in grlerinde, genel eviri eletirisine nemli katk

saylabilecek ynleri W. Koller (1979, s. 197) yle saptar:

1. Eletirinin, eviri metni, hem kaynak dil yazn hem

de eviri dil yazn iindeki konumuna yerletirerek,
eviri okuru asndan da ele almas.
2. Kaynak metin ile eviri m etnin biem sel adan
zm lenerek, dilsel biemsel adan karlatrlmas.
 3. Yanllan saptam ann, eviri eletirisinin ancak tek bir
ynn oluturmas.

eviri eletirisini metin ilevi, m etin kuruluu, m etnin alm-

lanmas gibi etkenlerin bir incelenii olarak gren W. Wilss ise,
eletiride nesnellik sorunuyla ilgilenir daha ok (1977, s. 279-296;
1982, s. 216-227). Somut bilgi tayan dzanlaml m etinlerin e
virisinde, ieriksel bir edeerlilik ar bastndan, bu tr evi
riye ynelik eletiri de, metinde kendine olduka salam, nesnel
dayanaklar, ltler bulabilir. Kendine zg bir biem gsteren,
yananlamlarla, armlarla etki kazanan yazn m etinlerinin
evirisinde ise, znel yorumbilgisel etkenler yle ar basar ki,
eletirm enin nesnel ltlere dayanabilmesi gleir. Bu dn
ceyle Wills, kaynak metin ile eviri metin arasndaki ieriksel
balarn zmlenmesine ynelmekten daha ok, dorudan
doruya ama dildeki eviri metinden gelitirir eletiri ilkele
rini. Nesnel bir eviri eletirisinin temeli olabilecek drt trl
iliki saptar, eviri m etnin dilsel biemsel yzey yapsnda:

1. Genel dil dzeyinde, yerleik kurallar ile bu kurallar

dan sapma arasndaki iliki.
2. Bamsz dil kullanm dzeyinde yerleik kurallar ile
bu kurallardan sapma arasndaki iliki.
3. Toplumsal uzlam larla saptanm belli durum lara
zg dil kullanm rnekleri ile bu rneklerden sapma
arasndaki iliki.
4. evirinin "karm ak deikeler arasndan bir seme
sreci" olarak iledii bireysel sz kullanm dzeyin
de, kural ile sapma arasndaki iliki.

lk iki durumda, genel dil dizgesinin evirmen kafasndaki ka

lp ileyii ile eletirmen kafasndaki kalp ileyii, rten bir
nitelik gsterebilir. Bu koullarda eletirmen, pek bir sorunla
karlamadan, doru-yanl deerlendirmeleriyle yr tr iini.
nc durumda, eviride, toplumsal kurum larla, gelenek, g
renek, uzlamlarla yerlemi kalp dil kullanm larnn yerinde-
lii, kurala uygunluu, zgn m etinle bir edeerlilii salayp
salamad irdelenecektir. (Bir duruma kararn, bir dilekeyi,
mektubu vb. eviri dilinin hangi geleneksel metin kalplarna
uygun ya da aykr evirm itir evirmen, szgelii?) Buraya de
in, eviri eletirisine nesnel dayanaklar bulm ak g deildir.
Oysa, drdnc durumda, evirmenin bireysel semesinin, z
nel eilim lerinin ar basmas, nesnel bir eletiriyi gletirir.
Burada artk eviri dilindeki metinletirme abas, evirmen
zneye bal biem yelemeleriyle, yaratc bir etkinlie, bir bi-
emsel yenilik srecine dnmtr. Yazn evirilerinde, o
unlukla geerli olan durum budur.
W ills daha sonraki alm alarnda (1982, s. 218-219) eviri
eletirisinde, kaynak metnin, zellikle de evirmenin nemini
belirtir. evirm enin "aktarabilme yetisi" (ng, transfer compe
tence) en nemli etkendir. Bu, Chomsky'nin dilyetisi dedii,
dilin szdizim sel anlam bilim sel yaplarn kullanabilm e be
cerisinden ok ayr, iki dili karlkl ilikileri, edeerlilikleri,
devingen etkileim leri ile tanmaya dayanan bir yetidir. Ger
ekte aktarabilme yetisi, evirm enin hem doru aktarma, hem
de eviri dilinde rgtlem e abalarnn temelidir. Bu yeti dil ii,
dil d olm ak zere iki yn gsterir. Dil ii yeti, kaynak metnin
alm lan ile eviri m etnin yeniden retilm esi edimlerini ilgi
lendirir. Dil d ise, evirm enin iki dilin kltr, toplum, tarih
deerleriyle tanklk yetisidir. Aktarabilm e yetisinin bu dei
ik dzeyleri izlendiinde, evirm enin kaynak metinden eviri
m etne var sreci adm adm aklanabilir.
W ills'in, yukarda anlan drtl, kuraldan sapma lt, bir
eviri eletirmenini, gene de ounlukla yanllarn aranm as
na yneltir. Yerleik kurallara uygun szcklerden, szdizimi
yaplarndan sapmalar ararken, ister istem ez bir yanl-doru
mantnn eiine gelir dayanr eletirmen. Bununla birlikte, iki
dildeki kullanm ltleriyle, yerleik kalplarn, m etin trleri
nin, ayrm sal (ng. contrastive) incelenmesinden eviri eletiri
sine yarayacak birok ipuu elde edilebilir (Wandruszka, 1978).
Katharina Reiss da W ills gibi, "her trl evirinin deerlen
dirilmesinde kullanlabilecek nesnel ltler" (1971, s. 7) bulm ak
zere yola kan bir aratrmacdr. eviri eletirisinin olanakla
r ile snrlarn inceleyen Mglichkeiten und Grenzen der berset-
zungskritik adl yaptnda szn ettii nesnellik, verilecek deer
yarglarn somut kantlara dayandrmak anlamndadr. Reiss,
dorudan doruya ama dile ynelik bir eletiri anlayndan
yanadr. te yandan eviri eletirisinin, dilde K. Bhler'in sap
tad bilgilendirme, anlatma, seslenme ilevleriyle, bu ilevlerin
yaratt ana-metin trlerini her zaman gzetmesi gerektiini
ileri srer. Her metnin temelinde ar basan dilsel ilevin, o met
nin evirisinde uygulanacak yntemi de belirledii inancndadr
Reiss (s. 24-31). Daha sonraki yaptlarnda da (21978), yeni ak
lamalarla gelitirdii zere ierik dorultulu bilgilendirici me
tinlerin somut soukkanl bir dzyaz diliyle, yazar-dorultulu
anlatmc metinlerin yazarn deyi biimini de gzeten onunla
zdeleen bir dille, sesleniri m etinlerin ise uyandrlnas am a
lanan davrana ynelik bir dille evrilmesi, yntemin bu amaca
gre saptanmas gerekir.3 Reiss'n batan saptad ana-metin
tr yannda and iitsel aral (audio medial) (1971, s. 49) tr
ise, daha sonraki yaymlarnda ok aral (Reiss, Vermeer, 1984,
s. 211) diye adlandrlarak geniletilir. Bu ana-tr, grsel iitsel
btn iletiim aralar iin hazrlanan (film szleri, film altyaz
lar, resim li roman yazlar, opera szleri vb.) metinleri kapsar.
Bu tr m etinlerin evirisinde de yntemi, iletiim aracnn nite
lii belirler. Szgelii, bir filmin altyazlar, operet arksndan
baka yntem le evrilm eyi gerektirir. Birincide evirm en, gr
sel insan algsnn ileyi hzn, saniyede kavranabilecek harf
saysna dein gz nnde tutm ak zorundadr. kincisinde ise
ncelikle iitsel alg yetisi gz nnde tutulacaktr.
Reiss'n, K. Bhler'den benim sedii m etin ana-trleri gr
, uygulamada kesinlik tamad iin zam an zaman eletiril
m itir (bkz. Koller, 1979, s. 199). Yalnz, Reiss'n kendisinin de
bu durumun bilincinde olduunu, bir m etnin yan yana iere
bilecei birka ilevden hangisi ar basyorsa, evirmenin ona

3 K ath arina R eiss, M glichkeiten und G renzen der bersetzungskritik'te (s. 31) m etin
leri "in h altsb eto n te, form betonte, appelbetonte" (ierik arlkl, biim arlk
l, ar arlkl) diye ayrrken, daha sonra Texttyp und bersetzungsm ethoded e
(1976, s. 5-24) "inform ative, expressive, operative" (bilgilend irici, anlatm c, i
lem sel) d iy e adlandryor, ilk kavram lar da "sach orien tiert, senderorientiert,
verh alten so rientiert" (konu dorultulu, gnderen dorultulu, davran d o ru l
tulu) diye deitiriyor.
gre karar vermesini nerdiini, kat tr ayrm larndan yana
olm adn unutmam ak gerekir. stelik, metnin tr ile ileti-
im sel dorultusu saptandktan sonra bile, eviride daha birok
sorunun, evirmenin bireysel seimiyle zme kavuaca da
apaktr. Diyelim ki geleneksel bir yazn metni eviriyor evir
men: Nasl bir dille evirecektir? Ayn nitelikte bir geleneksel
biem ya da sylem var m dr eviri dilinde? Yoksa, yabancla
trn bir sylemi, eviri okuru ne lde kavrayabilecek durum
dadr? Am a dilde, zgn yapt sunabilecek yepyeni olanaklar
m yaratm ak gereklidir? eviri dilinin olanaklar nereye dein
zorlanabilir? zgn metnin dilsel biemsel zellikleri mi, ama
dilin gelenekleri mi, eviri okurunun beklentileri m i gzetile
cektir ilk elde? Hepsi birden gzetilemeyeceine gre, yntemde
neye ncelik tannacan evirmen kararlatracaktr. Bu nokta
da, eletirm enin zerinde duraca sorun, evirm enin benim se
dii nceliklerin, eviribilim asndan m antkl dayanaklarnn
olup olmaddr.
Gerekte Reiss'n eletiri konusundaki dncelerinde g
anlalr olan ey, Koller'in de belirttii gibi (1979, s. 206), bt
nyle eviri m etin dorultulu, kaynak dilden bamsz bir eleti
rinin olabilirliine inanmasdr. Oysa eviri eletirisinde zgn
m etinle yaplacak karlatrmalarn bsbtn yadsnamayaca
bir gerektir. Yalnzca eviri metnin zmlenmesi, eviri ele
tirisinin bir aamasdr olsa olsa. Szgelii, bir yazn m etninin
evirisinde, dilsel biem sel zelliklerin, zgn m etindeki deyi
ile biem in edeeri olup olmadn eletirm en ancak kaynak
m etinle yaplacak karlatrm alardan karabilir. Ancak byle
bir karlatrmadan sonra, edeerliliklerin, eviride benim sen
mi yntem ile amalarn irdeleniine geilebilir.
Eletirmen, yalnz ama dile bakarak, evirinin son deer
lendirilmesinde pay olacak ipular da karabilir kukusuz.
Szgelii, eviriye bir okur gibi yaklaarak u sorularn yantn
arar: Ama dil okuru anlayabiliyor mu metni? Ortalam a okura
m, zel bir okur evresine m i ynelik eviri? Ama dilde metin
trnn belirleyicisi saylan dilsel biemsel zellikler yanstl
yor mu? eviri, dilsel biemsel, izleksel yenilikler asndan ne
zellikler gsteriyor? Ama dilin yazn gelenekleri iinde, dilsel
biemsel ynden nerede yer alyor? Btn bu sorularn yantla
rnn aranmasnda eletirmen, bir evirinin ilk yaymlannda
gazetelerle dergilerde km tantm a yazlarna varncaya de
in birok gereci, bilgi kayna olarak kullanabilir.

2 . Eletiri Yntemi stne

Anlalaca gibi, eviri eletirisinde nemli olan, dorudan do

ruya yaplacak yanl-doru zmlemeleri deildir. Kaynak dil
ile ama dil, zgn metin ile eviri metin arasnda yaplacak ay-
rmsal karlatrmalarla, tek tek yanllar tesinde, benzer tr
den yanllarn nedenleri, ilenme olaslklar, dizgeli bir biimde
ortaya konursa, yapc bir eletiriye doru adm atlm olacaktr.
Bu tr bir inceleme genel dil (langue) dzeyinden balar. Sz
gelii, ngilizce, Almanca, Franszca gibi szdizimi zne-yk-
lem-nesne atl dillerden, zne-nesne-yklem atl Trke'ye
ya da Trke'den bu dillere yaplacak evirilerde, szdizimi
yapsndaki bu ayrlk, ilenmesi olas birok yanln kayna
dr. Burada, Trke'nin br dillere oranla birok kendine zg
ynnden birkana deinebiliriz: Dolambal bileik tmceler
Trke'de yok denecek lde azdr. "D er Schriftsteller, der einen
der populaersten Autoren unserer Sprache ist..." benzeri bala
l yan-tmceler ise hemen hemen hi yoktur. Soyut kavramlar
sk sk, somut gsterenlerle anlatlr: "gze girm ek, baa km ak,
aln yazs, gnl yaras, kar yol vb." gibi. Akrabalk ilikile
rinin olduka ayrntl bir kesinlikle belirtilm esi eilimi vardr:
Trke'deki "baldz, yenge, grmce, elti" gibi anlam larn hepsi,
Almanca'da "Schwaegerin", ngilizce'de ise "sister in law" ile kar
lanr szgelii. Son-eklerin, ekim eklerinin bolluu; bamsz
bir "to be", "sein", ya da "tre" eyleminin yokluu; nc tekil,
oul adllarn tek rneklii (Almanca'daki "er, sie, es" karl
yalnz "o", "wir, ihr, sie" karl yalnz "onlar" gibi); edilgin a
tlarn Trke'de br dillere oranla ok az kullanlmas; szlk-
sel oul anlam lln eretilemeli deyimlerle gndelik dilde de
srmesi ("sigara imek", "can sklmak", "ii burkulm ak" vb.), ilk
anda sralanabilecek bu tr zelliklerden birkadr.
 Byle noktalardan yola klarak, szn deiik m etinler
deki kullanm nda grlebilecek olas yanllar, karlkl dil
iftleri asndan, bir dzen iinde saptanabilirse, sonu birok
eviri durumuna uygulanabilir. Yanllarn iki deimez kayna
, eviri srecinde zgn metin dilinin zmlenmesi ile evi
ri metin dilinin dzenlenii olduuna gre, dil iftleri arasnda
yaplacak bu tr almalar, eviri eletirm eninin iini byk
lde kolaylatracaktr.
Bu tr n bilgilerle donanm olarak yola kacak eviri ele
tirm eni, herhangi bir eviri metnin bilim sel eletirisine, daha
ok kaynak m etne ynelik bir m etin zmlemesiyle balar.
eviri m etnini de, eviri dili olanaklar asndan srekli gz
nnde tutacak eletirmen, kaynak metne bir dizi soru yneltir
nce (Koller, 1979, s. 211). Bu sorulan tek tek aklayarak srala
maya alalm imdi:

a) Metnin dilsel ilevi nedir?

Bir metnin btnnde ar basan dilsel ilev, K. Bhler'in g
rlerinden yola klarak, ilk elde bilgilendirici, anlatmc ya da
seslenici olarak saptanabilir. Bunlara Reiss'n drdnc olarak
nerdii oul-aral ilevi de ekleyebiliriz. Yalnz, Bhler'in te
mel dil ilevlerine rnek olarak sralad m etin ana-trlerinin
deikenlie ak olduunu, kim i m etinlerde iki ya da ilevin
eit derecede nemle yan yana bulunabileceini unutmam ak ge
rekir. Szgelii, Bhler'in bilgilendirici ileve temel rnek olarak
verdii bilim sel m etinlerin yan sra, bir gazete yazs, belgesel
roman, ila tantm al ya da kullanm klavuzu da bilgilendi
rici, betim leyici bir dille yazlm olabilir. Reklam ya da propa
ganda metinleri de her zam an seslenici deil, kim i durum larda
anlatc ya da bilgilendirici bir dille yazlm olabilir (bkz. Kol
ler, 1979, s. 212). M etin trlerinin dilsel ilevleri arasndaki buna
benzer deikenliklerle kaym alarn ya da karm ak ilevli ya
plarn ele alnnda, Bhler grne dayanan bir m etin tr
blmlemesi, evirm ene de eletirmene de her zaman yararl
olabilir. nem li bir nokta, ilevsel m etin tr ayrm ile yazn
alanndaki geleneksel m etin trleri ayrm n birbirine kartr
mamaktr. Nitekim, szn ettiimiz dil ilevleri, bir metnin
evirisinde ya da eletirisinde benim senebilecek yntemle ilgili
nem li ipular salarsa da, bir m etnin roman, iir ya da oyun
trnde yazlm olduunu bilmek, zellikle karmak sylemli
ada yazn m etinleri szkonusu ise, bu adan pek snrl bir
yarar salar.

b) Metnin ieriksel zellikleri nelerdir?

ok yalnlatrarak syleyecek olursak, genellikle bir m etnin
ierii drt tem el zellikten birini tayabilir. Karm ak m etin
lerde ise ierik, birden fazla dorultuda geliebilir:

1. K im i m etinlerin ierii, herhangi bir bilgi ya da uz

m anlk dalnda, kaynak dil kltryle dorudan do
ruya koullu olmayan, genelgeer konulardan oluur.
Bilim sel teknik metinlerin ou byledir.
2. Kimi m etinler ise, kaynak dilin kltrel balamy
la koullu konular dile getirdiklerinden, o kltrn
dnyasyla ilgili bir n bilgi nda anlalabilirler.
Yresel halk yazn, Trke'deki divan ya da tekke ya
zn bu tr bir ieriin rnekleri olarak anlabilir.
3. Kim i metinler, kaynak dilin kltrel balamyla ko
ullu konular dile getirm ekle birlikte, ieriklerinin
anlalm as iin gerekli ek bilgiyi de dile getirirler.
Yolculuk yazlar, budunbilim sel halkbilim sel incele
meler, gezi reklam lar bu zelliktedir.
4. Kaynak dil kltryle koullu olup da, bu ba zel bir
biimde, ounlukla rtk olarak srdren m etinler
de vardr. Bu m etinlerin kaynak dil ortamyla ieriksel
ilikileri, ancak kendilerinin dilsel i balamndan
karlabilir. Gerekte bu metinler, ou durumda, ken
di ierik gndergelerini, ilerinde olutururlar. Sanat
nitelikli yazn m etinleri ounlukla byledir.

c) Metnin dilsel biemsel zellikleri nelerdir?

Bu zelliklerin saptanmasnda, metne deiik alardan bakla
rak ok sayda etken irdelenebilir (Koller, 1979, s. 213).
 (1) Szck daarc ile sz kullanm asndan:
Deiik dillerden aktarma terim lerle szcklerin kul
lanlmas.
zellikle kaynak dil kkenli terimlerle szcklerin
kullanlmas.
Tek bir dilin kltr balamyla koullu terimlerle sz
ckler kullanlmas.
Tek bir dildeki oul anlam l szcklerin kullanlm a
s.
oul anlam lln metin ii balam da da srmesi.
Kaynak dille koullu eretilemeli deyim ya da szck
lerin kullanlmas.
Szcklerin ses yaplarndan yararlanlmas.
Yananlaml szcklerin ska kullanlmas.
(2) Szdizim i asndan:
Kaynak dilin kendine zg szdizim sel zelliklerinin
kullanlmas.
Kaynak dilin allm szdizim inin karlmas.
(3) Dil kullanm kurallar asndan:
Kaynak dil m etninin, sz konusu metin trnn yer
leik dil ile biem zelliklerine bal kalmas.
Kaynak dil m etninin, sz konusu m etin trnn yer
leik dil ile biem zelliklerini krmas.

Yukarda sralanan etkenlerin incelenmesi sonucunda, kaynak

dil m etninin kendine zg dilsel biemsel nitelikleri, dei
ik noktadan birinde younlaabilir: Bir metin ya kaynak dille
koullu dilsel biemsel ilem leri yksek oranda kullamyordur,
ya bu ilemlere ilgisizdir, ya da karm ak yapsyla bu iki u
arasnda herhangi bir noktada yer almaktadr. Dilin soyutlama,
simgeleme eilimindeki armsal kullanmna ncelik tan
yan yazn metinleri birinci bekte, betim leyici, bilgilendirici ya
da kullanm alk m etinlerin ou ikinci bekte, her trl yazn
metni ise nc bekte yer alr.

) Metnin biemsel estetik zellikleri nelerdir?

Bu konuda, biimsel edeerlilii amalayabilecek bir eviri
asndan, kaynak metinde, yerleik birtakm biim sel uygula
m alarn kullanlp kullanlm adna bakmak gerekir. Szgelii,
kouk, uyak, ritim gibi uygulamalara, zellikle geleneksel iir,
oyun, destan m etinlerinde byk eilim vardr. Kim i m etinler
de ise bu uygulam alar hi yer almaz.

d) M etindeki dil kullanmnn alcya ynelik zellikleri nelerdir?

A. N eubert'in (1968, s. 30) eviri asndan, m etinleri ynelik
olduklar okura gre blmlemesini anmsarsak, teknik, bilim
sel nitelikli kim i m etinler eit lde hem kaynak dilin hem de
baka dillerin okuruna; ulusal hukuk, politika, corafya, ulusal
tarih tr m etinler zellikle kaynak dil okuruna; yazn m etin
leri kaynak dille koullu olm akla birlikte, hem kaynak dil hem
de baka dillerin okurlarna; propaganda, reklam , gezi klavuzu
gibi m etinler ise kaynak dilde olm akla birlikte her dilin oku
runa yneliktir. Ayrca, herhangi bir m etnin zetlenmesi, ya
lnlatrlm as ya da dilinin gncelletirilm esi ile, yeni bir okur
topluluu sz konusu olur. Bu bakm dan, szgelii Shakespeare
oyunlarn herhangi bir dile evirm ek, o oyunlarn ngilizce'de
yaymlanm zet yklerini evirm ekten ok ayr bir eydir. En
azndan, kaynak dilde o iki metin, ok deiik nitelikli iki ayr
alc ya da okur topluluuna yneliktir.
Kaynak m etnin, btn bu belirtilen etkenler asndan ay
rntl bir zm lem esini yapan eletirmen, ikinci adm olarak,
eviri metinle kaynak metnin bir karlatrmasn yapar. Sz
ck, szdizim i, btn yap dzeyinde eviri birim lerini yan
yana koyarak, dil ilevleriyle, ierikle, biemle ilgili kaynak m e
tin zelliklerinin ama dile ne trden edeerliliklerle aktarld
n inceler. evirm enin hangi sorunlarla karlatn, hangi
zmlere bavurduunu, zmlerin yerinde olup olmadn
aratrr. Gerekte nemle aratrlmas gereken bir konu da, e
viri yaptn, ama dil yazn gelenei iinde nerede, nasl bir yer
alddr. Uygulam ayla ilgili bu noktalarn yan sra, kuram sal
ynden de, evirm enin edeerlilikleri seerken hangi ilkeleri
izledii, zgr ya da m etne bal bir yol tuttuunu sylyorsa,
bununla ne demek istedii, zerinde durulmas gereken konu
lardr. Gerekte, eletirmen burada evirm enin nsznden ya
da metne yazd notlardan byk lde yararlanabilir.
 Btn bu incelemelerden sonra, eletirmen evirinin deeri
ya da baar derecesi konusunda bir yarg oluturabilir. Yalnz,
bunu yaparken ltlerini iyi tanmlamaldr. Bir dilin iinde
eviri konumunun kendisi ile eviriler srekli deiiklik gste
rirler. Toplumda, kim i dnemlerde bir yabanc kltr dnyas
na, kimi dnemlerde bir bakasna eilim duyulmas, seilecek
m etinlerle konular asndan, eviri etkinliini de ynlendirir.
Kimi dnemlerde yabanclatrc, kimi dnemlerde ama dile
yaklatrc bir tutum yaygn olabilir eviri alannda. eviri ele
tirmeni de, kullanaca ltlerin, bu deiken balamla ilikisi
ni her zaman gz nnde tutmak zorundadr. evirmen, ilkele
rini iyi koyarsa, yabanc bir dilin, kendi dilini gl bir biimde
devindirmesine olanak salayabilir. Byk evirilerle, byk
yazn dnemleri balar bylece. te yandan evirm enin, kendi
dilinin gemite vard bir noktada ayak diremesi, geriletici bir
yanlg olabilir. eviri eletirmeni, yarglarn olutururken, bu
tr gerekleri de grmezden gelmemeli.
 Sonu

eviri, genellikle sanldndan ok daha karmak, aklanm as

g bir olgudur. Bu nedenle, dilden dile kuru bir bilgi aktarm
olarak nitelenmesi yanl, en azndan yetersiz olur. Hangi bilgi
nin, hangi amala, hangi dilden, hangi dile, kim in iin aktarld
n dnmek bile konunun ok ynlln belirtm eye yeter.
Aktarlm as sz konusu olan bilgi, dnce ya da duygunun,
dilin hangi ilevlerinden doduu, her eviri konumunda, hem
evirm enin tutumunu, hem de ortaya koyaca ii belirleyen bir
etkendir.
nsan dili genellikle, ya bir konuda nesnel bilgi vermek, ya
konuan znenin duygularn, dncelerini, gzlemlerini yan
stmak, ya da dinleyeni herhangi bir davrana yneltmek gibi
deiik ilevle kullanlr. Bu ilev te yandan, dildeki nes
nel nitelikli bilgilendirici, znel nitelikli anlatmc, arsal ni
telikli seslenici metinleri oluturur. Bir eviri konumundaki e
virmen ounlukla, bu ilevden birinin tekilere oranla daha
ne kt bir m etin karsnda bulur kendini. Bilim sel nitelikte
uzm anlk metinlerinden, ila tantm alklarna dein, geni bir
alana yaylan bilgilendirici m etinlerin evirisi, genel olarak bir
ierik aktarmdr. ada eviribilim , son yirm i be yl iindeki
aratrmalar sonucunda, bu tr m etinlerin dilden dile evirisi
iin geerli olabilecek birok genel ilke, kural, lt bulm u du
rumdadr. Bilgisayar evirisi de, birok dilde bu tr m etinlere
baaryla uygulanmaktadr.
 Gerekte, zel am al bilgi tayc metinler, her zaman or
tak terimlerle ileyen, ierik yaplaryla bir bakma, dilden dile
"yinelenen" (ng. repetitive) metinler; bireysel zne kaynakl an
latmc ilevin oluturduu m etinler de "yorum sal" (ng. interp-
retative) metinlerdir (Ross, 1981). arsal ilevli m etinler ise,
bu iki trn de snrlarna tama eilim i gsterirler. Bir reklam
metni szgelii, hem satlacak bir nesneyle ilgili bilgi verebilir,
hem onu iirsel nitelikli szlerle tantabilir, hem de bu arada
dorudan doruya alcya seslenir. Dil iindeki ayn ilevler, bir
birinin alanna byle sk sk taacandan, bu ilevlerin olutu
raca m etinler de, nitelik ynnde deiiklie urayabilir, her
zaman yaln deil karmak da olabilir.
Deimeyen tek ey, yazn m etinlerinin her zaman iin yo
rum sal nitelikli kalacadr. Her yazn yapt, bireysel bir kafa
ile dgcnn, daha nceki rnekleri yinelemeyen, bir zgn
yarats olmak zorundadr. Bu bakmdan, yazn yaptnn evi
risi de, her zaman nceden belirlenmi kurallara ileyecek bir
etkinlik deil, bireysel bir yorum ile yaratma srecidir. Yalnz,
eviride yaratma olduka aprak bir kavramdr. Alabildiine
zgr bir yaratma deildir yazn evirm enininki, zgn yap
tn gdmnde, gerektii yerde kendine snrlar koyabilen bir
yaratmadr.
Her eviri, bir bakma, belli bir oranda da olsa, evirmenin
parm ak izlerini tar bu nedenle. Ama bu izlerin, en ok grl
d alan, yazn yaptlarnn evirisidir. evirm enin kendine
zg dnsel konumu, bilgisi, okuma birikimi, kaynak dil ile
eviri dilini kullanabilm e gc, zihinsel zmleme, yorum
lama, artrm a yetisi, belli bir yazarn yaptn semekteki
amac, eviride sorum luluk duygusu gibi bireysel zellikler, bu
durum un balca etkenleridir. evirmenin kiiliiyle ilgili bu
zellikler, yapt ie de ister istemez yansr. Sonu olarak, bir
metinden yzlerce evirm enin yapt yzlerce eviri arasnda
hibiri tekinin tpks deildir. in ilgin yn ise, bylesine ge
ni bir deikenlik erisinin, yazn yaptlarnn evirisine hi de
aykr dmemesi, bu koullarda bile iyi evirilerin olasldr.
Oysa, bilim sel uzmanlk dallarndan evirilerde, evirm e
nin parm ak izleri olsa da olmasa da, nem li nokta, metindeki
bilgi ieriinin bireysel deil, genelgeer bir dzlemde akta
rlmasdr. Bu ama tesinde, evirmenin znel yaratclnn
bireysel bulularla eviriye yansm as beklenmez. Bir bakma,
bilim sel ya da kullanm alk bilgi m etinlerinin evirmeni, kendi
bireysel yaratcln srekli bastrm ak, etkisiz tutmak zorun
dadr. evirm enlikteki baars, nesnel bilgi ieriini, yerleik
kavramlar kullanarak, ak seik kavram lar kullanarak, ak se
ik aktarabilm esine baldr. Yazn m etinlerinin evirm eni ise,
kaynak metnin kafasnda oluturduu kurmaca tasarm, eviri
dilinde yeniden kurm ak iin, yaratc imgelemini srekli kul
lanmak zorundadr.
Yazn evirmenini bekleyen bir glk, yaznsal bir metnin
evirisi srasnda, zaman zaman bu metnin rgsnde yer alan
yaznd metin trleriyle de baetmek zorunda kalmasdr. Bir
yazn metni, temelde kurmaca olm akla birlikte, her trl m e
tin geleneine -dileke, szleme, gazete haberi, resmi genel
ge, bilim sel bildiri v b - gndelik dilden saysz metin tr ile
alt-trne yer verebilir. Bundan dolay, yazn metninin eviri
sinde, ama dilde btn yaptn zellikle dilsel-biemsel bir e
deerinin oluturulmas ncelik tarken, metnin belli anlarn
da evirmenin, kendisini deiik metin trlerinin gerektirdii
dzanlamsal, dil-kullanmsal, metin-trsel edeerliliklere de
uyarlayabilmesi zorunlu olur. Bir yazn m etninin evirisinde, e
virmenin arayaca edeerlilik, karmak bir edeerlilik olur
bylece. Nitekim, evrilecek metinleri genellikle yaln metinler,
karmak m etinler diye ikiye ayrrsak, hi kukusuz yazn m e
tinleri, en karmak, evirisi en ok sorun karan, evirmeni en
ok zorlayan, tad parm ak izleriyle de onu en ok ele veren
metinlerdir.
Tek tek yazn yaptlarnn evirisinde, evirmenin m etnin
elerini nasl zmleyecei, eviri edimi srasnda hangi i
lemlere bavuraca nceden genel kurallara balanamaz. Her
m etin, yazarn kiisel kurmaca dnyasyla birlikte, btn bir dil
kltr ortamnn, yazn geleneinin, yaama biim inin yankla
rn tar. Yazn evirm eni kendi kiisel konumu iinde, dnya
gr ile alm lam a yetileri apayr ynde gelimi bir okur kit
lesi iin, baka bir kltr ortamnn, yazn geleneinin, yaama
biim inin diline evirir bir yapt. Bu bakmdan, yazn evirm e
ninin yntemiyle evirideki amacn koullandran, saysz m e
tin d etken vardr.
Bu etkenler arasnda en nemlisi, eviri dili okurunun ya
znsal alkanlklar ile beklentileridir. Her eviri, dilin yerleik
yaznsal dizgesine yeni bir katk olduundan, hem bu okur bek
lentisini, hem de ama dildeki byk yazn geleneini u ya da
bu ynde etkiler. T. S. Eliot'n bir yazn geleneine yeni katlan
yaptlarla ilgili szleri, dildeki yeni eviri yaptlar iin de geer
liliini korur: "Yeni bir yaptn yaratlmasyla ortaya kan du
rum, ayn zamanda o yapttan nce gelen btn sanat yaptlarn
da etkiler. Var olan byk yaptlar, kendi aralarnda, yeni katlan
-g erek y e n i- yaptn deitirecei eksiksiz bir dzen gsterir
ler. Bu dzen yeni yapt gelmeden nce tamdr; yeniliin araya
girmesinden sonra da srmesi iin, bu dzenin pek hafif de olsa
deiiklie uramas gerekir; bylece her sanat yaptnn bt
ne olan balan, oranlar yeniden ayarlanr; ite bu, eski ile yeni
arasndaki uyumdur."1 Bir dile yeni katlan eviri yaptn, o di
lin yazn geleneine etkisiyle, daha nceki metinlerle ilikisi de,
tpk bu szlerde belirtilen niteliktedir. Yeni bir eviri yapt da,
dil iindeki m etinlerin oluturduu yerleik dzeni deiiklie
uratmakla kalm az, o dilin gelecekteki yaznsal yaratcln da
etkiler. Bu m etinler aras etkileim, her yazn yapt gibi eviri
nin de nemli zelliidir. eviri yaptn, btn yaznsal yaptlar
la paylat br iki zellik ise, dilbilim sel yn ile, toplumsal,
tarihsel, kltrel bir balam iinde ortaya km olmasdr.
Yazn evirisinin kuramsal incelenmesi ile eletirisinde,
metin dilbilim i, iletiim bilim i, yazn kuram, ayrm sal dilbi
lim yntemleriyle verilerinden yararlanm ak gereklidir. Bu tr
alm alarda varlacak sonular, belli eviri yaptlarnn daha
iyi anlalmasn, evirilerde kullanlan deiik yntemlerle
ilemlerin de hem evirmene hem de eviri eletirm enine ya

1 T. S. Eliot, S elected Essays, London, Faber and Faber, 1958, s. 15. Yalnz, burad a
E lio t'n yazn y ap t iin koyduu "gerek y e n i" koulunu, yeni ev iriler d u ru
m un da "gerek ev iri" d iye d nm ek g erek ir belk i. Y zlerce sradan yaptn,
y zlerce sradan evirisi, b ir d ilin yazn geleneind e, hi k u ku su z by le bir
etk i k azanam az.
rarl olacak bir biimde aklanmasn salar. Yazn evirisinin
yntemleriyle, bu tr evirilerin nasl incelenecei konusunda
kesin kurallar koym ann olanakszl gnden gne daha ok
ortaya km aktadr. Her kaynak dilde olduu gibi eviri dilinde
de, kendini sanat yaptlarnda aa vuran insan dgc snr
tanmaz. Dillerin her birinde kurmaca tasarmlarn anlatm iin
de tkenm ez olanak ile kaynak bulunduundan, yazn evirisi
nin incelenmesinde, deikenlie ak etkenlerin, hem m etinii,
hem de metind balam ynnden gz nnde tutulm as hep
gerekli olacaktr.
 Sonsz

Akit Gktrk'n eviri zerine yazd bir kitabn yeni bas

mnn editrln stlenmek gereklemesini ok istediim
bir d olabilirdi; am a bu ii onun lmnden sonra yapaca
m sanrm hi dnemezdim. Ne var ki yaam ve onun doal
uzants olan lm, insanlardan ok bamsz olan kendi yasa
larnn izdii yollar izleyen gerekler. eviri: Dillerin Dili adl
eser yeniden baslrken, Prof. Dr. A kit Gktrk artk yaayanla
rn dnyasnda deil... Buna karlk birbirinden deerli, rnek
niteliindeki evirileriyle, bilimsel almalaryla ve zellikle
de Trkiye'de eviri sorunlarnn "eviribilim " erevesinde
ele alnm asn hedefleyen abalaryla Gktrk, kendi "sonraki
yaam "nn haberciliini oktan yapt.
Onun evirilerini sanrm lise yllarmda okumaya bala
mtm. ahsen tanm am z ise ok sonra oldu. O sralarda -
yanlmyorsam yetmili yllarn b a- stanbul'daki Avusturya
Kltr Ofisi'nde Yuvarlak M asa Toplantlar dzenlemeye karar
verm i, ilk toplantnn konusunu da evrinin sorunlar olarak
saptamtk. Duyurusunu yapmaya baladmda, "evirinin
byle bir toplant kapsam nda ele alnacak kadar nem li ne gibi
sorunlar olabilir ki?" sorusunu soranlarn says, hi de km
senecek gibi deildi. Ama ben hazrlklar yine de srdrdm.
Akit Gktrk, Cevat apan, Tahsin Ycel, Yurdanur Salm an
ve M urat Belge, byle bir toplant iin -hibiriyle ahsen tan-
m akszn- ba vurduum ilk adlard. Hepsi de eviri sorunlar
balam nda byle bir toplantnn son derece gerekli olduunu
syleyerek katldlar. O yllarda Trkiye'de niversite dze
yinde bir eviri eitim inin adnn bile bulunm am asna karn,
yukarda saylan adlar tarafndan toplantda en ok vurgulanan
noktalardan biri, artk eviri alannda "alayl" tutum unun bir
yana braklm asnn ve bu balam da niversite dzeyinde cid
di, bamsz bir eitim in balatlm asnn gereklilii oldu.
Bu ilk toplanty daha sonra bakalar izledi. Sonraki top
lantlara Avusturya'dan davet edilen dil ve eviri uzm anla
r katld. Seksenli yllarn banda yine Avusturya Kltr
Ofisi'nde dzenlenen "I. eviribilim Sem pozyum u" ise Trk
bilim adamlarnn yan sra, Almanya'dan Prof. Dr. Wolfram
W ills ve Avusturya'dan Prof. Dr. Mario Wandruszka gibi, alan
larnda dnya apnda n kazanm otoritelerin katlmyla
topland. Bugn dnp geriye baktmda, btn bu giriim leri
Trkiye'de niversite dzeyindeki eviri eitim inin temelleri
arasnda saymann bir abartm a olmayacan dnyorum.
Prof. Dr. Akit Gktrk, btn bu alm alara srekli des
tek vererek katld. 1980 ylnda, lkemizde 1940'larn Tercme
dergisinde sonra, dorudan eviriyi konu alan ikinci dergi olan
YAZKO eviri'yi kartm aya baladmzda, Gktrk yine bu
giriim in gnll ve en nde gelen destekileri arasndayd. Bu
dergide kendi alm alarnn yansra, rencilerinin evirileri
ni de yaynlatm olmas, Akit Gktrk'n, bildiklerini anla
lm az bir kskanlkla kendine saklam ak, "en iyi bilen benim "
savn ilke edinm ek gibi bir tutumla ilintisiz, tam tersine, bildik
lerini, daha iyi bilmeleri iin sonrakilere aktarm a abasndaki
yksek "hocalk" niteliinin bir gstergesidir.
Gktrk'n eviri balamnda nasl bir bilim sellii ngr
d de, zellikle bu alanda varln bugn de srdren yanl
tutum larn aydnlatlabilmesi asndan nemlidir. eviribili-
min aslnda dilbilim in bir kolu olduunu ve dilbilim ilkeleriyle
kurallar dorultusunda ele alnmas gerektii, bugn de savu
nulmakta olan bir grtr. Akit Gktrk'n eviriye bir bilim
adam olarak en byk hizm etlerinden biri, bu grn hibir
esneklie gidilmeksizin ve baz trsel zellikler gz nnde tu
tulm akszn, yazn evirisine de uygulanmasnn, biem (slup)
asndan ne gibi yitim lere yol aacan ve yazn evirisinin sa
natsal yanna ne gibi zararlar vereceini kantlaryla sergilemi
olmasdr. Bu konuya eviri: Dillerin Dili adl eserinde byk yer
veren Gktrk, bylece yazn evirisinin sanatsal yanndan kay
naklann "yaratclk" niteliine bilim sel dzlemde getirilm ek
istenen engellerin ortadan kaldrlm asna byk katkda bulun
mutur.
Bugn lkemizde, Ankara'da Hacettepe, stanbul'da da Bo
azii niversitelerinde eviri eitimi bamsz birimlerde ba
aryla srdrlyor. Yakn gelecekte evirisine gereksindii
bamszln tannmasyla bu alm alarn daha da yetkin bir
dzeye varacandan kuku duymuyorum.
Gemiteki ve gelecekteki btn eviri alm alar adna,
dostum ve hocam Prof. Dr. Akit Gktrk' kran ve saygyla
anyorum.

Ahmet Cemal
 Kaynaklar

AUSTIN, J. L. (1962) H ew to do Things with Words, O xford , OUP.

BEAUGRANDE, R. de (1978) Factors in a Theory o f Poetic Translation. Theory
and Practice, A m sterd am , Van G orcu m .
BEAUGRANDE, R. de (1980) 'T o w a rd a Sem iotic T h eo ry of L ite ra ry T ransla
tion"; W ilss (1980), s. 23-43.
BENJAMIN, W. L*1973) "D ie A ufgabe des b ersetzers"; Strig, ^1973, s. 156-
170.
BRISLIN, W. (ed.) 1976) Translation, Application and Research, N ew York,
G ard n er Press.
BROWER, R. A. (ed.) (21966) On Translation, N ew York.
BHLER, K. (21965) Sprachtheorie, Die Darstellungsfunktion der Sprache, Stutt
gart.
CATFORD, J. C. (1965) A Linguistic Theory o f Translation, O xford , OUP.
DRESSLER, W -R obert de BEAUGRANDE (1983) Introduction to Text Linguis
tics, N ew York, L on gm an .
ECO, U. (1967) La opera aperta: Forma e indeterminazione nelle poetiche contem-
poranee, M ilano.
EVEN-ZOHAR, I (1978) "T h e Position of Translated L iteratu re w ith in the
L iterary Polysystem "; H olm es, L am b ert, Broeck, s. 117-127.
GASSET, O rteg a y (21983) M iseria y esplendor de la traduccion. Elend und Glanz
der bersetzung, b ers, K ath arin a R eiss, dtv.
GKTRK, A. (21980) Okuma Ura, stanbul, ada.
GTTINGER, F. (21963) Zielsprache. Theorie und Technik des bersetzens, Z
rich , M an esse Verlag.
HALLIDAY, M. A. K. (1970) "L a n g u a g e S tru ctu re an d L an g u ag e Fun ction";
J. Lyons (ed.) New Horizons in Linguistics, H arm on d sw orth , Penguin,
s. 140-165.
HALLIDAY, M. A. K. (1971) "L in gu istic Fu n ctio n and L iterary Style"; S. Chat
m an (ed.) Literary Style: A Symposium, London, OUP, s. 330-368.
HALLIDAY, M. A. K. (1973) Explorations in the Function o f Language, London,
A rnold.
HIERONYMUS (31973) "B rief an P am m ach iu s"; Strig (31973) s. 1-13.
HOLMES, J. S. -J. LAMBERT- R van den BROECK (eds.) (1978) Literature and
Translation, L eu ven , (N e w P erspectives in Literary Studies).
HOLMES, J. S. (1978) "D escrib in g L iterary Translations: M odels an d M et
h od s"; H olm es, L am b ert, Broeck, s. 69-81.
INGARDEN, R. (1968) Vom Erkennen des literarischen Kunstwerkes, Tbingen.
ISER, W . (1970) Die Appelstruktur der Texte, K onstan z.
JAEGER, G. (1968) "E lem en te einer T h eo rie d er b ilingualen Translation";
G rundfrngen der bersetzungswissen Schaft, Beihefte zu r Z eitsch rift
F rem d sp rach en II. L eip zig , s. 35-52.
JAKOBSON, R. (21964) "L in g u istics and P o etics"; T. A. Sebeok (ed.) (21964)
Style in Language, C am b rid g e/M ass. s. 350-377.
JAKOBSON, R. (21966) "O n Linguistic A sp ects of Translation"; R. A. Brow er
(ed.) (21966) O n Translation, N ew Y ork , s. 232-239.
JUM PELT, R. W. (1961) Die bersetzung naturwisseschaftlicher und technsicher
Literatur, Berlin.
KADE, O. (1968) Zufall und Gesetzmaessigkeit in der bersetzung, Beihefte zu r
Z eitsch rift Frem d sp rach en I., Leipzig.
K L O E P F E R ,R . (1967) D ie Theorie der literarischen bersetzung, M nchen, W il
h elm Fink Verlag.
KOLLER, W. (1972) Grundprobleme der bersetzungstheorie, unter besonderer Be
rcksichtigung schwedisch-deutsher bersetzungsfaelle, Bern / M nchen.
K O LLER, W. (1979) Einfhrung in die bersetzungswissenschaft, H eidelberg,
Q uelle u n d M ayer.
LAWENDOWSKI, B. P. (1978) "O n S em iotic A sp ects o f Translation"; T. A. Se
beok (ed.) (1978) Sight Sound and Sense, B loom in gton, In d iana U nivers-
tiy P ress, s. 264-282.
LEFEVERE, A. (1970) "T h e Translation of L iteratu re: A n A p p ro ach " Babel,
16, s. 75-79.
LEFEVERE, A. (1975) Translating Poetry: Seven Strategies and a Blueprint, A m s
terd am , Van G orcu m .
L E FEV ER E, A (19 8 1 ) "B ey o n d the P rocess: L iterary Translation in L iteratu re and
Literary T h e o ry "; M. G. R ose (ed.) (1981) Translation Spectrum, s. 52-59.
LEVY, J. (1967) 'T ran slatio n as a D ecision P rocess"; To Honor Roman Jakobson
on the Occasion o f his Seventieth Birthday, vol. II, The H agu e, M outon,
s. 1171-118Z
LEVY, J. (1969) The Literarische bersetzung. Theorie einer Kunstgattung,
F ran k fu rt a. M. A th en aeu m Verlag.
LUDSKANOW, A. (1975) "A Sem iotic A p p ro ach to the T h eory of Translati
on"; Language Sciences, 35 (A pril), s. 5-8.
MOUNIN, G. (1967) D ie bersetzung. Geschichte, Theorie, Anw endung, bers.
H a rro S ta m m e r-Johann, M nchen , N ym p h en b u rg er V erlagshand
lu n g G m bH . (Fran szca'da ilk yaym lan : Les problmes thoriques de
la traduction, P aris, 1963).
MUKAROVSKY, J. (1964) "Stan d ard L an gu ag e an d Poetic L an g u ag e"; P. G ar
vin (ed.) (1964) A Prague School Reader on Aesthetics, Literary Structure,
and Style, W ashin gton, s. 17-30.
NEUBERT, A. (1968) "P rag m atisch e A sp ek te d er b ersetzu n g "; A. N eu bert
(Hrsg.) (1968) Grundfragen der bersetzungswissenchaft, L eipzig, VEB
V erlag E n zyk lop aedie, s. 21-33.
NEUBERT, A. (1972) "T heorie u nd P ra x is f r die b ersetzu n g sw issen s
ch aft"; Proceedings o f the Third Congrees o f the A1LA, vol. III. ed. J. Q vist-
g aard et al: H eidelberg, J. G roos V erlag, s. 38-60.
NEWMARK, P. (1981) Approaches to Translation, O xfo rd , P ergam on Press.
NDA, E. A. (1964) Toward a Science of Translating. With Special Reference to
Principles and Procedures Involved in Bible Translating, Leiden.
NDA, E. A. (1976) "A F ram ew o rk fo r the A n aly sis and Evaluation of T h eori
es of T ranslation"; W. Brislin (ed.) (1976) s. 47-91.
OGDEN, C. K. -I. A. RICHARDS (101972) The M eaning o f M eaning, L on d on , Ke-
g an Paul.
POPOVIC, A. (1973) "Z u m S tatus d er b ersetzu n g sk ritik "; Babel s. 161-165.
POPOVIC, A (1976) Dictionary fo r the Analysis o f Literary Translation, E d m o n
ton, A lberta.
PROCHZKA, V. (1964) "N o tes on Tran slatin g Techniques"; P. G arvin (ed.)
(1964) A Prague School Reader on Aesthetics, Literary Structure, and Style,
W ashington, s. 93-113.
REISS, K. (1971) Mglichkeiten und Grenzen der bersetzungskritik, M nchen ,
H u eber Verlag.
REISS, K. (1977) "D ie literarische b ersetzu n g als K om m unikationsleis
tu n g "; K. H. Bender -M. W an druszka- K. B erger (H rsg.) (1977) Imago
Linguae. Beitraege zu Sprache, D eutung und bersetzen. Festschrift zum 60.
Geburtstag von Fritz Paepke, m n ch en, W hlern Fink V erlag, s. 487-501.
REISS, K. (1978) "A nw endbarkeit d er T exttyp olo gie m it b eso n d erer B er ck
sich tigu ng d er S ach p rosa" K. G om ard - S. O. Poulsen (Hrsg.) (1978)
Stand und Mglichkeiten der bersetzungswissenschaft, A aarh u s, A cta
JUTLANDICA, s. 27-34.
REISS, K. (21983) Texttyp und bersetzungsmethode: der Operative Text, H eid el
b erg, J. G roos Verlag. (11976).
REISS, K. - H. J. VERMEER (1984) G rundlegung einer allgemeinen Translations
theorie, Tbingen, M ax N iem ey er Verlag.
ROSE, M. G. (ed.) (1981) Translation Spectrum. Essays in Theory and Practice,
Albany, State U niversity o f N ew York Press.
ROSS, S. D. (1981) "T ran slation and S im ilarity"; M. G. Rose (ed.) (1981) Trans
lation Spectrum , s. 8-22.
SAVORY, Th. (21968) The A rt o f Translation, London.
SCHLEIERMACHER, F. (31973) " b e r die versch ied en en M ethoden des
b ersetzen s"; Strig (31973), s. 38-70.
SCH M IDT, S. (1971) Aesthetizitaet, M nchen, B ay risch er S chulbuchverlag.
SCH M ID T, S. (1979) Grundzge der empirischen Literaturwissenschaft, B rau n sc
hweig.
SEARLE, J. R. (1969) Speech Acst. A n Essay in the Philosophy of Language,
C am bridge, CUP.
STRIG, H. J. (H rsg.) (31973) Das Problem der bersetzung. D arm stadt, W is
sensch aftlich e B u ch gesellsch aft (W ege d er F orsch u n g 8), (31963).
TOURY, G. (1980) In Search o f a Theory o f Translation, Tel Aviv, The P orter
Institute for P oetics and Sem iotics, Tel A viv U niversity.
W AND RU SZKA, M (1969) Sprachen -vergleichbar und unvergleichlich, M nc
hen.
W AND RU SZKA, M. (1978) "D ie 'falschen Freu n d e' d es b ersetzers"; L G ra-
eh s -G. K orln- B. M alm b erg (eds.) (1978) Theory and Practice o f Trans
lation, B e rn /F ra n k fu rt a .M /L a s Vegas, P eter Lang.
W ILSS, W. (1974) "P rob lem e und Perspektiven d er b ersetzu n g sk ritik "
IRAL- XII. s. 23-41.
W ILSS, W. (1977) bersetzungswissenschaft. Probleme und Methoden, S tu ttgart,
K lett Verlag.
W ILSS, W. (Hrsg.) (1980) Semiotik und bersetzen, Tbingen, G unter N arr
Verlag.
W ILSS, W. (1982) The Science o f Translation. Problems and Methods, Tbingen,
G unter N a rr Verlag.
W ILSS, W. (1983) "T ran slation Strategy, Translation M eth od an d Translation
Technique: Tow ards a C larification of th ree Translational C on cep ts";
Revue de Phontique Applique, s. 66-68.
WUTHENOW, R. R. (1969) Das Fremde Kunstwerk. Aspekte der literarischen
bersetzung, G ttin gen , V andenhoeck u n d R u p rech t V erlag (P alaest
ra, Bd 252).
 Kavramlar

AMA DL: evrilen bir m etn in ak tarld dil. - ev iri dili. Alm. Z ielsp rac
he; Fr. lan gu e d 'arrive; ng. targ et lan gu age.
ANLATIMSAL LEV: D ilin, d u y gu sal ya d a o k u sal d u ru m larla bireysel
tepkileri an latm aya ynelik ilevi. Alm. A usd ru ck sfu n k tio n ; Fr. F o n c
tion exp ressiv e; ng. exp ressive function.
AYRIMSAL DLBLM: Bir dili tek iyle k arlatrarak, ses, szc k , szlk,
biim , szd izim i d zey in d e ayrm larla kartlklar sap tam ay a al
an dilbilim dal. Alm. k on trastive Lingu istik ; Fr. lin gu istiq ue cont
rastive; ng. con trastiv e lin gu istics.
BALAMLILIK: H erh an g i bir m etn in , belli bir top lu m sal k lt rel iletiim
rg s iin d e varlk k azan m olm as d u ru m u . Alm. K ontextu alitaet;
Fr. con textu alit ng. con textuality.
BEMSEL EDEERLLK: K aynak m etnin a m a dile biem sel zellikleriyle
a k tarlm asn a ncelik tan yan ev irid e geerli lt. Alm. stilistisch e
A eq u ivalen z; Fr. quivalence stylistique; ng. sty listic equivalence.
BMSEL EDEERLLK: K ay n ak m etnin dilsel biim sel zelliklerinin
a m a d ilde de yan stlm asn a y nelik ev irid e g eerli lt. Aim. for
male A equ ivalen z; Fr. q uivalence form elle; ng. form ai equivalence.
ARI LEV: Dilin b u y ru k ya d a seslenm e biim in d e gerek leen , d inle
y iciy e y n elik ilevi. Alm. A p p elfu n ktion ; Fr. fonction con ative; ng.
con ative function.
EVR DL: ev rilen bir m etn in ak tarld dil. ev iri m etn in dili .-A m a
dil. Alm. b ersetzu n g ssp rach e; Fr. lan gu e d e trad u ction ; ng. lan gu a
ge of translation.
EVRBLM: ev iriyi dilbilim sel, top lu m sal, gstergeb ilim sel b ir olgu bi
im ind e ele alp ird eleyen , bir k u ram a d ayan arak ak lam ay a alan
b ilim dal. Alm. b ersetzu n g sw issen sch aft; Fr. trad u ctologie; ng. sci
e n ce of translation.
EVRMEN: Yazl m etin leri bir dilden baka bir d ile eviren kim se. Aim.
b ersetzer; Fr. trad u cteu r; ng. translator.
DEVNGEN EDEERLLK: A m a dilde d oal bir etkinin u yan drlm asn a
ynelik , alcnn dilsel alkanlklaryla b eklen tilerin i k arlam aya
ncelik tanyan ev irid e g eerli lt. Alm. d yn am icsh e A equivalenz,
Fr. q uivalence d yn am iq ue; ng. d yn am ic equivalence.
DL -KULLANIMSAL EDEERLLK: Bir m etn in evirisin d e a m a dil oku
runun d ilsel k lt rel d avran alk an lklarnn b t n yle gzetil
m esin e ynelik ev iri l t. Alm. p ragm atisch e A egq uivalenz; Fr.
q uivalence p ragm atiqu e; ng. p ragm atic equivalence.
DLDII YET: evirm en in k ayn ak dil ile am a dilin, top lu m , tarih , k lt r
deerleriyle tanklk yetisi. Alm. extralin g u istisch e K om p etenz; Fr.
com p ten ce extralin gu istiq u e; ng. extralin g u istic com petence.
DL EVR: Bir dildeki gstergeleri, yaln latrm a, g n celletirm e vb.
am acyla, ayn dil iinde baka gstergelerle yeniden sylem e edim i.
Alm. in tralin g u ale b ersetzu n g ; Fr. trad u ction in tralinguale; ng. int
ralin g u al translation.
DL YET: ev irm en in , k ayn ak m etn in alm lan m a koullarn gzeterek ,
eviriy i am a dilde d e bu koullarn b en zerin i uyandracak biim de
rg tleyeb ilm e yetisi. Alm. in tralin g u istisch e K om p etenz; Fr. com p e
tence in tralinguistiqu e; ng. in tralin gu istic com petence.
DLLERARASI EVR: Bir d oal dilin gstergelerin i baka bir d oal dilin
gstergeleriyle y o ru m lam a ed im i. Alm. in terlinguale b ersetzu n g ,
Fr. trad u ction in terlinguale; ng. in terlingual translation.
DLLERARASI DLBLM: Toplum lar aras iletiim in gelitirilm esi yolunda
a ra trm a la r yap an u ygu lam al dilbilim dal. Alm. Interlinguistik; Fr.
interlinguistique; ng. interlinguistics.
DLMA: Szl evirm en lik yap an kim se. S ch leierm ach er'a g re , k ullan -
m alk m etin ler eviricisi. Alm. D olm etscher; Fr. in terp r te; ng. in
terpreter.
DLSEL YAPILATIRMA YETS: Y azar ya d a ev irm en in , bir dnsel tasa
rm dilsel gstergeler araclyla bir m etn e d n trebilm e yetisi.
ng. stru ctu ra tio n com petence.
DZANLAM: Bir dilsel gstergenin allm m an tk sal, nesnel an lam .
Aim. denotation ; Fr. d notation ; ng. denotation.
DZANLAMSAL EDEERLLK: Bir m etn in nesnel bilgi ieriin i, m etin
d gnd ergesel anlam n, ak tarm ay a ynelik ev iri l t. Aim.
d enotative A equ ivalen z; Fr. eq uivalence d enotative; ng. d enotative
equivalence.
GER EVR: Bir ev iri m etn in , zg n d ile g eri evrilm esi ilem i. Alm. Rc
k b ersetzu n g; ng. back translation.
GNDERGESEL EDEERLLK: K ay n ak m etn in gnd ergesel nesnel anla
m n ak tarm ay a ynelik ev irid e geerli lt. Aim. referen tielle A e-
q uivalenz; Fr. q uivalence rfren tiel; ng. referen tial equivalence.
GNDERGESEL LEV: Dilin g n d erg e ya d a d zan lam a ynelik b ildirim
ilevi. Bilgilendirici ilev. Aim. referentielle funktion; Fr. fonction
rfrentielle; ng. referential function.
GSTERGELERARASI EVR: Bir m etin d eki kayn ak dil gstergelerin i dil-
d gstergelerle y o ru m lam a edim i. Aim. in tersem iotisch e berset-
zu n g ; Fr. trad u ction in tersem iotiq ue; ng. in tersem iotic translation.
ERKSEL EDEERLLK: K aynak m etin bilgi ieriin in am a d ile eksik
siz ak tarlm asyla salan an d u ru m . -D zan lam sal edeerlilik. Aim.
in haltliche A equ ivalen z; Fr. q uivalence du con tenu ; ng. con tential
equivalence.
LEMSEL LKELER: ev iri srecin de, dilbilim sel b irim lerin karlklarm -
n n seilm esi, dalm , eviri m etn in am a dilde bir gelenee, t re,
tu tu m a yerletirilm esi ynnde, ev irm en in seip u ygu lad k u ral
lar. ng. op eration al principles (norm s).
LEVSEL EDEERLLK: zg n m etnin kayn ak dilde y r tt dilsel ile-
tiim sel ilevi am a dilde d e salam ay a ynelik ev irid e geerli lt.
Aim. fu n ktionale A equ ivalen z; Fr. q uivalence fonctionnel; ng. fu n c
tional equivalence.
KAYNAK DL: ev irid e zg n m etn in dili. Aim. A u sgan gssp rach e; Fr. lan
g u e sou rce, lan gu e d e d ep art; ng. so u rce lan gu age.
METNDII BALAM: Bir m etin d e, g n d erici ile alcnn dild, toplum sal
k lt rel, ru h sal tepkilerine ilikin o rtak iletiim sel verilerin tm .
Aim. K ontext; Fr. con texte; ng. con text.
METN BALAM: Bir m etin d e dil b irim lerinin anlam n, d eerin i b elir
leyen dilbilim sel rg n n b t n . Aim. K o text; Fr. cotexte; ng. cotext.
METNLERARASI ETKLEM: Bir m etn in dil iindeki m etin lerin t m yle
gerek dilsel gerek se iletiim sel b ak m d an ilikili olm as d u ru m u .
Aim. In tertextu alitaet; F r.in tertextu alit; ng. intertextuality.
METNSELLK: Bir m etindeki dilsel elerin , bir b t n olu turacak biim de
rgtlenm esi d u ru m u . Aim. T extualitaet; Fr. textu alit; ng. textuality.
NCL LKELER: eviri yaptn iine katlaca yazn geleneksel dili. Aim.
S tan d ard sp rach e; Fr. lan gu e stan d art; ng. stan d art lan gu age.
NCL LKELER: ev iri y ap tn iine k atlaca yazn sal k lt rel dizgen in
b irtak m zellik lerin den , m etin geleneklerinden d o m a k u rallarla
l tlerin tm . ng. p rim ary principles (norm s).
YANANLAM: Bir gstergen in herkese alglanm ayan, znel gzlem lere, iz
lenim lere, anlara, d u y g u lara ilikin ikincil, arm sal an lam . Al m.
K onnotation, N eb en b ed eu tu n g; Fr. con notation ; ng. connotation.
YANANLAMSAL EDEERLLK: Bir m etnin dild gndergeye dorudan
doruya bal olm ayan, kendi iindeki ses, szck, dizim , yap iliki
lerinden dom a anlam n aktarm aya ynelik eviri lt. Aim. kon-
notative Aequivalenz; Fr. quivalence connotative; ng. connotative
equivalence.
YETERLLK: Kaynak m etnin am a dile nesnel bilgi denkliiyle aktarlm as
durum u. Aim. Adaequatheit; ng. adequacy.
YNELENEN METNLER: Dil iinde ya da dilden dile, her zam an benzer
yap ile ortak ierik gsteren m etinler. ng. repetetive texts.
YORUMSAL METNLER: Bireysel nitelikli, her biri ayr biem de, ayr anlam
yapsnda, bir zn en in d am g asn tayan m etinler. ng. interpretative
texts.
Trkiyede eviribilimin kurucularndan olan Prof.
Dr. Akit G ktrkn eviri: Dillerin D ili adl kitab,
gerek evirinin temel sorunlarna yaklam balamnda
sergiledii yntemle, gerekse evirinin gerek bir
okuma eylemiyle ne denli iie olduunu gstermesiyle,
alannda bir bayapt nitelii tamaktadr.

evirinin tarihi, eviri trleri, kendine zg bir

tr olarak ve yaratclk yanyla yazn evirisi, eviri
eletirisi gibi konular btn nem li boyutlaryla
irdeleyen eviri: Dillerin D ili, uzmanlarn yansra,
okuduklarnn nitelii zerine dnme gereksinimi
duyan btn okurlar iin de ok nemli bir bilgi
kaynadr.

K apak fo to raf: A n go la G k t rk