Anda di halaman 1dari 479

Acerca de este libro

Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanteras de una biblioteca, hasta que Google ha decidido
escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en lnea libros de todo el mundo.
Ha sobrevivido tantos aos como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio pblico. El que un libro sea de
dominio pblico significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el perodo legal de estos derechos ya ha expirado. Es
posible que una misma obra sea de dominio pblico en unos pases y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio pblico son nuestras
puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histrico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difcil de descubrir.
Todas las anotaciones, marcas y otras seales en los mrgenes que estn presentes en el volumen original aparecern tambin en este archivo como
testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted.

Normas de uso

Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio pblico a fin de hacerlos accesibles
a todo el mundo. Los libros de dominio pblico son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un
trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros
con fines comerciales, y hemos incluido restricciones tcnicas sobre las solicitudes automatizadas.
Asimismo, le pedimos que:

+ Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseado la Bsqueda de libros de Google para el uso de particulares;
como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales.
+ No enve solicitudes automatizadas Por favor, no enve solicitudes automatizadas de ningn tipo al sistema de Google. Si est llevando a
cabo una investigacin sobre traduccin automtica, reconocimiento ptico de caracteres u otros campos para los que resulte til disfrutar
de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio pblico con estos
propsitos y seguro que podremos ayudarle.
+ Conserve la atribucin La filigrana de Google que ver en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto
y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Bsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine.
+ Mantngase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de
que todo lo que hace es legal. No d por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio pblico para los usuarios de
los Estados Unidos, lo ser tambin para los usuarios de otros pases. La legislacin sobre derechos de autor vara de un pas a otro, y no
podemos facilitar informacin sobre si est permitido un uso especfico de algn libro. Por favor, no suponga que la aparicin de un libro en
nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infraccin de los derechos de
autor puede ser muy grave.

Acerca de la Bsqueda de libros de Google

El objetivo de Google consiste en organizar informacin procedente de todo el mundo y hacerla accesible y til de forma universal. El programa de
Bsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas
audiencias. Podr realizar bsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la pgina http://books.google.com
Jill
imwjgg1 07438128 0_
\ WwVX^^ ,.\^WKaa~^

'-
COLECCIN
DE LAS PARTES MAS SELECTAS

DE LOS MEJORES AUTORES

DE PURA LATINIDAD,

CON NOTAS CASTELLANAS,

POR DON PABLO LOZANO.


\

SEGUNDA PARTE

CON PRIVILEGIO: MADRID, \^\*


Imprenta de don Ramon Verges,
Mayo di 1831. LcXanO
wrcr,
AUTORES

QUE SE INCLUYEN
en esta segunda parte.
Salustio.
Livio.
Oraciones de Cicern. 220
Harengs de Curcio, Salustio y Livio. 333
Panegrico de Plinio. 377

THE NEW YORK


PUBLIC LIBRARY
769951A
ASTOR, LENOX AND
TILDEN FOUNDATIONS
. 18S6 L,
VIDA Y ESCRITOS

DE SALUSTIO.
Lriipo Salustio , natural de Amiterno , hoy dia San
Victorino , se cri en Roma , en donde lleg obtener las
frimeras dignidades : fue de tan descompuestas costum
bres , que habiendo sido notado de infamia , le degra
daron del estado de Senador. Disip tambin todos sus
bienes en la disolucin, pero habindose hecho del parti
do de Cesar, ste le restableci en el Senado , y le hi
zo Gobernador de Numidia , en donde acumul inmensas
riquezas con crueldades , y exacciones inauditas. Coa
esto pudo edificar en Roma un suntuoso Palacio con
magnficos jardines , que hoy dia conservan su nombre.
Ninguno' jamas habl mejor, ni con mas vigor contra
el lujo y avaricia , que l j pero jamas ninguno le igua
l en estos vicios. Muri 35 aos antes del nacimien
to del Seor , aborrecido generalmente de todos. Escri
bi una Historia Romana desde la fundacin de aque
lla Ciudad ; pero se perdi escepcion de algunos po
cos fragmentos. Tambin escribi la guerra Catilinarja
y Tugurtina , obra tan elocuente , delicada , y gra
ve , que Marcial le contaba por el primer Historia
dor de Roma. Ninguno imit el estilo tico , tan aplau
dido entre los antiguos , como este Autor, ha fuerza,
y energa son incomparables. Feliz en las descripciones,
en las pinturas , y en las harengas. En fin parece in
creble que tan perversas costumbres pudiesen producir
una obra de tanto juicio, pureza y discrecin. Es
muy propio para los nios , porque en l se pueden ejer
citar muy bien en todas las dificultades y figuras de
la syntaxis , con todo , este Autor afecta los arcas
mos , y aun se encuentran algunas voces nuevas, mst-
"tyhoras atrevidas , y locuciones enteramente griegas , co-
vno se ver en las notas. Sueiro tradujo en nuestra kn-
& con mucho acierto este Autor ) pero ltimamente
'ha sulido mas castigado con una impresin verdadsra-
men-
5 . A 2
4
mente regia. Este Autor va quasi entero, y ademas se
le han sacado para las harengas la Oracin de Catilina
los Conjurados , y la de Catn , y Cesar al Senado , por
que pareci no haber para omitirlas.

SALLUSTII CRISP.
DE CONIURATIONE CATILINiE.

CAP. I. V^Jmnis homines, qui sese student prestare


ceteris animalibus , summa ope niti decet , ne vitam si-
lentio transigant , veluti pcora , quae natura prona , at-
que ventri obedientia finxit : sed nostra omnis vis in ani-
mo , & corpore sita est : animi imperio , corporis servido
magis utimur , alterum nobis cum dus , alterum cum bel-
luis commune est. Quo mihi recti us esse yidetur , ing
nu , quam virium opibus , gloriam quasrere : & quoniatn
vita ipsa , qua fruitnur , brevis est , memoriam nostri quam
maxime longam efficere. Nam divitiarum , & forma: glo
ria fluxa, atque fragilis est: virtus clara, seternaque ha
betur. Sed diu magnum inter mortales certamen fuit , vi
ne corporis , an virtute animi , res miiitaris magis pro
cederes Nam & prius quam incipias , consulto , & ubi
confulueris , mature facto opus est. Ita utrumque per se
indigens , alterum alterius auxilio eget.
II. Igitur initio reges (nam in terris nomen imperii
id primum fuit ) diversi , pars ingenium , alii cor
pus
CAP. I. Gloria fluxa. Es perecedera , y fra-
tymnis homines. Acusativo contracto, gil la gloria de la hermosura , y
eo vez de Omnes. Conviene to- riquezas.
dos los hombres que pretenden - Res miiitaris magis. Si las cosas
ventajar, ic. de la guerra adelantaban mas
Prona atque ventri. Inclinadas , y por las fuerzas del cuerpo.
sujetas su guia. Consulto opus est. Consulto por Con-*
Animi imperio. El alma debe man- suiere , es elegancia. Es necesa-
dar; el cuerpo servir. rio consultar.
Juam virium. Que es mas justo bus- Per se indigent. Por s solas no son
car la gloria en las facultades bastantes;
del alia , que en las fuerzas. II.
Memotiam nostri. Y dilatar nues- Diversi. Siguiendo diversas incli-
sa fama lo mas que se pueda. naciones.
SAL LU S TO. j
pus exercebant , etiam tum vita hominum sine cupiditate
agitabatur : sua cuique satis placcbant. Postea vero quam
in Asia Cyrus , in Graecia Lacedemonii , & Athenienses,
coepere urbes atque nationes subigere , libidinem domiuan-
di , causam belli habere , maximam gloriam in mximo im
perio putare : tum demumpericulo, atque negois coin-
pertum est , in beilo plurimum ingenium posse. Quod si
regum , atque imperatorum animi virtus in pa^e ita , ut
in bello , valeret , sequalius^ atque constaneius sese res hu
mana: haberent , neque aliud alio ferri , neque mutari , ac
misceri omnia cerneres. Nam imperium facile iis artibus
retinetur , quibus initio .parum est. Verum , ubi pro la-
bore desidia : pro continentia & aequitate , libido , atque
superbia invasere , fortuna simul cum moribus immutatur.
Ita imperium semper ad optimum quemque minus bono
transfertur. Quae homines arant , navigant , asdifkaiit , vir-'
tuti omnia parent. Sed multi mortales , dediti ventri , at
que somno , indocti , inculque vitam sicut peregrinantes
transiere. Quibus profecto contra naturam corpus volu-
ptati , anima oneri fuit. Eorum ego vium mortemque iux-
ta astumo: quoniam de utraque siietur. Verum enimve-
ro is demum mihi vivere , & frui anima videtur ; qui aiiquo
negctio internus , prseclari facinoris , aut artis bonx fa-
mam quaerit. Sed in magna copia rerum , aliud alii natu
ra iter ostendit. .
III. Pulcrum est bene facer rei publics ; etiam be
ne dicere , haud absurdum est. Vel pace, vel bello da
rum fieri licet. Et qui fecere , & qui facta alioruin scri-
psere , multi laudantur. Ac mihi quidem , tametsi haud-
quaquam par gloria sequatur scriptorem , & actorem
re-

Agitabatur. Se exercitaba , se pa- luxta tutumo. La juzgo igual,


taba. De utraque. Porque ni de su vida
Causam belli habere, sup. cpere. ni de su muerte hay memoria.
Empezaron tener por causa de Aliud alii. La naturaleza inspira
la guerra el deseo, &c. cada uuo distiutos camiuos.
Periculo atque. En el riesgo, y es
tratagemas se conoci. III.
Humante habertnt. Se hallaran las
cosas humanas. Et qui fecere. Los que hicieron al-
Neque aliud alio. Ni se vera uno guna hazafa notable,
meterse en cosas de otro , ni mu- Par alaria. Aunque de ningn mo
flirse , ni perturbarse todo. do acompaa igual gloria al escri-
Oii pro. Pero luego que. tor , como al que hizo la ha*a.
6 EX CRISPO
rerum , tarnen in primis arduum videtur , res gestas scribe-
re : primum , quod facta dictis exaequanda sunt : dehinc ; quia
plerique , quae deiicta reprehenderis , malevolentia, & invi-
dia dicta putant" : ubi de magna virtute , atque gloria bono
rum memores , quae sibi quisque failia factu putar , aequo
animo accipit ; supra ea , veluti ficta pro falsis ducit. Sed
ego adolescentulus initio, sicuti plerique, studio ad rem-
publicam latus sum : ibique mihiumta adversa fuere. Nam
pro pudore, pro abstinentia, pravirtute, audacia, largitio,
avaritia vigebant. Qua? tametsi.'animus aspernabatur , inso-
lens malarum artium , tamen inter tanta vitia imbecilla astas
ambitione corrupta tenebatur. iAc me , cum ab reliquorum
malis moribus dissentirem ; nihiiominus honoris cupido ea-
dem ; quae ceteros , fama , atque invidia vexabat.
. IV* Igitur , ubi animus ex multis miseras atque pe--
riculis requievit , & mihi reliquam aetatem repblica
procul habendam decrevi $ non fuit consilium , socor-
dia , atque desidia bonum otium conterere; eque vero
agrum colendo , aut venando , servilibusve officiis in
ternum anatem agere , sed quo incepto , studioque
me ambitio mala detinuerat , eodem regressus , statui res
gestas populi Romani carptim , atque ut quaeque memo
ria digna videbantur, prescribere ,' eo magis, quod mi
hi : spe , metu ,- partibus reipublicae animus liber erat.
Igitur de Catilinae coniuratione , quam verissume pote-
ro , paucis abslvam. Nam id facinus in primis ego me-
morabile existimo , sceleris atque periculi novitate ; de
CU-'

iio'd facta. Porque 'as sentencias Atque invidia vexabat. Con todo, el
han de igualar los hechos. deseo de honras me aprisionaba
Memores. Pero cuando se hace meo- con el mismo apetito, y deseos
cion de fama que los dems.
Fcil >j factu. Que le son fcil de
hacer al que lee , lo escribe bien: IV.
pero si se cueo'an cosas mayores Otium conterere. No me pareca bien
de lo que el alcanza, las juzga el pasar un honesto sosiego en la
falsas fingidas. flojedad, y pereza.
jd Kemp, latus tum. Me inclin Eodem regrettas. Vuelto lo em-
Jos honores de la Repblica. pezado y deseado. v
Intolent malarum. No-estando mi' Carptim- Ligeramente, tomando
nimo aun acostumbrado malas de aqui , y de alli.
manas. Paucis abslvam. Con la veracidad
Imbecilla atas. Mi flaca edad. posible escribir en pocas pala-
Tenebatur. Se hallaba bien. . bras , brevemente ,
SALLUSTIO. y
cuius hominis moribus pauca prius explananda sunt , quam
initium narrandi faciam.
V. L. Catilina , nobili genere natus , fuit magna vi &
animi & corporis , sed ingenio malo pravoque. Huic ab
adolescentia bella intestina , caedes , rapinae , discordia ci
vilis grata fuere ; ibique iuventutem suam exercuit : corpus
patiens mediae , vigilia: , algoris , supra quam cuiquam cre-
dibile est : animus audax , subdolus , varius , cuiuslibet rei
simulator dissimulator , alieni appetens , sui profusus,
ardens in cupiditatibus : satis eloquentias , sapiencia: pa-
rum , vastus animus intnoderata , incredibilia , nimis alta
semper cupiebat. Hunc , post dominationem L. Suliae , li
bido maxima invaserat reipublicae capiundae : eque id qui-
bus modis adsequeretur , dum sibi regnum pararet , quicquam
pensi habebat : agitabatur magi?que in dies animus t'erox
inopia rei familiaris , & conscienii scelerum : qua; uiraque
his artibus auxerat , quas supra memoravi. Incitabant pre-
terea corrupti civitatis mores : quos pessu.na , ac diversa
inter se mala , luxuria , atque avaritia vexabant.
XIV. In tanta taque, tamque corrupta ciitate,
Catilina , id quod , factu facUlimum erat , omnium flagi-
tiosorum, atque facinerosorum circum se , tamquatn sti-
patorum , catervas habebat. Nam , qukumque impudi-
cus , adulter , ganeo , ventre , manu , bona patria lacera-
verat ; quique alienum xs grande contiaverat ; quo rlagi-
tium , aut facinus redimeret , prauerea , omnes undi
que

V. " Reip. eapiunda. De apoderarse del


Sed ingenio malo, Pero de ndole ma- dominio de la Repblica,
ligna , y depravada. Quicquam pensi &c. Se le daba un
Mella intestina. Gust de guerras pito,
civiles. Conscieneia seelerum. El conoc mien-
Paciens inedia. Su cuerpo estaba a- to que tenia de sus maldades,
costumbrado la hambre, vigi- Quos vexabant. La contrariedad de
Has , fros , mas de lo que se pue- pasiones daban torcedor i las ma
de creer, las costumbres , porque queran
Subdolus. Taimado, fraudulento. cosas opuestas.
Cuiuslibet rei. Finga , y disimulaba XIV.
todo lo que gustaba. Flagitiosorum arque &c. Tenia al re-
ifui profesus. Desperdiciador de su di dor de si, como guardias de su
hacienda. cuerpo, catervas de todos los mal-
Vastus animus. Su animo fiero, 6 vados, y foragidos. Hace Meto-
soberbio,&c. nimia.
Post dominationem ,&c. Despus d'l Ganeo. Rufin,
tirano dominio de Sila. Vase el Quique alienum. Que haba contrado
ndice. grandes deudas, para redimir, &c.
ET CAIO CRISPO
que parricidae, sacrilegi , eonvicti iudiciis , aut pro factis
judicium timentes $ ad hoc , quos manus , atque lingua,
periurio , aut civili sanguine' alebat ; postremo , omnes,
quos flagitium , egestas , conscius animus exagitabat , hi
Catilinae proxumi , familiaresque erant. Quod si quis etiam.
culpa vacuus in ainicitiam eius inciderat : quotidiano
usu , atque illecebris , facile par , similisque ceteris ef-
ficiebatur , postremo eque sumtui , eque modestiae suas
parcere , dum illos obnoxios fidosque sibi faceret. Scio
fuisse nonnullos , qui ita existimarent , iuventutem , quae
domum Catilinae frequentabat , parum honeste pudicitiatn
habuisse. Sed ex aliis rebus magis , quam ex hoc , quod cui-
quam in compertum foret , haec fama valebat.
XVI. Sed iuventutem , quam , ut supra diximus illexerat,
multis modis mala facinora edocebat : ex Ulis testes signa-
toresque falsos commodare , fidem , fortunas , pericula vilia
habere. Post , ubi eorum famam atque pudorem atrive-
rat , maiora alia imperabat. Si causa peccandi in praesens
minus suppetebat $ nihilominus insontes , sicuti sontes , cir-
cumvenire , iugulare. Scilicet ne per otium torpescerent ma
nus , aut animus, gratuito potius malus, atque crudelis erat.
His amicis, sociisque confisus Catilina , simul , quod xs alie-
num per omnis terras ingens erat & quod plerique Sullani mi
lites, largius suo usi, rapinarum, & victoriae veteris memores,
ci-

Convieii iudiciis. Condenados ya en falsificar testamentos.


juicio. Pericuia vilia habere. Hacia ningn
JUL hoc. A esto se juntaba los que caso de perder el pleyto , sus bie-
su mano cruel , y su lengua ali- nes , esponerse peligros.
mentaba , &c. Eorum. De los jvenes.
Conscius animus. Atormentaba su Circumvenire , iugulare. Ersefiaba
conciencia. los suyos ser traidores ,y ma-
Faciie par. Se hacia igual los de- tar sin distincin inocentes y
mas en las maldades, &c. malvados.
Dvm tilos obnoxios. Con tal que se Aut animus (Sc. O bien fuese que
los conci'iase, hiciese fieles la ndole de Catilina era oatural-
su voluntad. . mente perversa y cruel.
fama valebat. Corra esta voz F.t alienum. Las deudas eran gran
mas por otras cesas, que porque des.
alguno lo hubiese visto , &c. Sullani milites. Los soldados , que
haban militado bajo de Si la ha-
XVI. bian gastado prdigamente, co-
Signatores que falsos. Empezd sacar moque era dinero que les Labia
falsos testigos y notarios, para costado poco.
SALLUSTIO. 9
civile bellum exoptabant: opprimundae reipublicx consi
lium cepit. In Italia nullus exercitus : Ca. Pompeius in ex
tremis terris bellum gerebat : ipsi consulatum pctundi ma
gna spes : senatus nihil sane intentus : tutx , tranquillae-
que res omnes , sed ea prorsus opportuna Catiline.
XVII. Igitur circiter Kal. Iun. L. Cassare & C. Figulo
Coss. primo singulos adpellare : hortari alios , alios tentare:
opes suas, imperatam rempublicam magna prasmia coniura-
tionis docere. Ubi satis explorata sunt , qua; voluit , in unum
omnis convocat , quibus maxima necessitudo , & plurimum
audacias inerat. Eo convenere senatorii ordinis P- Lentulus
Sura , P. Autronius , L. Cassius Longinus , C. Cethegus , P.
& Ser. Sulla:, Servii filii , L. Vargunteius, Q. Annius , M.
Portius Laeca , L. Bestia , Q. Qurius , praeterea , ex equestri
ordine , M. Fulvius Nobiliar, L. Statilius , P. Gabinius Ca-
pito , C. Cornelius ; ad hoc , multi ex coloniis , & munici-
piis , domi nobiles. Erant praeterea complures paulo occul-
tius consilii huiusce participes nobiles : quos magis domi-
nationis spes hortabatur, quam inopia , aut alia necessitu
do. Ceterum iuventus pleraque , sed maxume nobilium,
Catilinse inccptis favebat. Quibus in otio vel magnifie,
vel molliter vivere copia erat , incerta pro certis , bel
lum , quam pacem , malebant. Fuere item ea tempesta-
te, qui crederent M. Licinium Crassum non ignarum
eius consilii fuisse', quia Cn. Pompeius , invisus ipsi,
magnum exercitum ductabat j cuiusvis opes voluisse con
tra

In Italia nullit*. No habla ejrcitoAd hoc. Ademas de esto,


alguno en Italia. Porque Pompeyo Ex coloniis. De aquellos que el se-
estaba muy remoto coo la gente nado envi las colonias, y Mu-
peleando contra Mit ridtes. nicipios, que ya antes eran famo-
titundi. Con grande esperanza de sos en Roma,
alzarse con el consulado. Incptis favebat. Que favorecalas
Nihil tae. Cuidndose poco el Se- empresas de Catilina.
nado de las cosas. Capia erat. Que tenan facultades
led ea prorsus. Pero aun esto era para vivir en el sosiego , con
favorable Catilina. regalo, con abundancia.
Eius coniiiii. De la determinacin
XVII. de Catilina.
Adpellare. sup. cpit. Empez" Invisus ipsi. Aborrecido de Craso,
tratar, traer i sus intentos. yoluisse contra.Hubiera querido, que
Magna prcemia. A mostrarles los de qualquiera modo fuera destru-
grandes premios que les daria por do Pempeyo.
lus trabajos de la conjuracin.
lo CAO CRISPO
tra illius potentiain crescere : simul confisum , s conuratio
valuisset , facile apud illos se principem fore. Sed antea
coniuravere pauci contra rempublicam , in quibus Catilina
fuif. De qua , quamverssime potero , dicam.
" XVIIL L. Tullo, M. Lepido Coss. P. Autronius,
& P. Sulla , designad cnsules , legibus ambitus interroga-
t , pnas dederant. Post paulo Catilina , pecuniarum re
petundarum reus , prohibitus erat petere consulatum ; quod
intra legtimos dies profiteri nequiverit. Erat eodem tem
pore Cn. Piso , adolescens nobilis , summae audacias , egens,
factiosus : quem ad perturbandam rempublicam inopia , at-
que mali mores stimulabant : cum hoc Catilina , & Autro-
nitts , circiter Nonas Decembris consilio communicato , pa-
rabant in Capitolio Kalendis Ianuarii L. Cottam , & L.
Torquatum Coss. interficere ; ipsi , fascibus correptis , Pi-
sonem cum exercitu ad obtinendas duas Hispanias mitte-
re. Ea re cognita , rursus in nonas Febr. consilium cae-
dis transtulerunt. Iam tum non consulibus mcdo , sed ple-
risque senatoribus perniciem machinabantur , quod ni Ca
tilina maturasset pro curia signum sociis dare ; o die , post
conditam urbem Romanam , pessutnum facinus patratutn
foret : quia nondum frecuentes armati convenerant , ea res
consilium dirmit.
XX. Catilina ; ubi eos , quos paulo ante memo-
ravi , convenisse videt 5 tametsi cum singulis multa sae-
pe egerat ; tarnen , in rem fore credens universos ap-
pel-

XVIII. S;V5
mazas.
Legibus ambitus. Haban sido casti- Ea re cognita. Descubierta esta su
gados como convencidos de ha- conspiracin, la dilataroD , &c.
ber codiciado los Magistrados cod Maturasset pro curia.4 si Catilina no
sobornos. se hubiese acelerado dar lasefial
Repctundarum reus. Acusado de - delante de la casa de la Curia,
hechos. Llamase cohecho quan- Pessumumfacinus. La mayor maldad
do el Magistrado vende la jus- que se hizo en Roma despus de
ticia por el inters, sea como su fundacin,
quiera. Frquentes armati. Porque aun no
Legtimos dies. Porque no poda dar haban concurrido muchos arma-
su nombre libre de aquellos vi- dos.
cios que mandaba la Ley. XX.
Consilio communicato. Habiendo co
municado entre s sus intentos Sape egerat. Habia ya tratado ma-
Ipsi fascibus. Apoderndose ellos de chas veces coa ellos.
' SALLUSTIO. II
pellare , & cohortari , in abditam partem sedium secessit;
atque ibi , omnibus arbitris procul amotis , orationem hu-
iuseemodi habuit. wNi virtus , fidesque vestra satis specta-
ta mihi foret: nequicquam opportuna res cecidisset : spes
magna dominations in manibus frustra fuisset : neque ego
per ignaviam , aut vana ingenia , incerta pro certis eapta-
rem : sed quia multis , & magnis tempestatibus vos co-
gnovi fortes , fidosque mihi ; eo animus ausus est maxu-
atque pulcerrumum facinus incipere , simul , quia vo-
bis eadem , quse mihi , bona , malaque esse intellexi. Nam,
idem velle , atque idem nolle , ea demum firma amkitia est.
Sed ego , qua mente agitavi , omnes iam antea diversi au-
distis. Ceterum mihi in dies magis magbque animus ac-
cenditur , cum considero quae conditio vitas futura sit,
nisi nos metipsos vindicemus in libertatem : Nam , post-
quam respublica in paucorum potentium ius , atque di-
tionem concessit 5 semper illis reges : tetrarchse veciiga-
les esse , populi , nationes stipendia pender : ceteri o-
mnes , strenui, boni, nobiles, atque ignobiles , vulgus fui-
mus sine gratia , sine auctoritate , his obnoxii , quibus , si
respublica valeret , formidini essemus : itaque omnis gra-
tia , potentia , honos , divida: apud illos sunt , aut ubi illi
volunt : nobis reliquerunt pericula , repulsas , iudicia,
egestatem. Quae quousque tandem patieinini , fortissimi
viri ? nonne emori per virtutem prxstat , quam vitam mi-
seram atque inhonestam, ubi alien superbiae ludibrio
fueris , per dedecus amittere ?
4 . ; XXI.

Abditam partem. En lo mas oculto miseria de nuestra vida.


de la casa. In libertatem. Si no nos ponemos eo
Omnibus arbitris. Habiendo hecho- libertad fuerza de armas. "
salir iodos los que podan ser lus. Dominio, y potestad-
testigos, no siendo de los que es- Atque ditionem. Principe que tiene'
taban sabedores de sus pensa- el gobierno de la quatta parte de
mientos. algn Reyno.
In manibus. Estara la cosa en nues- Stipendia. Pagan tributos,
tro poder. Vulgus fuimus. Nos reputaron ple--
Ttmpestatibus. Riesgos. beyos , viles.
Animus, sup. Meus. His obnoxii. Sujetos aquellos.
Esse intellexi. Entendi que los ma- Omnis gratia. Todo favor : patroci-
les, y bienes eran comunes nio.
mi y vosotros. Repulsas. El desprecio en nuestras
fuce mente. Lo que tengo medita- pretensiones,
do. ludida. Condenaciones en todas nues-
Diversi. Separadamente. tras empresas,
Cenditionc vitce. Cual ha de ser rk
12 JJJT AIO CRISPO
XXI. ,rVerum enimvero, pro Dem atque hominum
nfidem! victoria in manu nobis est. Viget etas : animus
valet : contra illis , annis atque divitiis , omnia con-
senuerunt. Tantummodo incepto opus est : cetera res ex-
pediet. Etenim, quis mortalium, cui virile ingenium est,
tolerare potest , illis divitias superare , quas profundant
in extruendo mari , & montibus coasquandis , nobis rem
lamiharem etiam ad necessaria deese ? illos binas , aut
amphus domos continuare ; nobis larem familirem nus-
jquam ullum esse ? Uli cum tabulas , signa , tereumata
emunt J Vetera negligunt , nova diruunt , alia jedificant;
postremo omnibus modis pecuniam trahunt , vexant ; tarnen
summa libdine divitias suas vincere nequeunt. At nobis
est domi inopia ; foris ses alienum , mala res , spes multo
aspenor , denique , quid reliqui habemus , praeter mise-
ram animam? Quin igitur expergiscimini ? en illa , illa
quam saspe optastis , libertas : pmerea , divitia: , decus^
gloria m oculis sita sunt. Fortuna ea omnia victoribus -
mia posuit : res , tempus , pericula , egestas , belli spolia
magnifica , magis , quam oratio mea , vos hortentur. Vel
imperatore vel milite me utimi. eque animus , eque
corpus vobis aberit. Haec ipsa, ut spero , vobiscum
un consul agam : ni forte me animus fallit , & vos ser-
vire magis quam imperare , parati estis."
XXII. Postquam accepere ea homines, quibus mala
omnia abunde erant , sed eque res, eque spes bona
ulla , tametsi illis quieta movere , magna merces vide-
bamr : tarnen postulare plerique , ut proponeret , quae
con-
_ XXII. .j sumir sus riquezas.
Fro aeum atqvc, &e. Asi Dios y los Spes multo asperior. El miedo es
nombres me asistan. mucho mas cruel.
Omnia consenuerxmt. Se envejecieron Quid reliqui. Qu nos queda ya Que
en las riquezas, y aos: ahora solo esperar?
es necesario empezar, empren- Quin igitur. Como no despertis?
aeno. Fel imperaiore vel &c. Ya me tomis
Man is montibut&c. En allanar, por General, ya por soldado.
igualar montes, y mares.
Domos continuare. En edificar Pala- XXII.
cios sobre palacios; pero nosotros Magna mires. Les pareca bastante
en ninguna parte tenemos ni un premio el alborotar lo sosegado.
nal hogar , ellos compran pin- Postulare pleriqus. sup. cceperunt. Y
turas, estatuas, taraceados. lomismosedebentendersiempre
vexant tarnen. Despedazan los po- que en este Antor y en Livio se
ores con exacciones, y con su encuentren los infinitivos solos sia
grao fausto aun no pueden con- determinante.
SALLUSTIO.
conditio belli foret ; quae praemia armis peterent ; quid ubi
que opis , aut spei haberent. Tum Catilina polliceri tabu-
las novas , proscriptionem locupletum , magistratus , sa-
cerdotia , rapias , aliaque omnia , quae bellum atque libi
do victorum fert: prauerea, esse in Hispania citeriore Pi-
sonem , in Mauritania cum exerciui P. Sirium Nucerinum,
consilii sui participes: petere consulatum C. Antonium,
quern sibi collegam fore speraret , hominem & familirem,
& omnibus necessitudinibus circumveutuin : cum eo con-
sule se initium agendi facturum. Ad hoc maledictis incre-
pabat omnes bonos : suorum unumquemque nominans,
laudare , admonere alium egestatis , alium cupidimis suae,
complures periculi aut ignominia; , inultos victoria; Sulla-
, quibus ea praeda fuerat. Postquam omnium nimos
alacris videt ; cohortatus , ut petitionein suam curae ha
berent , conventual dimisit.
XXIII. Fuere e tempestate , qui dicerent , Catili-
nam , oratione habita , cum ad iusiurandum populares
sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem vino
permistum in pateris circumtulisse ; inde , cum post exse-
crationem omnes degustavissent , sicuti in solemnibus
sacris fieri consuevit , aperuisse consilium suum , at
que eo dictitare fecisse , quo inter se magis fidi forent,
alius

Qu.-e premia. Qu presas haban de Inerepabat. Llenaba de injurias.


hacer con las armas. Admonere alium , &c. A unos les
Ubique opis. Qu socorros encentra- acordaba sus necesidades , su po-
riau en los lugares adonde debian breza , otros sus pretensiones,
acudir. Multos victoria. A muchos les acor-
Tabulat novar. Leyes nuevas con las daba los provechos que sacaron
que quedasen libres de deudas. de la victoria de Sila.
Libido victorum. Y todo lo que acar
rea el desenfrenado apetito del XXIII.
vencedor. Adigeret. Obligndolos jurar, que
Citeriore. Ya se dixo en el Cesar cual seguiran su maldad.
era la Espaa citerior, y la ul- Circumtulisset. Les fue dando en co-
tF rior. pas vino mezclado con sangre hu-
Participes. Sabedores. mana.
Circumventum. Que era Antonio Post execrationem. Despus de las
hombre muylbu amigo, y lleno de maldiciones que se echaban si
toda miseria, de deudas y tram- faltaban al juramento.
pas, y tales deban ser los mritos t'itri consuevit. Solan hacerestoea
de los asociados de Catilina. Vase las tiestas solemnes , y pactos con
Cicerdn en las Catilinarias. la sangre de las victimas.
htium agendi. Caria principio la Atque eo. Y que frecuentemente de-
guerra, cia haberlo hecho , porque , &a.
j4 AlO CRISPO
alius alii tanti facinoris conscii. Nonnulli ficta , & haec Sc
multa prseterea existimabant ab iis, qui Ciceronis invi
diam , que postea orta est , leniri credebant atrocitate
sceleris eorum , qui pceuas dederant. Nobis ea res pro ma-
gnitudine parum comperta est.
XXIV. Sed in ea coniuratione fuit Q. Curius , natus
haud obscuro loco, nagitiis , atque facinoribus coopertus:
quem antea censores senatu probri gratia moverant. Huic
homini non minor vanitas , quam audacia , inerat , eque
reticere , quae audierat , neque suamet ipse scelera oculta
re , prorsus neque dicere , neque facer , quicquam pen-
si habebat. Erat ei cum Fulvia , muliere nobili , vetus con-
suetudo ; cui cum minus gratus esset , quod inopia minus
largiri poterat , repente glorians , maria moniesque pol-
liceri ccepit ; minari interdum ferro ; postremo , fero-
cius agitare , quam solitus erat. At Fulvia , insolenti Cu-
rii causa cognit , tale periculum reipublic haud occul-
tum habuit ; sed subiato auctore de Catilinae coniuratio^
ne , quae , quomodo audierat , compluribus narravit. Ea
res in primis studia hominum accendit ad consulatum
mandandum M. Tullio Ciceroni. Namque antea pleraque
nobilitas invidia xsmabat , & quasi pollui consuiatum
credebat , si eum , quamvis egregius , homo novus ade-
ptus foret : sed , ubi periculum advenit , invidia , atque
superbia post fuere.

Alius alii. Porque unos sabian la cbo fanfarrn.


maldad de los otros. Minari im erum ferra. Algunas ve-
Ciceronis invidiam. 1 odio que se ees ameuazaba a Fuivia coo la
habia adquirido Cicern de los muerte.
Conjurados. auctore. Callando el nom-
Pnas dederant. Que se les habia bre.
quitado la vida por ordeu de Ci- St uaia hominum. Se aument el deseo
eruu de dar el Consulado Cicern.
Pro ma'gnitudine. Segn es execra- hstuubut. Sa aDrasaba en oaio, y
ble denorme. creia mancharse la dignidad Con
sular , &c.
XXIV. Homo novus. Hombre de obscuro li-
Haud obscuro loco. De esclarecido nage , que no haba obtenido ho-
jjna.e ores ; y el mismo Cicern se 11a-
Probri gratia, . Le habian arro- rr,a asi en la Oracin contra Ru-
jado del orden Senatorio por des- lo.
hunra. ufcrbia fost fuere. Se desprec
Pinsi habebat. Nada se le daba. la envidia y soberbia, a vbtt
Retente glorians. De improviso he- del "'-:3:'l>-
SALLUSTIO. 15
XXV. Igitur , comitiis habitis , cnsules declarantur
M. Tullius , & jC- Antonius. Quod factum primo popula
res coniurationis concusserat. eque tarnen Catilinae furor
minuebatur j sed in dies plura agitare ; arma per Italiam
locis opportunis parare j pecuniam , sua , aut amicorum fi
de sumtam mutuam , Faesulas ad Manlium quendam porta
re j qui postea princeps fuit belli faciundi. Ea tempestate
plurimos cuiusque generis homines adscivisse sibi dicitur,
mulieres aliquot etiam , qua? primo ingentis sumtus tol&ra-
verant : post ses alicnum grande conflaverat : per eas se Ca-
tilina credebat posse servitia urbana sollicitare , urbem in-
cendere , viros earum vel adiungere sibi , vel interfi-
cere.
XXVI. Sed in his erat Sempronia , quae multa saspe
viriiis audacias facinora commiserat. Hase mulier genere,
atque forma , praeterea viro liberis satis fortnala fuit,
litteris Graecis & latinis docta : psallere , & saltare elegan-
tius , quam necesse est proba; : sed ei semper canora omnia
quam decus , atque pudicitia fuit : pecunias an famas minus
parceret , haud facile discerneres. Sed ea saepe antehac fi-
dem prodiderat , creditum abiuraverat , casdis conscia fue-
rat , luxuria , atque inopia prasceps abierat. Verum inge-
nium eius haud absurdum , posse versus facer , iocum
movere , sermone uti vel modesto , vel molli , vel procaci:
prorsus multas facetiae , multusque lepos inerat.
XXVII.
XXV. Adiungere tibi. Atraer su partido.
Comitiis habitis. Celebradas las jun
tas para la creacin de Consu- XXVI.
les. Virilis audacia. Que haba comet-
Quod factum. Esta eleccin al prin- do arrojos varoniles.
cipio desconcert i los fautores Psallere & saltare. Cantaba, y dan-
de la conjuracin. zaba con mas destreza que lo que
Ir dies. Cada dia maquinaba mas. convenia una muger honesta.
iumtam mutuam. Dinero prestado, Pecunia an fama. No era fcil dis
d bajo su crdito, el de sus ceruir si despreci mas su fama,
amigos. que su dinero.
A Manlium. Lo enviaba un cierto Creditum adiuraverat. Neg con ju-
Maalio, quien Catilina haba ramento lo que se le haba encar-
creado Centurion, que tenia la gado, y habia sido participe de
mayor parte de los sediciosos en matanza de hombres, y por su
Fesoles. luxo, y pobreza, se habia preci
Aijcivistc. Se atrajo. pitado en locuias.
j ulienum grande. Haba contrai- Iocum Movere. Dar vayeta, burlar-
do grandes dudas. se.
*efviti4 urbana. Conmover los es- Multusque lefos. Muchos chistes , y
clavos de Koma. saies.
I EX CJIO CRISPO
XXVII. His rebus comparatis , Catilina nihilomi-
nus in proximum annum consulatum petebat : sperans , si
designatus foret facile se ex volntate Antonio usurum;
ieque interea quiets erat , sed omnibus modis insidias
parabat Ciceroni. eque Uli tarnen ad cavendum dolus aut
astutiae deerant , namque principio consulatus sui mul
ta per Fulviam pollicendo , effecerat , ut Q. Curius , de
quo paulo ante memoravi , consilia Catilinae sibi prode-
ret. Ad hoc collegam suum Antonium pactione provincia
perpulerat , ne contra Rempublicam sentiret : circum se
praesidia amicorum , atque clientium oculte habebat.
Postquam dies comitiorum venit , & Catilinae neque pe-
titio , neque insidias , quas consuli fecerat , prospere ces-
sere , constituit bellum facer , & extrema omnia expe-
riri : quoniam , quae occulte tentaverat , spera fdaque
evenerant. .
XXIII. Igitur Manlium Faesulas , atque in earn
partem Etruriae , Septimium quendam Camertem in a-
grum Picenum , C. Iulium in Apuliam dimisit , praeter-
ea alium alio , quem ubique opportunum sibi fore crede-
bat. Interea Romas multa simui moliri : consuli insidias
tendere : parare incendia : opportuna loca armatis homini-
bus obsidere : ipse cum telo esse , item alios iubere , hor-
tari , uti semper intenti paratique essent : dies , noctesque
festinare : vigilare , neque insomnis , neque labore fa
tigan. Postremo , ubi multa agitanti nihil procedit , rur-
sus
XXVII. spera fdaque. Le haban salida
In proximum annum. Para el ao caras , infaustas,
siguiente.
Ex volntate. A su gusto. XXVIII.
Multa pollicendo. Haciendo grandes Fatulas. Envi Fesoles y sus con-
ofertas los que descubriesen la tornos,
conjuracin. Agrum Picenum. A la Marca de An-
Sibi prodire. 1- descubriese. cona en la Italia la otra parte
Paction provincia. Con el conve- del Apenino.
nio de gobernar la provincia de In Apuiliam A la Pulla region con-
Macedonia, termina al mar Adritico entre
Atque clientum. De sus ahijados. Daunia y Calabria.
Dies comitiorum. El dia de la junta Alium alio. Otros envida otras par-
general para elegir los Cnsules. tes, segn crea , &c.
Catilina; neque petitio &c. Y no ha- Consuli. A Cicern le armaba lazos
hiendo salido bien Catilina , ni Obsidere. Cetcaba, llegaba,
la peticin del Consulado, ni sus lnsomniis. Ni las vigilias, 01 el
emboscadas, &c. trabajo le fatigaban.
Extrema omnia. Tentar lo ultimo Agitanti nthil &c. N sallndole na-
aunque perdiese la vida. da bien Catilina de sus mquinas
SALLUSTIO. 17
sus intempesta nocte coniurationis , principes convocat per
M. Porcium Lxcam, ibique multa de ignavia eorum que-
stus , docet se prmisisse Manlium ad cam multitudinem,
quam ad capiunda arma paraverat ; item alios in alia loca
opportuna , qui initium belli lacrent ; seque ad exercitum
proficisci cupere , si prius Ciceroneui oppressisset : earn
suis consiliis multum ofticere.
XXIX Igitur perterritis , ac dubitantibus ceteris , .
Cornelius eques Romanus , operam suam pollicitus , & cum
eo. L. Yargunteius senator , consumere ea nocte paulo post
cum armatis hominibus , sicuti salutatum introire ad Cice-
ronem, ac de improviso dorni suae iinparatum confedere.
Curius ubi intelligit , qaanttun periculum consuli impendeat,
propere per Fulviam Ciceroni , dolum qui parabatur, enun-
ciat. Ita illi ianua prohibid , tantum facinus frustra suscepe-
rant. Interea Manlius inEtruria plebemsollicitare , egestate
simul , ac dolore iniuria: novarum rerum cupidam. ; quod Sul
las dominatione agros , bonaque omnia amiserat ; prasterea,
latrones cuiusque generis , quorum in ea regione magna
copia erat, nonnullos ex Sullanis colonis, quibus libido,
atque luxuria ex magnis rapinis nihil reliqui fecerant.
XXX. Ea cum Ciceroni nunciarentur ; ancipiti ma
lo permotus , quod eque urbem ab insidiis privato con-
silio longius tueri poterat , eque excrcitus Manlii quan-
tus , aut quo consiiio foret , satis compertum habebat,
rem ad_ senatum refer, iam antea valgi rumoribus
exs


Intempesta. A deshora. Cornelio,y Vargunteyo.
Pramiiisse. Habia enviadodelante frustra susceperent. i-es salid vauo
lui initium. Que diesen principio tal arrojo,
la guerra. Ac dolore inuria. Que deseaba 1 mu-
Iiim fuis. Que Cicern perjudicaba danza de gobierno por el senti-
muebu sus iutentos. miento de las injurias recibidas
de losSylanos.
XXIX. Prterca latrones. Ademas Manlio
Operam. Se ofreci en compaa de solicitaba los ladrones de toda es-
Vargunteyu 4 matar Cicern, pecie.
Pauiopost. fcsto esalamanecer. Nihil reliqui. Nada les haba ya que-
falutatum. Como que iban darle dado. XXX.
los buenos dias. Ancipiti malo. Comovido con este
Confoere. Matarle desprevenido. riesgo duplicado.
Dolum. Da aviso Cicern por medio Ant quo consiiio. O quai su deter mi
de Fulvia de la traicin. nacin , si aomeicria 4 Roma d
lili ianua. Se les ueg la entrada i otra parte.
Pars II.
18 EX CRISPO
exagitatam'. Itaque , quod plerumque in atroci negoto solet,
senatus decrevit : darent operam cnsules , ne quid respu-
blica detrimenti caperet. Ea potestas per senatum , mo
re Romano , magistratui maxutna perniittitur , exerutum
parare, bellum gerere, coercer omnibus modis socios,
atque cives ; domi militiaeque imperium, atque iudiciuin
summum habere. Aliter , sine populi iussu , nulii earum re-
sum consuli ius est.
XXXI. Post paucos dies L. Senius senator in senatu lit
teras recitavit , quas Fassulis allatas sibi dicebat <^u. Fabioj
in quibus scriptum erat , . Manlium arma cepisse , cum
magna muhitudine ante diem vi. Kai. Nov. Simul , id quod
in tali re solet , alii portenta , atque prodigia nunciabant:
alii, conventus fieri, arma portari , Ca , atque in Apu
lia servile bellum moveri. Igitur senati decreto Qu. -
cius Rex- Fsesulas , Qu. Metellus Creticus in Apuliam , cir-
cuinque ea loca missi. Ii utrique ad urbem imperatores erant:
impediti , ne triumpharent , calumnia paucorum -y quius o-
mnia honesta , atque inhonesta vender mos erat : sed pre
tores Q. Pompeius Rufus Capuam , Q. Metellus Ce
ler in agrum Picenum ; hisque permissum , uti pro tem
pore , atque periculo exercitum compararent. Ad hoc,
si quis indicavisset de Coniuratione , qua; contra rempu-
blicam facta erat , premium decrevere , servo libertatem &
sestertia centum , libero impugnitatem eius rei , & sester-
tia ducenta , itemque decrevere , uti gladiatoriss fami
lia:
Exagitatam. Ya esparcida , sabida. secretas.
In atroci negotio. En algn grande Semile bellum. Que los esclavos mo-
riesgo de la Repblica . 1 senado vian guena.
encargaba alguno el cuidado , y Martins Hex. Marcio de sobrenom-
la defensa baxo la fdrmula: Ne bre Rex.
quid Respublicadetrimenti capiat. Circnmoue ea. sus contornos.
JUaxuma permittilur. Se da el supre- liutrique. Entrambos gereralesse lee
mu domiuio , como juntar Exr- haba prohibido en Roma , &e.
citos, &c. Capuam. up. Missi sunt. Fueron en-
Homi , milititeque. En paz y en guer- viados.
ra. Vti pro tmpore.Seguo la oportunidad.
Consuli ius est. No tiene semejante itrvo libertatem. Si era esclavo, la
derecho el Consul. libertad , y cien sestercios ; si li
bre ,el quedar sin castigo por ha-
XXXI. ber sido de la conjuracin , y dos-
jtnte diem VI. El dia 27. de Octubre. cientos sestercios.
quod in. .o que suele suceder en Gladiatoria familia. Que se dbtri-
semejantes lances. buy es* les Gladiatores , tkc.
Conventus. Conventculos , juntas
SALLUSTIO. !9
capuam , & in cetera municipia distribuerentur pro
cuiusque opibus; Romae per totam.urbem vigilias haberen-
tur , iisque minores magistratus praeessent.
XXXII. Quibus rebus pennota civitas , atque iramutata
factes urbis erat : ex summa laetitia , atque lascivia , quse diu-
trfna quies pepererat , repente omnis tristitia invafit. Festi
nare trepidare : eque loco , eque homini cuiquam satis crer
dere : eque bellum gerere,, eque pacem habere ; suo quis
que metu pericula metiri. Ad hoc mulieres, quibus pro rei
magnitudine belli timor insolitus incesserat , aftictare sese:
manus supplices ad ccelum tendere ; miserari parvos liberos;
rogitare : omnia pavere: superbia, atque deliciis omissis si-
bi patriaeque difidere. At Catiiinae crudelis aaimus eadein
illa movebat : tametsi prassidia parabantur ; & ipse lege Plau-
tia interrogatus erat ab L. Paulo. Postremo , dissimulandi
causa y & quasi sui expurgandi , sicuti iurgio lacessitus foret,
in senatum venit. Tum M. Tullius consul , sive praesentiara,
eius timens , sive ira commotus , orationem habuit luculen-
tam , atque utilem reipublicae , quam postea scriptam edidit.
Sed, ubiille assedit , Catilina , ut erat paratus ad dissimulan-
da omnia , demisso vultu , voce supplici , postulare patribus
cpit , ne quid de se temer crederent : ea familia ortum,
' ita

frt cuiusque. Segn las facultades de to, y delicias desconfiaban de


cada vecino eu donde se deban y d su patria.
colocar. Lege Plautia. Por ley que public
Minores Magistratus. Esto es los Plaucio, Tribuno de la Plebe, que set
Ediles y Cuestores. reduca que viesen si era reo d
XXXII. muerte el que se conjurase contra
Lascivia. Lozana. la Repblica , armase lazos al Se
'sque homini. No se fiaban ni de los nado, hiciese violencia los Magis
hombres ni de los lugares. trados , se le encontrase en publice
u quisque. Cada uno media el pe coo espada , se apoderase de lu
ligro segn su miedo, gares fuertes por causa de sedicin,
fro rei. Segn era la grandeza del tdeagenascasas fuerza de armas.
asunto. expurgandi. Por justificarse, co
Timor insolitus. El miedo de la guer mo si se le hubiese provocado coa
ra a que noestaban acostumbradas. alguna injuria.
Supplices. Cruzadas las manos. Luculemuw. Esclarecida , elegante.
Miserari. Se compadecan de sus Es la primera Catilinaria de la
hijuelos , daban lamentos sobre que aqu habla Salustio.
ellos. Sa familia. Que habiendo nacido
Mogitare. Suplicaban i. los dioses, de de una familia noble , y patri
todo se Umiau , y dejado el faus cia , podian esperar , &c.
2
20 10 CRISPO
ita sc ab adolescentia vitam instituirse , ut omnia bona
in spe haberet : neque existimarent , sibi patricio homini,
cuius ipsius , atque maiorum plurima beneficia in plebem
R. essent , perdit repblica opus esse , cum eam serva
re! M. Tullius , inquilinus civis urbis Roma:. Ad bxc
maledicta alia cum adderet ; obstrepere omnes ; hostem,
atque parricidam vocare. Tum ille furibundus : Quoniam
quidem circumventus , inquit , ab inimitis prseceps agor,
incendium meum ruina restinguam.
XXXII. Dein se ex curia domum proripuit , ibi multa
secum ipse volvens , quod neque insidia; consuli procede-
bant , & ab incendio intelligebat urbem vigiliis m unitam,
optimum factu credens exercitum augere , ac prius , quam
legiones scriberentur , multo ante capere ea qua: bello usai
forent , nocte intempesta cum paucis in Manliana castra
profeetus est. Sed Cethcgo , atque Lentulo ceterisque quo
rum cognoverat promtam audaciam , mandat , quibus rebus
passent , opes faaionis confirment , insidias consuli matu-
rent ; cxdem , incendia, aliaque belli facinora ' parent ; esse
propediem cum magno exercim ad urbem accessurum.
XXXVII. Sed ipse , paucos dies commoratus apud
C. Flaminium in agro Arretino , dum vicinitatem antea
sollicitatam armis exornat , cum fascibus , atque aliis im
perii insignibus in castra ad Manlium contendit.
ubi Romas comperta sunt , senatus Catilinam , & Man
lium hostes iudicat 5 ceterae multitudini diem statuit , an-
tequam liceret sine fraude ab armis discedere , prxter
rerum capitalium condemnatis. Prxterea deccrnit , uti
con
in Plebem Romanam essent. Conta- "es se alistasen , ganar mucho
ban hechos la Plebe, &c. terreno.
Opus esse. Que gustase de destruir la Quibuscumque rebus. Con cualesquie,-
. Repblica. ra mquinas maldades.
Inquilinus. Un advenedizo. Maturent. Aceleren.
Obstrepere omnes. Hacan estrpito id urhe m auessnrum. Volvera i
para hacerle callar. Roma en donde dej Lentulo,
uouiam quidem <?c. Puesto queopri- y Cethego.
miiiiidemis enemigos, me pre- XXXVII.
cipita el dolor, yo apagar mi fu- Vicinitatem antea, iri armas los
ror con vuestra ruina. lugarescircuuvecnusdeReateque
anreshabia ya solicitado ala cons-
XXXIII. piracion.
Trocedebant.'No aprovechaban con- Sine fraude. Sin culpa, sin castigo,
. tra Cicern. excepcin de los condenadas 4
Setibereniur. .Antes que las Ifgio- muerte.
SLLUSTIO. t
cnsules delectum habeant ; Antonius cum exercitu Catili-
nam persequi maturet $ Cicero urbi presidio sit. Ea tempe-
state mihi Imperium populi Romani multo maxume mise-
rabile visum est : cui cum ad occasum ab ortu solis omnia
domita armis parrent ; domi otium , atque divitiae, quae pri
ma mortales putant, afflurent; fuere tarnen cives , qui seque,
remque publicam obstinatis animis perdiium irent : namque
duobus senati decretis ex tanta multitudine nequ prasmio
quisquam inductus coniurationem patefacerat , neque <.a-
stris Catilina: quisquam omnium excesserat. Tanta vis mor-
bi , atque uti tabes plerosque civium nimos invaserat.
XXXVIII. Neque solum illis aliena mens erat , qui con-
scii coniurationis fuerant ; sed omnino cuneta plebs novarum
rerum studio , Catilina; incepta probabat : id adeo more suo
videbatur facer. Nam semper in civitate , quibus opes nulla:
sunt , bonis invident , malos extollunt ; vetera odere , nova
ex optant; odio suarum rerum mutari omnia student: turba at
que seditionibus sine cura aluntur ; quoniam egestas facile
habetur sine damno. Sed urbana plebs , ea vero pracccps ie-
rat multis de causis : primum omnium , qui ubique probro,
atque petulantia maxume praestabant ; item alii , per dede-
cora patrimoniis amissis : postremo omnes , quos flagitium
aut facinus domo expulerat , hi Romam sicuti in sen-
tinam confluxerant. Deinde multi , memores Sullanae
vi

Delec/um. Un exrcito de gente es- ganancia de pejcadores, y pue-


cogida. dea salir de miseria.
Antonius. El Consul compaero de Odere. Aborrecen los establecimien-
C ice roo. tos antiguos.
, prima. Que juzgan los hombres 1 Odio suarum. Con el tedio de su rai
son los nicos bienes. seria , d mal estado.
Periitum irent. Quisiesen arruinar. Quoniam cgetas. Porque como el que
t'ti tabes. Como peste, gangrena nada tiene nada pierde , no se 1
se habia apoderado de los ini- puede hacer dao.
mos &c. Ea vero. Por tanto se habia desen-
XXXVIir. frenado , porque eran muchas las
Aliena mens. Eran contrarios i la causas.
Repblica. Prcestabcnt. Sobresalan en la des-
Adeo more suo. Tan conforme i la honra , &c.
costumbre antigua del Pueblo Ro- Domo expulerat. Haban sido dester-
rnano; estoes, que la Plebe, - rados de sus tierras.
no regularmente es miserable, sentinam. Receptculo de toda -
sieifcpre gust de sediciones , por- mundicia,
que creen que i rio revuelto hay
a2 EX CAIO CRISPO
victoria: , quod ex gregariis miiitibus alios senatorcs t-
debant , alios ita divites , ut regio victu , atque cultu seta-
tem agerent , sibi quisque , si in armis foret , ex victoria
talia sperabat. Prasterea , iuventus , qua: in agris manuum
mercede inopiam toleraverat , privatis , atque publicis lar-
gitionibus excitata , urbanum otium ingrato labori prastu-
lerat. Eos atque alios omnis malum publicum alebat : quo
minus mirandum est homines egentes , malis moribus , ma-
xuma spe , icipublicas iuxta ac sibi consuluisse. Prasterea,
quorum viotoria Sullas parentes proscripti , bona erepta ,
ius beraus imminutum , erat , haud sane alio animo belli
eventum exspectabant j ad hoc , quicumque aliarum atque
senati partium erant , conturban rempublicam , quam mi
nus valere ipsi , malebant. Id adeo malum muks post an-
nos in civitatem reverterat.
XL. Fuere tarnen extra coniurationem complures , qui
ad Catilinam initio protecti sunt. In his erat A. Fulvius,
senatoris filius , quem retractum ex itinere parens necari
iussit. Iisdem temporibus Romas Lentulus , sicu Catilina
prasceperat , quoscumque moribus aut fortuna novis rebus
idneos credebat, aut per se , aut per alios sollicitabat , e
que solum cives , sed cuiusque modi genus hominum , quo
modo usui bello foret.
XLI. Igitur P. Umbreno cuidam negotium dat , uti
legatos Allobrogurn fequirat : eosque , si possit , im-
pellat ad societatem beili : existimans publice , priva-
timque aere aliens oppressos j preterea , quod natura
4 Gal
Gregariis militibut. De los mas vi- qurer destruir la repblica sc
les soldados. habia introducido en Roma.
Manuum mercede. Con el trabajo XL.
de sus brazos Retractum ex itinere. Que habiendo-
T.xcitata. Comovida con ddivas, le vuelto del camino.
&c. Kovis rehu. A propsito para no*
Malum publicum. La perturbacin de vedades.
la repb.ica alimentaba, &c. Modo usui. Con tal que pudiesen lie
iuxta ac sibi. Mirasen tanto por la var lasarmas.o sirviesen en guer-
Re(.b:ica como porsi. ra.
fraterea quorum. Ademas aquellos XLI.
cuyos padres habiau sido confisca
dos por la victoria de Sila , sus Negotium dat. Encarga que busque
bient's robados, &c. los legados de los piamonteses.
Aliorum atque. Que eran de otro par- JRre alieno. Que estando los legados
tiio que ti Senado. cargados de deudas pblicas , y
li aieo malum. Tacto este nal de privadas.
SALLUSTIO. 23
Gallica gens bellicosa esset , facile cos ad tale consilium ad-
duci posse. Umbrenus quod in Gallia negotiatus erat, pleris-
que principibus civitatum notus erat, atque eos noverat ; ta
que sine mora , ubi primum legatos in foro conspexii , per-
cunctatus paucade statu civitatis & quasi dolens eius casum,
requirere cpit , quem exitum tantis malis sperarent l. Post-
quam illos videt queri de avaritia magistratum , accusare
senatum , quod in eo auxilii nihil esset ; miseriis suis reme-
dium mortem exspectare ; at ego , inquit , vobis , si modo
viri esse vultis rationem ostendam , qua tanta mala ista effu-
giatis. ubi dixit , Allobroges , in spem maxumam
adducti , Umbrenum orare , ut sui misereretur ; nihil tam
asperum , neque tam difficile esse , quin cupidissime fa-
cturi essent , dura ea res civitatem alieno liberaret.
Ule in domum D. Bruti perdudt ; quod foro pro-
pinqua erat, neque aliena consilii propter Semproniam: nam
tum Brutus ab Roma aberat. Prseterea Gabinium arcessit;
quo maior auctoritas sermoni inesset : eo prsente -
tionem aperit : nominat socios , praeterea inultos culusque
generis innoxios ; quo legatis animus amplior esset : dein
cos pollicitos operam suam domum dimittit.
XLII. Sed Allobroges diu in incerto habuere , quid-
nam consilii caperent. In altera parte erat xs alienum,
Studium belli , magna merces in spe victoria? : at in
altera maiores opes , tuta consilia , pro incerta spe cer
ta

Ai tale consilium. Al de Juntarse i -en la conspiracin de Catilina,


Catilina paca destruir ia Rep- por Sempronia de la que seha-
blica. bid arriba.
In furo. En la plaza de Roma. .Gabinium arcessit. H:zo venir i. la
itatu civitatis. Del estado de la clu- casa de Decio Gabiuio uno de
dad de lus Pia monteses, los conjurados.
Magistrat uum. De la avaricia de los Sermoni inesset. A lo que se tra-
Magistrados Romanos. tase con los piamonteses.
Mortem exspectare. Que la muerte Innoxios. Que no saban de la con-
era el xito que esperaban para juracion.
remedio de sus males. XLII.
firiesre. Hombres de valor, den i- ln altera farte. 11 el partido de Ga
mo, osriarel modo con que, &c. tilina.
Quin cupidissime. Que 00 hiciesen Magna merces. Grandes premios:
con mucho gusto. pero fundados en la esperanza so-
Civitatem. La ciudad de los Pia- lade la victoria.
monteses. At in altera. En la de losque favore-
N.que lilicnx. Que entraba tambin can la Repblica, y el Senado.
EX 410 CRISPO
ta prxmia. Hate iliis volventibus , tandem vicit fortuna rei-
pubKcae. Itaque Q. Fabio Sangae , cuius patrocinio pluri-
mum civitas utebatur , rem omnem , uti cognoverant , ape-
riunt. Cicero , per Sangam consilio cognito , legatis praeci-
pit , ut Studium coniui ationis vehementer simulent , ce-
tero adeant , bene polliceantur ; dentque operam , uti eos
quam maxume manifestos habeant. if
XLIII. Iisdem fere temporibus , in Gallia citeriore , at-
que ulteriore , item in agro Piceno , Brutio , Apulia motus
erat. Nam Uli , quos Catiliaa antea dimiserat , inconsulte ,
veluti per dementiam , cuneta simul agebant : nocturnis -
siliis r armorum , atque telorum portationibus , festinando,
agitando omnia , plus timoris quam periculi effecerant. Ex
eo numero complures Q. Meteilus Celer praetor, ex S. .
cau^ cogm't , in vincula comecerat. Item in citeriore Gal
lia . Murena , qui ei provincia; legatus prseerat.
5CLIV. At Romas Lentulus cum ceteris qui principes
ceniurationis , erant , paratis , ut videvatur , magnis co
pias , constituerai , uti cum Catilina in aurum Faesula-
num cum exercitu venisset , L. Bestia tribunus plebis
concione habita , quereretur de actionibus Ciceronis , bel-
lique gravissimi invidiam optumo consuli imponeret $ eo
signo , proxuma nocte cetera multitudo coniurationis
suum quisque negotium exsequeretur. Sed ea divisa hoc
modo dicbantur ; Statilius & Gabinius uti cum magna
manu duodecim simul opportuna loca urbis incenderent;
quo
Cuius patrocinio. De cuya tutela , y aqueliasealdehaberdicholaora-
amparo saca mucho la ciudad de cion al pueblo Lucio Bestia &c.
los pia monteses. porque esta era la seal deloscon-
Ceterot edeant. Busquen los dems jurados para tomar las armas,
conjurados, bableu con elles , Jes Duodecim simul.Quei un tiempo die-
hagangrandespromesas para des- sen fuegoen doce parres dla Ciu-
cubrirlos fcilmente. dad.Algodistintocuenta esto Plu
tarco en la vida de Cicern. Se
XLIV. seflal (dice) la noebe delosSa-
Cenc:one habita. Que habiendo ha- turnales para hacer esto. Se lle-
reugado al pueblo en una junta: vla casa de Cethego estopa,
que lo podia convocar como Tri- azufre, y espadas. Se destinaron
buno. despus cien hombres para cada
He actionibus Ciceronis. De lo que ha- parte ae la Ciudad, para que en
ca Cicern contra Catilina, y cendida un tiempo par ciertas
echase toda !a culpa de aquella partes , ardiese juntamente. Se
gravsima guerra al mejdrCtusul destinaron otros para cerrar los
que hubo , Cicern. aqueductos , y matar loi que
Xo signo, sup. dato. Porque dada pidiesen agua.
SALLUSTIO. 2$
quo tumultu facilior aditus ad consulem , ceterosque , qui-
bus insidia: parabuntur , fieret ; Cethegus Ciceronis ianuam
obsideret , eumque vi aggrederetur , alius autem aliumj
sed filii familiarum , quorum ex nobilitate maxuma pars
erat , parentes interficerent , simul , caede , & incendio
perculsis omnibus , ad Catilinam erumperent. Inter haec
parata , atque decreta , Cethegus semper querebatur de
ignavia sociorain : illos , dubitando , & dies prolatando,
magnas opportunitates corrumpere , facto , non consulto
in tali periculo opus esse , seque , si pauci adiuvarent lan-
guentibus aliis , impetum in curiam facturum. Natura fe-
rox , vehemens , manu promtus erat ; maxumum bonum
in celeritate putabat.
XLV. Sed Allobroges , ex praecepto Ciceronis per Ga-
binium ceteros conveniunt , ab Lentulo , Cethego , Statilio,
item Cassio postulant iusiurandum , quod signatum ad ri
ves perferant : aliter aut facile eos ad tantum negotium
impelii posse. Ceteri nihil suspicantes dant. Cassius semet
eo brevi venturum pollicetur , ac paulo ante legatos ex
urbe proficiscitur. Lentulus cum his T. Vulturtium quein-
dam Crotoniensem rnittit ; ut Allobruges , priusquain do-
mum pergerent , cum Catilina, data , atque accepta fide,
societatem confirmarent. Ipse Vulturtio litteras ad Catili
nam dat : quarum exemplum infra scriptum est.
Qui sim , ex eo , quern ad te missi , cognosces. Fac
cogites , in quanta calamitate sis ; & memineris , te vi
rum esse ; considers , quid rationes postulent ; au-
xilium petas ab omnibus , etiam ab infimis." Ad hoc , man-
da
AHus autem aium.Y otros A otros, librarian su ciudad de las deu-
esloes, matasen. das que tenia, para llevarlo fi r-
Ad Catilinam erumperent. Se mar- mado sus ciudadanos piamome-
chasen al instante juntarse con ses.
Catilina. Eos. Los plamont?ses.
Zt dies frolatonio. Y difiriendo la Dant. Dan el juramento firmado.
empresa de un dia para otro. -Ac paulo. Y se parti poco antes qu
' facie non consulto &c. Que en tales los legados.
lances es necesario hacer , y no Cum his. Envi en compaBa de los
hablar. legados.
tanguentibusaliis. Aunque|otros des- Data atqne accepta. Dada , y recib-
mayasen temiesen, da palabra de fidelidad.
XLV. Tute rationes. Tus intentos.
Ceteros conveniunt. Hablan i los de- Mandata verbis. Le da encargos de
mas. palabra.
iusiurandum. 1 juramento de que
26 EX CAIO CRISPO
data verbis dat ; cum ab senatu hosts iudicatus sit , quo
consilio servitia repudiet in urbe parata esse , quae iusserit;
ne cunctctur ipse propius acceder. *
XL VI. His rebus ita actis constitua nocte , qua profi-
ciscerentur , Cicero , per legatos cuneta edoctus , L. Valerio
Flacco , ck'C. Pomptino praetoribus imperat, ut in ponte
Milvio per insidias Allobrogum comitatus deprehendant:
rem omnes aperit, cuius gratia mittebantur .cetera , uti fa
cto cpus sit , ita again , permittit illis. Homines militares,
sine tumultu praesidiis coltocatis , sicuti praeceptum erat,
occulte pontem obsidunt. Postquam ad id loci legati cum
Vulturno venerum , & simul utrinque clamor exortus estj
Galli cito cognito consilio , sine mora praetoribus se tra-
dunt. Vulturtius primo , cohortatus ceteros , gladio se
multitudine dfendit ; deinde , ubi kgatis desertus est,
mu'ta prius de salute sua Pomptinum obtestatus , quod ei
notus erat ; postremo timidus , ab vital diffidens , veluti
hostibus , esse praetoribus dedit.
XLVII. Quibus rebus confectis, omnia propere per nun
cios consuli dcclarantur. At ilium ingens cura ateue betitia
simul occupavere. Nam laetabatur intelligens , coniuratione
patefact , eivitatem periculis ereptam esse. Porro autem an-
xius erat , dubitans ; in maxumo scelere tantis civibus depre-r
hensis , quid facto opus esset. Pcenam illorum sibi pneri , im-
punitatem perdundae reip. fore crdebat. Igitur confirmato
animo vocari ad sese iubet Lentulum , Cethegum, Statilium,
Gabmium , itemque Caeparium Terracinensem : qui in
Apuliam ad concitanda servitia proncisci parabat. Ccte-
xi
Que consilio. Que qu fin el despre- Galli. Los piamonteses d legado*.
ciar los esclavos. biesiuius. Rugado.
Ne cuncteiur. Que no dilate el acer-
carse Roma. XLVII.
X LVt. At illwn. Se apodero -de Cicern,
Comitatujdepre'hindant.Que-prtndan &c.
el equipage de ios legados: esto forro autem. Pero con todo estab
es ,a Vulftffcio, y otros conjura- cuidadoso.
dos que los acompaaban , &c. Ei Sibi oneri. El castigarlos le servia de
pueuteMilviotstabacerca deRoma. un grande aborrecimiento de los
Prasidiit colivcatis. Puestas sin tu- amigos, parientes, deudas, ate. y
multo guarniciones en el puente el dexa ros sin castigo serla per-
Miivio. . der la Repblica.
Simul utrijque. De uno y otro par- Servitia. Los tsclnvos. Metonimia
(ido. , frecuente en Salustio.
SALLUSTIO. 27
ri sine mora veniunt : Caeparius , paulo ante domo egressus,
cognito indicio , ex profugerat. Consul Lentulum , quod
praetor erat ipse manu tenens in senatum perducit , requos
cum custodibus in aedem Concordia; venire iubet. sena
tum advocat , magnaque frequentia eius ordinis Vulmr-
tium cum legatis introducit : Flaccum praetorem scri-
nium cum litteris , quas legatis acceperat , eodem ad-
ferre iubet.
XLVIII. Vulturtius interrogatus de itinere , de litteris,
postremo quid , aut qu de causa , consilii habu;sset ? pri
mo fingere alia , dissimulare de coniuratione ; post , ubi fi
de publica dicere iussu^ est , omnia , uti gesta erant , aperitj
docetque , se paucis ante diebus Gabinio , & Caepario so-
cium ascitum : nihil amplius scire' , quam legatos : tantum-
modo audire solitum ex Gabinio , P. Autronium , Serv. Sul-
lam. L. Vargunteium , muiros praepterea in e coniuratione
esse. Eadem Galli fatentur , ac Lentulum dissirnulantem
coarguunt , praeter litteras , sermonibus , quos ille habere
solitus erat : ex libris Sybyllinis , regnuin Romas tribus
Corneliis portendi : Cinnam, atque Sullain 4antea , se
tertium , esse cui fatum foret urbis potiri ; praeterea ab
incemo Capitolio ilium esse vigesimum annum , quern
saepe ex prodigiis aruspices respondissent ; bello civili
cruen-

Jn aiem Concordia. Al templo de I Disttmulantem. Que negaba saber


Diosa Concordia. Tenia esta Diosa algo de la conjuracin,
muchos templosen Roma. * libris sibyltinis. Estos libros Si-
Magnaque frequentia. Con grancon- bilinos los tenanlos Romanos co-
curs'i de Senadores. mo piofticos. Vate el ndice.
Cum legatis. Con los legados piamon- Regnum Roma. Que el imperio Ro-
teses. mano se estenderia tres de la
Scrinium. Una cajita en que cerra- familia Cornelia,
ban las cartas para llevarlas res- Cuifatum foret.A. quien estaba decre-
guardadas. tado por los Hados, que se deb
XLVIII. apoderar del imperio Romano.
Consilii habitisset. Qu habia deli- Ab incens capitolio. Desde la quema
berado, y por que. del Capitolio haban pasado vein-
Alia. Cosas muy diversas. te anos, corria el ao veinte.
fide pblica. Mediando la fe pblica, Lentulo estaba persuadido por los
que le did Cicern de que no se le libros Sibiliuos, que este era elafio
haria dafio si decia la verdad. decretado para que se apoderase
focium ascitum. Que fue tomado , de Roma.
1 amado por compaero de la Ex frodigiis.Que\osaf>.oreTOs por 1
conjuracin. Nada sabia masque ciencia que tenian de los prudi-
los legados piamoateses. S'os seniles del cielo , &c.
19 CJIO CRTSPO
cruentum fore. Igitur , perlectis litteris , cum4 prius omnes
signa sua cogovisent , senatus decernit , uti abdicato ma-
gistratu , Lentulus , itemque ceteri in liberie custodiis ha-
beantur. Itaque Lentulus P. Lentulo Spintheri , qui tum
sedilis erat , Cethegus Q. Cornifieio , Statilius C. Cassari,
Gabinius M. Crasso , Caeparius (nam is paulo ante ex fug
retractus erat) Cn. Terentio senatori traduntur.
XLIX. Interea plebes coniuratione patefacta , quae primo,
cupida nvarum rerum nimis bello fabebat , mutata mente,
Catilinae consilia exsecrari , Ciceronem ad ca:lum tollere ; ve-
hiti ex Servitute erepta, gaudium, atque lattitiam agitaba t.
Namque alia belli fcinora prxdae magis , quam detrimento
fore , incendium vero crudele , immoderatum ac sib maxu-
me calamitosum putabat ; quippe cui omnes copiae in usu
quotidiano , & cultu corporis erant. Post cum diem quidam
L. Tarquinius ad senatum adductus erat : quem ad Catilinam
proficisceatem , ex itinere retractum aiebant. Is cum se di-
ceret de coniuratione indicaturum , si fides publica data es-
set , iussus ab consule , qua: sciret , edicere , eadem fere, quae
Vulturtius , de paratis incendiis , de esede bonorum , de iti
nere hostium , senatum edocet : prseterea , se missum M.
Crasso , qui Catilinae nunciaret , ne eum Lentulus & Cethe
gus , aliique ex coniuratione deprehensi terrrent ; eoque
magis properaret ad urbem acceder , quo & ceterorutn
nimos reficeret , & illi facilius periculo eriperentur. Sed
ubi Tarquinius Crassum nomjnavit , hominem nobilem,
ma-
Cum prius omnes. Habiendo antes to- la maldades dla guerra de Ca
dos los conjurados confesado sus tilina mas se reduciran rapi-
firmas; las que haban dado los fins, que A otro dao. *
legados piamonteses. uipee cui. Como que para la plebe
Abdcate Magistratu. Que privado las riquezas consisten en el trato'
Lentulo del cargo de Pretor, y adorno cotidiano.
j&etracttts. Le haba traido preso Si Aies publica. Si le daba palabra
Roma. de no castigarle.
Traduntur. Se los entregaron para Edicere. Lo dijese claramente,
que los custodiasen en sus casas. Ne eum Lentulus. Que uo se acobar
' XLIX. dase Catilina , porque Lentulo;
fimis bello. Favoreca mucho la con- Cethego , y los dems conjurados
juracioii de Catilina , deseaba se hallaban en prisin,
mucho la guerra. fuo ceterorum. Porque debia animar
Velnti ex Servitute. Como si hubie- a los dems.
ra sido libre de la esclavitud, la Hominem nobilem. Era Craso hom-
plebe se'alegraba. bre de muebo crdito y esti-
IVamgue alia. Porque por una parte maciou.
SALLUSTIO. 29
maxums divtiis , summa poteiitia , alii rem incredibilem '
rati ; pars , tametsi verum existimabant , tarnen quia in tali
tempore tanta vis hominis magis leniumda , quam exagi-
tanda videbatur , plerique Crasso ex negotiis privatis obno-
xii , conclamant , indicem falsum esse , deque ea re postu
lant uti referamr. Itaque consulente Cicerone , frequens se-
natus decernit , Tarquinii indxium falsumvideri , eumque
in vinculis !retinenduin ; ne amplius potestatem faclundim,
nisi de eo indicara , cuius consilio tantain rem esse inen-
titus. Dum in senatu aguntur , & dum legatis Allo-
brogum , & . Vulturno , comprobato eoruin indicio,
pnemia decernuntur : liberti , & pauci ex clientibus Leib
tu(i , diversis itigeribus , opifices , atque servitia in vicis ad
eum eripiendum soliicitabant : partim exquirebant duces
multitudmum , qui prctio rempublicam vexare solid e^
rant. Cethegus autem per nuncios familiam , atque libertos
suos , lectos , & exercitatos in audaciam , orabat , , grege
tarto , cum telis ad sese irrumperent. Consul , ubi ea paiari
cognovit , dispositis proesidiis , uti res , atque tempus mcne-
bat , convocato sem-au refert , quid de his fieri pbceat, qui
in custodiis traditi erant. Sed eos paulo ante frequens
senatus iudicaverat contra rempublicam fecisse. Tum IX
lunius Silanus , primus sententiam rogatus , quod eo
tempore consul designa tus erat , de iis , qui in custo
diis tenebantur , & praeterea de L. Cassio. P. Furio , P.
Umbreno , Q. Annio , si deprehensi tbrent , suppli
cium sumendum decreverat , isque postea , pcrmoms ora-
tio-
Alii rem. Unos juzgaron increble que Estet mentitns. Haba fingido.
Craso fuese de la conjuracin. Liberti & pauci. Los criados, y al-
Tanta vis. ti gran podero de Craso puos pocos de lus ahijados,
deba ser ames mitigado, que ir- favorecidos de Lentulo.
rilado. Diversis itineribui. Por diversas ca
Ex negotiis privatis , &c. Porque le lies sitios de la ciudad,
eran deudores por sus tratos par- Grege facto. Que habiendo juntado
titula tes. gente.
luicem. El delator Tarqunio. Ai sese irrumperent. Para librarle
Vtirefratur. Que se diese cuenta al de la crcel.
Senado , que se consultase sobre Convcalo senatu. Did cuenta al Se
ta delacin de Tarqunio. nado junto. Senatu, dativo por
Frequens senatus. la mayor parte de senatw.
los Senadores. Primus sententiam. Que es el prime-
totestatem faciundam. No se le da- ro quien se.pidio parecer.
ria facultad de hablar sobre el Supplicium sumendum. Deban ser
asunto. ...- , . - castigados;
EX CIO CRISPO
tione . Cesaris , pedibus in sententiam Tiberii Neronis
iturum se dixerat , quod de ea re , praesidiis additis , re
ferendum censuerat. Sed Caesar , ubi ad eum ventum est,
rogatus sententiam consule , dixit.
LUI. Postquam Caesar dicendi finem fecit , ceteri ver
bo , alius alii varie asfcntiebantur. At M. Porcius Cato,
rogatus sententiam , oraticnem habuit.
LVII. Postquam Cato assedit $ consulares omnes item-
que senati magna pars sententiam eius laudant , virtutem
animi ad cceluni ferunt : alii alios increpantes , tmidos vo-
cant : Cato magnus atque clarus habetur : senati decretum
fit , sicuti illc censuerat.
LVIII. Postquam senatus in Catonis sententiam disces-
sit , consul optumum facto ratus, noctem , quae instabat, an-
tecapere , ne quid eo spatio novaretur , triumviros , quae ad
supplicium postulabat, parare iubet: ipse, dispositis praediis,
Lentulumin carcerem deducit : ceteris idem tit per praetores.
Est locus in carcere , qud Tullianum appellatur , ubi pau-
lulum ascenderes ad laevam circiter xii. pedes humi depressus.
Eum muniunt undique parietes, atque insuper camera lapi-
dis iornicibus iuncta : sed inculta tenebris , odore foeda , at
que terribilis eius facis est. In eum locum postquam demis-
sus est Lentulus , vindices rerum capitalium , quibus prse-
ceptum erat , laqueo gulam fregere. Ita ille patricius , ex
cla-
Pedibus in sententiam. Seguira el pa- segua aquel da, para que en
recer mudando de lugar. Vase el aquel intervalo uo hubiese alguna
ndice. mudanza.
Presidiis additis. Puestas guarnicio- Parare iubet. Manda i los Triunviros
lies ocultas babia juzgado se debia prevenir lo necesario para el su-
deliberar. plicio.
Dixit. Vase esta oracin , y la de Idem fit ceteris. Tambin llevaron i.
Catn en las Harengas. laiarcel losdemasque tenan en
LUI. LVI I. custodia por mi>dio de los pretores.
Sententiam eius laudant. Alaban su QuodTullienum. Hsteera un lugar de
parecer, quefuedequedebian ser la crcel , que habia hecho Tulo
castigados de muerte los conjura- Hostiliode quien tom el nombre.
dos; el del Cesar fue de que no Ubi pavtulum. Que luego que se sube
se les castigase de muerte. un poco , se encuentra metido en
Increpante. Reprendindose unos i. tierra con doce pies de profundo.
otros de cobardes, porque eran con todas las paredes de piedra, y
de otro parecer que Catn. la bveda con arcos tambin d
tSenati decretum. Sedideldeeretodel piedra , pero horrible por su obs-
Senado segn el parecer de Catn. curidad , de olor pestfero , y ter-
LVIII. riblea la vista.
Jscessit. Aprobd. Vindices rerum &e. Los verdugos.
Anttcafre. Prevenir la noche que s Laquee gulam. Le dieron garrote.
SALLUSTIO. 31
clarissima gente Corneiiorum , qui consulare iraperium ko-
mae habuerat , dignum moribus factisque suis exitum vitx
invenit. De Cetheg , Statilio , Gabinio , Caspario eodem
modo supplicium sumtum est.
LIX. Dum ea Roma; geruntur , Catilina ex omni copia ,
quam & ipse adduxerat , & Manilus habuerat , duas legiones
instituit , cohortes pro numero mllitum complet- : deinde , ui
quisque voluntarius, aut ex sociis in castra veherat , eequali-
ter distribuerai , brevi spatio legiones numero iioniinuin
expleverat ; cum initio non amplius duobus miliums habuis-
set : sed ex omni copia circiter pars quarta erat militariDUs
armis instructa ; ccteri , ut quemque casus armaverat, sparos,
aut lanceas , aiii praeacutas sudes portare : sed postquam An
tonius cum exercitu adventabat j Catilina per montes iter
facer ; modo ad urbem , mode in Galliain versus castra
movere $ hostibus occasionem pugnandi non dare. Sperabat
propediem magnas copias se habiturum, si Roma; socii in-
cepta patravissent. Interea servitia rcpudiabat , cuius initia
ad eum magnx copias concurrebant , opibus coniurationis
frotus j simul alienum suis rationibus existumans , vidcri cau
sam civium cum servis fugiiivis communicasse. Sed, post-
quam in castra nuncius pervcnit , coniurationem patefactain,
de Lentulo , & Cethego , ceteri.sque , quos supra memoravi,
supplicium sumtum: pierique , quos ad bellum spes rapina-
rum, aut novarum rerum itudiumillexerat, dilabebantur: re
liquos Catilina per montes speros magnisitineribus in agrutn
Pi

Exitumvittt. Tuvo una muertedigna zas, palos aguzados.


dess maldades. Antonius iACoasui colega de Cicern.
.1X. Si socii. Si Leutulo , y Cethego cou-
Copia. Ejrcito. chitan lo empezado,
fro numero. Segn pudo de los sol- Interearepuaiabat. En este interme
dados que tenia. dio no quera recibir esclavos.
U/i quisque. Segn que voluntaria- Opihns coniurationis. Confiado en el
mente habia venido el ejrcito , poder, y riquezas de los cenjurados
fuese de los conjurados. Suis rationibus. A sus Intereses.
Legiones numero. Complet las le Causam civium. En juntar la causa de
giones enteramente. Cada legion los ciudadanos cou la de los escla-
tenia seis milhombres. vos fugitivos.
JUilitaribns armis.Coa armas buenas, Dilabebantur. Se iban marchando.
cou armas de guerra: los dems Magias nineribus. largas jomadas
segn lo primero que les present los llev al territorio PistorieoM
la casualidad, cou podadera?, lau- en Tosca ua.
32 EX CAIO CRISPO
Pistoriensem abducit , eo consilio , uti per tramites occulte
profugeret in Galiiam Transalpinam. At Q. Metellus Celer
cum tribus Jegionibus in agro Piceno praesidebat , ex difii-
cultate rerum eadem illa existimans , quae supra diximus,
Catilinam agitare. Igitur , ubi iter eius ex perfugis co
gnovit , castra propere movit , ac sub ipsis radicibus mon-
tium consedit : qua illi descensus erat in Galiiam properanti,
neque tarnen Antonius procul aberat , utpote qui magno
exercitu locis aequioribus expeditus in fugam sequeretur. Sed
Catilina postquam videt montibus , atque copiis hostium se-
se clausuni, in urbe res adversas, neque fugas , neque prxsid
ullam , spem , optumum factu ratus , in tali re fortunam belli
tentare : statuit cum Antonio quamprimum confligere. Ita-
que ccncione advocata , orationem habuit.
LXII. Ubi dixit , paululum commoratus , signa ca
ncre iubet , atque instructos ordines in locum aeqiium
dcducit : dein , remotis omnium equis , quo militibus , exae-
quato periculo , animus amplior esset , ipse pedes exerci-
tum pro loco, atque copiis intruit. Nam uti planities
erat inter sinistros montes, & ab dextera rupes spera,
octo cohortes in fronte constituit , reliqua signa in subsi-
diis arctius collocat. Ab his centuriones omnis lectos,
& evocatos , praterea ex gregariis militibus optumum
quemque armatum in primam aciem subducit : Man-
lium in dextera , Faesulanum quemdam in sinistra parte
curare iubet : ipse cum libertis , & colonie propter

Uti per tramites. Para huir por sen- de batalla, y ordenadas las fi-
deros, estravios. las, las lleva un terreno opor-
ln agro ficeno. Mandaba en la Mar- tuno. Despus habiendo hecho
cade Ancoua tres legiones, por quitar los caballos, para que pe-
si la necesidad lo pedia contra leando todos pie siendo igua-
Catilina. les en el riesgo y trabajo tu-r
Modem illa. Juzgaron que Catilina viesen mas nimo, y l andando
meditaba lo mismo que se dijo a pie&c.
arriba. Reliqua signa. Los dems batallo-;
fu illi. Por donde Catilina tenia nes los pone en donde pudiesen
bajada para Francia. socorrer, pero amontonados.
locis aquioribus. Por territorios mas Ex gregariis militibus. De (os solr
llanos pudiese seguir los que es- dados rasos : los mejor armados,
taban dispuestos huir. pone en la primera fila.
Orationem habuit. Vase en las Ha- Propter Aquilata. Junto al Estan-
rengas. darte en que iba pintada el Agui-
* LXU. la, armas del Imperio Roma-
Signa taere. Mand dar la seal ne.
SALLUSTIO. 33
Aquilam adsistit ; quam bello Cymbrico . Marius in
exercitu habuisse dicebatur. At ex altera parte C. Anto
nius, pedibus eger , quod praelio adesse nequibat , M. Pe-
treio legato exercitum permittit. lue cohortes veteranas,
quas tumulti causa conscripserat , in fronte , post eas ce- :
terum exercitum in subsidiis locat. Ipse equo circumiens,
unumquemque nominans , appcllat , hortatur , rogat , uti
meminerint , se contra, latrones inermes, pro patria , pro-
beris , pro aris , atque focis suis certare. Homo militaris,
quod amplius triginta tribunas , aut praefectus , aut
lcgatus , aut prastor , cum magna gloria in exentu fuerat,
plerosque ipsos , factaque eorum fortia noverat ; ea com-
mercorando , militum nimos accendebat.
LXIII. Sed ubi , omnibus rebus exploratis , Pe
treles tuba signuin dat ; cohortes paulatim incedere
iubet. Idem facit hostium exercitus. Postquam eo ven-
tum est , unde ferentariis pralium committi posset;
maxumo clamore , cum infestis signis coneurrunt ; pila
omittunt; gladiis res' geritur. Veterani prstina virtu-
tis memores , cominus acriter instare , Uli haud timi-
di resistunt ; maxuma vi certatur. Interea Catilina
cum expeditis in prima acie versari : laborantibus suc- '
currere : ntegros pro saueiis arcessere : omnia provide-
re : multum ipse pugnare , sxpe hestem ferire : strenui
militis, & boni imperatoris officia siml exsequebatur.
Petreius , ubi videt Catiimam contra, ac ratus erat,
ma-

Quam. El qul estandarte. pelear los armados la ligera co-


Ptdihu cger. Enfermo de gota. mo con hondas, piedras, flechas,
Legato. Su J.ugar Teniente. armaslevadizas.'fenrer'axvie- '
Cbnicripterat. Que habia alistado por oedefero.
causa del tumulto. Cum infesiii. Se acometen enemi-
In ssidiis. Para socorro, <5 para gamente, dexan los dardos, ate.
que entrasen de retresco. Cominus. De cerca apretaba al eue-
lnermts. Desarmados. migo.
Pro arts atque focis. Era el mayor Cum expeditis. Coa soldados de le-
motivoquepodriahaberde perder ve armadura.
la vida, el pelear por defensa d? la ntegros pro sauets. Colocaba los sa-
Reiig'on , de sus Aras , y Piras. nos en los lugares re los heridos.
Homo militaris. Hombre belicoso, el Officia simul. Cumpla un tiempo
consul Antonio. con las obligaciones de Capitn,
LXIII. y soldado.
Tuba Con la trompeta, t clarn. Contra ac ratus. Que peleaba con
luciere. Adelantarse un poco. gran vigor , fuera de lo que l ha-
Lue ferentariis. De donde pudiesen bia pensado.
Pars II. i
34 EX CRISPO.
magna vi contendere $ cohortem prxtoriam in medios
hostes inducit : eos perturbatos , atque alios alibi resis
tentes interncit : deinde utrinque ex lateribus ceterus
aggredimr. Manlius, & Faesulanus jn primis pugnantes
cdunt. Postquam fusas copias , seque cum paucis reli-
ctum videt Catilina , memor generis , atque prstina: di
gnitatis sua: , in confertissimos hostes incurrit , ibique
pugnans confoditur.
LXIV. Sed , confecto , tum vero cerneres
quanta audacia, quantaque animi vis fuisset in exerci-
t Catilinae. Nam fere, quem quisque pugnando vivus
locum ceperat , eum , amissa anima , corpore tegebat.
Pauci autem , quos medios ohcrs pretoria disiecerat,
paulo diversius , alii alibi stantes , omnes , tamen adversis
vulneribus , conciderant. Catiiina vero longe suis in
ter hostium cadavera repertus est , paululum etiam %pi-.
rans ferociamqui animi , quam habuerat vivus in vuku
retinens , postremo , ex omni copia , eque in praslio,
eque in fuga quisquam civis ngenuus captus est. Ita
cuncti suae hostiumque vita: iuxta peperceram. Neque ta
men exercitus populi R. Letam , aut incruentam victo-
riam adeptus erat. Nain strenuissimus quisque , aut Oc
cident in prxlio , aut graviter vulneratus discesserat.
Multi autem, qui castris visandi, aut spoliandi gra
tia processerant , volveates hos tilia cadavera , amicum
alii , pars hospitem , aut cognatum reperiebant. Fuere
Item,
Mosque pertrbalos. desordenados, del Pretor Petreyo haba desva-
mata los que haciaa resisten- ratado.
ca. aivcrsius. Algo distantes del
Utrinque. Acomete los dos lados lugar que ocuparou en ia batalla,
por entrambas partes. idversis vulneribus.Hei idos de frcu-
In primit. Entre los de delante, te , ninguno muri huyendo.
Mimor generis. Acordndose de su ' spirans. Respirando algo.
prosapia y antigua dignidad, se Civis iugenuus. Ninguu Ciudadano
arrojo entre lo mas fuerte de los libre hidalgo de Roma lue cog-
enemigos, do vivo, y asi todos estima roa
igualmente su vida, que Ja de lus
LXIV. enemigos ; esto es , que no qui
sieron menos ser muertos , que
Sonfecto prxlio. Concluida la ba- matar tus enemigos.
talla. Procsseran/. Que haba ido por ver,
Quem quisque. Porque el lugar que pillar del campo enemigo,
ocupo uno vivo, le cubra con Amicum alii. Hallaban unos al arni
su cuerpo despus de' muerto. go, otros * sus huespedes , pa-
Cohors pr.vioria. Que el esquadron ritutes.
SALLUSTIO. 35
item , qui inimicos suos cognoscerent. Ita varie per o-
mnem exercitum Laetitia , mceror , luctus atque gaudiutn
agitabantur.

DE BELLO IUGURTHINO.

CAP. I. .F also queritur de natura sua genus humanum,


quod imberilla , atque xvi brevis , sorte potius , quain
virtute , regatur. Nam , contra reputando , eque ma
ns aliud, eque praestabilius invernas j magisque natu
rae industriam hominum , quam vim , aut tempus des
se : sed dux , atque imperator vitas murtalium animus est:
qui , ubi ad gloriam virtutis< via grassatur , abunde pol
lens , potensque , & chrus est , eque fortunas egetj
quippe quae probitatem , industriam , ceterasque bonas ar
tes eque dare , eque eripere cuiquam potest. Sin ca-
ptus pravis cupidinibus , ad inertiam , & voluptates cor
poris pessundatus est, perniciosa lubidine paulisper usus:
ubi per socordiam vires , tempus , ingenium defluxere,
naturae infirmitas accusatur : suam quippe culpam acto
res ad negotia transferunt. 'Quod si hominibus bonarum
rerum tanta cura esset , quanto studio aliena , ac nihil
profutura , multumque etiam periculosa , petunt , e
que regerentur magis casibus, quam regerent casus j &
eo magnitudinis procdrent , ubi pro mortalibus , glo
ria aeterni firent.
II. Nam uti genus hominum compositum corpo
re , & anima est : ita res cunctae , studiaque omnia

varie. asi por todo l exrcl- trar ; se abatid.


to suceda con variedad, 8tc. Lubidine. Deley te , pasin.
Socoriam. Por la floxedad de su vi-
CAP. I. da, perecieron sus fuerzas, &c.
Falso quaritur. Injustamente se que- Suam quippe. Los obradores de mal
jan los hombresdesu nacimiento, pasan la culpa la desgracia de
porque flaca , y breve la vida se sus negocios.
gobierna mas por la suerte , que Quanto studio. Quanto cuidado en,
por la virtud ; pues consideran- las cosas ageuas del hombre.
dula al contrario la naturaleza. eque regerentur. Gobernaran an
ra grassatur. Corre ala gloria, &c. tes ellos la fortuna, que esta
Abunde pollens. Floreciendo, y pu- ellos, y llegaran i tal estado
dieodo mucho. de grandeza , que en vez de mor-
Ruippe qua. Como que la fortuna. tales, se harian eternos por U
testuniatut est. Se dex arras- fama.
Ca
j6 EX CJIO CRISPO
nostra. , corporis alia, alia animi naturam sequuntur. Igi-
tor preclara facis , magna? divke , ad hoc vis corporis,
& alia huiuscemodi , omnia brevi dilebuntur j at ingenii
egregia facinora , siuti anima , immortalia sunt. Postre
mo , corporis & fortuna; bonorum uti initium sic finis estj
omuiaque orta occidunt , & aucta senescunt. Animus in-
corruptus aeternus rector humani generis agit, atque ha
bet cuneta , eque ipse habetur. Quo magis pravitas eo-
rum admiranda est , qui dediti corporis gaudiis , per lu-
Xiim atque ignaviam etatem agunt : ceterum ingenium,
quo neque melius , neque amplius, aliud in natura mor-
taiium est, incuitu , atque socerdi torpescere sinunt:
cum praesertim tan variaeque siat artes animi , qui-
bus summa claritudo paratur.
III. Verum ex his magis'tratus , & imperia , postre
mo omnis cura rerum pubiicarum , minime mihi hac tem-
pestate cupienda videntur : quoniam neque virtuti honos
datur: neque illi , qui. us per fraudem ius fuit, utique
tuti , aut eo magis hon'-'sii sunt. Nam , vi quidem rege
re patriam , aut. parentes , quamquam & possis & deli
cia corrigas , tainen importunum est ; cum praesertim o-
mnes rerum mutaiiones caedtm , fugam , aiiaque hosti
ga portendant. Srustra autem niti , neque aliud , se fa
tigando, nisi odium querere , extremas dementia; est:
nisi forte quern inhonesta, & perniciosa lubido tenet,
potentiae paucorum decus , atque libertatem snam gra
tinean
IV.

H. quiere la mayor celebridad de la


fama.
Cerferis alia. Unas cosas "segn las III.
pasiones corporales, otras las del Iusfuit.Tuvo facultad de lograr los
alma. magistrados con fraudes , 1.0 est
At ingenii. Pero los esclarecidos he- r-eguro, por ser tantos los sedi-
chos del ingenio. cJosos.
t aucta. Y eo habiendo crecido Imfortunum. Poco honroso.
pereceo. Portendunt. Anuncian muertes, dcs-
jigit atque. Gobierna , y entiende fierros , . en vano pues te em-
todo ; pero ei alma no es com- peas , se fatigan. Habla iude-
prenflida. huidamente el Autor.
Inculta aique socordia. Con la falta Perniciosa lubido. Una mala pasin,
de cultivo , y negligencia le dejan uraticati. Sacrifica su/ honra , y li-
enorpecer. bertad al poderlo de pucos ambi
iuibui summa. Con las que se ad- ciosos.
SJLLUSTIO. 27
IV. Ceterum ex is nego.iis, quae ingenio exercentur,
in primis magno usui est memoria rerum ge-tarum : cuius
de virtute quia multi dixere , pratereundum. puto: simul,
ne per insolentiaei qais existimet meinet Studium meum
laudando exteliere. Atque ego credo fore , qui quia decre-
vi procul repblica aetatem agere , tanto tainque utili la-
bori meo nomen inertias imponant : certe qutous tnaxurna
industria videtur , salutare plebem , & convivas gratiarn
quserare. Qui si reputaverint , & qiiibus ego teoiporibus
magistratura adeptus sum ; & quales viri idem assequi ne-
qaiverint } & postea , quas genera homnum. in senatum
pervenirent : prefecto existimabunt , me magis mrito,
quam ignavia , iudicium animi mei mutavisse ; maiusque
commoduin ex otio meo , quam ex 3liorum negotiis , reipu-
blicas venturum: nam saspe audivi , Q. Maximum , P. Seipio-
nem , praeterea civitatis nostras prasclaros viros solitos ita di-
ere : cum rrniorum imagines intuerentur , veheuienssime
ibi animum ad virtutem accendi: scilicet non cerain illam,
eque figuram tantam vim in sese : sed memoria re-
ram gestarum eam flammam egregiis viris in pectore cre-
scere , eque prius sedari , quam virtus earum fscaam,
atque gloriam adxquaverit. At contra , quis est omnium
his moribu, quin divitiis , & sumtibus, non probita-
te, eque industria, cum maiorbus suis contendat?
eiiam homines novi , qui antea per virtutem soliti erant
nobilitatem antevenire, furtim , & per iatrocinia potius
quam bonis artibus , ad imperia , & honores nituntur.
Pro

V. Qnx genera. Hombres viler.indignos.


Xemorin rerum. Aprovecha mucho Magis mrito. Mas- con justa razn
la eleccin dlas historias, de cuya que por pereza,
utilidad , porque muchos , &c. Ceram ilium. No poique aquella ma-
Imolentiit Presuncin 6 lozana teria,t'guradelasimagenes,&c
Ktatem agere. Pasar la vida retira- eque priut. no se extingua hasta
do de los negocios pblicos. que igualaban su fama, &e.
Certe. Sin duda , aquellos vitupera- Quis est omnium,&c. ?.Quien hay.que
ran mi conducta , que tienen por segn estas costumbres del siglo,
grande industria , ganarse la pie- se atreva competir con sus anter
be con salutaciones, &c. pasados, no en riquezas y gas-
Magiitratum. El cargo de Pretor, tos, sino en bondad industrial
que le logro" estando perturbada Antevenire. Exceder i la nobleza,
la Repblica. t'urtim. Con fraude.
U'm arsequi. No pudieron cense- Njtuntur. Se esfueizan en llegar,
guir otro tanto. o_. . .
38 ~ CRISPO
Proinde quasi prxtura , & consuiatus , atque alia omnia
buiusmodi per se ipsa clara & magnifica sint , non per-
inde habeantur , ut eorum , qui ea sustinent , virtus est.
Verum ego liberius , altiusque processi , dum me civitatis
morum piget , tedetque ; nunc ad incceptum redeo.
V. Beilum scripturus sunt , quod populus R. cum Iu-
gurtha rege Numidarum gessit : primum , quia magnum
& atrox , variaque victoria fuit : deinde , quia turn primum
superbia; nobilitatis obviam itum est. Quae contentio di
vina & humana cuneta permiscuit: eoque vecordias pro-
cessit , uti studiis civilibus bellum atque vastitas Italije
fiiiem faceret. Sed prius quam huiuscemodi rei initium
expedio , pauca supra repetam ; quo ad cognoscendum,
omnia illustria magis , magisque in aperto sint. Bello P
nico secundo , quod dux Carthaginensium Hannibal,
post magnitudinem nominis Romani , Italia: opes maxu-
me attriverat ; Masinissa Rex Numidarum , in amicitiam
receptus P Scipione , multa , & preclara rei militaris
facinora fecerat : victis Carthaginiensibus , & capto Sy-
phace , cuius in Africa magnum , atque late impe-
rium valuit , Populus Romanus quascumque urbes , &
agros manu ceperat , rgi dono dedit. Igitur amicitia
Ma-

Ac non ferinde. Y se estimen Bello Punteo secundo.Eo la guerra se


segn la virtud de aquellos que gunda Pnica Africana. Tres
las exereen. fueron las guerras Pnicas. La pri
Verum ego bertut. Pero yo me es mera se movi, porque Mesara
tend algo mas de lo que pide un ciudad de Sicilia , se quej de las
prologo, compadecindome, y violencias de los Cartaginenses al
fastidindome de las costumbres Senado y Pueblo Rumano. Este
de Roma : ahora vengamos ai envi contra los Cartaginenses i
asunto. Apio Claudio, que fue el primer
V. Romano que us de naves, y des
Cum lugurtha. Contra Yugurta Rey pus envi Duilio , que venci
de Numidia en Africa. losCartaglnenses.ycelebr el triun
Vdriaque victoria. En ablativo. Fue fo. La segunda fue la que hizo
guerra que tuvo varias suertes. Hanibal los Romanos, y la coo
Quin tum primum. Porque entonces cluy triunfante Scipion el Afri
por primera vez se empez hacer cano: con este tuvo amistad Ma-
frente la soberbia de los nobles. sinisa. La tercera guerra fue la de
Eoque vecordia.y lleg tal su furor Sei pion Nasica.que destruy Car
porque los bandosciviles, la guer tage. En Livio vase la segunda
ra , y asolacin de Italia pusieron guerra Pnica.
fin la disputa. Cuius in Africa. Cuyo imperio grande
Expedio. Pero antes de explicar el y dilatado floreci en Africa.
principio de tal asunto, dire algo Rfgi dono. Hizo donacin al Rey
de mas atrs. Masloisa.
SALLUSTIO. 39
Masinissas bona atque honesta nobis permansit: sed im
perii , vitaque eius finis idem fuit. Dein Micipsa filius re-
gnum obtinuit , Manastbal & Guluss fratribus morbo
absumtis. Is Adherbalem , & Hiempsalein ex sese genuit:
Iugurthamque filium Manastabiiis frtris , quem Masinisa,
quod ortus ex concubina erat , privatum reliquerat , eo-
dem cultu quo librs suos , domi habuit.
VI. Qui ubi pritnum adolevit ; pollens viribus , de
cora facie , sed multo maxme ingenio validus , non se
luxu , eque inertia; crrumpendum dedit j sed , uti nos
gentis illius est , qutare , iactilari , cursu cun aequali-
bus certare ; & cum omnis gloria anteirt , Omnibus tarnen
carus esse : ad hoc , pleraque tmpora in venando agerej
leonem atque alias feras primus , aut in primis ferire : plu-
riinum facer , & minimum ipse de se loqui. Quibus re
bus Micipsa tametsi initio lattus fuerat , existumans Iu-
gurthae virtutem regno suo gloriae fore : tarnen postquam
hominem adolescentem , exacta State sua , St parvis li-
beris , magis , magisque crescere intelligit , vehementer
to negotio permotus, multa cum animo suo volvebat.
Ad hoc , studia Numidarum in Iugurthm accensa : ex
quibus , si talem virum dolis interfeeisset , ne qua sedi-
tio aut 11 oriretur , anxius erat.
VII. His difficultatibus circumvehtus , libi videt,
neque per vim, neque insidiis opprimi posse hominem
tarn acceptum popularibus : quod erat Iugurtha manu
prmtus , & appetens gloria: militaris ; statuit eum ob-
ectare periculis , & eo modo fortunam tentare. Igitur
bello Numantino Micipsa , cum , populo Romano equi-
lum atque peditum auxilia mitteret: sperans vel osten
ta n
Sed imperii vitaque. Pero el Imperio Reyno.
acab cud su vida. Porque sus su- Exacta aiate. Siendosu edad mucha,
cesores no fueron dignos. y pequeos sus hijos, entendi que
jhumis. Perecieron, .murieron Yuguttaseadelautaba mas y mas.
de enfermedad. Eo negotio. De que Yugurta se ade-
ls. 1 Rey Micipsa. lantase.
uem. Al cual Yugurta. Ai hoc studia. A esto se juntaba el
Privatum. Le dex como un mero ser grande el amor que le tenan
particular. los Numidas Yugurta.
VI. jnxius erat. Se temi que los Nu
fiai ai. Luego que creci Yugurta. midas, &c.
J e luxu. Est en dativo por luxui. VII.
Omnis por omnes. Circunventut. Embarazado con ei"
Minimum. Noalabndose en nada, tas dificultades.
Gloria fore. Seria de gloria 4 su Vbiectare. Exponerle.
4< CRISPO
tando virtutem , vel hcstium sasviti facile eum occasurum*,
praefecit Numidis , quos in Hispaniam mittebat. Sed ea
res longe aliter , ratus erat , evenit. Nam Iugurtha,
ut erat impigro atque acri ingenio , ubi naturam P. Sci-
pionis y qui tum Romanis Imperator erat , & morem ho-
stium cognovit: multo labore, multque cura, praeterea
modestissiuie parendo , & sxpe obviam eundo periculis,
in tantam claritudinem brevi pervenerat , uti nostris vehe
menter carus , Numaniinis maxumo terrori esset. Ac sa
ne , quod dificillimum in priir.is est , & praelio strenuus
erat & bonus consilio , quorum alterum ex providenti
timorein, alterum ex audad temeritatcm adferre ple-
ruinque solet. lgitur Imperator omnis fere res asperas per
Iugurtham agere , in amicis habere , magis magisque eum
in dies amplecd. Quippe cuius neque consilium , neque
incpium Uilum. frustra erat. Hue aecedebat munificentia
animi, & ingenii solertia, quitus rebus sibi multos ex
Romanis faniiliari atnkiti coniunxerat.
VIII. Ea tempestate in exercitu nostro fuere com-?
plures novi t atjue nobiles , quibus divitiae bono, hone-
stoque potius erant , factiosi , domi potentes , apud so
cios dari magis, quam honesti; qui Iugurtha; non me-
diocrem anitmim pollicitando accendebant , si Micipsa
rex occidisset , fore uti solus imperio Numidias potire-
tur, in ipso maxumam vinutem , Roma; omnia ve-
nalia esse. Sed postquam , Numanti delet , P. Sci-
pio dimittere auxilia , & ipse revert domum de-
crevit , donatum , atque Iaudatum magnifie pro concio-
ne Iugurtham in pretorium adduxit : ibique secreto mo-
4 nuit,
Saviti. Braveza. VIII.
Prafecit Numidis. J.e did el man- Ifovi. Hombre de fortuna.
do del exercito do los Numirfas. Factiosi. Partidarios.
Modestissime parendo. Obedeciendo Pollicitando. Con promesas.
eon mucha sumisin. In ipso maxumam. Que en Yugurta se
Ifumantinis. Era temido de los de hallaba grande nimo y valor.
Numancia en Espafia , que tenan Rema omnia. Que ea Roma todo se
cercada los Romapos. Vase Li- venda ; esto es, los honores, y la.
vio. justicia.
Et prtelio. Animoso en la batalla. Dimittere auxilia. Determino despe-
uorum alterum. El tener buen con- dir las Tropas auxiliares.
sejo. Pro condone. En la jjnta-
Alterum. El ser animoso. In prictorivm. A la tiwda del Ge-
In amicis habere. Le estimaba. aeral.
^aran<jcen/<e.Bizaria,manificencia.
SALLUSTIO. 41
nuit , uti potius publice , quam privatim , amicitiam po-
puli Romani coleret , neu quibus largiri insuesceret , pe-
riculose paucis emi , quod multorum esset : si perma-
jiere vellet in suis artibus , ultro illi & gloriam , & re-
gnum venturum : sin properantius pergeret , sumet ipsum
pecunia praecipitem casurum.
IX. Sic locutus , cum litteris eum , quas Micipsa: red-
deret , dimisit. Earum sententia hatc erat : n Iugurtha:
Mtui bello Numantino longe maxuma virtus fuit : quam rem
acert scio tibi gaudio esse. Nobis ob mrita sua carus
est : ut idem senatus popul usque Romanus sit , summa
nitemur. Tibi quidem pro nostra amiciti gratulor.
En habes virum dignuin te , atque avo suo Masiniss."
Igitur rex, ubi ea, quae fam acceperat , ex litteris Im-
peratoris ita esse cognovit , cum virtute , tum gratia
vir permotus, flexit animum suum: & Iugurtham ben
ficas vincere agressus est, statimque eum adoptavit, &
testamento pariter cum filiis ha:redcm instituit.
XI. Ipse Micipsa paucis post diebus moritur. Post-
quam illi more regio iusta magnifie fecerant , reguli in
convenere , ut inter se de negotiis eunetis disce-
ptarent. Sed Hiempsal , qui minimus ex Ulis erat , natu
ra ferox , etiam antea ignobilitatem Iugurthae , quia ma
terno genere impar erat , despiciens , dexter Adherba-
lem adsedit 5 ne- mdius ex tribus , quod & apud Nu-
midas honori ducitur , Iugurtha foret. Dein tarnen , ut
setati concederet ; fatigatus fratre , vix in partem alte
ram transduetus est, Ibi cum multa de administrando im
perio dissererent , Iugurtha inter alias res iacit , oportere
quinquennii consulta & decreta omnia rescindi. Nam
per

Neu quibus. Que no se acostumbra- Gratia viri. Por complacer Yu-


se i ir hacrendo presentes- algu- gurta.
i'ospartieulares. XI.
In mis artibus. En su buena indo- Iusta. Los funerales.
le segn babia mostrado basta Reguli in. Los Reyezuelos , esto es,
entonces. los hijos de Micipsa , y Yugui-
Sm properantius. Pero que si se ta se juntaron.
aceleraba querer reynar. Ne mdius. Para que Yugurta nfJ
quedase en medio de los dos.
IX. Ut atati. Para que cediese el lugar i
i" idem. Que fuese tambin Yugur- Yugurta , que era mayor de edad.
ta estimado del Senado , &c. Iacit. Dijo.
us fama. De oidas. Rescindi, Anular.
42 EX CAIO CRISPO
per ea tmpora confectum annis Micipsatn parm animo
valuissc. Tum idem Hiempsal placer sibi respondit : narri
ipsum illum tribus his proxurnis arrnis adoptione in regnum
pervenisse. Quod verbum in pectus Iugurthae altius quam
quisque in ratu- , descendit. Itque ex eo tempore ira , &
metu auxius , moliri , parare, atque ea modo in animo ha
bere , quiuus Hiempsal per dolum capereuir. Quae uti tar
dius pnxedunt , neque lenitur animus ferox : statuit quo
vis modo ineptum perficere.
XII. Primo conventu , quem ab regulis factum supra.
memoravi , propter dissensionem placuerat dividi thesau-
ros , finisque imperii singulis constitu. Itaque ad utramque
rem tempus decernitur , sed maturius ad pecuniam distri-
buendam. Reguli interea in loca propinqua thesauris , alius
alio concessere. Sed Hiempsal in oppido Thirmtd forte
eius utebatur domo , qui proximus lictor Iugurthae carus,
cceptusque ei semper fuerat : quem ille casu ministrum
oblatum promissis onerat , impelitque, uti , tamquam suam
domum visens , eat : portarum claves adulterinas paret , nam
verse ad Hiempsakm referebantur : ceteruin , ubi res po-
stularet , seipsum cum magna venturum manu. Numda man
data brevi conficit : atque , uti doctus erat , noctu Iugur-
thae milites introdcit. Qui postquam in sedes irrupre ; ui-
versi egein quasrere ; durmientes alios , alios occursantis in
terniere 5 scrutari leca abdita $ clausa efriugere : strepitu
& tumultu omnia miscere , cum interim Hiempsal reperi.
tur occultans se tugurio mulieris ancillx , quo initio pavi-
dus , & ignaras loci profugerat. Numidae , caput eius , uti
iussi erant , ad Iugurtham referunt.
XIII.
Parum animo. Sabla poco lo que se i los tesoros.
hacia. Elius utebatur. vivi en la casa de
Ipsum . El mismo Yugurta. aquel que siendo elj>rimer Macero
jidoptitme. Ya se dijo que Micipsa de Yugurta, &c.
adopt Yugurta por hijo. Adulterinas. Llaves maestras.
Descendit. Se fixd en el animo ; y la Referebantur Se le entregaban to
tuvo guardada, para formar de- doslosdias
recho. Uti doctus erat. Como se e habia
(va uti tardas. Lo que tardando Instruido.
mas de lo que l quera , el coger In redes. Eti la casa de Hiempsal.
Himpsa Diversi. Divididosempezarou i. bus-
XII. car al Rey.
Tinisque. Est en acusativo. Vorwientis. .cusativo.
Reguli. Los Reyezuelos entre tanto Occursantis. Acusativo.
cada uno se puso en un lugar cer- Tugurio. Choz.
, , SALLUSTIO. 43
XIII. Ceterum fama tanti facinoris per omnem Afri
cain brevi divulgatur : Adherbalem , omnisque , qui sub
Micipsae imperio fuerant , metus invadit. In duas partis dis-
cedunt Numidae : plures Adherbalem sequuntur , sed
ilium alterum bello meliores. Igitur Iugurtha quam maxu-
mas potest copias armt : urbis parti.n vi , alias volunta-
te imperio suo adiungit : omni Numidix imperare parat,
Adherbal , tametsi Romam legatos miserat , qui sena
tum docerent de cacde fratris , & fortunis suis ; tarnen
fretus multitudine militum , parabat armis contendere.
Sed ubi res ad certamen venit , victus , ex praelio pro-
fugit in provinciam , ac dehinc Romam contendit. Tum
Iugurtha patratis consiliis , postquam omni Numidi po-
tiebatur , in otio facinus suum #cum animo reputans , tb
mere populum Romanum , eque adversas iram eius us-
quam , nisi in avaritia nobilitatis , & pecunia sua , spent
habere Itaque , paucis diebus , cum auro , argentoque
multo legatos Romam mittit : quis praecipit , uti primum
veteres amicos muneribus expleant : dein novos adquirant:
postremo quascumque possint largiundo parare , ne cun-
ctentur. Sed ubi Romam legati venere , & ex precepto re-
gis , hospitibus j aliisque , quorum e tempestate in se-
ntu auctoritas pollebat , magna muera misre , tanta
commutatio incessit , ut ex maxum invidi in gratiam &
favorem nobilitatis Iugurtha venerit. Quorum pars spe,
alii premio inducti , singulos ex senatu ambiundo , nite-
bantur , ne gravius in eum consuleretur. Igitur , ubi le
gati satis confidunt , die consttuto senatus utrisque datur.
XIV. Tum Adherbalem hoc modo locutum accepi-
mus: WP. C. Micipsa pater meus moriens mihi praece-
pit,

. In otio. En el sosiego , d retiro.


Omtisque. Acusativo. Timere. sup. Cfit.
Partit. Acusativo. dversus. Ni le quedaba esperanza
Sei alterum. Pero Yugurta alguna contra la ira del PuebloRo-
le siguieron los mejores para la mano , en la avaricia de los No-
guerra, bles de Roma , c en su dineru.
Vriit. Acusativo. Quis. Dativo , por queis , quitus.
Et fortunis suis. Y de sus desgra- cunctentur. Que no se detengan,
cias, d calamidades. Invidia. Odio, rencor.
Patratis consiliis. Executada ya su Ambiundo. Halagsudo , acariciando.
determinacin de matar Hiemp- He gravius. Que no se le hiciese da-
sal y quitar el Reyno Aderbal. fio.
44 EXCJTO CRISPO.
pit, uti regni Numiiiiae tantummodo procurationem
existumarent meam ; ceterum ius & imperium penes vos
esse : simul eniterer domi , militiaeque quam maxumo
usui esse populo Romano 5 vos mihi cognatorum , vos
m locum aftinium duccrem. Qua; praecepta patris mei
ix'um agitarem ; Iugurtha , homo omnium , quos terra
susiinet , seeleratissimus , conteinto imperio vestro , Ma-
sLiiss me nepotem , utique ab stirpe secum atque ami
neum popuii Romani , regno fortunisquc omnibus expulit.
Mique ex improviso , intolerand audacia , scelere , at-
que superbi sese efferens , fratre meo, atque eodem
propinquo sua interfecto, primum regnum eius , sceleris
sui predam fecit : post , ubi me iisdem doiis nequit cape-
re , nihil minus , quam #vim aut bellum spectantem , ia
imperio vestro , sicut videtis , extorrem patria , domo,
inopem & coopertum miseriis effecit , ut ubivis tutius,
quam in meo regno essem. Nunc P. C. per vos , per li*
beros , atque parentes vestros , per maiestatem popuii
Romani subvenite misero mihi: ite obviam iniuria; : noli-
te pari regnum Numidia; , quod vestrum est , per scelus
& sanguinem familia; nostra; tabescere."
XV. Postquam rex finem loquendi fecit , legati Iu
gurtha; largitioue magis , quam causa freti , paucis re
spondent : Hiempsalem , ob sxvhiam suam, ab Numidis
intertectum : Adherbalem ultro bellum inferentem , post-
quam superatus sit , queri , quod iniariam facer nequis-
set: Iugurtham ab senatu petere , ne se alium putaret,
ac Numantia; cogoitus esse : neu verba inimki ante fa
cta

XIV. tros el dominio , me desterr de


Procurationem Que solo tuviese por mi patria, &c.
mia la procura , 8c. Ve ebviam Oponeos esta injuria.
Jus &' impirium. Pero que el de- Tubescere. Que acabe manchad por
rechc, y dominio, 8c. la maldad de Yugurta,y coa la
Quam maxumo. Sirviese lo posible, sangre de nuestra familia.
&c. v
Vos mihi. Que vosotros me tuvie- XV.
seis por parientes : yo que os tu- tareiticne. Confiado mas en las
viese por deudos. dadivas.
JUe nepotem. A mi , nie to de Ma- Queri. Se quejaba porque no po-
sinisi.y por descendencia /ilia- dia vetearse de lugurta.
do, y amigo, &c. Alium. Distinto.
Sese efferens. Ensalzndose vana- Ntu verba. Que no antepusiesen las
monte. palabras de un enemigo i las obras,
In imferio vest o. Teniendo voso- &C.
SALLuSTio. : 45
eta sua pontret. Deinde utrique curia egrediuntur.
XVI. Vick ramea in senatu pars ilia , quae vero pre
mium , aur gratiam anteferebat. Decretum fit , uti decern
legad -regnum , quod lVJicipsa obtinuerat , Inter lugur-
tham & Adherbalem dividerent. Cuius legationis princeps
fuit L. Opimiiis , homo clarus , & turn in senatu potens.
Eum Ingurtha , tametsi Roms in amicis habuerat , tamen
curatissinne recepit : dando & policendo multa perfeeit,
uti fam , fide , postremo omnibus suie rebus commo-
dum regis antererret. Reliquos legatos ederr>vi aggres-
sus, plerosque capit: paucis carior fides , quam pecu
nia fuit. In divisione , quae pars Numidiae Mauritaniain
attiagit , agro virisque opulentior, Iugur.thae traditur: il-
lam alteram, specie, quam usu potiorem, quae portuo-
sior, & xdifieiis magis exornata erat , Adherbal possediL
XX. Postquam diviso regno, legati Africa cesse-
re, & Iugurtna contra timorem anim pramia sceleris
adeptum sese videt , certum ratus , quod ex amicis apud
Numantiam acceperat , omnia Ronue venalia esse , simui
& illorum pollicitationibus accensus , quos paulo ante
muneribus exuleverat , in regnum Adhcrbalis animuta
intendit. Ipse acer , bellicosus : at is , quem petebat,
quietus , imbeliis , placido ingenio , opportunus iniuiiae,
metuens magis , quam nietuendus. Igitur ex improviso
finis eius cum magna manu invadit : multos mortalis cuia
pecore , atque alia prseda rapit , asdirkia incendit: ple-
raque hostiliter loco cum equitatu accedit. Deinde cuca
omni multitudine in regnum suum convertit, -existimarte
dolore permouim Adherbalem in iniurias suas manu vind-
caturum , eamque rem belli causam fore. At iiie , quod
ne

XVr. Acceperat. Lo que le haban dicho


ute vero. Que antepona el dinero sus amigos en Numancia: que
favor la verdad. en Roma todo se venda ; estu
Perfecit. Logro. es, los Magistrados , los hono-
Regis. Yugurta. res.
Zedern via. Les acometi tambin Intendit. Puso sus miras.
con dones. Acer. Fogoso , y guarrero.
Agro. Ha campias, y varones. Placido ingenio. De ndole benigna.
Sfecie. Mejor la vista ; pero de Ofportimis injuria. Muy propio pa
menos provecho. ra llevar la injuria de Yugurta.
XX. * Finis, por fines.
frica ensere. Salieron de Africa. Manu. A fuerza de armai.
EX CAIO CRISPO.
eque se parem armis existimabat , amicitia magis popu^
li Romani , quam Numidis , fretus erat $ legatos ad lu-
gurtham de iniuriis questum misit, qui tametsi contume
liosa dicta retulerant , prius tamen omnia pati decrevit,
quam bellum sumere : quia tentatum antea secus cesserat.
eque eo magis cupido Iugurthae minuebatur : quippe
qui totum eius regnum animo iam invaserat. Itaque non,
ut antea , cum predatoria manu , sed magno exercitu com-
parato , bellum gerere ccepit , & aperte totius Numidiae
imperium petere. Caeterum , qua pergebat , urbis , agros
vastare , praedas agere ; suis animum , hostibus terrorem
augere.
XXI. Adherbal ubi intelligit eo processum , uti regnum
aut relinquendum esset , aut armis retinendum ; necessa-
rio copias parat , & Iugurthae obvius procedit. Interim
haud longe mari prope Cirtam oppidum utriusque con-
sedit exercitus : & quia diei extremum erat , prseiium non
incceptum. Sed ubi plerumque noctis processit , obscuro
etiam tum lumne , milites Iugurthini , signo dato , castra
hostium invadunt ; semisomnos partim , alios arma su-
rnentes , fugant , funduntque : Adherbal cum paucis equi-
tibus Cirtam profjigit. Igitur Iugurtha oppidum circum-
sedit : vineis , turribusque , & machinis omnium generum
expugnare aggreditur : maxime festinans tempus legatorum
ante capere , quos ante praelium factum , Romam ab Ad-
herbale missos audiverat.
XXVI. Italici , quorum virtute mcenia defensaban-
tur , confisi , deditione facta , propter magnitudinem
populi Romani , inviolatos sese fore , Adherbali suadent
uti seque , & oppidum Iugurtha: tradat : tantum ao eo
vitam pascatur: de ceteris senatui curae fore. At
ta-
Questum. A quejarse. Fmgent,fuhduntaue.Vonen fuga,
Contumeliosa dicta Aunque volvie- matan unos medio dormidos , y
ron coi) una embaxada injuriosa. A otros al coger las armas.
Secus. Le haba salido al revs. 4.nte capere. Prevenir.
Cum predatoria. Cou uua tropa de XXVI.
ladrones. JMnia. Los muros'deCirta. A estos
Qua pergebat. Por donde pasaba. soldado Itlicos antes los Ha ma-
XXI. ron logados.
procesum. Qu habia llegado la Deditione facta. Que si se entrega-
cosa tal estado. ban.
Diei extremum Porque iba ano- Afilie &c> Aderbal aunque de Din
checer. gura cosa se fiaba menos que de
Obscuro etiam. Aun antes de llegar la tideiidad de Yugurta , de su
eldia. palabra.
SALLUSTIO. 47
tametsi omnia potiora fide Iugurthas rebatur , tarnen,
quia penes eosdem , si adversaretur , cogendi putestas erat,
ita, uti censuerant Italici , deditionem fecit. Igitur Iugur-
tha in primis Adherbalem excruciatupi necat ; dein oinnes
pberes Numidas, atque negotiatores promiscu, uti quis
que armatis obvius fuerat , interfecft.
XXVII. Quod postquam Roma; cognitum est , & res
in senatu agitari ccepta , iidem i\[\ ministri regis interpel-
lando, ac saepe gratia , interdum iurgiis traheudo tempus,
atrocitatem facti leniebant. At ni . Memmius , tribunus
plebis designates , vir acer , & infestus potentiae uobiliia-
tis , populum Romanum edocuisset , id agi , u per -
cos factiosos Iugurthae s,celus condpnaretur : profceto o-
mnis iiividia prolatandis consultationibus t dilapsa foret.
Tanta vis gratiae atque pecuniae regis erat.
XXXII. . Memmius populo Romano persuadet , uti
I/. Cassius , qui tum prsetor erat, ad Jugiirtham niittere-
tur: euinque interposil fide publica, Romain duceret.
assius ad Iugurtham prohciscitur , eique tmido , & ex
conscienti diideiui rebus suis , persuadet , quoniain sc
populo Romano dedidisset , ne vim , quam miserkordiam.
eias experiri malit. Privatim prxterea fidem suam intcrponit,
quam ille non minoris , quam publicam ducebat. Talis e
tempestate fama de Cassio erat.
XXXIII. Igitur Iugurtha , contra decus regiuin,
cultu quam maxime miserabiii , Romain venit. Ac
Memmius advocat conciorie: ubi silentiu.n ccepit ; pro
ducto Iugurth x verba facit : Romae , Numidiaeque fa-
ciuora eius memorat : scelera in patrem , fratresque os-
tendit: quibus iuvantibus, quibusque ministris ea ege-
riu
Pt-na eosdem. En poder de los mis- / ex conscientia. Por el remordi
mos Itlicos. miento , conocimiento de sus
l: quisque. Segn salan al eocuen- maldades.
tro a. los soldados de Yugurta. Quoniam. Pomr, quod. Locucioa
XXVII. no digna de alabanza.
nterptllando. Estorbando la quere- Dedidisset. yue se pusiese en manos
Ha contra Yugurta. del P. Rom.
Et infestus. bnemigo. Fidem suam. Le da privadamente
ieciiosos. Partidarios. su palabra, que uo estimaba me-
Prolatandis. u dilatar las confie- nos Yugurta fue el salvo con-
r. ncias. ducto.
Tante. Epipbonema. ,
XXXII.
Inttrposita. Mediando salvo coa- Contra decus. Contra el honor Real
ducto. con mengua de un Rey.
48 EX CAIO CRISPO
rit : quamquam intelligat populus Romanus : tamen velle
manifesta magis ex illo habere: si vera aperiret , in fi
de , & dementia populi Romani magnam spem lli si-
tam : si reticeat , non sociis saluti fore , sed se , suasque
spes corrupturum. *
XXXIV. Dein ubi Memmius dicendi finem fecit , &
Iugurtha responder iussus est, C. Baebius Tribunus ple-
bis pecunia corruptus, regem tacere iubet: ac tametsi mul-
titudo , quae in condone aderat , vehementer accensa , ter-
rebat eum clamore , vultu , spe mpetu , atque aliis o-
mnibus , quae ira fieri amat: vicit tamen impudentia. Ita po
pulus , ludibrio habitus , ex concione discedit.
XXXV. At Iugurtha quamquam ex amicis quinqua-
ginta vades dederat , regno magis , quam vadibus consu-
lens , clam in Numidiam profectu's est. Sed postquam Roma
egressus, fertur , saepe tacitus eorespiciens , dixisse : " Ur-
bem - venaient , & mature perituram , si emtorem in-
venerit ! "
XLVII. Sed ubi hoc Roma: compertum est , Me-
tellus & Silanus Cnsules designati , provincias inter se
partiverunt , Metelloque Numidia evenerat , acri viro,
& quamquam adverso populi partibus , fam tamen sequa-
bili, & inviolata. Is ubi primum magistratum ingressus
est , alia omnia sibi cum collega communia ratus , ad
bellum , quod gesturus erat , animum intendit Milites
scribere , praesidia undique accersere : arma , tela , equos,
& cetera instrumenta militia; parare : ad hoc commea-
tum affatim : denique omnia , qua: in bello vario , & re-
rum

Manifest amagis.Que se diesen prue- do los ojos Roma.


bas mas claras de sa maldad. Urbem per.alem. O ciudad venal , y
Vera aperire. Que si confesaba a de poca duracin si hubiese cum-
verdad. ptador !
Corrupturum. Se perdera s , y XLVII.
sus pretension.
XXXIV. Provincias. La Galia, y la Numl
Pecunia corruptus. Sobornado con di- dia.
ero. Adverso populi &c. Contrarioal par-
Vultu. Con el ceno. tido popular , pero de igual , ia-
Jltque aliis. Con Ademas adema- violableci&iito.
nesdeira. Alia omnia. Que todos los neg
Ludibrio habitus. Burlado. cios debiaii ser comunes en
XXXV. trambos.
fades. Ciiiquenta fiadores. Ad hue commeatum. Bastantes vive-
Sxte tacitus. Taciturno , y volvien- res.
salluStio. 4g
rum multarum egemi , urui esse soient. Itaquc , omnibas
rebus paratis , compositisque , in Numidiam proficiseitur.
L. Interea Iugurtha ubi, quae Metellus agebat , ex
nunciis accepit , coactus rerum necessitudine , stamit ar-
mis certare. lgitur , explorato h,stium itinere , in speTn
victorias adductus ex opporiunitate lou , quam maxuinas
potest copias omnium generum parat , ac per tramites
occultos exercitum Metelli antevenit.
LV. Dein , repente signo dato , hostis invadit. Equi,
Tiri , permisti : nihil consilio , eque imperio agi , sors o-
mnia regere. Itaque multum diei prccesserat , cum etiam
mm eventus in incerto erat. Denique , omnibus labore &
asstu languidis, Metellus, ubi videt Numidas minus insta
re , paulatim mites in unum conducit ; ordines restituit.
Eorum magna pars superioribus locis fessa consederat. Si-
mul orare , hcrtari mites , ne deficerent , neu paterentur
hostes fugientis vincere. Sed nee Iugurtha quidem interea
quietus erat : circuir , hortari , renovare pradium , & ipse
cum delectis tentare omnia": subvenire suis , hostibus du-
bs instare : quos ' firmos cognoverat , eminus pugnan
do retiere. Denique Romani , ubi intelligunt , eque
sbi perfugium esse , eque ab hoste copiam pugnandi he-
li , ( & iam diei vesper erat) , advorso colle , sicuti -
ptum fuerat , evadunt. Amisso loco , Numidae fusi , fuga-
tique , pauci interier'e , plerosque velocitas , & regio ho
stibus ignara , tutata sunt.
LVIII. Iugurtha sese in loca saltuosa , & natura mu-
nita reeeperat : ibique cogebat exercitum numero homi-
num ampliorem , sed hebetem , innrmumque , agri , ae
Pf
V;ui esse soient. Suelen ser - das no peleaban con mucho ardor.
arias. Hostes fugientis. Que huyendo los e-
L, nemigos quedasen veLcedures.
JUeitlli antevenit. Se puso delante Erninus. De lejos,
del exrcilo de Mtelo. Advorso etile. Se acogieron un co-
LV. liado que babia eufrente.
Hostis invadit. A los enemigos. Acu- sTusi. Sup. Sunt.
sativo coutracto. Hostibus ignara. Desconocida de los
Nihil consilio. Que nada se hacia Rumanos.
de lo que mandaba el general. LVIII.
alors. Todo lo diriga la suerte.
ar.guiats. Desfallecidos con el tra- Et natura munite. Y fuerte por M-
bajoycalor. turaleza. ,
tfumidas minus mstart.QaetosNumi- Je i htetiem. Torpe , rustico.
Pars IL D
O EX CAIO CRISPO
pecoris magis , quam beLi , cultorem. Id e grati evenie-
bat , quod praeter quits regios , nemo omnium Numida-
rum ex fug regem sequitur. Quo cuiusque animus fert,
eo discedunt : neque id rhgitium militae ducitur. Ita se
mores habent. Igitur Metelius , ubi vider, etiam turn regis
animum ferocem esse ; bellum renovari , quod nisi ex il-
lius lubidine geri non posset ; prxterea iniquum certamen
sibi cum hostibus ; minore detrimento iilos viiici , quim
suos vincere $ statuit non prsliis , neque acie , sed aJio mo
re bellum gerendum. Itaque in loca Numidix opulentissi-
ma pergit , agros vastat , multa pastella , & oppida , teme
r munita , aut sine praeadio, eapit , in^endkque , pub
res interficit iubet , alia omnia milituin praedam esse.
Et formidine multi mortales Romanis dedid obsides:
frumentum & alia , quae usui forent , affatim praebita : ubi
cumque res postulaba^, presidium impositum Quae nego-
tia multo magis, quam prsslium male pugnatum ab suis,
regem terrebant. Quippe cuius spes omnis in fug sita erat,
sequi cogebatur : ,& qui sua loa defender nequiverat , in
alienis bellum grera. Tarnen ex inopia , quod optumum
videbatur , consilium capit j exerdtum plerumque in iisdem
locis opperiri iubet , ipse cum deiectis equitibus Mctcllum
s,equiiur : nQcturnis , & aviis itineribus , ignorants , Roma
nos palantis repente aggreditur. Eorum plerique inermes
adunt , multi capiuntur ; nemo omnium intactus proiugit:
& Numidae , prius quam ex castris subveniretur , sicuti ius-
si erant , in proxumos collis discedunt.
LXI.

Quo. For donde cada uno gustaba, vipfe cuius. La Oracin es nifit
por al!i sr iba. Ule , cuius de.
Ita se mores- Tal es su costumbre. Sequi cegebutur. Se veia obligado i
Prterea iniquum. Acemas que te- seguir el ejreitode Mttelo.
nia una batalla muy desigual con lamen ex ir.ofia. Con todo tom la
sus enemigos , y que era menor la determinacin , que en tal apre-
prdida dess tne:ni,,os , cuando tura ie parecid mejor.
eran vencidas , que l de los suyos Ifi iisdem ccis. u los que haba rc-
cuaudo vecebu. suetu.
ed a:io mote. De otro rnodo. Itociurnis & aviis. Partiendo de no-
1'enwre munita. Pertiechadu conns- ehr, y por estravios, sin saberse
gligencia. que ir-a acometer de repentes los
jf,<isnj-w/ufS/.Queeran necesarias. orna nos queandabai. esyarcid s.
1** tmpesirus, be djaruu A'two omnium. Ninguno sali si ser
guarniciones, sendo.
SALLUSTIO. gr
LXI. MetellttS, post quam videt frustra inceptum, ne-
qu; lugurtain , nisi ex insidiis , aut suo loco pugnam fa-
cere , & iam aestatem exactam esse ; in urbibus , quae ail
sese defccerant , prjesidia imponit. Ccterum excrciiuin in
provindam , qua: proxuma est Numidise , hiem3ndi gratia
colkat. Neque id tempus , ex aliorum more , quieti , aut
luuirix concedt ; sed quoniam armis bellum partim pro
cdent , insidias rgi per amicos tendere , & eorum per
fidia pro armis uti parat.
IX VI. Interim Iugurtha , cum magna cura parare o-
mnia, festinare , coger exercitum: civitates quae ab se defe-
cerant , formidine , aut ostentando praemia , atfectare ; coin-
munire suos locos : arma , tela , aliaque , quae spe pads amise-
rat , reficere , aut commercari : servitia Romanorum altieere:
ws ipsos , qai in praesidiis erant pecunia tentare , prorsus
Hinil intactum , neque quietum pati : cuneta agitare.
LXXIII. Sed amissis amicis , quorum plerosque i-
pse necayerat , territi formidine , pars ad Romanos , a-
ad regem Bocchum profugerant j cum neque bellum
gen sine administris pos; et, &. novorum fidem in tan
ta perfidia veterum experiri periculosum duceret : varius,
incertusque agitabatur : neque illi res , neque consi
lium , aut quisquam hominum satis placebat : itinera,
prsfccLosquc in dies mutare : modo adversum bestes , in-
lerduai in solitudines pergere : sxpe in fug , at post
pau in armis spem habere : dubitare , virtuti popularium,
an fidei minus crederet. Ita , quocumque intendrat , rej
adversa; erant. Sed inter eas moras repente se Metellus
cum exerdtu ostendit. Numidas ab Iugurtha pro tempo
re parati , instructiq.ue : dein incipitur. Qu in
par-

LXI. ixxnr.
. Se fcabia acabado. Administris. Subalternos.
Hiemani grana. Para pasar el in- Aovorum. De los soldados nuevos
vifrno, dir cuarteles. d visnos.
P'oarmis. n vez de las armas. Itinera frirftctarque. Cada dia mu-
LXVI. daba de caminos , y capitanes.
tirare, sup. cpit. Dubitare virtnti. Dudaba si confiara
Afectare. Procurrselas ofreciendo menos en el valor , que en la fi-j
P'emio. delidad,Stc.
firvitia. Los esclavos. Metonimia. Eas moras. Detecciones.
Nthil mtactvm. dex piedra por Pro tmpore. Para el tiempo que
fflover. tuvo.
D2
g4 EX CAIO CRISPO
parte rex pugnas affuit , ibi aliquandiu certatum , ceteri o-
mnes eius milites primo congressu pulsi , fugatique : Ro
mani signorum , & armoruin , & aliquanto .numero ho-
stium potiri. Nam ferme Numidas in omnibus praeliis ma-
gis pedes , quam arma tutata sunt,
LXXIV. Ea fug Iugurtha impensius modo rebus suis
diffideus , cum perfugis , & parte equitatus in solitudines,
dein Thalam pervenit. Id oppidum magnum , & opulentum:
ubi pierique thesauri j filiorumque eius multus pueriiise cul-
tus erat. Quai postquaui Metello comperta sunt , quamquam
inter Thalam dumenque proxumum , in spatio inillium quin-
quaginta, loca rida, atque vasta esse cognoverat , tarnen spe
patrandi belli , si eius oppidi potitus foret , omties asperi--
tates supervader'e , ac naturam etiam vincere aggreditur.
LXXV. Sed rex nihil iam Metello infectum cre-
dens , quip pe qui omnia arma , tela , loca , t , de-
nique naturam ipsam , ceteris imperitantem , industria vi-
cerat , cum liberis , & magna parte pecuniae ex oppido
. profugit , eque postea in ullo loco amplius una die,
aut una nucte moratus , simulabat sese negotii grati pro-
perare : ceterum proditionein timebat , quam vitare pos
se ceLritate putabat. Nam talia consiiia per otium , & ex
opportunitate capi. At Metellus ubi oppidanos pradio in
tentos , simul oppidum , & operibus , & loco munitum
videt , vallo , fossque mnia circuinvenit. Dein iubet
lois ex copia maxume idoneis vineas agere : superque
eas aggerem iacere : & super aggerem impo.itis turribus,
opus , & administros tutari : Contra oppidani festina
re , parare , prorsus ab utrisque nihil reliquum fieri. De
niegue Romani , multo ante labore , praeiiisque fatigad,
post
Romani tignorum. De las vanderas. Ceteris imperitantem. Que domina i
Magis pedes. Huyendo. todo.
Far otium. Porque tales consejas se
LXXIV. tomau segn el sosiego , y la opor-
Impeniiut modo. Desconfiando aho- tunidad.
ra mucho mas, Scc. Vallo ,fossaque.Cetc el muro de fo-
MrUtus pueritia:. Y mucho aparato so y trincheras,
para el adorno ae la juventud de Ex copia. Por la abundancia de ma-
sus hijos. deras.
Jffiuium quinquaginta. Cincuenta mi- Eas aggerem. Terrapln,
lias. Admititstros. Y ubrera.
LXXV. Aihn leiiquvm. No dejar tentative
Ivfectum. Que an pudiese hacer. \ alguna.
SALLUSTIO. 53
post dies quadraginta, quam ventum erat oppido modo
potiti: praeda omnis perfugi< corrupta. Hi postquam mu-
rum arietibus feriri , resque suas afllictas vident , aurum,
argentumque , & alia , quoe prima dueutitur , domum regiam
comporttnt : ibi vino , & epulis onerati , illaque , & do
mum , & semet igni corruperunt :4& qus , victi ab hosti-
bus, peenas metuerant , eas ipsi , volentes perendere.
LXXVIII. Sed quoniam in has regiones venimus , non
indignum videtur , egregium atque mernorabile facinus duo-
rum Carthaginiensium memorare. Qua tempestte Car-
thaginienses plerasque Africa: imperitbant , Cyrenenses
quoque magni , atque opulenti fuere. Ager in medio are-
nosus , una specie : eque Humen , eque mons erat , qui
finis eorum discerneret $ qu:x res eos in magno diuturnoque
bello inter se habuit. Postquain utrinque legiones , item
classes saepe fusas, fugatque , & alteri alteros aliquantum
attriverant ; veriti ne mox victos , vietresque defessos a-
-lius aggrederetur , per inducas sponsionem faciuni , uti ce-
tero die legati domo profkiscercmur j quo in loco inter se ob-
vii fuissent , is communisutriusque popuU finis habcretur.
Igitur duo fratres Cartilgine mus , quibus omen
Philnis erat , maturavere iter pergere'; Cyrenenses tar-
dius iere. Id socordine , an casu aeciderit , parum co-
gnovi. Ceterum solet in locis illis tempestas hau secus
atque in mari , retiere. Nam ubi per loca xqualia , &
nuda gignentium ventus Coortus - arenam humo excita-
vit , ea magna vi agitata , ora , oculosquc implere : ita
prospectu impedito , morari iter. Postquam Cyrenenses
aliquanto posteriores se esse vident , & ob rem corru-
ptam

Todo. For ltimo. Diuturnoqite . Continuo.


Corrupta, sup. Eit. Attriverant. Haban deteriorado, y
trr.a ducuniur. Que se tienen por disminuido.
mas preciosas. Per iaduciaj. Por medio de treguas
Iliaque, Todo aquello. hicieron pacto.
Corruperunt. Se echaron al fuego. Quo in loco. Y que el lugar donde se
Eas ipsi volentes. Voluntariamente encontrasen.
sufrieron el castigo, que venci Secordiane. Por flojedad.
dos &c. Retiere. Embarazar.
LXXVIII. Aloran iter. Se embaraza el camino.
jgue tempestte. En el tiempo que. Ob rem corruptam. Y por haber echa
jiger in. sup. Est. Hay un territorio do a perder el negocio.
cuyo medio es aretoso.
54 CATO CRISPO
ptam domi pnas metuunt , criminan Carthagi'nienses ante
tempus domi digresses : conturbare rem : denique omnia
malie , quam victi abire. Sed cum Pni aliam conditionem,
tantum modo sequam peterent Graeci optionem Carthagi-
niensibus faciunt: uti vel illi, quos finis populo suo petarent,
ibi vivi obruerentur ; vel edcm conditione sese , quern in
locum vellent > processuros. Philseni , conditione probata,
seque , vitamque suam reipublic condonavere: ita vivi
obruti Carthagiaiences in eo loco Phihenls fratribus aras
coiisecravere , aliique Ulis domi honores instituti.
LXXIX. Iugunha , postquam nihil satis firmum contra
Metelhun putat: per magnas solitudines cum pauds profe-
ctus , pervenit ad Gxtulos , genus hominum ferum , incul-
tumque , & e<? tempore ignaram nominis Romani. Eorum
multaudinem in unum cogit : ac paulatim censuefacit or-
dines habere , signa sequi , imperium ebservare , item alia
militara facer. Prasterea Bochi. Maurit^niae regis prxi
mos magnis muueribus & maiurious promissis ad Studium
sui perducit: quia adiutoribus rege.n aggressus , impeliit, ut
adversara Romanos bellum suscipiat. Id e gratia fadlius
pronuisque fuit, quod Bocchus initio huiusce belli legatos
Romam. miserat , fgedus , & amicitiam petitum. Quam rem
opportunissumaui iucepto belli , pauci impediverant. Etiam
antea Iugunhse filia B-occhi nupserat.
LXXX. Igitur iule data , & accepta , Iugunha Bocchi
animuin oratione a<vendit : Romanos iniustos , profun
da avarhia , communes omnium hostis esse : eandem
iilos euisain belli cum Boccho habere, quam secum,
& cam aiiis gcniibus , labidinem imperitandi , quis o-
mnia

Graci optionem. escoprr. bio romaco.


Pelrent ib:. que aquejes qi;epi- 0' times habere. A fjrmar-e en fias.
diesen limites para su Reyto, en Imperium observare. Ateaderalmau-
ellcs mismos fuesen enterrados vi- dato de ios casiMnes
vos. .a oracin es t sta , ut in his Prximos. A los mas cercanos ,
ftnibus , q or fins s^o popa',o pete- amigos.
rent , hi qui peterent , vivi ibt , &c. Eajtmiia. Por tanto.
Vcleaiem. O q>:e ellos con la misma Inapto belli. Visa principiarla guer-
doodich/O pasariau al to , que la. IXXX.
quisiesen. Lubidinm. sup. jeilieet.Eapitito de
LXXiX rr.audar.
lgnarum. Que to carecan al pue- .is. &-uibus.
SALLUSTIO. 55
urna regna adversa sint : tum sese paulo ante Carthagi-
nienses , item regem Fersen , post uti quisque opuleuti-
simus videatur , ha Romanis hostem fort. His , atque aliis
talibus dLtis , ad Cirtam oppidum iter constituant.
LXXXI. LXXXVI. LXXXV1I. .Metellus interim
Roma per iitteras fit certior , Mario provinam Vuini-
diarri datam. Nam consulem factum an e cceperai. Et
cum MariuS in Africain advehitur, (ipse) Romam p'rofe-
ctus, contra spem suam laetissumis animis exciyitur. Sed
Marius impigre , prudenterque suorum , & hostium res
paritcr attendere ; cognoscere , quid boni utriusque , aut
contra esset : explorare itinera regum : coiuilia , & insidias
antevenire : oppida , castellaque munita adire : partim vi,
alia metu , aut praemia ostentando , avertere ab hostibus.
Ac prime medioeria gerebat , existimans Iugurtham ob
suos mundos in manus venturum. Sed ubi ilium prooil
abesse , & aliis negotiis internum accepit : maicra , & ma-
gis a. pera aggredi tempus visum est.
Erat inter ingentes sclitudines oppidum magnum,
atque valens , nomine Capsa , cuius conditor Hercules
Lybis memorabatur. Eius cives pud Iugurtham immu
nes , Ievi imperio , & ob ea fidelissumi habebantur:
muniti adversum bestes non mocnibus modo , & armis
atque viris , verum etiam multo magis 1 Konrm a-periii-
te. Nam inculta , egentia aqua: , infesta serpentibus , qao-
rum vis , skut omnium ferarum , inopia cibi acrior : id
hec , natura serpentium ipsa perniciosa , ski magi,
quam ali re accenditur. Eius ' potiundi Mariu.n maxima
cupido invaserat , cum propter usum belli , tum quia res
a

Vii fwsque. Y en fin , que segn eran cupado en otros negocios,


la j riquezas ce cada uno , asi era spera aggredi. De emprender. Gre-
eoeinigu de los rumanos. cismo.
Valent. Floreciente.
LXXXI. LXXXVI. LJfXXVII. Immunes. Esentos de tributos, y
Aitendere. sup. act-it. " con un dominio suave.
Ar.tevenire. Precaver , procurarlas Modo. No solamente,
celadas. inopia cibi acrior. Mas fieras con
Priemia cttentando.Prorr.elhDo pre- la falta de comida.
mos, enagenaba las ciudades del Cum prepter. No solo por la como-
partido de los reyes. didad de hacer la guerra, sino
Intttttum accepit. que estaba o- &c.
CIO CHISPO
spera videbatur. Capenses un modo , atque e intra
oppidum iugi aqua , cetera pluvia utebantur. Id ibique,
& omni Africa, quae procul mari incukius agebatur,
eo facilius tolerabatur , quia Numidae plerumque lact , &
ferin carne vesc/bantur , & ne^ue salem , eque alia
gulas irrita menta quserebant.
LXXXVI1I. Igitur consul , omnibus exploratis , credo
Dus fretus , (nam contra tntas difficultates , consilio satis
providere non poterat : quippe etiam frumenti inopi tenta-
batur , quod Numidse paulo peeoris maeis, quam arvo stu
dent , & quodcumque natum fuerat , iussu regis in loca mu-
n'ta contulerant : ager autem aridus , & frugum vacuus e
tempenate ; nam aestatis extremurn erat) tarnen pro rei co
pia satis providenter exornai: pecu omne , quod superiori-
bus diebus prasda fuerat , equiti'.us auxiliaries agendum attri-
buit. Sic ince: to sup occultato, pergit ad flumen Tanam.
LXXXIX. Ceterum in itinere quodie pecus exer-
citui per centurias , item turmas asqualiter distr;buerat:
& ex corii= utres uti firent , curabat : simul , & inopiam
frumenti lenire , & ignaris omnibir , parare , qua; mox
usui forent. Denique sexto die , cum ad flumen ventum
est , maxuma vis utrium effecta. Ibi castris levi muni-
mento po iti , milites cibum capere , atque , uti simul
cum occacu solis egrederentur , paratos esse iubet : omni
bus sarcinis abiectis , aqua modo seque , & iumenta -
. Dein , poctquam tempus visum , castris egreditur:
noctemque totam itinere facto consedit. Idem proxuma
fach. Dein terti multo ante Iuris adventum pervem't in
locum tumulosum , ab Capsa non amplius duum millium
in

Cafentej-. los Capsenses solo tenan tXXXVITI.


para su uso una ftiTte perene, y Agendum, Para que le conduzcan.
era dentro de la ciudad , en lo de- LXXXIX.
mas. &c. Lenire, Suplir.
id ibique listo alii , v aun en toda Maxuma ifis ulrinm. Haba ya gran
la frica , que est muy distan- porcin He cueros.
te del mar , se bebe con nas tra- Levi munim'nto. Con trincheras de
bajo , porque los campos carecen poca monta.
de agua, y estn infestados de Cvmoccaru. Al ponerseel sol.
serpientes. * Modo. Solamente.
Gila irritamenta. Salsas, ssine- Tum-rlosum. Lleno de tediados.
tes del gusto. Emmmillium.Vht&nzi de dos millas.
S AL LUS TO. 57
intervalle : ibique quam ocultissume potest , cum omni-
bus copiis opperitur.
Sed , ubi dies coepit , & Numidat , nihil hostile metuen-
tes , multi oppido egressi : repente omnem equitatum , &
cum his velocissumos ped;.tes , cursu tendere ad Capsam , &
ponas obsidere iubet: deinde ipse intentus propere equi,
neque milites praedari sinere. Quae postquam oppidani co-
gnovere , res trepidas, metus ingens, malum improvisum, ad
hocpirs civium extra mnia.in hostium potestate , coegere,
uti deditioncm facerent Cetrum oppidum incensum. Nu-
micbe pberes interfecti , alii omnes venundati : praeda mili-
tibus divisa. Id facinus, contra ius belli, non avariti, neque
scelere con^ulis admissum : sed quia locus Iugurthx oppor
tune , nobis aditu difficile , genus hominum mobile , in-
fidum : ante neque beneficio , neque meto coercitum. i
XC. Po t quam tantatn rem Marius sine ullo suorum
incommodo patravit ; magnus , & claru- antea , maior at-
que clarior haberi coepit, & victor pervenit in oppidum
Cirtam , quo initio profectus intenderet.
C. Exercitu in hybernaculis composito , cum expedi-
tis cohortibus , & pane equitatus proficiscitur in loca
sola , obsessum turrim regiam , quo Iugurtha perfugas
omnis praesidium imposuerat. Turn Bocchus admonitus
ab aliis amicis , quos incorruptos Iugurtha rcliquerat , ex
omni copia necessariorum quinqu delegit , quorum &
fides cognita , & ingenia validissima erant. Eos ad Ma-
rium , ac dein , si placeat , Romam legatos ire iubt : a-
gendarum rerum , & quocumque modo belli componen-
di lkentiam ' ipsis permittit. Uli mature ad hyberna Ro-
manorum proficiscuntur. Dein Gauulis latronibus in
i-

Opperitur. Espera. C.
Internus profre. Empez joliclto '
seguirlos. . In loca tola. Lugares desiertos.
Re ctepid , metus indent , &c. Sou Perfuget omnis. Habia puesto de
el nominativo del verbo coegere. guarnicin todos los desertores.
Facerent. A entregarse. {uos incorruptos. Que no habia po-
Ufacinut. tiste hecho que era con- dido sobornar.
tra el derecho de la guerra , no ^finddriimrerMBiDetratarlascosas.
lo cometi , &c. Hyberna. Cuarteles de invierno.
Ante eque beneficio. Ni ganado con DeinGarulis. Asaltadosen el carni-
beneficio , Di reprimido con mic- no por los Getulos , que gobeicaba
de. YuguiU.
$8 EX CAJO CRISPO
itinera b'rcumventi, spoliaque, pavidi, sine decore adSul-
lara profugiunt , quern consul in expeditionein profieiscens,
pro pr:ctore reiiquerat. Eos ille , non pro hostibus , sed ac
curate , & liberaliter habuit. Qua re barbari , & famam Ro
manorum avariiise falsam , & Sallam ob munificentiam in
sese amicum rati. Nam etiam tum largitio multis ignota
erat : munifkus nemo putabafur , nisi pariter volens : do
na omnia in benignitate hebebantur. Igiiur quacstori man
data Botxhi patefauunt :' simul ab eo petunt , uti fautor,
consultorque sibi adsit, copias, fidem, magnitudinem regis
sui & alia , quae aut utiiia, aut benevolentia e'se crede-
bant , oratione extollunt : dein , Sulla omnia pollicito , doc-
ti quo modo apud Marium , item apud senatum verba
facerent , circiter dies xi. ibidem opperhmtur.
CI. Marius postquam, infecto negotio , quo intenderat,
Cirtam redit : de adventu legatorum certior factus , iilos-
que, & Sulhm venire iubet, itemque L. Bellienum prxto-
re;n Utic , prxterei 0171ms undique semtorii ordinis , qui-
busaim mandata Bocchi cognoteit , in quibus , legatis po-
testas eundi Romam fit , & ab consule interea induci.e po-
stulabantur. Ea Sulla;, & plcrisque placuere : paud ferocius
deeernunt , scilicet ignari humanarum rerum , quae fluxx,
& mobiles semper in adversa mutantur. Ceterum Mauri,
impetratis omnibus, tres Romam profecti sunt cum Cn. 0-
ctavio Rufone , qui qu^stor Stipendium in Africam porta-
verat : duo ad regem reieunt. Ex his Bocchus cum cetera,
tum maxume benignitatem , & Studium Sullre lubens accepit;
Romseque legatis eius , postquam errase regen , & Iugur-
thae scelere lapsum , deprecad sunt , amicuia , & fcedus fft-
ten-

Pro prxtore. Lugar teniente del orden Senatorio.


Pretor. Et ab Consule. Y entre tanto tele pe-
Sei accurate. Sino que les tratd ofi- dian treguasal consul Mario.
chsa y liberalmeute. Scilicet. A saber los que ignoraban
etiam rum. Porque aun enton- las cosas humanas, que incoos-
ces b.ibia muchos que u conocan tantes siempre, y mudables, se
el soborno.. vuelven contrarias.
Utifautor. Favorecedor y consejero. Lubens accepit. Abrazd gustoFlsimo
Cfptrivnxur. Esperan. la benienidad , y aficin de tolla.
Cl. Dfrccati'. Despues que hicierun sus
Infecto mgotio. Sin concluir nada. splicas, y confesaron que u"
Vtica. De Utica , ciudad de Africa. gurta , &c.
Vr.d'sue. De todas partes i los del
SALLUSTJO. 59
tentibus hoc modo respondetur : ft Senatus , populusque
Romanus beneficii , & iniuriae memor esse solet. Cetcram
Burcho , quoniam pnitet , delicti gratiam faut , fcedus,
& amidtia dabunmr , cum meruerit."
. Quibus rebus cognitis , Bocchus per litteras Ma
rio peiivit , uti Sullam ad se mitteret , cuius arbitratu de
commun'bus negotiis consuleretur. Sulla dicit se inissuin
consuie vcnisse qussitum ab eo , pacem , an bellum agitatu-
rus furet. Tum fidis iuterpretibus adhibitis , statim rex sic
iikpit.
CVII. wNunquam ego ratus sum fore , uti rex ma-
xumiis in hc terra , & omnium , quos novi , opulentis-
jjsi.nus , privato homini gratiam deberem. Et hercule,
Sulla , ante te cognitum , multis orantibus , aliis ultro
cguniet opem tuli j nullius indigui. Id imminutum,
quod cetcri dolore soient , ego hetof. Fuerit mihi pre-
:-u :iii cguisse aiiquando tuse amicitLe, qua apud animum
metim nibil carius habeo. Id adeo cxperiri licet : anna,
viros , pecuniam , postremo quidquid animo lubet , su-
nme , utere : & quoad vives , numquam tibi redditam
gratiam putaveYis : semper apud me integra erit : deni-
jjque niiiil me scente frustra voles. Nam , ut ego xistu-
, Regem armis , quam munificenti , vinci minus fla-
gido.um* Ceterum de Repblica vestra , cuius curator
hue missus es, paucis accipe. Bellum ego populo Ro
biano eque feci , eque factum unquam volui : finis
neos adversum armatos armis tutatus sum. Id omitto:
quando vobis ita , placet, gerite , uti vultis, cum Iugurtha
bellum. Ego flumen Mulucham , quod inter me , & Mi
MCi-

. voluntariamente, d sin que lo


Cuiut arbitrate. A cuyo arbitrio , se pidiesen,
tomase providencia para los ue- Id imminutum. Queestose haya tro-
gocis. cado , yo me alegro , aunque otro
uatitum ab eo. A preguntarle. Stc.
Irnnfiiit. entonces trados de uno y Id adeo. Y esto enteramente lo pue-
otro partido intrpretes celes. des experimentar.
CVII. Numquam tibi. Juz^a que no se te ha
Fttt. Que poda suceder. pagado el beneficio.
frivolo homini. un hombre part- Ftogitiosum. Gallarda expresin,
cular , que no fuese Rey , o Ge- Quiere decir que es mu."ho menos
neral. vencer con armas uu Rey , que
M-iuit orantibur. Di auxilio a mu- noen la magnificencia.
tiios que me io pidieron , y otros Tutatus. He dtfsudico.
EX CAIO CRISPO
cipsam fut , non egrediar ; eque id intrare Iugurtham
sinam. Praeterea , si quid meque , vobisque dignum peti-
veris , haud repulsus abisis."
CVIII. Ad ea Sulla pro se breviter , & modice : de
pace , & de communibus rebus , multis disseruit. Deni-
que Rgi patefecit , quod polliceatur , senatum , & po-
pulum Komaiium, quoniam armis amplius valuissent , non
in gratia habituros : faciundum aliquid, quod illorum ma-
gis , quam sua rendisse videretur ; id adeo in promtu esse,
quoniam copiam Iugurthas haberet ; quem si Romanis tra-
didisset , fore , ut illi pluriinum deberetur amcitiam , f-
dus , Numidhe partein , quam nunc peteret , tunc ultro
adventuram. Rex primum negitare : cognationem, affini-
tatem , prxterea fdus intervenisse ; ad hoc metuere , ne
flux fide usus populariuin nimos averteret : quis , & Iu-
gurtha tarus , & Romani invisi essent. Denique ssepius fa-
tigacus , lenitur , & ex volntate Sulke omnia se facturum
proinittit. Ceterum ad simuJaadam pacem , cuius Numida,
defessus bello , avidissumus quse utilia visa , constituunt.
Ita , composito dolo , digrediuntur.
CIX. At rex postero die Asparem , Iugurthse lega-
tum , , appellat : dicitque sibi ex Sull cognitum , posse
conditionibus bellum componi: quamobrem regis sui sen-
tendam exquireret. Ille laetus in castra Iugurthae venit.
Dein ab illo cuneta edoctus , properato innere , post
diem octavuin redit ad Bocchum , Si ei nunciat , Iugur
tham cuperc omnia , quae impcrarenur , facer ; sed Ma
rio parum fidcre : ssepe antea cum Imperatcribus Roma
nis pacem conventam , frustra fuisse. Ceterum Bocchus,
si
Repulsas abibis, No te irs descon- Rex primum. El Rey al principio
tent. empez a negar. Negitare verbo
CVIII. frecuentativo.
Multis. sup. Vfrbis. Flurflde. Que usando de infideli-
uod polliceatur. Que lo que prome- dad, inconstante.
fia , no lo tendran Jos Romanos Quis. por uibut.
por favor, &c. Miimida. Yugurta.
Quam sua retu'isse. 'Algo que pare- utilia. Lo que pareci til.
ciese de mas utilidad los Roma
nos que no l. CIX.
Oopiam luzurth.t. Que tenia facilidad "
en coger i Yugurta. Parum f.dere. Pero que Yugurta con-
Tum ultro aiveniurum. Voluntaria- iaba poco en Mario.
mente le concederan la parte de Frustra fuisse. Que haba salido va
' .imidia x. oa la paz que , &c.
sllustio. 6i
si ambobus consultam , & ratam pacem vellet , daret ope-
ram , ut una ab omnibus , quasi de pace , in colloquium ve-
niretur : ibique sibi Sullam traderet : cum talem virum in
potestate haoeret , tum fore , uti iussu senatus populique Ro
mani fcedus fleret: nequehominem nobilem non su ignavia,
sed ob rempublicam , in hostium potestate relictum iri.
CX. Maurus secum ipse diu volvens , tandem pro-
misit. Ceterum dolo, an ver cunctatus, parum comperiinus.
Sed plerumque regix voluntates, uti vehementes , sic mobi
les ; saspe ipsse sibi advorsae. Postea, tempore, & loco consti
tute, in colloquium uti de pace veniretur , Bocchus "Sullam
modo , modo lugurthae legatum appellare ; benigne habere;
idem ambobus polliceri. lili pariter lseti , ac spei plcoi
esse. Sed nocte e , quae proxuma fuit ante diem colloquio
decretum , Maurus , adhibitis amicis , ac statim imrnutat
volntate , remotis ceteris , dicituf Secum ipse multa agita-
visse, vultu, colore ac motu corporis pariter, atque animo
varius ; qtue scilicet', tcente ipso , occulta pectoris , oris
immutatione patefacisse. Tamcn postremo Sullam arces-
si iubet: & ex illius sententia Numidse insidias tendit.
Deinde , ubi dies adyenit , & ei nunciatura est , Iugur-
tham haud procul abesse , cum paucis amkis , & quse-
store nostro , quasi obvius honoris caus>a , procedit in
tumultum faciliimum visu insidiantibus. Eodern Numi-
da cum plerisqiie necessariis suis inermis , uti dictum
erat , accedit , ac statim signo dato , undique simul ex
insidiis invaditur. Ceteri obtruncati : Iugurtha Suliie vin-
ctus

Consultant. Uti\ y duradera/ vlida. de sus Legados.


tallam traderet. Que le entregase i. Ante diem. La noche antes del dia se-
Sula. alado para, que se hablasen Su-
Suaignavia. No por su cobarda ; es- la , y Yugurta.
toes, Sula. Maurus. Buceo.
Relictum ri. Quedaba en potestad del Oris immutatione. Con la mudanza
enemigo por causa de la repblica. del rostro. ,
CX. Illius sententiam. Arma la traicin
Ctterum dolo. Si esto lo hizo con do!o, Yugurta por parecer de Sula.
d si verdaderamente dud, no lu Et ei nunciatura. Y se dio aviso i.
teuemos bien averiguado- Boceo.
txfeipsa. Y las mas veces opuestas In tumulnm A un altillo que podan
i si mismas. ver fcilmente los emboscados.
leniu.n atpellare. Hablaba ya Vnwjj'iia.Yt/Uifafuealinismolugar.
iula , ya i. Yugurta por mtdio IttvadUur.c\iihttia los emboscado*.
62 EX CAIO CRISPO
ctus traditur , & ab eo ad Mariuni deductus.
CXI. Inde postquam bellum in Numidi confectum,
& Iugurtham Romam vktum adduci , nunciatum est;
Marius consul absens factus est : & magna glori triurn-
phavit.

FINIS

Excerftorum ex Crispo Sallustio.


63

VIDA Y ESCRITOS

DE TITO LI VI .

ito Livio , natural de Padua. Augusto le hizo um aco


gida gustosa en Roma , porque conoca bien este Principe
los talentos grandes de este incomparable hombre , de quien
es poco lo que sabemos de su vida ; pero su Historia Ro
mana ha hechb inmortal su nombre. Muri en Padua des
pues de Augusto el mismo dia que Ovidio , veinte y un
aos despus de la Venida del Seor, y el cuarto de Tibe
rio. Este autor est contado en el nmero de los prime
ros Escritores de la antigedad. Su historia des
de la fundacin de Roma, y acababa en la muerte de D,u-
10 en Alemania ; contenia ciento cuarenta libros ; pero la
injuria de los tiempos nos rob la mayor parte de est: tesoro.
Solo han llegado nosotros treinta y cinco libros, y estos
descabalados. Freinsemio se empe en suplir estos libros,
que estaban incompletos j imitando , cuanto le fus posible
un hombre , que hablaba en lengua no nativa , la ener
ga , y elegancia de Livio ; cuyo gnero de escribir con una
elegancia continua , y una frase variada infinitamente , le
hace inimitable. Es excelente , mas de lo que se puede decir
en las narraciones , descripciones y harengas. Su estilo , aun
que variado siempre , es siempre constante , simple sin bajeza,
adornado sin afectacin, subiime ,y grande sin pompa, dul
ce, y fuerte segn las ocasiones , pero siempre claro inteli
gible. T en una paiabra , l solo ju Historiador digno de la
magestad del Imperio Romano. Con todo , algunos le repren
d. ron en su estilo un vicio Paduano Patavino , que hasta
chora nadie sabe qu vicio era este. En este Autor encon
trarn los principiantes algn trabajo en traducirle , por la
izmensa variedad que tiene en decir las cosas : por lo mismo
se ha sacado mas de este Historiador que de otro alguno,
04
pjra poderse hacer mas cargo de su modo de hablar ; per
las notas vencern mucha dificultad. De l se han sacado tam
bin algunas harengas que van en su lugar.

EX TITI LIVII

LIBRO PRIMO.

R
EX CAP. XXII.AXomae rgnante Tullo Hostilio , for
te evenit , ut agrestes Romani ex Albano agro , lbani
ex Romano, predas invicem agerent. Uyrinque legatis
frustra ad res repetendas missis , bellum utrinque summ
ope parabatur. In duobus tum exerchibus erant trigemi-
ni fratres , nee aHate , nee viribus dispares. Horatios , Cu-
riatiosque fuisse , satis constat. Nee ferme res antiqua a-
lia est nooilior. Tarn enini tarn clara nominum error ma-
net ^ utrius populi Horatii , utrius Curiatii fuerint. Au
ctoris utroque trahunt : plures tarnen invenio , qui Roma
nos Horatios vocent. Hos ut sequar , inclint animus.
Cum trigeminis agunt reges , ut pro su quisque patria di-
micent ferro. Ibi imperium fore , unde victoria fuerit : nihil
recusatitr : tempus , & locus convnit,
XXV. Quum sui utrosque adhortarentur , Dos Pa
trios , patriam , ac parentes , quidquid civium domi , quid-
quid in exercitu sit , illorum tune arma , illurum intue-
ri

CAP. XXIJ. los Curiacics , otros los Horacios;


Tullo. Tercer Rey de Roma des- pero lo mas seguro es que los He-
pues de Nuira. racios eran Romanos.
Sx Albano. Hacan correras en el 1 imp. rium. Qu. quegana-
territorio Albano. sen Ja victoria tendran el man
irinque. De entrambas partes. do sobre los otfos.
trimme ojie. Con grandes aparatos se Tempus. Se seala el tiempo, J
dispona &c. lugar.
Trigemini. Tres mellizos. XXV.
Aobilior. Mas famosa. Dos: Que los Dioses , 8tc.
Error manet. No se saben los nom fluiquiu civmtn. Que todos los Ciu
bu-i. dadauos, que quedaban en 1*
Vrcqut. Unos dicen ser de Roma Ciudad , (ate.
. 6g
ri maims ; feroces , & suopte ingenio , & pleni adhortan-
tium vocibus , in medium inter duas aeie^ procedunt. Con-
sederant utrinque pro castris do exercitus , periculi ma-
gis presents , quam curas expertes. Quippe iinperium age-
batur , in tam paucorum virtute , atque fortuna posituin.
Itaque ergo ereeti , suspensique in minime gratum spe-
etaculum animo intenduntur.
Datur signum ; intestisque armis , velut acies , terni iu-
venes magnorum exercitumn nimos gerentes , concurrunt:
nee his , illis periculum suum j publicum imperium,
servitiumque obversatur animo, futuraque ea deinde patriae
fortuna , quam ipsi fecissent. Ut primo statim concursu in-
crepuere arma , micantesque fulsere gladii , horror ingens
spectante perstringit : & neutro indinata spe , torpebat vox,
spiritusque. Convertis deinde manibus, quum iam non mo
tus tantum corporum , agitatioque anceps telorum , armo-
rumque , sed vumera quoque , & sanguis spectaculo essent;
duo Romani , super alium alius , vulnerads tribus Albanis,
exspirantes corruerunt. Ad quorum casum quum conda-
masset gaudio Albanus exercitus, Romanas legiones iam
spes tota , nondutn tarnen cura deseruerat , exanimes vice
unius , quem tres Curiatii circumsteterant.
Forte is integer fuit , universis solus neququam
par , sic adversus singu'.os ferox. Ergo , ut segregaret
pugnam eorum , capessit , fugam ; ita ratus secuturos , ut
quemque vulnere affectum corpus sineret. Iam aliquan-
mm spatii ex eo loco , ubi pugnatum est , aufugeratj
quum respiciens , videt magnis intervallis sequentes,
. unum

lntueri manut Pendan de sus ar- dose, se les embarga la voz ,&.
mas, y manos. Consertis. Encendida ya la luena.
Suopte. Y por su naturaleza. Supsr alium. Uno despus de otro.
Pro castris. Delante de sus trinche- Spes tota. sup. Deseruerat.
ras respectivas. Lxanimes vice. Desanimados por la
Periculi mugis. Con menos riesgo suerte del que restaba.
que cuidado. 17/ universis. Que asi como solo p.i-
Spectaculum animo. Se aplican mi- ra todos era desigual , para cada
rar aquella contienda nada gusto- uno de por s era bastante.
sa ni para unos ni para otros. Segregaret. Para apartarlos.
Infestisque armis. Con armas aci- Vt quemque. Segn que cada uno se
caladas, como escuadrones. . hallase herido.
his.suy. Observatur. Magnis imervjllis. Que le seguan
Micantesque.Cbispearon las espadas. les Curiados, muy separados uno
Perstringit. Se apodera. de otro.
Et neutro. A ningn partidoinclinn-
Pars IL E
66 ' EX TITO
unum haud procul abs se abesse. In eum magno mpetu
redit. Et dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis , ut
opem ferant fratri , iam Horatius , caeso hosto , victor se-
cundam pugnam petebat. Tum clamore , qualis ex inspe-
rato faventium solet , Romani adiuvant militem suumj &
ille defungi prxlio festinat. Prius itaque quam alter , qui
nee procul aberat , consequi posset , & alterum Curiatium
conficit. Iamque , aequato Marte , singuii supererant , sed
hec spe , nee viribus pares.
Alterum , intactum ferro corpus , & geminata victoria
ferocem in certamen tertium dabant : alter fessum vulnere,
fessum cursu trahens corpus , victusque fratrum ante sestra-
ge ,- victori obiieitur hosti , nee illud praelium fuit. Romanus
exsultans : "Duos , inquit , fratrum Manibus dedi : tertium,
causae belli huiusce, ut Romanos Albano imperet , dabo."
Male sustinenti arma gladium superne iugul derigit: iacen-
tem spolit : Romani ovantes , gratulantes Horatium ac-
cipunt , eo maiore cum gaudio, quo prope me tum res fue-
rat. Ad sepuituram inde suorum neququam paribus animis
vertuntur , quippe imperio aiteri aucti , alteri ditionis ale
nse facti. Sepulcra extant , quo quisque loco cedidit j duo
Romana uno loco propius Albam, tria Albana Romam
versus , sed distntia locis , ut & pugnatum est.
XXVI. Ita ' exercitus inde domos abducii. Princeps
Horatius ibat , tergemina spolia prre se gerens : cui s
ror virgo , quae despansa uni ex Guriatiis fucrat , obvia
ante portam Capenam fuit : cognitoque super humeros
ira.

Secundam. Acomete al segundo. Romanus. El pueblo Romano.


(uatis ex. Segn sucede en caso Male sustinenti. Que no poda tener.
esperado Jos que favorecen un Superne iugulo. Por encima de la
partido. garganta.
Defungi. Corre concluir la bata- Ad sepulturam. A enterrar los dos
lia del segundo. Horacios, y los tres Curiados.
Consequi. Pudiese llegar. Alteri ditionis. Hechos esclavos de
Aiquato Marte. Igualada la batalla. los romanos.
ierocem in certamen. Le hacian feroz Sed distntia. Pero distantes segn
parala tercera lucha. los lugares donde se pele.
Trabens corpus Apenaspudiendo lle
var su cuerpo, y acobardado por XXVI.
las mufrres hechas su vista, &c. Tergemina. , De los tres hermanos
lllud. Ni aquelia se podia ya Ha- Curiados, &.
mar batalia, porque el Curiado ux desponsa. Queestaba prometida
estaba cuasi muerto. por esposa uuo de los Curiados.
Manibus deci. linvi al infierno. Obvia. Le sali al eucuettiu.
LI FIO. 67
fratris paludamento sponsi , quod ipsa confecerat , sol
vit crines , & tlebiliter nomine sponsum mortuum appel-
lat. Movet feroci iuveni animum comploratio sororis in
victoria sua , tantjque gaudio publico. Stricto itaque gla-
dio , simul verbis increpans , transfigit pueiiam. wAbi
j>hinc cum immaturo amore ad sponsum , inquit , obii-
ta fratrum mortuorum , vivique , obiita patriae. Sic eat,
qujEcumque Romana lugebit ostem."
Atrox visum id facinus Patribus , plebique , sed re
cens meritum facto obstabat. Tarnen raptus in ius ad re
gem. Rex , ne ipse tarn tristis , ingratique ad vulgus iudi-
cii , aut secundum iudicium , supplicii auctor esset, conci
lio populi advocato j Duumviros , inquit , qui Horatio
perduellionem indicent , secundum legem , facio. wLex
horrendi carminis erat ; Duumviri perduellionem iudicent.
Si Duumviris provocant, provocatione certato ; si
vincent , caput obnubito ; infeliei arbori reste suspendi-
srto. Verberato , vel intra pomcerium , vel extra pomce-
rium." lege Duumviri creati , qui se absolvere non
rebantur e lege ne innoxium quidem posse , quum con
densassent , turn alter ex his : "Publi Horati , tibi perdue-
liionem iudico , inquit ; I , lictor , colliga manus." Acces-
serat lictor , iniiciebatque laqucum. Tum Horatius , au-
ctore Tullo , clemente legis interprete ; Provoco, inquit. Ita
de provocatione ad populum certaturn est.
Moti homines sunt in eo iudido , maxime Publio
Horatio patre proclamante , se filiam iure caesam iudica-
re;

Paludamento. Con el vestido de su ProTocarit. S apelase el reo otro


esposo que ella haba hecho. tribunal, defindase por apelacin.
Nomine. Por su nombre. SI Vincent. Si le sacan reo los Jue-
Movet. Provoca. ees Duumviros.
Sic eat. Muera del mismo modo, &c. Caput. Cbrele la cabeza.
Tarnen raptas. Fue llevado juicio Verberato. Azrtale, dentro,
delante del Rey. fuera de los muros.
Tam tristit. Para no ser causa de ' rebantur. Que no juzgaban po
tan triste, ingrato juicio al der absolver por esta ley , ni
vulgo. un inocente.
Euumviioi. Jueces. I, lictor. Ve, Verdugo, tale las
Perduellionem. De homicida. manus.
Lex horrendi. L ley contenida en Auctore Tullo. Siendo su Consejero
trminos brbaros, obscuros, el Rey Tullo.
ambiguos era. Pruvoco. Ap?Jo
E2
68 EX TITO
re ; ni ita esset , patrio iure in filium anitnadversurum fuis
se. Orabat deinde , ne se , quem paulo ante cum egregia
stirpe conspexissent , orbum Liberie facerent. Inter haec se-
nex , iu enem amplexus , spolia Curiatiorum fixa eo
loco, qui nunc Pila Horatia appellatur, ostentans. cfHunc-
cine , aiebat , quem modo decoratum , ovantemque vi-
ctori incedentem vidistis , Quirites , eum sub furca
vinctum inter verbera , & -cruciatus videre potestis?
Quod vix Albanorum oculi tarn deforme spcctaculum
.ferre possent. I , lictor colliga manus qu paulo an-
te armatae imperium populo Romano pepererunt. I,
caput obnu e liberatoris urbis huius. Arbori infeli-
ci suspende verbera , vel intra pomrium , modo i-.
ter illa Pila , & spolia hostium , val extra pomcerium,
modo intra sepulcra Curiatiorum. Quo eoiin ducere
hunc iuvenem potestis , ubi' non sua decora eum taa-
ta fceditate supplicii vindicent." Non tulit popuus,
nec patris lacrimas , nee ipsius parem in omni periculo
animum : obsolveruntque admiratione magis virtutis , quam
iure causas. Itaque ut csedes manifesta aliquo tarnen pia-
culo lueretur imperatum patri , filium expiaret pecunia
publica. Is , quibusdam piacularibus sacrificas lactis , quae
deinde genti Horadas tradita sunt , transmisso per viaia
tigillo , capite adoperto , velut sub iuguiii misit iuvenem.
Id hodie , quoque publke semper refectum uianet ; Soro-
riuiu tigiilm vocant. Horatiae scpukruin , quo loco cor-
ruerat icta , constructum est saxo quadrate.
LIL

Ar.imaversurum.Vor el derecho pa- ticia de la cpusa de Horacio , que


terno hubiera castigado s<i hijo. segn ley deba morir.
Cum egregia. Con una descendencia Expiaret. Que hiciere dar satisfac-
esclarecida de tamos hijos. cion su hijo con un castigo p-
Pila Horatia. Puerta de Horacio. blico.
Ostentans. Mostrando. Piacularibas. Con algunas expiaeio-
liitra pomrium. Dentro de los mu- nes sagradas, que quedaron como
ros. sambenito los Horacios.
Illa pila. Con tal que sea entre Velut sub. te hizo pasar como por
aquella puerta. debaxodcl yugo ; afrenta entun-
j tanta fditaU. De un suplicio tan ees igual la que se hace a los
atroz. Gallegos si pasan por debaxo de
animum. Ni el nimo de Horacio la Veloira.
igual ei todo peligro. Refectum. Eotero.
uam iure causa. Que por la jus- orortum.El mdeto de los hermanos.
. 69
LUI. Tarquinus Siiperbus , ut iniustus in pace Rex,
ita dux belli pravus fuit. Gabios propinquam urbem
nequicquam vi adortus , quum o:>sidendi urbe spes , pul
so mnibus , ademta esset : postremo , minime arte Ro
mana , fraude dolo , aggressus est. Nam quum , velut
psito bello , fundamentis templi iaciendis , aliisque ur-
banis operibus intentum se esse simularet ; Sextus , filius
eius , qui minimus ex tribus erat , transfugit ex composi-
to Gabios , patris in se ssevitiam intolerabilem conquerens.
Benigne ab Gabinis excipitur.
LIV. Ita quum sensim ad rebellandum primores Gabi-
norum incitaret , ipse cum promussions iuvenum praeda-
tum , atque in expeditiones iret 5 & dictis , factisque omni
bus ad fallendum instructis , vana accresceret fides 5 dux ad
ultimum belli legitur. Ibi quum , insci multitudine quid
ageretur , praslia parva inter Roinam, Gabiosque firent, qui-
bus plerumque Gabina res superior esset tum certatim
summi, infimique Gabinorum Sextum Tarquinium dono
Deum sibi missum ducem credere. Apud milites vero , obe-
undo pericula , ac labores , pariter prxdam munifice lar-
giendo , tanta caritate esse , ut non pater Tarquinius po-
tentior Roms , quam filius Gabiis esset.
Itaque postquam satis virium collectum ad omnes
conatus videbat ; tum suis unum sciscitatum Romam ad
purem mittit , quidnam se facer vellet , quandoqui-
dcm , ut omnia unus Gabiis posset , ei Dii ddissent.
Huic nuncio , quia , credo , dubia: fidei videbatur , ni
hil voce responsum est. Rex , velut deliberabundus , in
hor-

tlll. Ad fallendum. Con dichos, y he-


Tarquinius. Sptimo y ltimo Rey chos dispuestos para engaar , se
de Rom. le aumento un vano crdite en-
Ncquicquam. Habiendo en vano a tre los Gabios.
cometido. Prlu parva. Esca ramuzas.
Futso mnibus. Rechazado de las Credere, sup. cperunt.
murallas. Obeuno. Exponindose ios peli-
Minirne arte Romana. No con la in- gros , y trabajos.
dustria Romana : que hasta en- Tanta caritate. Le estimaba tanto,
tonces no se conoca el dolo. &c.
Velut psito. Como dexada la guerra. Ad omnes conatus. Para todas sus
Vrbanis. Obras pblicas de Roma. pretcnsiones.
Ex composiio. De acuerdo ya con Vnus. Que l solo.
su padre. LIV. Dubia Met. Por parecerle poco se-
promtistimis. Con os Jvenes guro el mensagero.
mas valerosos. Deliberabundus. tomo pensativo.
no EX TITO
hortum aedium tran'si , sequente nuncio fil : ib; inam-
bulans tacitus , summa papaverum capita didtur bculo
decufsisse. Interrogando , exspecmidoque responsum
nuucius fessus ut re imperfecta , redit Gabios : quas dixe-
rit ipse quxque viderit , refert. Seu ir , seu odio, seu su-
perbi nsita ingenio, nullam eum vocem emisisse. Sex
to , ubi quid vellet parens , quidve prxciperet tacitis am-
bagibus , patuit ; primores civitatis , . criminando alios a-
pud populum , alios su ipsos invidia opportunos , inte-
remit. Multi palam : quidam , in quibus minus speciosa
criminatio erat futura , clam interfecti. Patuit quibusdam.
volentibus fu?a , aut in exsilium ac sunt : absentiumque
bona, iuxta aiq.;e interemtorum , divisa fuere. Largitio-
nis inde , predxque, & privad dulcedine commodi , sen-
sus malorum publijcrum adimi : doee orba consilio , au-
xilioque Gabina res , Regi Romano sine ull dimicatione
in maiHim traditur.
LVII. Adversus Rutulos bellum summ vi paraba-
tur. Ardeain Rutuli habebant , gens , ut in e regione,
atque i a e state , divitiis prxpollens. Eaque ipsa causa
belli fuit , quod rex Romanus tum ipse ditari , exhaustus
magnificencia publicorum operum , mm praed delinire
popularium nimos studebat , praeteri etiam superbiam,
regno infestos etiam: quod se in fabrorum ministeriis,
ac servili tamdiu hbitos opere ab rege indigna bantu r.
Tentata res est, si primo mpetu capi rdea posset. Ubi
id parum processit , obsidione , munitionibusque ccepti
premi hostes. In iis stativis , ut fit , longo magis , quam a-
cri
Papaverum capita. Los pimpollos de los dlos muertos.
las adormideras con el bculo. Sensus malorum. Se empez quitar
Vt re imperfecta. Como que nada ha- el sentimiento de los males pu-
bia hecho, iba sin respuesta. bucos, &c.
nsita. Que le era natural. Gabina ret. El podero de los Gabios.
Eum. Tarquinio. LVII.
acitis ambagious. Con sus silencio- Prada delinire ,&c. Procuraba ta ra
sos rodeos, misterios. bien mitigar los nimos del Pue-
Sua ipsos invidia. Aptos para sufrir blo.
el castigo , por el tdio que le te- Prater aliam superbiam. Era otra so-
nian. berbia , Tirana de Tarquinio el
Minns speciosa. Menos aparante haber empleado los Romaros en
fundada. las obras serviles: por eso aborre-
Interfecii. Muertos. Sup fuere. cian el Gobierno Real.
Quibusdam. A unos se les dexrt huir, Habitas. Los haba empleado.
i otros s? les ech A dtstierro. In iis stativis. En estos cercos : ase
luxta atque. Del mismo modo que dios.
LiriO. 71
cri bello , satis liberi commeatus erant : primoribus tamen
magis , quam militibus.
Regii quidem iuvenes interdum otium convivs com-
messationibusque inter se terebant. Forte potautibus his
apud Sextum Tarquinium , ubi & Collatinus cnabat
Tarquinius , Eger filius incidit de xoribus mentio : suam
quisque laudare miris modis. Ind certamine aecenso,
Collatinus negat "Verbis opus esse paucis id quidem ho-
ris posse sciri , quantum ceteris prasstet Lilcretia sua.
Qui, si vigor iuventa inest , conscendimus equos , invi-
jsimusque praesentes nostrarum ingenia ? Id cuique spe-
ctatiss'imum sit , quod nee opinato viri adventu ocmr-
rerit oculis." Incaluerant vino : age sane omues citatis
equis advoiant Romam : quo quum , primis se intenden-
tibus tenebris , pervenissent , pergunt inde Collatiam , u.j
Lucretiam , haudquaquam ut regias nurus , quas in con
vivio , luxuque , cum aqualibus viderant tempus tereutes,
sed nocte sera deditam lanae inter lucubrantes ancillas in
medio sedium sedentem inveniunt. Muliebris certaminis lar
us penes Lucretiam fuit. Adveniens vir Tarquiuiique ex-
cepti benigne: victor maritus comiter invitt regios iuvenes.
Ibi Sextum Tarquinium mala libido Lucretiae per vim stu-
prandae capit : turn forma , tum spectata castitas incitt. Et
tum quidem ab nocturno iuvenili ludo , in castra redeuut.
LVIII. Paucis interiectis diebus , Sextus Tarqui
nius , inscio Collarino , cum comit uno Cullatiam vc-
nit , ubi exceptus benigne ab ignaris consiiii , quuin
post

Satis liberi. Se daban las licencias Tenebris. Al anochecer,


con facilidad. Collatiam. A la ciudad de Colada.
Terebant. Perdan , pasaban. Ut regias nurus. No como nueras as
Afud Sextum. En la tienda de Sex- del Rey.
to Tarquinio. Nocte sera. Hilando lana hasta tne-
Mentio. Conversacin. di noche.
Laudare. Alabar. Sup. cpit. Muliebris certaminis. Lucrecia se l!e-
Lucretia sua. Quanto exceda Lu- v ia palma de la contienda mu-
creca su muger. geril.
Nostrarum ingenia. El ingenio de Excepti bmigne. Fueron recibidos
nuestras mugeres. cortesmente.
U cuique. Y cada uno tenga por mejor Markus. Colatino.
lo primero que encuentre: esto es, Nocturno. De la porfa que habiai te-
del modo que se encuentra sin a- nido los jvenes por la no. he.
domos, y sin saber que iban sus LVIII.
maridos. Ab ignaris. Por los ignorantes de
Citatis equis, A rienda suelta. su determinacin.
72 EX TITO
post cnam in hospitale cubiculum deductus 'esset , amore
ardens , postquam satis omnia tuia circa , sopitique omnes
videbantur , stricto gladio ad dormienten Lucretiam ve-
nit , siniitraque manu mulieris pectore oppresso : "Tace,
Lucretia , inquit : Sextus Tarquinius sum , ferrum in ma-
nnu est : moriere , si emiseris vocem. " Quum pavida
somno mulier , nullam opem , prope mortem imminen-
tem videret: turn Tarquinius fateri amorem , orare mi-
scere precibus minas , versare in omnes partes muliebrem
animum. Ubi obstinatam videbat , & ne mortes quidem me-
tu inclinari, addit' ad metum dedecus ; cum mortua iugu-
latum servum nudum positurum ait , ut in srdido adul
terio necata dicatur. Quo terrore quum vicisset, obtina-
tam pudicitiam velut victrix libido , profeci usque inde Tar
quinius ferox , expugnato decore muliebri , esset ; Lu-
cretia , mcesta tanto malo , nuntium Romam eundem ad
patrem , Ardeamque ad virum mittit , ut cum singulis fi-
deiioui amicis veniant , ita facto ,' maturatoque opus esse:
rem atrocem incidisse.
Sp. Lucretius cum P. Valerio Volesi filio , Collati-
nus cum L. Iunio Bruto venit; cum quo forte Romam
rediens , ab nuncio uxoris erat conventus. Lucretiam
sedentem mcestam in cubculo inveniunt. Adventu suo-
rum lacriinse obortae ; quaerentique viro , tc Satin' sal
ivas ? Minime , inquit : quid enim salvi est mulieri
amissa pudiciti ? Corpus est tantum violatum : ani-
mus insons : mors testis erit. Sed date dextras , fidem-
que , haud impune adultero fore. Sextus est Tarqui-
nms , qui hostis pro hospite , priore nocte vi armatus
mihi , sibique , si vos viri estis , pestiferum hinc abs-
tu-

Hospitah. El cuarto de los huspe- Erat convenait. Le haba encontrado


des. junto.
Sopitique. Lucrecia y los suyos. Satin1 salva. Si habia alguna nove-
Fateri. Confesar, sup. cpit. dad.
jiil met um dedecut. L deshonra, la Minime. Grande.
ignominia. Animui. Mi voluntad est inocen-
Mortua. Que con ella despus de te.
muerta pondra un esclavo. Haud impune. Que no se ir el adl-
Eundem. Un mismo mensajero una tero sin castigo.
y otra parte. Pettiferum. Se llev una pestfera
Mdturatoque. Que necesitaba vinie* alegra para m y para l ;deaqui
se cuan to. antes. de esta , d de mi cuerpo.
LIVID. 73
ulit gaudium." Dant ordine fidem ; consolantur segram
animi , avertendo noxam ab coacta in auctorem delicti:
mentem peccare , non corpus , & unde consilium ab-
fuerit , culpam abesse. ct Vos , inquit , videritis , quid illi
debeatur : ego me , etsi peccato absolvo , supplicio non
libera -, nec ulla deinde impdica Lucretiae cxemplo vi-
vet." Cultrum , quern sub veste abditum habebat , eum
in corde defigit , prolapsaque in vulnus , moribunda cecidit.
Conchmat vir , paterque.
LIX. Brutus , iilis luctu oceupatis , cultrum ex vul
nere Lucretiae extractum manantein cruore prae se te-
nens : tf Per hunc , inquit , castissimum ante regiam iniu-
j>riam sanguinem iuro , vosque , Dii , testes faci , me L.
Tarquinium Superbum , cun scelerata coniuge & o-
mni liberorum stirpe , ferro , igni , quacuinque dehinc vi
possim , exsecuturum -, nec los , nec alium queinquatn
regnare Rom passuriun." Cultrum deinde Collatino
tradit , inde Lucretio , ac Valerio , stupentibus miracu-
lo rei, unde novum in Bruti pectore ingenium. Ut prae-
ceptum erat, iurant , totique ab luctu versi in iram , Bru
mm iam inde ad expugnandum regnum vocantem , se-
quuntur ducem. Elatum domo Lucretiae corpus, in fo
rum deferunt , concientque miraeulo , ut fit , rei novae,
atque indignitate homines -, pro se quisque scelus regium,
ac vim queruntur.
Movet tum patris mstitia ', tum Brutus , castigator
lacrimarum , atque inertium querelarum -, auctorque , quod
viros , quod Romanos deceret, arma capiendi adversus
hostilia ausos. Ferodssimus quisque iuvenem cum armis
vo
bwtt ordine. Todos la dan la palabra. dado de ndole.
Avtrtenio Librndola de culpa , y Concientque. Se alteran coa 1 ma-
evhindoleal violador. . ravilla.
Ctniiiium. Voluntad. Quisque. Cada uno de por s se que-
Impudica. Para que ninguna viva ja, &c.
deshonrada, inertium. Quejas propias de los co-
bhum. Escondido. bardes.
Auctorque , &c. Y causa, d conse-
LIX. jero para que tomasen las armas,*
Eli* luctu. Llorando todos. que era lo que convenan los hum
eri regiam. Antes de la injuria del bres , y unos romanos , que se
principe Sestio. haban opuesto i exrcitos deene-
. De cualquier modo que migos.
de aqu adelante pueda. Ferocitjitnut. Todo joven animoso
Novum. Nuevo ingenio es haber mu- voluntariamente tuir.a las armas.
74 EX TITO
voluutarius adest ; sequitur & cetera iuventus. Inde pan
presidio relicto Collatise ad portas custodibusque datis,
ne quis eum motum regibus nunciaret , ceteri armati , du
ce Bruto , Romam profecti. Ubi eo ventutn est , quacum-
que incedit armata multitudo , pavorem , ac tumultum
nee minorem motum animorum tarn atrox res facit , quam
Collada: fecerat. Ergo ex omnibus locis urbis in forum
curritur. Quo simul ventum est , praeco ad Tribunum Ce-
lerum , in quo tum magistratu forte Brutus erat, populum
advocavit. Ibi oratio habita neququam eius pectoris , inge-
niique quod simulatum ad eum diem fuerat , de vi , lib
dine Sexti Tarquinii , de stupro infando Lucretia: , & mi-
serabili casde de orbitate Tricipitini , cui , morte filias , cau
sa mortis indignior , ac miserabilior esset. Addita super-
bia ipsius regis , miseriaeque & labores plebis in fossas,
cloacasque exhauriendas demersas. Romanos homines V
ctores omnium circa populorum , opifice , lapicidas
pro bellatoribus factos. Indigna Serva Tullii regis me
mrala caedes , & invecta corpori patris nefando veh
culo filia : invocaque ultores parentum dii. His , atro-
cioribusque , credo , alus , quae praesens rerum indigni-
tas haudquaquam relattu scriptoribus facilia subiicit,
memoratis , incensam multitudinern perpulit , ut impe-
rium regi abrogaret , exsuiesque esse iuberet. L. Tarqui-
nium
t

Inie pari prasidio. Dividida la juven- sos y albafiales.


tud dej en las puertas de la villa Indigna Servit , Tulti , &c. Trajo
de Colacia la mitad en guarnicin. la memoria la ind'gna muerte de
.iimmo/in.Paraquenosedieseaviso Servio Tulio, quien mat Tar-
de'aquel tumulto los Tarquinios. quinio por reinar , y el haber pa
Quacumque. Por cualquier parte que sado por encima del cuerpo del
iba. difunto padre su hija Tulia, mu-
uam Collatix. Que el que habia ger de Tarquinio, esto es, que
hecho en la ciudad de Colacia. muerto Servio por los asesinos de
nojimB/.Adondeluegoque llegaron Tarquinio; su cuerpo le dejaron
i>raco ai. El Rey de armas juntdel envuelto en su sangre , en la ca-
puebloante el capitn de Guar- IleCipriana, despus llamada de
dias de Corps, loque tambin era la maldad. Tua hija del difuo
Bruto. to, y muger de Tarquinio se
Neququam eiut. No ide aquella man- fue paseando con su carro desde
' sedumbre , y docilidad que habia su casa i la Curia , y de alii vol-
disimulado hasta entonces : se en- vid por donde estaba el cadaver,
tiende, era Bruto. y pasd por encima de l.
Causa mortis. La causa porque le ma- Rerum indignitas. Que el odio del
t fue mas indigna y miserable estado presente de fas cosas,
que la muerte de , &c. Imperium regi. Que quitase el reino
In Justas. Empleada en limpiar fo- al Rey.
Lirio. 75
nium cum contuve liberis. Ipse iunioribus , qui ultro no
mina dant , lectis , armatisque , ad concitandum inde ad-
vrsus regem esercitum , Ardeam in castra est profectus;
imperium in urbe Lucretio , prefecto urbis iam ante ab re
ge instituto , relinquit. nter hunc tumultum , Tullia do -
mo profugit : exsecrantibus quacumque incedebat , invo-
cantibusque parentum furias viris , mulieribusque.
LX. Harum rerum nunciis in castra perlatis j quum
re nova trepidus rex pergeret Romam ad comprimen-
dos motus , flexit viam Brutus (senserat enim adventum),
ne obvius fieret ; eodemque fere tempore , diversis iti
neribus , Brutus Ardeam , Tarquinius Romam , vene
nan. Tarquinio clausas portas, exsiiiumque indicium: li-
beratorem urbis' lasta castra accepere , exactique inde
liberi regis. Duo patrem secuti sunt : qui exsulatum Cas-
re in Etrseos ierunt. Sextus Tarquinius Gabios , tam-
quam in suuin regnum profectus , ab ultoribus veterum
simultatum , quas.sibi iose casdibus rapinisque conciverat,
est interfectus. L. Tarquinius Superbus regnavit annos
quinqu & viginti. Regnamm Romas ab condjt urbe
ad liberatam annos ducentos quadraginta quatuor. Duo
Cnsules inde comitiis centuriatis prasfecto urbis ex -
meinariis Servii Tull creati sunt , L. Iunius Brutus , &
L. Tarquinius Collatinus.

EX LIBRO SECUNDO.

CAP. II. JL)rutus exacto rege , ex Senatus-


consulto ad populum tulit , ut omnes Tarquinias gen-
tis exsules essent : collegam sibi comitiis centuriatis
crea
Vttn nomina. Que voluntariamente se Care. A la ciudad de Cere.
a izaban en el parti lo de Eruto. ultoribus. Le mataron los que de-
Tullia. La mugerde Tarqu'nio. Seaban vengar sus antiguas ene-
Exsecranlibus. Maldecindola por mistades.
cualquiera parte que pasaba. Comitiis centuriatis. Enlasjuntascen-
LX. turiadas. Vase el ndice.
Trepidus. T'i-bado. II.
Clausa rorrx.Sr\e cerraron las puer- *erfori#e.DesterradoelReyporde-
tss df Roma , y se le notified el creto del Senado, dio cuenta ai pue-
dest ierro. b!o que d?ban sali r desterrados, &<
lata castra. El campoalegre recibid ollegam. Bruto tomd por compafie-
Bruto. roen el consulado Valerio, y de
Exactique Fueron arrojados despus alli adelante siempre fuerou dos
los hijos , &c. los cnsules.
l6 EX TITO
crcavt PabKum Valerium $ quo adiutorc , reges eiecerat.
III. Quum haud cuiquam in dubio esset , bellum ab
Tarquiniis imminere , id quod non timebant , per dolum,
ac proditionem prope libertas amissa est. Erant in Romana
uventute adolescentes aliquot , nc ii tenui loco orti , quo
rum in regno libido solutior fuera t , aequales, sodalesque
adolescentium Tarquiniorum , assueti more regio vivere.
Eam tum , jequato iure omnium , licentiam quserentes , li-
bertatem aliorum in suam vertisse servitutem inter se
conquerebantur. " Regem homincm esse , quo impetres,
ubi ius , ubi iniuria opus sit : esse grause locum , esse
beneficio ; & irasci , & ignoscere posse : inter araicum,
3T& inimicum discrimen nosse. Leges , rem surdam , in-
jexorabilem esse , salubriorem , melioremque inopi , quam
wpotenti : nihil laxamenti, nee venise habere , si modum
excesseris: periculosum esse, in tot humanis erroribus,
sola innocenti vivere." Ita , im su sponte jegris ani-
mis legati ab regibus superveniunt , sine mentione re-
ditus , bona tantum repetentes. Eorum verba postquam in
senatu audita sunt , per aliquot dies ea consultatio , te-
nuit : ne non reddita , belli causa ; reddita , belli ma
teria, & adiumentum essent. Interim legati alia miliri,
aperte bona repetentes , clam recupera ndi regni consilia
struere. Et, tanquam ad id, quod agi videbatur, am
bientes , nobilium adolescentium nimos pertentant. A qui
tus placide oratio accepta est , his litteras ab Tarquiniis-
reddunt : & de accipiendis clam nocte in urbem regibus
colloquuntur.
IV.

III. algo se escediese.


Ife ii tenta. NI estos eran descendien- Sola mnocentia. Que solo el inocente
tes de bajo linage. viviese libre del castigo.
In regno. En el reinado de Tarquinio. lam sua. Irritados los nimos ya
JEquato ture. Igualad! los derechos por si.
de todos , como que en la rep- Tenuit. Durd
blica todos son iguales. Ne non. No fuese que si no se los
Juo impetres. De quienes se poda vulvian , tomasen de aqui moti-
conseguir la justicia , castigo vo para hacer la guerra.
cuando era necesario. Alia. Cosas muy distintas.
Zeges. Que las leyes era una cosa sor- Ambientes. Solcitos.
da, inexorable, mas saludable, y His. De parte de losTarquiuios , en-
mejor al pobre que al rico. tregati una carta los conjurados.
fihil iaxamenti. Que no haba aigu- Accipiendis. De admitir de noche en
na remisin en las leyes , si en Roma los Tarquiuios.
LIVIO. *j7
IV. Vitelliis , Aquiliisque fratribus primo commis-
sa res est. Vitelliorum sror consuli nupta Bruto erat*
iamque ex eo matrimonio adolescentes erant liberi , Ti
ms , Tiberiusque : eos quoque in societatem consilii avun-
culi assumunt. Prxterea & nobiles aliquot adolescentes
conscii assumti, quorum vetustate memoria abiit. Interim
quum in senatu vicisset sententia , qua; censebat redden-
da bona , eamque ipsam causam iriorje in urbe haberent
legati , quod spacium ad vhicula comparanda conu-
libus sumsissent , quibus regum asportarent res , omne id
tempus cum coniuratis consultando absumunt evineunt-
que instando , ut litters sibi ad Tarquinios darentur : nam
atet, qui crediturus eos, non vana ab legatis super
rebus tantis afferri i Data; litterae, ut pignus fidei essent,
manifestum fanus fecerunt. Nam quum pridie , quam
legati ad Tarquinios proficiscerentur , cnatum forte a-
pud Vitellios esset , coniuratique ibi , xemotis arbitris,
multa inter se de novo , ut fit , consilio egissent 5 sermo-
nem eorum ex servis unus excepit , qui iam antea id sen
serar, agi- sed earn occasionem , ut litters legatis daren
tur , qus deprehensse rem corguere possent , exspecta-
bat. Postquam datas sensit , rem ad cnsules detulit. Cn
sules ad deprehendendos legatos , coniuratosque profecti
domo , sine tumultu rem omnem oppressere litterarum in
primis habita cura , ne interciderent. Proditcribus extem
plo in vincula coniectis , de legatis paululum addubitatum
est : & quamquam visi sunt commisisse , ut hostium loco
essent , ius taincn gentium vaiuit.
V. Damnati proditores ; sumtumque supplicium.
Sta-

IV. Excepit. Oy.


Ammculi. Los tos. Rem corguere. Pudiesen dar Indicio
Comcii assumti. Entraron en la con- manifiesto de la conjuracin.
juracioa. Oppressere. Cogieron los legados , las
Mora in urbe. De detenerse en Roma. cartas y carruages.'
!ui credit uros. Como haban de creer Ne intercdrent. Que no se perdie-
los Tarquinios , &c. seu , desgarrasen.
pud Vitellios. En la casa de los Vi- Vt hostium. Haber hecho por que
telios. se les pudiese reputar por ene-
Ktmotis arbitris. Habiendo hecho sa- migos ; con todo , &c.
lira ios que podan ser testigos. V.
!'' fit. Cuino suele suceder. Sumtumaite, sup. Est.
^8 EX TTO
Stabant deligati ad paulum nobilissimi iuvenes. Sed ce
teris velut ab ignotis capidbus , comulis Jiberi omnium
in se averterant oculos. Consulis in sedem processere
suam , musique lictores ad sumendum supplicium , nu-
dntos virgis caedunt , securique feriunt : quum inter o-
tcmpus pater , vultusque , & os cius spectaculo es-
set ; eminente animo patrio inter publicas ministe
rs um. Secundum pcenam nocentium , ut in utramque par
tem arcendis sceleribus exemphim nobile esset , prsemium
indici , pecunia ex serario , libertas , & eivitas data. Ille
primum dieitur vindicta liberatus. Quidem vindicte quoque
nomen tractum ab illo putant ; "Vindicio ipsi nomen fuis
se. Post ilium observatum , ut qui ita liberati essent , ia
civitatem accepti videremur.
IX. Porsenna Romam infesto exercitu venit. Et
non unquam alias ante tantus terror senatum invasit;
aded valida res tum Clusina erat , inagnamque Porsea-
nomen.
X. Quum hostes adessent , pro se quisque , in urbem
ex agris demigrant : urbem ipsam sepiunt praesidiis : alia
muris , alia Tiberi oblecto videbantur tuta. Pons subli-
cius iter pene hostibus dedit , ni unus vir fuisset , Ho-
ratius Codes : id mnimentum illo die fortuna urbis Ro
mans habuit : qui positus forte in statione ponds , quum
captum repentino mpetu Ianiculum , atque inde citatos
decurrere hostes vidisset , trepidamque turbam suorum
anna , ordinesque relinquere , reprehensans singulos , ob-
sistens , obtestansque Deum & hominum fidem > testaba-
tur.

ceteris. Sobre rodos los dems. X.


Velut ab. Como de gentes desconoc- Alia murit. Parte con los muros,
das , vulgares. parte por tener delante el rio , pa-
Oxeiuj-.Llevundoselaatencion mien- recia estar seguro.
tras se egecutaba la justicia el Pons sublicius. Puente de madera
semblante, y serenidad del pa- junto Roma.
dre, &c. Id munimentum. lista defensa, este
Secundum pnam. Despues del cas- castillo ; Codes.
tigo de los culpados , &c. In statione. En la eutrada en donde
Vindicta. Etil una vara delgada. se hacia la centinela.
Vindicio ipsi. El mismoque descubrid lanicnlum. Templo de Jano.
la conjuracin se llam Vindicio. Citatos. Con toda prisa y animosidad.
In civitatem. Se teuian por Cigda- Reprehensans. Reprendiendo , y de-
danos, teniendo.
Lirio. 79
tur. "Nequicquam deserto praesidio eos fugere. Si transituin
npontem tergo reliquissent, iam plus hostium in Palada
jjCapitolioque , quam in Ianiculo , fore. Itaque monere,
praedicare , ut pontem, ferro, igni, quacumque vi possent,
nterrumpant." Se impetuin hostium , quantum corpore
uno posset obsisti , excepturum. Vadit hide in priinum acu
tum pontis : insignisque inter conspeeta cedentium pugnas
terga , obversis cominus ad ineundum praelium armis , ipso
miraculo audacia: obstupefecit hostes : duos tarnen cum eo
pudor tenuit Sp. Lartium , ac T. Herminium , ambos claros
genere , factisque. Cum his primain periculi procellain , &
quod tuinultuosissimum pugna; erat , parumper sustinuit:
deinde eos quoque ipsos , exigua parte pontis relicta , re-
vocantibus qui rescindebant , ceder in tutum coegit.
Circumt'erens inde truces minaciter oculos ad proce
res Etruscorum , nunc singulos provocare , non incre
pare omnes , " Servida regum superborum , suas liber-
tatis immemores , alienam. oppugnatum venire." Cun-
ctati aliquandiu sunt , dum alius alium , ut prselium in-
cipiant , circumspectant. Pudor deinde cotnmovit aciem,
& sublato undique , in unum hostem tela con-
iiciunt. Quae cum obiecto cuneta scuto hassissent, ne-
que iiie minus obstinatus ingenti pontem obtineret gra-
du , iam mpetu conabantur detruder virum : quum simul
fragor rupti poatis , imul clamor Romanorum alacrita-
te perfecti operis sublatus , pavore subko impetum sus
tinuit. Tum Codes : "iberine pater , inquit , te san-
cte,

Testabatur. Aseguraba. Increpare, sup. cwpit.


it tronittum. Que si dejaban las es- ervitiu. Los llamaba esclavos , Sic.
paldas el paso del puente. Metonimia.
In Palaiio. lia el monte Palatino. ZJae/nj-.Mientrascadaunoatendia
Quantum carpir. Cuanto podia de- que el otro empezase la batalla.
tener el paso los enemigos el Lnunum. Contra Cocles.
cuerpo de un hombre solo. Obiecto. Oponiendo el escudo.
Insignisque. Haciudose visible entre Ingenti. Defenda al puente un gran
las espaldas de los que huan. trecho.
Obversis. Asestando las armas con Perfecti operis. Que haban acabado
que se peleaba de cerca. de derribar , 8c.
Procellam. Tempestad. Met fora. Tiierine.Tiberinu fue nono Rey dlos
uo tumult uoiisshnum. Por donde Albanos , pereci en una batalla
haba mayor tropel de enemigos, junto al UoAlbula.y llevado de
los detuvo un poco. la corriente dio nombre al Rio Ti-
jui rescindebant. Los que derriba- b?r, y le tuvieron los antiguos por
ban el pueute. Dios , presidente de los Rios.
8o EX TITO
jete, precor, hxc arma, & hunc militem propito flu-
mine accipias." Ita sic armatus - in Tiberium desiluit:
multisque superintdenbus telis , incolumis ad suos tra-
navit , rem a usus plus fauue habituram ad posteros , quam
fidei. Grata erga tantam virtutetn civitas fuit ; statua
in comitio posita ; agri , quantum uno die circumara-
vit , datum. Privata quoque , inter pblicos honores,
studia eminebant ; nam in magna inopia , pro domesticis
copiis , unusquisque ei aliquid , fraudans se ipse victu
suo , contulit.
XI. Porsenna primo conatu repulsus , consiliis ab op-
pugnanda urbe ad cbsidendam versis ; presidio in Ianicuio
locato, ipse iri plano , ripi?que Tiberis castra posait.
XII. Obsidio erat nihilhominus , & frumenti , cum
summa caritate , inopia ; sedendoque expugnatutum se ur-
bem , spem Porsenna habebat : cum . Mucius adoie-
scens nobilis , cui indignuin videbatur , populum Ro-
manum servientem , quum sub regibus esset nullo bel
lo , ab hostibus ullis obsessum esse , liberum eun-
dem populum ab iisdem Etruscis obsideri , quorum sai-
pe exercitus fuderit : itaque magno , audacique aliquo fa-
cinore earn indignitatem vindicandam ratus, primo sua
sponte penetrare in hostium castra coustituit : dein rae-
tuens , ne si consulum iniussu , & ignaris omnibus iret,
forte deprehensus custodibus Romanis retraheretur ut
transfuga , fortuna tum urbis crimen affirmante , sena
tum adiit : cc Transire Tiberium , inquit , Patres , & in-
trare , si possim , castra hostium volo : non prado,
nee

TIut fama. Que tendr mas fama que fue de tres alios.
que crdito en lo venidero. Caritate. Poco trigo , y muy caro en
Statua in comitiis. Le levantaron Roma.
una estatua en la Plaza juuto Sedendoque Estndose quieto.
la Curia. Servientem. tsclavoen tiempo dlos
Datum. Tales eran los premios de Reyes.
14 aquellos tiempos. Obsessum. Jams se vid sitiado.
Pr o domesticis. Segn sus haberes.
am indignitatem. La ignominia que
padecia el Pueblo Romauo hallu-
XI. dose sitiado.
Obsidendam versis. Mudaba la de- Iniussu. Sin mandado de los Con-
terminacion de combatir la ciu- suies.
dad en la de sitiarla. Retraheretur. Se le prendiese como
desertor.
XII. jffirmante. Haciendo probable la
Obsidio. Duraba con todo el cerco, foituua, &c.
. 81
nee populationum invicem ultor. Maius , si Dii iu-
vant , in animo est facinus." Approbant Patres : abdito
intra vestem ferro proficiscitur. ,Ubi eo venit , in confer-
tissima turba prope regium tribunal consiiiit. Ibi quum Sti
pendium forte militibus daretur , & scriba cum rege se
itens , pari ferre ornatu multa ageret , eum milites vulgo
adirent , timens sciscitari , uter Porsenna esset, ne, igno
rando regem , semetipse aperiret , quis esset-: quo temer
traxit fortuna facinus , scriDam pro rege obtruncat.
Vadentem inde , qua per trepidain turbam cruento mu-
crone sibi ipse fecerat viam , quum ccncursu ad clamo-
rem facto , comprehensum regis satellites retraxissent : an
te tribunal regis destitutus , tum quoque inter tantas for
tunas minas metuendus magis , quam metuens : "Romanus
jjsum , inquit , civis : C. Mucium vocant. Hostis hostem
occidere volui. Nee ad mortem minus animi est , quam
fuit ad casdem. Et facer , & pati fortia , Romanum est.
Nee unus in te ego hos nimos gessi : longus post me
ordo est idem petentium decus. Proinde in hoc dis
crimen , si iuvat , accingere , ut in singulas horas capi-
te dimices tuo : ferrum hostemque in vestibulo habeas
regiae. Hoc tibi iuventus Romana indiciums bellum. Nul-
lam aciem , nullum praelium timueris. Uni tibi , & cum
singulis , res erit."
Quum rex , simul ira incensus , periculoque conter-
ritus , circumdari ignes minitabundus iuberet , nisi ex-
promeret propere , quas insidiarum sibi minas per am
bages iaceret : "En tibi , inquit , ut sentas , quam vile
corpus sit iis , qui magnam gloriam vident : " dex-
train-

': populationum. Ni para usar de Hostis. Comoenerogo.


rtpresalias. If unus. Ni fill yo solo el que pen-
ln cmfertiisima. Eutre la amonto- s matarte.
nada tropa de soldados. ' m fetentivm. Que buscaba la mis-
Seriba. El secretarlo andaba oficieso. ma honra de darte la muerte.
Vulgo. Comunmeute se encamina Accingere. D3ponte.
sen l Uni tibi. Con todos , cada uno de por
^e ignorando. Por no conocer a! Rey. s, tienes t solo que pelear.
Fecerat viaw. Por dunde se abri Per ambages. Las amenazas , que le
camino con el pual, &c. echaba por rodeos oscuros.
bestitutus. Habindole dejado. (uam vile. Cuan poco estiman 1
fortuna minas. En medio de la ter- cuerpo , &c.
rible desgracia que le amenazaba. . ,
Pars IL F
82 EX TITO
tramque accenso ad sacrificium fculo iniicit. Quam
ciuum velut alienato ab sensu torreret animo ; prope at-
tonitus miraculo Rex , quum ab sede sua prosiluisset,
amoverique ab altaribus iuvenem iusisset: wTu vero
abi inquit , in te magis quam in me hostilia ausus.
Iube'remcOiacte virtute esse , si pro mea patria ista vir-
,5tus staret. Nunc iure belli liberum te , intactum , in-
violatumque- hinc dimitto." Tum Mucius , quasi remu-
nerans meritum : Quandoquidem , inquit , est apud te
virtuti honos , ut beneficio tuleris me , quod minis
nequisti : trecenti coniuravimus principes iuventutis Ro-
manE ut in te ha via grassaremur. Mea prima sors
fuit* ceteri , ut cuique ceciderit primo , quoad te oppor-
jrtunum fortuna dederit , suo quisque tempore aderunt."
XIII. Murium dimissum , cui postea Scsvolae cla-
de dextr manus cognomen inditum , legati Porsen-
na Romam secuti sunt. Adeo moverat cum , & primi pe-
riculi casus , quo nihil se prxter errorem insidiatoris te-
xisset , & subeunda dimicatio toties , quot coniurati su-
peressent , ut paeis condhiones ultro ferret Romanis. De
agro Veientibus restituendo , impetratum : expressaque
ncessitas obsides dandi Romanis, si Ianiculo praesi
dium deduci vellent. His conditionibus composite pace,
exercitum ab Ianiculo deduxit Porsenna , & agro Ro
mano excessit. PatresjC. Murio virtutis causa trans Ti-
berim aerum dono dedere, quo poster sunt Muda pra-
.' ta

Torreret animo. dejndose abrasar ne, para que te matei.


la mano como si estuviera fuera - .
de sentido. - claie. Por la quemadura.
In te magis. Que has usado mas cruel- Texitset. Le haba librado.
dad contigo que conmigo. Et subemda. Y que se haba de es-
Macte virtuteTe mandara tenerbuen poner a este riesgo tantas vece
animo: esto es, alabara tu valor. &c.
Virtuti honos. Respetas el valor , d la Impetratum. Se le concedd yi. not
virtud* sena j__
Vt beneficio. Para que alcances de mi Dandi Romanis. Los Romanos de-
con el beneficio , lo que no pudis- bian precisamente dar ,tnens.
te con amenazas. qutrian se sacase la guarniciou
, para matarte de este modo. del Templo Janiculo.
Vt cuique. Sguu a cada uno le toque, Excessif. Sali del territorio Oe
basta que la fortuna te proporcio- ma.
/
LiriO. 83
ta appellata. Ergo ita hoiiorata virtute , feuiinse quoque
ad publica decora excitatae.
Cladia virgo , una ex obsidibus , quutn castra Etrusco-
rum farte haud procul ripa Tiberis beata essent , frustra-
ta custodes , dux agminis virginum inter tela hostium
Tiberim tranavit : sospitesque omnes Romam ad propin-
quos restiwit. Quod ubi rgi nunciatum est, primo inj
census ira , oratores Romam misit ad Claeliam obsidem
deposcendam j alias haud magni facer : deinde in admi-
ratione versus : "Supra Coclites , Muciosque dicere id fa-
cinus esse , & se ferre , quemadmodum si non de-
datur obses , pro rupto se fdus habiturum : sie dedi-
tain , inviolatam ad suos remissurum." Utrinque consti-
tit fides : & Romani pignus pacis ex fdere restitue-
runt:&apud regem Etruscum non tuta solum, sed ho-
norata etiam virtus fuit: laudatamque virginem parte
obsidum se donare dixit : ipsa , quos vellet , legeret. Pro-
ductis omnibus , elegisse impubres dicitur : quod & virgi-
nitati decorum , & consensu obsidum ipsorum probabile
erat , earn setatem potssimum liberari ab hoste , qu:e
maxime opportuna iniuriae esset. Pace redintegrata , Ro
mani novam in femina virtutem novo genere honoris,
statua equestri , donavere. In summa Sacra via fuit posi-
ta virgo insidens equo.
XXXI. Dictator Valerius in Senatu retulit, quid de
nexis fieri placeret. Quae cum reiecta relatio esset : cc Non
placeo , inquit , concordia auctor : pax foris parta est,
domi impeditur : privatus , potius quam dictator , se-
di

Feminx. Tambin las doncellas se Laudatamque. Despues de haberla


escitaron lograr. alabado, dijo Porseoa que la en-
Fntrala. Habieudoburladolascen- viaria Roma coa parte dlos
tiaelas. rehenes.
Sospitesque. Y todas las llev salvas Legeret. Escogiese.
s Roma , y eutreg sus parien- Obsidum ipiorum. De los mismos qua
tes. estabao en rehenes.
(helores. Legados. Opportuna. Mas espuestos al ultra
Alias haud. Que las dems dence- ge.
Has las estimaba en poco. Statua equestri. Estatua puesta so-
Dicere. sup. cosfit. bre un caballo-
id facinus. El hecho de Clelia. XXXI.
Et pra se. Y que pensaba. De nexis. De la union del pueblo
Utrinque constitir. Por ambas partes con los nobles.
se observa fielmente lo pactado. Non placeo. No doy gusto aconsejan
Pignus facis. Clelia prenda de la paz. do la paz.
F2
84 - ex tito
ditioni interero ? " Ita curia eggressus , dictatura se ab-
dicavit. Aparruit causa plebi, suam vicem indignantem
magistratu abisse. Itaque , velut persolut fide , quoniarn
per cum non stetisset , quin prsestaretur , decedentem do-
mum cum favore ac laudibus prosecu sunt.
XXXII. Timor inde Patres incessit , ne coniuratio-
nes firent ; itaque ex urbe legiones educi iussere : quo
facto maturata est seditio. Et (plebcm) dicitur in Sacrum
montera secessisse. lbi , sine ullo duce , vallo , fossaque
communias castris , quieti , rem nullam , nisi necessariam
ad vktum , sumcndo , per aliquot dies eque lacessiti, ne-
que lacessentes sese tenuere.
Pavor ingens in urbe , metuque mutuo suspensa erant o-
mnia. Timere relicta ab suis plebs violemiam Patrum 5 time-
re Paties residem in urbe plebem: incerti , manere earn , an
abire mallent. cr Quam diu autem tranquillam , qu secesse-
rit , mukitudinem fore ? quid futurum deinde , si quod ex-
ternum interim bellum exsistat l. Nullam prefecto , nisi in
concordia civium , spem reliquam ducere, earn per xqua,
per iniqua , reconciliandam civitati esse." Placuit igitur
oratorem ad plebem mitti Menenium Agrippam , facundura
virura , & , quod inde oriundus erat , plebi carura. Is- intro-
aiissus in castra , prisco ilio dicendi , & horrido modo , ni
hil aliud quam hoc narrase fertur. ctTempore , quo in ho-
mine , non , ut nunc , omnia in unum consenebant , sed
singulis membris suum cuique consilium , suus sermo fue-
rat , indignatas reliquas partes , sua cura , suo labore,
ministerio ventri omnia qujeri : ventrera in medio
quietum, nihil aliud, quam datis voluptatibus frui:
con

Seditione titerero. Asistir i la sedi- Hebt. La que estaba en Roma.


cion del pueblo. Timere. Le empez temer.
Apparuit cauta. Supo la plebe, el por Incerti. .Sin saber si seria mejor , qu*
que haba dejado su empleo, com- saliese tambin , sequedase.
padecindose de su Infelicidad. secetserit. Cuanto ti<-rnpo se es
Protecuti. Le acompaaron hasta su taria asi quieta la plebe del Moa-
casa honrndole , y alabndole. te Sacro.
XXXII. Sam fer aqua. Que con justas, ri in-
Ibisine. Y all levantadas trincheras, justas condiciones se debia lecon
y fortificadas con foso y vallado, ciliar con la ciudad.
sin tener Capitn alguno. Inde. Del estado plebeyo.
eque. Se estuvieron quietos , ni pro- Prisco illo. Con aquel antiguo, y tos-
vocados , ui provocaud , aie. modo de hablar.
irio. 8S
conspirasse inde , ne manus ad os cibum ferrent , nec os
acciperet datum, nec dents conficerent. Hc ira dum
Mventrem fame domare vellent , ipsa una membra , totum-
que corpus , ad extremam tabea venisse. Inde apparais
se , ventris quoque haud segna ministerium esse : nec
magis, ali , quam alere eum ; reddeniem in omnes corpo-
ffis partes h une , quo vivimus vigeinusquc , divisun pa
inter in venas , maturum confecto civo sanguinem." Com
parando nine quam intestina corporis seditio similis esset
irae plebis in Patres , flexisse mentes hominuin ( & ad con-
cordiam revocasse ).
XXXIII. Eodem anno Agrippa Menenius moritur,
vir omni vita pariter Patribus plebi cams ; post se-
cesjionem carior plebi factus. Huic interpreti , arbitroque
concordia: civium , legato Patrum ad plebem , redactor!
plebis Romana: in urbem sumtus funeri dfuit. Extulit
eum plebs sextantibus collatis in capita.

EX LIBRO TERTIO.
CAP. XXVI. "iris Sabinorum ingens prop ad mas-
* nia urbis infesta populatione ve-
nit. Fcedati agri , terror iniectus urbi est. Turn plebs
benigne arma cepit. Reclamantibus frustra tribunis , ma-
gni duo exercitus scripti. Alteram Nautius contra Sabi
nos duxit : castrisque ad Eretuoi positis , per expedition
nes parvas plerumque nocturnis incursionibus tantam va-
stitatem in Sabino agro reddidit, ut comparad ad earn
prope intacti bello fines Romani viderentur. Minucio e
que fortuna , nec vis animi eadem in gerendo negotio fuit.
Nam

Coupiratse idem. Que por esto se dos onzas de cobre , que era !
conjuraron. moneda de aquellos tiempos. Va-
CoKcerent. Lo mascasen. je el ndice.
Tabem. Corrupcin, ruina.
Ministerium. Que el servicio del es- XXVI.
tmago no era inutil. Infera populatione. Asolando hostil-
Canfecto. Digerida la comida. mente.
XXXIII. Benigne. Voluntariamente.
Post seeessionem. Despus de la rebe- Scripti. Se alistaron.
lion dla plebe, sta le animo mas. Vastita'.em. Dej" tan asolado el ter-
Sum(us funeri. te falto" despus de ritorio Sabino,
tantos empleos, con que enterrarse. Ai eatn. Que comparados los cam
Sextantibus. Habiendo distriouido pos Romanos con la asolacin del
por cabezas el que cada uno diese territorio Sabino.
86 ex tito
Nam quum haud procul ab hoste castra posuisset , nulla
magnopere clade accepta > castris se pavidus tenebat. Quod
ubi senserunt hostes , crevit ex metu alieno , ut fit , auda
cia : & nocte adorti castra , postquam parum vis aperta
profecerat , munitiones pstero die circumdant ; quae pri-
usquam undique vallo obiecto clauderent exitus , quin
qu quits inter stationes hostium emissi , Romam per-
tuiere , consulem , exercitumque obsideri. Nihil tam nee
inopinatum , nee insperatum accidere potuit. Itaque tan-
tus pavor , tanta trepidatio fuit , quanta , si urbem , non
castra , hostes obsiderent. Nautium consulem arcessunt , in
quo quum parum prsesidii '.videretur , . dictatoremque dici
placeret , qui rem perculsam restitueret , Lucius Quin-
tius Cincinmtus confensu omnium dicitur. Operae pre-
tium est audire , qui omnia prae divitiis humana spernunt,
neque honori magno locum , neque virtuti putant esse,
nisi ubi effuse affluant opes.
Spes unica imperii populi Romani Lucius Quintius,
trans Tiberim , contra eum ipsum locum , ubi nunc Na-
valia sunt , quatuor iugerum colebat agrum , qua; prata
Quintia vocantur. Ibi ab legatis , seu fossam fodiens pa-
lae irmixus , seu quum araret , operi certe , id quod
constat , agresti internus , salute data , invicem reddi-
tque , rogatus , ut quod bene verteret ipsi , reique pu
blicas , tugatus mandata senatus audiret j te admiratus, ro-
jigitansque j satin' salva essent omnia ? " togam prope
re tugurio proferre uxorem Raciliam iubet. Qu simul,
abs

Metu alieno. El miedo que tenia el recen aprecio.


General Minucio. Nisi ubi. Sino cuando abundan las
Munitiones. Ponen las trincheras. riquezas.
Vallo obiecto. Antes de cerrarlas con Contra. Enfrente.
el vallado. Navalia. Lagunas para hacer fiestas
Inter stationer. Por entre las centi- navales.
nelas. Paix innixus. Estrivando sobre la
Rcmam. Llevan noticia Roma. pala , hazadon.
Trepidatio. Perturbacin. Id quod. Que es lo que se sabe de
Dici. Nombrar, cierto.
Dicitur. Fue nombrado Dictador bu- Salute data. Habindole saludado.
' ci Qunelo Cincinato. y correspondido.
Cfere pretium. Es cosa que merece la Quad bene. Que fuese para prove-
atencion de los que estiman mas chosuyo, y &c.
que todo las riquezas, y juzgan Togatus. Ponindose la toga.
que ni la virtud, niel honor me- aiin1 salva.Sihabia alguna novedad.
Lino. 87
absterso pulvere sudore, velatus processif: dicta-
torem eum legati gratulantes consalutant : in urbem vo-
cant , qui terror sit in exercitu , exponunt. Navis Quin-
tio publice parata fuit , transvectumque tres egressi ob-
viam filii exipiunt ; inde alii propinqui , atque amici,
tum Patrum maior pars. E frequenti stipatus , aute-
cedentibus b'ctoribus , deductus est domum , & plebis con-
cursus ingens fuit.
XXVII. Postero die dictator , quum ante Iucem in
forum venisset , magistrum equitum dicit Lucium Tar-
quitium : iustitium edicit ; claudi tabernas tota urbe iu-
betj vetat quemquam privata: quicquam rei agere. Tum
quicumque arte militari essent , armati cum cibariis in
dies quinqu coctis , vallisque dudenis, ante solis occa-
sum Martio in campo adessent $ quibus aetas ad militan-
dum gravior esset , vicino militi , dum is arma pararet,
vallumque peteret , cibaria coquere iussit. Sic iuventus
discurrit ad vallum petendum. Sumsere, unde cuique
proximum fuit : prohibitus nemo est $ impigreque omnes
ad edictum dictatoris prsesto fuere. Inde composito agmi-
ne , non itinere magis apto, quam , si res ita
msset , legiones ipse dictator , magister equitum suos
quits dueit. In utroque agmine , quas tempus ipsum
poscebat , adhortationes erant : ct aderent gradum , ma-
turato opes esse , ut nocte ad bostem pervenire pos-
wsent ; consulem , exercitumque Romanum obsideri:
tertium diem iam clausos esse : quid quasque nox , aut
dies ferat , incertum esse : puncto sxpe temporis max-
marum rerum momenta verti. Acclra signifer, se-
que-

Pulvere. Despues de haberse Hm- Vnde cuique. Lo que mas pronto en-
piado el polvo , y sudor. coatraron.
Gratulantes. Dndole el parabin. Afto. No solo dispuesto para cami-
Transvectumque. Pasado ya el rio. nar , sino tambin para pelear.
E frequinti. Rodeado de aquel Si res. Si el caso lo pidiese.
concurso. In utroque. De pie y de caballo.
XXVII. uas tempus. Se hacan xbortacio-
Dicit. Nombra por Coronel de la oes segn las pedia el tiempo.
Caballera. Quid, queque. Que no se sabia cuan-
luttitium. Publica una pragmtica. todaiio poda acarrear la dilacin
Vallisque duodenis. Con doce faginas. de uo dia, de una noche.
Vallumque feteret. Y bascaba la fe- Acclra. Date prisa, Alfrez 4 sl-
gina. gue t , soldada.
88 x tito
quere miles ," inter se quoque gratificantes ducibus cla-
mabant. Media nocte in Algidum perveniunt : & , ut sen-
sere se iam prope hostes esse , signa constituunt.
XXVIII. Ibi dictator quantum nocte prospici poterat,
equo circumvectus , contemplatusque , qui tractus castro-
rum qusque forma esset , tribunis militum imperavit , ut
sarcinas in unuin coniici iubeant : militem cum armis , val-
loque redire in ordines suos. Facta , quae imperavi. Tum
quo fuerant ordine in via , exercitum omnem longo a-
gmme circumdat hostium castris , & ubi signum datum sit,
clamorem oinnes tollere iubet : clamore sublato , ante se
quemque ducere fossam , & iacere vallum. Edito impe
rio , signum secutum est , iu?sa miles exsequitur , clamor
hostes circumsouat. Superat inde castra hostium , & in
castra consulis venit: alibi pavorem: alibi gaudium in-
gens facit : Romani , civilem esse clamorem , atque auxi-
lium adesse, inter se gratulantes, ultro ex stationibus , ac
vigiliis t^rritant hostem. Consul differendum negat , arma-
que suos capere , & se subsequi iubet. Nocte initum pra>
liuin est : legionibus dictatoris clamores significant , ab ea
quoque parte rem in discrimine esse. Iam se ad prohiben-
da circumdari opera Equi parabant , quum circumvalla-
ti dictature erant.Tum pradio ad prseces versi , hinc
dictatorem , hinc consulem orare , ne in occidione victoriam
ponerent , ut inermes se inde abire sinerent. Ab consule
ad dictatorem ire iussis , ignominiam infensus addidit.
Gracchum Clcelium ducem , principesque alios vinctos
ad

Inter se. Los soldados tambin entre plantar la fagina , estacas.


s se animaban, y aclamaban sus Clamor hostes. El clamor se oye en-
Capitanes dndoles gracias, por tre los enemigos por todas partes.
sus valerosas exortaciones. Alibi povorem. En el campo enemi-
Jn Algidum. Monte distante de Roma go.
doce millas , hoy Roca del Papa. Alibi gaudium. En el campodel Cun-
XXVlir. sul.
circumvectus. Rodeando i ca- Romani, sup. putabant.
bailo. Clamores significant. Con el clamor
Qui tractus. Qu distancia habia. dan entender las legiones del
In ordines. Que se pusiesen en sus fi- Dictador, los soldados de M/on-
las con las armas, y estacas. ci, que en donde ellos estaban
Facta , qnx. Locucin frecuente en la haba tambin riesgo.
milicia. Se hizo al instante lo que lam se. Los Equos se disponan i
mandr. Impedir se les cerrase.
Ducere fossam. Abrir un hoyo , y Infensus. Terrible el Dictador.
. 89
ad se adduci iubet , oppido Corbione decedi : " Sanguinis
se iEquorutn non agere : licere abire : sed ut exprima-
tur tandem confessio , subactam , domitamque esse gen-
ntem , sub iugum abituros." Tribus hastis iugum fit ; hu-
mi fixis duabus , superque eas transversa un deligat : sub
hoc iugo dictator JEquos einisit.
XXIX. Castris hostium receptis , plenis omnium re-
rum, praedam omnem suo mili ti ddit. Romae Q. Fabio
prefecto urbis senatus habitus triumphantem Quintium
urbem ingredi iussit : ducti ante currum hostium duces:
militara signa pnelata; secutus exercitus praeda onustus
Epulae instructs dicuntur fuisse ante omnium domos : &
solemnibus iccis, comessantium modo, currum secuti.sunt.
Confestim dictator Quintius sexto dcimo die dictatura,
in sex menses accepta , se abdicavit.

EX LIBRO QUINTO.

EX CAP. XXXIV. transitu in Italiana Gallo-


JL/ rum hase accepimus. Prisco
Tarquinio Romae rgnante , Celtarum , quae pars Galliae
tenia est , penes Bituriges summa imperii fuit : ii re-.
gem Cltico dabant. Ambigatus is fuit , virtute , fortun-
que cum su , tum publica praepollens , quod imperio
eius Gallia adeo frugum , hominumque fertilis fuit, ut
abundans multitudo vix regi videretur posse. Hic magno
natu ipse iam , exonerare prsgravante turb regnum cu-
piens.

Corbione. Saliesen del lugar de Cur- enemigos delante del carro, &c.
bion. Militara signa. Llevando tambin
Sed ut. Pero para queen fin lleguen delante las vanderas militares.
confesar , &c. Commessantium. A modo de convite.
Sub iugum. Marcharan, pero seria Accepta, se. Renuncia el cargo de
pasando por debajo del yugo. Dictador, tomado por seis meses,
Tribus. Hizo un yugo con tres lan- los diez y seis das.
zas.
Transverra una. Atravesada, y a- CAP. XXXIV.
ta-'a una lanza. 'Bituriges summa. Los Bituriges te-
Sub hoc iugo. Despacha los Equos nian entonces el supremo dominio
hacindoles pasar por debajo de Cltico. A los Celtas.
este yugo. Vix regi. Que apenas pareca po-
XXIX derse gobernar.
Castris hostium. Se tom el campo Exonerare prttgravante, &c. Desean-
de) enemigo ienode despojos. do limpiar el Reynode la muche-
uct i ame. Llevando los Capitanes dumbre , que le oprima.
90 tito
ptens , Bellovesutn , Sigovesum , sororis filios , im
pigros iuvenes , missurum se esse , in quas Dii dedis-
jent auguras sedes , ostendit. Quantum ipsi vellent nu-
merum hominum , excirent , ne qua gens arcere advenientes
posset. Tum Sigoveso sortibus dati Hercinii saltus: Bel-
loveso haud paulo laetiorem in Italiam viam Dii dabant.
Is , quod eis ex populis abundabat , Bituriges , Arvernos,
Senones , iEduos, Ambarros, Carnutes, Aulercos , exci-
viu Profectus ingentibus peditum , equitumque copiis,
in Trrcastinos venit. Alpes inde oppositse erant , quas
inexsuperabiles visas , haud equidem miror , nulla dum
via ( quod quidem continens memoria sit , nisi de Her
cule fabulis credere libet ) superatas. Ibi quum velut se
ptos montium altitudo teneret Gallos, circunspeaarent-
que , quanam periuncta clo iuga in alium orbem ter-
rarum transirent , religio etiam tenuit : quod allatum est,
advenas quxrentes agrum ab Salyum gente oppu-
gnari : Massilienses erant hi , navibus Phocasa profecti.
Id Galli fortunae suae omen rati , adiuvre , ut quem
primum in terram egressi occupaverant lorum , pa-
tentibus silvis communirent. Ipsi Taurino saltu invias
Alpes transcenderunt , fusisque acie Tuscis haud pro-
cul Ticino flumine , quum in quo consederant , agrum
In
AugurUs. Por sus orculos , 6 pro- viese como cercados los France
fecfas. ses.
uantHmipfi.Qae tomasen toda la {uanam periuncta. Porqu parte pa-
genteque quisiesen, para que nin- sariau otro mundo, por entre
puna nacin los pudiese rechazar aquellas cumbres que tocaban coa
de 'os lugares adonde llegasen. el cielo.
Excirent. Juntasen. Religio etiam. Un prodigio , un
iSartibut dati. Tocaron por suerte los gero.
Montes Ercinlos. Advenas. Que los Salvos combatan
JSelleveso batid, &c. Los Dioses da- unos estrangeros que buscaban
ban mucho mas alegre camino territorio para su domicilio: es
para Italia Beloveso. tos estrangeros eran los Phocen-
ln Triscastinos. Pueblos de la Galia ses, que fundaron Marsella.
Narbooense , eo la Provincia del Id Galli. Los Francesesavudaron los
Delfinado hacia el Rdano. intentos dlos Phocenses juzgando
Quas inexsuperabiles. Hasta enton- que era un presagio de fortuna,
ees los Alpes habian parecido in- Vt quem. De suertequeelprimerter-
transitables. reno de que seapoderaron los Pho-
Cantinens memoria. Deque haya al- censes luego que saltaron en tier-
gunas memorias continuas de fs- ra , lo fortificaron.
critores, rio ser que se quiera Ipsi Taurino, tilos pasaron los Alpes
creerlas fbulas de qve los pasa intransitables por el salto , mon-
Hrcules : asi lo cree Nepote. te del Toro : los Franceses.
1. Como la altura de lus Montes tu- Acie. En una batalla.

LiriO. 91
Insubrium appellari audissent , cognomine Insubribus
pago iEduorum , ibi , omen sequentes loci , condidere ur-
bem : Mediolanum appellatur.
XXXV. Alia subinde manus Cenomanorum Elitovio
duce vestigia priorum secuta , eodem saltu , favente Bellove-
so , quum transcendisset Alpes , ubi nunc Brixia , ac Ve
rona urbes sunt (locos tenuere Libui) considunt. Post hos
Salluvii , prope antiquam gentem Laevos Ligures , inco
lentes circa Ticinum aranem. Penino deinde Boii , Ligo-
nesque transgressi , quum iam inter Padum , atque Alpes
omnia tenerentur, Pado ratibus traiecto , non Etruscos
modo , sed etiam Umbros agro pellunt : intra Apenninum
tamen sese tenuere. Tum Senones , recentissimi advena-
rum , ab Utente ilumine usque ad iEsim fines habuere. Hanc
gentem Clusium , Rotnamque inde venisse comperio : Id
parum certum est , solamne , an ab omnibus Cisalpino-
rum Gallorum populis adiutam. Clusini novo bello exter-
riti , quum multitudinem , quum formas hominum inusi-
tatas cernrent , & genus armorum , audirentque spe ab
iis , eis Padum , ultraque , legiones Etruscorum fusas , quam-
quam adversus Romanos nullum eis ius societatis, ami-
citi^ve, erat , nisi quod Veientes consanguneos adversus po-
pulum Romanum non dfendissent , legato Romam , qui
auxilium ab senatu peterent , misre. De auxilio nihil im-
petratum : legati tres M. Fabii Ambusti filii missi , qui se-
natus , populique Romani nomine agerent cum Gallis , ne,
quibus nullam iniuriam accepissent , socios populi Ro-
mani, atque am'cos oppugnarent. Romanis eos bello quo-
que , si res cogat , tuendos esse ; sed melius visum , bellum
ipsum amoveri , si posset : & Gallos , novam gentem , pa
ce potius cognosci, quam armis. .
XXXVI.

Cognomine. Del nombre de Insubria, ca vistas.


lugar de los Eduos. eis Padum. De esta, y de la otra
Omen, siguiendo la opinion de aque- parte del P.
lia gente. Consanguneos. Aliados , y amigos
XXXV. de los Clusioos.
LocoT tenuere. Habitaron aquellos De auxilio. N0 se les envid losClu-
lugares los Libuos. sinos socorro alguno de gente.
Penino. Despues por el monte Ape- A quibus. Solo porque de el los no ha-
nino. bian recibido algn agravio.
Pado. El rio Pd. Sed melius. Pero parecid mejor se
Habure Ocuparon. evitase la guerra si era posible.
Hominum. Figuras de hombres nun-
92 tto
XXXVI. Mitis kgatio , ni praferoces legatos , Gallis-
que magie, quam Romanis similes habuisset. Quibus, post-
quam mandata ediderunt in concilio Gallorum , datur re-
sponsum: CfEtsi novum nomen audiant Romanorum , ta
imen credere viros fortes esse , quorum auxiliuin Clusi-
jnis , in re trepida , sit imploratum ; & quoniam legatione
adversus se maluerint, quam armis tueri socios, ne se qui-
dem pacem , quam illi afferant , aspernari , si Gallis egen-
tibus agro , quem larius possideant , quam colant , Clu-
sini partem finium concdant ; aliter pacem impetran non
posse. Et responsum coram Romanis se accipere velle:
& si nestetur aget coram iisdem Romanis dimicaturos , ut
nunciare domum posset , quantum Galli , virtute ceteros
mortales praestarent. Quodnam id ius esset , agrum pos-
sessoribus petere, aut minari arma , Romanis quaerentibus,
j)& quid in Eti uria rei Gallis esset ; quum illi , se in armis ius
ferre, & omnia fortiuin virorum, esse ferociter dicerent:"
accensis utrinque.animis , ad arma discurritur , & pnelium
con?eritur. Jbi , iam urgentibus Romanam urbem fatis , le
gad contra ius gentium arma capiunt : nee id clam esse po-
tuit , quum ante signa Etruscorum tres nobilissimi , fortis-
simique Romanae iuventutis pugnarent : tantum eminebat
peregrina virtus. Quin etiam Q. Fabius evectus extra
aciem equo , ducem Gallorum ferociter in ipsa signa Etru
scorum incursantem , latus transfixum hast occidit : spo-
liaque eius legentem Galli agnovere , perqu totam aciem,
Ro

XXXVI. los legados de Roma , que dere-


Mitis legatio. La embajada era bas- cho era el pedir el territorio
tante atenta.' sus dueos, &c.
Quibus. A los Franceses. Quum Uli. Los Franceses decian que
Btsi novum. Que aunque aquella era las armas, y el valor eran due
la primera vez, que oian el nom- os de todo.
bre Romano. Urgentibus. Tirando los Hados i.
In re trepida. En un asunto arries- destruir Roma.
fiado. Tantum eminebat. Este valor pere-
Galiis fgentibus. Se les concedan grino que tanto sobresala, efa
los Franceses mas territorio, que de los Romanos, mezclados con
cultivar, dndoles uoa partedel los Clusinos.
dlos Clusinos. Legentem Galli Le vieron los France-
Dimicaturos. sup. cum Clusinis. ses tomar los despojos del Capitn
Ramanit guarentibus. Preguntando Frances que habia muerto.
Lirio. 93
Romanum legatum esse, signum datum est. Omiss inde
in Clusinos ira receptui canunt , minantes Romanis. E-
rant, qui extemplo Romam eundum censerent. "Vicere s
niores , ut legati prius mitterentur quest um iniurias , pos-
tulatumque , ut pro iure gentium violate , Fabii dedcren-
tur. Legati Gallorum , quum ea sicut erant mandata , ex
posassent , seiiatui nee factum placebat Fabiorum , & ius
postulare barbari videbantur ; sed ne id , qued placeLat, d
cernrent in ta.nta: nobilitatis viris , ambitio obstabat. lta-
que ne penes ipsos culpa csset , cladis forte Gallico bello
acceptae , cognitionem de postulatis Gallorum ad popu-
lum reiiciunt : ubi tanto plus gratia atque opes valuere , ut
quorum de poena agebatur , tribuni militum consulari po-
testate in insequentem annum crearentur. Quo facto , ba
ud secus quam dignum erat , infensi Galli , bellum propa-
lam minantes , ad suos redeunt.
XXXVII. Quum tanta moles mali instaret : ( adeo
obececat nimos fortuna , ubi vim suam ingruentem re
fring non vult ) civitas , quae adversus Fidenatem , &
Veientem hostem , aliosque fintimos populos ultima ex-
periens auxilia , dictatorem multis tmpestatibus dixis-
st , ea tunc inuskato , atque inaudito hoste , ab Oca
no , terrarumque ultimis oris beilum cente , nihil ex-
traordinarii imperii , aut auxiiii qusesivit. Tribuni,
quorum teineritate bellum contractum erat , summa; re-
luin prxerant : delectumque nihilo aecurationem , quam
ad
.-. /

tipum. Corri la voz. creados Tribunos para el afio si-


Rncptm. Tocan i la retirada. guente con potestad consular.
Viurttenkres. Venci el partido de Haud secus. No de otra suerte que
los ancianos que fue de parecer era justo , ofendidos les legados
fe enviasen antes legados que- Franceses.
Jarse de las injurias de los lega- XXXVII.
dos Romanos. Ubi vim suam. Cuando no quiere se
edereniur. Se les entregase! resista la fuerza , que ella hace.
loslegados Ka bios. Tmpestatibus. Haba nombrado en
Muait forte. Del dao que se pu- ni uchas ocasiones Dictador,
diese origina si se encenda guer- JVihil extraorinarii Entonces nose
cun los Franceses. cuido de buscar algn remedio es-
fftulatis. De la peticin, y que- traordiuario, como lo era el de
l*s' crear Dictador.
Vt quorum. Que los lega.dos Gabios, Delectumque. Reclutaban tropas na
de cuyo castigo se trataba , fueron da mayores ni mejores.
94 ex tito
ad media bella haberi solitus erat , extenuantes etiam famam
belli , habebant. Intrim Galli , postquam accepere , ultro
honorem habitum violatoribus iuris humani , elusamque
suam legationem esse , flagrantes ir , cuius impotens est
gens , confestim signis convulsis citato agmine iter ingre-
diuntur. Ad quorum pratereuntium raptim tumultuin,
quum exterritas urbes ad arma concurrerent , fugaque a-
grestium fieret , Romam se ire , magno clamore significant}
quacumque ibant , equis , virisque longe late luso a-
gmine immensum obtinentes loci. Sed antecedente fama,
nunciisque Clusinorum , deinceps inde aliorum populorum,
pluriinuui terroris Romam celeritas hostium tulit : quip-
pe quibus , velut tumultuario exercitu raptim ducto,
xgre ad undecimum lapidem occursum est; qu numen
Allia Crustuminis montibus praealto defluens lveo , ha
nd multum infra viam , Tibzrino amni miscetur. Iam o-
mnia contra circaque hostium plena erant , & acta in va
nos tumultus gens , truci cantu , clamoribusque variis , hor
rendo cuneta compleverant son.
XXXVIII. Ibi tribuni militum, non loco castris
ante capto , non prsemunito vallo , quo receptus esset,
non Deorum saltem , si non hominum , memores , nec
auspicato , nec litato , instruunt aciem diductam in cor-
nua , ne circumveniri multitudine hostium possent. Nec
tarnen asquari frontes poterant , quum extenuando , in
firmara , & vix cohserentem mediam aciem haberent. Pau-
lum erat ab dextr editi loci , quem subsidiariis repleri
placuit : eaque res ut iuitium pavoris , ac fug , sic una
sa-

Extenuantcs. Tambin disminuan el ma se les salid al encuentro,


riesgo de aquella guerra con los Allia. Rio infausto para los Roma-
Franceses, nos por la batalla del 18 de Julio,
Postquam. Despus que oyeron. y haber tambin sido all derrota-
Cazar impot nt. A que es muy pro- dos en otra ocasin los Fabios.
pensa esta nacin. Furia Francesa Contra. Por enfrente , y al rededor,
llaman ahora. Truci canta. Con horribles cantos.
Ad quorum. Ocupando inmenso tre- XXXV11I.
cha. Nec auspicato. Sin consultar, ni sa-
Fugaque. Los campesinos huan. criticar los Dioses, segn eos
ignijicabent. Los Franceses tumbre.
Tumultuario. Como que traian arre- Diductam. Puesteen filas.
hatada, y tumultuariamente su juum extenuando. Pues aclarndolas.
ejrcito. filas, apenas, &c.
Mgre. Apeuas once millas de Ro- Kiti loci. Va montecillo, cuesta.
Lirio. 95
alus fugientibus fuit. Nam Brennus reguls Gallorum ,
paucitate hostium artem maxime timens , ratus ad id ca-
ptum superiorem locum, ut, ubi Gaili, cum acie legionuui
recta fronte concurrissent , subsidia in aversos , transver-
sosque impetum darent , ad subsidiarios signa nver-
tit j si eos loco depulisset , haud dubius facilem in aequo
campi , tantun superanti multitudine , vktoriam fore:
adeo non fortuna modo , sed ratio etiam cum barbaris sta- '
bat. In altera acie nihil sime Romanis , non apud duces, noa
apud milites erat. Pavor , fugaque occupaverat animes,
& tanta hominum oblivio , ut multo maior pars Veios
in hostium urbem , quum Tiberis arceret , quam re
cto itinere Romam ad coniuges , ac liberos fugerent. Pa-
rumper subsidiarios tutatus est locus. In reliqu acie,
simul est clamor proximis ab latere, ultimis ab tergo
auditus , ignotum hostem prius pene quam vidrent,
non modo non tentato certamine , sed clamore quidem
reddito , integri , intactique fugerunt. Nec ulla caedes pu-
gnantium fuit. Terga caesa suomet ipsorum certamine in
turb impedientium fugam. Circa ripam Tiberis , quo armis
abiectis totum sinistrum cornu defugit , magna strages fa
cta est : multosque imperitos nandi , aut invlidos , graves
loricis aliisque tegminibus , hausere gurgites. Maxima tarnen
pars incolumis Veios perfugit : unde non modo praesidii
quicquam , sed ne nuncius quidem cladis Romam est mis-
sus. Ab dextro cornu , quod procul ilumine , & magis sub
monte steterat , Ramara omnes petiere , & , ne clausis qui
dem portis urbis , in arcem confugerunt.
XXXIX

Artem maxime. Temiendo alguna Integri. Sin haber peleado, ni re


estratagema. cibidodafio.
Subsidia. Los que estaban de refres- Vila cades. Peleando no hubo ni
eo, con mpetu los acometiesen guna muerte.
por la espalda , y el lado. Terga casa, as espaldas sacaron
la aquo. Eu campo . heridas de su misma pendencia
Oblivio. Y fue tanto el aturdimiento. entre la .turba que les impedia
uum Tiberis. Estando de por medio el correr.
el Tiber. Imperitos. Que no saban nadar.
Proximis. Luego que los primeros de itisque. Con las lorigas, y otras
los lados , y los ltimos de la armaduras , se hundieron en las
retaguardia, oyeron la gritera. aguas.
Prias pene. Quasi antes de haber- Ne clausis. Ni aun acordndose de
le visto. cerrar las puertas, &c.
EX TITO
XXXIX. Gallos quoque velut obstupefactos , miracu-
lum victorias tm repentinas tenuit. Et ipsi pavore defixi
primum steterunt , velut ignari , quid accidisset : deinde in-
-idias vereri : postremo ccesorum spolia legere , armoruin-
que cmulos , tu mos eis est , coacervare. Tum demum, post-
quam nihil usquam hostile cernebatur , viam ingressi , haud
multo ante solis occasum ad urbem Romam perveniunt. Ubi
quum prxgressi quits, non portas clausas, non stationern
pro portis excubare, non armaios esse in mris , retulissent:
aliud priori simile miraculum eos sustinuit : noctemque ve-
riti , & ignotae situm urbis , inter Romain , atque Anienem
consedere ; exploratoribus missis circa mcenia , aliasque por
tas , quaenam hosbus in perdita re consilia essent. Roinani,
quum pars maior ex acie Veios petiisset , nemo superesse
quemquain , prsetcr eos , qui Romam refugerant , crederet,
complorad omnes pariter vivi , mortuique ; totam pro-
pe urbem lamentis impleverunt. Priva tos deinde luctus
stupefecit pubiicus pavor , postquam hostes adesse nun-
ciatum est. Mox ululatus , cantusque dissonos , vagan-
bus circa mcenia turmatim barbaris : audiebant. Omne
inde tempus suspensos ita tenuit nimos usque ad lucein
alteram , ut identidem iam in urbe futurus videretur im
petus primo adventu, quo accesserant ad urbem : man-
suros eniin ad Alliam fuisse, nisi hoc consilii foret.
Deinde sub occasum solis , quia haud multum diei su-
pererat , ante noctem rati se invasuros : tum in noctetn
di-

XXXIX. Publicus pavor. El espanto general


Cmulos. Hicieron montones de los amortiguo los llantos partcula
depojos segn su costumbre. res, que hacan el padre por el
Prcegressi. Los caballos que haban hijo.&C.
ido delante. Ululatus. Griteras , y canciones
Reiulitscnt. Contaban los Fran- desentonadas.
ceses del cuerpo del ejrcito, que bid. Entre tai to.
en Ron:a ni las puertas estaban Ut identidem. Que cada instante
cerradas, &c. les pareca venan los Franceses
Eos suttinuu. Los detuvo. acometer 4 ia ciudad.
In perdita. Que pensaban los Roma- Primo adventu.' Luego que llegaron
nos en aquel lance desesperado. los Franceses, creyeron que ve-
iuperesse. Que no quedaba alguno . nian dar sobre ella.
sino los que haban vuelto i Nisi hoc. Si no hubieran tenido in -
Ron;a. tencin de acometer la ciudad:
mmfiorat. llorando por todos todo esto eran los juicios que M
Unto vivos como muertos. hacan en Roma.
. y
dilatum consilium esse , quo plus pavoris inferrent. Po
stremo lux appropinquans exanimare : timorique perpe
tuo ipsutn malum continens fuit , quum sigua infesta por-
tis sunt iilata. Neququam tarnen ea nocfe, neque in-
sequenti die similis ilii , qux ad Alliam tarn pavide
fugerat , civitas fuit. Nam quum defend urbem posse,
tarn parva relkta manu , spes nulla esset , placuit eum
coniugibus , ac liberie iuventutem militarem , senatusque
robur , in arcem , Capitoliumque conscendere : armisque,
& frumento collatis , ex loco inde munito , Deos homi-
nesque & R'omanum nomen defender : laminera sacerdo-
tesque Vestales , sacra publica cde , ab incendiis procul
auferre , nee ante deseri eultum eorum , quam non super-
essent , qui colerent. Si arx , Capitoliumque , sedes Deo-
rum , si Senatus caput Ipublici consilii , si miiitaris iuven-
tus superfuerit imminenti ruince urbis , facilem iacturam
se seniorum , relicts in urbe inique periturx turbse : &,
quo id quiore animo de plebe multitudo ferret , senes
triumphales, consularesque simul se cum Ulis pallam dice-
re obituros : nee his corporibus , quibus non arma ferre,
non tueri patriam possent , oneraturos inopiam armato-
rum. inter sniores mor destinatos jactata so
lada.
XL. Versa ande adhortationes ad agmen iuvenum,
ques in Capitoum , atque in arcem prosequebantur , com-
mendantes virtud eprum , inventaeque urbis per trecen-
tos sexaginta annos omnibus bellis vitricis , qusecumque
re-

j6o plus. Para causar mas es Senado.


panto. loco. Y desde aquel lugar for
Lux appropinquans. Al acercarse el talecido.
da el miedo de ser entonces a- Sacerdotesque. Sacerdotisas de Ves
cometidos les quitaba el aliento. ta.
Fuit. El miedo fue continuo. Sacra publica, tos vasos sagrados
Infesta. Del enemigo. pblicos , dolos.
timilis Uli. Corno los que huyeron Facilem. Importaba poco la prdida
junto i Alia eran Ciudadanos de de los ancianos.
Roma, y estos, y no las casas Senes triumphales. Ancianos que
hacen las ciudades , en los dos haban triunfado.
sitios los llama ciudad. Se cum. Pblicamente decan, que
Tam parva. Habiendo quedado tan moriran con ellos.
pocos. Oneraturos. Haban de gravar lo;
Stnatusijue. Y los mas fuertes del poeu armados,
Pars II. Q
gS EX TITO
reliqua esset , fortunam. Digredientibus , qui spem omnem
at.jue ope.n secum ferebant , a'j iis qui capta urbis no
superes.=e statuerant exitio , quum ipsa res , speciesque mi
serabiiis erat, tum muliebris rletus , & concurs.itio incert
nunc hos, nanj illos sequenum, rogitautiumque viros, na-
tosque cui se fato dareat ; nihil , quod humanis superesset
maus, relinquebant. Magna pars tarnen earuin in arcem suos
proseeutse sunt , nee prohibente ullo , nee vocante : quia quod
utile obsessis ad munieniam imbellem multitudinem , id pa>
rum humanuni erat. Alia , maxime plebis , turba, quam ne
capere tarn exiguus collis , nee alere in tanta inopia frumen-
ti poterant , Cx urbe effusa , velut agmine iain uno , petiit!
Ianiculum. Inde pars per agros dilapsi , pars urbes petunt
fintimas ; sine ullo duce , aut consensu, suam quisque spem,
sua consilia , communtaus deploratis , exsequentes. Flamen
interim Quirinalis , virginesque Vestales , omiss reruin
suarum cura , quje sacrorum secum ferenda , quje (quia vi
res ad omnia ferenda deeranl) relinquenda essent con
sultantes , quisve ea locus fideli asservaturus custodia
esset ; optimum dueunt , condita in doliolis sacello pro
ximo xdibus flaminis Quirinalis , ubi nunc despui reli
gio est, defodere : cetera inter se onere partito ferunt,
via , quse sublicio ponte ducit ad Ianiculum. In eo di
vo eas quum L. Albinius de plebe Remana homo con-
spexisset , plaustro coniugem , liberos vehens inter
ceteram turoam , quse inutilis bello urbe excedebat ; sal
vo etiam tum discrimine divinarum , humanarumque- re-
rum,

Communiant, sup. consiiiit.


Mortunam. Cualquier fortuna que Flamen. Sacerdote de Quirino.
le quedase la ciudad venc- Quia viret. Porque no tenan tier-
da , &c. zas para llevar udns ios vasos
Z>igredientibus. Separndose los que sagrados , deliberaban quales de-
toda su < speranza y haberes lie- xarian, y quales llevaran,
vaban consigo , de aquellos que Ea. Los vasos sagrados,
haban determinado no sobrevivir ln doliolti. Eo unas tinajillas.
la ruina de la ciudad. Ubi nunc. En donde ahora el scu
Nihil. No dexaban cosa que desear pir es culpa.
la infelicidad humana. Defodere. Ent rrarlos.
(uiaquod. Porque aunque les era util Sublicio. De madera,
hallndose cercados dexar las aivo etiam. Salva aun entonces la
flacas mugeres, era con todo in - diferencia eutreo sagrado y pre
humanidad, (dron. fano.
ftlut egmine. formando a esqua-
Lirio. 99
fum , irreligiosum ratus j sacerdotes pblicos , sacraque po^
puli Romani pedibus ire , ferrique ; se ac suos in vehculo
conspici ; descender uxorern ac pueros iussit , virgines,
sacraque in plaustrum imposuit , & Caere , quo iter sacer-
dotibus erat , pervexit.
XLI. Romas interim , satis iam omnibus , ut in tali r
ad tuendam arcem composais, turba seniorum domos re->
gressa , adventum hostium obstinato ad mortem animo
spectabat : qui eorum curules gesserant magistrates , ut in
fortuna; prstinas , honorumque , aut virtutis insignibus mo-
rerentur, qua; augustissima vestis est, thensas duentibus,
triumphantibusve , e vestiti medio aedium eburneis sel-
lis sedere. Sunt , qui , M. Fabio Pontifke mximo prsfante
carmen, devovisse eos se pro patria , Quiritibusque Roma
nis, tradant. Galli , & quia interposit nocte mention
ne pugna; remisernt nimos , & quod nee in acie ancipiti
usquatn certaverant praelio , nee turn mpetu , aut vi capie-
bant urbem , sine ira , sine ardore animorum ingressi pste
ro die urbem , patente porta , in forum perveniuntj
circumferentes oculos ad templa Deum , arcemque solam.
belli speciem tenentem. Inde mdico relicto presidio,
ne quis in dissipatos ex arce , aut Capitolio impetus fie-
ret , dilapsi ad prxdam , vacuis oceurs hominum viis,
pars in prxima quaeque tectorum agmine ruunt : pars uU
tima velut ea demum intacta , & referta prasd , petunt. In
de , rursus ipsa solitudine absterriti , ne qua fraus hostilis
Vagos extiperet , in forum , propinqua foro loca congta
bti redibant j ubi eos , plebis aedificiis obseratis , pa
ten-
In plaustt um. Puso en un carro las bevobisse . Diciendo antes un
vrgenes , y los vasos, imgenes hymno, los ofreci en sacrificio
sagradas. i. sus Dioses para que se entre-
Ii Cet-. Villa no lejos de Roma. gasen i la muerte por defensa,
XLI. , &c. ochenta fueron los que mn-
. Habiendo baxado sus ca*- rieron asi.
sas la multitud de ancianos. ' Ancipiti. En arriesgada batalla.
Cundes. Vase el ndice. Dilapsi. Se esparcieron al saqueo.
Morerentur. Para morir con las in- Pars. sup. Callorum.
signiasdesu antigua fortuna, &c Pars ultima. Parte de ellbs losbr-
los que haban sido Curles. baros mas apartados.
fux augustissima. Que es un vestido Conglobati. Amontonados,
'magnfico del que usaban los que Plebis. Estando cerradas las casas de
llevaban los carros triunfales de la plebe, y abiertas las de les prin-
los Dioses , les que triunfaba^ cipales , mas se detenan en ac
Xiurntis, Sillas d marfil, meter las abierta ,6,
Ga
100 SX TITO
tentibus atriis principum, m.dor pre pe cunctatio tenebit
aperta , quam clausa invadendi ; adeo haud secus quam ve-
nerabundi 'ntuebantur in a:dium vestibulis sedentes viros,
praeter ornatum, habitumque humano augustiorem, rmie-
state etiam , quam vu!tus , gravitasque oris pr se ferebat
simlllimos Diis. Ad eos velut simulacra versi quum starent,
M. Papiris unas ex his dicitur Gallo barbam suam , ut turn
omnibns promissa erat , permulcenti , scipione ebrneo in
caput incusso iram movisse : atque ab eo initium cdis or-
tum , ceteros in sedibus suis trucidatos. Post princpum coe-
dem nulli deiude mortalium parci , diripi tecta ; exhaustis
iniici ignes.
XL1I. Ceterum , seu non omnis delends urbis libido
erat,seu ita placuerat principibus Gallorum, & ostentan
qujedam incendia terroris causa, si compelli ad deditiouem
caritate senium suarum obsessi possenr,' & non omnia con-
cremari tecta , ut quodcumque supcresset urbis , id pignus
ad flectendos hostium nimos haberent , neququam perin-
de , atque in capta urbe , prima die , aut passim , aut late
vagatus est ignis. Romani ex arce plenam hoitium urbein
cementes , vagosque per vias omnes cursus , quum alia, at
que alia parte nova aliqua clades oriretur , non mentibus
solum concipere, sed ne auribus quidem, atque occulis satis
constare putera nt. Quocumque clamor hostitim , muiierum,
puerorumque ploratus , sonitus flamm , & fragor ruen-
tium teetorum avenisset , paventes ad omnia nimos , ora-
que & oeulos flectebant , velut ad spectacuhim fortuna
positi occidentis patria; , nee ullius rerum suaxmn reiicti
prae

In tedium. En los zaguanes de las Caiiratc. Por el amor de sus casas.


casas principales. idfignus. Puditstn tener isu alhaja
Humano auguttiore. Mas que hu- cm que ablandar el animo, &c.
mano. Vagosqut.4 las carreras vagas, qua
Pra se. Representaban. .hacan por todas las calles les
Vt tum. Segn que entonces todos .Franceses.
la usaban larga. fon igentibur. No celo no podan
fcifione. Con el bastn de marfil, concebir , pero r.i v>r , ni or coa
did en la cabeza un Fraaces distincin tanto estrago.
que le palpaba la barba. jiverristet. Les llevaba la aten-
Diripi. Se empez el saqueo de las cion.
casas. Velut ed. Como puestos para testt
XLll. gt'S d la ruina.
Zibido erat. Gusto, voluntad. ulius. Y que nq haban sido de-
ttenteri. Y hacer algunos incen- jados para defender cosa alguna
dios a la vista. le las suyas , a excepcin , 0c.
LiriO.
prasterquam corporum , vindices ; tanto ante alios mseran-
di magis , qui un piam obsessi sint , quod interclusi patria
obsidebantur ; omnia sua cementes in hostium potestate.
Nee tranquillior nox diem tam foede actum excepit : lux
deinde 'noctem inquietam insecuta est : ullum erat tern-
pus , quod novx semper cladis alicuiu? spectaculo cess-
ret.'Nihil tarnen tot onerati atque obruti malis flexerunt
nimos , quin , ctsi omnia flammis , ruinis xquata vidis-
sent , quamvis inopem, parvamqus , qu;m tenebant , collem,
libertad relictum , virtute defenderent ; & am quum eadein
quotidie acciderent , velut assueti malis , abalknaverant ab
sensu rerum suarum nimos ; arma tantum , ferrumque in
de*tris , velut solas reliquias spei sua; intuentes.
XLIII. Galli quoque per aliquod dies in tecta modo ur-
bis nequicquam bello gesto , quum inter incendia ruinas
cepe urbs nihil superesse , prater armatos hostes , vid
rent, nequicquam tot cladibus territos, nee flexuros ad de-
ditionem nimos, ni vis adhiberetur ; experiri ultima & im
petum facer in arcem statuunt. Prima luce signo dato,
multitude omnis in foro instruitur. Inde clamore sublato,
ac tectudine facta subeunt. Adversus quos Romani nihil te
mer , trepide , ad omnis aditus staticniDus firmatis qua
signa ferri videbant e robore virorum opposito scandere
hostem sinunt : quo successerit magis in arduum , eo pelli
posse per proclive facilius rati. Medio feie clivo restite-
re , tque inde ex loco superiore , qui prope sua sponte in
hostem inferebat , impetu facto , strage , ac ruina fudere
pallos , ur nunquam postea , pars , umversi ten
ta

uoa interclv. Porque se les cer- Jnstruitnr. Se ordnala gente Frail


eaba , privados de su patria. cesa.
Mquata. Asoladas , arruinadas. Facta. Formados en galpago.
librtate. Dejado para defender la Firmatis. Puestas Us escoltas, 6 cen-
llbertad. telas.
Abolienaverant. Se hicieron sus a- E robore. Concurriendo all la ma
nimos insensibles las desgra- vor fuerza.
cias , Sic. Suueiierh. Y que quanto mas al
to subiesen los Fianceses.
SUIT. Fere clivo. A la mitad del monte
I* tecla modo. Hecha una guerra Capitolioo se pararon los Fran-
vana contra las paredes de la que ceses-
poco antes fue ciudad. Qui prope. Que ya por su natura-
In arcem. El alcazar puesto en ej leza se dexaba caer contra el e-
Capitolio. oemigo.
TITO
taverint tale pugnae genus. Omissa itaque spe per vim , at-
que arma subeundi, obsidionem parant. Cuius ad id tempus
imrnemores , & quod in urbe fuerat frumentum , incendiis
urbis absumserant , & ex agris per ipsos dies ratum omne
Veios erat. Igitur exercitu diviso , partim per fintimos po
pulos pracdari placuit , partim obsidere arcem ; ut obsideib
tibus frumentum populatores agrorum prasberent.
XLIV. Proficbcentes Gallos ab urbe , ad Romanam ex-
periendam virtutem , fortuna ipsa Ardeam , ubi Camilius ex.
sulabat , duxit : qui masiior ibi fortuna publica , quam sua,
quum dus , hominibusque accusandis senesceret , indignan
do , mirandoque , ubi ilii viri essent , qui securn Veios , Fa-
leriosque cepissent , qui alia bella fortius semper, quam fe-
licius gessissent : repente audit Gallerum exercitum adven
tare , atque de eo pavidos Ardeates consultare. Nec secus
quam divino spiritu tactus , quum se in mediam concionem
intulisset , abstinere suetus ante talibus concils : Ardeates,
inquit , veteres amici , novi etiam cives mei , quando &
vestrum beneficium ita tulit, & fortuna hoc agit meaj
nemo vestrum conditionis oblitum me hue proces-
sisse putet : sed res- , ac periculum cemmune cogit,
quod quisque possit in re trepida prxsidii , in medium
conferre. Et quando ego vobis pro tantis vestris in
meritis gratiam, referam , si nunc cessavero ? Aut
ubi usus erit mei vobis , si in bello non fuerit ?
arte in patria steti : & invifftus bello , in pace ab in-
gratis civibus pulsus sum. "Vobis autem , Ardeates,
fortuna oblata est , & pro tantis pristinis populi Ro
ma,i

fubrundi. De dar el asalta. Abstinere suetus. Habiendo acostum*


Cuius. De lo que olvidados hasta brado hasta entonces no mez-
entonces. ciarse en tales juntas.
Veios erat. Todo se habia llevado i Novi etiam. Los llama nuevos por-
Veyos. que l era Romano, que estabJ
fopulatores. Los que fuesen al pi- all desterrrdo.
liage de los campos. Processisse. Juzgue que he venido
aqu
XLIV. Quoi quisque. El que cada iinoofrez-
puxit. Los llev la misma fortuna ca el socorro que pueda en un
i rdea para , &c. lance desesperado.
Quum diis. Consumindose en quejas Aut ubi. Quando OS podr aprve"
contra los Dioses , y hombres. char , &c.
Lirio. 103
mani beneficiis , quanta ipsi meministis , nee enim expro-
branda apud memores sunt , gratiae referendae ; & huic uroi
decus ingens belli ex host communi pariendi. Qua: effu-
so agmine adventat , gens est , cui natura corpora , ani-
mosque magna magis , quam firma dederit j eo in certa-
simen omne plus terroris , quam virium ferunt. Argumen-
nto sit clades Romana. Patentem capere urbem. Ex arce-
Capitolioque his exigua resistitur manu. lam obsidioni
taedio victi abscedunt , vagique per agros palantur. Cibo,
jivinoque raptim hausto repleti , ubi nox apptit , prope ri-
vos aquarum , sine munimento , sine stationibus , ac cu-
stediis passim ferarum ritu sternuntur : nunc ab seain-
dis rebus magis etiam slito incauti. Si vobis in animo est,
tuen moenia vestra , .nee pati haec omnia Galliam fieri:
prima vigilia capite arma frquentes. Me sequimini ad
cxdem , non ad pugnam. Nisi victos somno , veluti pcu-
nds truddandos tradidero j non recuso eundem rdeas
rerurn mearum exitum , quem Romas habuit."
XLV. iEquis , iniquisque persuasum erat , tantum
bello virum neminem usquam ea tempestate esse. Con
done dimissa , corpora curant , intend quam mox Si
gnum daretur. Quo dato , primae noctis sUeutio ad por
tas Camillo prassto fruere. Egressi haud proul urbe , sic-
ut pradictum erat , castra Gallorum intuta , neglecta-
que ab omni parte nacti , clamore invadunt. Nusquam
pralium , omnibus locis caedes est ; nuda corpora , & so
luta somno trucidantur. Extremos tarnen pavor cubibus
4 suie

Weeniim.Nisehandeecharencara Rttu. A manera defieras.


los que bien se acuerdan. Nunc ab. ahora mas inoautosque
P'rienii. Y esta. Ciudad de rdea lo que suelen , porque les salieron
*1 adquirirse la honra grande de bien sus cosas.
bacer guerra al enemigo comn. Frecuente!. Concurriendo todos.
Matura corpora. A quienes la natu- Veluti pecudm. Como bestias.
raleza did mayores cuerpos, y
nimos que constancia , forta- XLV.
leza. iniquisqut. Amigos , y enemigos
eo m cerfameij, Y as para qual- estaban persuadidos.
quier batalla , 8tc, Corpora. Se armau.
*" A estos Franceses hace resisten- Intuta- Sin defensa.
cid la poca gente del Capitolio. Pralium. La batalla es quandohay
P'ltmtur. Andan dispersos. resistencia , en donde 110 , ser , d
""munimento.sin trinchera alguna. carnicera, matanza.
4
104 Ex TIT0
suis excitos , quat aut unde vis esset , ignaros , !n fugam &
quosdam in hostem i psum imprvidos tulit : magna pars
in agrum Antiaiem delati , incursione ab oppidanis in pa-
latos facta , circumveniuntur.
XLVI. Roms interim plerumque obsidio segnis , &
utrimque silentium esse ; ad id tantum mentis Gallis , ne
quis hostium evadere inter stationes posset: quum repente
iuvenis Romanus admiratione in se cives , hostesque con
vertit. Sacrificium erat stamm in Quirinali colle genti. Fa-
bia;. Ad id faciendum C. Fabius Dorso, Gabino cinctu sa
cra manibus gerens , quum de Capitoio descendisset , per
medias nostium stationes egressus , nihil ad vocem cius-
i quam terroremve motus , in Quiriualem collem pervenit:
ibique omnibus solemniter peractis 4 edem r- vertens , simi
liter eonstanti vultu , graduque , satis sperans prophios esse
Deos , quorum cultum ne mortis quidem metu prohibitus
deseru'sset , in Capitolium ad sues rediit : seu attonitis Gal
lis miraculo audacia; , seu religione etiam motis, cuius haud.
quaquam negugens est gens. Veiis interim non animi tan
tum in dies , sed etiam vires cresceoant : nee Romanis
solum eo convenientibus ex agris , qui aut pradio adver
so, aut clade captae urbis palati fuerant , sed etiam ex La
ti voluntaras conuentibus , ut in parte praedae essent:
maturu.n iam videbatur , repeti patriam, eripique ex ho
stium manibus : sed corpori valido caput deerat. Locus
ipse admonebat Camilii , & magna pars militum erat , qui
duutu , auspicioque eius res prospere gesserant , & -
di-

Suit excito*. Habindoos hecho sa- quierdo lo mejor que pudieron.


lir de sus chozas el miedo, el Egrettut. Habiendo pasado por me-
susto. dio de las Guardias del campo
In palatot. En los esparcidos Fran- enemigo.
ceses. Dtteruittt. No haba desamparado
XLVI. por miedo de la muerte.
Obtidio. El cerco prosegia con len- Religione. Devocin.
titud. . Lati voluntariit. Concurriendo vo
Sacrificium erat. Tenia obligacin la luntariamente de toda Italia ,pa-
familia Fabiade hacer un sacri- ra tener parte en la presa , que
ficio, &c. esperaban sacar de la derrota de
Sabino cinctu. Cefiido lo Gabino, los Franceses.
que era recoger la topa que no em- Valido caput. Pero faltaba Capitn
barazase: llamado asi porque pe- tanta gente.
leando contra los Gabinos.emba- Camilli. Les hacia acordarse, y les
razados con la toga los Romanos, traa la memoria Camilo.
las envolvieron entre el brazo iz- *
Lirio. 105
ditius negare, se commissurutn , cur sibi, aut Deorum, aut
homiaum quisquam imperiutn finiret potius , quam ipse
memor ordinis sui , posceret imperatorem. Consensu o-
mnium placuit, ab rdea Camillum acciri ; sed antea consul-
to Senatu , qui Roma: esset ; adeo regebat omnia pudor , dis-
criminaque rerum prope perditis rebus servabant. Ingenti
periculo transeundum per hostium custodias erat. Ad eam
rem Pontius Cominius, impiger iuvenis , operam pollicitus,
incubans cortici , secundo Tiberi ad urbem refertur. Inde
qua proximum fuit ripa per prxruptum , eoque neglectum
hostium custodia? saxum , in Capitolium evadit : & , ad
magistratus ductus , mandat! exercitus edit. Accepte inde
Senatus decreto , ut & comitiis curiatis revocatus de ex-
silo, iussu populi amillus dictator extemplo diceretur,
militesque haberent imperatorem quem vellent : edem de-
gressus , nuncius Veios contenait : missique Ardeam legati
ad Camillum , Veios eurn perduxere : seu , ( quod magis cre
dere bet , non prius profectum ab Ardea , quam comperit
legem latam: quod nee iniussu populi inutari finibus possst,
nee nisi dictator dictus , auspicia in exercitu habere ) lex
curiata lata est, dietatorque absens dictus.
XLVII. Dum hasc Veiis agebantur : interim arx Ro
mas , Capitoiiu nque in ingenti periculo fuit. Namque
Galli , seu vestigio nonato humano , qua nuncius Veiis
pervenerat , seu su sponte animadverso ad Carmemis
sa-

te commissurutn. Que nunca per- lugar de* Veyos.


mitiria. Mutari finiims. Mudar de territo-
jGu Aema. De aqtiello: Senadores rio salir de los lmites de su
jvenes que se hallaban en el Ca- destierro,
pito'jo. Nee nisi. Ni tener los auspicios de
Scrvavant. Y conservaban aun el General , esto es la potestad en
distinguir las pottstades, &c. el exercito, antes de ser publiea-
Optram follicitut. Habindose ofre- do Dictador,
cid,., puesto sobre un tronco por Lex curiata. Por'esta ley se daba el
la corriene del rio liegt! Roma, mando de la guerra.
Praruftum. Por un peasco escar- Dictus. l exercito le nombro Dic-
pdo. tador.
Et comitiis. como si se le huhi-ra XLVXI.
levantado ei destierro con Invjr-
malidad de las Juntas curiadas, Seu vestigio. O ya hubiesen notado
&c. . las huellas del Enviado.
Eedem degressut. Habindose vuei- Carmentis. Que el peasco tenia fu
to Poncio por el mismo camino. bida fcil por la parte de los Car-
Vetos cum. llevaron Camilo gl estos, &c.
EX TITO
saxum ascensu aquo, nocte subiustri, quum primo iner-
mem , qui teutaret viam , praemiassent , tradentes inde ar
ma , ubi quid iuiqui esset , alterni innixi , sublevantesque
'inviccm , & traheutes alii alios prout postularet locus , tanto
silencio in summum evasere , ut non custodes solum falle-
rent , sed ne canes qidem , sollicitum animal ad nocturnos
strepitus , excitarent. Anseres non fe feilere , quibus sacris
Iunoni , in summ inopia cibi , tarnen abstinebatur : quae res
salmi fuit. Namque clangore eorum , alarumque crepitu ex
citas M. Manlius, qui triennio ante consul fuerat, vir bello
egregias , annis arreptis, simul ad arma , eteros ciens , vadit:
&dum cetcri trepidant , Galium : qui iam in summo consti-
terat , unbone ictum deturbat. Cuius casus prolapsi .quum
prximos sterneret , trepidantes alios ,%rmisque omissis , sa-
xa quibus adhaerebant, inanibus amplexos trucidt , iam que
& aiii congregan telis , 'missilibusque saxis proturbare ho-
stes ruinque tota prolapsa acies in prseteps defferri.
Sedato de'nde -tumultu , reliquum noctis (quantum
in turbatis mentibus poterat , quu.n prxteriium quoque
periculum sollicitaret ) quieti datam est. Luce ort, vo-
catis classico ad concilium militibus , ad tribunos , quum
& recte , & perperam facto , pretium deberetur , Man
lius primum ob virtutein laudatur , donatusque , non ab
tribunis solum miliium , sed consensu etiam militari:
cui universi selibras farris, & quartarios vini, ad aedes
eius , quae in arce erant , contulerunt. Rem dictu par-
vam : ceterum inopia fecerat earn argumentum ingens
caritatis , cum ,'e quisque victu suo fraudaus , detractum
corpori , atque usibus necessariis , ad honorem unius viri
con

Sublustri. Clara. Cuius casus. Como Is cada de te


Ubi quid. Ed donde haba paso di precipitado fujse derribando los
ficii, unos sobre otn.s. que subian detras.
jlnseres, No se oeuitrj la subida Amplexos. Abrazados como estaban
los gansos. Criaban estos ani- de los peascos.
males para la defensa del Cap- Ruinaque. Con estrago empezando i
tolio , expensas pblicas. refvalar, cayd precipitada toda
Tarnen abstinebatur. Se abstenan la Tropa Francesa.
los soldados de comer estos ani- Donatusgue. Y premiado.
males consagrados. Selibras. Media libra de farro , y un
Exitus. Despertado. qurtillo de vino. .
Ciens. Llamando. Rem iictu. Cosa poco digna de cor-
Vmbone. Con el chuzo del escudo. tarse , pero &c.
Lirio. 107
conferret. Tum vigiles eius loci , qua fefellerat ascendens
hostis citati: & quutn in omnes more militari se animadver-
surum , Q. Sulpicius tribunus militum pronunciasset ; con-
sentiente clamore militum , in unutn vigilem coniicientium
culpam , deterritus , ceteris abstinuit : reum haud dubium
eias noxas , approbantibus cunctis , de saxo dciecit. Inde in-
tentiores utrinque custodias esse ; & apud Gallos , quia vul-
gatum erat inter Veios , Romamque nuncios comme are:
& a pud Romanos , ab nocturni periculi memoria.
XLVII. Sed ante omnia obsidionis , beliique mala,
fames utrinque exercitum urgebat: Gallos pestilleiitia etiam,
quum loco iacente inter tmulos castra habentes" : tum ab in-
ceadiis trrido , & vaporis pleno , cineremque non pulverem
modo ferente , quum quid venti motum sset. Quorum into-
lerantissima gens , humorique , ac frigori assueta , quum asstu,
& angore vex'ati , vulgatis velut in pecua morbis moreren-
turj iam pigriti singulos sepeliendi , promiscu acervatos
cmulos hominum urebant : bustoruroque inde Gallicorum
nomine insignem locum fccere. Inducas deinde cum Roma
nis facta:: & colloqui permissu imperatorum habita: in qui-
bus cum identidem Galli famem obiicerent , eaque necessi
tate ad deditioqem vocarnt ; dicitur , avertendas eius opinio-
nis causa , multis locis pais de Capitolio iactus esse
in hostium stationes. Sed iam neque dissimulari , neque
ferri ultra fames poterat. Itaque dum dictator delectum
per se rdeas habet , magistrum equitum L. Valerium
Veiis abducere exercitum iubet , part , instruitque
qui

Cmfsrret. Alargarse. Humorique. Acostumbrada la hu-


Citaii. Llamaron juicio todas las medad y fri.
centinelas que guardaban aquel Quum xstu. De calor, y las congojas.
lugar por donde subieron los Fran- Vulgatis velut. Esparcidas como en-
ceses. tre rebafios las enfermedades.
Coniicientium culpam. Que echaban Inde Gallicorum* pe los sepulcro!
la culpa solo un centinela. Franceses.
lius noix Arrojd desde el penas Induca, Treguas..
al centinela , reo manifiesto de Habita, sup. sunt.
aquel descuido, d riesgo. famem obiicerent. Les daban frecuen-
Este. sup. cperunf. temente en cara los Romanos
XLVIir. con el hambre,
fiaam loco. No solo por tener escarn Stationes. En el campo de los Fran-
po en un sitio Heno de sepulcros. ceses.
Et va oris. ventoso.' . Delectum. Hacia sus1 reclutas.
BX TITO
quibus aut impar adoriauir hostes: interim Capitolinuj
exercitus stationibus vigiliisque fessus , superatis tornen hu-
mans omnibus malis quum famem uaam natura vinci nor
sineret :diem de die prospectans, ecquod auxilium ab dicta
ture appareret , postremo spe quoque iam , non solum cibo,
deficieuti , & quam statioue procdrent , prope qbraenti
bus inirmu.n rpus armis , vel dedi , vel redim se , qua-
cumque pactione possem iussit : iactantibus non ob=cur
Galiis , haud magna mercede se adduci posse , ut obsidio-
nem reiinquint. Tum senats habitus, tribunisqucmilitutr
negotium datum , ut paciscerentur. Inde inter Q. Sulpiciurr
tribunUm mixtum , & Brennum regulum Gallorum collo-
qu'o transacta res est , & mille pondo auri preiium popuL
gentious mox imperaturi factum. Rei fdissmx per se,
adicta indignita est : ~ pondera ab galiis s Hai a iuiqua , &
tribuno recusante , additus ab insolente Gallo ponderi gla-
dius : auditaque intoleranda Romanis vox : Vx victij
esse.
XLIX. Sed Diique , & homines prohibuere redemto;
vivere Romanos $ nam forte quadam , priusquam infan-
da merces perficcretur : per altercationem nondum o-
mni auro appenso , dictator intervenu : auferrique au-
rum de medio , & Gallos submoveri iubet. . Quucn illi
renitentes , pactos dicerent sese ; negat eam pactionera
ratara esse j qua; postquam ipse dictator creatus esset,
iniusu suo ab inferioris iuris magistratu facta esset : de-
nun

uibus. Con quienes pueda nada In- su naturaleza , se aadid , .


ferior acometer, &c. Ponaera. Pesas falsas.
uumfamem.Conmsoloe\ hambreno Ponderi gladius. Aiadid al peso su
se pudiese v?ncer por no permi- espada.
tirio la naturaleza humaba. V& victis este. Que ya haba lie-
De die. Espera do de dia en dia. gado la uitiina infelicidad a loe
Prope obruentibut. Y cuasi abruman- vencidos.
do va las armas los cuerpos deb- XLIX.
litados. Rdennos. Se puede traducir , re-
Haud magna. Que por poca canti- dimidos, comprados.
dad se les obligara dexar el Nam forte. Por buena fortuna , 6
creo. cierra casualidad. Fors, es lo mis-
Tr ant act a ret. Se ajusto el asunto. moque fortuna.
JE/ mille. se apreci el pueblo que Perficeretur. Se acabase de pagar.
despus haba de mandar todo Katam este. Que no era viudo et
el mundo en mil libras de oro. contrato.
Vir te. A este torpe coutrato por , . i .
LiriO. 109
Bnntatque Gallis , ut se ad praelium expdiant. Suos in acer-
vum coiiiicere sarcinas , & arma aptare , ferroque , non auro,
recuperare patriam iubet ; in conspectu habentes fanaDeum,
& coniuges , & liberos , & solum patriae deforme belli ma
us , & omnia quae defend, repetique , & uki-cifas sit.
Instruit deinde aciem , ut loti natura patiebatur , in se-
mirutae solo urbis , & natuta insequaii: & omnia , quae arte
belli secunda suis eligi , praepararive poterant , providit.
Galli nova re trepidi arma capiunt , irque magis quam con-
siiio in Romanos incurrunt. lam verterat fortuna , iam Deo-
ruoi opes , humanaque consiiia rem Romanam adiuvabantj
igitur primo concursu , haud maiore momento fussi Galli
sunt , quam ad Alliam vkerant. Iustiore altero deinde prae-
lio , ad octavum lapidem Gabina via , quo se ex fuga con-
tulerant , eiusdem ducm j auspicioqUe Camilii vincuntur.
Ibi caedes omnia obtinuit ; castra capiuntur , & ne nuncius
quidem cladis relict us. Dictator recuperat ex hostibus
patria" triumphans in urbem redit : interque locos militares,
quos inconditos iaciunt , Romulus , ae parens patriae , con-
ditorque alter urbis , haud vanis laudibus , appellatur. Ser-
vatam deinde bello patriam , iterum in pace haud dubie ser-
vavit , quuin prohibuit migrari Veios , & tribunis rem in
tent) us agentibus post incensam urbem , & per se inclina
r magis plebe ad id consilium : eaque causa fuit non ab-
dicandae post tnumphum dictatura; , senatu obsecrante , ne
rempublicam in incerto relinqueret statu.
EX

In . Echar en na montn Dvctu auspiehque. Por conducta , y


las cargas mochilas. direccin.
R fpet que. Recobrar. Kundus quidem. Ningn Frances
Solo urbis. En el terreno de la me que pudiese llevar la noticia.
dio asolada ciudad. Quos inconditos. Que hacen coa
lnxqual'i. Montuoso por naturaleza truanerks. Usaban los soldados
porque Roma estaba sobre siete decir improperios los que triun
montes. faban , 6 burlas.
Secunda suit. Favorable i los ha Alter. Llamaban Camilo otro Ro-
bitadores de Roma. mulo, padre dla patria, y se
vene rat. sup. Se. Ya se haba vuelto gundo fundador.
ta fortuna. Servavit. sup. Camillus.
ifit. El auxilio, el patrocinio de Migrari. Que pasasen los Ve-
los TJiOSf s. yos.
Haud maiore. No con mas dificul Ad id consilium. Se pasarse los
tad. Veyos.
iustiore altero. En otra batalla mai Abdicandct. De no renunciar el car
bouiada. go de Dictador. *
HO EX TITO
EX LIBRO VIGSIMO PRIMO.

EX CAP. I. JDellum maxime metnorabile omnurrij


qu;e unquam gesta sint , scripturus sum ; quod , Hannibale
duce , Carthaginienses cum populo Romano gessere. Nam
eque validiores operibus ulLe inter se civitates , gentes-
que contulerunt arma : eque his ipsis tantum unquam vi-
rium , aut roboris fuit , & baud ignotas belli artes inter se,
sed expertas primo Pnico conserebant bello , & adeo va
ria bel fortuna , ancepsque Mars fuit , ut propius periculo
fuerint , qui vicerunt. Odiis etiam prope maioribus certa-
runt , quam viribus , Romanis indignantibus f quod victori-
bus victi ultro infeirent arma : Pcenis quod superbe , ava-
reque crederent imperitatum victis esse. Fama etiam est,
Hannibalem annorum ferme novem pueriliter blandientem
patri Amilcari , ut duceretur in Hispaniam , qutun perfecto
frico bello, exercitum eo traiecturus, sacrificare! , altari-
bus adrnotum, tactis sacris, iureiurando adactum,se, quum
primum posset , hostem fore Populo Romano.
II. Mors Ainikaris peropportuna , & pueritia Hanniba-
lis distulerunt bellum. Mdius Asdrubal inter patreui , & ri-
lium ecto ferme annos imperium obtinuit. fiarbarus euin
quidam , ob iram interfecti ab eo domini , obtruncavit ,com
prehensusque ab circumstantibus , haud alio , quam si evasis-
et , vultu , torments quoque quurnlaceraretur , eo fuit habi->
tu oris , ut , superante lasii dolores , ridentis etiam speciem
praebuerit. Cum hoc Asdrubale , quia mirae artis in soliicitan->
dis gentibus , inperidque iungenais suo fuerat i fcedus reno-
vverat popuius Komanus, ut finis utrusque imperii esset a-
mnis Iberus , baguntinisque mediis inter imperia duorum pe,-
pu-
Cap. I. Eo iraiecturut. Habiendo de pasar
Mis ipsis. Ni estas mismas , Roma, Espaa su Exercito Africano.
y Cartago. jtaribus adrnotum. Llevando aot<
Haud ignotas. Y practicaban ias es- el ara A Hannibal. "
tratagemas dla guerra , no jgno- jldactum. Se le oblig jurar.
/adas,sioo experimentadas ya en II.
la primera guerra Pnica, Domini. El duefra del brbaro.
Murs fuit. dudosa la guerra Haud aliud. Wo de otra suerte que s.
Indignantibus. Llevando muy a mal. Rubiera escapado libre.
Victi. Los Cartagineses vencidos en lungendis. Y hacertes de su imperio
la primera guerra Pnica. jtmnis iberus. El Ebro.
Imperitatum. Que se les babia man' aguntini>que. A los de Sagunto
dadu, tratado. Morviedro, quatri leguas
Mlandientem, Haiagaudo, de Valencias
Livio. m
pulorum libertas servaretur.
III. In Asdrubalis locum haud dubia res fuit , quin -
rogativam militarem, qua extemplo iuvenis Hannibal in
praetorium delatus , imperatorque ingenii omnium ciamore,
atque assensu appellatus erat , favor etiam piebis scquere-
tur. Hunc vis dum puberem Asdrubal litteris ad se arces-
sierat.
IV. Missus Hannibal in Hispaniam, primo statim ad-
ventu omneai exercitum in se convertit. Amilcarem viven-
tem redditum sibi veteres milites credere : eundem vigo-
rem in vultu , vinque in oculis , habitunvoris , lineamenta-
que intueri. Deinde brevi effecit , ut pater in se minimum
momentum ad favorem conciliandum esset. Nunquam in-
geni um idem ad res diversissimas , parendum , atque impe-
randum , habilius fuit. Itaque haui facile discerneres, utruui
imperatori , an exercitui carior esset. Neque Asdrubal alium
quemquam prseficere malle, ubi quid fortiter, ac strenue
agendum esset : neque milites alio duce plus confidere , aut
audere. Plurimum audacia; ad pericula capessenda , pluri-
mum consiiii inter ipsa pericula erat. Nuo labore , aut
corpus fatigari , aut animus vinci poterat. Caloris , ac frigo-
ris potentia par: cibi , potionisque desiderio naturali , non
voluptate , modus finitus -, vigiliarum , somnique nee die,
nee nocte , discriminata tmpora j id quod gerendis re-
bus superesset , quiet\ datum. E neque molli *trato , e
que sileno arcessita. Multi ssepe militari sagulo oper-
tm , humi iacentem intra custodias , stationesque mili-
tum conspexeruut. Vestitus nihil inter sequales excel-
- lens;

. su Pad re pa ra conciliarse el favor,


in Asdrubalis. Para suceder i As- y estimacin,
drubal. Se tenia por cierto que el Nunquam ingeniutn. Jams se vid tal
favor de la plebe seguira la ndole para cosas tan diversas
prerrogativa militar: llambase mo mandar y obedecer.
asi porque los soldados tenan pre- Plus confiere. Tenan ni mas con
ferencia en el voto. < fianza , ni audacia.
yix dum puberem. Apenas tena bo- Plurimum consiiii. Mucha prudenc*
zo , quando por cartas le llam en el riesgo.
Asdrubal. Patientin par. Igual tolerancia.
IV Modus Jinitus. Muy moderada su
Amilcarem. Creyeron que les haban comida y bebida.
vuelta i. dar su padre Amilcar, Tempora. Para veiar y dormirnoha-
por la semejanza. biatiemposealadodediay noche.
Ut pater. Que sirviese poco el con- Molli strata. Ni en cama blanda.
cepto que los soldados tenan de. Sagulo, Capotou.
112 EX TITO
lens arma , atque equi conspiciebantur. Equitum , pedi-
tuinque inde longe primus erat. Princeps in praelium ibat:
ultimus conseno praeo excedebat. Has tantas viri virtutes
ingenua vitia xquabant 5 inhumana crudelitas , perfidia
plus quam Pnica, nihil veri , nihil sancti , nullus Deum
metus , nullum iusiurandum , nulla religio. Cum hc indole
virtutum , atque vitiorum , triennio sub Asdrubale impera-
tore meruit : nulla re , qua: agenda, videndaque magno fu
turo duci esset , praetermissa.
V. Ceterum ex quo die dux est declaratus , velut Ita
lia ei provincia decreta , belluinque Romanum mandatum
esset , nihil prolatandum ratus ; ne se quoque ; ut patrem
Amilcarem , deinde Asdrubalem , cunctantem casus aliquis
opprimeret. Saguntiuis inferre bellum statuit. Quibus op-
pugnandis , quia haud dubie Romana arma novebaniur,
in Olcadum fines prius ( ultra Iberum ea gens , in parte ma-
gis , quam in ditione Cartaginiensium erat ) induxit exer-
citum , ut non petiisse Saguntinos , sed rerum serie , fini-
timis domitis gentibus , iungendoque , tractus ad id bellum
videri posset.
VI. Cum Saguntiuis bellum nondum erat : ceterum
iam belli causa certamina cum finitimis serebantur, ma
xime Turdeianis. Quibus quum adesset idem, qui litis
erat sator , nee tarnen ius , sed vim quaeri appareret;
legati Saguniinis Romain missi, auxilium ad bellum
iam haud dubie immineus orantes. Consuies tunc Roma
crant P. Cornelius Stipio , & T. Sempronius Longus:
qui,
jitque arma. Sus armas y caballos detener.
eran dignos de atencin. Cunctantem. Gastando dilacin.
Conseno. Trabada la batalla era el Quia haud Porque esto era clara-
ltimo que salia de ella. mente hacer i. los Romanos to-
tlus quam. Se reputaba por muy mar lasarmas, declararles guer-
villana la tidelidad de los At'ri- ra.
canos. In parte. Mas del partido, que ba-
Kihil veri. Ni verdad, ni cosa sa- xo el dominio de Hanibal.
grada habij para l. Petiisse. No haber acometido.
Meruit. Militd. seA rerum Sino que llevado del or-
i'uturo duJ. Llmale futuro, por- den ae las cusas , y aumentan-
que hi>sta que muri /sdrubal no du las conquistas,
fue Capitn d General.
VI.
. V. Aiesse idem. El mismo sembraAr
Velut Italia. Como si se le bubir- de la discordia.
r dado Italia para que l Ja ed vim quari. Y se viese que so-
mandase. Jo buscaba ti usar de u futra,
Vrolatanum. Que nada se deba no de su derecho.
LiriO. II J
qui , quum , legatis in Senatum introductis , de repblica
retulissent, placuissetque mitti legatos in Hispaniam ad
res soiorum inspiciendas , quibus si videretur digna cau
sa , & Hannibali denuntiarent , ut ab Saguntinis sociis po-
puli Romani abstineret ; & Carthaginem in Africain traii-
cerent , ac soiorum populi Romani querimonias deter
rent 5 legatione decreta ,' necdum miss , omnium spe
celerius Saguntum oppugnari allatum est. Tunc relata ex
integro res ad senatum. Alii provincias consulibus Hispa
niam atque Africain decernentes , terra , marique rem ge-
rendam censebant : alii , totum in Hispaniam Hannibalem-
que intendebant bellum. Erant , qui non temer moven-
dam rem tantam , expectandosque ex Hispani legatos,
censerent. sententia , qux tutissima videbatur , vicit:
legatique eo maturius mis P. Valerius Flaccus , & Q.
Bjebius Tamphilus, Saguntum ad Hannibalem , atque indc
Carthaginem , si non absisteretur bello : ad ducem ipsum,
in poenam foederis rupti , deposcendum.
X. Iterum ab Rom legatus venisse nuntiatum est.
Quibus obviam ad mare missi ab Hannibale , qui dieerent,
nee tuto eos adituros inter tot tam effraenatarum gen
tium arma : Nee Hannibali , tanto discrimine rerum , o-
esse legationes audire. Apparebat, non admissos
protinus Carthaginem ituros. Litteras igitur: nunciosque
ad principes factionis Barcinae prxmittit , ut praepararent
suorum nimos, ne quid pars altera gratifican pro Ro
ma-

is repblica. Hubiesen dado parte de hacer guerra a los Saguntioos.


del estado de su Repblica. Pnam foederis. En castigo de haber
Denuntiarent. Intimasen Hanibal. roto la aliaDza : esto es, Hanibal.
Miitineret. Que dexase de molestar, X.
8tc. Missi. Envi Hanibal algunos qu
fCraiicerent. que pasasen .Carta- 8c.
go los legados de P.oma. Effrenatarum. Desenfrenadas gentes.
Celerius. Mas pronto que lo que to- Tanto dicrimine. En tanto embara
dos pensaban. zo de cosas.
x integro. Se dio parte de nueve Affarebat. Se descubra , que na
al Senado. admitidos , &c.
Intendebant. Echaban toda la guer- . Del bando de Barcino , que
ra contra Hanibal en b.spaa. favorecan' eo el Senado de Carta-
Ltgatos. Las que habia de enviar go las empresas de Hanibal.
el Senado. Pars altera. El partido contrario d
Saguntum. Primero i Saguoto i ver- Hamilcar enemigo de Hanibal, y
se con Hanibal. por lo mismo favorable lus R<
: non. si no quaria Hauibal xar nanos.
Pars IL H

114 10
manis posset. Itaque , prseterquam quod admissi , auditi-
que sunt , ea quoque vana , atque irrita legatio fuit.
XL Kesponsum inde legatis Romanis est , "Bellum
ortum ab Saguntinis , non ab Hannibale esse. Populuin
jtRomanum iniuste facer , si Saguntinos vetustissimae Car-
3)thagiiriensiurn societaii prxponat." Dum. Romani tem-
pus terunt, legationibus mittehdis ; Hannibal , quia fessum
militem pneliis , operibusque habebat , paucorum iis die-
rum quietem dedit ; stationibus ad custodiam vinearum,
aliorumque operum dispositis. Interim nimos eorum nunc
ira in hostes stimulando : nunc spe prxmiorum accendit.
Ut vero pro condone pr$dam captse urbis edixit miiitum
fore , adeo acccnsi omnes sunt , ut si extemplo signum da
tum esset , nulla vi resisti videretur posse. Utrimque sum-
ma vi & muniunt , & pugnant : sed interiora tuendo, mi
norem in dies urbem baguntini aciunt. Simul cre-cit ino
pia omnium longa obsidione & ininuitur exspectatio ex
ternas opis , quum tam protul Romani , unica spes , circa
omnia hostium essent. ,
XII. Ad ipsam arcem extemplo ductus exercitus,a-
troxque praelium cum multoruin u trinque casde initum,
& pars ards capta est. Tentata deinde per duos est exi
gua pacis spes , Aleonem Saguntinum , & Alorcum H-
spanum. Alcon, insciis Saguntinis , precibus aliquid mo-
turum ratus , quum ad Hannibalem noctu transisset ; post-
quam nihil lacrymae movebant , conditionesque tristes,
ut ab irato victcre ferebantur , trnsfuga ex oratore fa-
ctus , apud hostein mansit , moriturum affirmans , qui
sub conditioniuus his de pace ageret. Postulabatur autein
red

XI. defender lo interior de la ciudad


tocietati prxponat. Si quera mas la la hacian menor, haciendo por
amistad ue los Saguntinos. que dentro otros muros,
la alianza antigua de Cartago. Mxspectatio. La esperanza de set
Tempus. Pierden ei tiempo. socorridos de afuera : de Roma.
ttatiunibus. Dispuestos atrinchera- Circa omnia. Todos los contorne,
mientes para guardar las mqui
nas de guerra. XII.
Pro couaone. Perorando en la junta. Movebant. AHanibal.
] dixit. Publico que. trato. Como de un vencedor i-
Vt si extemplo. Que si al punto se hu- racundo.
hiera dado la seal de batalla. Ex oratore. De Orador hecho dt-
Vtrinijue. Saguntinos , y Cartaginen- sertor.
ses. , sut,. El que baxo de tales coo-
Interiora. Pero lus Saguntinos par diciunes hiciese paz.
Lirio. Hg
redderent res Turdetanis : traditoque omni auro , atque
argento , egressi urbe cum ngulis vesmentis ibi habita-
rent , ubi Pcenus iussisset. Has pacis leges , abnuente Al
eone accepturos Saguntinos ; Aloris , vinci nimos , ubi
alia vincantur , affirmans , se pacis eius interpretem fore
pollicetur. Erat autem tum miles Hannibalis : ceterum pu
blice Saguntinis amicus , atque hospes. Tradito palam telo
custodibus hostium , transgressus munimenta , ad prsetorem
Saguntinum ( & ipse ita iubebat) est deduaus. Quo cum
extemplo concursus omnis generis hominum esset factus,
summota cetera multitudine , senatus Alorco datus est.
XIV. Ad eum audiendum , cum circumfusa paulatim
multitudine , permistum senatui esset populi concilium ; re
pente primores , secessione facta (priusquim responsum da-
retur) argentum , aurumque omne ex publico , privatoque
in forum collatum , in ignem ad id raptim factum coniieien-
tes , eodem plerique semetipsi praeeipitaverunt. Quum ex eo
pavor , trepidado totam urbem pervasisset , alius insuper
tumultus ex arce auditur. Turris diu quassata proeiderat:
perqu ruinam eius cohors Poenorum impetu facto , quum
Signum imperatori dedisset , hudatam stationibus , custodiis-
que solitis hostium esse urbem ; non eunetandum in tali oc-
casione ratus Hannibal , totis viribus agressus urbem : mo
mento cepit , signo dato , ut omnes pberes interfke-
rentur. Quod imperium crudele , ceterum prope neces-
jarium cognitum ipso eventu est. Cui enim parti potuit
ex

Redderent res. Que restituyesen lo* el congreso estuviese mezclado con


territorios quitados los pueblos el Senado.
de los Algarves, y de Andaluca. Primorcr. Habindose retirado los
Cam singulis. Llevapdo un solo ves- principales de improviso.
tido. forum collatum. Amontonaron todos
Pcenus. Hanibal. los bienes en la plaza , y losa rro-
Mcone. Negando Alcoa. jaron en hogueras que se haban
Interpretem. Medianero. hecho para esto precipitadamente.
Custodibus. A las centinelas de los Raptim. Apresuradamente.
Saguntinos. Turrit. Cyrf, combatida de mucho
Mnnim-.nta. Trincheras. tiempo.
Senatus. Se did audiencia Alor- Perqu ruinam. Por la brecha qut
en el Senado. abrid.
XIV. Pberes. Los que tenan bozo , oto*
Quum eirenmfura. Habiendo concur- zos.
rido poce 4 poco Ir plebe , y
Ha
ii-6 SX TITO
ex iis qui , aut inclusi cum coniugibus aut liberie domos
super se ifsos concremaverunt , aut armati nullum ante n-
nem pugnx , quam morientes l'encrant i
XV. Captum oppidum est cum ingeuti prada. Quara-
quain pler:aque ab Uominis de industria corrupta erant , &
iu caediuus vix ullum discrimen auatis ira fecerat , & capti
va mitiiuji pneda iuerant ; tarnen & ex pretio rerum vendi-
taruai aliquantum pecuiiiieredactumesse constat , & umkam
pretiosam t-upelieclem, vestemque missam Carthagiiiem.
XVI. Suo idem tere tempus : & iega , qui redierant
Cirihagine , Romain retuierunt , omnia hostiiu ese,&
Sagunti exstidium nuntiatum est : tantusque tnul mosror
Patres , miserkordiaque socioruin perentorum indigne,
& pudor non laii auxilii , & ira in Cartnaginienses , me-
tu que de summa rerum cepit , veiut si iam ad portas ho-
stis esset ; ut tot uno tempore inotibus anuiii turoati , tre-
pidarent magis , quam consuierent. Latum inde ad popu
lara , w veilent , iubereut , populo Canhagiuiensi bellum
widici. Adorati dii , ut ieikiter eveniret quod bellum
pipulus R. iussiseu"
XVIII. His iia comparatis , ut omnia iusta ante bel
lum firent , legatos maiores natu , Q. Fabium , M. Li-
viurn, L. ffiuiiliam, Lkinium, (^. Basoiuin , in A-
fricam mittunt ad pereunetandos Carthaginienses , pu-
biieone consiiio Hannibal baguntum oppugnasset & si,
id quod facturi videbantur , laterentur, ac defenderent
publico cousilio factum , ut indicerctur populo Carthagi-
niensi bellum. Romani postquam Cartnaginem venerunt,
quuui

tnclust. O encerrados coa mugares, perla.


; hijue. Trepidarent.Mts se atrepellaban que
Nuilam ante. No dexaron de pelear consultabaii providenciaban.
; hasta la muerte. Latum nui. Se propuso despues al
XV. pueblo.
&tatis ira. La ira del vencedor no feilem , inherent. Que gustasen , f
hizo distincin de edades eu la maDdaseo : frmula que usaban
matanza. para publicar alguna guerra.
Aeductum.Quese junt algn diaero, idorati. &up. .unr. Sacrificse, &c.
XVI. XViU.
Romamretuierunt. Contaron enRoma Ad perennetanaos. A preguntar al
Miser icoraiaque. Compasin. Senado de Cartago. , .
s pudor. Y vergenza de no ha- Quodfucturi fcstoea: quedirianqut
berlos sucorrido. Hauibal destruyo Saguuto, por
Se summa rerum. De perder el im- mandado del Senado de Cartage
. 117
quum senatus cUtu esset: & Q. Fabius nihil ultra quam
unum, quod mandatum erat, permnciatus esset; tum
sinu ex toga facto , ,f Hie , inquit , vobis bellum , &
portamus } utrtn placet sumite." Suii banc voeem
haud minus ferociter, " daret utram veHei " suc'clamatura
est. Et quum is , iterum :inu effucQ, bellum dare dixij-
set , aeeipere se omnes responderunt : cr & quibus acci-
perent animis , iisdem se gesturos."
XXVI. Qua: responsio postquam est Romam perlata , P.
Cornelius profectus ab urbe , perveuit Masiliam , & ad pro-
ximum ostium Rhodani (pluribus eniin divisus ainnis in
decurrir ) castra locat : vix dum satis credens Hanni-
balem supperasse Pyrenreos montes: quem ut de Rhodani
quoque transitu agitare animadveriit , incertus , quonam,
ei loco oecurreret , needum satis releis ab iacone mariti
ma nr'lmbus 5 trecentos interim delectos equite , dubus
Macsiliensibu , 8t auxiliaribus Gallis , ad exploranda o-
mnia , visendosque ex tuto hostes praeinittit Hannibal , cete
ris metu , aut pretio pacatis , iam in Volscarum perveuerat
agrum , gentis validae. Colunt autem circa utramque ripam
Rhodani ; sed diiE i citeriore agro aiceri Puenuin posse , ut
Humen pro munimento haberent , omnibus ferme suis trans
Rhodanum traieetis , ulteriorem ripain amnis aruiis oui-
nebant. Ceteros accolas fluininis Hannibal , & e^rum i--
psorum , qui sedes tenuerant , simul pellidt donis ad na
ves undique contrahendas , fabricandasque : simul & ipsi
traiiei exercitum , levarique quam primum regionem suam
taa-

Quam unum. Sola una cosa de lo que Ex tuto. De parte segura.


s* 1 babia mandado , estoes, si Colunt. Haban.
Hanibal hizo la guerra por decre- Diffi-ri citerioie.T)' sconudo poderle
to dei Senado. echar del territorio de esta parte.
Tum. Habiendo recogido la toga , Ut flumem. Para teuer el rio por de-
plcgdola. tena.
Vtrum vellet. Lo que quisiese. Ulteriorem ripam. La orilla de la otra
iucetamatum Gritaron todos los Se- parte ocupaba Hsibal,ysugenre.
nadores de Cartago. Qui sedes. Quenohabian querido de-
XXVI. xar soscasas, ni pasar el iiu coa
Ostium. Embocadura. . los Romanos.
Pluribus enim. Porque dividido en Pollicit donis. A'rae con didivas.
muchos brazos desemboca , &c. lfsi traiici. Los mismos , que no
Vix dum. Apenas pudiendo persua- queran di xar sus casas, desea-
dirse. ban , &c. ,
Animadvertit. Quaodo le vid ya , &c. Levarique. Y que se limpiase su ptQ-
Abiactatione. Del trastorno del mar, viucia. ...
ii8 tito
tanta urgente hominuin tur^a cupiebant. Itaque ingens
coacta vis navium est , lintriumque temer ad vicinalem
usum paratarum j nuvasque alias primum Gali inchoantes
cav<.oant ex singulis arbonbus: detide & ip>i milites si-
mul copia lmense , simul facilitte operis inducti , l
veos informes (nihil , dummodo innare aquae , & capere
onera possem , curantes ) qaibas se , suaque traosvehe-
rent raptan' faciebant.
XXV11, Iamque omnibus satis cemparatis ad traii-
ciendum , terrebant ex adverso, hostes omnem ripam qui
ts , virique obtinentes : quos ut averteret. Hanaonem
Bomilcaris tilium , vigilia prima noctis , cum parte copia-
rum , maxime Hispanis , adverso ilumine ire iter unius diei
iubet ; & ubi primuin posset , quam occultissime traiecto
amni , cireumdueere agmen ; ut quum opus facto sit,
adoriatur ab tergo hoftem. Ad id dati duces Galli edu-
cunt inde millia quinqu & viginti , ferme supra parvas
iusulae circumfusum amnem latiorem ubi dividebatur,
eoque minus alto lveo , transitum ostendere. Ibi raptim
csesa materia ratesquc fabricate , in quibus equi , virique,
& alia onera traiicerentur. Hispani , sine ulla molle
in utres vestimentis coniectis, ipsi cetris suppositis
incubantes , numen tranavere. Et alius exercitus rati-
bus iunctis traiectus , castris prope Humen positis , no
cturno itinere , atque operis labore fessus , quiete unius
diei reficitur ; intento duce ad consilium opportune ex-
sequendum. Postero die profecti ex loco , prodito fu
mo significant se transisse , & haud procul a.esse.
Quod ubi accepit Annibal , ne tempori deesset , dat Si
gnum ad trakiendum. Iam paratas , aptasque habebat
pe
Temer. Precipitadamente para el Ai tergo. Por lai espalda.
u-G de loa vecinos. Millia. Veinte y cinco milla.
Primum Galli. Err pezarido primero Parvee insula Esparcido al rede
los Franceses. dor de una pequea isla.
Cofia materia. Tanto por la abun- Baque minus. Y por tanto de me"
dancia de madera. nos profundo.
Inducti. Llevadis. Vita molle Sin ha rea s , ni esquifes.
Informes. Barquichuelos imperfec- Supposais. Recostados sobe sus es
tos, cud lis: es notable esta destreza
XXVII. de los espaoles. '
adverso. De la parte opuesta. Ratibns iunctis. Con balsas, 6 bar-
Obtinentes. Ocupando. cas unidas le pasaron.
adverso flumine. Contra la corrien- Prodito fumo. Habiendo hecho bo
te del iio. geras.
LiriO. 119
pedes Untres : quits fere propter equos nantes , navium
agmen ad excipiendum adversi impetum tluuiiuis parte
superiore transmittens , tranquilitatem iufra traiicient bus
lintribus prsbebat. Equorum pars magna names loris
puppibus trahebantur; praeter eos, quos insiructos , fre-
natosque , ut extemplo egresso in ripam equki usui es-
sent , imposuerant in naves.
XXVIII. Galli occursant in ripam cum varus ulu-
latibus , cantuque moris sui ; quatientes scuta super ca
pita , vibrantesque dextrix tela : quamquacn & ex ad-
verso terrebat tanta vis navium cum ingenti sono flu-
minis & clamore vario nautarum , & mili tu.n qui nite-
bantur perrumpere impetum fluminis , & qui ex aiiera
ripa traiicientes suos horta atur. lam satis pavemes ad-
verso tumultu , terribilior ab tergo adortus clamor , ca
stas ab Hannone captis. Mox & ipse aderat , aucepsque
terror circumstabat : & navibus tanta vi. arniaturum
in terram evadens , & ab tergo improvisa premeoat acics.
Galli , postquam vim facer conati, ultro pcllebiutur ; qua
patere visum maxime iter , perrumpuat tre pidiqae in
vicos passim suos difFugiunt. Hannibal ceteris copiis per
otium traiectis , spernens iam GalLicos tumaltus , casira
lccat. Elephantormn traiiciendorum varia consilia fuisse
credo, certe variata memoria actse eri. Quidam congre-
gatis ad ripam elephantis , tradunt ferocis iuium ex iis
irritatum ab rectore suo : quum refugientem in aquim
nantem sequeretur , traxisse gregem $ ut quemque ti-
mentem altitudinem destituerai vadum , impetu ipso fiu-
mi

Pedes. La infantera. de las trincheras.


Propter eqws. Junto los caballos, jincepsque. Duplicado.
Aiversi. Pata detener cortar la Pellebuntur. A poca costa eran re
corriente del rio. chazados.
Infra traiicientibus. A los esquifes Pattim. Que haba muchos,
que pasaban a, go mas abajo que Varia consilia. Varios pareceres so-
donde estaban las naves. bre cmo s.1 haban de pasar, &c.
Puppibus. Desde las barcas lleva- Certe variata. A la vrdad este he-
ban las riendas. cho se cuenta de va ios modos.
Equiti usui. Pueden servir la Ab rectore. Habindole picado el que
caballera. x lo gobernaba.
XXVIII. Sequeretur. Al que le gobernaba.
Et qui. Y de los que de la otra parte. Timentem altitudinem. Kl quet: mien-
Adversos. Del estruendo que te- do su profundidad hab:adesam[.a-
nian por la frente. rado el vado , que iba abriendo el
Hannone. se apoder primerelefante,la corriente le pasrj
I20 EX TITO
minis in alteram ripsm rapiente. Ceterum magis constat
ratibus traiectos : id ut tutius consilium ante rem foret , ita
actare , ad fidem promus est. Ratem unam ducentos longam
pedes , quinquaginta latam , terra in amnem porrexerunt:
quam , ne secunda aqua deferretur , pluiibus validis reti-
naculis parte superiore ripae religatam , pontis in mo-
dum , humo inieeta constraverunt , ut belluas audacter
velut per solum ingrederentur. Altera ratis seque lata,
longa pedes centum , ad traiicienduin flumen apta , huic
copulata est , & quum elephanti per stabilem ratem, tam-
quam viam , prasgredientiiais feminis , acti , in minorem
applicatam transgressi sunt j exieuiplo resolutis , quibus
leviter annexa eiat , vineulis , ab actuariis aliquot navibus
ad alteram ripain pertrahitur : ita primis expositiis , allii de-
inde repetiti , ac traiecti sunt. Nihil sane trepidabant , do
nee cominenti velut ponte agerentur. Primus erat pavor,
quum soluta ceteris rate, in auum raperentur. loi ur
gentes inter se , cedentibus extremis ab aqua , trepidatto-
Iiem aliquantum edebant ; donee quieiem ipse timor cir-
cumspicientibus aquam fecisset. Excidre etiam saevientes
quidam in humen. Sed pondere stabiles , deiectis rectori-
bus , quasrendis pedentitn vadis , in terram evasere.
XXIX. Dum elephanti trai;ciuntur , interim Hanni
bal Numidas quits quingentos ad castra Romana mi
serai speculatum , ubi & quanta; copias essent , & quid
pararent. Haie aise equitum missi , ut ante dictum est,
ab ostio Rhodani tre;.enti Romanorum quits occur-
runt. Praelium atrocius, quam pro numero pugnantium,
edltur. Nam prter multa vulnera , caedes etiam prope
par-

Ratibut. Con balsas, que son bar- de tierra firme.


cas de maderos atravrsarios. Ab ceteris. De la otra balsa.
Ut tutius. Asi corno este hubiera sido Urgentes. Apretndose.
mejor parecer antes de hacer la Circumspicientibus. Sosegaba los
cosa ; asi despus de hecha es nas eljfantes mirando el agua.
fcil de creer que asi lo hicieron. Excidere. Cayeron.
Ketinaculis. Maromas. Sed pondere. Pero no pudiende r!er-
Constraverunt. Allanaron cubricn- ribarlosel apua por su gran peso.
dolas de tierra. Ptdetentim. Con sus pies.
Unie. A la primera balsa cubierta
de tierra. XXIX.
Minorem. A la balsa menor que es- Ab ostio. Desde la embocadura del
taba junta. Rdano.
Ab actuariis. Remeras. Cads.' etiam. La mortandad fue qua
Velut tonte. En uo puente como si igual entrambas partes.
LIFIQ. 121
par utrinque fait : fugaque , & pavor Numidarum Roma
nis iam admodum fessis , vktoriam dedit. Vctores ad
centum sexaginta , nee omnes Romanis, sed pais Gallo-
, victi ampiius ducentis cecideruat. Hoc principium,
simulque belli, ut summa; rerum prosperum even
tual, ita haud sane incruentam, aneipitisque certaminis
vktoriam Romanis portendit. Re ita gesta , ad utrum-
que ducem sui redierunt. Nee Scipioni stare scntentia po-
terat : nisi ut ex consiliis , cptisque hostis & ipse cona-
tus caperet: & Hannibalem iacertum , utrum cceptum in
Italiam intenderet iter , an cum eo , qui primus se obtu-
lisset Romanus exercitus , manus consereret ; avertit prae
sens certamine , Boiorum legatorum , regulique Magali ad-
ventus , qui se duces itinerum , socios periculi fore , af
firmantes , integro bello , nusquam ante libratis viribus.
Italiam aggrediendam censent. Multitudo timebat quidem
hostem : nondum obiterata memoria superioris belli : sed
m igis iter iminensum , Alpesque , rem fama , utique in-
expertis , horrendam metuebat.
XXXI. Itaque Hannibal , postquam ipsi sententia ste-
tit pergere , ire , atque italiam petere , advocata condo
ne , varie milituin verst nimos , castigando , adhortan-
doque. Et duces , & cunctos milites adhortationibus in-
citatos corpora curare , atque ad -iter se parare iubet. P
stero die profectus adversa ripa Rhodani , mediterrnea
Galliae petit : non quia rectior ad Alpes via esset , sed,
quantum mari recessisset , minus obviam fore Roma-
credens : cum quo , priusquam in Italiam ventum
foret % non erat in animo manus conserere. Quartis castris ad*
ib-

Ceciderunt. Zeugma. Nondum obiterata. No habindose


Omen. Presagio de lo que sera la aun borrado de la memoria la
guerra. guerra Pnica primera.
Vttimmce. Que al cabo. Fama utique. Que solo la saban por
-ipititque. Arriesgada, 6 dudosa. la fama , como que nunca lo ba-
V Scipioni. Ni Scipion podia to- bian experimentado,
.^ar determinacin fija , solo t XXXI.
diiigi' sus intentos por las deter- Sententia. Se determina,
minacioues, y empresas del ene- Castigando. Reprendiendo, y amo-
migo, nestando.
Avertit. Aparto Hannibal del in- Corpora curare. Armarse,
tent de dar por entonces la ba- Mediterrnea. La parte de Francia
talla. que est hacia el medioda.
libratit viribut. Probadas, digua- uartit castrit. Al cuarto da.
Jadas Jas fuerzas.
122 X TITO
insulam pervenit ; ibi Arar , Rhodanusque amnes , diversi
ex Alpibus decurrentes , agri aliquamulum amplexi cora-
iiuunt in unum. Mediis campis insube nomen inditum. In-
colant prope Allobroges , gens iam inde nulla Gallica gen
te opibus , aut fama inferior : tum discors erat. .Regni -
tamiiie ambigebant fratres. Maior , & qui prius imperita -
rat , Brancus nomine , minore ab frate , & cetu iuniorum,
qui iure minus , viplus poterat , pllebatur. Huius se-
ditionis per opportuna disceptacio quum ad Hannibalem
reiecta esset , arbiter regni factus , quod ea senats princi-
pumque sententia fuerat , imperium maiori restituit. Ob
id meritum cotnmeatu , copique rerum omnium & vestis
est adiutus , quae infames frigoribus Alpes prseparare co-
gebant. Sedatis certaminibus Allobrogum quum iam Alpes
peteret , non recta regione iter instituit ; sed ad lxvam
in Tricastinos tiexit : inde per extremam oram Vocontio-
rum agri tetendit in Trkorios : haud usquam iinpedit via,
priusquam ad Druentiam flumen pervenit. Is & ipse Al
piyis amnis , longe omnium Galliae fluminuin difticilliinus
transitu est. Nam quum aquae vim vehat ingentem , non
tarnen navium patiens est , quia nullis coercais ripis , plu-
ribus simul , neque iisdem alveis fluens , nova semper va-
da , novosque gurgites faciens , (& ob eadem pediti quo-
que kicerta via est ) ad hsec saxa glareosa volvens, nihil
stabile , nee tutum iagredienti prasbet 5 & tum forte im-
bribus auctus , ingentem transgredientibus tumultum fe
cit , quum super cetera trepidatione ipsi sua, atque in-
certis clamoribus turbarentur.
XXXII. P. Cornelius Consul triduo fere , postquam
Hannibal ab ripa Rhodani movit , quadrato agmine ad
ca

Aliquantulum. Despus de haber cor- Haud usquam. En ninguna parte se


rido un poco de terreuo. le impidi su marcha.
Iam inde. Ya desde aquel tiempo. Is. El rio Druencia.
Ambigebant. listaban eu guerra los Quia nullis. Porque no estando cei-
hermanos. do de ningunas mrgenes.
Minore. Que era arrojado de su her- Paribus simul. Con muchas cor-
maco menor, y de losdemasjo- rientes, y node igual profundidad,
venes. Gwgites. Rebalsos y profundidades.
Quod ea. Porque asilo habia deca- Ad hxc. sup. Accedit.
rado el Senado, y los principa Glareosa. Llevando mucho guijarro;
les de los Alobroges. otros leen glomerosa , otros glo-
lnfames. Crueles Alpes. hulosa.
LiriO. 123
cactra hostum venerat; nullam dimicandi moram factu
rus. Ceterum , ubi deserta munimenta , nec facile se tan-
tutn praegressos asse.uturum -videt , ad mare, naves
redt : tutius , faciliusque ita descendenti ab Alpibus Han-
nbali oceursurus. Ne tamea nuda auxuiis Romanis Hisp*-
nia eiset , quam provincUm sortitus erat, Cn. Scipionein
fratrem cum maxima parte copiarum adversus Asdruba-
lein misit : non ad tutandas taniuminodo veteres soaos,
concUiandosque novos , sed etiam ad pellendum Hispa-
ni Asdrubalem. Ipse cum admodum exiguis copiis Ge-
nuam repetit , eo , qui circa Paduin erat , exercitu Ita-
liam defensurus. Hannibal ab Druentia campestri imxi-
me itinere cum bona pace ad Alpes incolentium ea loca
Gallorum , pervenit. Tum quamquam fama prius (qua in-
certa in maius vero ferri soient ) praecepta res erat ; tarnen
ex propinquo visa montium altitudo , nivesque celo pro-
pe immistae tecta informia posita rupibus , pcora , iumen-
taque trrida frigore , homines intonsi , & incuki , anima-
lia , inanimaque omnia regeniia geiu , cetera visu , quam di-
ctu fdiora, terrorem renovarunt. Erigentibus in primos
aginen divos apparuerunt immineates tumalos incidentes
montani , qui si valles oceultiores insedissent , coorti in pu-
gnam repente, ingentem fugam, stragemque ddissent. Han
nibal consistere signa iubet : Gallisque ad visenda loca prae-
missis , postquam comperit transitum ei non esse , ca
stra inter confragosa omnia , praeruptaque , quam ex-
tensissim potest valle , locat. Tum per eosdem Gallos,
haud

XXXII. Ret erat. S habia sabido antes por


Munimenta. Desamparadas las trin- la fama.
eneras. Trrida. Consumidas del fri.
Pragresot. Yendo tan adelantados. Gelu. Yerto todo por el hielo.
Provinciam. Cuvo gobierno le toc Visu. Lo dems mas horrible la
i Fscipion por suerte. vista, que para contarlo.
Cer.uam. GiKiva. Brigentibur. Descubrieron los que
Paium. Al rededor del Pd , rio de conducan el exrcito los pri-
Italia. meros collados de los Montara -
Ixerc'uu Que habia trado el Pretor ees que ocupaban
Atilopara socorrer Manlio. Signa iubet. Mand pasar las van-
Gallorum. Of los Franceses , que ha- deras que iban delante.
hitaban, &c. Confragoia. Entre fragosidades, y
ua incena Laquesudf aumentar las escarpados.
cosas inciertas mas de lo que son.
124 TITO
haud sine multum lingua , moribusque abhorrentes , quum
se immiscuissent colloquiis montanorum , edoctus interdiu
tariium obsideri salturn , nocte in sua quemque dilabi tecta,
luce prima subiit tmulos , ut ex aperto , atque inter
diu viain per angustias facturus. Die deinde , simulan
do aliud, quam quod parabatur , consumto, quum eo-
de n , quo consdterant loco, castra communis: ent, ubi
priinum degres- os tumulis monranos, laxatasque sensit
custodias pluribus ignibus , quam pro numero manen-
tium , in speem faciis , impedimentisque cum equiie re
liais , & maxima parte peditum , ipse cum expedite , acr
rimo quoque viro , rapm angustias evadit : usque ipsis tu
mulis , quod hostes tenuerant , consedit.
XXXIII. Prima deinde luce castra 'mota , & a-
gmen rel'quum incedere ccepit. lam montant , signo da
to ex castelis , ad stationem solitam conveniebant : quum
repente conspiciunt alios , arce occtipat sua , super
caput inminentes, alios via- tran ire hoste. Uiraque
simul obiecta res oculis ,' animi que immobiles parum-
per cos defixit. Deinde ut trepidationem in angustiis , suo-
que ipsum tumultu miseeri agmen videre , equis maxime
con -ternatis , quidquid adieciseat' ipsi terre ris , satis
ad perniciem fore raii , perversis rupibus , iuxta invia,
ac devia assueti discurrunt. Turn vero simul, ab hostibus,
simul ab iniquitate locorum Pteni oppugnabantur , plus-
que inter ipfos , (sibi quoque tendente , ut periodo prius
evaderet) quam cum hosiibus tertaminis erat. Equi maxi
me infestum agmen faciebant , qui & clamoribus disionis,
quoi

Haud xenc.No muy diferentes en tr- XYXIir.


ge, y lengua de los Montaraces. Super. Puestos sobre su cab.
Tantum. Que solo dedia guardaban Trepidationem. Atropeliamiento el
el moDte. exrcito de Hanibal.
ubiit. Subid los collados al ama- Aducissent. Que cualquier miedo
necer. que aadiesen elios.
fvum eodem. Habiendo puesto sus Perversis rupibus. Trastornando pe-
trincheras en el mismo lugar bas- fiascos , corren por descaminos,
ta donde haban llegado. fuera de camino, &o.
laxatasque. Dormidas , rendidas. i'ibi quoque. Procurando cada uno
Pronumero. Mas hogueras que lo que abrirse camino para, &c.
necesitaban los que quedaban. Infestum. Daaban al exrcito W
Acrrimo. Y mas valerosos soldados. caballo*. .
Lirio. i as
tos nemora etiam, repercussxque valles augebant , ter-
riti trepidaoant : & icti tone , aud vulnerad adeo consicr-
mbanur, Ut stragem ingentem simul aooiinum , ac sardna-
mm oinnis generis facerent : uiultosque turba , quuui praeT
cipites , deruptaeqne utrinque angusiix e-:sent , in immen-
sum altitudinis deiecit , quosdam & annatos. Indc
maxims modo , iameata cum oneribus devolveban:ur. Quae
quanqann fda visu erant , stent parumper lamen fian-
uibal, ac suos continuit , ne tumultum , ac trepida tioncui
augeret. Deiade postquam interrump aginen vidit , peri-
culumque esse , ne exututn impediments' exerciium ne
ququam incolurnem traduxisset , decurrit ex super'ore.
luco: & quum mpetu ipso tudisset hostem , suis quoque
tumultum auxit. Sed is tumulius momento temporis, post
quam liberata itinera tuga montanorum erant , sedatur : aec
per otium modo , sed prope silentio mox omnes tradu-
cii. Casiellum inde , quod caput eius regiones erat , v-
culosque cireumiectos capit , & captivorum pecoribus per
mduum cxercitum aluit. fit quia nee montaras primo per
cuts , nee loco nagnopcre impediebaatur , aliquant um
eo triduo viae confecit.
XXXIV. Perventuin inde ad frequentem cultoribus
ilium , uf inter montana , populum. lbi non bello -
to, sed suis artiDus, fraude ,, deinde iasidiis , est prope
tircuuiventus. Magno natu principes casteilorum or sto
res ad Puum veniunt : cf alie ais malis , utili exemplo
doctos , memorantes , amicitiam malle , quam vim ex-
periri Paoram. Itaque obedienter imperata facturos:
commeatum , itiaerisque duces, & ad fidem promisso-
um obsides acciperet." Hannibal temer credea-
do,

X'Ptrniaquc. Que si eco de bos- no casi sin oirse una palabra.


quts, y valles aumentaba. Pecoribus. Con los ganados de lo
*"{. El tropel de hombres, Montaraces vencidos.
'gas, y cabalius. ^iinjnum.Laminounpocoenaque-
. Caian daudo vueltas coa los tres das.
cargas las caballeras. XXXIV.
bttiimentis. Despojado del equi- Frequentem. Poblado de habitado
page. res.
b'mit. Baj4 corriendo. Suu artibus. Con sus mismos ardi
te. Cou la huida de los Monta- des.
s. Et ad fidem. Y para la seguridad de
'"'' num. No solo con sosiego , si* sus promesas, le ofrecian. rehn.
I2 EX TITO
do , nee spera iido , ne repudiati aperte hostes firent
benigne quum respondisset obsidibus, quos datant, ac
ceptis , & commeatu , quem in viam ipsi detulerant , usus
neququam, ut inter pecatos , incomposito agmine duce
eorum sequitur. Primum agmen elephanti , & quits erant
ip,-e post cum robore peditum circunspectans soliicitus
mnia , incedebat. Ubi in angustiorem viam ex parte alters
subiectain iugo insuper imminenti, ventum est ; undique ei
isidiis barbari fronte & . tergo coorti , cominus eminui
petunt : saxa ingenua in agmen devolvunt : maxima ab ter
go vis hominum urgebat. In eos versa peditum acies , haud
dbium fecit , quin nisi firmata extrema agminis fuissent,
ingens in eo saltu accipienda clades fuerit. Tune quoque
ad extremum periculi ac prope perniciem ventum est,
Nam , dum cunttatur Hannibal agmen dimitiere in an
gustias , quia non ut ipse equitibus praesidio erat , ita pedi-
tibus quicquam ab tergo auxilii reliquerat j occursantes
per obliqua montant , perrupto medio agmine1, viam in-
sedere : noxque una Hannibaii sine equitibus , atque m-
pedimentis acta est.
XXXV. Postero die iam segnius intercursantibus
barbaris , iunctx copia;, saltusque haud sine clade (ma-
iore tarnen iumentorum , quam hoininum pernicie ) supe-
ratus. Inde montani , pauciores iam , & latrocinii ma-
gis quam belli more concursabant , modo in primum,
modo in novissimum agmen, utcumque aut locus Oppor
tunitten! daret , aut progressi , morative aliquam occa-
sionem fecissent. Elephanti sicut praecipites per arms
v'm

Neququam. Pero no como se suele Viam iniidcre. Ocuparon el amino.


hacer entre los que tienen paz,por- Acta est. Pasb Hanibal una DOCbet
que eiempre Hanibal se recelaba. &c,
ncomposito. Desordenado el exerci- XXXV.
to , o dividido. Iam segnius. Con menos calor.
Subiectam. Que iba por debajo de Superatus. Se vencid el collado, 00
un collado, que despuntaba. sin, &c.
XXubium J'ecit. No df j duda. Latrocina magis. Mas como saltf^
ln eo saltu. *Que en aquel monte dort s , &c.
hubiera padecido Hanibal gran Primum. En la vanguardia.
matanza. Novissimum. En la retaguardia. ,
Cunctatur. Se detiene en enviar. Aut. Siempre segne, &c.
Per obliqua. Saliendo los Montara Progressi. O caminando, piraR"
ces por veredas ocultas. do los de Hauibal , ike.
LIFIO. 127
?ias magna mora agebantur , ita tutum ab hosbus , qua-
cuinque inciderent , ( quia insuetis adeundi propius me
tas erat) agmea praebebant. Nono die in iugum Alpium per-
ventum est : per invia pleraque , & errores , quos aud du-
centium fraus , aut ubi fides fis non esset , temer utx
valles coniectantibus iter faciebant. Biduum in iugis
stativa habita ; fessis labore pugnando quies data mi-
litibus ; iumentaque aliquot , qus prolapsa in rupibus erant
sequendo vestigia agminis , in castra pervenere. Fessis tae-
dio tot malomtn , nivis etiam casus , occidente iam sidre
Vergiiiarum, ingentem terrorem adiecit. Per omnia nive
oppleta quum signis prima luce mous , signiter agtnen in-
cederet , pigritiaque , & desperatio in omnium vultu
emineret , prasgressus signa Hannibal, in promontorio
quodam , unde longe , ac late prospectus erat , consistere
iussis militiDus , Italiam ostentat , subiectosque Alpinis mou-
tibus Circumpadanos campos : muiaque eos tum tran
scender, non Italia; modo , sed etiam urbis Romans. Cae
tera plana , procavia fore ; uno , aut summum altero prae-
lio , arcein , & caput Italix in manu , potestate habituros.
Proceder inde aginen ccepit ; iam nihil , ne hostibus qui
dam, praeter parva furta , per occasionem, tentantibus.
Ceteruin iter multo , quam in ascensu iuerat (ut pleraque
Alpium ao Italia sicut breviora , ita adrectiora sunt ) diffi-
ciitus fuit. Omnis enim- ferme via praeceps , augusta ; lubri
ca erat : ut eque sustinere se lapsu possent : nec , si qui
paululum titubassent , haerere afficti vestigio suo j aliique
super alios & iumenta , & homines occiderent.
Ven-

fin/a insuetis. Porque 1os Montara- In omnium. Eo el semblante de to


ces no estaban acostumbrados dos se manifestaba,
pe.ear de cerca, por tanto te- Ptagressus. Habindose puesto de-
nian miedo de los elefantas. laute, &c.
Agmen frabebant. Los elefantes He- Italiam. Les muestra Italia,
vaban seguro el exrcito. Eos turn. Que entonces pasaban
In iugum. la cumbre. ellos ya no solo , &c.
Us ne. O quando no dando crdi Per occasionem. Segn se les pro-
to las guias. porcionaba la ocasin.
'imereinitx. fcutrndose temeraria- Ita adrectiora. Mas empinado,
meute , y por conjeturas en , &c. Lubrica etat' Resvaladizo.
Stativa. Quarteles de refresco. Si qui. Si urbpoco se resvalaban.
Casus. El haber caido mucha nieve. Afficti vestigio. Con dificultad <
Prima luce. Ai amanecer levantan- tenian tabre Cu huellas.
do el campo.
123 TITO
XXXVI. Ventura deiude ad multo angustiorem -
pem , atque ita rectis saxis , ut aegre expeditus miles tenta-
bundus, mauicusque retinens virgulta , ac stirpes cir$
eminentes , demittere sese pos?et. Natura locus iam ante
prseceps , recenti lapsu terra; , in pedum mille admodum ai-
titudinein , abruptus erat. Ibi quum velut ad finem vix
quits constitissent , miranti Hannibali , quae res morare-
tur agmen , nundatur , rupem inviam esse : digressus delu
de ipse ad locum visendum. Haud dubia res visa , quin per
invia circa , nee trita autea , quamvis longo ambitu , cir-
cumduceret agmen. Ea vero via insuperabilis fuit. Nam quum
super veterem nivem intacta nova mdicas altitudini es
set : molli , prxaltae nivi facili pedes ingredientium in-
sistebant. Ut vero tot hominum ; iumentorumque incessu
dilapsa est , per nudam infra glaciem , fluentemquc tabem
liquescentis nivis ingrediebantur. Tetra ibi luctario erat,
ut lubrica glacie non. recipiente vestigium , & iu prono
citius pede se fllente , & seu manibus in assurgendo , seu
genu se adiuvissent, ipsis adminiculis prolapsi , si mhui
corruissent , nee stirpes circa , radicesve ad quas pede , aut
manu quisquam eniti posset , er.mt. Itaque in levi tantum
glacie , tabidaque nive volutabantur. luinenta secabant in-
terdum , etiam tum infimam ingredientia nivem , & pro-
lapsa ictatidis gravius in continendo ungulis, penitus per-
fiingebant : ut pleraque velut pedica capta hsererent in
durat & alte concreta glacie.
Tan-
XXXVI. fcstaba debajo , que formaba Iod#
Rectis taxis. Y tan cortados los pe- de la que se deshaca.
ascas. Tetra. Cruel, lamentable.
Manibusque. Agarrndose de ramas In prono citius. Y como en pendien-
y troncos. te mas fcil de resbalar.
Demittere. S podia dexar caer. Adminiculis. Volvan caer ecapl"
Lapsa terra. Por habers" hundido lx doseles de !as manos y rudllIsslM
tierra recientemente. ramas d piedras en que estriva-
Abruptus. Estaba cortado i unos mil ban. A las manos y rodillas lia-
pies , &c. ma adminiculis.
Invium. Intransitable. Tabidaque. Sucia.
Per invia por lo andado , ni trillado lumenta. Las caballeras rompan al
antes, de alrededor de la pea. cabo.
Ambitu. Rodeo. Prolapso. Y cayendo por hacer fuer-
JVova mdica Hubipse poca reciente. za con sus pies , &c.
JVec prxalta. Blanda y peica. Pedi;a capta. Como con trabas 1-
JDilapsa eso. Se deshizo la poca nie- tidas en el hielo.
ve reciente. Alti. Y muy congelado.
Nudam infra. Por el hielo puro que
. 129
XXXVII. Tandem nequicquam iumentis , atque ho-
minibus fatigatis, castra in iugo posita, aegerrime ad idi-
psum Ideo purgato : tantuen nivis fodiendum , atque ege-
readum fuit. Inde ad rupein muniendam , per quam unam
via esse poterat, milites ducti, quum cedendum es et
saxum , arooiibus circa immanibus deiectis, detruneatis-
que , struem ingentem lignorum faciunt ; eamque (quum
vis venti apta faciendo igni coorta esret), succendunt , ar-
dentiaque saxa, infuso aceto, putrefaciunt. Ita tqrridam
incendo rupcm ferro pandunt , moliiuntque anfraclibus
modicis clivo3, ut non iumenta solum, sed elephanti e-
tiam deduci possent. Quatridum circa rupem consum-
tum, iumentis prope fame absumsV: nuda enim fere ca*
cumina sunt , & si quid est pabuli , obrunt nives. Infe
riora valus apricos quosdam colles habent , rivosque pro-
pe sylvas , etiam humano cultu digniora loca. Ibi iumen
ta in pabulum missa , & quies muniendo fessis hominibus
data triduo. Inde ad planum descensum est , etiam loci
mollioribus , & accolarum ingnus.
XXXVIII. Hoc maxime modo in Italiam perventum
est quinto mense Carthagine Nova , (ut quidam aucto-
res sunt) quiiitodecimo die Alpibus superatis.
XXXIX. Pcropportune ad principia rerum Tauri-
nis , proximx genti adversus Insubres motum bellum
erat. Sed armare exercitum Hannibal , ut parti alteri
auxilio esset , (in refkiendo maxime sentientem con
tracta ante mala) non poterat. Otium etenim ex labo
re , copia ex inopia , cultus ex illuvie , tabeque squali-
da-

XXXVII. -Apricit. Calientes.


/. Habiendo limpiado coa Muniendo. Restablecer los soldadot
mucha dificultad, &c. cansados.
Tantum nivis. Epiphonema. Accolarum. de mas blando natural
Circa. Arrojados grandes rboles que Jos moradores.
cortaron al rededor del peasco. XXXVIII.
Infuso aceto. La calcinaron echan- ACarthagine. Desde Cartagena de
dola vinagre. Espaa.
Pandunt. La abren con instrumen- XXXIX.
tos de hierro. Taurinis. Los Pia monteses de Turin.
Clivos. Suavizan los collados con Maxime. Restableciendo el exrcito,
aberturns medianas. conoca masbien los male:- pasados.
Quid est. Y si hay algn pasto los*- Quitus. La limpieza despus de la
pultan, &c. porquera y rofie.
Pars II. I
3o - tito
da & prope efferata corpora varie movebant. Ea P. Cor-
tielio tonsuli causa fuit , quum Pisas navibus venisset , exer-
citu Manlio , Atilioque aecepto tirone , & in novis igno-
miniis trepido , ad Padum festinandi , cuiri hoste nondum
refecto manum consereret. Sed cun Placentiam Consul
venit iam ex stativis moverat Hannibal : Taurinorumque
uuam urbem , caput genus eius , quia volentes in anticitiam
con veniebant , vi expugnarat: iunxissetque sibi non metu
soium , sed etiam volntate Gallos accolas Padi ; ni eos cir-
eumspetantes definitionis tempus subito adventus Con-
suiis oppressisset. Et Hannibal movit ex Tawrinis , incpr-
tus , qux pars sequend-t esset , Gallos praesentein se secu-
turos ratus. Iam prope in conspectu erant exercitus , con-
venerantque duces , sicut merque inter se nondum satis
bou ita iam imbutus uterque quadain admiratibne altc-
rius. Nim Hannibalis & apud Romanos , iam ante Sagun-
ti excidium , celeberrimum no;nen erat : & Seipionem
Hannibal eo ipso , quod adversus se dux potissimum lc-
ctus esset , prastantem virum credebat. Et auxerant in
ter se opi'nioft'em : Siipio , quod relktus in Gallia , obvius
fuerat in Italiam transgrcsso Hannibali ; Hannibal , cona-
tu tam audaci traiiciendarum Alpium , & eflectu. Occu-
pavit tamen Scipio Padum traiicere , & ad Ticinum a-
mnem motis castris , priusquam educeret in aciem , adhor-
tandorum militum orationcm exorsus est.
XL11. Sed Hannibal rebus , priusquam verbis , ad-
4iort'andos milites ratus , circumdato ad spectacuium e-
xercitu, captivos, montanos vinctos in medio statuit,
ermisque Gallicis ante eorum pedes proiectis , interro
gare interpreter iussit , ecquis , si vincuiis levaretur,
ar-

Squalida. Hadan varios efectos en Scipio. Scipion aumento su opinion.


. aquellos cuerpos fites, y quasi porque habiendo sido dejado en
-educidos a. naturaleza de . Francia , sali al encuendo Ha-
Tirone. EierCitos de visorks. iba! ti'.' .pu s que pas.
Yrepido.Y aturdido para nuevasem- Eff'eciu. haberlo logrado.
presas. Ticinum. Rio junto a Pava, Tesln.
Et stativis. sup. Castris. friusquam. Antes de ordenarlos ea
.jjnatn. Unica,hoydia sellama Turin. batana. Xi.U.
juuu adventus. La repentina lle Ma. jfccteculum. Por revista.
gada, &c. cquts. (ue quien se atrevera pe
34. Asi los dusse llena ron d^ ad lear, si le quitaban las prisiones,
miracin recproca uno de otro. y le daban armas , y caballos.
LiriO. I3I
armaque , & equum victor acciperer , decertare ferro
velJet i Quum ad unum oirmes ferrunt pugnamque posce-
rent , & deiecta in id sors esset , se quisque eurn optabat
quem fortuna in id certamen legeret. Ut cuiusque sors
exciderat , alacer , inter gratulantes gaudio exultans , cum
sui moris tripudiis arma rapm capiebat : ubi vero diuii-
carent is habitus animorum non inter eiusdem modo con-
ditionis homines erat , sed etiam inter spectantes vulgo,
ut non vincentium magis , quam bene morieutium fortu
na laudaretur.
XLV. Cum sic aliquot spectatis paribus affectos di-
misisset, & adhcrtationibus quum utrinque ad certamen
accensi militum animi essent : certa pnemia pronuntiat ia
quorum spem pugnarent. Eaque , ut rata scireut fore , a-
gnum Isv mana , dexter siiicem retinens , si falleret,
lovem ceterosque precatus Deos , ita se mactarent , quem
admodum ipse agnuin mactassct ; secundum precationcm
caput pecudis saxo elisit. Turn vero omnes , velut Diis
auctoribus , iam in spem suam quisque acceptis , id mo
, quod nondum pugnarent , ad potienda sperata rati,
prseiium uno animo , o voce una poscunt.
XLVI. Apud Romanos , haudquaquam tanta alacri-
tas erat , super cetera recentibus etiam tejritos prodigiis.
Nam & lupus intraverat castra , laniatisque obviis , i-
pse intactus evaserat , & examen apum in arbore preto
rio inminente consederat. Quibus procuratis , Scipio",
cum equitatu , iaculatoribusque expeditis profectus ad
castra hostiuin , exque propinquo copias , quant j & cu
ius generis essent , speculandas , obvius fit Hanuibali,
r &

ti unvrn. Todos sin faltar ninguno. Vt reta. Para que supiesen que se-
Qaadh exultans. Saltando de pa- rian seguras las promesas.
entre los que le daban cl pa- Silicem. Un pedernil.
rabien por haberle tocado la suer- Suam quisque. Habindolos tomadoi
te de pelear. cada uno por su nica esperanza;
Trtpudih. Saltos .cabriolas sumo- esto es los Dieses.
do. Rati. El orden es, rati id mora da
is hahitut. El animo de estos. tum ad pottenda, &c.
Sei ilium. Sino como reguiarmen- Laniatisque. Mordidos los primeros
te sucede los que miran la ba- que encontr.
talla, que estn serenos como se Imminente. Puestos sobre la tienda
ven libres del riesgo. del Pretor.
XLV. Exque fropinquo. Pan poder desde
sptetotis i ar.\u:. Con iguales miras. cerca registrar, &,
I 2
1^4 Ti
& ipsi cum cquitibus ad exploranda circa loci progresse
Neutri alteros primo cerneoant: densior deinde , inces-
su , tot hominum , equoruinque , oriens pulvis signum pro-
pinquatium hoitium fuit. Constitit utrumque agmen, .&
praeiio sese expediebant. Scipio iaeuiatores , & Gallos
quits in fronte locat: Romanos .sociorumque quod ro-
bori fuit , in subsidiis. Hannibal frnalos quits io m;-
dium aeeipit , cornua Numidis finnat.
Vix dum clamore sublato , iaeuiatores fugerunt in
ter subsidia ad secuudatn aciem : indc equitum certamen
erat aliquandiu aneeps : dein , quia turbabant cquos pedi-
tes intermisti , multis labentibus ex equis , aut desjlienti-
bus , ubi suos premi eircumventos , vidissent -, iam magna
ex parte ad pedes pugna ierat ; denee Numidae , .qui in
eprnibus erant , circuniyecti p auluium , ab tergo se osten-
derunt. Is pavor perculit Romanos , auxitque pavorem
consulis vulnus , psrkulumque intercursu tum primum
pube?centis filii propulsatuin. Hie erit iuvenis penes quem
perfeui liuiu6ce beiii latus est; Atricanus ob egregiam
victoriam de Hannilfele Pcenisque appellatus. Fuga tarnen
effusa iaeuiatorum maxime fuit , o/ics primos Numide
invaserunt. Alius conertus equitatus censuiem , in me
dium acceptum., non armis moo sed etiam corporibus
suis protegens , in castra , nusquam trepide , eque effu
se cedendo , reduxit. Servati tonsulis decus Ciius ad
se'rvum natione Ligurem delegat. Maiim equidein de nlio
verum esse , quod & plurcs tradidere auctores , & fama
obtinuit.
XLlX. Hoc primum cum Hannibale prcelium fuit.
Quuin ad Trebiam terrestre constiiissdt bellum , ite-
riffl

Si ipti. Y tambin Escipion se haba vuelta.


adelantado. ruinas. El estar herido el Consul.
Heutri NI Hanibal , ni Escipion. Intircurtu. Le libro 'del peligro el
lueessu tot. Por la marcha. haber concurrido el hijo , dtc.
In subtidiii. Para que estuviese de Ptrfecti. La conclusion riodets-
reirrva. ta guerra; bscipkinel Africano ni-
Cornua. Los lados. jo de P. Conidio Eicipiou.
nter subsidia tntre los de reserva Jit-.us. Orro troio de caballeril.
esconderse en Ja segunda tila. JHfi.se: Ni desordeuados
Aticets. Dudosa. Detet at. Atribuye el nonorde baber
JHremi. Que los opriman rodeados. Horado, &c.
jid pedes. Peleaban pie. A'i.IX.
Circumvccti. Tomando un poco e Terrestre. Per tie:ra.
lino.
fim circa Sicilia m , insulasque Italia: imminentes, &
Semprotiio Cqnfule, t ante adventum eius terra man
que res gestas Ipse, composais Sicilix rebui, decern na-
vibus oram Italiae legens , Ariminum pervenit : inde cum
exercitu suo profecHus ud Trebiam umen collega; con-
iungitur. Iain ambo cnsules , & quidquid Romanorum
virium erat, Hannibali oppositum.
LIV. Erat in medio ribus , praealtis utrmque clau
sus ripis , & circa obsitus palustrious- herbis , & , quitus
inculta ferme vestiuntur, virgultis , vepribusque. Quem
ubi ab quits quoque tegendos satis latebrosum locum,
circumvecms ipse oculis perlustravit : tf Hie erit locus,
Magoni frati ait , quem tencas. Dilige centenos viros
omni pedite , atque quit , cum quibus ad me vigi-
jili prima venias. Nunc corpora curare teinpus est." Ita
praetorium missum. Max' cum delectis Mago aderat. ,rRo-
jjbora virorum cerno , inquit Hannibal. Sed ut & nume-
etiam , non aiumis modo valeatis , singulis vobis no-
nvenos ex turmis manipulisque vestri similes eligite : Ma
ngo locum monstravit , quem rnsideatis : hostem caicum
ad has belli artes habebitis." Ita mille equitibus Mago-
ni, mille peditibus dimissis , Hannibal prima luce Nu-
midas quits transgresos Trebiam flamen, obequitare
'iubet hostium portis , iaculandoque in stationes elicere
ad pugnam hostem : iniecto deinde certamine , cedendo
sensim citra fiumen pertrahere. mandata Numidis. Ce
teris ducibus peditum , equitumque praeceptum , ui prande-
re omnes iuberent ; armatos deinde , instratisque equis , Si
gnum

imminentes. Puestas sobre la Italie. Centenos viros. Ciento de cada dase.


Ariminum. Lleg . Rimini ciudad Curare. Armar,
puesta en la playa del mar Adri- lia pratorium. Los que haban con
tico, currido i. la tienda dei General lot
Trebiam. Rio'de la Galia Togada. despidieron las suyas.
JLIV. | Ex turmis. Dlos rar.ahos,y esqua-
Pneiltit. De madre muy profunda, dras.
y los bordes altos. Hostium. Que vayan con los caballos
Palustribus. Junqueras yespadafias. hasta, tic.
Quitus inculta. De que rstan cubier- Elicere. Provocarlos,
tos 'os luga-esincuitos , matorra- Cedendo sensim. Retirndose poco i.
les, y espinos. poco, iiifeosiblemer.te atr^xeseni
latebrosum. De bastantes guaridas, I los Romanos de esta patte del rio.
eatondrjjus. Instiutisgu .Ensillados aparojsdr's.
134 TIr0
gmim exspectare. Sempronius , ad tumultum Numidarum
primum oinnem equitatum , ferox ea parte virium , dein-
de sex milia peditum , postremo omnes copias ad desti-
natum locum iam ante consilio , .avidus certaminis , edi-
xit. Erat forte bruma; tempus , & nivales dies in locis
Alpibus , Appenninoque interietis , propinquitate etiam
fluminum , ac pauludum praegelidis. Ad hoc raptim eductis
hominibus , atque equis ; non capto ante cibo% non ope
tilla ad arcendum frigus adhibita, nihil caloris inerat:&
quLquid aura; fluminis appropinquabant , afflabt acrior
frigoris vis. Ut vero refugiehie.i (Numidas nisequentes,
aquam ingressi sunt (& erat pectorious tenus , aucta no
cturno imori ) , mai utique egressis rigere omnibus cor-
pora , ut vix armcrum tnendorum potentia ess'ent : si-
mul ieiuai , procedente iam die , fame etiam defieere.
LV. Hannioalis interim miles igii us ante tentoria
factis , oleoque per manpulos , ut mollirent artus , mis-
so , & cibo per otium capto, ubi'transgressos flumen
hostes nunciatura est 5 alacer animis , corporibusque arma
capit , atque in aciem procedit. Baleares locat ante si
gna, levem armaturam , octo ferme millia hominum;
dein graviorem arinis peditem , quod" virium , quod ro- .
boris erat. In cornibus circumfudit decern millia equi-
tum , & ab cornibus in utramque partem divisos elephan-
tos stauvt. Consul effusos sequentes quits , quum ab
resistentibus subito Numidis incauti exciperentur , signo
receptui dato, revocatos circumdedit peditibus. Duodevi-
gin-

terox. Soberbio por tener mucha Defieere. Por el ambre empelaron


caballera. desfallecer.
Brunne Invierno. LV.
Interiectis. En los lugares puestos OJeoqui per.Se urgan con aceite par*
entre &c. cob.ar mas vigor, y resistir! fro.
ifihtl caloris No llevaba Semprooio Otium. Con sosiego.
ninguna prevencin de fuego cou- jtnimis. Con cuerpo, y alma; esto
tra el fri es , con gusto.
Quiiqutd. Y cuanto mas se acerca- Baleares. Los Honderos Mallorqui-
ban al viento del rjo , mas fri nes.
se encontraba. Levem armaturam. De armados a I
Insrtenles. Los Romanos que los ligera quasi mil.
perseguan. Quod virium. Todos les mas fuertes,
It erat. Les llegaba el agua los y valerosos.
pechos. Circumfudit. Dividid entre los lados.
Rigere. Empezaron i temblarles los Ejfusns. Su caballera , que segua
cuerpos del fro. los Numidas vindola derramada-
. I3S
ginti milia Romani erant , solium , nominjsque Latini vigui-
tij auxilia prseterea Cenomanorum: ea sola in fide rnanserat
Gallica gens. His copas concursum est. Praelium Baleirioas
ortum est., quibus quum maiore robore legiones ousisterent,
deductae propere in cornua leves armaturae sunt. Qua: res ef-
fecit , ut equitatus Romanus extemplo urgeretur. Nain quum
vix iam per se rsistrent decern millibus equitum quaiuor
millia , & fessi , plerisque integris , obruti sunt insuper velut
nube iaculorum Balearibus coniect. Ad hoc elephan
eminentes ab extremis cornibus (equis maxime non visu
modo , sed odore inslito territis) fugam late facieoant. Pe-
destris pugna par animis magnis , quam viribus crai. quas re
centes Pcenus paulo ante , curatis corporibus , in ,
attulerat ; contra ieitma^ fessaque corp ra Romanis , & ri-
gentia gelu torpebant. Restitissent tagien animis , si cun
pedite solum foret pugatum. Sed & Baleares , pulso qui
t , iaculabantur in latera , & elephanti iam in mediain pe-
ditum aciem sese tulerant : & Mago Numidseque , simul
latebras eorum imprvida prauerlat acies est , exor ab
tergo , ingentem tumultum , ac terrorem fecere. '
LVI. Tarnen in tot circumstantibus malis , mansit aliquan-
diu inmota acies ; maxime praeter spem omnium adversus e.e-
phantos. Eos velites, ad id ipsum locati, verutis coniectis , &
avertere, & insecuti aversos, sub caudis, qu maxime molli cu
ti vulnera accipiunt, fodiebant. Trepidantesque prope iam in ,
suos consternatos, media acie in extremam, ad sinistruin cor
nu, adversus Gallos auxiliares agi iussit Hannibal. Extemplo
, haud
* / ;
txhtm. Veinte mil aliados. Genitivo Curatu carporibut. Porque comieron
de plural. y se ungieron.
It sola. Los Cenomsnos. Pe dit um aciem. De la Infantera Ro-
Leves armaturtt. Prontamente se or- mana,
denaron en filas los armados la Praterlata. Paso el exrcito Roma-
ligera. Metonymra. ' no mas all de las emboscadas de
Milia. Esto es, cuatro mil contra Magon. LVI.
diez mil. Velites. Los soldados armadas la
Pierixja.Cansados sin estar heridos. ligera.
Velut nube. Con una nube de flechas Verutis coniectis. Arrojandodardos i,
arrojadas de los Mallorquines. los elefantes.
Eminentes. Que iban sobre los lados. Trepidantesque. Atrepellando los
Inslito. Asustados los caballos, no elefantes,
solo de ver los elefantes, sino ta m- Media acie. Desde el medio del ex^r-
bien de su olor , que no estaban cito los mand llevar Hanibal,&c.
acostumbrados. tiaud dubium. No se detuvieron en
Par animis. Igual mas por el animo, huir los Franceses vista de lo
que por las fuerzas. elefantes.
Ij6 TITO
haud dubiam facer fugaui. Additus quoque novs terror
Romanis , ut fusa auxilia sua viderunt. Itaque quum iam in
orbem pugnarent , decern miiia ferme homiuum, quum alia
evadere iiequissent , media Airorum acie , quae Gallicis au-
xiiiis lirmata erat , cum ingenti caede hostium perrupre : &
quumneque in castra rediius esset , flumine iuterclusis , e
que prae imbri satis decernere possent , qua *uis opem fer
rent , Placentiain recto itinere^ -perrexre. Plures deinde in
omnes partes eruptiones facta;: & qui flumen petre , aut
gurgiiibas absumti sunt , aut inter eunctationem ingredien-
di ab hostibus oppressi. Qui passim j.-er agios fuga sparsi
erant , vestigia cedentis sequentes agmieis , Placeniiam con
tendere : aliis timor hostiuin audaciam ingrediendi flumen
fecit : transgressique in catra perwenerunt. Imber nive mi-
stus , & intoleranda vis frigoris & homines multos , & iu-
menta , & ele phamos prope omnes absumsit. Finis inse-
quendi hostis Pnis flumen Trebia fuit ; & ita torpentes-
gelu , in castra rediere , ut vix lastitiam victorias sentirent.
Itaque nocte insequent, quum praesidium Roimnoruin ca-
strorum , & quod reiiquum ex magna parte militum eratr
raribus Trebiam traiiierent $ aut ninil sensre Pceni ob-
strepente pluvia , aut quia iam moveri prae lassitudine ne-
quibant , ac vulneribus , sentir sese dissimularunt : quie-
tisque Poenis , tcito agmine , ab Scipione consule exer-
itus Glacentiam est perductusj inde Pado traie a us Cre-
monam , ne duorum exercituutn hybernis una colonia
premeretur.
LVII. Romam tantus terror ex hc clade perlatus
est , ut iam ad urbem crederent infestis ignis hostetn
venturum j quiquam spei , aut auxiiii esse , quo por-
.: . i tis

jfiixitia iua. Los Franceses sus au- Gelu. Yertos de fro.


liares, iiod reiiquum. Y los que haban
In orbem. Cercados. quedarte, &c.
Media, sup. Ex. Fluira. *or el ruido de la lluvia.
ailkis. De los Franceses auxiliares Paio. Pagando por el rio P.
de Hannibal. Una colonia. Para que Plasenda no
Flumine. Embarazndolo el rio. lleva; sola to-ia la carga de loi
Qua. Pur donde haban de soeor- cuarteles de invierno. .
rer , &c. LVU.
Jlut nter. O mientras dudaban ci Inftttir. Combatiendo i Roma.
se arrojaran al rio, d no. juo fortit. Con que defender las
Vestigia. Las huellas del exrcito puertas, y muros de la fuerza del
que hua. enemigo.
Lirio. 137
s mnibusque vim arcereiit. "Uno console ad Ticinum
victo , altero ex Sicilia revocat , duobus consulibus,
duobus consularibus exercitibus victis , quos alios du-
jices , quas alias legiones esse , quae arcessantur ? cfIta ter-
ritis Sempronius consul advenit , ingenti periculo per af-
fusos passim ad praedandum hostium quits ( audacia ina
gis, quam'consilio , aut rpe falle ndi , resistendive , si non
falleret ) transgressus. Id quod unum maxime in praesentia
desiderabatur , comitiis consularibus habitis , in hyberna
rediit. Creati cnsules Cn. Servilius , & C. Flaminius. Ce-
terum ne hyberna quidem Romanis quieta erant ', vagan-
tibus passim Numidis> equitibus , & qua his impeditiora
erant , Celtiberis , Lusitanisque. Omnes igitur clausi un-
dique commeatus erant ; nisi quos Pado naves subvehe-
rent. Emporium prope Placentiam fuit., & opere magno
munitum , & valido firmatuin prasidio. Eius castel op-
pugnandi spe cum equkibus, ac levi armatur profectus
Hannibal , quum plurunum in celando incepto ad effe
ctuai spei habuisset , nocte adortus , non fefellit vigiles.
Tantus repente clamor est sublatus , ut Placentiae quo-
que audiretur. Itaque sub lucem cum equitatu consul
aderat: iu^sis quidrato agmine legionibus sequi. Eques
tre praelium interim commissiim : in quo , quia san-
cius Hannibal pugna excessit : pavore hostibus iniecto,
deiensum egregia presidium est. Paucorum inde die-
rum quiete suent , & vixdum satis percurato vulne
re, ad Victumbias ire pergit oppugnandas. Id emporium
Romanis Gallico bello fuerat munitum. Inde locum
frquentavera nt accole misti undique ex finitimis popu-
lis j & tum terror populatipnum eo plerosque ex agris
corn

ai Ticinum. Junto si rio Tesin. de invierno.


S** atcesantur. Qu otras Leglo- fia hit. Y por donde los Num idas no
nes les quedaban que buscar? bsto podan ,1o hacino los Celtberos.
se hablaba en Roma. Emporium. Un mercado, lugac
non. Si no poda engaar al ene- de comercio.
roigo, resistir, si. Inctpto. En ocular su empresa.
Trantgretjitt Paid por medio de la Non fefellit. No pudo coger dei-
Caballeria enemiga , que i cada cuidadas las centinelas.
P'su se encontiaba esparcida pa- Pugna excestit. Salid herido Hani-
tt el saqueo. bal de la batalla.
ln hberr.e. sup. catira. Quartelei Irt fergit. Va.
138 X TITO
compulerat. Huius generis multitude, fam impigre de-
feusi ad Placentiain praesidii accensa , armis arrepiis , ob-
viam Hannibali procedit. Magis agmiue , quam a^ie in via
Cucurreruiit ; & quuin ex altera parte nihil , praeter in-
conditam turbam, e.^se ; in altera & dux mijiii , & duci fi-
dens mile? : ad triginta quinqu millia homiuum pautis
fusa. Pstero die deditione facta , praesidium intra moenia
aceepere : iassique arma, tradere, quum dicto paraissent,
signum repente victoribus datur , ut tamquam vi captam
urbem diriperent. Neque ulla , quae in tali re memorabilis
cribentiljus videri solet, pranerinissa clades est: adeo 0-
mnis libidinis , crudelitatisque , & inhumanas superbix
editum in miseros est exemplum. fuere hy bernas ex-
peditiones Hannibalis.
LVIII. Haud longis inde temporibus , dum intolerabi-
lia fdgora erant , quies milid data est : & ad prima , ac dubia
signa veris profectus ex hybernis in Etruriam ducit : earn quo-
qu; genteiii , sicut Gallos , Liguresque, aut vi aut volntate
adiuncturus. Transeuntern Appenninum adeo atrox odorta
tempestas est , ut Alpiutn fditatem prope superaverit. Ven
to mistus imber , quutn ferretur in ipsa ora , primo , quia
aut anna omittenda erant , aut contra enitentes vrtice intor-
ti afdigebantur, constitere t dein, quum iam spiritual inter-
cluderet , nee reciprocare animain siueret , aversi vento pa-
rumper considere. Tum vero ingenti sono clum strepere, &
inter horrendos fragores mieare ignes. Capti auribus, & 0-
culis , metu omnes torpere. Tandem effuso imbre , quuin
eo magis accensa vis venti esset; ipso illo, quo depre-
hen
Compulerat. El miedo del saqueo obli- liviandad se executd , &c. Epi-
los Aldeanos recogerse phouema.
Vitumbias. LVHI.
Accensa. Encendida con la fama de Ve h. De la Primavera,
que la Gujruicio.i se haba defVn- Adiuncturut. Con mencin de a-
dido 4'alcrosameote en Plasencia. trae'se , &c.
. Pelea ron msseomo tropel de Tranteuntem. sup. Hannibalem.
geote , que como exrclro. Ferretur. Dndoles el agua dscara.
Tr>em<.r.r/.Untrupeldescompuesto Intorti. Trastornndolas lus torke-
Duci fidens. El capitn fiel para el llinos.
soldado, y este para el Capitn. Inttrcluderet. Tapando ya la respi-
Prtesidtum. Recibieran la guarn- racin.
cion de Hanibal. iiverti. De espaldas al viento.
In tali. Que en semejantes, saqueos Fragores. Truenos.
parece a los escritores digna de C'aptt. Aturdidos de los truenos,
contarse. relmpagos.
Adi omni. Tan grande exemplar d Turfere. Empelaron ' aturdirse.
. 139
hensi erant loco , castra poner necessarium visum est. Id
vero'laboris velut de integro inituin fuit. Nam expli
care quxquam , ne statuere poterant : , quod statu-
tum esset , manebat j omnia perscindente vento , & ra-
piente : & mox aqua levata Vento, quum super glida
montim iuga conseerata esset , tantuin nivorae grandinis
deiecit, ut, omnibus omis-is, procumberent homines,
tegrainibus suis magis obruti , quam tecti. Tantaque vis
frigoris insecuta est , ut ex illa miserabili hominum iu-,
mentorumque strage , quum se quisque attoilere , ac le
vare veet , diu nequ'ret ; quia torpentibus rigore ner
vis, vix flectere anus potenra. Deiude ut taruiem agi
tando sese movere, recepere nimos, & raris lecis
igais fieri est ; ad alienam opem quisque inops
tendere. Biduum eo loco , velut obsessi , mansere. Mal-
ti homines , multa iamenta, elephanti quoque ex hi', qui
prselio ad Trebiam facto superfuerant , sep:em absunti.
LIX. Deetressus Appennino retro ad Placemiam ca
stra movit , & ad decern millia progrcssus consedit. Pste
te die duodeciai millia peditum , quinqu equitum ad
venus hostem duck. Nee Sempronius consul (iaui enim
redierat ab Roma ) decretavit certamen : atque eo die
tria milia passuum inter bina castra fuere. Pstero- die in-
gentibus animis , vario eventu pugnatum est.

F EX LIBRO VIGSIMO SECUNDO.


laniimum consulem Arretium pervenisse,
fama erat. Hannibal, quuin aliud loagius, ceterum
commodius, ostendcretur iter, propiorem viam per
pa-

Iniiinm. Fue como empezar de nue- Tendere. Los miserables se aplican


,0' al socorro de otros.
^explicare. Desenvolver las tien- Velut obsessi. Como encerrados.
d'S v plantarlas. L1X.
l"4t>avento. Levantada del viento. Jd decern. Y habiendo andado diez
Crondini. Granizo mezclado cou millas.
nieve. Detrectavit. Rehusa.
TtgminibuT. De sus vestidos , y ar- Tria milita. Tres millas distaban
mas mojadas. Jos campos enemigos,
mquiret. No podan por mu- II.
cho tiempo. Arretium. Arezo , ciudad de la Tos-
.^ Entorpecidos los nervios por cana.
el fri. Ceterum. Mas largo, pero mas co-
*'. En muy pocas partes. modo.
1 40 KX TITO
pa ludern petit , qu fluviits Arnus per cos dies slito
oi'tgis inundaverat. Hispanos, & Afros , (id omnes vete-
rani erat robur exercitus ) admistis ipsorutn impedimen-
tis , necubi consistere coactis , necessaria ad usus de-
essent , primos ire iussit , sequi Gallos ? ut id agminis me
dium ecset : novissimos ire quits. Magonem inde cum
expdias Numidis cogre aginen , maxime Gallos , si tae-
dio laboris , loagceque via: (ut est mollis ad talia gens)
diiaberentur, aut subsistrent , 'cohibentem. Primi, qua
modp praeircnt duces : per praealtas fluvii , ac profundas
vorgines hausti pene limo immergentesque se , tarnen
signa scquebamur. Galli , qui eque sustinere se prola-
p:;i, neque assurgere ex voraginibus poterant : aut corpo
ra animis , aut nimos spe sustinebant: alii fessa segra
trahentes membra ;, alii, ubi semel ^ictis taedio animis
prccubuissent , inter iumema & ipsa iacemia passim mo
rientes. Maximeque omnium vigilia: conficebant , per
quatriduum iam & tres noctes toleratae. Quum omnia obii-
nentibus aquis , nihil , ubi in sicco fessa sternerent cor
pora , inveniri posset , cumulatis in aqua sarunis insuper
incumftebant. lumentoruin itinere teto prostratr(rum pas
sim acervi , taiituin , quod exstarot aqua, quxrentibus
ad quietein ; parvi temporis necessarium cubile dabant.
Ipse Hannibal , azger oculis , ex vern primum intemperie
variante calores frigoraque, elephanto ,' qui unus super fue-
rat , quo altius ab aqua exstaret , vectus ; vigiiiis tandem , &
nocturno humore , palu.' trique celo gravante, caput , & quia
medendi nee locus nee tempus erat , altero oculo capitur.
mul-

Inundaverat. Habia crecido. Maximeque. Sobre tedo los coisumi


Necubi. No fuese que obligados el no haber dormido, eo Sic.
detenerse rn alguna parte, Stc. Obtinentibus. Estaudo* todo cubiert
Id agminis. Kste batalln. de agua. ;
Vt est. Seguu es floja para esto la Cumulatis. Amontonadas las cargas
gente Francesa. en el agua.
X1odo. Por donde iban los conduc- Exstaret. Los montones de animale
tures. sobrepujaban al agua.
Prcfnrtdas. Metidos en profundas Vema. Porque la estacien de verano
hoyas, &c. habia sido varia, &c.
Seprolapsi.Uaa vzcaidos,ni podan Quo altius. Para ir mas alto our; el
levantarse, ni salir de los atoll' agua.
deros ; esto es , los Franc; ses. Nocturno. Con la humedad de ias no-
lnter lumenta. Entre las-caballera chrs , y el tempern mfOtocnagio.
caidas , se quedabn muertos. tero ccvlo. Peri u.u ojo.
Lirio.' 141
III. Multis hominibus iuinentisque fdc amissis,
quum tandem de pludibus emersisset $ ubi prhnum in
sicco potiiit , castra Jocat : certumque per pramissos ex-
ploratores habuit , exereitum Rcmanum drei 'Arre iii
mania esse. Cnsules deinde consia, atque animuin &
simm regionum , itineraque t & copias ad commeams
excipiendos , & cetera, quae cognosce in rem erat , sum
ma omnia cum cura inquirendu, erfiequebatur. Picgio,
trat in priaiis Italise fertilis , Etrusei camti , qui Faesuks
inter Arretiumque iacem : 'rumemi ac pecoris , & o-
mniam copia rerum opulenti. Consul ferox ab consulatu
priore , & non modo legun , ac Patrum maiestatis , sed
ne Deorum quidem satis metuens erat. in-
sitam ingenie eius tetneri.tatetn fortuna prospero civiii-
bus , beliicis rebus suecesu , aluerat. Itaque satis ap-
parebat , nec Dos , nee homines consulentem-, fereci-
: omnia y ac prxpropere acturum. .Quoque prnior es
set in vitia sua, agitare eumx atque' irritare Pueuus pa
nt, & leva relicto hoste, FaesuLas peiens, medio Etru-
rise agro prsedtum profeetus , quantum, maximam vasti-
tatem potest casdibus , incenUiisque consuli procul os-
tmiit. Fiaminius , qui ne quieto quidem horte , ipse
<etiirus erat, tum vero .postequatn res sociormn,
ante oculos prope suos , fepri, agique vidit , suum id
cedectus ratus , per mediam iam Italiana vagari Panum,
que, obsistente nulle-, ad ips?i Romana mcenia ire
opptignanda , ceteris omaibus in consilio salutaria ma-
gis quam speiosa suadentibus, collegam exspectan-
ttuin; ut coniunctis exercitibus , cominuiii aniuo con-
ique reai grrent : interim equiutu, auxiliisque
le-

III. Pnat. Har.ibal se dispone.


*"tt. Al rededor de los muros de Lava relicto, h la izquieida, dede
*. . , el enemig*.
y'uiit. De Flaminio. ugia, Al territorio puesto en me-
'primir. Sobre todas las de Italia. dio de Etruria.
'it metuens. Porque no babi sali- terri. Vid que se destrozaban , y
doia gusrra con auspicios. llevaban ft mal traer ios campos
'"'una. ia fortuna habia fomenr de sus aliados.
lado esta su natural temetidad Ceteris. Aconsejndole los dems en
con, tc ^ j la junta.
"ofofere. Al revj , perturbada- Collceam. A ssber, que esperase i
eWe. 1 otro CurUl su compaero.
142 EX TITO
levium armorum ab effusa praedandi licentia hostem co-
hibendum : iratus se ex consido proripuit , signumque
siraul itineris , i-ugnaique proposait. "Quiniuio Arretii aa-
Hte mccnia sedenmus , inquit, hie enim patria, & pena-
Mies sunt. Hannibal emisdus manibus perpopuletur Ita-
liam, va.44nik>que, & urendo omnia, ad Aomana mee-
nia perveniat ; nee ante nos nine moverimus, quam, si
ent oiim Gamillui ab Veiis , C. Fiaminium ab Arredo
Patres activerait." simul increpans , quam ocius
sigua conveili iuberet , & ipse in equum imiluisset j equus
repente corruit , eonsulemque lapsum super caput effu-
dit. Territis omnibus , qui circa erant , veiut feedo omi
ne incipietjdas rei , insuper nuntiatur , Signum omni vi
jnoliente signfero conveili nequire. Conversus ad nun-
ciaui : crNutn littera's quoque , inquit , ab senatu aers,
qust me rem gerere vtent ( Abi, nuncia , signum ftb-
diant , si ad convellendum manus pras metu obtorpue-
jjrint." Incedere inde agmen cpit 5 primoribus , -super
quam quod dissenserant consilio , territis etiam dupdei
prodigio ; milite in vulgus Iseto fcrocia ducis , quum spem
magis ipsam , quam caasam spei intueretur.
V. Hapnibal', quod agri "est inter Cortonam ur-
bem , Trasimenumque lscum , omni clade belli perva-
stit: quo magis iram hosti ad vindicandas souorum.
iniurias acuat. Et iam pervenerant ad loca insidiis na;a,
ui maxime mentes Cortonenses Trasimenus subit. Via
tantum interest perangusta , velut ad id ipsum de indu
stria relicto spatio : deiride paulo latior patescit campus,

Ab effusa. De la escesiv* licencia Sufcr quam. Ademas de haber sido


de saquear. . de contrario parecer.
Froripuu.An fue enfadado de la junta. Duplici 1 haber caido el Consul
Qtiimmo. Habla con irona. del caballo, y el no poder ar-
'ferpofuietur. Arruine^ asuele toda ranear las banderas.
la Italia. In vulgus. Para el vulgo alegres
C. l'laminium. Llame el Senado lOo soldados por la ferocidad de su
Cayo FlamJnio como llam Capitn. IV.
Camilo. Vide supra. Omniciade. Con toda especie de da Qo.
cius. Precipitadamente. yituat. Estimule, aguce.
Effudit. Le eh por encima dla Insidiis uta. Propios para embos
cabeza. cad.ts.
Vi mulliente. Forcejeando el Alfoiez. SuHt. Est muy ,dcba).o ti lge
Conveili nequire. Que uo podia ar- 1ra;:meno.
ranear la bandera. Ad id if. um. Para eir.basc d it.
LiriO. 143
fnde colles assurgunt. Ibi castra in aperto tocat , u i ipse
cum Afrs modo, Hispanisque consideret. Baleares , eete-
ramque levem armaturam , post montes cir^umducit : e-
quites ad ipsas fauces saltus , tumulis apte tegentibus , lo-
cat , ut , ubi intrassent Rotnani , obiecto equitatu , clau
sa omnia lacu', montibus essent. Flaminius cum pridie
solis occasu ad lacum pervenisset , inexplorato ; postero
die, vix dum satis certa luce angustiis superatis , post-
quam in patentiorem campum pandi aginen ccepit $ id
tantuin hostium , quod ea advero erat , aspexit : ab ter-
go, super caput decepre insidias. P'nus ubi , id quod
peiierat , clausuni lacu ac montibus , & circumfusum suis
copiis habuit hostem , signum omnibus dat simul inva-
deadi. Qui ubi , qua cuique proximum fuit , decurrre,
magis Romanis subiia , atque improvisa res fuit , quod
orta ex lacu* nebula, campo, quam montibus densior se-
derat , agminaque hostium ex plutibus vailibus ipsa in
ter se satis conspecta , eoque magis pariter decurrerunt
Romanus , clamore prius undique orto , quam sas eer-
neret se circumventum esse , sensit ; & ante in fronton,
lteraque pugnari cceptum est , quam satis instrueretur
acies , aut expedid arnfa , stringique gladii possent.
V. Consul j pejculsis omnibus, ipse satis, ut in tre
pida re , impavidus turbatos crdines , vertente se quo-
que ad dissonos clamores , instruit , uptempus , locusque
patitur , & quacumque adire , audirique potest , adhorta-
tur , ac stare , & pugnare iubet. tri\ee enim inde votis
aut imploratione Deuin, sed vi, virtute evadenduui
esse. Per medias acies ferro viam fieri : & 4juo timoiis
-
Ipiat fauces: A la misma entrada Id quod. Que era lo que buscara.
dtl monte. . Luego que baxaiuu por
pit. Cubrindolos bien unos mon- donde cada uno estaba mas cerca.
'culos. >ensior sederat. Que estaba masden-
E{Bitaiu.Oporindoles la caballera. sa , espesa en el campo que en
fm/u.Quedaba cerrado todo el exr- los montes.
cito Romano con ella^o, &c. Sensit. Se vid cercado antes que hu-
priait. Un dia antes de ponerse biesen empezado todos el ^rito
el sol. 9 para acomrter.
inexplorato. sup. loco. Sin haber re- Expediri. Enristrar las armas , sa-
gUtrado el terreno. car las espadas.
tant agmen. Empez estenderse
el exercito. v.
. Quanto haba soloenfren- Impavidus. Animoso.
te. Vous. Ni con promesas ruegos i
Reifere. Si: leescaparoo lasce^adas. los Diosts.
144 Ex TIT0
miaus sit, eo minus ferme periculi cs&s." Ceterum prae
strepitu, ac tumultu , ntc consilium, nee imperium ac-
cipi poterat. Tantumque aberat, ut sua signa , atque or-
dinem & -locum nosceret miles , ut vix ad arma apienda,
aptandaque pugnas competeret ammus ; oppriaierentur-
que quid.im , oiierati magis his , quam tecti : & erai in
tant caligine maior usus annum , quam ocuiorum. Ad ge-
mitus vulnerum , ictusque ecrporuin , aut armorum, &
inistos strepemium , paventiumque clamores , cireumfere-
bant ora , oculosque. Aiii fugientes pugnaniium globo il-
lati haerebant ^ alios redeuntes in pugnam , evertebat fu-
gientium agmen. Deinde ubi in omnes partes nequicquain
impetus facti , & ab laterfyus montes lacus , fronte &
ab tergo hostium acies claudebat , apparuitque nullam p ni
si in dextra , ferroque salutis spem esse , tum sii quisque
dux adhortator-jue captus ad rem gerendain, & nova de
integro pugna exorta est : non illa oruinata per principes,
hastatosque , tririos: ut pro signis antesigna nus,
post signa alia pugnaret acies ; ut in sua legione miles,
aut cohorte , aut manipulo esset. Fors onglobat , & animus
suus cuique ante, & post pugnaiidi ordinem dabat: tant usque
fuit ardor armorum , adeo inteutu* pugiue animus , ut euin
moium terrae (qui inultarum urbium Italiae magnas paries pro-
stravit, avertque cursu rpido anies, mare numinibus inve-
xit, montes lapsu ingenii proruk) nemo pugnantium senserir..
Tres
^ *
Nee consilium. Ni sus determinado- lanzas .que iba en la primera fila.
ns, ni mandatos se oiao. principes eran los soldados masi a-
Competcret. Que apenas habia animo bustos,y de mas pesada armad *,
para , &c. que iban en la segunda tila, eo los
His. sup. Armit. que consista la mayor fuerza del
trepentium. De los que gritaban, lixAcito. Triurii eran los que iban
y se asustaban. eu la tercerarila armaduscon picas
Globoiliaii. Yendo parar al montn yerauel ltimo recurso en la bata-
de los que peleaban , se quedaban ila,de<ionde provinu el proverbio:
atascados. res ad tririos redit, quand la co-
Averubat. Los hacan volver atrs sa se ballab:i en el ltimo apuro.
lui que huan. Prosignis. No iba delante de las bau-
Ifequicquam. Htchas muchas tenta- deras el Aotesignano.
tivas para huir , todas en vano Manipulo. Esquadra.
1 dextra. Sino en el valor , y la es- tors coglobat. Se amontonaban por
pada. casualidad.
Captus. Hecho cada uno Capiun, y Eum mvtum. Qu aquel terremoto,
Consejero para s. <c. .
Jtfonilla No ordenada en primera, jvertitque.H'uo volver atrs los rio*
sepunda y <-rcera fia. , oe crecidas corrientes. -
fasrati. lira ia Infantera armada con Ptoijnt. lKrrih.
LIFIO. 145
VI. Tres ferme horas pugnatum est , & ubique atro-
citer. Circa consulem tamen acrior , infestiorque pugna est.
Eum , i robora virorum -sequebantur , & ipse qucum-
que in parte premi , ac laborare senserat suos , impigre"
ferebant opem : insignemque armis , & hVtes summ vi pe-
tebant , & tuebantur cives : donec Insubr eques (Daca-
rio noincn erat ) facie quoque noseitans : w Consul , en , inr
quit , hic est , popularibus suis ; qui legiones nostras -
jjciilit , agrosque , & urbetn est depopulatus. lam ego
hanc vktimam manibus peremtoruiri fde civium da
bo:" subditisque calcaribus equo, per confertisshnam
hostiam turbam impetum facit : obtruncatoque prius ar-
migero j qui se infesto Venienti obviam obiecerat , consu
lem lance trnsfixit. Spoliare cupientem , triara obiectis
scutis arcuere. Magnx partis fuga inde primum oepit ; &
iam nec lacus^ -nec montes obstabant pavori; per omnia
arcta , priernptaque veluti - evadunt : armaque , &
viri super aiium alii ^raecipitantur. Pars magna ubi locus
fugx deest , per prima vada paludis in aquam progressi,
quoad capibs , humerisque exstare possent , sese im-
mergunt. Fuere , quos inconsultus pavor nando etiam ca-'
pessere fugam imulerit. Qu ubi immensa , sine spe erat,
aut deficieiut'jus animis hauriebantur gurgitibus , aut ne
quicquam fessi vada retro aegerrime repetebant , atque ibi
ab ingresis aquam hostium equitius passim trucida bantur.
Sex milli ferme primi agmiuis per adversos hostes , eru-
piione impigre facta , ignari omnium , qux post se ageren-
tur, ex salta evasere. Et quum in tumulto quodam consti-
tissent , clamorem modo , sonum armorum audiences:
quae fortuna pugnx esset , nec scire , nec perspicere
calgine poterant. Inclinat denique re , quum incalescen-
te sole dispulsa nebula aperuisset diem , tum liquida iam
lu-

a VI. Arcuere. Le rechazaron.
Kt hottes. Coir.o el Consul sobresa- Progress!. Metidos. -
lia por la hermosura de las ar- Inconsultus. El desconsiderado.
mas , los enemigos le acometan Gurgiiibus.SeAbogabanea las aguas.
ferozmente. Fessi. O cansndose en vano, coa
Fjcie quoque. Que conoca al Consul. trabajo volvan atrs.
Manibus. Enviar A acompaar las Per adversos. Por delante de los e-
almasdc los Ciudadanos que matd nemigos.
ignominiosamente. Inclinata. Acabndose ya la batalla.
Obtruncatoque. Muerto antes el es- Tum liquida. Habindose aclaraao
curtero. el da.
Pars IL
146 TITO
luce montes , campique > perditas res , stratamque osten-
dere fde Romanam acieoi. Itaque ne in conspectos pro-
cul immitteretur eques , sublatis raplim signis , quam ci-
ijatissimo poterant agmine , sese abripuerunt. Fustero die,
quum super cetera, extrema fames eiiam instaretj fidbn
dante Maharbaie , qui cum omnibus equestribus copiis
octe consecutus erat , si arma tradidissent , abire cum
singulis vestimentis passurum , sese dediderunt. Qus P
nica religione servata fides ab Hannibale est, atque in
vincula omnes coniec't. .
VIL est,nobilis ad Trasimenum pugna, atque
inter paucas memorata populi Rpnyni clades. Quindeuin
millia Romanoruin in aue caesa sunt : decern miilia sparsa
fuga per omnem Etruriam , diversis itineribus urbem pe-
ere. Mille & quingenti lostium in acie,. multi postea
ttiiiique ex vulneribus perirfe. Multiplex cdes utrihque
facta traditur ab aliis. Ego pranerquam quod nihil hiustum
e'x vno Veliui,^ quo nimis inclinant ferme scribeniium ani-
mi , Fabium 'xqualem teaiporibas huiusce beni potissimum
uctorem habui. Hanniuai ca tivorum , qui Latini nomiois
essent , sine pretio dimissis , Romanis in vincula datis , se
gregata ex hostium eoaccrvatormu cumalis corpora suorum,
cjuum sepeliri iussisset, Flaminii quoque corpus, fuueris
causa , magna cum cura inquisitum , non invenit. Roinx ad
primum nuncium cladis eius , cum ingemi terrore , ac tu-
multu concursus in foruui popuii est f ictus. Matrona: va
ga; per vias', qua; repens blades aliata , qua;ve fortuna excr-
cittfs esset , obvios percunctatur. Et cum frequeinis con-
ionis modo turba in eomkum, & curiam versa magi-
stra

Ostendere. Los montes, y campos, lie- uctorem. Tuve por fiador Fabio,
" iioi de muertos lo lustraron , &c. que vivi eo los tiempos de esta
Cilatissimo. Con la nayor ligereza guerra.
qu? pudierou. Suorum. Apartados los cuerpos de Iff
'.. Les Labia alcanzado por la suyos de los montones, &c.
noche. Reptas. Por la noticia que se ha-
Pnica. Con la falsedad Africana. b:a trado ocultamente de lama-
Adagio, tanza , ote.
VII. Obvios, freguntaban todos los que
Memorata. Noinbrad,a entre pocas jicontraoan.
semejantes. Frequentis. Y como muchas vecesla
nihil. Que no quiera contar tuibadela numerosa junta popu-
, nada sin fundamento. lar, c>nvirt<hiduse hacala junta
Animi.Lus pasiones de ios escritores. Ceuturiada , u a los Curiales.
LiriO. !4p
stratus vocaret ; tandem haud multo ante solis occasura.
M. Pompbnius Praetor: w Pugna, inquit, magna victi su-
mus : " & quamquam nihil certius ex eo ^auditum est;
tarnen alius ab alio implei rumoribus domos refcrunt:
Consulem cum magna parte eopiarum caesum: superes-
se paucos , aut fuga passim per Etruriam sparsos , aut
j)captos ab hoste." Quot casus exercitus victi fuerant,
tot iu curas dispertiti eorum animi erant , quorum pro-
pinqi suj C. Flamiui consule meruerant , ignorantium,
qua; cuiusque suorum fortuna esset. Nee quisquam satis
certum habet, quid aut speret, aut timeat. Postero,
deineeps aliquot diebus ad portas maior prope mulicrum,
quam virorum multitudo stetit , aut suorum aliquem , aut
nuncios de his opperiens ; circumfundebanturque obviis
sciscitantes , neque avelli , utique ab notis , priucquam.
ordine omnia inquisissent , poterant. Inde varios vultus
digredientium ab nuneiis cernetes , ut cuique aut lana,
aut tristia. nuiiciabantur , gratulantesque , aut consolantes,
redeuntibus domos circumfusos. Feminarum praeeipue &
gaudia' insignia erant, & luctus. Unam in ipsa porta sospi-
ti filio repente oblatam in conspectu eius exspirasse fe-
runt ; alteram, cui mors filii falso nunciata erat , moes-
tam sedentem domi , ad primum conspectum redeuntis
filii gaudio nimio exanimatam. Senatum pretores per dies
aliquot ,. ab orto usque ad oeeidentem solem in curia re-
tiraent j consultantes , quonatn duce , aut quibus copiis,
resist victoribus Pcenis posset.
VIII. Ad re medium isfmdiu, neque desideratum ,
adhibitum , dr.tatorem dicndum civitas confugit ; &
quia & Consul aberat ; quo uno dici posse videbaturj
nee per occupatam armis Punicis Italiam facile erat,
aut nuncium , aut litteras mini ; nee dictatorem populus
' crea-

Al'tur ab alio. Vaos detras de otros Circumfundebanturque. Rodeaban 1


llenos de noticias yagas, llenan los que venan,
de ellas las casas. Vt cuique. Segn que cada uv.o sa
(uot. Quantos eran los modos con le contaban, &c.
que el ejrcito se deca vencido, Circumfusot . Amontonados aired*
en tantos cuidados, &c. . dur de lus que volvan casa. A cu-'
Quornm. Cuyos parientes. sativo regido de cerneres.
Meruerant. Haban militado. Sosfiti filio. De ver salvo a. su hijo.
hostero sup. Die. VIII,
Cfttrieni. Esperando. . Dii fosse. Se poda nombrar.
Ka
148 EX TITO
creare poterat , quod nunquam ante earn diem- factum
erat : Prodictatorein populas creavit Q. Fadium Maxi
mum , & magistrum equitum' M. Minuum Rufum. His- ,
que negotium ab Senatu datum , ut muros , turresque
urbis firmarent , & presidia disponcrcnt , quibus locis
videretur , pontesque rescindrent fluminum : ad penates
pro urbe diuiicandum esse , quando Italiam tueri ne-
quissent.
IX. Hannibal recto itinere per Umbriam usque ad
Spoletum veait. Inde quum , perpopulato agro , urbem
pppugnare adortus esset , cum magna caede suorum re
pulsas , coniect,ans ex unius colonije haud nimis prospe
re tentt* viribus , quanta moles Romanae urbis esset , in
agrum Picenutn avertit iter , non copia solum omiiis ge
neris fruguiii abundantem , sed refertum praeda , quam
effuse avidi , atque agentes rapiebant. Ibi" per dies aliquot
stativa habita : refectusque miles hybernis itineribus, ac
palustri via, praelioque magis ad eventum secundo , quam
levi aut facili , Fectus. . Ubi satis quieti datum , praedi
popnlaonibus ma gis , quam otio, aut requie gaa-
dentibus , profcctus , Preetutianum , Hadrianumque agrum,
Marsos iude , Marruciuoque , & Pelignos dvastt ; cir-
caqae Arpos , & Luceriam proximam Apuliae regioncm.
Cn. Serviaus coasul , levibus prasliis cum Galiis actis , &
uno oppido igiiobiii expugnato , postquam de coliegje
exercilusque ca;ue audivit : iain mceniDUs .patriae metuens,
ne abesset in discrimine extremo , ad uroem iter inten-
dit. Q. Fabius Maximus dictator iterum , quo die -
gistratum iniit, vocato senatu , Deo consulendos
( censuit. )
Dein-

Prcdictatorem.tZn lugar del Dictador. do coo mucha felicidad de Hanibal.


Vice Dictador. Cria. Quanta molet.Quant seria la poteo-
EJ magistrum. Co onel dr la cabalie- c^a de Roma.
uSb senatu. Se les encargo. .ffuse avidi. Derramados los soldi"
id penates. Eu sus mismas casas, dos codiciosos de Hanibal.&c
hast* perder la vida. Acfalujtri. Y del pantanoso camino.
IX. eveutumMas por naber salido vc-
Perpopu'ati.'. Saqueada, d destroza- trxiuso.que porque hubiera side
!. toda la campia. de puco dao suyo la batalla
Conicras. Conjeturando la grandeza Levitas prxls. Escaramuzas.
' deRums, par el .oderiodeunaco- 1st diurimine. En el ltimo riesgo 0
lonia su; a, probada con las armas, quera faltar a Koma.
zirip. 149
- XII. Deinde exereitu cou'su is accepto Fulvio lac
eo legato , per agrum Sabinura Ti ur , quo die ad con-
veniehdum edixerat npvis militibus , venit ; inde -
neste , ac transversis limitibus in viam Latinara est re-
gressus , uride itineribus summa cum cura exploratis , ad
hostem ducit ; nullo leco , nisi quantum ncessitas co-
geret, fortunas se commissurus. .Quo primuin die haud
procul Arpis in conspectu hostium posuit castra , nulla
mora facta , quin Pcenas educeret in aciem , copiamque
pugnandi ftceret : sed ubi quieta omnia apud hostes , nee
castra ullo tumultu mota videt ; increpans quide:n victos
tandem Martios nimos Romanorum , debellatumque , &
concessum eis propalara de virtute,-ac gloria esse , 411 ca
stra rediit. Cererum tacita cura animuai incensus , quod
. cum duce , haudquaquam Flaminio , Sempronioquc simi
li, futura sibi re esset, tum deinum edocti malis Ro
mani parem Hannibali ducem quxsissent. Et prudenam
quidem , non vim dictatures extemplo timuit. Constan-
tiam haud dum expertus , agitare ac tentare aninum mo-
vendo crebro castra , populandoque in o.ulis eius agros
sociorm , ccepit. Et modo citato agmine conspectu
abibat , modo repente in aliquo flexu vis , sic excipere di-
gressum in asquum posset , occultas subsistebat. Fabius per
loca alta agmen ducebat , mdico ab hoste intervalio , ut
eque omitteret eurn , eque congrederetur. Castris, nisi
quantum usus necessario cogeret,, tenebatur miles. Pabu
lum , & ligna nec pauci petebant , passim. Equitum,
, le-

XIT. . Ceterum. Pero all en su interior, se


Tibur. Ttipoli Ciudad. le immulrf ei nimo.
Praneste. Palestina Ciudad. Futura sibi. Le haba eaido quo ha-
Irafsvertis. Cruzando stn^as. cer , 6 deba tratar con, &c.
M hostem. Llevd'contra Hanibalsu Extertplo, El prontamente, al ds-
gent. t#nte.
Arpis. No lejos de Argos ciudad de Crebro castra. Mudando cada ins-
la Pulla edificada por Diomedes. taote c-1 campo.
Penus. Hanibal puso en batalla su Exciperet. Si podia ocultar caballo,
g^nte. y caballero.
Increpans. Dndoles en cara Hanibal, Citato. Corriendo con su gente.
que al cabo los nimos marciales Mdico. A corta distancia.
de los Romanos estaban y venci- eque omitiere. Para no perder de
dos ; decia esto , porque no qui- vista.
sieron salir de ias trincheras. ' pauci. Salan muchos juntos , y
Et concessum. Que claramente ha- pocas veces.
bian abandonado su virtud y gloria.
150 X TITO
levisque armaturst statio couiposita , instructaque in sbi
tos tumultus , & suo militi tuts omnia & infesta effusis ho-
stium populatoribus prsebebat. eque universo periculo
summa rerum committebatur , & parva momenta ievium
certaminum ex tuto cptorum , fintimo receptum , assue-
faciebant territum ,pristinis cladibus miiitem, minus iam
tandem aut virtutis , aut fortunas pnitere sua;'. Sed non
Hannibalem magis infestum tam sanis consiliis habebat,
quam magistrum equitum qui nihil aliud , quam quod pa-
rebat in imperio , morse ad rempublicam prsecipitandam
habebat. Ferox rapidusque in consiliis , ac lingua immo-
dkus : primo inter paucos , deinde propalara, in vulgus,
pro cwnctatore segaem , pro cauto timidum , affingens vi-
cina virmiibus vitia , compellabat, , premendorutnque su-
periorum arte (quae pessiina ars nimis prosperis muko-
rum successibus crevit ) sese extollebat.
Xlii. Hannibal ex Hirpinis in Samnium transit:
Beneveutanuui depopulatur agram. Teiesiam urbem ca-
pit : irritt etiam de industria ducem , si forte aceensum
tot indignitaiibus , cladibusque sociorum , trahere ad ,
sequuin certamen pcssit. 1 mulyiudinem sociorum
Italid generis, qui ad Trasimenum capti ab Hanniuale,
dimissique fuerant , tres Campani quits erant , multis
iam tum illecti donis promissisque Hannibalis , ad con-
ciiiands popularium nimos. Hi nunciantes^ si in Cam-
paniam exercituui admovisset , Capuss potienda; copiam
fore , quum res , major , quam auctores esset , dubium
Hannibalem , alternisque ridentem , ac difiidentem , ta
rnen ut Campanos ex Samnio peteret, moveruut: mo
ni-

Subitus tumultus. Prevenidos para Affingens. Aplicndole los vicioViue


las repentinas alarmas. tenan semejanza con las virtudes.
Et infesta. No djxaba ya saquearla Premndorumque. De abatir los su-
los de Hanibal. peripr*s. .
Et parva. algunas pequeas ven- XIII.
tajas sacadas en las escaramuzas, indignantibus. Con tantas provo-
Receptu. Teniendo la acogida cerca- caclones.
11a. ,., . Ai aquum. A batalla campal.
Infestum. Tan contrario como lo era Italia. De los Italianos,
'su Coronel de caballera Minucia; Ca-ue. Podia apoderarse de Cepos-
Quod parebat. Que el que estaba ba- nam. Que ios que se lo anunciaban.
xo la conducta de otro. ^/erHij-^utf.Confiando, y desconfian-
Cunctatore. Por lento , sosegado do de uno y4 otro.
llmale viejo perezoso Fabio.
LiriO. '15 \
hitosque , ut etiam atque etiam promissa rebus affirmarenti
iussosque cum pluribus , & aliquibus priricipum redire ad
se , dimisit. Ipse imperat dud , ut se in agrum Casinaten
ducat ; edoctus pends regionum , si eum saltum occu-
passet , exitum Romano ad opem ferendam sodis inter-
dusurum. Sed Punieum' abhorrens os ab Latinorum no-
minum prclatione , pro Casino Casilinum dux ut aceipe-
ret , fecit ; averssque ab suo iiinere , per Allifanum , Ca-
Iatinum?e , & Calenum agrum , in campuin Stellateiii
descendit, ubi quutn montibus , fluminibusque clausam
regjonem circumjpexissct , vocatum ducem percuncta-
tur , ubi terrarum esset? Quum is Casilino eo die mansu-
rum eum dixisset , tum demum cognitus est error , & Ca-
sinum longe inde aii regibne esse : virgisque cseso duce
& ad reliquorum terrorem in crucem sublato , castris
communias , Maharbalem cum equitibus in agrum Faler-
num praedatum dimisk. Usque ad aquas Sinuessanas po
pulado ea perverrt. lngentem cladem , fugam tamen , ter-
roremqu latius'Numidae fecerunt. Nee tamen is terror,
quum omnia bello flagrarent , fide socios dimovit , videli
cet , quia 'iusto , & moderato regebantur imperio : nee abnue-
bant, quod unum vinculum fidei est , melioribus parre.
XIV. Ut vero ad Vulturnum numen -castra sunt po-
sita , exurebaturque amnissimus Itaiia; ager , villaeque
passim fncendiis fumabant :, per iuga Massici montis
Fabio dL-ente ; turn prope de integro seditio accensa,!
Quieverant enim per paucos dies : quia quum ceieriu
slito ductum agmen fuisset , festinan ad prohibendam
populationibus Campaniain erediderant. Ul vero in ex-
tre-
. v '. . -
JRriu/. En la obra, en la execucion go lo hicieron los Numidas , que
dando socorro. iban en el exrcito de Hanibal.
ioctus.' Habiendo sabido de los Fide socios. Aparto los aliados de
prcticos en el terreno. la fidelidad .los Romanos.
Interclusurvm Cortaba los Roma- Nec abnucvani. Ni repugnaban obe-
nos la salida, para socorrer , &c. decer los mejores, que es el nico
Sed Puraum Pero cumo la lengua vnculo de sumisin , fidelidad.
Africana estA muy lejos de pro- XIV.
nunciar bien el latin". Castra. El exrcito de Hanibal.
Dux ut. El conductor de Hanibal, Duceme. sup. Exercitum.
. que era Italiano , y uo entendi De integro. De nuevo volvid que-
bien Hanibal. reliarse Minuci.
. El que servia de guia. Quieverant. estado en paz
Tertoremque. Pero el mayor estra- Fabio, y Minucio.
152 "EX TITO
trema iuga Massici montis ventum est , hostesque sub ora
lis erant , Falerni agri , colonorumque Sinuessa; tecta uren
tes , nee ulla erat mentio pugnae. "Spectatumne hue , in-
quid Minucius , ut rem fruendam oculis , sociorutn ex
udes , & incendia venimus ? Nos .bic pecorum modo per.
aestivos saltus , deviasque dalles exejjcitum dudmus , con-
asditi nubibus , silvisque. Stultitia est , sedendo , aut vdtis
sdebellari credere posse. Armari copias oportet , dedu-
cendas in aequum , ut vir cm viro congrediaris, Auden-
do , atque agendo res Romana crevit , non his segnibus
consiliis , quae timidi cauta vocant." Hsec velut :concio-
nanti Minucio , circumfundebatur tribunorum , equitm-
que Romanorum multitudo & ad aures quoque miluum
dicta ferotia volvebantur : ac , si militaris f uffrii res
esset , haud dubie ferebant , Minucium Fabio duci -
laturos.
XV. Fabius pariter in suos , haud minus quam in
hostes intennis , prius ab illis invictum animum -
stans , quanquam probe seit , non in ca*tris modo suis,
sed iam etiam Romae infamem suam eunetationem esse,
obstinatus tarnen , eodem consiorutn tenore aestatis re-
liquum extraxit , ut Hannibal destitutus ab spe sum-
mopere petiti certaminis , iam hybernis locum circum-
speetaret : quia ea regio praesentis erat copiae , non per
petua; ; arbusta , vineasque , & consita omnia magis am-
nis , quam neces?ariis fructibus. per exploratores
relata Fabio. Quum satis sciret per easdem angustias,
quibus intraverat Falernum agrum , rediturum Callicu-
]#m montem , & Casilinum occupt modicis prxsidiis:
qua;

rentet. Quemaban los enemigos Pralaturos. Antepondran Minu


ta vista de les Romanos. ci al Capitn , &c.
Spectatumne. Hemos venido aqui XV.
ver como por recreodelos ojos &c. Infamem. Se habia vituperado su
Pecorum modo, manera de cabras. detencin.
Calles. Descaminos. Reliquum. Paso1 lo restante del vera-
Coniiti. Metidos entre nubes y sel- llevando adelante su detersi
vas, nacin de no dar bttajla.
Votis. Con solo el deseo. Hyiemis. Pensaba ya en quarteles
In aquum. A tierra llana. t)e invierno.
CoB^reii/e)'!J.Impersonal.Sepel<!a&c. Prseath. Solo tenia frutos para el
Circumfundtbatur. Cercaba Minu- tiempo presmfe.
ci la muchedumbre &c. quan- Rediturum. Que deba vojver atraJ
de decia esto. Hanibal por las mismas estreche-
Volvebantur. llegaban tambin. ces, Sic. '
LiriO. T53
qua: urbs Vulturno ilumine diremta , Falernutn , & Cam
pa agros dividit ; ipse iugis iisdem exercitum reducit:
nisso ejtploratutn cum quadrigemis equiribus sociorum
L. Hostilio Mancino: qui ex' -turba iuvenum audientium
sxpe ferociter concionantem magistrum quitum j pro-
gressus primo explora'.oris modo , ut ex tuto specula-
retur hostem , ubi vagos passim pervicos Numidas vi-
dit , per occasionem etiam paucos oceidit. Extemplo
occupatus certamine est animus , excideruntque -
pta dietatoris : qui quantum tuto po?set , progressum prius
recipere sese iusserat , quim in con^pectum hostium ve-
niret. Ndmidse alii atcjue alii occursantes, refugientesque,
ad castra . prope ipsum cum fatigatione equoruin , atque
hominum pertraxere. Inde Cartalo , penes quem summa
equestris imperii erat, concitatis equis invectus, quum
priusquam ad coniectum teli veniret , avertisset hostem,
quinqu millia ferm; continenti cursu secutus est fugientes.
Mancinus , postquam nee hostem desistere seqni , nee spem
vidit effugiendi esse , cohortatus suos in prxlium rediit , o-
mni parte visium impar. Itaque ipse , & delecti equitum,
circumventi occiduntur. Ceteri eFuso rursus cursu, Cales
primum ,* inde prope inviis callibus , ad dictTatorem perfuge-
runt. Eo forte die Minucius se coniunxerat Fabio , missus
ad firmandum prsesidio saitum , qui} super Terracinm
in arctas coactus fauces , i.mninet mari : ne , immunito Ap-
pae limite , Pnus pervenire in agrum Romanum pos
set. Coniunctis exerciti.bus , dictator ac magister equitum
castra in viam defcrunt , qua Hannibal ducturus erat.
Duo

Diremta. Separada. sible con seguridad.


Iugis iisdem. Por las m'smas cum- Reftigienterque. 1-fiiciendo acomet
bresque habiaotraidosuex.ircito.. das y retiradas.
Scorum. De .os aliadas. Ipsum. A Lucia Hostilio.
JUgittrum. Que oia continuamen- Coniectum. A tiro de flecha.
te hablar cod ferocidad Mioucio Quinqu millia. Cdco millas car.
Coronel-de la caballera coctm Ja rera tendida.
lentitud de Fabio. Omni parte. 'De todos modos des-
Phgressus. Haban salido solo - igual en fuerzas.
mo* exploradoras. . Circumventi, Rodeados.
Occasionem. Pof Casualidad. F.ffust. Tomando otra vez carrera.
Certamine. De dar la batalla. Inviis callibus. Caminos iutrausi-
Exadet unique. Se olvidd. tables. '
Quantum tuto. Que le haba irn- ln ardas. Estrech is embocaduras.
dado, que adelantndose la po- Mari. Domina .subie el mar.
154 TX tito
Dud inde millia hostes aberant.
XVI. Pstero die Pceni., quod viae inter bina ca
stra erat , agroine complevere. Quum Romani sub ipso
consiitissent vsllo : haud dubie asquiore lcco , sucessit
tarnen Pnus cum expdias equitibus , atque ad laces-
sendum hostem carptim, & procursando , r'ecipiendoque
sese , pugnavere : restitit suo loco Romana aues : lenta
pugna & etf dictatoris ma gis , quam' Hannibalis fit vo
lntate. Ducenti ab Romanis, octingenti hostium ceci-
tere. Inclusus inde videri Hannibal , via ad Casilinum
obsess : quum Capua , & Samnium , & tantum ab tergo
diviium soorum , Romanis commeatus subveheret : P
nus contra , intra Foriniana saxa , Linterni arenas-', st-
gnaque perhorrida situ , hybernaturus esset. NecHanni-
balem fefeliit , suis se artibus peu. Itaque quiim per Ca
silinum e'vadere non posset , petendique montes , & iu-
gum Callicuia: superandum es?et, necubi Romanus in-
vlusum valiibus agmcn aggrederetur , ludibrium oculo-
rum , specie terribile , ad frustrandum hostem commea
tus , principio noctis furtim succetlere ad montes statuit.
Fallacis -corisilii talis apparatus fuit. Faces undique es
gris collecta: , fasce.'que virgarum , atqSie arida sarmen-
,ta pradigantur cornibus bcram , quos domitos , indomi-
tosque muks inter ceteram grestem pradam agebat.
Ad duo milia ferme bor. m effecta : Asdrubali negotiam
datum , ut primis tenebris noctis , id armentum accensis
cornbus ad montes ageret, maxime, si posset, super
saltus ab 'ho.' te inscsos.
' XVII. Primis tenebris slentio mota castra : boves
ali

Duo inde. Dos millas de all. situacin.


XVI. Artibus fed. Que le buscaban con
Quod via. Tdo el camioo que haba. sus mismos ardides.
Tomen. Pero habiendo llegado Ha- fecnbi Romanas. Para que en nin-
i.ibal. < guria parte acometiesen los Ro-
Carptim. Lig?ramenteacometien'do, - manos, &c.
retirndose. ' Commejitut. lmagfnd , 6 invento
Hannibal. Entonces pareca queque- trampantojo horrible ai plmer
daba Hanibal cerrador aspecto, ^c.
Obsessa. Ocupado el'camino que iba1 Succedere. Acercarse.
Ufestlico. Agebat. Que llevaba muchos entre
Subveheret. Quando los Romanos las dems* presas de ganados. '
daban vveres , Capua, &c. ZJfeeta. Se juntaron. .
Stagnaoae. estanque de horrible Inmtet. Ocupados del enemigo.
LiriO. ISS
aliquanto ante signa acti. Ubi ad radices montium , vias-
que angustas ventum est , Signum extemplo datur , ut
accensis cornibus, armenta in adversos concitentur mon
tes : & metus ipse relucentis 'Hamms ex capite , calorque
iam ad vivum , ad imaque cornuum adveniens , velut
stimulatos furore agebat boves. Quo repente discursu,
haud secus quam silvis, montibasque accensis, omina cir-
cum virgulta arder : capim.nque irrita qu:issatio excitans
flammam , homminum passim discurrentium speciem -
bebat. Qui ad transitum saltus insidendos lojati erant,
ubi in summis montibus , ac super se quosdam ignes con-
spexerunt , circumventos se esse rati , prxsidio excesse-
re;- qu minime densa: micabint , velut tutissi-!
mum iter , pet.entes summa montium iuga. Tarnen in
quosdam boves palatos ab -suis gregibus indderuat ; &
primo , quum procul cernrent , , veluti flammas spiran-
tium , miraeulo attoniti constuerunt ; deinde , Ut huma
na appafuit fraus , tum vero insidias rati esse , cum ina-
iore metu concitant se in fugam ; levi quoque
hostiutri incurrere. Geterum nox aequato timor, neutros
pugnam incipientes ad lucem tenuit. Intere toto agmine
Hannibal traduao per saltum , & quibusdam in -ipso sal-
tu hostium oppressis , in agro Alfano posuit castra.
XVIII. Hunc tuinukmn sensit Fabius. Geterum Sr, .
insidias esse ratus , & ab nocturno utique' abhorre'ns
certamine, suo< munimentis tenuit.. Luce prim;!, sub iu-
go monds prxlium fuit. Quo interclusam ab suis levem
armatur.im facile (etenim numero aliquanium prxsta-
bant) Romani superassent, nisi Hispanorum cohors ad
idipsum remissa ab Hannibale pervenisset. ta assuetior
' . mon-

XVII. Spirantium. Como que respiraban


Acti. Se llevaron un poco delante de llamas.
las vanderas.d vanguardia. Conottant. Se apresuran huir.
Velut simulator. Como picados. Incurrere. Dieron con los armados
Discurtu. Con la repentina carrera la ligera del enemigo.
de los bueyes.' Ojsj.MuertosalgunosRomanos.
Omnia circum Como si ardiesen los XVIII,
bosques de.alrdf dar,. , Sensit. Fabio sintid este choque.
Irrite. El sacudirse eu vano las c- Munimentis. Dentro de las trinche-
bezas encenda, oas la llama. ras.
Prtcsidio. Cejaron sus puestos. Armaturum. Los armados la liger
tuiatos. Separados. * de Hauibal.
1 56 tito
montibus , & ad concursandum inter saxa , rupesquc apti-
or ac levior , cum velccitate corporum , tum armorura
habitu , campestrem hostem , gravem armis statariumque,
pugnas genere facile elusit. Ita haudquaquam pari certa-
mine digressi , Hispani fere omnes inclumes , Romani
aliquot suis amissis , in castra contenderunt. Fabius quo-
que movit castra : transgressusque saltum super Allifas,
loco alto ac munito consedit. Tum per Samnium Romam
se petere simulans Hannibal , usque in Pelignos popula-
bundus rediit. Fabius mediis inter hostium agmen , urbera-
que Romam iugis ducebat , nec absistens , nec congre-
diens. Ex Pelignis Pcenus flexit iter, retroque Apuarri
repetens , Gerionem pervenit , urbem metu , quia collapsa
ruinis pars mcenum erat 5 ab suis desertam. Dictator in
Lrinate agro castra communit. Inde sacrorum causa
Roinam revocatus , non imperio modo , sed consilio etiam,
ac prope precibus agens cum magistro equitum , trut plus
consilio quam fortunae confidat; & se potius ducem,
quam Sempronium, Flaminiumque imitetur: ne nihil
actum conseret , exacta prope aestate per ludificationem
hostis. Medicos quoque plus interdum quiete , quam
movendo atque agendo proficere. Haud parvam rem
esse, toties victore hoste vinci desiisse & ab con-
tinuis' cladibus respirasse." Haec nequicquain -
tio' magistro equitum, Romam est profectus.
. Paululutu intervalli cladibus Romanis solers
cunctatio Fabii fecerat, quae, ut Hannibalem non me-
. dio

Concursandum. andar entre pe- Ne nihil. que no juzgase haberse


fits, y peascos mas aptos , y li- hecho nada coo haber burlado al
geros. enemigo con divisiones, &c.
Tum armorum. La disposicin de sus Vinci desiisse.Ui haber dejado de ser
armas. vencidos.
Campestrem. A poca costa dejc bur- quiequam. Despues de haber Fa-
iado.al enemigoRomano, quese- bio exortado en vano estas cosas
lo sabia pelear en campo abitrto, al Coronel Minucio, se partid
y pie quedo,y cargado de armas. Roma. Esti partida de rabia furf
Populabundus. Saqueando. toda la gloria de Hauibal , y des-
lutt. Por cuestas. gracia de los Romanos.
acrorum. Por causa de los sacri
ficios. .
Se. Y que en el mandar le imitase Pfilulum. Habia di'afido un pbco
mas bien l , que , &c. los Romanos sus desgracias.
. 157
diori sollidtutn cura habebat, tandem eum. militia; ma-
gistrum delegisse Romanos cernentem , qui bellum ra-
one , non fortuna gereiet $ ita contemta erat inter cives,
armatos pariter, togatosque ; utique postquam absente
eo teinjeritate magistri equitum , lasto , verius dixcrira,
quam prospero eventu pugnatum fuexat. Accesserant duae
res ad augendam invidiam dictatoris: una fraude dolo
Hannibalis , quod quuin perfugis ei monstratus ager
dictatoris esset, omnibus circa solo aequatis , ab uno eo
errum , ignemque & vin omnem hostium abstineri ius-
sit, i^t' occulti alicuius pacti ea merces videri posset : al
tera ipsius facto; (primo forsitan dubio) quia non exspe-
ttata in eo senams auctoritas est: ad extremum , haud
ambigu in maximam laudem verso , in permutandis ca-
ptivis ; quod- sicut primo Pnico bello factum erat , con-
venerat inter duces Romanos Pcenumque, ut qua; pars
plus reciperet , quam daret , argenti pondo bina , & selibras
in militem praestaret. Ducentos qua'draginta septem qiium
plures Roma nus quam Pnus recepisset : argenrumque
pro eis debitum , saepe iactata in senatu re , quoniam non
consuluisset Patres , tardius rogaretur j inviolatum ab ho
ste agrum , misso Romain Quinto filio , vendidit ; fidemque
publicam impendi privato exsolvit. Hannibal pro 'Gero-
nii mnibus , cuius urbis captas atque incensas ab se, in
usum horreorum pauca rcliquerat tecta , in stativis erat. In
de frumentatum duas exerdtus partes mittebat : cum ter
na ipse expedita in statione erat , simul castris praesidio, &
cifcumspectans necuude impetus in lrumentatores ikret.
Ro

Ctrnentem.Qaeveia que los Romanos haber alf.una duda.


elegiap por Gobernador del exreito. Plus reciperet. Que recibiese mas
Comtemta. Ratio belli. cautivos.
invidiam. 1 odio de Fabio. Bina. Dos libras y media de plata
Mauatit. A todos los que tenia al- nor cada soldado,
rededor asol. lacluta. Esto habia propuesta
Uno eo. En solo el campo del Dicta- muchas veces al Senado,
dor. Tardius rogaretur. Tardaban en dar-
Pacti eu. Premio de alguna trama le el dinero,
oculta con el Dictador. Ab hoste. Vendi el Dictador elcam-
Altera ipiius. La segunda causa del po no quemado, &c.
odio contra el Dictador, fue su Exovit. Cumpli con la fe pblica
mismo hecho , aunque por lfino de pagar los cautivos costa pro
se convirti en alabanza , que fue pia el Dictador,
el cange de los cautives. Pro. Eo las cercanas.
Primo, ta el primer hecho poda Frumentatum. A 'orragear.
Ij8 EX TITO
XXIV. Romanus tunc exercitus in agro Larinati
erat. Praeert Minucius magisier equitum , prpfecto , si-
cut ante dictum est , ad urbem dictatore. Ceterum ca
stra , quae in monte alto , ac tuto loco posita fuerant , iam
in planum deteruntur : agitabanturque pro ingenio ducis
consilia. calidiora , ut impetus aut in frumentatores pala-
tos , aut in castra relicta cuin-levi pra;sidio fieret; Nee
Hannibalem fefellit , cum duce mutatam esse belli ratio-
nem ; & ferotius , quam consultius , rem bostes gesture^.
Ipse autem (quod minjme quis crederet ) quum -hoftis
propius esset , tertiam partem militiim frumentatum,
duabus in castris retentis , dimisit : deind castra ipsa
propius- hostem movit , duo ferme Geronio millia', in
tumulum hosti conspectmn : ut internum sciret esse ad
frumentatores , si qua vis fieret , tutandos. Propior inde
ei , atque ipsis inminens Romanorum castris tumulus ap
parat : ad quern capiendum si luce palain iretur , quia
haud dubie hostis breviore. via perventurus erat , hotte
clam missi Numidae ceperunt. Quos tcnentes locum , con-
temta paucitaie, Romani postero die quum eiecissent,
ipsi eo trahsferunt castra. Tum itaque ut exiguum spatii
vallum vallo aberat , & id ipsum totum prope comple-
verat Romana acies , simul & per aversa castra- castris
Hannibalis equitatus cum levi armatura emissus in frumen
tatores late caedem , fngamque hostium palatorum fecit
Nee acie cenare Hannibal ausus fquia taut paueitate vix
castra , si oppugnarentur , tutari poterat. lamque artiblis
Fabii pars exercitus aberat; iamque ferme sedendo-, &
tunctando bellum gerebat , recepeiatque suos in priora
ca-

XXIV. Imminent. Que dominaba.


Cattra. El campo de los Romanes, ervemurus. Se acieiactaria por ca-
Ingenio. Segun la Indole de Minutlo, minu mas corto.
qiie hacia las vece del Dictador. Ceperunt. Se apoderaron del monte-
Palatos. Esparcidos. cilio.
Zfec Hannibalem. No se le ocul(,d Ifti. Los Romanos qu^.les habiaa
Hanibal. quitado el moutecillo.
JSf ferociut. Con mas ferocidad que Avers* mjm. oraetras del campo
prudencia. de riauibal.
X>n>. Quasi dos millas 3e Geronio. Artibus. Acostumbrado Hanibal al
In tumulum. A un altillo vista del modo ce pelear de Facii., haba
enemigo. dejado ir al loriage parte del
Ut intcntttm. Para que supiese Minu- txrcito.
ci que l estaba atento , &c
LiriO. 159
castra, ! pro Geronii miiibus erant. Iusta quoque aue.
A collatis signis dimicatum , quidam auctores sunt. Primo
concursu Peenum usque ad castra fusum , inde eruptione
facta, repente versiim terrorcm in Romanos: Numerii
Decimi Samnitis deinde interventu praelium restitutum.
Hunc principem , genere divitiis/, non Boviani mo
do , unde erat , sed toto Samnio , iussu dictatoris octo
miUia peditum & equitcs ad quingentos ducentem in ca
stra, aj tergo quum apparuisset Hannibali, speciem par
ti utrique praebuisse novi prxsidii cum Fabio ab Roma
veniemis. Hannibali insidiarum quoque aliquid tiinen-
tem rcpiss suos : Romanum insecutum , adiuvante Sa-
mnite , duo casteila ep die expugnasse : sex millia hostium
cassa , quinqu admodm Romanorum. Tarnen in jam
pari prope clade famam egregia; victoria: , cum vaniori-
bus litteris' magistri equitum , Romain perlatam,
XXV. De his rebus persaepe in senatu , & in con-
cione actum- est. Quum beta civitate dictator unus ni
hil nee famae , nee litteris crederet , ut vera omnia es-
sent , secunda se magis , quam , adversa timere diceret,
mm M. Metilius tribunus plebs adverss 'abium cla
mare. Dictator concionibus s abstinuit,, in actione mi
nime popularis : ne in senatu quidem satis asquis auri-
bus audiebamr , tunc quum hos'tem verbis extolleret,
bienniique clades per temeritatem , atque inscientiam
dueuni acceptas referret. "Magistroque equitum , quod
contra dictum suum pugnasset , ratiouem diceret redden-
dam esse. Si penes se summa imperii , consiiiique sit , pro-
iipediem effecturum , ut sciant homines , bono imperatori
haud

insta quoque. En la batalla campaH, XXV.


81C. Dictator Until. Solo el Dictador no
Interventu. Con la llegada de Nume- creia iii las cartas , ni lus dichos.
rio , &c. _ Secunda. Que las cosas favorables le
Parti arijaf. Que parecida *ntram- daban m'as'mala espiua que las
bos partidos venia nuevo socorro infaustas.
de Roma con Fabio. Clamare., sup. caspit.
Komanum. Todos estos infinitivos se minime. Nada gustaba al Pueblo por
rigen del determinante Quidam su modo de pelear.
auctores sunt. Hay algunus que Redendap:. Que/ 'deba dar cuenta
dicen, &c. el Coronel Minucio. * ;
Vanioribus. En una carta faefarro- Profeiiem. Pronto baria ver lps
na del. &c; hombres, &c.
i6o TITO
haud magni fortunam momemi esse, mentem, ratio nem
que dominari. Se in tempore , & sine ignominia servasse
exerckuui , quam multa millia hostium occidisse , duce-
- maiorem,, gloriam esse."
XXVI. Huius generis oraticnibus frustra habitis , &
consule creato M. Atilio Regulo , ne praesens de iure im
perii dimiciret , pridiae quam rogaonis ferendae dies ad-
esset , noete ad exercitum abiit Luce ort , quum plebis
concilium esset , magis tacita invidia dietatoris , favorque
magistri equitum nimos versabat , quam satis audebant
homines ad suadendum , quod vulgo piacebat , prodire : &
favore superante , auetoritas tarnen rogationi deerat.
Unus inventus est suasor legis C. Terentius Varro , qui
priore anno praetor fucrat ; loco non humili solum r sed
eriam srdido ortus. Patrem lanium fuisse ferunt , ipsum
institorem mercis , filioque hoc ipso in servilia, eius arti
ministeria usum. Is iuVenis, Ubi ex eo genere quaestus,
pecunia ptre reiiot , nimos ad spem liberalioris for
tune1 fecit , togaque , & forum placuere , proclamando pro
soridis hominibus , causisque adversus rem & fanrui bo
norum , primum in notitiam populi , deinde ad honores
pervenit. Quaestur quoque , & duabus aedilitatibus , plbei
& curuii, postremo & Praetura perfunetus , iam ad eoosulatus
spem quum attolleret nimos, haud parumeallideaurarri favo
ris popularis ex dictatoria invidia petiit $ sieque plebis unus
gratiam tulit. Omnes earn rogationem , quique Romae , qui-
' que

Haud mayn't. Que la fortuna era - Lant&n. Carnicero,


sa para un buen General. Institorem. Factor de mercaderes
Servasse. Haber conservado el exer- Usum. Que el padre se habia servi-
cito sin ignominia. do del mismo Varron su hijo ea
Maiorem Que el tenia por mayor cortar carne.
gloria, kc. Isjuvenis. Este siendo joven.
XXVI. . 'txstus. Ganancia.
lure imperii. Sobre el derecho de bonorum. De los buenos,
mandar el exercito. In notitiam. A ser conocido.
Ferenda:. De publicar la peticin de Atol 1er ct Levantando ya sus pansa-
hacer Minucio Dictador igual miemos al logro del consulado,
Fabio. Ex dictatoria. Por medio del odia
Invidia. El odio oculto , &c. que tenia el Pueblo al Dictador.
Quod vulgo. Lo que generalmente Siegue. El solo se llevo la gracia de
sentian. la voluntad del pueblo.
Rogationi. Faltaba quien propusiese Rogationem. Metello Tribuno de la
esta splica de crear nuevo Die- plebe present la peticin decrear
tador. segundo Dictador , y solo Varron
Srdido. Asqueroso. persuadi al Pueblo su execucion.
. l6l
que in exercitu erat , sequi atque iniqui , praeter ipsum di-
ctatorem , in contumeliam eius latam acceperunt. Ipse qu
gravitate aniini criminantes se ad multitudinem inimicos
tulerat , eadem , & populi in se sxvientis iniuriam tulit : ac-
ceptisque ia ipso itinere litteris senatus consuki de aequa-
to imperio , satis fidens , haudquaquam cum imperii iure
artem imperandi aequatam, cumque invicto civibus,
hostibusque animo ad exercitum rediit.
XXVII. Minucius vero quum iam ante vix tolerabi-
lis fuisset , secundis rebus l'avore vulgi , tum utique im-
modice immodesteque , non Hannibale magis victo ab se,
quam Q. Fabio , gloriari. cclllum in rebus asperis unicum
ducem , ac parem quxsitum Hannibali , maiorem inino-
nri , dictatorem magistro equitum , quod nulla memoria
habebat annalium , iussu populi quituin in eadem civi-
tate , in qua magistri equitum virgas , ac secures dicta
doras tremer , atque horrere soliti sint : in tantum suam
wfelicitatem virtutemque enituisse. Ergo secutum se for-
mnarn suam ; si dictator in cunctatione segnitie , Deo-
rum hominumque iudicio damnata , 'perstaret. " Itaque
quo die pritnum congressus est cum Q. Fabio ccstatuen-
dum omnium primu'm , ait, esse quemadmodum iinpe-
))rio xquato utantur. Se optimum ducere , aut diebus al-
ternis , aut si maiora intervalla placrent , partitis tein-
poribus alterius summum ius imperiumque esset : ut par
whosti non solum consilio , sed viribus etiam esset , si quam
ocassionem rei gerendae habuisset." Q. Fabio haud
quaquam id placer : trOmnia enim fortunam habituram
quascumque temeritas collegas habuisset. Sibi communi-,
catum cum illo , non ademtum imperium esse. Itaque se
nun-

fiar. Bel Dictador Fabio. Quod Que no se encontrar en to-


Tulerat. Con la misma grandeza de das las Historias,
nimo , con que llev sus muchos Enituis;. Que tanto habia sobresa-
memigos , 8tc. lidosu felicidad y valor.
De quato. De que Minucio llevaba Imperio. Como dividiran el gebier-
facultades iguales las suyas. iemporibuj. Dividido el tiempo tu-
XXVII. uu.
Quasitum. Y que habia sido buscado viese cada uno de por si solo el
para contrarrestar Hanibal. supremo dominio.
juniorem. Y que el mayor se habia cumque. Todo lo que fuese terne-
igualado al menor , el Dictador ridad del compaero Minucio, se
al Coronel de Caballera por de- atribuira lafortuna, d desgra-
creto del Pueblo. ca.
Pars II. L
12 * TITO
nunquam volentem parte , qua posset , rerum consilio
gerendarum cessurum : nee se tmpora , aut dies imperii
euin eo , sed exercims divisurum , suisque consiiiis , quo-
omnia non Beeret , qua: posset , srvatarum." Ita
obtinuit , uti legiones , sicut consulibus mos esset , inter
se dividerent. Prima & quarta Minucio , secunda & ter-
tia Fabio evenerunt. Iiem quits pari numero, socium-
que , & Latini ntiminis auxilia , diviserunt j castris se que
que separari magister equitum voluit.
XXVIII. Duplex inde Hannibali gaudium fuit : eque
enim quicquam eorum, quae apud hostes ageremur, eum
fallebat , & perfugis multa indicantibus , & per suos ex-
piorantem. Nam & liberam Minucii temeritatem se suo
modo captaturum , & solertiae Fabii dimidium virium de-
cessisse. Tumulus erat inter castra Minucii , Pcenorumque.
Eum qui occupasset , baud dubie iniquiorem erat hosti lo
cum facturus. Eum non tam capere sine certamine vole-
bat Hannibal ( quanquam id operas praetium erat ) , quam
causam certamiiiis cum Minucio, quem semper occursu-
rum ad obsistendum satis sciebat , contrahere. Ager omnis
mdius erat prima specie inutilis insidiatori , quia non mo-
do sylvestre quicquam , sed ne vepribus quidem vestitum
habebat : re ipsa natus tegendis insidiis , eo magis quod
in nuda valle nuda talis fraus timeri poterat , & erant
in anfractibus cavae rupes ; ut quaedain earum ducerus
armatos possent capere. In has latebras , quot quemque
lo'cum apte insidere poterat , quinqu miiiia condun-
tur

Communication. Que el dominio era Facturus. Sin duda dexaba al eoe-


comuo A los dos. migo en peor lugar.
Cessurum. Que nunca cederla su de- Pretium. Era mucho de estimar,
recho en quanto pudiese en dar Occursurum. Que siempre le saldra
su parecer para las empresas. oponrsele.
Omnia. Puesto que no le era per- Satis sciebat. Porque conocia la te
rn itido el conservarlo todo. meridad de Minucio.
Sociumque Dividieron la gente de ger. Todo el terreno que haba en-
estrangeros, aliados, &c. tre los dos exrcitos , i primera
XXVIII. vista , &c.
Eum fallebat. Se le es.apaba. Re ipsa. Pero en realidad pareca
Capturum. El se ganara la teme- nacido j.ara emboscadas.
ridad, &c- In anfractibus. Entre unos caminos
Vecessisse. Que la sagacidad de speros y torcidos.
Fabio se le haba quitado la mi- Insidere. Quanius pudian caber en
tad,&c. cada concavidad.
lirio. 163
tur peditum , equitumque. Necubi tamen aut motus ali-
cuius temer egressi , aut fulgor armorum fraudem in val
le tarn aperta detegeret ; missis paucis prima luce ad ca-
piendum, quem ante diximus , tumulum , avertit oculos
hostium. Primo statim conspectu contemt paucitas , ac
sibi quisque deposcere pellendos inde hostes. Ad locura
capiendum dux ipse inter solidissimos , ferocissimosqua
ad arma vocat , & vanis animis , & minis increpat hostem.
Principio levem armaturam dmittit , deinde couferto a-
gmine mitti quits $ postremo , quum hostibus queque
subsidia mitti videret , instructis legionibus procedit. Et
Hannibal laborantibus suis, alia atque alia , crescente cer-
tamine , mittens auxilia peditum equitumque , iam iustam
explcverat aciem , ac tous utrinque viribus certabatur.
Prima levis armatura Romanoruin prseoccupatum infe
riore loco succedens tumulum ; pulsa , detrusaque terro-
rem in succedentem intulit equitem , & ad iigna legio-
num refugit. Peditum acies inter perculsos impvida sola
erat j videbaturque , si iusta aut si recta pugna esset,
haudquaqum impar futura : tantum animorum fecerat
prospere ante paucos dies res gesta. Sed exorti repente
insidiatores , eum tumultum , terroremque in latera utrin
que 'ab tergoque incrsantes , fecerunt; ut eque animus
ad pugna m , eque ad fugam spes cuiquam superesset.
XXIX. Tunc Fabius primo clamare paventium au-
ditp , dein conspecta procul turbat acie : " Ita est , in-
quit , non celerius quam timui , deprehendit fortuna
temeritatem. Fabio sequatus imperio, Hannibalem &
Mvirtute , & fortuna superiorem videt. Sed aliud iurgan-
Mlii,

Necubi. Pero de suerte que en nn- Detrutaque. Combatidos , y recha-


guna parte se descubriese , &c. zodos los arenados la ligera , in-
Avtrtr. Llev la atencin del eue- fundieron el miedo , Ve.
migo Minucio. Tantum. Tanto valor habia infuodl-
Depotcere. sup. cpit. do los Rcmaiios el haber te
Vanit animis. Con vanas jactancias, nido alguuss venUjas lu di. s
y amenazas. antes.
Crmferto. Amontonados. Tumultum. Tal desorden y espanto.
Exp'leverat. Habia ya compuesto
txercito igual al Romano. XXIX.
Prima. La vanguardia de armados
la lig?ra , &e. A.quatus. IVlinucio igualado n el
Succdent. Subiendo aun monteci- mando Fabio, ve ya i Kaui
lio ya ocupado for la parte in- bal superior eu tutrz.s , &c.
ferior.
La
164 ex rifo
di , succetidique tempus erit. Nunc signa extra vallum
proferte. Victoriam hosti extorqueamus , confessionera
erroris civibus." Iam magna ex parte cassis a bis circum-
spectantibus fugam, Fabianase acies repente , velut caslo de-
mi.-sa, ad auxilium ostendit. Itaque priusquain ad coniectum
teli veniret , aut manum consereret , suos fuga efifusa , &
ab nimis feroci pugna iiostes continuity Qui solids ordini-
bus vage dissipati erant , undique confugerunt ad nte-
gram aciem : qui plures simul terga dederant , conversi in
ho tem , volventesque orbem, nunc sensim referre pedem,
nunc conglobad restare. Ac iam prope una acies facta erat
victi , atque integri exercitus , inferebantque signa in ho-
stem 5 quum Pcenus receptui cecinit , palam ferente Han-
nibale , ab se Minucium , se Fabio victum. Ita per va
riara fortunara diei maiore parte exacta , quum in ca
stra reditum esset ; Minueius convocatis militibus : (tSx-
)>pe ego , inquit , audivi , Milites , eum primum esse vi
saran , qui ipse consulat quid id in rem sit j secun-
5>dum eum , qui bene monenti cbediat : qui nee ipse
consulere , nee alteri parre sciat , eum extremi inge-
nii esse. Nobis quoniam prima animi , ingeniique nega-
ta sers est , sccundam ac inedum teneamus : & , dum
imperare discimus , parre prudenti in animum indu-
camus. Castra cum Fabio iungamus : ad praetorium
eius signa quum tulerimus , ubi ego eum Parentcm
appellavero , quod beneficio eius erga nos , maiestate
eius dignum est -r vos , Milites , eos , quorum vos m-
jjdo arma , dextgrxque texerunt , Patronos salutabitis:

Proferte. Con indignacin , y com- In rem. Que aconseja lo que el ca-


pasion manda Fabio A. los suyos so pide.
saquen las vanderas para ir al so- Extrem ingenii. Que es el mas infe-
corro de Mlnucio. rior: gran milagro haber recono -
Civibus. Y los Ciudadanos la con- cido Minucio su temeridad ;sulo
fesion de su yerro. por esto merece tanta alabanza
. O pntrae en pelea. como Fubiu.
fimisferocis. De pelear con dema- Wegata. Se nos ha negado el sa-
siada ferocidad. ber aconsejar, tomai buenas de-
Confugenmt. Concurrieron de todas terminaciones.
p-irtes a juntarse con el exrcito Eius (lignum. Porque lo merece su
de Fabio, que vnia de refresco. m.isrstad , y el beneficio que nos
Orbem. Y resolvindote. hizo.
fcis. Un batalln. Patronos, llamadlos protectores.
initgn. De los :odados sanos.
LITIO. i5s
r>& , si nihil aliud , gratorum certe nobis animorum glo-
riam dies hasc dederit."
XXX. Signo dato , conelamatur inde , ut colligantur
vasa : profecti , & agmine incedentes dictatoris cavtra
in admirationem & ipsum , & omnes , qui circa erant , con-
verterunt. Ut constitua sunt ante tribunal signa , pro-
gressus ante alios magister equitum , quum patrem b'n-
biutn appellasset , circumfusosque militum eius totum a-
gmen patronos , consalutasset. "Parentibus , inquit , meis,
dictator (quibus te modo nomine , quo fando possum,
Miequavi) vitam tantum debeo , tibi , quum meam salu-
sitem , turn omnium horm. Itaque plebiscitum , quo o-
neratus magis , quam honoratus sum , primus antique,
abrogoque : & , quod tibi , mihique , quod exercitious-
nque* his tuis servato , conservatori sit felix , sub im-
perium , auspiciumque tuum redeo , & signa le-
wgionesque restituo. Tu , quaso , placatus me magiste-
riuin equitum , hos ordines suos quemque tenere iu-
beas." Turn dextrse interiunet , militesque , concione
diiniss , nolis ignotisque benigne atque hospitaliter in-
vitati : ketusque dies ex admoduin tristi paulo ante ac
prope exsecrabili , factus. Roma: , ut est perlata fama rei
gestae , dein litteris non magis ipsorum imperatorum , quam
vulgo militum ex utroque exercitu affirmata , pro se quis
que Maximum laudibus ad clum ferre. Par glorii apud
Hannibalem , hostesque Pnos erat : tum demum senti
r , cum Romanis , atque in Italia bellum esse. Nam bien-
nio ante adeo , & duces Romanos , & milites spreverant,
ut vix cum eadem gente bellum es:e crederent , cuius
terribilem earn famam patribus accepisfent. Hanniba-
lein quoque ex acie redeuntem dixisse ferunt , cr Tan-
idein
V

XXX. que un atentado pblico con el


Vasa. Los aparatos de guerra. Dictador, era justo segn la dis-
Et agmine. En orden de batalla. ciplina Romana, que se expiase
Signa. Las banderas. pblicamente.
Fando. Que puedo explicar. Dextm. Entonces dadas las ma
Jkquavi, Te igual cou mis pa- nos.
dres. Vulgo. Que generalmente.
Pleitcitvm. Anul y abrogo el de- Maximum. A Fabio.
creto del Pueblo. Ac tum. Entonces en fin couocie-
Autpiciumquc. Conducta. ron tos Africanos.
Flaiatus. Tomando ia satisfaccin Ex ah. Cuando volva sus trin
que gustes de nuestra culpa , por- eneras despus de esta batalla.
l66 " TITO ,
dem earn ubem , quae sedere in iugis montiutn slita
sit, cum procella imbrem ddisse."
XXXII. Cnsules , M. Attilius Fabiano , Geminus
Servilius Minuuano exercitu accepto , hybernaculis ma
ture 'communias ( tum enim autumni erat tempus ) Fabii
artibus cum summa inter se concordia bellum gesserunt.
Frumentatum exeunti Haiinibali , diversis locis opportu-
ni aderant carpentes agmen, palatosque excipientes: in
casum universae dimicationis , quam omnibus artibus pe
tebat hostis, non veniebant. Adeoque inopia e-t coactus
Hannibal , ut , nisi tum fugae speciem abeundo timuisset,
Galliam repeiiturus luerit : nulla relicta spe alendi exer-
citus in es locis , si iiisequeni.es cnsules eisdem artibus
bellum grrent. Quuin ad Geronium iam hyeme impen
dente con litis et bellum , Neapolitani legati Romam ve
nere. Ab iis quadraginta paterae aureae magni ponderis in
curiam illatae , atque ita verba facta , ut dicerent : "Scire
sese Romani populi aerarium bello exnauriri : & , quum
iuxta pro urbibus , agrisque sociorum , ac pro capite, at*
que arce Italias uroe Romana, atque imperio geratur,
aequum censuisse Neapolitanos, quod auri sibi, quum
ad templorum ornatum, turn ad subsidium fortunas
maioribus relictum foret , eo iuvare populum Roma-
num. S' quam opem in sese crederent , eodem studio
fuisse oblaturos. Gratum sibi Patres Romanos , popu-
lumque facturum , si omnes res Neapolitanorum suas
duxissent : dignosque iudicaverint , ab quibus donum,
animo volntate eorum , qui libentes darent quam re,
maius ampliusque acciperent." Legatis gratiae acts pro
munificenti , curque. Patera., quae ponderis minimi fuit
accepta.. Per
Ifubem. Habla del exreito de Fa- Constitittet. Se hubiese detenido.
bio , que iba pur las cumbres de Paiera. Cuarenta copas de oru de
los montes. gran peso.
uum'tuxta. Como ' hiciese la guer-
. ra tanto por las ciudades, y ter-
M. AtV.ius. Atilo toma el exr- ritorios de los aliados:
cito de Fabio, Serviio el de Mi- Subsidium. Para el socorro de sus
nuci. necesidades.
Fabii. Siguiendo las mximas de Duxhsent. Las tuviesen por suyas.
Fabio reduxeron Hanibal la Maiui. Mayor por la intencin y
ultima miseria. voluntad , tire.
Carpentet. nftstando , daando el Patera. Solo reciben una copa,
bxfVcito de Auibal. y esa la mas pequea.
KcfiiuruJ. Se hubiera vuelto.
(
Lirio. 167
XXXIII. Per eosdetn dies speculator Carthagniensis,
qui per bienniutn fefeerat , Romas deprehensus , praecis-
sisque manibus dimissus. (Dissidium de consilium creati
ne ortum : Paulus & Varro creati.) Sed condones , pri-
usquam ab urbe sigua moverentur, consulis Varronis mul
ta: , ac feroces fure: denunciaates bellum arcessitum in
Italiana ab nobilibus ; mansurumque in visceribus reipu-
blice , si plures Fabios imperatores haberet ; se , quj die
hostem vidisset, perfecturum. Collegx eius Paulli una,
pridie quam ex urbe proficiscerentur , condo fuit verior,
quam gratior populo , qua nihil inclementer in Varronem
dictum , nisi id modo : "Mirari e quomodo quis dux,
priuquam aut suurn , aut hostiutn exerdtum , locorum
situm , naturam regionis nosset , iam nunc locatus in ur-
be sciret , qux sibi agenda armato forent ; & diem quo
ique praedicere posset , qua cum hoste sigis collatis ee-
>iset dimicaturu?. Se , quae consilia magis res dent homi-
nibus , quam homines rebus , ea ante teinpus immatura
non prx.epturutn. OpLare , ut quae caute , atque con
sulte gesta escent , satis prospere eveairent. Tc.nerita-
rteni , praeterquam quod stulta sit , infelicein etiam ad
id locorum fuisse." Profecti tandem uterque ad exer
citum. Hannibal quamquam parie diinidi auoias ho-
stiam copias cerncbit : tarnen adventu consulum mire gau-
dere. Non solum enim nihil ex raptis in diem commea-
tibus superabat : sed ne unde raperet quidem quicquam
reliqui erat , omni undique friuuento posteaquam ager
parum tutus erat , in urbes munhas convecio ; ut vix
decern dierum (quod compertum postea est) frumen-
tum superesset , Hispanorumque ob inopiam transido
pa

XXXIII. Arrr.aio.Lo que haba de hacer cuan-


Specuiator. Una espa de Haoibal. du estuviese en campara.
Denidiuai. Origins* disensin so- Immatum. Que l no daria fuera de
bre la creacin , &c. sazn .aquellos consejos, que pro-
Conciones. Las ha rengas del Con- meten mas las cosas los hom-
sul Varron. bres, que estos ti las cosas; por-
Denunciantcs. Dando entender. que el hi mbre se ha deacumo-
Perfecturum. La concluira : se en- dar la situacin de ellas.
tiende la guerra. Ad id locorum. En esta ocasin.
Una. Silo ech uua harena. Raptis. De lo que pillaban paia el
Qua nihil. En la que nada dixo de dia.
duro contra Varron. Erat. Habia quedado.
1 68 ''X tito
parata fuerit , si maturitas temporum exspectata foret.
XLI. Ceterim temeritati consulis , ac praepropro
ingenio materiam etiam fortuna dedit : 'quod in prohi-
bendis praedatoribus , tumultuario praelio , ac procursu
magis militum , quam ex praeparato , aut iussu imperato-
rum orto, haudquaquam par Pnis dimica\io fuit. Ad
milie & septingentos csi ; non plus centum Romano
rum, soeioruinque occi-is. Ceterum victorious effuse se-
quentibus , metu insidiarum obstitit Paullus consul ; cu
ius eo die (nam alteris imperitabant ) imperium erat : Var-
rone indignante ac vociferante , emissum hostem mani-
bus , deoeliarique , ni cessatum foret , potuisse. Hannibal
id damnum haud aegerrime pati : quin potus credere , ve-
lut inescatam temeritatem ferocioris consulis , ac novo-
rum maxime militum esse : & omnia ei hostium , haud se-
cus quam sua , nota erant : dissimiles discordesque im-
peritare ; duas prope partes tironum militum in exerci-
tfu esse.. Itaque locura , & tempus insidiis aptum se ha
bere ratus , nccte prxima nihil praeter arma ferentes se
cura milites ducens , castra plena omnis fortunae publica;
privataeque relinquit , transque prximos monte1; la:v pe-
dites instructos condit , dextr quits , impedimenta per
cornua in medium agmen traducit : ut diripiendis velut de-
sertis fuga dominorum castris , occupatum , impeditumque
hostem opprimeret. Crebri relicti in castris ignes , ut fides
fieret , duin ipe longius spatium fuga praciperet , falsa
imagine castrorum (sicut Fabium priore anno frustratus
esset ) tenere in locis cnsules voluisse.
' Ubi

Si maturitas. Si se hubiera esperado Damnum. La discordia de los Cop-


jque el tiempo lo madurase. sules.
XLI. Velut intscatam. Como cebada.
Prxprofero. Y conducta trastor- Dissimiles. Los Cnsules.
nada. Catira. Dexd su campo lleno de bie-
Procursu. Y mas que acometimien- nes pblicos y privados.
to de los soldados. Condit. Escondi.
Haudquaquam. Con prdida deles Impedimenta. Los bagages.
Africanos. Vt deripiendis. Para oprimir lo*
Zffuse. El Consul Paulo detuvo i Romanos ocupados en s.iquear el
los Humanos vencedores, que da- campo, como desamparado de
bat alcance muy separados i. los su dueo.
Africanos. . Crebri ignes. Muchas hogueras.
jltemis. Un dia uno, otro, otro. Vt f.des fieret. Para dar a entender
Debeilarique. Se podia haber derro- que no quera que los Cnsules
tado. " saliesen de las trincheras.
. 169
XLII. Ubi illuxit , subductae primo stationes , deinde
propius adeuntibus , insolitum silentium admirationem fe
cit. Iam satis compert solitudine in castris , concursus
fit ad pretoria Consilium , nunciantium fugam hoitium
adeo trepidant , ut tabernaculh stantibus, castra reli-
querint : quoque fuga obscurior esset , crebros etiam re
lictos ignes. Clamor inde ortus , ut sigua proferri ube-
rent , ducerentque ad persequendos hostes , ac protinus
castra diripienda. Et Consul alter velut unus turbae mi-
litaris erat. Paullus etiam atque etiam dicere , providen-
dum, prascavendumque esse. Postremo quum aliter ne-
que seditionem , eque ducem seditionis sustinere pos
set , Marium Statilium praefectum cum turma Lucana ex-
ploratum mittit , qui ubi adequitavit portis , subsistere
extra munimenta ceteris iu<-sis , ipse cum duobus equitibus
vallum intravit ; speculatusque omnia cum cura , renun-
ciat , insidias profecto esse : ignes in parte castrorum , quai
vergat in hostem , relictos ; tabernacula aperta , & omnia
cara in promtu relicta : argentum quibusdam locis temer
per vias , valut obiectum ad prasdam vidisse. Quae ad deter-
rendo- cupiditate nimos nunciata erant , ea accenderunt;
& clamore orto militibus , ni signum detur , sine ducibus
ituros ; haudquaquam dux defuit. Nam extemplo Varro
Signum dedit proficiseendi. Paullus , cum ei sua sporne
cuuctanti , pulii quoque auspicio non addixissent , obnun-
ciari iam efferenti porta signa collegae iussit : quod quan-
quam Varro aegre est passus, Flaminii tarnen recens ca
sus,

XLII. Accencrunt. Eso les encendi mas


Vhi illuxit. Luogo que amaneca. la codicia.
jlieuniibus. A los Romanos que se Pulli quoque. Tampoco los pollos ve-
acercaban al campo de Hanibal. nian en esta expedicin, porque
Coneunur. Corren ala tienda de ios no quisieron comer el grano que
Cnsules. les echaron: segn comian los
Stantibus. Que estando las tiendas pollos, y segn saltaban las te-
puestas, gumbres de trigo, cebada, &c.
Bncem. A Varronque era el princi- as anunciaban los Aruspices
pal en querer ir saquear el cam- Polleros el que se diese no la
po d Hanibal batalla.
adequitavit. Vne i caballo hasta la Iam. Estorvar al colega que entra-
entrada de las trincheras. ba ya las banderas por la puerta
Vtrgat. Por la parte que miraba de las trincheras,
hacia los Romanos. Flammii. Que,deS|>rpeiaba los Dio-
Omnia cara. Y t>:do lo mas precioso ses , y fue" derrttado en Trasi-
estaba dexado mas A. la mano. meco.
170 EX TITO
sus , Claudiique Consuls primo Pnico bello metnorata
navalis clades , reiigionein animo incussit.
Dii prope ipsi eo die magis distulere , quam prohibuere
imminentem pestem Romanis. Nam forte ita evenit, ut
quum referri signa in castra iubenti Consuli milites non
parrent , servi duo , Foriniani unus , alter Sidicini equi-
tis , qui Servilio atque Attilio Cousulibus inter pabulato-
res excepti Numidis fuerant, profugerent eo die ad do
minos $ qui deducti ad Cnsules denuntiant , omnem
exrcitum Hannibali> trans prximos montes sedere in
insidiis(. Horum opportunus adventus , Cnsules imperii
potentes fecit , quum 3mbitio alierius suam primum apud
eos parva indulgenti maiestaiem solvisset.
XLIII. Hannibal posteaquam motos magis inconsulte
Rouianos , quam ad ultimum temer evectos vidit ; nequic-
quatn , detecta fraude , in castra rediit. Ibi plures dies pro
pter inopiam frumenti manere nequibat , novaque consilia
in dies, non apud milites solum, mistos ex colluvie omnium
gentium , sed etiam apud ipsum ducem criebantur. Nam
quum initio fremitus , deinde aperta vociferatio fuisset , ex-
poscentium Stipendium debitum , querentiumque annonam
primo , postremo famen , & mercenarios milites , maxime
Hispani generis , de transitione cepisse consilium fama es
set , ipse etiam interdum Hannibal de fug in Galliam dici-
tur agitasse : ita ut , relicto peditatu omni , cum equitibus
se prorriperet. Quum hasc consilia , atque hie habitus aiii-
morum esset in castris , movere hide statuit , in calidio-
ra atque eo mamriora mepsibus Apulia; loca 5 simul ut
quo lonHus ab hoste recessissct, transfugia impeditiora
levibus ingeniis essent. Profeetus est nocte , ignibus si-
mi

Claudiigue. Este porque no queran hiendo sido vana su estratagema,


comer los pollos, los arrojo al por haberse descubierto , se vol-
mardicieudo: si uo comeo, que vid al campo.
beban. Querentiumque. Quejndose primero
Incussit. Se atemoriz Varron con de U caresta, despus del ham -
este agero. bie.
Potentes. Mis valerosos en el man- Transitione. De pasarse al partida
dar , y ser obedecidos. Romano.
XLIII. Peditatu. Que dexaba toda la In-
JUagis.Qne el movimiento de les tontera.
Romanos mas haba sido una in- Hubitus. Disposicin.
consideracin , que na temeri- Transfugia. Fuesen las deserciones
dad llevada al extremo; y ha- mas dificiles los de mala cabeza.
Lirio. 171
militer factis , tabernaeulisque paucis in specem relictis,
ut insidiarum par priori metus contineret Romanos. Sed
per eundem Lucanurn Statilium, omnibus intra castra trans-
que montes exploratis , quum relatum esset , visum pro-
cul hostium agmen : tum de insequendo eo consilia agita-
ri cpta. Quum utriusque consulis eadem , quae semper an
te , fuisset senteiitia 5 ceterum Varroni fere omnes , Paullo
nemo , praeter Servilium prioris anni consulem , assentire-
tur i maioris partis sententi , ad nobilitandas clade Ro
mana Cannas , urgente fato profecti sunt. Prope eum vi-
cum Hanuibal castra posuerat aversa Vulturno vento
qui campis torridis siccitate nubes pulveris vehit. Id cun
ipsis crstris percommodum fuit , tum salutare praecipue
futurum erat , quum aciem dirigrent , ipsi aversi , tcrga
tantum afilante vento, in obcsecatum pulvere efl'uso ho-
stem pugnaturi.
XLIV. Cnsules satis exploratis itineribus , sequen-
tes Poenum , ut ventum ad Cannas est , ubi in conspectu
Pcenum habebant , bina castra coinmuniunt eodem ferme
intervallo , quo ad Geroniuin , sicut ante , copiis divisis.
Anfidus amnis utrisque castris affluens , aditum aquato-
ribus ex sua cui usque opportunitate baud sine certamine
dabat. Ex minoribus tarnen castris , quae posita trans Au-
fidum erant , liberius aquabantur Romani , quia ripa ulte
rior nullum habebat hostium praesidium. Hannibal spetii
nactus locis natis ad equestrem pugnam , qua parte
virjum invictus erat , facturos copiam pugnandi cn
sules , dirigat aciein , lacessitque Numidarum procur-
satione hostes. Inde rursus sollicitari seditione mi-
ta-
Speciem. Algunas tiendas aparta- XLIV.
das. Bina catira. Formaron dos cam-
Metus. Igual miedo do criadas al pos de batalla: cada Consul tenia
que tuvieron poco antes. el suyo.
Serventa Ya se dixo arriba que iban Affluens. Corriendo por losdoscam-
d/scordes. . pos de Cartagineses, y Roma-
Cannas. Para hacer famosa Canas nos. *
con la matanza de Romauos. Hostium presidium. Porque la ri-
A Vulturno. De espaldas al vien- bera de la otra parte no estaba
to, que corra de la parte de guarnecida de eu-migos.
Vulturno. jgia parte. Porque era mucho mejor
Qui campis Que arrastra nubes de su caballera que la Romana.
polvo <1e tos campos secos del Facturos. Le dorian ocasin de pe-
calor, loar.
^Aversi. Los Africanos de espaldas Procursatione. Con acometidas.
al viento. Sollicitari sup. cwperunt.
172 "EX TITO
tari discordia consulum Romana castra : quum Paul-
lus Semproniique & Flaminir temeritatem Varroni , Var-
ro speciosum timidis , ac segnibus ducibus cxemplum Fa-
bii obiiceret : testareturque Dos hominesque hic , nul
lam penes se culpam esse , quod Hannibal iam velut usu
cepisset Italiam ; se constricium collega teneri 5 ferrum,
atque arma iratis , & pugnare cupiemibus adimi multi
bus : ille , si quid proiectis , ac proditis ad inconsultam
atque improvidam pugnam legionibus accideret , se o-
mnis culpa; exsortem, omnis eventus- participem fore
diceret. Videret , ut , quibus lingua tarn prorata ac te
meraria , seque in pugna vigerent manus.
XLV. Dum altercationibus magis quam consiliis tem-
pus tcritur , Hannibal ex acie, quam ad mulium diei te-
nuerat instructam , quum in castra ceteras reciperet co
pias , Numidas ad invadendos ex minoribus castris Ro-
manorum aquatores trans fluraen mittit. Quam incondi-
tam turbam , quum vix< dum in ripam egrcssi, clamore
ac tumultu fugassent , in stationem quoque pro vallo
locatam , atque ipsas prope portas evecti sunt. Id vero
indignum visum , ac tumultuario auxilio iam etiam ca
stra Romana terreri: ut ea modo una causa, ne extem
plo transirent Humen ; dirigerentque aciem , tenuerit
Romanos , quod summa imperii eo diei penes Paulum
fuerit. Itaque Varro , postero die , cui sors eius diei
imperii erat , nihil consulto colleg , Signum pugna; pro-
posuit , instructasque copias Sumen traduxit , sequence
Paullo : quia magis non probare , quam non adiuvare con
silium poterat. (Clamore sublato pugna commissa est.)
Paul-

Spccwtum. Plausible solo para" losFugattent. Hiciesen huir los que


cobardes, &c. ' iban i. hacer agua.
Velut usu. Porque en estando mu - Vallo. Delante de la trinchera,
cho tiempo em alguna parte se Indignum. Esta indignacin era de
adquiere derecho por las leyes. . Varron, y Igs que eran de su
Ule. 1 Consul Pau!o. dictamen.
omnit. Que l estaba libre de '. De los Auxiliares Numl-
toda culpa, pero seria partid- das que iban de tumulto,
pante de qualquier suceso. a modo. Que el nico motivo, que
los detuvo, pa:a &c.
XLV. Signum. Era un manto d prpura,
Mulium. Hasta muy entrado el diar que se ponia sbrela tienda del
Mgrasi. Apenas habiaa acabado de General, que denotaba haber
pasar los Numidas, aquel dia batalla.
Lirio. 173
XLIX. Paullus , quamquam primo statim praelio fun
da graviter ictus fuerat , tarnen & occuirit saepe cum con
fras Hannibali , & aliquot locis praelium restituit , pro-
tegentibus eum equitibus Romanis , omssis postremo
equis , quia consulem ad regendum equum vires deficie-
bant. Tum denuncianti cuidam , iussisse consulem ad pe
des descender quits , dixisse Hannibalem ferunt : Quam
mallem vinctos mihi traderet ! Equitum pedestre prselium,
quale iam haud dubia hostium victoria fuit, quum victi
mori in vestigio mallent, quam fugere ; victoree moranti-
bus victoriam irati , trucidarent , quos pellere non pote-
rant. Pepulerunt tarnen iam paucos superantes , & labore,
ac vulneribus fessos. Inde dissipati omnes sunt : equosque
ad fug-im qui poterant, repetebant. Cn. Lentulus tribunus
militum , quum pnetervehens equo , sedentem \a saxo
cruore oppletum consulem vidisset. cfL. iEmili , inquit,
quem unum insontem culpa; cladis hodierna; Dii respice-
re debent ; cape hunc equum ,' dum & tibi virium aliquid
superest. Comes ego te tollere possum, proteger, ne
funestam hanc pugnam morte consulis feceris. Etiam sine
hoc lacrymarum satis luctusque est. Ad ea consul : Tu
quidem , Ca. Corneli , macte virtute esto. Sed cave
frustra miserando , exiguam tempus manibus ho-
stium evadendi' absumas. Abi, nuncia publice Patribus,
urbem Romain muniant , ac priusquam hostis victor
adveniat , praesidiis firment : privatimque Q. Fabio,
L. iEmiiium prasceptorem eius memorem & vixisse,
& adlmc mori. Tu me in hac strage militum meorum
patere exspirare , ne aut reus iterum consulatu sim , aut
accusator collegae existam , ut alieno crimine inno-
j)cen-

XLIX. Repetebant. Los que podan , vol-


Confertit Con los mas ordena- van tomar los caballos para
dos. i huir.
Mallem. Quanto mas quisiera , Pnetervehcnt. Pasando caballo.
me alegrara que me los entre- Funestam. La muerte del Consul ali
gase atados. mentara mucho la gloria de Ha-
Peestre. La. caballera peleaba nibal y descrdito de Roma,
pie. Memorem. Que L. Emilio ha tenido
Morantibut. Contra los que es de- presentes sus consejos , 110 solo
teuiau la victoria, que e.-an los mientras ha vivido, sino lm
ele caballo, que peleaban bien en su muerte.
pie. Expirare. Permteme que muera.
174 ex Tito
ventiam meaui protegam." exigentes, prius turba fu-
gientium civiiim , deinde hostes , oppressere : consulem , i-
gnorantes quis esset , obruere telis ; Lentulum inter tu-
multum abripuit equus. Tura inde effuse fugiunt. Septem
miiiia hominr.m in minora castra, decern in maiora , duo
ferme in vicura ipsum Cannas perfugerunt : qui extemplo
Carthalone , atque equitibus , nullo munimento tegen-
te vicum , circumventi sunt. Consul alter seu forte, seu
consilio , nulli fugientium infestus agmini , cum septua-
ginta fere equitibus Venusiam profagit. Quadraginta rail-
Iia peditura , duo millia septingenti quits , & tanta pro-
pe i civium sociorumque pars caesi dicuntur $ in his alter
consulum ; questores L. Attilius , & L. Furius Bibaculus:
unus & viginti tribuni militum ; consulares quidam , pra>
toriique , & sedilitii ; inter eos Cn. Servilium , & M. Mi-
nuciura numerant , qui magister equitnm priore anno,
Consul aliquot amnis ante fuerat ; octoginta praeterea aut
senatores , aut qui eos magistratus gessissent , unde in se
natum legi deberent ; quum su volntate milites in Ie-
gionibus facta essent. Capta eo pra?lio tria millia peditma
& quits trecenti , dicuntur.
L. est pugna Cannensis , Alliensi cladi nobilitate
par : ceteram , ut illis,-qu3e post pugriam accidere, le-
vior , quia ab hoste cessatura est ; sic strage exercitus gra-
vior , fdiorque. Fuga namque ad Alliam sicut urbem pro-
didit , ita exercitum servant : ad Cannas fugientem con
sulem vix septuaginta secuti sunt: alterius morientis, pro-
pe totus exercitus fuit. Binis in castris quum multitude
semiermis sine ducibus esset ; nuncium , qui in maioribus
erant,

Protegam. Varron acusd Livio Sa- Deberent. que haban tenido aque-
linator, y Emilio ante el Pue- . Hos empleos, de los que debian
. Emilio probo que la culpa era ser promovidos Senadores.
toda de Salinator su colega ; por
esto crearon Consul Varron , y L.
hace alusin esto. Nobilitate. Igual en la fama 6 ncm-
Carthalone. Capitn Africano. bre que dexa ron.
Tegente. Que no daba defensa alguna Gravior. Mas daosa, y horrible
a los Romanos que haban huido. por la matanza.
Alter. Varroo. Alterius. Del muerto Consul EmiJiOj
lnfestum. No habiendo encontrado quasi todo su exrcito muri.
ninguno de los que huan. Semiermis. Quasi desarmados.
Tanta. Tantos Romanos como Au- Maioribus. sup. castris.
xiliares. Prao.Vor haber ganado la vlctorWi
uxstores. Tesoreros. y haber comido los Africanos.
LiriO. 17-5
erant , mittunt ; dum prxlio , deinde ex laetitiae epulis t'a-
tigatos quies nocturna hostes premeret , ut ad se transi
rent : uno agmine Canusium habituros esse. Earn senten-
tiam alii totam aspernari. "Cur enim illos , qui se arces-
sant , ipsos non venire , quum aeque coniungi possent?
quia videlicet plena hostium omnia in medio essent : &
aliorum , quam sua corpora tanto periculo mallent ob-
iicere." Aliis non tam sententia displicere , quam animus
desse. P. Sempronius Tuditanus tribunus militum : trCa-
pi ergo mavultis , inquit , ab avarissimo , & crudelissi-
mo hoste , aestimarique capita vestra , & exquiri pretia.
ab intcrrogantibus , Romanus civis sis , an Latinus soeius,
ut ex tua contumelia , & miseria altcri honos quaeratur?
Non tu : siquidem L. iEmilii Consulis , qui se bene mo
wn , qum turplter vivere inaluit , & tot fortissimorum vi-
rorum , qui circa eum cumulati iacent , cives estis. Sed
anteqam opprimit lux , maioraque hostium agmina ob-
sepiunt iter , per hos , qui inordinati, atque incompositi
obstrepunt prtis , erumpamus. Ferro atque audacia via fit,
quamvis per confertos hostes. Cuneo quidem hoc laxum,
atque solutum agmen, ut si nihil obstet, transibimus. Itaque
ite mc'eum , qui & vosmetipsos , & reinpublicam salvam
vultis." Haec ubi dicta ddit , stringit gladium , cuneoque
l'acto per medios vadit hostes. Et quum in latus dextrum,
ouod patebat , Numid iacularentur , translatis in dex
trum scutis , in maiora castra ad sexcentos evaserunt : at
que inde protinus , alio magno agmine adiuncto , Canu
sium inclumes perveniunt. apud victos magis m
petu animorum , quem ingeuium suum cuique aut fors da-
bat,

jfgmine. Que juntos , &c. Opprimit. Antes que se acabe el


St arcestant. Porque los que los dia.
llamaban i ellos. Portu. Nos aturden delante dlas
Obceret. Y queran mas ononer al trincheras.
enemigo los cuerpos de otros que Cuneo. Como cufia , d en ngulo.
los suyos. ratehat. Y disparateo los Kumidas
JEstimarique. Que se vendan. al costado derecho, que estba
Ab interrogantibus. Con esta peri- descubierto , o sin defensa.
frasis llama brbaros los Afri- Castra. Al otro campo mayor de
canos. los Rorranos.
Fon lu. Tu no querrs esto. Ingcmu..i. Que cada uno daba su
Lives estis. si sois conciudadanos ndole , d la tuerie.
. de L. Emilio Cucsul , &c.
176 TITO
bat , quam ex consilio ipsoruin , aut imperio cuiusquam
agcbantur.
LI. Hannibali victori quum ceteri circumfusi gratu-
larentur , suaderentque ut tanto prcfunctus bello , diei
quod reliquum esset , noctisque insequentis , quietem &
ipse sibi sumeret , & fessis daret militibus j Maharbal , pras-
fectus equitum minime cessandum ratus : "inio , ut quid
hae pugn sit actum scias: die quinto (inquit) victor
win capitolio epulaberis : sequere. Cum quit , ut prius
venisse , quam venturum sciant , procdant.." Hanni
bali nimis laeta res est visa , maiorque , quam ut earn sta
tion capere animo losset. "Itaque voluntatem se laudare
Maharbalis ( ait ) , ad consilium pensandum , temporis
opus esse. Tum Maharbal : Non omnia nimirum eidem
Dii dedere: vincere seis, Hannibal, victoria uti nes-
cis." Mora eius diei satis creditur saluti fuisse uri,
atque imperio. Postero die ubi primum illuxit , ad spo
lia legenda , fcedamque etiam hostibus , spectandam stra-
gem insistunt. Iacebant tot Romanorum millia ; pcu
les passim , equitesque ; ut quem cuique fors aut pu
gna iunxerat , aut fug. Assurgentes quidam ex stra-
ge media cruenti , quos stricta matutino frigore excita-
verant vulnera, ab hoste oppressi sunt. Quosdam &
iacentes vivos succisis feminibus , poplitibusque invene-
runt : nudantes cervicem iugulumque , & renquutn san-
guinem iubentes rnurire. lnventi sunt quidam mersis in
effossain terram capitibus, quas sibi ipsos fecisse foveas
obruentesque ora superiect humo interclusisse spiritual
-

II. Fdamque. Espantosa aun los ene-


Suo reliquum. Lo que quedaba de migos la matanza,
da y de la noche siguiente lo Quem. Segn que huyendo , d pe
diese al descanso, &c- leando se haban juntado casual-
Sequere. Exortaba Hanibal que no mente,
sedetuvieseen proseguir el alean- Cruenti. Ensangrentados.
cp, si quera apoderarse de Roma. Stricta. Que haban hecho revivir
H.inibal no lo hizo, y esto ha dado el dulor de las heridas campri
que riisputarlosPolticos,si obr midasconel fro de la maana,
bien mal Hanibal. Feminibus. Los muslos y rodillas.
JPrius venase. De suerte que baya Mudantes. Estenditndo cuello, y
yo ll.gado antes que sepan, &c. garganta.
Vii. uno mismo no han concedido Sufenecta. Tapadas las bocas con
los Dieses el saberlo todo. tierra.
'Lirio.' 177
apparebat. Praecipue convertit oranes substratus TSTumid
mortuo super incubanti Romano vivus , naso auribusque la-
ceratis; quum manibus ad capiendum telum inutilius in
rabiem ir versus , laniando dentibus hostem expirasset.
LUI. Romanis cousultantibus inter paueqs de summa
rerum , nunciat P. Furius Philus , consularis viri filius
Nequicquam eos perditam spem fovere : desperatam , com-
ploratamque rem esse puhlicam. Nobiles "uvenes quos-
dam , quorum principan L. Csecilium Metellum , mare
naves spectare, ut , deserta Italia , ad regum aliquem
wtransfugiant. " Quod malum praeterquam atrox. , super tot
clades etiam novum , cum stupore , miraculo trpidos
defixisset , & qui aderant , concilium advocandum de eo
censerent , negat consilii rem esse Scipio , iuvenis fatalis
dux huiusce belli. " Audendum atque agendum,, non con-
sultandum ait , in tanto malo esse, lient secum extam-
plo armati , qui rempublicam salvam vellehu Nusquam
verius , quam ubi ea cogitentur , hostium . castra esse."
Pergit ire , sequentibus paucis , in hospitium Metelli, Et
quum concilium ibi iuvenum , de quibus aliatum erat,
invenisset : stricto super capita consultantium gladio:"fix
mei animi sententia , inquit , ut ego rempublicam populi
Romani non deseram , neque alium civem Romanum
deserere patiar. Si sciens fallo i mm me Iupiter Opt.
Max. domum , familiam , remque meam pessimo. leio
afficias. In haec verba , L. Cseciii , iures postulo , ceterique
qui adestis : qui non iuraverit , in se hune gladium stri-
ctum esse scit." Haud secus pavidi , quam si victorem
Haunibalem cernrent j iurant omues , custedendosque
semetipsos Scipioni tradimt.
-.-*' <: . . .'..'-. ..-.-',' Tunc

Romano. Sacado de debajo de un tinado por los Hados, para Capl-


Koinano muerto puesto sobre j. tan que terminase esta gut rra,
Versus. La ira hacindole caer en ra- dice que tal asunto no necesita
bia. consejo. -y
LUI. Irtnt. Que le siguiesen al Instante
armados los que &c.
Summa rerum. Que fin tendra el Im- Cogitentur. Que en donde ventilan, d
prto. traten tales cons> jes. Ka cogiten-
afore. Alimentaban en vano. tur vale ea consilia agitcntur.
afielare. Tenan ya .puestas sus mi- Allatuni. De los que se habia hecho
ras en el mar , y marchar en al- la delacin, aviso.
gunas naves. ' Scient. Se engall sabindolo.
Defixisset. Los dexd pasmados. yerba. De del. rider la jatiia has-
Ai.r caniiii. Escipioo joven des- - ta perder la vida.
Pars II. M
178 EX TITO
JL.yn. Tunc ?enatu decemviri libros adre iussi sum.
Et Q. Fabius Pictor Delphos ad oraculum missus est,
sciscitatum, quibus precibus , supplidisque Deos possent
placare , & quaenan futura finis tamis cladibus foret. In
terim ex fatalibus libris sacriricia'aliquod extraordinaria
facta , inter quae Gallus & Galla , Graecus & Grxca in fo
ro boario sub terra vivi dimissi sunt in locum saxo con-
septum, iain'ante hostis humanis , minime Romano sacro,
imbutum. Placatis satis , ut rebantur Deis , M. Claudius
Marcellus , ab Ostia mille & quingentos milites , quos
.in -classem scriptos habebat , Romam, at urbi prsesidio
essent, mittit.
LVIII. Hannibal , secundum tarn prosperam ad Can-
nas pugnam victoris tnagis , quam bellum gerentis inten
tos curis , quum , captivas productis , segregatisque sociis,
-eos., sicut ante ad Txebiam Trasimenumque lacum, benigne
allocutus, sine pretio dimisisset ; Romanos quoque vocatos
(quod nunquam alias antea) satis miti sermone alloquitur:
nein .internecinum sibi e^se cum Romanis bellum : de di-
.gnitate.atque imperio certare. Et patres virtuti Romans
eessisse : &. se id adniti , ut suae invicem simul felicitati,
M&virtuii cedatur. Ixaque redimendi se captivis copiamfe-
jcere. Pretium fore in capita , equid quingenos quadrigatos
. unummos, trecenos, pediti, servo centum:" Quanquam ali-
quantum adiiciebatur equittous ad id. pretium, quodpepi-
gerant dedentes se ; beti tamen quamcumque condiiionem
paciscendi acceperunt. Piaeuit suifragio ipsurum decern
i , .. ,1 ' i- i ... At-

. > . IVII. Scriptos. Alistados para la armada


libros. Consultar, leer los libros naval.
Sibilinos LVIII.
Precibus. Rogativas y sacrificios. Segregatisque. Separados los cauti-
x fatalibus sibilinos. vos de los aliados de Ruma.
Terra vivi Fueron enterrados vj.vos: J/ttrrnecinuin. . Qut-no hacia gtifl
aqu tienes sacrificios hnmanos en mortal con Jos Romanos..
Roma.. t patres. Los Senadores Africanos.
Saxo conseptum. Cercado de piedra. Copiam facer. Que daban facultad i
Minime Homano. Pero esto de nin- los cautivos d<- rescatrs, ;
gun modo era conforme, los ri- JSummos. Quinientas monedascooel
tos Romanos; pero Plutarco, teito de la carroza oe cuatro ca-
Orosio, y zonaras, dicense bi- ballos.
cieron tambin en. el principio uod pepjgerant. Que habian pac-
de la guerra Glica, que queda tado al entregarse.
contada. Suffragio. Por voto de los mismof.
Ab Ostia. Desde el puerto de Hostia.
LiriO. 179
deligi , qui Romam ad senatum irent. Net pigmis aliud h-
dei , quam ut iurarent se redituros , acceptum. Missus cum
his Carthalo nobilis Carthaginiensis: qui , si fcrte ad pacem
inclinarent nimos , conditiones ferret. Quum egressi ca
stras essent , unus ex iis minime Reman iugecii homo , ve-
lut aliquid oblitus , iurisiurandi soivendi causa quum in
castra redisset, ante noctem comits assequitur. Ubi eos
Romam venire nuntiatum est $ Carthaloni obviam lictor
missus , qui dictatoris verbis nuntiaret., ut ante noctem ex-
cederet finibus Romanis.
L1X. Legatis, captivorum senatus ab dictatore datus
est , quorum princeps M. Iunius omnium verbis concioiiatus
est de prassend rerum statu. Itaque ubi is finem dicendi fe
cit , extemplo ab ea turba , quae in comitio erat , clamor fle-
bilis est sublatus, manusque ad curiam tendebant orantes, ut
sibi liberos , fratres , cognatos redderent. Feminas quoque
metus , ac ncessitas , in foro , turba: huic virorum iminj-
scuerat : Senatus , summotis arLitris , consuli eeeptus. Ibi
quum sententiis variaretur , & alii, redimendos de publico,
alii nullam publice impensam faciendam , nee srohibendos
ex privato redimi , si quibus argentum in prsesenti deesset,
dandam ex aerario pecunia m mutuam , praedibusque prae-
diis cavendum populo , censerent.
LXI. Quamquam Patrum quoque plerosque captivi
cognatione attingebant, praeter exemplum civitatis mi
nime in captivos iam inde antiquitus indulgentis, pecu
niae quoque summa homines movit : quia nee aerarium
exhaurire , magna iam summ erogat in servos ad mili-
tiam emendos , armandosque , nee Hannibalem maxime
huiusce rei , ut fama erat, egentem locupletari volebant.
*. Quum

Conditiones ferret. Propusiese las blico.


condiciones. Privato. Que los particulares los
Romani ingenii. Que nada tenia de rescatasen.
Romana. . Que se prestase del erario
Soivendi. Para deshacer, OHoquedar publico.
obligado al juramento. Prxdibusque. De las fianzas hi
potecas que cuidase el Pueblo.
1. L1X.
Minime. Que ya babia muchos si-
Srnatus. Les dio audiencia el Die- glos que era poco piadosa con los
tador en el Senado. cautivos.
Ncessitas. Y el parentesco. Summa. Habiendo ya gastado mu-
Consuli. Se empez deliberar. cho en comprar &c.
Publico, sup. Nummo. 1 diuero pu-
M
i8o Ex Tirer
Qautn tri6te responsum , non redim captivos redditum
esset , novusque super veterem luctus tot iactura avium
adiectus esset , cum inagnis fletibus , questibusque legatos
ad portam prosecuti sunt. Unus ex iis domum abiit , quod
fallad reditu in castra iureiurando se exolvisset. Quod
ubi innotuit , rclatum ad senatum est. Omnes censue-
runt comprehendendum , & custodibus publice datis e-
ducendum ad Hannibalem esse. ' ,

EX LIBRO VIGSIMO TERTIO. ; .


CAP. VII. JLlannibal , prsemiso nuncio ad Mariam
Blosium praetorem Campanum , postero die se Capua:
futurum , proficiscitur castris cum mdico prssidio,
Marins concione advocat , edicit , ut frquentes cum con-
iugibus ac liberis obviam irent Hannibaii. Ab univetsi,
id non obedienter modo , sed enixe , favore etiam vulgi,
& studio visendi tot iam victoriis darum imperatorem,
factum est. Decius Magius nee obviam egressus est , nee,
quo timor tn aliquem ex conscienti significare posset,
privatim se tenuit : in foro cum filio clientibusque paucis
otiose inambulavit , trepidante tota civitate ad excipiea-
dum Pcenum , visenduinque. Hannibal ingressus urbera,
senatum extemplo postulat , prsecantibusque inde primo-
ribus Campanoruin , ne quid eo die seria; rei gereret,
diemque ut ipse adventu suo festum , ljetus ac libens
celebraret. Quanquam prseceps ingenio in iram erat : ta
rnen , ne quid in principio negaret , visend urbe magtiam
diei partem coiisumsit.
VIII. Diversatus' est apud Minios Cleres Steuium,
Pacuviumque ,' nclitos nobilitate ac divitiis. Eo Pacu-
vius
Iactura. la prdida de tantos de que tenia algn miedo de la
Ciudadanos. inobrdiencia.
Reditu. Que coa maliciosa vuelta Clicntbusijue. Ahijados , 6 depen-
al campo , &c. se habia dado por dientes.
libre del juramento. Trepidante. Atropelludosc todaCa-
Esse. Y con efecto le llevaron atad pua , &c.
Hanibal. Ne quid. Que no tratase en aquel
dia ninguna cosa grave,
Cap. Vil. . Ingenio. Inclinado Ira por natu-
Frequenttr. Que todos. raleza.
Enixe fn-oore. Sino ansiosamente, y Visenda urbe. En veriOapua.
favoreciendo tam.bieu el vulgo. VIU.
Quo timaran. ipara dar muestras Pivtrtatus est. Se hospedd.
. l8l
tJus Calavius filiutn iuvenem adduxit , abstractutn abs De-
cii Magii latere , cum quo ferocissime pro Romana so-
cietate adversus Punicum fdus steterat: nec eum aut
inclinata in partem alteram civitas , aut pitria maiestas
sententi depulerat. Huic turn pater iuveui Hannibalem
deprecando magis quam purgando placavit , vktusque
patris precibus lacrimisque , etiam ad cnam tum cum
ptre vocari iussit : cui convivio neminem Campanum,
praterquam hospites , Iubeliumque Tauream insignetn
bello virum, adhibiturus erat.
Cceperunt epulari de die : & convivium non ex more
Pnico , aut militari disciplina esse , sed ut in civitate , at-
que etiam domo luxurios omnibus voluptatum illece-
bris instructum. Unus nec dominorum invitatione , nec
ipsius interdum Hannibalis, Calavii filius Perolla vinci
potuit : ipse valetudinem excusans , patri animi ' quoque
eius haud mirabilem interturbationem caussante. Solis fer
me occasu patrein Calavium ex convivio egressum secutus
filius , ubi in secretum (hortus erat posticis dium par-
tibus ) pervenerunt : "Consilium , inquit , affero , pater:
quo non veniam solum peccati , quo defecimus ad Hau-
nibalem , impetraturi ab Romanis , sed in multo maiore
dignitare & gratia simus Campani , quam unquaru fui-
mus." Quum mirabundus pater , quidnam id esset con-
silji , quaereret j tog reiecta ab humero , latus succintuin
gladio nudat : "Iam ego , inquit , sanguine Hannibalis
jjsanciam Romanum fdus. Te id prius scire volui , si
forte abesse , dum fainus patratur, malles."
IX. Quas ubi vidit audivitque senex: velut si iam
agen

Abstractum. Habindole sacado del Luxurios. Abundantsima,


lado , &c. Nec ifsius. Ni aun cou muchas cii-
Cum quo. De cuya parte habla esta- plicas de Hanibal.
do fuerte en favor de la amistad Caussante. El padre leescusaba di-
Romana, ciendo que estaba muy turbado.
Sententia depulerat. Le habla po- Consilium. Uua determinaciou.
dicio apartar de su parecer i fa- Quo defecimus. Por habernos hecho
vor de Roma. . ,, del partido de Hanibal
Placavit. Mitig i. Hanibal favor Sanciam. Fortalecer, ratificar la
de este joveD, que era su enemigo. alianza de Capua con lus ilma-
De die. Empezse el oDvite de dis nos.
contra lo comn.
1 82 ~EX TITO
agendis , quae audiebat interesset , amens metu : "Per , ego,
te , inquit , fili , quaecumque iura liberus iungunt pareuti-
bus , precor , quaesoque , ne ante oculos patris facer & pa-
ti omnia infanda velis. Paucae hora; sunt intra quas iuran-
tes per quiiquid Deorum est , dextrae dextras iungentes,
fidem obstrinximus , ut sacratas fide manus digressi ab
eolloiuio exiemplo in eum armaremus? Surgis ab ho.cpi-
tili mensa , ad quam tertius Campanorum adhibitus ab
Hmnibiie es, ut eauripsain mensam cruentares hospitis
sanguine? Hannibilem patcr filio meo potui placare, fi-
lium Hanni ali non posu:n i Sed si nihil sancti , non fi-
des , non religo , non pietas ; udeantur infanda , si non
pernkiem noois cu.n scelere airerunt. Unas aggresuru^ es
Hanuibalem ( quid illa t jrba tot iiberorum , servorum-
qus : quid in unum intenti omnium oculi ? quid tot dex-
trae i trpescentne in amentia illa ? Vultum ipshis Hanni-
balis, quern armati exerc tus sustinere nequeunt , quern
shorret Populus RomanUs , tu sustinebis ? & alia auxilia de-
sint , me ipsum ferire , corpus meum opponentem pro cor-
pore Hannibalis , susnebis ? Atqui per meum pectus pe-
tendus" ille tibi , transfigendusque est. Deterreri hie sine
te , potiu quam illic vnci. Valeant preces apud te ,
sicut pro te hodie valuerunt."
Lacrymantem inter ea iuvenem cernens ; medium -
plectitur , atque sculo haerens , non ante precibus ab
stint , quam pervicit , ut gladium poneret , fidemque
daret : nihil facturum tale. Turn iuvenis : ccEgo quidem,
inquit , quam patriae debeo pietatem , exolvam patri.
Tuam

IX. Infanda. Comtanse sacrilegios.


jimtnr me/u. Fuera de juicio con Vnus. T solo has de acometer
el miedo. Hanibal. '
Infunda. Un hecho tan abominable, Amentia illa. Esto es al tiempo que
indecible. t locamente le quieras matar.
Obstrinximus.: Obligamos nuestra pa- Alia auxilia. Y demos que no tenp
labra. auxilio alguno.
Ab hospitali. De un husped. Eran Atqui per. Atravesando mi pfcho le
muv respetadas las layes de hos- has de acometer l, &c.
pe.iagtf. * Sine te. Djate disuadir aqui.
Cruentares. Para ensangrentar. Hod>e. Las que haba hecho Haoi-
Won possum. Pude mitigar Hani- bal en su favor.
bal para mi hijo , y no podr mi- Exsoivam patri. La emplear en mi
tigar mi hijo para Hanibal? padre.
Lino, 83
Tuam doleo vicern , cui ter proditas patriae sustinrtidum
est criaien: semel , quum defectioais ab Romanis, ite-
ram , quum pads cum Hannibale fuisii auctor j tertio ho
odie quum restituendae Romanis Capua; , mora atque im-
pedimentum es. Tu , patria , ferruin , quo pro te armatus
hane arcem defender voiebam , hosti minime pareens,
quando parens extorquet , recipe." Haec cum dixisset,
gladium in publicum trans maceriam hosti abiecit : & quo
minus res suspecta esset , se ipse convivio reddidit. .
X. Postero die senatus freeuens datus Hannibali. Ubi
prima eius oratio perblanda ac benigna fuit , qu gratias
egit Campanis , quod amkitiam suam Romanas societati
praeposuissent , inter cetera magnifica promissa poilici-
tus , brevi caput Italiae omni Capuam fore : iuraque in-
de cum ceteris populis Romanum etiam petiturum. Unum
esse exsortem Puniese amicitix fcederisque secum facti,
quem eque esse Campanum, eque dici deber, Ma
gium Decium. Eum postulare , ut sibi dedatur, se pre
sente de eo referatur , senatusque consultum fiat. O-
mnes in earn sententiam ierunt, quanquam magnae parti,
& vir indignus ea calamitate , hand parvo initio minui
vidcbtur i us libertatis.
Egressus curia , in templo magisiratus consedit : cotn-
prehendique Decium Magiunj , atque ante pedes desti-
tutum, causam dicefe iussit. Qui quum, manente fe-
roci animi negret lege foederis ad id cogi posse , turn
iniecta? catenae , ducique ante lietorem in castra est ius-
su?. Quoad' capke aperto est ductus , concionabundus in-
cessit , ad circumfusam undique multitudinem vocife-
rans : " Habetis libertatem , Campani , quam petistis j fo-
ro

Cui ter. Que tres veces te tas he- excluido , &c.


cho reo de traicin A la patria. Referatur. Se d cuenta de su pro-
uando parens. Puesto que mi padre ceder.
me lo quita de la* manos. Ierunt. Abrazaron aquel parecer.
Trans maceriam. Por encima de una Destitutum. Dexado los pies del
tapia. ' Magistrado.
X. Causam dicere. Que se defendiese
Frquent. General audiencia , d de las acusacioos.
Senado. ' Id cogi. Se le podia obligar esto
Rmanum etiam. Que los Romanos por la ley de alianza con Roma,
como vasallos irian all , que se iioad tapira. Mientras llev la ca
les hiciese justicia. beza descubierta.
Vtium esse. Que solo uno quedaba Cottcior.abur.ius Predicando.
1 84 tito ^
ro nftedio", luce clara , videntibus vobis , nulli Campano-
rum setundus, vinctus ad mortem rapior. Quis violen-
this Gapu capta fieret ? Ite obviam Hanniba , exorna
nte urbein , diemque adventus eius consecrate , ut hune
iriumphum de cive vestro spectetis." vodferanti,
quum moveri , vulgus videreiur , abvolutum caput est}
ocyusque rapi extra portam iussus. Ita in castra perduci-
tur , exteinploque impositus in navim , & Carthaginem mis-
sus ; ne motu aliquo ex indignitate rei orto , sena
tum quoque pceniieret dediti principis : & legatione mis-
s ad repetendum eum ; ne aut negando rem quam pri-
mum peterent , offeudendi sd novi socii ; aut tribuendo,
habendus , esst seditionis , turbarum auctor.
Navein Cyrenas detulit tempestas , qua: tum in ditio-
ne reguai erant. Ibi , quum Magius ad statuam Ptolemai
regis coafugisset , deportatus custodibus Alexandriam
ad Ptolomaeum cum eum doeuisset , contra ius foederis
vinetum se ab Hannibale esse , vineulis liberatur : permis-
sUinque ut rediret , seu Romam , seu Capuam mallet.
trNec Magius, Capuam sibi tutam dicere: & Romam
tempore , quo inter Romanos , Campanosque bellum
sit , trnsfugas magis , quam bospitis fore domicilium. Nus-
quam ihaiie , quam in regno eius vivere , quem vindicem
atque auetorem liabeat libertatis."
XI. Dum n,ec geruntur , Q. Fabius Pictor Iegatus
Delphis Romam rediit , responsumque x scripto reci-
tavit : Divi quoque in eo erant , quibus quoque modo sup-
plicaretur. "Tum si ita facitis , Romani , vestrae res
5neliores faciiioresque erunt j magisque ex sententia
res-

Jciendaj.AnlBgunCaipano inferior. Ttolemi regis. Rey de Egipto. Ade-


lt obviam. Sarcasmo irona. mas de las aras de los Dioses,
Inign'uat. De aquella injusticia si servan tambin de asilo las de
le quitaban la vida. los varones esclarecidos.
Dediti frmtipis. S arrepenta ya Nusquam. Queen ninguna parte n>e-
de haber entregado aquel boin- jor que eo su Reyno vivira , se.
bre principal. XI. ,
Legattone. Si enviaban legados Ex scripto. Lo leyd segn estaca
volverlo pedir, Sic. .escrito.
Novi soeiii De ofender. lus nue- Dvi quoque. Estaban tambin es-
vos aliados critos los nombres de los Dioses,
In dit hue. Despues los Romanos la quienes se deba sacrificar,?
ganaron y la juntaron alas Pre- ' el ctmo.
vitcias de Africa. Ex sententia, Segn vuestros desee'
LiriO. 185
respublica vestra vobis proeedet , victoriaque duelli , po-
puli Romani erit. Pythio Apollini, repblica vestra be-
ne gesta , servataque , lucris meritis doiium mitiitote,
deque praeda manubil; spoliisque honorem habetote $ las-
civiam vobis prohibetote." faec ubi ex Graeco carmine
interpretata recitavit $ tum dixit. tcoe orculo egressum
nextemplo , hie omnibus Divis rem divinam thure ,
vino fetisse j iussumque ab templi amistite, sicut coro-
natus laurea corona & oraculuin adisset , & rem divi-
nam fecisset , ita c.oronatum navim ascender, nee ante
deponere earn , quam Romain pervenisset. Se , quaecum-
que imperata sint , cum summa religione ac diligentia ex-
secutum : coronam Roms in aram Apollinis deposuisse."
Senatus decrevit , ut eae res divinas , supplicationesque,
primo quoque tempore cum cura firent.
Dum hxc Roms in Italia geruntur , nuncius victo
rias ad Cannas : Carthaginem venerat Mago Amikaris fi-
lius : non ex ipsa acie i'ratre missus , sed retentus aliquot
dies in reeipiendis civitatibus Bruttiorum , quaeque defi-
ciebant. Is quum ei senatus esset , res gestas in Italia
fratre exponit. trCum sex imperatoribus eum , . quorum
quatuor cnsules , duo* dictator magister equitum
fuerint , cum sex consularibus exercitibus acie coniiixisse:
occidisse supra ducenta millia hostium , supra quin-
quaginta millia cepisse. Ex quatuor consu:ibus duos oc-
cidisse, ex duobus saucimn alterum , alterum toto exer-
citu amisso vix cum quinquaginta hominibus effugis-
se. Magistrum equitum , quae consularis potestas sit,
fusum fugatumque : dictatorem , quia se in aciem
nunquam. commiserit , unicum haberi imperatorem.
Bruttios Apulcsque, partim Samnitium ac Lucanorum
de-

Daelli. Arcasmo por belli. pulo y cuidado.


Lucris meritis., Enviad de ios tro- Suplicationesque. Rogativas.
pheos lus dones debidos, &c. Reeipiendis. fcn sosegar.
Honorem habetote. Honradlos. l Deiiciebant. Que se rebelaban.
Orculo. Con la respuesta. 1 Consularibus. Consulares.
aivinam. Que sacrific vino Qua consularis. Cuya potestad era
incienso. v consular.
Oraculum. As como babia entrad Quia se. Porque nunca entr en ba-
consultar el orculo. talla con Hanibal , era el nico
Summa religione. 1.011 mucho eseru- Genital ; habla de Fabio,
l36 EX TITO
defecisse ad Pnos. Capuam , quod caput , non Campa-
modo , sed post afflictam Remp. Romanam Cannen-
si pugn , Italia; sit , Hannibali se tradidisse. Pro his
tamis totque victoriis verum esse grates deis immortali-
wbus agi haberique."
Ad ridem deinde tarn laetarum rerum , effundi in vefti-
bulo curiae iussit annulos ureos , qui tantus acervus
fait , ut metientibus dimidium super tres modios explesse,
siat quidam auctores. Fama tenuit , qax proprior vero eft,
baud plus fuisse modio. Adiecit deinde verbi, quo ma-
ioris cladis indicium esset , neminem , nisi equitem , atque
eorum ipsorum primores , id genere insigne.
XIV. Hannibal, Capu recepta: quum iterum Nea-
politanoruai nimos , partim spe , partim metu nequic-
quam tentasset , in agrum Nolanum exercitum traducit:
& ut non h.siiiiter statim , quia non desperabat volun-
tariam deduionem: ita si morarentur spein , nihil eorum,
quas pati , aut tiinere possent , pratermissurus. Senatus,
ac maxime primores eius in societate Romana cum fide
perstare : piebs novarum , ut solet . rerum , atque Hantii-
balis tota esse: metumque agrorum populationis , & pa-
tienda in obsidione multa gravia*, indignaque , propone-
re animo. eque auctores defectionis deerant. Itaque
senatum metus cepit , si propilam tenderent , resisti mul-
titudini contitatas non posse ; clam simulando dilaiio-
nem mali inveniunt. Placer enim sibi defectionem ad
Hannibalem miulant : quibus autem conditionibus in fe-
dus , amicitiamque novam transeant , parum constare.
Ita spatio .sumto , legatos propere ad Prsetorem Romamim
Marcellum Chudium , qui Casilini cum exercitu erat , mit-
tunt: docentque quanto in discrimine sit Nolana res.
Sub

Sefecisse. Se hicieron del partido Perstare. Estaban firmes.


de Hanibal. Proponere. Y proponan en, SU inU"
Agi haberique. Dar y hacer gra- ginacioo lo que habian de pa
cas, &c. decer.
Dimidium. Tres celemines y medio. Auctores. Cons^jpros de la rebelin.
Id gerere. Llevaban este adorno del Metus cepit. Despus que el Seoa-
auillo. . . .. "db empez temer;
XIV. Parum constare. Que fStaban poco
' asegurados , con qu condicioes
SI morarentur. Si frustraban sus haran ,&c.
esperarais. ' '
LiriO. 187
XV. Sub adventum prsetoris Romani , Pnus agro N0-
lano excessit : & ad mare proxime Neapolim descendit , &
peti Nuceriam. Earn , quum aliquandiu circumsedisset , sx-
pe vi, sxpc sollicitandis nequkquam nunc plebe, nunc
principibus , fame demum in deditionem accepit.
XVI. Quum ille ad nolam redisset , plebesque Nolana
de integro ad defectioncm speeta-ret , Mircellus sub adven
tum hostium , iinra muros se recepit ; non ca^tris metuens,
sed ne prodends urbis oecasionem nimis multis in earn im-
minentibus daret. Instru deinde utrinque acies cceptae j Ro-
manorum pro mcenibus Nolae: Pcenorum ante castra sua.
Prjelia hinc parva inter urbem , castraque , & vario eventu
fiebant : MMcellus tandem fortunam pugnas experiri statuit:
patefact repente porta, signa canere , dainoremque tolli,
ac pedkes primum , deinde quits , quanto mximo pos-
sent mpetu , in hostem erumpere iubet : satis terroris , tu-
multusque in aciem mediam intulerant , quum duabus cir
ca portis Valerius Flaccus , & C. Aurelius legati in cor-
nua hostiu.n erupre. Addidre clmorem lixae , calonesque,
& alia turba cu^todise itnpedimentorum apposita , ut pauci-
tatem maxime spernentibus Pnis , ingentis repente exer-
ciius speciem fecerint. Vix equidem ausim aftirmare , quod
quidam auctores sunt , duo milia & trecentos hostium -
sos : non plus uno Romanos amisisse. Sive tanta , sive minor
victoria fuit ; ingens eo die res , nescio an maxima illo
bllo gesta sit. Non Vinci enim ab Hannibale , vicenti-
bus difficilius fuit , quam postea vincere.
XVII. Hannibal spe potiundae Nolae ademt , quum
Acer-

XV. Pro mcenibut. Delante de los mu


ros.
Fmt. Salid Hanibal del territo- Patefact repente. Abriendo de inv-
rio de ola, proviso las puertas de la ciudad
Tarnen demum. Eo fin la tom por de ola.
hambre. In aciem. En el centro del enemigo.
XVI. Lix calonesque. Vivanderos, y La
va nderos.
Sjpectare. Se inclinaba la rebe- Quod quidam. Lo que algunos ase-
lion. guran.
Ken cjstrs. No porque temiese el Won plus. Solo uno.
pelear toa Hanibal en campo Ac nescio. Y no s si la mayor.
raso. Vincere. El no ser vencidos de Hani-
Imminentibtis, Propensos i entre- ' bal fue mas difcil los vencedo-
garse. res , que el vencerle despues.
i88 ex tito
Acerras recessisset: Marcellus extemplo clausis portis
custodibusque dispositis , ne quis agrederetur , quasstio
nem in foro de iis , qui clam in colloquiis hostium fuerant,
habuit : supra -septuaginta damnatos proditionis securi
percusit, bonaque eoruin iussit publica populi Romani
esse : & summa rerum senatui tradit , cum exercitu o-
mni profectus supra Suessulam , castris positis consadit. P-
nus Acerras primum ad voluntariam deditionem conatus
perlicere , posteaquam obstinatos vidit obsidere inde, at-
que oppugnare part. Ceterum Acerrars plus animi,
quam virium erat. Itaque desperat tutela urbis , ut cir-
cumvallari mcenia viderunt , priusquam continuarentur
hostium opera , per intermissa munimerita , neglectasque
custodias ', silentio noctis dilapsi , per vias , inviaque , qu
quemque , aut consilium , aut terror tulit , in urbes
Campani.ne , "qu;e satis certum erat non mutasse fidem , per-
fugerunt. Hannibal , Acerris direptis , atque incensis,
quum Casilino dictatorem Romanum , legionesque
cminus adspici nunciassent , ne quid tam propinquis ho-
fitium castris Capus quoque moveretur, exercitum ad
Casilinum ducit.
XVIII. Castris ante ipsa mnia oppositis , .parvatn
urbem , parvuinque presidium, summa" vi atque omni
bus copiis oppugnare parat. Soc Romanorum propugna-
cula advefsus vineas statuere , transversis cuniculis ho
stium cuLiiculos excipere , & palam & clam cptis ob-
viam ire ; doee pudor eam Hannibalem ab incpto
avertit : castrisqae communias , ac presidio mdico im-
^ po-

XXII. Emirtus aispici. Avisndole se des-


Habuit. Hizo averiguacin. cubran lo lejos.
&ut*a. Mas de sesenta. Capuce quoque. No fuese que en Capua
Publica. Que fuesen del pblico de se excitase tambin contra l al-
Roma: estoes , se le confiscaron U'ia sedicin teniendo el campo
los bienes. Romano tan cerca.
Conatus perlicere. Intent atraer. XVIII.'
Desperate tutela. Desconfiando pu- Propugnacula. Torren^
der defender la dudad. kxcitere. Cortaron, contraminaron
Ter intermissa. For los espacios de . las minas del enemigo.
los vallados 'aun no concluidos. CUam ire. Oponerse . las emprt"
Quis satis.. Las que se sabia con bas- sas.
tante certeza permanecan eu )a> Pissidio. Y dejada una pequen*
fidelidad les Ronnanos, guarnicin.
Lirio. 189
psito , ne cmissa res videretur , in hyberna Capuam con
cessit. Ibi partem maiorem hyemis, exercitum in tectis
habuit , adversus omnia humana mala sa;pe ac diu duran-
t*m , bonis inexpertum , atque insuetum. Itaque quos
nulla mali vicerat vis , perdidere nimia bona ac voluptates
inmdica; : & eo impensius , quo avidius ex insolenti
in eas se merserant. Somnus enim , & vinum , & epulse,
& libdines , balneaque , & otium , consuetudine in dies
blandius , ita enervaverunt corpora , animosque , ut ma-
gis deinde prxterita; eos victoria; , quam presentes tu-
tarentur vires , maiusque id peccatum ducis apud peri
tos artium militarium haberetur, quam quod non ex
Cannensi acie protinus ad urbem Romanam duxisset.
Illa enim cunctatio distulisse modo victoriam , videri
potuit i hic error vires ademisse ad vincendum. Itaque,
hercule , velut si cum alio exercitu Capua exiret ; nihil
usquam pristine discipline tenuit. Nam & redierunt ple-
rique libidinibus impliciti : & ubi primum sub peUibus
haberi ccepti sunt , viaque & alius militaris labor excepit,
tironum modo , corporibus , animisque deticiebant : &
deinde per omne xstivorum tempus , magna pars sine
commeatibus ab signis dilabebantur : neque alia; latcbrae,
quam Capua, desertoribus erant.
XIX. Ceterum , mitescente iam hyeme , educto ex
hyberais milite , Casilinum redit. Ubi quanquam ab op-
pugnatione cessatum erat , obsidio tarnen continuata op-
pidanos , prassidiumque ad ultimum inopia; adduxerat.
Castris Romanis T. Sempronius prxerat, dictatore au-
spiciorum repetendorum causa protecto Romain. Marcel-
' lum, .

In hyberna. Para aquartelarse. Impliciti. Encenagados en livianda-


Durantem. Tolerando. des.
Inexpertum. El exrcito de Hanibal, Sub pellibus. Baxo de tiendas.
que ni haba esperimeotado, ni Tironum. A manara de visnos.
estaba acostumbrado i regalo - Alite latebree. Otro escondrijo, i
guno. abrigo.
Ex iniolentia. Per no estar acostuaj- XIX.
brados.
Enervaverunt. De tal suerte debili- Dictatore. El Dictador Marco Fa-
taron. bio Euston se haba partido
Huxittet. sup. Exercitum. Ruma para repetir los ageros:
Modo, por entonces. esto es, la confirmacin delim
ito error. El haberse dado al regalo. perio de Dictador.
Hercule. Asi Dios me ayude.
90 EX TITO
lum , & ipsum cupienteiii ferre auxilium obsessis ; & Vul-
turnus amnis inflatus aquis , & preces Nolanorum atque A-
cerranorum , tenebant ; Campanos timentium , si praesidium
Romanorum abscessisset. Gracchus assidens tantum Casilioo,
quia praedictum dictatoris , ne quid absente eo rei gereret,
nihil movebat ; quamquam quae faule omnem patientiam
vincerent , nunciabantur Casilino. Nam & prcipitasse se
quosdam non tolerantes famem , constabat : & stare inermes
in mris , nuda corpora ad missilium telorum ictus prae-
bentes. Ea aegre patiens Gracchus ; quum ncque pugnam
conscrere dictatoris iniussu auderet (pugnandum auum
esse si palatn frumentum importare! , videbat ) ; neque clam
importandi spes essct, farre ex agris circa undique con-
. vecto, quum complura dolia complesset , nuncium ad
magistratum Casilinum misit , ut exciperent dolia , qux
amnis deferret. lnsequenti wete intends omnius in nu
men , spem ab nuncio Romano factam , dola medio
missa amni deuxeruiit : aequaiiter inter oinnes frumemum
divisum. Id postero quoque die ac tertio factum est. Noc-
te & mittebamur , & perveniebani : eo custodias ho-
stium fallebant. Imbribus dritide continuis citatior slito
amnis, transverso vortke dolia iinpudt ad ripam,quam
hostes servabant. Ibi naerentia inter obnata ripis salicta,
conspiciuntur : nunciatumque Hannibali est , & deinde
interiore custodia cautum, ne quid falleret Vulturno ad
urbem misfum. Nuces tarnen fusae ab Romanis castris,
quum medio amni ad Casilinum deiiuerent, cratibus
excipiebantur. Postremo ad id eventum inopia: est , ut
lora detractasque scutis pelles , uui frvida mollissent
aqua , mandere conareniur , nee nuribus , aliove animali abs-
ti-

Timentium. Los Nolanos', y Acerra- Eo. este medio burlaban las cen-
nos terr ian ]* de Capua si se re- tinelas enemigas,
tiraba al Exrcito Romano. Citatior slito. Mas crecido de 1"
jitsidens. Quieto junto Casiliao. acostumbrado.
Nunciabantur. Se contaban cosas que' Vorrice. Habiendo torcido la cor-
harian fcilmente perder toda pa- rieite.
- ciencia-. nter obnata. Entre los matorrales1
Si paiam. Veia babia de Pelear si de ia orillas.
llevaba Casilino socorro pbli- Vulturno. Enviado por el rio Va
camente. turno.
Farre. Farro, trigo. 'Cratibut. Con sus esparaveles.
Dolia. Tinajas.
LI FIO. 10I
turent, &omne herbarum, radieumque genus aggeribus
infimis muri eruerent ; & quum hostes obarassent quidquid
herbidi terreni extra murum erat , raporum semen iniece-
runt , ut Hannibal : "Eone usque dum ea nascantur ad Ca
silinum sessurus sum ? exclamaret ; & qui nullam antea
pactionem auribus admiserat , tum demum agi secum est
passus de redemtione liberorum capitum. Septunces auri
m singulos pretium convenit. Fide accepta sese tradide
runt: donee omne aurum persolutuin est, in vineulis habi-
ti : tum remissi cumas cum fide.

EX LIBRO VIGSIMO QUARTO.

CAP. IV. In Sicilia Romanis omnia mutaverat mors


Hieroms, regnomaue ad Hieronymum nepotem eius
translatum , puerum vixdum libertatem , nedum do-
inmationem, modice laturum. Laite id ingenium tu
tores , atque amici ad prxcipitandum in omnia vitia
acccperunt.
V. Legati ad Hannibalem missi , ac remissi ab eo cum
Hannibale nobili adolescente Hipppcrates ,, & Epicydes
nati Carthagine , sed oriundi ab Syracusis ; exule avo
Pceni ipsi materno genere. Per os iuncta societas Han-
nLali, ac Syracusano tyranno -r nee invito Hannibale
apud tyrannum manserunt. Appius Claudius prator , cu
ius Sycilia. provincia erat , ubi ea accepit , extemplo le
gatos ad Hieronymum misit : qui quum ese ad renovan-
dam societatem , quae cum avo fuisset , venisse durrent
per ludibrium auditi , dimissique sunt , ab quserente per
iocum Hieronymo , quae fortuna eis pugna: ad Cannas fuis-
set i vix credibiiia enim legatos Hannibalis narrare Vel-
le,
''.. *i ' v'
Aggcribus. De los montones de tier- V . .
ra de junto al muro. Hannibale. Esteesotro Hanibal
Obarassent. Hubiesen, arrancado. Exule avo. De su abuelo dester-
a/>orumiKen.l.osdeCasilinoplaii- rado.
taron rbanos por, vilipendio. Pmni ipsi. Cartaginenses por par-
tberorum capitum. De los hombres te de madre
hidalgos. Tyrano. Gernimo.
teptuhce. Siete onzas de oro. ieilia. Cuyo gobierno era la Sici-
lia.
Cap^ IV. Per ludibrium. Para burlarse.
Hieronymo. Por Gernimo, que por
U . El natural de Gernimo. mua les pregunt, &c
192 E TITO
le , quid veri sit ,/ scire , ut ex eo, utrm spem sequatur , con
silium capiat. Romani , quum serio legationes audire ce-
pisset , redituros se ad eu.n dicentes esse , monito ma-
gis eo , quam rogato , ne fidem temer mucaret , profici-
scuntur. Hieronymus legatos Carthaginem misit , ad fce-
dus ex societate cum Hannibale faciendum.
XXXII. Haec nundata quum essent Romanis, ex
Leontinis mota sunt extemplo castra ad Syracusas. Inde
terra , marique simul Marcello eeeptae oppugnari Syra
cuse: terra ab Hexapyio , mari ab Achradina , cuius munis
fluetu , alluitur. Et quia sicut Leontinos terrore ac primo
mpetu ceperant , non diilidebant vastam disiectamque
spatio urbem' parte aliqua se invasurus 5 omnem appa-
ratum oppugnandarum urbium mris admoverunt.
XXXIII. Et habuisset tanto mpetu ccepta res for-
tunam nisi unus homo Syracusis ea tempestate fuis-
set. Archimedes is erat ; unicus spectator cli side-
rumque : mirabilior tarnen inventor machiiiator be-
licorum tormentorum , operumque : quibus ea quse ho-
stes ingenti mole agerent , ipse perlevi momento ludi-
ficarctur. Murum per manqutes ductum colles, plera-
. que alta , & difficllia adiiu , summissa quaedam , & qus
planis vallibus adiri possent , ut cuique aptum visum est
- loco , ita omni genere tormentorum instruxit. Achradi-
nae murum , qui ut ante dictum est , mari alluitur , ex
quinqueremibus Marcellus oppugnabat. Ex ceteris navi-
bus sagitarii funditoresque , & ventes etiam , quorum te
len
Vtexeo. Para saber, srgun el xito Cuius murut. Cuyos muros bafia el
de la batalla de Canas, qu par- mar.
tido aplicarse, si al Romano, Visiectamque. Separada en grandes
al Cartagins. trecbus.
Mcnito Magis. Como solo le dijeron .
que volveran darle la respues- Mirabilier. El mas admirable in
fausta amenaza le sirvi ma.1- de verAor , maquinista'. _')
consejo, quedesplica , para que Momento. Cou muy poco trabajo
dejase los Romanos. d.-jaba burlado: o destrua.
Ductum. Que corra sobre rallad
XXXII. desiguales.
Tormentorum. Mquinas de guerra
Terraab. Por tierra la combatan de para combatir .a ciudad,
la puerta Hexapylo que estaba en Quinqueremibus. Desrielas galeras
el barrio Tyche. La ciudad se com- de cinco rdenes de remos,
pona de quatro ciiidadesy,<f bar- Quorum tetum. Cuyas fledhas esne-
rius , que eran la Acradina ,\el Ti- cesario mucha destreza para ar
che , aples , y Hexapylo. rojarlas.
. 193
lum inhabile ad remittendum imperis est , vix quem-
quam sine vulnere consistere in muro patiebantur. Hi,
quia spatio missilibus opus est , procul muro tenebant
naves. Iunctae alia: binae ad quinqueremes , dcmtis inte-
rioribus remis j, ut latus lateri applicaretur : quum exte-
riore ordine remorum velut naves agerentur , turres con-
tabulatas machinamentaque alia quatiendis muris porta-
bant. Adversus hunc navalem apparatum , Archimedes
variae magnitudinis tormenta in muris disposuit. In eas,
qua; procul erat naves saxa ingenti .pondere erait-
tebat : propiores levioribus , eoque magis crebris pete-
bat telis : postremo , ut sui vulnere intacti tela in hos-
tem ingrrent , murum ab imo ad sununum crebris,
cubitalibus fere cavis aperuit , per quae cava pars sagit-
tis , pars scorpionibus modicis ex occulto petebant hos-
tem. Qua: propius quaedam suhibant naves quo_ interiores
ictibus tormentorum essent , in eas tollenone super murum
eminente , frrea manus firmae catenae illigata , quum
iniecta prorae esset , gravi libramento plumbi recellente
ad solum , suspensa pror , nayim in puppim statuebat:
dein remissa subito , velut ex muro cadentem navim
cum ingenti trepidatione nautarum ita und affligebat,
ut etiamsi recta redderat , aliquantum aquas acciperet.
Ita maritima oppugnatio est elusa , omnisque vis est eo
versa, ut totis viribus terra aggrederentur. Sed ea quoque
pars eodem omni apparatu tormentorum instructa . erat,
Hieronis impensis curaque. pr mullos annos , Archi-
medis unic arte, Natura etiam iuvabat loci, quod sa-
xum cui imposita muri fundamenta sunt , magua ex parte
ita proclive est, ut non solum missa tormento, sed etiam
. . ',. : i.'. . ,.'. .... qua;
Quia spatio. Porque necesitaban de non. Era una especie de balan-
distancias estas armas arrcjadi- za ; pu un brazo tenia un peso , y
zas. en el otro un garfio.
Velut navet. Como las naves - Iniecta. Arrojado este garfio la
m unes. proa. -
Cavis. Abrid de arriba i bajo muchos Recellente Tirando hacia bajo por
agugeros ds cuasi un codo. la parte que hacia romana el
Per qiiie. Porcuyos agugeros unos ar- peso.
rojaban saetas contra el enemigo, Navim. Hacia meter la popa en
otros cod escorpiones, &c. Eran el agua, quedando levantada la
m quinas de estructura poco - nave.
nocida. Trepidatione. Atropellamiento.
Subibant. Se acercaban por bajo los y.figebat. Azotaba el agua,
muros. Tormentorum. De mquinas.
TMenone. Puesta la mquina To41e- Proclive. Pendiente.
Pars II. N
194 sx TITo
quae pondere suo provoluta essent , graviter in hosten
inciderent. Eadem causa ad subeundum arduum aditum
instabilemque ingressum prasbebat. Ita coxisiiio batato
quum omiiis conatus ludibrio esset , absistere oppugna-
tione , atque obsidendo taotnm arcere terra niarique com-
meatibus hostem placuit.

EX LIBRO VIGSIMO QUINTO.

CAP. XXIII. \ Juum maxime Capua circumvallare-'


tur consulibus , Syracusarum oppugnatio ad finem venit,
praeterquam vi virtute ducis exercitusque , intestina etiam
.proditione adiuta. Namque Marcellus initio veris incer-
tus , utrum Agrigentum ad Himilconem & Hippocratem
vertem bellum , an obsidione Syracusas premeret 5 quam-
quam nee vi capi videbat posse inexpugnabilem terre-
etri ac martimo situ urbem , nee fame , quam prope liben
ab Carthagine commeatus alerent , tamen ne quid inex-
pertum relinqueret , transfugas Syracusanos , (erant autem
apud Romanos aliqui nobilissimi viri inter delectionem
ab Romanis , quia ab nobis consiliis abhorrebant , pulsi)
icolloquiis suae partis tentare hominum animus iussit , &
fidem dare, si traditae forent Syracusae , liberas eos,
suis legibus 'victuros esse. Non erat coiloqu copia ; quia
mukorum animi suspecti , omnium curam , oculosque
converterant , ne quid falleret tale admissum. Sef-
vus unus exsulum pro transfuga intromissus in urbem,
conventis paucis , initium colloquendi de tali re fe
cit; Deinde in piscatoria quidam navi , retiuus oper-
-ti- , 'circumvectique ita ad castra Romana , collocuti-
que cum transfugis , & idem saepius eodem modo alii
atr

Ai tubeunium. Para dar saltos. Zaragoza en la rebelin contri


Romanos.
CAP. XXIII. Copia. No habia facilidad en poder
se comunicar.
Adiuta. Fue ayudada la rendicin Ne quid. De que no se escapase
por traicin de los de Ja ciu- * algo de esto. ,
dad. Pro trnsfuga Como desertor oei
Pnpe iiberi. Cuasi sin impedimen- campo Roman.
tose condecan Zaragoza los vi- Tranfugis. Com os que haba ea
veres desde Cartago. el campo Romano desertores
nter dfeciionem. Desterrados de Zaragoza.
LiriO. 195
atque alii. Postremo ad ocioginta facti : & , quum iaca
omposita omnia ad prodionem essent , ' indicio delato
ad iipyciden per Attalum quendain indignantem sibi rein
creditam non esse , neeati omnes cum, cruciatu sunt. Alia
subinde spes , postquam haec vaaa evaserat , excepit. Da-
mippus quidam LaeecUemonius missus ab Syracusis ad
Pnilippum regem , captus ab Romanis navibus erat. Hu-
ius utique rediinendi & pycidae cura erat ingen- :
abnuit Marcellus , iam turn Etolorum , cuius gentis socii
Lacedaemonii erat amickiam affectaunibue Romani?. Ad
colloquium de redemtione eius miosis , mdius maxime
atque utrisque opportunus locus , ad portum Trogilio-
rum propter turran , quam vocant Galeagram , est visas.
Quo cum sxpius commearent, unus ex Romanis ex pro -
pinquo murum contemplatus , numerando lapides. , , aesti-
mandoque ipse secum quid in fronte paterent $ simul
aliitudinein muri , quantum proxime coniecturi pot-
erat , permensus humiiiorumque aliquanto prima opinio-
ne sua & ceterorum omnium ratus esse , vel medicri-'
bus scalis superabilem , ad Marcellum rem defert. Haud
spernenda res visa. Sed , quum adiri locus , qui ob idipsum
intentius custodiebatur , non posset , occasio quaerebatur.
Quam obtulit transfuga , nuncians , diem festum Dianas per
triduum agi , & quia alia in obsidione desint , vino largius
epulas celebrari ; & ab Epycide praebito universt plebi , &
per tribus principibus diviso. Id ubi accepit Marcellus,
cum paucis tribunorum miiitum collocutus , ile^ctisque
per eos , ad rem tantam agendam , audendamqe , ido-
neis centurionibus miiitibusque , & scalis in occulto
comparatis : ceteris signum dari . iubet , ut mature cor
pora curarent, quigtique darent, Nocte in expeditionem
eun-

Rem creitam. De que no se le hu- y todos los dems. it , > .:


biesa fiado el secreto, que fragua- Agi. Que se celf braba , &c. f
bande entregar Zaragoza. Et quia. porque no tenia otra *
Eius. Del rescate de Damipp. sa qu el vico, por razan del sitio,
Ett vui. Pareci entran.bos muy d asedio,
oportuno un lugar rayano junto Prabito. 1 vino,
al Puerto , &c. Diviso. Entre las tribus dado el vl-
uid in fronte. Quan anchas eran. 00 para la plebe
Humi'liorumque. La j jzgo algo menos Comparatis. Juntadas ocultamente,
alta de lo que l pensaba antes Corpora cutarent. Se armasen. .
N 2
I96 EX TITO
eundum esse. Inde uli id temporis visum quo de die
epuiatis iam vini sacieias , principiumque somni esset, si-
gni uriius milites ferre sca las iussit, & ad mille fere arma-
ti tenui agmine per silentium eo deducti. Ubi sine stre-
pitu ac tumultu primi evaserunt in murum , secuti or-
dine alii , quuin priorum audacia dubiis etiam animum
faceret.
XXIV. Iam mile armatorum reprant partem, quum
cetexae admotx , pluribusque scalis in murum evadebant
signo ab Hexapylo dato , quo per ingentem solitudinem
erat perventum , quia magna p^rs in turribus epulati , aut
sopiti vino erant, aut semigraves potabant. Paucos ta
rnen eorurn oppresos in cubilibus interfecerunt, Prope
Hexapylon est pormla magna vi refring cpta : & mu
ro ex composiio turba datum Signum erat ; & iam un-
dique non furtim, sed vi apert , gerebatur res, quippe
ad Epipolas , frequentein custodiis locum , perventum
erarte,'ierrendique magis hostes erant quam fallendi sicut
trriti sunt. Nam simul tubarum est auditus cantus,
clatnorque tenentium muros partemque urbis ; omnia tene-
ri custodes rati , alii per murum fugere , alii salire de mu
ro , praecipitarique turb paventium. Magna pars tamen i-
gnara tanti mail erat;-& gravatis omnibus vino somno-
qwe, & in vastse magnimdinis urbe, partium sensu
on satis pertinente in omnia. Sub luce Hexapylo ef-
fracto, Marcellus omnibus coppiis urbem ingressus, ex-
citavit , convertitque omnes ad arma capienda, opem-
que , si. quam possent, iam captas prope urbi feren-
tksua. - Epicydes ab Insula, quam ipsi Nason vocant,
citato profectus agmine , haud dubius quin paucos
per negiigentiam custodum transgressos murum ex-
-1-' j pul-

De die. Entre el da. Man aun.


Signi uniui. Mand los soldados Ex composite. De acuerdo.
de quasi un batalln llevasen e"s- , Lleno de centinelas.
caleras. , Omnia teneri. Las centii.elas, ju'"
Tenui agmine. A la desolada, gando que de todo se haban a-
Ordine. Por su orden. poderado.
Dubiit. Daba vigor aun los te- Pritcipitaritjue. Empezaron *"
inerosos. precipitados con el tropel de los
XXIV. tmidos. .
Cetera admota. Puestas las dems Setuu. M oido que no lo podia dis-
escalas. tinguir todo lo que suceda.
embraves. Medio dormidos be- Citato A largas jomadas.
Lirio. 197
pulsurus foret occurrentibm pavidis tumultum augere eos
dictitans , & maiora ae terribiliora vero afferre , postquam
conspexit omnia circa Epipolas arinis completa , lacessi-
to tantum hoste paucis missilibus , retro in Achradinam
agmen convertit: non tarn vim , multitudinemque hostium
metuens , quam nee qua intestina fraus per occasionem
oriretur clausasque inter tumultum Achradinse atque n
sula; inveniret portas. Marcelius ut mnia ingressus , ut
suprioribus locis urbem , omnium ferme ill tempestate
pulcerrimam , subiectam oculis vidit , illacrymasse dici-
tur, partim gaudio tantas perpetratse rei , partim vetu
sta gloria urbis.
XXV. Tenebant Ach radine portas , murosque . maxi
me trnsfugas , quibus nulla erat per conditiones venia: spes:
, ii adir muros , alloqui quemquain passi. Itaque
Marcelius , postquam id inceptum irritum fuit , ad Eurya-
lum signa referri iussit. Tumulus est in extrema parte
urbis versus mari ; vheque imminens ferenti in agros me-
diterraneaque inrulae , pcrcommode situs ad commentus ex-
cipiendos. Prxerat huic arci Philodemus Argivus , ab Epy-
cide impositus : ad quern missus Marcello Sosis , unus
ex interfectoribus tyranni , cum longo sermone habito
dilatus per frustrationem esset , retulit Marcello , tempus
cum ad deliberandum sumsisse.
Quum is diem de die differret , dum Hippocrates
atque Himilco admoverent castra legionesque , haud du-
bius, si in arcem accepisset eos , deleri Romanum exer-
citum inclusum muris posse. Marcelius ut Euryalum e
que tradi neque capi vidit posse , inter Neapolim &

Occurrentibut. A los temerosos, qne le tria no tenan esperanza de pe-


salian al encuentro, les decia,&c. derse componer con los Ronij-
jic terribiliora. Y que le contaban nos.
cosas mas terribles que lo que Postquam. Despues que le salid va-
erao , &c. na esta empresa.
MirtilrbuT. Habiendo arrojado al- fersus. Ua montecillo opuesto al
guiios dardos los Romanos. mar.
Occasionem. Por la oportunidad del Imminens. Que domina el camino
tiempo. que lieva , fita
Illa tempestate. En aquel tiempo Tyranni. De Hieron.
la mas hermosa. Per frustrationem. Dilatado para
XXV. eludir.
Erat fer. Como traidores la pa- Diem. De un dia para otr.
I98 EX TITO
Tycham ( nomina partinin urbis , & instar urbium sunt)
posuit ; castra timens ne , si frequemia intrasset loca , con-
tineri ab discursu miles avidus prsedas non posset. Lega-
ti eo ab Tycha & Neapoli cum infulis & velamentis vene
rum , prtantes ut csedius & incendiis parceretur. De
quorum prcdbus quam fostulatis mag;s concilio habito;
Mar^ellus ex omnium sententi edixit militibus , ne quis li-
berum corpus violaret : cetera prsedae futura.
Inde signo dato , milites discurrerunt ; refractisque fo-
ribus , quum omnia terrore ac tumultu streperent , casdi-
bus tarnen temperatum est. Rapinis nullus ante modus
fuit , quam omnia diuturn felidtate cumulata bona egec-
sere. Inter hxc & Phiiodemus : quum spes auxilii nulla
esset , fide accepta , ut inviolatus ad Epkyden rediret,
deducto presidio tradidit tumolum Romanis.
XXXI. Inde quaestor cum presidio ad Nasum , ad
accipiendam pecuniam regiam , custodiendaque missus:
urbs dirit)ienda milui data est ; custodibus divissis per
domos eorum , qui intra presidia Romani fuerant. Quum
muka ire , muta avaritiae fceda 1 ederentur , Ar-
chiinedem , memoriae proditum est , in tanto tumultu,
quantum, capta urbs in discursu diripientium militum
ckre poterat , intentura formis , quas in pulvere de-
scripserat ; ab ignaro milite quis e~set , interfectum. iEgre
id Marcellum tuasse , sepultureque cram habitam.
Et propinquis ethm inquisitis , honori prasidioque no-
men ac rnemoriam eius fuisse. Hoc maxime modo Syra
cuse captae.
EX

Nomina partium. Nombres de par- Egetsert. Hasts que amontonaron


tes de la ciudad. Arriba se ex- cuantos bienes se haban adqui-
pcd esto. rido en una felicidad continua.
Frequentia. Lugares de mucho con- DeAucto prasiiio. Sacada la guarni-
curso. cion libre.
Ah -.scurtu. Del saqueo. XXXt.
Et velamentis. Vendas, velos. Es
pecie de ceremonia de humilla- Cierc poterat. Se podia levantar,
cion. excitar.
Habito. Se tuvo mas atencin sus Formii. Lineas, figuras geom-
sp:icas, que su peticin. tricas.
Liberum corpat. A ninguno de es- Inqutsitit. Y buscados los parientes
tado re. de Archimedes.
LiriO. 199

EX LIBRO VIGSIMO SEXTO,

CAP. IV. Anter haec vis omnis belli versa n Capuam


erat. Obsidebatur tarnen acrius quam oppugnabatur, nec
aut famem tolerare servitia , ac plebs poterant , aut mitte-
re nuncios ad Hannibalem per custodias tam arctas.
V. Quum in hoc statu ad Capuam res essent , Han
nibalem diversum, Tarentinje arcis potiundae, Capuaeque
retinends trahebant . Vicit tarnen respectus Ca-
puae , in quam omnium sociorum , hostiumque conversos
videbat nimos ; documento futura: , qualemcumque even
tual defectio ab Romanis habuisset.
VII. Ceterum Hannibal , ut nec hostes elici amplius
ad pugnam vidit , nec per castra eorum perrumpi ad Ca
puam posse ; ne suos commeatus intercluderent novi cn
sules , abscedere irrito incaepto , & movere Capua sta-
tuit castra. Multa secum , quo iam inde irc pergeret,
volventi , subiit animum impetus , caput ipsum belli Ro-
mam petendi : cuius rei semper cupitas prstennissam
casionem post Cannensem pugnam , & allii vulgo fremer
bant , & ipse non dissimulabat : opinato pavore ac tu-
multu non esse desperandum aliquam partem urbis oecu-
pari posse. Et si Roma in discrimine esset , Capuam
extemplo omissurus, aut ambos iinperatores Romanos,
aut alterum ex iis.
IX. Hannibal quo die Vulturnum est transgressus,
baud proeul ilumine castra posuit. Postero die pra
ter Cales in agrum Sidkinum pervenit. Ibi diem unum
populando moratus , per Suessulam Allifanumque &
Casinatem agrum via Latina ducit. Sub Casinum biduo
sta

CAP. IV. VII.


Obsidebatur. A Romanis. Irrito incaspto. Dejndolo empeza-
Per custodias. Por estar muy juntas do en vano.
las escoltas. Subiit. Le entr un arrebato.
V. Vulgo. Frecuentemente reprendan.
Diversum. Sin saber que hacerse. opinato. Con el no pensado te
Respectus. La atencin de Capua. mor , &c. de su Helada i Roma.
Documfn/o. Queserviria de ejemplar. Discrimine esset. Se bailase en ries-
Capua se entiende. go.
Qualemcumque. Qualquierfin que tu- IX.
viese el haberse rebelado centra Prater. Mas all.
los Romanos. Agrum. Territorio.
OO tx TITO
stativa habita , & passim populationes facta:. Inde , pratter
Interamnam Aquinumque ; in Fregellanum agrum ad Li-
riiii fluvium veiituin. Ubi intercisum pontem Fregella-
nis morandi itineris causa invenit. Et Fulvium Vultur-
mis tenuerat amnis navibus ab Hannibale incensb ; rates
ad traiicendum exercitum , in magna inopia materise , xe;re
comparantem. Traiecto ratibus exercitu, reliquum Ful-
vio expeditum iter , non per urbes modo , sed circa viam
expositis benigne commeatibus , erat , alacresque milites
alius aiium , ut adderet graduin memor ad defendendam
ire patriam hortabantur. Romam Fregellanus nuncius,
diem noctemque innere conti nuato , ingentem attulit ter-
rorem ; tumulmosius , quam allatum erat , curfu hominum
affingentium vana auditis totam urbem conciverat. Plo-
raius mulierum non ex privatis solum domibus exaudieba-
tur , sed undique matron in publicum effusx circa Deum
delubra discurrunt : crinibas passis aras verrentes ,
geuibus , supinas manus ad ccelum ac Dos tendentes , o-
rantesque, ut urbem Romanam manibus hostium eripe-
fent , rnatresque Romanas , & liberos parvos inviolatos
servarent. Senatus magistratibus in foro praesto est , si quid
consulere velint. Alii accipiunt imperia , disceduntque ad
suas quisque officiorum partes : alii offerunt se , siquou'us
operae sit. Praesidia in arce , in Capitolio , in muris , circa
urbem , in monte etiam Alvano , atque arce iEsulan
ponunter. Inter hunc tumultum , Q. Fulvium pro-
consulem profeetum cum exercitu Capua affertur,
cui ne ' minueretur imperium , si in urbem venisset,
decernit senatus , ut Q. Fulvio par cum consulibus im
perium esset. Hannibal infestius perpopulato agro
Fregellano , propter intercisos pontes , per Frusina-
tem Ferentinatemque & Anagninum agrum in Labi-
cinum venit. Inde lgido Tusculum petiit , nee re
ce

Tenuerat. Habia detrntdo. ' Crinibut passis. Limpiando las aras


Hates. Balsas , barcas chatas. coo sus cabellos sueltos.
Inopia materia. Por falta de ma- Tfixtc genihus. Arrodilladas.
.dera. . Imperte. Los cargos que se les da-
Senigne. Le presentaban gustosa- ban para defender la ciudad.
mente. Sigua usus. Si su socorro valia al-
Memor. Teniendo presente. go.
jffngentium. Aadiendo ficcloues Affebur. Se cuenta.
lo que haban odo. --'.'-
LIFW. 20 1
ccptus mcenibus , infra Tusculum dextrorsus Gabios de
scendit. Inde in Pupiniam exercitu demisso, octo mil-
lia passuum ab Roma possuit castra. Quo propius ho-
stis accedebat , eo raaior caedes fiebat fugieutium , prae-
cedentibus Numidis : pluresque omnium generum atque
aetatum capiebantur.
X. In hoc tumultu, Fulvius Flaccus porta Capen cum
exercitu Romam ingressus , media urbe per Carinas -
squilias contendit. Inde egressus , inter JEsquilinam Colli-
namque portam posuit castra. fEdiles plebis commeatum
eo comportarunt. Cnsules , senatusque in castra vene
rum. Ibi de summ repblica consultatum. Placuit cnsu
les circa portas Collinam iEsquilinamque poner castra:
C. Calpurnium prastorem urbanum. Capitolio atque arci
praesse ; & senatum frequentem in foro contineri , si quid
io tarn subitis rebus consulto opus esset. Inter haec Han
nibal ad Amenem fluvium tria millia passuum ab urbe,
castra admovit. Ibi stativis positis , ipse cum duobus mili-
bus equitum porta Collina usque ad Herculis teinplum
est progressus ; atque uude proxime poterat , mcenia si-
tumque urbis obequitans comtemplabatur. Id eum tarn li-
center atque otiose facer , Flacco indignum visum est.
Itaque immisit quits , submoverique , atque in castra
redigi hostium equitatutn iussit. Quum commissum prse-
lium esset , cnsules transfugas Numidarum , qui tum in
Aventino ad mille & ducentos erant , mdia urbe tran
sir iEsquilias iusserunt $ nullos aptiores , inter convalles
tectaque hortorum , & sepiliera aut cavas undique vias,
ad pugnandum futuros rati. Quos quum ex arce Capi-
tolioque clivo publico. in equis decurrentes quidam vi
dassent ; captutn Aventinum conclamaverunt. Ea res
tantum tumultum ac fugam prabuit , ut nisi castra P
nica extra urbem fuissent , efusura se omnis pavida
mul-
Sextrorsus. Hacia la derecha. consultar algo.
Demisto. Enviado. Stativis. El campo-
Obequitans. Rodendolos caba-
X. lio.
Porta. Por la puerta. Atque otiose. Tan libremente. ,.
Per caras. Por las naves del mon- Aventino. Monte dentro de Roms
te tsquilo, hoy de Santa Maria la orilla del Tiber, hoy Mon
ta Mayor. te de Santa Sabina-
"Frquentent. Todo el Senado. Clivo. Col'ado. *
Consulto. Si haba necesidad de Castra fuica. campo Cartagins.
202 EX TITO
multitudo fuerit. Tunc in doraos atque in tecta refugie-
baiit : vagosque in viis suos pro hostibus , lapidibus telis-
quc incessebant. Nec comprim tumultus , aperirique error
poterat : refcrtis itineribus agrestium turba , pecorumque,
qua; repentinus pavor in urbem compulerat. Equestre
praelium secundum fuit , summotique hostes sunt : & quia
multis lots comprimendi tumultus erant, qui temer orie-
bantur , placuit omnes qui dictatores , cnsules , censores-
ve fuissent , cum imperio esse , donee reeessisset mris
hostis. Et diei quod reliquum fuit , & nocte insequenti,
multi temer excitad tumultus sunt , compressique.
XI. Postero die transgressus Anienem Hannibal, in
aciem orrmes copias eduxit : nec Flaccus , consulesquc
certamen detrectavere. Instructis utrinque exercitibus in
eius pugna; casum , in qua urbs Roma victori premium
esset ; imbex ingens grandine mistus ita utramque aciem
turbavit, ut vix armis retentis in castra sese rece-
perint : nullius rei minore , quam hostium metu. Et po
stero die eodein loco acies instructas eadem tempestas
diremit. Uoi recepissent se in castra, mira serenitas cum
tranquilitatc oriebatur. In religionem ea res apud Pce-
pos versa est : auditaque vox Hannibalis fertur , potiuncbe
sibi urbis Roma; , modo mentem non dari, modo fortu
nara. Minuere etiam spem eius & alia; , parva magnaque,
res: magna ilia, quod quum ipse ad mnia urbis Ro
ma; armatus sederet , milites sub vexillis in supplemen-
tum Hispaniae prefectos audivit: parva autem, quod
per eos dies , eum forte agrum , in quo ipse castra
haberet , venisse , nihil ob id diminuto pretio , eo-
gni

Incesicbant. Maltrataban sin saber lo Minore. Porque era mayor el miede


hacan.' que causaba la tempestad.
ux repentinus. Que el mo-'orepen- In religionem Los Africanos loatri-
tino habia arrastrado Roma. buyeron milagro; provideo-
Secundum. Fu favorable los Ro- cia de Dios. .'
manos. . ". Modo mentem. Que unas veces lela''
Cum imperio. Que gozasen de la po- taba la voluntad , otras la *
testad que tuvieron en otro tiem- tuna.
po. i -; % Magnaque. La una pequefia ,
XI. otra grande, - - .
In aciem. En orden de batalla. In supplemental. Para complet*' los
Detrectavere. Rehusaron. de Espafia
Caum. Para la felicidad, d infeli- yen'utt.Se habia vendido.
cidad. i ,,i..-. ; ;. . l.-.ft . ...
ZIVIO. 203
gnitum ex quodam captivo est. Id vero adeo superbum
atque indignum vicum , eius soli , quod ipe bello captum
posfideret haberetque , inventora Roms emtorem : ut ex-
templo vocato praecone , tabernas argentaras , quas circa
foruin Romanum tunc essent , iusserit venire.
XII. Ceterum non quantum pertinacias ad premen-
dam obsid;one Capuam Romanis fuit tantum ad defen-
dendam Hannibali. Campani per colloquia intellccerunt
relictos se , desertosque , & spem Capuae retinendae de-
ploratam a.^ud Pcenos esse. Accessit edicium proconsulis
ex senatuston^ulto prepositura , vulgatumque apud ho-
stes , ut qui avis Campanus ante certain diem transisset,
sine fraude essent. Nee ulla facta est transitio : metu magis
eos , quam fide continente : quia maiora in defcctione deli-
querant , quam quibus ignosci posset. Ceterum quemadmo-
dum nemo privato consilio ad hostcm transibat, ita nihil sa-
lutare in medium con ulebatur. Nobilitas rempubli-
cam de eruerat , neque in senatum cogi poterat. In ma-
giVtratu autem erat , qui non sibi honorem adie.isset,
sed indigniiate sua vim ac ius magistratui , quem ge-
rebat , demsisset. lam ne in foro quidem , aut publi
co loco , principum quisquam apparebat : domibus inclu-
si patriae occasum cum suo exitio in dies expectabant.
Litterae conscriptas Nu nidis , proposita mercede , iam
professis operam , dantur. Hi specie transfugarum quum
ad Flaccutn in castra vemssent , ut inde tempore ca
pto ab'rent , famesque , quae tarn diu Capua: erat, nulli
non probabilem causam transitionis faceret ; mulier re
pente Campana in castra venit , indicatque imperato-
ri Romano , Numidas fraude composita transisse , lit-
terasque ad Hannibalem ferre. Id unum ex iis , qui si
bi

Xmrorem. Que hubiese encontrado fender Capua.


com orador en Roma aquel terre- Sine fraude. Que se le recibirla bien
do &c. y sin dolo.
Circa forum. Que estaban al rededor Metu magii. Mas por miedo de ios
de la plaza. Romanos , que por fidelidad los
Iusserit venire. Pero fue van esta Cartagineses,
bravata, porque noencontfti quien faam quibui. Que lo que se les poda
le diese un maraved. perdonar.
la medium. En pnb'.ico.
XII. Indignitate tua.Vot iniquidad suya.
Veplorotam. Que los Cartagineses lern profestis. Que haban ya pro-
hatian desesperado de poder de- metido hacerlo.
204 TITO
bi rem aperuisset , arguere sete paratam esse. Productus
primo satis constanter ignorare se -mulierem simulabat:
paulatim dein convictus veris , cum tormenta posci & pa-
rari videret ; fassus id ita esse , litteneque prolatae , & ad-
ditutn etiam indicio , quod celabatur ; & alios specie trans-
fugarum Numidas vagari in castris Romanis. Hi supra se-
ptuaginta comprehensi , & cum traasfugis novis multad
virgis , manibusqu prxcisis , Capuam rediguntur.
XIII. Conspectum ta.n triste supplicium fregit ni
mos Campinorum. Concursus ad curiam populi factus
cogit Lesinum senatum vocare. Ibi quum ceteri de le-
gatis mittendis ad imperatores Romanos agerent ; Vi-
bius Virius , qui defectionis ab Romanis auctor fuerat
interrogatus cententiam , negat eos qui de legatis , & de
deditione loquantur, meminisse , nee quid fa-
cturi fuerint , si Romanus in potestate habuissent , nec
quid ipsis patiendum sit. Deterret ergo eos deditione,
& ac mortem sibi quemque iuferendam cobortatur.
XIV. Hanc orationem Virii plures audierunt cura
assensu , quam forti animo id quod probabant , exsequi
potuerunt. Major pars senatus multis saepe bellis ex-
pertam populi Romani clementiam haud difridentes si
bi queque placabiiem fore , legatos ad dedendam Ro
manis Capuam decreverunt miseruntque. Vibium Virium
septem & viginti ferme senatores domum secuti sunt,
epulatique cum eo , $t qualitum facer potuerant, a-
lienatis mentibus vino ab imminentis sensu mali, ve-
nenum omnes sumserunt : inde misso convivio , dextris
inter se datis , ultimoque compkxu; eollacrymantes
suum patriaeque casum , alii ut eodem rogo crema-
.../*. ren-

Argutrt. Convencerle. Quid factvri. Que haran ellos sico-


Proiiiictus. Sacado en medio. giesen los Rumanos bajo su <10"
Veris. De la verdad. minio.
Xt pareri. Viendo que se pedan, XIV.
y prevenan tormentos. Plnrtt andierwt Mas fueron los Q
Xt additnm. Aadiendo al aviso lo consintieron en lo que deca v -
que se tenia o.ulto, rio, que los que pudieron cump
?: lo que aprobaban , que era morir
XIII. pero no entregarse. .
jtdtvriam. Ala curia deCapua. Alienatit. Eoagenados con el v
Aucior. Causa de !a rebelin. del dafio que k* amenazaba.
. 205
rentur manserunt : alii domos digressi sunt : impletx ciois
vinoque venx, minus efficacem in maturanda morte vim
veneni fecerunt. Iiaque noctem totam plerique eorum , &
diei insequentis partem quum animam egissent ; omnes ta
rnen , priusquam aperirentur hostibus portas $ exspirarunt.
Postero die porta Iovis , quae adversus castra Roma
na erat , iussu proconsulis aperta est. E intromissa le-
gio una & duae alas, cum . Fulvio legato. Is cum o-
mnium primum arma telaque , qua; Capuas erant , ad se
conferenda curasset ; custodiis ad omnes portas dispositis,
ne quis exire aut emitti posset , praesidium Punicum com-
prehendit , Senatum Campanum ire in castra ad imperato-
res Romanos iussit. Quoquum venissent ; extemplo his
omnibus catenas iniectae , iussique ad qustores dcfcr-
ri , quod auri argenque haberent. Auri pondo septua-
ginta fuit ; argenti tria milia pondo , & ducenta. Sena-
tores quinqu & viginti Cales in custodiam , duodetri-
ginta Teanum missi : quorum de sententia maxime descitum
ab Romanis constabat.
XV. De supplicio Campara senatus haudqua-
quam inter Fuivium Claudiumque conveniebat. Fa-
cilis impetrando veniae Claudius , Fulvii durior sen
tentia erat. Itaque Appius Romam ad senatum ar-
bitriutn eius rei totum reikiebat: percunctandi etiam
sequum esse potestatem fieri Patribus , num commu-
nicassent consilia cum aliquibus sociorum Latini nominis
municipiorum: & num ope eorum in bello forent adiu-
ti. "Id vero minime committendum esse , Fulvius dice-
, ut sollicitarentur criminibus dubiis sociorum fi-
delium animi : & subikerentur indicibus , queis ne-
j>que quid facerent , neque quid dicerent , qukquam

Mamerunt. Se qu daron en casa de Pondo. Setenta libras.


Virio. Huodetriginia. Veinte y ocho.
Fecerunt. Las venas embotadas de Mxime. Que babian sido los mes
' vico, y comida quitaron la efi- contrarios de los Rumanos.
cacia , &c.
Animam egissent. Estando en an- XV.
gustias. CommunicaMent. Si habian hecho co-
Prxsidium punicum. Se apoderaron mures sus determinaciones, &e.
de la Guarnicin que tenia alii Ope eorvm. Con socorro de los alia-
Hanibar dos de Roma.
. Quauto oro y plata te- Indiiibut. Ni sujetarlos i. soplones.
uuu. * 1
* tito
junquam pensi fusset. ltaque se eam quaestionem op-
press urum , extintturumque." .
Ab hoc sermone quutn digressi essent, & Appius
quainvis ferociter loquentem collegam , non dubitaret ta
rnen litteras super tanta re ab Roma expectaiurum : Ful-
vius ne id ipsum impedimentum incpio foret j dimit-
lens praetorium , tribunis militum ac prasl'ectis sodum
imperavit, u duobus milicibus equitum deJectis denun-
viarent, ut ad tertiam bucciuain prassto essent. Cum hoc
equitatu nocte Teanum profectus , primm luce portam
iinravit , atque in forum perrexit ; concursuque ad pri-
muin equitum ingressum facto, magistratum Sidicinuin
citari iussit : imperavitque , ut produceret Campanos
quos in custodia naberet. Producta omnes , virgisque casi,
ac securi percussi. Inde, citato equo Cales percurrit:
ubi cum in tribunali consedisset , productique Campani
deligarentur ad palum , eques citus ab Roma venit , litte-
rasque . Calpurnio praetore Fulvio & senatusconsultum
tradidit. Murmur ab tribunali totam concionem p^rva-
sit , differri rein integram ad Patres de Campanis. Et Falvius
id ita esse ratus, acceptas Hueras eque resolutas, quum
in gremio reposuisset , praeconi imperavit , ut lictorem lege
agere iuberet. Ita de is quoque, qui Calibus erant, sum-
tum supplicium. Tum luterae leuae senatusque consiiltum,
serum ad itnpediendam rem actam: quae sumin ope ap-
properata erat , ne impediri posset.
Consurgentem iam Fulviuin Taurea Iubellius Cam-
{anus per mediam vadens uruem , turbiinque , nomine
inclamavit : & quum mirabundus , quidnam sese vellet,
re*

Pemi fuitset. No se Jes daba un Ho llegd rienda suelta.


pito. Differri rem. Que toda la causa de
Eam quastionem. Aquella averigua- ios de Capua se remita al ""
cioo. do de Roma.
Exspectaturum. ue esperara las eque rsolut as. Sia abrirlas,
cartas del Senado de Roma. Vt tietortm Que mandase al ver-
Dimittcns Praetorium. Despidiendo el d o Hiciese su oficio.
Consejo de guerra , o juuta de Senatusque. Y el decreto del Sena-
Oficiales, do que ya venia tarde, ^iC'..._i
A tertiam. Al tercer toque de la tutuma /. Que con mucha dm-
trompeta. geucia.
Concursuque ^abindolesalidoalen- Cosurgentem. A} marcharseFulvio.
cuentroios'caballeros, Ute. Nomine inclamavit. Llaw i grlt0*
Mques citus. Un soldado de caba- por su nombre Fulvio.
IL ir10. 207
resedisset Fulvius: "Me quoque inquit (Taurea Iubel-
lius) iube occidi ut gloriari possis , multo fortiorem quam
ipse es , virum abs te occissum esse." Quum Fulvius
negaret profecto satis compotem mentis esse , modo prohi
ben etiam se 3 si id vellet , senatusconsulto , dieere ; tum
lubellius ; Quandoquidem , inquit , capta patri , propin-
>quis amicisque amissis : quum ipse manu me coniugem
liberosque interfecerim , ne quid indigni paterentur,
mihi ne mortis quidem copia eadem est , qua: his ci-
vibus meis ; petatur virtute invasa; huius vita; vindi-
>Kta." Atque ita gladio, quem veste .texerat , per adver-
sum pectus transfixus , ante pedes imperatoris moribun-
dus procubuit.
XVI. Quia , & quod ad supplicium attinet Campano-
rum , & pleraque alia , de Flacci unius sententia acta erant;
mortuum Appium Claudium sub deditionem Capuae , qui
dam tradunt. Hune quoque ipsum Tauream neque su
sponte venisse Cales , neque sua manu interfeemm : sed,
dum inter ceteros ad palum deligatur $ quia parum in
ter strepitus exaudiri possent quae vociferbanme , silentium
fieri Flaccum ussisse : tum Tauream illa , qua; ante memo-
rata sunt, dixisse , virum se fortissimum ab neququam
pari ad virtutem occidi. Sub ha:c dicta , iussu proconsulis
praeconem ita pronunciasse : " Lictor , viro forti adde vir-
gas, & in eum primum lege age." Lectum quoque se-
natusconsultum , priusquam securi feriret , quidam aueto-
res sunt. Sed quia adscriptum in senatusconsulto fuerat
a si ei videretur , integram rem ad senatum reiieeret j"
interpretatum esse , quid magis repblica duceret , assti-
mationem sibi permissam.
Capuam Calibus riditum est , Atellaque & Calatia
in

Mode prohiben. Y que entonces ya ley.


se le prohiba ft Fulvio por de- Senatusconsultum. El decreto que le
creto del Senado hacerlo, aun- envi el Senado deque se reser-
que quisiese. ' vaba toda la causa de los Campa-
Copia eadem. No puedo lograr la mis- nos, y que Flaco no qubo abrir
ma felicidad de morir. hasta despus de haber executa-
JUortuum. De rabia , d indignacin, do los castigos.
que por el parecer solo de Flaco se Mstmationem sibi. Que se dejaba i
hubisen hecho tales castigos. . su juicio lo que fuese mas con-
tege age. 'I rata seguu manda la ducente i. la Kepblica. ,
203 EX TITO
in deditonem accepte, lbi quoque in eos qui capita re-
rum erant , animadversum. Ita ad octoginta principes se-
natus interfecti j trecenti ferme nobiles Campani in carce-
rem conditi: alii per sociorum Latini nominis urbes in
custodias dati , varus casibus interierunt : multitudo alia
civium campanorum venundata. De urbe agroque reliqua
consultado fuit ; quibusdara delendam censentibus urbera
prevalidatn , propinquam, inimicam. Ceterum pra:sciis mi
litas vicit. Nam propter agrum , quem omni fertilitate
terra? satis constabat primum in Italia esse , urbs servata
est , ut esset aliqua aratorum sedes. Ubi frequemanda;
multitudo incolarum libertinorumque & institorum opi-
ficumque retenta : ager omnis & tecta publica populi Ro
mani facta. Ceterum habkari tantum tamquam urbei,
Capuam , frequentarique placuit : corpus nullum civita
tis , nee senatus , nee plebis concilium , nee magitratus
esse : sine concilio publico , sine imperio , multitudi-
nem , nullius rei inter se sociam , ad consensum inha-
bilem fore ; Praefectum ad iura reddenda ab Roma quot-
annis missuros. Ita ad Capuam res compositae , consilo
ab omni parte laudabili. Severe & celeriter in maxime
noxios animadversum : multitudo civium dissipata in nul-
lain spem reditus.
Non aevitum incendiis ruinisque in tecta innoxia > mu-
rosque: & cum emolumento quaesita etiain apud socios le-
nitatis species , incolumitate urbis nobilissimse opulentis-
simaeque , cuius ruinis , omnis Campania , omnes , qui
Campaniam circa accolunt, populi ingemuissent : confes-
sio expressa hosti quanta vis in Romanis ad expetendas
pomas ab infidelibus soeiis , & quam nihil in Hannibale
auxiiii , ad receptos in fidein mendos , esset.
Ro

a deditonem. Se entregaron. Ab omni farte. De todos modos.


Sociorum. De los aliados. sfem reditus. Sip esperanza deque
Casibus. Modos. volviese Capua.
Reliqua consultatif La restante con- savitum. No se llev el "gor
ferencia. basta pegar fuego , y derribar las
Aratorum sedes. Morada de labra- casas , y muros inocentes.
dores. Emolumento. Con utilidad.
Vrbi /requintando. Para que estu- Confessio expressa. Testimonio ma
viese poblada. nifiesto para el enemigo.
Ad tura.. Para hacer justicia.
LiriO. 209
XVII. Romani patres perfuiieti , quod ad Capuam at-
tinebat , proconsuli creando diem comitiis edixerunt. Tum
P. Cornelius , Publii qui in Hispania filias ceciderat, qua
tuor viginti ferme annos natus , proconsul dictus est.
XIX. Fuit eniui Scipio , non veris tantum virtutibus
mirabilis , sed arte quoque quadam ab iuventa in ostenta-
tionem earum compositus : pleraque a pud multitudinem aut
per nocturnas visas species , aut velut divinitus mente mni
ta agens : sive & ipse capti quadam supemitione animi , sive
ut imperia, consiliaque velut sorti oraculi missa , sine cun-
ctatione assequeretur. Ab hoc iam inde ab initio -
rans nimos , ex quo togam virilem sumsit , nullo die prius
ullam publicam privatamque rem egit , quam in Capito-
lium iret , ingressusque aedein consideret : & plermnque tem-
pus solus in secreto ibi tereret. Hie mos , qui per omnem
vitam servabatur , seu consulto , seu temer, vulgatas opi-
nioni fidem apud quosdam fecit , stirpis eum divinx virum
esse. Multa alia eiusdem generis , alia vera , alia assimulata,
admirationis human in eo iuvene excesserant modum : qui-
bus frta tunc civitas , aetati haudquaquam mature tantam
molem rerum , tantumque imperium permisit.
XLH. Carthaginem novara interim oppugnare sta-
tuit , urbern quum ipsam opulentam suis opibus , mm '
nostrum omni bellico apparatu plenam. Ibi arma, ibi
pecunia , ibi totius Hispanic obsides erant. Ad -
dam

. XVII. Togam virilem. Desde que empez


ser mozo , que entonces toma-
ferfuneti. Habiendo concluido. ban la toga. Vase el ndice.
titiut. Hijo de Publie, que murid Contideret. A mauera de ios Grie
ga Espaa. gos que adorabau los Dioset
XIX. sentados.
Tereret. Y gastase alli mucho tiem-
In ojttntetionem. Para muestra de po orando.
sus virtudes. Seu temer. O casualmente.
Pleraque apud. Para con el vulgo uo-tdam fecit. sta opinion divul-
ring'a, que todo lo hacia , por gada hizo creer algunos,
apariciones que tenia de noche, Haudquaquam. No competente para
porque su entendimiento esta- el Generalato.
fca ilustrado del Cielo, ya fuese
que l as !ocreia,por su imagina- XLII.
cion supersticiosa , d para conse
guir de otros con mas facilidad Carthaginem novam. A Cartagena
lo que mandaba, d consultaba. de Espaa.
Ai 1i"c. Para lograr esto. Cbiitss. Los rehn.
Pars IL
2IO EX TITO
dam victores versi : qux ingens omnis generis fuit.
XL1X. Ceterum Scipio vocatis obsidibus , primum uni
versos bon um anitnum habere iussit. "Venisse eos in Populi
Romani potestatem , qui beneficio , quam metu obligare
homines malit : exterasque gentes fide societate iunctas
habere , quam tristi subiectas servitio." Deinde acceptis
nominibus civitatum , recensuit captivos -7 quot cuiusque
populi essent , & nuncios domum misit , ut ad suos quisque
recipiendos veniret. Si quarum forte civitatum legati ad
eran! , eis prassentibus suos restituit : ceterum curam beni
gne tuendorum C. Flaminio qurestori attribuit. nter hxc
media turba obeidum , mulier magno, natu , Mandonii uxor,
qui frater Indibilis Ilergetum reguli erat , flens ad pedes
lmperatoris procubuit ; obtestansque , ut curam cultumque
feminarum impensius custodibus commendaret. Quum Sci
pio , nihil profecto defuturum diceret 5 tum rursus mulier:
"Haud magni ista facimus , inquit. Quid enim huic for-
tunae non satis est ? Alia me cura , aetatem harum in-
tuentem ( nam ipsa iam extra periculuai iniurise raulie-
bris sum ) stimuht." iEtate & forma florentes circa erant
Indibilis filia; aliseque nobilitate pari ; quae omnes earn pro
parente colebant. Tum Scipio: Populique Romani
disciplinai causa facerem , inquit , ne quid , quod san-
ctum Utfquam esset , apud nos violaretur. Nunc ut id
eurem impensius , vestra quoque virtus , dignitasque fa-
cit : quae ne in malis quidem oblkae decoris matronalis
estis." Spectatae deinde integritatis viro tradidit eas , tue-
rique haud sechs verecunde ac modeste , quam hospitum
coniuges ac matres , iussit.
L. Captiva deinde multibus adducitur ad eum
adulta virgo , adeo eximia forma , ut quacumque in-'
/ . ce

Vhioret. Porque habiendo salido los Huic fortune. A este infeliz estad*
Cartagineses vencedores se die- de esclavitud, Sic.
*"on i. la presa, &c. Pro parente. Como madre.
nod sanctum. Que en qualquier
XI.1X. parte se reputa santo venerable.
ne. Que ni en la calamidad. os
Recensuit. Cont los cautivos. habis olvidado del pundonor de
Et nuncios. Tantos mtnsagetos en- matronas d nobles.
vid, quantos, Sc. Integritatis viro. A un hombre de
llergetam. Reyezuelo de Ilerda en conocida entereza.
spaa.
LiriO. 211
cedebat, converteret omnium oculds. Scipio percunctatus
patriam parentesque , inter cetera accepit , desponsam earn
principi Celtiberorum adolescenti : Allucio nomen erat. Ex-
tempio igitur parentibus sponsoque ab domo a'ecitis , quum
interim audiret, deperire eum sponsas amorc; vlVi primum
venit , aceuratiore eum sermone , quam parentes alloquitur.
trIuvenis , inquit , iuvenem appello: quo minor sit inter
nos huius sermonis verecundia. Ego quum sponsa tua ca-
pta multibus nostris ad me duua esset , audiremque eam *
tibi cordi esse , & forma faceret fidem , quia ipse , si
frui liceret ludo aetatis , praesertim recto & legitimo amo-
, & non respublica animum nostrum occupasset , ve-
niam mihi dari sponsam impensius amanti vellem : tuo,
cuius possum , amori faveo. Fuit sponsa tua apud me e-
dem , qua apud soceros tuos parentesque suos verecundia:
servata tibi est , ut inviolatum , & dignum me , teque
dari tibi donum posset. Hanc mercedem unam pro eo
muere paciscor , amicus Populo Romano sis ; & si me
virum bonum credis esse , quales patrem , patrumque
meum iam ante hae gentes norant , scias multos nostri si-
miles in ivitate Romana esse ; nee ullum in terris po-
pulum hodie did posse , quern minus tibi hostem tuis-
que esse velis , aut amicum malis." Adolescens u simul
pudore & gaudio pcrfusus , dextram Scipionis tenens , Deos
omnes invocare ad gratiam illi pro se referendam , quo-
niam sibi neququam satis facultatis , pro suo. animo atque
iliius erga se mrito esset. Parentes inde cognatique vir-
ginis appellati. Qui quoniam gratis sibi redderetur virgo,
ad quam redimendam satis magnum attulissent auri pon
dus , orare Scipionem , ut id ab se domum acciperet , ccepe-
yunt ; haud minorem eius rei apud se gratiam futuram esse

t. de nii, como lo fij entre, &c.


domo. Hacindolos venir de sus Hanc mercedem. Solo una recompen,-
casas. sa, &c.
Zum. Que Alucio amaba mucho i. Patrem , patrumque. Publio Corne-
su e>posa. lio Scipion , Coeo Scipiou , $
jtccuraiiore eum. Con mas atencin to.
habla a Alucio , &c. Satit facultatif. Pero no tenia bas-
t forma. Su hermosura lo deca- tantes facultades para correspon-
ra; der segn su voluutad, v segn 1
Verecundia. Tan respetada na sido beuiicio recibido de Scipiun.
oa
212 EX TITO
affirmantes , quam redditi inviolatse fcrct virginis. Scipio,
quando tanto opere peterent ; accepturum se pollicitus , po-
ni ante pedes iussit : vocatoque ad se Allucio: "Super do-
tem, inquft ,.quaai accepturus sccero es , hxc tibi me
dotaiia dona accdent ;" aurumque tollere , sibi habe
re iussit. His lastus donis , honoribusque dimissus domum,
implevit populares laudiL us meritis Stipionis: Venisse dus
simillimum iuvenem vincentem omnia quum armis , tum
beuignitate ac benficHs. Itaque ddectu cliemium habiio,
cum delectis mille & quadringeniis equitibus intra pauco
dies ad Supionem revertit.

EX LIBRO SPTIMO ET VIGSIMO.

CAP, XIX. Ocipio castris hostium potitus , quum pra


ter libera capita prasdam miliiibus concessisset, in
receasendis captivis decern miliia peditum duo millia equi-
tum irivenit. Ex iis Hispanos sine pretio omnes domum
jiimisit. Afros vender quxstorem iusdt. Circumfusa iode
multitudo Hispanorum , '& ante deditorum. , & pridie ca-
ptorum , regem earn consensu appellavit. Tum Scipio , silen-
o per facto : "Sibi maximum nomen Impera-
toris esse dixit , quo se es sui apellasscnt. Regium
?jnomen alibi magnum, intolerabiie esse. Rcga-
slem animum n esse : si id in hominis ingenio amplis-
bimum ducerent", tacite iudicarent , vocis usurpations
absiinerent." Sensere etiam barbari magnitudinem aaimi:
cuius miraculo nominis alii mortales stuperent , id ex
tarn

Foret. Que la sera el de la don- CAP. XIX.


cMla restituida intacta. Libera capita. A excepion de lo*
mplevit populrer. Llei sus va- nobles.
saillis de las alabanzas rien nie- Maximum nomen.Qae su mayor nom-
. recitas rie Sei pi on. hie era el de General. nombre
Cliensiuai. Prohijadus , favorecidos, de K.ey se aborreca eu Roma.
te. ni id. Si jiiZgabao que eu la natU-
Rtvertit. Alucio. Todos t-stos cauti.- raiera ie un hombre, la diguidad
vos eran de la Provincia de Car- Real era lo mas generoso. ..
. tageua e* fcspaa , que tstanda Abstme'ent. que se abstuvie-
ap's - las .'ar;aginsse, Sei- . ten > aquel titulo. .
piJi) ia v?nci no coa puco trk- a ex. E) que deiprrciasa este tl-
bajj., industria. . tule estando en empleo tan alte-
LIKIO. 213
tarn alto fastigio aspernamis. Dona inde regtilis , prinupi-"
busque Hispanoruin divisa , & ex magna copia captoruoi,
equorum t recemos , quos vellet, eligere Indibilemius.it.
Quuin Afros venderet iussu imperatoris quxstor , pueru:u
aduiturn inter eos forma insigni , quum audisset regit ge
neris esse, ad Scipionem missit. Quem quum percunctaretur
Scipio. ccQuis & cuias , & cur id auads iu castris fuisset;
Numidam esse, ait , Massivam populares vocare. Urbain
ptre relitum , apud materauin avum Gaiatn regem
Numidarum edoctum : tum avnculo Masinissi , qui nu-
per cum equitatu subsidio Carthaginiensbus venisset in
Hispaniam traiecisset. Prohibitum propter auatem -
sinissa , nunquam ante prxlium iniisse. Eo die , quo pu-
gnatum cum Romanis esset , inseio avnculo , claui annis
equoque sumto , in aciem exisse : ibi prolapso equo effu-
sum in prseceps , captum ab Romanis esse." Scipio quum
asservari Numidam iussisset , quae pro tribunal! agendai
erat , peragit. Inde quum se in praetorium recepisset , voea-
tum eum iiuerrogat , velletne ad Masinissam -reverii Quum,
effms gaudio lacrymis, cupere vero diceret , turn puero,
annulunvaureuin , tunicam lato clavo cum Hispano sagulo,
& urea fibula , equumque ornatum donat , iussisque pro
sequi quoad vellet equitibus, dimsit. i
XXVI. Hannibal quia cum Marcello bis priore an
no congressus vicerat , victusque erat, ut, cum eodem
si dimicandum foret , nec spem nec metum ex^ varia b,a-
beret : ita duobus consulib,us haudquaquam sese parem
futurum credebat. Itaque totus in suas artes versus , in-
idiis locum qusrebat: sed paulo post quod M, Livius
& . Claudius cnsules , incolumi exercit , ducein ho
tium legionesquc oeddissent, ipse publico ictus luctu:
"Agnoscere se fortunara Carthagiuis" fertur dixisse:
castrisque motis , omnia auxilia , quae diffusa latius tueri
non

Populrer. Que los de su nacin le paola , y una hebilla de oro.


llamaban Masiva. vellet. Que le acompaasen
Wunquam an.i. Hasta esta guerra los de a caballo , basta donde Ma
' de Cartagena. siva quisiese.
lato clavo. De banda ancha, se
- gui) otros manto de botoues lar- XXVI.
gos. Vate el ndice. Publico ictvt. Herido dla calami-
Hiifano ia ulo. TJ.ift casaca la Es- dad pbliaj de trtago. . -
214 ^ TITO
non poterat , in extremum Italiae angulutn contrahi iussit.

EX LIBRO DUODETRI'GESIMO.

CAP. XXI. llis factis & Afris ex Hispania pulsis, Sc-


pio Cariaginem novam , ad vota solvenda dus , munusque
gladiatorium , quod mort's causa patris patruique paravent,
edendmn rediit. Gladiatorium spectaculttm fuit non ex eo
genere hominum ex quo hnistis comparare mos est , ser-
vorum , quive venalem sanguinem habent. Voluntaria omnis
& gratuita opera pugnantium fuit. Nam alii missi ab regu-
lis sunt ad specimen insitae genti virtutis ostendeadum : alii
ipsi professi , se pugnaturos in gratiam ducis : alios emu
lado & certamen, ut provocarent provocatique haud ab-
nuerent , traxit. Quidam quas disceptando controversias fi
nir nequierant , aut noluerant , pacto inter se. , ut victo-
rem res sequeretur , ferro decreverunt. Neque obscuri ge
neris homines , sed clari illustresque , Corbis & Orsua pa-
trueks fratres , de principatu civitatis , quamlbemvocabant,
ambigentes ; ferro se certaturos professi sunt. Corbis ma-
ior erat aetate. Orsuae ptes princeps proxime fuerat ; fra-
tre maiore post mortem eiue principatu accepto, Quum ver-
bis disceptare Scipio vellet , ac sedare iras ; negatum id ara
bo dicere commuuibus cognatis , nec alium Deorum homi-
numve , quam Martern se iudicem habituros esse. Robore
maior , minor flore tatis ferox , mortem in certamine , quam
ut alter alteriu- imperio subiicretur , praeoptantes , quum
ab tant rabis dirimi nequirent , insigne spectaculum exer-
citui prjebuere , documentumque , quantum cupiditas im
perii malum inter mortales esset. Maior usu armorum,
& astu facile stolidas vires minoris supervit. Huic gla-
dia

CAP. XXI. tercaciones.


Carthagincm. Cartagena de Espa- Vt victorem. Que el que vende
f a, se llevase la alhaja
Munusque. El juego de Gladiado- Ambigentet. Que disputaban.
res. Proxime. Inmediato.
lani'tis. Que soele componerse de Dicere. sup. ccepr.runt.
espadachines. Maior. Corbis romo de mas edad,
ILcguiii. Porque los Reyezuelos en- mas uso, y cautela en lasarme*,
viaron unos para muestra de su venci las mayores fuerzas, pero
natural va or. sin juicio, de Orsua.
Ducettando. Con disputas, al-
. 215
diatorum spectaculo ludi fnebres additi pro copia , &
provinciali & castrensi .

EX LIBRO TRIGSIMO.

CAP. IX. cipio , qui bellum in Africain transtulerat,


nullum tempus ommittebat quo uroes circa omnes , quae
Carthaginiensium diiionis erant , partim spe , partim inetu,
partim vi subigeret. Carthagini quidem erat ingens terror,
& circumferentem arma Scipionem, omnibus tinitimis ra-
ptim perdomitis , ipsam Carthaginem repente aggressurum
credebant. Rara mentio est pacis , frequentior legatorum
ad Annibalem arcessendum mittendorum.
XX. Frendens gemensque ac vix lacrymis temperans,
dicitur legatotum verba audisse. Posteaquam edita sunt
mandata : ct Iam non perplexe , inquit , sed palam revo
tant , qui , vetando supplement um & pecuniam mitti,
iampridem retrahebant. Vicit ergo Hannibalem non Po-
pulus Romanus toties cassus fugatusque , sed senatus Car-
Mthaginiensis , obtrectatione atque invidi." Raro quem-
quam alium patriam exsilii causa relinquentem , magis
mcestum abisse ferunt , quam Hannibalem hostium terra
cxcedentem. Respexisse ssepe Italic littora, & Deos ho-
minesque accusantem , in se quoque ac suum ipsius caput
cxsecratum , "Quod non cruentum ab Cannensi victo-
ria militem Romam duxisset. Scipionem ire ad Car-
thaginem ausum , qui consul hostem in Italia Pce-
num non vidisset j se centum millibus armatorum ad
Trasimeaum & Cannas csesis , circa Casiiinum , Cu-
masque & Nolam consenuisse." accusans que-
rens

Zuii fnebres. Juegos fnebres. Vea- tosern los contrarios de Hanibal.


se el indice. Relinquentem. Saliendo desterrado de
CAP. IX. su patria.
Itaptim. Vencidos aceleradamen- Terra excedentem, Quando salia de
to. la tierra de sus enemigos ; esto es
Rara mentio. Se pensaba poco en la de Italia.
paz. accusantem. Reprendiendo.
Frequentior. sup. Menti. Xxsecratum. maldiciendose si
XX. y su vida.
Perplexe. Con dudas. ni Consul. Que siendo Scipion Con-
Vetando supplement um. Prohibiendo sul no haba visto i Hanibal su
se rae enviase geate de socorro: es- enemigo, &c. -
2l6 TITO
rensque , ex diutina possessione Italiac est detractus.
XXVIII. Cam P. Scipio in Africain traiecisset , &
eo revocatus fuisset Hannibal ex Italia sena tu Cartha-
giniensi ; erexerant omnium nimos velut ad supremum
certamen coinparati daces.
XXIX. lam Adrumetum venerat Hannibal : unde ad
reficiendum ex iactatione maritima militera , paucis die-
bus sumtis , exeitus pavidis nunciis omnia circa Cartha-
ginem obtinerj armis aFerentium , magnis itineribus Za-
mam contendit. Zama quinqu dierum iter ab Carthagine
abest. Inde prsemissi speeulatores quum excepti custo-
dibus Romanis deduct! ad S.ipionem essent , traditos eos
tribunis militum , iussosque omisso metu , visere omnia;
per castra , qu vellent cirtumduci iussit : percunctatus-
que , satiin per conunodum omnia explorassent , datis
qui prosequerentur , retro ad Hannibalem dimisit. Han
nibal nihil eoruin quae nunciabantur lasto animo audivit,
maxime hostis ducia , quse non de nihilo profecto con
cepta est , percutsus. Itaque mincium ad Scipionem mi-
sit, ut colloquendi secum potestatem faceret Scipio quum
colloquium baud abnuis?et , ambo ex composito duces
castra pretulerunt , ut coire ex propinquo possent. Sci
pio haud procul Nadagare urbe ; tum ad cetera loco op-
portuno , tu:n quod aquatio intra teli coniectuin erat , con-
sedit. Hannibal tumulum quatuor millibus inde, tu-
tum commodumque alioque , nisi quod longinquse aqua-
tionis erat , cepit : ibi in medio iocus conspectus undique,
ne quid'insidiarum esse , delectus.
XXX. Summotis pari spatio armatis , cum singulis
interpretaras congrcssi sunt , non sua: modo xtatis
ma-

Qutrensqitt. Y quejndose. Satim per. Si lo haban registrad*


todo con bastante comodidad.
XXVIII. Qui prosequerentur. Quienes los a-
Xrexerant o<n/aw.Conmovieron los compaasen.
nimos de todo el mundo. Pvrculsus. Movido en especial ot
la confianza, &c.
XXIX. composiio. De acuerdo.
Xx iactatione. De los trabajas del Protuleruat. Adelantaron el campo.
mar. Intra teli. A un tiro fle flecha.
jlfferentium- Que conabati que to- quatuor. A cuatro millas,
as las cercadas de Cartago es- Conspectus. Fattnte por todos la-
taba:) llecas de enemigos, dos.
. 217
aiaximi duces , sed omnis ante se memoriaE omnium gen
tium cuilibet regum imperatorumve pares. Paulisper aiLcr
alterius conspectu , admiratione mutua prope attoniti con-
ticuere. Tum cum Hannibal prior verba fecisset , & ad-
versus itnperator Romanus respondisset , infecta pace , ex
colloquio suo se receperunt. Verba frustra iactata renun
cia! : armis decernendum esse , habendanque earn fortunam,
quam Dli ddissent.
XXXII. In castra ut est . ventum pronunciant ambo:
Arma expedirent milites , animosque ad supremum cer-
tamen : non in unum diem , sed in perpetuum , si feli-
citas adesset , victores. Roma an Carthago iura genti-
bus daret , ante crastinam noctem scituros , neque enim
Africain , aut Italiam , sed orbern terrarum victoria: pras-
wmium fore. Par periculutn praemio, quibus adversje
pugna: furtuna fuisset." Nam neque Roinanis effugium
uUum patebat in aliena , ignotque terra : & Cartliagini, .
supremo auxilio effusso, adesse videbatur praesens ex-
scidium. Ad hoc discrimen procedunt postero die duoruin
opukntissimorum populorum duo longe clarissimi du
ces , duo fortissimi exercitus , multa ante parta decora,
aut cumulaturi eo die , aut eversuri. Anceps igitur spes
& metus miscebant nimos.
XXXV. Prselium commttitur. Scipio fudit hostem:
& Hannibal cum paucis equitibus inter tumultum . ela-
psus, Adrumetum perfugit: accitusque inde Carthagi-
nera , cum, sexto & trigsimo post nno, quam puer
jnde profectus erat , redisset , fassus in curia est , non pne-
lio modo se , sed bello victum , spem salutis alibi,
quem in pace impetrandam esse. Sunt qui Hannibalem
ex acie ad mare pervenisse, inde prasparata nave ad re-
gem Antiochum extemplo profectum tradant ; postulan-
tique ab senatu Carthaginiensi Scipioni , ut Hannibal si-
bi

Ef adversut. Y despues le respon- Parta decora. Las muchas honras


diese el General Romano, listas que habiau adquirido antes,
ha rengas van en su lugar. '
Rtnunciant. Cuentau A los suyos. XXXV.
Et trigsimo Treinta y seis aos
XXXII. despues que salid de alli.
Par periculum. Que era igual el ries- Pervtnisse. Asi lo cuenta Nepote
go tanto premio. en la vida de Hanibal. Vate all.
2l8 " %x TITO
bi traderetur,' responsum esse, Hannibalem in Africa non
esse. Victi Carthaginienses pacem fecerunt.
XLV. Itaque Scipio , pace terra marique parta , exerci-
tu in naves imposito, in Siciliam , Lilybaeumque traiecit: in-
de magna parte militum in navibus miss , ipse per laetam
pace non minus , quam victoria , Italiam , effusis non urbibus
modo ad habendos honores , sed agrestium etiam turba ob-
sidente vias/, Romam pervenit , triumphoque omnium cla-
rissimo urbem est invectus , (in quo) Africanum cognomen
militaris favor (aut) popularis aura celebravit. Primus hie
imperator nomine victK ab se gentis est nobilitatus.

EX LIBRO QUINTO ET TRIGSIMO.

CAP. XIV..
V>laudius Publium Africanum tradit , Ephe-
si collocutum cum Hannibale. Et sermonem etiam unum
refert , quo quserenti Africano , Quem fuisse maximum
iinperatorem Hannibal crederet , respondisse , "Ale-
xandrum Macedonum regem , quod parva manu innu-
merabiles exercitus fudisset , quodque ultimas oras , quas
visere supra spem humanara esse , peragrassef . Quxrenti
deinde , Quem secundum poneret , Pyrrhum , dixisse. Ca-
strametari primum-docuii-se. Ad hoc neminem elegantius
loca cepisse , presidia disposuisse , artem etiam concilian-
di sibi homines eum habuisse, ut Italicse gentes regis
externi , quam populi Romani , tandiu principis in ea
terra , imperiuin esse mallent." Exsequenti , Quem ter-
tium d'ueeret , haud dubie "Semetipsum dixisse. Tum risum
obortum Scipioni , & subiecisse : Quidnam tu dice-
res,
XLV. tena por el mayor General del
Farta. Alcanzada, lograda. mundo.
Effusis. Esparcindoselas gentes de Quas visen. Que solo el correrlas
las Ciudades para honrarlo. . era mas que de fuerzas huma-
Militaris favor. O la pasin de los ras.
soldados, la adulacin popu- Castremetari. Que fu el primero
la'. que ense el modo de sentar Jos
fobitatus. Llamndose el Africa- campos de batalla. -
no: porque Scipion Nasica que tandiu principis .Pirro hizo guerra
desiruy Carthago tambin se los Romanos mucho tiempo af"
llam Africano. tro de Italia, y era no obstante
CAP. XIV. querido de los Pueblos.
Publium. Scipion. ixseguenti. Prosiguiendo Scipion es
Respondisse. Que respondi Sei- preguntarle.
pionque le pregunt, que i quien Haud dubie. Sin detenerse.
LiriO. 219
res, si me vicisces? Tum vero, inquit, & ame
Alexandrutn , & ante Pyrrhuui & ante omnes altos im-
peratores esse." Et perplexum Pnico astu responsum &
improvisutn assent a lionis genus Scipionem movisse : quod
grege se imperatorum velut inaestimabilem secrevisset.

Pnico astu. De la astucia de Ha- grege je. Del comun de lot Ge-
nibal. nerales; dando entender, que
tmproviium. Imprevisto modo de Scipion era masque humano ,por
adulacin. haberle vencido l.

FINIS

Exctrptoruro ex Tito Livio.

EX
220
EX M. TULLir

CICERONI S
ORATIONIBUS SELECTIS.

fe la vida y escritos de Cicern se habl ya en el prin


cipio de las Cartas. Aqu solo hy que advertir que estas
Oraciones, que se han sacado de las 72 que andan en
su nombre , je puede decir que son las mas delicadas , nie
vas, molestas , y mas propias para los nios.

ORATIO I.

PRO LEGE MANILIA AD POPULUM.

ARGUMENTO.

Ll/mp;ado el Pueblo Romano en la guerra contra


ios dos Reyes mas podzrosos del Asia, Mitridates ,
Tigranes , Lucio Manilio , Tribuno de la plebe , pro
mulg una Ley , en que declaraba por Capitn General
de las tropas de la Repblica Pompeyo. Opusiron
se Quinto Hortensia y Quinto Catulo, hombres de
grande autoridad por su elocuencia , y empleos , por
que ambos haban ya sido Cnsules ; pero Cicern , que
era Pretor entonces , sali la defensa de esta Ley,
llamada Manilla de su Autor ; demostrando ser nece
sario entregar d Pompcyo la conducta del exrcito:
porque en l concurran todas las partis que hacen un
Capitn . consumado. Fu confirmada por el Pueblo la
eleccin de Pompeyo , el qual triunf gloriosamente de
los dos Rey:s. Sucedi todo esto el ao 687. de la
fundacin de Roma, siendo Cnsules M. Emilio Lepi-
4 *
221
do , y Lucia Volcado. La oracin es carte del gnero de
liberativo , y parle del demostrativo , laudativo , pues en
ella no solo persuade el Orador la guerra, sino tambin se
dilata en las alabanzas de Pompeyo , como del nico ,
quien se podia fiar el mando en acuellas circunstancias*

^[ La partes de esta Oracin son seis : Exordio , Nar
racin , Division , Confirmacin 3 Refutacin } Eplogo.

EXORDIO.
1. v^uanquam. mihi semper frequens conspectus re
ster , multo iucundissimus j hic autem locus , ad agendum
amplissimus , ad dicendum ornassimus est visus , Quin
tes : tarnen hoc auditu laudis , qui semper ptimo cuique
maxime patuit , non mea me voluntas: sed mese vitae ra-
liones ab neunte setate susceptx prohibuerunt. Nam , cum
antea per aetatem modum hius auctoritatein loci ctm-
tiagerc auderem ; statueremque , nihil hue , nisi perfectum
ingenio , elaboratuin industria , afferri oportere : omne
meum tempus amicorum temporibus transmittendum pu-
tavi. Ita neque hie locus vacuus unquam fuit ab iis , qui ve-
stnm causam defenderent: & meus labor in privatorum pe-
riculis ca.cte imegreque versants, ex vestro iudicio fruaum
est amplissiuimn consecutus. Nam cm propter diiaiio-
nem

CA?. I. se llamaron nos , y otros Quiri-


tes, y Romanos.
Itetuetit conifsctus. Esta vuestra Hoc aitu. De este grado para el
concurrencia. Estaba presente todo honor.
el pueblo convocado por MaDlio vita. Mi estado, y profesin i
para la ratificacin de su ley. que me dediqu desde mi niez.
locut. Un templo en la plaza p- Auderem. No osando acercarme uo
bca , llarrado pt,o rostris : por- lugar de tanta magestad.
que estaba adornado de ias proas Elaboration. Perfeccionado con la
de las oaves , que los Romanos - industria,
gieron los de Antio. Amicorum temporibus. Volviendo to
(l4iviiet. Ciudadanos de Roma. Los das mis atenciones los negocios,
Romanos bajo el Reynado de Ro- y necesidades de mis amigo6.
mulo hicieron alianza con Tacio Unquam fuit. Nunca laltarou ora-
Rey de los Sabinos, que habita- dorts que, 8c.
ba la ciudad de Cures, y de aqui Caste imegreque. Empleado honss-
a selial de amistad mtuameute ta, y desiuteresadamente.
222 %X M. TUL. CIC. ORAT.
nem commitiorum ter praetor primus centuriis cunctis remin-
ciatus sum , facile intellexi , Quintes , & quid de me iudi-
caretis , & quid alus prsefcriberetis. Nunc cum & aucto-
ritatis in me tantum sit , quantum vos honoribus mandando
esse voluistis ; & ad agendum facultaos tantum , quantum
homini vigilanti ex forensi usu prope quotidiana dicendi
exercitatio potuit afferre : certe , & si quid auctoritas in
me est , e apud eos utar ; qui earn mihi dederunt ; & si quid
etiam dicendo consequi possum , iis ostendam potissimum,
qui ei quoque rei fruetum suo iudicio tribuendum esse cen-
suerunt. Atque illud in primis mihi laetandum iure esse vi
deo , quod in hc inslita mihi ex hoc loco ratione dicen
di , causa talis oblata est , in qua oratio desse nemitii po
test, bicendum est enim de Cn. Pompeii singulari eximia-
que virtute : huius autem orationis difficilius est exitum,
quam principium itlvenire. Ita mihi non tam copia, quam
modus in dicendo quaerendus est.
Narracin. II. Atque ut inde oratio mea proficiscatur,
unde haec omnis causa ducitur : bellum grave & periculosum
vestris vectigalibus atque soeiis , duobus potentissimis re-
gibus infermr, Mithridate, & Tigrane ; quorum alter relictus,
alter lacessitus, occasionem sibi ad oecupandam Asiam obia-
tam esse arbitratur. Equitibus Romanis , honestissimis viris,
afferuntur ex Asia quotidie litterae , quorum magnas res agun-
tur , in vestris vectigalibus exercendis occupt : qui ad rae
pro necessitudine , quae mihi est cum' io ordine , causam
rei-

Pretor primus. Habia en tiempo de II.


Cicern ocho Pretores en Roma. Vestris vectigalibus. A las Provtn
Centuriis cunctis. Tres veces fui ele- cias que os pagan tributo.
gido por todos los votos. Mithridute. El primero Rev de PoD-
(uantum. Quanto quisisteis tuvie- to, y el segundo de Armenia.
se dndome honores, empleos, Alter reiictus , Lueulo nu laJocoget
&c. a Mitridates , porque al mejor
forensi usu. Del continuo exercicio tiempo se le amotinaron sus tro'
en la audiencia. " pas, y asi djo de perseguirle. _
Apud eos. Enere aquellos. Lacessitus. Porque Lucuio e hab*
Mi'fuoquc. A su elocuencia , que se tomado Tigrane Certa su ti"
debia premiar. piral.
Inslita. Nueva , nunca usada ea es- Quorum magna. Los cuales tieneo ir
te sitio. riesgadossuscaudaies en elarrieo"
Oratio. Palabras. do de vuestras alcabalas.
Est exitum. Es mas difcil saber - Pro necessitudine. Por el estreche
mo se ha d concluir, que como parentesco que tengo .con *"osi
se ha de empezar. con los aseatistas.
PRO LEG. MANILIA. 14.^
reipublica: , periculaque rerum suarum , detulerunt : By-
thynise , quae nunc vestra provincia est , vicos exustos esse
complures ; regnum Ariobarzanis , quod finitimum est ve-
stris vectigalibus , totum esse in hostium potestate : Lu-
cullum magnis rebus gestis , ab eo bello discedere : huic qui
successerit , non satis esse paratum ad tantum bellum ad-
ministrandum : unum ab omnibus sociis & civibus ad id bel
lum imperatorem deposci, atque expeti ; eundem hunc
unum ab hostibus metui , praete'rea neminem.
Division. III. Causa quas sit , videtis : nunc , quid agen
dum sit , considerate. Primum mihi videtur de genere belli,
deinde de magnitudine , tum de imperatore deligendo , esse
dicendum.
Confirmacin. IV. Genus est enim eiusmodi , quod maxi
me vest ros nimos excitare, atque inflamare debet: in quo
agitur populi Romani gloria , quas vobis maioribus , cum
magna in rebus omnibus , tum summa in re militari tradita
est : agitur salus soeiorum , atque amicorum , pro qua mul
ta maiores vestri magna & gravia bella gesserunt ; aguntur
certissima populi Romani vectigalia , & maxima , quibus
amissis , & pacis ornamenta; & subsidia belli requiretis:
aguntur bona, multorum civium , quibus est vobis , &
ipsorum & reipublicae causa consulendum.
V. Et quoniam semper appetemes gloriae prater ce-
teras gentes , atque avidi laudis fuistis , delenda vobis
est

Ectulerunt. Me encargaron. De magnitudint. De la importancia


Bithynix. Provincia del Asia me- de lo grave y peligrosa que es
nor. esta guerra.
Ariobarzanis.Rey deCapadocia ami
go y aliado del Pueblo Romano. IV.
Lucullum. Lucio Lucillo era el Ge- Genus est. Su naturaleza, su es-'
Deral de esta guerra; pero se vol- pecie.
via por habrsele acabado el tiein- Cum magna. Grande en todos asun-
po. " tos; pero mayor en la guerra.
Qui successerit. Este fue Glabrion, Ornamenta. Los espectculos, fiestas,
quien Luculo entreg parte de recreos, y lo? socorros para la guer-
su exercito. ra cuando se necesiten.
Unum. Este solo, en quien todos Consulendum. Por quienes debis mi-
ponen los ojos , es Pompeyo. rar, tanto por vuestro provecho
como por el de la repblica.
IIL
Primum deinde.... tum.... Cicern V.
usa comunmente de estas partcu
las , que son mas elegantes que Prater ceteras. Mas que otra na-
frime secundo, tertio. t-ion alguna.
224 - TUL- CIC- ORAT.
est illa macula , Mithridatico bello superiore suscepta: qua;
penims iam insedit , atque inveteravitin populi Roinani no
mine : quod is, qui uno die tota Asia, tot in civitatibus,
uno nuncio , atque una litterarum signification cives Ro
manos necandos trucida ndosque denotavit, non modo ad-
huc pnam nullam , suo dignam scelere suscepit , sed ab
illo tempore annum iam tertium & vicesimum regnat : &
ita regnat, ut se non Ponto, eque Cappadeciae latebris oc-
cultare velit , sed emerger patrio regno , atque in vestris
vectigalibus , hoc est , in Asise luce versari. Etenim adhue
ita vestri cum illo rege contenderunt imperatores , ut ab
illo insignia vietoriae , non victoriam reportarent. Trium-
phavit L. Sylla , triumphavit L. Murena de Mithridate,
duo fortissimi viri , & summi imperatores ; sed ita triumpha-
runt , ut iile pulsus superatusque regnaret. Veruntamen
iiiis imperatoribus laus est tribuenda , quod egerunt : venia
danda , quod reliquerunt : propterea quod ab eo bello Syl-
lam in Italiana respublica , Murenam Sylla revocavit.
VI. Mithridates autem omne reliquum tempus non
ad oblivionem veteris belli , sed ad comparationem no-
vi cGntulit: qui postea quam mximas aedificasset or-
nassetque classes : exercitusque permagnos , quibuscum-
que ex gcntibiis posset , comparasset , & se Bospho-
ranis , finitimis suis , bellum inferre simulasse! : usque
i

MUhrtdatico bello. En la guerra pa- alabanza , por lo que hicieron , y


sada contra Mitridates, siendo de perdoa,por lo que no hicie
Consules Quinte Pompeyo, y Lu- roo.
ci Sila. Respublict. la repblica, cuyos due-
insedit. Que se fij y enveje- fios eran entonces Mario, (.'ina y
. ci cod mengua del nombre Ro- Carbon , llam Sila.
mano. Murenam Sylla. Sila hizo paces con
Una litterarum. Con una carta sola. Mitridates , y por eso no permiti
Civcs Romanos. Plutarco en la vida que su Teniente Mureua contjuu-
de Sila dice, que lleg su nmero se la guerra.
ciento y cincuenta mil. ^
Annum iam. Mantuvo Mitridates la VI.
guerra contra los Romanos por Omne reliquum. Emple todo el tiem-
espacio A" quarenta aos. po intermedio, uo en borrar la me
in vest it vectigatihus. Sino fufa de moria de la guerra pasada , obser-
su patria, y dentro de vuestra vando exactamente los tratados
jurisdiccin. di paz, sino en hacer preparati-
Versari. Anear guerreando. vos para otra nueva.
Insignia viaorix. JLos trofeos, los Eosphoranis. Los moradores de! Bos-
de.ipoj.js. foro Trcico que confina con el
Laus est tribuenda. Son dignos da Ponto por el Occidente.
PRO LEG. MANLUfi 22$
in Hispaniam legatos Ecbatanis misit ad eos duces , quibus-
cum tum bellum gerebamus : ut , cum duobus in locis dis-
iunctissimis , maximeque diversis , uno consilio , binis
hostium copiis bellum terra marique gereretur , vos anci-
piti contentione districti de imperio dimicaretis.
Sed tamea alterius partis periculum , Sertorianas , atque
Hispaniensis, qua; multo plus firmamentiac roboris habebat,
Cn. Pompeii divino consilio c singulari virtute depulsum
est ; in altera parte ita res L. Lucullo , summo viro , est
administrata , ut initia illa gestarutn rerum magna atque prae-
clara , non felicitad eius , sed virtuti ; autem extrema
quae nuper acciderunt , non culpa; , sed fortuna; tribuenda
esse videantur. Sed de Lucullo dicam alio loco , & ita di-
cam , Quirites , ut neque vera laus , ei detracta oratione
nostra , neque falsa , aflicta esse videatur. De vestri imperii
dignitate , atque gloria , quoniam is est exorsus orationis
mea; , videte quern vobis animum suscipiendum putetis.
VII. Maiores vestri ssepe , mercatoribus ac navicu-
latoribus iniuriosius tractatis , bella gesserunt : vos tot
civium Romanorum mUlibus , uno nuntio atque uno
tempore necatis , quo tandem animo esse debetis ? Le-
gati quod sunt appellati superbius , Corinthum patres
vestri , totius Graeciae lumen , exstinctum esse volue-
runt , vos eum regem inultum esse patiemini , qui
lft-

Xcbatanis. Desde Ecbatana , antigua padecieren los Romanos en varios


Metrpoli de la Media mayor, y reencuentros.
entonces Corte de Mitridates. Id est exorsus. Este es el principia
Ad eos duces. A Sertorio y sus alia de mi oracin : lo ignominiosa que
dos, que se habian rebelado con era la guerra.
tra la Repblica. Quem vobis. Qu resolucin pensais
Duobus in loch. Sertorio movia guer tomar.
ra en Espaa, y Mitridates en VII.
Asia. Jfaviculatoribus. Negociantes , que
Ancipiti contention!. Combatidos al comercian en navios propios.
mismo tiempo por ambas partes Iniuriosius tractatis. Levemente o-
sin saber cual acudir primero. fendidos.
De imperio. Sobre la conservacin Quod erant. Porque los trataron des-
de vuestros dominios. cortesmente , con algo de alta
Initia illa. En que Luculo venci nera.
Mitridates: si bien, estehalld me Totius Gracia. Alude lo que vul
dio de retirarse al Reyoo de Ti- garmente se decia : Corinthum esse
granes. alteram Gracia lumen, alhenas al'
autem. Muchas prdidas , que terum.
Pars IL
X . TUL. CIC. OB.T.
legatum populi Romani , consularein , vinculis ac verberi-
bus , atque omni supplido excruciatum ecavit ? lili liberta-
tem civium Romanorum imminutm' non tulerunt : vos v-
tam ereptam negiigetis? lus legationis verbo violatum ilii
perseeuti sunt : vos legatum populi Romani omni suppli-
tio interfectum relinquetis ? Videte,ne, ut illis pulcerri-
mum fuit , tantam vobis imperii gloriam relinquere ; sic vo-
bis turpissimum sit , illud,'quod accepistis , tueri & con
servare non posse.
1 VIII. Quid , quod salus sociorum summum in perieu-
lum ac discrimen voctur? Regno expulsus est Ariobam-
nes, rex , sccius populi Romani atque amicus : imminent duo
reges toti Asia; , non folum vobis inimicissimi , sed etiam ve-
stris sociis atque amius : civitates autem omnes cuneta Asia
tque Grecia vestrum auxilium exspectare , propter pericu-
li magnitudinem } coguntur : imperatorein vobis certum de-
poscere , cum praesertim vos alium miseritis , ne que audem,
eque id se facer summo sine periculo posse arbiirantur.
Vident & sentiunt hoc idem , quod vos ; unum vi-
rum esse , in quo summa sunt cmnia , & eum prope es
se ; quo etiam carent xgrius : cuius adventu ipso atque
nomine , tametsi Ule ad maritimum bellum venera , ta
rnen impetus hostium repressos esse intelligunt ac retar-
datos. Hi vos > quoniam libere loqui non licet , tacite ro-
gant , ut se quoque , sicut ceterarum provinciarum so
cios , dignos existimetis , quorum salutem tali viro com-
mendetis. Atque hoc etiam magis , quam cetcros , quod
eiusmodi in provinciam homines cum imperio mittimus,
ut,

legatum populi. Este fue Mani Ati- Et cum. Porque la sazn Pompeye
lio, quien maneto IWitridates corra el mar medilrran) pr-
llevar montado a la vergenza en siguiendo a los , iratasdt uisjuos.
un asno hasta Prgamo, donde Tametti , tarnen. Usa muvbo Cice-
le hizo morir, bebiendo i fuer- ron de estas partculas para dis-
za oro derretido. tingul*.
lili ttberiatem. Vuestros antepasados, libere loqui. por medio de M. Acl-
VerOo. Violado sujo de palacra. lio Giarbii , que haba sucedido
VIH. a Lu.uioeii el gobierno de aque-
(uid quod. De esta partcula usa Ci- lia provincia,
cern, cuando de un punto Dignos exutimetit. Lus juzgis m''
i otro, y este es de mayor impor- re-ccdoies ce que su ssiua se *""
tancia que el auteceaemv. cargue, ate.
Duo reget. Mitridatesy iijiraiies Cum imperio, fcuviamos , nacemos
Cerium. sejjaUdoJe pur su nombre. Vencales.
PBO LEGE MANILIA. 2f
ut, etim si ab hoste- defendant , tarnen ipsorum adventusin
urbes sociorum , non multum ab- hostili expugnatione diff
rant. Hunc audiebant antea ; nunc praesentem vident tan
ta temperanti , tant mansuetudine , tant humanitate, ut
ii beatissimi esse videantur , apud quos ille diutissme com-
moratur.
IX. Quare , si propter socios nulla ipsi iniuria hcessiti
maiores vestri cum Antiocho , cum Philippe , cum iEtolis,
cum Pcenis bella gesserunt: quanto vos studio convenu, in-
iuriis provocatos , socicrum salutem ana cum imperii ve
stri dignitate defender , praesertim cum de vestris maximis
vectigalibus agatur ? Nam ceterarum provinchrum vecti-
galia, Quintes , tanta sunt , t'iis ad ipsas provincias tu
tandas vix contenu ese possimus : Asia vero tam opima est
& fertilis , ut & ubertate agrorum , & varietate fructuum,
& maguitudine pastionis , & muuitudine earum rerum , quae
exportantur , facile omnibus terris antecellat. Itaque haec
vobis provincia , quintes , si & belli utilitatem , & pacis
dignitatem sustinere vultis , non modo calamitate , sed
etiam metu calamitatis est defendenda.
Nam ceteris in rebus , cum venit calamitas , tum de-
trimentum aeeipitur. Ac in vectigalibus non solum ad-
ventus mali , sed etiam metus ipse affert calamitatem.
Naui cum hostium copiae non longe absunt , etiam si
irruptio nulla facta sit, tarnen pcora relinquuntur, agri
cultura deseritur , mercatorum navigatio conquie-
scit. Ita neque ex portu , neque ex documb , neque
-' ; . ' ex

IX. Ma%nitudine pastionis. Abundancia


Propter tocios Con Antloco, Rey de de pastos.
Siria, y ios Etolios, favor de exportantur. Que sirven par,
las ciudades confederadas de Gre- el comercio.
Ca; con Filipo, Rey de Macerlo- A calamitate. Calamidad lo toma
' nia , padre de Perseo y Demetria aqui , y en otras paites por la in-
i favor de los Atenienses, con los felicidad en que se hallan los pue
Cartagineses en la primera guerra blos en tiempo de guerra , des-
favorde Merina ciudad de Sici- pues de concluida,
lia , y en la segunda favor d Etiam metus. Sino tambin el mie-
Sagunto. do solo deque haya guerra.
Hulla ipsi. Sin ser injuriados vues- Ex portu. De los derechos de trans
tros antepasados, porte , entrada en los puertos,
Studio. Ardor, empello. que se lia na o en latin pertoria.
fanta sunt. Min tan cortas. Ex decumis. Pagbase la dcima ,<S
Virtate agrorum. hn la fertilidad el diez por ciento de Us granus,
de los campos. vino , aceite , frutas , &c.
P 2
228 . TUL. CIC. ORAT.
ex scriptura vectigal conservan potest. Quare ssepe 'totius
anni fructus uno rumore perieuli , atque uno belli, trro
amittitur. Quo tandem animo esse existimatis aut eos , qui
veaigalia nobis pensitant , aut eos , qui exercent atque
exigunt , cum duo reges cum maximis copiis prope ad-
sint ? Cum una excursio equitatus perbrevi tempore totius
anni vectigal auferre posset ? cum publicani familias maxi
mis quas in salinis habet , quas in agris , quas in portubus
atque custodiis magno periculo se habere arbitretur ? Puta-
tisne vos illis rebus frui posse , nisi eos , qui vobis fru-
ctuosi sunt , conservaveritis , non solum (ut antea dixi)ca-
lamitate , sed etiam calamitatis formidine libralos ?
X. Acne illud quidem yobis negligendum est , quod
mihi ego extrem um proposueram , cum essem de belli ge
nere dicturus , quod ad multoruin bona civium Romano-
rum pertinet , quorum vobis , pro vestra sapientia , Quin
tes , habenda est ratio diligenter. Nam & publicani , ho
mines & honestissimi & ornatissimi , suas rationes & copias
in illam Provinciam contulerunt : quorum ipsorum per s
res & fortuna vobis esse debent. Etenim si vectigaiia
ervos esse reipublicse semper duximus , eum certe , ordi-
nem , qui exercet ilia firmamentum ceterorum ordinum re-
cte esse dicemus.
Deinde ceteris ex ordinibus homines gnavi & in-
dustrii partim in Asia negotiantur , quibus vos absen-
tibus consulere debetis : partim suas . & suorum in ea
provincia pecunias magnas coUocatas habent. Erit igitur
bumanitas vestrx, magnum eoruin civium numerum
ca

Ex scripture. De los pastos pblicos, ban de su cuenta las rentas , y al'


d dehesas. : Llamase asimismo cabalas de Ja repblica.
scrifiwranus ager , seguu 1-esto Vobis fructuosi.Qtosan provecho.
Gramtico antiguo, aquel, que X.
por cierta cantidad, que anotaba Suas rlionet. Sus cuentas, d inte-
el publicarlo , en la que se couve- reses.
cia cun. el . pastor , servia pa i a pa- ervos. El fundamento, fuerza di
cer el ganado , la escritura de la Repblica. Metfora.
obligacin, que hacia ei arrenda Eum cerise. Los publcanos eran del
dor-con eiduefio de los pastos. Orden questre.
Qui exercent.. Lui que las adminis- irtiavi, &c. Diiigentos, industrto-
trau y cuorau. , , sos. .
Publicara, tran como asentistas, que Quitus vos. De los que por estar
pa^audo. cierta suma administra- ausentes debis cuidar.
PRO LEG. MANILIA. 429
calamitate prohibere : sapientias , videre , multorum civiura
calamita tem repblica seiunctam ess non posse. Etenim
illud primutn parvi refert , vos publicanis amissa vettigalia
postea victoria recuperare. eque enim iisdem redimend
facultas erit propter calamitatem, eque aliis voluntas,
propter timorem.
Deinde , quod nos eadem Asia , atque idem iste Mithri-
-dates initio belli Asiatici docuit ; id quidem certe calami-
tate docti memoria retiere debemus. Nam tum , cum in
Asia res magnas permulti amiserunt , scimus Romae , solu-
tione impedit, fidem concidisse. Non enim possunt una
in civitate multi rem fortunas amittere , ut non plures
secum in eandem calamitatem trahant. A quo periculo
prohbete rempublicam , & mihi crdite id , quod ipsi vi-
detis. Haec fides atque haec ratio pecuniarum , qua: Romae,
quae in foro versatur , implcita est cum illis pecuniis Asia
tics & cohaeret. Ruere ilia non possunt , ut haec non eo-
dem labefactata motu concidant. Quare videte , niim du-
bitandum vobis sit omni studio ad id bellum incumbere,
in quo gloria nominis vestri , salus sociorum , vectigalia
maxima , fortune plurimorum civium cum repblica defen-
duntur.
Segunda part: de la confirmacin. XI. Quoniam
de genere belli dixi , nunc de magnitudine pauca dicam.
Potest enim hoc dici belli genus esse ita necessarium , ut
sit gerendum $ non esse ita magnum , ut sit pertime-
seendum. In quo maxime laboranduin est , ne forte vo
bis qux diligentissime providenda sunt , contemnenda esse
videantur.
Atque ut omnes intelligant , me L. Lucullos tan-
tUffl

Calamitale. De los daos de la guer- haberse suspendido las pagas, dis-


ra minuyd en Roma el crdito de
Etenim illud. Dir alguno : aquello los negociantes.
primero de perder las alcabalas fides &c. El comercio, y los
importa poco , porque nosotros ' bancos de Roma dependen de los
despus de la victoria &c. Praoc- del Asia.
cupalio. Num duhitandum.Si hay motivo al-
Rcdimendi. Arrendar. Redimen se guno de dudar en aplicaros esta
us par eonducere. Asi en Cicern, guerra, &c.
1 reiemtor , conductor , menceps sig
nifica casi lo mismo. -'- XI.
Facilitas. Posibilidad , fondos. lp quo. En lo que se dthe poner
ieimm llomx. Eien sabemos que por mayor cuidado.
232 BZ M. TUL. CIC. ORAT.
eXtremum, ut ex iis locis militibus nostris reditus ma-
gis maturus , quam processio longior quaereretur. Mitrida-
tes autem & suam manum iam confirmarat , & eorum,
qui se ex eius regno collegerant , & magnis adventitiis
multorum regum & nationum copiis iuvabatur. Hoc iam
fere sic fieri soler accepimus , ut regum afdictx fortuna
facile multorum opes alliciant ad misericordiam , oiaxime-
que eorum , qui aut reges sunt , aut vivunt in regno:
quod regale iis nomen magnum & sanctum esse videatur.
ltaque tantum victus efficere potuit , quantum incoluinis
ounquam ausus est optare. Nam cum se in regnum -
pisset suum, non fuit eo contentus, quod ei praeter spem
acciderat , ut illam , posteaquam pulsus erat , terram un-
quam attingeret: sed in exercitum vestrum darum atque
victorem , impetum fecit. Sinite hoc loco , quirites (si-
cut Poetae soient , qui res Romanas scribunt ) prseterire
me nostram calamitatem : quae tanta fuit, ut earn adau-
res L. Luculli non ex praelio nuntius , sed ex sermone
rumor afferret. Hic in ipso illo mallo , gravissimaque belli
offensione , L. bucullus , qui tamen aliqua ex parte iis in-
commodis mederi fortasse potuisset , vestro iussu coactus,
quod imperii diuturnitati modum sttuendum veteri exem
pta putavistis , partem militum qui' iam stipendiis con
fettis erant , dimisit partem Glabrioni tradidit. Mul
ta praetereo consulto : sed ea vos coniectur perspid-
tis , quantum illud bellum futurum putetis , quod con-
iungant reges potentissimi , rnovent agitatx nationes,
suscipiant integras gentes , novus imperator vester acci-
piat , vetere pulso cxercitu.
Ter-
Reditus magis. Trataban mas de vol- to y cincuenta Centuriones, 7
ver presto , que de pasar adelante. veinte y cuatro Tribunos.
adventitiis. Que venian voluntaria- Ad aures. Vnola noticia i luco-
mente a ayudarle, lo no por alguno de los queseba-
Multorum opes. Se traen el poderlo liaron * la batalla, sino por 1
- o socorro de muchos. voz que corria.
Tectum victus. Vencido pudo lo- Imperii diuturnitati. Que se dehiase-
grar tanto. fialar tiempo limitado para elera-
frxter spem. Porque l no pensa- , pleo de Capitn General.
ba poder ya recobrar el Ponto. stipendiis confectis. Que haban ya
In exercitum. Primero vencid Mitri- cumplido el tit~'mno-de su milicia-
dates Lucio flaco , enviado por Este-era de diez aos.
Luculoal Ponto; despus Cayo Integrte gentes. Que aun no I
Triario , Teniente de Luculo, ma- padecido los danos de la guerra.
tdole sitte mil soldados, ciu- i ;
PRO LEG. MANILI. -' 233
Tercera parte de la confirmacin. XIV. Satis mi
hi multa verba fecisse videor , quare hoc bellum esset,
genere ipso necessarium , magniiudine periculosum. Re
stt ut de imperatore ad id bellum deligendo tans re
bus praeficiendo dicendum esse videatur.
Utinam , Quintes , virorum fortium , atque innocen-
tium copiant tantam haberetis , ut haee vobis deliberado
difticilis esset, qmemnam poiissimum tantis rebus , acian
to bello praeneiendum putaretis. Nunc vero, cum sit unus
Cn. Pompeius , qui non modo eorutn hominum , qui nunc
sunt , gloriam , sed etiam antiquitatis memoriam virtute
superarit $ quae res est , quae cuiusquam anitnum in hac cau
sa dubiuin facer pcssit ? Ego enim sic existimo in summo
imperatore quatuor has res inesse oportere, scientiam rei
mijitaris , virtutem, auctorituem , felicitatera.
XV, Quis igitur hoc homine scientior unquam aut
fuit , aut esse debuit ? qui ludo atque pueritiae disciplina,
bello mximo atque accerrimis hostibus ad patris exer-
citum , atque in militias disciplinant profectus est ? Qui
extrema pueriti miles fuit suinmi imperatoris? Ineun-
te adolescentia maximi ipse exercitus imperator ? Qui
sxpius cum hoste coiiflixit , quam quisquam cum ini-
mico concertavit ? Plura bella gessit , quam ceteri le-
gerunt ? Piures Provincias confecit , quam alii concu-
piverunt ? Cuius adolescencia ad scientiam rei militaris non
alienis praeceptis , sed suis imperiis : non offensionibus
belli , sed victoriis : non stipendiis , sed triumphis est
erudita ? Quod denique genus belli esse potest , in quo
ilium

... , ' " *


' xv. " As Sila , este le salid i recibir con
ludo. De la escuela. la cabeza descubierta , y le saludo
Patrit. CneoPompeyoEstraoot, que diciendo: Salve Imperator.
fue uno dlos Generales de la Re- Cum hoste. Hostil. Se llama el ene-
pblica eu la guerra Itlica. 'migopblico,ift/*icoje1 particular.
Extrema pueritia. Los Romanos es- Piures .Provincias', &c.' Sujeta mas
tendan la puericia basta los diez," 'provincias 'At pueblo' Romano*,
y siete aos. que las que otros pretendieron e^i
Imperator. Pompeyo , juntando un sus gobiernos,
exrcito- de voluntarios , y la flor Non offens'tombns. No con los sucesos
de la nobleza 'Romana , vencid adversos de l guerra. Este norr*-
Celio, Bruto , Carbon , y Scipion, bre da Cicern muchas vetes
I que seguan el partido de Mario; ias batallas perdidas. . , ^
y viuiendo despues los reales tion stipenns. No obrando sfeldw.
236 , EX M. TL. CtC &JT.
prxdonum potestatem pervenerint ? Cnidtn , aut Colo-
phonem , aut Samum , nobiiissimas urbes , innumerabilesque
alias captas esse commemorem , cum vestros portus , atque
eos portus, quibus vita m & spiritum ducitis , in praedo-
nutn fuisse potestate sciatis ? An vero ignoratis , portum
Caietas celeberrimum , atque plenissimum navium , in
spectante practore , predonibus esse direptum ? Ex Mi-
seno autem , eius ipsius liberos , qui cum praedonibus an
tea- ibi bellum gesserat , predonibus es?e sublatos ? Nam
quid ego Ostiense incommodum , atque illum labem , at
que ignominiam reipublicae querar , cum prope inspectan-
tibus vobis classis ea , cui Consul populi R. praepositus es-
set , praedonibus capta atque oppressa est ? Pro dii immor
tales ! tantamne unius hominis incredibilis ac divina virtus,
tarn brevi tempore lucem afferre rei publicas potuit , ut vos,
qui modo ante ostium Tiberinum classem hostium videbatis,
i nunc nullam intra Oceani ostium , prasdonum navem esse
audiatis ? Atque haec qu celeritate gesta sint , quanquara
videtis , tarnen, me in dicendo praetereunda non sunt. Quis
enm unquam , aut obeundi negotii , aut consecuendi que-
sts studio tam brevi tempore tot loca adir , tantos cur
sus conficere potuit , quam celeriter , Cn. Pompeio duce , bel
li impetus navigavit ? Quid nondum tempestivo ad navi-
gandum mari Siciliam acuit , Africam exploravit : inde Sar
dinians cum classe venit: atque haec tria frumentaria sub
sidia reipublicae firmissimis praesidiis , classibusque muni-
vit.

Cnium. Ciudad del Asia menor. mente es el estrecho Hercleo , 6


Samum. Isla en el mar Egeo, Ar- de Gibraltar , por donde se comu-
cbipilago. nica el mar Ocano con el Me-
uibut vitam. Donde os proveis de diterrneo.
todo lo necesario para la vida. Obeundi negotii. Para cumplir algn
tortum Caietie. Est en Campania negocio.; llevado de sus ga
Provincia de Italia. naucias.
f i JKiseno. Cabo, d promontorio Belli impetus. La armada naval de
de Italia. Pompeyo. Esta expresin es po-
'Oiiine intommodum. La desgracia*, tica , pero hermosa , y se puede
la afrenta que recibimos de los Pi- conceder alguna vez al orador.
ratas en Ostia. Ostia , es una ciu- Nondum tempestivo. Sierdo 1 la sa-
dad fundada por Anco Mardo zon peligrosa la navegacin , y ar
la boca del Tiber: Ante ostium nesgada.
Tiberinum. Sardinium. Crcdefla , isla deltalfa.
IntraVceanl ostium. Eu todo el Med- 'tria frumentaria. Los tres comogra-
terraneo. eani ostium , propia- -psitos de la' repblica.
PfiO LEG. MANILIA. 37
vit. Inde , se cum in Italiam- recepisset , duabus Hispniis,
& Galli Cisalpina praesidiis navibus confirmata , missis
item in oram lllyrici maris , & in Achaiam , omnemque
Grxciam navibus., Italia; duo maria maximis classibus, fir-
missiuusque praesidiis adornavit : ipse autem? ut Brundu-
sio profectus est , unde quincuagsimo die totam ad iinpe-
rium Pop. Romani Ciliciam adiunxit : omnes qui ubique
prjedones fuerunt , partim capti interfectique sunt ; par
tim unius huius imperio , potestad se dediderunt. Idem
Cretensibus, cum ad eutn usque in Pamphyliam legatos
dp'recatoresqe misissent , spem deditionis non ademit,
obsidesque imperavit. Ita tantum bellum , tarn diut-urnum,
tm longe Iateque ispersum, quo bello omnes gentes
nations premebantur , Cn. Pompeius extrem,a hieine ap-
paravit ineunte vre suscepit, media aestate confetit.
XVIII. Est hase divina; atque incredibilis virtus im-
peratoris. Quid cetera;, quas paulo ante commemorare
pperam , quanta; atque quam multa: sunt ? Non enn
solum bellandi yirtus in summo atque perfecto -
ratore vqu3erenda est; sed multa; sunt artes .eximia: , hu
ius administra , comiesques virtuti. Ac primum quanta
nnocenti debeut esse imperatores ? quanta deinde o-
mnibus in rebus .temperanti ? quanta fide? quanta faci
litate ? quanto ingenio ? quanta humanitate ? Quae brevi-
tr , quali sint in Cn. Poinpeiq^ consideremus. Summa
nim omnia sut,.Quirites: sed'eamagis ex alioruin con
tention, quam ipsa per se_cqgnosci atque intehigi possunt.
/ Quem

ZJuabut Hitpaniis. La Citerior , y UI- Pamphyliam. Cae esta provincia en-


terior, la Tarraconense, y la tre Cilicia y Syria
Blica. . Extrema hieme. Al fin del invierno
Callia Cisalpina. Parte de' \a Italia, tomo sutes dice extrema pueritia
desde los Alpes hasta el Rio Rubi
con, que se llama Lombarda. XVIII.
Duo maria. El mar Adritico, y ',
Tirreno 6 de Toscan. Administra! comitesQue, Que sirven
Vndefuinquagesimo die. Ep cuarenta " de' socorro, y acompaan la
y hueve dias. ' ' Wrtleza.
Ciliciam Provincia del Asia menor, Quanta fide. Veracidad entaspala-
hoy Caramania. Jrks.
Cretensibus. Ls Cretenses eYan tam- Facilitate. Afabilidad y agrado,
bien, corsarios. Creta ,' que ahora Ingenio. Entendimiento, juicio.
se dice Canda, es una isla en el Ex aliofum. Se la comparacin coa
mar Mediten . - 'Otros.
238 EX M. TUL. CIC. ORAT.
XIX Quem eaiin possuaius imperatorem aliquo in nu
mero putare , cuius in exercitu veneant centuriatus , atque
venierint ? Quid nunc hominem magnum , aut auiplam de
repblica cogitare, qui pecuniam ex asrario depronitain ad
bellum administrandum , aut propter cupiditatem provin
cia; magistratibus divisent , aut propter avariam Roma: in
quaestu reliquerit? Vestra admunnuratio facit , Quirites, ut
agnoscere videamini qui hxc fecerint. Ego autem neminem
nomino. Quare irasci mihi nemo p uerit , nisi qui ante de se
voluerit confiten. Itaque propter banc avaritiam imperato-
rum quanta* calamities , quocumque ventum sit , nosui
exercilus ferht , quis ignort ? Itinera , quae per hosce an-
nosin Italia per agros atque oppida civium Romanorum no-
stri imperatores fecerunt , recordanjmi. ^Tum facilius statue-
tis , quidapud exteras nationes fieri existimetis.Utrum plures
arbitramim per hosce annos mffitum vestrorura armis , ho-
stium urbes , an hibcrnis , sociprum civitates esse deletas?
Neque eniin potest exercitum is continere imperator , qui
se ipsum non continet: neque severus esse in iudicando,
qui alios in se severo? esse iudices non vult.
Hie. miramur , hunc hbminem tantum excellere ce
teris , cuius legiones ic in Asiam pervenerunt , ut non
tnodo manus tanti exercitus , sed ne vestigium quidem
cuiquam pacato nocuisse. dicatur ? lam vero , quemad-
modum milites hioernent , quotidie ssrmones ac litterae
perferuntur. Non modo, ut sumtum faciat in miliiem,
nemine vis affertur j se tie- cupientl quidem cuiquam
permittitur. Hiemis enim , non avaritiae , perfugium

XIX. las ciudades de enemigos asola-


Quem enim. Qujuicio podemos ha- das con lasarmas de vuestros sol-
cer, &c. dados, que de aliados sus
Veneant centuriatus. Seponenen ven- cuartiicsde Invierno?
ta los grados decapitan. . Ut non. No solo no isttndicdas rna-
Propier cnpiiitatem. Con la mira d nos para Cueer alguna cosa > sl"
conseguir d mantener el gabier- no que ni los pits quiSJ ponec
no de alguna Provincia. ' '-t;, ( donde s siguiese el nas leve Per~
uxstu reiiquerit. O pone su dinero juicio.
a logro en los bancos de Roma^ Quotidie ser moner,'d3 da; nos ha-
Visi qui. Porque el que se queja- llamos conmuevas noticias Jf "
se daba entender s*>r l. tas.
Vtrum plures. Juzgis, decidme, si- Hiemis enim. Abrigo del fri, ne
en estos anos habrn sido mas de la avaricia.
PROLEG.MANILJ., 439
maors nostri in sociorum atque aaricorutn tectis esse
voluerunt.
XX. Age vero, ceteris in rebus quali sit temperanti,
considerate. Unde iilam tantam celeritatein & tan incredi-
bilem cureum iuventum putatis ? Non enuh iilum eximia vis
reimgum , am ars inaudita quxdam gubernandi , aut venti
aiiqui novi, tarn celeriter in ultimas terras pertulerunt. Sed
res , qua; ceeros remorari soient , non retardarunt : non
avaritia ab instituto cursu ad pra;dam aliquam devocavit,
non libido ad vo'uptatm, non amnitas ad delectationem,
non nobilitas urbis ad cognitionem , non denique labor ipse
ad quietem. Postremo signa & tabulas , ceteraque orna
menta Gracorum oppidorutn , qux ceteri tollenda esse ar
bitrante , ea sibi ille ne visenda quidem existimavit. Ita-
que omnes quidem nunc in his locis Cn. Pompeium , sicut
aliquem non ex hac urbe missum , sed de ccelo delapsum,
intueutur : nunc deniqu incipiunt credere , fuisee homines
Romanos hic quondam abstinentia : quod iam nadonibus
exieris incredibiie , ac 'falso memorise prodituin videbatur.
Nunc imperii nosiri splendor iliis f entibas lucet 5 nunc iu-
telliiunt , non sine maiores suos tum , cum hac temr
peranti magisiratus , habebamus servir populo Romano,
quam imperare alus malubstt
XXI. Iam vero ita faciles aditus ad eum privatorum,
ita lioerx; quer'unonias de alior'ia iniuriis esse dicunturj
ut is , qui dignitate principibus exceit ,- facilitate par
infmis esse videatur.
XXII,, ;Iam quantum Consilio , quantum dicendi gravi
' , . .' ta

XX. Signa & tabult. Estatuas y pintu-


Vnie illam. De donde es parece que ras.
provino esta docilidad y-destre- Tollenda esse. Que juzgan se At
. increble, para correr tantas ben robar, t saquear,
tierras y mares eo tan poco tiem- Abstinentia Moderacin , desinters,
po ? severidad de costumbres.
Ab instituto. Del rumbo intentado, Ac falso. Escrito con mentira.
de las empresas comenzadas.
Devocavit. he divirtid , le desvi, XXI.
le retrajo.
Ai cognitionem. Para satisface r su Faciles aditus. Facilidad en hablar-
curiosidad, le.
i\on denique. Ni aun el trabajo le Liberte quxrimonix. El poderse que-
dtuvo para descansar. ' jar sin miedo.
240 M., TUL: CK. ORAT.
tte & copia valeat , in quo ipso inest , qugedam dignitas
imperatoria , vos , Quirites , hoc ipso in loco saepe cognostis.
. Fide'in vero eius inter socios quantam exi
stiman putatis , quam hostes omnium gentium sanctissi-
mam iudicarint ? Hmanitate, iam tanta est , ut difficile
dictu sit , uirum hostes magis. virtutetn eius pugnantes ti-
mueriiit , an mansuetudinein. vidi diiexrint. Et qus-
quam dubitabit , quin huic tantu.n bellum' hoc transmitten-
dum sit , qui ad omnia nostras memoriae bella confidencia,
divino quodam consilio natu esse videatur ?
XIV. Et quoniam auctoritas multum in bellis quo-
que administrandis , atque imperio militari valet : certe ne-
mini dubium eft quin in e re idem ille imperator pluri-
mum possit. Vehementer autem pertinere ad bella admi-
nistranda , quid hostes , quid speii de imperatoribus vestris
existiment, quis ignort , cum sei .mus, homines in tamis re
bus, UL aut contemnant , aut metuant, aut oderint, aut ament,
opinione non minus famae , quam aliqua certa ratione com-
moveri ? Quod igitur nomen unquam in orbe terrarum cla-
rius fuit ? Cuius res gestae pares ? de quo nomine vos (id
quod maxime fach auctoritatem ) tanta & tarn praeclara
iudicia feciitis ? . ..
An vero ullam usquam esse oram tarn desertm pu
tatis , quo non illius diei fama pervaserit , cum univer-
sus Populus Romanus , referto foro, reoletisque omni
bus templis , ex quibus hie locus conspici potest , unum
sibi ad commune omnium gentium bellum Cn. Pom-
peium hnperatorem depopqscit ? Itaque , ut plura qou
dicam , neque aliorum exemplis confirmem , quantum
huius auctoritas valeat in bello } ab eodem Cn. Pom-
pe

XXII. dencia del Cielo.


I quo ipso. Que no es la menor prea- XXIV.
,. da de un gran Capitn. Imperio militari. Para mandar los
. soldados.
Hostet omnium. Los corsarios, que te- Non minus. No menos por lo que
iii.in infestados todos los mares. ' oyen, por lo que se dice,
Asile llama mas abajo : Commune cuenta. : .
omnium gentium bellum. Tern praclartt. Tan ilustres testi-
jSd omnia. Para terminar todas las montos.
' guerrassuscitadasen nuebtrotiem- Referto foro. Llena de gente toda
. po. ... la plaza.
Divino quoiam. Par especial provl- Hie locus. La plaza ..fro rostrir.
PRO LEG. MANILIA. 24 1
peio omnium rerum egregiarum exempla sjimantur; qui
quo die d vobis martimo bello praepositus est imperator,
tanta repente vilitas ex summa inopia & caritate
rei frumentarias consecuta est , unius hominis spe & no
mine , quantam vix summa ubertate agrorum diuturna
pax efficere pomisset. '- Jp
Iam accepta calamitate ex eo pralio , de quo vos paulo
ante invitus admonui $ cum socii pertimuissent ; hostium
opes animique crevissent j cual satis firmum praesidium pro
vincia non haberet ; amisissetis Asiam , Quirites , nisi ad
ipsum eius temporis discrimen diviuitus Cn. Pompeium ad
eas regiones fortuna populi Romani' attulisset. Huius ad-
ventus & Mithridatem inslita inflammatum victoria
continuit, &Ti'granem magniscopiisminitantem Asiaereiar-
davit. Et quisquam dubitabit , quid virtute perfecturus
sit, qui tantum auctoritate perfecerit? aut quam facile im
perio atque exerdtu socios & vectigaiia cpnservaturus
sit , qui pro ipso nomine rumore dfendent ?
XXV. Age vero , illa res quantum dclart eius-
dem hominis apud hostes populi Romani auctorita-
tem , quod ex locis ta m longis , tamque diversis , tam
brevi tempore omnes un huic se dediderunt ? Quod
Cretensium legati , cum in eorum insula noster im
perator exercitusque esset, ad Cn. Pompeium in ul
timas prope terras venerum , eique se omnes Creten
sium civitates dedere velle dixerunt ? Quid ? idem iste
Mithridates , nonne ad eundem Cn. Pompeium , legatum
usque in Hispaniam misit ? Eumqte Pompeius legatum
semper iudicavit : ii , quibus semper erat molestutn , ad
eum potissimum esse missum , speculatorem , quam
le-
Tenta retente. Siendo antes suma la Virtute. Por su valor,
escasez , y caresta de trigo, vino XXV.
valer tan barato, por solo el Age vero. Vamos claros. Modo de
crdito de Pompeyo, que apenas empezar elegante en un asueto
pudieraesperarsemasenunalarga muy cierto,
paz despus de la cosecha mas Una. Juntos,
abundante. Ad eum. Pompeyo entonces no era
Kostium opes. La potencia y alta- masque (uestor; Mtelo, y Per-
neria de Mitridates y Tgranes. pena, que mandaban aquella guer-
Divinitus. Por disposicin divina. ra , habian sido ya Cnsules. Por
lmolita. No esperada , porque hasta eso tenian zelos de Pompeyo, y
eDtonces siempre habi sido ven- por eso deciau ser espa , no ern-
cido Mitridates por Sila , Luculo, bajador.
Murena.
Pars IL Q
24* * . tul, ce. ORJT.
legatum iudicari maluerunt. Potestis igitur iatn constitue-
r , Quintes , hanc auctoritatem multis postea rebus gestis
magnisque vestris iudiciis amplificatam , quantum apud
illos reges , quantum apud exteras nationes valituram esse
existimetis. .,..., , :i .. .
XXVI. Reliquum est , ut de felicitate (quam prasstare
de se ipso nemo potest, meminisse & commemorare de alte
ro posumus) .icut aequum esthominide potestate deorum,
timide & pauca dicamus. Ego enim sie existimo: Maxima,
Marcello , Scipioui , Mario , & ceteris magnis imperatoribus,
non solum propter virtutem. , .sed etiam propter fortunam,
sxpius imperia mandata , atque exercitus esse commissos.
Fuit enim profeeto quibusdam summis viris quidam ad
ampli tudinem & gloriam , & ad res magnas bene gerendas
divinitus adiuncta fortuna. De huius autem hominis felic
tate , quo de nunc agimus, hac utar moderatione dicendi, non
ut in illius potestate fortunam positam esse dicam , sed ut
prxterita meaiiiBSse ; reliqua sperare videamur , ne aut invi
sa dus inunortalious oratio nostra , aut ingrata esse videatur.
Jtaque non sum praedicaturus , Quirites , quantas
ille res domi militiseque , terra manque; quantaqus
felicitate gesserit: ut eius semper voluntatibus non mo
do cives assenserint , socii obtemperarint , hostes obe-
dieriut , sed eiiam venti tempestatesque obsecundarint.
Hoc brevissime dicam , neminem unquam tam knpuden-
tein fuisse, qui dus immortalibus tot & tantas res
tacitus auderet optare, quod & quantas d immortales
ad Cn. Pompeium detulerunt. Quod ut illi proprium
perpetuum sit, Quirites, cum communis salutis atque
. - im.

X X vi. Obtecundarint. Le sirvieron , le aya


Nemopotett. Ninguno puede' asegu- daron con alguna sumisin.
rarqueserS feliz en sus empresas, Tacitus. En su pensamiento, en su
aunque si lo ha sido ya , se podr corazn,
decir, y contar que lo fue. Proprium. Es lo mismo que perma-
Maximo. Quinto Fabio Maximo el nt-nte, y durable.
CuntuAor. Ataue imp et ti. Un hombre docto no-
Tortunam. Lo que el vulgo llamafor- tri bien que Dios dio' tanta f lici-
tuna es solo la providencia de dad Pompeyo , y a otros Gene-
Dios, rales Ruma, os , para que Roma
Aut -ingrata. Es notable la reviren- llegase ser lo que es , cabeza de
cia que muestra Ciceroni la pro- la Religion, despues que lo fu
videncia. del imperio.
PRO LEG. MANILIA. 443
imperii , tum ipsius hominis causa (sicuti facitis) velle &
optare debetis.
Quare cum & bellum ita necessarium sit , ut negligi non
possit : ita magnum , ut accuratissime sit administrandum:
& cum ei imperatorem praeficere possitis , in quo sit eximia
belli scientia, clarissima auctoritas , egregia fortuna: dubi-
tabitis , Quirites , quin hoc tantum boni , quod vobis dus
immortalibus oblatum & datum est , in rempublicam con-
servandam atque amplificandam conferatis?
Quod si Romae Cn. Pompeius privatus esset hoc tempore
tamen ad tantum bellum is erat deligendus , atque mitten-
dus. Nunc, cum ad ceteras sumas militates , haee quoque
opportunitas adiungatur , ut iis ipsis loeis ad?it , ut hibeat
exercitum , ut ab iis qui habent , acpere statim possit,
quid spectamus ? aut cur non , ducibus diis immortalious,
eidem , cui cetera , summ cum salute reipublicae commis-
sa sunt , hoc quoque bellum regium committimus ?
Refutacin. XXVII. At enim vir clarissimus, amantissi-
fflus reipublicae , vestris beneficiis amplissimis ffectus , Q.
Catulus: itemque summis ornamentis honoris , fortunas, vir-
tutis , ingenii praeditus , Q. Hortensius ab hac ratione dis-
sentiunt , quorum ego auctoritatem apud vos multis locis
plurimum valuisse , & valere oportere confteor : sed in hac
causa , tametsi cognoscitis auctoritate's contrarias virorum
fortissimorum & clarissimorum , tamen omissis auctorita-
tibus , ip.-a & ratione exquirere possumus veritatem : atque
hoc facilius , qod ea omnia quae adhuc me dicta sunt,
iidem isti vera esse concedunt , & necessarium bellum esse,
& magnum , & in uno Cn. Pompeio summa esse omnia.
Quid

uare. Epilogo de la confirmacin. tan feliz, y sobresaliente que vul-


Jfrivatus esset. Un mero particular garmeote le llamaban el Rey de
sin ningum empleo. los pleitos , hasta que Cicern,
Vt in s. Porque se hallaba en Asia, dndose conocer , con sus rele-
y all para juntar exrcito lo po- .vantes prendas obscureci toda ia
dia recibir al instante dlos que gloria de Hortensio. ,
lo tenan. Ab hac ratione. aun de opinion con*
Regium. As llama esta guerra , por traria.
ser contra los Reyes Mitridates, Auctoriiatcs contrarias La autoridad
y Tigranes. dlos contrarios, que eran hom-
XXVII. bres esclarecidos.
(. Hortensias. liste fue un Orador * aahuc. Que dixe basta aqu.
244 Ex * TUZ- CIC- ORAT.
Quid igitur ait Hortensius ? si uni omnia tribuenda sunt,
unum diguissimum esse pompeium : sed ad unum tamen
omnia deferri non oportere. Ubsolevit iam ist a oratio, re
multo magis , quam verbis refutata. Nam tu idem , Q. Hor-
tensi , multa pro tua summa singulari facltate
dkendi , & in senatu contra virum fcrtem A, Gabinium,
graviter ornateque dixisti , cum is de uno imperatore con
tra praedones constituendo legem promulgasset : & ex hoc
ipso loco permuta item contra legem earn verba fecisji.
Quid ? tum , per dos immortales ! si plus apud populum Ro-
manuin auctoritas tua , quam ipsius popuii Romani salus &
vera causa valuisset , hodie hanc gloriam , atque hoc orbis
terrae iinperium teneremus? An tibi tum imperium esse
hoc videbatur : cum populi Romani legati , pretores qux-
storesque capiebantur ? cum ex oinnius provinciis com-
mcatu & privaio, & publico prohibebamur ? Cum ita clausa
erant nobis omnia maria , ut neque privatam rem transma-
rinam , neque pubiicam iam obire possemus ?
XXVIII. Quae civitas antea unquam fuit , non dico A-
theniensium , quae satis late quondam mare tenuisse dki.tun
non Carthaginiensium , qui permultum classe , maritimisque
rebus valuerunt: non Rhodiorum , quorum usque ad no-
stram memoriam disciplina navalis k gloria remansit : qua;
civitas unquam antea tam tenuis , quae tarn parva insula fuit,
quae non portus suos , & agros , & aliquam partem regionis,
atque orae maritunae per se ipsa defenderet i At herde ali
quot annos continuos ante legem Gabiniam , ille populus
Romanus , cuius , usque ad nostram memoriam , in
vi

ted ad unum. Pero que uuo solo Commeatu. Del comercio , de las pro-
- no se deba encargar todo el Im- visiones, de los bastimentos,
perio. vt eque. De modo que ya era im
Cbsolevit. Ya es vieja d rancia es- posible atender i nuestros nego-
ta objeciou , y sin fuerza. cios , i. los de la Repblica,
A. Gabinium. lulo Gabinio Tribu- ultramarines,
no de la plebe , que promulg
una ley, por la cual daba el XXVIII.
mando de la guerra naval contra Ttnuisse dicitur. Que se dice haber
los piratas Pompeyo. teuido mucho dominio en el mar.
Quid tum. Y si entonces , &c. Classe. > armadas navales.
An tibi tum. Te parecia a ti entoQ- Ante legem En ia que se di el man
ees ser imperio de , &c. do a. Pompeyo contra los piratas.
PRO LEG. MAMLIA. 245
victum in navalibus pugnis permanserat , magna ac multo
maxima parte non modo utilitatis , sed dignitatis atque im
perii caruit. .
Nos , quorum maiores Antiochum regem classe , Per-
senque superarunt, omnibusque navalious pugnis Car-
thaginienses , homines in maritimis rebus exercitatissimos
paratissimosque- vicerunt : ii nullo in loco iam prsedonijus
pares esse poteramus. Nos quoque , qui antea non modo
Italiam tutam habebamus , sed omnes socios in ultimis
oris auctoritate nostri imperii salvos prxstare poteramusj
tum , cum insula Delos tarn promut nouis in iEgeo ma
ri posita , quo omnes undique cum mercibus , atque one-
ribus commeabant , referta divitiis , parva , sine muro nihil
timebat : iidem non modo provmciis , atque oris Itiliac
maritimis , ac portubus nostris , sed etiam Appi iaui via
carebamus : & his temporibus non pudebat magistratus po-
puli Romani in hunc ipsum locum ascender , cum eum
vobis maiores vestri exuviis nauticis , & classium spoliis
ornatum reliquissent.
XXIX. Bono te animo tum , Q. Hortensi , populus Ro-
manus, & ceteros qui erant in eadem sententi, dicere, exi-
stimabit ea , qua? sentiebatis : sed tarnen in salute communi
idem populus Romanus dolori suo maluit , quam auciori-
tati vestra obtemperare. Itaque una lex , unus vir, unus an
nus , non modo nos illa miseria turpitudine liberavit:
sed etiam effecit , ut aliquando ver videremur omnibus
geniibus ac nationibus terra , marique imperare.
Quo mihi etiam indignius videtur obtrectatum esse ad-
huc , Gabinio dicam , aune Pompeio , an utrique ? id quod
est

Perrenque. Ultimo Rey de Macedo- corsarios.


Dia, vencido por Paulo Emilio. Magislratus Pofuli Romani. Zahie-
li. Nosotros mismos. re Catulo , y Hortensio, y i.
Intua Delos. Clebre por el Orcu- otros que se opusieron la Ley
lo de Apolo. Gabinia.
Que omnes, &c. Adonde concurran XXIX.
gentes de todas partes con sus
gneros, y mercaderas. Bono te animo. Con buena intencin.
Appia vit. Este camino, que abrid Obtrectatum esse. El que con todo
Appio Claudio desde Ruma hasta se hayan opuesto, no se si diga
Capua ; era peligroso por estar Gabioio, Pompeyo , i en-
cerca d'.'l mar infestado de los trambos.
246 XX M. TUL. CIC. ORJT.
est venus , ne leg .retur A. Gabinius Cn. Pompeio expeten-
ti postulanti. Uirum ille , qui postulat legatum ad tan-
tum bellum, quem velit, idoneus non eet , qui impetret,
cum ceteri ad expilandos socios, diripiendasque provin
cias , quos voluerunt , legatos eduxerint: an ipse , cuius lege
salus digii'tas populo Romano, atque omnibus genti1
bus constitua est , expers esse debet glorias eius impera-
toris , atque eius exerciius , qui consilio ipsius atque peri-
culo est constitutus An bakidius, Q. Metellus , Q. -
lius Latiuiensis , Cn. Lentulus , quos omnes honoris causa
nomino , cum tribuni plebis fuissent , anno proximo legati
esse potuerunt : in hoc uno Gabinio sunt tarn diligentes,
qui in hoc bello , quod lege Gabinia geritur , in hoc iinpe-
ratore , atque exerciiu , quem per se ipse constituir , etiam
praeeipuo iure esse deberet i De quo legando spero cn
sules ad senatum reiataros. Qui si dubitabunt , aut grava-
buntur : ego me profiteor relaturum : ne^ue me impediet
cuiusquam , Qairites , inimicum edict am , quominus, fre-
tus vobis , vestrum ius beneficiumque detendam : neque,
pr<Eier intercessiouem qu:dquam audiam ; de qua (ut ar
bitrer ) isti ipsi qui miuantur , etiam atque etiam , qui id
lkeat , considerabunt. Me quidem seiuenti , Quirites,
unus A. Gabiuios, belli maritimi, rerumque gestarum auetor,
comes Cn. Pompeio ads^ribitur : propterea quod alter uni
id bellum suseipiendum vestris suflra.giis detulit $ alter de-
latum, suseeptumque confecit.
Re-

iVe legaretur. Que Po se diese i Pom- Kelaturos. Que lo propondrn al Se-


peyo por Lugar-Teniente, &c. nado para que se le delegue.
Idneas non est. No es acreedor, no Ego me. Yo me ofrezco bacer t
merece que se le haga esta gracia. ' propuesta.
Atque periculo. Pi la envidia , y Cuiusquam. De alguno.
odio que se conciliaba , cu crear Prater intercessionem. Fuera dla
General Pompeyo. contradiccin de algunos de los
Honoris causa. Con el respeto que Tribunes de la plebe. Habla Cice-
mereceD. ron aqu al paladar de la plebe
Anno proximo. El afio inmediato que siempre se inclinaba limitar
su tribunado. la jurisdiccin de ios* dnsules, y
Tam diligentes. Tan mirados, tan esteoder ta de sus tribucos.
escrupulosos. Auetor. Forque declar i Pompeyo
tracifuo iure. Debia tener mas de- General dla armada contra los
recbo que otro alguno. piratas.
PBO LEG. MJNTLIA. *4^
XXX. Reliquum est , ut de Q. Catuli auetoritate , cto
sententia dicendum esse videatur. Qui cura ex vobis qure-
ret , si in uno Cn. Pompeio omnia poneretis , si quid de eo
factum esset , in quo spem essetis habiiuri : cepit magiiuiit
suas virtutis fructum , ac dignitatis , cuai omnes prope una
voce in eo ipso vos spem Kabituros esse dixisiis. Eienim ta
lis est vir , ut nulla res tanta sit , ac tam difticilis ; quam
non & regere & integritate tueri , & virtuie
conficere possit. Sed in hoc ipso ab eo vehemenssime dis-
sentio , quod , quo minus certa est hominum , ac minus-
diu turna vita , hoc magjs respublica , dum per deos immor*
tales licet , frui debet summi hominis vita atque virtute.
At enim nihil novi hat contra exempla, atque insti-
tuta maiorum. Non dico hoc loco , maiores nostros sem
per in pace , consuetudini ; in bello , militati paruisse : sem
per ad novos casus temporum , novorum consiliorum ra
dones accommodasse : non dicam , duo bella maxima,
Punicum & Hispaniense , ab uno imperatore' esse con-
fecta : duas urbes potentissimas , quae huic imperio ma
xime minabantur , Carihaginem atque Numantiam , ab
eodem Scipione ese deletas: non commemorabo, na-
per ita vobis patribusque vestris esse visum: ut in uno
. Mario spes imperii ponerctur , ut idem cum lugurta,
idem cum Cimbris , idem cum Theuwnis bellum admi
nistrare!. In ipso Cn. Pompeio , in quo novi constitu ni
hil vult Q. Catulus , quam multa sint nova , summa Catuli
volntate constitua , recordamini.
XXXI. Quid enim tam novum , quam adolescen-
tu

XXX. Jib uno imperatore. Publio Scipioq


Si quid de . Si le sucediese alguna Emiliano. ease Liviu.
desgracia , si viniese faltar. Numantiam. Lstaba fundada esta
Ineo ipso. Catulo. nobilsima ciudad oo lejos d<!
Minus diutuma. Menos constante. Soria en castilla.
Dumper deos. Mientras los dioses in- lugurtha- Rey de Numidla en Africa,
mortales lo permiten. Vase su vida en Salustio.
Summi hominis. De este grande hum- eimbris. Naciones Septentrionales,
, bre. brbaras, y de corpuleucia es-
At enim. Pero dicen : nada se inno- tralla,
ve contra el exemple, y estable- Thtutonis. Pueblos de Alemania, lu
cimiento , &c. deseos.
Paruisse. En paz estuvieron lamos- Summa Catuli. Con sumo gusto y
tumbre: en guerra se acomoda- aprobacin de Catulo.
ron la utilidad.-
248 EX M. TUL. CIC. ORAT.
tulum , privatum , exerutum difficili reipublicae tempore
confkere ? confecit. Rem optime ductu suo gerere? ges-
sit. Quid tarn prxier conuemdinem , quam homini per-
adolescenti , cuius senatorio gradu astas longe abesset
imperium atque exerchum dari ? Siciliam permitti , atque
Africam , bellumque in ea administrandum ? Fuit in his
provinciis singulari innocenti , gravitate , virtute : bellum
in Africa maximum confecit , victorem exercitum de-
portavit. Quid vero tarn inauditum , quam equitem Ro-
manum triumphare ? at earn quoque rem populus Roma-
nus non modo vidit , sed etiam studio omni \ isendam pu-
tavit. Quid tam inusitatum , quam ut , cum duo cnsules
clarissimi lortissimique essent , eques Romanur- ad bellum
maximum formidolosissimumque pro consule mitteretur?
missus est. Quo quidem tempore , cum esset non nemo
in senatu , qui diceret , Non oporters mini homi&m pri
vatum fro consule : L. Philippus dixisse dicitur : Non se
ilium su sentenli pro consule , sed fro consulibus mit-
teru. Tanta in eo reipublicae bene gerendae spes con-
stituebatur ut duorum consulum munus unius adolescen-
tis virtuti committeretur. Quid tam singulare , quam ut
ex senatuscomulto legibus solutus , consul ante fieret,
quaittjullum alium magistratum per leges capere licuisset?
Quid tam incredibiie , quam ut iterum eques Romanus
ex senatusconsuito triumpharet ? Quae in omn:bus homi-
nibus nova post hominum memoriam constitua sunt,
ea tam multa non sunt , quam haec quae in hoc uno
bomine vidimus. Atque haec tot exempla , tanta tam
no

XXXT. *n Espafia.
''. Reclutar gente, hacer Hominun ptivatum. Un hombre sin
Jevas. caiacfr.
JEtas longs. Para el empleo de Se- V.gibus solutus. La ley Vilia, por)?
Dador era necesaria la edad de qua) no era lcito pretender el
veiite y seis aos por lo menos: consulado antes de los cuarenta
y Pompeyo no pasaba entonces de y dos aos. Tambin la ley Cor-
los vriute y cuatro. - nea escluia de esta dignidad i-
Quam equitem. Sila , que tenia todo los que no habian sido Questorts,
' el dominio , sin consulta del Se- y pretores. "
Dado mando i. Pompeyo, que Eques Romar.us. No podia ser Se-
trfunfase. Vase el ndice. nador quien no habia sido antes
Duo cnsules. Marco Junio Bruto y Qucstor.
Marco Emilio Lepido. Post hominum memoriam. ED edOS
Bellum maximum. Contra Sertorio Us siglos pasados.
PBO LEGE MAN1LIA.
nova proferta sunt in eundem hominem Q. Catulo at-
que ceterorum eiusdem dignitatis amplissimorum ho-
minutn auctoritate. *
XXXII. Quare videant , ne sit periniquum ; & non fe-
rendum , illorum auctoriiatem de Cn. Pompeii dignitate
vobis comprobatam semper esse , vestrum ab Ulis de
eodem nomine iudieium populique Romani auctoritatem
improbari: pnesertim cum iam suo iure populus Romanu
in hoc homine suam auctoritatem vel contra omnes , qui
dissemiunt , possit defender ; proptarea quod i.-tis re-
clamantibus , vos unum illud ex omnibus deleginis , quem
bello praedonum prxponeretis. Hoc si vos temer feeistis,
& reipublicae parum consuluistis ; recte isti studia vestra
suis consilfis regere conantur. Sin autem vos plus tum in
repblica vidistis ; vos , his repugnantibus , per vosmeti-
psos dignitatem huic imperio, salutem orbi terrarum at-
tulistis ; aliquando isti principes , & sibi , & ceteris , po-
puli Romani universi auctoritate parendum es-e fateantur.
Atque in hoc bello Asitico , & regio , non solum mili-
taris illa virtus , qua; est in Cn. Pompeio singularis , sed
alia: quoque virtutes animi multas & magnas requirun-
tur: Difficile est in Asia , Cilicia , Syria , regnisque inte-
riorum nationum ita versari vestrutn imperatorem , ut ni
hil aliud quam de hoste , de laude cogitet. Deinde
etiam si qui sunt pudore ac temperanti moderadores,
tarnen eos esse tales , propter multitudinem cupidorum
hominum , nemo arbitratur. Difficile est dictu , Quirites,
quanto in odio simus apud exteras nationes , propter
eorum , quos ad eas per hos annos cum imperio misimus,
iniurlas ac libdines. Quod enim fanum putatis in illis
ter>

XXXII. Studia vestra. Vuestros deseos.


Untre videant. Los que se oponen sin autem. Mas si vosotros cotonees
la ley Manilia. comprendisteis mejor lo que esta -
Blorum auctoritatem. Que habiendo ha bien la Repblica.
vosotros aprobado siempre su au- Isti principes. Catulo y Hortensio.
toridad , &c. Interiorum nationum. De las nacio-
uctoritatem improbari. Reprue- nes mas remotas.
ban ellos la autoridad del Pue- De laude. Porque regularmente en
Romano. tierras ricas solo pensaban en
Vel contra. Aun contra todos los edriquecerse.'
que son de contrario parecer. Quanto in odio. Quanto nos aborre-
biis reclamantibus. Contradicen- cen.
dolo esos Hortensio, y Catulo. Libdines. Liviandades.
ago MX M. TUL. CK. ORAT.
terris nostris magbtratibus reiigiosum , quam eivitatem
sanctam , quam domum satis clausam ac munitam fuisse?
Urbes iam locupletes , ac copiosae , requiruntur , quibus
causa belli propter diripiendi cuiditatem inferatur. Li-
benter haec coram cum Q. Catulo , & Q. Hortensio dis-
putarem , gummis & clarissimis viris. Noverunt eim so-
ciorum vulnera : vident eorum calamitates : querimonias
audi.unt. Pro sociis vos contra hostes exercitum mittere
putatis , an hostium simulatione , contra sidos atque ami-
cos ( Quae civi tas est in Asia , quae non modo imperato-
ris , aut legati , sed utiius tribuni militum nimos ac
Spiritus capere possit ?
XXXIII. Quare , etiam si quem habetis , qui col-
latis sigis exeichus regios superare posse videatur : ta
rnen , ni i erit! idem , qui peeuniis sociorutn , qui ab eo
rum coniugibus , ac liberis , qui ab ornamentis fanorum
atque oppidorum , qui ab auro gazaque regia , manus,
Oculos , animum cohibere possit $ non erit idoneus qui ad
bellum Asiaikum , regiumque mittatur. Ecquam putatis
iviiatem paeatam fuisse , quae locuples sit i Ecquam es
se locupletem quae istis pacata esse videatur i Ora ma
ritima , Quintes , Cn. Pompeium non solum propter rei
miiitaris gloriara , sed etiam propter anirni continentiam
requisivk. Videbat enim populus Romanus non locu-
pletari quotanis pecunia publica, praeter paucos , ne-
que nos quidquam aliud assequi dasium nomine , nisi
ut , detrimentis accipiendis , maiore affici turpidiue
videremur. Nunc qua cupiditate homines in provin
cias , quibus iacturis , quibus conditionibus profieiscan-
tur,
Reiigiosum. Que no haya sido pro- peleando de poder poder.
faado. Gazaque regia. Y tesoros reales.
Civitatem sanctam. Qu ciudad res- Pacatam fuisse. Porque si estaba ea
petada. paz ya le haban robado.
Causa belli. Con pretesto de guerra, Esse locupletem. Si estaba rica, no era
porque entonces creen que es li- ciudad de paz, faltaba robarla.
cito el robar. Anirni continentiam. Por su desiD-
P.ro sociis. En favor de los aliados. teres.
Hostium simulatione. Con el prtes- Classium nomine. So color de armar
to de ir contra los enemigas. nuevas flotas.
Tribuni militum. Grado de la milicia Maiore affici. Quedar cubiertos de
Romana, que equivale Coronel. mayor ignominia y afrenta
Animos Spiritus. El orgullo, la Qua cupiditate. Coa cuanta codicia.
presuncin, la altanera. iacturis. Con qu , empeos , y *"
. pensas.' ,,...
eollatis sigis. Viniendo i las manos, !.:;. !5-.<;:
PRO LEG. . 2gl
tar, ignorant videlicet isii, qui ad unuin deferenda esse o-
mnia non arbitrantur ? quasi vero Cn. Pompeium non cum
suis virtutibus , tum etiam alienis viis magnum esse vi-
deamus.
Quare nolite dubitare , quin huic uni credatis omnia,
qui inter annos tot unus inventus sit , quem socii in urbes
suas cum exercitu venisse gaudeant. Quod si auctoritatibus
hanc causam , Quirites , conrmandam putatis ; esc vobis
auctor , vir belioruin omnium , maxiinarumque rermn pe-
ritissimus , P. Servilius: cuius tantae res gestae terra mari-
que exstiterunt , ut , cum de bello deliberetis , auctor vo
bis gravior ese nemo debeat. Est C. Curio , summis ve-
stris beneficiis , maximisque rebus gestis , summo ingenio
& prudenti praeditus. Est Cn. Lentulus, in quo omnes,
pro amplissimis vestris honoribus ; summum consilium,
summam gravitatem esse, cogncscitis. Est C. Cassius inte-
grkate , virtute , connanti , singulari. Quare videte ut ho-
rum auctoitatibus , illorum orationi ,, qui dissentiunt , re
sponder posse videamur.
Eplogo. XXXIV. Qua; cum ita sint , C. Manili,
primum istam tuam & legem , & voluntatem , & sen-
tentiam , laudo , vehementissimeque comprob ; deinde
te honor , ut auctore populo Romano , maneas in sen-
tentia , neve cuiusdam vim aut minas pertimescas. Pri
mum in te satis esse animi , perseverantiaeque arbitror:
deinde aim tantam multitudinem cum tanto studio ad-
e-se videamus , quantam nunc iterum in eodem homine
praeficiendo videmus j quid est , quod aut de re , aut de
perficiendi facltate dubitemus ? Ego autem , quidquid
in me est studii , consilii , laboris , ingenii , quidquid
hoc
Jsti. Hortensie, y Catulo. Catrn*. Com pa fiero en el Consula-
Jtlieni vitiis. La virtud de los bue- do de M. Lucillo,
nos brilla mucho mas, compara- Hormn auctoritatibus Con el dicta
da con la disolucin de los malos. men , y autoridad de estos quatro
Credatis. Lo fiis todo. varones consulares.
Est vobis. Tenis vuestro favor.
P. Servilius. Llamado el Isaurico, XXXIV.
por haber vencido los Isauros,
pueblos de Cilicia. Tanto studio. Con tanto ardor , y
Curio. Cayo Escribonio Curion, empeo.
que haba sido Consul con Cn. uantam nunc. Comeantes por la ley
Octavio diez aos antes. Gabinia.
Cn. Lentulus. Este fue Consul con De perficinndi. De poderlo hacer.
Lucio Gello. .
% . tul. ce. orJr.
hoc beneficio populi Romani , atque hac potestate preto
ria ; quidquid auctoritate , fide , constanti posfum $ id omne
ad haac rem conficiendam , tibi & populo Romano polli-
ceor , defero. Testorque omnes deos , & eos maxime , qui
huic loco teinploque president , qui omnium mentes eorum,
qui ad mnpublicam adeunt , maxime perspiciunt , me hoc
eque rogatu facer cuiusquam , neque quo Cn. Pompeii
fpratin mihi per hanc causam conciliari putem , neque
quo mihi ex cuiusquam amplitudine, aut prxsidia pe-
rkulis y aut adiumenta honoribus quseram : propterea quod
pelcula facile, ut neminem praestare oportet, inocenti
tecti pelleinus: honorem autem neque ab uno , neque hoc
loco , sed eadem nostra illa laboriosissim ratione vitae , si
vestra voluntas feret , consequemur.
Quamobrem quidquid in hc causa mihi susceptum est,
Quintes , id omne me reipublicae causa suscepisse confirmo:
tantumque abert , ut aliquam bonam gratiam mihi qusesisse
videar , ut multas etiam simultates , partim obscuras , par
tim apertas intelligam , mihi non necessarias , vobis non in
tiles suscepisse. Sed ego me hoc honore praeditum , tamis
vestris beneficiis affectum , statui , Quintes , vestram vo-
iuntatem , & reipublicae dignitatem & salutem provincia-
ruin atque sociorum meis omnibus commodis & rationibus
praeferre oportere.

ORA

Ad rtmpublicam. Que entran en et Bonam gratiam. Reconocimiento,


gobierno pblico. gratitud, amor , benevolencia.
Pompen gratiam. El favor de Pom- Mihi non. Porque podia evitarlasfa-
pey. cil mente.
Aut prxsiiia. Resguardo en mis pe- 'oM.mon.PorquPasiconocereisqujfD
ligros, d valimiento para las es contrario, celoso del bien pu-
faonras. blico.
Vt hominem. En quanto puede, y Prxferre oportere. Debo anteponer
debe un hombre. i todas mis comodidades, e -
Xnnocentia teai. Protegidos de la no- tereses.
cenca. \
ORATIO I.

IN L. ATILINA M IN SE NATU.

ARGUMENTO.

X\.esuelto Catilina destruir la Repblica , en vengar*


de haber llevado tres veas repulsa en la pretension del
Consulado , convoc una noche todos sus cmplices en casa
de M. Porcio Leca ; donde dando cada uno sus rdenes,
les dixo , q\xz su nimo era salir quanto antes de Roma , pero
que el deseo de matar primero ai Consul Cicern le detenia.
Ofrecironse sacarle de este cuidado dos Caballeros Ro
manos llamados Cayo Cornelio , y Lucio Vargunteyo. Para
lo cual vinieron muy de maana casa del Cnsul con ani
mo de degollarle en su misma cama , so color de darle los
buenos dias. Mas Ciaron , que habia ya descubierto toda la
trama de los Conjurados , les neg la entrada : y juntando el
Senado aquel mismo dia , que era 8. de Noviembre del
ao 690 de la fundacin de Roma , en el Templo de Jpi
ter , pronunci esta invectiva contra Catilina, que se ha
llaba presente , persuadindole con muchas y muy vivas ra
zones que saliese sin tardanza de Roma. ~

% Las partes de esta oracin son tres , Exordio , Con


firmacin j Eplogo.

EXORDIO EX ABRUPTO.

i. ^~\uousqne tandem abutre , Catilina , patienti


\J nostra ? quandiu etiam furor iste tuus nos
*^> eludet ? Quem ad finem sese effrenata iaeta-
bit audacia ? Nihilne te nocturnum praesidium Falatii , ni
hil

I. laban en Roma alguna invasion,


poiiian guarnicin en el monte
>x eludet. Deiar de insultarnos. Palatino: porque de su defense
boeturnumftetiiiiium. Quaudo rece- dependala de teda la ciudad.
254 EX M- mL- CIC- ORAT.
hil urbis vigilias, nihil liuior populi, nihil concursus bono
rum omnium , nihil hie munitissimus habendi senatus locus,
nihil ora vultusque moveruut? Paire tua consilia non sen
tis ? constrictam iam omnium horum conscienti teneri con-
iuratiocem tuam non vides ? Quid prxima , quid superio
rs nocte egeris : ubi fueris , quos convocaveris i quid consi-
lii ceperis , quem nostrum ignorare arbitraris ?
O tmpora , mores ! Senatus hase intelligit ? consul
videt ; hie tarnen vivit. Vivii ? Imo vero etiam in senatum
venit : fit pu. lid consilii partkeps : nott & desinat ocu-
lis ad caedem unumquemque nostrum. Nos autem , viri
fortes , satisfacere reipubiicas videuiur , si istius furorem ac
tela vitemus.
Ad mortem te , Catiiina , duci , iussu consulis , iam
pridem oportebat : in te conl'erri pestem istam , quam tu in
nos omnes iamdiu machinarle. An vero vir amplissimus P.
Scipio , Pontifex maximus , Tib. Gracchum , mediocriter
labefaetantem stamm reipublicae privatus interfecit : Cad-
linam vero , orbem terrae casde atque incendiis vastare cu-
pientem , nos cnsules perferernus i Nam illa nimis and-
qua praetereo , quod Q. Servilius Ahala Spu. Melium , no-
vis rebus studentem, manu su occidit. Fuit , fuitista quon
dam in hac repblica virtus , ut viri fortes acrioribus sup-
pliciis civem perniciosum , quam acerbissimum hosten
coercerent. Habemus enhn senatusconsultum in te , Cati
iina , vehemens & grave : non deest reipublicae consilium,
neque auctoritas huius ordinis : nos , nos, dico aperte , cn
sules desumus.
. . :; C

Nihll hie munitUsimut. El templo debe l mismo salir voluntaria-


de Jupiter, que era como uu al- mente desterrado de Roma.
cazar. istam. La muerte CrUe1,
Omnium horum. Por la evidencia que JMediocrittr. Que trastornaba
todos los presentes tienen. oel estado de ia Rrpublica.
Nos autem. Irona. privatus. Sin empleo pblico;!''
mortem. Aqui apunta la division que el Fontifice no se metan
de esta oracin , que contiene dos cosas del gobierno de la ReP"*
partes: la primera , que Catiiina blica.
mercela muerte: lastgunda.que Nam illa. A esta figura llaman W
no siendo conveniente al bien de ttritio.
la repblica drsela por entonces, Huiut ordmit. Sel Senado.
' ' J3V L. CATlL. I $5
Confirmacin. II. Decrevit quondam senatus, ut L.
Opimius consul videret , ne quid respublica detriment! ca-
peret. Nox nulla intercessit ; interfectus est propter quas-
dam seditionum suspieiones Gracchus , clarissimo patre,
avo , maioribus : occisus est cum liberis M. Fulvius , consu-
laris. Simili senatusconsulto, C. Mario , & L. Valerio con-
sulibus , permissa est respublica ; num unum diem postea
L. Saturnium , tribunum plebis , & C. Serviliutn prauoretn,
mors ac reipublicK pna remorata est ? At nos vicesimum
im diem patimur hebescere aciem horum auctoritatis. Ha-
bemus enim huiusmodi senatusconsultum , vefuntamem in-
clusum in tabulis , tanquam in vagina reconditum : quo ex
senatusconsulto confestim interfectum te esse , Catilina,
convenu. Vivis : & vivis non ad deponendam , sed ad con-
firmandam audaciam. Cupio , Patres conscripti , me esse
dementem : cupio in tantis reipublicse periculis non dis-
solutum videri , sed iam me ipsum inerti , nequitiaeque
condemno.
Castra sunt in Italia contra rempublicam , in Etru-
rias faucibus collocata : crescit in dies singulos hostium
numerus : eorum autem imperatorem castrorum , du-
cemque hostium , intra mcenia , atque adeo in senatu
vide mus, intestinam aiiquam quotidie perniciem rei-
publicx molientem. Si te iam , Catilina , comprehendi,
si interfici iussero : credo , erit verendum mihi , ne
non hoc potius omnes boni serius me , quam quisquam
crudelius factum esse dicat. Verum ego hoc , quod iam
/ ,; .... . .. ^ ( pri*

II. metifora no la admite el caste-


Decrcvit quondam senatus. Confirma llano. Dgase entorpecer la autori
cen varios exemples, cunto po- dad, &c.
der se da los Cnsules en estos Inelusum in tabulis. Cerrado en el
decretos del Senado. despacho, sellado en la Secre-
JV01 nulla intercessit. Aquella irtis- taria.
ma noche. Dissolutum. Remiso, descuidado, ne-
1. Fulvius. Que fomentaba las se- gligente.
diciones de Cayo Graco. tnertia. Be flojo , y cobarde.
Permisse est respublica. Se les enco- Etruria faucibus. En las entradas
. m tild el cuidado de la conserva- de Etruria.
clon de la Repblica. Imperatorem. Catilina.
Mors ac reipublica. Se les dilatd - Atque adeo. Y lo que es mas , y
fu un punto la muerte en pena de peor.
us atentados contra la Repblica? Intestinam. Interna.
Hebescere aciem. A l letra es em- Serius me. Con mat tardanza que
botarse el \ de la autoridad. Esta crueldad.
2< M. TUL. CIC. ORAT.
pridem factum esse oportuit , certa de causa nondum ad
duce* ut faciam. Tum denique ioterficiam te , cum am ne
mo tarn improbus, tarn perditus , tam tui simius invemn
potent, qui id non iure factum esse fateatur. Quaniu
quisquam erit , qui te defender audeat, vives ; & vives
ita ut nunc vivis , multis meis , & firmis prassidns obses-
sus , ne commovere contra rempublkam possis. Mul-
torum te tiam oculi & aures non sentientem, sicut ad-
huc fecerunt , speculabuntur , atque custodient.
III. Etenn quid est, Catilina, quod iam amplius ex-
spectes, si neque nox. tenebris obscurare cuetus neianos,
nec privata domus parietibus continere vocem coniura-
tionis tuae potest? Si illustrantur, si erumpunt omnia?
'Muta iam istam meutern : mihi crede : obliviscere caedis, at
que incendiorum. Teneris undique : lue sunt clanora no-
bis tua consilia omnia : quae etiam mecuin licet recognoscas.
Meministine , me ante diem XII. Kalendas Novembns di-
cere in senatu, fore in armis certo die, qui dies tuiurus
esset ante diem VI. Kalendas Novembris , C. Mallium , au-
daciae sateitem atque administrum tua; ? Num me fetellit,
Catilina , non modo res tanta , tarn atr.x , tam incredibi-
lis , verum , id quo multo magis est admirandum , dies.
Dixi ego idem in senatu , cxdcm te optimatum contulisje
in ante diem V. Kalendas J\ovembris, tum cum multt
principes civitatis Roma non tam sui conservandi , quam
tuorum consiorum reprimendorum causa profugeruiit.
Num inficiari potes , te ipso die meis prsesidus,
me diligentia circumclusum , commovere te contra
rem-

Zfondum aidueor. No puedo per- ra puedes renovar cod lo qu*


suadirme hacerlo. voy decirte.
Prasidiis. Centinelas, guardias, es- Diem XII. fil dia *r de Octuore,
pias. Diem VI. El dia 87-
Hon sentientem. Sin que t pue- Satelliten!. Ministril companero.
das advertirlo. Cedent te, &c. Que habas destn
III. do el degello de las primer
tut nefarios. Tus concilibulos ' personas de la Repblica para
clandestinos dia 8. de Octubre. Lo mismo
Si illustratur. Si todos tus conatos decir ante diem V. que J"1
se descubren, y manifiestan. porque siempre entran en la
Teneris undique. Cogido ests por ta los dias que precedeD
todas partes. Kalendas.
fin* tiam licet, (. Cuya memo- Nam injiciari. Acaso podrs neg
IN L. CATIL. I. 257
rempublieam non poiuisse , cum tu discessu ceteroruin,
nostra tamen , qui remansissemus , caede ntentum te esse
dicebas ? Quid ? cum te Prxneste Kalendis ipsis Novembris
occupaturum nocturno mpetu esse confideres : sensistine,
illam coloniam meo iussu , meis praesidiis , custodiis , vigi-
liisque esse munkam i Nihil agis , nihil moliris , nihil cogi
tas, quod non modo non audiam , sed eain non videam
planeque sentiam.
IV. Recogno?ce tandem mecum illam superiorem no-
ctem. Iam imelliges multo me vigilare acrius ad salutem,
quam te ad perniuem reipubiica;. Jjico te priori nccte ve-
nisse inter flcanos ( non again obscure ) in M. Leccas do-
mum: eonvenisse eodem complures eiugdem amentias sce-
lerisque socios. Nmn negare audes ? quid taces? convincam
si iugas. Video eniin esse hie in senatu quosdam , qui te
cum una fuere.
O Dii immortales ! ubinam gentium sumus ? in qua ur
be vivimus ? Quam fempublicam habemus ? Hie , hie unt in
nostro nulnero , Patres censcripti , in hoc orbis terrae sanctis-
simo gravissimoque censilio , qui de meo , uotramque o-
mnium interitu , qui de huius urbis , atque adeo or'Jis terra-
rum exilio cogitent. Hosce ego video consul , & de repbli
ca sententiam rogo : & quos ferro trucidari oportebat , eos
nonduin voce vulnero. Fuisti ijitur apad Leccain ilia no-
cte', Catiiina : distribuisti partes Italiae : statuisti quo quemque
proficis piaceret : delegisti quos Romse reiinqueres , quos
tecum educeres: descripsisti urbis partes ad incendia: con-
firmasti , te ipsum iam esse eidturum : dixisti paululum ti
bi

ZJostra tamm. Con matarme ml que traan esta especie de -


solo. mas.
Praneiie. Declinase hoc prneste, Eiusdsm amentia. DeabrasarRoma.
y tambin kxc frasnestis. Orbis terra. Como qu? el Sanado Ro-
tfocturno mpetu. Acometiendo por mano gobernaba la mayor parte
Ja noche. del mundo entonces conocido.
IV. De repblica. De conservar la Re-
Recognoice. Conr.esa conmigo ser pblica.
verdad lo que hiciese aquella - Distribuisti partes. Porque Cafilina
che. fue dando i cada uno de los suyos
yenisse inter. Vente casa de Mar- el cargo de las Provincias de que
Co Leca , que vive en el barrio de se deban apoderar.
los que fabrican hoces, guada- Canfirmasti Le diste palabra de que
Cas. OliK s tnter falcarlos interpre- t saldras tambin cuanto antis.
tan, aconvjauado de soldados, Pauiuium tibi. Que so;e te detena.
Pars IL R
258 EX M. TUL. CIC. ORAT.
bi esse tum morae quod ego viverem. Reperti sunt duo qui
ts Romani , qui te ist cura lierarent , & sese illa ipsa no-
cte paulo ante lucem me in meo .lectulo interfecturos polli-
cerentur. Haec ego omnia , vix dum etiam ctu vestro di-
misso , comperi : domum meam maioribus praesidiis muni-
vi , atque fjrmavi: exelusi eos , quos tu mane ad me saluta-
tmn miseras , cum Uli ipsi venissent , quos ego iam multis
ac summis viris ad me id temporis venturos esse prsdi-
xeram.
V. Quae cum ita sint , Catilina , perge quo cepisti : egre-
dere aliquando ex urbe ; patent porta; : proliciscere. Kiinium
diu te imperatoremilla tua Malliana castra desiderant. Educ
tecum etiam omnes tuos : si minus , quam plurimos. Purga
urbem. Magno me metu liberabis , dummodo inter me at
que te muros intersit. Nobiscum versari iam diutius non
potest : non feram , non patiar , non sinam. Magna dus im-
mortalibus habenda est gratia, atque huic ipsi lovi Statori,
antiquissimo custodi huius urbis , quod hanc tarn tetram,
tarn horribilem , tamque infestam reipubneas pestem to-
ties iam effugimus. Non est sxpius in uno nomine salus
summa' perielitanda reipublicae. Quamdiu mihi, consuli
designato , Catilina , insidiatus es , non publico me
praesidio, sed privata diligentia defend. Cum proximis
comitiis consularibus me consulem in campo , & com
pet tores interficere voluisti , compressi tuos nefarios
conatus amicorum prsesidio , & copiis , nullo tuinui-
tu

Duo quits. Cayo Cornelio , y Lucio * Rdmulo , Stare fecit aeiem Roma-
Varguateyo. norum inclintam , que asi lo crey
Vix dum, &c. Fulvia, seora Roma- la gente supersticiosa.
na supo todo esto de uno de los Tam tetram. Tan pestilente, viro"
conjurados confluente suyo, y vi- lenta.
no ella misniR dar partea ice- Periclitanda. No se debe arriesgar
ron , a a media noene. por un hombre la salud, dec.
Sxclusieos. Neguies la entrada , no Consuli designato. Mientras solo fri
quise darles audiencia , t recibir Consul electo.
la visita. Comitiis consularibus. En las juntas
V. generales del pueblo , para norh-
Malliana. Porque Manlio le estaba brar nuevos Cnsules j en las cui-
esprando con exrcito. les presidid Cicern.
Nonferum. Sinonimia. ' In campo biiel campo Marcio.
lovi Stutort. tstaba congregado el Competitores. Sila y Murena , 4M
Senado en su templo. J-Iamse J- pretenaieron el Consuladoal mii-
piter o'-uror; porque en la guerra mo tiempo que' Catilina.
coutra los sabinos , invocado por
IN t. CATIL. I. 2g6
tu publice conctate Denique quotiescumque me petisti,
per me tibi obstiti : quanquam videbam , perniciem meam
cum magna calamitate reipublicse esse coniunctam. Nunc
iam apene rempublicam universam pttis. Templa deorum
immortalium , tecta urbis , vitam omnium civium , Italiam
denique totam , ad exitium, & vastitatem vocas. Quare,
quoniam id , quod primum , atque huius imperii , diseipli-
nseque maiorum proprium est , facer nondum audeo : fa-
ciam id , quod est ad severitatem lenius , ad communem sa-
lutem utilius. Nam , si te interfici iussero , residebit in re
pblica reliqua coniuratorum manus. Sin tu (quod te iatn
dudum hortor ) exieris, exhaurietur ex urbe tuorum comi-
tum magna & perniciosa sentina reipublicse. Quid est,
Catilina ? num dubitas id me imperante facer , quod iam
tua sponte faciebas ? Exire ex urbe consul hostem iubet.
Interrogas me , num in exsilium ? non iubeo : sed si me
consults , suadeo.
VI. Quid enim , Catilina , est , quod te iam in hac urbe
delectare possit ? in qua nemo est , extra istam coniuratio-
nem perditorum hominum , qui te non metuat : nemo , qui
te non oderit. Quae nota domesticas turpitudinis non inusta
vit tuse est ? quod privatarum rerum dedecus non hseret in
famise ? quae libido ab oculis , quod facinus manibus unquam
tuis , quod flagitium toto corpore abfuit ? cui tu adolescen-
tulo , quem corruptelarum illecebris irretisses , non aut ad
audaciam, ferrum, aut ad libidinem, facem praetulisti?
Quid vero ? nuper , cum morte superioris uxoris , no-
vis

Me petisti. Asestase contra mi tus Non iubeo. Porque solo et Pueblo


tiros. Es trmino de la esgrima, congregado podia dar la senteu-
cuyos giros , tajos , y reveses se cia de destierro,
llaman en latin petitionet. VI.
jd exitium. Amenazas , incendios y Qui te non. Si uno es temido , abor-
ruinas. recido de todos, qu le queda
Faciam id. Tomar el partido mas sino irse vivir entre rieras?
blando, y el menos riguroso. {ua nota. Qu culpa hay domsti-
Repubiica reliqua. Quedarn entre ca de que no estes notado?
los dems ciudadanos gran chus- Nonhcrct. Qu deshonra no acom-
ma de conjuradas. pana la infamia de la disipa-
Sentina. Sentina es cualquier reccp- cion de tu hacienda?
tculo de inmundicias. lllecebrit irretisses. Una vez que le
Num in. Si ha de ser destierro. hubieses cebado con tus halagos.
R a
2 EX M. TUL. CIC. ORAT.
vis nuptiis domm vacuam fecisses , nonne etiam alio incre-
dibili scelere hoc scelus cumulasti ? Quod ego pretermitto;
& faule patior sileri , ne in hac civjtate tanti facinoris m-
manitas au exstitisse , aut non vindkata esse videatur. -
termitto ruinas fortunarura tuarum , quas omnes impender
ubi proximis Idibus 5enes. Ad illa venio, quae non ad pri
.vatam ignominiam vitiorum tuorum , non ad domesticam
tuam difficultatem ac turpitudinem , sed ad suinmam reipu-
atque ad omnium nostrum vitam salutemque pertinent.
Potestne tibi huius vitae haec lux , Catilina , aut huius
cli spiritus esse iueundus , cum scias , horum esse neminem,
qui nesciat , te pridie Kalendas Ianuarias Lepido , & Tullo
consulibuSj stetisse in comitio cum telo? inanum , consil
ium , & prineipum civitatis interficiendorum causa, para-
visse ? sceleri ac furori tuo non mentem aliquarn, aut tiino-
rem tuum , sed fortunam populi Romani obstitisse ? Ac iatn
ilia omitto ; neque eniin sunt aut obscura , aut non inulto
postea commissa. Quoties tu me designatum , quoties mc
consulcm interficere conatus est ? Quot ego tuas petitiones
ita conieetas , ut vitari posse non viderentur , parva quadam
decliiiaiione , & ut aiunt , corpore effugi ? Nihil agis , ni
hil assequeris , nihil moliris , quod mihi latere valeat ia
tempore ; neque tarnen conari , ac velle desists, Quo
ties iam tibi extorta est sica ista de manibus ? quoties
vero excidit casu aliquo , & elapsa est ? Tarnen ea care-
re

Domum vacuum. Da i enteDder que consulado por sus delitos, deter-


Catilina fue el que mat la mu- minci hacerse dueo por fuerza
ger. del gobierno de la Repblica, ma-
Increibili scelere. O el haber muer- tando los nuevos Cnsules L. Au
to su hijo, casdose con su relio Cota, y Lucio ManlioTor-
hija. cuato el dia primero de Enero, cu
Immanitat. Enormidad. que tomaban posesin de su em-
Aon vindkata. O que se quedd sin pleo.
castigo. Designatum. Siendo electo Consul.
Proximis Idibus. En el cual dia se Petitiones. Tus acometidas dirigidas
hacia ei paga meuto general de Us de tal suerte: toma esta expre-
deudas. Catilina 1:0 tenia conque sion de los gladiadores, cuyasaco-
pagar las suyas. metidas , estocadas llamaban
jla summum. A todo el cuerpo de la Petitiones.
Repblica. Corpore. Torciendo, hurtando el euer-
Lepiao& Tullo. Siendo Cnsules M. po.
Emilio Lepido , y Lucio Volcacio Exrorta est. i Cuantas veces se tf
Tulo , indignado Catilina de que quito de Jas manos esa daga?
uo le permitiesen preteuder ei
IN L. CATIL. I. 261
re diutius non potes : qua; quidem quibus abs te initiata
sacris , ac devota sit , nescio , quod earn necesse putas con-
sulis in corpore defigere.
VII. Nunc vero , qux tua est ista vita ? sic enim iam
tecum loquar , non ut odio permotus esse videar , quo de-
beo , sed ut misericordia , quse tibi nulla debetur. Venisti
paulo ante in senatum. Qui te ex hac tanta frequenti, ex
tot mis amicis ac necessariis salutavit ? Sic hoc post hominum
memoriam contigit nemini , vocis exspectas contumeliam,
cum ais gravissimo iudicio taciturnitatis oppressus. Quid,
quod adventu tuo ista subsellia vacua facta sunt ? quod 0-
mnes conculares , qui tioi persaepe ad casdem constituti fue-
runt , simulatque assedisti , partem istam subselliorum nu-
dam atque inanem reliquerunt ? Quo tandem animo hoc tibi
ferendum putas ? Servi mehercle mei si me isto pacto me-
tuerent , ut te metuunt omnes cives tui , domum meam re-
liquendam putarem : tu tibi urbem non arbitraris ? & si me
meis civibus iniuri suspectum tam gravitur , atque offen-
sum viderem : carere me aspectu civium , quam infestis ocu-
Hs omnium conspici mallem. Tu cum conscienti scelerum
tuorum agnoscas odium omnium iustum, & iam tibi diu
debitum , dubitas , quorum mentes sensusque vulneras,
torum aspectual praesentiamque vitare? si te parentes ri
mrent , atque odissent mi , eque eos nulla ratione pla
care posses ; ut opinor , ab eorum oculis aliquo concede-
res. Nunc te patria , quae communis est omuium no
strum

uibu obt te. Como si dijera: no que estaban sentados en aquel lado
parece sino que tienes hecho voto se pasaron al otro.
Dios de clavar esa tu daga en el Isto pacto. De este modo.
corazn de algn Consul ; pues con Urbem. sup. lielinquendam.
ella iiuisist" matar primeroACo- Suspectum. Tan sospechoso y ahorre*
ta y Torquato , y ahora intentas cido.
ejecutar la misma traicin cou- lnfestus oculis. Con malos ojos ,
migo. de enemigos.
VII. Consciar.tia. Por el conocimiento.
Misericordia. Compasin. Dubitas quorum. Esta es la construc-
Jenta frequent te. De tan numeroso cion : Dubitas uspectum frxsen-
cor.ciirso. tiumque Vitare eorum , quorum
Contumsam. La afrenta de las pa- mentes sensusque vulneras ? Cd-
labras. rr.o no te retiras lejos de nuestra
Tttciturnitattj. Del silencio. presencia ; pues sola tu vista nos-
J'ta. Estos sitiales. da en restru?
Partem nam. Al ir Calillna tomar Concelleres. Te retiraras alguna
Si< a.ieiito en el Senado , todos los patte..
22 EX M. TUL. CIC. ORAT.
strum parens , odit , metuit : & iamdiu de te nihil iudi-
cat , nisi de parricidio suo cogitare. Huius tu eque aucto-
ritatem verebere , eque iudicium sequre , eque vim per-
timesces ? Quae tecum , Catilina , sic agit & quodammodo
tacita loquitur : Nullum iam tot annos facinus exstitit , nisi
per te : nullum flagitium sine te : tibi uni multorum civium
neces , tibi vexatio , direptioque sociorum , impunita fuit
libera : tu non solum ad negligendas leges , quaestio-
nes , verum etiatn ad evertendas perfringendasque valuisti.
Superiora ilia , quanquam ferenda non fuerunt , tarnen,
ut potui , tuli. Nunc vero me totam esse in metu propter
te unum : quidquid increpuerit , Catilinam timeri ; nullum
videri contra me consilium inire posse , quod tuo scelere
abhorreat ; non est ferendum. Quamobrem discede , atque
hunc mihi timorem eripe : si verus , ne opprimar j sin tai-
sus, ut tandem aliquando timere desinam.
VIII. Haec si tecum , ut dixi , patria loquatur , nonne
impetrare defeat , etiam si vim adhibere non possit? Quid?
quod tu te ipse in custodiara dedisti ? Quid ? quod vitanda;
suspicionis causa , apud M. Lepidum te habitare velle di-
xisti ? quo non receptus , etiam ad me venire ausus es : ut
domi meas te asservarem , rogasti. Cum me quoque id re-
sponsum tulisses , me nullo mcdo posse iisdem parietibus
tuto esse tecum , qui magno in periculo essem , quod iis
dem mcenibus contineremur , ad Q. Metellum Pratorem
venisti. A quo repudiatus , ad sodalem tuum , virum opti
mum , M. Marcellum demigrasti : quem tu videlicet & ad
. cu

Cogi/are. Que solo piensas en su Ac qnasiiones. Tormentos , averi-


destruccion. uaciones de justicia.
( tecum. Prosopopeya elegant- Quidquid increpuerit. Cualquier co-
sima de la patria , quien Ci- sa que suene , se terne Cati-
ceron introduce hablando con Ca- lina,
tilina. Si verus. Llaman Dilema este ar-
jtc libera. Libre , y sin castigo pu- gumentu.
diste t solo matar muchos Ciu
dadanes. VIII.
Ad negligendas. Catilina habia sido
ya tres veces acusado de gravfsi- M. lefiduni. Que habia sido Coo-
ir.os delitos; y la enmienda fue sul con Volcacio."
cometer despus otros mayores. Virum optimum. Irona. No es este
Burlbase de las leyes; porque Marcelo aquel quien llama mas
tenia coechados i los principales abajo varn fortsimo.
Seores de la Repblica.
IW L. CATIL. I. .. . 263
custodiendum te diligendssimum , & ad suspicandum sa-,
gaeissimuui , & ad vindieanduin , fortissimum fore putastu
Sed quam longe videtur carcere atque vinculis abesse
deber , qui se ipsum iam dignum custodia iudicaverit ? .. ;
Quae cum ita sint , Catilina , dubitas , si hie emori :equo
animo non potes , abire in aliquas terras , & vitam istam
multis suppliciis iustis debitisque ereptam , fug solitudi-
nique mandare ? Refer , inquis , ad senatum ( id enim po
stulas) & , si hie ordo placer sibi decreverit , te ire hi ex-
silium , obtemperaturum te esse dieis. Nom referam id,
quod abhorret meis moribus ; & tarnen faciam , ut intelli-
gas , quid hi de te sentiant. Egredere ex urbe , Catilina : li
bera rempublicam metu : in exsilium , si hanc voccm ex-
spectas , proficiscere. Quid est , Catilina ? ecquid attendis,
ecquid animadvertis horum silentium ? Patiuntur , taeent.
Quid exspectas auctoritatem loquentium , quorum voluma-
tem tacitorum perspicis ? -
At si hoc idem huic adolescenti ptimo , P. Sextio,
si fortissimo viro M. Marcello dixissem : iam mihi con-
suli hoc ipso in templo iure ptimo senatus vim & manus
intulisset. De te autem , Catilina , cum quiescurit , probant:
cum patiuntur , decernuut : cum tacent , clamant. Ncque hi
solum , quorum tibi auctoritas est , videlicet cara , vita vir
lissima : sed etiam illi quits Romani hoiiestissimi , atque
optiini viri , ceterique fortissimi cives , qui circumstant se^
natum ; quorum tu & frequentiam videre , & studia perspice-
re , & voces paulo ante exaudir potuisti: quorum ego vix
abs te iamdiu manus, ac tela comineo : eosdem facile addu;
cam

suspicandum. Para barruntar si oracin que aun existe.


se hacia algo contra Catilina. M. Marcello. Al cual defendid des
souder*. Haciendo pasar esta tu pues el mismo Cicern ante el Cesar.
vida en una soledad. Quorum tihi. Irona. De cuya autori-
Refer ad senatum. Haz la proposi- dad haces sin duda mucho apre-
cion al Senado. ci, hacindole tan poco de m
referam. No propondr lo que vida.
es muy ageno de mi naturaleza. Et studio. Sus deseos, sus inclina-
Patiuntur. Lo permiten , lo llevan ciones.
bien y callan. Manus. Apenas puedo detener las
F. Sextio. Publio Sextio Galo, en manos, y las espadas para nv
cuya defensa tuvo Cicern, una tarte.
4 . tul. ce. rjt.
cam j ut te haec , quae ia;ii pridetn va.nare studes , relin--
quentem , usque ad portas prosequitur.
IX. Quanquam quid loquor ? te ut ulla res frangst , tu
ut unquamtecorrigas ? tu ut ullam fug?m meditere ? ut ul-
lutn ex ilium cogites? Utinam tibi istam mentem dii in
mortales donarent ! Tametsi video , si mea voce perterritus
ire in exsilium animum induveris, quanta tempestas invidia;
nobis , si minus in praesens tetnpus , recenti memoria scele-
rum tuorum , at in poneritatem impendeat. Sed est mihi
tanti , dummodo ista privata sit calamitas , & reipublica;
periculis seiungatur. Scd tu, ut viiiis tuis commoveare, ut
legum pcenas pertimercas , ut temporibus reipublicae con
cedas , non est postulandum. Neque enim is es , Carlina , ut
te aut pudor turpitudine , aut metus periculo , aut ratio
furore revocarit.
Quamobrem , ut sxpe iam dixi , proficiscere : ac , si mi
hi iniinico , ut praedicas , tuo confiare vis invidiam , recta
perge in exsilium : vix feram sermones hominum , si id fe-
ceris : vix triolein istius invidiae , si in exsilium ieris iussu
consulis , sustinebo. Sin autem servir laudi & gloria;
mavis , egredere cum importuna sceleratorum manu : confer
te ad Mallium : concita perditos cives : secerne te bonis:
infer patriae bellum ; exsulta impo latrocinio , ut rne non
eiectus , ad alenos j sed invitatus , ad tuos isse vi-
dearis.
Quanquam , qui ego te invitent , quo iam sciam
esse praemissos , qui tibi ad forum Aureliutn pratola-
rentur armati ? sciam pactam & constitutam esse cum
Mal

Vsque ad. Era costumbre entre los razan !a repblica.


Romanos el ir acompofiando has- Confiare vis. Me quieres acarrear
ta las puertas de la ciudad los odio.
que iban al destierro. Importuna Perniciosa, sediciosa.mal
IX. intencionada.
Istam mmtem. Tal penia miento. Concita. Conmueve .escita loscia-
Animutn. Te resolvieses. dadanos perdidos.
Sed est tanti. Mas poco importa, Impo. Le lama impio por ser con
todo lo dar por bien empleado. ta la patria , que es como otra
Sed tu&c. Empicese asi: Sed non madre.
e t postulandum ,vt tu, &c. Ad forum Aurelium. lugar de Tosca-
Ttmt'oribus reipublica. A las tempes- na, en \t> via Aurelia , que boy
tades , 7 turbaciones que ame- se llama monte a"'x
IN L. CATIL. I. 265
Mallio diem ? quo etiam aquilam iilam argenteatn , quanr
tibi , ae tub omnibus pcrniciosim este confido & funestara
futura tn , cui domi tuns sacrarimn scelerum tuorum con u-
tutum fuit , sciam esse priemissam ? Ta ut ilia diuus care-
re posais, qliam venerari , ad cedent proficiscens , solebas?
cuius aitaribus sxpe istam dexteram impiain ad nccem ci-
vium transtulisii ?
X. Ibis tandem aliquando, quo te iampridem tua ista
cupiditas effrenata ac furiosa rapiebat. Neque enim tibi haec
res afFert dolorem, sed quandam incredibilem voluptatem.
Ad hanc te amendam natura peperit , voluntas cxercuit,
fortuna servavit. Nunquam tu non modo otium, sed ne
bellum quidem , nisi nefarium concupisti. Nactus es ex
peiditis , atque ab omni non modo fortuna, verum etiam
spe derelictis , conflatam improborum manum.
Hie tu qu 1,-etitia perfrure ? quibus gaudiis exsultavH
quanta in voluptate bacchabere , cum in tanto numero tuo
rum neque audies virum bonum qucmquam, neque videbi.-?
Ad huius vit Studium meditati Uli sunt , qui feruntur , la
bores tui : iacere humi non modo ad obsidendum stuprum,
verum etiam ad facinus obeundum : vigilare non solum in-
sidiantem somno maritorum , verum etiam bonis otiosorum.
H;ibes ubi ostentes illam pneclaram tuarn patientiam fa-
mis, frigoris , inopiai rerum omnium: quibus te brevi tempo
re confectum esse senties. Tantum profeci tum , cum te
consulatu repuli , ut exsul potius tentare , quam consul vexa-
re rempublicam posses : atque ut id , quod esset te sCele*
ra

quiiam -iilam. Era I2 insignia tie de gente desalmada , y sin con-


los estandartes Romanos, tste es- 'ciencia.
taodarte le llevaban sobreuna lac-
Quanta in. Gimo te volvers loco
, porque era un nicho , sagra- de contento !
rio , como dice Cicern , en el que
Ai kuiut vita. Con la mira de seguir
iba el guila. Vase el ndice. este tenor de vida,
fieam vtnerari. Los cieg'is idlatras
jVledilati sunt. Te has ensayado , y
crean que la ir/iapen del guila curtido en los trabajos. Vase Sa-
teoia alguna virtud secreta , y di- Justio.
viua para conciliar a victoria. Otiosorum. De los que estn des
cuidados.
X. Covfectum esse. Te vers consumido.
Nactus est. Alcanzaste una tropa. Ut exsul. Estando desterrado Cati-
Cwjiatttm. Uua gavilla compuesta Una.
2 66 X M. TUL. CIC. OB.AT.
rate susceptum , latrocinium potius , quam bellum nomi-
naretur.
IX. Nunc , ut me , Patres conscripti , quandam pro-
pe iustam patriae querimoniam dtester deprecer : per-
cipite , quaeso , diiigenter , quae dicam , & ea penitus ani-
mis vestris mentibusque mandate. Etenimi , si mecum pa
tria , quae mihi vit mea multo est carior , si cuneta Italia,
si omnis respublka loquitur : M. Tulli , quid agis ? tune eum,
quern esse hostem comperisti , quern ducem belli futurum
vides quem exspectari imperatorem in castris hostium sen
tis , auctorem sceleris , principem coniurationis , evocato-
rem servorum , & avium perditorum , exire patieris : ut abs
te non emissus ex urbe , fed immissus in urbem esse vi-
deatur ? Nonne hunc in vincula duci , non ad mortem ra-
pi ? non summo supplicio mactari imperabis ? Quid tandem
impedit te ? mosne maiorum ? at persaepe etiam privati in
bc repblica perniciosos cives morte multarunt. An le
ges , quae de civium Romanorum supplicio rogatae sunt? at
nunquam in hac urbe , qui repblica delecerunt , ci
vium iura tenuerunt. An invidiam posteritatis times ? prse-
claram vero populo Romano refers gratiam , qui te homi-
nem per te cognitum, nulla commendatione maiorum, tam
mature ad summum imperium per omnes bonorum gradus
extulit , si propter invidiam , aut alicuius periculi metum,
salutem civium tuorum negligis. Sed si quis est invidiae me-
tus , num est vehemenus severitatis ac fortitudinis invidia,
quam inertiae ac nequitiae pertimescenda ? An , cum bello
vastabitur Italia, vexabuntur urbes , tecta ardebunt: tum
te non existimas invidiae incendio conflagraturum ?
XII. His ego sanctissimis reipublicae vocibus , eorum
bo-

Zatroeinium. Un partido de vando- Rogata sunt. Que se han alcanzado


lerus. favor de los ciudadanos de Ro-
XI. ma para no ser castigados.
An invidiam. O temes io que de "
Dtester. Procur apartar de mi cor juzgarn ios venideros?
suplicas , y protestas. Hominem per. Que solo eres conocido
(uem exspectari. A quien se lees- y estimado por tus prendas y me-
pera como Ceneral. ritos personales.
vocaiorem. Reclutador , que ofrece Fortitudinis invidia. Se ha de temer
libertad los esclavos, si se a- mas el odio adquirido por la fi>
listan en sus vanderas. taleza y severidad, que el "
In vincula, j No mandars llevar quirido por cobarda, i ioiqui-
este la crcel ? dad
IN L. CATIL. I. 267
hominum , qui idem sentiunt , mentibus , pauca respondebo.
Ego, si hoc optimum factu iudicarem , Patres conscripti,
Catilinam morte multari ; unius usuram horse gladiatori i-
sti ad vivendum non dedissem. Etenim , si surami viri , &
clarissimi cives , Saturnini , & Gracchorum & Flacci , & su- .
periorum complurium sanguine non modo se non contami-
narunt , sed eam honestarunt : certe verendum mihi non
erat , ne quid , hoc parricida ciyium interfecto , invide
mihi in posteritatem redundaret. Quod si ea mihi maxime
impenderet : tarnen hoc animo semper fuit , ut invidiam
virtute partam , gloriam , non invidiam putarem.
Quanquam nonnulli sunt in hoc ordine , qui aut ea,
quae imminent , non videant ; aut ea , qua; vident , dis
simulent : qui spetn Catilinae mollibus sententiis aluerunt,
coniurationemque nascentem non credendo corroborave-
runt. Quorum auctoritatem secuti multi , non solum im-
probi , verum etiam imperiti , si in hune animadvertissem,
crudeliter & regie factum esse dicerent. Nunc intelligo , si
iste , quo intendit , in Malliana castra pervenerit , neminem
tam stultum fore , qui non videat coniurationem esse fa-
etam: neminem tam improbum , qui non fateatur. Hoc
autem uno interfecto , intelligo hanc reipublicas pestetn
paulisper reprimi , non in perpetuum comprim posse.
Quod si se eiecerit , secum suos eduxerit , & eodein cete-
ros undique collectos nufragos aggregaverit : exstinguetur,
atque delebitur non modo haec tam adulta republic pe-
stis , verum etiam stirps ac semen malorum omnium.
Etenim iamdiu , Patres conscripti , in his periculis
coniurationis , insidiisque versamur : sed nescio quo pa
cto omnium scelerum , ac veteris furoris & audacia: ma-
turitas in nostri consulatus tempus erupit. Quod si ex
tan-

XII. Imperiti. Poco prcticos en el go-


Mentibtts. Pensamientos. bierno.
Vnius usuram. El tiempo de una ho- Crudeliter & regie. Dirian que obra
ra el goce. ba como un tirano.
In hoc. De los senadores. Zahiere Paulitper reprim. Poco i poco se
Cesar , Craso, y otros que ocul- ir reprimiendo, porque no pue-
ta mente fomentaban la sedicin de ser reprimida para siempre,
de Catilina. " por los que quedad ademas de
Mollibus sententiis. Con blandos pa- Catilina.
reccres. Maturits. El colmo o lo sumo.
268 EX M. TUL. CK. .
tanto latrocinio iste unus tolletur -7 videbimur fomsse ad
breve quoddam tempus cura & metu esse relevati : periculum
autem residebit , & erit inclusum penjtus in venis atque ia
visceribus reipublicx. Ut sxpe homines aegri morbo gravi,
cum aestu febrique iactantur , si aquim gelidain biberim,
primo relevari videnturj deinde multo gravius vehemen-
tiusque aftlictantur ; sic hic morbus , qui est in repblica , re-
levatus istius pn , vehementius vivis reliquis ingravescet.
Eplogo. XIII. Quare , Patres conscripti , secedant
improbi , secernant se bonis , unum in locum congregen-
tur : muro denique , id quod iam dixi , secernantur
nobis : desinant insidian domi suae con.culi , circumstare tri
bunal praetoris urbani , obsidere cum gladiis curiam , mal
leolus & faces ad inftimandam urbem comparare. Sit deni
que inscriptum in fronte imiuscuiusque civis , quid de re
pblica sentiat. Polliceor hoc vobis , Patres conscripti , tan-
tarn in nobis consulibus fore diligentiam , tantam in vobis
auctoritatem, tantam in ]equitibus Romanis virtutem, tan
tam in omnibus bonis consensionem , ut Catilinae profectione
omnia patefacta , illustrata, oppressa, vindicata esse videatis.
Hisce omnibus , Catilina , cum summa reipublicx salu
te , & cum tua peste pernicie , cutnque eorum exitio , qui
te tecum omni scelere , parricidioque iunxerunt , proficisce-
re ad impium bellum , nefarium. Tum tu , Iuppiter , qui
iisdem , quibus haec urbs , auspiciis Romulo es constitu-
tus : quern Statorem huius urbis atque imperii ver nomina-
mus ; hunc , & huius socios tuis aris ceterisque templis , i
tectis urbis , ac mnibus , vita , fortunisque civium omnium
arcebis : & omnes inimicos bonorum , hostes patrias , la tr
nes Italiae , scelerum fdere inter se , nefaria sodetate
coniunctos t auernis suppliciis vivos mortuosque mactabis.

Periculum autem. Subsistir, sea rra- Tum tu. Aqui seecha deverfjaeC.-
gar , y cuudir mas el peligro, cern hacia profesin de creer en
Ingravescet. Tomar mayor aumen- un Dios Soberano, que rieue pro-
to , viviendo los dems. videncia de las co.-as bumaa5>
protege los buenos , y castiga
. en este mundo, y en el otro a
Malleolot , &' facer. Manojos de le- los malos.
fia sica y teas. Qui iisdem. Con los mismos felices
Cum summa. Para seguridod de la ritus y ceremonias.
Repblica. Hunt. A Catina.
269

ORATIO II.
IN L. CATILINAM AD QUIRITES.

ARGUMENTO.

J^\,etirndose Catina con parte de los Conjurados al


exrcito que tenia en Toscana , quedaron en la Ciudad
Lentulo y Cetego para confirmar los de su faccin , y po
ner fuego Roma por todas partes al mismo tiempo que
Catilina viniese sitiarla. Ai dia siguiente de su parti
da , que fue o d; Noviembre , convoc Cicern al Pueblo , y
tuvo esta Oracin , en que le da cuenta de toda la serie de
la conjuracin : previnindole que no tema , porque time
tomadas tam oportunas providencias, que,, toda la tem
pestad recaer sobre la cabe%a de Catilina , y de sus com
plicas. Asi sucedi ; pues los Conjurados que se hablan que
dado en Roma, fueron sentenciados muerte afrentosa:
y Catilina con la flor de los suyos pereci manos de las
Trouas de la Repblica.
j Esta Oracin contiene tres partes : Exordio , Con
firmation y Eplogo. .

EXORDIO

Tndcp aliquandp., Quintes , L. Catilinam


furentem audacia , scelus anhelantein , pe
stera patrias nefarie molientem , vo'ois , atque huic ur-
bi ferrum , flammamque minitantem , ex urbe vel eie-
cimus , vel emisimus , vel ipsum egredientem verbi,
., pro

I. sed utrvmque ab alio; egredimur


autem per nos. Fue echado Cati-
Anhelanlem. Respirando, vomi- lina, porque no quera partirse
tando maldades. antes de matar Cicern ; despi-
Eiectmus. Advierte aqui Mureto la didse de Roma, porque ya no
diversa significacin de los ver- poda vivir en ella seguro; fiual-
bos que parecen sinnimos : E'iici- mente , sala muy gustoso , por ir
mur no/entes , imittitur volentes, i. los reales de Maulio.
270 M. TUL. CIC. ORAT.
prosecuti sumus. Abt , excessit , evasit , erupit. Nulla iam
pernicies monstro illo atque prodigio mnibus ipsis intra
mcenia comparavitur. Atque hune quidem unum huius bel
li domestici ducem sine controversia vicimus. Non enim
iam inter latera nostra sica illa versabitur ; non in campo,
non in foro , non in curia , non denique intra domsticos
parietes pertimecemus. Loco ule motus est, cum est ex
urbe depulsus. Palam iam cum hoste , nuo impediente,
bellum iustum geremus. Sine dubio perdidimus hominem,
magnificeque vicimus , cum ilium ex oceultis insidiis in
pertum latrocinium coniecimus. Quod vero non cruen-
tum mucronem , ut voluit , extulit ; quod vivis nobis egres-
sus est $ quod ei ferrum de manibus extorsimus : quod in
clumes cives , quod stantem urbem reiiquid : quanto tan
dem ilium afflictum esse & proiiigatam putatis?
Iacet ille nunc postratus , quirites , &l se perculsum atque
abiectum esse sentit , & retorquet oculos profecto saepead '
hanc urbem ; quam ex suis faucibus ereptam esse luget.
Quae quidem lsetari mihi videtur, quod tantam pestem
evomuerit j forasque proiecerit.
Confirmacin. II. At si quis est talis , quales es
se omnes oportebat , qui in hoc ipso , in quo exsultat &
triumphat oratio mea , me vehementer accusset , quod
tarn capitalem hostem hon comprehenderim potius , quam
emiserim : non est ista mea culpa ,< Quirites , sed tem-
porum. Interemtum esse L. Catilinam, & gravissimo
supplido affectum , iampridem oportebat : idque me
& mos maiorum , & huius imperii severitas , & re'
spublica postulabat. Sed quam multos fuisse putatis, qui
quae ego deferrem , non crederent ? quam multos , qui
pro-

Abiit. Estos sinnimos hacen rea- pie la ciudad.


cion los precedentes. Profiigatum. Abatido.
Comparabitur. Se fraguar dentro de Ex suis. A Ja letra , de su gargantJ,
sus muros. . pero equivale de entre sus dientes
In campo. En el campo Marcio don- garras.
de se hacan las elecciones. II.
In foro. Ni en la audiencia , ni el At si quis est talis. Empieza i af
Senado. razn de su proceder : porqt"; f*
Loco Ule. Cayd de su estado. Es tr- resolvid antes permitir la sal
mino militar; porque el enemigo libre Catilina , 'que mandat
echado de su puesto es fcilmente ajusticiarle.
vencido Qua ego. Lo que yo propona , dec!
Stantem urbem. El haber dejado en eu el Senado de Catilina.
IN L. CTIL. . 71
propter stultitiam non putarent ? quam multos qui etiam
efenderent ? quam multos , qui propter improbitatem fa-
verent ? Ac si, sublato illo, depelli vobis omne pericu-
lum iudicarent : 3tnpridem ego L. Catilinam non modo in-
vidiae meas , verum etiam vitas periculo sustulissem. Sed cum
viderem , ne vobis quidem omnibus re etiam turn probata,
si ilium , ut erat meritus , morte multassem , fore, ut eius
socios invidia oppressus persequi non possem , rem hue de-
duxit , ut tum palam pugnare possetis , cum hostem aper-
te videretis.
Quem quidem ego hostem , Quirites , quam vehemen
ter foris esse timendum putem , licet hinc intelligatis , quod
Ulud etiam moleste fero , quod ex urbe parum comitatus
exierit. Utinam ille omnes secum suas copias eduxisset!
Tongillum mihi eduxit , quern amare in prastext calumnia
ceperat : Publicium & Munatium , quorum ass alienum con-
tractum in popina nullum reipublicas motum afFerre pote-
rat : reliquit quos viros ! quanto alieno asre, quam valentes,
quam nobiles !
III. Itaque ego ilium exercitum , pne Gallicanis
legionibus , & hoc delectu , quern in agro Piceno &
Gallico Q. Metellus habuit , & his copiis , quae nobis
quotidie comparantur , magnopere contemno -7 collectuui
ex senibus desperatis , ex agresti luxuria, ex rusticis de-
coctoribus : ex his , qui vandimonia deserere , quam il
ium exercitum , maluerunt: quibus ego non mode si a-
ciem

Non modo. No solo espumndome entre los suyos ; y dc-jd los mai
las calumnias de los envidiosos, atrevidos y arrestados,
sino tambin perderla misma (nam valentes. Qu sanos, qu ro-
vida. bustos ! irona.
Ne vobis. Ni entonces todos voso- III.
tros aprobabais el que se le qui- In Agro Picer.o. Hoy la Marca de
tase la vida. Aneona. Et Saltico. Lombarda.
Rem hue deduxit. He puesto la cosa Ex agretti. Se villanos impuros.
en trminos. Dccoctoribus. Disipadores de su ba
in pretexta. Eu la niez. Prxtesta cienda , y la agena.
era la toga que traan los nius Ex his, qui vandimonia De los que
hasta los diez y seis afius. Vase el quisieron mas faltar sus fiado-
ndice, res en el dia convenido, que al
uorum as. Cuyas deudas. exrcito de Catilina. Vanimor.ium
heliquit quos vires. Catilina sac de es la palabra dada con fianzas de
Roma solos trescientos hombres comparecer en juicio i cierta pa
los mas iutes y despreciados zu.
272 EX M. TUL. CK. ORT.
dem exercitus nottri , verum etiam si edictum prtons o-
stendero concideot. Hos , quos video volitare in foro , qus
stare ad curiam , quos etiam in senatum venire : qui iiitent
unguentis, qui fulgent purpura , maliem secum suos mili
tes eduxisset : qui , si hic permanent , mementote non tam
exercitum ilium esse nobis , quam hos , qui exercitum de-
seruerunt , perdine-cendos.
Atque hoc etiam sunt timendi magis , quod , quid cogi
tent , me scire sentiunt : neque tarnen permoventur. Video,
cui Apulia sit attriouta , qui habeat Etruriam , qui agrum
Pkenum , qui Galikum , qui sibi has uroanr.s insidias caedis
atque inv.eudiorum depoposcerit. Omnia superioris noctis
consilia ad me perlata e;.ce sentiunt ; patefeci in senatu he-
sierno die : Catilina ipse pertimuit , profugit : hi quid exspe-
ctant ? ilii vehementer errant , si iilain meam pristiaam
lenitatem perpetuam sperant futuram.
IV. Quod exspectavi , iam sum assecutus , ut vos ooines
factam es-se aperte coniurationem centra remp. viderais.
Nisi vero si quis est , qui Catilina; similes cum Catilina sen-
tire non putet. Non est iam lenitati locus : severitatem res
ipsa agitat. Unum etiam nunc concedam : exeant , profi-
ciscantur , ne patianmr desidcrio sui atiiinam miserum ta-
bescere. Bemenstrabo iter : via profectus est. Si ac-
celerare volent , ad vesperatn onsequentur. fortunatain
rempubiicam , siquidem hanc sentinam huius urbis eiecerit
Uno mehercule Catilina exhausto , reevata mihi & recrala
respublica videtur. Quid enim muli , aut sceleris fngi , -aut
extogitari potest , quod non ille conceperit ? Quis tota Ita
lia veneficus , quis gladiator , quis latro , quis sicarius,
quis parricida , quis testamenterum subiector , quis
. -. cir.

Eiictum pratorit. El Pretor poda los conjurados en casa de Leca.


mandar que los acreedores entra- IV.
sen en posesin de todos los bie- Sentir non. Que sus semejantes no
i:es de aquellos que no cumpliau tienen sus mismos ptnsamientos.
su palabra. Quid enim. Enumeracin de les enor-
": fulgent. Entiende los Senadores, mes delitos de Catiiina.
los cuales solo podan usar de es- Sicarius. Asesino.
te trage. Testamtntorum. Falsificador de tes*
Sufirioris noctis. En que se juntaron tamentos.
IN L. CATILJNA II. 273
eircumscriptor , quis ganeo , quis nepos , quis adulter , qua
mulier infamis , quis corruptor iuventutis , quis corru-
ptus, quis perditus inveniri potest, qui se cum Catiiiua
non fainiliarissime vixisse fateatur ? Qua: cedes per hos-
ce annos sine illo facta est ? quod nefarium stuprum non
per ilium ? lam vero quae tanta in ullo unquam nomine
iuventutis illecebra fuit , quanta in illo ? qui alios ipse ama-
bat turpissime , aliorum amori flagitiosissime serviebat:
aliis fructm libidinum , aliis mortem parentum , non mo-
do impeliendo, verum etiam adiuvando pollicebatur.
Nunc vero quam subito non solum ex urbe , verum etiam
ex agris iugentem numeran perditorum homiuum colle
gerat ? Nemo , non modo Roms , sed nee ul'lo in ngulo
totius Italia: oppressus alieno fuit , quem non ad hoc
incredibile sceleris feedus adseiverit.
V. Atque ut eius diversa studia in dissimili ratio-
ne perspicere possiiis , nemo est in ludo gladiatorio paulo
ad facinus audacior, qui se non intimum Catilinae esse
fateatur ? nemo in scena levior , & nequior , qui se non
eiusdem prope sodalem fuisse cemmemoret. Atque idem
tarnen stuprorum; & scelerum exercitatione assuefac-
tus , frigore , & fame , & siti , ac vigiliis preferendis : for-
tis ab istis praedicabatur , cum industria: subsidia, atque
instrumenta virtutis , in libidine , audaciaque consumeret.
Hunc vero si sui ferint comits secuti : si ex urbe
exierint desperatorum hominum flagitiosi greges , nos
beatos , rempublicam fortunatam , prsclaram lau-
dem consulatus mei ! Non enim iam sunt mediocres
hominum liidines : non humanae audacia: , ac tolcran-
dae : nihil cogitant , nisi casdes , nisi incendia , nisi, ra
pias: patrimonia sua profuderunt: fortunas suae obli-
gu-

Circutnscrtptor. Tramposo, chismo- V.


so , felsario. Nemo est. Ninguno hay entre los que
Ganeo. Truan. aprenden jugar la espada.
JVepox. Prodigo , que gasta en vicios Levior. Algo liviano y perverso.
su patrimonio. Contumeret. Empleando los auxilios
llleiebra. Tuvo tanto atractivo de de la industria , y medios d la
la juventud. virtud en la liviandad , y audacia.
Oppresus. Cargado de deudas. Obligurierunt. 01 sumierou sus -
*ttciverit. Atraxese, conduxese. nes en francachelas.
Pars IL S
74 EX M- TUL- ac- ORJT.
gurierunt ; res eos iampridein , fides deficerc nupcr c-
pit : eadeui tamen nia, quae erat in abundantia, libido per-
manet. Quod se in vino , & alea comessationes solum,
& scorta qusererent , essent illi quidem desperandi; sed
tamen esf eut ferendi. Hoc vero quis ferre possit ; inertes
homines fortissimis viris insidian , stultissimos prudentis-
simis , ebrios sobriis , dormientes vigilantibus ? qui mihi
accubantes in conviviis , vino languidi , conferti cibo , ser
tis redimiii , unguemis obliti, ructant sermonibus suis
ejedem bonorum , atque urbis incendia. Quibus ego con-
fido impender fatum aliquod , & pnas iam diu impro-
bitati , nequiii.'e , sceleri , libidini debitas , aut instare iam
plane , aut certe iam appropinquare. Quos si meus con-
sulatus , quoniam sanare non potest , sustuierit : non bre
ve nesdo quod tempus, sed multa saecula propagarit rei-
publicae. Nulla est enim. natio quam pertimescamus : nul-
Jus rex j qui bello populo Romano facer possit. Omnij
sunt externa , unius virtute , terra , manque pacata. Do-
mesticum bellum manet : intus insidias sunt : intus inclusum
periculum est , intus est hostis. Cum luxuria nobis , cum
amentia , cum scelere deeertandum est. Huic ego me bel
lo ducem profiteor , Quintes : suseipio inimicitias ho-
minum perditorum. Quae sanari poterunt , quacumque
ratione sanabo. Quae resecanda erunt , non patiar ad per-
niciem civitatis manare. Proinde aut exeant , aut quies-
cant: aut, si & in urbe , & in eadem mente permanent,
ea qua merentur , exspectent.
VI. At etiam sunt , Quirites , qui dicant , me in exsi-
liurn eiectum esse Caiilinam. Quod ego si verbo assequi pos-
sem, istosipsos eiieerem , qui haec loquuntur. Homo enim
videlicet timidus , & permodestus vocem consulis ferre non
potuit: simul atque ire in exsiiiuin iussus est , paruit, vit.
He
iter tot. Antes perdieron la hacien- ri bien mi consulado la Repu-
da , v ya empiezan i. perder el b.ica.
crdito. Uniut virtute. Por el valor de Pom-
yino languidi. Debilitados de! vino; pey.
reple'us de comida, coronados con Sutcipio inimicitiat. Tomo mi car-
guirnaldas, cargados de afeites, go de buena gana las enemista-
rcgeldan en sus plticas matan- des, &c.
zas, ate. VI.
Meus coniulatut. Mientras yo fue- Si verbo. Si con solo decirlo,
re Consul. Metonimia. Homo enim. Catilina como es hom-
frotagaru. Por muchos siglos ha- bra tmido, Sic. Irooa.
- IN L. CATIL. II. E %f.$
Hestcrno die , cum domi pene interfectus essem ,.se7
natum in sedem Iovis Statoris, convocavi: rem. ad
Patres conscriptos detuli. Quo cum Catilina venisset : quie
cum Senator appellavit ? quis salutavit ? quis denique ita
aspexit, ut (perditum civem , ac non potius ut importunis-
simum hostem ? Quin etiam principes eius ordinis partem
illam subseliorum , ad quam ille aceesserat , nudam atque
inauem xebquerunt. Hie ego vehemens ille consul , qui
yerbo cives intexsilium eiicio , quassivi Catilina , an noctur,-
conyentu apud M. Leccam fuisset , neene. Cum Ul
homo audacissimus , consdenti convietus , primo retkuis*
set: patefeci cetera. Quid, ea nocte egisset , ubi fuisse^
quid in proximain constituisset ; quemadmodum ese ei rar
tio totius belli descripta , edocui. Cum haesitaret , cum t.-
neretur : qussivi , quid dubitaret eo proficisci , quo unpri-
dem pararat : cum arma , cum secures , cum fasces , cum. tum
bas , cum signa militaria , cum aquilam illam argenteam , cui
ille etiam sacrarium scelerum domi suse fecerat , , scirem esse
prasmissam. In exilium eiieiebam , quem iam ingressum esr
se in bellum videbam ? Etenim , credo , Malllus iste centUf
rio , qui in agro Fesulano castra possuit , bellum populo Ro
mano sfio nomine indixit ; & illa castra nunc non Catili-
nam ducem exspeetant: & ille eiectus in exsilium , se Mas-
siliam , ut aiunt , in hxc castra conferet. . j,
VII conditionem miseram, non modo adrnini-
strandas j verum etiam conservando reipublicae? Nunc,
si L. Catilina, consiliis ^ laboribus , periculis mets, cir-
cumclusus ac debilitatus , subito pertimuerit , senten-
tiam mutaverit , diseruerit suos , consilium belli, facienr
di abiecerit , ex hoc cursu sceleris , & belli iter ad fur
gam, atque in exsilium converterit , non ille me spo-
liatus armis audacias, , non obstupefactus ac perterritus
me

Dettdi. Di cuenta de todo los Se- jtgro Fetulano. En el territorio de


nadores. Fiesoli. i . .
Importunissimum. El mas porfiado, . Marsella lugar de des
descarado. .... . . tierro para los caballeros Koma-
Eius erdinjs. Del orden senatorio. dos. . .-.. i
Cum teneretur. Vindose cogido. In bac. A los reales donde Manlio
Sacrarium. vate la primera Cati- esperaba sus rdenes.
linaria , cap. 9. ...
S 2 %.
2^6 "EX M. TUL. CIC. OB.AT.
me diligentia , non de spe conatuque depulsos , sed
indemiiatus , innocens , in exsilium eiectus consule , vi
& minis esse dicetur: & erunt, qui iilum , si hec fecerit,
non improbum , sed miserum: me non diiigentLtimum
Honsulem sed crudelissimum lirannum existiinari velint.
Est mihi tanti , Quirites , huius invidia; i'alsae atque ini-
qux tempestatem subir, dummodo vobis huius horri-
bilis belli nefarii periculum depellatur. Dkatur sane
eiectus esse me , dummodo est in exiiium. Sed mihi
crdite , non est iturus. Nunquam ego dus immortali-
bus optabo , Quirites , invidiae levandae aus , ut L.
ftatilinam ducere exercitum hostium , atque in armis. vo
litare audiatis : sed triduo tarnen audieiis , multoque ma-
gis illud timeo , ne mihi sit invidiosum aliquando , quod
illum emiserim poiius, quam qued eiecerint. Sed tura
sint homines qui illum , cum ^rofectus sit , eie.tum esse
dicant , iidem , si interfectus esset , quid dicerent ?
Quanquam isti , qui Catilinam Massiliam iie dicti-
tant , non tam hoc queruntur , quam verentur. Nemo est
istorum tam misericors , qui illum non ad Mallium , quam
ad Masilienses ire malit. lile autem , si mehercule hoc quod
agit nunquam ante cogitasset , tarnen latrocinantem se in
terfile mallet , quem exulem vivere. Nunc vero , cum ei
nihil adhuc praeter ipsius voluntatem cogitationemque
accident , - nisi quod vivis nobis Roma profeuus est j opte-
tnus potius , ut eat in exilium , quam queramur.
VIII. Sed cur tamdiu de uno hoste loquimur: &
de eo hoste , qui iam fatetur se esse hostem : & quem,
quia , quod semper volui , murus interest , timeo?
de his , qui dissimulant , qui Roma; remanent , qui -
biscum sunt, nihil dicimus? Quos quidem ego, *si
ullo modo fieri posset , non tam ulcisci studeo , quam
sa-
VII. MsssV.iam. Marsella , puerto y ciu
dad de Francia , fundada poruui
Iniemtiaut. Sin hacerle proceso , sin colonia de Grtrgos. ra aliad
oir sus descargos. del Pueblo Romano: y por fi0
Est mihi. A mi me importa poco. los Ciudadanos desterrados slita
Ducere. Que capitanea un exrcito retirarse elJa.
enemigo. Latrocinantem. Quisiera antes ser
mihi. No me culpen y censu- mueito como salteador.
ren. ' Prater iftiui. Contra su volun
tla illum. Por haberle dexado ir tad.
libre. -
m L. GATiL. 11. 277
sanare , & ipsos placare reipubiicae. Neque , id quare neri
non possit, si me audire volent, inteliigo. Exponam enim
vobis, Qu'rites , ex quibus generibus hominu.n istae copias
comparentar: deinde singulis medicinan consii atque
oratioiiis , si quam potero, afferam.
Unum est eorum , qui magno in alieno , maiores
etiam possessiones habent : quaruai amore adducti , dissolvi
nullo modo possunt. Horura horniuu n species est honesds-
sima : sunt enim 1 cupletes \ voluntas vero , & causa impu-
dentissima. Tu agris , tu edificpii^ tu argenio , tu familia , m
rebus omnibus ornatus & cop^sus sis : & dubites de pos-
sessione detrahere , adquirere ad (idem ? quid enim ex<pe-
ctas? Bellum ? quid ? ergo in vastaiione omnium, tuas posses
siones sacrosantas futuras puta ? An tabulas novas ? errant
qui istas Catilina exspectant. Meo beneficio tabulae novas
proferentur , verum auctionariae. Neque enim isti , qui pos
sessiones habent , alia ratione u'.la salvi esse possuat. Quod
si matufius facer voluissent , neque (id quod stultisaium
est ) cenare usuris cum fructibu; praediorum , & locupletio-
ribus his & melioribus civi^ui uteremur. Sed hosce ho.iii-
nes minime puto pertimescendos , quod aut deduo de sen-
tentia possunt , aut , si permanebunt , magis mihi videntur
vota facturi contra rempublicam , quam arma laturi.
IX. Alterum genus est eoruin , qui quanquam pre-
muntur aere alieno, dominatiouem tamen exspecunt : re-
rum potiri volunt : honores , quos quieta repblica de
spe-
s . . .':*..

i
Vin. . De embargo , vendien-
Cemparcntur. Se componen estai di en pubica .ilmoneda los bie-
tropas. res de los deudores.
Qui magno. Que aun teniendo gran- Certare usuris. Presumir que losfru-
des deudas, son mayores sus po- tos de sus heredad- s basteu po
sesiones, gar tos cet sos , y usuras, siendo
Dissolvi nullo. No pueden desem- est "i mayores.
pearse. Vota facturi. Harn promesas, ten
le agrit. Habla impersonalmente, dran deseos, &c.
y es elegante este modo. IX.
Acquirent. V adquirir para pagar, poliri. Quicen hacerse due-
Futuras putas'} Juzgas que hau de los de todo. Nu es lo mismo poti-
qu. dar intactas V ri rebus , que poti'i\repum. Potiri
Tabulas noraj.Nuevasescrituras,que remmes ser Senur abs' luto, man-
anulea las antiguas , por las qua- darlu todo;forrrJ 'four es goza r de
les rose les obligase i pagarlas las cosas, como del deleite, del
deudas. diuero , de la hacienda , &c.
278 EX M. TUL. .
sperant , perturba ta se eonsequi posse arbitrntur. Quibus
hoc praecipiendum videtur , unum scilicet & idem quod
ceteris omnibus , ut desperent , se id, quod conantur, eon
sequi posse. Primum omnium me ipsum vigilare , adesse,
providere reipublivae : deinde magnos nimos esse in bonis
viris , magnam concordiam , maximam muhitudinem , ma
gnas praterea . militum copias : dos denique immortalds
huic invicta populo , ilaris'smo imperio , pulcerrimsc urbi,
contra taiitarrf vim scelers'j; prsentes auxilium esse latu-
ros. Quod s'iam sint id, cum su mmo furore cupiunt,
depti: in cinere::ws , & sanguine civium, quae
mente cernsceierat , nefaria conu t>ierunt , se cnsules,
dictatures, ut etiam regies sperant futuros? non vident
Id ' si cuperir, qod si adept fuerint , fugitivo alicui , aut
gladiatori concedi sit neceSsef" *
'J ertium gerfus est aetate rath affectum , sed tarnen exerci-
tatione robustum , quo ex genere est ipse Mallius , cut nunc
C^tilina snecedh. Hi sunt homines ex iis colonfis , quas
Fsulis Sylla constituir: quais ego universas, civium esse opti
mum m , & foftissimorum virorum sentio : sed tarnen hi
sunt colonic qUi se inspiratis rcpentinisque pecuniis sum-
tosijs insole hriusque iactarUnt. Hi dum a;diticant, tan-
quatn beati , dum prasdiis , lecticis , familiis mag*nis , convi-
viis appartis 'delectantur , in tantum aes alienum incide-
"rtint, m'/ salvi esse velint, Sylla sit iis ab inferis'excitan-
dus. Qui etiam fionnullos agrestes , homines tenues atque
egentes in eandem illam spem rapinarum veterum impule-
runt. Quos ego utrosque , Qutrites , in eodem genere pras-
datorum, direptorumque pono. Sed eos hoc moneo, de-
-* -, ^ -..,.
'' i-!-.- .^, ' , ,. * . ' S . .
' , 1 '. ... .,
. m . _ ,j . . -, . .
: "' ; -i i . , . .. .
fratentet. Propicios. . _ es Fisoli , no poda haber mu-
J?hiivo aUc#i,. Porque si Catilina ' chas colonias.
sii lia con su icter.to, po tanto pre- fumtuosius Hicieron mayores gas-
marra los con solo los ' tos, se portaron con mas fausto
di seos a proba ban tu partido,quan- y ostentacin de lo que su esta*
to i los que se haban espuesto .do, y caudal 1rs p.rmiiia.
en su compaa todos ios peli- Leciic'ts. Sillas de manos, d literas.
(tros. i .r . i* tantum. Se han empellado tap?
Matate am. Oonsumidos de la ve- to.
je.z- . , ' fixeitandus. Deben resucitar i Sila
PesulU. Mureto bqrra, el Fetulh; ' para que H los bienes deles bue-
porque en una ciudad sola , q'ual ios los malos.
IN L. CATILINA II. 79
sinant furere , ac proscriptiones & dictaturas cogitare.
Tantus enim illorum temporutn dolor inustus est civitati,
ut iam ista non modo homines , sed ne pecudes quidena
mihi passura: esse videantur.
X. Quartum genas est sane varilim , & mistum , & tur-f
bulentum : qui iampridem premuntur : qui nunquam emer
gent : qui partim inertia , partim male gerendo negotio,
partim etiam sumtibus : in vetere sere aiicno vacillant : qui
vadiuioniis , iudkiis , proscriptionibus bonorum d^fatigsti,
permulti & ex urbe , & ex agris se in ilia castra couterre
dicuntur. Hosce ego non tarn milites acres: quam infida-
tores lentos esse arbitror. Qui homines primum si stare non
possum , corruant : sed ita , ut non modo civitas fed ne
vicini quidem proximi sentiant. Nam iilud non intelligc^
quamobrem , si vivere honeste non pOssunt , perirc turpi-
ter velint : aut cur minore dolore perituros se. cuni multis,
quam si soli pereant , arbitrentiir.
Quintum genus est parrLidarum , sicariorum , de-
nique omnium facinerosorum i quos ego Catilina nun,
revoco. Nam neque divelli ab eo possunt ; & pereant,
sane in latrocinio , quoniam sunt ita mulii , ut eos car-
pere career non possit.
Postremum autem genus est , non solum numero,
verum etiam genere ipso , atque vit : quod proprium
est Catilinae , de eius delectu , immo vero de complexa
ius sinu : quos pexo capillo ntidos , aut imberbes,
aut bene barbatos videtis: manicatis , & talaribus tuuitfis;
velis amictos , non togis : quorum omnis industria viisc,
& vigilandi labor in antelucanis coenis expromitur. In
.1 . ....- ... his-
.;''. i. . '..'. .* !: ! i
' : >ni , -i :.i . . .....: '. '.t
Proscription!!. Confiscac'ones de los Quam ti soli. Porque mal de muchos
bienes, y encartaciones de las consuelo de tontos,
persones. . Non revoco. Que no quiero que de
Jllorum temporum. Los tiempos de xen Catilina.
Sila.' Vase el Indice. ' Se complexa tius. De sus mas inti-
i mes.
' X. Bene barbatos. Linda meute afeita-
Qui iampridem. Que hace ya titmpo .. dos. . i
te ven oprimidos. . . Manicatit. De marga anchas,, de
Partim malt. Parte per su ma] 0- que solo usaban las mugeresl
bienio , por ser unos perdidos. Velis. Telas finsimas, y eu ex'tre-
In illa castra. A jtitarse con las tro- ' mo delgadas. -.j
ras de Catilina. vi in antelucanis canis. Cenas que du-
Injldtdrt, Perezosos, irgad udas. 'tan de la noche i la maiiaoa,.!
28o TSXlr. TUL. CIC. ORAT.
his gregibus omnes aleatores , omnes adulter: , omnes im-
Iniri, impudicique versantur. Hi pueri ta m lepidi de-
icati, non solum amare , & amari , eque cantare , & sal
tare , sed etiam sicas vibrare , & spargere venena didice-
runt : qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina
perierit , scitote hoc iu repblica semiuarium Catilinarium
futurum. Veruntamen quid sibi isti miseri volunt? num
suas secum mulierculas sunt in castra ducturi ? quemad-
moduin autem illis carere poterunt , his praesertim iam
noctibus ? quo autem pacto iili Apenninum , atque illas
pruinas ac nives peiierent i Nisi ideirco se fa_ilius hiemem
toleraturos putant quod nudi in convivas saltare didice-
runt. bellum magnopere pertiinescendum , cum hanc
sit habkurus Catilim scon.uorum conortem praetoriam !
XI. Instruite nunc , Quintes , contra has tain precla
ras Catilina: copias vestra praesidia , vestrosque exerci-
tus j & primum gladiatori iili c^nfecto & saucio , cnsu
les , imperatoresque vestros opponite : deinde contra illam
, naufragorum eieaam ac debiiitataui manurn , florem to-
tius Italia; ac robur educiie. Iam vero urbes colonia-
rum ac municipiorum resp; ndebunt Catilinae tumus
silvestrLus. eque vero ceieras copias , ornamenta,
prasidia . vestra cam illius latronis inopia atque egestate
conferre debeo. Sed, si ooiifsis is rebus omnibus, qui-
bus non supueditamus , eget ille senatu , equitibus Ro
manis , populo , urbe , aerario , vectigalibus , cuneta Ita
lia , provinis omnibus , exieris nationibus : si , in-
quam , his rebus omissis , ipsas causas , quae inter
se conligunt , contendere velimus 5 ex eo ipso, quam
valde illi iaceant , intelligere possumus. Ex bac e-
niui parte pudor pugnat , illinc petulantia : hinc pu-
dicitia , illinc stuprum : hinc tides , illinc . fraudado:
hinc

Aleatores. Jugadores de dados. na otras fortalezas que los mon-


Seminarium Caiilinarium. Ser una tes, y busques.
sementera de muchos Catilinas. Suppcdttamur. De que nosotros te-
Colioriem pratoriam Nosotros dira- nemos tanta abuudancia.
mos guardias de Corps. Ipsa/ causai. Si nus ponemos aco
tejar las diversas causas que roue-
XI. veu lus dos partidos.
Confccto & saucio. Consumido , y Quam valde. A qu estado tan infe-
estropeado. Ijz se hallan reducidos.
Tumults silvettriiui. Porque no te- Buiicitia, JLa castidad. Antithesis.
IN L. CATIL. II. 281
hinc pietas , illinc seel as : hinc constantia, illinc furor:
hinc honestas , illinc turpimdo : hinc continentia , illinc li
bido : denique aequitas , temperantia , fortitudo , pruden-
tia , virtutes omnes , certain cum iniquiiate , cum luxu
ria , cum ignavia , cum temeritate , cum vitiis omnibus:
postremo copia: cum egestate , bona ratio cum perdita,
mens sana mm amentia , bona denique spes cum omnium
rerutn desperatione confligit. In huiusmodi certamine ac
praelio , none , etiam si hominum fkudia dridant , dii ipsi
immortales cogent ab his praeclarissimis virtutibus , tot
& tanta vitia superari ?
Epilogo. XII. Quae cum ita sint, Quirites , vos,
quemadmodum iam antea dixi , vestra teeta custods , vi-
riliisque defendite : mihi , ut urbi sine vestro m tu ,
sine ullo tumulto , satb esset pra;s:dii , consultum ac
provisum est. Coloni omnes, munieipesque vestri, cer-
tiores me facti de hac excursione Catilina; facile ur
bes suas , finesque dfendent ; gladiatores , quim sibi ille
maximam manum', & cenissimam fore putavit , quanquain
meliore animo sunt , quam pars patriciorum , potentate
tarnen nostra continebuntur. Q. Metellus, quem ego pro-
spiciens hoc, in agrum Gallicanum Picenuinque prasinbi,
aut opprimet hominem , aut omnes eius inotus conatus-
que prohibeb:t. Reliquis autem de rebus con tituendis , ma-
turandis , agendis , iam ad senatum referemus , quem
Tocari videtis.
Nunc illos , qui in urbe remanserunt , atque adeo
qui contra urbis salutem , omniumque vestrum , in ur
be Catilin relicti sunt , quamquam sunt hostes , ta
men quia nati sunt cives, monitos etiam atque etiam
vola Mea lenitas adhuc si cui solutior visa est , hoc ex-
1 - : spe-

Copia cum egettate. La abundancia muchos Senadores entre los coo-


con la escas'Z. jurados. j
Denique spes. Buenas esperanzas de Maturandis. Para acelerarlas,
salir bien por la justicia de la Quam vociire videtis. Cicern hacia,
causa. este razona miento al Pueblo irtieri-
Studie. La voluntad. tras se juntaban los Senadores.
Monitos etiam. Quiero tengan ea-
XII. tendido. . ^
Mea lenitas. Si la blandura deque
Vestra tecta. Vuestras casas. basta aqui he usado, I parece i
Consultum. He provedo y mirado. alguno demasiado remisa i iu-
i'ars patritierum. Salustio cuenta dulgente.
22 EX m. TUL. . (.
specnvit , t id , quod laiebat , erumperet. Quod rliquulri
est, iaui non po;sum obvisci , meam hanc esse pa-
trm , me hurum es e consulem : mihi aut cum his viven,
dum , aut pro his esse moriendum. Nullus est portae cus-
tos : nullus inskator vise: si qui exire volunt, consule-
re tibi possunt. Qui vero in urbe se commoverit , cuius ego
non modo factum, sed incept um ulium conatumve con
tra patriam deprehendero : sendet in hac urbe esse cn
sules vigilantes, esse 'egregios magistratus , esse fortem
sen it um , esse arma , esse carcerem , quem vindicem ne-
fariorum ac manifestorum scelerum maiores nostri esse
volueruut.
XUI. Atque hc omnia sic agentur , Quirites , ut res
maxima; mnimo motu , pericula summa millo tumultu,
bellum intestinum domesticum , post hominum memo-
riain crudelissimum ac. maximum , me uno togato duce &
imperatore^, sedetur. Quod ego .c administrate , Quirites,
ut si ullo modo fieri, poterit, ne imprcbus quidem quisquam
in hac urbe pcer.am sui sceleris sufFerat. Sed si vis manife
sta; audacia; , si impenden patria; perkulum me necessario
de hac animi lenitate deduxerint ; illo profecto perficiam,
quod in tanto , & tam insidioso bello vix optandum vide-
tur , ut nequis bonus intereat , paucorumque poena vos
iam omnes salvi esse possitis. ' -
Qua; quidem ego eque me prudenti, eque hu-
m^.nis consiiiis fretus polliceor vobis , Quirites : sed mul-
tis, & non dubiis deorum immortlium significationi-
bus : quibus ego ducibus in hanc spem sententiamque
sum ingressus: qui iam non procul , ut quondam sole-
bant , ab extero hoste atque longinquo , sed hie pre
sentes suo numme atque auxilio .sua templa atque urbis
tecta defendunt : quos , Quirites , precari , venerari,
at

Inccp'um. Fmpres , conato. Menecessario. Me forzasen renun-


Vindicem. Castigadora , d vengado- ciar la profesin qup hago de in-
i-a. ' diarme siempre la blandura.
XIII. Insidioso bello. T'aidra guem.
Mintnro motu. Con poqusimo ruf- Non dubiis. Con seales ciertas del
da. cielo.
Po.ii hdmhium. ta mas cruel y gran- In hanc spem. He tomado todas mis
8e despues que hay mundo. resoluciones.
Xe"utro. Poique hsria las veces de Presentes sno. Asistiendo con su pro-
Consul decapitan y General. viducia y auxilio.
IN . CATILIN * 283
.itquc implorare debetis , ut , quam urbem pulcerrimam
fiorentissimamque esse voluerimt banc omnibus hostium
copiis , terra marique supertis , perditissimorum eiviuin
nefario scelere defendant.
- H*- i . '1 .-: ' ' . -

'. :-' ' ' > - . .


-.: : f - . :... < .
.' ORATIO
PRO A* LICINIQ ARCHIA POETA.

ARGUMENTO.
JTJ.U,ulo Licinio Archias , buen Poeta Griego , natural de
Siria , viniendo Italia , je naturalizo -en Tarento , en
Regio-, en Lacros J en peles , y en Htraclea ; porque po
das les- Ciudades - porfia queran hacerle suyo. Uttima-
mente ti ao 661 de la fundacin de Romj logr todos
los privilegios de Ciudadano Romano. Un cierto Grado al
cabo- de veinte y echo aos de pacfica posesin , puso en
disputa el derecho de Archias , citndole a juicio. Cicern,
que habia sido su discpulo, sali su defensa, demos
trando , que no stbo se le deban conservar sus privilegios
de Ciudadano , sino que , si no los govase , mereca que, los
Romanos se los concediesen , para premiar as los mri
tos de este insigne Poeta , y honrar su Replica con
ingenio tan sublime y elevado.

^f Las partes de' esta oracin sor quatro : Exordio,


Narracin , Confirmation , Epilogo.
% - ... ; . - .. \ . ,.
.,7, . EXORDIO. , .
* ' rf -
. Oi quid est in me ingenii, Iudues, quod sen-
tio .qua.o fit exiguum ; .;3Ut si qua exercitatio dicenii,
in qua me non infitior mediocriter esse versatum: aire
*' si
.*. . 1
:.'! . )
I. * Non infitior. No niego estar me-
Ixercittii). Algn egercico en per- diaiiameote versado,
orar. -'.',
2^4 M. TUL. CK. ORAT.
si huiusce re ratio aliqua , ab optimarum artium studiis
ac disciplina, profeca , qua ego nullum confteor a-
tis mea tempus abhorruisse ; earum rerum omnium , vel
in primis hic A. Litrnius fructum me repetere prope suo
iure debet. Nam quoad longisime potest mens mea.respi-
cere spatium praeteriti temporis , & pueritiae memoriam
recordari ultiuiam , inde usque repetens , tunc video mihi
principem., &.ad suscipiendam, & ad ingrediendam ratio-
nem herum studiorum exstiti?se. Quod si haec vox huius
hortatu , prpeceptisque conformata , nonnullis aliquando sa
lud fuit : quo id 'accepimus', quo ceteris opitulari , & alios
servare possemus, huic prefecto ipsi , quantum est situm
in nobis , & opem & salutem ferre debemus.
Ac ne q'uis .uobis hoc ita dici forte miretur , quod
elia quaedatn in hoc facultas sit ingenii , neque hasc dicen-
di ratio , aut disciplina : ne nos quidem huic uni studio pe-
n tus unquam dediti i'uimus. Eteuim omnes artes , qua; ad
, humauitatem pertinent , habent quoddam commune vincu
lum , & quasi cognavione quadam inter se cont.entur.
II. Sed ne cui yestrum mirum esse videatur,
in qusstione legitima, & in iudicio publico, cum res
agatur apud praetomn populi Romani , lectissimum w-
rum , & apud severissimos iudkes., tanto conventu ho-
minum , ac frequenti , bo uti genere dicendi ,' quod
non modo confuetudine iudiciorum , verum etiam
'orensi sermone abhorreat : quso vobis, ut in hac
. cau

Temput ahhorruisse. Que ningn, ft hoc. En Archias, que baeia J>W"


tiempo las dexe. fesion de la poesa , de 'a ora"
Vel in primis. Sobre todos con de- toria.
recho especial , este Aul. Liciuio Ne nos quidem. Quie'e *' i e",7
&c. tender cicern , que tambin
Nam quoad. Pues cuando me pon- entiend* de Poetfa. LoclTtoes,
go a considerar el largo spacio que compuso varios poemas en
de mt vida pasada, y renuevo Latin, v en Griego. .
la memoria de ml primera infau- Omnes artet. Todas las letras M"
cia . manas , todas las artes liberales.
Inde usqae. Empezando de all. t ...... :
Rationem. La carrera de estos es- II. . ,,
tudios. Ib quasthne. Bn un pleyto sobre
Conformata. Instruida , disciplinada observancia de las leves,
con los preceptos, &c. A forensi. Fs agena del estilo 4U
Quantum est. Quaotas facultades se usa en la audiencia,
tengamos. * , ,
j>jk> POETJ. 285
causa mihi detis hanc veniam, accomodatatn huie reo,
fbis , quemadmodum spero , non molestam ;utme, pro
summo poeta atque eruditissimo nomine dicentem , hoc
concursu hominum litteratissimorum , hac vestra hama-
nitate , hoc denique prastore exercente judicium , patia-
mini de studiis humanitatis , ac litterarum paulo loqui li
berie : & in huiusmodi persona , quae propter otiuoi
Studium minime in iudiciis perieulisque tractata est , uti
prope novo quodam & inusitato genere dicendi. Quod
mihi vobis tribui , concedique sentiam , perficiam pro-
fecto , ut hune A. Licinium non modo non segregation,
cum sit civis , numero civium ; verum etiam , si noa
esset , putetis adsciscendum fuisse.
Narracin. III. Nam ut primum ex pueris excessit
Archias , atque ab iis artibus , quibus anas pueriiis ad hu
manitrem informan solet , se ad scrihendi Studium con-
tulit , primum Antioehiae (nam ibi natus est , loco nobi-
ii , celebri quondam urbe & copiosa , atqe eruditissi-
mis hominibus , liberalissimisque studiis affluenti) celeriter
antecellere omnibus ingenii gloria contigit. Post in cete
ris Asiae partibus , cunctseque Grseciae sk eius adventus
celebra batur , ut famara ingenii exspectatio hominis , ex-
spectationem ipsius adventus admiratioque superaret.
Erat Italia tunc plena Grxcarum artium ac disciplinarum:
studiaque haec & in Latio vehementius tum colebantur,
quam nunc iisdem in oppidis : & hie Romse propter tran-
quilitatem reipublicae non negligebantur. Itaque hunc &
Tarentini , & Rhcgini & Neapolitani , civitate , ceteris-
que prsemiis donarunt ; & cmnes , qui aliquid de ingeniis
poterant iudicare , * cognitione 'atque hospitio dignuoi
existimarunt.
tanta celebritate fama? cum esset iam absenti-
bus notus , Romam venit , Mario consule & Catulo. Na-
. cius
Hane veniam. Esta licencia fa- en el nmero de ciudadanos,
cuitad. III.
vejtra humanitate. Seg'.n es Ex pueris. Luego que salid de la
vuestra erudicin, y aficin las niez. ,
letras humanas. ' ' Scrbendt. A escribir poesas.
Tractata. Po'ique los Poetas , que Gloria contigit. Tuvo la suerte de ex-
soiamente se ocupan en tus esru- ceder en la fama de ingenio , &c.
dios , no suelen ser citados i jui- Studiaque hac. La poesa se cultiva
do, ba entonces con mas ardor en la
Adtcitcenium. Que se deba alistar Italia ,- &c.
8 . tul. ce. orat.
ctus est primum cnsules eos , quorum alter res ad scriben-
duin mximas , alter cum res gestae , tum etiam stadium
atque aures adhibere posset. S-tatim Luculli , cum prsetexta-
tus etiam , tum Archias esset : eum domum suam receperunt.
Scd etiam hoc non solum ingenii ac litterarum , verum etiam
naturae atque virtutis fuit , ut domus, quae huius adolescen
cia; prima fuerit , eadem esse familiarissima senectud. Erat
temporibus illis iucundus Q. Metello illi Numidico , &
eius Pi filio : audiebatur M. iEmilio : vivebat cum Q.
Catulo , & patre & filio : L. Crasso colebatur : Lucidlos
vero & Drusum, & Octavios , & Catonem , & totam Hor-
tensiorum domum devinctam consuetudine cum teneret , af-
ficiebatur summo honore , quod eum non solum colebant,
qui aliquid percipere, atque audire studebant , verum etiarn
quid forte simulabant.
Interim satis longo intervallo , cum esset cum L. Lu-
cullo in Siliciam profectus , & cum ex ea provincia cum eo-
dem Luculo decederet , venit Heradeam : qux cum esset
civitas sequissimo iure t'dere , adscribi se in earn civi-
tatem voluit : idque , cum ipse per se dignus putaretur , tum
auctoritate & gratia Luculli ab Heraciiensibus impetravit
Data est civitas Salvani lege , & Qarbonis , si quid feedera-
tis civitatibus adsripti fuissent : si tum , cum lex fereba-
tur } in Italia domicilium Jiabuissent : W si sexaginta die-
bus apud prtetorem essent professi. Cum id domiuiium
Romx muks iam annos haberet , professus est apud Prx-
torem , Q. Metellum , familiarissiinum suum.
IV. Si nihil aliud, nisi de civitate ac lege diciinus,
ui

Stvdium atque. Porque tenis ciencia /Equisimo iure Los Heraclienses se


y distingu bien les versos bue- coufederaron con los Romanos eo
nos de los malos. la guerra de Pirro, siendo Con-
Cum pratixiaius. Siendo todava sul Fabricio, aiio de la fundacin
muy muzo de Roma 475.
Ve> um etiam. Sioo que se debi tarn- Data est. ti tcuor de esta ley era que
bien su ndole y virtud. los estrangeros pudiesen ser ciudt-
Pericia/ cotuuetudtne. Obligada con da nos Roma nos con estas trescou-
su trato. dicianes. Primera , que estuviesen
Simulabant. Aunque fuesen orle agregados alguna de las ciu-
soio curiosidad. dades confederadas. Segunda, que
Heracleam. Ciui de la Magna tuviesen domicilio en Italia. Ter-
G recia en el golfo Tarentino, que cera, que dentro de sesenta dits
hoy pertenece al Reyno de N- viniesen empadronarse ante el
poles. " retor en Roma.
jp.ro bchia poeta. 287
nihil dico amplius ; causa dicta e:L Quid enim horutn in
firman , Grati potest? Her; cleaene esse tum adscriptum
negabis ? Adest vir summa auctoritate , & religione , &
fide M. Lucullus , qui se non opin.ri , sed scire $ non audi-
visse , sed vidisse ; non interfuisse , sed egisse didt. Ad-
sunt Heraclienses legati , nobilissimi homines : huius iudi-
cii causa , cum mandatis , & cum publico testimonio vcne-
runt : qui hune adscriptum Heracliensem dicunt.
Hic tu tabulas desideras Hcracliensium publicas , quas
Itlico bello , incens tabulario interiisse scimus omnes.
Est ridiculum , ad ea quse habeinus , nihil dicere : quaerere,
quae habere non possumus : & de hominum memoria tace-
re , litterarum memoriam flagitare : & cum habeas am-
plissimi viri religionem , integerrimi municipii iuskiran-
dutn, fidemque, ea quae depravari nullo modo possunt,
repudiare : tabulas , quas idem dicis soler corrumpi,
desiderare.
At domicilium Romae non habuit j is qui tot annis , ante
civitatem datam , sedem omnium rerum ac fortunarum sua-
Fum Roma; collocavit. At non est , professus. Imo vero iis
tabulis professus , quae 'sola; ex illa professione , collegioque
prsetorum , obtinent publicarum ' tabularurn auctoritatem.
V. Nam cum Appii tabula; negligentius asservatae
dicerentur: Gabinii , quandiu incolumis fuit, levitas,
post damnationem, calamitas , cmnern tabularurn fidem
re

IV. Municipii. De Heracles.


Causa dicta. Est decidido el pley- Ad domicilium. Hcese Cicern esta
to. rplica ; pero dirasme , que no
(ui se non. El qual depone, que tie- vivi de asiento en Roma; y
ne de esto cierta ciencia. responde inmediatamente: is qui.
interfuisse. Que no como quie- &c. Como no ? un hombre, que,
te iail presente este qe- &c.
gocio , sino que l mismo fue el At non. Otra rplica. Mas no vino i.
agente. ' matricularse.
Huius iudicii. Solo por asistir es- illa. De aquella matricula, &c.
ta causa de Archias. Obtinent publicarum. Son reputadas
Tabulas desidr.ras. T echas menos por escrituras aututicas.
las matrculas de Heraclea. -
Incens tabulario. Quemado el ar- V.
chivo.
Et de hominum. No hater mencin Quamiiu incolumis fuit. Antes de ser
de lo que pueden dar razn los condenado.
hombres , y pedir escritos. tabularurn. Habiendo hecho
Amplissimi viri. La conciencia de sospechosas tudas las escrituras y
un hombre tan ilu.tre. testimonios pblicos.
288 EX . TUL. CIC. ORAT.
resignasset : Metelius, h^oio sanctissnus modestissmus-
que omnium , tanta diligentia fuit , ut ad L. Lentulum
prastorem , & ad iudiees venerit , & unius nominis iitu-
ra se commotum esse dixerit. His igitur tabuiis nullam
lituram in nomen A. Licini videtis.
Quas cum ta sint , quid est , quod de eius civitate dubi-
4etis , praesertim cum aliis quoque in civitatibus fuerit ad
scripts ? Etenim cum mediocribus multis , & aut nulla,
aut humili aliqua arte praeditis , gratuito civitatem in Gra
cia homines impertiebantur , Kheginos , credo, aut Lo
crenses, aut Neapoluanos, aut Tarentinos, quod scenicis
artiticius largiri solebant , id huic, summ ingenii praedito
' glori , noluisse. Quid ? cum ceteri non modo post civita
tem datant , sed etiam post legem Papiam aliquo modo
in eorum municipiorum tabulas irrepserint : hic , qui ne
utitur quidem illis , in quious est scriptus , quod semper
se Heracliensem esse voluit , reiieietur ?
Census nostros requiris scilicet. Est enim obscu-
rum, proximis censribus , buue cum clarissimo im-
peratore L. Lucuilo apud exertum fuisse : superio-
ribus , cum eodem quxsiore fuisse in Asia : primis Iu-
lio & Cra.'sp , nullam populi partem esse ceusam. Sed
quoniam census non ius civitatis confirmt , ac tantum-
modo indicat , eum , qui sit census , ita se iam tum gessis-
se pro cive: iis tetnporiuus , quae tu criminaris , ne ipsius
quidem iudicio eum in avium Komanorum iure esse versa-
tum ; & testamentum saepe fecit nostris legibus , & adiit
he-

Vnius nominis: Declaro entrar en dent: Primis : los Censores in-


sospecha , viendo borracho uuo de mediatos i ia veuida de rcbiat
los nombres. a Roma. \
Gratuito. Sin mritos algunos. Eodcm quetstore. Siendo Questor
juod scenicis. Que solan hacer Ciu- JLuculo
danos i los cmicos. Argumtn- Primis. Con los primeros Censores
to de menor mayor. Julio y Craso.
Post civitatem. tor la ley di Car- Ipsius quidem. tste lugar es contrt-
bon , y Silvano dictori , si en vez de Qux tu cri-
Post legem. Esta ley era: quis minoris , no se sustituye, Queit
peregtinus pro cive se gereret. vel in quitus tu , &e. , y entonces
Census nostros. tenas sin uda de el ne ipsius quidem iudicio ser ob-
menos el nombre de Archias en los jecion del contra rio, que ni aun por
registros , catlogos que se han juicio de Archias no era ciudada-
hecho de los ciudadanos. uo por el derecho ; y lo demis
Proximis rencor M/-. Los lt mos Cen- respuesta de Cicern.
sores, uperienlius j los anttee-
PRO ARCHIA POETA. 289
hereditates civium Romanorum , & in beneficiis ad -
rium delatus est L. Lucullo praetore & consule.
Segunda farte de la confirmacin. VI. Quaere argumen
ta , si qua potes : nunquam enim hic eque suo , eque
amicorum iudicio revincetur. Quaeres nobis , Grati , cur
tantopere hoc nomine deieeteinur. Quia suppeditat nobis,
ubi & animus ex hoc forensi strephu reficiatur , & aures
convicio defessae conquiescant. An tu existimas , aut suppe-
tere nobis posse, quod quotidie dicamus in tanta varietate
rerum , nisi nimos nostros doctrina exeolamus : aut
ferre animes tantani posse contentionem , nisi eos do
ctrina eadem relaxeoius ? Ego vero fateor , me his studiis
esse deditum. Ceteros pudeat , si qui ita se litteris ab-
diderunt , ut nihil possint ex his neque ad commuhem affer-
re fructum , neque in aspectum lucemque proferre. Me
autem quid pudeat , qui tot annos ita vivo, Iudkes , ut
ab nullius unquam me tempore aut commodum , aut
tium meum abstraxerit , aut voluptas avocarit. , aut-de-
nique somnus retardant. Quare quis tandem me repre-
hendat , aut quis mihi iure saccenseat , si , quantum cete
ris ad suas res obeundas , quantum ad festos dies ludorum
celebrandos , quantum ad alias voluptates , & ad ipsam re
quiem animi & corporis conceditur temporis, quantum
alii tribuu^t tempestivis convivas , quantum denique a-
1 , quantum pilas : tantum mihi egomet ad haec stu-
dia recoienda sumsero ? Atque hoc adeo mihi concedendum
est magis , quod ex his studiis ha:c quoque censetur oratio
& facultas : quae quantacumque est in me , nunquam ami
corum periculis deluit. Quse si cui leyior videtur ; ilia
. ' - qui-

In bfnefient. Consta por el archivo Ad suas. Para el manejo dess -


de la tesorera , que fue habili- gocios , para cuidar de su casa, y
tad para todos los honores y em- familia.
pieos. Tempettivh convwnt. Convites be
VI. chos por el dia contra el uso , que
Rivincetur. Nose le podr sacar de Ins empezaba despues de nona , y
su juicio , &c. por esto se tenan por viciosos.
Supfeuai. Suministra. Censetur. lambino lee creseit ; pero
Bsficiaiur Se recobre. la tentencia es la misma , coovie-
Convicio defensa. Causados del tr- ne saber , que la oratoria re
fago, cibe muchos realces, y orna-
i\obis fosse. Que nos podr bastar. mentos del estudio de la poesa;
jisfeetnm ucemque. Publicar, y dar y que la una siu la otra ts de
luz. poco aprecio.
Pars IL T
29O EX M. TUL. CIC. ORAT.
quidem certc , que rumina sunt , ex quo fonte hauriam,
sendo. Nam ni i multorum praeceptis , multisque iitteris
mihi ab adolescentia'suassem , ninii esse, in vita magno-
pere expetendum , nisi laudem , atque honestatem \ in
ea autem persequenda omnes cruciatus corporis, omnia
pericula mortis atque exsilii parvi esse ducenda : nunquam
me pro salute vestra in tot ac tantas dimieaones, at
que jn.hos profligatoriun hominum quotidian s impetus
obiedssem. Sed pleui omnes sunt libri , piense sapientium
roces , plena exemplctrum vetustas ; quae iacerent in te-
nebris omnia , nisi liuerarum lumen accederet. Quam mul
tas nobis imagines, non solum ad intuendum , verum
triam ad imitandum , fortissimoruin virorum expressas
scriptores & Graeci & Latini reliquerunt ? quas ego mi
hi semper in administranda repblica proponens .animum,
& menteoumeatn ipsa cogitatione hominum exeelientium
confermabam. .,...-,
--.: WH. . Quaeret . quispiam , quid? illi ipsi summi vi-
fi , quorum. virLutes .iitteris proditae sunt, istane doctri
na , quam .tu laudibus efl'ers , erditi fuerunt ? Diffici
le est.' hoc de omnibus confirmare. Sed tarnen est cer
ium , quid respondes m. Ego mullos honnes excel-
lenti animo ac virtutei iiise , & sine:doctrina naturx ipsi-
us habiuu prope divino., per se ipsos & moderatos, & gri
ves exstitisse t'ateor. Etiamillud adiungo, snepius ad laudem
atque minutera naturam sine doctrina , quam sine natura
valuisse doctrinam. Atque idem ego centendo , cura i
naturam: eximiam atque illustrem accesserit rao qu
dam conformaiioque doctrina:: tum Llud nescio quid
praclarum singulare solore existere. Ex hoc esse nunc
quem patres nostri viderunt , divinum nomi
nan

Seni:o. S no obstante las cosas de ...Jos varones ilustres , al mismo


irayor monta de.-qu fuentes las tiempo que las iba leyendo,
saed. .; ,. . .( ', meditanao. ,v
X ea autem. En alcanzar la ala- a -. ;.,jr .
banza y hontsdad. .,', . , " VII.
farvi etse.^e, deben eslimar en .,.. , :,
poco todos los ps-iigros, &c. , Quaret qnispium. Preguntar alguno;
Lumen ecceueret. Si 1.0 fuera por pui s que aqueljos, mismus.&c.
la luz de los. escritos. ,, , f:.- .un-.- doctrina. Sin estudios.
Expressas Pintadas. , Tum illud. A los que tienen ambas
4iiitpu7n,&jmntem. Procuraba - cosas en gr*do .supremo "
piar eu mi aima las virtudes de Hroes,
. . \ *
PRO ARCHIA POETA. 29 1
fricanum ; ex hoc . Liium. L. Furium moderatis-
simos- homines & continentisfimos : ex hoc fortissimum
virum & illis temporibus dctissimum , M. Catonem il
ium senem : qui profeeto si nihil ad percipiendam , Co-
lendamque virtutem litteris adiuvareiitur , nunquam se
ad earum Studium contulissent.
Quod si non hic tantus fructus ostenderetur , & si ex
his studiis delectatio sola patereiur ; tarnen , ut opinor,
hanc animi rcmissionem , humanissimam ac liberalissi-
mam iudkaretis. Nam ceterae neque tempbrum sunt , ne-
que aetatum omnium , neque locorum. Haec studia adole-
scentiam alunt senectutem oblectant secundas res ornant,
adversis perfugium ac solatium prabent , dlectant do-
mi , non impediunt foris , pernoetant nobiscum , pere-
grinantur-', rusticantur; Quofi si ipsi haec nec attingere,
neque sensu nostro gustare possemus ; tmen, ea ' mirari
debefemus, etiam cumin aliis videreinus.
VIII. Quis nostrum tarn animo agresti duro fuit
ut Roscii morte nuper non cQmmoveretur ? qui cum
esset senex mortuus , tamen propter excellentem artem
ac venustatem , videbatur omnino mori non debuisse. Er
go ille corporis motu iaritum amorem sibi conciiiarat no-
bis omnibus : nos ani nu rum incredi iles motus, celeri-
tatemque ingenirum negligemus ? Quoties ego huric
Archiam vidi, iudices , ( utar enim vestra benig'nitate,
quoniam me in hoc novo genere' dfcendi tarn diligen-
ter attenditis ) quoties ego nunc vidi ', cum litteram scri-
psisset nullam magnum numerum . optimrum versuum
de his ipsis rebus , quas tum agerentur , dicere , ex tempore?
Quo
jlfricanum. Publio Scipion : de quien Pernoetant. Velan con nosotros , nos
dice lib. i.diffic. cu- acompaan ea los viages,y en el
ttmlavit bellicam gloriam. . campo.
C. Lalium. Intimo amiga de Scipion: - VIH. '
. llambanle comunmente el . Roscii morte. Roscio fue un come-
Z. Furium. Del mismo dice en el li- diante tan afamado, quedeldice
bro deClar. Orator. L. Jr ulvius per- Cicern lib. i. de Orar, baque hoc
bene latine toqui put abat ur , litte- est tamiiiu consecutus , ut in quo
ratiusque , quam eel eri. quisque artificio excetlerer ,' is in
M. Catonem. Que en su ultima vejez suo genere Roicius diceretur.
aprendi la lengua Grippa. Excellentem artem. ' su excelen
Hanc animi. tste recreo del nimo cia , v gallarda en reyrss-ntar.
le juzgaras sin duda muy huma- Cori>orij-moiu..vquelade:nandecuer-
110 y generoso. ;. ~ . .po. fc - "
Secundas res. Sirven de adorflo i. Cum litteram. Sin escribir nadt.
los sucesos. Ex tempore, be repente.
T2
22 EX M. TUL. CK. ORAT.
Quoties revocatum eaudem rem dicere , commutatis ver-
bis , atquc sententiis ? Quae vero accurate , cogkateque
scripsisset , ea sic vidi probari , ut ad veterum scripto-
laudem pervenirent. Hune ego non diligam ? non ad
mirer ? non omni ratione defendendum putem ? Atqui sic
summis hominibus , eruditissmiisque accepimus , cetera-
rum rerum studia , & doctrina , & preceptis , & arte con-
stare: poetam natura ipsa valere, & mentis viribus excita-
ri , & quasi divino quodam spiritu afflari. Quare suo iure
noster Ule Ennius sanctos appellat poetas , quod qua
si deorum aliquo dono atque muere commendati no
bis esse videantur.
Sit igitur , Iudices , sanctum apud vos , humanissimos
homines , hoc poetae nomen , quod nulla unquam barbaria
violavit. Saxa & solitudines voci respondent : bestia: saepe
immanes cantu flectuntur , atque consistunt : nos institua
rebus optimis non poetaruin voce moveamur ? Homerum
Colophonii civem esse dicunt suum $ Chii suum vindicantj
Salamini repetunt ; Smyrnaei vero suum esse confirmant.
Itaque etiam delubruin eius in oppido dedicaverunt. Per-
multi alii prauerea pagnant inter se , atque contendunt.
IX. Ergo illi lienum , quia poeta fuit , post mor
tem etiam expetunt ; nos hunc vivum , qui & volntate,
& legibus noster est , repudiamus ? Pnesertim cum omne
olim Studium, atque omne ingenium contuluerit Arcbias
ad popuii Romani gloriam , laudemque elebrandam?
Nam & Cimbricas res adolescens attigit , & ipsi illi C.
Mario, qui durior ad studia videbatur , iucundus
fuit.

Revocatum. Volvindole pedir di- Inttitutt. Educados.


xese lo mismo, &c. Homerum. Este Principe de loi Poef
Vero accurate. Coa cuidado, y de fue tan modesto, que jamsse le
pensaco. solt una palabra en sus copioslsi-
Pervtnirent. Que sos poemas com- mos poemas sobre su persona, o
petian con el mrito de los an- patria : y asi ni su nombre supie-
. tiguos poetas. ramos, si el que recopia sus ver
ttuaia. Las dems ciencias. sos no lo hubiese puesto al prie"
foetam. Que el Poeta era solo por cipie.
naturaleza. X.
Afjlari. llenan de entusiasmo Mienum. A Horn, ro siendo extrait-
como dicen los Griegos. gero, porque si todos decan ser
Sanctum Venerable, respetable suvo , no se sabia de donde era.
ii uombre de poeta. Cimoricat ret. La guerra contra los
Saxa. (.on el cauto de Apolo, y Ci<nbrios, en que mande Cap
Lino. Mario.
PRO ARCHIA POETA.' b(
Fuit. eque enim quisquam est tarn avtrsus Musis , qui
non mandari versibus xternum suorum labcrum faule
praeconium patiatur. Themistoclem ilium , summum Athe-
nis virum , dixisse aiuat, cum ex eo quaereretur, quod
acroama , aut cuius vocem libentissime audiret : Eius
quo sut virtus optime prozdicaretur. Itaque ille Marius
item eximie L. Plotium dilexit : cuius ingenio putabat ea,
quae gesserat , posse celebran.
Mithridaticum vero beilum magnum atque difficile , &
in multa varietate terra marique versatum , totum , ab hoc
expressum est , qui libri non modo L. Lucullum , fortissi
mum & clarissimum virum , verum etiam populi Romani
nomen illustrant. Populus enim Romanus aperuit, Lucullo
i aperante , Pontum & regiis quondam opibus , & ipsa na
tura regionis vallatuui : populi Rcmani exercitus , eodem
duce , non maxima manu innumerabiles Armeniorum co
pias fudit : populi Romani laus est , urbem amicissimam
Cizycenorum eiusdem consilio, ex omni mpetu regio,
totius belli ore faucibus ereptain esse , atque serva-
tam : nostra semper feretur , & praedicabitur , L. Lucullo
dimicante , cum interfectis ducibus depressa hostium clas-
sis , & incredibilis apud Tenedum pugna illa navalis : no-.
stra sunt tropaea ; nostra monumenta , nostri triumphi. Qua-
re , quorum ingeniis haec feruntur., ab his populi Romani
fama celebratur. Carus fuit Africano superiori noster En-
nius. Itaque etiam in sepulcro Scipionis putatur is esse
constitiitus marmore. At iis laudibus certe non solum
ipsi , qui laudantur , sed stiam populi Romani nomen or-
natur. In caelum hums proavus Cato tollitur : magnus
ho

Aversus Mutis. Tan contrario de Armeniorum... Cizycenorum. Vate la


la poesa. Oracin pro Lege Manilia. l
Praconium patiatur. Que no lleve i Ore faucibut. De la mayor fuer-
bien se ponga en verso el eterno za , y ardor de la guerra. Met-
elogio de sus trabajos. fora.
uod acroama. Qu msica cancin. Semper feretur. Siempre se predi-
J'ua vtrtus. Sus hazaas. cara por nuestra, &C.
L. Plotium. A quien pone Suetonio Ab hit popu. Aquellos por cuyos
entre los Retricos. ingenios se divulgan estos hechos,
Totum ab hoc. Escribid en verso to- celebran la fama del pueblo , &c.
da la guerra Mithridtica. it ese. Que la Estatua de Euio es-
lucullo imperante. Teniendo el man- t , &c.
do de las tropas Lculo. Vuse el Huius proavus. Catn el mayor,
ndice. visabuelo del menor, que se ha
Ofbus. Con las tropas de Mitridates. liaba presente este discurso.
294 - TUL- CIC- ORAT.
hoaos populi Romani re. ib adiungitur Omnes denique ill
Maximi , Marcelli , Fulvii, non sine coinmuni omnium
nostrum laude decorantur.
X. Ergo ilium qui haec feccrat, Rudium hominem
maiores nostri in civitatem recepenint : nos hunc Hera-
cliensem multis civitatibus expetitum , in hac autem le
gibus constitutum , de nostra civute eiicieinas ? N301 si-
quis minorem glorie fructum pum ex Graccis versibus
percipi quam ex Latinis, vehementer errat: propterea
quod Graeca leguntur in omnibus fere gentibus : Latina suis
finibus , exiguis sane , comiiv.ntur. Quare si res has quas
gcssimus urbis terras regionibus detiuiuntur : cupere de-
bemus , quo manuum uostrarum tela perveneriut , eodein
gloriam iamamque penetrare : quod cum ipsis popus de
quorum rebus sribitur , haec ampia sunt ; tuum iis cer-
te qui de vita, gloria: causa, dimicant, hoc maximum
& periculorum incitamentum est , & la.orum.
Quam muks scriptores rerum suarum magnus il-
le Alexander secum habuisse dicitur ? Atque is tamen
cum in bigaio ad Achilis tumulum astiiisset , fortu
nate , inquit , adohscens , qui tux , virtutis Homerum
prconem invent* is ! Et ver. Nam nisi Ilias ilia exsti-
tisset ; idem tumulus , qui corpus eius contexerat , no-
men etiam obruiset. Quid ? noster hie Magnus , qui ciim
virtute fortunam adsequavit , nonne Theophanem Mity-
lenxuin , seriptorem rerum suarum , in concione militum
civitate donavit i Et nostri illi fortes viri , sed rustid , ac
mi
Maximi , Marcelli , Fulvii. Todos Quod cum. Y como 00 solo son hon
estos florecieron en la segunda rosns estas cosas los mismos
guerra Pnica, que describi nio pueblos, &e.
en verso. Glorix causa. Por adquirir gloria.
X. Quam mullos. Sola llevar consigo
lludhm hominum. Natural de Ru este Rey en sus expediciones i
. dia, hoy Ruia, ciudad de la Calistenes, Aristobulo, Clitarco,
Pulla. YKerilo, malicioso poeta.
In hac. Hecho Ciudadano de Roma Ai Achillis. Al sepulcro de Achi-
por las leyes. les, cuyos hechos f scribici el fa
Xxiguis sane Cortos en compara- moso Homero baxo el nombre de
cion con ios de Grecia , porque en lliada.
Espaa , Francia, Africa Italia, Hie Magnus. Este era Pompeyo
ya se entenda, y hablaba La- que estaba presente,
tin. Civitati donavit. Lo hizo Ciiida-
Definiuntur. Se han de publicar por dao,
todo el mundo. Sed rustid. Porque no eran los Ro-
Suo manuum. Que a donde llegaron manos muy amigos de msicas , j
nuestras armas, &c romances.
PRO ARCIIIA . 295
milites , dulcedine quadain glorije couiiiiti, quasi partici
pes eiusdem l'udis, magno illud clamore approbaverunt?
Itaque, credo, si civis Romanus Archias legibus ma
esset , ut ab aliquo imperatore civitate doaaretur ,_ perticere
non potuit. Sylla , cum Hispanos & Gallos donaret , credo,
hunc petentem repudiasset : quein nos in concione vidi
mus , cum ei libellum malus poeta de populo, subiecis-
set , quod epigrimma in eum fecissent tantummodo al
ternis ver-ibus longiusculis , statim ex his rebus , quas tunc
vendebat , ei premium tribu sub ea conditione , ne
quid postea scriberet. Qui sedulitatem mali poeta; duxe-
rit aliquo tamen premio dignam , huius ingenium & virtu-
tem in scribendo , & copiam non expetisset ? Quid ? Q.
Metello Pio , familiarissimo suo, qui civitate multos do
navit 5 eque per se , eque per Lucullos impetravisset?
qui preserm usque eo de suis rebus scrLi cuperet,, ut
etiam Cordubx natis poetis, pingue quiddam sonantibus
atque peregrinum , tamen aures suas dederet.
XI. Neque enim est hoc dissimulandum , quod
obscurarb non potest, sed pre nobis ferendum : tra-
himur omnes laudis studio ; & optimus quisque maxi
me gloria ducitur. Ipsi Uli philosophi , etiam illis li-
bellis , quos de contemnenda gloria inscribunt ; in eo
ip:o , in quo predicationem nojiiitatemque despiciunt,
predicari de se , nominari volunt. -Decimus quidem
Brutus summus ille vir & imperator , Accii , amkissimi
sui , carminibus templorum , ac monumntorum aditus ex-
ornavit suorum. lam vero ille , qui cum iEtolis. , Ennio
co-
' ' <*!%.-
Won potuit. Esto es, lo hubiera po- como el Romano.
dido alcanzar fcilmente: habla Suas dederet. Le dioidos. -
irni ament. "*"jj
Donaret. sup. civitate. -h XI.
Malus poeta. Va mal poeta popa- -Sed pra nii'Sitfo que lo debe
lar, mos tener presente.
Alternis. En hexmetros , y peot- Prdicationem. La alabanza.
metros. Brutus. Consul que fue con Scipion
Sedulitatem. La importunidad. auo 616. de la fundacin de Ro-
JVon expetisset. No hubiera desea- ma , y viniendo i. Espaa, derro-
. do. . to sesenta mil hombres en (u'.i-
Cordnba natis. Roma estuvo antigua- cia , de donde tomo el .apellido
mente llena de Poetas, y Vlaes- Galaico. .'. i
tos de Retorica Espaioles. Accii. Que compuso muchas trage-
Pingue quiddam . Habla de la pronun- . das latinas. j .1
ciadon , y aceuto no tau dulce Aditus. Las portadas.
296 M. JUL. CK. ORAT.
comit , bcllavit , Fuivius , non dubitabat Martis tnanu-
bias Musis consecrare. Quare in qua urbe imperatores
irope armati poetarum nomen & Musarum delubra ce
uerunt , in ea non decent tuga Iudices Musarum ho
nore , & poetarum saluie abhorrere.
Atque ut id libentius faciatus , iam me vobis , Iudices,
indicabo , & de meo quodam amore glorias , minis acri
fortasse , veruntamen honosto , vobis connteacr. Nam,
quas res nos in consulatu nostro vcbiscum simui pro sa
lute huius urbis atque imperii , & pro vita civiuin , pro-
que universa repblica gessimus , attigit hic versious, at
que inchoavit -y quibus auditis , quod mihi magna res iu-
cunda visa est , hunc ad perficiendum hortatus sum. N uam
enim virtus aliam mercedem lauorum periculorumque de-
siderat , prseter banc laudis , & gloria : qu quidcm de
tracta , Iudices , quid est , quod in hoc tarn exiguo vitas
curriculo , & tam brevi , tantis nos in laboribus exercea-
mus ? An vero tam parvi aniuii videamur esse omnes,
qui in repblica , atque in his vitae periculis laboribusque
versamur, ut cum usque ad extremum spatium nullum
tranquillum , atque otiosum spiritum duxerimus j nouis-
cum simul montura omnia arbitremur ? An cum statuas,
& imagines , non animorum simulacra , sed corporum,
studiose multi summi homines reliqueriut ; consiliorum
relinquere , ac virtutum nostrarum effigiem nonne multo
malle debemus , summis ingeras expresara & poiitam?
Ego vero omnia , quae gerebam , iam tum in gerendo,
spargere me disseminare arbitrabar in orbis terrae me-
moriam sempiternam. Haec vero sive meo sensu post mor
tem abfutura est , sive ut sapientissimi homines puuve-
runt , ad aliquam animi mei partem pertinebit : nunc qui-
dem certe cogitatione quadam , speque delector.
Cer-

Mortis manubiat. Los despojos de Multo malle. Debemos querer ma


la guerra. dexa r la imagen , &c. pintada, 7
Attigit hic. Lo empez escribir en pulimentada por los grandes ii-
verso. genios.
Parvi animl. De nimo tan vil. Htec vero. Ya pierda yo la memoria
ipiritum iuxcrimus. No hemos res- despus de muerto, 6 quede en
pirado con sosiego, tranquili- alguna parte demi alma, 4c.
dad. . .. .
PRO ARCH1A POETJ. 297
Ceite , si nihil animus praesentiret in posterum , & si
quibus regionibus vitae spatium circumscriptum est , cis-
dem omnes cogitationes terminaret suas , nee tans se 1a-
boribus frangeret , neque tot curis vigiliisqae argeretur,
neque toties de vita ipsa dimicaret. Nunc insidet qaxdam
in ptimo quoque virtus, qua; noctes & dies animum glo-
riae stimulis concitat , atque admonet , non cum vitae tem
pore esse dimitiendam commemorationem nomiois nostri;
sed cum omni posteritate adxquandam.
Epilogo. XII. Quare consrvate , Iudices , hominetn
pudore eo , quem amicorum videtis comprobari turn digni-
tate , turn eliam vetustate : ingenio auiem tanto , quantum
id convenit existiman , quod suinmorum hominum ingeniis
expet turn esse videatis : causa vero eiusmodi , quae bene
ficio legis , auctoritate municipii , testimonio Lucuili,
tabulis Metelli comprobetur. Quae cum ita sint , peti-
mus vobis , Iudices , si qua non modo humana , verum
etiain divina in tantis negotiis commendatio debet esse,
ut eum , qui vos , qui vestros imperatores , qui po-
puli Romani res gestas semper ornavit : qui etiam his
recentibus nostris , vestrisque domesticis periculis aeter-
num se testimonium laudum daturum esse profite-
tur : quique est ex eo hominmn numero , qui semper
apud omnes sancti sunt habiti , atque dicti : sic in ve-
stram aedpiatis fidem , ut humanitate vestra levatus po-
tius , quam acerbitate violatus esse videatur. Quae de cau
sa pro mea consuetudine breviter , simpliciterque di-
xi , Iudices , ea confido probata esse omnibus : quae
non fori , neque iudiciali consuetudine , & de homi
nis ingenio , & cominuniter de ipsius studio locu-
tus

Et ti quibut. Esta es la construe- Si qua. Debe ser grato i los hom-


cion: Si animus terminaret cogi- bres el qu? canta sus abbanzas : y
aliones tuas eisdem regionibus qui- Dios el que participa de su espl-
bus, &e. ritu : estas dos cosas cuadran
Maquandam. Que ha de ser igual nuestro poeta.
la duracin del mundo. Hominum. Esta palabra se suprime
XII. en la edicin de Olivet : y pue-
Pudore eo. Con tal atencin , 6 res- de ser una elegancia latina,
peto cual veis , &c. Habiti atque. Que todos tuvieron y
Vetustate. Antigedad. reputaron por santos.
Quantum id. Cuanto se puede juzgar Quae de cuuia. Lo que hablo sobre las
del que veis ser deseado , ko matriculas de Archias.
Municiii. De Hcraclea.
298 "EX M. TUL. CK. .
tus sum , ea , Iudices , vobis sf,ero esse in par
tem accepta ; ab eo , qui iuiiuum exercet , certe scio.

ORATIO
PRO QUINTO LIGARIO.
ARGUMENTO.
abindose originado la guerra civil entre Csar , y
Pompeyo , haban enviado Africa P. Acio Varo pa
ra suceder en el gobierno Quinto, Ligarte , quz goberna
ba aquella Provincia como Lugar Teniente. Pero habin
dose Ligarlo de\enido algo' en Africa , despues de la lle
gada de Acio , no quiso dejar entrar en Africa Quin
to Tuberon , que junto con su padre iba ganar aque
lla Provincia para el partido de Pompeyo. Por esta
causa , concluida la gaerra , le acus ante el Csar Quin
to Tuberon j y Tulio le defendi con esta elegante Ora
cin , que cuasi toda es una deprecacin y una de las Ora
ciones mas delicadas , y hermosas de cuantas escribi Ci
cern ; tanto , que dicen que el Csar estuvo tan absorto
de orle , que dej caer de las manos los papeles de l
sentencia firmada contra Ligarlo.
^f La Oracin tiene cinco partes : Exordio , Narra
cin , Proposicin , Confirmacin y Eplogo.

EXORDIO.
f. IN ovum crimen, . Caesar, & ante hunc diera
inauditum propinquus meus ad te Q. Tubero detulit ; Q-
Ligarium in Africa fuisse : idque . Pansa , presta""
vir

eo qui. El que preside d este jul- fuese crimen , Tuberon , V su Pa"


co, el Pretor, amigo sinduda del dre haban cometido el Dllsm'
Oradorvy del Poeta. Propinquus. Tuberon era pariente a
I. Cicerqu,
Novum crimen. Irona. Porque si
PRO Q. LIGAR10. 299
vir ingenio , fretus ionasse ea familiaritate , quas est
ei tecum , ausus est coatiieri. Itaque quo me vert am
nescio. Piratus veaeram , cum tu id neque per
te scires , neque audire aliunde petuisses , ut ignora-
tione tua ad hominis misen salucem abuterer : sed quo-
niam diligentia inimici invesiigatum est , quod latebat,
contitendum est , ut opinor: prassertLn cam ineus neces-
sarius C. Pansa feeerit , ut id iain integrum non es? et:
omisaque controversia , omnis oratio ad miserkordiam
tuam eonfcrenda est, qu plurimi sunt conservad cum
te non liberationem culpa; , sed errati veniam impe-
travissent.
Habes igitur , Tubero , quod est accusatori maxime
optandum ; eonritentem reum : sed tarnen ita confitentem,
se in ei parte fuisse, qu te, Tubero, qu virum omni
laude dignum , patrem tuum. Itaque prius de vestro de
licto confiteamini necesse est, quam Ligarii ullam culpam
reprehenda tis.
Narracin. II. Q. igitur Ligarius , cum esset adhuc nul
la belli suspicio , legatus in Africain cum C. Considio pro-
fectus est : qua in legatione & civibus & scciis ita se proba-
vitjjit decedens Considius provincia satisfacere hominibus
non posset, si quemquain alium provincias praefecisset. Ita
que Q. Ligarius cum diu recusans nihil profecisset , provin-
ciam accepit invitus , cui sic prarfuit in pace , ut & civibus , &
sociis gratissima esset eius integrkas , & fides. Bellum subi
to exarsit : quod , qui erant in Africa , ante audierunt
geri , quam parari. Quo audito , partim cupiditate in-
con

C. Pansa. Este fue Consul dos alios II.


despues.
Itaque quo. Dubitatlo. Irdnica. Legatus. Por teniente de Considio
uibuterer. Lo mismo que uterer. nombrado Gobernador de Africa.
' lit id am. Que ya no sea posible ne- Xt civibus. Polysindoton.
gar el delito. Ita se frobuvit. Se portd tan bien. ;
missque controversia, sup. Fue- Provincia prafecisset. Si dexaba en
rit ne in Africa Ligarius , an non el gobierno otro.
fuerit. ' Diu recusans. Rehusan mucho el
Liberationem. El librarlos de la cul- quedar con el gobierno de A'.
pa no podia ser , porque ya haban frica.
pecado en ser partidarios de Pom- Bellum, sup. Inter Casaren & Pom-
pey. peium. Metaphora.
Habes igitur. Apostrophe. Cupiditate. Como si di.xerg: Studio^
In ea parte. En aquel partido; es i ' partium Potapeienarum.
saber el de Pompeyo. . ,, . .'
EX M. TUL. CIC. .
cotisiderata, partiin caeco quodam timor) primo salutis,
post eiiam studii sui quaerebant aiiquem diicem ; cum Li-
garius domum specialis ,& ad suos redire cupiens, nullo
se implican negotio passus est. Interim P. Attiu's Varas,
qui praetor Africain obtinuerat , Uticam venit. Ad eutn
statim concursum et. Atque iile non mediocri cupiditate
arripuit imperium $ si illud imperium esse petuit , quod
ad privatum clamore mukhudinis imperitae , nullo publico
consilio , deferebatur. Iiaque Ligarius , qui tale neg
otium cupere efiugere, paulurn adventu. Vari con
quiert.
Adhuc , C. Caesar , Q. Ligarius omni culpa vacat. Domo
est egressus non modo nullum ad bellum, sed ne ad mi
nima m quidem suspicionem belii : legatus in pace profe-
ctus , in provincia pacatsima ita se gessit , ut ei pacem
esse expediret. Profectio certe animum tuum non debet
offendere. Num igitur remansio ? multo minus. Nam pro
fectio volunta tem habuit non turpem , remansio etiam ne-
cessitatem henestam. Ergo haec duo tmpora carent cri-
mine , unum , cum est legatus profectus : alterum , cum
efflagitatus provincia, propositus Afrkae est.
Proposicin. Tertium est tempus , quo post adven-
tum Vari in Africa restitit. Quod si est criminosum,
necessitatis crimen est , lion voluntatis. An iile , si po-
tuisset illinc ullo modo evadere , Uticae potius quam
Romae : cum P. Attio , quam cum concordisumis fra-
tribus ; cum alienis esse , quam cum suis malufeet?
. Cum

tteeo quodam. Timor vano , y sin Ut ei pacem. A tigario le tenia -


fundamento , terror pnico. cha uta la paz , para mante
Studii sui. De su parcialidad , fac- ner su autoridad en el gobierno
cion. poltico.
Domum tpectanj. Pensando solo en Num igitur. Interrogado, & subte-
volver su casa Roma. ctio. .
Imperium. El mando del exercito , el Ifam profectio. Similiter cadeni,
baston de General. Anthitesis.
<Ii iliud imperium. Corrcctio Ora- Restitit. Lo mismo que subslilit,
toria. vet rerr.ansit.
Kullo publico. Sin ningn acuerdo, uod si , &c. En esta sola clusu-
d decreto del Senado. la propiamente est inclu
Concukvt. Se detuvo un poco cod proposicin.
la llegada de Varo. utn Ule , &c. loterrogatio KP"
in pace. Coolagata. gnatibu*.
PRO Q. LIGJRK). 301
Cum ipsa legatio plena desiderii ac solliritudinis fuisset,
propter incredibilem queindam fratrum amorem : hie aequo
animo esse potuit , belli discidio distraetus fratribus ?
Confirmacin. III. Nullum igitur habes , Cesar , adhuc
in Q. Ligario signum alienas te voluntatis. Cuius ego
causam animadverte , quaeso , qua tide defendam , cum
prodo meam. clementiam admirabilein , atque omni
laude, praedicatione , litteris, monumentisque decorandaml
M. Cicero apud te dfendit , alium in ea volntate non
fuisse : in qua se ipsura confitetur fuisse : nee tuas tacitas
cogitationes extiraescit : nee quid tibi de alio audienti , de
se ipso occurrat , reformidat.
Vide , quam non reformidem : vide , quanta lux Hbe-
ralitatis , & sapientiae tu mihi apud te dicenti oboriatur.
Quantum potero , voce contendam , ut hoc populus Ro-
manus exaudiat. Suscepto bello , Caesar , gesto etiam ex
magna parte , nulla vi coactus , iudicio ac volntate ad ea
arma profectus sum, quae erant sumta contra te. Apud
quern igitur hoc dico ? nempe apud eum , qui cum hoc sei-
ret, tamenme, antequam vidi, Reipubiicae reddidit: qui
ad me ex Egypto hueras misit , ut essem idem , qui fuis-
sem : qui cum ipse imperator in toto imperio populi Ro
mani unus esset , esse me alterum passus est: quo , hoc
ipso C. Pansa mihi nunuum perferente , c^ncessos fasces
tenui , quoad tenendos putavi: qui mini turn denique se
salutem putavit dare , si earn nuiiis spoliatam ornamen-
tis dedisset. Vi-

Plena desiderii. Muy sensible por meneia del Csar, refiriendo fo


lg ausencia de sus hermanos. Ar- das las circunstancias agravantes
gumento de menor mayor. de su ofensa.
Retpublic reddidit. Porque el Ce-
. sar le perdon, y mand volver
O clunentiam. Exclamacin llena de Roma.
afectuoso agradecimiento. Me alterum. Cicern fue Proconsul
Decorandam. Digna de honrarse con de Ciicia , y General del exer-
tudo gnero de alabanza , &c. cito que tenia a-Ui la Repblica,
Quid tibi. Porque al oir tesar lo que lis cuales honores mantuvo cua-
se decia de Legario , y otros que tro aos, d:spues de haber de-
fueron del partido de Pom pey, jado el gobierno de dicha Pro
le habla de ocurrir que tambin vincia.
lo era el orador. Concessos fasces. Los Maceros que
Quanta lux. Con cuanta claridad - por rzzun de su gobierno se le ha-
nozco la generosidad de tu - bian concedido. Y los conserv has-
razon. Metphora , & Metoul- ta el mes de Octubre , que siendo
mia. Csar Dictador segunda ve, pa-
Suscepta bello. Pondera Xulig la ce- rece dej el generalato.
302 BX M. TUL. OC. ORAT.
Vide , qusso , Tubero , ut qui de meo , facto non du-
bitem dicere, de Ligarii non audeam confiten. Atque
propter ea de me dixi , ut mihi Tubero , cutn de se eadem
dicerem , ignosceret. Cuius ego industriae gloriaeque faveo,
vel propter, propinquain cognationem , vel quod eius in
genio , studiisque delector , vel quod laudem adolescen-
tis propinqui existimo etiam ad meum aliquem fructum
redundare. Sed hoc quaero , quis putet esse crimen , fuis
se in Africa Ligarium ? nempe is , qui & ipse in eadem
Africa esse voluit , & prohibitum se Ligario querimr,
& certe contra ipsum Csesarem est congressus animus.
Quid enim , Tubero , destricms ille tu us in acie Phar-
saiica ghdius agebat ? cuius latus ille muero petebat? qui
sensus erat armorum tuorum? quae tua mens ? oculi? ma-
nus ? ardor aniuii ? quid cupiebas ? quid optabas? Nimis
urgeo : ommoveri videtur adolescens : ad me revenar.
Iisdem in armis fui.
IV. Quid autem aliud egimus , Tubero , nisi , ut
quod hie potest , nos possemus ? Quorum igitur impu-
nitas , ? , tuse dementia: laus est , eorum ipsorum
ad crudeiitatem te acuet oratio? Atque in hac causa
nonnihil equidem , Tubero , etiam tuam , sed multo ma-
gis patris.tui prudentiam desidero ; quod homo , cum
ingenio , tum etiam doctrina excellens , genus hoc cau
' ' '- S2

ytie guato ut. Pdnese aqui ut por gaclones, no para preguntar, s/no
quant esto es , Vide quam non av- para Instar.
deam de Ligarii facto confiteri , qui Qui sensus. Qu fin tenan MS !>r>
. de meo facto non dubitem dicer. mas.
. Mira qu lejos estoy de confesar Nimis urgeo. Figura semejantela
el hecho de Ligario, confesando Reticencia.
el mi, que es mas reprehensi IV.
ble. Yo sin embargo alcanc el Quod id. Lo que puede el Csar,
perdn del Csar: luego mas f- que ahora es arbitro soberano de
cilmente lo alcanzar Ligario. Ar- los negociosde la repblica.
. gumento de mayor i. menor. Quorum igitur. Quiere decir ; en 4U=
Vt mihi. Para que Tuberon me per- ley cabe, que los misinos que
donase cuando diga lo mismo de ' por tu clemencia gozan de la t'
l. bertad, y la vida , pretendan ha-
t prohibitum. Ligario le prohibid " Certe cruel para con otros , 4ue
entraren Africa. no son tan dignos d castigo? "
Quid enim. Dicciones elegantes por pichrema ex repngnantibus.
metphoras, metonymias, con- Prudentiam desidero. bebo menos tu
geries de syoonomos, y interro- * prudencia.
I '
PRO Q. ZGJRIO. ' 303
sae quod esset, non viderit. Nam si vidisst, quovis
profecto , quam isto modo , te agi maluisset. Ar
gs fatentem. Non est satis. Accusas eum , qui causam
habet , aut , ut ego dico , meliorem , quam tu : aut ut
.tu vis , parem
Haec non modo mirabilia sunt , sed prodigii simile est
quod dicam. Non habet earn Vim ista accusat'o , ut Q. Li-
garius condemnetur: sed ut necetur. Hoc egit civis Ro
ma nus ante te nemo. Externi isti sunt mores. Usque ad
sanguinem incitari solet odium , aut levium Graecorum,
aut immanium barbarorum. Nam quid aliud agis ? ut Ro-
ne sit ? ut domo tareat ? ne cun optimis trairibus , ne
cum hoc T. Broccho avnculo suo , ne cum eius filio,
consobrino uo , ne nobiscum vivat ? ne sit in patria?
Num est ? num potest magis carere his omnibus , quam ca
ret ? Italia prohiLetur , exsulat. Non tu ergo hune patria
privare, qua caret ,sed vit , vis.. At istud ne apud eum
quidem dictatorem , qui cmnes-, quos ederat , morte nul-
tabat, quisquam. egit isto modo. Ipse iubebat occidi , nuilo
postulante j praemiis etiam invitabat. Quse tarnen crudelitas
ab hoc eodem aliquot , annis post , quem tu nunc crude-
lem esse vis, vindicata est. . l"
V. Ego vero istud non postulo , inquies. Ita mehercle
existimo, Tubero. Novi enim te, novi patrem, novi do-
mum , nomenque vestrum : studia deriique generis fa
milia vestr , virtutis , humanitatis , doctrinas , plurima-
rum artiuin atque optimarum ; nota sunt mihi omnia. Ita-
que certo scio , vos non petere sanguinem , sed parum at-
ten

Q-uovs profecto. De otro cualquier Avnculo suo. Tio materno.


mudo, t pretexto, pero no con Nwn est. j Ist acaso en Roma?
este en que eres tambin reo. Eictatorem. Lucio Sila. Argumenta
kirguis fatentem. Le acusas que es- de mayor menor.
t cofeso. Ab hoc. Csar siendo Consul hizo un
Non habet. Esta acusacin no se en- decreto s versimo contra los ase-
caraina la condenacin de Q. Li- sinos. Traduclio. "
gario, sino que se le quite la
vida. V.
Aut evium. Similiter desineos, y
comparacin. Ita mehercle. Prolepsls, & Conces-
Vt Hornee. Synonimia , enumera- siu ex adiunctis personarum.
cion de panes , interrogaciones Sod . Sino que no reflexio-
oratorias. .".*..' . nais lo que hacis.
304 EX M. TUL. CIC. ..
teuditis. Res enim eo spectat , ut e pn , in qu adhuc
Q. Ligarius sit, non videamini esse contenu. Quae est igi-
tur alia , praeter mortem ? Si eniin in exsi.io est , sicuti est,
quid aliud postulaos i An , ne ignoscatur ? Hoc vero, mul
to acerbius, multoque est duiius. Quod nos domi peti-
mus ; precious & lacrymis prostraii ad pedes , non tam
causae nostrae ridenies , quam huius humanitati : id ne im-
petremus , pugnabis ? & in nostrum etuin irrumpes i & nos
iacemes sd pedes supplicum voce prohibebis?
Si , cum hoc domi faceremus , quod & fecimus , & ut
spero , non frustra fecimus , tu derepeme irrupisses , &
clamare ccepisses } Caesar , cave ignoscas , cave te fra-
trum , pro fratris salute obsecrantium , misereatur : ponne
omnem humanitatem exuisses ? Quanto hoc durius , quai
nos domi petimus , id te in foro oppugnari ? Et iu tali
miseria multorum , perfugium misericordiae tollere ?
Dicam plane , Caesar , quod sentio. Si in hac tanta
tua fortuna lenitas tanta non es^et, quantam tu per te, per
te,iaquam, obtines , (intelligo quid loquar ) acerbissimo
luctu redundaret ista victoria. Quam multi enim esset
de victoribus , qui te crudelem esse vellent , cum etiam de
victis reperiaiuur ? quam uhi , qui cum te nemini igno-
sci vellent , impedirentclementiam tuam , cum etiam ii, qui-
bus ipse iguovisii , nolint te in alios esse misericordem?
Quod si probare Caesari possemus , in Africa Liga-
riuin
V

Res enim. Vuestra accien eso tira, Cave te. Gurdate de tener coaip*-
quien no se contenta con la pena sion de los hermanos que ruegOi
de destierro de su enemigo, Sin &c. El verbp. JUUereatur tiene
duda pretende que se le d la de aqui la construccin de muera
muerte: vosotros no os conteu- miterebat.
tais con ver desterrado Liga- Miseria multorum. Coniugata.
rio: luego, &c. Dicam plane. Licencia. .
Hoc vero. Seria crueldad en Tube- Intelligo quid. Zahiere
ron el embarazar nuestras suli- amigos uel cesar, que leles**"
cas por ijgario en la casa del Ce bao al rigor , y la venganiJ
sar; pues cunto mayor es ha- tra sus enemigos, Emphasis,
cerlo en presencia de todo el Pue- Reticentia.
blo? Argumentum minore. 1sta victoria. 1 haber vencido
Irrumpes. Y querrs embarazar, partido de Pompeyo.
reprehender nuestro I lauto. De victis. Porque Tuberoo , delp
Tu derepvnte. Hypotyposis , & Pro- tido de Pom pey, fue vencido , 7
sopopoeia. pe donado par Csar.
ARO Q. LIGRIO. 305
rium omnino non fuisse : si honesto & misericordi menda-
cio saluti civi calamitoso esse vellemus : tarnen hominis
non esset , in tanto discrimine & periculo civis refellere
& coarguere nostrum mendacium ; & , si esset alicuius,
eius certe nonesset , qui in eadem causa & fortuna fuis-
set. Sed tarnen aliud est errare Caesarem nolle , aliud nol
le misereri. Tu diceres : cave , Csesar , credas : fuit in
Africa Ligarius : tulit arma contra te. Nunc quid dicis ?
cave ignoscas. Haecne hominis ad hominem vox est ? qua
qui apud te , . Caesar , utetur , suam citius abiiciet hu-
manitatetn , quam extorquebit tuam.
VI. Ac primus aditus , & postulatio Tuberonis , hasc,
ut opinor , fuit , velle se de Q. Ligarii scelere dicere. Non
dubito , quin admiratus ' sis , vel quod de nullo alio quis-
quam , vel quod , is qui in eadem causa fuisset , vel quid
novi facinoris afferret. Scelus tu iud vocas , Tubero ? cur ?
isto enim nomine ilia adhuc causa caruit. Alii erroretn
appellant : alii timorem : qui durius , spem , cupiditatem,
odium , pertinaciam : qui gravissime , temeritatem : scelus,
praeter te , adhuc nemo. Ac mihi quidem , si proprium &
verum nomen nostri mali quaeratur , fatalis quaedam cala
mitas incidisse videtur, & imprvidas hominum mentes
occupavisse : ut nemo mirari debeat , humana consilia di
vina necessitate esse superata.
Liceat esse miseros , quanquam hoc victore esse non
possumus Sed non loquor de nobis : de Ulis loquor , qui
occiderunt. Fuerint cupidi , fuerint irati , fuerint perti
naces : sceleris vero crimine , furoris , parricidii , liceat
Cn.

Refellere. El rebatir nuestra men- Quid durius. Los que le definen me


ttra compasiva, nos mal , la llaman pasin ciega,
Si esset. si alguno debia rebatir- odio del Csar , obstinacin , los
la , no habia de ser Pompeyano , y que peor , temeridad en hacer la
vencido y perdonado. guerra.
Aliud est. Es distinto el no querer Fatalis ouadam.Una calamidad en-
que el Csar yerre, no querer viada de Bios,
que perdone. necessitate. Dice necessitate, por-
Hcecnt hominis. Traductio. que los decretos de los hados se te-
VI. nian por Irrevocables.
Ac primus. El exordio de la acusa- Liceat esse. Concessit , & -
cion. ctio.
De nullo. sup. Dixerit. Liceat Cn. No se atribuya Pompe-
celus tu. El haber sido partidario yo, y otros que murieron, el
de Pompeyo.oo era maldad : ex- que estuvieron manchados del de
plica el hecho por la definicin. lito , &c.
Pars II. V
. 31. TUL. CIC. .
. Pompeio mortuo , liceat multas aliis . Quando
hoc qulsquam ex le , Cxsar , audivit ? aut tua quid aliud
arma yeluerunt , nisi te contumeliam propulsare ? quid
egu tuus ille invictus exercitus , nisi ut suum ius tueretur,
& dignitatem tuam Quid ? tu cum pacem esse cupiebas,
idne agebas , ut tibi cun sceleratis , an ut cum bonis ci-
vjus cotiyeniret i
j Mibi vero , Caesar tua in me maxima mrita tanta
certe non viderentur , si me , ut sceleratum , te con-
ta vatuji putaiem. Quomodo autem tu de repblica bene
tneiitus esse , si tot sceleratos incolumi dignitate esse vo-
iuisses ? secessionem tu illam existimavisti , Caesar , ini
tio , non bellum : non hostile odium , sed civile dissi-
diuni , utrisque cupiemibus rempublicam salvam , sed
partim consiiiis , partim studiis communi militate aber-
rantk'US. Principum digniias erat pene par : non par for-
tPbC eorum qui sequebantur : causa tum dubia , quod erat
aliquid in utraque parte , quod probari posset : nunc me-
lior certe ea iudicanda est , quam etiam dii adiuverunt.
CognU vero dementia tua , quis non earn victoriam pro
bet , in qua occident nemo , nisi armatus ?
. Sed , ut omittam communem causam , venia-
mas ad nostram : utrum tandem existimas facilius fuisse,
Tubero, Ligario ex Africa exire , an vobis in Africain
non venire i Poteramusne , inquies , sum senatus cen<uis-
set { Si me consulis , nullo modo. Sed tarnen Ligarium
senatus idem icgavcrat. Atque ille eo tempore paruit,
:..' - cum

guatdo hoc. El Csar fue tan clr- Secetiiontm. Desunin , disensin,


cunspecto en hablar de Pompe- Virisque. Cesar y Pompeyo.
j> , que dice ei mismo Cicern Abermntibus. No duda Cicern eo
en una carta Cecina: Admira- decirle al Csar, que tambin
ti joleo gravitaient , & iuaitiam, haba errado.
aficntiam Cmarit ; numquam Princifum. Los dos Gefes , Csar y
nisi hoiutrificentissime Pompeium Pompeyo.
affilit. Quam etiam Cicern da ta razoo 4
T:t cum. Argumentum repugnan- Csar porque los Dioses le hicieron
.tious. ganar la batalla, y tiene el juici
G>uyenret. El que Ja paz te sirvie- de los Dioses por regla de la justi-
e . ti de honor con los malva- cia: Lucauo al contrario, vient
dos , o coa los buenos Ciudada- causa Diit flaeuit , ua\ vicie Ce
os. ., o, y da la Catn.
Incufutni . dignitate. Sin ninguna
Itctioininta <ie .tu dignidad ; por- '.VU. .
liii- el que honra i. los malos es .
peor que ellos. y, .. Non venire. No ir al Africa.
7 .;". .'
PRO Q. LIGARIO, 30?
cum parre senatui necesse erat : vos tum paruistis , cum
pruit nemo, qui noluit. Reprehendo igitur? minime vero.
eque enim licuit aliter vestro gcneri , nomini , familias,
discipli . Sed hoc non concedo , ut , quibus 'rebus glo
riemini in vobis, easdem in aliis reprehendatis.
Tuberonis sors coniecta est ex senatusconsulto , cum
ipse non adesset , morbo etiam impediretur: statuerat,
se excusare. ego novi propter mnes neeesiitudi-*
ns , quae mihi sunt cum L. Tuberne. Domi una eraditi,
militias contubernales , post affines , in omni denique vi
ta familiares. Magnum etiam vinculum ; quod iisdein stu-
diis semper usi sumu. Scio igitur Tu'jeronem dpmi mane-
re voluisse. Sed quidem agebat. Ita reipublka; sanctis-
simum nomen opponebat , ut , etiam si aliter sentiret , ver-
borum tamen ipsorum pondus- sustinere non posset. Ces-
sit auctoritati amplissimi viri ,. vel potius paru;t. Una est
profectus cum iis , quorum erat una causa. Tardius iter
fecit. Itaque in Africam venit iam occupatam. Hinc in
Ligarium crimen oritur , vel ira potius. Nam si crimen
est ullum , prohibere ilium voluisse , rion minus ma
gnum est , vos Africam , omnium provindarum arcem,
natam ad bellum contra hanc urbem gerendum , obti-
nere voluisse , quam aliquem se Lnperatorem esse ma-
luisse. Atque is tarnen aiiquis , Ligarius non fuit. Va
rus se ioipermm habere dkeoat : fasces certe habebat.
Sed quoquo modo sese ill'ud habet , hxc , querela;
"' T"'vey

Atqut Ule. Disparidad. de Pompeyo.


feme, qui. Porque apenas tenia Prohibere voluisse. sup. Vos
autoridad el Senado entre el rui Africa. El que no. quisiese daros
do de las armas la posesin del Gobierno de Afri
Reprehendo. Prolepsis. ca. Si fue deliro en Ligado man-
Vestro generi. Disiunctio. teneise en Africa contra el par
Quibut rebut , &c. Repugnancia. tido del Csar, por ventura lo
Tuberonis sors. Tjcdle por suerte ser menor en vosotros el haber
Tuberon el gobierno de Africa. pretendido usurpar su gobierno
: ego. prueba por los adjuntos. contra el mismo partido V Parirs
Militia contubernales. Militamos en criminis in Tuberne ex hypothe
la misma condicin. si.
affines.- Lucio Tuber estuvo ca- A bellum. Alude las guerras P
" sado con una hermana de Cice nicas."" >""" " 'u,:i
rn. Bastes ieri. \o mtuo teola'b
jmflissimi viri. Pompeyo. . insignias. '
Cum iis. Con los dems Goberna Quoquo modo. Friese Varo , fuese1
dores de las Provincias enviados Ligarlo el que les neg la entrada
por el Senado , que casi tado era - la Proviacia. Dialoghmo.
V2
3o8 SX M. TUL. CIC. ORAT.
vestra , Tubero , quid valet ? Recepti in provinciam noa
sumus. Quid si essetis ? Caesarine cam tradituri fuissets , an
contra Cxsarem retenturi ?
VIII. Vide , quid licentiae , Caesar , nobis tua libera-
litas det , vel potius audacia;. Si respondent Tubero , Afri
cain , quo senatus eurn , sorsque miserat , tibi patrem suum
traditurum fuisse: non dubitabo apud ipsum te, cuius id
eum facer interfuit , gravissimis verbis eius consilium re
prehender. Non enim si tibi ea res grata fuisset , esset
etiam probata. Sed iam hoc totum omitto , non tam ut ne
offendam tuas patienssimas aures , quam ne Tubero,
quod nunquam cogitaverat , facturus fuisse videatur. Ve-
niebatis igitur in Africain provinciam , unam ex omnibus
huic victoria; maxime infestam : in qua erat rex potentis-
simus , inimicus huic causae , aliena voluntas , conventus
firmi , atque magna. Quaero , quid facturi fuissetis ? quan-
quam , quid facturi fueritis, urn dubitem , cum videam,
quid feceritis. Prohibai ettis in provincia vestra pedem po
ner , & prohibiti , ut perhibetis , summa cum iniuria.
Quomodo id tulistis ? accepta; iniuria; querelam ad quern
detulistis ? nempe ad cum , cuius auctoritatem secuti , in
societatem belli veneratis. Quod si Caesaris causa in pro
vinciam veniebatis: ad eum profecto exclusi Provincia ve-
nissetis. Venistis ad Pompeium. Quae est ergo apud -
sarem querela , cum eum accusatis , quo queramini vos
prohibitos contra Caesarem bellum gerere ? Atque in hoc
quidem vel cum mendatio , si vultis , gloriari per me li
cet , vos provinciam fuisse Cssari tradituros , etiam si a
Varo , & quibusdam aliis prohibiti essetis. Ego autem con-
fitebor culpam esse Ligarii , qui vos tanta; laudis occasio-
ne privavem.
Sed

VIII. Numidia, grande migo de Pom-


pey.
Cuius id. En tu presencia , Csar, Aliena voluntas. Los naturales en-
& quien impurtaba que hiciese apenados Meionymia.
esto. . Conventus. Las Comunidades.
iW consilium. Se entregarte la uanquam quid. Correctio , argumen-
Vruvincia que Fompeyo le haba, tum a coui'ugatis , & coosequtu*
'confiado.' tibus. ,., .-..y
Res grata. Dado que fuese cosa til Ad tum. A Pompeyo.
para tus intereses. Etiem ti. Concesin irnica, . i'
Res fottiitissimus. Juba , Rey de ' . '.'_, .
pro Q. lkahio; *. 309
XL Sed vide quasso,C. Caesar, constantiam orna-
tissimi viri, L. Tuberonis: quam ego quamvis ipse proba-
rem , ut probo , tarnen non commemorarem , nisi te co-
gnovissem in primis earn virtutetn soler laudari. Quae fuit
igitur unquam in ullo homine tanta constantia ? Constan
tiatn dico ? nesdo an melius patientiam possem dkere.
Quotus enim istud quisque fecisset, ut quibus partibus
in dissensione civili non esset receptus , essetque etiam cum
crudelitate reiectus , ad eas ipsas rediret i Magai cuiusdam
animi , atque eius viri est , quem de suscepta causa , pro-
positaque sententia , nulla contumelia , nulla vis , nullum
periculum posset depellere.
Ut enim cetera paria Tuberoni cum Varo fuissent ; no
nos, nobilitas, splendor, ingenium, quae neququam fue-
runt : hoc certe praecipuum Tuberonis fuit , quod iusto cm
imperio ex senatusconsulto in provinciam suam venerat.
Hinc' prohibitus , non ad Caesarem , ne iratus , non do-
mum , ne iners , non aliquant in regionem , ne condemna-
re causam illam , quam secutus esset , videretur : in Mace
donian! , in Cn. Pompeii castra venit , in earn ipsam
sam qua erat reiectus cum iniuria.
Quid ? cum ista res nihil commovisset eius ani-
mum , ad quem veneratis : languidiore , credo , studio
in caasa fuistis. Tantummodo in praesidiis eratis : ani
mi vero causa abhorrebant. An , ut .fit in civilibus
bellis , nee in vobis magis , quam in reliquis , o-
macs

IX. dor de la misma grandeza de la


ConstantiamdicolCorrectiocumvef injuria infiere que sus quejas do
bi repetitive. deben mover al Csar , por quien
Quotus enim. Cuntos sino muy po- nada sufrieron.
eos hubieran hecho esto? Non adCasarem. Parece que Cicern
Cum crudelitate. Cesar Hb. 1. de bel. alaba la constancia de Tuberon;
civ. dice de Varo: Tuberonem por- mas en realidad de verdad pre-
tuatgue oppidoprohibet , eque ffe- tende en esto enageiiarle de C-
ctum valetudine filium exponen sar. Dittritutio causarum, repeti-
patitur. tio , & adiunctio.
Vt enim cetera paria. Argumentum In earn ipsam. A la faccin de Pom-
ab adiunctis persons iassae & peyo.
lsedentis. Admirable es el arte Languidiore , credo. Irona.
.de Cicern. Los Tuberooes exa- Tantummodo. Solo con el cuerpo os
geraban mucho la injuria que les hallabais en el campo de Pompe -
habian hecho; pero nuestro Ora- yo.
W . TUL. CIC. ORJr.
mnes vincendi studio teneaamur ? Pads equidem semper
auctor fui : sed tum sero. Erat enim amends , cum aciem
videres , de pace cogitare. Omnes , inquam , vincere vo-
lebamus : tu certe prascipue , qui- in eum locum venisses,
ubi tibi esset pereundum , nisi viusses. Quanquam , ut
nunc -se res habet , non dubito , quin hanc salutem ante-
ponas illi vktoriae.
X. Haec ego non dicerem , Tubero , si aut vos constan-
tiae vestrx , aut Coesarem benefieii sui pceniteret. Nunc
quaero , utrum vestras iniurias , an reipublicae persequa-
tnioi. Si reipublicae; quid de vestra in ea causa perseve-
rantia respoiidebitis ? si vestras; videte , ne erretis , qui
Caesarcm vestris inimicis iratum fore putetis , cum ignuverit
suis. Itaque num tibi videur, Caesar , in causa Ligarii occu-
patus esse ? num de eius facto dicere ? Quidquid dixi , ad
unam summam referfi volo vel humanitatis, vel demen
tias , vel misericordia; tux.
Causas , Caesar , egi multas , & -quidem tecum, dum
te in foro tenuit ratio honorum tuorum , certe nunquam
hoc modo , Ignoscite , Iudices : erravit : lapsus est : non
futavit : si unquam posthac. Ad parentem fie agi solet.
Ad iudices , Non fecit , non cogitavit , falsi testes , fi-
ctum crimen. Die te , Caesar , de facto Ligarii iudicem
esse : quibus in pbesidiis fuerit , quaere. Taceo. Ne hsc
quidem colligo , quae fortasse valerent etiam apud iudi
cem. Legatus ante bellum profectus , relktus in pace,
. bcl

facir eeuidem. Esto lo decia Tube- itaque num. Concluye la confirm*


ro"- clou , y hace trnsito i. la pero-
Tu certe prxeipue. Tuberon se ba- racin.
H en la batalla de Farsalia con- Egi multar. He defendido mucho
tra el- Csar: Cicern con otros pleitos.
de les principales estuvo ausen- Tecum. El Csar fue grande Ora
te, y retirado en Dyrracho , CO- dor; uintil. lib. 10. Catar,
no l lo cuenta lib. l.de Divin. tantumforo vacar el , non aliut
nortris contra Chertmem nf
' ' * minaretur.'
Haut vor. Complexio. Erravit: laftur tst. Synonlmi. Si
Vtrum vertrat. Si persegus las inju- unquam foithae. sup. Fecerit ,
rias hechas vosotros, d las ignrate. Si lo volire fcacer,
que se hicieron la Kepblka. r.o le perdonis Es frase de Ha c-
Dilemma. to en la comt la fasina. if
Cum ignovtrit. Si el Car perdon na IV. v. 22.
sus enemigos , i por qu do i. Ne has quidem. Piseeritio.
los otros}
PRO Q. . " , ^t'l
bello oppressus , in non aceruus ; turn etam totts ani-
mo , & studio tuus.
. Epilogo. XI. Ad iudicem sic agi solet. Sed ego sd pa
ttern loquor : Erravi , temer feci , pcenitet : ad cleu'in
tiam tuam cmfugio: delicti veniam peto: ut Sgru>*cs
oro. Si nemo impetravit , arroganter : si plurimi , tu icic
fer opem, qui spem dedisti. An sperandi Ligario/causa
non sit , cum mihi apud te sit locus etiam pro altero de-
precandi? Quanquam neque in hac oratione spes est posi-
ta causas , nee in eorum studiis , qui te pro Ligario pe-
tunt , tui necessarii. ..;...
Vidi enim , & cognovi , quid maxime exspeetares1, cum
pro alieuius salute multi laborarent : causas apud te ro-
gantium gratio.iores esse , quam vultus : neque spectare
quam tuus esset necessarius is , qui te oraret , sed, quam
illius , pro quo laboraret. Itaque tribuis tu quidein tuis
ha multa , ut mihi beatiores Uli esse videantur iterdumj
qui tua liberalitate fruuntur , quam tu ipse , qui ills tun
multa concedis. Sed video tarnen , apud te causas , ut dxi,
rogantium valere plus , quam preces : ab iisque t rhover
maxime , quorum iustissimum dolorem videas in pe
tendo.
In Q. Ligario conservando multis tu quidem grtum
facis necessariis tuis : sed hoc , quaiso , considera , ' quod
soles. Possum fortissimos viros , Sabinos , tibi probassi-
mos , totumque agrum Sabinum , florem Italiae , c-ro-
bur reipublicse , proponere. Nosti optime homines. A ni-
madverte horum omnium mstitiam , & dolorem. Huiuy
T. Brocchi , de quo non dubito quid existimes , lacry-
mas , squaloremque ipsius , & filii vides.
Quid de fratribus dicam ? Noli , Caesar , putare de
unius capite nos agere. Aut tres tibi Ligara in civitate
retinendi sunt , aut tres ex civitate exterminandi. Quod-
, . ., ..<- vi*
i \-i ' ....

XI. juam . sup. Ntcetsariut tit. Qu


obligaciones Tiene i aquel , por-
Cuanquam. Aunque no fundd la es- quien se interesa.
peranzadel perdonen mis supl Multis tu. Hars una cosa gustosa
cas , eu las de tus favorecidos. . muchos.
Correctio. Possum. Amplificacin por adjuntos
Cumas apud. Los motivos justos, y de personas.
razonables tienen para contigo De uniut. Do 1 vid i de uno .
mas cabida que los ruegos.
312 SX M. TUL. CIC. AT.
vis exsilium his est optuius, quam patria, quam domus,
quam dii penates , uno iho exsulante. Si fraterne , si pie , si
cum dolore faciunt , moveant te horum lacrymae , moveat
?ietas , moveat germanitas , valeat tua vox ilia , qua: vicit.
'e enim dicere audiebamus , Nos , omnes adversarios pu-
tare , nisi qui nobiscum essent : te , omnes , qui contra te
non essent , tuos. Videsne igitur hunc splendorem , omnem
banc Brocchorum , domum , hunc L. Marcium , C. Caese-
tium , L. Corfidium , hosce omnes quits Romanos , qui
adsunt veste mutata , non solum notos tibi , verum etiam
probatos viros , qui tecum fuerunt ? Atqui his maxime
irascebamur , & hos requirebamus , & his nonnulli etiam
minabamur. Conserva igitur tuis suos : ut , quemadmodutn
cetera , quae dicta sunt te , sic hoc verissimum repe-
riatur.
XII. Quod si penitus perspicere posses concordiam
Ligariorum : omnes fratres tecum iudicares fuisse. An po
test quisquam dubitare , quin , si Q. Ligarius in Italia esse
potuisset , in eadem sententia futurus fuerit , in qua fra
tres fuerunt ? Quis est , qui horum consensu conspiran-
tem , & pene confiatum , in hac prope aequalitate fraterna
non noverit ? quis hoc non sentiat , quidvis prius futurum
fnisse , quam ut mihi fratres diversas sententias , fortunas-
que sequerentur ? Volntate igitur omnes tecum fuerunt:
tempestate abreptus est unus : qui , si consilio id fecisset,
esset eorum similis , quos tu tarn salvos esse voluisses.
Sed ierit , ad bellum : discesserit non te solum , ve
rum etiam fratribus. Hi te orant mi. Equidem cum
tuis

nam patria. Repeticin acomodada Sic hoc. Lo que dixo el Csar, que
mover los afectos. los que no eras contra el, eran
Dii penates. Dioses caseros. Vate de su partido,
el lodice.
Qua vicit. Que fu la que acab de XII.
serenar los nimos de los contra- An potest. Silogismo oratorio,
ros. Conspirantcm. Metaphora.
Veste mutata. Cubiertos de luto. Quidvis prius. Que todo podra su-
Qui tecum. Los hermanos de Q. Li- ceder , menos que tales herma-
gario , aunque no eran del par- nos , &c.
tido de Csar, se estuvieron quie- Tempestte abreptus. Uno solo fue
tos en Roma , y esto bastaba pa- arrojado diversa parte por la teta
ra ser del Cesa r. pestad de la guerra. Alegora.,
Tuts suos. Relata. Sed ierit. Coucessio.
PRO Q. L1GJRI0. 313
tuts omnibus negotiis interessem , memoria teneo , qualis
tum T. Ligarius quaestor urbanas , faerit erga te & digni
tatem tuam. Sed parum est me hoc meminisse : spero etiam
te , qui oblivi=ci nihil soles , nisi iniurias , quoniam hoc est
animi , quoiam etiam ingenii tui , te aliquid de huius illo
quaestorio officio cogitahtem , etiam de aliis quibusdam
quaestoribus reminiscenteui recordari. Hie igitur T. Liga
rius , qui tum nihil egit aliud , (neque enim hasc divinabat)
nisi ut tu eum mi studiosum , & bonum virum iudicares,
nunc te supplex fratris salutem petit: quam huius admo-
m'tus officio cum utrisque his dederis , tres fratres ptimos
& integerrimos , non solum sibi ipsos , neque his tot ac ta-
libus viris , neque nobis necessariis suis , sed etiam reipu-
blieae condonaveris.
Fac igitur , quod de nomine nobilissimo & clarissimo
M. Marcello fecisti nuper in curia , nunc idem in foro de
optimis , & huic omni frequentiae probatissimis fratribus.
Ut concessisti ilium senatui , sic da hunc populo , cuius vo-
luntatem carissimam semper habuisti : & si ilie dies tibi glo-
riosissimus , populo Romano gratissimus fuit : noli , obse
cro , dubitare , C. Caesar , similem illi glorias laudem quam
saepissime quaerere. Nihil est enim tarn populare , quam bo
nitas : nulla de virtutibus tuis plurimis , nee admirabilipr,
nee gratior misericordia est. Homines enim ad deos nulla
re propius accedunt , quam salutem hominibus dando. Ni
hil habet nee fortuna tua maius , quam ut possis ; nee natura
tua melius , quam ut velis conservare quam plurimos. Lon-
giorem orationem causa forsitan postulat , tua certe na
tura breviorem. Quare , cum utilis esse arbitrer , te i-
psutn,

uttttor urbanur. Este oficio rqulva- Tarn populare. Tan agradable al Pue-
Je al de Tesorero, Ministro de .
Hacienda. Homines. Comparacin.
De aliis. Los que se opusieron los Tua certe. Tu generosa condicin
intereses del Csar: esto insina, necesita pocos motivos para in
para que este aprecie mas el bene- diarse la clemencia. En efec-
ficio de T. Ligarlo. to asi sucedi: porque el Csar
Condonaveris. Sino que los habrs concedi benignamente el perdn
restituido tambin la repblica. Ligarlo; y Tuberon qued tan
Fac igitur. ExoHacion por exemple corrido, que juzgndose por ne-
igual. gado para la elocuencia, se hi
lft concessisti. Como volviste aquel zo Legista,
al Senado , vuelve este Roma.
314 "EX M. TUL. CIC. ORAT.
psum , quam am me , aut quemquam loqui tecum , finem
iam faciam. Tantum te ipsuin admoneo , si iili absen sa
lutein dederis , praesentibus his omnibus te daturum.

ORATIO

PRO REGE DEIOTJRO.

ARGUMENTO.

J^eyotaro , Rey de la Gaiogrecia , en la guzrra I


habia seguido el partido de Pompeyo : vencido este , do
las armas , y en todo procur servir Csar. Por lo fs
hecho ya su amigo el Csar , y habiendo ido for aquello)
Pases , Deyotaro le llamo , y le hiio un hospedage magnifi
co. Pero un nieto de Deyotaro llamado Castor , acus ante a
Csar su abuelo de que le armaba traicin , habiniok
querido matar cuando se hallaba hospedado en su cam:
dise la defensa de Deyotaro Cicern , que dixo M
Oracin privadamente en casa del mismo Csar.
^[ La Oracin tiene cinco partes : Exordio , Narra
cin , Proposicin , Confirmacin y Eplogo.

EXORDIO.
i. VJum in omnibus causis gravioribus , Caear,
initio dicendi commoveri soleam vehementius , qujm
videtur vel usus , vel setas mea postulare: tura in hac cau
sa ita me multa perturbant , ut , quantum mea lides stu-
dii mihi afferat ad salutein regis Deiotari defend-
dam , tantum facultatis timor detrahat. Primum dico
pro capite , fortunisque regis : quod ipsum etsi ncn

I. Primum dico. En primer lugar debo


hablar en defrosa del honor,
. Periodo quadrimembre. bienes de un Rey.
Mtafiiet. Mi sincera voluutad.
PRO DmOTARO. 31
niquum est , in tuo dumtaxat periculo ; tamen est ita in-
usitatum , regem capitis reum esse , ut ante hoc tempus
non sit auditum. Deinde eum regem , quem ornare antea
cuncto cum senatu solebam , pro perpetuis eius in no-
stram rempublicam meritis , nunc contra atrocissimum cri
men cogor defender. Accedit , ut accusatorum alterius
crudelitate , alterius indignitate , conturber. Crudelis Cas
tor est , ne dicam sceleratum , & impium , qui nepos avum
in discrimen capitis adduxerit , adolescentiseque suas
terrorein intulerit ei, cuius senectutem uteri,. & tegere
debebat : commendationemque ineuntis aetatis ab impie-
tate & scelere duxerit : avi servum corruptum praemiis ad
accusandum dominum impulerit & legatorum pedi-
fcus abduxerit. Fugitivi autem dominum accusantis , &
dominum absentem , & dominum amcissimum nostras'
reipubiicae , cum os videbam , cum verba audiebam,
non tam afflictam regiam conditionem dolebam , quam
de fortunis communibus extimescebam. Nam cum mo
re maiorum de servo in dominum , ne tormentis qui-
dem , quaeri liceat : in qua quaestione dolor veram vocem
elicere possit , etiam ab invito : exortus est servus , qui,
quem in eculeo appellare non posset , eum acusset solutus.
Par

ut tuo dumtaxat. La vida del Csar mirmtionem esse constat. Si Devo


era tan preciosa, que aun los Re ta era convencido del delito , po
yes que intentasen algo contra ella dia ser privado del rey no, des
deban ser llamados juicio. En terrado , confiscada su hacien
tonces tenia este Principe autori da , reducido la condicin de
dad soberana en todo el Imperio siervo, sin que por eso perdiese
Romano, con nombre de Dicta su vida.
dor perpetuo. Indignitate. Porque Phidipo era es
Capitis reum. Esta expresin no siem clavo.
pre sigiiica reo de muerte. El Ju Nepos avum. Relata , & antithesis.
risconsulto Pau'lo, hablando de Et legatorum. Habla oe Phidipo,
eapite mint it dice : Capitis demi que por drdeo del Rey Deyotaro
nutionit tria genera surft , maxi venia sirviendo sus Embajado
ma, media , minima. Tria tnim sunt, res: al mismo le llama fugitivo,
qux habemut , liben stem , civita- porque acusando su Seor pre
tem, famiiiam. Jgitur cam omnia tenda eximirse de su dominio.
heec amitlimut maximum esse De fortunis. Porque todos pueden
Capitis dtminutionttm : cum vero temer no hagan otro tanto Con
amittimus civitatem, libertatem re- ellos sus esclavos.
tinemvs , medium esse capitis de Quaeri liceat. No se podia hacer ave
minutionem : cum & bertat , 4? ci riguacion de los esclavos contra
vitas retine tur, familia tantum ica- los duefios por medio de ios tur-
tatur , minimam tantum capitis ie- mentos.
3l6 "EX M. TUL. CIC. ORJT.
II. Perturbt me , Caesar , etiam illud nterdum : quoi
tarnen , cum te penitus recognovi , timere desino. Re enim
iniquum est , sed tu sapienti fit aequissimum. Nam dice*
re apud eum de facinore , contra cuius vitam consilium fa-
cinoris inisse arguare , si perse ipsum consideres, grave est.
Nemo enim fere est , qui sui periculi iudex , non sibi se
aequiorem , quam reo prasbeat. Sed tua , . Caesar , -
stans , singularisque natura hunc mihi metum minuit. Non
enim tarn timeo , quid tu de rege Deiotaro , quam intelligo,
quid de te.ceteros velis iudicare.
Moveor etiam loci ipsius insolenti , quod tantam cau
sam y quanta nulla unquam in disceptatione versata est, di-
co intra domsticos parietes , dico extra conventum & earn
frequemtiam , in qua oratorum studia niti soient : in tuis o-
cuiis , in tuo ore , vultuque acquiesco : te unum intueor;
ad te unum omnis mea spectat oratio : quae mihi ad spem
obtinendae vritatis gravissima sunt , ad motum animi , &
ad omnem impetum dicendi contentionemque leviora.
Hanc enim , C. Caesar , causam si in foro dicerem,
eodem audiente & diseeptante te , quantam mihi aiacri-
tatem populi Romani coneursus afferret ? Quis enim ci-
vis ei rgi non faveret, cuius omnem aetatem in populi
Romani bellis consumtain esse meminisset ? Spectarem
curiam , intuefer forum , cadum denique testarer ipsum,
Sic , cum & deorum immortalium , & populi Romani,
& senatus beneficia in Regem Deiotarum recordarer,
nullo modo mihi desse posset oratio. Quae quoniani
an

il, faote la verdad. ,


Re enim. En realidad es cosa inicua. Leviora. Porque en faltando *
Initie arguare. Contra cuya vida se torio cualquiera desmaya,
le acusa upo de la determinacin Disceftante te. Siendo t el Jum>
delatal maldad , &c. Habla im- El mismo Cicern lib. de part/1.0-
personalmente.y se advierte que rat. dice: Aut avscultator ett , {'
es modo elegante. audit : aut diicrptator , id ett ,ret
uid tu. sup. iudicet. tentiaaue moderator.
Iniotentia. El no estar acostumbra- Steitarem curiam. Obsrvese la ar
do : porque hablaba en el pala- monia con que corresponden las
ci del Csar. partes de este periodo las del
Studia niti. l'n que suelen estrivar siguiente : Curiam tenatui: f',ua
los conatos, del Orador. populi Romani : clum deorum "-
Obttinenite veritatii. De sacar triun- mortaitum.
PRO JDEIOTARO. 317
angustiora paetes faciunt , actioque causae maxime' debili-
tatur loco J tuum est , Caesar , qui pro muliis saepe dixisti;
quid nunc mihi animi sit , ad te ipsuin referre ; quo facilius
tum quitas tua , tum audiendi diligentia minuat hanc per-
turbationem meam. Sed antequam de accusatione ipsa dico;
de accusatorum spe pauca dicam : qui cum videantur neque
ingenio, neque usuatque exercitatione rerum valere , tarnen
ad hanc causam non sine aliqua spe , & eogkatione venerum.
Narraciop. III. Iratum te rgi Deiotaro fuisse non
erant nescii : affectum ilium quibusdain incommodis , &
detrimentis propter offensionem animi tui , memineraut:
teque cum huic iratum , tum sibi amicum cognoverant:
cumque apud ipsum te de tuo periculo dicerent , fore pu-
tabant , ut in exulcerato animo facile fictum crimen inside-
ret. Quamobrem hoc nos primum metu , C. Caesar, per
fidem. & constantiam , & clementiam tuam libera , ne resi-
dere in te ullam partem iracundias suspicemur. Per dex-
teram te istam oro , quam rgi Deiotaro huspes hospiti por-
rexisti : istam, inquam , dexteram , non titn in bellis , &
in prseliis , quam in promissis , & fide firmiorem. Tu illius
domum inire, tu vtus hospitiutn renovare voluisti : te
eius dii penates acceperunt : te amicum & placatum De-
iotari regis ara: , focique viderunt.
Cum facile exorari , Caesar , tum semel exorari so
les. Nemo unquam te placavit inimicus , qui ullas te-
sedisse in te simultatis reliquias senserit. Quanquam
cui

Anguttiora parietet. Alegora. hall de morir i manos de De-


jU te ipsum. Hacer concepto de lo yotaro.
que mi me pasa por lo que te Exulcerato. Exasperado , irritado.
sucedera ti en semejante Ian- Per Mem. Obsecracin hermosa.
ce. u Libera. El libera va coa el not de ar
Sed antequam. Division de la ora- riba.
cion. Deiotaro hotpet. Traductio. Siendo
III. husped le diste aun husped.
Non erant. Los acusadores Castor, DU penates. Lo dice porque le reci-
y Phidipo. bid en su casa. Vate el ndice.
Detrimentit. El Csar despoj De- Ara focique. Aras , y hogares todo
ytaro de la Armenia menor, que era sagrado, y dentro de casa.
posea por decreto del Senado , en Tum temel. Porque no conservas ren-
castigu de haber seguido Pom- cor alguno despus de haberte re-
peyo. ;, . conciliadounavez.
Tuo periculo. Del riesgo en que se Quanquam. Correctio, .. .
318 XX . TUL. CIC. .
cui sunt inaudita cum Deiouro querela su ? Nunquam
tu ilium accusavisti ut hostem, sed ut amicum officio pa-
rum funetum, quod propensior in Cn. Pompeii amici-
tiam fuisset , quam in tuam. Cui tarnen ipsi regi veniaaj
te daturum fuisse dicebas , si tum auxilia Ponpeio , vel si
etiam filiutn misisset , ipsi tarnen excusatione aetatis usus
esset. Itaque cum maximis cum rebus liberares , perpar-
vam amicitise culpam relinquebas.
Itaque non solum in cum non animadvertisti , sed omni
metu liberavisti , hospitem agnovisti , regem reliquisti. e
que enim il le odio tui progress us , sed errore com muni la-
psus est. Is rex , quern senatus hoc nomine saepe honori-
centissimis decretis appellavisset , quique ilium ordinem ab
adolescentia gravissimum sanctissimamque duxbset , iis-
dem rebus est perturbatus , homo longinquus , & alienge
na , quibus nos in media repblica nati semperque ver
sad.
IV. Cum audiret senatus consentientis auctoritate arma
suinta : consulibus , prxtoribus , tribunis plebis , nobis impe
ra toribus rempubl;cam defendendam datam ; movebatur
animo , & vir huic imperio amicissimus de salute populi
Romani extimescebat , in qua etiam suam inclusam esse vi-
debat. In suiniiio tarnen timor quiescendum sibi esse ar
bitrabatur. Maxime vero perturbatus est , ut audivit , cn
sules ex Italia profugisse : omnesque consulares , (sic enim
nuntiabatur) cunctum senatum, totam Italiam esse effusam.
Talibus enim nundis & rumoribus patebat ad Orientera
via , ulli veri subsequebantur. Nihil Ule de conditionibus
tuis , nihil de studio concordia & paus , nihil de conspira-
tio

Mxeuitttone. Deyotaro pasaba de donde por sus hazaas militar


6o. aos cuando fue la guer- fue aclamado Imperator.
ra contra el Csar. Totam Italiam. Que todo se haba
jnimadvertitti. Similiter dpsiness. despoblado. Metooymia , & Me-
Hoc nomine. Con este nombre del tfora.
Rey. Petebat ad. Era ancho el camino pa-
lllum ordinem. Al Senado. ra lievar tales noticias , pero ver
dadera ninguna.
'IV. De conditionibus. El Csar, antes de
Auctoritate. Con la autoridad del Se- hacer hostilidad alguna , profa
nada, que venia bien en que se so condiciones muy razonables de
hiciese guerra al Cesar. paz Pompeyo: el cual nunca
Nobis imperatoribus. Cicern venia quiso dar oidos a, elias. Vide fir.
entonces del gobierno de Ctlicia, lib. x.de bcl.eiv. '
PRO DEIOTARO. 319
tione audiebat certorum hominum contra dignitatem tuam.
Qua: cum ita essent , tamen usque eo se tenuit , quoad
Cn. Pompeio ad eum legati , litteraeque venerum.
Ignosce , ignosce , Caesar , si eius viri auctoritati rex
Deiotarus cessit , quern nos omnes secuti sumus : in quem
cum dii atque homines omnia ornamenta congessissent,
tum tu ipse plurima , & maxima. Neque enim si tuas res
gestae ceterorum laudibus obscuritatem attulerunt, idcir-
Cn. Pompeii memoriam amisimus. Quantum nomen
eius fiierit , quanta; opes , quanta in omni genere bellorum
gloria , quanti honores populi Romani , quanti senatus,
quanti tui , quis ignort? Tanto superiores vicerat glo
ria , quanto tu omnibus praestitisti. Itaque Ca. Pompeii
bella , victorias , triumphos , consulatus , admirantes numc-
rabamus : tuos enumerare rion possumus.
, V. Ad eum igitur rex Deiotarus venit , hoc misero,
fatalique bello , quem antea iustis , hostiibusque Dellis ad-
iuverat: quocum erat non hospitio solum , verum etiam
familiaritate coniunctus , & venit vel rogatus , ut amicusj
vel arcesitus , ut socius $ vel evocatus , ut is , qui senatui
parre didicisset : postremo venit , ut ad fugientetn , non
ut ad insequentem , id est, ad periculi, non ad victorias
societatem. Itaque , Pharsalioo praelio facto , Pompeio
discessitj spem infinitam persequi noluit. Vel officio, si
juid debuerat j vel errori , si quid nescierat , satis fa
ctum esse duxit : domum se contulit : w teque Alexandri-
num bellum gerente , utilitatibus tuis paruit.
IUe exercitum Cn. Domitii , amplissimi viri , suis
tectis & copiis sustentavit : ille Ephesum ad eum , quem
tu

Igr.otce. CondupHcatlo. Sfem infinitam. No quiso avPtU


ht maxima sup, congettisti. . rarsc ;cfuir una bueva guerra, .
finan/ mn nomen. Traductio. que lleva trazas de ouoca aca-
-. Los contbamos con ad- barse. .
miraciuu : los tuyos Dose pueden Pel officio. si debia algo por los
contar. Parece una fuerte adula- beneficios.
cod ; pero sabiendo quisrn fu el Cn. Doml/ii. Dos Domicios anduve-
tesar, se quita toda sospecha. roen a guerra civil, el uno por
sobrenombre Calvlno, que es es-
V. te , y el otro, , que
A eum. A Porrpeyo. Excusa De sigui el paitido le empeyo.. -,
yotaro por ios adjubtos, -.... ....
320 lt. TUL. CK. ORAT.
tu ex tuis fidelissimum , & proDatissimum omnibus delegU
sti, pecuniam inisit: Ule herum, Ule tertio auctionibus fa-
ctis , pecuniam dedit , qua ad bellum utereris : Ule corpus
suum periculo obieut , tecumque in acie contra Pharnacem
fuit , tuumque hostem esse duxit suum. Qx quidem te
in earn partem accepta sunt , . Caesar , ut eum amplissi-
mo regis hunore & nomine affeceris.
Proposicin. Is igitur non modo te periculo liberatus,
sed etiam honore amplissimo ornatus , arguitur domi te sus
interficere voluisse. Quod tu , nisi eum furiosissimum iu-
dicas , suspicari profecto non potes.
Confirmacin. Yl. Ut enim omittam , cuius tanti sce
leris fuerit , in conspectu deorutn penatium necare hospi-
tem : cuius tantas importunitatis , omnium gentium , atque
omnis memoriae clarissiinum lumen extingucre : cuius tan-
tas ferotitatis , victorem orbis terrarum non extimescere:
cuius tarn inhumani & ingrati animi, quo rex appellatus
esset , in eum tyrannum inveniri : ut hase omittam ; cuius
tanti furoris fuit , omnes reges , quorum multi erant finiti-
mi , omnes liberos populos , omnes socios , omnes provin
cias , omnia denique omnium arma contra se unum exci
tare? quonam Ule modo cum regno , cum domo , cum con-
iuge , cum carissimo filio distractus esset , tanto scelere non
modo perfecto , sed etiam cogitato ?
At , credo , haee domo inconsultus & temerarius non
videbat ? Quis considerador ? quis rectior? quis pru-
dentior ? Quanquam in hoc loco Deiotaro non tarn in
genio , & prudenti , quam fide , & religione vitae defen-
denduin puto. Nota est tibi , Cassar , hominis probi-
tas , noti mores , nota constanti. Cui porro , qui modo
po-

Pharnacem. Hijo del clebre Mithri- nitat , idem quod feritat , & im-
dates , que se haba apoderado de manila*.
la-Arraenia en esta revolucin de In eum. El que se hubiese hallado un
las gnerras civiles. tirano contra aquel que le llam
in earn partem, De tal suerte las re- Rey.
cibiste , que &c. Omnes- reget. Ei:ume ratio partium.
Pistractus esset. Hubiera sido des
VI. pedazado.
Vt enim omittam. Freteritio orato- At , credo, objecin que pueden ha
ria. cer los contrarios: Proiefit lia
Cuiut tanta. Expolitio. Imfortu- man los Retricos.
PRO DEIOTJRO. 321
populi Romani non audbit , Deiotari integritas , gravitas,
virtus , fides non audita est? Quod igitur facinus nee in ho-
minein impr udentetn , cadere posset , propter metum pras-
ientis exitii , nee in facincrosum , nissi esset idem amentis-
simus , id vos & viro ptimo & ab nomine minime stul-
to cogitatum esse confingitis.
At quam non modo non credibiliter , sed ne suscipo
se quidem. Cum., inquit , in Castellum Luceium venisses,
St domum regis , hospitis tui , divertisses , locus erat qui
dam , in quo erant ea composita , quibus rex te munerare
constituerai. Hue te balneo , priusquam accumberes , du-
cere volebat. Ibi enim erant 3rmati , qui te interficerent,
in eo ipso loco collocati. En crimen , en causa , cur regem
fugitivus , dominum servus accuset. Ego mehercule ,
Caesar , initio , cum est ad me ista causa delata , Phidip-
pum medicum , servum regium , qui cum legatis missus
esset , ab isto adolescente esse corruptum : hac suspicione
sum percussus : medicurn indicem soborna vit: finget vide
licet aliquod crimen veneni. Etsi veritate longe, tarnen
consuttudinc criminandi non multum res abhorre
bat. . .
Quid ait medicus ? de veneno. At id fieri po-
tuit , primo occultius in potione , vel in cibo : deinde
etiam impuriius fit , quod , cum est factum , negari pot
est. Si palam te interemisset : omnium in se gentium,
non solum odia, sed etiam arma convertisset. Si vene
no : Iovis iilius quidem hospitalis numen nunquam celare
po-

Quoi igitur. Conclusion del silogis- tar al Cesar, mejor lo hubiera


mo retorico. ejecutado dudole veueno por
Id vos. Vulvese el Orador los mano del mdico confidente suyo,
acusadores. 4ue ^ fue'za de armas por manos
.4/ . Previene de antemano la de sus soldados: no se vali del
iniquidad de la narracin del he- medio para esto: luego no es crel-
cho. ble que tuviese tal intento. La ma-
inquit. Introduce hablando yor se prueba : UJicri poiuit: fri*
uno de los acusadores, que e occultius , &c.
Phidipo. Ab isto adolescente. Castor , el nieto,
Hue te balneo. Los antiguos so- y acusador de Deyotaiu , habr
lian baibrse antes de la cer,. sobornado Phidipo.
En crimen. EpiphoLema per indig- Primo occultius. Lo p-imeto porque
oatiooem. se hace mas oculto daudo el ve-
Ego mehercule. Lo que se sigue se neno en la comida , 6 bebida.
puede reducir i este silogismo Si lovis iltius. Jupittjr protector de
Devotaro hubiera atentado ma- los huspedes.
Pars II. X
322 M. TUL. CK. .
potuisset , homines fortasse celavisset. Quod igitur & oc-
cultius conari, & efficere cautius potuit: id tibi & medico
callido , & servo putabat , fideli , non credidit $ de ar-
mis , de ferro , de insidiis celare te noluit ? At quam fe
stive crimen contexitur ! Tua te , inquit , eademque sem
per , forma servavit : negavisti tum te inspicere velle.
'i VII. Quid postea t An Deiotarus , re illo tempore non
perfecta , continuo diinisit exercitum ? nullus erat alius in-
sidiandi locus ? At eodem te , cum cenavisses , rediturum
dixeras : itaque fecisti. Horam unam aut duas eodem lo
co, armatos , ut collocati fuerunt , retiere magnum fuit?
Cum in conviyio cojniter & iucunde fuisses , tum illuc
ivisti ut dixeras. Quo in loco Deiotarum talem erga te
cgnovisti , qualis rex Attalus in P. Africanum fuit : cui
magnificemissima dona , ut scriptum legimus , usque ad
Numantiam misit ex Asia; quae Africanus, inspectante
exercitu, accepit. Qucd cum praesens Deiotarus regio &
animo , & more fecisset , tu in cubiculum discessisti.
Obsecro , Caesar , rpte temporis illius memoriam;
pone ilium ante oculos diem ; vultus hominum te intuen-
tium , atque admirantium recordare. Num quae trepidato?
num qui tumultus ? num quid , nisi moderate, nisi quie
te , nisi ex hominis gravissimi , & sanctissimi disciplina?
Quid igitur causae excogitan potest , cur te lautum vo-
luerit , ccenatum noluerit occidere ?
In posterum , inquit , diem distulit , ut cum in
Castellum Luceium ventum esset , ibi cogitata perfce-
ret.

,.-.-. - : .-
Quoi igitur. Conclusio Oratoria. Phidlpo tener Deyotaro en cela
don credidit. Todo esto lo dice para da para matar al Cesar,
mostrar la ignorancia de los acu- Retiere magnum. Le hubiera costado
sadores.y su falsedad , porque ya mucho trabajo detener los armados
que finga un crimen podan ha segn los haba colocado, .
berlo hngido mejor diciendo le Rex Attalus. Otros pretenden qu*
quiso dar veneno. este Rey do fue talo, sino Au-
Negavisti. sup. Ea , ambas- te mu- tioco
erare constituerai. Vide supra. Obsecro. Obsecracin , y comuui-
VII. cation.
Non perfecta. No habiendo podido Num . Traductio, y argumento
lograr. por repugnantes.
Dimisit exercitum. Egcreifo llama Lautum. Al salir, entrar eo el
por burla a los asesinos que deca bafio , o lavado , y no cenado.
PRO JDEIOTJRO. 323
ret. Non video causam loci mutandi s sed tarnen acta res
criminse est. Cum inquit , vomere te post coenam veiie
dixisses , in balneum te ducere cceperunt. Ibi enim rant
insidiae. At te Cadem ma fortuna servavit : in cubiculum
te ire malle dixisti. Dii te perdant , fugitive : ita non
modo nequam & imprpbus , sed fatuus & amen^ est. Quid?
ille : signa aenea in insidiis posuerat , qux balneo in cubi
culum transferri non possent ?
Habes crimina insidiarum: nihil enim dixit amplius.
Horum inquit, eram conscius. Quid tum? Ita dmens ille
erat, ut eum, quem conscium tanti sceleris habebat, se
dimitteret , Romam etiam mitte ret, ubi & inimicissimum
sciret esse nepotem suum, & C. Caesarem , cui fedsset in-
sidias? praesertim cum is unus esset , qui posset de absente
se vindicare ? & fratres meos , inquit , quod erant conscii,
in vincula coniecit. Cum igitur eos vinciret , quos secum
habebat ; te solutum Romam mittebat , qui eadein scires,
quae illos scire dicis ? - . -
VIII. Reliqua pars accusationis duplex fuit : una re
gem semper in speculis fuisse , cum te animo esset alieno:
altera exercitum eum contra te magnum comparasse. De
exercitu dicam breviter , ut cetera. Nunquam eas copias
rex Deiotarus habuit , quibus inferre bellum populo Ro
mano posset : sed quibus fines suos ab excursionibas ho-
stium & latrociniis tueretur , & imperatoribus nostris au
xilia mitteret. Atque antea quidem maiores copias alere
poterat: nunc exiguas vix tueri potest.
At

Atta res. Interprtase as res ita Nepotem suum. Castor.


est acta , ut crimini obnoxia esse Is unus esset. Phidipo.
viieatur. Dialogismo. VIH.
Homere. Era costumbre de Romanos In speculis. Siempre estuvo la mJ-
Griegos tomar algn vomitivo ra de todas las acciones, teniendo
despus de los banquetes espen- en muchas partes espas.
didus. " Atque antea. Si cuando podia ma
2i te perdant. Execracin. Deyotaro , jamas llegd juntar
*ignaanea. i Eran acaso algunas es- exrcito, que fuese capaz di ha-
tatuas de bronce los soldados , dis- cer frente nuest ras tropas :cuan-
puestos oculta meute para cometer to menos ahora , que tst despo-
este atentado V jado de la mejor parte de sus es-
Ita dmens: Argumento por consl- tados ? Argumento de meour
guieutes, y repugnantes. mayor.
X 2
324 XX M. TUL. QIC. .
At misit ad Cceluim nesdo quem : sed eos , quos misit,
quod ire noluerunt , in vincula coniecit. Non quaero quam
verisimilc sit , aut non habuisse regem , quos mitteret : aut
eos quos misisset , non paruisse : aut , quid dicto audientes
in tanta re non fuissent , eos vinctos potius , quam necatos
fuisse. Sed jamen cum ad Cadiuin miitebat , utrum causam
illam vietam esse nsciebat , an Caelium istum magnum
hominem putabat ? quem profecto is , qui optime nos tros
homines novit , vel quia nosset , vel quia non nosset , con-
temneret. Addidit etiam illud , quits non ptimos misisse.
Veteres credo , Caesar : nihil ad tuum equitatum : sed misit ex
iis , quos habuit electos. Ait nescio quem ex eo numero ser-
vum iudicaufm. Nonarbitror: non audivi. Sed in eo, etiam
si accidisset , culpam regis nullam fuisse arbitrrer.
IX. Alieno autem te animo fuit. Quomodo ? spe-
ravit, credo, difficiles tibi Alexandria: fore exitus pro
pter regionis naturam , & fluininis. At, eo ipso tempo
re pecuniam ddit ; exercitum aluit ; ei, quem Asiae
praefeceras , nulla in re defuit j tibi victori non solum
a/d hospitium, sed ad pericu um etiam, atque ad aciem
praesto fuit. Secutum est bellum Africanum. Graves de
te rumores sparsi , qui etiam furiosum illum Caelium
excitaverunt. Quo tum erga te rex animo fuit i qui au-
ctionatus sit , seseque exspoliare maluerit , quam tibi
Pe-

Ad Caelium. Otros leen Cecilium. comparar con los de tu caballera.


Non qutero. Praeteritio. Servum indicatum. Era contra ley de
Utrum causam Si envi tropas Ce- Romanos , el que mi.itafen los es-
lio , esto lo baria , d porque igno- clavos,
raba que Pompeyo hubiese sido IX.
vencido, porque juzgaba que
Celio era un gran horrbre: ni uno, Speravif. Confutacin por Irona,
ni otro se puede decir; iur^o , &c. Tit> vicier i. El Cesar victorioso vol-
jiilemmu. vid sus armas contra Farriaces Rey
Vel quia. Otro dilema. Si conoca de Ponto, y en esta guerra le ayu-
Celio, le tendra por lo que es, si de con sus tropas eyotaro.
no le conoca , por lo mismo le Africanum. La guerra que bizo Ce-
despreciara, sar Juba Rey de Numidia des-
Addidit etiam. Phidipo acusaba ta m- pues de haber vencido Farnaces.
bien DeyuLaro de que por tropas Graves de te. Noticias falsas de tu*
auxiliares haba enviados! Cesar desastres,
el desecho de la caballera. Qui auctionatus. Que quiso antes ser
Nihil ad. Es verdad que sc pueden confiscado.
PRO DETOTJRO. 325
pecuniarh non subministrare. At eo , inquit , tempore ipso
Nicaeam Ephesutnque mittebat, qui rumores Africanos ex-
ciperent , & celeriter ad se referrent. Itaque , cum esset ei
nunciatutn , Domitium naufragio periisse , te in castello
circumideri: De Domitio dixit versum Grascum edem
sententi , qu etiam nos habemus Latinum : Pereant ami-
ei , dum una inimici intercidant : quod ille , si esset ti
bi inimicissimus , nunquam tamen dixisset. Ipse enim man-
suetus ; versus immanis. Qui autem Domitio poterat esse
amicus , qui tibi esset inimicus i Tibi porro inimicus cur
esset , quo cum vel interna belli lege potuisset , regem
& se , & filium suum constituios esse meminisset ?
Quid deinde ? fureifer quo progreditur ? Ait , hac lae-
titia Deiotarum elatum , vino se obruisse , in convivioque
nudum saltavisse. Quae crux huic fugitivo potest satis sup
pliai afiferre? Deiotarum saltantem quisquam , aut ebriutn
vidit unquam ? omnes sunt in illo regiae virtutes : quod te,
Caesar, ignorare non arbitrar: sed praecipue singularis , &
admiranda frugalitas ; etsi hoc verbo scio laudari reges non
soler. Frugi hominem dici non multum habet laudis in
rege: fortem, iustum , severum , gravem , magnanimum,
largum , beneticum , liberalem, hae sunt regia; laudes: illa
privata est. Ut volet quisque accipiat : ego tamen frugali-
tatem , id est , modestiam & temperantiam , virtutem ess
maximam iudico. Haec in illo est ab ineunte aetate , tum
cuneta A-ia , tum magistratibus , legatisque nostris , tum
ab equitibus Romanis , qui in Asia negotiati sunt , per-
specta , & cognita.
Multis ille quidem gradibus ofciorum erga rempu-
blicam nostram ad hoc regium nomen ascendit : sed ta
men quidquid bellis populi Romani vacabat , cum ho
rni

ja/e enim. Argumento por repug- Quid demdel Sustentatio, sive sus-
oantfs. El es muy manso, y el pei.sio. Fureifer quo frogrediturl
versculo es fiero. Hasta donde 11'g* la malicia de
jgai autem. El amigo del enemigo Phidipo esclavo fugitivo de D
se tiene comunmente porenemi- yotaro, que merece ser puesto
0: Domicioera amig del Osar, en un palo?
de quien dicen era Deyotaro ene- Frugalitas. Templanza en todo ge-
migo ; luego tambitn era Daini- de deleytes.
ci enemigo de Deyotaro.
326 . TUL. CIC. .
minibus nostris , consuetudines , amicitias , res , rarionesque
iungebat : ut non solum tetrarcha nobilis , sed optimus pa
terfamilias, & diligentissimus agrcola, & pecuarius ha-
beretur. Qui igitur adolescens , nondum t3nt gloria prae-
ditus , nihil unquam nisi severissime & gravissime fecerit,
is ea existimatione , eaque aetate saltavit ?
X. Imitari potius , Castor , avi tui mores , disdplinam-
que debebas , quam ptimo , & clarisdmo viro , fugitivi
ore maledcere. Quod si saltatorem avum habuises, e
que eum virum unde pudoris , pudicitiseque exetnpla pe?
terentur , tarnen hoc maledictum minime in illam a:tatem
conveniret. Quibus ille studiis ab ineunte aetate se imbue?
rat , nop saltandi , sed bene ut arrnis , optime ut equis
uteretur ; ea tamen ilium cuneta , iam aetate exacta , defe-
cerunt. ltaque Deiotarum cum plures in equunrsustulissent,
<juod haerere in eo senex posset , admirari solbamus. Hic
vero adolescens , qui meus in Cilicia miles , in Graecia com-
milito fuit , cum in illo nostra exercitu equitaret cum suis
delectis equitibus , quos una cum eo ad Pompeium pater
miserat , quos concursus facer solebat ? quam se iaetare?
quam se ostentare ? quam nemini in illa causa studio & cu-
piditate conceder. Cum vero , exereim amisso , ego , qui
pads auctor semper fui, post Pharsaljcum autem pre

Hiligentisiimus. Cicern lib. de Se- Ea existimatieme. Teniendo tal reg*


nect. dice : Xenophonti nihil tarn tacioo de templanza.
regele vidert , quam Studium gri-
eoleni; y lo confirma con la bis* X.
toria de Ciro. > Xxemplapeterenlur.Vedovdesepir
Et pecuarius. Varrnn , lib. 2. de Re diese tomar ejemplo.
Rust. cap. I. dice de los anti- Defecerant. Todas estas habilidades
guos: lllustrissimus quisque paitor se le disminuyeron con Ja vejez.
erat. Paris, y Ganimedes pastores, In e<uum. Entre muchos le suban i
erau hijos de Reyes; y quin ig- caballo,
ora la vida de los Patriarcas no- Hic vero. Habla de Castor,
billsimos del Pueblo escogido de Maus in Cilicia. Siendo Cicern Pro-
Dios? consul de aquella ptovinclaJnG"^
Qui igitur. Quien siendo mozo em- ia commilito. Porque ambos se-
pleri tan honestamente su vida en guian el mismo partido de Pom-
exercicios tau genos de la livian- pey , {Jefe de fa Liga contra el
dad, no es creble que se hiciese Cesar.
eq la vejez amigo de baylar, y Causa] studio. Como no quera e-
lascivo. Argumento por repugnan- der ninguno en ser mas con"
le. " trario de Cesar?
PRO DEIOTARO. 37
Hum suasor fuissem armorum non deponendorum , se -arbii-
ciendorum ; hunc ad meam auctoritatem non potui addu-
cere , quod & ipse ardebat studio ipsius belli , & patri sa
tisfaciendum esse arbitrabatur. Felix ista domus , quae hon
impunitatem solum adepta sit, sed etiam accusandi licen-
tiam $ calamitosus Deiotarus , qui & ab eo , qui in iisdem
castris fuerit , non modo apud te , sed etiam suis accu-
setur ! vos vestr secunda fortuna , Castor , non potestis
sine propinquorum calamitate esse contenti.
XI. Sint sane inimicitia: , quae esse non debebant. Rex
enim Deiotarus vestram familiam abiectam & obs.uram
tenebris in lucem evocavit. Quis tuum patrem ante , qui
esset , quam cuius gener esset , audivit ? Sed quamvis in
grate , & impie necessitudinis nomen repudiaras , tarnen
inimicitias hominum more gerere poteratis , non ficto cri
mine insectari , non expetere vitam , non capitis arcessere.
Esto: concedatur haec quoque acerbitatis , & odii magnitu-
do. Adeone , ut etiam omnia vitse salutisque communis,
atque etiam humanitatis iura violentur ? Servum solicitare
verbis : spe , promissisque orrumpere , adducere domum,
contra dominum armare : hoc est', non uni propinquo , sed
omnibus familiis bellum nefarium indicere. Non ista cor
ruptela servi , si non modo impunita furit , sed etiam
tanta auctoritate approbata: nulli parietes nostram salu-
tem , nullas leges , nulla iura custodient. Ubi enim id,
quod intus est , atque nostrum , impune evolare potest
contraque nos pugnare, fit in dominatu servitus , in Ser
vitute dominatus.
o-

Ad meam. No pude reducir i que de este matrimonie naci Cas-


imitase mi ejemplo. tor. Alegora.
Ardebat studio. Metfora. tfecessituiinis nomen. La obligacin
Arbitrabatur. Juzgaba daba por del parentesco.
escusa que no cumplira con la Hominum more. Como acostumbran
voluntad de su padre. los hombres de juicio ; cou la
Felix itta. Esclamacioo llena de in- verdad por delante,
dignacin , y comparacin por Esto. Concesin.
los contrarios, y adjuntos. {uodintus. Que est dentro de nues-
XI. tra casa , y tenemos dominio s
ge esse. sup. inter nepotem & bre ello.
avum. Fit in dominatu. Si esto se perm i-
Abiectam obscurant. Deyotaro ca- te los esclavos , e!los vendrn
s una hija suya con Segunda- i ser seores de sus amos. At
rio , hombre de oscuro linage , y t tesis. . '
328 JEX M. JUL. CK. ORAT.
O tmpora, mores! Cn. Domitius lle , quem nos
pueri consulem , cencorem , pontificem maximum vidimus,
cum tribunus plebis M. Scauruin , principem civitatis , in
iudicium popuii vocasset, Scaurique servus ad eum clam
domum venisset , & crimina in dominum delaturum se es-
ee dixisset: prehendi hominem iussit , ad Seaurumque de-
duci. Vide , quid intersit : etsi inique Castorem cum Do
natio comparo : sed tarnen ille inimico servum remisit , tu
ab avo abduxisti : Lie incorruptum audire noluit } tu cor-
rupisti : ille adiutorem servum contra dominum repudia-
vit , tu etiam accusatorem adhibuisti.
At semel iste est corruptus vobis ? Nonne cum esset
productus , & cum tecum fuisset , refugit ad legatos ?, non
ne etiain ad hune Cn. Domitium venit ? nonne audiente
hoc Serv. Sulpicio , carissimo viro , qui tum casu apud
Domitium ccenabat , & hoc T. Torquato ptimo adole
scente , se te corruptum , tuis promissis in fraudem im-
pulsum esse confessus est ?
XII. Quae est ista tam jmpudens , tam crudelis , tant
immoderata inhumanitas ? Idcirco in hanc urbem ve-
isti ; ut huius urbis iura & exempla corrumperes , do-
mesticaque immanitate inquinares ? At quam acute col
lecta crimina ! Blesamius , inquit , ( eius enim nomi
ne , optimi hominis , nee tibi ignoti , maledicebat tibi )
ad regem scriuere solebat , te in invidia esse : tyran-
num exismari ; statua inter reges posit , nimos ho-
mi-

Ztsi nique. Correccin. . Iura & exempta. Porque el derecha


Ule inimicum. Desemejanza , repet- Romano prohiba que el esc/aro
cion, y similiter cadens. fuese acusador del amo: los ejem-
Adiutorem. Porque Domicio quera pos que tenan en Roma eran
perder i Scauro , y el esclavo de conformes la humauidad,
este le ayudaba Ley , como el de DumiciJ , tnt
Cum esset, sup. Testis. Citado ante el muchos.
Juez por testigo. . Blesamius. Este era uno de los "
ILefugit ad legatos. Adde Deiotari , a bajadores de Deyotaro. _
quorum pedibus , fer te ahstractus Maledicebat tibi. Te deca injurias.
erat. Quien habr de dar crdito Pretendf Tulio el acusa''
a. hombre tan inconstante? alegaba el contenido de lascarla
te. Castor habia sobornado al es- d Blesarrio, para vomitar coa-
clavo Fhidipo. tra Cesar el veneno que tenia
ocuito en su pecho.
XII. Te in invidia. Que eras malquis-
Tam impudent. Apostrophe i Castor. to.
PRO . 329
minum vehementer offensos : plaudi tibi soler. Non
ne intelligis , Cesar , ex urbanis malevolormn rervu xioulis
haec ab istis esse collecta i Ble^amius tyrannum Caesarem
scriberet ? multorum enim civium capita viderai: inultos
iussu Cassa ris vexatos, verberatos , necatos , maltas afrii-
ctas, & eversas domos: arnatis militibus refertun forum:
quae semper in civili victoria sensimas , ea te victore non
vidimus.
Solus , nquam , es , C. Caesar cuius in victoria ceciderit
nemo , nisi armatus. Et quem nos liberi , in summa populi
Romani librtate nati , non modo non tyraiinuin , sed
etiam clementissimum in victoria ducimus : is Blesarnio,
qui vivit in regno , tyrannus videri.potest ? Nam de sntua
quis queritur , un praesertim , cum tam multas videat ? Val-
de enim invidendum est eius statuis , cuius tropas non in-
vidimus. Nam , si locus affert invidiam , nullus locus est
ad statuam quidem Rostris clarior. De plausu autem quid
respondeam ? qui nec desideratus unquam te est , & non-
nunquam , obstupefactis hominibus , ipsa admira tione com-
pressus est : & fartasse o prastermissus , quia nihil vulga
re te dtgnum videri potest.
Eplogo. XIII. Nihil me arbitror praetenni ssum
sed aliquid ad extremam cause partem reservatum. Id au
tem aliquid est , te ut plane Deiota ro reconciiiet oratio
mea. Non enim iam metuo , ne tu illi succenseas : illud
vereor , ne tibi ilium succensere aliquid suspicere. Quod
abest longissime , mihi rede , Caesar. Quid enim retineat
.' per

Plaudi tibi. Queya e te vitoreaban patente de oma, in foro. Dola-


cuando sallasen pblico. bela despus de muerto el Cesar
Mu.torum enim. Si que haba visto la hizo derribar.
tantas cabotas cortadas. Irona, De plausu. Sobre que no te daban
Multos iussu Casaris vexatos , &e. aplausos.
Traduccin, incremento. Compressus est. Dexaban de aplau-
tSenjibus. Lo conocimos, 6 lo sufr- dirte absortos con la admiracin
mos durante la guerra civil. de verte.
Et quem not. Argumento de mayor Nihil vulgare. Los aplausos son ro
il menor. sas del vulgo, y est no era digno
Is Blesarnio. Deyotirn ha de parecer del Cesar: noble modo de eludir
tyrano Blesarnio, hombre naci- esta acusacin.
do baxo el dominio de Reyes?
Invidendum. Se deben aborrecer. XIII.
si. La estatua erigida al Cesar Aie tibi . Que Je queda algn re
entre Ins Reyes estaba en un lu- sentimiento. Traductio, y Com-
g-jr rearado: las otras en el mas mutatio.
EX M. TUL. CIC. ORAT.
per te , meminit , non quid amiseris : eque se te mul-
tatum arbitratur: sed, cum existimaret multis tibi multa
esse tribuenda , quod minus i se , qui in altera parte fuis-
set , ea sumeres , non recusavit.
Etenim si Antiochus Magnus Ule , Rex asiae , cura post-
eaquam Scipione devictus , Tauro tenus regnare iussus
esset , omnemque hanc Asiam , quae est nunc nostra pro
vincia , amisisset , dicere est solitus , benigne sibi populo
Romano esse factum , quod nimis magna procuratione libe-
ratus modicis regni terminis uteretur potest multo faci-
lius se Deiotarus consolari. Ule enim furoris multam susti-
nuerat , hie erroris. Omnia tu Deiotaro , Caesar , tribui-
sti , cum & psi , & filio nomen regium concessisti. Hoc
nomine retento , atque conservato , nullum beneficium po-
puli Romani , nullum indicium de se senatus imminutum
putat : magno animo , & erecto est , nee unquam succum-
bet inimicis , ne fortunas quidem.
Multa se arbitratur & peperisse ante factis , & habere
in animo , atque virtute , quae nullo modo possit amittere.
Qua: enim fortuna , aut quis casus , aut quae tanta possit in-
iuria , omnium imperatorum de 'Deiotaro decreta delere?
Ab omnibus enim est ornatus , qui , postquam in castris esse
potuit per aetatem , in Asia , Cappadocia , Ponto , Cilicia,
Syria , bella gesserunt. Senatus vero iudici de tarn
multa , tamque honorfica , quae publias populi Romani lit-
teris , monumentisque consignata sunt : quae unquam ve
tustas obrueret , aut quae tanta delebit oblivio ? Quid de vir
tute eius dicam? Quid de magnitudine animi , gravita-
te,

Meminit. Se acuerda de lo que po- al pueblo Romano, arrebatado de


see por beneficio tuyo , no de io su ambicin , sin haber sido P'~
que perdld. vacado.
Multis tibi. Que por muchas cau- Nullum iudicium. Nada del conci
sas se te deban muchas cosas. to que de l tenia el Senado- ^
Etentm. Argumento por exemplo. Magno animo. Digresin en aia-
lauro tenus. Que sus dominios no bauza de Deyotaro. ,
pasasen del monte Tauro , tu- Bt fepcissc. Que no solo adgm-
viesen este monte por limites. rid, &c.
Esse factum. Que le habia tratado Decreta. Los honrosos decretos qu
con benignidad. did de Deyotaro el Senado.
Vtetetur. Luego tendra menos cu i- Jb omnibus. Los Generales Roma-
dados ; conduelo filosfico, roa.
Jt'uroris multam. Antio.o hizo guerra Ene fotuit, Deyotaro.
PRO DFIOTjnO. 331
te , constant ? Quae omnes docti atque sapientes summa;
quidam etiam sola bona esse dixerunt : hisque non modo
ad bene , sed etiam ad beace vivendum contentara, virtu-
tetTi esse. Hate ille reputans , & dies , & noctes cogitans,
non modo tibi non succenset , (esset enim non solum ingra-
tus , sed etiam amens ) verum omneui tranquilitateoi , &
cjuietem senectutis ac^eptam refert dementias tuje.
XIV. Quo quidem animo cam -antea fuit , tum non du-
bto , quin tuis litten , quarum exemplum legi, quis ad
cum Tarracone huic Blesamio dedisti , se magis etiam erexe-
rit , ab omnique sollicitudine abstraxerit. lubes enim cum
bene sperare , & bono esse animo ; quod sio te non fru
stra scribere soler. Memini enim iisdem fere verbis ad
me te scribere , meque tuis litteris bene sperare non fru
stra esse iussum. Laboro equidem regis Deiotari causa , quo-
cuin mihi amiiiiam respublica cooeiliavit, hospitium vo
luntas utriusque coniunxit , familiaritatem consuetudo at-
tulit , summam vero necessitudinem magna eius officia in
nie , & in exercitum meum effecerunt : sed cum de illo la
boro , tum de mult's amplissimis viris , quibus semel igno-
tum te e.cse oportet , beneficium tuum in dubium vo-
cari, haerere in animis hominum sollicitudinem sem-
piternam , accidere , ut quispiam te timere incipiat eo-
rum , qui semel te sint liberati timor. Non debeo , C.
Caesar , quod fieri solet in tantis periculis , tentare quonain
modo dicendo misericordiam tuam commovere possim:
nihil opus est: occurrere ipsa solet supplicibus & cala-
mitosis nullius oratione evocata. Propone tibi duos re
ges : & id animo contemplare , quod oculis non potes.
Dabis profecto misericordia;, quod iracundia negavisti.
Mu-

Summa. Que son los principales pipado de Catalua.


bienes. Amicitia. Gradato.
Hitqus. Con estas virtudes. i exercitum. Siendo Proconsul de
Cilicia.
XIV. Semel ignotum. Sinonvmia.
; Von debeo. Por pretericin implo-
Qvarum extmplum. Cuya copia. ra misericordia.
Tarracone. Ciudad antiqusima, y Propone tibi. Los dos Deyotaros , pa-
nobilsima de Espaa en el Priu- dre, hijo.
332 . TUL. C1C. .
Multa sunt tua: clementiae monuments : sed maxime ee-
ruin incolumitates , quibus salutem dedisti. Qua: si in pri-
vatis gloriosa sunt , multo magis commemorabuntur in re-
gibus. Semper regium nomen in hac civitate sanctum fuit:
sociorum vero regum & amicorum sanctissimum.
XV. Quod nome'n hi reges ne amitterent , te Victore,
timuerunt : retentuin vero , & te confirmatum , posteris
ctiam suis tradituros esse confido. Corpora- vero sua pro
salute regum suorum hi legati tibi regii tradunt. Hieras,
& Blesamius , & Antigonus , tibi nobisque omnibus iam
diu noti ; eademque fide & virtute prseditus Dorylaus , qui
nuper cum Hiera legatus est ad te missus : tum regum
amicissimi , tum tibi etiam , ut spero , probati. Exquire
de Blesamio , numquid ad regem contra tiiam dignitatem
scripserit. Hieras quidem causam omnem suscipit , & cri-
minibus illis pro rege se supponit reum : memoriam tuam
implort: qua vales plurimuin : negat unquam se te in
Deiotari retrachia pedem discessisse ; in priinis finibus tibi
se praesto fuisse dicit , usque ad ltimos prcsecutum : cum
balueo exisses, tecum se fuisse, cum ia muera inspe-
xvsses ccenatus , cum in cubculo recubuisses $ eamdemque
assiduitatem tibi se praebuisse postridie. Quamobrem, si
quid eorum , quae obiecta sunt , cogitatum sit , non re-
cus.it , quin id facins suum iudices. Quo circa,
Caesar , veliin existimes , hodierno die sententiam tuam , aut
cum summo dedecore miserrimam pestem importaturam
esse regibus ; aut incolumem famam cum salute : quorum
alterum optare : illorum crudelitatis est j alterum con
servare , clementiae tuae. .
Finis Excerpt,
ex Cic. Orationibus. SE-

Multa sunt. Los Romanos erigieron Quin Id. Que lo tengas por una al
ai Cesar un Templo , en que pu- da<1 suya. , .
sieron su estatua al lado de la Cum summo. Distribucin y Anttesis-
Clemencia como Diosa. Regibus. Dcyotaroel padre, Ee"
Qua si in. Es cosa gloriosa perdonar yotaro el h jo. .
los particulares; luego mas lo Ulorum. De Castor, y Phidipo:
seri A los Reyes. primero nieto, y el segundo es-
femper regium. Thesis tomada de la clavo de Deyotaro.
m gestad de un Rey. Clementite tua. Algunos creen q
*V el Cesardilat decision de *
Hieras. Nombres de los Embaxado- pleyto para su id* al Oriente, au "
res del Rey D.-votaro. que no lleg el caso , po;qu* P"
Cum baineo Similiter caieus, & despus fue muerto pualada
desiacns. en el Seuado.
333

SELECTS ORATIONES

EX QUINT I CURTII.
LIBRO TERTIO.

J^ ste lugar ha parecido el mas propio para colocar las


Harengas , de las que no tenemos nada que advertir , por
que del estilo de sus Autores ya se habl en su lugar , y de
Quinto Curcio mda sabemos de su vida , y solo por el es
tilo se colige vivi en el siglo de oro , poco despus.

Verba Akxandri tegrotantis ad amicos medicosqae. C. 5.

I quo me articulo rerum mearum fortuua deprehende-


rit, cernkis. Strepitum hostilium armorum exaudir mi
hi videor : & qui ultro intuli bellum , iam provocor. Da
rius ergo cum superbas Hueras scriberet , fortunam meara
ia consilio babuit : sed nequicqiiam , si mihi arbitrio meo
curari licet. Lenta remedia & segues medicos non cxpe-
tunt tmpora mea. Vel mori strenue , quam tarde con-
valescere , mihi melius est. Proinde , si quid opis , si
quid artis in medkis est : sciant me non tarn mortis quam
belli remedium quxrere.

EX LIBRO QUARTO.

Oratio Lgatorum Darii paccm ab Alexandra


petentium. C. 11.

Darium , inquit unus legatis , ut pacem te iam


ter-

V. ' Tempora mea. La ocasin en que


In qua me. En qu deplorable es- me hallo.
tado. fterere. Con efecto se le did una
fortunam meant. Puso en duda mi bebida tan fuerte, que pensaron
fortuna. muriese ; pero le dio la salud.
334 SELECT. ORAT.
terdo peteret , nulla vis subegit : sed iustitia & contiema
tua expresit. Matrem, coniugem , liberosquc eius, nisi
quod sine illo sunt , captos este non sensit : pudicitis ea-
rum , quae supersunt , curam haud secus quam parens , a-
gens , reginas apellas : specietn pristin fortunas retiere
pateris. Vultum tuum video, qualis Darii fuit , quumiji-
mitteremur ab eo : & ille tamen xorein , tu hostem luges,
lam in acie stares , nisi cura te sepultura eius moraretur,
Et quid mirum est , si tarn ab amico animo pcem petit?
quid opus est armis , inter quos odia sublata sunt ? Antea
imperio tuo destinabat Halyn amnem, qui Lydiam ter
mint. Nunc quidquid inter Hellespontum & Euphratem
est in dotem filiae offert , quam tibi tradit. Ochum filiara,
quem habes , pacis & fidei obsidem retiere , matrem-S
duas virgines filias redde : pro tribus corporibus tria mil-
lia talentum auri precatur accipias. Nisi moderationem
animi tui notam baberem , non dicerem hoc esse tempus,
quo pacem non dare solum , sed etiam occupare debe
res. Rspice quantum post te reliqueris : intuere quan
tum petas. Periculosum est prsegrave imperium : diffici
le est continere , quod capere non possis. Videsne ut na-
vigia , quas modum excedunt , regi nequeant ? Nescio au
Darius ideo tam multa amiserit , quia nimias opes magia
iacturae locum faciunt. Facilius est quasdam vricere , quam
tueri. Qjam hercule expeditus manus nostras rapiunt,
quam continent ? Ipsa mors uxoris Darii te admonert
potest , minus iam misericordias tuas licere quam fr
cuit. ' '

Verba Parmenionis ad Alexandrum de condhionibtu


Dario latis. Ibid.
Ante suasissem , ait , captivos apud Damascum red

XI. hasta el ro Hals.


Nulla vis subegit. Ninguna fuerza Talentum. Vase el Indice.
oblig Dario. Occupare. La pidieses autes.
Bxprttiit .Le oblig i pedirle la paz. Regi nequeant. Que no se pueden ff
supersunt. Que viven. bernar las naves demasiado g"
. El :! ralo externo. des, enormes.
Bj- La mugerde Cario que muri Magna iactura. Abren graodecam-
en losR.aiesde Alexandre, fea po a la ruina.
el indice. Rapiunt quam. Mas abarcan, 5'
Destinabat. Determinaba darte solo aprieian.
QUINT. CRT. 335
mentibus redderes ; ingentem pecuniam potuisse redigi ex
iis , qui multi'vincti virorum fortium occupaverant manus.
Et nunc magnopere censerem , ut unam anum , & duas
puellas , itinerum agminumque impedimenta , tribus milli-
bus talentis auri permutes. Opimum regnum occupari pos
se conditione , non bello: nee quemquam alium inter I-
strum & Euphratem possedisse terras ingenti spatio inter-
valloque discretas. Macedoniam quoque respiceret potius,
quam Bactr a & indos intueretur.

Verba Alexandri ad Parmenionem. Ibid.


Et ego pecuniam , quam gloriam mallem , si Parmenio
essem. Nunc Alexander , de paupertate securus sum : &
me non mercatorem memini esse, sed regem. Nihil qui-
dem habeb vnale : sed fortunam meam utique non vendo.
Captivos si placet reddi , honestius dono dabimus , quam
pretio remittemus.
4. Oratio Alexandri , Legatis Darii respondentis. Ibid.
Nuntiate Dario , gratiarum actionem apud hostem su-
pervacaneam esse : & me, quae fecerim clementer & liberali-
ter , non amicitiae eius tribuisse , sed natura meae , ad-
versus calamitates , sed adversus hostium vires contendere.
Bellum cum captivis , & feminis gerere non soleo. Arma
nis sit oportet quem oderim. Quod si saltern pacem bona
fide peteret , debilitarem forsitam , an darein. Verum enim-
vero, quum modo milites meos litteris- ad proditionem,
modo arnicos ad perniciem meam pecunia sollicitet , ad
internecionem mihi persecuendus est ; non ut iustus ho-
stis, sed ut percussor& venefkus. Conditiones vero pacis,
quas fertis , si accepero , victorem eum faciunt. Que post
Euphratem sunt , liberaliter donat : ubi igitur me adi'a-
mi-
> ,. . /':.., . .
IBID. IBID.
Redimentibui. A los que venan Contendere. Peleo.
rescatarlos. * Ad internecionem. Le he de perse-
(u multi. Que siendo muchos , y guir hasta la muerte,
estando atados, ocupan las ma- Et veneficur. Hechicero, envene
nas de muchos valerosos. iiador.
Anum. La vieja madre de Daro. Via igitur. Pues en donde meha-
Tribut minibus. Cada talento valia biais? y es que estaba ya de la
siete mil y cinco reales y treiu- otra parte del Euphrates,
ta maraveds.
SELECT. ORAT.
mini ? nempe ultra Eupnratera sum. Summum ergo dotis
quam promittit , terminara castra mea transunt. Hinc me
depellite , ut sciara vestrum esse , quod ceditis. Eadem li-
beratitate dat mini filiara suam , nempe quam scio alicui
servorum suoram nupturam. Multum vero mihi prxstat,
si me Mazaeo generum prxponit ! Ite , nunuate reg ve-
stro, & quae amisit , & qu;* adhuc habet, praemia esse
belli : hoc regente utriusque trminos regni , id quemque
habiturum , quod proxira* lucis assignatura fortuna est,
& me in Asiam noa venisse , ut ab aliis acciperem , sed ut
alus darem. Si secundus , & non par mihi vellet haben;
facerem forsitam , quae petit. Ceterum, nee mundus duo-
bus soiibus potest regi ; nee duo summa rgna salvo statu
terrarum potest habere. Proinde aut dedmonem hodie,
aut in crastiuum bellum paret : nee aliam sibi , quam ex-
pertus est , polliceatur* fortunara.

EX LIBRO QUINTO.

Oratio Nabarzanis Daro suadentis ut fiduciariam regni


possessionem Besso tradat , donee Asia d
cdt hostis. C. 9.
Scio me sententiam esse dicturum prima specie haud-
quaquam aurious mis gratara. Sed medici quoque graviores
morbos asperis remedas curant; & gubemator, ubi naufra-
gium timet, iactura , quidquid servari potest redimit. Ego
tarnen , non ut damnum quidera facias, suadeo; sed te acre-
gnum tuum salubri rarione covserves. Diis adversas bellum
inimus , & pertinax fortuna Persas urgere non desinit. Novis
initiis & ominibius opas est. Auspiciara & imperiam alii tra
de interim , qui tandiu rex appelletur, donee Asia decedat
hostis ; victor deiude regnum tibi reddat. Hoc autem brevi
futurum ratio promittit. Bactra intacta sunt , Indi & Sag
in tua potestate : tot pjpuii , tot excrcitus , tot equitum pedi-
tum

Si me mazao. Si me antepone Ht.


hacindome su yerno. Inimus. Emprendimos, empezamos.
Pramia esse. Sou premios que yo he Et omnibus, ts necesario mirar otros
gaido las armas. principios, y tros presagios, por-
Hoc regente. Sieudo el juez , Arbi- que al empezar las guerras coa-
tro la guerra. su:taban a los Agoreros.
Prxima lucs. Lo que al dia siguien- jiusficium- La conducta, el mando.
te sealase cada uno la fortuna. JSrtvi. sup. Temtore.
EX QUINT. CURT. 337
ditumque millia ad renovandutn bellum vires paratas ha
be m j ut maior belli moles supersit , quam exhausta sit.
Quid ruimus belluarum rhu in perniciem non necessariaml
Fortium virorum est magis mortem contemnere , quam
odisse vitara. Sepe tsedio laboras ad vilitatem sui com-
peliuntur ignavi : at virtus nihil inexpertum omittit. Ita-
qu ultimum omnium mors est , ad quam non pigre ire
sas est. Proinde si Bactra , quod tutissimum receptaeu-
1 est , petimus j praefectum regionis eius Besum , regem
teraporis gratia statuatnus. Compositis rebus , iusto regi
tioi nduciaruin restituet imperium.

EX LIBRO OCTAVO.

Oratio Callishenis advenus , qui divinos honores


Alexandro haberi iubebat. C. 5.

Si rex sermoni tuo adfsset , nullius profectus vos re-r'


sponsuri tioi desideraretur : ipse enitn peteret , ne in pere
grinos ritus degenerare se cogres , neu rebus felkissime
gestis invidiam tali adulationi contraheres. Sed quoniaui
abest , ego tibi pro illo respondeo , nullum es^e e'uudem &.
diuturnum & praecocem fructum ; caelestesque honores non
dare te regi , sed auferre. Intervallo enim opus est , ut ere-,
datur eus , semperque hane graiiam maguis viris posteri
reddunt. Ego autem seram immortalitatem praecor regi ; ut
vita didtarua sit , & aeterna muestas. Homiuem consequi-s
tur aliquando , nunquam comitatur divinitas. Hercuiem
modo & patrem Liberum consecratas immortalitatis exem
plar referebas. Credisne illos unius convivii decreto dos,
tactos ? Prias ab oculis mortalium amolita natura est?
quam in ccelum fama preveheret. Scilicet ego & tu..
Cleo , dos facimus ! nobis divinitatis suae auctorua-
tem
Btlluarum ritu. A modo de fieras. que sea un tiempo duradero-y
jid viluatem. Al desprecio de si temprano primerizo.
mismo. lnterttai'.o. De mucho tiempo.
Inexpertum. Nada dexa sin tentar. . Que mu ra tarde rara lo-
tiuciarium. confiado, prestado. grar la immortalidad; lo die
V. porque deseaba viviese mucho.
Nullius profeto. No faltara quien Consequimr a.iquunao. L" si*ue algu-
tespouditse, esto es, el mismo na vt'z despuis de su muerte.
Alexandro. Amolita. Se consumi con los traba
Nullum esse No hay fruto alguno jos, y desapareci, 8cc.
Pars IL Y
38 SELECT. ORAT.
tern accepturus est rex i Potentiain tuam experiri libet:
fac aliquem regem , si deum potes facer : facilius est Im
perium dare , quam clum. Dii propiiii sine invidia , quae
Cleo dixit , audierint ; eodemque cursu , quo uxere res,
ire patiantur : nostris moribus veiint nos esse contentos.
Non pudet patriae ; nee desidero , ad quern modum rex
mihi colendus sit , victis discere : quos victores esse con
fteor , si ab illis legis , queis vivamus , accipimus.
I . <

EX LIBRO NONO.

Oratio Alexandri , Milites ad penetrandum in interiore


Indice Cohortantis. . 2.
Non ignoro , milites , multa quas terrere vos pos
tent , ab incolis Indis per hos dies de industria esss
aetata : sed non est improvisa vobis mentientium va-
nitas. Sic Cilicia: fauces , sic Mesopotamiae campos j sic
Tigrim & Euphratem , quorum alterum vado transi-
vimus , alterum ponte , terribilem fecerant Persa;
Nunquam ad liquidum fama perducitur : omnia illa
trade nte , maiora sunt vero : nostra quoque gloria,
quum sit ex solido , plus tarnen habet nominis , quam
peris. Modo qais belluas offerentes moenium speciem,
quis Hydaspem amnem, quis cetera auditu maiora,
quam vera , sustinere posse credebat ? olim hercu
le fugissemus ex Asia , si nos fabuke debellare potuis-
sent. Creditisne elephantorum greges maiores esse , quam
usquam armntoruin sunt ? quum & rarum sit animal , neo
facile capiatur , multoque difficilius mitigetur. Atqui ea-
dem vanitas copias peditum equitumque aumeravit : nam
flumen , quo latius fusum est , hoc plaeidius stagnt:
quippe angustis ripis coercita , & in angustiorem aiveum
- - eh.
i. .
Non pudet. Nos avergonzamos de Offerenttt. Que parecen muro.
.nuestra parria. Deteilure. Combatir.
II. Greges mayores esse. Que son ma
Este aetata. Se han esparcido. yurs cu nmero qur ios rebaos
ess improvisa. Ha os viene de que hay en parte alguna.
. nuevo la vanidad de los menti- Eadem vanitas. La. misma vanidad
rosos. de los mentirosos o ponderativos.
Nunquam. Ia fama nunca llega fino latius fusum. Quanto mas im
poner en claro las cosas. cho.es, tauto mas se encharca.
Quum sit. sieudu real , efectiva , Cos ata. Los ros cefiidos de estrt-
slida. . chas mrgenes.
QUINT. CURT, 339
elsa , torrentes aquas invehunt : contra spatio alvei se
gnior cursus est. Praeterea in ripa omne periculum est , ubi
applicantes navigia hostis exspectat. Ita quantumcumque
numen intervenu, idem futurum discrimen est evaden
tium in terram.
Sed omnia ista vera esse fingamus : utrumne vos ma-
gnitudo belluarum , an multitudo hostium terret ? Quod
pertinet ad elephantes , praesens hatemus exemplum : in
suos vehementius quam in nos incurrerunt ; tam vasta cor
pora scuribus , faicibusque mutilata sunt. Quid autem in
terest totidem sint , quot Porus habuit an tria millia ? quutn
uno aut altero vulneratis , ceteros in fugam declinare vi-
deamus. Inde paucos quoque incommode regunt : congre-
gata vero tot millia ipsa se elidunt ; ubi nee stare , nee fu-
gere potuerint inhabiles vastorum corporum moles. qui-
dem sic animalia ista contemsi , ut , quum haberem , ipse
non opposuerim ; satis gnarus plus suis , quam hostibus,
periculi inferre. At enim-equitum peditumque multitudo
vos commovet ! Cum paucis enim pugnare soliti estis,
& nunc primum inconditam sustinebitis turbani. Te
stis adversus multitudinem invicti Macedonum roboris
Granicus amnis ; & Cilicia inundata cruore Persarum;
& Arbela , cuius campi devictorum nobis ossibus stra
ti sunt. Sero hostium legiones numerare cpistis , post-
quam solitudinem in Asia vincendo fecistis. Quum per
Hellespontum navigaremus , de paucitate nostra co-
gitandum fuit : nunc nos Scythae sequuntur : Bactriana
auxilia praesto sunt , Dahae sogdianique inter nos militant.
Nec tamen illi turbas confido : vestras manus intueorj
vestram virtutem , rerum , quas gesturus sum , vadem
praedmque habeo. Quamdiu vobiscum in acie stabo , nec
meos nec hostium exercitus numerabero : vos modo ani
mas mihi plenos alacritatis fidudae adhibete. Non in
limine operum laborumque nostrorum , sed in exitu sta-
mus:

Elisa torren*et. Comprimida el agua Cum paticit. Habla con emphasis,


cauces muy estrechos , llevan su irnicamente.
corriente precipitada. Strati sunt. Sembrados de huesos.
Spatio atvei. una madre ancha. Vadem preeiemaue. Por fianza , y
Vasta corfora. Los grand, s cuerpos fiadora,
i de los elefantes. ' In acie. fcn la batalla.
inhabiles. Inutiles, Inmviles. in exitu. Sino que estamos par*
Satis gnarus. Sabiendo bien. concluir.
Y2
340 SELECT. ORAT.
mus : pervenimus ad sous ortum & occasum : ni obstat
ignavia , inde vLtores , perdomito fine terrarum , reverte-
mur in patriam. Nolite , quod pigri agricobe faciunt , ma
turos fruetus per inertiain manibus amittere. Maiora
sunt periculis praemia : dives eadem & imbellis est regio.
Itaque non tam ad gloriam vos duco, quam ad prxdam.
Digni es(is , qui opes , quas illud mare littoribus inve-
hit, referatis in patriam: digni, qui nihil inexpertum,
nihil metu omissum relinquatis.
Per ego vos gloriamque vestram , qua humanum fasti-
gium excedistis : perqu & mea in vos , & in me ve-
tra mrita , quibus invicti contendimus ; oro quxsoque , ha
humanarum rerum trminos adeuntem alumuum commili-
tonemque vestrum , ne dicam regem , deseratis. Cetera
vobis imperavi : hoc unum debiturus sum. Et is vos ro
go , qui nihil unquam vobis praecepi, quin primus
periculis obtulerim ; qui saspe aciem clypeo meo texi:
ne infregeritis in manibus meis palmam , qua Herculem Li-
berumque patrem , si nviia abfuerit , aequabo. Date hoc
precibus meis, & tarnen obstinatum silentium rumpite.
Ubi est ille clamor alacritatis vestrx iudex ? ubi iile
meorum Macedonum vultus ? Non agnosco vos milites:
nee agnosci videor vobis : surdas iamdudum aures pul
so : adversus nimos & infractos excitare Conor. J)iium-
que ilii in terram dimissis Cupitibus , tacere persevera-
rent ; Nescio quid , inquit , imprudens in vos deiiqui , quod
me ne intueri quidem vuitis , in solitudine mini videor
esse : nemo respondet ; nemo saltern negat. Quos alloquori
quid autem postulo ? vestram gloriam & magnindinr
vmdicamus. Ubi sunt ilii , quorum certamen paulo ante
vidi contendentium , qui potissiuium vuinerati regis corpus
excipereru lXesertus , disiiuuus sum , hosttous deditus. bed
s Jus quoque ire perseverabo: obiiciie me liuminibas & bel-
luis , & His geniibuj , quarum nomina horretis : inveniam
qui
Mahra. Mayores son los premios yo vosotros.
qu- lo^ riegos. Hoc unum. tu esoos estar obligado.
Litto'ibus inveha. Arroja i las ori- meiern. Las tilas.
"as. Die ttifregeruts. Que no me saqueii
Humanum fastigium. la dignidad dt Titre las manos la palma ,&.
numana. Vulneratit regs. De ftlexaodru.
Qmout. En lo que altercamos mu- u lscnum. Qleues sigau al qui
mmente sin ceder , esto es , en vosotros desamparis,
hacerme vosut.-os brueliciui, y
QUINT. CURT. 341
qui desertum vobis sequantur. Scythae Bactrianique erant
mecum , hostes paulo ante , nunc milites nostri. Mori pras-
stat , quam precario imperatorem esse. Ite reduces do
mos 5 ite deserto rege ovantes. Ego hic vobis despera-
tse victoria; , aut honesta; morti locum inveniam. .

EX SALUSL. BELLO CATILINARIO..


Oratio Casaris ad Senatum. .
omis homines , Patres conscripti , qui de rebus
dubiis consultant , ab odio , amicitia ira , misericordia
vacuos esse decet: haud facile animus verum providet , ubi
illa officiunt j neque quisquam omnium lubidini simul &
usui paruit : ubi intendeds ingenium , valet : si lubido pos-
sidet , ea domnatur ; animus nihil valet. Magna mihi co
pia est memorandi , qui reges , atque populi, ira , aut mi
sericordia impulsi , male consuluerint : sed ea malo dicere,
quae maiores nostri , contra lubidinem animi sui , recta at
que ordine facer. Bello Macednico , quod cum rege Per
se gessimus , Rhodiorum civitas , magua , atque magnifica,
qua; Populi Romani opibus creverat , infida , atque ad
versa nobis fuit : sed postquam bello confecto de Rhodiis
consultum est , maiores nostri , ne quis divitiarum magis,
quam iniurix causa bellum inceptum diceret , impunitos
eos dimisere ; item bellis Punicis omnibus cum saepe
Carthaginienses & in pace , & per inducas multa ne
faria facinora fecissent , nunquam ipsi per occassio-
nem taha fecere : magis , quod se dignum foret , quam
quod

Mori prastat. Mejnr es morir. si todo su Revo.


Quam precario. Que ser General ad- Contra lubidinem. Contra la mala In-
mitido fuerza de splicas. clioacion de su naturaleza.
Reduces. Salvos. Mque ordine. Y segn el buen orden.
X. Rege Perse. Perses Rey de Mace-
Vacuos esse. Conviene que estn 11- donia , vencido y cautivado por
bres del odio , amistad &c. Paulo Emilio, fue traido Roma
Ubi illa. Quando median, domi- en triunfo con sus hijos , y murld
nan aquellas pasiones. en la crcel de tristeza. '
libidini. simul. A su utilidad, y Se Rhodiis. Que determinacin to-
deleyte. marian sobre los Rbodins.
JUagnte mihi. Tengo abundancia de Per occasionem. Nunca hicieron tal
exemplos que proponer. - cosa , aunque tuvieron proporcin
lale consuluerint. Toma ron mal con- para eilo.
sejo dt terminacin : como Ti- Quod se dignum. Lo que era digno
g'anes, qup pur haberse cumpa- de su magestad.
decido de Mitridates , perdi qua-
342 SELECT. ORAf.
quod in jilos iure fieri posset , quaerebant. Hoc item vobis
providendum est , P. C. ne plus valeat apud vos P. Len-
tuli, & ceterorum scelus , quam venra dignitas , neu ma-
gis irae vestrae , quam famas consulatis. Nam si digna poe
na pro factis eoruui reperitur , novum consilium appro-
bo : sin magnitudo sceleris omnium ingenia exsuperat ; iis
utendum cehseo , qua; legibus comparata sunt. Plerique
eorum , qui ante me sententias dixerunt , composite at-
que maguifice casum reipublics miserati sunt : quae belli
63Evi'tia esset , quae victis acciderent , enumeravere : rapi
virgines , pueros : divelli liberos parentum ccmplexu:
matres familiarum pati , quae victoribus collibuissent:
fana atque domos expolian ; casdem , incendia fieri $ po
stremo armis, cadaveribus, cruore atque luctu omnia
compleri. Sed , per dos immortales , quo ilia oratio per-
tinuit ? an , uti vos infestos coniurationi faceret ? scilicet,
quern res tanta , atque tam atrox non permovit , eum ora
tio accdent ? Non ita est : eque cuiquam mortalium in
juria; suae parvas videntur } multi eas gravius aequo habue-
re , sed alia aliis licentia est , P. qui dimissi in obscuro
vitam agunt , si quid iracundia deliquere , pauci sciunt:
fama atque fortuna eorum pares sunt : qui magno im
perio praediti, in excelso aetatem agunt , eorum fa
cta cuncti mortales movere. Ita in maxuma fortuna mi
nima licentia est , neque studere , neque odisse , sed
minime irasci decet. Quae apud alios iracundia dicitur,
ea
Et ceterorum. Y de los dems con- minaba aquella oracin?
jurados. Infestos. Enemigos.
Consulatis. Miris. Scilicet. Sin duda, que al que no
Novum consilium. La determinacin movi tan grande, y atroz mal-
. nueva de quitarles la vida, por- dad, le movera, &c. irona.
que no era lcito condenar muer- Iniurix suit. Sus injurias le parecen
te un Caballero Romano , solo pequeas.
s desterrarlo. Gravius. Por mayores de lo que erad.
Omnium ingenia. Excede todos los Sed alia. Pero cada uno tiene sut
suplicios que cualquiera pueda privilegios particulares.
inventar, su maldad. Pauci sciunt. Lo saben pocos, por-
Compurata sunt. Establecidos por que no son hombres conocidos , y
las leyes. , as es tan obscura su tama como
Composite atque. Con adorno, y gran su estado.
aparato de palabras ponderaron In excelso. En lugar visible parala
las miserias de la Repblica. vida.
Matres familiarum. Que las madres Minima. Ninguna libertad.
de familia sufran lo que gustaba eque jtudere. Ni es permitido apa-
el vencedor. sionarse , ni aborrecer , &c.
ito ilia oratio. A qu fin se enea-
SX SALWST. 343
ea in imperio superbia , atque crudetas appellatur. Equi-
dem ego sic existumo , . . omnis cruciatus minores,
quam facinora illorum, esse: sed plerique mortales po*
strema meminere : & in hominibus iinpiis , sceleris eorum
obliti, de poena disserunt, si ea paulo severior fuerit,
D. Silanum , virum fortem , atque strenuum , certo scio,
quae dixerit, studio reipublicx dixisse , eque ilium in
tanta re gratiam , aut inimicitias exercere , eos mores,
eamque modestia viri cognovi. Verum sententia eius
mihi non crudelis (quid enim in tales homines crudeles
fieri potest ? ) Sed aliena repblica nostra videretur.
Nam profecto aut metus , aut iniuria te subegit , Silane,
con^ulem designatum , genus poene novum ducernere. De
timor , supervacaneum est disserere , cum prxsertim di-i
ligenti clarissimi viri con^ulis , tanta prassidia sint in ar-
mis. De poena , possum equidem dicere id quod res ha
bet , in luctu atque miseriis , mortem aerumnarum requiem,
non cruciatum esse ; earn cuneta mortalium mala dissol
vere : ultra eque curae , eque gaudio locum esse. Sed,
per Dos immortales , quamobrem in sententiam non ad-
didisti , ut prius verberibus n eos animadverteretur ? an,
quia lex Porcia vetat ? at aliae leges item condemnatis ci-
vibus animam non eripi , sed exsilium permitti iubent : an
quia gravius est verberari , quam necari ? quid aut acer-
bum , aut nimis grave est in homines tanti facinoris
convictos ? sin quia levius est : qui convenit in mi-
nori negotio legem timere , cum earn in maiori ne-
gle-

Quim facinora. Que las maldades id quod. Lo que es en la realidad.


de los conjurados. Earn. La muerte.
Postrema meminere. Se acuerdan so- Ultra. Que despus de la muerte ya
lo de lo ltimo que sucede. no hay ni cuidados , ai alegra.
Disserunt. Disputan. In sententiam. Aadiste la seuten-
Strenuum. Bizarro. ca.
Studio reipttbca. Por amor la Prius. Antes de darles el ltimo
Repblica. suplicio.
Re gruttatm. Ni el favor, ni el odio Lex Porcia. Por esta ley se prohi-
le mueven. bia el que ningn Caballero Ro-
I tales homines. J Qu crueldad po- mano fuese azotado.
dr ejecutarse coutia tales con- Sin quia. Pero si es porque es me-
jurados? nos ser azotado que muerto.
Te subegit. Te cbligd. Qui convenit. A qu viene temer la
Sufervacaneum. Es superfluo el dis- ley, &c.
putar. in maiori. En el mayor suplicio.
Viri consulis. Del Consul Cicern. La oracin es impersonal.
344 SELECT. ORAT.
glexeris ? At enim quis reprehendet , quod in parricidas
reipublicae decretum erit i tempus , dies , fortuna , cuius
lubido gentibus moderatur ; illius mrito accidet , quidquid
evenerit. Ceterum vos , \ C. quid in alios statuatis , consi
derate : omnia mala exempla ex rebus domesticis orta sunt;
sed ubi imperiuin ad ignaros uves , aut minus bonos per-
enit ; novum iilud exemplum ab dign;s , & idoneis ad in
dignos & non idneos transfertur.
LI. Lacedasiiioni: , deviens Atheniensibus , triginta vi-
ros imposuere , qui rempublicam eorum tra^tarent. In pri
mo cpere pessimum quemque , & omnibus invisurrt , in-
demnatum necare : populus laetari & mrito dicere fie
ri; post ubi paulatim licentia crevit , iuxta bonos, & ma
los lubidinose inierticere , ceteros metu terrere , ita civitas
Servitute oppressa stultae betid graves pcenas dedit. No
stra memoria victor Sulla , cum Damasippum & alios hu-
iusmodi , qui malo reipublicje creverant , iugulari iussit,
quis non factum eius laudabat i Humines scelestos , & fa-
ctiosos , qui seditionibus rempublicam exagitaverant , m
rito necatos aiebant. Sed ea res magnae initium cladis fuit.
Nam uti quisque domum , aut villam , postremo aut vas
aut vestimentuin alicuius concupiverat , dabat operant , ut'
is"

Decretum erit. Lo que estuviese es cia con razn.


tablecido. . Licentia. La libertad , la desea-
Tempus , diet. Dias , y meses , y mu voltura.
tacin de estado, de fortuna, Iuxta. A quitar la vida por antojo
&c. tanto buenos como i malos.
Cuius lubido. A cuyo arbitrio se go Graves fcenas. Pagd gravemente el
bierna todo el mundo. castigo de su necedad.
lilis mrito. A los conjurados. Nostra. En nuestros tiempos el ven
LI. cedor Syla. Vase el ndice.
Triginta vlros. Los Lacedemonios Damasippum. Este era el partido de
habiendo vencido i los Athenien- Ma>rio , hombre de baja esfera,
ses, les dieron treinta varones pa que hizo sacrificar muchos no
ra gobernar su Repblica : estos se bles del partido de Syla ,y por os
tomaron tanto dominio.que dege tentacin hizo llevar sobre el pa
neraron en Tiranos, matando sin tbulo el cuerpo trunco del Tri
tiento, y robando los principa buno de la plebe Carbon Arvina.
les de Athenas, hasta que Trasibu- Vase el ndice.
lo vengo la ciudad de esta afren Qui mato. Que con dann del pbli
ta , y Jos arrojd de ella. co se haban enriquecido.
Jndemtiatum. A condenarle sin oirle. Exagitaverant. Haban perturbado.
. Por esta causa. Nam. Porque segn i. cada uno se
Mrito dictre. Y i. decir que se ha le antojaba , &c.
EX SJLLUST. 345
is in proscriptorum numero esset. Ita illi , quibus Dama-
sippi mors letiux fuerat , paulo post ipsi trahebantur: e
que prias finis iugulandi fuit , quam Sulla omnes suos di-
vits explevit. Atque ego hoc non in M. Tullio , neque his
temporibus vereor. Sed in magna civitate multa & varia
ingen'a sunt. Potest alio tempore , alio consule , cui item
exercitus in manu sit, falsum aliquid pro vero credi. Ubi
hoc exemplo , per senati decretum , consul gladium edu-
xerit , quis illis finem statuet , aut quis moderabitur ?
LII. Maiores nostri , P. C. neque consilii , neque au
dacias unquam eguere ; neque superbia obstabat , quo mi
nus instituta alien* , si modo proba erant , imkarenmr.
Arma atque tela militara ab samnitibus , insignia magi-
itratutn ab Tusis pleraque sumserunt : postremo, quod,
ubique apud socios , aut hostes idoneum videbstur , cum
summo studio domi exsequebantur : imitari , quam invi-
dere bonis malebant. Sed eodem illo tempore Gracia: ino-
rem imitati verberibus animadvertebant in cives , de con-
demnatis supplicium suraebant. Postquam respublica adole-
vit , & multitudine civium faciiones valuere , circumveniri
innocentes , aliaque , huiuscemodi fieri ccepere : tunc lex Por
cia , asque kges paratas sunt ; quibus legibus exiiium
damnatis permissum est. Hanc ego causam , P. quo minus
novum consilium capiamus,.in pritnis magnam puto. Pro-
fecto virtus , atque sapientia maior in illis fuit , qui ex
parvis opibus tantum imperium fecere , quam in nobis,
qui

In proscriptorum. Que le escribie- insignia. Como la filia curul, las ma


len entre los que deban perder zas con hacha ,1a tnica purprea,
sus bienes. Ab tuscis. Tarquinio Prisco Rey de
Ipsi trabehantur. Estos mismos eran los Etruscos , reconocido en Ruma
llevados la muerte. por su Principe , les introdujo el
Omnes suos. A todos sus soldados. adorno triunfal , y consular. &c.
Ingenia. Genios, inclinaciones. Domi exsequebantur. En Ruma lo
Cui item. Que tenga 'tambin exer- ponan por obra. ,
cttn , como le tenia Cicern. Gracix mor-.m. A imitacin de los
Ubi hue. Quando con tal ejemplo Griegos castigaban con azotes
el Consul desenvaynase la espa- los Ciudadanos Romanos.
da cud decreto , &c. Conemnatis. Convencidos de cri
Lit. men capital.
Eguer*. Necesitaron. Circumveniri. Opriman i los ino-
lnstituia aliena. Las costumbres, d centes con fraudes, y dolos,
leyes estrangeras. uo minus. Para que no, &c.
346 SELECT. ORAT.
qui ea bene parta vix retinemus. Placet igituf eos dimit-
ti , & augere exercitum Catilinas ? minime : sed ita censeo
publicandas eorutn pecunias , ipsos in vinculis habendos
per municipia , quae maxime opibus valent j neu quis de
iis postea ad senatum rfrt , neve cum populo agat ; qui
aliier fecerit , senatum existimare, eum contra rempubli-
cain , & salutem omnium facturum.

Oratio Catatas ai Senatum.

LIV. Longe mihi alia mens est , . cum res atque


pericula nostra considero , & cum sententias nonnulorum
mecuin ipse reputo. Uli mihi disseruisse videntur de poena
eorum , qui patrias , parentibus , aris , atque focis suis bel
lum paravere ; res autem monet cavere ab iiiis magis , quam,
quid in illos statuamus , consultare. Nam cetera maleficia
tum persequare , ubi facta sunt , hoc nisi provideris , ne ac-
eidat , ut evenit , frustra iudicia implores. Capta urbe nihil
sit reliqui victis. Sed per dos immortales , vos ego ap-
pello , qui semper domos , villas , signa , tabulas vestras
pluris , quam rempublicam fecistis : si ista cuiuscumque
modi sint , quae amplexamini , retiere , si voluptatibus
vestris otium praebere vultis : expergiscimini aliquando,
& capessite rempublicam. Non agitur de vectigalibus,
eque de sociorum iniuriis: libertas, & anima nostra
in dubio est. Saepenumero , P. C. multa verba in hoc -
dine feci , saepe de luxuria , atque avaritia nostrorum ci-
vium questus sum : multosque mortales ea causa adver

se bene parta. Lo bien adquirido. Maleficia tum. Entonces podris cas-


Placet igitur. Dir alguno: luego ligar las dems maldades. Es ora-
quieres que se les d por libres &c. cion indefinida, impersonal.
ter municipia. Ciudades libres del Nihil sit. Ninguna esperanza queda.
Imperio Romano. Ego apello. Llamo , invoco.
Referat. Vuelva renovar su de- Signa. Estatuas , esculturas.
fensa en el Senado. Tabular. Pinturas.
Existimare. Cre debe juzgar el Se- Fecistis. Estimasteis mas que la
nado.&c. pblica.
L1V. Retiere. Si queris conservar.
longe mihi. Muy distinto es mi jui- Bt capessite. Empezad cuidar "
ci del que ha hecho Jul. Cesar. tainente de la Repblica.
Atque focis. Sus Dioses penates , In dubio est. En riesgo , peligro o
sus casas. Quxstut sum. Me queje.
Ab Ulis. Los conjurados. Adversos habeo. Tengo por enemg<*
EX SALLST. 347
sos habeo: qui mihi, atque animo meo nullius unquam
delicti gratiam fecissem , haud facile alterius lubidim ma-
lefacta condonabam: sed ea tametsi vos parvi pendebatis;
tamen respublica firma erat : opulentiam negligentiam tole-
rabat. Nunc vero non id agitur , bonisne , an malis monhus
vivamus: eque quantum, aut quam magnificum Impe
rium populi R. sit : sed , cuius haec cumque modi viden-
tur , nostra , an nobiscum un hostium futura sint. t
LV. Hie mihi quisquam mansuetudinem , & miseri-
cordiam nominat? iam pridem equidem nos vera rerum,
vocabula amissimus, quia bona aliena largiri , liberali-
tas , malarum rerum audacia , fortitudo vocatur : eo
respub. in extremo sita est. Sint sane , quoniam ita se
mores habent, liberales ex sodorum fortunis : sint mi
sricordes in furibus serarii : ne ii sanguinem nostrum
largianiur , & dum paucis sceleratis parcunt , bonos
omnes perditum erant. Bene , & composite . Caesar pau
lo ante in hoc ordine de vita , & morte disseruit , cre
do falsa existimans ea, quae de inferis memorantur : diver
so itinere malos bonis loca terra , inculta , fda , atque
formidolosa habere; itaque censuit , pecunias eorum publ-
candas , ipsos per municipia in custodiis habendos ; videlicet
timens, ne , si Roma; sint, aut popularibus coniurationis,
aut multitudine conducta , per vim eripiantur. Quasi vero
mali , atque scelesti tantummodo in urbe, & non per totam
Italiam sint , aut non ibi plus possit audacia , ubi ad de-
fen

Gratiam /echtem. Jamas me perdon. trastornado.


Condonaban,. Con dificultad perd- Eo respub. A tal estremo ba llega-
raba d la Repblica.
Parvi pendebatis. Estimabais en po- Sodorum fortunis. De los bienes de
co los aliados.
Kegligentiam tolerabat. La abun- In furibus. nter fures vel erga.
daucia de riquezas podia tolerar fe. A lo menos no les den nuestras
nuestra negligencia en el gobierno. vidas.
Cuius est. De qualquier modo que Perditum tant. No destruyan a to-
san estas costumbres del Impe- dos los buenos.
rio Romano. Infers. Lo que se dice del otro mun-
Futura sint. Si han de ser nuestras, y do , de las penas de los malos , que
juntamente dlos conjurados. Minos, Radamanto y Eaco le
LV imponan. Vase el ndice.
Hie Ahora alguno 'me opondr la Ptr vim. No los quiten por fuerza.
mis-ricordta. los conjurados de Catilina , los que
Vocabula. Los nombres de las cosas son fautores cmplices de su
haban degenerado, se hablan conjuracin ; plebeyos, c.
343 SELECT. ORJT.
fendcndutn opes minores sunt. Quare vanum equidem hoc
consilium est , si periculum ex Ulis metuit : sed in tanto
omnium metu solus non timet j eo magis refert , me mi
ni atque vobis timere.
LVI. Quare cum de P. Lentulo ceterisque statuetis,
pro certo habetote , vos simul de exerdtu Catilinae & de
omnibus coniuratis decernere: quanto vos attentius ea age-
tis ; tanto iliis animus infirmior erit : si paululum modo vos
languere viderait j iam omnes feroces aderunt. Nolite ex
istimare , maiores nostros armis rempublLam ex parva ma-
gnam fecisse. Si ita res esset , multo pulcerrimam earn nos
haberemus , quippe sociorum , atque civium , praeterea
annorum , atque equorum maior nobis copia , quam Ulis
est. Sed alia fuere , quae illos magnos fecere , quae nobis
nulla sunt j domi industria , foris iustum imperium j ani
mus in consulendo liber , neque delicto , neque Iubidini
obnoxius. Pro his nos habemus luxuriam , atque avari-
tiam , publice egestatem , privatim opulentiam : lauda-
mus dividas : sequimur inerthm : inter bonos , & malos
discrimen nullum : omnia virtutis prmia ambitio pos-
sidet. Neque mirum , ubi vos separatim sibi quisque con
silium capitis , ubi domi voluptatibus , hie pecuniae , aut
gratia; servitis j eo fit, ut impetus fiat in vacuam rem-
publicam. Sed ego haec omitto. Coniura vere nobilissi-
mi civ es patriam incendere. Gallorum gentem , infestissi-
mam noinini Romano , ad bellum arcessuiit : dux hostiutn
cum exercitu supra caput est. Vos cunctamini etiam nunc,
& dubitabitis , quid , intra mcenia deprehensis hostibus,
fa

Opes minores. Sonde hay menores Sibi. Para si solo.


fjerzas para !a defensa. Hic pecunia. Aqui en el Senado, s*o-
Sin. Pero si. teoras , por el dinero, d por
o magis. Tanto mas importa el que 1 favor como decia Yugurta. Vr-
yo tema mi dao, y el vuestro. bemvenalem ,& mature perituram,
LVI. si emptorem invenerit.
Zangusrc. Aflojar , descaecer. In vacuam. Agotada de diaero , y
Feroces. Al punto ensoberbecidos bienes.
con el buen suceso se presentarn. Infestissimam. Muy enojada contra
h consulenda. En deliberar. el gobierno de Roma.
Obnoxius. Sujeto. jrcessunt. Llaman , excitan.
Pro his. En vez de estas virtudes. Supra caput est. Le tenemos sobre ao-
Puhiice. En la Repblica , miseria, sotros, como que estaba ea Etruriv
Pobreza. yos cuntamini. Os detenis , vais di'
Discrimen. Ninguna diferencia. la tando.
EX SALLUST. 349
facialis ? Miseremini censeo. Deliquere homines adoie-
scentuli per ambitionem: atque etiam armatos dimittatis.
N ista vobis mansuetudo , & misericordia , si illi arma ce-
perint , in miseriam vertet. Scilicet res ipsa spera est, sed
vos non timetis earn : imo vero maxime : ted inertia & mol
lina animi, alius alium exspectames , cunctamini j videlicet
diis immortalibus confisi , qui hanc rempublicam in maxu-
mis saspe periculis servare. Non vous , eque supiiciis
muliebribus auxilia deorum parantur j vigilando , agendo,
bene consulendo , prospere omnia cedunt : ubi socordia
tete, atque ignavia tradideris , nequicquam dos im
plores ; irati , infestique sunt. Apud maiores nostros
A. Manlius Torquatus bello Gallico filium suum , quod
is contra imperium in hostem pugnaverat , netari ius-
sit , atque ille egregius adolescens immoderatas fortitu-
dinis , morte pcenas dedit. Vos de crudelissimis parri-
cidiis quid statuatis cunctamini ? videlicet cetera vita eo-
rum huic sceleri obstat. Verum parcite dignita'ti Lent-
li , si ipse pudieidas , si fama sua , si diis aut hominibus
unquam ullis pepercit : ignoscite Cethegi ad jlescentis , ni
si herum iam patria bellum fecit. Nam quid ego deGabi-
nio , Statilio , Cepario loquar ? quibus si quidquam pensi un
quam fuisset , non ea consiiia de repblica habuissent. Po
stremo patres Conscript! , si meherde pecato locus e5set,
facile paterer vos ipsa re cogi , quoniam mea verba conte-
mni.

Censeo. IroDa ; creo debis compa- Filium suum. Tito Manlio. Habiao
deceros de ellos. mandado los Cnsules , que nadie
Armutos. Armados contra la patria. pelease fuera del exrcito , para
JV. Sin duda. restablecer la disciplina militar.
In miseriam. En calamidad. Tito habiendo salido registrar el
Res if ta. La conjuracin. campo enemigo, provocado de
Cunctamini. Vais dando treguas en Gemino Meci, dio sobre l, le
cosa que necesita pronto remedio, mat , y despoj ; pero su padre le
asi Lucano: Tolie moras: nocuit hizo quitar la vida despus deazu-
semper differre paratas, tado , dieiodole : Botius est obc~
Suppliais. Ni cou rogativas de las dire , quam vincere.
mugeres. Immoderate. Intempestivo valor.
Prospere omnia. Sal todo bien. Celera vito. La vida pasada. .
Hequicquam.'S.a vanse imploradlos Quidquam pensi. Algn miramiento.
Dioses, ofendidos de la negligencia, teccato locus. Si se pudiese tolerar el
Torquatus. Se llam Torquato por el pecado sin daiio de la Repblica,
collarquequit un Capitn F rao,- Ipsa. Con el mismo acontecimiento,
ees que venci junto Auiano. ~~ exito , flu de estas cosas.
35 SELECT. ORAT.
mnitis : sed uncEque circumventi sumus. Catilina ciitn exer-
citu in faucibus urget : alii intra mnia , atque in sinu
urbis sunt hostes ; neque par3ri , neque consuli quidquam
occulte potest: quo magis properandum est. Quare ita
ego censeo ; cum nefario consilio sceleratorum civium
respublica in maxuma pericula venerit, hique indicio T.
Volmrtii , & legatoruin Allobrogum convicti , confessi-
que sunt , caedem , incendia , aliaque fda , atque cru-
delia facinora in cives , patriamque paravisse ; de confes-
sis , sicut de manifestis rerum capitalium, more maiorum,
supplicium sumendum.

Oratio Catiline, qua suos milites adhortatur.


Compertum ego habeo , milites , verba viris virtutem
non addere ; neque ex ignavo strenuum , neque fortem ex
tmido exercitum oratione Imperatoris fieri. Quanta cuius-
que animo audacia natura , aut moribus inest , tanta in bel
lo patere solet. Quem neque gloria , neque pericula exci
tant , nequicquam hortere , timor animi auribus ofricit. Sed
ego vos , quo pauca monerem , advocavi : simul uti causam
consilii mei a erirem. Sutis equidem , milites , socordia,
atque ignavia Lentuli quantam ipsi , nobisque ciadem attu-
lerit j quoque modo , dum ex urbe prassidia opperio , in
Galliam protcisti nequiverira. Nunc vero quo iu loco res
nostra: sint , iuxta mecum omnes intelligitis. Exercitus ho?
stium duo , uiius ab urbe , alter Gallia obstant. Diutius in
his locis esse , si maxume animus ferat , frumenti , atque
aliarum rerum ege-tas prohibet. (uoeumque ire placet,
ferro iter aperiundum est. Quapropter vos moneo uti
forti atque parato animo skis: & quum prxlium inibi
tis,

Circumventi sumus. Rodeados de tro- Officii, Embaraza, embota el


pas. oido.
Faucibus. En los umbrales de Roma, secordia. La negligencia , y pereza
Parari. Prevenir, disponer. de lentulo.
Indicio. Por testimouio, por aviso. Ifsi. Como que le dieron garrote
J3e manifestis. Como de maniries- en la crcel.
tos , y condenados reos. Iuxta mecum. Tan bien como yo.
Supplicium lumendum. Se les ha de Vnus ab urbe. U una el del Consul
castigar con muerte. Antonio, para cortarle el paso
Oratio Catilina. Roma; el otro ej de Mtelo , para
Moribus. Por su uso, y costumbre. cortarle el de Francia.
Wcquicquam hortere. La vaUo se le Si maxumi. Auuque mucho lo de-
aconsi-ja. . , seabamos.
SALLUST. 35
tiff, memineritjs vos dividas, decus , gloriam , prauerea
libertatem atque patriam in dextrix vestris portare. Si vin-
cimus , omnia nobis tuta erunt 5 commeatus abunde , muni-
cipia atque colonias patebunt : sin metu cesserimus , eadem
illa adversa fient : eque locus , eque amicus quisquam
teget , quem arma non texerint. Prxterea milites , non
eadem nobis & illa necessitudo impendet : nos pro patria,
pro librtate , pro vita certamus : Uli supervacaneum est
pro potentia paucorum pugnare : quo audacius aggredimi-
ni , memores pristine virtutis. Licuit vobis cum summa tur-
pitudine in exilio astatem agere : potuistis nonnulii Rom
amissis bonis alienas opes exspectare. Quia illa foeda atque
intoleranda viris videbantur , haec sequi decrevistis. Si haec
relinquere vultis , audacia opus est. Nemo nisi victor , pa
ce bellum mutavit. Nam in fuga s-ilutem sperare , quum.
arma , quis corpus tegitur , ab hostibus adverteris , ea vero
dementia est. Semper in praelio his est maxumum pericu-
lum , qui maxime timent. Audacia pro muro habetur. Quum
vos considero , milites , & quum facta vestra aestumo , ma
gna me spes victoria; tenet : animus , anas , virtus ve
stra me hortantur : prauerea necessitudo , quae etiam t
midos fortis facit. Nam multitude hostium ne circumve-
nire queat, prohibent angustia: loci. Quod si virtuti ve-
strse fortuna inviderit , cvete , ne inulti aninam amitta-
tis : neu capti potius , sicuti pcora , trucidemini , quam
virorum more pugnantes, cruentam atque luctuosam vi-
ctoriam hostibus relinquatis.

Oratio Adherbalis ad Senatum Romanum.


Patres Conscripti, Micipsa pater meus moriens mi
hi

In dextris. En el valor de vues- Si hac. SI quereis dexar las armas.


tras manos. Mutavit. Porque el vencedor da la
Ttget. sup. . ley.
Non eadem. No amenaza igual ne- uis por uibus.
esidad , miseria i los enemi- Pro muro. En vez de muros.
gos que nosotros. Estuwo. Contemplo.
Supervacaneum. Superflue, escu- Necessitudo. La necesidad.
sado. Fortis. Acusativo.
Jggredimini. Acometed. Circumvenire. El que no nos pue
Turfitudine. Deshonra. da coger en medio , rodear.
Quia i, U fasda. El vivir desterrado. Cvete. Guardaos de vender vues-
sequi. El oprimir los pude- tra vida poca costa.
rosos. iicuti fecora. Como reses.
352 SELECT. .
hi pracepit , uti regni NniniaLe tantummodo procura
tionem existumarem meam ; ceierum ius & imperium pe
nes vos esse : siuiui eniterer domi militiseque quam -
usui esse populo Romano vos mini eognatoruui , vos
in l.jcum afriuium ducerem : si ea fecissem , in vestr ami-
citia exercituin , dividas , monumenta regni habitu-
run. Quae prascepta patris mei quam agitarem , lugur-
tha , homo omnium quos terra suninei , sceleratissiinus,
comemto imperio vestro , Masiuissae me nepotem , uti-
que ab stirpe souum atque amicum popuii R miani , regno
fortunisqne omnibus expalit. Atque ego , P. quoniain
eo misei'iarum venturus eram , veeui putius ob mea,
quam ob i .- or um meorum beneficia , poste voois
auxilia petere} maxume deeri mihi beneficia populo
Romano , quibus non agcrem : secundum ea si desideran-
da erant, uti debitis uterer. Sed quoniam param tuta per
se ipsa probiias est, neque mini in manu fuit, lagortua
qualis foret , ad vos confugi , P. . quious (quod mini mi-
serrumum est) cogor prius oneri , quam usui esse. Cete-
ri reges , aut bello vcii iu amkifiam vobis recepti sunt,
aut iii suis dubiis rebus societateui vesiram appetiverunu
familia nostra cum populo Romano bello Carina giniensi
anikkiam instituit, quo tempore magis fides eius , quam
fortuna petenda erat.
Quorum progeniem vos , P. C. nolite me nepotem
Masiuissae frustra vobis auxilium petere. Si ad iin-
petr.mdum nihil causa; , praner miserandain for-
tunam -, quod paulo ante rex , genere , fama , atque co
pas

lus & imperlum Pero que el derecho, Mittriarum. (al estado de mise-
y dominio le tenais vosotros. ras deba llegar.
Demi militittque. En paz, y eu guer- Ob mea. Por os oen.ficios que yo os
ra. hubiese hecho.
Maxhno usui. Del mayor socorro, Deber mihi, Que me debiese el pue-
servicio, Ote. blo Romano beiieticios deque yo
Vos mihi. Su arden es: Vos ducerem no neo sitase.
mihi in iocum cognaorum , in lo- Secundum ea. Segn los beneficios
cum uffinium. Que os tuviese por que me debiese.
deudos , y patientes. In manu. Ni estuvo en mi potestad.
Mmiimanta. Resguardos, protec- in suis aubui. Estando sus cosas ea
cion. riesgo.
Vtique. Como que desde mi origen Instituit. Empez tener amistad.
soy, &c.
SX SALLUSTIO. 353
pis potens , nunc deformats asrumnis , inops , alienas opes
expecto : tarnen erat maiestatis populi Romani prohibera
ixiiuriam, neque pati cuiusquam regnum per scelus cresce-
re. "Verum ego iis finibus eiectus sum , quos maioribus meis
populus Romanus ddit , unde pater & avus meus un vo-
bscum expulere Syphacem & Carthaginienses. Vestra be
neficia mihi erepta sunt , P. . vos in mea iniuria despe-
cti estis. Eheu me miserum ? huccine , Micipsa pater , be
neficia tua evasere , uti quem tu parem cum liberis tuis re-
gnique participem fecisti , is potissimum stirpis tu exstin-
ctor , sit ? Nunquamne ergo familia nostra quieta erit?
Semperne in sanguine , ferro , fuga versabimur ? Dum Car
thaginienses inclumes fuere , iure omnia seva patiebamur;
hostis ab latere , vos ainici procul , spes ornais in ar-
mis erat.
Postquam ilia pestis ex Africa eieta est, Iseti pacetn
agitabamus : quippe quis nullus hostis erat , nisi forte quem
vos iussissetis. Ece autem ex improviso Iugurtha , intole-
randa audacia , scelere atque superbi sese effrens , ptre
meo atque epdem propinquo suo interfecto , primum re-
gnum eius sceleris sui praedam fecit : post ubi me iisdem do-
s nequit apere , nihil minus quam vim aut bellum exspe-
ctantem , in imperio vestro , (sicuti videtis) extorrem patria,
domo, mopem & cooper tum miseras effecit , ut ubivis tutius
quam in meo regno essem. Ego sic existumabam , P. . uti
praedicantem audiveram patrem meum : qui vestraro amicU
tiam diligentes colerent , eos multum laborem suspicere,
ceterum ex omnibus maxume tutos esse. Quod in familia
nostra fuit , praestitit , ut in omnibus bcllis adesset vobis : nos
Uti per otium tuti simus , in manu vstra est , P. C. Pa
ter

Mrumnit. Miserias. Hortitab Porque tenan inmediatos


Erat maiettatit. Perteneca i la los Cartagineses sus enemigos.
magestad , &c. Illa ftttit. Alude la destruccin de
Per scelus. Pur hechos iuiquos - Cartagn.
mo los de Yugurta. Quit por {uibut.
Unde pater. De cuyos limites mi pa - iete efferent, enlazndose.
dre Micipsa , y mi abuelo Masioi- vt utivis. Que eo cualquier parte es-
sa arrojaron, &c. tuvi-se mas seguro ,&c.
Huccine. i.n esto vinieron A parar. Multrimlaboiem.Vo, que los Romanos
In potittimum. Este Yugurta precisa- tenian eiituices muchos enemigos.
mente ha de ser el que destruya tu In familia. Por loque toca a nuestra
familia? familia.
Pars IL
354 ' SELECT. ORAT.
ter nos duos fratres reliquit : tertium Iugurtham bcneficiis
ratus est nobis coniunctum fore. Alter eorum necatus: al
ter ipse ego manus impias vix effugi. Quid agam ? aut quo
potissimum infelix accedam ? Generis praesidia omnia ex-
stincta sunt. Pater uti necesse erat , naturae concessit:
fratri , quem minume decuit , propinquus per scelus vitam
ripuit : affinis , amicos , propinqos ceteros meos , alium
alia clades oppressit : capti ab Iugurtha , pars in crueem
acti , pars bestiis obiecti sunt : pauci , quibus relicta est ani
ma j clausi in tenebris cum mrore & luctu , morte gra-
viorem vitam exigunt. Si omnia , quae autamisi a aut ex ne-
cessariis adversa facta sunt , incolumnia manerent : tamen , si
quid ex improviso mali accidisset , vos implorarem , P.
quibs pro magnitudihe imperii ius & iniurias omriis cura;
esse decet.
Nunc veo exsul patria , domo , solus atque omnium
honestarutn rerum egens , quos accedam ? aut quos appel-
lml Nationesne? an Reges qui omnes familia; nostra; ob
vestram amicitiam infesti sunt. An quoquam mihi adir li
cet , ubi non miorum meorum hostilia monumenta pluri-
ma sint ? An quisquam nostri misereri potest , qui aliquan-
djo vobis hostis fuit ? Postremo Masinissa nos ita instituit, P.
C. ne quem colerimus nisi populum Romanum ; ne societa-
tes , ne fdera nova acciperemus : abunde magna presi
dia nobis in vestra amicitia fore ; si huic imperio fortuna
mutaretur , una occidendum nobis esse. Virtute Diis vo-
lenbus , magni estis & opulenti : omnia secunda & obedientia
sunt: quo fadlius sociorum iniurias curare licet. Tantum il-
lud vereor , ne quos privata amicitia Iugurthae parum co-
gui

Coniunctumfore. Que con los bene- justicia deben ser rodo el cuidado
tirios seria amigo nuestro. vuestro, para paemiar , para
jitier eorum. Hierrpsal. ,., castigar.
Generis. Todos los socorros de nues- Monumento plurima. Muchas rnemo-
tra familia se extinguieron. rias,o monumentos (te misaute-
Ifaiurie concessit. Muri, pasados, de hostilidades hechas
Quem minume. A quien en nada lo contra vuestros enemigos.
mereca. Una occidendum. Juntamente debia-
AUum alia. Cada uno murid de su mus acabar uosotros.
modo. Curarer licet Podis cuidar de veu-
Morte graviorem. Mas pesada que la jwr las injurias de los aliados.
muerte. TamumiUud. Solo una cosa temo.
Incolumia. Sin dao. e quos. Que nu trastorne a algu
Iniurias emnis. La justicia , y la in- nos.
EX SALLUST. .355
gnita transversos agat : quos ego audio maxuma ope nid,
ambire , fatigare , vos singulos , ne quid de absente , inco
gnita causa , statuatis : fingere me verba , & fugam simu
lare , cui licuerit in regno manere.
Quod utinam ilium , cuius impio facinore in has mise
rias proiectus sum , eadm haec simulantem videam : & ali-
quando aut apud vos , aut apud Deos immortalis rerum
humanarum.ciira oriatur : ut ille, qui nunc scelerious suis
ferox atque prxclarus est , omibus malis excrueiatus , im-
pietatis in parentem nostrum , fratris mei necis , mearum-
que miseriarum gravis poenas reddat. Iamiam , fraier ani-
mo meo carissume , quanquam dbi immaturo , & unde mi-
nume decuit , vita erepta est : tarnen laetendum. magis , quam
dolendum puto casum tuum. Non enim regnum , sed fa-
gam , exsilium, egestatem , & has omnis , qua: me pre
mun , aerumnas cum anima simul amisisti. At ego infelix
in tanta mala praecipitatus , pulsus ex patrio regno , rerum
humanarum spetaculum praebeo : incertus quid again,
tuasne iniurias persequar , ipse auxilii egens ; an regno
consulam , cuius vitae necisque potestas ex opibus alienis
pendet. Utinam emori fortunis meis honestus exitus esset:
ne vivre contemtus viderer , si defessus malis iniuriae
concessissem. Nunc quoniam neque vivere lubet , neque
mori licet sine decore , 'P. C. per vos , . per liberos atque .
parentes vestros , per maiestatem populi Romani , sub-
venite misero mihi : ite obviam iniuriae : nolite pad re
gnum Numidia; , quod vestrum est , per scelus , & san-
guinem familiae nostra; tabescere,

Oratio Marii ad Quirites, Ibid,

Scio ego , Quirites , plerosque non iisdeai artiBus


Imperium vobis petere , & postquam adepti sunt , ge-
re-
ZfHi, ambire. Estn empeados, y an- Tuasne. Si vengar, &c.
dan rodeando, y fatigando, &c. Emori. sup. Licuerit.
J3e abtcnte Sin oir Yugurta , y sin Concississem. Cediese la injuria.
conocimiento decausa , tc. Tubfscere. Se corrompa, aniquile.
Cui licuerit. Quando pude quedarme Oratio Murii.
en mi Reyno. Quirites. Ciudadanos Rornanos.
lamiam. Apostrophe su hermano Non iisdem. Os piden el consola
difunto Hiempsal. do, y pretura no pur los mis-
Immaturo. En la flor de tu edad , y mos medios
en el estado en que era mas injusto. Gerere. Administrarlo.
Z2
3S6 SELECT. ORAT.
rere : primo , industrie , supplices , mdicos esse ; dein per
ignaviam & superbiam aetatem agere. Sed mihi contra vi-
detur. Nam quo universa Respublica pluris est quam Con-
sulatus aut Pnetura , eo maiore cura illam administran,
quam haec peti deber. eque me fallit, quantum cum
maxumo beneficio vestro negotii sustineam. Bellum para-
re simul & aerario parcere ; coger ad militiam eos , quos
nolis offendere ; domi forisque omnia curare , & ea agere
inter invidos , occursantis , factiosos j opinione , Quirites,
asperius est. Ad hoc , alii si deliquere , vetus nobilitas , ma-
iorum fortia facta , cognatorum & affinium opes multas
clientela; , omnia hase prxsidio adsunt : mihi spes omnes in
memet sitae : quas necesse est & virtute & innocentia tutari:
nam alia infirma sunt. Et illud intelligo , Quirites , omnium
ora in me conversa esse : aequos , bonosque favere $ quippe
benefacta mea Reipublicae procedunt : nobiiilatem locum
invadendi quaerere , quo mihi acrius adnitendum est , uti ne-
que vos ca piamini , & illi frustra sint. Ita ad hoc aeta-
tis pueritia fui , ut omnis labores & pericula consue
ta habeam.
Quae ante vestra beneficia gratuito faciebam, ea uti
accepta mercede deseram, non est consilium, Quirites.
Ulis difficile est in potestatibus temperare , qui per
ambitionem sese probos simulavere : mihi , qui omiiem
aetatem in options artibus egi , benefacere iam ex con-
suetudine in naturam verti. Bellum me gerere cum Iu-
gurtha iussistis: quam rem nobilitas aegerrume tulit.
Qu;e

Primo. Quando empiezan preteo- Omnium ora. Que los ojos de todos
der son diligentes, humildes, mo- estn puestos en mi.
destos , &c. Favere. Los juntos , y buenos me
Pluris est. Se estima mas. favorecen.
Quam hoc. Que preteoder estas dig- Proceunt Se dirigen al bien dla
nidades. Repblica.
Quantum. Quan grande empleo, car- Quarere. i.os nobles buscan camino
go. para combatirme.
Parcere. No agotar el erario. Et . Y ellos se cansan en vano
Opinione. ts mas duro de lo que n quererme daar.
se piensa. Jid hoc eetatis. Desde mi niez has-
Multx clientela. Sus muchos pro- ta la edad en que mehalld, estoy
hijados. acostumbrado, &c.
Tuiuri. Defenderlos con hi inocen- Nun est consilium. No soy de pare
ca, cer.
infirma sunt. Porque careca de ri- Mgerrume, Llev muy mal.
quezas , &c.
EXSALLUST. 357
Quseso , reptate cum animis vestris , num id mutari me
lius sit, quern ex illo globo nobilitatis ad hoc , aut aliud
tale negotium mutatis , hominem veteris prosapias ,
multarutn imaginum & nullius stipendii ; scilicet ut in tan
ta re ignarus omnium trepidet , festint , -sumat aliquem
ex populo monitorem officii sui. Ita plerumque evenit,
uti , quern vos imperare iussistis , is sibi Imperatorem
alium quserat. At ego scio , Quirites , qui postquam Cn
sules facti sunt f acta maiorum , & Graecorum militaria -
cepta legere cceperint : homines praeposteri. Nam gerere,
quam fieri , tempore posterius , re atque usu prius est.
Comprate nunc , Quirites , eum illorum superbia me ho
minem novum. Quae Uli audire & legere soient , eorum par
tem vidi, alia egomet gessi. Quae Uli litteris , ea ego mi
litando didiei.
Nunc vos existumate , facta , an dicta pluris sint,
Contemnunt novitatem meam , ego illorum inaviam:
mihi fortuna , Ulis probra obiectantur. Quanquam ego
naturam unam , & communem omnium existumo ; sed
fortissimum quemque generosissimum esse. Ac si iam
ex patribus Albini aut Bestiae quaeri posset , men , an
illos ex se gigni maluerint , quid responsuros creditis,
nisi sese liberos quam optumos voluisse ? Quod si iu
re despkiunt me , faeiant idem maioribus suis ; quibus,
uti mihi ex virtute nobilitas cpit. Invident honori meo;
ergo invideant labori , innocentiae , periculis etiam meis,
quoniam per haec ilium cepi. Verum homines corrupt!
superbia , ita statem agunt , quasi honores vestros con-
te

Refutate . Pensad all M vues- debe ser primero; esto es haber


tros nimos. aprendido ser Cnsul aotes de
Et nullius. Que jams milita. serlo.
Scilicet. A saber. Irona. Me hominem. El que siendo de fa-
JUonitorem. Un maestro de lo que milla obscura empez por sus obras
debe hacer. ser visible.
Alium quarat. Busque otro que le Novitatem. Mi nobleza de cuatro
instruya l. dias.
Acta maiorum. ha. historia de los lilis probra. A los nobles dan en res-
Reyes antiguos. tro con sus maldades.
Homines tfepcsteri. Son hombres Ex patribus. A los progenitores de
que todo lo trastornan. aquellos nobles Cnsules que en
Nam gerere. Porque el administrar Africa nada hicieron bien.
el consulado es posterior la Per hac . Tues por medio de es-
creacion de Cnsul en el tiempo; tas cosas alcance aquel honor,
pero ea la experiencia , y el uso
,358 SELECT. ORAT.
temnat : ita hos petunt , quasi honeste vixerint. Nas Uli fal
si sunt , qui diversissimas res pariter exspectant , ignavia:
voluptatem , & praemia virtutis. Atque etiam quum apud
vos , aut in senatus verba faciunt, pleraque oratione, ma-
iores suos extollunt ; suorutn fortia facta memorando , cla-
riores sese putant :'quod contra est. Nam, quanto vita illorutn
praetlarior , tanto horum socordia flagitiosior. Et profe-
cto ita se res habet : Maiorum gloria posteris lumen est,
neque bona , eque mala eorum in occulto patitur. Hu-
iusce rei ego inopiam patior , Quirites. Verum, id quod mul
to prxdarius est , meainet facta mihi dicere licet. Nunc vi-
dete , quam iniqui sint. Quod ex aliena virtute sibi ar
rogant , id mihi ex meo non concedunt : scilicet , quia ima
gines non habeo , & quia mihi nova nobilitas et : quam
cene peperisse melius est , quam acceptant corrupisfe.
Equidein ego non ignoro , si iam mihi re.'pondere velint,
abunde illis fuuudam , & compositum orationem fore.
Sed in inaxaino vestro beneficio , quum omnibus locis me
vosque maledktis lacrent, non placuit reticere : ne quis mo-
destiam in consc entiam duceret. Nam me quidem , ex animi
sententia , lxdere nulla oratio potest : quippe vera , necesse
est bene prsedicet ; falsam vita moresque mei superant. Sed
quoniaui vestra confina acus.cantur, qui mihi summum ho
norem , & mxnmum negotium imposuisiis $ etiam atque
etiam reptate , num id pcenitendum sit. Non possum , fidei
causa , imagines neque triumphos , aut Consulatus maiorum
meoruin ostentare : at sires postulet , hastas vexilium, phale-
ras , alia dona militarla , prauerca cicatrices adverso
cor

Na 1 fait!. Ciertamente viven en- Quippe vera. Porque un dlscurse


ga idos los nobles, que &c. verdad' ro , &c.
Socoidia.Su cobarda esmasculpada. Falsam. Al discurso falso , mi vi-
in occulto. sup Esse, da , &c.
Huiusce rei. De hazaas de sus an- Et maxumum. La guerra contra Yu-
tepasados. gurta.
Corrupisse. Que envilecer la Doble- Fidei cauta. Para que se me d cr-
za h redada de los mayores. dito.
Compotia. Adornada. Vexilium , phalerat. Vnderas de los
In conscient am. La tuviese por tcito enemigos, y adornos, o jaeces ga-
conocimiemo de mis delitos. nados en batallas.
Br animi. Segn el juicio que ha- Adverso corpore. Recibidas cara i
fio de m. cara.
EX SALLUST. 359
corpore. sunt imagines , haec nobilitas non here-
ditate relicta , ut illa illis , sed quae ego plurimis meis la
borious & periculis quesivi. Non sunt composita verba mea.
Parvi id faci. Ipsa se virtus satis ostndit : illis artificio
opus est , ut turpia facta oratione tegant. Neque litteras Gre
cas didici. Parum placebat eas discere , quippe quae ad vir-
tutem doctoribus nihil profuerunt At illa multo optima
Reipublicae doctus sum j hostis ferire ; presidia agitare j nihil
metuere , nisi turpem famam ; hyemem & aestatem iuxta pa-
ti: humi requiescere ; eodem tempore inopiam & laborem
tolerare. His ego praeceptis milites hortabor : neque illos
arete colam , me opulenter , neque gloriam meam laocrem
illorum faciam. Hoc est utile , hoc civile imperium. Nam-
que , quum tute per mollitiem agas , exercitum supplicio
coger , est hoc dominum , non imperatorem esse. ^ at-
que alia maiores vestri faciundo , seque remque publicam
celebravere. Quis nobilitas ficta, ipsa dissimilis morious,
nos illorum mulos contemnit $ & omnes honores , non ex:
mrito , sed quasi dbitos , vobis repetit. Ceterum homi
nes superbissumi procul errant. Maiores eorum omnia quae
licebat , illis reliqure ; diyitias , imagines , memoriam sui
prasclaram : virtutem non reliqure , neque poterant. a sola
neque datur dono, neque accipitur. Sordidum me & incul-
tis moribus ahmt : quia parum scite convMum exorno:
neque histriouem ullum: neque piuris pretii coquum,
quam villicum , habeo. Qu mihi lubet confiten , Qui-
rites. Nam & ex parente meo , & ex aliis Sanctis viris
ita

Parvi id fado. Estimo poco el ha- Per mollitiem. Vivir regaladamente.


blar coa adorno. Supplicio coger. Obligarle con cas-
Oratione. Con discurios llenos de tigos.
adorno. , CWeimpere.Ilustraron.esclarecierco.
Quippe. Como que nada aprovecha- Nobilitas. Los nobles confiados en
ron para alcanzar la virtud los aquellas virtudes. .
que la ensenan. Illorum. De los antiguos.
Multo optima. Mucho mas tiles i la Sordidum me. Asquerosos, y rsticos
Repblica. modales.
Prasidia agitare. Arrojar las guarn- Parum teite. Con poca urbg/iidad.
cienes enemigas de las ciudades. Hutrionem. No uso de algn far-
luxta. Igualmente. sante.
neque illot. Ni los tratar a ellos con eque. Ni aprecio mas un coc-
mezquindad , m con opulencia. . ero , que un jornalero.
SELtCT. ORJT.
ita accept , munditias mulieribus , viris labores convertir:
omnibusque bonis oportefe plus gloria , quam divitiarum
esse : arma , non suppellectilem , decori esse.
Quin ergo , quod iuvat , quod carum aestumant , id
eemper faciant: ament, potent: ubi adolescentiam habuere,
ibi senectutem agant , in conviviis , dediti ventri & turpis-
sumas parti corporis : sudorem , pulverem & alia talia re-
linquant nobis , quibus ilia epulis iucundior sunt. Verum
non ita est. Nam ubi se flagiis dedecoravere turpissumi
viri , bonorum praemia ereptum eunt. Ita iniiutissume lu
xuria & ignavia , pessumae artes , Ulis , qui coluere eas , ni
hil officium , Reipublicae innoxise cladi sunt. Nunc , quo-
niam illis quantum mores mei , non illorum flagitia posce-
bant , respond : pauca de repblica loquar.
Primum omnium , de Numidia bonum habetote ani-
mum , Quirites. Nam quae ad hoc tempus Iugurtham
tutata sunt , omnia removistis ; avaritiam , imperitiam , su-
perbiam. Dein exercitus ibi est locorum sciens , sed
mehercule magis strenuus , quam felix. Nam magna
pars eius avaritia aut temeritate ducum attrita est. Quam-
obrem , vos , quibus militaris actas est , adnitimmi
mecum , & capessite Remp. Neque quemquam ex ca-
Umitate aliorum , aut imperatorum superbi metus ce-
perit. Egomet in agmine atque in praelio consultor
idem & socius periculi vobiscum adsto : meque vosque
in omnibus rebus iuxta geram. Et profecto , diis iuvan-
tibus , omnia matura sunt , victoria ,- praeda , laus : quae si
dubia j aut procul essent, tarnen omnis bonos Republi
cs
Munditias. Adornos , curiosidades, Tutata sunt. Les cosas que ban de-
son propius de las raugeres. fendido Yugurta .
Quin ergo. Por qu pues no harn 1 est. En Numidia hay un oxer-
siempre lo que gustan , y que cito prctico en el conocimim-
mucho estiman 1 to del terreno.
Ubi adolescentiam. En los ezercicios Magis strenuus. Mas tuerte.
que pasaron la juventud , pasen Quibus militaris. Que tenis edad
la vejez. para tomar las armas.
Quibus illa. A quienes el sudor, el Et capessite. Tomad vuestro carg
polvo , &c. la defensa de la Repblica.
Ereptum eum. Quitan los premios Ex calemitate. De la infelicidad de
los buenos. otros que militaron enNumW-
PessumxPVicios muy infames nada Consultor idem. Ser vuestro conse-
daan los que los practicaron, jero y compaero,
pero , &c. luxta geram. Sin diferencia me p"
innoxia cladi. A la Repblica ino- cre.
cene.
SX TIT LIT. 361
cas subvenire decet. Etenim nemo ignavia immortalis
factus ; neque quisquam parem liberis , uti jeterui forent,
optavit ; magis , uti boni honestique vitam exigrent. Plu-
ra dicerem , Quirites , si timidis virtutem verba adderent.
Nam strenuis abunde dictum puto.

Oratio Sulla ad Bocchum Regem. .

Rex Bocche , magna laetitia nobis est , quum te talem


vtum dii monuere ut aliquando pacem , quam bellu n mal
les : neu te optumum cum pessumo omnium Iugurtha mi-
scendo commaculares j simul nobis demeres acerbam ne-
cessitudinem , pariter te errantem , & ilium sceleratissu-
mum persequi. Ad hoc, populo Romano iam principio
inopi melius visum amicos , quam servos quxrere : tutius-
que rati , volentibus , quam coactis imperitare. Tibi vero
nulla opportunior amiciti nostra : primum , quod procul
absumus ; in quo offensa: minumum gratia , par ac si pro-
pe adessemus : dein , quod parentes abunde habemus , AMI-
COKUM neque nobis , neque caiquatn omnium satis fuit.
Atque hoc utinam principio tibi placuisset , profecto ex
populo Romano ad hoc tempus multo plura bona accepis-
ses , quam mala perpessus es. Sed quoniam humanarura re-
rum fortuna pleraque regit , cui scilicet placuit & vim &
gratiam nostram experiri , nunc , quando per illam licet,
festina } atque uti ccepisti , perge. Multa atque opportuna
babes quo facilius errata officiis superes. Postremo hoc
in pectus tuum demitte , nunquam populum Romanum be-
neficiis victum esse. Nam bello quid valeat , tute seis.
ORA-

Oratio Sulla. usi parentes. Que nos obedecen.


Experiri. sup. Te.
3>ii mtnuerc. Te Infundieren siendo Per illam. Ya que la fortuna te lo
tan enemigo de. la paz. concede.
Wicessituinem La dura necesidad. Vti cfisti. Y como empezaste a-
Persequi. Zeuma. caba.
Xam priraipio. Pobre desde el prin- Quodfaciliu*. Con que poder con ser-
cipio de su fundacin. vicios satisfacer tus yerros.
Nostra. Que nuestra amistad. Numqutm. Que jamas uinguno ex-
in quo offensa. En lo que no pue- cedi en hacer bien al pueblo
de haber dallo alguno. Romano.
362 SELECT. .

ORATIONES EX T. LIVII HISTORIA.

E.Y LIBRO SECUNDO.

Oratio P. Val. Publicla ad Populum. C. 7.

N unquam ne ergo ulla adeo vobis spectata virtus erit,


ut suspicione violari nequeat ? Ego , me illum accerrimum
Regucn hostem , ipsum cupiditats regni crimen subjturum.
timerem ? Ego , si in ipsa arce Capitoliaque habitarem , me-
tui me crederem posse civibus meis ? Tarn levi momen
to mea apud vos faina pendet ? Adeone est fundata vi
ter fides , ut ubi sim , quam qui sim , magis rfrt ? Nonob-
stabunt P. Valerii sedes libertati vestrae , Quirites j tuta
erit vobis Velia. Deferam non in planum modo aedes , sed
colli etiam subiiciam : ut vos supra suspectum me civem
habitetis. In Velia aedificent , quibus melius quam P. Va
lerio creditur libertas.

EX LIBRO TERTIO.
Oratio Legatorum Vakrii , \ >Horatii ad plebem in 'Sa
cro monte. C. 53.
Quae consilii fuerunt , adeo aequa postulatis , ut ul
tra vobis deferenda fuerint. Libertati enim ea praesidia
petitis , non licentiae ad impugnandos alios. Ire vestrae
magis ignoscendum, quam indulgendum est: quippe qui
cru

VH. der mas , &c.


Ulla adeo. Sertao respetable. Velia. Asi se llamaba lo mas alte
Me ilium. Este Publicla era el Cdn- del monte Palatino donde hacia
sul , compafiero de Junio Bruto, la casa.
quienes arrojaron de Roma los Sed colli. Sino que la pondr de-
Reyes Tarquinios. Muerto Bruto, bajo del monte Palatino, esto
como oo se le seal sucesor, y es, que el monte la cubra,
l se mantena solo Consul , y Creditur libertas. Se confia la li-
fabricaba en la parte mas alta bertad.
del monte Palatino una casa , el XIII.
vulgo empez murmurar dicien- Qua contilii. En vuestra pretension;
do : qne se quera hacer Rey , y que se reduca que se quita-
por eso arguye repugnantibus. sen los diez varones , y en su lu-
Metui. Creera poder ser temido de gar se creasen Tribunos dla Pie-
mis Ciudadanos. be, como antiguamente.
Irai momento. En tan poco estriba, 8f. Ea presidia. Los tribunos defenso
ra/ ubi sim. Por la casa que edificaba. res , &c.
Magis referai. Que se ha de aten- Indulgendum. Que contemporizar.
TIT. LIT. 363
crudelitatis odio in crudelitatem ruitis : & prius pene quam
ipsi liberi sitis ,' dominari iam in adversarios vultis. Nun-
quam ne quiefcet civitas nostra suppliais , aut Patrum in
Plebem Romanam , aut plebis in Patres ? Scuto vobis
magis quam gladio opus est. Satis superque humilis est,
qui iure aequo in civitate vfvit, nee inferendo iniuriam,
nee patiendo. Etiam , si quando metuendos vos praebituri
estis , quum , recuperatis magistratibus , legibusque ve-
stris , iudicia penes vos erunt de capite nostro , fortunis-
que , tunc , ut quxque causa sit , statuetis : nunc libertatem
repet satis est.
EX LIBRO SEXTO. .

Oratio M. Furii Camilli ad milites perterrtoi hostium


numero. . 7.

Quae tristitia , milites , haec ? quae inslita cunctatio est?


Hostem , an me, an vos ignoratis? Hostis est quid aliud,
quam perpetua materia virtutis , gloi;iaeque vestrae ? Vos cen
tra , me duce , (ut Falerios , Veiosque captos , & in capta pa
tria Gallorum legiones cassas taceam ) modo trigminas vi-
ctoriae triplicem triumphum ex his ipsis Volscis, & JEquis
& ex Etruria egitis. An me , quod non dictator vobis , sed
Tribunus signum dedi, non agnoscitis ducem ? eque ego
maxima imperia in vos desidero , & vos in me nihil praeter
me ipsum intueri decet. eque enim dictatura mihi unquam
nimos fecit , ut ne exsilium quidem ademit. Iidem igitur
omnes sumus : & quum eidem omnia in hoc bellum affe-
ramus , quae in priora attulimus j cventum eundem bel
li exspectemus. Simul concurreritis , quod quisque didicit
ac

In crudelitatem. Contra la Crueldad guerra se hacia contra los de Aucio,


de los Decemviros. que traan un exrcitomuy nume-
fuam ipsi. Que vosotros estis libres roso , pero quedaron veocidos.
de los Decemviros. Trigmina victoria. Como la victoria
_/ suppliciis. Disensiones, oposiciones. de los tres hermanos Horacios.
lure ifquo. No quiere decir que todos Tribunus. Porque solo era Tribuno de
seau iguales , sino Cada uno segn los soldados con potestad Consular.
su condicin. Maxima imperia. Grande domiua-
ludtcia penes. En vuestro poder esta- cion 6 potestad.
r el juzgar de nuestra vida ,&c. mnimos fecit. Me did valor.
Vil. simul concurreritis. Luego que *-
Cunctatio. i Qudtteucion esesta ? La cometis.
364 SELECT. ORAT.
consuevit , faciet. Vos Vincetis , illi fugicnt.

EX LIBRO NONO.
Oratio 5p. Postumii , qui sub iugum Consul missus erat , in
Senat , de face ad Caudium facta. . 8.

Haud sum ignarus , Cnsules , ignominia; , non honoris


causa me primutri excitatum ; iussumque dicere , non tan-
quam senatorem , sed tanquam reum , qua infelicis belli, qua
ignominiosa: pacis. Ego taman , quod eque de noxa nostra,
neque de poena retulistis , omiss defenssione , qua: non difffi-
cillima esset a'pud haud ignaros fortunarum hamanarum,
necessitatumque ; sententiatn de eo , de quo retulistis , pau-
cis peragam j qua: sententia testis ereit, mihine, an legionibus
vestris pepercerim , quum me seu turpi seu necessaria spon-
sione obstrinxi. Qua tameri , quando in iussu populi facta est,
non tenetur populus Romanus : nee quicquam ex ea , prseter-
quam corpora nostra debentur Samnitibus. Dedamur per Fe
riales , nudi vinctique , exsolva'mus religione populum , si
qua obligavimus ; ne quid divini humanive obstet , quomi-
nus iustum piumque de integro ineatur bellum. Inter
Cnsules exerctutn scribere , armare , educere placet : nee
prius ingredi hostium fines, quam omnia iuxta in dedi-
tionem nostram perfecta, erunt. Vos , Dii immortales , pre-
cor quassoque , si vobi's non fuit cordi. Sp. Postumium , T.
Veturium Cnsules cum Samnitibus prospere bellum g
rera j at vos satis habeatis , vidisse nos sub iugum mis-
sos , vidisse sponsione infami obligatos , videre , nudos
vintosque hostibus deditos : omnem iram hotium
no

VIII. batalla , las causas de la guern,


Qua infelcis. Ya dp una infausta y por su medio se admitan , i
guerra , ya de una ignominiosa no las causas.
pa?. Religione. Como en los convenios
Quand. Puesto que ni de nuestro mediaban ceremonias sagradas,
pe; juicio, ni de nuestro suplicio seria escrupuloso do estar i lo
disteis partp, rf hicisteis meo- pactado.
cion en el Senado. Cnsules-. Que nuevos Cnsules alis-
X>c eo. De la ignominiosa Faz he- ten un exrcito , &c.
cha con los Sa moites. Perfecta erunt. Antes que se haya
Obrtrinxi. Cuando me obligu una concluido nuestra entrega, &c
promesa , &c. Non fuit. No llevasteis bien , &c.
Feciali*. Estos eran unos Ministros, Sub iugum. El habernos hecho pasar
que trnian Ja obligacin de deca- por baxo del yugo.
rar 4 los enemigas antes de la
EX TIT. LIT. 365
nostris capitibus excipientes: novos Cnsules legionesque
Romanas ita cum Samnite gerere bellum velitis , ut omnia
ante nos Cnsules bella gesta sunt. ' ;

EX LIBRO PRIMO ET VIGSIMO.


Oratio Hemmnis ad Carthaginienses contra Hanniba-
lem de rapto fceder. C. lo.
Dixerat Hanno , per Dos federum arbitros ac testes,
monuisse , pradixisse se ne Amilcaris progeniem ad exer-
citus mitterent. Non manes , nqn stirpein eius conquiescere
viri : nec unquam doee sanguis nominisque Barcini quid-
quam supersit , quietura Romana fosdera. iuvenem flagran
tem cupidine regni , viamque unam ad id cernentem , si ex
bellis bella serendo , succinctus armis legionibusque vivat,
velut materiam igni prasbentes , ad exerdtus misistis. Alui-
stis ergo hoc incendium , quo nunc ardetis. Saguntum ve-
stri urcumsident exercitus , unde arcentur federe : mox
Carthaginem circumsideount Romance legiones , ducibus
iisdem Dii's , per" quos , priore bello rupta federa suat
ulti. Utrum hostem , an vos , an fortunara utriusque po-
puli ignoratis ? Legatos sociis & pro sociis venientes
bonus imperator vester in castra non admisit : ius gen
tium sustulit. Hi tarnen unde ne hostium quidem legati
arcentur , pulsi ad vos veniunt , rex ex federe repetunt.
Publica fraus absit : auetorem culpx & reum crimi-
ais

Excipientes. Recibiendo toda la Ira Velut materiam. Como dando p-


de los enemigos sobre nosotros. bulo al incendio.
Esto era reducirse i. ser anathe- Unde arcentur. Adonde no podan
mas. llegar por razn de la alianza
Ante nos. Porque solo ellos fueron con los Romanos.
los desgraciados. Priori bello. En la primera guerra
Fuica.
X. Vtrum hostem. Se entienden los Ro-
Faederunt arbitros. Jueces de las nos.
alianzas. utriusque pofuli. Romano , y Carta-
Progeniem. 1 hijo-de Amilcar , Ha- gines.
inbal. Pro sociis. Por los Saguntinos. Vase
<on manes. Que ni las almas de sus Livio.
difuntos podan estar quietas. Va- lus gentium. Aniquilo el derecho de
liente expresin. - gentes.
Flagrantem. Encendido en deseo de Ad vos veniunt. Estaban all los Le-
rpynar. gados de Roma.
Bella serendo. Moviendo y fomen- Publica fraus. Nada se har contra
raudo unas guerras despus de la alianza en un consejo publico.
otras.
SELECT. ..
nis deposcunt. Quo lenius agunt , segnius incipiunt ; erj,
quum cperint , vereor , ne perseverantius ssviant. iEga-
tes nsulas , Erycemque ante oculos proponite ; quae ter
ra marique per quatuor & viginti anns passi skis. Nee
puer his dux erat , sed pater ipse Amilcar , Mars alter,
ut isti volunt. Sed Tarento tum in Italia non abstinuerainus
ex faedere : sicut nunc Sagunto non abstidemus.
Vicerunt ergo Dii hotninesque , & id de quo verbis
ambigebatur , uter populus fcedus rupisset , eventus bel
li , velut aequus index ' unde ius stabat , ei victoriam de-
dit. Carthagini nunc Aiinibal vineas turresque admovet:
Carthaginis moenia quatit ariete. Sagunti ruinae ( falsus
utinam vates sim ) nostris capitibus incident : susceptuni-
que cum Saguntinis bellum , habendum cum Romanis
est. Dedemus ergo Annibalem ? dicet aiiquis. Scio me-
am levem esse in eo auctofitatem , propter paternas ini-
micitias : sed Amilcarem eo peiisse lsetatus sum , quod , si
ille viveret , bellum iam cum Romanis haberemus : & nunc
iuvenem , tanquam furiam facemque huius belli , odi ac
detestor. Nee dedendum solum ad piaculum rupti foe
deris , sed , si nemo deposcat , devehendum in ultimas ma
ris terrarumque oras , ablegandumque eo , unde nee ad
nos nomen famaque eius acceder , ne solcitare quie
ta; civitatis stamm possit. Ego iia censeo , legatos ex
templo Romarn mittendos , qui senatui satisfaciant. Alios,
qui AnnibaJi nuncient ut exercitum ab Sagunto Abduct,
ipsumque Annibalem ex foedere Romanis dedant : ter
tiana legationem ad res Saguntinis reddendas , dcerna

Segnius. Con mas tardanza floje- Unde ius stabat. Did la victoria al que
dad. tenia derecho.
Mgat es nsulas. . Lutacio consul, Carthagni nunc. Porque todo el dao
vencida la armada uaval de Car- que hiciese Hanibala Sagunto re-
tago junto la isla Egates,puso sultaria eu perjuicio de Cartago,
fin la guerra : poco despues y ello fue asi.
Eryce ciudad muy fortalecida, Dedemusergo. Entreguemos pues Ha-
cayd en poder de los Romanos. nibal i. los Romanos. Prosocufita.
Puer hie. Hablacondespreciode Ha- l\lec dedendum. Ni solo se deba entre-
nibal. gara este para que espiase la culpa
Vt iitivolunt. Ha' non era muy ene- de haber roto la alianza,
migu de Hanibal, y de sus parti- Ex fredere. Segn lo pide laaliacta.
darios. Decerno. ,os amigos de Hanibal pu-
JVon abstinueramus.No perdonamos i dieron entonces mas , y se publico
Tarento segn lo pedia la alianza. guerra los Romanos , como que-
Ambigebatur- Se disputaba. ca dicho en Livio.
TIT. LIV. 367

EX LIBRO SEXTO ET VIGSIMO.


Verba Legatorum Syracusanqrum in Scnatu advenus
M. Marcellum tunc Consulem. . .
Hieronymum postea Hippocratem & Epicydem ty-
rannos , quum ob alia , mm propter defectionem ab Roma
nis ad Annibalem , invisos fuisse sibi. Ob earn causam & Hi
eronymum prncipibus iuventutis prope publico consilio
interfectum ; & in Epicydis Hippocratisque caedem septua-
ginta nobilissimorum iuvenum coniurationetn factam: quos,
Marcelii mora destitutos , quia ad praedictum tempus exer-
citus ad Syracusas non admovisset , indicio facto, omnes
ab tyrannis interfectos. Earn quoque Hippocratis atque E-
picydis tyrannidem , Marcellum excitasse , Leontinis crude-
liter direptis. Nunquam deinde principes Syracasanorum
desiisse ad Marcellum transir , pollicerique , se urbem quum
vellet , ei tradituros, sed eum primo vi capere maluisse:
dein quum id neque terra , neque mari , omnia expertus,
potuisset , auctores traditarum Syracusarum fabrum
serarium Sosin , & Mericum Hispanum , quam principes
Syracusanorum habere , toties id nequicquam ultro offe-
rentes, prasoptasse ; quo scilicet iustiore de causa .vetu-
stissimos socios populi Romani trucidaret , ac diriperet.
Si non Hieronymus ad Annibalem defecisset , sed popu-
lus Syracusanus & senatus ; si portas Marcello Syracu-
sani publice , & non , oppressis Syracusanis , tyranni
eorum Hippocrates & Epicydes clausissent 5 Si Cartha-
giniensium animis bellum cum populo Romano gessis-
, sent;
XXX. . Auctores. Por conductores.
Quum ob alia. Entre otras cosas por Fabrum ararium. Fundidor, cal-
baber dejado el partido Romano derero. ,
por el de Hanibal. Toties id. Que mil veces le -
Prope publico. Cuasi como por de- metieron en vano que le entre-
terminacion pblica. gariau Zaragoza.
Quos. Los setenta nobles. Praoptasse\ Que quiso mas.
Marceili mora. Por la tardanza de Si non. Si no hubiera sido Gernimo
Marcelo, que era el Consul que el que se pas al partido de Ha-
estaba presente. nibal , siuo el pueblo , y Senado
Indicio facto. Habiendo dado aviso de Zaragoza , &c.
de la conspiracin los tiranos. Si portas Marcello. Si pblicamente
Marcellum excitasse. Que la excit los de Zaragoza hubieran cerrado
Marcelo. las puertas Marcelo, &c. -
Desiissead. Dexaron de ir pasndose Si Carthaginitnsium. Si con el mismo
al partido de Marcelo. odio que los Carthaginenses.
Quum id. El apoderarse de Zaragoza.
368 SELECT. ORJT.
sent : quid ultra quam quod fecerit , nisi ut deleret Syra-
cusas, facer hosiniter Marcelluin potuisse ? Certe praeter
mcenia & tecta exhausta urbis , & refracta spoliata
Deum delubra , Ds ipsis ornamentisque eorum ablatis,
nihil relictuui Syracusis esse. Bona quoque multis ademta:
ita ut ne nudo quidem solo , reliquiis direptae fortunas
alere sese ac suos possent. Orare se Patres Conscriptos , ut,
si nequeant omnia , saltern qua; compareant , cognosdque
possint , rebtitui dominis iubeant

Oraeio M. Marcelli Consults , obiecta sibi Syracusats


crimina diluentis. . 30. & 31.
Cum legatos exceder iussisset Laevinus , vetat Marcel-
lus , dicens: Maneant imoj ut coram his respondeat
quoniam ea conditione pro vobis , Patres Conscripti , bel
la gerimus , ut victos armis accusatores habeamus. Dujc
captae hoc anno urbes , fulvium reum , Marcellum
Syracuse habeant. Non adeo maiestatis populi Romani
imperiique huius oblitus sum, Patres Conscripti, ut , si
de meo crimine ambigeretur , Consul dicturus causam,
accusantibus Graecis , fuerim. Sed non quid ego fecerim,
in disquisiiionem venit , quam quid isti pati debueriat
Qui si non fuerunt hostes , nihil interest , nunc , an
vivo Hierone , Syracusas violaverim. Sin autem desci-
verunt , legatos nostros ferro atque armis petiemnt,
urbem , ac mcenia dauserunt, exerdtumque Carthagi-
niensium adversus non tutati sunt ; quis passos esse ho
stiiia , quum feerint , indignatur ? Tradentes urem
principes Syracusanorum , aversatus sum : Sosin , & Me-
ricum Hispanum , quibus tantam rem crederem , potio-
res habui, Non estis , extremi Syrecusanorum t quippe qui
aiiis

Ut ne nudo. Que ni aun en el des- In dhquisiticnem. Es lo que se de*


nudo suelo. be averiguar.
Retiquiis directa. Con lus despojos Nihil interest. Lo mismo et que si
dess bienes saqueados. ahora, &c. o estando.
Orare se. Los Legados de Zarago- Desciverunt.Hi se rebelaron.
za rogaban , &c. Jt'assos ene. El que hayan sufrid
XXX. & XXXI. el rigor del enemigo, habindo
la c/ex. Luego eran acusadores sos- se portado como taits.
pechosos, porque habiendo sido Quibut tautum. Pai a poderme fiar de
vencidos estaran agraviados. ellos, ios tuve por mejores.
Ambigeretur. Se disputase. jVok estistxtremi. No sois de ios mai
Greets, ios de Sicilia. villanos de Zaragoza aloqese ve.
EX TIT. LIV. 369
aliis humilitatem obiiciatis. Quis est vestrum , qui se mihi
portas aperturum : qui armatos milites meos in urbem acce-
pturum promiserit ? Odistis , & exsecramini eos qui fecerunt,
& ne hic quidem contumeliis en eos dicendis parcitis : tan-
tum abest , ut & ipsi tali quicquam facturi fueritis. Ipsa humi-
litas eorum , Patres Conscripti , quam isti obiiciunt , mxi
mo argumento est ; me neminem , qui navatam operam Rei-
public nostrae velit , aversatum esse. Et antequain obsi-
derem Syracusas , nunc ilegatis mittendis, nunc ad. collo
quium eundo , tentavi pacem : & posteaquam eque legatos
violandi verecundia erat ; nee mihi ipsi congresso ad por
tas cum principibus , responsum dabatur , multis terra ma
nque exhaustis laboribus , tarnen vi atque armis Syracusas
cepi. Quae captis acciderint , apud Annibalem & Chartagi-
nienses victosque iustius , quam apud victoris Romani po-
puli senatum , quererentur.Ego, Patres Conscripti, Syracu
sas spoliatas si negaturus essem , nunquam spoliis earum
urbem Romam exornarem. Quae autem singulis victor aut
ademi aut dedi ; cum belli iure , tum ex cuiusque mrito , sa
tis scio me fecisse. Ea vos rata habeatis , Patres Conscripti,
necne magis Reipublicas interest , quam mea. Mea quippe
fides exsoluta est. Ad Rempub. pertinet , nee acta mea re-
scindendo, alios in posterum segniores duces faciatis. Et
quoniam coram , & Siculorum , & mea verba audistis. Pa
tres Conscripti , simul templo excedemus , ut , me absente,
liberius consuli senatus possit.

Oratio P. Scipionis ad milites. Ibid. C. 43.

.. Ad urbem unam oppugnandam si quis vos adductos


-, i cre-

Xt ne hic. Ni aun aqui os abstenis Spoliis eorum. Con los despojos da


, de decir injurias contra ellos. Zaragoza.
fui navatam. Que gustase de socor- Raa habeatis. Que las deis por va-
,.rer, favorecer la Repblica. lidas , bien hechas.
Congresro ai pirtas Habiendo con- Mea qutppe. Cumpl con mi obli-
currido las puertas de la ciudad. gacion.
Victosque iustius. Con mas rzon se Rtscinendo. Anulando,
quejarn delante de Haoibal, y Simul templo. Juntos saldremos de
de los Ca'thagioeses, que &c la Curia. / '
Syracusas. Si yo negase que se sa- Liberius consuli. Pueda deliberar mas
qu i Zaragoza, libremente.
Pars IL Aa
g?0 SELECT. ORJT.
credit , is magis operis vestri , quam emolumenti rationem
exactam , milites habet. Oppugnabitis enioi vere tnnia
unius urbis , sed in una urbe universam ceperitis Hispaniam.
Hie sunt obsides omnium nobilium regum populorumque:
qui simul in potestate vestra erunt , extemplo omnia , qua;
nunc sub Carthaginiensibus sunt , in ditionem tradent. Hie
pecunia omnis hostium , sine qua neque Uli gerere bellum
possunt , quipe qui mercenarios exercitus alunt ; & qux no
bis mximo usui ad conciliandos nimos barbarorum erit.
Hic tormenta , arma , armamenta , & omnis apparatus belli
est y qui simul & vos instruet , & hostes nudavit. Potiemur
praeterea quum pulcerrima opulentissimaque urbe , tum op-
portunissima portu egregio : unde terra manque , quae belli
usus poscunt , suppeditentur. Qu quum magna ipsi habe-
bimus , tum demserimus hostibus multo maiora. Hxc illis
arx , hoc horreum , serarium , armamentarium , hoc omnium
rcrum reeeptaculum est. Hinc rectus in Africain cursus est}
haec una inter Pirasneum & Gades stadio : hinc omniHispa-
niae inminet Africa. Sed quoniam vos instructos & ordi-
natos cognosco j ad Carthaginem novam oppugnandam to-
tis viribus & bono animo transeamus.

EX LIBRO TRIGSIMO.

Oratio Annibalu ad Scipiomm de . . 30;.

Si hoc ita fato datum erat , ut qui primus bellum intuli


populo Romano, quique toties prope in manibus victo-
riam habui, is ultro ad pacem petendam venirem; la
ter te mini sorte potissimum datum, quo peterem.

XL1II. noble puerto.


In magis. Mejor cuenta ha hecho es- Suppeditentur. Se suministreo.
te de vuestro trabajo, quede su Airarium , armamentarium. Tesore-
propia utilidad. rla , arsenal, y almacn geaerll
Unius urbis. De Cartagena en bspa de todas las cosas.
fia, que los exortaba combatirla. Hxc una. La nica plaza fuerte W"
Qui simul. Que luego que caiao en tre los Pirineos, y Cadiz;
. vuestro poder. Imminet. Domina.
f^ditionem. Lo transferirn i. vues- A'XX.
tro dominio. Si hoc ita. Si estaba de tal suerte de-
JUertetiarios. Asalariados. terminado por los bads.
t qux\Y estos tesoro* , d dinero. Te. Scipion.
Opportunkrima, Muy util por su Peterem, La paz.
EX TIT. LIT. 371
Tibi quoque inter multa egregia non in ultimis laudum
hoc fuerit, Annibalem, cui tot de Romanis ducibus
victoriam Dii ddissent j tibi cessisse , tque huic bello,
vestris priusquam nostris ciadious insignis , fi nena impo
sasse. Hoc quoque ludibrium casus ediderit fortuna , ut
cum ptre tuo consul e ceperim arma cum eodem pri-
mum Romano imperatore signa contulerim $ ad filiutn
eius inermis ad pacem petendam veniam, Optimum qui-
dem fuerat , eam patribus nostris meutern datam Dus
esse , ut & vos Italiae : & nos fricas imperio contenti
essemus. Neque enim ne vobis quidem Sicilia atque Sar
dinia satis digna pretia sunt pro tot classibus , tot exer-
citibus , tot tarn egregiis amissis ducibus. Sed prxterita
magis reprehendi possunt , quam corrigi. Ita aena appe-
tivimus , ut de nostris dimicaremus , nee in Itaiia solum
vobis bellum , nobis in Africa esset : sed & vos in portis
vestris prope ad mnibus signa armaque hostium vidistisj
& nos Carthagine fremitum castrorum Romanorum
exaudimus. Quod igitur nos maxime abominaremur , vos
ante omnia opt amis ; in meliore vestra fortuna de pace
agitur: agimus ii, quorum & maxime interest pacem esse,
& qui'quodcumque egerimus , ratum civitates nostras ha-
biturae sint. Animo tantum nobis opus est non abhorrente
quietis consiliis. ,
Quod ad me attinet , iam setas , senem in patriam
revertentem , unde puer profectus sum , iam secundae,
iain adversas res ita erudierunt , ut rationem sequi,
quam fortunam malim. Tuam & adolescentiam , & per-
felicitatem , ferociora utraque , quam quietis
o

Vltimit laudum. No sera de tus me- Exauiimus. El exreito que tenia


cores alabaczas, esto es, ser la all Scipion.
mayor. Votante omnia. Antes qualquier cn
Hoc quoque. Y si tambin anadi la dicion por dura que fuese os ven-
fortuna este otro juguete de la dria ancha , ahora estais en mejor
casualidad que, &c. fortuaa, Sic.
Cum eodem primum. Con el primer Ratum. Lo han de tener por vlido,
General Romano que pelee. por hecho.
Mentem. Tal pensamiento les bu- ferociora. Hace posicin en termi-
- bieran dado los Dioses. naciou neutra por mas elegan
te de nostris. Para perder pelean- ca.
do lo nuestro. Quam quietis. Querrn antes con-
Hostium. Del mismo Hanibal , 7 fjos feroces , que pacficos.
los suyos.
Aa2
372 SELECT. ORAT.
opus est consiliis , memo. Non titnere incerta casuum. re-
putat , quera fortuna nunquam decepit. Quod ego fui ad
Trasimenum , ad Cannas , id tu hodie es. Vix dum milita
ri aetate imperio accepto , omnia audacissime incipientem
nusquam fefellit fortuna. Patris & patrui persecums mor
tem , ab calamitate vestrae domus decus insigne virtutis,
pietatisque eximia: cepisti : amissas Hispanias recuperas-
ti ; quatuor inde Punicis exercitibus pulsis : consul creatus,
quuin ceeeris ad tutmdam Italiam parum animi esset,
transgressus in Africam , duobus hie exercitibus caesis , biais
eadem hora captis simul incensisque castris , Syphace po-
tentissimo rege capto , tot urbibus regni eius , tot nostri
imperii erepiis , me , sextumdecimum iam annum haeren-
tem in possessione Italiae , detraxisti.
Potest victoriam malle , quam pacem , animus. Novi
vobis spiritus magis magnos quam utiles. Et mihi talis ali-
quando fortuna affulsit. Quod si in secundis renus bonam
quoque mentem darent Dii , non a solum quae evenissent,
sed etiam e , qua: evenire possent , reputaremus. Ut o-
mnium obliviscaris aliorum , satis ego documenti in omnes
casus sum. Quem nudo castris inter Anienem atque urbetn
vestram positis , ac iam prope scandentem mcenia Roma: vi
deras ; hic cernis , duobus fortissirhis viris fratribus , clarissi-
mis imperatoribus orbatum , ante momia prope obsessa: pa
triae , quibus terrui vestram urbem , ea pro mea deprecan-
tem. Maxima: cuique fortuna: minime credendum est. In
bonis tuis rebus , nostris dubiis , tibi ampia specio-
sa danti est pax ; nobis petentibus magis uecessaria,
..-' quam

Incerta casuum. Asi como spera hutres juveniles de Scipion.


montium, lo spero de los montes: Ego documenti. Puedo ser bastante
opaca domorum, lo oscuro de la exemplo de feliz, infeliz fortuna.
casa; inerta casuum , Jo inci: rto Duobus fortitsimis. Tres hermanos
dlos acontecimientos ; eran sus- haba perdido, Asdrubal , Magon
tantivados en el plural. y h a non : quiz no sabria aun la
Militari tate. Haba de Scipion muerte de Magon.
que apias tenia la edad para En pro mea. Suplicando por aque-
spr General. los males, con que aterr vuestra
inis eadem. Saqueados, y quema- ' ciudad de Roma,
dos un mismo tiempo ios dos Maxtmx. Ninguno debe fiarse de una
campos. grau fortuna.
R>B/ercmKj\Corjsderariamos]ov3 Tibi ampia. 1.a paz esa ti que la coo-
nidero. Va con estos rodeos dao- cedes grande , y honorfica,
do consejos, y reprendiendo los
tit. Lir. 373
quam honesta; JMelior tutiorque est certa pax , quam s pe-
rata victoria. in tua , illa in deorutn manu est. Ne
tot annorum feli.itatem in unius faorae dederis discri
men. Cum tuas vires , tum vim fortunas : Martemque bel
li communem propone animo. Utrimque ferrum , corpo
ra humana erunt. Nusquam minus quam in bello eve'n-
tus respondent. Non tantum ad id , quod data pace , iam
habere potes , si prselio vincas , glorias adiceris ; quantum
ademeris, si quid adversi eveniat. Simal parta, spe-
rata decora unius hora fortuna, evertere potest. Omnia in
pace iungenda tuje potestatis sunt, P. Corneli: tunc ea
habenda erit , quam Dii dederint.
Inter pauca felicitatis virtutisque exempla M. Atti-
lius quondam in hac eadem terra fuisset , si victor pa
cea petentibus dedis-et patribus nostris \ sed non sta-
tuendo tandem felicitad moduin nee cohibendo efferen-
tem se fortunam , quanto altius elatus erat , eo fcedius
corruit. Est quidem eius , qui dat. non qui petit : condi
tions dicere pads : sed forsitam non indigni simus , qui
nobismetipsis multam irrogemus. Non recusamus , quin
omnia propter quae bellum initum est , vestra sint \ Si-
cilia , Sardinia , Hispania , quidquid insularum toto inter
Africana Itaiiamquc continetur mari. Carthaginienses,
inclusi fricas littoribus , vos (quando ita Diis placuit)
externa etiam terra mari^ue videamus regentes iinpe-
ria. Haud negaverim , propter non nimis sincere peti-
tam aut exspectatam nuper pacem , suspectam esse vo-
bis Punicam fidem. Multum per quos peiita sit, ad fi-
dera tuendae pacis , pertinet , Scipio. Vestri quoque
(ut audio ) ^Patres non nihil etiam ob hoc, quia pa-
rum dignitatis in legatione erat , negaverunt pacem.
Annibal peto pacem : qui neque ' peterem nisi uti-
lem crederem , & propter andern utilitatem tuebjr
earn,

Ilia in. la victoria est en poder, afrenta.


&c. Dicere pacts. Proponer las condi-
Dederis discrimen. Ponas en riesgo. ciernes.
Alitemque. La suerte comuo de la Non indigni. No estamos en estado
guerra. tan infeliz, que nos condenemos,
Eventut. Se entiende esperados. &c.
Poteuatif sunt. En tn mano est. Per quot. Por medio de quienes se
Tune ea. Quando se d la batalla. pidi la paz, esto es, qu digui-
ti foedius. Cay coa tanta mas dad teaian.
37 SELECT, ..
dam destitu inter tot arinaias gentes Africa cerneretis , ne
mo ingemuit. Nunc quia tributum ex privato conferendum
est ; tanquam in publico funere comploratis. Quam vereor,
ne propediem sentiatis levissimo in malo vos hodie lacry-
masse '
EX LIBRO TRIGSIMO QUINTO.

Oratio Annibalis ad Antiochum , qua Roman amicitis


suspicionem se atnolitur. . 19.

Pater Amiicar , Antioche , parvum admodum me , quum


sacrificaret, altaribus admotmn iureiurando adegit , nua-
quam amicum tore populi Romani. Suo hoc sacramento sex
& triginta annos militavit : hoc me in pace patria mea
expulit : hoc patria extorrem in tuam regiam addux.it : hoc
duce , si tu spein mcam destitueris ubkumque vires , ubi ar
ma esse sciam , hue veaiam , toto orbe terrarum quaerens
aliquos Romanis hostes. Itaque si quibus tuorum meis cri-
minibus apud te crescere bet , aliam materiam crescendi,
quam ex me quserant. Odi , odioque sum Romanis. Id me
verum dicere pater Amilcar & Dii testes sunt. Proinde
quum de bello Romano cogitabis , inter primos amicos An-
nijalem habeto. Si qua res te ad pacem compellet , in id
consilium alium , cum quo deliberes , quserito.
. FINIS

Orationum ex Curti, Sallustio TLivio excerptarum.

VI-

publie Asdrubal Hedo reprehen- Hoc. Esta enemistad con los Ro-
diri ft Haoibal es el Senado dicin- roanos.
dole que su risa era intempestiva Eise sciam. Scilicet contra Romanos,
en el sentimiento pblico, y como Aliquot Romanit. Algunos que sean
esto provena de que cada uno enemigos de los Romanos,
deba escotar su parte para com- Si quibus. Si gustan algunos de los
plerar el dinero que p dian los tuyos ganar crdito contigo por
RomaDos, Hanibal uogdque aque medio de dlitos mos. >
lio fuese sentimiento pblico , y Aliam materiam. No el decir que
solo era particular. Hanibal era amigo de los Ro-
XIX. manos.
Hoe sacramento. Bajo este juramen- In id. Para eta determinacin bus
to , esta palabra. ca otro con quien deliberar.
377
VIDA ESCRITOS

DE PLINIO EL JOVEN.

\^>ecilio Plinto Segundo, nieto hijo adoptivo del Histo


riador , aunque muy inferior en los talentos de ciencia , fue
natural de Cono , y discpulo de Quintiliano : obtuvo de Tra-
jano las mayores dignidades del Imperio , hasta llegar
ser Consul, bajo cuya dignidad peror el panegrico que
aqu se pone j monumento el mayor que de esta especie ha
quedado de la antigedad. Fu un hombre muy humano, y
as gobern siempre los pueblos de su gobierno $ y era tan
ta su compasin , que en presencia de Trafano se atrevi
orar en favor de los Christiams en una grave persecucin
que contra ellos se levant , como se puede ver en la Carta.
que le escribi sobre este asunto. Seria largo de contar las
virtudes y prendas naturales de este benigno , liberal y des
interesado Hroe. Vase su vida en el principio de sus
obras. Aunque escribi Oraciones y una Historia de su
tiempo , solo tenemos de l una Coleccin de Cartas , y el
Panegirice : aquellas son muy buenas , pero inferiores las
de Cicern , aunque en todas reyna la humanidad y candi
dez de su nimo. Este es verdaderamente plausible , y el
monumento mayor que en materia de panegricos nos ha da
do la antigedad.

. PLINII CAEC. SECUNDI CONSULIS.

PANEGYRICUS
V

NZRViE TRAIANO AUGUSTO DICTUS.

ARGUMENTO.

L a materia del panegrico son as alabanzas de


Tra-
378 ,
Trajano : le divide en dos funtos ; en las acciones de su
vida publica y privada. El primer punto le trata con
algn orden de tiempo y lugar ; empezando desde su adop
cin hasta su tercer consulado , en el cual dixo Plinio este
Panegrico. Elogia todo lo que hito en este intermedio con
moderacin , liberalidad , benignidad y utilidad del
Pueblo , y lo adorna muchas veces con bastante flori
dez y algo de potico , cuyo estilo no es muy ageno de
tales panegricos. El mismo Plinio en la Ep. 18.
Severo y lib. 3. dice que est seguro de que este estilo
festivo y alegre es propio del asunto. Ac mihi qui-
dem confido in hoc genere materias iaetioris stili con
stare rationem , &c. Pero la mayor parte de la alaban-
la se encierra entre la Toga y la Paz , porque guer
ras , aunque habia hecho algunas , fue antes de haber as
cendido al Imperio y y tenia hasta entonces Trajano
mas seales de ser buen General , que hazaas ejecu
tadas. Despus gasta lo restante en los hechos de su
vida privada , en la compostura de su casa , muger y
hermana , iaj que alaba mucho. Dijo este panegrico
siendo Consul Plinto , Por la costumbre que tenan de dar
las gracias al Prncipe por su elevacin al Imperio. Pues
habiendo sido creado Trajano por tercera vez Cnsul en
el mes de Enero , dio Plinio el Consulado honorario (i
estos llamaban Cnsules sufectos ) y le atribuy los meses
de Setiembre y Octubre , en cuyo tiempo y en los pri
meros das de su consulado dio al Emperador en su
nombre y el de su Colega Tertulo las gracias ; y como
esto lo hiciese brevemente en el Senado, en atencin al
tiempo y lugar , despus lo extendi y ampli en un vo-
lumem , que segn era costumbre , o ley en tres dias los
amigos que andaban solcitos de las alabanzas del Princi
pe. Asi lo dice el mismo Plinio en la espresada Ep. 8.
Severo lib. 3. Officium consulat us iniunxit mihi,
ut reipublicae nomine Principi gratias agerem. Quod,
ego in Senatu quum ad rationem & loci , & temporis
ex more fecissem , bono civi conveniemissimum cre-
didit , eadem ilia spatiosius , & uberius volumine am-
plecti. T te volumen es el panegrico que tenemos, pe
ro no lo dixo as Plinio delante del Emperador , que
entonces hubiera sido abrumar , no alabar. Con razn se tie
ne
. la
por el monumento mayor que nos dexo . 379
antigedad
m sta materia.

CAPUT PRIMUM.

sapienter , Patres Conscripti , maiores insti


tueront , ut rerum agendarum , ita dicendi initium pre-
cationibus capere:quod nihil rite, nihilque providenter
homines , sine Deorum immortalium ope , consiiio , hono
re auspiarentur. Qui mos cui potius quam onsuli ? aut
quando magis usurpandus colendusque est, quam quum
imperio senatus , aactoritate reipublicae ad agendas pti
mo Principi gratias excitamur ? Quod enim praesta-
bilius est aut pulcrius mucus Deorum , quam castus &
sanctus & Dii simillimus Princeps i t 4 adhuc du-
bium fuisset , forte casuque rectores terris , an aliquo
numine darentur , Prinpem tarnen nostrum lique-
ret , divinitus constitutum. Non enim occulta potes-
tate fatorum , se ab love ipso coram palain reper-
tus. Electus est quippe inter aras & altara , eodemque
loci , quem Deus ille tarn marfestus se praesens quam c-
lum ac sidera insedit. Quo magis aptum piumque est,
te , Iupiter optime maxime , antea conditorem , nunc cpn-
servatorem imperii nostri , precari , ut mihi digna con-
su-

Cap. I. gido por providencia de los Dio-


A preeathnibus. Eo qualqulera em- ses.
presa el primer cuidado de ios Oiculta. Desconocida de nosotros,
antiguos era consultar sus Dio- Repertus. Despreciado Nerva de los
ses , y hacerles sacrificios. soldados por su vejez , habiendo
fihil rite S?gun el orden de las ce- entrado en el Capitolio , exclamo:
remontas sagradas , que tenia es- fausto, y feliz sea el Senado, y
fahl- cidas el colegio de los Au- Pueblo Romano. Yo Nerva adop-
gures. to Trajano , y le bago Cesar.
Autptcarentur. Aqu empezar, em- Aras altara. Las aras se consa-
preuder significa. graban lo Dioses superiores,
Qui mos. Quien debe observar mejor inferiores. Los altares solo los
esta costumbre, que uu Consul? Dioses superiores.
Colendasque ett. Se debe observar. EoAemquc loci. En este templo, el
Rectores. Los Principes. Capitolio.
Darentur. SI se daban los Principes Dtus ille. Jupiter Capitalino,
por el acaso por la providen- Conditorem. Llama fundador Ju-
cia de los Dioses. piter , porque su providencia fue
iqueret divinitus. Seria cosa clara necesaria A. Rmulo para fun-
que nuestro Principe ha sido ele- darlo.
38 . PLIN. PJNEGrRICUS.
suie , digna senatu , digna Principe contigat oratio : ut-
que omnibus qux dicentur me , libertas , fides , Veritas,
constet : tantumque specie adulationis absit gratiariun
actio mea, quantum , necessitate.
II. Equidem non ccmsuli modo sed omnibus civibus
enii'endmn reor ne quid de nostro Principe ita dicant , ut
idem iliud de alio dici potuisse videatur. Quare abeant,
ac recdant voces illae , qu3s litems exprknebat ; nihil
quale antea dicamus ; nihil eniin quale antea patitnur ,
eadem de Principe ptilam qua: prius praedicemus , neque enim'
eadem sereio loquimur , quae prius. Discernatur oratio-
nibus nostris diversitas temporum, & ex ipso genere gratia-
rum agendarum intelligatur , cui , quando sint actas. Nus-
quam ut Deo nunc , nusquam ut Numini blandiamur. Non
enim de tyranno , sed de cive ; non de domino , sed de paren
te loquimur. Unum ille se ex nobis , & hoc magis excelb't
atque eminet , quod unum ex nobis , putat ; minus hr>
minis se , quam hominibus praeesse meminit. IntelUgamus
ergo bona nostra dignosque nos 'ilHus usu probemus ; atque
identidein cogitemus quam si indignuui , si maius Prin-
cipibus prastemus obsequium , qui Servitute civium , quam
qui librtate betantur. Et populus quidem Romanus dile-
ctum

Conservatory, Porque primero de Eaiem secreto. Ocultamente mnlde-


Domiciano , despus de las tropas cirm>s de los malos Emperadores,
tumultuadas , pas el Imperio a Prius. Bajo Domiciano, que quera
Trajano, que le conserva sin dafio. se le llamase , y tuviese por Diqs.
Centtet. Sea manifiesta. Despus queescribid una carta sus
Tantumque. Y que mi accin de gra Procuradores , cuyo principio era:
cas diste tanto de la adulacin Dominus, & Deut noiter sic fieri
como dista de la necesidad. voluit : se mand que en adelante
II. no se le llamase de otra suerte.
Xquidem. Comprobacin en que toca Cui , quando. A quien , y en qu rey-
la cosa con mas claridad. nado se bao hecho, y han tenido
Vt idem iliud. Porque en todo quera por objeto uno de aquellos Prtn-
Plioio que fuese Trajano singular. cipes, que la adulacin figuraba
Voces ill.-:. Las alabanzas que daban Diosas.
Domiciano, y otros Empera- Non enim. Contencin , ntrela vida
dores crueles , que erau efecto del de Domiciano, y Trajano.
miedo. Se ex nobis, sup. Putat esse.
cadem. No hablamos pblica- Hoc magis. Por su humanidad,
mente del Principe loque antes. Illius usu. De gozar de la libertad
Zfeque enim. Porque de un Prncipe que nos concede,
cruel en pblico se habla bien, Dilectum. observa lo mas sobresa-
en secreto se maldice. lente de los Principes.
TRAUNO DICTUS. 38 1
tum Principum servat , quantoque paulo antea concentu
Drmosum aiiucn , hoc fortissimum personat : quibusque
iiqiiando clamoribus gestum alterius & vocem , huius
>ietatern , abstinentiam , mansuetudinem laudat. Quid nos
psi ? divinitatem Principis nostri , an humanitatein , tem-
erantiam, facilitatem , ut amor & gaudium tulit, cele
brare universi solemus ? Iam quid tarn civile , tarn sena-
:oriura , quam illud additum nobis Opthni cognomen?
quod peculiare huius & proprium arrogantia priorum Prin
cipum fecit. Enimvero quam commune, quam ex quo,
quod felices nos , felicem ilium priedicamus : alternisque
votis hcec faciat , htec aucliat quasi non dicturi , nisi fece-
rit , comprecamur ? Ad quas ille voces lacrymis etiam ac
multo pdore suffunditur. Agnoscit enim , sentitque sibi,
non Principi dici.
III. Igitur quod temperamentum omnes in illo su
bito pietatis calore servavimus , hoc singuli quoque me-
ditatique teneamus ; sciamusque nullum esse neque sin-
cerius neque acceptius genus gratiarum , quam quod il
las acclamationes semulemur, quae fingendi non habent
tempus. Quantum ad me pertinet laborabo ut oratio-
nem meam ad modestiam Principis moderationemque
submittam : nee minus considerabo quid aures eius pa-
ti po&sint , quam quid virtutibus debeatur. Magna Sc
in

Concentu. Solan los jdvenes de mejor Alternisque votis. Rogamos con re-
voz componer algo en alabanza cprocos deseos de que te hiciese
del Emperador. feliz. Rogaba Trajauo, que Dios
Formosum alium. Dom iciano , porque los oyese si l perseveraba en me
fue hermoso y gallardo, de alta es- recer la aprobacin del Senado.
tatura, semblante modesto y vi- Non Prineipi. Que se dirigen l,
goroso, grandes ojos , pero de cor- no su dignidad.
ta vista , y una alma fea y negra III.
como carboo. Temperamentum. La moderacin de
Huius pietutem. Estas alabanzas ha- todos los Senadores.
cen vez de narracin. Pietatis calore. En aquellas repenti-
Gaudium tulit. Segn el amor , y el as aclamaciones del amor.
gozo nos impelen. Meditatique. Con elogios preparados.
Tarn civile. Tan comn en Roma , y Mmulemur. Que el imitar aquellos
eo el Senado. elogios, &c.
Optimi cognomen. Que dar el ttulo Quantum ad me. De su persona , y
deOptimolosPrincipes.quesolo de la del Prncipe: se concilia
es propio de Jpiter. la atencin.
Huius. De Trajauo. Submittant. Acortar mi oracin.
Principum fecit. Esta breve narra- Quid aures. Qu es lo que el pue-
cion a estender en su lugar. 4c or sin sonrojarse.
382 , . PLIN. PANEGVMCUS
inusitata Principie gloria , cui gratias acturus non tam
vereor , ne me in laudibus suis parcum , quam ne ni-
mium putet. me cura , hsec difficultas sola circum-
stat. Nam merenti gratias agere facile est , Patres Con-
ecripti. Non enim periculum est ne , quum loquar de hu-
manitate , exprobrari sibi superbiam credat ; cum de fru-
galitate luxuriarn j quum de dementia , crudelitatem;
quum de liberalitate , avaritiam; quum de benignitate,
livorem i quum de continentia , libidiaem ; quum de la-
bore, inertiamj quum de fortitudine, timorem. Ac ne
illud quidem vereor , ne gratus ingratusve videar , prout
satis aut parum dixero. Animadverto cnim etiam -Deos
ipsos non tam accuratis adorantium precibus , quam
innocentia & sanctitate laetari, gratioremque existiman,
qui delubris eorum puram castamque mentem , quam qui
meditatum carmen intulerit.
IV. Sed parendum est senatusconsulto quod ex
militate publica placuit , ut consulis voce , sub titulo
gratiarum agendarum , boni Principes , quae facerent,
recognoscerent j mali , qux facer deberent. Id nunc eo
magis solemne necessarium est j quod parens noster
privatas gratiarum actiones cohibet & comprimit : in-
tercessurus etiam publicis , si permitteret sibi vetare,
quod senatus iaberet. Utrumque , Caesar Auguste , mode-
rate , & quod alibi tibi gratias agi non sinis , & quod hic
sinis. Non enim te ipso tibi honor iste , sed ab agenti-
bos

me cura. El no exceder en las Mali qua. Advirtiesen los mal


alabanzas. Principes lo que deban bacer.
Merenti. Al que lo merece. Solemne. Principal.
JNon enim. Como con los malos. Intercessurus. Prohibira tambin se
Exprobrari. Reprender, dar en ros- le diesen las gracias pblicas que
tro. tiene establecidas el Senado , si
De frugalitate. De su templanza. qjisiera violar el decreto de l.
ivorem. Rencor , envidia. Casar Auguste. Este titulo se biza
He gratus. Si digo mucho. comuu todos los Emperadores
jnimudverto. Sentencia. Romanos, que decret el Senado se
Gratioremque. Les agrada mucho mas. diese Octavio por sus hazaas,
Meditatum carmen. Harenga,Hym- como que era santo , y venerable;
no compucstu. pues f sro signiiica Augustus.Casar
ie toma ron de Julio Cesar, bien que
IV. separados. Casar solo es el sucesor
ienatutconsulto. Al decreto del Se- al Imperio, ^^""relque reyna.
nado. Honor iste. la accin de gracias.
Vt consulis vote. Por boca del Consul.
TRAIJNO DICTUS. 383
bus habetur. Cedis affectibus nostris , nee nobis mimera tua
praedicare , sed audire tibi necesse est. Ssepe ego mecum , Pa
tres Conscripti , tacitus agitavi , qualem quantumque esse
oporteret , cuius ditione , nutuque maria , terrae , pax , bella
regerentur j quum interea fingenti formantique mihi Prin-
cipem , quem sequata Diis immortalibus potestas deceret,
nunquam voto saltern concipere succurrit similem huic,
quem videmus. Enituit aliquis in bello , sed obsolevit in
pace : alium toga , sed non & arma honestarunt : reveren-
tiam ille terrore , alius amorem humanitate captavit : ille
qraesitam domi gloriam in publico $ huic in publico partam
domi perdidit : postremo adhuc nemo exstitit , cuius virtu-
tea nullo vitiorum confinio Uederentur. At Principi no-
stro quanta concordia, quantusque concentus omnium lau-
dum omnisque gloriae contigit! ut nihil severitati eius hi-
laritate , nihil gravitati simplicitate , nihil maiestati huma
nitate detrahatur! lam firmitas , iam proceritas corporis,
iam honor capitis , & dignitas oris , ad hoc , xtatis indefle-
xa maturitas , nee sine quodam muere Deum, festinatis se-
nectutis insignibus ad agendam maiestatem ornata exsaries,
nonne longe lateque Principem ostentant ?
Ta

Habetur. Os le demos. alguu victo.


Cedis affectibus. Permites lo que de Confinio. Contagio.
sea mos. Concentus. Conformidad.
Sed audire. Sino que tu tienes pre Severitati. Marco Tulio hablando de
cision de oiras. Bruto : Quid enim tom disions, quam
ego. Aqu concluye el Prologo, severirate comitas ? Quis temen
y empieza la primera parte del unquam te aut sanctior est habitus,
Panegrico. out dulcior ?
Ditione nutuque. Imperio y voluntad. Proceritas corporis. Su buena esta
Quem cequata. Que pudiese tener tura , atractivos.
igual potestad que los Dioses. Honor capitis. Las canas. Comba
Vunquam voto. Ni aun por deseo. tiendo Trajano los Agareoos,
Jinituit aliquis. Hace la division , en dejadas las insignias de Empera
Ja que segn Hermdgeoes citado dor , le conocieron los enemigos
deCiceronest la mayor elegancia. por las canas , y magestad del
Obsolevit. Se envileci. rostro ,y dirigieron l sus sae
Toga. Como Cicern. tas , y le mataron nno de sus co
Hit qnasitam. Uno la gloria que ad laterales. Dion.
quirid en su retiro , &c. Indeflex*. Floreciente.
Hie in publico , &e. Otro la adquirida Festinatis senectutis. Los hermosos
en pblico , &c. como Caligula , y cabellos que los Dioses han hecho
Domiciauo. blanquear antes de tiempo para
JVutlo vitiorum. No hayan tenido al hacerle mas respetable.
gn menoscabo por la union de Insignibus. Las canas.
34 PL1N. PANEGrRICUS.
V. Talem esse oportuit , quem non bella civilia ,
armis oppressa respublica , sed pax & adoptio , & tandem ex-
orata terris Numina ddissent. An fas erat nihil differre in
ter imperatorem , quem homines & quem Dii feeis:ent i quo
rum quidem in te , Caesar Auguste , iudicium & favor tunc
statim , quum ad exercitum proficisceris , & quidem inusi-
tato iudicio enotuit. Nam ceteros Principes aut largus cruor
hostiarum , aut sinister volatus avium consulentibus nuncia-
vit : tibi ascendenti de more Capitolium , quanquam non
id agentium , civium clamor , ut iam Principi , occurrit. Si
quidem omnis turba , quae limen insederat , ad ingressum
tuum foribus reclusis , ilia quidem ut tunc arbitrabatur,
Deum , ceterum , ut docuit eventus , te consalutavu impera
torem : nee aliter cunctis omen acceptum est. Nam ipse
inteliigere nolebas : recusabas eniin imperare , recusabasj
quod bene erat imperaturi. Igitur cogendus fuisti. Co-
gi porro non poteras , nisi periculo patriae & nutatione
reipublicae. Obstinatum enim tibi non suscipere impe-
rium , nisi servandum fuisset. Quare ego ilium ipsum
fu-

Foribus reclusis. Abiertas las puer


Bella civilia. Alude Cesar Augus tas del templo.
to recibido Emperador despues de Eventus. Cuando se te dio el renom
cansada la Repblica de las guer bre de Optimo. Suetouio dice , que
ras civiles. u ca Corneja en elCa pitolio a nuncio
Quem DU. A Trajano que nos le esta felicidad vivoaun Domiciano,
crearon los Dioses. pues cant estas palabras estai
Ad exercitum. Al de Germania , panta calos, todo vendra, bien.
donde le euvid Oomiciaoo cod el Inteliigere. Este presagio.
mando. vo i bene. Lo que era propio de uno
ar#iucraor.Innumerables victimas. que debia gobernar bien.
160 victimas, dicr Suetonio se Periculo patria;. Sino por el peligro
. mataron por Cesar en tres meses. dla patria :se prepara para hacer
minister volatus. 1 vuelo la iz trnsito i la sublevacin de los
quierda feliz agero. , soldados contra Nerva , y la adop
Tibi ascendenti de more. 1 que se par cin de Trajano: . ., ,
ta con el mando del exorcito ofre fitatione heip. Mientras los solda
ca sacrificios eu el Capitolio Al dos Pretorianos murmurandellm-
entr.tr Ti ajano pata estoen el Ca perio,y pide tenazmente ios ma
pitolio, la Plebe, sin pensar en elfo, tadores de Domiciano , Nerva por
le saludo1 con los ttulos opti/no ma- noeutregarlos, se quitdel vestido,
rimo, pensando saludar i Jpiter, y .ofreci su cuello ; perorada lo
de donde le qutdcl conihre pti gro, poique, fu^rpn muertos le
mo. Trata este lugar artificiosa que tenia destinados Casperio
mente para prueba de la felicidad Prefecto del Pretorio.
que prunieti.au los. presagios. Obstinatum enim. Resuelto.
' TRINO DICTUS. 385
furorem motumque castrensem reor exstitisse , quia ma
gna vi magnoque terrore modestia tua vincenda erat. Ac si-
cut maris caelique temperium turbines , tempestatesque
commendant, ita ad augendam pads tuae gratiam , ilium
tumultum praecessisse crediderim. Habet has vices condi
tio mortaliutn , ut adversa ex secundrs , ex adversis
secunda noscantur. Occultt utrorumque semina Deus,
& plerumque causae bonorum malorumque sub diversa
specie latent. *
VI. Magnum quidem illud saeculo dedecus , magnum
reiublicae vulnus impressum est. Imperator , & pa
rens generis humani obsessus , captus , inclusus : abla-
ta mitissimo seni servandorum hominum potestas $ ere-
ptumque Principi illud in principatu beatissimum , quod
nihil cogitur. Si tarnen haec sola erat ratio , quae te
publicas salutis gubernaculis admoveret , prope est ut
exclamem tanti fuisse. Corrupta est disciplina castro-
rum , ut tu corrector, emendatorque contingeres: in-
ductum pessimum exemplum ut optimum opponeretur:
postremo coactus Princeps , quos nolebat , occidere , ut
daret Principem , qui cogi non posset. Ola tu quidem
ado-

Castrensem. Los soldades Pretoria- destierro los Christianos y tam-


00s. bien muchos gentiles; anul to-
Modestia tua. Que rehusaba el Im dos los impuestos nuevos, y ha
perio. biendo consumido sus rentas eu
x aversh. Las cosas adversas dos beneficiar los necesitados , ven
hacen entender las mas prsperas. di tambin sus muebles, y su
Semina. Origen. . costa hizo se criasen los nios de
Sub diversa. Lo que nosotros dos padres pobres, prohibi la brba
parece bueno, viene a ser causa ra costumbre de hacer .Eunucos,
de mal. &c.
VI. JSihil cogitur. El que nada se vea
Sculo dedecus. El segundo afio del precisado se le fuerce.
Imperio de Nerva los soldados Pre- Tanti fuisse. Que debieron los sol
torianos se sublevaron contra este dados levanta -se contra su Empe
Principe , ya muy anciano ; 1 cer rador para que t lo fueses.
caron e i Palacio, y con las armas Corrector. Dion escribe , que Traja no
en la mano , le obligaron que les tuvo i. los soldados baie su obe
concediese lo que pedan , y esto diencia , y que nunca se levan
alude Plinto. taron contra l , ni movieron se
Seni. Nerva que imper1 ud 360 , y dicin.
cuatro mees, y muri de 65 alios. Inductum pessimum. Se introdujo I
Servandorum hominum. Los asesinos mal ej.-.rpio de la desenvoltura
de Domiciano. de los soldados.
1 principatu. Kueel reynadodc Ner Optimum. El que Trajano los sujetase.
va muy pacfico , y benigno. Pues Prinieps. N1 rva.
luego que subi al trono levant el Principen}. Trajano,
Pars H. Bb
386 PLW. PANEGrniCUS
adoptri merebare : sed nescissemas quantum tibi debcret
Imperium, si ame adoptatus esses. Exspectatum est tempus
in quo liqueret non tam accepisse te beneticium , quam
dedi.'se. Confugit in sinum tuum concussa respublica,
ruensque imperium super, impera torem , impera toris ti
bi vote delatum est. Imploratus adoptione , & accitus es,
ut olim duces magui peregrinis exiernisque beis ad
opem patriae ferendam revocari solebant. Ita filius ac parens
eodemque momento rem maximam invicem pr<estitis-
tis : ille tioi imperium ddit , tu iile reddidisti. Solus ergo
ad hoc xvi pro muere tanto paria accipiendo fec5s
immo ultra dantem obligasti : communicato enim imperio,
sollicior tu , illc securior factus est.
VIL O novum atque inauditum ad principatum
iter! non te propria cupiditas, proprius metus , sed
aliena utilitas , alienus timor Prinupem fecit. Vi
dearis licet quod est amplissimum cousecutus inter ho
mines ; felicius tarnen erat illud quod reliquisti : sub bono
Principe privatus esse desiisti. Assumtus es in laboum
curarumque consortium , nee te heta & prospera statio-
nis istius , sed spera & dura ad capessendam earn
compulerunt : suscepisti imperium , postquam alium sus-
cepii peeuitebat. Nulla adoptati cum eo qui adoptabat
cognatio , nulla necesmudo , nui qued uterque optimus
erat dignusque alter eligi , alter eligere. ltaque adoptatus
es,

Quam deiittet. Comprimiendo t los VU.


soldados con tu adopcin. Aliena. De Nerva.
Imperamrs tib. Se re dio f el Im- Viiearis lioet. Aunque parece ser
perio por mandado del fcmper- muy honroso entre los hombres lo
dor. que conseguiste, &c.
Imptoratut Pedido con llantos. Sub bono. Ne. va.
Revocari -otebani. como sucedi con Privtut este. Le llama privado en
Hanibal, y con otros. comparacin del Principe, aunque
Parent. Nerva. tenia empleo pblico.
Ai hoc ai'i. Hasta estos tiempos t Stattones iliiut. Estado del Imperio,
solo hiciste igual beneficio al que ouscepn pmtebat. Despues que pe
rcibas, saba A Ne.va haberlo recibido.
Communicato. Despus dir, que fue Nerva solo reiuo dos a Dos poco
juntamente hijo, despus .tsar, mas mei.o.-.
Emperador y consorte de la pu- Cognatio. Aunque Nerva tenia pa-
tcstad tribunicia, y que todu rieutes , adopt con todo Traja -
un tiempo y juntamente fue he- node origen Espafioi , y de uiugun
cho. prentelo con el.
TRAiJNO mcms. 387
es, non ut prius alius atque alius, in uxoris gratiamr adsci-
vit enim te filiutn non vitricus, sed Princeps: eodemque
animo divus- Nerva pater tuus factus est, quo erat omnium.
Nee decet aliter filium assumj , si assumatur Principe. An
senatum populumque Romanum , exercitus , provincias , sor
cios transmissurus uni ; successorem sinu uxoris accipias?
summxque potestatis hcredetn tantum intra domum tuam
quseras l non per totam civitatem circumferas oculos ; &
hunc tibi proximum, hunc coniunctissimum existimes,
quem optimum, quem Diis simillhnum inveneris ? Impera-
turus omnibus eligi debet ex omnibus. Non enim servjlis
tuis dominum , ut possis esse contentus quasi necessario
herede , sed Principem civibus daturus imperator. Super-
bum istud & regium , nisi adoptes eum , quern constet im-
peraturum fuisse , etiamsi non adoptasses. Fecit hoc Ner-
va : nihil arbitratus' intresse , genueris , an elegeris , si per-
inde sine iudicio adoptentur liberi ac nascuntur , nisi ta
rnen quod aequiore animo ferunt homines , quem Princeps
parum fliciter genuit , quam quem male elegit.
VIII. Sedulo ergo vitavit hunc casum , nee iudicium
hominum , sed Deorum etiam in consilium assumsit.
Itaque non tua in cubiculo , sed in templo , nee ante ge
nialem tcruin , sed ame pulvinar Iovis , optimi maximi
ado

Ztfon ut prius , <Pc. Tiberio , y Nron. Et regium. Seria soberbia , tirana.


Jfcl primero ruegos de su madre Imperaturum. Como si dijsra ; aun-
Livia fue adoptado de Augusto. que no le adoptara Nerva seria
Claudio adopt Nern en aten- Emperador.
cion su madre Agripa. Hoc. Sabia Nerva que aunque no lo
Vitricus. Padrastro , cual lo fu Au- adoptase seria bmperador.
gusto de Tiberio, y Claudio de Ne- Genueris. En engendrarlos , elegir-
ron. . los. Natos garnisse necesi est at
Successorem sinu. Acaso alguno de- legisse iuvat. Papinio.
ber tomar'de los hijos de su mu- Perine sine. Si el juicio no tenia
ger un sucesor a quieu haya defiar mas parteen la adopcin.
el Senado , &c. habla impersonal. tarnen. Solo si que sufren de rae*
Hereden. Como Augusto Marcelo jor gaoa , &c.
hijo de su hermana, despus su Parum fliciter. Con poca felicidad.
yerno Agripa , y sus nietos , y Male elegit. En el.nacer el padre no
en fin , i. Nern , los coined en el tiene culpa de que el hijo nazca
mayor estado despus de l. malo , defectuoso ; pero si elige,
Hunc tibi. PeusamiAto digno de un debe acertar, y de no prueba su
San Basilio, ignorancia. N
Quasi necessario. Como si fuese ne- VIH.
cesa rio dejar herederos inmedia- Iovis Optimi. Antithesis manifies
tes, i ta.
2
388 PLIN. PAIGFRICUS
adoptio peracta est : qua tandem non servitus nostra , sed
libertas & salus & seimritas fundabatur. Sibi enim vindi-
caverunt Dii gloriam illam : horum opus , horum illud
imperium: nerva tantum minister fuit: uterque, qui ado-
ptaret tarn paruit , quam tu qui adoptabaris. Allata erat
ex Pannonia laura , id agentibus Dus , ut nvicti impera-
toris exortum victoria? insigne decoraret j hanc impera-
tor Nerva in gremio Iovis collocarat , quum repente sli
to maior & augustior , advocata hominum concione Deo-
rumque , te filium sibi , hoc est , unicum auxilium fessis
rebus , assumsit. Inde quasi deposito imperio , qua secu-
ritate , qua gloria lauus ( nam quantulum refert deponas
an partiaris imperium , nisi quod difficilius hoc est? ) non se-
cus ac prasenti tibi innixus , tuis humeris se patriamque
sustentans , tua iuventa , tuo robore invaluit : statim conse-
dit omuis tumukus. Non adoptionis opus istud fuit , sed
adoptad : atque adeo temer fecerat Nerva , si adoptasset
alium. Oblitini sumus ut nuper post adoptionem non
desierit seditio , sed c prit? Irritamentum istud irarum, &
fax tumultus fuisset , nisi incidisset in te. An dubium est,
ut dare non posset imperium imperator, qui reverentiam
amiserat , auctoritate eius efFectum esse cui dabatur ? Simul
filius , simul Caesar , mox imperator , & consors tribunitiat
PO

Gloriam illam. El haber sido autores ees estaba Trajano en Agripina de


de nuestra libertad. Francia corno General.
Opui. La adopcin fue de los Dio- Atque ado. Hubieran sido vanas las
ses. diligencias de Nerva.
lllud Imperium. El haber mandado Alium. Otro que Trajano.
Nerva adoptase Trajano. Obiitine. Correctio. Porque los solda-
Vterque. Los dos. dos se irritaron mas contra Ner-
Ex Pannonia. Trajano venci los va cuando dixo quera adoptar;
de Paoonia , por lo que mereci pero oyendo que era Trajano, se
la corona de laurel que Nerva en sosegaron.
el tiempo de la adopcin present irritamentum. Hubiera sido esto un
Jpiter Capitalino. estmulo de la ira, pbulo del
Laurea. Las noticias del triunfo, que tumulto de los soldados,
ganaron las tropas Romanas. Reverentiam. Le haban perdido el
Victoria. La ci>roi:a del laurel. respeto Nerva , porque su bon-
Deorumque. Porque estaban presen- dad hizo insolentes los sold
tes sus Dioses. dos.
Sibi hoc. Interpretado. Auctoritate eiut. Fue efecto de la U-
Quati aepotito Porque Nerva desear- toridad de aquel quien se daba,
gtodii! peso en Trajano. Casar. Dion dice, que inmediata-
Difcilius hoc. 4.1 dividir el Reyno mente a ia adopcin fue proca-
cum rtgnum non capiat duot. mado Csar en el Senado.
Praunti. n Roma , porque enton- Max. Habiendo vuelto del ejrcito.
TRAIANO mCTUS. 389
potestatis , & omnia parter & staiim factus es , quas pro-
xime parens verus tantum in atterum filium contulit.
IX. Magnum hoc tuse moderadonis indicium , quod
non solum successor imperii , sed particeps etiam socius-
que placuisti. Nam successor , etiams nolis , habendus es;
non es habendus socius , nisi velis. Credentne posteri , pa
tricio & consular! , & triumphali patre genitum , quum
fortissimum , amplissimum , amantissimum sui exercitum
regeret, imperatorem non ab exercitu factum? eidem
quum Germanise prassideret Germanici nomen hinc mis-
sum ? nihil ipsum , ut imperator fieret , agitasse , nihil fe-
cisse , nisi quod meruit & paruit ? Paruisti enim , Caesar,
& ad principatum obsequio pervenisti : nihilque magis te
subiecti animo factum est , quam quod imperare cpisti.
lam Caesar , iam imperator , iam Germanicus , absens &
ignarus , & post tanta nomina , quantum ad te peninet , pri
va tus Magnum videretur , si dicerem ; Nescisti te imperato
rem fuiurum: eras imperator , & esse te nesciebas. Ut ve
ro ad te fortunas tuae nuncius venit , malebas quidem hoc
esse quod fueras ; sed non erat liberum. An non obsequereris
Principi civis , legatus imperatori , filius patri ? Ubi deinde
dU

Potestatis tribunitia. Losemperado- migos. Trajano el padre creyendo


res se solan atribuir esta potestad esta ciudad ya sin enemigos , de
como santa inviolable. Augusto jo su demolicin al arbitrio de
se la tom perpetua , y los dems Vespasiano. Tito volvi sobre ella
siguieron su ejemplo. con el mismo Trajano, y la acaba
Parens veruj. Vespasiano padre ver ron de rendir con horrible estrago
dadero de Tito. de los Galileos , por lo que Traja-
Alterum filium. Tito. El otro era Do- no el padre recibid los adornos
snicia.no. triunfales.
IX. Ab exercitu. En aqael tiempo las tro
Sed particeps. Es mas difcil de agra pas se haban tomado muchas fa
dar cuando se tiene igual mando, cultades , y asi ponan, y quita
y autoridad con otro , que quando ban Emperadores i. su gusto.
se manda absolutamente. Subiecti animo. Con mayor humil
ictiamsi nolis. Aun contra tu vo dad, resignacin de vasallo.
luntad. Absens. Estando en Colonia.
Patricio & consular!. Le alaba por el Quod fueras. Ser lo que fuiste, es
linage. Traja no nacid en Espaa toes, un particular, pero para es
en la ciudad de Itlica, de familia to no etas libre , no lo podas ha
mas antigua que noble. Su padre cer.
primer Cnsul, despus Tribuno At non. Frequentatio. Quando las co
de la dcima Legion en la guerra sas dispersasse juntan en una para
contra Judos enviado por Vespa mayor fuerza , y mayormente si
siano contra la ciudad de Aphaca, es con interrogacin.
tnatd en un choque doce mil ene
390 . PLIN. PANEGrRieUS.
disciplina ? ubi mos maioribus traditus , quodcumque
imperator munus iniungeret , xquo animo paratoque su-
beundi? Quid enim si provincias ex provinciis , ex bellis
bella mandaret ? iodem iilum uti iure posse pines , quum
ad imperium revocet , quo sit usus quum ad exercitum
miserit ? nihilque intresse , ire legatum , an redire Prin-
cipem iubeat, nisi quod maior sit obsequii gloria in eo,
quod quis minus velit.
X. Augebat auctoritatem iubentis , in summum discri
men auctoritas eius adducta ; utque magis parendum impe
ran putares , emuebatur eo , quod ab aliis minus pareba-
tur. Ad hoc audieoas senatus populique consensum. Non
unius Nervae , iudicium iilud , ilia electio fuit : nam qui
ubique sunt homines , hoc idem votis expetebant ; ille tan-
turn iure Principes o^cupavit , primusque feat, quod o-
mnes fauuri erant. Nee hercule tantopere cunctis factum
placeret , nisi placuisset antequam fieret. At quo, Dii boni,
temperamento potestatem tuam fortunamque moderatus
es? Imperator tu titulis , & imaginibus , & signis , ceterum
modestia , Lbore , vigilantia , dux , & legate , & miles;
quum iaui tua vexilla, tuas aquilas magno gradu anteires:
eque aliud tibi ex illa adoptione , quam filii pietatem,
filii obsequiuin assereres ; lorigamque huic nomini eta-
tein ; longam gloriam precarere. Iain te providentia Deo-
rum primum in locum provexerat ; tu adhuc in secundo
resistere , atque etiam senescere optabas : privatus. tibi
videbaris , quandiu imperator & alius esset. Audita sunt
vo
Suheundi. De obedecer , 6 sujetar. otros haban de hacer.
Ex provinciis. Va gobierno despus Antequam fieret. Si antes de decla-
de ot ru. te sucesor uo hubieran gustad
Putts. Se juzgara. Impersonal. ya de que lo fueses.
Qbsequii gloria. La gloria de su o- At que. Con que moderacin.
bedlencla. Et tignit. Estatuas.
X. Tuas aquilas. Ibas pie i la fren-
Iubsntis. De Nerva , que te man- te de tus vanderas.
daba tomar el Imperio, cuando assereres. Tomases la obedieaeia de
veais que los Pretorianos se ha- hijo.
bian levantado contra l. Huic nomini. A portarte como hijo
Eius adducta. Su autoridad vaci- con Nerva por muchos aDos.
. lante. Primum in locum. Quando aun viva
Efficiebtitur eo. Esta se hacia por- Nerva.
que, &c. In secundo. En que administraba
Illa electio. Tu adopcin fu elec- Nerva Ja Repblica.
cioo, porque todos te pedan por Senescere. Vivir muchos aos co-
Emperador. mo hijo.
Occufavit. Gaod de mano lo qu
TRjuno dictus. 391
vota tua , sed in quantum ptimo hli& sanctissimo seni
utile fuit , quem Dii clo vindicaverunt , ne quid post
illud divinum & immortsle factum , mortale faceret. De-
beri quippe mximo operi hanc quoque veneratione.n , ut
no'vissitnum esset , auctoremque eius statim consecrandum,
ut quandcque inter posteros quxreretur , an illud iam Dens
fecisset. Ita ille nulo magis nomine publiais parens, quam
quia tuus , ingens gloria , ingensque fama, quum abunde
expertus esset , quim bene humeris tuis sederet iinperium,
tibi terras , te terris reliquit; eo ipso caras omnibus
desiderandus , quod prospexerat ne desideraretur.
XI. Quem tu lacrymis pritnum , ita ut fLium decuit, mox
templis honestati ; non iirrtatus illos , qui hoc qaidem., sed
alia mente fccerunt. Dicavit clo Tiberius Augustum , sed
ut maiesmis numen induceret : Claudimn Nero , ?ed ut ir-
rideret : Vespasianum Titus , Domitianus Titutn : sed ille,
ut Dei filius , hie , ut frater \ ideretur. Tu sideribas pauem
intulisti , non ad metum civium , non in contumeiiam uu-
minum , non in honorem tuum , sed quia Deum credis. Minas
est hoc , quum fit ab iis , qui & sese Dos putant. Sed cet
iilum aris , pulvinaribus , riamine colas , non alio magis
ta

Dii clo. Al cual llamaron los Dioses muerto le dieron por Sacerdotisa
al Cielo. Livia Augusta, quecondio.ro
factum Estoes la adopcin de Tra- soborndal Senador tico pa a que
jaro. jurase haber vito el alma de Au
JUaximo operi. Accin memorable. gusto subir al Cielo Dion, y Sue-
Vt novijtiiKum Fuese como la ti tun o.
ma accin de Nerva. Vt maiestatis. Veneracin los Em
lam Deus. Se hizo la adopcin sien peradores como Dioses.
do ya Dios , por su boudad. Vt irridtret. Como de un' necio , pues
Quia tuus. sup. Parent erat. se burlaba despus de muerto lla
tie desideraretur. Porque dispuso las mndole necio.
cosas de antemano , de tal suerte, Sed ille. Tito para parecer hijo de
que l no hiciese falta.- Dios si Vespasiano su paire lo
XI. era ; Domici do para parecer her
Tu lacrymis. En los funerales. mano de Dios si Tito lo era.
JMox templis. Con divinos honores; Ta sideribus. T le colocaste en el
pero estaba decretado , que nin Cielo Nerva.
gn Emperador consagrase por Quia eum. Porque en realidad crees
Dios alguno sin consentimiento que Nerva es Santo, Deus entrf los
del Senado. Gentiles no siempre se toma por el
Hoc idem. Levantado los suyos al Criador.
Cielo. Pulvinaribus. Almohadones , que se
Dicavtt clo. Erig'd altares. ponan delante de las aras
Tiherius Avgustum. Pero ello esti es Flamim. Con sacerdote destinados
crito que se dieron hooores divinos su sei vicio.
. Augusto estando vivo: despus de
39 PLIN. PNEGrRieuS
tarnen Deum & facis & probas , quam quod ipse talis
es. In principe enim , qui electo successore fato conces
sit , una itemque certissima divinitatis fides est , bonus
successor. Num ergo tibi ex immortalitate patris aliquid
arrogantise accessit i Num hos prximos divinitate pareu-
tum desides ac superbos potius quam illos veteres & an-
tiquos xmularis , qui hoc ipsum imperium pepercre ? quod
modo hostes invaserant contemserantque : cuius pulsi fu-
gatique , non aliud maius habeoatur indicium , quam
quod triumpharetur. Ergo sustulerant nimos , & iu-
gum excusserant : nee iam nobiscum de sua librtate,
sed de nostra Servitute certabant ; ne induuas qui-
dem , nisi equis onditionibus inioant : legesque ut ac-
ciperent , dabant.
XII. At nunc redt ommibus terror & metus , &
Votum imperata faciendi. Vident enim Romanum du-
cem , unum ex Ulis veterious & priscis , quibus impe-
ratorium nomen addebant , contecti caediDus campi , &
infecta victoris maria. Accipimus obsides ergo , non e-
mimus ; nee ingentibus damnis immensisque muneri-
bus paciseimur. Ut yicerimus , rogant , supplicant ; lar-
gimur , negamus : utrumque ex imperii maiestate. Agunt
gratias qui impetraverunt : non audent queri , qui
bus negatum est. An audeant , qui sciant te adsedisse
fe

Tito eeneettit. Que muri. XII.


Divinitatis fiis. El que supo bien At nunc. Siendo Prncipe Trajano
elegir, lo que no puede ser sino di- le empieza alabar por los he-
vinaroeote. clios.
Bonus succejor. El buen sucesor es el Votum. La inclinacin.
testimonio cierto , &c. Addebant. Despus de le victoria se
immortalitate. Habla de la in- les daba el nombre de mpera-
mortalidad , que pretendan dar dor.
los predecesores los Emperado- Et infecta. Llenos los mares de vie
res, torias , manchados cou la san-
Divinitate /arentum. Que con la di- gre &c.
vinidad de sus padres. Immensisque Porque Trajano se mo-
Quod modo. El que poco ba. vid i publicar la guerra Deceba-
Judicium, quam quod triunpharetur. lo , por el tributo anual que le pa-
Aludei la vanidad de Domiciano, gaba Domiciano.
que ungid haber vencido los Ut vicetimus. Para quedar triunfan*
Dacos , y con este titulo hacia tes.
triunfos, y era lo contrario. An audeant. A quejarse de ti, cuyo
Surtulerant animt. Los enemigos valor conocen.
Dacos por la cobarda de Domi- Adsedisse. Que te opusiste los fe-
ciino. roces Germanos.
TRJIJNO mews. 393
ferocissimis populis eo ipso tempore , quod amicissiamm
iilis , difficillimum nobis : quum danubius ripas gelu iun-
git , duratusque glacie ingentia tergo bella transportt:
quum fer gentes non telis magis , quam suo cxlo , suo sid
re armantur ? sed ubi in proximo tu , non secus si
mutatae temporum vices essent , illi quidem latioulis suis
clausi tenebantur, nostra agmina percursare ripas, &
aliena occasione , si permitieres , uti , ultroque hyeinem
suam barbaris inferre gaudebant.
XIII. tibi apud hostes veneratio. Quid apud
milites ? quam admiraronem , quemadmodum compa-
rasti ? quum tecum inediam , tecum ferrent skim , quum
in illa meditatione campestri militaribus turmis impe-
ratorium pulverem sudoremque misceres , nihil cete
ris , nisi robore praestantia diflferens ? quum libero
Marte Hune cominus tela vibrares , nunc vibrata susci-
peres , alacer virtute militum , & laetus, quoties aut .
cassidi tuas aut clypeo gravior ictus incideret ? ( lauda
bas quippe ipse ferientes , bortabarisque ut auderent ; &
audebant iam) quum spectator moderatorque ineuntium
certamina virorum , arma componeres , tela tentares;
ac 6i quod durius accipienti videretur , ipse vibrares.
Quid

Ferorissimis popuHs. Trajano luego mero los brbaros.


que compsolos negocios pblicos Vtroque hyemem. Y hacerles tan fu
de Roma , llevo sus armas contra nesto el Invierno como ellos lo
Decbalo, Rey de la Dacia de la acostumbraban con nuestras Tro
otra parte del Istro ; le venca en pas.
una batalla muy reida , y fu XIII.
tanta la mortandad , que en el e-
jrcito Romano triunfante falta Meditatione campestri. En los ejer
ren lienzos, y vendas para atar cicios militares.
i loe herido;. Los Dacos se some Tumis. Compaa de treinta y dos
tieron ; y su Rey Decbalo deses soldados de caballo , aunque
perado se matrij pero esto fue des Eliano dice , que toda la Turma
pus de su cuarto consulado; lo se completa con ciento y trece ca
que ahora dice fue en tiempo de ballos.
Domiciano. Susciperes. Recibas con el escudo
Ipso tempore. En invierno con hie el golpe , y lo evitabas.
los. Koderatorqvc ineuntium. Conductor
Gelu iungit. Que se hiela de orilla de lo que emprendan estos ejr-
orilla. citos.-
Ingentia tergo. Muchos millares de Componeres. Armabas los solda
Germanos en Ja superficie del dos.
hielo. Quod durius. Si pareca muy pesa
Sed ubi. sup. Erar. da la arma algn suldado, tu
Et alien*. De la que usaban pri la vibrabas, ari'iijibas.
394 c- PLIN. PANEGrMCUS.
Quid cum olaiiuin essis , aegris opein ferres ? Non ti
bi moris iuere tentiora , nisi commilitonum ante lu
strasses ; nee requiem corpori , nisi post omnes , dare.
mihi admirationc dignus imperator non videretur,
si inter Fabricios & Scipiones & Gamillos talis esset. Tunc
enim iilum imitadoras ardor , semperque melier aliquis
accenderet. Postquam vero Studium armorum manibus ad
oculos, ad voluctitem labore translatum est $ postquam
exercitaiionibus nostcis non veteranorum aliquis , cui de-
cus , muraas aut uvica : sed Grxculus magister adsbtit,
quam magnum est mum ex omnibus patrio more , patria
viriuie laeiari ; & sine semulo, ac sine exemplo sccum cer-
tare , secum contendere , ac skut imperat solus , solum ita
esse qui debeat imperare ?
XIV. Nonne incunabula haec tibi , Casar , & ru-
dimeiua , quuin puer admodum Parthica lauro glo-
riam pairis aageres , nomen^ue Germanici iam turii me-
rerere i quum ferociam superbiamque Parthorum ex
proximo auditus magno terrore cohiteres , Rhenunque
& Euphrnem admirationis tuae fama coniungeres ? quum
orbem terrarum non pedibus magis quam laudibus per
agrares , apud eos semper maior & claiior qui. us po
stea contigisses i Et necdum- imperator , neiduui Dei fi
lms eras , Hispaniam Germaniamque quum plurimae gen
tes , prope infinita vastitas interiacentis soli , tum Pyre-
rueus,

JEgrit opem. Al Prefecto de 1os Rea- Sine exemplo. De los modernos : ail
les perteneca el busca- Medios tiguos haba muchos,
los enfermos. Trajano en la guerra XIV.
ctfnt -a losDacns , se rasg e pro- Parthica lauro. La victoria contra
pro vestido para atar las heridas los Tartos; pero habla de cuan
tos so'dadus. Dion. do era mozo, porque el triuofo
Morir. No tenias tu costumbre de re- que alcanz de estas v otras Pro-
tirarte, vinclas fue mucho despus.
manibus. Del trabajo al recreo. Nomenque Gcrmanici. Habla de los
itevanorum P. Rutilio Consul Co- triur.fosque alcanzdTrajaiiomien-
lega de O. Manlio estableci los trssirvieu iasmilicias, va enn
ejercicios militares. Vase el lo- su padre, ya despus mientras fu
dice. General ba*o el Imperio de Do-
Cuidecns. A quieo los premios con- mkiano.
cedidos por su valor, fueron la Rhenum. Venciendo i los Germanos
corona mural , cvica. conel Imperio unido con los Partos.
Gracvlus. Los Griegos corrompieron Quihus postea. Para los pueblos qu
toda la disciplina, y costumbres os vean los ltimos,
severasde los Romanos. Interiucentis soli. Del terreno inter-
is omnibus. Uno entre tantos. puesto.
TRAUNO DICTUS. 39 g
ratus , Alpes , inmensique alii montes , nisi his compara-
rentur , muniunt dirimuntque. Per hoc omne spatium
quum legiones duceres, sed potius (tanta velocitas erat)
raperes , non vehiculum unquam , non equum respexi-
sti. Levis hic , non subsidium itineris , sed decus , & cum
ceteris subsequebatur ; ut cuius nullus tibi usus, nisi quum
die stativorum proximum campum alacritate , discursu,
pulvere attolleres. Initium laboris , mirer , an finem ? mul-
tum est quod perseveravisti , plus tarnen quod non timuisti,
ne perseverare non posses. Nee dubito quin iile , qui
te , inter ilia Germanise bella ab Hispania usque , ut vaiidis-
simum praesidium exciverat , iners , ipse , alienisque virtu-
tibus tunc quoque invictus imperator , quum ope earum
indigeret, tantam admirationem tui non sine quodam ti
mor conceperit, quantam ille genitus love post saevos
labores , duraque imperia , regi suo indomitus semper in-
defessusque referebat : quum aliis super alias expeditio-
nibus muere alio dignus inveniretis.
XV. Tribunas vero disiunctissimas terras , teneris ad-
huc annis , viri firmitate lustrasti : iam tunc praemonen-
te fortuna , ut diu penitusque perdisceres , quae mox
praecipere deberes. eque enim prospexisse castra bre-
vemque militiam quasi transisse contentus , ita egisti tri-
bunum , ut esse statim dux posses , nihilque dicenduin ha
beres tempore docendi. Cognpvisti per stipendia de
cern mores gentium , regionum situs , opportunitates
locorum J & diversam aquarum caelique temperiem , ut
patrios fontes , patriunque aidus , ferre consuevisti. Quo-
ties

fLaperes. Verbo hisfdrico , que de- XV.


nota la velocidad con que liercS Tribunus vero. Tribuno de la mi
el exercito. licia.
Non vehiculum. Nota Domiciano Terrai. Parta, Germania , Espaa.
que se hacia llevar en litera Fortuna. Les alaba por los prece-
las expediciones. Trajano ni mon- deQtes.
taba cabailo. Ut diu. Que mucho tiempo , y coa
levis hic. Tenia el caballo con po- mucho conocimiento aprendieses
eos aderezos. lo que despus siendo Emperador
Vie ttativo'um. Cuando se suspeo- debas mandar.
dia la marcha. Stipendia decent. En diez aos que
Hispania usque. Donde militaba Tra- recibiste el sueldo de la milicia.
jano. ' Situs. Las naturalezas , y posiciones,
Inert ipse. Afemioade , y cobarde. propio de los Generales.
lite geuius. Hrcules de Alcumeoa. Patriumque. ti temperamento dt
Regi sua. Eurysteo. y case el ladite. Roma.
396 . PUN. PANEGFRICUS
ties equos , quoties emrita arma mutasti? Verriet ergo
tempus , quo posteri visere , visendumque tradere minori-
bus suis gestient , quis sudores tuos hauserit campus , qua: re-
fectiones tuas arbores , quse somnum saxa praetexerint , quod
de nique tectum magiius hospes impleveris : ut tunc ipsi ti
bi ingentium ducum sacra vestigia iisdem in locis mon-
trabantur. Verum haec olim ; in praesentia quidem quisqus
paulo vetustior miles , hic te commiiitone censetur. Quo-
tus enim quisque , cuius tu non ante cominilito , quam im-
perator ? Inde est quod prope omnes nomine appllas,
quod singulorum fortia facta commmoras , nee habent ad-
numeranda tibi pro repblica vulnera , quibus statim lau
dator & testis contigisti.
XVI. Sed tanto magis prsedicanda est moderatio ma,
quod innutritus bellkis laudibus , pacem amas : nee quia vel
pater tibi triumphalis , vel adoptionis tux die dicata Capi-
tqlino Iovi laurus , ideirco ex occasione omni quaeris trium-
phos. Non times bella , nee provocas. Magnum est , impera-
tor Auguste , magnum est stare in Danubii ripa , si transeas
certum triumphi , nee decertare cupere cum recusantibus:
quorum alterum fortitudine , alterum moderatione efficitur.
Nam ut ipse nolis pugnare , moderatio , fortitudo tua pro
stat , ut eque hostes tui velint. Accipiet ergo aliquando Ca-
pitolium non mmicos currus , nee falsae simulacra victoria::
sed imperatore veram ac solidam gloriam reportante , pa
cem , tranquillitatetn , & tam confessa hostium obsequia , ut
vincendus nemo fuerit. Pulcrius hoc omnibus triumphis:
neque enim unquam nisi ex contemtu imperii nostri
fa
Xmerita. Vencedoras que ponen fin Ex occasione. En cualquiera ocasin.
i la guerra. Transees. Si hubieras pasado el Da-
Refectiones. Comidas militares. rubio , pero no quisiste pelear coa
Vt tune. Cuando militabas como par- los que buian.
frjticular. Efficitur. Es efecto.
Quotas enim. Cuantos siuo muy po- Mmicos currus. Carros de repre-
cos. sentantes.
Cemmilito. Camarada. Nec falsa. Los falsos triunfos de
Kcc habent. NI tienen que contarte Domlciano.
las heridas que han recibido en Sed imperatore. Pero recibir tran-
defensa de la Repblica. quilldad , trayendo el Empera
dor Trajano una verdadera , y
XVI. srilida victoria ; este es el senti-
/1 tibi. Vespasiano concedi al do.
padre (de Trajano los honores del Ut vinetnius. Que i. ninguno fue ne-
triunfo despus de haberle hecho cesario vencer, porque todos se le
Senador y Consul. sujetaron voluntariamente.
TRAIANO DICTUS. 397
factum est ut vinceremus. Quod si quis barbarus rex eo in-
solentiae furorisque processerit, ut iram tuam indignatio-
nemque mereatur , ille , sive interfuso mari , seuumini-
bus immensis , seu prxcipiti monte defenditur , omnia hasc
tam prona tamque cedentia virtutibus tuis sentiet , ut sub-
sedisse montes , ilumina exaruisse , interceptum mare , il-
latasque sibi non esse classes nostras , sed terras ipsas ar-
bitretur.
XVII. Videor iam cerner non spoliis provinciarum,
& extorto sociis auro , sed hostiiibus armis , captorumque
regum catenas triumphum gravem. Videur ingenua ducum
nomina: indecora nomiiiibus corpora noscitare. Videor
intueri immanibus ausis barbarorum onusta fercula , & sua
quemque facta vinctis manibus sequentem; mox ipsum te
sublimem instantemque curru domitarum gentium tergo,
ante currum autem clypeos , quos ipse perfoderis. Nee ti
bi opima defuerint , si quis regum venire in manus audeat:
modo telorum tuorum, sed etiam oculorum minarum-
que coniectum , toto campo totoque exercitu opposito,
perhorrescat. Meruisti prxima moderatione , ut quando-
cumque te vel inferre vel propulsare bellum coegerit im
perii dignitas, non ideo vicisse videaris ut triumphares , sed
triumphare quia viceris.
XVIII. Aliud ex alio mihi occurrit. Quam specio-
sum est , quod disciplinam castrorum lapsam exstinciam-
que refovisti , depulso prioris sseculi nlalo , inertia , &
contumacia , & dedignaiione parendi ! Tutm est reve-
rentiam , tutum caritatem mereri j nee ducum quisquam,
aut

Barbarin rex. Decbalo que ya eo- tos, y todas estas provincias basta
tunees se preparaba para la guer- las ludias las sujet al Imperio
ra. Romano, pero fue despus.
Sive interfuto. Aunque est de por Corpora noscitare. Hombres que cor-
medio el mar. responden muy bien con sus t(-
Ut tubseditse. Que se allanaron los tulos.
montes. Fercula. Los carros en que lleva-
Intercettum. Que el mar se abrid. ban los despojos.
XVII. Opima. Despojus ricos.
Provinciarum. sup. Nottrarum. Alu- Minarumque. Con una mirada . d a-
de los robos de Domiciano. meuaza oida por todo el campo.
Triumphum. Lo dice congeturando Quia vicerit. Cooteotio.
por las nobles prendas del Empe- XVIII.
rador , y en esto fue verdadero Inertia. Flojedad de los Empera-
Profeta , porque triunf Trajino dores,
de los Armeuios , Persas , y Par- Mereri. Merecer el amor.
398 PLIN. PANEGrmcUS
aut non amari militibus , aut amari timet : & inde offensas
gratiaeque pariter securi instant operibus , adsunt exercita-
tionibus , arma, mnia , viro6 aptant. Quippe non is Prin
ceps , qui sibi imminere ? sibi intendi putet , quod in ho-
stes maretur : quae persuasio fuit illorum , qui hostilia quum
facerent , timebant. Iidem ergo torpere militaria studia,
nee nimos modo , sed & corpora ipsa languescere , gladios
etiam incuria hebetari retundique gaudebant. Duces por
ro nostri non tam regum exterorum , quam suorum Prin-
cipum insidias , nee tarn hostium , quam commilitonuin
manus ferrumque metuebant.
XIX. Est natura sideribus , ut parva & exsilia va-
lidiorum exortus obscuret : similiter imperatoris adventu
legatoruin dignitas inumbratur. Tu tarnen maior omnibus
quidem eras , sed sine ullius dimihutione maior : eamdem
auaoritatem prxseme te quisque , quam absente , retinebat.
Quin etiam plerisque ex eo reverenda accesserat , quod tu
quoque iilos reverebare. Itaque perinde summis atque in-
fimis carus, sic imperatorem commilitonemque miscueras,
ut Studium omnium laboremque & tanquam exactor in-
tenderes j & tanquam particeps sociusque relevares. Feli
ces ios , quorum fides & industria non per internuncios
& interpretes , sed ab ipso te , nee auribus tuis , sed oculis
probantur. Consecuti sunt ut absens ' quoque e absenti-
bus nemini magis quam tibi crederes.
Iam

Offenste gratiaque. Seguros contri dad de los Emperadores Romanos


su odio, y su amor. Tiberio, Nerou , Caligula, y Do-
jtptant. Instruyen los hombres. miciaoo: no es necesario ensefiar-
Sibi intendi Que l le amenazan, . la.
y l se dirigen los preparati- XIX.
vos que se hacen. . Validtorum. 1 luz de los mayores.
uie persuasio Oe que los soldados Inumbraiur. S<- disminuye.
maquinasen contra ellos. Reverebare. Trajano cuando alguna
Timebant. Domiciano aborreca tan venia saludarle dejaba el asien
to y era aborrecido, que de mi- to, se adelantaba , y abrazaba al
do se bizo hacer una galera de que le venia a ver esto no hicie-
narmol bruido, que reverbera- ron los dems Emperadores,
ba como espejo, para ver si - Miscueras Grande alabanza de Tra
to alguno venia matarle , y alli jauo, que juntd cosas tan diversas
se estaba encerrado mataodo mos- como el ser Emperador, y ca
cas con un punzn. marada.
JPrintipum. Es muy sabida la cruel- Exactor. Ejecutor.
7RJIAN0 DICTUS. 399
XX. lam te civium desideria revocabant , amoremque
castrorum superabat caritas patriae. Iter inde placidum
ae modestum , ut plane pace redeuntis. Nee vero ego
in laudibus tuis ponam , quod adventum tuum non pater
quisquam , non maritus expavit. AfFeaata aliis castitas,
tibi ingnita , & innata , iterque ea qux imputare non pos-
sis. Nullus in exigendis vehiculis tuinultus , nullum circa
herspitia fastidium : annona , qux ceteris. Ad hoc , comi-
tatus accinetus & parens: dceres magnum aliquem du-
cem , ac te potissimum ad exerdtus ire : adeo nihil aut
certe parum iiuererat inter imperatorem factum & bre-
vi futurum. Quam dissimilis nuper alterius Princijs
,transitus si tarnen transitus ille , non populado fuit , quum
abactus hospitum exerceret , omniaque dextra hevaque
perasta & attrita , dt si vis aliqua , vel ipsi illi barban,
quos fugiebant , inderent. Persuadendum provlnciis erat,
illud iier Domitiani fuisse, non Principis. Itaque non
tarn pro tua gloria , quam pro militate communi , edicto
subiecisti quid in utrumque vestrum esset impensum. As-
suescat imperator cum imperio-calculum poner : sic exeat,
sic redeat , tauquam rationem redditurus : edicat quid ab-
sumserit : ita fiet ut non absumat , quod pudeat edicere.
Prxterea fuiuri Principes (velint , nolint) sciant Tantum
constat : propositisque duobus exemplis , meminerint,
perinde coniecturam de moribus suis homines esse fa
cturus , prout hoc vel illud elegerint.
XXI. Nonne his tot tantisque mentis novos aliquos ho
nores , novos titulos merebare ? At tu etiam nomen patris
pa

XX. Populatio. Correrli.


Non maritus. Le alaba por la cas- Abactus. Expulsion de los huspe-
tidad , y motej 1 i Domiciauo , que des.
quit muchas mugeres sus marl- Barbari. Gelas, Sarmatas , Ger
dus, como Longina su marido manos
Kiio, Julia sobrina suya,Sc. Esset impensum. Se habr gasta-
Inttrqve ea. Y uo la puedes alegar do.
por mrito. Calculum poner. Contar.
yehiculis. Para transportar los ba- dicere. Declarar.
gages. Tant um constant. Quarto cuesta vvjes-
Annona qua. La racin igual con la tro viage, lo sabrn los Principes
de les soldados. venideros , que quieran que no.
Comitaius.lu comitiva era prden- Esto es vige de Trajano, y Do
te , y nodesta. nuciano.
jllttrius frin:ifs. De Domiciauo. '8
40O . PAmormcus
patriae recusabas. Quam longa nobis cum modestia tua pu
gna ? quam tarde vicimus ? Nomen iilud , quod alii primo
statiin principuus die , ut imperatoris & Cxsaris recepe-
runt , tu usque eo distulisti , donee tu quoque , beneficio-
rum tuorum parcissimus aestimator , iam te mereri fatere-
ris. Itaque soli omnium contigit tibi, ut paterpatriae es
ses ante quain fieres. Eras enim in animis , iudiciis no-
stris : nee publicae pietatis intererat , quid vocarere , nisi
quod ingrata sibi videbatur , si te imperatorem potius voca-
ret & Csesarem, quum patrem experiretur. Quod quidem
nomen qua benignitate , qua indulgent) a exerces! ut cum
civibus tuis , quasi cum liberis parens , vivis ! ut reversus
imperator, qui privatus exieras , agnoscis , agnosceris ! eos-
dem nos , euindem te putas : par omnibus , & hoc tantuin
ceteris maior, quo melior.
XXII. Ac primum qui dies , ille , quo expectatus
desideratusque urbem tuam ingressus es ! Iam hoc i-
psum quod ingressus es , quam mirum lxtumque ! Nan
priores invehi & importan solebant , non dico quadriiu-
go curru , & albentibus equis , sed humeris hominum,
quod arrogantius erat. Tu sola corporis proceritate ela-
tiar aliis & excelsior , non de patientia nostra quen-
dam triumphum , sed de superbia Principum egisti. Er
go non anas quemquam , non valetudo , non sexus re-
tardavit , quominus oculos inslito spectaculo impleret.
Te parvuli nofcere , ostentare iuvenes , mirari senes : aegri
quoque neglecto medentium imperio ad conspectum ta!,
qua

XXI. fuiste , y lo que eres , par -


Patria potrit. Lz primera vez fue dos.
quando los soldados llamaron XXII.
Camilo entre los juegos , padre de
la patria , por haber exterminado Invehi & importari. Acostumbraban
los Galos. Pero por decreto del Se- entrar en la Ciudad, y ser lle"
nado, Cicern fue el primero que vados.
mereci este titulo por haber des- Et albentibus. Los carros del trluo-
cubierto la conjuracin de Cati- fadorerantiradosdecaballosblan-
lina: despues se les did mu- eos. . ,
chos, t por adulacin, por m- Sed de superbia. Sino que triunfas-
ritos. te de la vanidad de los Principe
Eosdemnos. Nos tienes por los mis- Inslito spectaculo. Espectaculu U"
inos que t , y t que nosotros , es- nuevo,
to es, no haces distincin de loque Te parvuli. Distribute.
TRJIANO DCTUS. 40 1
quasi ad salutem sanitatemque prorepere. Inde alii se satis
vixisse , te viso, te recepto : alii nunc magis esse vivendutn
prasdicabant. Feminas etiam tum fcecunditatis suae maxima
voluptas subiit , quum cernrent cui Principi cives , cui im-
peratori milites peperissent. Videres referta tecta ac labo-
rntia, acne eum quidem vacantem locum, qui non nisi
suspensum & instabile vestigium caperet: oppletas undique
vias , angustumque tramitem relictum tibi ; alacrem hinc ai-
que ind populum j ubique par gaudium paremque dam-
rem. Tarn sequalis ab omnibus ex adventu tuo laetitia per-
cepta est , quam omnibus versti: quae tamen ipsa cum ia-
gressu tuo crevit , ac prope in singulos gradus adaucta est.
XXIII. Gramm erat cunctis quod senatum sculo ex-
ciperes , ut dimissus sculo fuerat : gratum quod equestris
ordinis decora honore nominum sine monitore signares:
gratum quod tantum non ultro clientibus salutis quasdam
farailiaritatis notas adderes : gratius tamen quod sensim &
placide , & quantum respectantium turba pateretur , incede-
res , quod occursantium populos te quoque , te immo maxime
adstares : quod primo statim die latus mum crederes omni
bus. Neque enim stipatus satellitum manu , sed circumfusus
undique nunc s.enatus , nunc equestris ordinis flore , prout
alterutrum frequentiae genus invaluisset , silentes quietos-
que lictores tuos subsequebare. Nam miiites nihil plebe
babitu , tranquilitate , modestia differebant. Ubi vero c-
pisti Capitolium ascender ; quam beta omnibus adoptions
tuse recordado ! quam pe^uliare gaudium' eorum , qui te
pri-

sanitatemque. Alude al ciego , <jue nombre cada ano.


cuenta Tcito curd Vespasiano, Sensim & flacide. Que tu marcha
ponindole saliva en los ojos , y era lenta y pausada , en cuanto
al instante recibi la vista ; y lo permita el tropel de la gente,
otro manco , que solo con pisarle que no se saciaba de verte.
la mano enferma se la sand. Te immo. Correctio.
2>rorefere. Corran cuatro pies Latus tuum. Tu vida; que para de-
serpeando entre la gente. fenderla rodean los Principes sus
yideres. Descripcin. ladus de Alabarderos.
Laborantin. Cargados de gente. Capitolium. El collado de Saturno.
In singulos. A cada paso que dabas. Habia en Rema dos Capitolios , el
viejo , y el nuevo; en donde se ve-
XXIII. neraban simulacros de todos los
Honore nominum. Hicieses la hon- Dioses. El nuevo estaba en ia oc
ra , sin necesitar de quien te lo tav*Rtgion, el viejo estuvo eu la
insinuase , de llamarle por su sexta.
Pars II. Ce
402 . PZIIf. PAKGYRICUS
primi eodem loco salut avrant imperatorem! Quin etiam
Deum ipsutn tuum praecipuatn voluptatem operis sui per-
cepisse crediderim. Ut quidem iisdem vestigiis institisti,
quibus parens tuus ingens illud Deorum prolaturus arca
num, quas circumstantium gaudia ! quam recens clamor ! quam
simillis illi dies qui hune genuit diem! ut plena altaribus,
angusta victimis cuneta ! ut in unius salutem collata c-
mnum vota ! quum sibi se ac liberis suis inteligerent pre-
cari , quae pro te precarentur. Inde tu in palatium quidem,
sed eo vultu , sed ea moderatione , ut si privatam domum
peteres , ceteri ad penates suos , quisque iteraturus gaudii
fidem , ubi nulla necesitas gaudenti est.
XXIV. Onerasset alium eiusmodi introitus; tu quoti-
die admirabilior & melior : talis denique , quales aiii Prin
cipes futuros se tantum pollicentuf. Solum ergo te com-
mendat augetque temporis spatium : iunxisti enim ac mi-
cuisti res diversissimas , securitatem olim imperantis , &
incipientis pudorem. Non tu civium amplexus ad pedes
tuos deprims osculum manu reddis. Manet imperato-
ri quae prior oris humnitas ; dexter verecundia. Incedebas
pedibus , incedis: laetabaris labore , lsetaris : eademque omnia
vlla cira te , nihil in ipso te fortuna mutavit. Liberum est
ingrediente per publicum Principe ,. subsistere , oecurrere,
comitari , praeterire : ambulas inter nos , ut quasi contingasj
& copiam tui , non ut imputes , facis. Haeret lateri tuo quis
qus accessit , finemque sermoni suus cuique pudor ,
tus

X>eum ipsum. El Emperador Nerva pasiano vivid en los jardines d


Dios peculiar de Trajano. Salustio con las puertas abiertas,
Prolaturus arcanum. Quando haba y nadie se le negaba la entra-
de revelar el secreto. da. t>ion.
lllud Deorum. Tu adopcin. Ad pedes tuos. Abates tus' pies.
fies. Estedia que semejante fue al Osculum manu. Ni alargas la
de tu adopcin i 1 da que parta para que te la besen,
al grcito en que fue saludado Ipso te. Pero en ti nada se ha mu
como Dios. dado de lo que eras antes.
angusta victimis. Iodo era estr- Preterir Esto se castigaba con los
cho para ias victimas. ot rus Imperadores , que queran
Collata Reunidos. honores forzados.
*id tenates suos. Entre su fami- Vt quasi. De suerte que seas une
lia. de tantos. '
XXIV. . No por dar en rostro , no
Onerasset. Hinchara. por vanidad.
Futuros, sup. Bonos. Heeret Uteri. No sabe apartarse de
Am uiverritsimat. Con todo Ves- tu laao.
TRIANO DICTUS. 403
:-ua superbia facit. Regimur quidem te , & subiecti tibi,
s ed quemadmodum legibus , sumus. Nam & cupidita-
fces nostra libidinesque moderantur, nobiscum tamen &
inter nos versantur. Emines , exceilis , ut honor , ut po-
testas , quas super homines quidem , hominum sunt ta
men. Ame te Principes, fastidio nostri & quodam -
qualitatis metu usum pedum amiserant. Illos ergo hu
meri cervicesque servorum super ora noftra : te fama , te
gloria , te civium pietas , te libertas super ipsos Principes
vehunt ; te ad sidra tollit humus ista communis , & con
fusa principis vstigia.
XXV. Nee vereor , P. . ne longior videar , quutn
sit maxime optandum, ut ea pro quibus aguntur Prin-
cipi gradas multa sint : quae quidem reverentius fuerit in
tegra illibataque cogitationibus vestris reservan , quam
carptim breviterque perstringi : quia fere sequitur , ut ilia
quidem de quibus taceas tanta quanta sunt esse videantur.
Nisi vero levitr attingi placet locupletatas tribus , da-
tumque congiarium populo & datum totum quum dona-
tivi partem milites accepissent. An mediocris animi est,
bis potius representare , quibus magis negari potest?
quanquam in hac quoque diversitate aequalitatis ratio
servata est. Equati sunt enim populo milites , eo quod
partem , sed priores ; populus militibus , quod poste
rior , sed totum statim accepit. Enimvero , qua beni-
gnitate divisum est : quantaeque curae tibi fuit ne quis
cxpers liberalitatis tuse fieret ! Datum est his , qui
post edictum tuum in locum erasorum subditi fuerant:
quatique sunt ceteris illi etiam , quibus non erat promis-
sum. Negotiis aliquis valetudine alius , hic mari , lie
nu

llum pedum, les haba hecho per- quit partedel donativo los sol
der la costumbre de andar pie. dados, para mostrar, que la ver-
Super ora. Sobre nuestras cabezas. dadera liberalidad es la que se
Humus. 1 pisar esta tierra comn. ejerce con aquellos que ni les de
bemos, ni tememos.
XXV. Representare. Dar, remunerar.
fec vereor. Se puede en medio de la Divet state. Porque el pueblo habla
oracin usar del exordio, como recibido mas que los soldados.
lo hace aqui tomndolo de la Equati. Porque el mayor premio
persona de que babla. que recibieron los soldados en et
locupletatas tribus, tas tribus fue- honor , le recibi el pueblo en la
ron treinta y cinco. mayor liberalidad.
unites. Trajano contra lo que hi- Locum erasorum. De los Ciudadano
cieron los dems imperadores borrados - la lista pblica.
Ce 2
404 PLITf, PANEGrmcuS
fluminibus distinebatur j expectatum est , provisumque
ne quis aeger , ne quis occupatus , ne quis denique longe
fuisset : veniret quisque quum vellet ; veniret quisque
quum posset. Magnificum , Caesar , & tuum , disiunctissi-
roas terras munificcntise ingenio veiut admovere , immen-
saque spatia liberalitate contrahere : interceder casibus,
occursare fortunae , atque omni ope adniti , ne quis
plebe Romana , dante congiarium te , hominem magis sen-
tiret se fuisse , quam civem.
XXVI. Adventante congiarii die , observare Princi
pie egressum in publicum , insidere vias examina infan
tum , futurusque populus solebat. Labor parentibus erat
ostentare prvulos ; impositosque cervicibus adulantia
verba blandasque voces edocere. Reddebant illi qua;
monebantur ; ac plerique irritis precibus surdas Prin-
cipis aures adstrepebant , ignarique , quid rogasset , quid
non impetrassent , donee plane scirent , difterebantur.
Tu ne rogare quidem sustinuisti $ & quanquam lauis-
simum oculis tuis esset , conspectu Romanx sobolis im
plen , omnes tarnen antequam te vidrent adirentve , re-
cipi , incidi iussisti , ut iam inde ab infantia parentem
publicum muere educationis experirentur : crescerent
de tuo , qui 'crescerent tibi ; alimentisque tuis ad stipen
dia tua pe'rvenirent , tantumque omnes uni tibi , quan
tum parentibus suis , quisque deberet. Recte , Cxsar,
quod spem Romani nominis sumtibus tuis suscipis. Nul
lum est enim magno Principe , immortalitatemque
merituro impendii genus dignius , quam quod ero-
gatur in posteros. Locupletes ad tollendos liberos in-
gen-

Deitinebatur. Estaba detenido. Adulantia. Halageas de los nifioi.


Magnificum. Fue cosa magnifica , yVoces edocere. Los padres ensenaban
propia tuya, Cesar, el quasi unirlas palabras que deban decir los
con ingeniosa liberalidad > &c nifios al Principe.
Interceder catibuj. Ocurrir. ' Surdas. Fingiendo que no oian.
Occurtare fortuna. Oponerte la Adstrepebant. Pvesonaban , aturdan.
fortuna. Ignarique. Porque los nios no sa
Congiarium. Donativo que se hacia bian lo que pedan.
al pueblo. Donee plane. Hasta que grandes cono-
Quam civem. Que participante del riesen se les haba despreciado.
donativo. ./
Incid. Que se alistasen escribiesen
XXVI. en las tablas de bronce: de otra
suerte no se alimentaban costa
Examina. Metaphora bien aplicada del Erario.
ia muchedumbre de nios. Ad tolitndot. Para criarlos.
TRINO DICTUS. , 405
entia praemia , & pares cohortantur ; pauperibus edu-
candi una ratio est , bonus Princeps. Hic fiduci sui pro-
creatos nisi larga manu iovet, auget , amplectitur, occa-
Eum imperii , occasum reipublica: acclrt ; frustraque
proceres , plebe negleaa , ut defectum corpore caput , nu-
taturumque instabili pondere tuetur. Facile est coniectare
quod perceperis gaudium , quum te parentum , liberorum,
senum -, infantium , puerorum clamor exciperet. prima
parvulorum civium vox aures tuas imbuit , quibus tu da-
turus alimenta hoc maximum praestitisti , ne rogarent.
Super omnia est tarnen, quod talis es, ut sub te liberos
tolere libeat , expdit.
XXVII. Nemo iam parens filio, nisi fragilitatis hu
manas vices horret , nee inter insanabiles morbos Princi
pie ira numeratur. Magnutn quidem est educandi inci-
tamentum , tollere liberos in spem alimentorum , in spem
congiariorum , maius tmeh in spem libertaos , in spem se-
curitatis. Atque adeo nihil largiatur Princeps , dum nihil
auferat : non alat : dum non occidat : deerunt qui fi-
lios concupiscant. Contra largiatur & auferat , alat & oc
cidat ; ille tam brevi tempore effecerit , ut omncs non
posterorum modo sed sui parentumque pniteat. Quo circa
nihil magis in tua tota liberalitate laudaverim , quam quod
congiarium das de tuo , alimenta de tuo : neque te liberi
civium , ut ferarum catuli , sanguine & caedibus nutriun-
tur , quodque gratissimum est accipientibus , sciunt dari
sibi quod nemini est ereptum , locupletatisque tam mul-
tis , pauperiorem esse factum Principem tantutn : quanquam
hune quidem : nam cuius est quicquid est omnium , tan-
tum ipse quantum omnes habet. . *
XXVIII. AHo me vocat numerosa gloria tua j alio
. au

Peres pana. Grandes penas. Augusto Sub te iberos. En tu imperio es tan


public una Ley de Maritaniis gustoso, util criar hijos.
crdinibus, que correga severa
mente las dems sobre la educa- XXVII.
cien; pero se vid obligado miti- Sanguine. Con los bienes de los muer-
. garla por la oposicin que encon- tos, &c.
tro sobre esto. Vase Ulpiano. Sciunt dari. Saben que se les da 00
iYutaturumgue. Que ha de vacilar, lo que se ha hurtado otro
.. como que le faltaba la cabeza. 1110 . hacia Syla , Mario , Ante
ad togprent. La gracia sin ruegos es nio , &c.
perfecta.; r,t{ ,,, 7; ,. . Tantum {te. sap. Hebet.
40 . PLIN. PAKEGrRICUS
autem ? quasi vero iam satis veneratus miratusque am,
quod tantam pecuniam .profudisti , non ut flagitii tibi con-
scius ab insettatipne eius averteres famarn , nee ut tristes
hominum mqestosque sermones laetiore materia detineres.
Nallam congiario culpam , nullarn alimentis crudelitatem
redemisti ; nee tibi benefaciendi fuit causa , Ut quae male
feceras , impune fecisses : amor impendi isto non ve
nia quaesita est : populusque Romanus obligatus tribu-
nali tuo , non exoratus recessii. Obtulisti enim congiarium
gaudentibus gaudens securusque securis : quodque antea
Principes ad odium sui lenieudum tumentibus plebis ani-
mis obiectabant , id tu tarn innocens populo dedisti , quam
populus accepit. 1 minus, P. . quinqu millia in-
genuorum t'uerunt, quae liberalitas Principis nostri con-
quisivit , invenir. , adfcivit, Hi subsidium- bellorum , orna-
mentum pacis , publicis sumtibus aluntur , patjiamque
non ut patriam tantum , verum ut altricem amare condi-
scunt. Ex his castra , ex his tribus replebuntur : ex his
quandoque nascentur , quibus alimentis opus non sit. Dent
tibi, Caesar , aetatem Dii quam mereris , serventque ani-
muin quern dederunt ; & quanto rnaiorem infantium furbam
iteruui atque herum videbis incidi ? Augetur enira quo-
tidie & cresut , non quia ariores parentibus liben , sed
quia Principi cives. Dabis congiaria , si voles , praestabis
alimenta , si voles ; Uli tarnen propter te nascuntur.
In

XXVIIb Mscivit. Esparclano se encarflia-


Insectatione eiur. De su vejamen , alimentarlos. Adriano aun aumeo-
Infamia, como Nern en- los fue- l la liberalidad de Trajino rt
rales de Britnico, que dividid el alimento de nios , y Difias-
entre sus amigos ios bienes del di - Subsidium,. Socorro en lugar de sol-
funto, y despus de la muerte de dados.
Agiipina su madre , reparti mu- Patriamque. Traductio, enan
cho dinero entre los Pretorianos, plicatio.
dio. muchos espectculos, ban- Mtricem. Aprenden $ amar com
qutes, &c, ' su ama de leche.
Detineres.Tt apoderases, recreases. Hit. Cinco mil hidalgos.
impendi isto. Con la liberalidad. his, Oe estos cinco mil.
Obligatus. Por fuerza. Tribus. Las urbanas.
Principes ad. Nern descubierta la Nascentur. sup. Filii. Hijos que
conjuracin de Pion , did. ca- ' necesiten de alimentos pubUeoii
da uno de los manipulantes dos- rjcos.
rail reales. ,' '" ' Quem. Liberal. .
Obiectabant. Ofrecan como el pan videbis incidi. Veris aumentar
al Can Cerbero. '.''" las listas, d graneles de brooct.
Ingenuorum. Hidalgos, noble, frotter te. Por tu liberalidad.
TRAUNO mews. 407
XXIX. Instar ergo perpetui congiarii reor affluemiam
annone. Huius aliquando cura Pompeio non minus addi-
dit glorias , quam pulsus ambitus campo, exactus hostis ma
ri , oriens triumphis oecidensque lustratus. Nec vero iile
civilius quam parens noster , auctoritate j consilio , fide re-
clusit vas, portus patefecit, itinera terris, littoribus mare, lit
tora mari reddidit , diversasque gentes ita commercio mi-
scuit , ut quod genitum esset usquam , id apud omnes natum
esse videretur. Nonne cerner datur, ut sine ullius iniuria
omnis usibus nostris annus exuberet ? Quippe non ut ex
bostico rapt* , perituraeque in horris messes , nequicquam
quiritantibus sociis auferuntur. Devehunt ipsi, quod ter-.
ra genuit , quod sinus aluit , quod annus tulit : nec novitfji
indiecionibus pressi ad Vetera tributa deficiunt. Emit fi-
scus quicquid videtur emere , inde copia , inde annona , de
qua inter licentem vendentemque conveniat : inde hie sa-
tietas , nec fames usquam.
XXX. iEgy ptus alendis , augendisque seminibus ita
gloriata est, ut nihil imbribus cceloque deberet : siqui-
dm propio semper anne perfusa , nec alio genere
aquarum slita pinguescere, quam quas ipse devexerat,
tantis segetibus induebatur, ut cum feracissimis terris,
quasi nunquam cessura, certaret. inopina siccitate
usque in iniuriam sterilitatis exaruit, quia piger Nilus
cun-

XXIX. Civilius. Con mas afabilidad. Pom


jiffluentiam.ba. abundancia defrutos. pey.
Huius aliquando. Haba establecido Reclusit. Asegur.
Prefectos, para dividir el trigo en- Reddidit. Le librd de incursiones,
tre el pueblo , cada uno , pro- Nonne cerner , &c. No es fcil de
porcin. Augusto introdujo esto, conocer, que &c.
y en la caresta lo daba de valde: Quiritantibus- No se quitan los
el cruel Claudio cerr los grane- aliados dejndolos quej >sos.
ros, y pubiied hambre al pueblo. Nobis indictionibus. Con nuevas ga
Tompeio. Pompeyo fue elegido Pre- helas. Tributos de quince quin-
fecto de las provisiones por ein- ce aos.
alios. Fiscus. La Real hacienda.
Bxactus. El Pirata de Cilicla. De Licentem. 1 comprador,
esta guerra , vase , la ley Ma- XXX.
nilia , Plutarco , y Dion. JEgyptus. Exceso hermoso toman-
Oriens triumphis. Vencidos Mithri- do la cesa de mas alto.
dates , Tigranes , los Albanos, Ibe- Nihil imbribus. Porque la falta de llu
ros, y Arabes. vas, y rocos, la suple el Nilo.
lustratus. Haber corrido el oriente, In iniuriam. Con esterilidad total,
y occidente con sus triunfos de Piger Nilus. Porque el Nilo haba
Domiciano, y Yarba. salido de madre con lentitud.
408 . PLITi. PANEGrni&rS
cunctanter alveo sese ac languide extulerat ; ingentibus qui-
dem tunc quo.juc lie fluminibus , fluminibus tamen confe-
rendus. Hinc pars magna terrarum mergi repararique amne
consueta , alto pulvere incanduit. Fustra tunc Egyptus
nubila optavit , coelumque respexit , quum ipse fecunditatis
parens contractior & exilior iisdein ubertatem eius anni an-
gustiis , quibus abundantiam suam cohibuisset. Neque enim
solum vagus ill quum expanditur , amnis intra usurpata
semper collium substiterat atque haeserat, sed supino etiam
deiinenti solo, placido se mollique lapsu refugum ab-
stulerat : & necdum satis humentes terras addiderat arenti-
bus. Igitur inundatione ; id est ubertate regio fraudata , sic
opem Caesaris invocavit , ut solet amnem suum ; nee longius
'Uli adversorum fuit spatium , quam dum nesciat. Tam ve-
lox, Caesar , potehtia tua est tamque in omnia pariter in
tenta bjnitas & ac cinta , ut tristius aliquid saeculo tuo
passis ad remedium salutemque sufficiat , ut scias.
XXXI. Omnibus equide.n geniibus fertiles annos gratas-
que terras precor jcrediderint tamen per hune iEgypti sta
tuai tuas furtunam vires cxperiri , tuamque vigilantiani spe-
ctare voluisse. Nam quum omnia ubique secunda merearis,
nonne manifestum est , si quid adversi cdat , tuis laudibus
tuisque vircutibus materiem campumque praesterni , quum
secunda felices , adversa magnos probent ? Percrebuerat an
tiquitus, urbem nostram nisi opibus iEgypti ali sustentarique
non

Confertndut. Porque aun entonces Lapsu refugum. Los que se haban


sin crecer era mayor que nues- retirado.
tros ros. Terrt addiderat. Las cubrid de l-
Mergi repararique. Porque el Nlo gamo.
dos veces al alio, en especial en lili adversorum. Noesperlmentd es-
el solsticiodel Verano.consu inun- tas calamidades , sino mientras.
dacin cubre toda la tierra de Passis. Llegue i tu noticia , para
Egypto de catorce diez y siete que los afligidos bailen remedio,
pies, y el lgamo que deja hace &c.
muy frtil el pais. Si la inunda- , XXXI.
cion es mucho mas, menos de Campumque priesiemi. En un campo
esta medida el ao es malo. de' abundancia que te abre , te
Parens. El Nilo. da.
(uibus abundantiam. Haba puesto Opibus JEgipti. Es bien sabido que
i su abundancia limites tan es- de Alejandra Se conduca trigo
trechos. no solo Roma , sino ta mbien
Sed supine. Pero se habia deteni- Constantnopla , y quasi todo el
do ea los parages mas bajos. oriente.
TRAIANO DICTUS. .. 409
non posse: superbiebat ventosa & insolens nado, quod vi
ctoreen quidem populum pasceret tamen, quodque in suo
flumine , in suis navibus vel abundantia nostra vel fames es
set. Refudiinus Nilo suas copias: recepit frumenta quae mise
rai , deportatasque messes revexit. Discat igitur iEgyptus,
credatque experimento , non alimenta se nobis , eed tributa
praestare : scit se non esse populo Romano neessariam , Su .
tantum serviat. Post haec , si volet Nilus , amet alveum ;
suutn , & fluminis modum servet : nihil hoc ad Urbem , ac
ne ad iEgyptum quidem , nisi ut inde navigia inania & va
cua , smilia rudeuntibus , hinc plena & onusta & qualia so-
lent venire , mittantur : conversoque muere maris , hinc
potis vend ferentes & brevis cursus optentur. Mirum , Cae
sar , videfetur si desidem iEgyptum , cessantemque Nilum
non sensisset urbis annona \ quae mis opibus , tu cura u-
sque iliuc redundavit , ut simul probaretur , & nos iEgypto
posse , & nobis iEgyptum carere non posse. Actum erat de
fcundssima gente , si libera fuisset : pudebat sterilitatis
insolitae, nc minus embescebat fame qua torquebatur,.
quum pariter te necessitatibus eius pudorique subvntum
est. Stupebant agricolae plena horrea , quae non ipsi refersis-
sent , quibusque de campis ilia subvecta messis , quave in
Egypti parte alius amnis. Ita beneficio tup nee benigna
tellus , & obsequens Nilus iEgypto quidem saepe , sed glo
rias nosjtrae nunquam largior fluxit.
XXXII. Quam nunc iuvat provincias omnes in fi-
dem

Et tnsottnt. Vana, y ligera. jeto al Imperio Rom do.


Poplum. 1 Romano. Inslita. Desconocida.
Kefudimus Kilo. Restituimos al Ni- Erubescebot. Los vanos Egypcios te
lo, nian vergenza de confesar su
Sed tributa. Veinte mil y quinien- hambre,
tos talentos anuales dice Cicern, Qua non. Que 00 hablan ellos ro
daba gypto i Auletes padre de gido.
Cleopatra. Et obsequens Nilus. Ni el Nilo siem-
ffisi ut inde. Sino que las embarca- pre contemporizo con Egypto.
cienes volvern aqiri tan vacias Largior fluxit. Nunca mas benigno
como quando iban i Egypto. liberal, pues nos did asunto de-
/lirum. Hubiera sido maravilla que gloriarnos.
Roma no hubiese esperimentado XXXII.
la esterilidad de Egypto , &c. Quam nunc, Quauto nos aprovecha
Si ibera. Si do hubiera estad tu- ahora.
4IO . PLm. PATTEGrRICS
dem nostram ditionemque venisse , postquam contigit Prin
ceps , qui terrarum fecunditatem , nuac hue , nunc illuc,
ut tempus a ncessitas posceret , transferret , referretque?
qui diremtam mari gemein , ut partem aliquam populi pie-
bisque Roman aleret ac tueretur ! Et clo quidem nun-
quam benignitas tanta , ut omnes simul terras uberet , fo-
veatque : hie omnibus pariter , si non sterilitatem , at ma
la sterilitatis exturbat ; hic si non fecunditatem , at bona fe-
cunditatis importt ; hic ternis commeatibus orientem oc-
cidenteinque connectit : ut qux ubique feruntur , quxque
expetuntur , omnes gentes invicem capiant , & discant quan-
to librtate discordi serviemibus sit utilius , unum esse cui
serviant. Quippe discretis quidem bonis omnium , sua cu-
iusque ad singulos mala: sociatis autem atque permistis,
eingulorutn mala ad neminem , ad omnes omnium bona per
tinent. Sed sive terris divinitas quaedam, sive aliquis arani-
bus genius : & solum illud & flumen ipsum precor , ut hac
Prindpis benignitate contentum, molli gremio semina
recondat , multiplieata restitut. Non quidem reposcimus
fcenus j putet tarnen esse solvendum ; fallacemque unius
anni fidem omnibus annis , omnibusque postea saeculis , tan-
to magis , quia non exigimus excuset.
XXXIII, Satisfactum qua civium , qua sociorum
utiiitatibus , Visum est spectaculum inde non enerve,
, quod nimos virorum molliret & fran-
geret , sed quod ad pulcra vulnera contemtumque mor
tis accenderet ; quum in servorum etiam noxiorumque
cor

Dltionemque. Potestad , imperio. gabn los antiguos que interior-


Diremiam. Egypto separada de lta- mete tenan algnn Dios, es-
lia, pritu que los gobernaba.
Menignitat. Nunca es tan favorable. Et llud. La tierra de Egypte.
Simul. En un mismo ao. Contentum. Para' redundar en ade-
JUala sterilitatis. El hambre. ' Unte.
Feruntur. Se crian, d producen. ^Rtcondat. Reciba , y abrigue.
Xnvicem. Por medio del comercio, Fnus. Los frutos de la tierra.
o librtate. Quantomas util sea Excuset. Recompense,
los que sirven can libertad su
jeta discordias. .
Sua euiusfue. Son solos para sufrir spect acutum. Pe Gladiadores : Tra-
sus males. ja no 'introdujo los' Gladiadores
Sive terris. Digresin. eb el Teatro y gustaba de ellos.
Miquis amr.ibus. Cmo las inunda- jfoxiotumque. De hombre conde*
clonesdelNiloerauregulares,juz- nados muerte.
TRAIJirO D1CT7S. 411
corporibus amor Iaudis & cupido victorias cerneretur. Quam
cleinde in edendo liberaiitatem , quam iustitiam exhi-
buit , omni affectione aut intactus , aut maior ! Impetra-
tum est , quod postulabatur : oblatum quod non postula
faatur. Institit ultro , & ut concupisceremus acbnonuit ; ac
sic quoque plura inopinata plura subita. lam quam libera
spectantium studia quam securus favor? Nemini impietas,
Tat solebat, obiecta quod odisset gladiatorem ; nemo
spectatore spetaulilm fatuS , miseras voluptates unco
& ignibus expiavit. Dmens ille , verique bonoris igna-
rus , qui crimina maiestatis in arena colligeDat , ac se
despici ontemrii , nisi etiam gladiatores eins venerare-
mur, sibi maledici in illis , suam divinitatem , suum
numen violari interpretabatur ; quum se idem , quod
Deqs ; idem gladiatores , quod se , putabat.
XXXIY, At tu, Caesar, quam pulcrum spectacu-
Jum pro ?Uo nobis exerabili reddidisti ! Vidimus deia-
torum agmen indiictum , quasi grassatorum , quasi latro-
num. Non solitudinem illi , non iter , sed templum,
eed forum insederant. Nulla ianr testamenta secura, pu-
Hus status certus, non rbitas, non liberi proderant.
Auxerat hoc malum Principum varitia, Advertisti ocu-
los , atque vit ante castris , ita postea pacem foro reddi
disti : excidisti intestinum malum ; & prvida severitate
cavisti , ne fundata legibqs civitas , eversa legibus vi-
deretur. Licet ergo quum fortuna , tum liberalitas tua
'.iv. v.

pheralitateta. Ciento veinte y tres XXXIV.


espectculos did Trajarra, en que Dclatorum agmen. Vimos en el circe
se emplearon mil fieras, y mas un exrcito de Delatores arrastra-
Gladiadores, dos por Ja arena , y como facine-
lusthiam. En premiar los vence- rosos, coma salteadores,
dores. .asi grassaorum. Antiguamente
Aut maior. Por haber juzgado igua- se habla hecho oficio de acusar , y
lesa los Gladiadores , que pidien- de citar ya culpados, ya inctcen-
do cada vaudo por el suyp , coa tes, y haba muchos que tomaban
ambas manos did el premio. este empleo de Acusadores. Tra-
Xnttitit. En ofrecer mas dlo que jano declard infame tal oficio, y
se pedia. lo prohibid con las penas mas se-
Tlura. Mas espectculos. veras. Columela llamaba A tal ofi-
Qm o4itset. De haber aborrecido. ci caninum stadium locupletissi-
i un Gladiador, muta quemqut adlatrandi. Antes lo
Miseras voluptates. Satisfizo sus fu- habia condenado Tito , pero vol-
nestas dive rsiones con crueles cas- vieron.
tigos de hierro y fuego , que in- 'd forum. Bloquearon lqs Tribu-
ventd Domiciano. nales.
412 . PLIN. PANEGVBICUS
viseada nobis praebuerit , ut praebuit , nunc ingenia ro
bora virorum , & pares nimos , nunc immanitatem fera-
rum , nunc mansuetudinem incognitam , nunc secretas illas
& arcanas sub te primum communes opes : nihil ta
rnen gratius , nihil sxculo dignius , quam quod contigit de-
super intueri delatorum supina ora , retortasque cervices.
Agnoscebamus & fruebamur, quum velut piaculares pu
blica; sollicitudinis victim supra sanguinem noxiorum
ad leuta suplieia gravioresque pnas ducerentur. Con-
gesti sunt in aavigia raptim conquisita , ac tempestatibus de-
diti : abirent , fugerentque vastatas delationibus terras : ac
si quem fluetus ac procellae scopulis rservassent , hic nuda
saxa & ia hospitale littus incoleret: agere duram & an-
xiam vitam : relictaque post tergum totius generis huma-
ni securitate , mreret.
XXXV. Memoranda facis , delatorum classis per-
missa omnibus venus , coactaque vela tempestatibus pan-
dere , iracosque fluctus sequi , quoscumque in scopu-
los detulissent. Iuvabat prospectare statim portu spar-
6a navigia , & apud illum ipsum mare agere Principi
gratias , qui, dementia sua salva, ultionem hominum ter-
rarumque Dus maris commendasset. Quantum diversitas
temporum posset , tum maxime cognitum est , quum
iisdem, quibus antea cauti'ous innocentissimus quisque,
tunc nocentissimus affigeretur , quumque nsulas o-
mnes , quas modo senatorum , iam delatorum turba com-
pleret : quos quidem non in praesens tantum , sed in aeter-
num repressisti , mille pnarum indagine inclusos. Ereptuin
alienas pecunias eunt ? perdant quas habent. Expeliere
penatibus gestiunt ? suis exturbentur : eque ut antea
i exr
De ?uper intueri. De ver desde !o al- XXXV.
to los delatores cod la cabeza des
cubierta. Caaettque vela, obligado exponer
Ai lenta. El suplicio lento , d que las velas ft las tempestades,
llaman civil, es mas cruel que no A portu. Del puerto de Ostia,
el repentino, criminal, porquesi dementia. Porque no les quit la
A los delatores los hubieran dado vida.
' un castigo fuerte , pero pronta, Quibus antea. Peascos en los cua-
en breve se les acabara el dolor. les antes.
S-ap/im conquisita. Malos , como en- Inclusos. Comprendidos , porque de-
contrados por casualidad. bian la pena del Talion, si haban
Delarienibus. Destruido el Imperio hecho delaciones falsas.
con sus acusaciones , credas de Expeliere penatibus. Tienen gusto
Tiberio, Cavo, Nern, y Domi- que perezcan otros en el d-
ciano. i tierro. ,o! : '
tRiano dictus. 413
exsanguem illam & ferream frontem neqicquatn con-
vulneraridam prsebeant punctis , & notas suas rideant;
sed spectent patria praemio damna , nec maiores spes
quam metus habeant , timeantque quantum timebantur.
lngenti quidem animo Titus securitati nostra; ultioni-
que prospexerat, ideoque numinibus aequatus est: sed
quanto tu quandoque dignior clo , qui tot res illis adie-
cisti , propter quas illum Deum fecimus ? Id hoc magis
arduum fuit , quod imperator Nerva te filio te successo-
re dignissimus, perquam magna quaedam edicto Tki ad-
struxerat , nihilque reliquisse , nisi tibi , videbatur , qui tatn
multa excogitasti , ut si ante te nihil esset inventum. Qub
singula quantum tibi gratis dispensata adiecissent ! At tu
iimul omnia profudisti, ut sol & dies non. parte aliquh,
sed statim totus , nec uni aut alteri , ' sed omnibus in
commune profertur.
XXXVI. Quam iuvat cerner aeriarium silens &
quietum , & quale ante delatores erat ! Nunc tem-
plum illud , nunc vere Deus , non spoliarium avium,
cruentarumque praedarum saevb.m receptaculum , ac to-
,to in orbe terrarum adhuc locus unus , in quo, ptimo
Principe , boni maus impares essent. Manet tarnen ho
nor legum , nihilque ex publica utilitate convusum , nec
.poena cuiquam remissa , sed addita est ultio , solumque
mutatum , quod iam non delatores , sed leges timentur.
At fortasse non eadem severitate fiscum*,* qua aerarium,
cohibes: immo tanto maiore , quanto plus tibi licere de
tuo

Xfeauicquam. Presentaban la fente mas al edicto de Tito,


para marcarla coo el hierro ar
diente intilmente. XXXVI.
Et nott. Alude la pena de las Ante delatora. Auu-s que hubiese
-calumniadores, falsos acusadores, delatores.* , . , ;
los que se marcaba en la frente Templum illud,. Be Saturno,
cou hierro ardiendo la letra K. Spoliarium. Almacn de despojos de
Tims. Porque Tito aborreci infini- Ciudadanos.
lamente los delatores , y su pri- Optima Principe. Bajo Trajano.
mer cuidado fue condenar i todos Tarnen honor. Porque decan que si
los delatores de profesin ser sequilbanlos delatores, muchas
apaleados en la plaza mayor, y culpas quedaran sin castigo. Su
de all llevarlos arrastrando al. bre esto vase i Cicern en la Ora-
tea tro , y en fin , venderlos - cion pro Roscio Americo.
mo esclavos, y desterrarlos. Ex publica. De los bienes pblicos.
Deum fecimus. Luego u Tito le col- Ultio. A los calumniadores.
.carn entre los Dioses ? Fiscum. Tesoro particular.
jtdttruxerat. Haoia aadido mucho i>* e. De lus biem s del fisco
414' c- pLIrT> PANEGYR1CS
tuo quam de publico credis. Dicitur actori atque etiam
procuratori tuo : in ius veni ; sequere ad tribunal. Nam
tribunal quoque excogitatum cruciatu est par ceteris , nisi
illud litigatoris amplitudine metiaris. Sors & Urna fisco
iudicem assignat : licet reiicere , licet exclamare : Hune
nolo timidus est,, & bona saeculi parum iiuelligit. Ilium
vol , quia Caesarem fortiter amat. Eodem foro utun-
tur principatus & libertas. Qua: praecipua tua gloria est,
saepius vincltur fiscus } cuius mala causa nunquam est,
nisi sub bono Principe. Ingens hoc meritum ; maius illud,
quod eos procurators habes , ut plerumqu cives tui
non alios iudices malint. Liberum est autem disceptanti
dicere : Nolo eum eligere. Neque enim ullam ncessita-
tem muneribus tuis addis , ut qui scias hanc esse benefi-
ciorum principalium summam , si illis & non uti licet.
XXXVII. Onera imperii pleraque vectgalia insti
tu , ut pro utilitate communi ita singulorum iniuriis
coegerunt. His vicsima reperta est , tributum tolerabi-
le & facile heredibus dumtaxat extrais domestic
grave taque iliis irrogatum est , his remissum $ vide
licet quod manifestum erat quanto cum dolore laturi,
seu potius non laturi homines essent $ destringi ali
quid & abradi bonis, quae sanguine, gentilitate, sacro-
ruui denique societate rneruissent , quaeqUe nunquam ut
aliena & speramU , sed Ut sua semperque possessa , ac
deineeps proximo cuique transmittenda cepissent. Haec
mansutude legis veteribus civibus servabatur. Novi seu
per

Actori. Abogado, Fiscal. les carg*.


In tut veni. Vea i juicio. - Seu tor ius. Correctlo.
litigatoris. Si no se atiende i II mi' Destringi aliquid. Que se les quita-
gestad de aquel contra quien se alguna parte de udos bieo.es.
pleytea. Qtntilitate. Por sus parentescos , y
Modem foro. De la misma Ley. participaron de los sacrificios.
Si illis. Si ellos pueden , o no usar Vase el lud ice.
de ellos. vt sua. Los patrimonios de su familia.
XXVII. Ad deincept. Por los grados mas cer-
Onera impert. Las cargas del Impe- canos.
rio , como pagar los soldados. Transmittenda. Como debajo de fi-
Vieessima. Tributo de la veintena. decomiso.
txtraneis. Estraugeros que por la Mansueiuao. Que los parientes suce-
Lej Papia se les prohiba el dere- diesen sin el honor de la veintn,
cbo de Ciudadanos de Roma. Novi. Esto es ciudadanos de peco
Ulis irrogatum. a los herederos se tiempo
maus. 4*5
per Latium in civitatem, seu beneficio Principis venissent,
nisi s imul cognationis iura impetrassent, alienissimi habe-'
bantur, quibus coniuntissimi fuerant. Ita maximum be-
neficium vertebatur in gravissimam iniuriam , civitasque
Komana instar erat odii , & discordias, & orbitatis , quum
carissima pignora , salva ipsorum pietate , distraheret. Io-
veniebatur tamen quibus tantus amor nominis nostri mes
set , ut Romam civitatem non vicsimas modo , verum etiam
affinitatum damno bene compensan putarent : sed is ma
xime debebat gratuita contingere , quibus tarn magno -
stimabatur. Igitur pater tuus sanxit , ut quod ex matris ad
' liberos , ex liberorum bonis pervenisset ad matrem , etiamsi
cognationum iura non recepissent , quum civitatem adi-
piscerentur , eius vicesimam ne darent. Eamdem immu-
nitatem in paierais bonis filio tribuir , si modo reductus es-
set in patris potestatem ratus improbe & insolenter ,
impie his nominibus inseri publicanum : nee sine pia
culo quodam sanctissimas necessitudines velut interceden
te vicsima scindi $ nullum sse tanti vectigal , quod libe
ros parentes faceret extreos.
XXXVIII. Hactenus Ule; parcius fortasse quam de-
cuit optimum Principem, sed non parcius quam opti
mum patrem , qui optimum adoptaturus , hoc quoque
parentis indulgentissimi fecit, quod delibasse quxdam

fer latium. Por el derecho de Ita- Et orbitatis. Porque privaba al Ciu-


lja. dadano de la herencia debida.
Civitatem. Pediano escribe que Pom- Salva ipsorum. Solo sin disminuir
pey dio i los antiguos Colonos el su cario.
derecho de Italia, para que alean- Affinitatem damno. El perjuicio de
zaseo el derecho de Ciudadanos haber de obtener los derechos de
Romanos, para poder obtener parentesco.
los Magistrados. Gratuita: Hacer Ciudanos sin car-
JVisi timui. Si hacindolos el Pria- ga de veintena.
cipe Ciudadanos no alcanzaban Pervenisset. Aunque fuese abintes-
juntamente el derecho de parea- tato.
tesco. Quiim civitatem. Aunque lograsen
Quibus coniunctissimi. De aquellos el de Ciudadano Romano.
con quienes tenan parentesco muy His nominibus. Mezclar con estos
cercano. En esto pecaba esta ley. nombres el de Publicano.
fa maximam. El privilegio de Ciu- Intercedente vicsima. Mediando i
dadano. ' % tributo de la veintena.
Zn gravissimam. Porque les quitaban \ XXXVIII.
la venta de los bienes dejados Ule Nerva.
como si fueran Ciudadanos, , ste obsequio. . .
41 . PLIN. PANEGrRJCUS
seu potius demostrasse contentus , largam ac prope inta-
ctam benefaciendi materiam filio reservavit. Statim ergo
muneri eins liberalitas tua adstruxit, quemadmodum in
patris filius , sie iu hereditate filii pater esset immunis , nee
eodem momento quo pater esse desiisset , hoc quoque
amitteret : quod fuisset. Egregiae , Caesar, quod lacrymas
parentum vectigales esse non pateris. Bona filii pater sine
diminutione possideat , nee socium hereditatis aeeipiat,
qui non habet luctus ; nemo recentem & attonitam orbita
lem ad computationem vocet ; cogatque patrem , quid re-
liqucrit filius , scire. Augeo ; . C. Principis munus, quum
ostendo liberalitati eius inesse rationem. Ambitio enim,
& iaetantia , & eftusio , & quidvis potius quam liberalitas
existimanda est , cui ratio non constat. Dignum ergo , im-
perator , mansuetudine tua , minuere orbitatis iniurias , nee
pati queinquam , filio amisso , insuper affici alio dolore. Sic
quoque abunde misera res est , pater filio solus hres : quid
si coheredem non filio aeeipiat ? Adde quod cum Divus
Nerva sanxisset , ut in paternis bonis liberi necessitate vic
simas solverentur, congruens erat eadem immunitatem pa
rentes in liberorum bonis obtinere. Cur enim posteris ain-
plior honor quam maioribus aberetur S curve non retro
quoque recurreret sequilas eadem Tu quidem , Caesar,
ilam excepiionem reiiruvisti , si modo filius in potestate
patris fuisset , intuitus opinor , vim legemque naturae , quae
semper in ilitione parentum esse liberos iussit , neo uti in
ter pecudes , sic inter homines potestatem & Imperium
yalentforibus ddit.
Nee
V,

Adstruxit. Anadia, hijo sea heredero del padre , por-


Ksset immunis. Libre del tributo de que queda hurfano.
la veintena. Non afilio. Sido del fisco , como an-
Vcctigaies. Tributarios. tes suceda.
Ad comput aoianem. Al clculo de la Necessitate. De la carga de la vein-
herencia para quitar de all la tena.
veiutena. Sowerentur. Que no pagasen la vein-
Insste rationem. Que coa razn per- tena
doiiri la veiutena. Ampliar honor. Que los hijos queden
t quidvis potius. n una palabra, libres de la veintena, de la que
todo lo malo , antes que juzgarlo un' lo estuvieron sus padres.
liberalidad. 01 mouo. Palabras del edicto de Ner-
Abmuti misera. Cosa es demasiada- va.
mate miserable, el que sow el Vaientioribus. A los mas fuertes.
TRjuno . 417
XXXIX. Nee vero coatentus primum cognatioiiis
gradum abstulisse vicsimas , secundum quoque exemit,
cavitque ut in sororis bonis frater , & contra , in fratris
soror , atque avus , avia in neptb nepoiisque & invicem
iili servarentur immunes. His quoque quibus per Latium
civitas Romana patuisset , idem induisit ; omnibusque in
ter se cognationum iura commisit simul & parlier , & mo
re naturae $ qua; priores Principes , singulis rogari gestie-
bant , non tam prxstandi animo , quam negandi. Ex quo
intelligi potest quanta; benignitatis , quanti spiritus fuerit,
sparsas , atque, ut ita dicam , laceras gentilitates collige-
re atque connectere , & quasi renasci iubere : dferre quod
negabatur, atque id praestare cunctis, quod saepe singuli
non impetrassent : postremo ipsum sibi eripere tot bene-
ficiorum occasiones , tam numerosam obligandi imputan-
dique materiam. Indignum , credo ei visum , ab nomine
peti , quod Dii ddissent. Soror estis & frater , avus &
nepotes: quid est ergo cur rogetis ut sitis? Vobis estis.
Quid ? pro cetera sua moderatione non minus invidiosum
putat dare hereditatem , quam auferre. Laui ergo adite
honores , capessite civitatem , neminem hoc necessitudinis
abruptum'velut truncum amputatumque destituet : iisdem
omnes quibus ante pignoribus , sed honestiores per-
fruentur.
XL. Ac ne remotus quidem , iamque defcientis af-
finitatis gradus qualibet quantitate vicesimam infer
re , ut prius , cogetur : statuit euim communis omnium
pa-

XXXIX. yese asunto tan abundante par


Prmum cognaiiunis. De padres ganarse voluntades.
hijos. Cur rogetit. Para qu se han de pe-
SeCutidum. De hermano i. hermana dir ttulos que lo declaren ? Estar
por linea transversal. libres de veintena.
Frutrit. Traductio: cuando se repiten Adite. Los principales con derecho
sin vicio unas mismas palabras. podan pretender Magistrados -
inneftir. n los bienes del nie- mo Ciudadanos de Roma.
to, y la nieta , el abuelo, abuela. Hoc necetsitudinis. De este parentes
Civitas- Romana. El derecho de Ciu- . XL.
dadano Romano. qualibet. Trajano did por libres
ttngui. Se hacian rogar de cada todos hasta el sptimo grado, si
ui.oen particular. era pequea la herencia.
Gentilitetet. Parentescos. Vhesimam. Se le oblig pagar 1
lmj>utandique Y de que se le atrlbu- vtiuiena.
Pars IL Dd
41 8 . PLIN. PANEGl'RICUS
parens summam , qua; publicanum pati possit. Cirebit
oiiere vicsima parva & exiiis heredius ; & si ita gratus
heres volet , tota sepulcro , tota funeri servetur : nemo
observator , nemo castigator adsistet. Cuiuscumque mo
di ea pecunia ex hereditate alkuius obvenerit $ securus
hateat, quietusque posndeat. Ea lex vkesimae dicta est,
ut ad peficulum eius perveniri, nii opibus , non possit.
Conversa est iniquitas in gratulationem , iniuria in Vo
tum : optt heres ut vicesimam debeat. Additum est , ut
qui eiusinodi ex causis in diem edicti vicesimam debe-
r'ent , nondum tarnen intulissent , non inferrent. At in
praeteritum subvenire ne Dii quidem possunt : tu tarnen
subvenuti , cavistiqe , ut desineret quisque deber , quod
non esset , postea deoiturus , id est , effecisti ne malos Prin
cipes habuissemus : quo ingenio , si natura paterctur , quam
libcnter tot spoliatis, tot trucidatis sanguinem & bona
refudisses ! Vetuisti exigi , quod deberi non tuo ssecub
cceperat. Alius ut contumacious rasceretur , tarditatem-
que solvendi dupli vel etiam quadrupli irrogatione mul-
taret; tu nihil referre iniquitatis existimas, exigas quod
deberi non oportuerit , an constituas ut debeatur.
XLI. Feres , Caesar, curam & sollicitudinem consu-
larem. Nam mihi cogitanti eundem te collationes rc-
misisse , donavum reddidisse , congiarium oLtulisse,
de

Summam. Siendo muy grande la he prenderse , pero no corregirse.


rencia. Quo ingenio. Con cuyo anhelo.
Publicanum. A'cavalero, exactor, al- Refudisses. Licentia, y frecuenta-
imjarife , cobrador de tributos. tio, eu que todo lo esparcido en
Tota sepulcro. Haba una clusu.a en ia oracin se junta en uuo para
aquella Ley, que deca ,que por mayor fuerza.
mayor que fuese la herencia , si Irrogatione. Con exaccin doble,
t<da se consuma en ios funera cuadruplicada, los hubiera mul
les , qudaba'ei heredero libre de tado.
la v- intp'ia. Tu nihil. Tu juzgas que no hay di
Adpericulum. A trmi'osde pasarla. ferencia ole ajusticia, en exigir,
lniuria tn votum. la injuria en df'-eo. &c.
juuirum ett. En otta clusula de XLI.
la Pragmtica deT'ajnno.
X>iem dicrt. Para el da sealado de Feres. Llevars cou paciencia.
la puQliction de esta L-y nueva . I cuidado rie m el Consul.
que yr. gaoa la antigua. Coliationes. Tributos.
2V6n iHfr%ent. Que no p-igas^n. Obiulisse. Coir.par , y similiter de
In f> etlica. Lo pasado pueda re lineas.
TRAIANO DICTUS. 419
delatores abegisse , vectigalia temprasse ; interrogandus
videris 9 satisne computaveris imperii reditus j an tantas
vires habeat frugalitas Principis , ut tot impendas , tot
erogationibus sola sufficiat \ Nam quid est causse , cur aliis
quidem quum omnia rprent, & rapta retinerent , ut si
nihil rapuissent , nihil retinuissent , defuerint omnia : tibi
quum tain multa largiaris , nee auferas quidquam , omnia
supersint ? Nunquam Principibus defuerunt , qui fronte
gravi & tristi supercio utlitatibus fisci contumaciter
adessent , & erant Principes ipsi sua sponte avidi & ra
paces , & qui magistris non egerent ; plura tamen semper
nobis contra nos didicerunt : sed ad tuas aures quum
ceteris omnibus , turn vel maxime avaris adulationibus
obstructus est aditus. Silent ergo & quiescunt , & post-
quam non est cui suadetur , qui suadeant non sunt. Quo
evenit , ut tibi quum plurimum pro tuis , plus tamen pro
nostris moribus debeamus,
XLII. Locupletabant & fiscum & aerarlum non tatn
Voconia; & Iuliie leges , quam maiestatis singulare & uni-
cum crimen eorum , qui crimine vacarent. Huius tu me-
tum penitus sustulisti, ontentus magnitudine , qua nulli
magis caruerunt , quam qui sibi maiestatem vindieabant.
Reddita est amicis tides , liberis pietas , obsequium servis:
verentur , & parent , & dominos habent. Non enim iam
servi nostri Principis amiei , sed nos sumus : nee Pater pa
triae alienis se maucipiis cariorem , quam civibus suis ere
dit. Omnes accusatore domestico liberasti , unoque salu-
tis publico signo illud , ut sic dixerim , servile bellum
sus

Reitus. Renta. .
(ui fronte gtavi. Que se aplicaban i. Fiscum. Las confiscaciones , y tesoro
Jas utilidades que sacaban de los pblico.
particulares., con altivez, y cruel- Et lulix. Voconio public una Ley,
dad , para aplicarla al Fisco. que ningn rico dejas* la heren-
Suu sponte. De su naturaleza. cia su hija ; sobre esto hay mu
Magisiris. De maestros , que Ips en- chas leyts Juiias.
seasen hacer ccnrscaciuiies. Maiestuus. Derogaban la potestad
Plum. Muchos modos do robar. del Imperio.
nobis. De nosotros malos soborna- Iam servi. Porque regularmente loi
dores. validos de los Principes anteceden-
Silent.Les aduladoras. tes fueron los libf rtus, y criados.
Pro 1 o*tris. Haces de fuerte que sin Serviie bellum. Porqu losd-lator s
querer carezcamos de la enfermn- que perseguan todos , eran Ren
dad de adular, te vil, iados esclavos.
Dd2
420 . PZIN. PANEGYRICUS
sustulisti ; in quo non minus servis quam dominis praesti-
tisti : hos enim secures , illos bonos fecisti. Non vis in-
tcrea laudari , nee fortasse laudanda sint grata sunt tamen
recordantibus Principem ilium in capita dominorum ser
vos subornantem , monstrantemque crimina , quae tan-
quam delata puniret : magnum & inevitabile , ac toties
experiendum malum , quoties quisque similes
Principi servos haberet.
XLIII. In eosdem genere ponendum est , quod tes
tamenta nostra secura sunt ; nee unus omnium , nunc quia
scriptus , nunc quia non scriptus , hres es. Non tu falsis,
non tu iniquis tabulis advocaris. Nullius ad te iracundia,
nullius impietas, nullius furor confugit ; nee quia offendit
alius , nuncuparis , sed quia ipse meruisti. Scriberis ab ami-
cis , ab ignotis praeteriris ; nihilque inter privatum & Prin
cipem interest , nisi quod nunc pluribus amaris ; nam &
plures amas. , Cesar, hune cursutn , & probabimr ex
perimento , sitne feracius & uberius , non ad laudem mo
do , sed ad peeuniam , Principi , si herede illo mori homi
nes velint , quam si cogantur. Donavit pater tuus multa
& ipse donasti : cessent parum gratus ; manent tamen ii,
qui bonis eius fruantur , nihilque ex illis ad te nisi gloria
redit : nam liberalitatem iucuadiorem debitor gratus , cla-
riorein ingratus facit. Sed quis ante te laudem istam pecu
nias prastulit ? quotusquisque Principum ne id quidem in
patrimoniis nostiis suum duxit , quod esset de suo ? Non
ne ut regum , ita Csesarum muera illitos cibis hamos oper
tos

In capita dominorum. Que soborna- Sitnt feractus. Si el Principe amado


ba a las esclavas , y les sugera los de los suyos adquiere no solo mi-
delitos, que habian de imputar i vor alabanza sino mas dinero de
sus amos. los amigos que le hacen heredero.
XLIII. Donavit paler. Porque todo el dine-
fec mur omnium. Tu eres ilamado ro que encontr erva en el Teso-
ai testamento, no como los denlas ro de los injustos despojos de Do-
Principes , que unos por miedo los miciano , lo repartid con los po-
hacian herederos, otros anulaban bres , y gasto ademas milln j
los testamentos de su anteo-sor, medio en otros socorros,
po que ellos no eran llamados. Cesserit parum. Aunque haya muer-
luiquis tabulis. Testamentos injustos, to uu ingrato.
< faltos. Quotusquisque. Cuntos sino muy
Alt i nuncuparis. Eres llamado la po:os.
herencia. Illitos cibis. Imitaban los anzuelos
lune cursum. Tal orden de vida. cebados1, y tazos cargados de cebo.
TRAIANO DICTUS. 42 .
tos praeda laqueos aemulabantur , quum privatis facultati-
bus velut haust & muliiplieata , retro secum quicquid
attigerant , referrent ?
XLIV. Quam utile est ad usum secundorum per ad
versa venisse ! Vixisti nobiscutn ; periclitatus es , timuisti,
quae tunc erat iunocentium vita $ seis & expertus es quan-
to opere detestentur malos Principes etiam qui malos fa-
ciunt. Meministi quae optare nobiscum , quae sis queri so-
litus. Nam privato iudicio Principem geris , meliorem
imo te praestas , quam tibi alium praecabare. Itaque sic
imbuti sumus , ut quibus erat summa votorum , tnelior
pessimo Princeps , iam non possimus nisi optimum ferre.
Nemo est ergo tarn tui , quam ignarus sui , ut locum ipsum
post te concupiscat. Facilius est , ut esse aliquis successor
tuus possit , quam ut velit. Quis enim curas tuas molem
sponte subeat ? quis comparan tibi non reformidet ? Ex
pertus & ipse es , quam sit onerosum succedere bono
Principi , & afferebas excusationem adoptati. An prona
parvaque sunt ad asmulandum , quod nemo incolumitatem
turpitudine rependit ? Salva est omnibus vita , digni-
tas vitre , nee iam consideratus ac sapiens , qui aetatem in
tenebris agit. Eadem quippe sub Principe virtutibus pre
mia , quae in librtate : nee benefactis tantum ex conscien-
tia merces. Amas constantiam civium , rectosque ac vivi
dos nimos , non ut alii , contunds deprims sed foves
& attollis. Prodest bonos esse , quum $it satis abundeque,
si non nocet : his honores , his sacerdotia , his provincias
of

Hantta. Como acetados y aumenta- con nosotros,


dos los dones de los Csares , esto Pracabure. Rogabas,
es, cuando el cazador llena de ce- votorum. Como estos eran
bos los anzuelos, parece que abun- nuestros mayores deseos,
da de tomismo que busca , pero l Spcnte subeat. Voluntariamente se
pierde aquel cebo porque necesita encargue del gran peso , &c.
de otro mayor , cual es la pesca. Adtptati. De haber sido adoptado.
XLIV. Incolumitatem turpitudine. Compra
Secundorum. De la prosperidad. la seguridad costa de la honra.
Pericltalas. Te viste en peligro con Vt olii. Como acostumbran otros
nosotros bajo el dominio, porque Prncipes.
la virtud es aborrecida de malos Quum sit satis. Antes era bastante el
Prncipes, que andan indagando que i nadie daase el ser bueno,
donde hay buenos para matarlos. como suceda bajo los malos
Qui malos. Los aduladores. Prncipes , A quienes la virtud er
Op/are. Que deseabas juntamente sospechosa.
4aa . PUN. PANEGrmcus
offers : hi micitia tua , hi iudicio florent : acuuntur isti
integritatis & industrie pretio , similes dissimiles alliciun-
tur. Nam praemia bonorum malorumque bonos malos
faciunt. Pauci adeo ingenio valent , t non turpe hones-
tumque , prout bene secus cessit , expetant , fugiant-
ve : teteri , ubi laboris inertias , vigilantise somno , fruga-
litatis luxuriae merces datur; eadem ista , quibus alios ar-
tibus assecutos vident , consectantur : qualesque sunt illi,
taies esse & videri volunt , & dum volunt , fiunt.
XLV. Et priores quidem Principes 5 excepto ptre
tuo , prxierea uno aut altero & nimis dixi , vitiis potium
civium , quam virtubus laetabuntur $ primum quod in alio
sua. quemque natura delectat ; deinde quod patientiores
servitutis arbitrabantur , quos non deceret esse nisi servos.
in sinum omnia congerebant : bonos autem otio aut
situ aL-nrusos & quasi sepultos ^ non nisi delationibus &
pericuiis in luceui ac diem proferebant. Tu amicos ex opti-
mis legis : & hercule aequum est et se eos carissimos bono
Prineipi , qui invisi malo tueriut. Seis ut skut sunt diver
sa natura et' ininatio & prindpatus , ita non aliis esse Prin-
cipem gratiorem , quam qui maxime dominum gravantur.
Hos ergo provens , Si ostentas , quasi specimen & exem
plar, qua: tibi secta vitae , quod hominum genus placeat:
& ideo non censurain adnuc , non prxfecturam morum re-
cepisti , quia tioi benenciis potius, quam remediis , inge
nia nostra experiri placet. Et alioquin ne=cio an plus mo-
ribus confrt Princeps, qui bonos esse patitur, quam qui
cogii. Flexibiles quaincumque in partem ducimur Prin
cipe , atqae , ut ita dieam , sequaces sumus. Huic
eiiim

i integritatis. Otros. Antonino con Otio aut situ. Despreciados en li ti


s moderacin hacia de los malos querosidad , y sin empleos,
buenos, y de los buenos mejores. Legis. Escoges.
auci adeo. Pocos hay que no bus- Dominath. La dominacin es de ti
queo la virtud, y el vicio acorn- ranos, de padre el Principado,
dado i los tiempos. Secta. Genero de vida.
Beneac secus.bien , al contrario. Censurant. El juzgar vidas agenas.
XLV. uam remeiis. De que usan los cen-
Vno aut altero. Augusto y Tito. sores.
Quoi in alio. Que naturalmente se Experiri. Gustas mas de probar eues-
complacen en hallar en los otros tras costumbres con beneficio,
los vicios , en que ellos estn - que , &c.
vueltos. Flisibiles. Dciles.
TRAIANO DTCTUS, 423
enim cari , huic probad esse cupimus : quod frustra spe-
raverunt dissimiles : eoque obsequ continuatione perve-
nimus , ut prope omnes homines unius muriDus vivamus.
Porro non tam sinistre constitutum est , ut qui malum.
Principem possumus , bonura non possimus imitari. Perge
modo, Caesar & vim effectumque censura; tuum propo-
situm, tui actus obtinebunt. Nam vita Principie censura
est , eaque perpetua : ad hanc dirigimur , ad hanc ccmver*
timur : nec tam imperio nobis opus est , quam exemple.
uippe infidelis recti magister est metus. Melius homines
exemplis docentur , qua; in primis hoc in se boni hauent,
quod apprebant , quae praccipiunt fieri posse.
XLVI. Et quis terror valuisset efficere , quod reve
renda tui effecit? Obdnuit aliquis ut speiaculum pantti-
mimorum populus Romanus tolli pateretur Sed non oini-
nuit ut vellet. Rogatus es tu, quod cogebat alius , co( it-
que esse beneficium, quod ncessitas fuerat. Neque eaim
te minore concentu , ut tolleres pantomimos, qua.ui
ptre tuo , ut restitueret , exactum est. Utrumque recte:
nam & restitu oportebat , quos sustulerat malu> Princeps,
& tolli restitutos. In his enim , quae malis bene hunt , hic
tenendus est modus , ut appareat auctorem displkuisse,
non factum. Idem ergo populus ille aliquando scenid im-
peratoris spectator & applausor , nunc in pantomimis quo-
que aversatur & damnt efEeminatas artes , & iudecora sas-
culo studia. Ex quo manifestum est Principum discipiimm
capere etiam vulgus quum rem , si ab uno fiat , severissi-
mam

Dissimiles Los Principes malos. Pirjtomimos, y prohibid exercer


Vnius moribus. Porque todos procura- tal arte. Lo mismo hizo Nern: y
rn imitar al Principe. Domiciano prohibid la escena de
Tuum proposition. Tu modo de vivir Cdm icos, y solo did pur licito re-
ser la censura de las malas eos- presenta: eu en su Palacio.
tumbles. Regains et tu. A ti te suplicaron,
Censura est. Es censura verdadera, que quitases los espectculos.
porque con su ejemplo se corr- Sed non. Pero no lo logrd como que
gen los subditos. ria.
Recti. Para obrar bien. Kit tolleres. Desterrases el espectd-
uodapprobant. Porque obrando ellos culo de los Pantomimos.
ames lo que mandan, prueban paire tuo. Nerva.
que se puede hacer , &. Malus frinaps. Parece denota i.
XLVI. Domiciano , que fue muy enemigo
Obsmuit aliquis. Como Tiberio, que de bufones , y satricos.
cutnta Dion arroj de Roma los
244 c- PLIN, PJNEGrRICUS
mam fecerint ompes. Macte hac gravitatis gloria , Caesar,
qua consecums est , ut quod antea vis & Imperium nunc
mores vo.arentur. Castigaverunt vitia sua ipsi qui castiga-
ri merebantur : iidemqde emendatores , qui emendandi
fuerunt. Iiaque nemo de severitate tua querimr , & liberum
est queri. Sed cum ita comparatum sit , ut de nullo minus
Principe querantur homines , quam de quo mexime licet}
turn tuo saeculo nihil est , quo non omne hominum genus
laetetur & gaudeat. Boni provehuntur mali , qui est tran-
quillis-imus status , civitatis , nee timent , nee timentur.
Mederis erroribus, sed implorantibus : omnibusque , quos
bonos facis , hanc adstruis laudcin , ne coegisse videaris.
XLVII. Quid vitam ? quid mores iuvenmtis , quam
principaliter formas 1 quem honorem dicendi magi' tris,
quam dignationem sapientix doctoribus habes ! ut sub te
spiritum & sanguinem & patriam receperunt studia ! quae
priorum teinporum immanitas exsiliia puniebat j quum sibi
vitiorum omnium couscius Princeps , inimicas vitiis artes
noq odio magis quam reverenda relegaret. At tu easdern
artes in complexu , oculis , auribus habes. Prxstas enim
quaecumque praecipiunt tantumque eas diligis , quantum ab
iilis probaris. Anquisquam studia humanitatis professus, non
quum omnia tua , tum vel imprimis laudibus ferat admissio-
num tuarum facilitate ? Magno quidem animo parens tuus
hanc ante hos Principes arcem publicarum aediuin no
mine iiiscripserat : frustra tarnen , nisi adoptasset , qui
habitare in publicis posset. Quam bene cum titulo
i

Macte hac. Goza de la gloria de tal dos los Filsofos. Los Romanos
gravedad. echaron de Roma como perjudi-
De quo maxime. Entiende los Princi- cales la juventud , siendo Lucio,
pes tiranos, de quienfs nadie se y Posthumio Cnsules, todos ios
atreve maldecir por miedo de Epicreos,
perder la vida. Princeps. Domiciano.
XLVII. Admisiionum. Hace transicin coo
(uam iignationem. Que atencin . buen orden lit facilidad que ha
los Filsofos. bia en hablar Trajano.
Tespiritum. La vida, porque Domi- Hos principes. Los Fiavios. Antes de
ciano , segn Dion , haba quitado ser elevado Domiciano con los su-
la vida d muchos , porque se da- yos, la Repblica estaba arruina
ban la filosofa, los dems los da con las guerras civiles,
arroj de Roma. Inscripserat. Habia hecho grabar en
Xx His puniebat. Sfocles, segn el frontis ser Alczar pblico y
Atheneo , arroj de Atenas to- comn el Palacio Palatino,
TRAIANO mCWS. 42 g
isto moribue tuis convenit ! quanquam omnia sic fads,
tanquam non alius inscripserit. Quod enim forum , qux
templa tam reserata ? Non Capitolium , ipsaque ilia ido-
pticnis tuse sedes magis publica , magis omnium. Nullas
bices ; nulli contumeliarum gradus ; superatusque iatn
mille liminibus , ultra semper aliqua dura & obstamia.
Magna ante te , magna post te , iuxta te tarnen maxima
quies : tantum ubique silentium , tam altus pudor , ut ad
parvos penates & larem angustum ex domo Principie mo-
destiae & tranquillitatis exempla referantur.
XLVIII. Ipse autem ut excipis omnes ! ut exspectas!
ut magnam partem dierum inter tot imperii curas quasi
per otium transigs ! Itaque non ut alias attoniti , nee ut
periculum capitis adituri tarditate , sed securi & hilares,
quum cominodum est , convenimus $ & admitiente Princi
pe , interdum est aliquid , quod nos domi quasi magis ne-
cessarium teneat. Excusati semper tibi , nee unquam ma
gis excusandi sumus. Seis enim sibi qemque prestare quod
te videat , quod te frequentet , ac tamo liberalius ac diutius
voluptatis huius copiam praebes. Nee salutationes tuas fu
ga & vastitas sequitur: remoramur, resistimus ut in com-
muni domo , quam illa immanissima bellua plurimo
terrore munierat , quum velut quodam specu inclusa, nunc
propinquorum sanguinem lamberet , nunc se ad darissi-
morum civium strages esdesque proferret. Obversabantur
foribus horror & minae , & par metus admissis & exclu-
sis. Ad hoc ipse oceursu quoque visuque terribilis , super-
bia n fronte , ira in oculis , femineus pallor in corpore , in
ore impudentia multo rubore suffusa. Non adir quisquam,
non

Tarn reserata. Estn fan abiertos. de el adagio satrico : Rapta pro-


Sedes. El templo de Jpiter Capito- perabat ab olla.
lino. Interdum est. Mientras hay algn
Ziminibus. Que pasados mil umbra- negotio.
les , siempre quedaban obstculos, Munierat. Ya queda dicho como Do-
esto es, las guardias y soldados. miciano fortified de marmol la
Aliqua dura, Esto es , otras puertas sala en donde vivia.
cerradas y horrorosas. Propinquorum. Eutropio dice , que
Ad parvos. Casa pequea y morada Domiciano mat sus sobrinos
estrecha. XA.VIH. Flavio Sabino, y Flavio Clemente.
Vt exspectas. Con qu hunanidad Civiumstrages. Vase. Juvenal en sus
esperas. stiras.
Tarditate. Si llegaban tarde : de don- Foribus. En las puertas.
42 . PLW PANEGrRICUS
non alloqui audebat , tenebras semper secrctumque ca-
ptantem : nee unquain ex solitudine sua prodeuntem , nisi
ut solitudinem faceret.
XLIX. Ille tarnen , quibus sibi parietibus & muris
salutem suam tueri videbatur , dolum secum & insidias,
& ultorem scelerum Deum inclusit. Dimovit perfregitque
custodias poena ; angustosque per aditus & obstructos , non
secus ac per apertas fores & invitantia limina jrrupit : lon-
geque tunc illi divinkas sua, ionge arcana ilia cubilia
saevique secessMs, in quos timor & superbia & odio fao-
minum agebatur. Quanto n-unc tutior , quanto securior
eadem domus , postquam eius non crudelitatis , sed amo-
ris excubiis , non solitudine & claustris , sed civium ce-
lebritate defenditur ? Ecquid ergo ? discimus experimento
fidelissimam. esse ,custodiam Principis ipsius innocentiam.
arx inaccessa , hoc inexpugnabile munimentum , mu-
nmento non egere. Frustra se terrore , succinxerit , qui
septus caritate non fuorit : armis enim arma irritantur.
Num autem serias tantum partes dierum in oculis nostris
cceptuque consums ? num remissionibus tuis eadem fre-
quentia , eademque illa socialitas interest ? non. tibi sem
per in medio eibus , semperque mensa communis? non
ex convictu nostro mutua voluptas ? non provocas reddi;-
que sermones ? non ipsum tempus epularum tuarum quum
frugalitas contrahat , extendit humanitas ? Non enim ante
medium diem distentus solitaria ccena spectator adnota-
torque convb's , tuis immines ; nec ieiunis & manibus
plenus ipse & ructans , non tarn apponis , quam obiicis ri
bos , quos dedigneris attingere ; aegreque perpessus su
per

XL1X. ni batidores : l se paseaba en t


Mt uttorem. Estevan , liberto de Do- calle para dar paso los ca rrua-
miciano, le quit la vida loscua- ges , su coaversaciou alegre, J
renta y nueve aos de su .edad, poltica era lo mas sazonado de s
y quince de reinado. mesa , se diverta en algn rato
Longe arcana. Aquellos cuartos reti . de , eo guiar remo un Es-
rados , y crueles asilos. quife, remar en alguna Gale-
Postquam eius. De Domicians. ra , esto siempre en compaa de
Inexpugnabile munimentum. Trinche- los amigos.
ra inexpugnable. Conduplicatitf, Non provocas. No mueves la conver-
traductio. sacion , y contestars ella?
Eademque illa Trajanoera muy lia- Quos dedigneris. Que te desdees de
no y familiar , uo quera estatuas tocar.
triano dictus. 427
perbam illam convictus simulationem , rursus te ad clan-
destinam ganeam oceultumque luxum refers. Ergo non au-
rum , nec argentum , nec exquisita ingenia cnaruin , sed
suavitatem mam incunditatemque miramur , quious nulla
societas adest , quando sincera omnia, & vera , & rna
la gravitate. eque enim aut peregrina supersikionis
mysteria , aut obscna petulantia mehsis Piincipis ober-
rat ; sed benigna invitado , & liberales ioci , studioru.n ho
nor. Inde tibi parcus & brevis somnus , nullumque -'amo-
re nostri angustius tempus , quam quod sine nobis agis.
L. Sed quum rebus tuis ut participes pertruamur,
quae habemus ipsi , quam propria , quam nostra sunt ! Non
enim exturbatis prioribus dominas , stagnum ,
lacum, etiatn sakum immensa possessione eircum-
venis ; hec unius oculis flumina , fontes , maria deserviunt.
Est quod Cansar non suum videat , tandemque imperium
Principis , quam patritnouium maius est. Multa enim ex
patrimonio refert in imperium, qua: priores Principes oc-
cupabant , non ut ipsi fruerentur , sed ne quis alius. Er
go in vestigia sedesque nobilium immigrant pares do-
mini ; nec iam clarissimoruin virorum receptacula ha-
bitatore servo teruntur , aut fceda vastitate procumbunt.
Datur intueri pulcerrimas sedes deterso situ auctas ac
vigentes. Magnum hoc tuum non erga homines modo , sed
erga tecta ipsa meritum , sistere ruinas , solitudinem pelle-
re,

Convictus simulationem. Ficcin de Nern.


familiaridad. Immensa possessione. Encierras en
Clandestinam ganeam. Desorden clan- uoa immensa posesin.
destino. Deserviunt. No Se sujetan !a visti
uiut peregrina. Livio dice , que los de uno solo. La cosa de Nern de
Romamisquisieronmil vecesechar la cual se dijo: domus fiet,
de Roma las supersticiones est jan- Veios , migrate, Quirites^ si os
geras, y que el Senado did esta & Veius occupt una domus.
comisin i los Tr umviros, Quis alius. Sino para que otro no le
Obirrat. Rodea la mesa del Principe. gozase.
Et hberaies. Juego de hombres no- Habit atore servo. Son ocupadas por
bles, cuales quedan dichos usaba un esclavo , destruidas por fal-
Trajano. ta de habitador.
. L. Deterso situ. Limpias de polvo, y
Omne stagnum. Aunque est escrito telaraBas.
que Domiciano hacia poco caso Sistere ruinas. Detener las ruinas, i
de robar vivos v muertos, es- levantarlas.
te lujar, mas parece habla de
428 . PL1N. PAtGrRTCUS
re , ingentia opera eodem quo exstructa sunt animo ab
interitu vindicare. Multa quidem illa & anima carentia,
entire tamen & laetari videntur , quod niteanr , quod fre-
quententur , quod aliquando cperint esse domini non ser-
vientis. Circumfertur sub nomine Caesaris tabula ingens
rerum venalium , quod sit detesunda avaritia iliius , qui
tam multa conlupiscebat , quum haberet supervacua tam
multa. Tum exiiialis erat apud Principem huic laxior do-
mus , illi amoenior villa. Nunc Princeps in hase eadem do
minos quaerii , ipse inducit : ipsos illos magni aliquando
imperatoris hortos , illud nunquam nisi Cassaris suburb-
num iicemur , emimus , impleinus. Tanta benignitas Prin-
cipis , tanta securitas temporum est , ut ille nos princi-
palibus rebus exinimet dignos ; nos non timeamus , quod
digni esse videmur. Nec vero emendi tantum civibus tuis
copiam prsebes j sed amnissima quaeque largiris & do
nas : ita ( inquam ) donas , in quas electus , in qure adopt-
tus es ; transfers quod iudicio accepis , ac nihil magis
tuum credis , quam quod per amicos habes.
LI. -Idem tam parcus es in aedificando , quam diligens
in tuendo. Itaqu non , ut ante , immanium transveetione
saxoruin urbis tecta quatiuntur. Stant securx domus ,
iam templa nutantia. Satis est tibi , nimiumque , quum suc-
cesseris frugalissimo Principi , magnum reiieere aliquid &
amputare ex his qua; Princeps tanquam necessaria reliqait.
Prterea pater tuus usibus suis det.rahei.at , quae fortuna
imperii dederat : tu tuis , quod pater. At quam magnifiais in
publicum es 1 Hinc porticus, inde ddubra occulta celeritate
pro

jtb interitu. Librarlas de que se ' mucho. Tode esto lo vendemos,


asuelen. lo compramos, &c.
Tabula ingerir. Un grande Arancel Principulibus. De las cosas mas prin-
de cosas venales, que Trajaoo cipa'es. 558afiosel Senado, y pue-
expuso. blo Romano, asisti mezclado
Supervacua. Superflue. los espectculos , hasta que Sera-
Inhac. P.ira estas mismas casas de no, y Scribon'o, Ediles, por pa-
Neron. recer deSciplon Nsica , separaron
Ipse inducit. Les pone en posesin de los asientos del Senado , y Plebe,
ellas. lo que abati mucho la autoridad
Hortos. De Nern. deScipion. LI,
iuburbanum. Casa de campo fuera Quaiiuntur. Se arruinan.
de Roma, quiz lagraiija Alba- Nutantia. Vacilantes.
na que Domiciauo frecuentaba Porthut. Portales.
TRAIANO DICTUS. 429
propcrantur , ut non consummata , sed tantum commutata
videantur. Hinc immensum latus Circi templorum pulcritu-
dinem provucat ; digna populo victore gentium sedes , nee
minus ipsa visenda , quam quae ex ilia spectabantur : vi-
senda autem quum cetera specie , tum quod aequiitus ple-
bis ac Principis locus : si quidem per omne spatium una
facies , omnia continua & paria , nee magis proprius spe-
ctandi Caesaris suggcstus , quam propria , qua; spectet. Li-
:ebit ergo te civibus tuis invicem contueri : dabitur non
cubiculum Principis , sed ipsum Principem cerner in pu
blico , in populo sedentem ; populo , cui locorum quin
qu millia adiecisti. Auxeras enim numerum eius congia-
rii facilitate , maioremque in postermn suscipi liberalita-
tis tux fide iusseras.
LII. Horum unum si prasstitisset alius , Uli iamdudum
radiatutn caput , & media inter dos sedes auro staret aut
ebore , angustioribusque aris & grandioribus victimis invo-
carctur. Tu delubra non nisi adoraturus intras ; tibi maxi-
mus honor excubare pro templis , postibusque prauexi. Sic
fit , ut Dei summum inter homines tastigium servent , quum
Deorum ipse non sis adeptus. Itaque tuam statuant in ves
tbulo Iovis optimi maximi unam alteramve , & hanc xream,
cernimus : at paulo ante aditus omnes, oinnes*gradus, totaque
' a

Hint immensum Trajanoasi en Ro- Suggestus. Trono.


ma como en todas las Ciudades Quinqiu millia. Cinco mil asientos
mayores de Italia , hizo hermosos, nas que se aadieron al Circo.
y magnficos edificios, y las conce
di varios poivilegios: l renov cl LH.
Circo mximo , le engrandeci, y Si prastitisset. Parece denota Au-
bermosed,yse le puso esta inscrip- gusto, que se adorn la cabeza
cion : Para que sea mas digno del con una corona con rayos como
Pueblo Romano' oo se puede con- del sol para adquirirte venera -
tar los puentes, los cam mos reales cion.
<jueabri , las calzadas que levau- Grandioribus. Bueyes blancos con las
t , para que se comunicasen los hastas doradas, y coronadas las
luga res eutre si , para asegurarlas frentes de guirnaldas.
de inundaciones. lilhixDelaf.o 114 Excubare. Velar.
de J. abrir una gran plaza , eu Quum Deorum. sup Fastigium. La
mediodela quese puso la colum- dignidad gerarquia de los Dioses,
na Trajana , de 144 pies , cuan- Et hanc aream. Y esta de metal. Tra
ta era la altura del monte quedes- jano aborreca este gnero de hort-
hicierou , dejando en medio hecha ra , como l lo dice en las respues
ta columna ; el Artifice fue Apo- tas Plinio.
lodoro. Cranes gradas. De las escaleras ; pu
jEqnatus. Que tiene la plebe igual al Capitolio, segn Tcito lib. ,.,
lugar con el Principe. se subia por cien grada.
430 . PLIN. PANEGrRICUS
area hinc auro , hinc argento relueebat , seu potius pol-
luebatur , quum incesti Principis statuis permista Deo-
rum simulacra sorderent. Ergo istae quidem & pau-
manent , manebuntque quandiu templum ipsuin , ill
autem ureas & innumerabiles strage & ruina publico gau-
dio litaverunt. Iubabat illidere solo superbissimos vultus,
instare ferro , saevire securibus , ut si singulos ictus san
guis dolorque sequeretur. Nemo tam temperans gaudii
serasque lsetitiae , quin instar ultionis videretur cerner
laceros arms , truncata membra , postremo truces horreu-
dasque imagines abiectas excoctasque fly minis ; ut ex illo
terrore & minis in u?um hominum ac voluptates ignibus
mutarentur. Simili reverenda , Caesar , non apud genium
tuum bonitati tuas gradas agi , sed apud numen lovis ojtti-
mj maximi pateris : illi deber nos quicquid tioi debea-
mus , illius qucd bene facias muneris esse, qui te dedit.
Ante quidem ingentes host;aruin greges per Capitolinum
iter , magna sui parte velut intercepti , divertere via co-
gebantur, quum saevissimi domini atrocissima effigies tan-
to victimarum cruore coleretur , quentum ipse huaiani
sanguinis profundebat.
LUI. Omnia , patres Conscripti , quae de aliis Prin-
cipibus me aut diduntur aat dicta sunt, eo pertinent,
ut osiendam , quam longa consuetudine corruptos de-
pravatosque mores principatus Parens noster reformer
& corrigat : alioquin nihil non parum grate sine compa-
ratione laudatur. Pneterea hoc prinrutn erga optiuiuta
imperatorem piorum civium officium est, insequi dis-
similes. Neque eniin satis amarint bonos Principes , qui
malos satis non oderint. Aduce , quod imperatoris no-
stri non aliud amplius , ac diusius meritum est , quam
quod insectari malos Principes tutum est. Aa excidit
.do

Incesti. Incestuoso Domiciano con Domiciano.


Julia , hija de Tito. Genium tuum. En tu Palacio, en
jlincc. De bronce. cioi.de tenan el oratorio del Dios
lii.t autmu. fcusebfo dice que Domi- genial.
ciano no permiti se le hiciese es velut inicicepti.Cumosl les bubie-
tatua que no fuese de plata, tf oro. ran cortado ti paso.
Pubica audio. Fufrou destruidas
con alegra pblica. Lili.
Truces. Alude i. la horrible cara de Satit. Traductio, o couduplicatio.
TRAUNO DICTUS. 431
dolori nostro modo vindicatus Nero ? permitteret , cre
do , famam vkamque eius carpi , qui mortem ulcisceba-
tur j nee ut in se dicta interpretaretur , quae de simillimo
dicerentur. Quare ego te , Caesar , muneribus tuis omni
bus comparo-, malus antepono, quod licet nobis & in
praeteritum de malis imperaioribus quotidie vindican , &
futuros suo exemplo prmonere , nullum locum, nullum
esse tempus , quo funestorum Prineipum manes postero1-
exsecrationibus conq.uiescant. Quo constantius , Patres
Conseripti , & dolores nostros & gaudia proferamus : Isete-
mur his , quibus fruimur ; ingemiscamus illis quae patie-
bamur. Simul utrumque faciendum est sub bono Principe.
Hoc secreta nostra , hoc sermones , hoc ipsse gratiaruin
actiones agant : meminerintque sic maxime laudari inco-
iumem imperatorem, si priores secusmeriti reprehendantur.
Nam quutn de malo Principe posteri tacent , manifestum
est eadem facer praesentem. '- *
. LIV. Ecquis iam locus misera; adulationis manebat
ignarus , quum laudes imperatorum ludis etiam & com-
messationibus celebrarentur x saltarenturque : atque in o-
mne ludibrium effeminatis vocibus, modis, gestibus fran-
gerentur ? Sed illud iudignum , quod eodem tempore in
senatu & in scena , ab histrione & consule laudabantur.
Tu procul tui cultu ludieras artes removisti. Sera ergo
tu carmina , honorque aeternus annalium , non hase brevis
& pudenda prasdicatio colit ; quin etiam tanto maiore con
sensu in venerationem tui theatra ipsa consurgent , quanto
m'agis de te scenae silebunt. Sed quid ego istud admiror,
quum eos quoque honores , qui tibi nobis offeruntur , aut
delibare parcissime , aut omnino soleas recusare i Ninil an
te

Vero. Eomiciaao tan carnicero como crueles Principes.


Nern , por lo que Juvenal le lia- Scus meriti. Que de otro modo le
ma el Nern calvo-, pero mejor ban mericido, ban obrado,
se toma eii.su significado, por- JLIV.
que poco 'antes de morir Domi- Ecquis iam. Habia llegado lo sumo
ciano castig a lipaphrodito , pata la adulacin en tiempo de Domi-
vengafMa meerte^de Nerun. ciaoo.
Qui mortem. El que vengbala muer- Et commessationibus. Se celebrasen
te. con bay les, y desrdenes.
In se dicta. Como sr lo que sedela Frangerentur Se debilitaban.
de Ncroo se entendiese de Sorni- Et in sema. Coude bailbanlos far
da no. Hautes.
Manes.ia que los huesas de los
432 . PLIN. PNEGrmCUS
te tarn vulgare , tam parvum in senatu agebatur , ut non lau-
dibus Principum immorarentur , quibuscumque censendi
ncessitas accidisset. De ampliando numero gladiatorum,
aut iiistituendo collegio fabroriim cousulebamur , & quasi
proiatis imperii finibus , nunc ingentes arcus , excessuros-
que temploru'm fastigium titulos y nunc menses etiam ,
hos singulos , nomini Caesarum dicabamus. Patiebantur
illi , & , quasi meruissent , laetabantur. At nunc quis no
strum , tanquam oblitus eius de quo refertur , censendi
officium Principis honore consumit ? Tuse moderationis hase
laus , constantia nostra : & tibi obsequimur, quod in cu
riam , non ad certamen adulationum , sed ad usum mu-
usque iustitiae convenmus : hinc simplicitati tuse veria-
tique gratiam relaturi, ut te qua; vis, velle ; quas non vis,
nolle credamus. Incipimus inde , desinimus ibi , quo in-
cipi , in quo desini sub alio Principe non posset. Nam ple-
rosque ex- decretis honoribus & alii non receperunt : nemo
ante tantus fuit , ut crederetur nluisse decerni. Quod ego
titulis omnibus speuosius reor, quando non trabibus aut
saxis nomen tuum , sed monumentis auernae laudis inciditur.
LV. ' Ibi in sascula , fuisse Prinupem , cui orenri
& incolunji nunquam nisi modici honores , sajpius nulli
decernerentur. Et sane si velimus cum prirum tempo-
rum necessitate certare , viuceremur. Ingeniosior est enim
ad

Tarn parvum. DomiciaDo junta una Excetsurorque.QueHs Inscripciones


vez al Senado, para consultarle en que se grababan en ellos estabas
qu especie de vasija cocera un mas altas que los templos,
rodaballo; otra vez puso sitio for- Vunc menses. Setiembre y Octubre,
mal al Senado ; otra vez convoca Vase el Argumento.
Jos Senadores, y los hizo llevar en Censendi officium fifc.Gastar el tiempo
procesin un salon enlutado, y que faabia de emplear en decir su
con baxhas dedifuntos, quedaban dictamen , en alabar al Principe,
luz para ver atades, en los que Moderation's. No quieres que se te
se lean los nombres Je los con- alabe fuera del orden,
vidadi s. Al mismo tiempo entra- Constantia nostra, 1 que seamos
ron par la sala muchos hombres constantes,
desnudos tenidos de negro, coa In curiam. n el Senada,
hachas y espadas en las manos, Plerosque ex decretis- Porque otros
imitando rt las furias, dejando me* han podido rehusar algunas de las
diu ni uertus los Senadores con sus bonras que se les hacan, como
amenazas. , Tiberio, que rectb2 muy pocas,
> ampliando. De aumentar los 1- y Claudio tambin rehus las
diadores contra las Leyes. escesvas.
Fabrorum. De artfices. JUonumentis, En historias, y poemas.
TRAIANO BICTUS. "> 433
ad excogitandum simulado veritate , servitus librtate,
Hietus amore. Simul quum iam pridem novitas omnis adula-
tione consuma sit , non alius erga te novus honor superest,
quam si aliquando de te taeere audeainus. Age siquando pie-
tas nostra silemiutn rupit , & verecundiam warn vicit,
quae qualiaque aut decernimus nos , aut tu non recusas ? ut
appareat non superbia & fastidio te amplissimos honores
repudiare , qui minores non dedigneris. Pulcrius hoc,
Caesar , quam si recusares omnes : nam recusare omnes,
ambitionis j moderationis est , eligere parcissimos. Quo tem
peramento & nobis & aerario consulis $ nobis quidem,
quod omni liberas suspicione ; aerario autem , quod sumti-
bus ejus adhibes modum , ut qui exhaustum non sis
innocentium bonis repleturus- Stant igitur efrigiens tuae,
quaies olim ob egregia in rempublicam mrita privatis
Uicabantur. Visuntur eadem materia Caesaris status qua
Brutorum , qua Camillorum. Nec discrepat causa. Uli e-
uim reges hostemque victorem mcenibus depulerunt : hic
regnum ipsup , quaeque alia captivitas gignit, arcet ac
submovet , sedemque obtinet Principis , ne sit domi
no locus. Ac mihi intuenti sapientiam tuam minus mi-
rum videtur , quod mortales istos ', caducosque titulos
aut depreceris , aut temperes. Seis enim ubi vera Prin
cipis , ubi sempiterna sit gloria ; ubi sint honores in
quos nihil aumis , nihil senectuti , nihil successoribus
ceat. Arcus enim & statuas , aras etiam templaque de-
molitur & obscurat oblivio , negligit carpitque poste -
ritas : contra contemtor ambitionis & infinitas potesta-
tis

IX. tales honores los particulares.


Simulatio. Contemio llaman los Rhs- ua Brutorum.lA de Junio Bruto,que
t ricos, atrojo los Reyes , y la de M. Bru-
Kevitas omnis. Toda invencin de to, que mat al Cesar, de las que
honras. Livio dice que en tiempo habla Plioiolib. 23, y la de M. F
lle la guerra Pnica primera se rio Camilo, que salv la ciudad
inventaron quatro mil honores del cerco de .los Franceses. Vast
para los jveoes. Tres mil el Ce- el Livio.
sar en la guerra Glica. Hit regnum. Catachresis, por tirana.
Pardsima-. Muy pocos , y de cor- Quxque alia- Qualesquiera uttos ma
tas utilidades. les que acarrea la esclavitud.
Qui exhaustum. Que estando sin di- Temperes. Los rehusas , moderas,
, no les has de llenar con los Litcat. A los qife no pueden daar el
bienes de los inocentes. fuego , la vejez, los sucesores.
Privatis. Despus de echados los Re- Carpitque. Las tachan como obras de
yes de Roma , la Repblica daba la sobeibia.
Pars II.
434 c- PLIN- PJNEGrRICUS
tis domitor ac frenator animus ipsa vetustate florescit;
nee ab uliis magis laudatur , quam quibus minime necesse
est. Praeterea ut quisque faetus est Princeps, extemplo fa-
ma eius , incertu.n bona an mala , caeterum aeterna est. Non
ergo perpetua Principi fama , quae invitutn manet , sed bona
concupiscenda est. a porro non imaginibus & statuis,
sed virtute meritis prorogatur. Quin etiam leviora
haec , formam Principis figuramque , non aurum melius
vel argentum , quam favor hominum exprimt teneatque:
quod quidem prolixe tibi cumulateque contigit , cuius
lastissima facis & amabilis vultus in omnium civium ore,
oculis , animo sedct.
LVI. Adnotasse vos credo , P. C. iamdudum me non
eligere quae referam. Propositum est enim mihi Principem
laudare , non Principis facta. Nam laudabilia multa etiam
mali faciunt j ipse laudari , nisi optimus non potest. Quare
non alia maior , Imperator Auguste , gloria tua , quam
quod agentibus tibi gratias nihil velandum est nihil omit-
tendum est. Quid est enim in principatu tuo , quod cuius-
quam praedicaiio vel transilire vel praetervehi debeat ? quod
momentum quod imo temporis punctum , aut benefi
cio sterile , aut vacuum laude ? Nonne omnia eiusmodi, ut
is optime te laudasse videatur , qui narraverit fidelissi-
me ? Quod fit ut prope in immensum diffundatur oratio
mea & nccdu.n de biennio loquor. Quam multa dixi
de moderatione , & quanto plura aduuc restant ! ut
1*

Ptrpetua. Que sea eterna. tares , y de todos ellos cuenta il


invitum. Que existe contra to- gimas cosas buenas entre muchas
da voluntad. malas.
Prorogatur. Se estieude los ve- Aut beneficio. A imitacin de Tito,
nideros. que acordndose sobre cena eo
Aurum. tas estatuas de oro , y plata. cierta ocasin, que aquel da no
habia hecho ningn bene6cio,ex>
LVI. clam: Amici, hodie diem fir-
Iamdudum. Que desde el principio didi.
de la oracin. De bisunto. De lo que habia hecho
Qua; nfdram. Que no voy escogiendo Trajano en dos aos no compit
i qus he de decir. tos : ojal hubiera escrito el M-
Nam laudabilia. Porque algunas ve- neglrico algunos aos despus,
ees hacen cosas laudables aun los mas famoso seria nuestro Traja-
Principes malos. no.
Nihil velandum. Nada hay que o- Adhucrettant. Nerva didelsegun-
cultar porque todo es bueno. Sue- do Consulado Trajano, Domicia-
tonio escribe la vidas de doce Ce- oo el primero.
TRAIANO DICTUS. , 43 g
illud quod secundum consulatum recepisti , quia Princeps
& pater deferebat. At postquam ad te imperii summam,
& quum omnium reruin , tum etiam tui potestatem Dii
transtuierunt , tertium consulatum recusasti , quum agere
tarn bonum consulem posses. Magnum est differre hono
rem; gloriam maius. Gestum consulatum mirer, an non
receptum ? Gestus non in hoc urbis otio & intimo sinu
pacis ,.sed iuxta barbaras gentes ; ut Uli solebant , quibus
erat modis paludamento mutare pretextam , ignotasque
terras victoria sequi. Pulcrum imperio , gloriosum sibi,
quum te socii atque amici sua in patria , suis in sedibus
adierunt. Decora facis consulis , multa post saecula tri
bunal viridi cespite exstructum , nee fa6cium tantum , sed
pilorum signorumque honore circumdatum. Augebant
maiestatem praesidentis , diversi postulantium habitus , ac
dissonx voces raraque sine interprete oratio. Magnificum
est civibus iura , quid hostibus reddere ? speciosum cer
tain fori partem ; quid immanes campos sella curuli , vir
ctoresque vestigio premere? imminere minacibus ripis tu-
tum quietumque ? quid spernere barbaros fremitus? ho-
stilemque terrorem non armorum magis , quam togarum
ostentatione compescere ? Itaque non te apud imagines,
sed ipsum prsesentem audientemque consalutabant im-
peratorem , nomenque , quod alii domitis hostibus , tu
contemtis merebare.
LVII. laus acti consulatus ; ilia dilati , quod
adhuc initio principatus , ut iam exsatiatus honoribus,
& expletus , consulatum recusasti j quern novi impera-
tores destinatum aliis , in se transferebant. Fuit etiam
qui
/Hirer. Dubitatio. Magnificum est. sup. Reddere.
Gestt. El segundo Consolado. Sfeciosum ctrtam. Cosa grande es
Urbis otio. Porque Roma era como el juzgar los Ciudadanos en ate.
puerto de trauquilidad entonces Minacibus rifis. En las riberas que
que se hallaba sin guerras. amenazan.
Peiudamento. Insignia del Genera- Ostentatione. Que dejando verse coa
lato. las togas.
J'mtextam. En vez de vestio con- LVII.
sular tomaban el vestido de Ge- Acti consulatus. Esta es la alabanza
neral para ir la guerra. de 10 hecho en el Consulado, aque-
Ignotasque. En tiempo de la de Ger- lia de lo rehusaoo.
inania poco antes conocida con las Destinatum. Destinado electo.
guerras. i'uit etiam Habla de Dorr. iciano, que
firidi cespite. Hecho de verdes ees- mato a Acllio Giabrion , Colega de
ped< s. Trajino en el Consulado.
Jed fHerum. De lanzas y banderas.
a
43 . PLIN. PANEGrmS
qui in principatus sui fine consulatum , quem dederat
ipse , magna ex parte iam gestum extorqueret & raperet.
Hoc ergo honore , quem & incipientes Principes & de
scentes adeo concupiscunt , ut auferant , tu otioso ac
vacante privatis cessisti. Invidiosusne erat tibi tertius
consulatus , aut Principi primus ? Nam secundum impe-
rator quidem , sub imperatore tarnen inisti: nihilque
imputan in eo vel honori potest vel exemplo , nisi ob-
sequium. Ita vero qux civitas quinquies , atque etiam
sexies cnsules vidit , non illos qui exspirante iam li
brtate per vim tumultum creabantur; sed quibus se-
positis & absentibus in rura sua consulatus ferebantur,
in hac civitate tertium consulatum Princes generis hu-
mani ut pragravem recusasti ? Tantone Papyrii-s etiam &
Quintiis moderador Augustus , & Cansar , & pater pa
trias ? At illos resp. ci bat : quid? te non eadem respu-
blica ? non senatus , non consulatus ipse , qui sibi tuis
humeris attolli & augescere videtur.
LVIII. Non te ad exemplar eius voco , qui conti-
nus consulatibus fecerat longum quemdam & sine dis
crimine annum : his te confero , quod certum est , quo-
ties cnsules fuerunt , non sibi prxstitisse. Erat in se-
natu ter consul , quum tu tertium consulatum recusa
bas. Onerosum ne.scio quid verecundiae tux consensus
noster indixerat, ut Princeps toties consul esses, quo-
ties senator tub's., Nimia modestia istud etiam privatum
. - re-

Ptr vim. Como Cesar , Pomptyo, LVIII.


Marco Antonio, &c. Eis. De Domiciano, quien se If at-
l'.uru sua. Como los Camilos , los cretaron suplicaciones , estatuas,
Fabios. arcos, y el Cousulado perpetuo.
Tertium. Pero el primero despus &ui continuis. Diez y siete, aunqu
del Princi-e. -V - algunos ls obtuvo ante del Pria-
Papyriis triam. Quanto mas man- cipado.
testais vuestra moderacin siendo Longum. De quince aos.
Emperador , Cesar , y padre de la Nun sibi frastittue. THo lo han si-
pafria , Que Papirio y Quiocio do para .
stos Papirios fueron muchos : el Tc^conrul. Puede ser Virginio Rufo
wins famoso en la milicia fue Luc. que obtuvo el tercer consulado con
Papirio Cursor. Nerva, y muri destinado por Tra-
ii/ufiij'.PorQuincioentiendeel Cin- jsnotpara el quarto.
cinato,del queaj*el Livio. Senator. Rufo. ,
Citbat. Llamaba. lstud. El ttreer consulado!
i > i.
(
TRAIANO DICTUS. 437
rcusasses. An consularis viri triumphalisque filius quum
tertio consul creatur, ascendit ? non debitum hoc illi?
non vel sola generis claritate promeritum ? Contigit ergo
privatis aperire annum , fastosque reserare : & hoc quo-
que redditae libertatis indicium fuie , quod consul alius
quam Caesar esset. Sic exactis regions , ccepit liber annus;
sic olim servitus pulsa privata fastis nomina indux't. Mi
seros ambitionis , qui ita cnsules seraper , ut semper Prin
cipes erant ! Quanquam non ambitio magis , quam livor
& malignitas videri potest , omnes anno possidere , sum-
in umque ilium purpura: ducus non nisi prascerptum prae-
floratumque transmitiere. Tuatn vero magnauimitatera,
an modestiam, an benignitatem prius mirer? Magnanimi-
tas fuit expetito semper honore abstinerej modestia ce
der ; benignitas per alios frui.
LIX. Sed iam tempus est teipsi consulatui praestare, ut
maiorem eum suscipiendo gerendoque facias. Nam saepius
recusare , ambiguam ac potius illam interpretatioaem ha
bet , tamquam minorem putes. Tu quidem ut maximum re-
cusasti j sed hoc persuadere nemini poteris , nisi aiiquando
& non recusaveris. Quum arcus, quum tropaea , quam sta-7
tas deprecaris , trbuenda est verecundias venia : illa
enim sane tibi dicantur. Nunc vero postulamus ut futuros
Principes doceas inertiae , renuntiare , paulisper delicias,
diflFerre , paulisper & saltern ad brevissimum tempus ex
illo felicitatis somno velut excitari ; induere prastextain,
quam , quum dare possent , oecuparint ; ascender cu-
rulera , quam detineant : esse denique quod coneupie-
runt,

An eontularit. Ya demostr que el miserable ambicin.


padre de Trajano fue patricio con- Nisi prxcerptum. Y uo ceder la pur-
sular y triunfal. pura 4 los otros, basta haberla
Aperire annum. Coa su nombre cou- gastado el primar lustre,
sagra el principio del ario con el LIX.
Consulado. Tamquam minorent. Dignidad menor
Fastosque. Libros en que escriban que tu estado de Prncipe,
los nombres de los Cnsules, y las Induire prcetexiam. Que se vestian
fiestas, empezando desde el mes la Toga pretexta del Magistrado,
de Enero. que se haban apropiado, pudien-
Exactis regibus. Despus de exclui- dolo dar otros , para que lo exer-
dos los Reyes, se empez i con- ciesen. Vase el Iodice.
tar el primer ao en que Roma Ascender curulem. Subir al Trono
se vid libre. Consular , ya que lo embaraza a
Miseros ambitionis. O hombres de otros,
438 . PLIN. PANEGrRlCUS
runt , ideo taatum velle cnsules fieri , ut fuerint,
Gessisti alterum consulatum: scio: ilium exercitibus, il
ium provinciis , ilium etiam exteris gentibus poteris im
putare ; non potes nobis. Audivimus quidetn te omne
munus consulis obiisse , sed audivimus. Diceris iustissi-
mus , humanissimus , pacientissimus fuisse , sed diceris :
quum est aliquando nos iudieio nostro , nostris oculis,
non famas semper & rumoribus credere. Quousque ab
sentes de absente gaudebimus? Liceat experiri , an ali-
quid superbiae tibi iile ipse secundus consulatus attule-
rit. Multum in commutandis moribus hominum mdius
annus valet , in Principum plus. Didkimus quidem cui
virtus aliqua contingat , omnes inesse : cupimus tamen
experiri , ac nunc quoque una eamdemque res sit , bonus
consul & bonus Princeps. Nam praeter id quod est ar-
duum , duas , easque si. nul capere potestates summas , tum
inest utrique nonnulla diversitas , quum Principem
quam simillimum esse privato , consulem quam dissimilli-
mum deceat.
LX. Atque ego video proximo anno consulatus re-
cusandi banc prascipuam fuisse rationem , quod earn ab-
sens gerere non poteras ; sed iam urbi votisque publicis red-
ditus , quid est in quo magis sis approbaturus , quae quan-
taque fuerint , quae desiderabamus i Parum est , ut in cu
riam venias , nisi & convoces , ut intersis senatui , ni
si & prassideas , ut censentes audias , nisi & perro-
ges. Vis Ulud augustissimum consulum aliquando tri
bunal maiestati suae reddere ? ascende. Vis constare
reverentiam magistratibus , legibus auctoritatem , mo-
destiam postulantibus ? adi. Quod enim interesset rei-
publicae si privatus esses, consulem te haberet tantum
an
Alttrum. El segundo. LT.
Imputare. Oponerles para tu escu- Gerere. Administrarlo,
sa. Et convoces. Al Consul pertenec
Fuisse. En el segundo consulado. convocar el Senado.
Mdius annus. El f ntero , que Prxsideas. Si no presidia el Con
paso despues de tu seguudo con- sul nada se poda hacer,
sulado. Vt eensentes. Las sentencias de los
In principum. Para mudar las eos- Senadoras.
tumores. ferrages. Sino quedes tu sentencia.
Didicimus. De los Fildsofosqu? creen Perrogare legem, publicar li
teuer uno todas las virtudes, si ley.
tiene una perfecta. Adi, Abraza el consulado.
Suas. El consulado , y principado.
TRAIANO BICTUS. . 439
an & senatorem ; hoc nunc scito intresse , Principem
te habeat tantum , an & consulem. His tot tantisque
rationibus , quanquam multum reluctata verecundia Prin
cipie nostri, tandem tarnen cessit. At queinadmodum
cessit ? Non se ut privatis , sed ut priva tos pares sibi
faceret. Recepit enim tertiutn consulatum , ut daret.
Noverat moderationcm hominum , noverat pudorem,
qui non sustinerent tertio cnsules es e , nisi cum ter
consule. Bellorum istud sociis olim , periculorum consor-
tibus , pace tarnen tribuebatur , quod tu singularibus vi-
ris , ac de te quidem bene fortiter , sed in toga men
tis , praestitisti. Utriusque cura , utriusque vigilantia ob-
strictus es , Cassar. Sed in Principe raruin ac prope inso-
litum est , ut se putet obligatum , aut si putei , amet.
Debes ergo , Caesar , & solvis. Sed cum ter cnsules
facis , non tibi magnus Princeps , sed non ingratib ami
cus videris. Quin etiam per quam mdica quxdam ci-
vium mrita fortunae tua; viribus in maius extollis. Ef-
ficis enim ut tantum tibi quisque praestitisse videatur,
quantum te recpit. Quid isti benignitate precer ? nisi
ut semper obliges , obligeris ; incertumque facias , utrum
m agis expdit civibus tuis deber tibi , an prassii-
tisse.
LXI. Equidetn ilium antiquum senatum contueri
videbar quum ter consule assidente , tertio consulem
designatum rogari sententiam cernerem. Quanti tunc
ilii , quantusque tu ? Accidit quidem ut corpora quam-
' -

An & contutem. Y juntamente Con- Sed in toga. Bienhechores tuyos en


sul. las cosas civiles. Hyperbaton do
Cetsit, Recibid el tercer consulado. malo.
fares. Tres veces cnsules como l. Obligatum. Que juzga debe ser re-
Padorem. De los que haban ya obte- conocido.
nido el segundo coosulado. .xt.
Tertium. Consul creado tres veces Antiquum. Antes de los Emperado-
Consul. . 1 .. res.
Tertio. Por tercera vez Cnsules. Assidente. Junto ti en el Trono
Consults esse. Que fueron Cnsules Coosular: Presidia Trajano,y el
por tercera vez , sino con el que Colega estaba sentado junto l.
fu tres veces Consul. Rogari sentemiam. Its Cnsules si uo
Bellorum istud. Esto que en otro estaba el Principe, pedan el pa-
tiempo se daba , &c. recec primero los Cnsules elec-
tShgularlbus viris. Pueden ser Fron- tos , despus i los dems Seuado-
ton y Rufo. res.
440 t. PLIN. PJNEGrRICUS
libet ardua & excelsa proeerioribus admota decrescant;
item ut altissimx civium dignitates collaiione fastigii tui
quasi deprimantur : quantoque propius ad magnitudi-
nem tuam ascenderint , tantum etiam sua descendisse
videamur. Illos tamen tu quanquam non potuis tibi jc-
quare , quum velles , adeo in edito collocasti , ut tantum
super ceteros , quantum infra te cernerentur. Si unius ter-
tium consulatum eundem in annum , in quern mum , con-
tulisses , ingentis anitni specimen haberetur. Ut enim fe-
licitasis est , quantum velis posse , sic magnitudinis , velle
quantum possis. Laudandus quidem & ille , qui tertium
consulatum meruit $ sed magis sub quo meruit : magnus me-
memorandusque , qui tantum premium cepit , sedmaior , qui
capienti dedit. Quid , quod duos pariter tertio consulatu,
duos collegas tui sanctitate decorasti ? ut sit nemini du-
bium , hanc tibi praf ipuam causam fuisse extendeodi con-
sulatus tui, utduorum consulatus amplecteretur , collegam-
que te non uni daret. Uterque nuper consulatum alte-
rum gesserat patre tuo , id est , quanto minus quam te
datum : utriusque adhuc oculis paulo ante dimissi fas
ces oberrabant: utriusque solemnis Ule lictorum & prx-
nuncius clamor auribus insederat: quum rursus curu-
lis , rursusque purpura ; ut olim quum hostis in proximo,
& in summum discrimen adducta respublica expertum
honoribus virum posceret , non consulatus hominibus
iisdem , sed homines consultibus reddebantur. Tanta
tibi benefaciendi vis , ut indulgentiam tuam ncessitas
aemuletur. Modo praetextas exuerant ,4 rsumant: mo-
do

Procerhribvt aimota. Se dismiiiu- undo que obtuvieron deNerw to"


yen quando estan junto i. otros ferior al tercero tuyo.
mayores. Uttiusque adhuc. Tenan patentes a
Cottatione fastigii. Con la compara- su vista las segures que acababan
cion de tu supremo podVr. de dejar , esto es , el consulado.
Si unius. Argumento de menor Solemnis. Aquel clamor clebre.
mayor. Purpura, ta toga pretexta.
Specimen. Seria una escelente prue- in proximo. Hanibal junto i Ro"
ba de grande nimo. . . ma.
Capienti. Al que podia desempe- honoribus. Que hubi'
fiarle. egercido los Magistrados mayor
Collegas tui. Esto es de tu tercer como Fabio Mximo.
consulado Pretextas. Los Magistrados.
Alterum. 1 segundo. . Rsumant. Vulvanlas tomar.
i patr tuo. Nerva. ; ,v Modo lictores. Los. Cnsules da, *
U est. Interpretado. Seria el se- entender.
TRAIANO DICTUS. 44 1
do lictores abirc iusserant , revocent: modo gratulantes
amici recesserant , revertantur. Hominisne istud ingenium
est , hominis potestas , renovare gaudia , redintegrare lasti-
tiam , nullaraque requiem gratulationis dare 5 neque alia re-
petendis consulatibus intervalla permittere , nisi dum fi-
niuntur? Facias ista semper, nee unquam in hoc opere
aut animus tuus aut fortuna lasetur : des quampluriinis
tertios consulatus , & quum plurimis tertios consulatus de-
deris , semper tamen plures, quibus debeas , supersint.
LXII. Omsium quidem beneficiorum, qua; meren-
tibus tribuuntur , non ad ipsos gaudium maius , quam
ad similes redundat ; praecipue tamen ex horum consula-
tu non ad partem aliquam senatus , sed ad totum senatum
tanta laetitia pervenit , ut eundem honorem omnes sibi
& ddisse & accepisse videantur. Nempe enim hi sunt quos
senatus quum publias sumtibus minuendis optimum quem-
que praeficeret , elegit quidem primos. Hoc est igitur , hoc
est quod penitus animo Caesaris insinuavit. An parutn
saepe experti sumus hanc esse rerum conditionem , ut se
natus favor apud Prindpem aut prosit , aut noceat ? Non
ne paulo ante nihil magis exitiale erat , quam illa Princi
pie cogitado ? Hunc senatus probat , hic senatui carus est.
Oderat , quos nos amaremus ; sed & nos quos ille. Nunc
inter Principem senatumque dignissim uiusque caritate
certatur: demonstramus invicem , credimus invicem, quod-
que maximum amoris mutui signum est , eosdem ama-
mus. Proinde , . C. favete aperte , diligite constanter.
Non iam dissimulandus est amor , ne noceat : non pre-
mendum odium , oe prosit. Eadem Caesar , quae senatus,
pro

Revertantur. Dando el parabin. clones ocultamente.


Nullamque rquiem. Usa de ampli- Sed nos. Aborreca al que ama-
leaciun. Ninguna intermisin sino bamos, y nosotros al que l ama-
continuar el consulado. ba.
Caritate certatur. El Principe , y el
LXH. Senado porfa amaban i. todos
JUinuendU. Nerva , segn Dion, qui- los buenos.
tri unos pocos acricios , carreras Demonstramus. Los mas dignos,
de caballos , luchas , y algunos es- Favete. A los buenos: Dion dice,
pectculos ; pero sin consejo del Traianut bonos, & studiosos honori-
Senado. bus & dignitate auxit.
Hoc est. Repeticin. Ne noceat. Como suceda bajo de
Insinuavit. Los asegur de la volun- Domiciano.
dad del Cesar, de sus inten- Odium. Contra los malos.
44 . PLIN. PAKEGrRKUS
probat improbatque : vos ille presentes , vos etiam ab
sentes in consilio habet. Tertio cnsules fecit , quod vos
elegaritis , & fecit hoc ordine quo electi vobis erant.
Magnus uterque honor vester , sive eosdem mame
diligit , quos seit vobis esse carissimos : sibi Ulis ne
minem prefert , quamvis aliquem magis amet. Propo
sita sunt senioribus praemia, iuvenibus exempla : adeant,
frquentent securas tandem ac patentes domo?. Quis
qus probatos senatui viros suscipit , 'hic maxime Princi-
pem promeretur. Sibi enim accrescere putat , quod cui-
que adstruatur : nullamque in eo gloriam ponit , quod sit
omnibus maior , nisi maximi fuerint , quibus maior est.
Persta , Cassar , in ista ratione propositi , talesque nos
crede , qualis fama cuiusque est : huic aures , huic cculos
intende. Ne respexeris clandestinas existimationes , nul-
lisque magis quam audientibus insidiantes susurros. Me
lius omnibus -, quam singulis creditur. Singuli enim deci-
pere & decipi possunt: nemo omnes , neminem omnes
fefellerunt.
LXIII. Revertor iam ad consulatum tuum : etsi sunt
quaedam ad consulatum quidem pertinentia , ante con
sulatum tarnen 5 imprimis , quod comitiis tuis hterfui-
sti: caudidatus non consulatus tantum , sed immortali-
tatis & gloria; , & exempli , quod sequerentur boni Prin
cipes , mali mirarentur. Vidit te populus Romanus in
illa vetere potestatis sua; sede : perpessus es longum
illud carmen comitiorum , nec iam irridendam moram;
consulque sic factus es, ut unus ex nobis, quos facis
cnsules. Quotusquisque Principum antecedentium ho
norem istmu aut consulatui habuit , aut populo? Non
alii marcidi somno, esternaque cna redundantes, co-
roi-

jtbsentet, Porque consultaba por Singuli. Sentencia de Aristoteles,


cartas i los Senadores, quaodo Polit. LXIII.
estaba ausente. - Comitiir tuir. En primer lugar por
Domo. a Curia y el Foro. -, ' haber asistido sus juntas gene-
Quoi cuique. Cree redundar en .ve- -rales, so solo pretecdlente del
neraciun suya la inclinacin que consulado , &c.
le tiene. ferpessut et. Kas estado presen
Huic auret. Atiende, oye cada uno i. las oraciones publicas que se >&
de por s. hecho antes de eleccin.
lfulluque magit. Ningunos mas que Habuit. Hizo este honor , al con
los que dao odos i murmurcio- . sulado , &c. . , .I
net traydoras son engaados. Marsidi tonino. Aletargados.
i triano mcTUS. 443
mitiorum suorum nuntios opperiebantur ? Alii sane per-
vigiles , & insomnes , sed intra cubilia sua illis ipsis con-
sulibus , quibus cnsules renunciabantur , exilia & cas-
dem machinabantur. O prava , & inscia veras maiestatis
ambitio , concupiscere honorem , quem dedigneris ; dedi-
gnari quem cuncupieris ! quumque ex proximis hortis cam-
pum & comitia prospectes , sic ab illis abesse , tanquam
Danubio Rhenoque dirimare ! Averseris tu honori tuo
sperata suffragia , renunciarique te consulem iussisse con-
tentus, liberas civitati ne simulationem quidem serves?
Abstineas denique comitiis abstrusos , atque abditus , quasi
illic tibi non consulatus detur , sed abrogetur imperium?
Haec persuasio superbissimis dominis erat ut sibi videren-
tur Principes esse desinere , si quid facerent tanquam se
na tores. Plerique tamen non tarn superbia quam metu
quodatn submovebantur. An stuprorum sibi , incestarum-
que noctium conscii auspicia poluere , sacratumque cam-
pum nefario auderent contaminare vestigio. Non adeo
Dos , hominesque contemserant , ut in illa , speciosissima se
de hotninum Deorumque coniectos in se oculos ferre
perpeti possent. Tibi contra , & moderatio tua suasit , &
sanctitas , ut te & religioni Dcorum & iudiciis hominutn
exhiberes. Alii consulatum ante quam acciperent , tu
& dum accipis , meruisti.
LXIV. Peracta erant solemnia comitiorum , si prin-
cipem cogitares : iamque se omnis turba commoverat,
quum tu mirantibus cunctis , accedis ad consulis sel-
lam: adigendum te praebes in verba Principibus igno
ta, nisi quum iurare cogrent alios. Vides quam ne-
cessarium fuit consulatum non recusare? Non putasse-
mus
Renunciabantur. Los declaraban los Deorumque. Porque en el campo
Cnsules, que haban de entrar Marcio habia muchos templos.
en el goce de su dignidad. LXIV.
Campum 1 campo Marcio, lugar de Solemnia. Los ritos ceremonias a-
las juntas geoerales , y elecciones costumbradas.
de Magistrados. Si principem. Que nu acostumbra-
Dirimare. Como si estuviramos se- ban jurar ni se les poda obli-
parados la otra parte del Oanu- gar.
bio , y el Rhin. Commoverat. Para seguir al Prin-
jlbstineat denique. Finalmente pue- cipe.
des resolverte i ocultarte , y apar- Adigendum. Te presentas para que
tarte de las juntas pblicas. te obliguen i. decir el jurameu-
Auspici poluere. Profanar los sa- to.
crinaos. Aos. A otros Cnsules designados.
444 c- PLm- PANEGrRICUS
mus istud facturum te fuisse, si rcusasses. Stupeo, P.
necdumque satis aut oculis mei aut auribus credo , atque
identidem me , an audierim f an viderim , interroge Impe
rator ergo , & Caesar , & Augustus , Pontifex maximus , ste
llt ante gremium consulis ; seditque consul , Principe ante
$e stante ; & sedit inturbatus , interritus , & tanquam ita
fieri soleret. Quin etiam sedens stand praeivit iusiurandum;
& iUe iuravit , expressit , explanavitque verba , quibus
caput suum , domum suam , si sciens fefelliset , Deorum
ira; consecraret. Ingens , Csesar , & par gloria tua , sive fe-
cerit istud postea Principes , sive non fecerint. Ullane
satis praedicatio digna est ; idem tertio consulem fecisse,
quod primo ? idem Principem , quod privatum ? idem
imperatorem , quod sub imperatore ? Nescio iam , ne-
scio pulcriusne si istud , quod praeeunte nullq , an hoc,
quod alio praeeunte iurasti.
LXV. In rostris quoque simili religione ipse te le
gibus subiecisti y legibus , Caesar , quas nemo Principi
scripsit. Sed tu nihil amplius vis tibi licere, quam no
bis: sic fit ut nos tibi plus velimus. Quod ego nunc
primum audeo , nunc primum disco , non est Princeps
super leges , sed leges super Principem , idemque Caesa-
ri consuli , quod ceteris, non licet. Iurat in legem, at-
tendentibus Diis ( nam cui inagis quam Caesari atten
dant?) iurat, observantibus his, quibus idem iuran-
dum est: non ignarus alioquin nemini religiosius quod
iu

Ittu. El jurtmento; pero podemos palabras de rubrica, y da en-


aun dudar' de si lo hizo, aunque -tender que Trajano las dijo sin
lo afirma Plinio. Maestro de Ceremonias.
Ante gremium. Ante el acatamien
to, lxv:
El tanquam. Y como si siempre se Rostris. Era un lugar llamado Ros-
acostumbrase hacerlo asi. tra , porque tenia unas columnas,
Ira consecraret. Anatematizaba, en quesecolgaron unas navecillas,
sujetaba la ira dlos Dioses su por triunfo de la primera guerra
cabeza , su vida. pnica ; y como la proa de la
Tertio. Quando ya eras Emperador. Nave se llamaba rostrum , aquel
Sub imperatore. Bajo Domiciano , y lugar qued con este nombre, y
Nerva. slli se celebraban las juntas del
trtee-mte nullo. Sin haberte prece- Pueblo.
dido nadie. , Qnas nemo. Princeps legibus solutus
Mio prxeur.te. En estas ceremonias est volntate tarnen sua seipsum
sagradas, so lia uno ir diciendo en subiicit. Ulpianus, ff. a.
voz baja al Pontfice Mximo las Plus velimus. sup. Licere.
. TB.AIANO D1CTUS. 445
iuraverit , custodiendum , quam cuius maxime interest non
peierari. Itaque & abiturus consulatu iurasti te nihil con
tra leges fecisse. Magnum hoc erat , quum promitteres,
maius postquam prxstitisti. lam toties proceder in rostra,
inascensumque ilium superbi principum locum terer,
hie suscipere , hie poner magistratus , quain dignum te,
quamque diversum consuetudine illorum , qui pauculis
diebus gejstum consulatum , imo non gestum , abiicie-
bant per edictum ! Hoc iis pro concione , pro rostris , pre
iureiurando : scilicet ut primis extrema congrueret , ut-
que hoc solo intelligerentur ipsi cnsules fuisse, quod
alii non fuissent.
LXVI. Non transilivi , P. C. Principis nostri consula
tum , sed eundem in locum contuli quicquid de iureiuran
do dieendum erat. eque enim , ut in sterili ieiunaque
materia , eamdem speciem laudis diducere ac spargere , at-
que identidem tractare debemus. Illuxerat primus consula-
tus tui dies , quo tu curiam ingressus , nunc singulos , nunc
universos , adhortatus es resumere libertatem , capessere
quasi communie imperii curas , invigilare publias utilita-
tibus & insurgere. Oinnes ante te eadem dixerunt , nemini
tamen ante te creditum est. Erant sub oculis naufragia mul-
torum , quos insidiosa tranquilitate provectos improvisus
turbo perculerat. Quod enim tarn infidum mare , quam
blanditiae Principum illorum , quibus tanta levitas , tanta
fraus , ut felicius esset iratos quam propitios habere?
Te vero securi & lacres , quos vocas , sequimur. lubes
esse liberos ? erimus. lubes , qua; sentimus , promere in
medium? proferemus. Neque enim adhuc ignavia qua-
dam. & insito torpere cessavimus. Terror , & metus,
& misera illa ex periculis facta prudentia inonebat , ut

Quam cuius. Que aquel quien im- con la libertad aDtigua , el cuida-
porta mas el que 00 haya jura- do de los negocios pblicos como
meatos falsos. comunes al Senado.
Hoc iit pro condone. Esto se tenia Improvisus turbo. Haba sorprend-
por juntas. do una tempestad repentina; y
LXVI. sigue la Mctphora.
Blanditia. Tiberio , y Domiciano,
Non transilivi. Porque habl ya de que hacan grandes carios los
la deposicin del Consulado, se que queran matar. Dion y Sue-
gana ahora ia atencin , y recrea ionio.
el auditorio. i'r misera. Prudencia adquirida cun
Quasi communis. Tomar su cargo misara de otros.
446 . PLIN. PANEGVRICUS
repblica (erat autem omnino nulla respublica) ocu-
los , aures , nimos averteremus. At nunc tua dextera
tuisque promissis freti , & innixi obsepta diutina Servi
tute ora reseramus , frenatamque tot malis linguam , re-
solvimus. Vis enim tales esse nos quales iubes $ nihil-
que exortationibus tuis fucatum , nihil subdolum deni-
que , quod credentem fallere paret , non sine periculo
l'allentis. eque enim unquam deceptus est Princeps,
nisi qui prius ipse decepit.
LXVII. Equidem hunc parentis publid sensura
quum ex oratione eius , tum pronuntiatione ipsa perspe-
xisse videor. Quae enim illa' gravitas sententiarum ! quam
in affectata Veritas verborum ! quae asseveratio in voce!
quae affirmatio in vultu ! quanta in oculis , habitu , gestu,
toto denique corpore fides 1 Tenebit ergo semper quod
suaserit , scietque nos , quoties libertatem , quam dedit,
experiemur , sibi parre. Nee verendum est , ne incautos
putet , si fidelitate temporum constanter utamur , quos
meminit sub malo Principe aliter vixisse. Nuncupare
vota , & pro aternitate imperii , & pro salute Princi-
pum , imo pro salute Principum , ac propter illos pro
aeternitate imperii solebamus. Haec pro imperio nostra
in quae sint verba suscepta , operae pretium est adnota-
re: Si bene rempublicam 1 ex utilitate omnium rt-
xeris. Digna vota , quae semper suscipiantur , semper-
que solvantur. Egit cum Diis , ipso te auctore , Cx-
sar , respublica , ut te sospitem incolumemque praesta-
rent , si tu ceteros prxstitisses : si contra , iiii quoque
:. ! . .

Erat autem. Correctlo. Donde hay Tentbit ergo. Observar pues siem-
tiranoi do bay Repblica. pre lo que una vez aconsej.
Obsepta diutina. Abramos la boca Si fidelitate. Ht la inocencia de sa
cerrada por una larga servidum- siglo.
bre, despus de los quince aos Nuncupare vota. Hacer votos.
del Imperio de Domiciano. fro /emtale. Para que el imperio
Fucatum. Ningn rebozo tus exor- fuese eterno , para que ellos lo go-
taciones. zasen.
Paret . Que se encamine i engaar pro. Estos votos aclamacio-
al crdulo. nes por lo que toca i nuestro Em-
Neque enim. Sentencia. perador , en qu palabras estn
- concebidos , &c.
LXVII. Et ex utilitate. He gobernasen con
Parentis publia. Me parece haber equidad , y solo por la utilidad da
visto en l otros sentimientos de toda la Repblica.
un padre de la patria/ Ceteros. sup. inclumes.
TRAiANO moms. 447
custodia tui capitis oculos dimoverent , teque relin-
querent votis , quae non palam susciperentur. Alii se su-
perstites reipublicas optabant faciebantque : tibi salus tua
invisa est , si non sit cum reipublicae salute coniuncta. Ni
hil pro te pateris optari , nisi expdit optantibus , omni^-
busque annis in consilium de te Dos minis exigisque , t
sententiam suam mutent , si talis esse desieris , qualis electus
es. Sed tu ingenti conscientia , Caesar , pacisceris cum Diis,
ut te , si mereberis , servent , quum scias , an merearis , ne
minem magis quam Dos scire. Nonne vobis , P. . hxc
diebus noctibus agitare secum videtur ? Ego quidem in
me , si omnium utilitas ita posceret , etiam praefecti ma
nual armavi : sed ne Deorum quidem aut iram , aut ne-
gligentiam deprecor : quaeso imo & obtestor , ut ne unquara.
pro me vota respublica invita suscipiat : aut si suscepe-
rit invita , ne debeat.
I>XVIII. Capis ergo , Cxsar , salutis tuse gloriosissi-
mum fructum ex consensu Deorum. Nam quum exei-
pias , ut ita demum te Dii servent , si bene Rempublicam
Vf ex utiiitate omnium rexeris , certus es te bene rempub.
gerere , quum servent. Itaque securus tibi & laetus dies
exit , qui Principes alios cura & metu distinebat , quum
suspensi & attoniti , parumque confisi patientia nostra,
nine atque inde publicae servitutis nuntios exspectarent;
ac si forte aliquos ilumina , nives , venti prapedissem,
statim hoc illud esse credebant , quod merebantur : nee
erat discrimen ullum pavoris , propterea quod quum
malo Principe tanquam successor timeamr , quisquis est
di

Teque reliquerent. Y dejaran de Manum armavit.Toa este hecho ine-


protegerte , y de rogar por ti. morable de Trajano. El Prefecto
jlii se. En especial denota a Ne- del Pretorio que haba creado, le
ron, que habieodose dicho en cier- debia rodea rcun la espada , y dan
ta conversacin ; despus de muer- dosela desnuda le dijo : Toma esta
to yo, mas que el mundose abrase espada ,y si gobierno bien detien
en llamas, dijo Nern : antes bien dme con ella , si mal vulvela
viviendo yo , y lo hizo quemando contra mi.
Roma. LXVIII.
In consilium. Llamas los Dioses pa- Et latus dies. Amaneci lleg el
ra que juzguen tu conducta. Todos dia seguro y alegre para ti.
los aos se hacan votos por la Hoc Ulna. Que no se les haba elegido.
salud del Prncipe. Tanquam successor. Se tiene por suce-
Muttnt. Te pieidan , o destruyan, sor de un mal Prncipe, cualquiera
ingenti corisesima. Con grande con- que parezca mas diano que el mcl
tiaoza. Prncipe, y en tal caso lo son todos.
448 PUN. PANEGrRICUS
dignior , quum sit nemo non dignior , omnes timentur.
Tuam securitatem non mora nunciorum , non litterarum
tarditas diflcrt : seis tibi ubique iurari , quum ipse iura
veris omnibus. Nemo hoc non sibi prostat. Amamus qui-
dem te in quantum mereris : istud tarnen non tui facimus
amore , sed nostri : nee unquam illucescat dies , quo pro
te nuncupet vota non militas nostra , sed fides , Caesar. Tur-
pis tutela Principis , cui potest imputari. Queri libet,
quod in secreta nostra non inquirant Principes nisi quos
odimus. Nam si eadem cura bonis qux malis esset , quam
ubique admirationem tui , quod gaudium exultationem-
que deprehenderes ! quos omnium cum coniugibus ac li
berie , quos etiam cum domesticis aris focisque sermones
stires mollissimis istis auribus parci. Et aiioquin quura
sint odium amorque contraria , hoc per quam simile habent,
quod ibi intemperantius amamus bonos Principes , ubi
liberius malos odimus.
LXIX. Cepisti tarnen & affectus nostri & iudi-
cii experimentum , quantum maximum praesens capere
potuisti , illo die , quo sollicitudini pudorique candi-
datorum ita consuluisti , ne ullius gaudium alterius tristi-
tia turbaret. Alii cum ketitia , alii cum spe reces-
serunt : multis gratulandum , nemo consolandus fuit. Nee
ideo segnius iuvenes nostros exhortatus es , senatum
ciivumirent , senatui suppliearent , atque ita Principe
sperarent honores , si senatu petissent. Quo quidem in
loco , si quibus opus exemplo , adiecisti ut te imitarentur.
Arduum , Caesar , exemplum , & quod imitari non ma

Seis tibi ubique. Sabes que todos se inanimadas , y es mas conforme


han sujetado ti con juramen- la lengua latina.
to. Per quam simile. Convienen eo es-
Turpit tutelo. Vergonzoso es un to.
Sobrano fundar su seguridad en Ibi. En secreto.
los juramentos , que le pueden
engaar. XIX.
' Eecm cura. Se averiguar nuestros Ita contuluitti. De tal suerte aten-
secretos. diste il la solicitud , y recato dt
Domestis aris. Privadamente en los pretendientes.
sus casas. Alii, sup. canidati.
Scires mollissimis. Sabras que se Alii cum sfe. Porque los honraste
abstienen por no ofender tus oi- con promesas.
ros delicados. Senatui suppliearent. Suplicasen al
jlioquin. Adema?. Senado.
jimorque contraria. Los concierta en si quibus. A los que necesitaban
gnero neutro , porque son cosas de ejemplo.
TRAANO DICTUS* 449
gis quisque candidatorum , quam Principutn possit. Quis
enim vel uno die reverentior senatus candidatus , quam m
quum omni vita , tum illo ipso tempore , quo iudieas de
candidatisf.An aliud te quam senatus reverenda obtinuit
ut iuvenibus darissimse gentis debitum generi honorem,
sed antequam deberetur , ofFerres ? Tandem ergo nobiii-
tas non obscuratur , sed iliustratur Principe : tandem
illos ingentium virorum nepotes , illos posteros libertatis
nec terret Caesar, pavet.: quinimo fe tinatis honori-
bus amplificat atque auget, & maioribus suis reddit. Si
quid usquam stirpis antiquae , si quid residua; claritatis,
hoc amplexatur , & refovet , & in usum reipub. promit.
Sunt in honore hominum , &.in honore fama; magna no
mina ex tenebris oblivionis induigenti Caesaris , cuius haec
intentio est , ut nobiles & conservet & efficiat.
LXX. Prafuerat provincia; quastor unus ex candi-
datis , in quem ea civitas amplissiraa reditus egregia con
stitutione fundaverat. Hoc senatui allegandum putasti.
Cur enim , te Principe , qui generis tui claritatem vir-
tute superasti , deterior esset conditio eorum , qui pste
ros habere nobiles mererentur, quam, eorum, qui pa
rentes habuissent ? te dignum , qui de Magistratibus
nostris semper haec nuncies , pnis malorum , sed
bonorum prsemiis boflos facias ! Accensa est iuventus,
erexitque nimos ad xmulandutn , quod laudari vide-
bat , nec fuit quisquam quem nun haec cogitatio subiret,
quum scire , quiequid quoque in provineiis benefieret,
omnia te scire. Utile est , Caesar , & salutare prsesidious
provinciarum , hanc habere fiduciam , iwatuui esse san-
.... cti-

Quiique eaniatorum. Cualquiera do tura con suma industria en la


los pretendientes, mayor ciudad de aquella proviu-
lui'cnibut. Peden ser Cndido , y ca.
Quadrato, que segunda vez los In quem. Por medio del cual.
cred Traja no Cnsules. Hoc. Por esta constitucin juzgaste
Antequam. Treinta aos pedia la ley aplicarlo al Senado.
para el Consulado. Qui generis. se dijo que Traja-
i quidreudutc. Si quedan algunos de no era de familia mas antigua
la nobleza. que nobl<?.
Promit. Lo saca para que aproveche 0( dignum. O cuan digno sois de
a ia Repblica. ' poder dar s:etr.pre tales testimo
Jndulgenti Cxmrif. Por favor del nios nuestros Magistrados.
Csar. LXX. A quoque. sup, Alugutratu.
Priefuerat. Candido ejercid la Ques-
Pars II. Ff
4 SO . PLIN. PANEGrRICUS
ctitati , & industrias suae maximum premium , iudicium
Principie , suffragium Principis. Adhuc autem quamlibet
sincera rectaque ingenia , etsi non detorquebat , hebetabat
tarnen misera , sed vera reputado': Vides enim , si quid be
ne fecero , seiet Caesar ? aut si scierit , testimonium red-
det? Ita eadem ilia, seu negligentia, seu malignitas Prin-
cipum, quum male consultis impunitatem , recte factis nul
lum premium polliceretur , nee illos crimine , & hos de-
terreoat laude. At nunc, si bene aliquis provinciam re-
xerit , huic quaesita virtute dignitas otfertur. Patet enim
omnibus honoris , & gloriae campus , ex hoc quisque , quod
cupit , petat , & assecutus sibi debeat. Provinciis quoque
in posterum , & iniuriarum metum & accusandi necessi-
tatem remisisti. Nam i praefuerint , quibus gratias egerint,
de nullo queri cogentur. Et alioquin nihil magis prodesse
candidato ad sequentes honores , quam peractos. Optime
magi.-tratus m3gistratu , honore honor petitur. Volo ego,
qui provinciam rexerit , non ta mum codicillos amicoruin,
nee urbana coniuratione eblanditas preces , sed decreta
coloniarum , decreta civitatiim alleget : ut suffragiis con-
sularium virorum urbes , populi , gentes inserantur. Effi-
cacissimum pro candidato genus est rogandi , gratias
agere.
LXXI. lam quo assensu senatus , quo gaudio ex-
ceptum est ! quum candidatis , ut quemque nominave-
ras , sculo occurreres , devexus quidem. in planum , &
qua-

uditium Principit. Podrn mere- aquellos, quienes hayan dad


cer el conocimiento del mpera- las gracias.
dor, y su aprobacin. , Quam peractos. Que el buen cumpli-
Quamlibet. Quanto quiera, por mas miento en los antecedentes.
rectas y sinceras que fuesen sus Codicillos. Epstolas.
ndoles. Urbana coniuralione. La conspira-
Hebetabat. Entorpeca. cion de aquellos Ciudadanos.
Reputaiio. Esta infeliz , aunque ver- Eblanditas. Testimonios adquiridos
dadera reflexion. con splicas.
Bene fecero. Bajo los malos Prn Gentes inserantur. Se mezclen en los
cipes. juicios.
Testimonium. De las buenas obras. (ratias agere. Que los pueblos que
Male consultis: A lus cj'je haban he- gobern bien , den pblicamente
cho maldad , daba por libres. las gracias a os pretendientes.
Sibi debeat. A si solo est reconocido.
Iniuriarum. De Jas injusticias , por- LXXI.
que los buenos te^dru los go- Exceptum est. Causaste.
bienios. Devexus cuidim. Bajando del Tri
Egerint. Porque si los gobiernan buual.
TRAIANO DICTUS. 451
quasi uniis -ex gratulantibus. Te mirer magis, an im-
jprobem illos , qui effecerunt , ut istud magnurti videre-
tur , quum velut affixi ; curulibus suis manum tantum
& hanc cunctanter & pigre , & imputantibus simile pro-
merent? Contigit ergo oculis nostris inslita ante fades,
Princeps , & candidatus aquales & simul stantes ; in-
tuerique parent accipientibus honorem , qui dabat. Quod
factum tuum cuncto senatu quam vera acclamatione
celebratum est Tanto maior , tanto angustiar ! Nam cui
nihil ad augendum fastigium superest, hie uno modo
crescere potest , si ipsa submittat , securus magnitudi-
iiis suae. Neque enim ab uilo periculo fortuna Principutn
longius abest , quam ab humilitate. Mihi quidem non
tam humanitas tua , quam intentio eius admirabilis vide-
batur. Quippe quum orationi oculos , vocem ,. manuin
commodares , ut si alii eadem ista mandasses, omnes co-
mitatis numros obibas. Atque etiam quum suffragatorum
nomina honore quo soient exciperentur , tu quoque in
ter excipientes eras , & ex ore Principis ille senatorius
assensus audiebatur: quodque apud Principem perhibe-
re testimonium merentibus gaudebamus , perhibebatur
Principe. Faciebas ergo , quum dceres , ptimos :
ipsorum modo vita te , sed iudicium senatus comproba-
batur , ornarique se , non illos magis quos laudabas , lse-
tabatur.
LXXII. Nam quod precatus est , ut ilia ipsa ordinatio
co-

Xllor. Los malos Principes. Al'. A otro privado que te obede-


Veiut affixi, Y como si estuviesen cies.
pegados los asientos. Omnes comitatis. Cumplais coo to
Et imputantibus. Parecidos a los que das las leyes de amistad.
dan en rostro con el beneficio, Senatorius assensus. Aquel consen
t semejantes los que estn He- timiento del Senado,
nos de vanidad , que presumen Principe. El mismo Trajano era
hacer obsequio. testigo de la entereza de cada uno.
Inslita ante. 1 rostro poco visto (uumdtceres. Qua ndo las nombraba*,
antes. LXXII.
Et candidatus. Pidiendo la digni- Ipsa ordinatio. Parece da enten
ded questre. der la mudanza que hizo Traja-
JbquuUs. Estando juntos mis- no en las juntas generales rrvo-
mo tiempo el Prncipe y el preten- cada la ley llamada Tabelaria , de
diente. lo que hace mencin en el lib. 5.
Intueri. sap. contigit. en la Carta Mesio Mximo, lo
Inttntio. Perfeccin , el cuidado di- que sali bien en la primera jun-
ligeute. ta; pero en la segunda hubo mju-
Eiut. Del Senado. cea ridiculez y mengua.
Fa
452 . PLIN PNEGVMCUS
Cmitiorum ; bene fliciter evcniret nobis , reipuhliu,
reipublice,
tibi , nonne tale est , ut nos hune ordinem votorum 40a-
vertere debeamus ? Dos denique obsecrare , ut omnii
quae facis , quseque facis , prospere cdant tibi , reipub.
nobis ? vel si brevius sit optandum, ut uni tibi, in quo &
respub. & nos sumus ? Fuit tempus , ac nirnium diu fuit,
quo alia adversa , alia secunda Principi & nobis : nunc
communia tibi nobiscum tarn lxta , quam tristia ; nee
magis sine te non es.se felices , quam tu sine nobis potes.
Au si posses , in fine votorum adiecisses , ut ita precious
tuis DU annuerent , si iudicium nostrum mereri perse
verases ? Adeo nihil tibi amore civium antiquius , ut ante
nobis , deinde Dus , atque ita ab aliis amari velis , si
nobis ameris. Et sane priorum Principum exitus do-
cuit , ne Dus quidem amari nisi quos homines ament.
Arduum erat has precaiiones tuas laudibus adaequare : ade-
qujevimus tarnen. Qui amoris ardor , qui stimuli , qtus
faces illas nobis acclamationes subiecerunt ? Non hostri,
Ca;sar , ingeuii , sed tuse virtutis tuorumque meritorum
voces fuerunt , quas nulla unquam adulado invenit , nullos
cuiusquam terror e:;pressit. Quem sic timuimus , ut hxc
fingereinus 5 quem sic amavimus , ut hec fateremur ? N0-
sti necessitatem servitutis. Ecquando simile aliquid audi-
sti? Ecquando dixisti l Multa equidem excogitat metus:
sed quae appareant quaesita ab invitis: aliud sollicitudinis
aliud securitatis ingenium est : "alia tristiuui inventio alia
gaudenuin. Neutrum simulationes expresserit. Hbent
sua verba mberi , sua verba felices : utque iam maxime
eadem ab utrisque dicantur , aliter dicuntur.
' \ ... 'Te-

Aas hune. Ko debemos trastornar es- de Cayo Claudio Nern , &c.


te orden de tu peticin pidiendo i Qux faces. Que no tuvieron las acli-
los Diosis , que todo lo que haces, machines qi'e nos sugiri nuestro
hicieres sea para bien suyo, de amor,
la Repblica , y de nosotros. . Estas aclamaciones que te -
yimium diu. Cuabi todo el tiempo de cimos.
Domiciauo. Sertttnis. Bajo de Domiciano.
U"o. Que el que pedamos lo bue- cd . Pero lo que inventan pare-
no para el Principe que era malo ce forzado,
para nosotros y contrario. Neutrum simulationes. Pueden los
i'i iudicium. Si perseveras en mere- fingimientos aparentar tristeza ,y
ce. miestrucariBo. gozo ; pero uo excitarlos en re-
Exttus . ti dtsastrade fin , como el lidad.
TiiUNO mews. 453
LXXin. Testis ipse es , quae omnium in ore latida:
non amictus cuiquam , non habitus quam modo extule-
rat : inde resultantia vocibus tecta , nihilque tantis cla-
moribus satis clausum. Quis tunc non vestigio suo exsilu-
it ? quis exsiluisse sensit ? Multa fecimus sporne , plura
instinctu quodam & imperio. Nam gaudio quoque cogendi'
vis inest. Nutn ergo moduoi ei tua saltem modestia im-
posuit ? Non quanto magis te reprimebatur , exarsimus?
non contumacia , Cssar , sed ut in tua potesiate est , an
gaudeamus , ita in quantum , nee in nostra. Comproba
ste & ipse aedamationum nostrarum fidem lacrymarum
tuarum veritate. Vidimus humescentes oculos tuos , de-
piissumque gaudio vultum , tantumque sanguinis in ore,
quantum in animo pudoris. Atque hoc magis incensi su-
mus , ut precaremur , ne quando tibi non eadem causa
lacrymarum \ utque nunquam frontem tuam abstergeres.
Hoc ipsum templum , has sedes nobis quasi responsuras
interrogemus , viderintne unquam Principis lacrymas ? at
senatus ssepe viderunt. Onerasti futuros Principes ; sed
posteros nostros. Nam & hi Principibus suis exigent,
ut eadem audire mereantuf : & illi quod non audiant , in
digna biHttur.
LXXiy. Nihil magis possum proprie dicere , qustn
quod dictum est cuncto senatu : te felieem ! Quod
.quum dicremus , non opes tuas , sed animum mira-
bamur. Est enim demum vera felicitas , felicitate dig-
num videti. Sed quum multa illo die dicta sunt sa-
pienter & graviter , tum vel imprimis hoc : Crede nobis,
crede tibi* Magna hoc fiducie n^stri , maiore tamen tui
" > di-
'
'.
IXXIH. Ne quando. Para siempre se diese.
Anctut cuiquam. No era ninguna Hoc ipsum. Quesi preguntamos es-
mscarilJa de alguno, gesto que tos asietituf,respondern lo mismo.
de repente descubrid: esto es, que At senatus. Alude las crueldades
no m-a alegra fingida. que se habian ejecutado en el Se -
Non habitus. No la costumbre quead- nado en otros tiempos.
quin, y trajo poco ha de su casa Non audiant. bas aclamaciones que
al Senado : txtulerat pro tulerat. oy Trajano.
Quis exsiluisse. Quien not haber sa- LXXIV.
lido de l el alborozo? Crede nobit. Cree nuestro testimonio
Modum ti. Porque el poner Hmites i de que sers felii cree tambin el
la alegra decia Trajano , que era tuyo, que no crees sers feliz, si
cosa justa. no eres bueno.
Tantumque sanguinis. Y tacta ver- Tamen tui. Coa mayor satisfaccin
giienza en el rostro. de ti.
454 . paar, panegvricus
diximus. Alius enim formse olium , ipsutn sc nemo
deceperit $ introspiciat modo vitam , seque quid me-
reatur, interroger. Proinde dabat vocibus nostris fidem
apud optimum Principem , quod apud malos detrahe-
bat. Quamvis enim faceremus , quae amantes soient , illi
tarnen non amari se , credebant sibi. Super haec precati
sumus : ut nos sic te amarent Dii , quemadmodum tu not.
Quis hoc aut de se , aut Principi diceret mediocriter
amanti ? Pro nobis ipsis quidem haec fuit summa voto-
rum , ut sie amartnt Dii , quomodo tu. Estne verum
quod inter ista clamavimus , O nos felices ! Quid enim
felicius nobis , quibus , non iam illud optandum est , ut
nos diligat Princeps, sed Dii quemadmodum Princeps?
Civitas religionibus dedita , semperque Deorutn. indulgen-
tiam promerita , nihil felieitatis sibi putat adstruit posse,
nisi ut Dii Cassarem imitentur.
LXXV. Sed quid singula consector , & clligo , qua
si vero aut oratione compleeti , aut memoria consequi
possim , quat vos , . ne qua interciperet oblivio,
& in publica acta mittenda , & incidenda in aere cen-
suistis? Ante orationes PrincipUm tantum eiusmodi ge
nere monumentorum mandari aeternitati solebant : ac-
clamationes quidem nostra: parietibus curiae, claudeban-
tur. Erant enim quibus nec senatus glorian , nec Prin
cipes possent. Has vero & in vulgus exire , & posteris
prodi, quum ex utilitate , tum ex dignitate publica fuit;
primum ut orbis terrarum pietatis nostras adhiberetur te
stis , & conscius ; deinde ut manifestum esset audere nos
de bonis malisque Principibus , non tantum post ipsos
iudicare : postremo ut experimento cognosceretur & an
te nos gratos , sed miseros fuisse , quibus esse nos gra-
. tos

Quod apud. Lo que entre los ma- Imitentur. Esto es amar los horn
los servia de desconfianza, bres ; la expresin es algo fuerte,
Mediccriter amanti. Hemus rogado pero se debe entender con mode-
esti> porque sabomc-s que nos amas raciun.
mucho. LXXV.
nter ista. Entre las aclamaciones Ne qua. Para que no lo borrase algua
que hicieron Trajano. olvido.
Religionibus Fue Roma muy dada al Parietibus curia. Solo se decan sn
cuito de los Dioses. Vase Cicern el Senado.
de Respontis aruspicum , y M- Erant enim. sup. Acclamationes. S-
ximo lib. de Religione Romanar: tas pueden ser malas o buenas.
TRAiANO mcTUS. 455
tos probare antea non licuit. At qua contentione , quo ni-
su quibus elamoribus expostulatum est : ne affeaus' no-
stros , ne tua mrita supprimeres , denique ut in posterum
exemplo provideres ! Discant & Principes acclamationes
veras falsasque discernere , habeantque muneris tui , quod
iam decipi non poterunt. Non instruendum illis iter ad
bonam famam , sed non deserendum : non submovenda
adulatio, sed non reducenda est. Certum est & quse fa
cer , & qure debeant audire, si faciant. Quid nunc ego
super ea , quas sum cum toto senatu precatus , pro senatu
precer ? nisi ut hsereat animo tuo gaudium , quod tune
oculis protulisti , ames ilium diem , & tarnen vincas ? nova
merearis , nova audias. Eadem enim dici nisi ob eadetn
facta non posunt.
LXXVI. Iam quam antiquum , quam consulare , quod
triduum totum senetus sub exemplo tui sedit , quum interea
hihil praeter consulem ageres! Interroga vit qaisque quod
placuit ; dissentire , discedere , & copiam iudicii sui rei pu
blica; facer tutum fuit. Consulta omns atque etiam dinu-
merati sumus , vicitque sententia non prima , sed melior : At
tjuis antea loqui, quis hiscere audebat praeter miseros ios,
qui primi interrogabantur ? ceteri quidem defixi & aitoniti
ipsam illam mutam ac sedentariam assentiendi necessitatm,
quo cum dolore animi , quo cum totius corporis horro-
re

JVon licuit. Porque eran malos los


Aludeal juicio de Mario Prisco a-
Prncipes como Domiciano , no se cusado de coecho , y desterrado de
les podia dar alabanzas. Italia , que tres dias enteros basta
Denique ut in. Y finalmente des un la noche dur el Senado.
ejemplo, que pueda servir de re- Dissentire. En el juicio de Mario.Ter-
gla los siglos venideros. tulio quera que se restituyesen al
Habeantque. Sepa o q ue han recibido Erario 7CC& reales , que habia Ma
de ti ese beneficio. rio sacado los Africanos , y que
Ifon instruendum. No deben ellos sedesterrase de Italia ,y le siguie-
abrirse el camino para la buena ron todos : pero su colega Pom-
fama , sino no desamparar el que pey fue de otro parecer , con lo
les dej Trajano. . que se empezaron mudar las
Sed non. Sino que no la vuelvan voluntades.
introducir. Dinumerati. Porque el decreto se da-
Tunc oculis. Quando lloraste de ale- ba por la mavor parte de los votos,
gra. jintea. Bajo Domiciano, que nadie
tXXVI. se atreva hablar.
Ac sedentariam. Apoltronada nece-
uam antiquum. Cuan digno de ala- sidad de asentir, la voluntad
banza, semejante los antiguos. del Prncipe.
456 PLIN, PWIGrmCUS
re perpetiebantur ! Unus solusque censebat , quod seque-
rentir mnes , & oranes im, robarent , imprimis ipse qui
censuerat : adeo nulla magis omnibus displicent , quam qua
sic fiunt , tanquam omnibus placeant. Fortasse impera-
tor in senatu ad reverentiam eius componebatur: ceterum
cgressus , statim se recipiebat in Principem , omniaquecon-
sularia officia abig^re , negligere, contemnere .c olebat.
lile vero ita consul, ut i tamuin consul foret , nihil in
fra se putabat , ni i quod ipfra con^ulem es5et. At pri-
mum ita domo progrediebatur , ut ilium nullus appara-
tits arroganp principalis , nullus pnecursorum tumultus
dedneret. Una erat in limine mora, concultare aves,re-
verique nu.ninum monitus. Nemo prcturbabatur? nemo
subiuovebatur. Tama viatoribus quies , tantus pudor fasuV
bus , ut pierumque aliena turba subsistere & consulem &
Principem cogeret. Ipsius qu'dem officium lam modicum,
tam tcmperatum , antiquus aliquis magnusque consul
sub bono Principe incedere videretur,
LXXVII. Iter illi saspius in forum , frequenter ta
rnen & in cantpum. Nam comida consulum obibat ipse:
& tantum ex renunciatione eorum voluptatis , quan
tum prius ex destinatioue capiebat. Stabant andidati
ante curulem Principis , ut ipse ante conulem steterar:
adigebanturque in verba , in qii;e. paulo ante ipse iurave-
rat Princeps, qui tantum putat esse in iureiurando , ut
id & ab aliis exigat. Reliqua pars diet tribunali daba-
tur. Ibi vero quanta religio squitatis , quanta legum re-
ve-
Unut toluique. El sola Consul de- Consultare aves. Consultar los au-
signado decretaba lo que sabia pjcios.
quera el Emperador. Protutbabatur. lo se le apartaba del
fleverentim eius. Par respeto, camino.
atencin al Senado. . Viatoribus. Especie de MuBidoref
Componebatur. Era llevado en li- que tenan obligacin de convo'
tera. car los Senadores , &c.
Egressus. Y en saliendo de la cu- Fasciitis Los Maceros.
ria volva tomar la persona del Aliena turba'. Una tropa de gente
Prncipe. que acompaa algn otro.
Ule vero. Trajano.
Vt i tantum Como si l solo fuera LXXVH.
el Consul , porque los Cnsules
siempre eran dos. Nam comitia. Las centuriadas.
jtrrogantix. La pompa de los prn- Ex renunciatione. Por la publicacin.
cipes. Adigebanturque. Se le tomaba jura*
In limine. En la entrada de paja- ment.
ci pa;r* buscar ageros. Tribunali. En ejercer justicia.
TRAIANQ pims. 457
verfentia! Adibat aliquis ut Principem , respondebat , se
ccnsulem esse. Nullius ab eo magistratus eius , nullius
auctoritas imminuta est , aucta etiam : siquidem pleraque
ad praetores remittebat $ atque ita ut collegas vocarct , non
quia populare gratumque audientibus , sed quia ita sentie-
bat. Tantum dignationis in ipso honore ponebat , ut non
araplius esse censeret, quod aliquis collega appellatus
Principe , quam quod prator esset. Ad hoc tain assiduus
in tribunali , ut labore reiki ac reparan videretur. Quis
nostrum idem curae , idem sudoris insumit ? quis adeo
expends honoribus aut deservit , aut sufficit ? Et sane
aequum est tantum ceteris praestare consulibus ipsum,
qui consults facit : quippe etiam fortunas vdebatur in-r
dignum , si posset L.nores dare , qui gerere non posset.
Facturus consoles doceat : accepturisqu amplissimum ho
norem persuadeat , scire se, quid si quod daturus ik j sic
fit , ut Hi quoque sciant quid acceperint.
LXXVIII. Quo iustius senatus, ut suspiceres quar-
turn consulatum & rogavit & iussit. Imperii hoc ver-
bum , npn adulatioms esse , obsequio tuo crede , quod
non alia in re magis , aut senatus ewigere te , aut tu
praestare senatui debes. Ut enim ceterorum hominum,
ita Principum , illorum etiam , qui Dii sivi videntur,
vum omne & breve & fragile est. Itaque optimum
quemque mi & contendere decet , ut post se quoque
reipubiiae prosit moderationis silket iustitjaeque mo-,
numentis, quae prima statuere consul potest. Haec nem-
pe

U( Prineipm. Que tenia mavorcio- bueno Principes,


minio que todos los magistrados, LXXVIII.
y que pndia ampliar t restringir uartum consulatum. TrajaRO tuvo
las leyes. por Colega eifeste consulado Ar-.
Collegas. Los Pretores tenian una po- tlculeyo, porque despus le ad
testad y privilegios iguales quasi mitid Trajano.
al de los Cdnsules. Vate el ndice. Obsequio tuo Atribuyelo tu condes-
Tantum dignationis. Hacia tanta es- cendencia.
timacion, t apreciaba tanto el 2> tibi. Que se juzgan Dioses,
hono- de Colega. jEvum.La vida.
Ipso honore. De la i<retura. , donumentis. Con memoria de mo-
Deservit. Se ocupri. deracion , &c.
EtUm fortuna. Que la fortuna ha- prima. Ninguno tiene mejor
bia hecho una coa indigna. proporcin para dejar estos ejem-
Vt MU. Los Cnsules electos por pos , que un Consul.
458 . PLIN. PANEGrniCCS
pe intentio tua , ut libertatem revoces reducs. Quem
ergo honorem magis amare quod nomen usurpare sxpius
debes , quam quod primum inveait recuperata libertas ? Non
est minus civile , & principem esse pariter & consuletn,
quam tautum consulem. Habe etiam rationem verecundias
collegarum tuorum j collegarum inquam : ita enim & ipse
loqueris , & nos loqui vis. Onerosa erit modestias illorum
teri consulatus tui- recordatio , doee te quartum con
sulem videant. Neque enim potest non minimum es:e
privatis , quod Principi satis est. Annuas , Caesar , optan-
tbus , quibusque apud Deos adesse consuesti ,' quorum
potens es ipse , votorum compotes facias.
LXXIX. Fortasse sufficiat tibi tertius consulatus:
sed nobis tanto minus sufficit. Ule nos instituit & indu-
xit , ut te herum iterumque consulem habere cupia-
mus. Remissius illud contenderemus , si adhuc non
sciremus , qualis esses fut'urus. Tolerabilius fuit , expe-
rimentum tui nobis , quam usum negari. Dabiturne rur-
sus videre consulem illum? audiet , reddet quas .proxi-
me voces ; praestabitque gaudium quantum ipse perci-
piet ? prasidebit laetitiae publicas auctor eius & causa?
teiuabitque , affectus nostros , ut solet , cohibere , nec
poterit ? Pietati senatus cum modestia Principis felix
speciosumque certamen , seu fuerit victa , seu vicerit!
Equidem ineognitam quandam proximaque maiorm
prassumo ketitiam. Quis enim est tam imbecilli inge
nio,

ut libertatem. Da entender quiso Mette. Interceder por ellos como


Trajano volver la Repblica A su mediador con los Dioses.
antigua forma dejando el Impe Quorum potent. Las splicas de-
rio , lo que segn Suetonio ya ha- seos que t puedes dispensar.
- bia intentado Augusto.
Primum invertit. Se sabia que despues LXXIX.
de echados los Reyes, se crearon Quam usum. Que la utilidad cono-
Ios Cnsules de Magistrado anual cida.
y siempre dos. Reddet. Corresponder Trajano en su
Recuperata libertat. Esto es , de cuarto consulado con las mismas
; Cdnsul. aclamaciones, o plcemes que po-
Quam tantum.Que solamente Cnsul. ha en el tercero. ' '
Verecundia collegarum. Que fueron Affectus nostros. Nuestras aclama-
tres veces Cdr>sulescomo t : ti re- ciones.
cibes el cuarto , no lendran la ver- Seu fuerit. ta piedad, la mo-
genra de suertes iguales, destia.
Annum. Concede pues, Presumo latitiam. Preveo.
TRAIANO meras. 459
nio, qui non tanto meliorem consulem speret, quanta
sxpius fuerit? Alius labores, si non continuo se desidias
voloptati dedisset , otio tamen & quiete recreasset:
hie consularibus curris exsolums , principales resumsit,
tarn diligens temperamenti , ut nee consulis officium Prin
ceps , nee Principis consul appeteret. Videmus ut provin-
ciarum desideriis , ut singularum etiam civitatum preci-
bus occurrat. Nulla in audiendo difficultas , nulla in
respondendo mora. Adeunt statim , dimittuntur statim:
tandemque Principis fores exclusa legationum turba non
obsidet. '
LXXX. Quid ? in omnibus cognitionibus quam mi-
tis sveritas , quam non dissoluta dementia ! Non locu-
pLetando fisco sedes, aliud tibi sententiae tux -
tium , quam bene iudicasse. Stant ante te litigatores non
de fortunis suis , sed de sua existimatione sollititi ;
tam verentur quid de .causa sua , quam quid de mor;us
sentas. O ver Principis , atque etiam consulis , reconci
liare 'aermilas civitates ; tumentesque populos non imperio
magis quam ratione compescere ! interceder, iniquitatibus
magistrtuum ; infectumque reddere quidquid fieri non
oportuerit! postremo velocissimi sideris more omnia invi-
sere , omnia audire , & undecumque invoeatum statim ve-
lut nomen adesse & assistere! Talia esse crediderim quas
ipse mundi parens temprt ntitu , si quando oculos denii-
sit in terras , & facta inortalium inter divina opera nume
rare dignatus est : qua nunc parte liber solutusque , coelo
tantum vacat , postquam te dedit , qui erga omne hominum
ge

Aliut. Otro Emperador. O vere Principir. sup. Officium.


Hic. Traja no. Interceder. Oponerse, contradecir.
Exsolntur. Dejando el Consulado. Infectumque. Asi consinti1 se con-
Principales. Las del Principe. denasen de coecho Mario Pris-
Ttmperamenti. Uso dla templanza. Proconsul de Africa , y Ce-
Tandemqne Frincipis. Ya en fin, ve- cilio Clsico de la Btica , auo-
mosesto&c. que habia muerto, y tambin
LXXX. anuid las actas de Julio Basco
Fisco redes. No te ocupas en enri- Proconsul de Bitinia , &c.
quecer las rentas Reales. Taliaesse. Tal providencia.
Prxtium. Porque no vendan la jus- Si quando. Cuando se digna volver
tica. los ojos la tierra.
Demoribus. Porque las buenas eos- Coso tantum. Z\ Criador del Mun-
tumbresdaban mucha autoridad do, ahora solo cuida dpi Cielo,
las pretensiones para con Trajano. porque Trajano cuida de la tierra.
460 . PLItr. PANGrRICUS
genus vice sua fungereris. Fungeris enim , suffidscpie miti-
danti quum tibi dies omnis summa cum utilitate nostra,
summa cum tua laude condatur.
LXXXI. Quod si quando cum influentibus negotiis
paria fecisti , instar refectionis existimas mutationem la
bor?. Qua: enim remissio tibi , nisi lustrare saltus , ex-
cutere cubilibus feras , superare immensa montium iuga
& horrentibus scopulis gradum inferre , nullius manu , nul
lius vestigio adiuium ; atque inter haec pia mente adire
lucos , & occursare numinibus ? Olim hace experientia
iuventutis , hsec voluptas erat: his artibus futuri duces
imbuebantur , cenare eum fugacibus feris cursu , cum
audacibus robore , cum callidis astu: nec mediocre pacis
decus habebatur submota campis irruptio ferarum , & obsi-
dione quadam liberatus agrestium labor. Usurpabant glo-
riam istatn illi quoque Principes , qui obire non poreran:
usurpabant autem ita , ut domitas, fractasque clathris fe-
ras , ac deinde in ipsorum quidem ludibrium emissas,
mentita sagacitete colligerent. Huic par capiendi qua:ren-
dique sudor , summusque & idem gratissimus labor, in-
venire. Enim vero si quando placuit idem corporis robur
in maria proferre , non ille fluitantia vela aut oculis se-
quitur aut manibus ; sed nunc gubernaculis assidet ; nunc
cum j|valentissimo quoque sodalium certat frangere flu
cti,
? ' *

}$&'$* 4
auffichue mandanti. Satisfaces, el FugaeiBur. Corredores, dffm!dos,CO-
nundato de Jpiter.,-.,, , mo ciervos, gamos, liebres.
Condatur. Se concluya. Audacibus. Como osos , y leones.
LXXXr, . Ctllidit. Cou las zorras en astucia.
Influentibus. Que correa. - Campis irruptio. A los campos frie-
Refectionis. Recre. . teros , y por esta razn son los
g,ux enim. Pasa los bienes del euer- cazadores tiles los ciudsdt-
po , y le alaba por la caza , en la nos.
que Adriano su sucesor, se ceb lili. Alude Domiciaro, que sin Su
basta la locura/ **,_ da fue diestro cazador segn Sue -
Excutere. Con los perros de caza. tor.io.
Gradum inferre. Meterte , ntrate Qui obire. Que menos podan pr-
por entre horribles pellas, tenderlo.
Adire lucos. Los bosques -dedicados Clathris. En las jaulas.
la Religion , los que era prohib- Mentita sagacit ate. Falsa industria,
do cortar o profanar, can que apuutabao al blanco.
Ifuminibus. Salir ai encuentro^ los Sequilar. Se dtj* llevar del buen
Diases Si lvestres,Fautios, Sutyros, viento 6 con sus manos, si escon-
Diana , &c. trario, fuerte, 1 recoge.
TB.A1AN0 DICTUS. 46 1
ctus, dominare ventos reluctantes, remisque transferre
obstantia frta.
LXXXII. Quantum dis-similis Uli 5 qui non Albani
lacus otium , Baianique teporem & silentium ferre , non
pulsum saltern fragoremque remorum perpeti poterat,
quin ad singulos ictus turpi formidine horresceret ! Itaque
prociil ab omni sono , inconcursus ipse & immotus- , re-
iigatorevinctoque navigio , non secus ac piaculum ali-
quod trahebatur. Fda facis, quum populi Romaui im-
perator alienum cursum alienumque rectorem velut ca
pta nave sequeretur. Nee deformitate ista saltern ilumina
carebant atque amnes. Danubius ac Rhenus tantum illud
nostri dedecoris vehere gaudebant , non minore cum pu-
dore imperii , quod base Romana; aquilas , Romana signa,
Romana denique ripa , quam quod hostium prospectaren^
hostium, quibus moris est eadem ilia nunc regentia gelu
flumina , aut campis superfusa , nunc liquida deferen-
tia lustrare navigiis , nandoque superare. Nee vero lauda-
verim per se magnopere duritiem corporis ac lacertorum:
ed si his validior toto corpore animus imperiret , quem non
fortune indulgentiae molliant , non copia principales ad se-
giiitiem luxumque detorqueant j tunc ego , seu montibus,
seu mari exerceatur , & hetum opere corpus , & crescentia
laboribus membra mirabor, Video enim iam inde antiquitus
-, ir . ma-

Bem'uque trantferrg. Y veneer to- Velut capta. Como si la nave en que


dos los obstculos que se oponan. iba Domiciano la llevasen cauti-
LXXXI1. va los enemigos.
lili. Domiciano que nunca iba pie uc Rhenus. n las expedi-
por Roma. ciones contra Sarmatas , y Getas.
jtlbani lacus. Domiciano tenia todas Tantum iliui. Domiciano grandsimo
sus delicias en este lago. Alba- oprobrio de Roma , que pagaba
nia estaba puesta sobre el monte tributo anual los Dacos.
Albano que rodeaba el lago. tec.Estadcformidaddeserarrastra-
Baianiqvc teponm. Del puerto de do Domiciano en la llave atada.
Bayas en la Campania. Romana guila. Porque estos estan-
lnconcustut. Se estaba como un mar- dartes imperiales de Roma.
mol, lo que 110 poda suceder si Romana ripa. Tomada de los Roma-
las olas se agitasen de una parte nos, y bajo de su dominio,
otra. JUuum quod. Que el que viesen lai
jtc piaculum. Peste, contamina- valideras enemigas.
cion. Ac deferentia. Corriente.
Fceda faciei. Que cosa tan mal vista /. Abundancia debieres,
parece ; reprende Domiciano.
42 PLIN. PANEGl'RICUS
maritos Dearum, Deorum liberos , neojdignitate nuptia*
rum magis quam his artibus inclaruisse. Simul cogito,
quum sint ista ludus & avocamenmm huius , quae quan-
laeque sint illae seriae & intentae, & quibus se in tale
otiu.n recipit , voluptates. Sunt enim voluptates , quibus
opiime de cuiusque gravitate , sanctitate , temperantia
treditur. Nam quis adeo dissolutus , cuius, non occupa-
tionious aliqua species severitatis iasideat ? Otio prodimur.
An non plerique Principes hoc idem tempus in- aleam,
stupra , luxum conferebant ? quum seriarum laxamenta
curarum vitiorum contentione supplerent.
LXXXIII. Habet hoc primum magna fortuna, quod
nihil tectum , nihil occultum esse patitur : Principuai
vero non modo domos , sed cubicula ipsa intimosque
recessus recludit , omniaque arcana noscenda famas pro-
ponit atque explicat. Sed tibi , Caesar , nihil accommo-
datius fuerit ad gloriam , quam penitus inspici. Sunt
quidem praeclara quae in publicum profers , sed non mi
nora ea quae limine tenes. Est magnifieum , quod te ab
omni contagione vitiorum reprims revocas, sed ma-
gnificentius , quod mos. Quanto enim magis arduum
est alios praestare quam se ,' tanto laudabilius quod , quum
ipse sis optimus , omnes circa te similes mi effecisti.
Multis illustribus dedecori fuit aut inconsukius uxor
assumta , aut retenta patientius. Ita foris claros dome
stica destruebat infamia ; & ne maxima cives haberen-
tur,

Maritot Dearum. Como Peleo que Penitus inspici. Que el poder ser ce
por su fortaleza, cas con' Tbc- nocido interior y exteriormeute.
{is , Hiplito amado de Diana, Qua limine. En tu casa en oculto.
por caza. uod tuos. A tus domsticos, como
Dcorumliberot. Como Theseo , Cas- buen padre de umilia: ie alaba
tory Polux. por las bondades externas.
Sint isla Tales exercicios de mar: Alios prastare. Hacer buenos otres
hacer de Piloto, &c. Vase la que si mismo.
. nota Eademqveilia. C. 49. Muttis illustribus. Como Pompeya
Et avocamentutn. Recreo dt: Trajano. tercera muger de Csar; Julia
giibus optme Qua les se pueden juz- amigada con Tiberio, Sempronia
gar muy bien de la sabidura. que dio veueno a P. Scipion Afri-
Otio prodimur. ti ocio nos destru- carro, "Sic.
ye, ios molesta. Retenta patientius. Como Claudio
Vitiorum- contentione. Inclinacin teniendo a la disoluta Mesalina
los vicias. y despus Agripiua, que le ii
tXXXIII. veneno, y asi murid.
Habit hoc. Sententia. Destruebat, Denigraba.
RecluUit. Abre.
TRAIANO DITUS. > 463
tur, hoc efficiebat , quod mariti minores erant. Tibi uxor
in decus & gloriam cedit. Quid enim illa sanctius ? quid
antiquius ? Nonne , si pontitici mximo diligenda sit con-
iux , aut banc aut similem ( ubi est autem similis I) elege-
rit ? Quam ilia nihil sibi ex fortuna tua , nisi gaudiutn vin-
dicat quam constanter non potentiam tuam , sed ipsum te
reveretur ! Idem estis invicem quod fuistis :' probatis ex
equo ; nihilque vobis felicitas addidit , nisi quod scire c-
pistis , quam bene uterquc vestrum felicitatem ferat. Ear
dem quam mdica cultu l quam parca comitatu ! quam ci
vilis incessu ! Mariti hoc opus , qui ita imbuit , ita insti
tua. Nam uxori sufficit obsequii gloria. An quum videat,
quam te nullus terror , nulla comittur ambitio , non &
ipsa cum silentio incedat ? ingredientemque pedibus mari-
tum , in quantum patitur sexus , imitetur ? Decuerit hoc
illam , etiamsi diversa tu facias Sub hac vero modestia vi-
ri , quantam debet verecundiam uxor marito , femina
sibi ! '.'...'
LXXXIV. Soror autem tua, ut se sororem esse me-
rainit ! ut in ilia tua simplicitas , . tua Veritas , tuus can-:
dor agnoscitur! ut si quis earn uxori tux confrt, du-
bitare cqgatur , utrutn si effkacius ad recte videndum,
bene institui , aut fliciter nasci. Nihil est tam pronum
ad simultates , quam aemul'atio , in feminis prxsertim:
ea porro maxime nascitur ex coniunctione , alitur qua-
litate , exardescit invidia. , cuius finis est odium. Quo
. 1. . qui

Mariti minores. Que casados perdan Pedibus. En andar 4 pie por Roma.
el mrito, porque sus mugeres los Decuerit hoc. Andar pie aunque
viciaban , y se tomaban las rien- tt fueses en litera.
das del gobierno. Quantum debet. Cuanta reserva de
Tibi uxor. Plotina , que el mismo Pli- be tener una muger con su mari
nio llama santsima en sus cartas. do, y consigo misma.
La primera vez que entr eu pa- i-XXXIV.
lacio, dijo, segn Dion, vuelta Soror autem. Marciana , que despus
al pueblo desde la escalera : Aqui llev el renombre de Augusta , y
entro tal , cual deseo salir. el Senado la contri entre sus Dio-
Pontifici mximo. Trajino que fue ses.
sumo Poiittice. Sororem. Modesta ejemplo del
Quoi fuistis. Que lo que fuisteis an- hermano.
tes del matrimonio. Men institui. Esto lo refiere .Ploti-
Felicitas. Li dignidad imperial. na instruida por l.
Civilis inceisu. Con el rostro bajo. Aut fliciter, h su hermana , que lo~
Hoc opus. Pero esto es trabajo de gr tener un hermano Emperador,
Trajano , porque la daba buen fascilur ex. Climax o gradatio; ti-
ejempio y educacin. gura Retrica.
464 . PLN. PANEGrmcUS
quidem admirabilius existitnandum esi , quod mulieribus
dirabus in una domo , parique fortuna nullum certa
men , nulla cxntentio ' est. Suspiviunt invicem , invicem
ccdunt : quumque te utraque eifusissiin diiigat , nihil
sua putant intresse , utrarn tu uiagis ames. Idcmque
utrique propositum , idem tenor vitar, nihilque ex quo
sentas duas esse. Te enim imitari , te su&sequi student,
Ideo utraque mores eosdem , quia utraque tuos , habe;,
Inde moderatio , inde etiam perpetua s^curitas. Neque
enim unquatn periclitabuntur esse privatae, qua; non de-
sicrunt. Obtulerat illis senatus cognomen Augustanim',
quod certatim deprecate; sunt, quamdiu appellationem
Patris paui tu recusases: seu quod plus esse in eo in-
dicabant , si uxor & soror tua , quam si August dice-
rcntur. Sed quascumque illis ratio tantara modestiam sua-
sit , hoc uiagis dignae sunt , quae in animis nostris & sint
& habeantur August , quia non vocantur. Quid enim
laudabilius feminis , quam si verum honorem , non in
splendore titulorum, sed in iudiciis hominum reportant?
magnisque nominibus pares se faciant etiam dum recusant!
LXXXV. lam etiam & in provatorum animis exoleve-
rat priscum mortalium bonum amicitia , cuius in locum mi-
graverant assentationes , bia'nditije & peior odio amoris si
mulado. Eteniin in Priiieipuin domo nomea tantum ami-
cilia; inane seilket irrisuinque , remanebat. Nam qui
poterat esse inter eos amicitia , quorum sibi alii doaa-
ni , alii servi videbatur l Tu haue, puisam & errantem
reduxisti. Habes amicos , quia amicus ipse es. eque
enim , ut alia subieais , ita amor iinperatur : neque
est ullus affectus tarn erectus , & liber, .& 'domina-
tionis impatiens, nee qui magis vices xigat. Potest
fortasse Princeps inique , potest tarnen odio esse -
nullis , etiamsi ipse non oder.t : amari , cisi -ipse amet,
. . .' ' ' . ' ' 000 i
Su'fiunt. Naturalmente se ve-< * hanc. La amistad desterrada, f
era, vaga.
ux non. De vivir como particular. Vt ana. Como se mandan otras -
ceftuiim. F.l cual han despre- sas a los vasallos.
ciado unnimemente. JUagii exigat. Que exija mas el sef
.AXXV. amado que el amor.
Asrentaiioriet. Adulaciones. Princeps migue. Aunque sea ejus"
Aniorit simulado. 1 tingir amar, lamente, con todo puede a
peor que el 'odio. Prncipe ser aborrecido ietty'
inane sei/icet. Quedaba con toda la nos.
ficcin , cite. j. ;
TRAJANO mCTUS. 465
no potest. Diligis ergo quuin diiigaris , & in eo quod utrin-
que honestissimum est , tota gloria tua est , qui superior
factus descendis in omnia famiiiaritatis officia , & in atni-
cutn ex imperatore submitteris : imo tum maxime impera-
tor , quum amicum ex imperatore agis. Et enim quum pluri-
mis amicitiis fortuna Principum indigeat , praecipuum est
Principis opus ,' amicos parare. Placeat tili semper hsec se
cta , & quum alias virtutes tuas , tum hanc eonstantissime
teneas , nee unquam persuadatur , humile esse Principi,
nisi odisse. Iucundissimum est in rebus humanis amari , sed
non minus amare : quorum utroque ita frueris , ut quum
ipse ardentissime diligas , ad hue tarnen ardentius diiigaris:
primum quia facilius est unum amare quam inultos ; dein-
de quia tibi amicos tuos obligandi adest facultas tanta , ut
nemo possit te , nisi ingratus , non magis amare.
LXXXVI. pretium est ferre , quod, tormen-
tum tibi iniunxeris , ne quid amico negares. Dimisisti 0-
ptimum virum , tibique carissimum , invitus & tristis , &
quasi retiere non posses. Quantum amares eum , desiderio
expertus es , distractus separatusque , dum cedis & vinceris.
Ita , quod fando inauditum , quum Princeps & Principis ami
cus diversa velletis , id potius factum est quod amicus vole-
bat. rem memoriae Uteris que mandandam ! praefectum prae-
torii non ex ingerentibus, sd subtrahentibus legere : eum-
demque otio , quem pertinaciter amet , reddere : cumque sis
i-

Vtrinque. A ti , y tus amigos, cuando vivo, nunca las oy Va


Submittent. Y de Emperador te hu- dia en que le dijeron Trajano
millas ser amigo. que Sura le cu ra dar veneno, su-
Jiac secta. La opinion de juntar cedi que haba convidado Tra-
muchos amigos. jano un expindido banquete:
Humile esse. Que nada envilece tan- fu all Trajano, y despidi sus
to al Prncipe como aborrece!-. guardas, y luego hizo que le lla-
Jttagis amare. Como mas obligado. niasen ei Cirujano, y Earbero de
LXXXVI. Sura, y les mand- al primero le
(ftod tormentum. Qu pasin tris- cortase el sobrecejo , y al otro le
teza te tomas. afeitase : baj despus al bafio,
fe quid. A Licioio Sura. y en fin se sent h.uv s teo a
'Dimisisti. De la Prefectura del Pre- la mesa en medio de Sura , y ios
torio. dems convidados.
Ubique carissimum. Tanto le quera, Divusa veileris. Sura no quera la
que df spue's de rr uerto le man- Prefectu:a,y Trajano quera que
A 1-vai.tar un Sepulco , y una la tuviese.
estatua de marmol, y por mas xinr^nriaj.Delospretendieotes,
calumnias que le contaban de el iuo de .os que buscan el retiro.
Pars II. Gg
46 . PLIN. PANEGITRICUS
ipie distentus imperii curis , non quietis gioriam cuiquam
invidere. Intelligimus , Caesar , quantum tibi pro laboriosa
ista statione , & exercita debeamus , quum otium te,
tamquam res optima , & petatur , & detur. Quam ego audio
confusionem tu a m fuisse , quum digredientem proseque-
reris L Prosecutus enim , nee temperasti tibi , quominus
exeunti in littore amplexus osculum ferres. Stetit , Casar,
in ilia amicitiae specula , precatusque maria , celeremque (si
tarnen ipse voluisset) recursum 5 nee sustinuit recedentem
non etiam atque etiam votis , lacrimisque sequi. Nam deli-
beralitate taceo. Quibus enim muneribus sequari hase cura
Principie , haec patientia potest , qua meruisti ut ille sibi
nimium fortis ac prope durus videretur? Nee dubito, quia
agitaverit secum an gubernacula retorqueret : & fecisset,
nisi quod pene ipso contubernio Principis felicius iucun-
diusque est desiderare Principem desiderantem. Et ille qui-
dem ut maxima fructus suscepti , ita maiore depositi offi
cii gloria fruitur : tu autem felicitate ista consecutus es , ne
quem retiere videaris invitum.
LXXXVII. Civile hoc erat & parenti publico con-
venientissimum , nihil cgete , semperque meminisse,
uullam tantam potestatem cuiquam dari posse, ut non
it gratior potestate libertas. Dignus es, Cassar, qui
officia mandes deponere optantibus : qui petentibus va-
cationem , invitus quidem , sed tarnen tribuas: qui ab
amieis orantibus requiem , non te relinqui putes 5 qui sem
per invenias & quos ex otio revoces , & quos otio red-
das. Vos quoque , quos parens noster familiariter inspi-
cere dignatur , fovete snete iudiciuin eius quod de vo-
bis habet : hic vester labor est. Princeps enim , quum in
uno

lita stations. La perseverancia en ro- Nisi quod. Si no se hubiera persua-


bernar el Imperio. dido que era mas llevadero cuco*
(uum digredientem. Cuando se reti- cer la necesidad , &c.
raba Sura. Et ille. Sura.
Tilaria. Por los que habia de nave- LXXXVII.
gar Sura. Civile hoc. Esto era cosa humana.
Recursum. La vuelta de Roma. Orantibus requiem. Que piden sujo*
Votis Ucrymis. Porque Trajano Horb bilacion.
mucho en su partida. Iudicium eius. El buen concepto que
Nimium fortis. Demasiado obstinado tiene de vosotros, pues en vues-
y rstico eu no darte gusto. tra mano est el ser buenus.
An guotrnacula. Que vulviese obli- uum in Did en Sura ejemplo
gado de tus ubequios. que sabia amar,
TRAJANO D1CTUS. 467
uno probavit amare se scire , vact culpa , si alios minus a-
mat. Ipsum quidem quis mediocrher diligat , quum leges
amandi non det , sed accipiat ? Hie praesens , iile mavuit
absens amari ? uterque ametur , ut mavuit : nemo in tae-
dium prjesenti , nemo in oblivionem absentia veniat. Te
net quisque locum quem semel meruit : faciliusque est ut
oculis eius vultus absentis , quam ut animo caritas excidat.
LXXXV1II. Plerique Principes , quum essent civium
domini , libertorum erant servi : horum consiliis : horum
nutu regebantur : per nos audiebant , per hos loquebantur:
per hos praeturae etiam & sacerdotia & consulatus , imo & ab
his petebantur. Tu libertis tuis sumum quidem honorem,
sed tamquam libertis habes ; abundeque sufficere his credis
si probi & frugi existimentur. Seis enim prxcipuum esse in
dicium non magni Principis , magnos libertos. Ac primum
neminem in uso habes , nisi aut tibi patri tuo , aut o-
ptimo cuique principum diiectum : statimque hos ipsos
quotidie deinde ita formas , ut se non tua fortuna sed sua
metiantur : & tanto magis digni , quibus honor omnis
prxstemr nobis , quia non est necesse. Iustisne de eau-
sis senatus populusque Romanus Optimi tibi cogno
men adiecit ? Paratum id quidem & in medio positum
no

Hic. Algn amigo de Trajano. gurados , &c.


Ibsens. En el retiro , en el ocio. I'amquam libertis. Pero no mes que
Uterque. El ausente , y el presente. lo que pide la condicin de un
Vvliur absentts. El que se aparte el Liberto. Asi se vid cun Euryt-
a mimo de la presencia de Tra mo Liberto , y procurador de
jano. Trajano, que habiendo los here
LXXXVIH. deros de un testamento falsifica
Plerique Principe!. Como Claudio, do, cedido en este negocio por
y Galba. ateacion Eurytmo, Trajano les
libertorum erant. Porque los Liber dijo: Ni l es Polycleto, ni yo
ts gobernaban el Palacio , y al Nern.
Prncipe. Magnos libertos. La grandeza de sus
Herum consiliis. Porque los Libertos esclavos libres. ,
daban , y quitaban los empleos: Patri tuo. Nerva.
y muchas veces, sin sabetlo el Optimo cuique. Como Vespasiano , y
Principe. Galba dej al arbitrio Tito.
de dos el robarlo todo. Demetrio Optimi tib. Vencidos los Armenios,
Liberto del gran Pompeyo i ex- el Senado le decret tambin este
. pensas suyas edific un teatro en titulo.
Roma. Paratum id. Esto es fcil , y cono
Sacerdotia. Los Pontificados, Au cido de todos.
Gg2
468 PUN. PJNSGrRICUS
novum tarnen. Scias neminem ante meruisse , quod non em
excogitandum , siquis meruisset. An satius fuit Felicem vo-
care i qued non moribus , sed fortunas datum est. Satius
Magnum ? cui plus invidise quam pulcritudinis inest. Ado-
ptavit te oplimus Princeps in suum , senatus in Optimi no-
men. Hoc tibi tarn proprium quam patcrnum , nee magis
dennite disiincteque dsignt qui Traianum , quam qui Op
timum appeliatj ut olim frugalitate Pisones , sapienti Lse-
lii , pieiate Meielli monstrabamur : quae simul omnia uno
isto nomine continentur. Nee videri potest optimus , nisi
qui est omnibus options in sua cuiusque laude praestantior.
Mrito tibi ergo post ceteras apeilaiiones haec est addita,
ut maior. Minus est enim Imperatorem & Caesarem &
Augustum , quam omnibus Imperatoribus , & Caesaribus,
& Augustis esse meliorem. ldeoque ille parens hemi-
num Deorumque , Optimi prius , deinde Maximi nomi
ne colitur : quo praeclarior laus tua , quem non minus
constat optimum esse quam maximum. Assecutus es no-
men , quod ad alium transir non possit , nisi ut appa-
reai in bono Principe aiienum , in malo falsum , quod
licet omnes postea usurpent , semper tarnen agnoscetur
ut tuum. Etenim , ut nomine Augusti admonemur eius
cui primum dicatum est , ita haec Uptimi appeliatio nun-
quam memoria hominum sine te recurret: quotiesque
po

Wovvm tarnen. Porque hasta entonces claridad y distincin el que nom-


a ningn Emperador lo decreto el bra Trajno,que , &c.
Sr-nauo. Pisones. Se llamaron t ruges, no pof
JErar excogitandum. Cualquiera si es su abstinencia , siuo porque ha-
virtuosose llama bueno, luego nu cian mucho biro,
era necesario buscar el titulo que Lain. El amigo de Scipion ; denota
S If debiadar. es,eciaimeiite el que determiud
Telicem. Alude Sy.a , que tenia el socorrer a ley Agraria.
renombre de feii , torque llevan- Meieiii Dos en especial , Cecilio, y
dole su Aya cuando nio, una Quieto Mtelo. primero que
Uk>er le taiudd asi : jm puer, libro les Dioses del incendio del
lioi ,( Kn'p. tu* filis, monte Palatino, il segundo porque
SeAfortuna A byla ,que seria afor- a fuerza ce lagrimas hizo vo/vie-
tunado , pero no bueno an. .- su padre del destierro.
Satius Magnum. hubiera sido mejor Sua cwuscui. como los Pisones ea
llamarte Magno como ? Pompeyo.' fruealicad , los Celios en sabidu-
Coi plus. 1 titulo de Magno trae ria , l< s rVeteliiS en piedad.
consigo mas aborrecimiento que yifpeiiatior.fi. ltulos, dictados,
.hermosura, assccuius es. Conseguiste un titule,
fen magts. Ni seala con mayor jtiitnum. Porque lo tocio de ti.
TRAIANO DICTUS. 469
posteri nostri Optimum aliquem vocare cogentur, toties re-
cordabuntur quis meruerit vocari.
LXXXIX. Quanto nunc , Dive Nerva , gaudio frueris,
quum vides & esse optimum & did, quem tamqua.n opti
mum elegisti ! quam laetum tibi quod comparatus tiiio tuo
vinceris! Neque enim alio magis approbatur aniirii tui
magnitudo , quam quod optimus ipse non timuini eligere
meliorem. Sed & tu , pater Traiane (nam tu quoque si non
sidera , proximam tarnen sideribus obtines sedem ) qumiara
yercipis voluptatem , quum ilium tribunum , iltu.n mili-
tem tuum , tantum imperatorem , tantum Prinupem ter
nis ! cumque eo qui adoptavit amicissime contendis , pul-
crius fuisse genuisse talem , an elegisse ! Macte uterque in-
genti in republicam mrito , cui hoj tantum boni contu-
listis. Licet alteri vestrum filii virtus triumphalia , clum
alteri dederit , non minor tarnen vestra laus , quod ista per
filimn , quam si ipsi meruissetis.
XC. Scio , Patres Conscripti , quum ceteros cives,
tum prascipue cnsules oportere sic aifici , ut se publice
magis quam privatim obligatos putent. Ut eiiiin malos
Principes rectius pulcriu?que est ex 'commuuibus in'u-
riis odisse quam propriis , ita boni spedosius amantur
ob ea quae generi humano , quam quae hominibus -
stant. Quia tarnen in consuetudinem vertit , ut ccmstf-
les publica gratiarum actione perlata , suo quoque nomi
ne quantum debeant Principi , profiteantur , con^edite
me non pro me magis muere isto , quam pro coliega
meo Cornuto Tertulo , clarissimo viro , fuiigi. Cur enim
non pro illo quoque gratias agam , pro quo non minus
debeo ? prxsertim quum indulgeatissiraus imperatur in
concordia nostra ea prasstiterit ambobus , qu<e si tan
tum in alteruin contulisset , ambos tarnen squaliter obli-
gas-

xc.
LXXXIX. sic afcl Se le debe tratar, galar
donar.
fter Traiane Habla con u padre Pro collega. Hombre de gran virtud.
nataral, que uso, y otro los En el libro 5. bace meickn de
consideraba entre sus Dioses. que Tertulo fue Colega suyo en
Sider. 1 Cielo. la Prefectura del trario, y del
Macte uterque. Entrambos lo hide- Consulado
ron laudablemente ,&c. Ciar is time vira. Haba sido ya
uod Uta. Estos honores. tul otra vez.
47< . PLIN. PANEGrmCUS
gisset. Utrumque nostrum ille optimi cuiusque spoliator &
' siragibas amkorum , & in proximum iacto fulmi
ne afiiaverat. iisdem enim amicis gloriabamur , eosdem a-
mis o^ lugeoamus: ac sicut nunc spes gaudiumque , ita tunc
comunis nobis dolor & metus erat. Habuerat hunc hono
rem periculis nostris divus Nerva , ut non , etsi minus ut
bonos , promover vellet , quia mutati sacculi signum &
hoc esset , quod dorrent , quorum praecipuutn votum an
te fuerat , ut memoriae Prinupis elaberentur.
XCl. Nondum bienn'um compleveramus in officio
laboriosissimo & mximo , quum tu nobic , Optime Prin-
cipum , fortfssiine imperatorum , consulatum obtulisti,
ut ad summum honorem gloria celeritatis accderez
Tantum inter te & illos Principes interest , qui benfi
cas suis commemorationem ex difficultate captabant;
graiioresque accipientibus honores arbitrabantur , si prius
illos desperatio, & taedium , & similis repuisa: mora,
in notam quamdam pudoremque vertissent. Obstat vere
cundia , quominus percenseamus , quo utrumque nostrum
testimonio ornaris , ut amore recti , amore reipublicae pri-
scis iilis consulibus aEquavcris. Mrito necne, neutram in
partem decernere audeamus : quia nee fas est affirma-
tioni tuae derogare , & onerosum confiteri vera esse qua;
de nobis praesertim tarn magnifica dixisti. Tu tarnen di-
gnus es qui eos cnsules facias de quibus possis ista
pracr

Vie ptiml. Domidano , cruel , y la XCI.


drn. Zaboriosirttme. En la Prefectura del
Stragibu. Muertos, Senecio .Rusti Erario, porque como l. dice en
co , Helvidio : desterrados, Mau- sus cartas , haba muchas cuentas,
rico, Artemidoro, Gratila , Ar recibos, plizas, y otros papeles
ria , &c. molestos que escribir.
Jacte fulmine. Estuvo Plinio muy Gloria celeritatis. Inmediatamente
cerca de ser comprendido eDtre despus de la Prefectura se le did
los desgraciados en tiempo de el Consulado.
Domiciai.o. Ex ifficuitate. Por la dificultad.
Habuerat hunc. Nerva crey" que de In notam. El oprobrio.
ba honrar nuestras desgracias. Quo utrumque De lo que te has dig
Quia mutati. Porque la mejor prueba nado de ir en abono de cada uno
de que se haban mudado los de nosotros.
tiempos, era que florecan. Recti.De la justicia.
Vt memorice. Para que Domiciano se tfecne. Si nos alabastes sin razn.
olvidase de ello. Affirmationi tua. Contradecirte.
TRAIANO D1CTUS. 47 1
praedicare. Tribuas veniam , quod inter hxc beneficia tua
gratifsimum est nobis , quod nos rursus collegas esse vo-
luisti. Ita caritas mutua , ita congruens tenor vit, itauna
eademque ratio propositi postulbate cuius ea vis ut mo-
rum simiitudo concordia: nostra gloriam minuat ; ac per-
inde sit mirum , si alter nostrum collega , si se
ipso, dissentiat. Non ergo temporarium & subitum est
quod uterque collegne consulatu , tamquam iterum suo
gaudet ; nisi quod tarnen qui rursus cnsules fiunt , bis
quidem, sed temporibus diversis obligantur : nos duos con-
sulatus accipimus simul , simul gerimus j alterque in alte
ro consul , .<ed iterum & pariter sumus.
XCII. Illud vero quam insigne , quod nobis prafe-
ctis xrario consulatum ante quam successorem dedisti!
Aucta est dignitas dignitate ; neque continuatus tan-
tum , sed geminatus est honor ; finemque potestatis al-
terius , tamquam parum esset excipere , pravenit. Tan
ta tibi integritatis nostra fiducia fuit , ut non dubitares
te salva diligentia; tuae ratione esse facturum , si nos
post maximum officium privatos esse non sineres. Quid,
quod eundem in annum consulatum nostrum contulis-
ti i Ergo non alia nos pagina , quam te consulem acci-
piet , & nostra quoque nomina addentur fastis , quibus
ipse perscrlberis. Tu comitiis nostris prasidere , tu no-
bis sanctissimum illud carmen praire dignatus es: tuo
iudicio cnsules facti , tua voce renuntiati sumus , ut
idem

Rurtutcoltegat. Porque lo fueron l Excipere. Sostenerla dignidad -


y Tertulo en la prefectura , y aho- cluida.
ra en el Consulado. Consulatum. Tu ejerciste algunos me-
Temporarium. Momentneo. ses el Consulado , y lo dems del
Q,uoi merque Que nos alegremos del nos lo dejaste. Vate el Argu
Consulado uno de otro, como si ment.
cada uno dr nosotros lo recibiese. Ergo non. Luego nuestros nombres
Simul. En un mismo tiempo, y afio. se escribirn en una misma hoja en
In altero. Cada uno tenemos dos los libros de los Fastos.
Consulados, porque cada uno cree- Addentur fattit. En los mismos re
mos tener el Consulado , que tiene gistros.
*1 otro. Perteriberis. Vas escritoantes porha-
1. ber tenido la primer parte del alio.-
Prafectii erario. Prefectos del tesore Renuntiati. 1 orden de estas juntas
pblico. lo dice Cicern brevemente. Vo-
fjtminttus. Por haber sido juutos cata tribut , latum titfiragium , de-
Prefectos , y juntos Cnsules. script , renuntiatte.
472 . PLIN. PANEGYRICUS
idem honoribus nostris suffragator in curia , iri campo de
clarator exsisteres. Nam quod eos potissimum metisi tri-
buisti , quem tuus natalis exornat , quam pulcrum nobis!
quibus edicto, quibus spectaculo celebrare continget diem
lum tripltci gaudio lxtum , qui Principem abstulit pessi-
mum , dedit optimum , meliorem ptimo genuit ? Nos sub
oculis tuis augustior slito currus accipiet ; nos inter se
cunda omnia , & vota certantia , quae prasenti tibi confe-
rentur , vehemur lacres & incerti ex utra parte maior
auribus nostris accdt clamor.
XCIII. Super omnia tamen prasdicatum videtur , quod
pateris cnsules esse quos fecisti. Quippe nullum pericu-
lum , nullus ex Principe metus consulares nimos dbilitt
& frangit i nihil in vitis audiendum , nihil coactis dcer
ne ndum erit. Manet manebitque honori veneratio sua;
nee securitatem auctoritate perdemus. Ac si quid forte
ex consulatus fastigio fuerit diminutum , nostra haec erit
culpa, non saeculi. Licet enim quantum ad Principem,
licet tales cnsules agere , quales ante Principes erant.
Ullam. ne tibi pro benficas referre gratiam parem possu-
mus ? nisi tamen illam , ut semper nos memineribus cn
sules fuisse , & cnsules tuos : ea sentiamus , ea censeamus,
qua consularibus digna sunt : ita versemur in repblica,
ut credamus esse rempublicam : non consilium nostrum,
non operam subtrahamus ; nee defunctos nos , & quasi
dimissos consulatu , sed quasi adstrictos , & devinctos pu-
temus ; eumdemque locum laboris & cur , quem re-
erentiae dignitatisque teneamus.
In

Jujfragator. Diste el voto, no quisiramos oir.


Tuus natalis. El dia e tu nacimien- Securitatem auctoritate. Estaremos
toquefueel 1 8 de Setiembre. segurosde que la autoridad de Cdn-
Edicto. Pur el que se publicaba la sules no nos daar. No era asi ea
celebridad del nacimiento. tiempo de Domiciano.
Pessimum. Dorniciano. Ex consulatus fastigio. De la supr"
Optimo. Que Nerva. ma Magistratura.
Meiiore ptimo. Trajano. Tales. Libres , supremos.
Currus. :.a silla Curul. lisse rempublicam. Q je hay libertad,
Voj- inter. Nosotros entre los felices y que el Prncipe cuida del bieo
presagios , y los deseos que a porfa pblico.
uos ofrecern estando t prseme, fce defunitos. Separados.
. Eumdemque locum. De trabajo , y
Nihil invitis. No oiremos, lo que cuidado.
TRAIANO DICTUS. 473
XCIV. In fine orationis presides custodesque imperii
Deos ego consul pro rebus humanis , ac te prsecipue , Ca-
pitoline Iupiter , precor , ut benficas tuis faveas , tantis-
jue muneribus addas perpetuitatem. Audisii qua: malo
Principi precabamur ; exaud quae pro dissimillimo optamus.
Non te distinguimus votis : non enim pacem , non contor-
diam , non securitatem , non opes cramus , non hones : sim
plex unctaque ista complexum unum omnium votum est,
salus Principis. Nee vero novam tibi iniungimus turam.
Tu enim iain tunc ilium in tutelam recepisti : quum praedo-
nis avidissimi faucibus eripuisti. Neque enim sine auxilio
tuo ; quum altissima queque quaterentur , hie , qui omnibus
excelsior erat , inconcussus stetit : Praeteritus est pessi-
mo Principe , qui praeteriri ab ptimo non potuit. Tu clara
iudicii tui signa misisti, quum proficiscenti ad exercitum
tuo nomine , tuo honore cessisti. Tu voce imperatoris quid
sentires locutus , filium illi, nobis parentein , tibi ponti-
ficem maximum elegisti. Quo maiore fiducia iisdem illis
votis, quse ipse pro se nuncupari iubet, oro & obtestor
si bene rempublicam , si ex utiitate omnium regit , primtn
ut ilium nepotibus nostris pronepotibus servet ; deinde
ut quandoque successorem ei tribuas quem genuerit , quem
formaverit , similemque fecerit adoptado ; aut si hoc ta
to negatur , in consilio sis eligenti , monstresque ali-
quem , quem adoptan in Capitolio deceat.
XCV. Vobis , Patres Conscripti , quantum debeam,
publicis etiam monumentis continetur. Vos. mihi in tri-
bunatu quietis , in prauura modestia; : vos in istis offi
cii

XCIV. Qux ipse. Que dos manda l mismo


In fine. De la oracin demostrativa, hacer.
que debe acabar con votos, y s- Si hoefato. Si esto no se consigue.
plicas XCV.
lion te. Note ocupamos con multi- Monumentis: En tablas de bronce, en.
plicidad de splicas. los decretos del Senado.
. A Trajano. In tribunatu. sup. Plebif.
pessimo. Doiiiiciano. In praiura. Que ejerci bajo Do-
ptimo. Nfrva. miciano.
Tu ciara iuaicii. De estos presagios Istis officii*. En la Abogaca , en
ir habl ya al principio. tratar las causas.
Tuonomin'.Ov Emperador Jpiter Stuaiis. Dla elocuencia.
tenia este ttulo, y asi lo llama ocios. Los Africanos, y Andalu-
Orf o. ees. Estos 1 haba encargado el
Voce imperatotis. De Nerva. Senado.
474 c- PLIN. PANEGTRICUS
ciis etiam , quae studiis nostris circa mendos socios inian-
xeratis, cuncti con?tantiae anquisimum testimonium per-
tribuistis : vos proxime destinationein consulatus mei his
acdamaiionibus approbavistis , ut iatelligam atquc
etiam enuendum mihi , ut hunc consensum vestrum com-
plectar , & teneam , & in dies augeam. Etenim memini
tunc verlssime iudicari , meruit quis honorem , necne,
quum> adeptus est. Vos modo favete huic proposito , &
crdite , si cursu quondam provectus ab illo Sinsidiosissi-
mo Principe, ante quam profiteretur odium bonorum,
postquam professus est , substiti ; quum viderem quae ad
honores compendia paterent , longius iter malui : si ma-
lis temporibus inter mcestos & paventes, bonis inter se
curas gaudentesque numeror : si denique in tantum diligo
Optimum Principem, in quantum invisus pessimo fui:
ego reverentix vestrae sic semper inserviam , non ut me
consulem , & mox consularem , " ted ut candidatura consu
latus puicm.

FINIS.

Testimonium. Porque habiendo per su hermano Tito, al principio


orado contra Mario,' al fin de se port como un Principe muy
su parecer dijo Tertulo Consul ya benigno, y daba esperanzas de
designado, que Tcito, y Plinio que seria felicsimo su reynado,
haban hecho su oficio coa dili pero luego mostr su locura , J
gencia , y fortaleza. tie reza.
Augeam. Gobernando bien. Substiti. Dej de seguir la carrera
Quum adeptus. Cuando se halla en de Magistrados.
pasesioo , porque su proceder lo Compendia. Por carrera mas breve:
declara. la adulacin, y malas artes.
Provectas ab lio. Ensalzado i la Pre- Sea ut candidatum. Como preten
tura por Domiciano. diente al Consulado, humilde, y
Ante quam, umiciauo que sucedi con ruegos.
COLECCIN COLECCIN COLECCIN
DE AUTORES DE AUTORES DE AUTORES
LATINOS. LATINOS. LATINOS.

TOMO L TOMO IL TOMO III.


- y
+ #... - 1
il

Y H
v ^

f**e*
M

V .'
;i
A

Anda mungkin juga menyukai