marife, y l. 3, say . 2, gz 2003, s.

269-272

M DHAT PA#ANIN
BESMELE VE FT HA TEF
TEFS R

Mustafa zel*

Son dnem Osmanl tefsir tarihi zerinde al I rken,1 karI m za kan Iahsiyet-
lerden biri de, Osmanl n n kurumlaImas nda byk etkisi ve nemi olan Midhat Pa-
Iayd . PaIan n, bir Ftiha suresi tefsiri oldu8u bilgisine ulaI nca, uzun bir sre bu
al Imay elde etmek iin u8raIt k. 'ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilminin (1865-
1914) yay nlad 8 Hikmet Gazetesinin, 25 Rabul-hir 1328 tarihli, 3 numaral say -
s ndaki (sayfa 2-3) Midhat Pa9a Merhmun Besmele ve Ftiha Tefsri baIl kl yaz y oku-
yunca, Osmanl devlet riclinin slm kltr ve miras na ne derece vk f oldu8unu
gstermesi bak m ndan al Imay nemli bulup, tekrar neIretmeyi yararl grdk.
nce Midhat PaIa hakk nda k sa bir bilgi verip ard ndan, tefsire geece8iz.
M DHAT PA ANIN HAYATI:
1822de, stanbulda do8du. As l ad , Ahmet 'efiktir. 10 yaI nda haf z oldu.
Fatih Camiinde 8renim grd. Arapa ve Farsa 8rendi. Meclis-i Vl yaz iIlerinde
al It . nemli hizmetlerde bulundu. 1864te Tuna valili8ine getirildi. 1868de 'r-y
Devlet baIkanl 8 yapt . Ba8dat, Edirne ve Selnik valiliklerinde bulundu. Adalet ba-
kanl 8 , sadrazaml k yapt . II. Abdlhamitin tahta kmas nda ve Knn-i Essnin
iln nda nemli rol oldu. 1881de, Sultan Abdlazizin ldrlmesinde parma8 ol-
du8u gerekesiyle idama mahkm edildi. Karar II. Abdlhamit taraf ndan mebbet
hapse dnItrld. Taife srgne gnderildi.
y ll k hapisten sonra, 1301/1884te bo8ularak ldrld.2
BESMELE VE FT HA TEFS R
[1] (Bismillh) Zt- ecell-i alnun esm-i hsn ve s ft- ulys vs tas yla
melbis-i huds ve imkn mtelebbis olan cem ekvndan biztih msta8n ve
mtevahhid ve mteferrid bulunan Cenb- Hak ki, mazhir-i esm ve s ft olan

*
Dr., Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi, mustafaozel64@yahoo.com
1
Bu konuyla ilgili, DE lahiyat Fak. Dergisinde iki makalemiz (say : XV ve XVI) yay nlanm I bulunmaktad r.
2
Bereketzde smail Hakk , Yd- Mz, Dersadet 1332, s. 202-210; bnlemn, Son Sadrazamlar, I, 315-414;
Gkbilgin, M. Tayyib, Midhat PaIa, Milli E8itim Bakanl 8 slam Ansiklopedisi, ( A), EskiIehir 1997, VIII, 270-
283; zcan Tahsin, Midhat PaIa, YaIamlar ve Yap tlar yla Osmanl lar Ansiklopedisi, stanbul 1999, II, 207-211.
270 nostalji / Midhat Pa8a

ibd na envr- ilhiyyesini ifza ve emr-i maIlar nda zill-i inyetini imdd itmek
hasebiyle (Rahmn), ve yine ibd-i mminn, lisn- Ierde ser ve cahm tabr
olunan zulmt- imkndan tahls ile ravzatr-r z ve cennett-teslme ihd
buyurd 8 sebebiyle (Rahm)dir. n n ism-i celliyle bed iderim. (Bismillh) Cenb-
Vcibl-Vcdun cem esm ve s ft- ilhiyyesine Imil olan ismi, Allh ile bed
iderim. Ol zt- ecell-i al ki, safaht- ekvn zerine tecelliyt itibr yle hakk nda
(Rahmn), ve zt- ahadiyyetinn tevhdi itibr yle, bd in (Rahm)dir.
[2] (el-hamd lillhi rabbi'l-lemn) Cenb- Mn m-i hakknn inm ve
ihsn na hlen ve maklen ve ezelen ve ebeden muterif olan ve zir-i kintun
Mbdi ve Hl k- hakksine mteveccihen lisnlar ndan sd r olan hamd sen,
cem-i esm ve s ft cmi olan Cenb- Hak indr ki, lemi ve lemde bulunan
cem mkevvent mrebb old 8 hasebiyle (rabbi'l-lemn)dir. Zr Cenb-
Hakkun terbiye ve imdd olmasa ve tarfetl-ayn kadar vak tda imdd ve terbiyesi
munkat olsa, vcd- lem defaten mahvolur.
[3] (er-rahmni'r-rahm) NeIet-i l tabr olunan lem ki, Cenb- Hakkun
esm-i hsn ve s ft- ulys nun mirt- ademe mnakis olan izllinn imtidd yla
vcda gelmiI ve lem denilen vcdun kll ve czsi, ve meIhd ve 8ayb , ve evvel
ve hiri, velhs l bil-tefvt, cem eczs iIbu feyz ve tecell eserinden ibret bu-
lunmuI old 8 ndan, ol Sni- Zl-cell, bunun Mbdi ve Mbdsi olmak itibr yle
(Rahmn), ve neIet-i uhrda arz ve semy hl-i evveline irc iderek md lil-kll
olmas itibar yle (Rahm)dir.
[4] (mliki yevmi'd-dn) 'erde yevm-i k ymet ve tatl-kbr tesmiye olu-
nan yevm-i cez ki, arz ve sem o gnde mahv olarak, hicb ve estr ortadan kalkub,
ve m-siv ve a8yr mzmahil olup, Vhid-i Kahhr olan Cenb- Hakkdan baIka bir
Iey kalmayacakd r. Ite bu haky ka vs l olan ve mr nun kllsini Cenb- Melik
Allm-i Kuddse tefvz iden abd-i makbl, bir kere bu dereceye vard ktan sonra,
n n in Rabb na mlzemet itmek ve Cenb- Hakka, bil stre ve hicb, hitb
eylemek hak old 8 ndan, lisn- kl-i hline mutb k olarak,
[5] (iyyke nabd ve iyyke nesten) Yani, Ya Rabb! Senden baIka
mabd ve zt- lhiyyetnden m-ad maksd olmad 8 ndan, vech-i tezelll ve
huz ile sana ibdet ider ve ibdet in bizi ikdr idecek senden baIka merci ol-
mad 8 ndan, ancak yard m ve ineyi senden taleb eyleriz, der.
[6-7] (ihdina's-s,rta'l-mstakm, s,rta'llezne enamte aleyhim) Bizi
lutf- celln ile zirve-i tevhdine ms l olan tark- mstakme hidyet eyle ki, bu tark-
mstakm nebiyyn ve s ddkn ve Ihed ve slihne inm ve ihsn buyurmuI
old 8 n s rt ve tarkd r. (Fayri'l-maFdbi aleyhim) Ma8db- aleyh olan, yan
vehm hayl ile teIvI olunmuI ukl-i sehfelerine ittib iderek tark- mstakmden
udl ve ins rf iden ehl-i Iekk ve teredddden ve kezlik (vele'd-dlln) dny-y
dennn tezvrt ve Ieytnn tesvlt ile mteheyyic, hakk IaI rm I dlln zmre-
sinden eyleme! mn. cbet eyle, y Erhamer-rhimn.
Ey tevhd-i zt- ilhiyyeye mteveccih olan Muhammed!
Senn zerine lz md r, zt- lhiyyetn s ft- sebas na mteferri olan, ve
sebu mesn tesmiye buyurulan iIbu ebhur-i seba ki, semvt- seba ve kevkib-i
seba-i kevniyyenn adedine dah muvf kd r. Bu sre-yi celleyi, k ratde ol derece
teemml ve tedebbr itmelisn ki, ahkm- cellesinn rumzt yla muttas f olarak,
hatta cem izft ve kesrtun mstehlik oldu8u cennet-i zta vusle mni olan
evdiye-i seba-i cehennemiyyeden hals olmal sun. Bu maksadun husli dah baIka
 Besmele ve Fatiha Tefsiri 271

tark ile mmkin olmayup, ancak kelimt- Kurniyyeden mstenbit olan Ieri-i
nebeviyye ve nevms-i mustafaviyye ile zhirini tasfiye ve bt n n dah 8aryim ve
ahlk- Rasl-i Ekrem sallallh tel aleyhi ve sellem ile tezyn itmek lz md r. Zr ahlk-
nebeviyye, ahkm- Kurniyyeden muktebesdir. Kurn- azmI-In, Nebiyyi Ekrem
zerine mnzel olan "hulkullh"d r. Her kim bununla tahalluk iderse, fevz nect bu-
lur. Hads-i Ierfde tehallek bi-ahlkillh3 emr-i Ierfinden maksad, budur.
Ve Ftiha-i Ierfe, cem Kurndan ebla8- vech ve evdah- beyn zerine
old 8 in, intihb olunmuIdur. Her kim bu sre-yi celleyi hakk yle teemml iderse,
cem Kurndan nil olaca8 ecr feyze nil olur. Binenaleyh zt- ahadiyyete meyl
ve tevecch olundukda, yan mirc- ehl-i mn olan saltda Ftiha-i Ierfenn k rat
farz old . Netekim hads-i Ierfde es-salt mi'rc'l-m'min4 ve kezlik l salte ill bi-
ftihati'l-kitb5 buyuruld .
mdi, ey Kabe-i hakkiyye ve k ble-yi asliyyeye mteveccih olan musall!
Senn k ble-yi hakkiyyeye takrb-i salt- mefrzaya muvzabet, ve n n hkm
esrr na mlzemet itmeklign lz md r. 'yle ki her ne vakt, Cenb- ahadiyyete
meyl ve n n bb na tevecch itmek, yan ed-y salt eylemek murd ider isen, ev-
vel cem-i habset-i zhireden ve bt neden tathr ve tavaddu idp, nefsini lezzt
ve Iehevtdan, ve bu mnsebetle Ieytnn vesvesesinden ve hev-y mudilleden
tahliye itmelisn.
btid, Allh ekber kelm yla nefsine cem-i huzzt- dnyeviyyeyi tahrm
iderek, tekbr ald 8 n vak tda senn in mlhaza itmek lz md r ki, zt- azam-
ekber olan Hud-y Mtel Hazretleri, f ztih ekber olup, kibr ve azameti, gayriye
nisbetle de8ildir. Zr ndan gayri, azm ve kebr olan yokdur. Ve hn- tekbrde, zt-
ahadiyyeti nasb- ayn ve ayn- matlab ve maksad ittihz itmek lz md r.
Tekbrden sonra teyemmnen ve teberrken, (bismillh) didignde, Cenb-
Hakka ra8bet ve muhabbetn mnbe s olmak ve (er-rahmn) didignde, seni
Cenb- Hak taraf na ine iden nefes-i rahmnyi istinIk itmek ve (er-rahm)
didign vak tda Allh Teln n nefeht- lutf n ve nesmt- rahmetini hiss ve Iemm
idp istifze eylemek lz md r. Bu hlde Allh Telnun sana olan niam ve ihsn n
tadd itmek istidd yle makm- istnsa gelmiI olursun. Ol vakt nimetine Ikir
olarak (el-hamd lillh) didignde, niam-i ilhiyyenn Ikrine tevessl ve (rabbil-
lemn) didignde, Allhun, cem ekvn zerine terbiyetini ve ilm-i ilhsinn ihta
ve Imlini teemml itmiI olursun.
Ve (er-rahmn) didignde, vuslat- rahmetini ve eIvk- merhametini ric ve
(er-rahm) lafz yle azb- elmden nect bulup na vs l old 8 n his eylemelisn.

3
es-Shreverd, Abdlkhir b. Abdullah, Avrifl-Merif, Beyrt 1966, s. 85; el- mm er-Rabbn (Ahmed el-Frk
es-Serhend), Mektbt, stanbul 1963, III, 86. Bu sz hakk nda bir araIt rmac Iyle demektedir: bu Iekliyle
hadis olmad 8 anlaI lmaktad r. nk bu Iekliyle hibir hadis mecmuas nda bulunmamaktad r. Uysal, Muhittin,
Tasavvuf Kltrnde Hadis, Konya 2001, s. 305.
4
el-Mnv, Abdurraf, Feyzl-Kadr 'erhu Cmiis-Sa8r, Beyrt 1391/1972, I, 497.
5
el-Hkim en-Nsbr, el-Mstedrek ales-Sahhayn, Beyrt 1990, I, 365, hn. 872 (199); Eb Avne Yakb b.
shk, el-Msned, Beyrut ts., II, 125. Hadisin l salte limen lem yekra' bi-Ftihati'l-kitb varyant iin bkz.: el-
Buhr, Muhammed b. sml, el-Cmius-Sahh, stanbul 1992, I, 184, Kitbl-Ezn 95; VIII, 211, K. Tevhd 48;
Mslim b. Haccc, el-Cmius-Sahh, stanbul 1992, I, 295, K. Salt 11, hn. 394 (34); Eb Dvd, es-Snen, s-
tanbul 1992, I, 514, K. Salt 131-132, hn. 822; en-Nes, es-Snen, stanbul 1992, II, 137-138, K. ftith 24, hn.
908, 909; bn Mce, es-Snen, stanbul 1992, I, 273, K. kmets-Salt 11, hn. 837; bn H bbn, Sahh, Beyrt
1993, V, 82, hn. 1782; V, 87, hn. 1786.
272 nostalji / Midhat Pa8a

(mlik-i yevmi'd-dn) didign vak tda, silsile-i esbb, senn vicdn nda kat
olunarak, ve Cenb- Hl kdan baIka hibir merci olmad 8 tahakkuk iderek, ol vakt
makm- keIf Iuhdda bulunmuI olursun.
Ite ol makm hletde senn in (iyyke nabd) yan zt-
vahdniyyetine muhtab olarak sana ibdt ideriz.
(ve iyyke nesten) yan senden kudret ve inet taleb eyliyoruz, dimek lz m
olur.
(ihdina's-s,rte'l-mstekm) didign vak tda makm- ubdiyyetde ve
(s,rta'llezne enamte aleyhim) didignde makm- cemde tahakkuk itmiI olur-
sun. Ve (Fayri'l-maFdbi aleyhim) kelm- celli ile s ft- ilhiyye-i celliyyenn
satvet-i saltanat nda istihsl-i havf haIyet, (vele'd-dlln) lafz- celliyle dah,
badel-vusl rucdan havf ve ihtirz ve mcnebet eylersn. Nihyetinde, mn
diyerek, Ieytn- racmden emn olursun.
Ite senn saltun, zirve-i zt- ahadiyyete mirc, ve sem-i sermediyyete
mirkt, ve hezin-i ezeliyye ve ebediyyeye mifth olmak in bu vechile ed olunmak
lz md r. Bu da ancak evsf- beIeriyyenn muktezeyt ndan, mevt-i ird ile tecrd
olunmak ve ahlk- mardiyye ve hasil-i seniyye ile tehalluk itmek tark yle olur. Bu
tarka vusl dah ancak gaflete mnhemik olan nsdan firr iderek ihtiyr- uzlet it-
mek, ve nlardan ve nlar n rusm ve dt ndan mnkat olmak ile husle gelr.
Yoksa, tabat-i insniyye-i srime ve emrz- sriye ve hevya mr olan nfs,
mevls ndan udle miledir.
asamena'llh min Irrih, ve hallesan min 8urrih bi-mennihi ve cdih.
(temmet.)