Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanteras de una biblioteca, hasta que Google ha decidido
escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en lnea libros de todo el mundo.
Ha sobrevivido tantos aos como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio pblico. El que un libro sea de
dominio pblico significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el perodo legal de estos derechos ya ha expirado. Es
posible que una misma obra sea de dominio pblico en unos pases y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio pblico son nuestras
puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histrico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difcil de descubrir.
Todas las anotaciones, marcas y otras seales en los mrgenes que estn presentes en el volumen original aparecern tambin en este archivo como
testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted.
Normas de uso
Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio pblico a fin de hacerlos accesibles
a todo el mundo. Los libros de dominio pblico son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un
trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros
con fines comerciales, y hemos incluido restricciones tcnicas sobre las solicitudes automatizadas.
Asimismo, le pedimos que:
+ Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseado la Bsqueda de libros de Google para el uso de particulares;
como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales.
+ No enve solicitudes automatizadas Por favor, no enve solicitudes automatizadas de ningn tipo al sistema de Google. Si est llevando a
cabo una investigacin sobre traduccin automtica, reconocimiento ptico de caracteres u otros campos para los que resulte til disfrutar
de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio pblico con estos
propsitos y seguro que podremos ayudarle.
+ Conserve la atribucin La filigrana de Google que ver en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto
y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Bsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine.
+ Mantngase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de
que todo lo que hace es legal. No d por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio pblico para los usuarios de
los Estados Unidos, lo ser tambin para los usuarios de otros pases. La legislacin sobre derechos de autor vara de un pas a otro, y no
podemos facilitar informacin sobre si est permitido un uso especfico de algn libro. Por favor, no suponga que la aparicin de un libro en
nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infraccin de los derechos de
autor puede ser muy grave.
El objetivo de Google consiste en organizar informacin procedente de todo el mundo y hacerla accesible y til de forma universal. El programa de
Bsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas
audiencias. Podr realizar bsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la pgina http://books.google.com
Jill
imwjgg1 07438128 0_
\ WwVX^^ ,.\^WKaa~^
'-
COLECCIN
DE LAS PARTES MAS SELECTAS
DE PURA LATINIDAD,
QUE SE INCLUYEN
en esta segunda parte.
Salustio.
Livio.
Oraciones de Cicern. 220
Harengs de Curcio, Salustio y Livio. 333
Panegrico de Plinio. 377
DE SALUSTIO.
Lriipo Salustio , natural de Amiterno , hoy dia San
Victorino , se cri en Roma , en donde lleg obtener las
frimeras dignidades : fue de tan descompuestas costum
bres , que habiendo sido notado de infamia , le degra
daron del estado de Senador. Disip tambin todos sus
bienes en la disolucin, pero habindose hecho del parti
do de Cesar, ste le restableci en el Senado , y le hi
zo Gobernador de Numidia , en donde acumul inmensas
riquezas con crueldades , y exacciones inauditas. Coa
esto pudo edificar en Roma un suntuoso Palacio con
magnficos jardines , que hoy dia conservan su nombre.
Ninguno' jamas habl mejor, ni con mas vigor contra
el lujo y avaricia , que l j pero jamas ninguno le igua
l en estos vicios. Muri 35 aos antes del nacimien
to del Seor , aborrecido generalmente de todos. Escri
bi una Historia Romana desde la fundacin de aque
lla Ciudad ; pero se perdi escepcion de algunos po
cos fragmentos. Tambin escribi la guerra Catilinarja
y Tugurtina , obra tan elocuente , delicada , y gra
ve , que Marcial le contaba por el primer Historia
dor de Roma. Ninguno imit el estilo tico , tan aplau
dido entre los antiguos , como este Autor, ha fuerza,
y energa son incomparables. Feliz en las descripciones,
en las pinturas , y en las harengas. En fin parece in
creble que tan perversas costumbres pudiesen producir
una obra de tanto juicio, pureza y discrecin. Es
muy propio para los nios , porque en l se pueden ejer
citar muy bien en todas las dificultades y figuras de
la syntaxis , con todo , este Autor afecta los arcas
mos , y aun se encuentran algunas voces nuevas, mst-
"tyhoras atrevidas , y locuciones enteramente griegas , co-
vno se ver en las notas. Sueiro tradujo en nuestra kn-
& con mucho acierto este Autor ) pero ltimamente
'ha sulido mas castigado con una impresin verdadsra-
men-
5 . A 2
4
mente regia. Este Autor va quasi entero, y ademas se
le han sacado para las harengas la Oracin de Catilina
los Conjurados , y la de Catn , y Cesar al Senado , por
que pareci no haber para omitirlas.
SALLUSTII CRISP.
DE CONIURATIONE CATILINiE.
iio'd facta. Porque 'as sentencias Atque invidia vexabat. Con todo, el
han de igualar los hechos. deseo de honras me aprisionaba
Memores. Pero cuando se hace meo- con el mismo apetito, y deseos
cion de fama que los dems.
Fcil >j factu. Que le son fcil de
hacer al que lee , lo escribe bien: IV.
pero si se cueo'an cosas mayores Otium conterere. No me pareca bien
de lo que el alcanza, las juzga el pasar un honesto sosiego en la
falsas fingidas. flojedad, y pereza.
jd Kemp, latus tum. Me inclin Eodem regrettas. Vuelto lo em-
Jos honores de la Repblica. pezado y deseado. v
Intolent malarum. No-estando mi' Carptim- Ligeramente, tomando
nimo aun acostumbrado malas de aqui , y de alli.
manas. Paucis abslvam. Con la veracidad
Imbecilla atas. Mi flaca edad. posible escribir en pocas pala-
Tenebatur. Se hallaba bien. . bras , brevemente ,
SALLUSTIO. y
cuius hominis moribus pauca prius explananda sunt , quam
initium narrandi faciam.
V. L. Catilina , nobili genere natus , fuit magna vi &
animi & corporis , sed ingenio malo pravoque. Huic ab
adolescentia bella intestina , caedes , rapinae , discordia ci
vilis grata fuere ; ibique iuventutem suam exercuit : corpus
patiens mediae , vigilia: , algoris , supra quam cuiquam cre-
dibile est : animus audax , subdolus , varius , cuiuslibet rei
simulator dissimulator , alieni appetens , sui profusus,
ardens in cupiditatibus : satis eloquentias , sapiencia: pa-
rum , vastus animus intnoderata , incredibilia , nimis alta
semper cupiebat. Hunc , post dominationem L. Suliae , li
bido maxima invaserat reipublicae capiundae : eque id qui-
bus modis adsequeretur , dum sibi regnum pararet , quicquam
pensi habebat : agitabatur magi?que in dies animus t'erox
inopia rei familiaris , & conscienii scelerum : qua; uiraque
his artibus auxerat , quas supra memoravi. Incitabant pre-
terea corrupti civitatis mores : quos pessu.na , ac diversa
inter se mala , luxuria , atque avaritia vexabant.
XIV. In tanta taque, tamque corrupta ciitate,
Catilina , id quod , factu facUlimum erat , omnium flagi-
tiosorum, atque facinerosorum circum se , tamquatn sti-
patorum , catervas habebat. Nam , qukumque impudi-
cus , adulter , ganeo , ventre , manu , bona patria lacera-
verat ; quique alienum xs grande contiaverat ; quo rlagi-
tium , aut facinus redimeret , prauerea , omnes undi
que
XVIII. S;V5
mazas.
Legibus ambitus. Haban sido casti- Ea re cognita. Descubierta esta su
gados como convencidos de ha- conspiracin, la dilataroD , &c.
ber codiciado los Magistrados cod Maturasset pro curia.4 si Catilina no
sobornos. se hubiese acelerado dar lasefial
Repctundarum reus. Acusado de - delante de la casa de la Curia,
hechos. Llamase cohecho quan- Pessumumfacinus. La mayor maldad
do el Magistrado vende la jus- que se hizo en Roma despus de
ticia por el inters, sea como su fundacin,
quiera. Frquentes armati. Porque aun no
Legtimos dies. Porque no poda dar haban concurrido muchos arma-
su nombre libre de aquellos vi- dos.
cios que mandaba la Ley. XX.
Consilio communicato. Habiendo co
municado entre s sus intentos Sape egerat. Habia ya tratado ma-
Ipsi fascibus. Apoderndose ellos de chas veces coa ellos.
' SALLUSTIO. II
pellare , & cohortari , in abditam partem sedium secessit;
atque ibi , omnibus arbitris procul amotis , orationem hu-
iuseemodi habuit. wNi virtus , fidesque vestra satis specta-
ta mihi foret: nequicquam opportuna res cecidisset : spes
magna dominations in manibus frustra fuisset : neque ego
per ignaviam , aut vana ingenia , incerta pro certis eapta-
rem : sed quia multis , & magnis tempestatibus vos co-
gnovi fortes , fidosque mihi ; eo animus ausus est maxu-
atque pulcerrumum facinus incipere , simul , quia vo-
bis eadem , quse mihi , bona , malaque esse intellexi. Nam,
idem velle , atque idem nolle , ea demum firma amkitia est.
Sed ego , qua mente agitavi , omnes iam antea diversi au-
distis. Ceterum mihi in dies magis magbque animus ac-
cenditur , cum considero quae conditio vitas futura sit,
nisi nos metipsos vindicemus in libertatem : Nam , post-
quam respublica in paucorum potentium ius , atque di-
tionem concessit 5 semper illis reges : tetrarchse veciiga-
les esse , populi , nationes stipendia pender : ceteri o-
mnes , strenui, boni, nobiles, atque ignobiles , vulgus fui-
mus sine gratia , sine auctoritate , his obnoxii , quibus , si
respublica valeret , formidini essemus : itaque omnis gra-
tia , potentia , honos , divida: apud illos sunt , aut ubi illi
volunt : nobis reliquerunt pericula , repulsas , iudicia,
egestatem. Quae quousque tandem patieinini , fortissimi
viri ? nonne emori per virtutem prxstat , quam vitam mi-
seram atque inhonestam, ubi alien superbiae ludibrio
fueris , per dedecus amittere ?
4 . ; XXI.
Intempesta. A deshora. Cornelio,y Vargunteyo.
Pramiiisse. Habia enviadodelante frustra susceperent. i-es salid vauo
lui initium. Que diesen principio tal arrojo,
la guerra. Ac dolore inuria. Que deseaba 1 mu-
Iiim fuis. Que Cicern perjudicaba danza de gobierno por el senti-
muebu sus iutentos. miento de las injurias recibidas
de losSylanos.
XXIX. Prterca latrones. Ademas Manlio
Operam. Se ofreci en compaa de solicitaba los ladrones de toda es-
Vargunteyu 4 matar Cicern, pecie.
Pauiopost. fcsto esalamanecer. Nihil reliqui. Nada les haba ya que-
falutatum. Como que iban darle dado. XXX.
los buenos dias. Ancipiti malo. Comovido con este
Confoere. Matarle desprevenido. riesgo duplicado.
Dolum. Da aviso Cicern por medio Ant quo consiiio. O quai su deter mi
de Fulvia de la traicin. nacin , si aomeicria 4 Roma d
lili ianua. Se les ueg la entrada i otra parte.
Pars II.
18 EX CRISPO
exagitatam'. Itaque , quod plerumque in atroci negoto solet,
senatus decrevit : darent operam cnsules , ne quid respu-
blica detrimenti caperet. Ea potestas per senatum , mo
re Romano , magistratui maxutna perniittitur , exerutum
parare, bellum gerere, coercer omnibus modis socios,
atque cives ; domi militiaeque imperium, atque iudiciuin
summum habere. Aliter , sine populi iussu , nulii earum re-
sum consuli ius est.
XXXI. Post paucos dies L. Senius senator in senatu lit
teras recitavit , quas Fassulis allatas sibi dicebat <^u. Fabioj
in quibus scriptum erat , . Manlium arma cepisse , cum
magna muhitudine ante diem vi. Kai. Nov. Simul , id quod
in tali re solet , alii portenta , atque prodigia nunciabant:
alii, conventus fieri, arma portari , Ca , atque in Apu
lia servile bellum moveri. Igitur senati decreto Qu. -
cius Rex- Fsesulas , Qu. Metellus Creticus in Apuliam , cir-
cuinque ea loca missi. Ii utrique ad urbem imperatores erant:
impediti , ne triumpharent , calumnia paucorum -y quius o-
mnia honesta , atque inhonesta vender mos erat : sed pre
tores Q. Pompeius Rufus Capuam , Q. Metellus Ce
ler in agrum Picenum ; hisque permissum , uti pro tem
pore , atque periculo exercitum compararent. Ad hoc,
si quis indicavisset de Coniuratione , qua; contra rempu-
blicam facta erat , premium decrevere , servo libertatem &
sestertia centum , libero impugnitatem eius rei , & sester-
tia ducenta , itemque decrevere , uti gladiatoriss fami
lia:
Exagitatam. Ya esparcida , sabida. secretas.
In atroci negotio. En algn grande Semile bellum. Que los esclavos mo-
riesgo de la Repblica . 1 senado vian guena.
encargaba alguno el cuidado , y Martins Hex. Marcio de sobrenom-
la defensa baxo la fdrmula: Ne bre Rex.
quid Respublicadetrimenti capiat. Circnmoue ea. sus contornos.
JUaxuma permittilur. Se da el supre- liutrique. Entrambos gereralesse lee
mu domiuio , como juntar Exr- haba prohibido en Roma , &e.
citos, &c. Capuam. up. Missi sunt. Fueron en-
Homi , milititeque. En paz y en guer- viados.
ra. Vti pro tmpore.Seguo la oportunidad.
Consuli ius est. No tiene semejante itrvo libertatem. Si era esclavo, la
derecho el Consul. libertad , y cien sestercios ; si li
bre ,el quedar sin castigo por ha-
XXXI. ber sido de la conjuracin , y dos-
jtnte diem VI. El dia 27. de Octubre. cientos sestercios.
quod in. .o que suele suceder en Gladiatoria familia. Que se dbtri-
semejantes lances. buy es* les Gladiatores , tkc.
Conventus. Conventculos , juntas
SALLUSTIO. !9
capuam , & in cetera municipia distribuerentur pro
cuiusque opibus; Romae per totam.urbem vigilias haberen-
tur , iisque minores magistratus praeessent.
XXXII. Quibus rebus pennota civitas , atque iramutata
factes urbis erat : ex summa laetitia , atque lascivia , quse diu-
trfna quies pepererat , repente omnis tristitia invafit. Festi
nare trepidare : eque loco , eque homini cuiquam satis crer
dere : eque bellum gerere,, eque pacem habere ; suo quis
que metu pericula metiri. Ad hoc mulieres, quibus pro rei
magnitudine belli timor insolitus incesserat , aftictare sese:
manus supplices ad ccelum tendere ; miserari parvos liberos;
rogitare : omnia pavere: superbia, atque deliciis omissis si-
bi patriaeque difidere. At Catiiinae crudelis aaimus eadein
illa movebat : tametsi prassidia parabantur ; & ipse lege Plau-
tia interrogatus erat ab L. Paulo. Postremo , dissimulandi
causa y & quasi sui expurgandi , sicuti iurgio lacessitus foret,
in senatum venit. Tum M. Tullius consul , sive praesentiara,
eius timens , sive ira commotus , orationem habuit luculen-
tam , atque utilem reipublicae , quam postea scriptam edidit.
Sed, ubiille assedit , Catilina , ut erat paratus ad dissimulan-
da omnia , demisso vultu , voce supplici , postulare patribus
cpit , ne quid de se temer crederent : ea familia ortum,
' ita
Uti per tramites. Para huir por sen- de batalla, y ordenadas las fi-
deros, estravios. las, las lleva un terreno opor-
ln agro ficeno. Mandaba en la Mar- tuno. Despus habiendo hecho
cade Ancoua tres legiones, por quitar los caballos, para que pe-
si la necesidad lo pedia contra leando todos pie siendo igua-
Catilina. les en el riesgo y trabajo tu-r
Modem illa. Juzgaron que Catilina viesen mas nimo, y l andando
meditaba lo mismo que se dijo a pie&c.
arriba. Reliqua signa. Los dems batallo-;
fu illi. Por donde Catilina tenia nes los pone en donde pudiesen
bajada para Francia. socorrer, pero amontonados.
locis aquioribus. Por territorios mas Ex gregariis militibus. De (os solr
llanos pudiese seguir los que es- dados rasos : los mejor armados,
taban dispuestos huir. pone en la primera fila.
Orationem habuit. Vase en las Ha- Propter Aquilata. Junto al Estan-
rengas. darte en que iba pintada el Agui-
* LXU. la, armas del Imperio Roma-
Signa taere. Mand dar la seal ne.
SALLUSTIO. 33
Aquilam adsistit ; quam bello Cymbrico . Marius in
exercitu habuisse dicebatur. At ex altera parte C. Anto
nius, pedibus eger , quod praelio adesse nequibat , M. Pe-
treio legato exercitum permittit. lue cohortes veteranas,
quas tumulti causa conscripserat , in fronte , post eas ce- :
terum exercitum in subsidiis locat. Ipse equo circumiens,
unumquemque nominans , appcllat , hortatur , rogat , uti
meminerint , se contra, latrones inermes, pro patria , pro-
beris , pro aris , atque focis suis certare. Homo militaris,
quod amplius triginta tribunas , aut praefectus , aut
lcgatus , aut prastor , cum magna gloria in exentu fuerat,
plerosque ipsos , factaque eorum fortia noverat ; ea com-
mercorando , militum nimos accendebat.
LXIII. Sed ubi , omnibus rebus exploratis , Pe
treles tuba signuin dat ; cohortes paulatim incedere
iubet. Idem facit hostium exercitus. Postquam eo ven-
tum est , unde ferentariis pralium committi posset;
maxumo clamore , cum infestis signis coneurrunt ; pila
omittunt; gladiis res' geritur. Veterani prstina virtu-
tis memores , cominus acriter instare , Uli haud timi-
di resistunt ; maxuma vi certatur. Interea Catilina
cum expeditis in prima acie versari : laborantibus suc- '
currere : ntegros pro saueiis arcessere : omnia provide-
re : multum ipse pugnare , sxpe hestem ferire : strenui
militis, & boni imperatoris officia siml exsequebatur.
Petreius , ubi videt Catiimam contra, ac ratus erat,
ma-
DE BELLO IUGURTHINO.
Quo. For donde cada uno gustaba, vipfe cuius. La Oracin es nifit
por al!i sr iba. Ule , cuius de.
Ita se mores- Tal es su costumbre. Sequi cegebutur. Se veia obligado i
Prterea iniquum. Acemas que te- seguir el ejreitode Mttelo.
nia una batalla muy desigual con lamen ex ir.ofia. Con todo tom la
sus enemigos , y que era menor la determinacin , que en tal apre-
prdida dess tne:ni,,os , cuando tura ie parecid mejor.
eran vencidas , que l de los suyos Ifi iisdem ccis. u los que haba rc-
cuaudo vecebu. suetu.
ed a:io mote. De otro rnodo. Itociurnis & aviis. Partiendo de no-
1'enwre munita. Pertiechadu conns- ehr, y por estravios, sin saberse
gligencia. que ir-a acometer de repentes los
jf,<isnj-w/ufS/.Queeran necesarias. orna nos queandabai. esyarcid s.
1** tmpesirus, be djaruu A'two omnium. Ninguno sali si ser
guarniciones, sendo.
SALLUSTIO. gr
LXI. MetellttS, post quam videt frustra inceptum, ne-
qu; lugurtain , nisi ex insidiis , aut suo loco pugnam fa-
cere , & iam aestatem exactam esse ; in urbibus , quae ail
sese defccerant , prjesidia imponit. Ccterum excrciiuin in
provindam , qua: proxuma est Numidise , hiem3ndi gratia
colkat. Neque id tempus , ex aliorum more , quieti , aut
luuirix concedt ; sed quoniam armis bellum partim pro
cdent , insidias rgi per amicos tendere , & eorum per
fidia pro armis uti parat.
IX VI. Interim Iugurtha , cum magna cura parare o-
mnia, festinare , coger exercitum: civitates quae ab se defe-
cerant , formidine , aut ostentando praemia , atfectare ; coin-
munire suos locos : arma , tela , aliaque , quae spe pads amise-
rat , reficere , aut commercari : servitia Romanorum altieere:
ws ipsos , qai in praesidiis erant pecunia tentare , prorsus
Hinil intactum , neque quietum pati : cuneta agitare.
LXXIII. Sed amissis amicis , quorum plerosque i-
pse necayerat , territi formidine , pars ad Romanos , a-
ad regem Bocchum profugerant j cum neque bellum
gen sine administris pos; et, &. novorum fidem in tan
ta perfidia veterum experiri periculosum duceret : varius,
incertusque agitabatur : neque illi res , neque consi
lium , aut quisquam hominum satis placebat : itinera,
prsfccLosquc in dies mutare : modo adversum bestes , in-
lerduai in solitudines pergere : sxpe in fug , at post
pau in armis spem habere : dubitare , virtuti popularium,
an fidei minus crederet. Ita , quocumque intendrat , rej
adversa; erant. Sed inter eas moras repente se Metellus
cum exerdtu ostendit. Numidas ab Iugurtha pro tempo
re parati , instructiq.ue : dein incipitur. Qu in
par-
LXI. ixxnr.
. Se fcabia acabado. Administris. Subalternos.
Hiemani grana. Para pasar el in- Aovorum. De los soldados nuevos
vifrno, dir cuarteles. d visnos.
P'oarmis. n vez de las armas. Itinera frirftctarque. Cada dia mu-
LXVI. daba de caminos , y capitanes.
tirare, sup. cpit. Dubitare virtnti. Dudaba si confiara
Afectare. Procurrselas ofreciendo menos en el valor , que en la fi-j
P'emio. delidad,Stc.
firvitia. Los esclavos. Metonimia. Eas moras. Detecciones.
Nthil mtactvm. dex piedra por Pro tmpore. Para el tiempo que
fflover. tuvo.
D2
g4 EX CAIO CRISPO
parte rex pugnas affuit , ibi aliquandiu certatum , ceteri o-
mnes eius milites primo congressu pulsi , fugatique : Ro
mani signorum , & armoruin , & aliquanto .numero ho-
stium potiri. Nam ferme Numidas in omnibus praeliis ma-
gis pedes , quam arma tutata sunt,
LXXIV. Ea fug Iugurtha impensius modo rebus suis
diffideus , cum perfugis , & parte equitatus in solitudines,
dein Thalam pervenit. Id oppidum magnum , & opulentum:
ubi pierique thesauri j filiorumque eius multus pueriiise cul-
tus erat. Quai postquaui Metello comperta sunt , quamquam
inter Thalam dumenque proxumum , in spatio inillium quin-
quaginta, loca rida, atque vasta esse cognoverat , tarnen spe
patrandi belli , si eius oppidi potitus foret , omties asperi--
tates supervader'e , ac naturam etiam vincere aggreditur.
LXXV. Sed rex nihil iam Metello infectum cre-
dens , quip pe qui omnia arma , tela , loca , t , de-
nique naturam ipsam , ceteris imperitantem , industria vi-
cerat , cum liberis , & magna parte pecuniae ex oppido
. profugit , eque postea in ullo loco amplius una die,
aut una nucte moratus , simulabat sese negotii grati pro-
perare : ceterum proditionein timebat , quam vitare pos
se ceLritate putabat. Nam talia consiiia per otium , & ex
opportunitate capi. At Metellus ubi oppidanos pradio in
tentos , simul oppidum , & operibus , & loco munitum
videt , vallo , fossque mnia circuinvenit. Dein iubet
lois ex copia maxume idoneis vineas agere : superque
eas aggerem iacere : & super aggerem impo.itis turribus,
opus , & administros tutari : Contra oppidani festina
re , parare , prorsus ab utrisque nihil reliquum fieri. De
niegue Romani , multo ante labore , praeiiisque fatigad,
post
Romani tignorum. De las vanderas. Ceteris imperitantem. Que domina i
Magis pedes. Huyendo. todo.
Far otium. Porque tales consejas se
LXXIV. tomau segn el sosiego , y la opor-
Impeniiut modo. Desconfiando aho- tunidad.
ra mucho mas, Scc. Vallo ,fossaque.Cetc el muro de fo-
MrUtus pueritia:. Y mucho aparato so y trincheras,
para el adorno ae la juventud de Ex copia. Por la abundancia de ma-
sus hijos. deras.
Jffiuium quinquaginta. Cincuenta mi- Eas aggerem. Terrapln,
lias. Admititstros. Y ubrera.
LXXV. Aihn leiiquvm. No dejar tentative
Ivfectum. Que an pudiese hacer. \ alguna.
SALLUSTIO. 53
post dies quadraginta, quam ventum erat oppido modo
potiti: praeda omnis perfugi< corrupta. Hi postquam mu-
rum arietibus feriri , resque suas afllictas vident , aurum,
argentumque , & alia , quoe prima dueutitur , domum regiam
comporttnt : ibi vino , & epulis onerati , illaque , & do
mum , & semet igni corruperunt :4& qus , victi ab hosti-
bus, peenas metuerant , eas ipsi , volentes perendere.
LXXVIII. Sed quoniam in has regiones venimus , non
indignum videtur , egregium atque mernorabile facinus duo-
rum Carthaginiensium memorare. Qua tempestte Car-
thaginienses plerasque Africa: imperitbant , Cyrenenses
quoque magni , atque opulenti fuere. Ager in medio are-
nosus , una specie : eque Humen , eque mons erat , qui
finis eorum discerneret $ qu:x res eos in magno diuturnoque
bello inter se habuit. Postquain utrinque legiones , item
classes saepe fusas, fugatque , & alteri alteros aliquantum
attriverant ; veriti ne mox victos , vietresque defessos a-
-lius aggrederetur , per inducas sponsionem faciuni , uti ce-
tero die legati domo profkiscercmur j quo in loco inter se ob-
vii fuissent , is communisutriusque popuU finis habcretur.
Igitur duo fratres Cartilgine mus , quibus omen
Philnis erat , maturavere iter pergere'; Cyrenenses tar-
dius iere. Id socordine , an casu aeciderit , parum co-
gnovi. Ceterum solet in locis illis tempestas hau secus
atque in mari , retiere. Nam ubi per loca xqualia , &
nuda gignentium ventus Coortus - arenam humo excita-
vit , ea magna vi agitata , ora , oculosquc implere : ita
prospectu impedito , morari iter. Postquam Cyrenenses
aliquanto posteriores se esse vident , & ob rem corru-
ptam
Opperitur. Espera. C.
Internus profre. Empez joliclto '
seguirlos. . In loca tola. Lugares desiertos.
Re ctepid , metus indent , &c. Sou Perfuget omnis. Habia puesto de
el nominativo del verbo coegere. guarnicin todos los desertores.
Facerent. A entregarse. {uos incorruptos. Que no habia po-
Ufacinut. tiste hecho que era con- dido sobornar.
tra el derecho de la guerra , no ^finddriimrerMBiDetratarlascosas.
lo cometi , &c. Hyberna. Cuarteles de invierno.
Ante eque beneficio. Ni ganado con DeinGarulis. Asaltadosen el carni-
beneficio , Di reprimido con mic- no por los Getulos , que gobeicaba
de. YuguiU.
$8 EX CAJO CRISPO
itinera b'rcumventi, spoliaque, pavidi, sine decore adSul-
lara profugiunt , quern consul in expeditionein profieiscens,
pro pr:ctore reiiquerat. Eos ille , non pro hostibus , sed ac
curate , & liberaliter habuit. Qua re barbari , & famam Ro
manorum avariiise falsam , & Sallam ob munificentiam in
sese amicum rati. Nam etiam tum largitio multis ignota
erat : munifkus nemo putabafur , nisi pariter volens : do
na omnia in benignitate hebebantur. Igiiur quacstori man
data Botxhi patefauunt :' simul ab eo petunt , uti fautor,
consultorque sibi adsit, copias, fidem, magnitudinem regis
sui & alia , quae aut utiiia, aut benevolentia e'se crede-
bant , oratione extollunt : dein , Sulla omnia pollicito , doc-
ti quo modo apud Marium , item apud senatum verba
facerent , circiter dies xi. ibidem opperhmtur.
CI. Marius postquam, infecto negotio , quo intenderat,
Cirtam redit : de adventu legatorum certior factus , iilos-
que, & Sulhm venire iubet, itemque L. Bellienum prxto-
re;n Utic , prxterei 0171ms undique semtorii ordinis , qui-
busaim mandata Bocchi cognoteit , in quibus , legatis po-
testas eundi Romam fit , & ab consule interea induci.e po-
stulabantur. Ea Sulla;, & plcrisque placuere : paud ferocius
deeernunt , scilicet ignari humanarum rerum , quae fluxx,
& mobiles semper in adversa mutantur. Ceterum Mauri,
impetratis omnibus, tres Romam profecti sunt cum Cn. 0-
ctavio Rufone , qui qu^stor Stipendium in Africam porta-
verat : duo ad regem reieunt. Ex his Bocchus cum cetera,
tum maxume benignitatem , & Studium Sullre lubens accepit;
Romseque legatis eius , postquam errase regen , & Iugur-
thae scelere lapsum , deprecad sunt , amicuia , & fcedus fft-
ten-
FINIS
VIDA Y ESCRITOS
DE TITO LI VI .
EX TITI LIVII
LIBRO PRIMO.
R
EX CAP. XXII.AXomae rgnante Tullo Hostilio , for
te evenit , ut agrestes Romani ex Albano agro , lbani
ex Romano, predas invicem agerent. Uyrinque legatis
frustra ad res repetendas missis , bellum utrinque summ
ope parabatur. In duobus tum exerchibus erant trigemi-
ni fratres , nee aHate , nee viribus dispares. Horatios , Cu-
riatiosque fuisse , satis constat. Nee ferme res antiqua a-
lia est nooilior. Tarn enini tarn clara nominum error ma-
net ^ utrius populi Horatii , utrius Curiatii fuerint. Au
ctoris utroque trahunt : plures tarnen invenio , qui Roma
nos Horatios vocent. Hos ut sequar , inclint animus.
Cum trigeminis agunt reges , ut pro su quisque patria di-
micent ferro. Ibi imperium fore , unde victoria fuerit : nihil
recusatitr : tempus , & locus convnit,
XXV. Quum sui utrosque adhortarentur , Dos Pa
trios , patriam , ac parentes , quidquid civium domi , quid-
quid in exercitu sit , illorum tune arma , illurum intue-
ri
lntueri manut Pendan de sus ar- dose, se les embarga la voz ,&.
mas, y manos. Consertis. Encendida ya la luena.
Suopte. Y por su naturaleza. Supsr alium. Uno despus de otro.
Pro castris. Delante de sus trinche- Spes tota. sup. Deseruerat.
ras respectivas. Lxanimes vice. Desanimados por la
Periculi mugis. Con menos riesgo suerte del que restaba.
que cuidado. 17/ universis. Que asi como solo p.i-
Spectaculum animo. Se aplican mi- ra todos era desigual , para cada
rar aquella contienda nada gusto- uno de por s era bastante.
sa ni para unos ni para otros. Segregaret. Para apartarlos.
Infestisque armis. Con armas aci- Vt quemque. Segn que cada uno se
caladas, como escuadrones. . hallase herido.
his.suy. Observatur. Magnis imervjllis. Que le seguan
Micantesque.Cbispearon las espadas. les Curiados, muy separados uno
Perstringit. Se apodera. de otro.
Et neutro. A ningn partidoinclinn-
Pars IL E
66 ' EX TITO
unum haud procul abs se abesse. In eum magno mpetu
redit. Et dum Albanus exercitus inclamat Curiatiis , ut
opem ferant fratri , iam Horatius , caeso hosto , victor se-
cundam pugnam petebat. Tum clamore , qualis ex inspe-
rato faventium solet , Romani adiuvant militem suumj &
ille defungi prxlio festinat. Prius itaque quam alter , qui
nee procul aberat , consequi posset , & alterum Curiatium
conficit. Iamque , aequato Marte , singuii supererant , sed
hec spe , nee viribus pares.
Alterum , intactum ferro corpus , & geminata victoria
ferocem in certamen tertium dabant : alter fessum vulnere,
fessum cursu trahens corpus , victusque fratrum ante sestra-
ge ,- victori obiieitur hosti , nee illud praelium fuit. Romanus
exsultans : "Duos , inquit , fratrum Manibus dedi : tertium,
causae belli huiusce, ut Romanos Albano imperet , dabo."
Male sustinenti arma gladium superne iugul derigit: iacen-
tem spolit : Romani ovantes , gratulantes Horatium ac-
cipunt , eo maiore cum gaudio, quo prope me tum res fue-
rat. Ad sepuituram inde suorum neququam paribus animis
vertuntur , quippe imperio aiteri aucti , alteri ditionis ale
nse facti. Sepulcra extant , quo quisque loco cedidit j duo
Romana uno loco propius Albam, tria Albana Romam
versus , sed distntia locis , ut & pugnatum est.
XXVI. Ita ' exercitus inde domos abducii. Princeps
Horatius ibat , tergemina spolia prre se gerens : cui s
ror virgo , quae despansa uni ex Guriatiis fucrat , obvia
ante portam Capenam fuit : cognitoque super humeros
ira.
EX LIBRO SECUNDO.
TIut fama. Que tendr mas fama que fue de tres alios.
que crdito en lo venidero. Caritate. Poco trigo , y muy caro en
Statua in comitiis. Le levantaron Roma.
una estatua en la Plaza juuto Sedendoque Estndose quieto.
la Curia. Servientem. tsclavoen tiempo dlos
Datum. Tales eran los premios de Reyes.
14 aquellos tiempos. Obsessum. Jams se vid sitiado.
Pr o domesticis. Segn sus haberes.
am indignitatem. La ignominia que
padecia el Pueblo Romauo hallu-
XI. dose sitiado.
Obsidendam versis. Mudaba la de- Iniussu. Sin mandado de los Con-
terminacion de combatir la ciu- suies.
dad en la de sitiarla. Retraheretur. Se le prendiese como
desertor.
XII. jffirmante. Haciendo probable la
Obsidio. Duraba con todo el cerco, foituua, &c.
. 81
nee populationum invicem ultor. Maius , si Dii iu-
vant , in animo est facinus." Approbant Patres : abdito
intra vestem ferro proficiscitur. ,Ubi eo venit , in confer-
tissima turba prope regium tribunal consiiiit. Ibi quum Sti
pendium forte militibus daretur , & scriba cum rege se
itens , pari ferre ornatu multa ageret , eum milites vulgo
adirent , timens sciscitari , uter Porsenna esset, ne, igno
rando regem , semetipse aperiret , quis esset-: quo temer
traxit fortuna facinus , scriDam pro rege obtruncat.
Vadentem inde , qua per trepidain turbam cruento mu-
crone sibi ipse fecerat viam , quum ccncursu ad clamo-
rem facto , comprehensum regis satellites retraxissent : an
te tribunal regis destitutus , tum quoque inter tantas for
tunas minas metuendus magis , quam metuens : "Romanus
jjsum , inquit , civis : C. Mucium vocant. Hostis hostem
occidere volui. Nee ad mortem minus animi est , quam
fuit ad casdem. Et facer , & pati fortia , Romanum est.
Nee unus in te ego hos nimos gessi : longus post me
ordo est idem petentium decus. Proinde in hoc dis
crimen , si iuvat , accingere , ut in singulas horas capi-
te dimices tuo : ferrum hostemque in vestibulo habeas
regiae. Hoc tibi iuventus Romana indiciums bellum. Nul-
lam aciem , nullum praelium timueris. Uni tibi , & cum
singulis , res erit."
Quum rex , simul ira incensus , periculoque conter-
ritus , circumdari ignes minitabundus iuberet , nisi ex-
promeret propere , quas insidiarum sibi minas per am
bages iaceret : "En tibi , inquit , ut sentas , quam vile
corpus sit iis , qui magnam gloriam vident : " dex-
train-
EX LIBRO TERTIO.
CAP. XXVI. "iris Sabinorum ingens prop ad mas-
* nia urbis infesta populatione ve-
nit. Fcedati agri , terror iniectus urbi est. Turn plebs
benigne arma cepit. Reclamantibus frustra tribunis , ma-
gni duo exercitus scripti. Alteram Nautius contra Sabi
nos duxit : castrisque ad Eretuoi positis , per expedition
nes parvas plerumque nocturnis incursionibus tantam va-
stitatem in Sabino agro reddidit, ut comparad ad earn
prope intacti bello fines Romani viderentur. Minucio e
que fortuna , nec vis animi eadem in gerendo negotio fuit.
Nam
Coupiratse idem. Que por esto se dos onzas de cobre , que era !
conjuraron. moneda de aquellos tiempos. Va-
CoKcerent. Lo mascasen. je el ndice.
Tabem. Corrupcin, ruina.
Ministerium. Que el servicio del es- XXVI.
tmago no era inutil. Infera populatione. Asolando hostil-
Canfecto. Digerida la comida. mente.
XXXIII. Benigne. Voluntariamente.
Post seeessionem. Despus de la rebe- Scripti. Se alistaron.
lion dla plebe, sta le animo mas. Vastita'.em. Dej" tan asolado el ter-
Sum(us funeri. te falto" despus de ritorio Sabino,
tantos empleos, con que enterrarse. Ai eatn. Que comparados los cam
Sextantibus. Habiendo distriouido pos Romanos con la asolacin del
por cabezas el que cada uno diese territorio Sabino.
86 ex tito
Nam quum haud procul ab hoste castra posuisset , nulla
magnopere clade accepta > castris se pavidus tenebat. Quod
ubi senserunt hostes , crevit ex metu alieno , ut fit , auda
cia : & nocte adorti castra , postquam parum vis aperta
profecerat , munitiones pstero die circumdant ; quae pri-
usquam undique vallo obiecto clauderent exitus , quin
qu quits inter stationes hostium emissi , Romam per-
tuiere , consulem , exercitumque obsideri. Nihil tam nee
inopinatum , nee insperatum accidere potuit. Itaque tan-
tus pavor , tanta trepidatio fuit , quanta , si urbem , non
castra , hostes obsiderent. Nautium consulem arcessunt , in
quo quum parum prsesidii '.videretur , . dictatoremque dici
placeret , qui rem perculsam restitueret , Lucius Quin-
tius Cincinmtus confensu omnium dicitur. Operae pre-
tium est audire , qui omnia prae divitiis humana spernunt,
neque honori magno locum , neque virtuti putant esse,
nisi ubi effuse affluant opes.
Spes unica imperii populi Romani Lucius Quintius,
trans Tiberim , contra eum ipsum locum , ubi nunc Na-
valia sunt , quatuor iugerum colebat agrum , qua; prata
Quintia vocantur. Ibi ab legatis , seu fossam fodiens pa-
lae irmixus , seu quum araret , operi certe , id quod
constat , agresti internus , salute data , invicem reddi-
tque , rogatus , ut quod bene verteret ipsi , reique pu
blicas , tugatus mandata senatus audiret j te admiratus, ro-
jigitansque j satin' salva essent omnia ? " togam prope
re tugurio proferre uxorem Raciliam iubet. Qu simul,
abs
Pulvere. Despues de haberse Hm- Vnde cuique. Lo que mas pronto en-
piado el polvo , y sudor. coatraron.
Gratulantes. Dndole el parabin. Afto. No solo dispuesto para cami-
Transvectumque. Pasado ya el rio. nar , sino tambin para pelear.
E frequinti. Rodeado de aquel Si res. Si el caso lo pidiese.
concurso. In utroque. De pie y de caballo.
XXVII. uas tempus. Se hacan xbortacio-
Dicit. Nombra por Coronel de la oes segn las pedia el tiempo.
Caballera. Quid, queque. Que no se sabia cuan-
luttitium. Publica una pragmtica. todaiio poda acarrear la dilacin
Vallisque duodenis. Con doce faginas. de uo dia, de una noche.
Vallumque feteret. Y bascaba la fe- Acclra. Date prisa, Alfrez 4 sl-
gina. gue t , soldada.
88 x tito
quere miles ," inter se quoque gratificantes ducibus cla-
mabant. Media nocte in Algidum perveniunt : & , ut sen-
sere se iam prope hostes esse , signa constituunt.
XXVIII. Ibi dictator quantum nocte prospici poterat,
equo circumvectus , contemplatusque , qui tractus castro-
rum qusque forma esset , tribunis militum imperavit , ut
sarcinas in unuin coniici iubeant : militem cum armis , val-
loque redire in ordines suos. Facta , quae imperavi. Tum
quo fuerant ordine in via , exercitum omnem longo a-
gmme circumdat hostium castris , & ubi signum datum sit,
clamorem oinnes tollere iubet : clamore sublato , ante se
quemque ducere fossam , & iacere vallum. Edito impe
rio , signum secutum est , iu?sa miles exsequitur , clamor
hostes circumsouat. Superat inde castra hostium , & in
castra consulis venit: alibi pavorem: alibi gaudium in-
gens facit : Romani , civilem esse clamorem , atque auxi-
lium adesse, inter se gratulantes, ultro ex stationibus , ac
vigiliis t^rritant hostem. Consul differendum negat , arma-
que suos capere , & se subsequi iubet. Nocte initum pra>
liuin est : legionibus dictatoris clamores significant , ab ea
quoque parte rem in discrimine esse. Iam se ad prohiben-
da circumdari opera Equi parabant , quum circumvalla-
ti dictature erant.Tum pradio ad prseces versi , hinc
dictatorem , hinc consulem orare , ne in occidione victoriam
ponerent , ut inermes se inde abire sinerent. Ab consule
ad dictatorem ire iussis , ignominiam infensus addidit.
Gracchum Clcelium ducem , principesque alios vinctos
ad
EX LIBRO QUINTO.
Corbione. Saliesen del lugar de Cur- enemigos delante del carro, &c.
bion. Militara signa. Llevando tambin
Sed ut. Pero para queen fin lleguen delante las vanderas militares.
confesar , &c. Commessantium. A modo de convite.
Sub iugum. Marcharan, pero seria Accepta, se. Renuncia el cargo de
pasando por debajo del yugo. Dictador, tomado por seis meses,
Tribus. Hizo un yugo con tres lan- los diez y seis das.
zas.
Transverra una. Atravesada, y a- CAP. XXXIV.
ta-'a una lanza. 'Bituriges summa. Los Bituriges te-
Sub hoc iugo. Despacha los Equos nian entonces el supremo dominio
hacindoles pasar por debajo de Cltico. A los Celtas.
este yugo. Vix regi. Que apenas pareca po-
XXIX derse gobernar.
Castris hostium. Se tom el campo Exonerare prttgravante, &c. Desean-
de) enemigo ienode despojos. do limpiar el Reynode la muche-
uct i ame. Llevando los Capitanes dumbre , que le oprima.
90 tito
ptens , Bellovesutn , Sigovesum , sororis filios , im
pigros iuvenes , missurum se esse , in quas Dii dedis-
jent auguras sedes , ostendit. Quantum ipsi vellent nu-
merum hominum , excirent , ne qua gens arcere advenientes
posset. Tum Sigoveso sortibus dati Hercinii saltus: Bel-
loveso haud paulo laetiorem in Italiam viam Dii dabant.
Is , quod eis ex populis abundabat , Bituriges , Arvernos,
Senones , iEduos, Ambarros, Carnutes, Aulercos , exci-
viu Profectus ingentibus peditum , equitumque copiis,
in Trrcastinos venit. Alpes inde oppositse erant , quas
inexsuperabiles visas , haud equidem miror , nulla dum
via ( quod quidem continens memoria sit , nisi de Her
cule fabulis credere libet ) superatas. Ibi quum velut se
ptos montium altitudo teneret Gallos, circunspeaarent-
que , quanam periuncta clo iuga in alium orbem ter-
rarum transirent , religio etiam tenuit : quod allatum est,
advenas quxrentes agrum ab Salyum gente oppu-
gnari : Massilienses erant hi , navibus Phocasa profecti.
Id Galli fortunae suae omen rati , adiuvre , ut quem
primum in terram egressi occupaverant lorum , pa-
tentibus silvis communirent. Ipsi Taurino saltu invias
Alpes transcenderunt , fusisque acie Tuscis haud pro-
cul Ticino flumine , quum in quo consederant , agrum
In
AugurUs. Por sus orculos , 6 pro- viese como cercados los France
fecfas. ses.
uantHmipfi.Qae tomasen toda la {uanam periuncta. Porqu parte pa-
genteque quisiesen, para que nin- sariau otro mundo, por entre
puna nacin los pudiese rechazar aquellas cumbres que tocaban coa
de 'os lugares adonde llegasen. el cielo.
Excirent. Juntasen. Religio etiam. Un prodigio , un
iSartibut dati. Tocaron por suerte los gero.
Montes Ercinlos. Advenas. Que los Salvos combatan
JSelleveso batid, &c. Los Dioses da- unos estrangeros que buscaban
ban mucho mas alegre camino territorio para su domicilio: es
para Italia Beloveso. tos estrangeros eran los Phocen-
ln Triscastinos. Pueblos de la Galia ses, que fundaron Marsella.
Narbooense , eo la Provincia del Id Galli. Los Francesesavudaron los
Delfinado hacia el Rdano. intentos dlos Phocenses juzgando
Quas inexsuperabiles. Hasta enton- que era un presagio de fortuna,
ees los Alpes habian parecido in- Vt quem. De suertequeelprimerter-
transitables. reno de que seapoderaron los Pho-
Cantinens memoria. Deque haya al- censes luego que saltaron en tier-
gunas memorias continuas de fs- ra , lo fortificaron.
critores, rio ser que se quiera Ipsi Taurino, tilos pasaron los Alpes
creerlas fbulas de qve los pasa intransitables por el salto , mon-
Hrcules : asi lo cree Nepote. te del Toro : los Franceses.
1. Como la altura de lus Montes tu- Acie. En una batalla.
LiriO. 91
Insubrium appellari audissent , cognomine Insubribus
pago iEduorum , ibi , omen sequentes loci , condidere ur-
bem : Mediolanum appellatur.
XXXV. Alia subinde manus Cenomanorum Elitovio
duce vestigia priorum secuta , eodem saltu , favente Bellove-
so , quum transcendisset Alpes , ubi nunc Brixia , ac Ve
rona urbes sunt (locos tenuere Libui) considunt. Post hos
Salluvii , prope antiquam gentem Laevos Ligures , inco
lentes circa Ticinum aranem. Penino deinde Boii , Ligo-
nesque transgressi , quum iam inter Padum , atque Alpes
omnia tenerentur, Pado ratibus traiecto , non Etruscos
modo , sed etiam Umbros agro pellunt : intra Apenninum
tamen sese tenuere. Tum Senones , recentissimi advena-
rum , ab Utente ilumine usque ad iEsim fines habuere. Hanc
gentem Clusium , Rotnamque inde venisse comperio : Id
parum certum est , solamne , an ab omnibus Cisalpino-
rum Gallorum populis adiutam. Clusini novo bello exter-
riti , quum multitudinem , quum formas hominum inusi-
tatas cernrent , & genus armorum , audirentque spe ab
iis , eis Padum , ultraque , legiones Etruscorum fusas , quam-
quam adversus Romanos nullum eis ius societatis, ami-
citi^ve, erat , nisi quod Veientes consanguneos adversus po-
pulum Romanum non dfendissent , legato Romam , qui
auxilium ab senatu peterent , misre. De auxilio nihil im-
petratum : legati tres M. Fabii Ambusti filii missi , qui se-
natus , populique Romani nomine agerent cum Gallis , ne,
quibus nullam iniuriam accepissent , socios populi Ro-
mani, atque am'cos oppugnarent. Romanis eos bello quo-
que , si res cogat , tuendos esse ; sed melius visum , bellum
ipsum amoveri , si posset : & Gallos , novam gentem , pa
ce potius cognosci, quam armis. .
XXXVI.
ti unvrn. Todos sin faltar ninguno. Vt reta. Para que supiesen que se-
Qaadh exultans. Saltando de pa- rian seguras las promesas.
entre los que le daban cl pa- Silicem. Un pedernil.
rabien por haberle tocado la suer- Suam quisque. Habindolos tomadoi
te de pelear. cada uno por su nica esperanza;
Trtpudih. Saltos .cabriolas sumo- esto es los Dieses.
do. Rati. El orden es, rati id mora da
is hahitut. El animo de estos. tum ad pottenda, &c.
Sei ilium. Sino como reguiarmen- Laniatisque. Mordidos los primeros
te sucede los que miran la ba- que encontr.
talla, que estn serenos como se Imminente. Puestos sobre la tienda
ven libres del riesgo. del Pretor.
XLV. Exque fropinquo. Pan poder desde
sptetotis i ar.\u:. Con iguales miras. cerca registrar, &,
I 2
1^4 Ti
& ipsi cum cquitibus ad exploranda circa loci progresse
Neutri alteros primo cerneoant: densior deinde , inces-
su , tot hominum , equoruinque , oriens pulvis signum pro-
pinquatium hoitium fuit. Constitit utrumque agmen, .&
praeiio sese expediebant. Scipio iaeuiatores , & Gallos
quits in fronte locat: Romanos .sociorumque quod ro-
bori fuit , in subsidiis. Hannibal frnalos quits io m;-
dium aeeipit , cornua Numidis finnat.
Vix dum clamore sublato , iaeuiatores fugerunt in
ter subsidia ad secuudatn aciem : indc equitum certamen
erat aliquandiu aneeps : dein , quia turbabant cquos pedi-
tes intermisti , multis labentibus ex equis , aut desjlienti-
bus , ubi suos premi eircumventos , vidissent -, iam magna
ex parte ad pedes pugna ierat ; denee Numidae , .qui in
eprnibus erant , circuniyecti p auluium , ab tergo se osten-
derunt. Is pavor perculit Romanos , auxitque pavorem
consulis vulnus , psrkulumque intercursu tum primum
pube?centis filii propulsatuin. Hie erit iuvenis penes quem
perfeui liuiu6ce beiii latus est; Atricanus ob egregiam
victoriam de Hannilfele Pcenisque appellatus. Fuga tarnen
effusa iaeuiatorum maxime fuit , o/ics primos Numide
invaserunt. Alius conertus equitatus censuiem , in me
dium acceptum., non armis moo sed etiam corporibus
suis protegens , in castra , nusquam trepide , eque effu
se cedendo , reduxit. Servati tonsulis decus Ciius ad
se'rvum natione Ligurem delegat. Maiim equidein de nlio
verum esse , quod & plurcs tradidere auctores , & fama
obtinuit.
XLlX. Hoc primum cum Hannibale prcelium fuit.
Quuin ad Trebiam terrestre constiiissdt bellum , ite-
riffl
Ostendere. Los montes, y campos, lie- uctorem. Tuve por fiador Fabio,
" iioi de muertos lo lustraron , &c. que vivi eo los tiempos de esta
Cilatissimo. Con la nayor ligereza guerra.
qu? pudierou. Suorum. Apartados los cuerpos de Iff
'.. Les Labia alcanzado por la suyos de los montones, &c.
noche. Reptas. Por la noticia que se ha-
Pnica. Con la falsedad Africana. b:a trado ocultamente de lama-
Adagio, tanza , ote.
VII. Obvios, freguntaban todos los que
Memorata. Noinbrad,a entre pocas jicontraoan.
semejantes. Frequentis. Y como muchas vecesla
nihil. Que no quiera contar tuibadela numerosa junta popu-
, nada sin fundamento. lar, c>nvirt<hiduse hacala junta
Animi.Lus pasiones de ios escritores. Ceuturiada , u a los Curiales.
LiriO. !4p
stratus vocaret ; tandem haud multo ante solis occasura.
M. Pompbnius Praetor: w Pugna, inquit, magna victi su-
mus : " & quamquam nihil certius ex eo ^auditum est;
tarnen alius ab alio implei rumoribus domos refcrunt:
Consulem cum magna parte eopiarum caesum: superes-
se paucos , aut fuga passim per Etruriam sparsos , aut
j)captos ab hoste." Quot casus exercitus victi fuerant,
tot iu curas dispertiti eorum animi erant , quorum pro-
pinqi suj C. Flamiui consule meruerant , ignorantium,
qua; cuiusque suorum fortuna esset. Nee quisquam satis
certum habet, quid aut speret, aut timeat. Postero,
deineeps aliquot diebus ad portas maior prope mulicrum,
quam virorum multitudo stetit , aut suorum aliquem , aut
nuncios de his opperiens ; circumfundebanturque obviis
sciscitantes , neque avelli , utique ab notis , priucquam.
ordine omnia inquisissent , poterant. Inde varios vultus
digredientium ab nuneiis cernetes , ut cuique aut lana,
aut tristia. nuiiciabantur , gratulantesque , aut consolantes,
redeuntibus domos circumfusos. Feminarum praeeipue &
gaudia' insignia erant, & luctus. Unam in ipsa porta sospi-
ti filio repente oblatam in conspectu eius exspirasse fe-
runt ; alteram, cui mors filii falso nunciata erat , moes-
tam sedentem domi , ad primum conspectum redeuntis
filii gaudio nimio exanimatam. Senatum pretores per dies
aliquot ,. ab orto usque ad oeeidentem solem in curia re-
tiraent j consultantes , quonatn duce , aut quibus copiis,
resist victoribus Pcenis posset.
VIII. Ad re medium isfmdiu, neque desideratum ,
adhibitum , dr.tatorem dicndum civitas confugit ; &
quia & Consul aberat ; quo uno dici posse videbaturj
nee per occupatam armis Punicis Italiam facile erat,
aut nuncium , aut litteras mini ; nee dictatorem populus
' crea-
Protegam. Varron acusd Livio Sa- Deberent. que haban tenido aque-
linator, y Emilio ante el Pue- . Hos empleos, de los que debian
. Emilio probo que la culpa era ser promovidos Senadores.
toda de Salinator su colega ; por
esto crearon Consul Varron , y L.
hace alusin esto. Nobilitate. Igual en la fama 6 ncm-
Carthalone. Capitn Africano. bre que dexa ron.
Tegente. Que no daba defensa alguna Gravior. Mas daosa, y horrible
a los Romanos que haban huido. por la matanza.
Alter. Varroo. Alterius. Del muerto Consul EmiJiOj
lnfestum. No habiendo encontrado quasi todo su exrcito muri.
ninguno de los que huan. Semiermis. Quasi desarmados.
Tanta. Tantos Romanos como Au- Maioribus. sup. castris.
xiliares. Prao.Vor haber ganado la vlctorWi
uxstores. Tesoreros. y haber comido los Africanos.
LiriO. 17-5
erant , mittunt ; dum prxlio , deinde ex laetitiae epulis t'a-
tigatos quies nocturna hostes premeret , ut ad se transi
rent : uno agmine Canusium habituros esse. Earn senten-
tiam alii totam aspernari. "Cur enim illos , qui se arces-
sant , ipsos non venire , quum aeque coniungi possent?
quia videlicet plena hostium omnia in medio essent : &
aliorum , quam sua corpora tanto periculo mallent ob-
iicere." Aliis non tam sententia displicere , quam animus
desse. P. Sempronius Tuditanus tribunus militum : trCa-
pi ergo mavultis , inquit , ab avarissimo , & crudelissi-
mo hoste , aestimarique capita vestra , & exquiri pretia.
ab intcrrogantibus , Romanus civis sis , an Latinus soeius,
ut ex tua contumelia , & miseria altcri honos quaeratur?
Non tu : siquidem L. iEmilii Consulis , qui se bene mo
wn , qum turplter vivere inaluit , & tot fortissimorum vi-
rorum , qui circa eum cumulati iacent , cives estis. Sed
anteqam opprimit lux , maioraque hostium agmina ob-
sepiunt iter , per hos , qui inordinati, atque incompositi
obstrepunt prtis , erumpamus. Ferro atque audacia via fit,
quamvis per confertos hostes. Cuneo quidem hoc laxum,
atque solutum agmen, ut si nihil obstet, transibimus. Itaque
ite mc'eum , qui & vosmetipsos , & reinpublicam salvam
vultis." Haec ubi dicta ddit , stringit gladium , cuneoque
l'acto per medios vadit hostes. Et quum in latus dextrum,
ouod patebat , Numid iacularentur , translatis in dex
trum scutis , in maiora castra ad sexcentos evaserunt : at
que inde protinus , alio magno agmine adiuncto , Canu
sium inclumes perveniunt. apud victos magis m
petu animorum , quem ingeuium suum cuique aut fors da-
bat,
Timentium. Los Nolanos', y Acerra- Eo. este medio burlaban las cen-
nos terr ian ]* de Capua si se re- tinelas enemigas,
tiraba al Exrcito Romano. Citatior slito. Mas crecido de 1"
jitsidens. Quieto junto Casiliao. acostumbrado.
Nunciabantur. Se contaban cosas que' Vorrice. Habiendo torcido la cor-
harian fcilmente perder toda pa- rieite.
- ciencia-. nter obnata. Entre los matorrales1
Si paiam. Veia babia de Pelear si de ia orillas.
llevaba Casilino socorro pbli- Vulturno. Enviado por el rio Va
camente. turno.
Farre. Farro, trigo. 'Cratibut. Con sus esparaveles.
Dolia. Tinajas.
LI FIO. 10I
turent, &omne herbarum, radieumque genus aggeribus
infimis muri eruerent ; & quum hostes obarassent quidquid
herbidi terreni extra murum erat , raporum semen iniece-
runt , ut Hannibal : "Eone usque dum ea nascantur ad Ca
silinum sessurus sum ? exclamaret ; & qui nullam antea
pactionem auribus admiserat , tum demum agi secum est
passus de redemtione liberorum capitum. Septunces auri
m singulos pretium convenit. Fide accepta sese tradide
runt: donee omne aurum persolutuin est, in vineulis habi-
ti : tum remissi cumas cum fide.
Vhioret. Porque habiendo salido los Huic fortune. A este infeliz estad*
Cartagineses vencedores se die- de esclavitud, Sic.
*"on i. la presa, &c. Pro parente. Como madre.
nod sanctum. Que en qualquier
XI.1X. parte se reputa santo venerable.
ne. Que ni en la calamidad. os
Recensuit. Cont los cautivos. habis olvidado del pundonor de
Et nuncios. Tantos mtnsagetos en- matronas d nobles.
vid, quantos, Sc. Integritatis viro. A un hombre de
llergetam. Reyezuelo de Ilerda en conocida entereza.
spaa.
LiriO. 211
cedebat, converteret omnium oculds. Scipio percunctatus
patriam parentesque , inter cetera accepit , desponsam earn
principi Celtiberorum adolescenti : Allucio nomen erat. Ex-
tempio igitur parentibus sponsoque ab domo a'ecitis , quum
interim audiret, deperire eum sponsas amorc; vlVi primum
venit , aceuratiore eum sermone , quam parentes alloquitur.
trIuvenis , inquit , iuvenem appello: quo minor sit inter
nos huius sermonis verecundia. Ego quum sponsa tua ca-
pta multibus nostris ad me duua esset , audiremque eam *
tibi cordi esse , & forma faceret fidem , quia ipse , si
frui liceret ludo aetatis , praesertim recto & legitimo amo-
, & non respublica animum nostrum occupasset , ve-
niam mihi dari sponsam impensius amanti vellem : tuo,
cuius possum , amori faveo. Fuit sponsa tua apud me e-
dem , qua apud soceros tuos parentesque suos verecundia:
servata tibi est , ut inviolatum , & dignum me , teque
dari tibi donum posset. Hanc mercedem unam pro eo
muere paciscor , amicus Populo Romano sis ; & si me
virum bonum credis esse , quales patrem , patrumque
meum iam ante hae gentes norant , scias multos nostri si-
miles in ivitate Romana esse ; nee ullum in terris po-
pulum hodie did posse , quern minus tibi hostem tuis-
que esse velis , aut amicum malis." Adolescens u simul
pudore & gaudio pcrfusus , dextram Scipionis tenens , Deos
omnes invocare ad gratiam illi pro se referendam , quo-
niam sibi neququam satis facultatis , pro suo. animo atque
iliius erga se mrito esset. Parentes inde cognatique vir-
ginis appellati. Qui quoniam gratis sibi redderetur virgo,
ad quam redimendam satis magnum attulissent auri pon
dus , orare Scipionem , ut id ab se domum acciperet , ccepe-
yunt ; haud minorem eius rei apud se gratiam futuram esse
EX LIBRO DUODETRI'GESIMO.
EX LIBRO TRIGSIMO.
CAP. XIV..
V>laudius Publium Africanum tradit , Ephe-
si collocutum cum Hannibale. Et sermonem etiam unum
refert , quo quserenti Africano , Quem fuisse maximum
iinperatorem Hannibal crederet , respondisse , "Ale-
xandrum Macedonum regem , quod parva manu innu-
merabiles exercitus fudisset , quodque ultimas oras , quas
visere supra spem humanara esse , peragrassef . Quxrenti
deinde , Quem secundum poneret , Pyrrhum , dixisse. Ca-
strametari primum-docuii-se. Ad hoc neminem elegantius
loca cepisse , presidia disposuisse , artem etiam concilian-
di sibi homines eum habuisse, ut Italicse gentes regis
externi , quam populi Romani , tandiu principis in ea
terra , imperiuin esse mallent." Exsequenti , Quem ter-
tium d'ueeret , haud dubie "Semetipsum dixisse. Tum risum
obortum Scipioni , & subiecisse : Quidnam tu dice-
res,
XLV. tena por el mayor General del
Farta. Alcanzada, lograda. mundo.
Effusis. Esparcindoselas gentes de Quas visen. Que solo el correrlas
las Ciudades para honrarlo. . era mas que de fuerzas huma-
Militaris favor. O la pasin de los ras.
soldados, la adulacin popu- Castremetari. Que fu el primero
la'. que ense el modo de sentar Jos
fobitatus. Llamndose el Africa- campos de batalla. -
no: porque Scipion Nasica que tandiu principis .Pirro hizo guerra
desiruy Carthago tambin se los Romanos mucho tiempo af"
llam Africano. tro de Italia, y era no obstante
CAP. XIV. querido de los Pueblos.
Publium. Scipion. ixseguenti. Prosiguiendo Scipion es
Respondisse. Que respondi Sei- preguntarle.
pionque le pregunt, que i quien Haud dubie. Sin detenerse.
LiriO. 219
res, si me vicisces? Tum vero, inquit, & ame
Alexandrutn , & ante Pyrrhuui & ante omnes altos im-
peratores esse." Et perplexum Pnico astu responsum &
improvisutn assent a lionis genus Scipionem movisse : quod
grege se imperatorum velut inaestimabilem secrevisset.
Pnico astu. De la astucia de Ha- grege je. Del comun de lot Ge-
nibal. nerales; dando entender, que
tmproviium. Imprevisto modo de Scipion era masque humano ,por
adulacin. haberle vencido l.
FINIS
EX
220
EX M. TULLir
CICERONI S
ORATIONIBUS SELECTIS.
ORATIO I.
ARGUMENTO.
EXORDIO.
1. v^uanquam. mihi semper frequens conspectus re
ster , multo iucundissimus j hic autem locus , ad agendum
amplissimus , ad dicendum ornassimus est visus , Quin
tes : tarnen hoc auditu laudis , qui semper ptimo cuique
maxime patuit , non mea me voluntas: sed mese vitae ra-
liones ab neunte setate susceptx prohibuerunt. Nam , cum
antea per aetatem modum hius auctoritatein loci ctm-
tiagerc auderem ; statueremque , nihil hue , nisi perfectum
ingenio , elaboratuin industria , afferri oportere : omne
meum tempus amicorum temporibus transmittendum pu-
tavi. Ita neque hie locus vacuus unquam fuit ab iis , qui ve-
stnm causam defenderent: & meus labor in privatorum pe-
riculis ca.cte imegreque versants, ex vestro iudicio fruaum
est amplissiuimn consecutus. Nam cm propter diiaiio-
nem
legatum populi. Este fue Mani Ati- Et cum. Porque la sazn Pompeye
lio, quien maneto IWitridates corra el mar medilrran) pr-
llevar montado a la vergenza en siguiendo a los , iratasdt uisjuos.
un asno hasta Prgamo, donde Tametti , tarnen. Usa muvbo Cice-
le hizo morir, bebiendo i fuer- ron de estas partculas para dis-
za oro derretido. tingul*.
lili ttberiatem. Vuestros antepasados, libere loqui. por medio de M. Acl-
VerOo. Violado sujo de palacra. lio Giarbii , que haba sucedido
VIH. a Lu.uioeii el gobierno de aque-
(uid quod. De esta partcula usa Ci- lia provincia,
cern, cuando de un punto Dignos exutimetit. Lus juzgis m''
i otro, y este es de mayor impor- re-ccdoies ce que su ssiua se *""
tancia que el auteceaemv. cargue, ate.
Duo reget. Mitridatesy iijiraiies Cum imperio, fcuviamos , nacemos
Cerium. sejjaUdoJe pur su nombre. Vencales.
PBO LEGE MANILIA. 2f
ut, etim si ab hoste- defendant , tarnen ipsorum adventusin
urbes sociorum , non multum ab- hostili expugnatione diff
rant. Hunc audiebant antea ; nunc praesentem vident tan
ta temperanti , tant mansuetudine , tant humanitate, ut
ii beatissimi esse videantur , apud quos ille diutissme com-
moratur.
IX. Quare , si propter socios nulla ipsi iniuria hcessiti
maiores vestri cum Antiocho , cum Philippe , cum iEtolis,
cum Pcenis bella gesserunt: quanto vos studio convenu, in-
iuriis provocatos , socicrum salutem ana cum imperii ve
stri dignitate defender , praesertim cum de vestris maximis
vectigalibus agatur ? Nam ceterarum provinchrum vecti-
galia, Quintes , tanta sunt , t'iis ad ipsas provincias tu
tandas vix contenu ese possimus : Asia vero tam opima est
& fertilis , ut & ubertate agrorum , & varietate fructuum,
& maguitudine pastionis , & muuitudine earum rerum , quae
exportantur , facile omnibus terris antecellat. Itaque haec
vobis provincia , quintes , si & belli utilitatem , & pacis
dignitatem sustinere vultis , non modo calamitate , sed
etiam metu calamitatis est defendenda.
Nam ceteris in rebus , cum venit calamitas , tum de-
trimentum aeeipitur. Ac in vectigalibus non solum ad-
ventus mali , sed etiam metus ipse affert calamitatem.
Naui cum hostium copiae non longe absunt , etiam si
irruptio nulla facta sit, tarnen pcora relinquuntur, agri
cultura deseritur , mercatorum navigatio conquie-
scit. Ita neque ex portu , neque ex documb , neque
-' ; . ' ex
ted ad unum. Pero que uuo solo Commeatu. Del comercio , de las pro-
- no se deba encargar todo el Im- visiones, de los bastimentos,
perio. vt eque. De modo que ya era im
Cbsolevit. Ya es vieja d rancia es- posible atender i nuestros nego-
ta objeciou , y sin fuerza. cios , i. los de la Repblica,
A. Gabinium. lulo Gabinio Tribu- ultramarines,
no de la plebe , que promulg
una ley, por la cual daba el XXVIII.
mando de la guerra naval contra Ttnuisse dicitur. Que se dice haber
los piratas Pompeyo. teuido mucho dominio en el mar.
Quid tum. Y si entonces , &c. Classe. > armadas navales.
An tibi tum. Te parecia a ti entoQ- Ante legem En ia que se di el man
ees ser imperio de , &c. do a. Pompeyo contra los piratas.
PRO LEG. MAMLIA. 245
victum in navalibus pugnis permanserat , magna ac multo
maxima parte non modo utilitatis , sed dignitatis atque im
perii caruit. .
Nos , quorum maiores Antiochum regem classe , Per-
senque superarunt, omnibusque navalious pugnis Car-
thaginienses , homines in maritimis rebus exercitatissimos
paratissimosque- vicerunt : ii nullo in loco iam prsedonijus
pares esse poteramus. Nos quoque , qui antea non modo
Italiam tutam habebamus , sed omnes socios in ultimis
oris auctoritate nostri imperii salvos prxstare poteramusj
tum , cum insula Delos tarn promut nouis in iEgeo ma
ri posita , quo omnes undique cum mercibus , atque one-
ribus commeabant , referta divitiis , parva , sine muro nihil
timebat : iidem non modo provmciis , atque oris Itiliac
maritimis , ac portubus nostris , sed etiam Appi iaui via
carebamus : & his temporibus non pudebat magistratus po-
puli Romani in hunc ipsum locum ascender , cum eum
vobis maiores vestri exuviis nauticis , & classium spoliis
ornatum reliquissent.
XXIX. Bono te animo tum , Q. Hortensi , populus Ro-
manus, & ceteros qui erant in eadem sententi, dicere, exi-
stimabit ea , qua? sentiebatis : sed tarnen in salute communi
idem populus Romanus dolori suo maluit , quam auciori-
tati vestra obtemperare. Itaque una lex , unus vir, unus an
nus , non modo nos illa miseria turpitudine liberavit:
sed etiam effecit , ut aliquando ver videremur omnibus
geniibus ac nationibus terra , marique imperare.
Quo mihi etiam indignius videtur obtrectatum esse ad-
huc , Gabinio dicam , aune Pompeio , an utrique ? id quod
est
XXXT. *n Espafia.
''. Reclutar gente, hacer Hominun ptivatum. Un hombre sin
Jevas. caiacfr.
JEtas longs. Para el empleo de Se- V.gibus solutus. La ley Vilia, por)?
Dador era necesaria la edad de qua) no era lcito pretender el
veiite y seis aos por lo menos: consulado antes de los cuarenta
y Pompeyo no pasaba entonces de y dos aos. Tambin la ley Cor-
los vriute y cuatro. - nea escluia de esta dignidad i-
Quam equitem. Sila , que tenia todo los que no habian sido Questorts,
' el dominio , sin consulta del Se- y pretores. "
Dado mando i. Pompeyo, que Eques Romar.us. No podia ser Se-
trfunfase. Vase el ndice. nador quien no habia sido antes
Duo cnsules. Marco Junio Bruto y Qucstor.
Marco Emilio Lepido. Post hominum memoriam. ED edOS
Bellum maximum. Contra Sertorio Us siglos pasados.
PBO LEGE MAN1LIA.
nova proferta sunt in eundem hominem Q. Catulo at-
que ceterorum eiusdem dignitatis amplissimorum ho-
minutn auctoritate. *
XXXII. Quare videant , ne sit periniquum ; & non fe-
rendum , illorum auctoriiatem de Cn. Pompeii dignitate
vobis comprobatam semper esse , vestrum ab Ulis de
eodem nomine iudieium populique Romani auctoritatem
improbari: pnesertim cum iam suo iure populus Romanu
in hoc homine suam auctoritatem vel contra omnes , qui
dissemiunt , possit defender ; proptarea quod i.-tis re-
clamantibus , vos unum illud ex omnibus deleginis , quem
bello praedonum prxponeretis. Hoc si vos temer feeistis,
& reipublicae parum consuluistis ; recte isti studia vestra
suis consilfis regere conantur. Sin autem vos plus tum in
repblica vidistis ; vos , his repugnantibus , per vosmeti-
psos dignitatem huic imperio, salutem orbi terrarum at-
tulistis ; aliquando isti principes , & sibi , & ceteris , po-
puli Romani universi auctoritate parendum es-e fateantur.
Atque in hoc bello Asitico , & regio , non solum mili-
taris illa virtus , qua; est in Cn. Pompeio singularis , sed
alia: quoque virtutes animi multas & magnas requirun-
tur: Difficile est in Asia , Cilicia , Syria , regnisque inte-
riorum nationum ita versari vestrutn imperatorem , ut ni
hil aliud quam de hoste , de laude cogitet. Deinde
etiam si qui sunt pudore ac temperanti moderadores,
tarnen eos esse tales , propter multitudinem cupidorum
hominum , nemo arbitratur. Difficile est dictu , Quirites,
quanto in odio simus apud exteras nationes , propter
eorum , quos ad eas per hos annos cum imperio misimus,
iniurlas ac libdines. Quod enim fanum putatis in illis
ter>
ORA
IN L. ATILINA M IN SE NATU.
ARGUMENTO.
EXORDIO EX ABRUPTO.
Duo quits. Cayo Cornelio , y Lucio * Rdmulo , Stare fecit aeiem Roma-
Varguateyo. norum inclintam , que asi lo crey
Vix dum, &c. Fulvia, seora Roma- la gente supersticiosa.
na supo todo esto de uno de los Tam tetram. Tan pestilente, viro"
conjurados confluente suyo, y vi- lenta.
no ella misniR dar partea ice- Periclitanda. No se debe arriesgar
ron , a a media noene. por un hombre la salud, dec.
Sxclusieos. Neguies la entrada , no Consuli designato. Mientras solo fri
quise darles audiencia , t recibir Consul electo.
la visita. Comitiis consularibus. En las juntas
V. generales del pueblo , para norh-
Malliana. Porque Manlio le estaba brar nuevos Cnsules j en las cui-
esprando con exrcito. les presidid Cicern.
Nonferum. Sinonimia. ' In campo biiel campo Marcio.
lovi Stutort. tstaba congregado el Competitores. Sila y Murena , 4M
Senado en su templo. J-Iamse J- pretenaieron el Consuladoal mii-
piter o'-uror; porque en la guerra mo tiempo que' Catilina.
coutra los sabinos , invocado por
IN t. CATIL. I. 2g6
tu publice conctate Denique quotiescumque me petisti,
per me tibi obstiti : quanquam videbam , perniciem meam
cum magna calamitate reipublicse esse coniunctam. Nunc
iam apene rempublicam universam pttis. Templa deorum
immortalium , tecta urbis , vitam omnium civium , Italiam
denique totam , ad exitium, & vastitatem vocas. Quare,
quoniam id , quod primum , atque huius imperii , diseipli-
nseque maiorum proprium est , facer nondum audeo : fa-
ciam id , quod est ad severitatem lenius , ad communem sa-
lutem utilius. Nam , si te interfici iussero , residebit in re
pblica reliqua coniuratorum manus. Sin tu (quod te iatn
dudum hortor ) exieris, exhaurietur ex urbe tuorum comi-
tum magna & perniciosa sentina reipublicse. Quid est,
Catilina ? num dubitas id me imperante facer , quod iam
tua sponte faciebas ? Exire ex urbe consul hostem iubet.
Interrogas me , num in exsilium ? non iubeo : sed si me
consults , suadeo.
VI. Quid enim , Catilina , est , quod te iam in hac urbe
delectare possit ? in qua nemo est , extra istam coniuratio-
nem perditorum hominum , qui te non metuat : nemo , qui
te non oderit. Quae nota domesticas turpitudinis non inusta
vit tuse est ? quod privatarum rerum dedecus non hseret in
famise ? quae libido ab oculis , quod facinus manibus unquam
tuis , quod flagitium toto corpore abfuit ? cui tu adolescen-
tulo , quem corruptelarum illecebris irretisses , non aut ad
audaciam, ferrum, aut ad libidinem, facem praetulisti?
Quid vero ? nuper , cum morte superioris uxoris , no-
vis
uibu obt te. Como si dijera: no que estaban sentados en aquel lado
parece sino que tienes hecho voto se pasaron al otro.
Dios de clavar esa tu daga en el Isto pacto. De este modo.
corazn de algn Consul ; pues con Urbem. sup. lielinquendam.
ella iiuisist" matar primeroACo- Suspectum. Tan sospechoso y ahorre*
ta y Torquato , y ahora intentas cido.
ejecutar la misma traicin cou- lnfestus oculis. Con malos ojos ,
migo. de enemigos.
VII. Consciar.tia. Por el conocimiento.
Misericordia. Compasin. Dubitas quorum. Esta es la construc-
Jenta frequent te. De tan numeroso cion : Dubitas uspectum frxsen-
cor.ciirso. tiumque Vitare eorum , quorum
Contumsam. La afrenta de las pa- mentes sensusque vulneras ? Cd-
labras. rr.o no te retiras lejos de nuestra
Tttciturnitattj. Del silencio. presencia ; pues sola tu vista nos-
J'ta. Estos sitiales. da en restru?
Partem nam. Al ir Calillna tomar Concelleres. Te retiraras alguna
Si< a.ieiito en el Senado , todos los patte..
22 EX M. TUL. CIC. ORAT.
strum parens , odit , metuit : & iamdiu de te nihil iudi-
cat , nisi de parricidio suo cogitare. Huius tu eque aucto-
ritatem verebere , eque iudicium sequre , eque vim per-
timesces ? Quae tecum , Catilina , sic agit & quodammodo
tacita loquitur : Nullum iam tot annos facinus exstitit , nisi
per te : nullum flagitium sine te : tibi uni multorum civium
neces , tibi vexatio , direptioque sociorum , impunita fuit
libera : tu non solum ad negligendas leges , quaestio-
nes , verum etiatn ad evertendas perfringendasque valuisti.
Superiora ilia , quanquam ferenda non fuerunt , tarnen,
ut potui , tuli. Nunc vero me totam esse in metu propter
te unum : quidquid increpuerit , Catilinam timeri ; nullum
videri contra me consilium inire posse , quod tuo scelere
abhorreat ; non est ferendum. Quamobrem discede , atque
hunc mihi timorem eripe : si verus , ne opprimar j sin tai-
sus, ut tandem aliquando timere desinam.
VIII. Haec si tecum , ut dixi , patria loquatur , nonne
impetrare defeat , etiam si vim adhibere non possit? Quid?
quod tu te ipse in custodiara dedisti ? Quid ? quod vitanda;
suspicionis causa , apud M. Lepidum te habitare velle di-
xisti ? quo non receptus , etiam ad me venire ausus es : ut
domi meas te asservarem , rogasti. Cum me quoque id re-
sponsum tulisses , me nullo mcdo posse iisdem parietibus
tuto esse tecum , qui magno in periculo essem , quod iis
dem mcenibus contineremur , ad Q. Metellum Pratorem
venisti. A quo repudiatus , ad sodalem tuum , virum opti
mum , M. Marcellum demigrasti : quem tu videlicet & ad
. cu
Periculum autem. Subsistir, sea rra- Tum tu. Aqui seecha deverfjaeC.-
gar , y cuudir mas el peligro, cern hacia profesin de creer en
Ingravescet. Tomar mayor aumen- un Dios Soberano, que rieue pro-
to , viviendo los dems. videncia de las co.-as bumaa5>
protege los buenos , y castiga
. en este mundo, y en el otro a
Malleolot , &' facer. Manojos de le- los malos.
fia sica y teas. Qui iisdem. Con los mismos felices
Cum summa. Para seguridod de la ritus y ceremonias.
Repblica. Hunt. A Catina.
269
ORATIO II.
IN L. CATILINAM AD QUIRITES.
ARGUMENTO.
EXORDIO
Non modo. No solo espumndome entre los suyos ; y dc-jd los mai
las calumnias de los envidiosos, atrevidos y arrestados,
sino tambin perderla misma (nam valentes. Qu sanos, qu ro-
vida. bustos ! irona.
Ne vobis. Ni entonces todos voso- III.
tros aprobabais el que se le qui- In Agro Picer.o. Hoy la Marca de
tase la vida. Aneona. Et Saltico. Lombarda.
Rem hue deduxit. He puesto la cosa Ex agretti. Se villanos impuros.
en trminos. Dccoctoribus. Disipadores de su ba
in pretexta. Eu la niez. Prxtesta cienda , y la agena.
era la toga que traan los nius Ex his, qui vandimonia De los que
hasta los diez y seis afius. Vase el quisieron mas faltar sus fiado-
ndice, res en el dia convenido, que al
uorum as. Cuyas deudas. exrcito de Catilina. Vanimor.ium
heliquit quos vires. Catilina sac de es la palabra dada con fianzas de
Roma solos trescientos hombres comparecer en juicio i cierta pa
los mas iutes y despreciados zu.
272 EX M. TUL. CK. ORT.
dem exercitus nottri , verum etiam si edictum prtons o-
stendero concideot. Hos , quos video volitare in foro , qus
stare ad curiam , quos etiam in senatum venire : qui iiitent
unguentis, qui fulgent purpura , maliem secum suos mili
tes eduxisset : qui , si hic permanent , mementote non tam
exercitum ilium esse nobis , quam hos , qui exercitum de-
seruerunt , perdine-cendos.
Atque hoc etiam sunt timendi magis , quod , quid cogi
tent , me scire sentiunt : neque tarnen permoventur. Video,
cui Apulia sit attriouta , qui habeat Etruriam , qui agrum
Pkenum , qui Galikum , qui sibi has uroanr.s insidias caedis
atque inv.eudiorum depoposcerit. Omnia superioris noctis
consilia ad me perlata e;.ce sentiunt ; patefeci in senatu he-
sierno die : Catilina ipse pertimuit , profugit : hi quid exspe-
ctant ? ilii vehementer errant , si iilain meam pristiaam
lenitatem perpetuam sperant futuram.
IV. Quod exspectavi , iam sum assecutus , ut vos ooines
factam es-se aperte coniurationem centra remp. viderais.
Nisi vero si quis est , qui Catilina; similes cum Catilina sen-
tire non putet. Non est iam lenitati locus : severitatem res
ipsa agitat. Unum etiam nunc concedam : exeant , profi-
ciscantur , ne patianmr desidcrio sui atiiinam miserum ta-
bescere. Bemenstrabo iter : via profectus est. Si ac-
celerare volent , ad vesperatn onsequentur. fortunatain
rempubiicam , siquidem hanc sentinam huius urbis eiecerit
Uno mehercule Catilina exhausto , reevata mihi & recrala
respublica videtur. Quid enim muli , aut sceleris fngi , -aut
extogitari potest , quod non ille conceperit ? Quis tota Ita
lia veneficus , quis gladiator , quis latro , quis sicarius,
quis parricida , quis testamenterum subiector , quis
. -. cir.
i
Vin. . De embargo , vendien-
Cemparcntur. Se componen estai di en pubica .ilmoneda los bie-
tropas. res de los deudores.
Qui magno. Que aun teniendo gran- Certare usuris. Presumir que losfru-
des deudas, son mayores sus po- tos de sus heredad- s basteu po
sesiones, gar tos cet sos , y usuras, siendo
Dissolvi nullo. No pueden desem- est "i mayores.
pearse. Vota facturi. Harn promesas, ten
le agrit. Habla impersonalmente, dran deseos, &c.
y es elegante este modo. IX.
Acquirent. V adquirir para pagar, poliri. Quicen hacerse due-
Futuras putas'} Juzgas que hau de los de todo. Nu es lo mismo poti-
qu. dar intactas V ri rebus , que poti'i\repum. Potiri
Tabulas noraj.Nuevasescrituras,que remmes ser Senur abs' luto, man-
anulea las antiguas , por las qua- darlu todo;forrrJ 'four es goza r de
les rose les obligase i pagarlas las cosas, como del deleite, del
deudas. diuero , de la hacienda , &c.
278 EX M. TUL. .
sperant , perturba ta se eonsequi posse arbitrntur. Quibus
hoc praecipiendum videtur , unum scilicet & idem quod
ceteris omnibus , ut desperent , se id, quod conantur, eon
sequi posse. Primum omnium me ipsum vigilare , adesse,
providere reipublivae : deinde magnos nimos esse in bonis
viris , magnam concordiam , maximam muhitudinem , ma
gnas praterea . militum copias : dos denique immortalds
huic invicta populo , ilaris'smo imperio , pulcerrimsc urbi,
contra taiitarrf vim scelers'j; prsentes auxilium esse latu-
ros. Quod s'iam sint id, cum su mmo furore cupiunt,
depti: in cinere::ws , & sanguine civium, quae
mente cernsceierat , nefaria conu t>ierunt , se cnsules,
dictatures, ut etiam regies sperant futuros? non vident
Id ' si cuperir, qod si adept fuerint , fugitivo alicui , aut
gladiatori concedi sit neceSsef" *
'J ertium gerfus est aetate rath affectum , sed tarnen exerci-
tatione robustum , quo ex genere est ipse Mallius , cut nunc
C^tilina snecedh. Hi sunt homines ex iis colonfis , quas
Fsulis Sylla constituir: quais ego universas, civium esse opti
mum m , & foftissimorum virorum sentio : sed tarnen hi
sunt colonic qUi se inspiratis rcpentinisque pecuniis sum-
tosijs insole hriusque iactarUnt. Hi dum a;diticant, tan-
quatn beati , dum prasdiis , lecticis , familiis mag*nis , convi-
viis appartis 'delectantur , in tantum aes alienum incide-
"rtint, m'/ salvi esse velint, Sylla sit iis ab inferis'excitan-
dus. Qui etiam fionnullos agrestes , homines tenues atque
egentes in eandem illam spem rapinarum veterum impule-
runt. Quos ego utrosque , Qutrites , in eodem genere pras-
datorum, direptorumque pono. Sed eos hoc moneo, de-
-* -, ^ -..,.
'' i-!-.- .^, ' , ,. * . ' S . .
' , 1 '. ... .,
. m . _ ,j . . -, . .
: "' ; -i i . , . .. .
fratentet. Propicios. . _ es Fisoli , no poda haber mu-
J?hiivo aUc#i,. Porque si Catilina ' chas colonias.
sii lia con su icter.to, po tanto pre- fumtuosius Hicieron mayores gas-
marra los con solo los ' tos, se portaron con mas fausto
di seos a proba ban tu partido,quan- y ostentacin de lo que su esta*
to i los que se haban espuesto .do, y caudal 1rs p.rmiiia.
en su compaa todos ios peli- Leciic'ts. Sillas de manos, d literas.
(tros. i .r . i* tantum. Se han empellado tap?
Matate am. Oonsumidos de la ve- to.
je.z- . , ' fixeitandus. Deben resucitar i Sila
PesulU. Mureto bqrra, el Fetulh; ' para que H los bienes deles bue-
porque en una ciudad sola , q'ual ios los malos.
IN L. CATILINA II. 79
sinant furere , ac proscriptiones & dictaturas cogitare.
Tantus enim illorum temporutn dolor inustus est civitati,
ut iam ista non modo homines , sed ne pecudes quidena
mihi passura: esse videantur.
X. Quartum genas est sane varilim , & mistum , & tur-f
bulentum : qui iampridem premuntur : qui nunquam emer
gent : qui partim inertia , partim male gerendo negotio,
partim etiam sumtibus : in vetere sere aiicno vacillant : qui
vadiuioniis , iudkiis , proscriptionibus bonorum d^fatigsti,
permulti & ex urbe , & ex agris se in ilia castra couterre
dicuntur. Hosce ego non tarn milites acres: quam infida-
tores lentos esse arbitror. Qui homines primum si stare non
possum , corruant : sed ita , ut non modo civitas fed ne
vicini quidem proximi sentiant. Nam iilud non intelligc^
quamobrem , si vivere honeste non pOssunt , perirc turpi-
ter velint : aut cur minore dolore perituros se. cuni multis,
quam si soli pereant , arbitrentiir.
Quintum genus est parrLidarum , sicariorum , de-
nique omnium facinerosorum i quos ego Catilina nun,
revoco. Nam neque divelli ab eo possunt ; & pereant,
sane in latrocinio , quoniam sunt ita mulii , ut eos car-
pere career non possit.
Postremum autem genus est , non solum numero,
verum etiam genere ipso , atque vit : quod proprium
est Catilinae , de eius delectu , immo vero de complexa
ius sinu : quos pexo capillo ntidos , aut imberbes,
aut bene barbatos videtis: manicatis , & talaribus tuuitfis;
velis amictos , non togis : quorum omnis industria viisc,
& vigilandi labor in antelucanis coenis expromitur. In
.1 . ....- ... his-
.;''. i. . '..'. .* !: ! i
' : >ni , -i :.i . . .....: '. '.t
Proscription!!. Confiscac'ones de los Quam ti soli. Porque mal de muchos
bienes, y encartaciones de las consuelo de tontos,
persones. . Non revoco. Que no quiero que de
Jllorum temporum. Los tiempos de xen Catilina.
Sila.' Vase el Indice. ' Se complexa tius. De sus mas inti-
i mes.
' X. Bene barbatos. Linda meute afeita-
Qui iampridem. Que hace ya titmpo .. dos. . i
te ven oprimidos. . . Manicatit. De marga anchas,, de
Partim malt. Parte per su ma] 0- que solo usaban las mugeresl
bienio , por ser unos perdidos. Velis. Telas finsimas, y eu ex'tre-
In illa castra. A jtitarse con las tro- ' mo delgadas. -.j
ras de Catilina. vi in antelucanis canis. Cenas que du-
Injldtdrt, Perezosos, irgad udas. 'tan de la noche i la maiiaoa,.!
28o TSXlr. TUL. CIC. ORAT.
his gregibus omnes aleatores , omnes adulter: , omnes im-
Iniri, impudicique versantur. Hi pueri ta m lepidi de-
icati, non solum amare , & amari , eque cantare , & sal
tare , sed etiam sicas vibrare , & spargere venena didice-
runt : qui nisi exeunt, nisi pereunt, etiam si Catilina
perierit , scitote hoc iu repblica semiuarium Catilinarium
futurum. Veruntamen quid sibi isti miseri volunt? num
suas secum mulierculas sunt in castra ducturi ? quemad-
moduin autem illis carere poterunt , his praesertim iam
noctibus ? quo autem pacto iili Apenninum , atque illas
pruinas ac nives peiierent i Nisi ideirco se fa_ilius hiemem
toleraturos putant quod nudi in convivas saltare didice-
runt. bellum magnopere pertiinescendum , cum hanc
sit habkurus Catilim scon.uorum conortem praetoriam !
XI. Instruite nunc , Quintes , contra has tain precla
ras Catilina: copias vestra praesidia , vestrosque exerci-
tus j & primum gladiatori iili c^nfecto & saucio , cnsu
les , imperatoresque vestros opponite : deinde contra illam
, naufragorum eieaam ac debiiitataui manurn , florem to-
tius Italia; ac robur educiie. Iam vero urbes colonia-
rum ac municipiorum resp; ndebunt Catilinae tumus
silvestrLus. eque vero ceieras copias , ornamenta,
prasidia . vestra cam illius latronis inopia atque egestate
conferre debeo. Sed, si ooiifsis is rebus omnibus, qui-
bus non supueditamus , eget ille senatu , equitibus Ro
manis , populo , urbe , aerario , vectigalibus , cuneta Ita
lia , provinis omnibus , exieris nationibus : si , in-
quam , his rebus omissis , ipsas causas , quae inter
se conligunt , contendere velimus 5 ex eo ipso, quam
valde illi iaceant , intelligere possumus. Ex bac e-
niui parte pudor pugnat , illinc petulantia : hinc pu-
dicitia , illinc stuprum : hinc tides , illinc . fraudado:
hinc
ARGUMENTO.
JTJ.U,ulo Licinio Archias , buen Poeta Griego , natural de
Siria , viniendo Italia , je naturalizo -en Tarento , en
Regio-, en Lacros J en peles , y en Htraclea ; porque po
das les- Ciudades - porfia queran hacerle suyo. Uttima-
mente ti ao 661 de la fundacin de Romj logr todos
los privilegios de Ciudadano Romano. Un cierto Grado al
cabo- de veinte y echo aos de pacfica posesin , puso en
disputa el derecho de Archias , citndole a juicio. Cicern,
que habia sido su discpulo, sali su defensa, demos
trando , que no stbo se le deban conservar sus privilegios
de Ciudadano , sino que , si no los govase , mereca que, los
Romanos se los concediesen , para premiar as los mri
tos de este insigne Poeta , y honrar su Replica con
ingenio tan sublime y elevado.
ORATIO
PRO QUINTO LIGARIO.
ARGUMENTO.
abindose originado la guerra civil entre Csar , y
Pompeyo , haban enviado Africa P. Acio Varo pa
ra suceder en el gobierno Quinto, Ligarte , quz goberna
ba aquella Provincia como Lugar Teniente. Pero habin
dose Ligarlo de\enido algo' en Africa , despues de la lle
gada de Acio , no quiso dejar entrar en Africa Quin
to Tuberon , que junto con su padre iba ganar aque
lla Provincia para el partido de Pompeyo. Por esta
causa , concluida la gaerra , le acus ante el Csar Quin
to Tuberon j y Tulio le defendi con esta elegante Ora
cin , que cuasi toda es una deprecacin y una de las Ora
ciones mas delicadas , y hermosas de cuantas escribi Ci
cern ; tanto , que dicen que el Csar estuvo tan absorto
de orle , que dej caer de las manos los papeles de l
sentencia firmada contra Ligarlo.
^f La Oracin tiene cinco partes : Exordio , Narra
cin , Proposicin , Confirmacin y Eplogo.
EXORDIO.
f. IN ovum crimen, . Caesar, & ante hunc diera
inauditum propinquus meus ad te Q. Tubero detulit ; Q-
Ligarium in Africa fuisse : idque . Pansa , presta""
vir
ytie guato ut. Pdnese aqui ut por gaclones, no para preguntar, s/no
quant esto es , Vide quam non av- para Instar.
deam de Ligarii facto confiteri , qui Qui sensus. Qu fin tenan MS !>r>
. de meo facto non dubitem dicer. mas.
. Mira qu lejos estoy de confesar Nimis urgeo. Figura semejantela
el hecho de Ligario, confesando Reticencia.
el mi, que es mas reprehensi IV.
ble. Yo sin embargo alcanc el Quod id. Lo que puede el Csar,
perdn del Csar: luego mas f- que ahora es arbitro soberano de
cilmente lo alcanzar Ligario. Ar- los negociosde la repblica.
. gumento de mayor i. menor. Quorum igitur. Quiere decir ; en 4U=
Vt mihi. Para que Tuberon me per- ley cabe, que los misinos que
donase cuando diga lo mismo de ' por tu clemencia gozan de la t'
l. bertad, y la vida , pretendan ha-
t prohibitum. Ligario le prohibid " Certe cruel para con otros , 4ue
entraren Africa. no son tan dignos d castigo? "
Quid enim. Dicciones elegantes por pichrema ex repngnantibus.
metphoras, metonymias, con- Prudentiam desidero. bebo menos tu
geries de syoonomos, y interro- * prudencia.
I '
PRO Q. ZGJRIO. ' 303
sae quod esset, non viderit. Nam si vidisst, quovis
profecto , quam isto modo , te agi maluisset. Ar
gs fatentem. Non est satis. Accusas eum , qui causam
habet , aut , ut ego dico , meliorem , quam tu : aut ut
.tu vis , parem
Haec non modo mirabilia sunt , sed prodigii simile est
quod dicam. Non habet earn Vim ista accusat'o , ut Q. Li-
garius condemnetur: sed ut necetur. Hoc egit civis Ro
ma nus ante te nemo. Externi isti sunt mores. Usque ad
sanguinem incitari solet odium , aut levium Graecorum,
aut immanium barbarorum. Nam quid aliud agis ? ut Ro-
ne sit ? ut domo tareat ? ne cun optimis trairibus , ne
cum hoc T. Broccho avnculo suo , ne cum eius filio,
consobrino uo , ne nobiscum vivat ? ne sit in patria?
Num est ? num potest magis carere his omnibus , quam ca
ret ? Italia prohiLetur , exsulat. Non tu ergo hune patria
privare, qua caret ,sed vit , vis.. At istud ne apud eum
quidem dictatorem , qui cmnes-, quos ederat , morte nul-
tabat, quisquam. egit isto modo. Ipse iubebat occidi , nuilo
postulante j praemiis etiam invitabat. Quse tarnen crudelitas
ab hoc eodem aliquot , annis post , quem tu nunc crude-
lem esse vis, vindicata est. . l"
V. Ego vero istud non postulo , inquies. Ita mehercle
existimo, Tubero. Novi enim te, novi patrem, novi do-
mum , nomenque vestrum : studia deriique generis fa
milia vestr , virtutis , humanitatis , doctrinas , plurima-
rum artiuin atque optimarum ; nota sunt mihi omnia. Ita-
que certo scio , vos non petere sanguinem , sed parum at-
ten
Res enim. Vuestra accien eso tira, Cave te. Gurdate de tener coaip*-
quien no se contenta con la pena sion de los hermanos que ruegOi
de destierro de su enemigo, Sin &c. El verbp. JUUereatur tiene
duda pretende que se le d la de aqui la construccin de muera
muerte: vosotros no os conteu- miterebat.
tais con ver desterrado Liga- Miseria multorum. Coniugata.
rio: luego, &c. Dicam plane. Licencia. .
Hoc vero. Seria crueldad en Tube- Intelligo quid. Zahiere
ron el embarazar nuestras suli- amigos uel cesar, que leles**"
cas por ijgario en la casa del Ce bao al rigor , y la venganiJ
sar; pues cunto mayor es ha- tra sus enemigos, Emphasis,
cerlo en presencia de todo el Pue- Reticentia.
blo? Argumentum minore. 1sta victoria. 1 haber vencido
Irrumpes. Y querrs embarazar, partido de Pompeyo.
reprehender nuestro I lauto. De victis. Porque Tuberoo , delp
Tu derepvnte. Hypotyposis , & Pro- tido de Pom pey, fue vencido , 7
sopopoeia. pe donado par Csar.
ARO Q. LIGRIO. 305
rium omnino non fuisse : si honesto & misericordi menda-
cio saluti civi calamitoso esse vellemus : tarnen hominis
non esset , in tanto discrimine & periculo civis refellere
& coarguere nostrum mendacium ; & , si esset alicuius,
eius certe nonesset , qui in eadem causa & fortuna fuis-
set. Sed tarnen aliud est errare Caesarem nolle , aliud nol
le misereri. Tu diceres : cave , Csesar , credas : fuit in
Africa Ligarius : tulit arma contra te. Nunc quid dicis ?
cave ignoscas. Haecne hominis ad hominem vox est ? qua
qui apud te , . Caesar , utetur , suam citius abiiciet hu-
manitatetn , quam extorquebit tuam.
VI. Ac primus aditus , & postulatio Tuberonis , hasc,
ut opinor , fuit , velle se de Q. Ligarii scelere dicere. Non
dubito , quin admiratus ' sis , vel quod de nullo alio quis-
quam , vel quod , is qui in eadem causa fuisset , vel quid
novi facinoris afferret. Scelus tu iud vocas , Tubero ? cur ?
isto enim nomine ilia adhuc causa caruit. Alii erroretn
appellant : alii timorem : qui durius , spem , cupiditatem,
odium , pertinaciam : qui gravissime , temeritatem : scelus,
praeter te , adhuc nemo. Ac mihi quidem , si proprium &
verum nomen nostri mali quaeratur , fatalis quaedam cala
mitas incidisse videtur, & imprvidas hominum mentes
occupavisse : ut nemo mirari debeat , humana consilia di
vina necessitate esse superata.
Liceat esse miseros , quanquam hoc victore esse non
possumus Sed non loquor de nobis : de Ulis loquor , qui
occiderunt. Fuerint cupidi , fuerint irati , fuerint perti
naces : sceleris vero crimine , furoris , parricidii , liceat
Cn.
nam patria. Repeticin acomodada Sic hoc. Lo que dixo el Csar, que
mover los afectos. los que no eras contra el, eran
Dii penates. Dioses caseros. Vate de su partido,
el lodice.
Qua vicit. Que fu la que acab de XII.
serenar los nimos de los contra- An potest. Silogismo oratorio,
ros. Conspirantcm. Metaphora.
Veste mutata. Cubiertos de luto. Quidvis prius. Que todo podra su-
Qui tecum. Los hermanos de Q. Li- ceder , menos que tales herma-
gario , aunque no eran del par- nos , &c.
tido de Csar, se estuvieron quie- Tempestte abreptus. Uno solo fue
tos en Roma , y esto bastaba pa- arrojado diversa parte por la teta
ra ser del Cesa r. pestad de la guerra. Alegora.,
Tuts suos. Relata. Sed ierit. Coucessio.
PRO Q. L1GJRI0. 313
tuts omnibus negotiis interessem , memoria teneo , qualis
tum T. Ligarius quaestor urbanas , faerit erga te & digni
tatem tuam. Sed parum est me hoc meminisse : spero etiam
te , qui oblivi=ci nihil soles , nisi iniurias , quoniam hoc est
animi , quoiam etiam ingenii tui , te aliquid de huius illo
quaestorio officio cogitahtem , etiam de aliis quibusdam
quaestoribus reminiscenteui recordari. Hie igitur T. Liga
rius , qui tum nihil egit aliud , (neque enim hasc divinabat)
nisi ut tu eum mi studiosum , & bonum virum iudicares,
nunc te supplex fratris salutem petit: quam huius admo-
m'tus officio cum utrisque his dederis , tres fratres ptimos
& integerrimos , non solum sibi ipsos , neque his tot ac ta-
libus viris , neque nobis necessariis suis , sed etiam reipu-
blieae condonaveris.
Fac igitur , quod de nomine nobilissimo & clarissimo
M. Marcello fecisti nuper in curia , nunc idem in foro de
optimis , & huic omni frequentiae probatissimis fratribus.
Ut concessisti ilium senatui , sic da hunc populo , cuius vo-
luntatem carissimam semper habuisti : & si ilie dies tibi glo-
riosissimus , populo Romano gratissimus fuit : noli , obse
cro , dubitare , C. Caesar , similem illi glorias laudem quam
saepissime quaerere. Nihil est enim tarn populare , quam bo
nitas : nulla de virtutibus tuis plurimis , nee admirabilipr,
nee gratior misericordia est. Homines enim ad deos nulla
re propius accedunt , quam salutem hominibus dando. Ni
hil habet nee fortuna tua maius , quam ut possis ; nee natura
tua melius , quam ut velis conservare quam plurimos. Lon-
giorem orationem causa forsitan postulat , tua certe na
tura breviorem. Quare , cum utilis esse arbitrer , te i-
psutn,
uttttor urbanur. Este oficio rqulva- Tarn populare. Tan agradable al Pue-
Je al de Tesorero, Ministro de .
Hacienda. Homines. Comparacin.
De aliis. Los que se opusieron los Tua certe. Tu generosa condicin
intereses del Csar: esto insina, necesita pocos motivos para in
para que este aprecie mas el bene- diarse la clemencia. En efec-
ficio de T. Ligarlo. to asi sucedi: porque el Csar
Condonaveris. Sino que los habrs concedi benignamente el perdn
restituido tambin la repblica. Ligarlo; y Tuberon qued tan
Fac igitur. ExoHacion por exemple corrido, que juzgndose por ne-
igual. gado para la elocuencia, se hi
lft concessisti. Como volviste aquel zo Legista,
al Senado , vuelve este Roma.
314 "EX M. TUL. CIC. ORAT.
psum , quam am me , aut quemquam loqui tecum , finem
iam faciam. Tantum te ipsuin admoneo , si iili absen sa
lutein dederis , praesentibus his omnibus te daturum.
ORATIO
ARGUMENTO.
EXORDIO.
i. VJum in omnibus causis gravioribus , Caear,
initio dicendi commoveri soleam vehementius , qujm
videtur vel usus , vel setas mea postulare: tura in hac cau
sa ita me multa perturbant , ut , quantum mea lides stu-
dii mihi afferat ad salutein regis Deiotari defend-
dam , tantum facultatis timor detrahat. Primum dico
pro capite , fortunisque regis : quod ipsum etsi ncn
Pharnacem. Hijo del clebre Mithri- nitat , idem quod feritat , & im-
dates , que se haba apoderado de manila*.
la-Arraenia en esta revolucin de In eum. El que se hubiese hallado un
las gnerras civiles. tirano contra aquel que le llam
in earn partem, De tal suerte las re- Rey.
cibiste , que &c. Omnes- reget. Ei:ume ratio partium.
Pistractus esset. Hubiera sido des
VI. pedazado.
Vt enim omittam. Freteritio orato- At , credo, objecin que pueden ha
ria. cer los contrarios: Proiefit lia
Cuiut tanta. Expolitio. Imfortu- man los Retricos.
PRO DEIOTJRO. 321
populi Romani non audbit , Deiotari integritas , gravitas,
virtus , fides non audita est? Quod igitur facinus nee in ho-
minein impr udentetn , cadere posset , propter metum pras-
ientis exitii , nee in facincrosum , nissi esset idem amentis-
simus , id vos & viro ptimo & ab nomine minime stul-
to cogitatum esse confingitis.
At quam non modo non credibiliter , sed ne suscipo
se quidem. Cum., inquit , in Castellum Luceium venisses,
St domum regis , hospitis tui , divertisses , locus erat qui
dam , in quo erant ea composita , quibus rex te munerare
constituerai. Hue te balneo , priusquam accumberes , du-
cere volebat. Ibi enim erant 3rmati , qui te interficerent,
in eo ipso loco collocati. En crimen , en causa , cur regem
fugitivus , dominum servus accuset. Ego mehercule ,
Caesar , initio , cum est ad me ista causa delata , Phidip-
pum medicum , servum regium , qui cum legatis missus
esset , ab isto adolescente esse corruptum : hac suspicione
sum percussus : medicurn indicem soborna vit: finget vide
licet aliquod crimen veneni. Etsi veritate longe, tarnen
consuttudinc criminandi non multum res abhorre
bat. . .
Quid ait medicus ? de veneno. At id fieri po-
tuit , primo occultius in potione , vel in cibo : deinde
etiam impuriius fit , quod , cum est factum , negari pot
est. Si palam te interemisset : omnium in se gentium,
non solum odia, sed etiam arma convertisset. Si vene
no : Iovis iilius quidem hospitalis numen nunquam celare
po-
,.-.-. - : .-
Quoi igitur. Conclusio Oratoria. Phidlpo tener Deyotaro en cela
don credidit. Todo esto lo dice para da para matar al Cesar,
mostrar la ignorancia de los acu- Retiere magnum. Le hubiera costado
sadores.y su falsedad , porque ya mucho trabajo detener los armados
que finga un crimen podan ha segn los haba colocado, .
berlo hngido mejor diciendo le Rex Attalus. Otros pretenden qu*
quiso dar veneno. este Rey do fue talo, sino Au-
Negavisti. sup. Ea , ambas- te mu- tioco
erare constituerai. Vide supra. Obsecro. Obsecracin , y comuui-
VII. cation.
Non perfecta. No habiendo podido Num . Traductio, y argumento
lograr. por repugnantes.
Dimisit exercitum. Egcreifo llama Lautum. Al salir, entrar eo el
por burla a los asesinos que deca bafio , o lavado , y no cenado.
PRO JDEIOTJRO. 323
ret. Non video causam loci mutandi s sed tarnen acta res
criminse est. Cum inquit , vomere te post coenam veiie
dixisses , in balneum te ducere cceperunt. Ibi enim rant
insidiae. At te Cadem ma fortuna servavit : in cubiculum
te ire malle dixisti. Dii te perdant , fugitive : ita non
modo nequam & imprpbus , sed fatuus & amen^ est. Quid?
ille : signa aenea in insidiis posuerat , qux balneo in cubi
culum transferri non possent ?
Habes crimina insidiarum: nihil enim dixit amplius.
Horum inquit, eram conscius. Quid tum? Ita dmens ille
erat, ut eum, quem conscium tanti sceleris habebat, se
dimitteret , Romam etiam mitte ret, ubi & inimicissimum
sciret esse nepotem suum, & C. Caesarem , cui fedsset in-
sidias? praesertim cum is unus esset , qui posset de absente
se vindicare ? & fratres meos , inquit , quod erant conscii,
in vincula coniecit. Cum igitur eos vinciret , quos secum
habebat ; te solutum Romam mittebat , qui eadein scires,
quae illos scire dicis ? - . -
VIII. Reliqua pars accusationis duplex fuit : una re
gem semper in speculis fuisse , cum te animo esset alieno:
altera exercitum eum contra te magnum comparasse. De
exercitu dicam breviter , ut cetera. Nunquam eas copias
rex Deiotarus habuit , quibus inferre bellum populo Ro
mano posset : sed quibus fines suos ab excursionibas ho-
stium & latrociniis tueretur , & imperatoribus nostris au
xilia mitteret. Atque antea quidem maiores copias alere
poterat: nunc exiguas vix tueri potest.
At
ja/e enim. Argumento por repug- Quid demdel Sustentatio, sive sus-
oantfs. El es muy manso, y el pei.sio. Fureifer quo frogrediturl
versculo es fiero. Hasta donde 11'g* la malicia de
jgai autem. El amigo del enemigo Phidipo esclavo fugitivo de D
se tiene comunmente porenemi- yotaro, que merece ser puesto
0: Domicioera amig del Osar, en un palo?
de quien dicen era Deyotaro ene- Frugalitas. Templanza en todo ge-
migo ; luego tambitn era Daini- de deleytes.
ci enemigo de Deyotaro.
326 . TUL. CIC. .
minibus nostris , consuetudines , amicitias , res , rarionesque
iungebat : ut non solum tetrarcha nobilis , sed optimus pa
terfamilias, & diligentissimus agrcola, & pecuarius ha-
beretur. Qui igitur adolescens , nondum t3nt gloria prae-
ditus , nihil unquam nisi severissime & gravissime fecerit,
is ea existimatione , eaque aetate saltavit ?
X. Imitari potius , Castor , avi tui mores , disdplinam-
que debebas , quam ptimo , & clarisdmo viro , fugitivi
ore maledcere. Quod si saltatorem avum habuises, e
que eum virum unde pudoris , pudicitiseque exetnpla pe?
terentur , tarnen hoc maledictum minime in illam a:tatem
conveniret. Quibus ille studiis ab ineunte aetate se imbue?
rat , nop saltandi , sed bene ut arrnis , optime ut equis
uteretur ; ea tamen ilium cuneta , iam aetate exacta , defe-
cerunt. ltaque Deiotarum cum plures in equunrsustulissent,
<juod haerere in eo senex posset , admirari solbamus. Hic
vero adolescens , qui meus in Cilicia miles , in Graecia com-
milito fuit , cum in illo nostra exercitu equitaret cum suis
delectis equitibus , quos una cum eo ad Pompeium pater
miserat , quos concursus facer solebat ? quam se iaetare?
quam se ostentare ? quam nemini in illa causa studio & cu-
piditate conceder. Cum vero , exereim amisso , ego , qui
pads auctor semper fui, post Pharsaljcum autem pre
Multa sunt. Los Romanos erigieron Quin Id. Que lo tengas por una al
ai Cesar un Templo , en que pu- da<1 suya. , .
sieron su estatua al lado de la Cum summo. Distribucin y Anttesis-
Clemencia como Diosa. Regibus. Dcyotaroel padre, Ee"
Qua si in. Es cosa gloriosa perdonar yotaro el h jo. .
los particulares; luego mas lo Ulorum. De Castor, y Phidipo:
seri A los Reyes. primero nieto, y el segundo es-
femper regium. Thesis tomada de la clavo de Deyotaro.
m gestad de un Rey. Clementite tua. Algunos creen q
*V el Cesardilat decision de *
Hieras. Nombres de los Embaxado- pleyto para su id* al Oriente, au "
res del Rey D.-votaro. que no lleg el caso , po;qu* P"
Cum baineo Similiter caieus, & despus fue muerto pualada
desiacns. en el Seuado.
333
SELECTS ORATIONES
EX QUINT I CURTII.
LIBRO TERTIO.
EX LIBRO QUARTO.
EX LIBRO QUINTO.
EX LIBRO NONO.
Censeo. IroDa ; creo debis compa- Filium suum. Tito Manlio. Habiao
deceros de ellos. mandado los Cnsules , que nadie
Armutos. Armados contra la patria. pelease fuera del exrcito , para
JV. Sin duda. restablecer la disciplina militar.
In miseriam. En calamidad. Tito habiendo salido registrar el
Res if ta. La conjuracin. campo enemigo, provocado de
Cunctamini. Vais dando treguas en Gemino Meci, dio sobre l, le
cosa que necesita pronto remedio, mat , y despoj ; pero su padre le
asi Lucano: Tolie moras: nocuit hizo quitar la vida despus deazu-
semper differre paratas, tado , dieiodole : Botius est obc~
Suppliais. Ni cou rogativas de las dire , quam vincere.
mugeres. Immoderate. Intempestivo valor.
Prospere omnia. Sal todo bien. Celera vito. La vida pasada. .
Hequicquam.'S.a vanse imploradlos Quidquam pensi. Algn miramiento.
Dioses, ofendidos de la negligencia, teccato locus. Si se pudiese tolerar el
Torquatus. Se llam Torquato por el pecado sin daiio de la Repblica,
collarquequit un Capitn F rao,- Ipsa. Con el mismo acontecimiento,
ees que venci junto Auiano. ~~ exito , flu de estas cosas.
35 SELECT. ORAT.
mnitis : sed uncEque circumventi sumus. Catilina ciitn exer-
citu in faucibus urget : alii intra mnia , atque in sinu
urbis sunt hostes ; neque par3ri , neque consuli quidquam
occulte potest: quo magis properandum est. Quare ita
ego censeo ; cum nefario consilio sceleratorum civium
respublica in maxuma pericula venerit, hique indicio T.
Volmrtii , & legatoruin Allobrogum convicti , confessi-
que sunt , caedem , incendia , aliaque fda , atque cru-
delia facinora in cives , patriamque paravisse ; de confes-
sis , sicut de manifestis rerum capitalium, more maiorum,
supplicium sumendum.
lus & imperlum Pero que el derecho, Mittriarum. (al estado de mise-
y dominio le tenais vosotros. ras deba llegar.
Demi militittque. En paz, y eu guer- Ob mea. Por os oen.ficios que yo os
ra. hubiese hecho.
Maxhno usui. Del mayor socorro, Deber mihi, Que me debiese el pue-
servicio, Ote. blo Romano beiieticios deque yo
Vos mihi. Su arden es: Vos ducerem no neo sitase.
mihi in iocum cognaorum , in lo- Secundum ea. Segn los beneficios
cum uffinium. Que os tuviese por que me debiese.
deudos , y patientes. In manu. Ni estuvo en mi potestad.
Mmiimanta. Resguardos, protec- in suis aubui. Estando sus cosas ea
cion. riesgo.
Vtique. Como que desde mi origen Instituit. Empez tener amistad.
soy, &c.
SX SALLUSTIO. 353
pis potens , nunc deformats asrumnis , inops , alienas opes
expecto : tarnen erat maiestatis populi Romani prohibera
ixiiuriam, neque pati cuiusquam regnum per scelus cresce-
re. "Verum ego iis finibus eiectus sum , quos maioribus meis
populus Romanus ddit , unde pater & avus meus un vo-
bscum expulere Syphacem & Carthaginienses. Vestra be
neficia mihi erepta sunt , P. . vos in mea iniuria despe-
cti estis. Eheu me miserum ? huccine , Micipsa pater , be
neficia tua evasere , uti quem tu parem cum liberis tuis re-
gnique participem fecisti , is potissimum stirpis tu exstin-
ctor , sit ? Nunquamne ergo familia nostra quieta erit?
Semperne in sanguine , ferro , fuga versabimur ? Dum Car
thaginienses inclumes fuere , iure omnia seva patiebamur;
hostis ab latere , vos ainici procul , spes ornais in ar-
mis erat.
Postquam ilia pestis ex Africa eieta est, Iseti pacetn
agitabamus : quippe quis nullus hostis erat , nisi forte quem
vos iussissetis. Ece autem ex improviso Iugurtha , intole-
randa audacia , scelere atque superbi sese effrens , ptre
meo atque epdem propinquo suo interfecto , primum re-
gnum eius sceleris sui praedam fecit : post ubi me iisdem do-
s nequit apere , nihil minus quam vim aut bellum exspe-
ctantem , in imperio vestro , (sicuti videtis) extorrem patria,
domo, mopem & cooper tum miseras effecit , ut ubivis tutius
quam in meo regno essem. Ego sic existumabam , P. . uti
praedicantem audiveram patrem meum : qui vestraro amicU
tiam diligentes colerent , eos multum laborem suspicere,
ceterum ex omnibus maxume tutos esse. Quod in familia
nostra fuit , praestitit , ut in omnibus bcllis adesset vobis : nos
Uti per otium tuti simus , in manu vstra est , P. C. Pa
ter
Coniunctumfore. Que con los bene- justicia deben ser rodo el cuidado
tirios seria amigo nuestro. vuestro, para paemiar , para
jitier eorum. Hierrpsal. ,., castigar.
Generis. Todos los socorros de nues- Monumento plurima. Muchas rnemo-
tra familia se extinguieron. rias,o monumentos (te misaute-
Ifaiurie concessit. Muri, pasados, de hostilidades hechas
Quem minume. A quien en nada lo contra vuestros enemigos.
mereca. Una occidendum. Juntamente debia-
AUum alia. Cada uno murid de su mus acabar uosotros.
modo. Curarer licet Podis cuidar de veu-
Morte graviorem. Mas pesada que la jwr las injurias de los aliados.
muerte. TamumiUud. Solo una cosa temo.
Incolumia. Sin dao. e quos. Que nu trastorne a algu
Iniurias emnis. La justicia , y la in- nos.
EX SALLUST. .355
gnita transversos agat : quos ego audio maxuma ope nid,
ambire , fatigare , vos singulos , ne quid de absente , inco
gnita causa , statuatis : fingere me verba , & fugam simu
lare , cui licuerit in regno manere.
Quod utinam ilium , cuius impio facinore in has mise
rias proiectus sum , eadm haec simulantem videam : & ali-
quando aut apud vos , aut apud Deos immortalis rerum
humanarum.ciira oriatur : ut ille, qui nunc scelerious suis
ferox atque prxclarus est , omibus malis excrueiatus , im-
pietatis in parentem nostrum , fratris mei necis , mearum-
que miseriarum gravis poenas reddat. Iamiam , fraier ani-
mo meo carissume , quanquam dbi immaturo , & unde mi-
nume decuit , vita erepta est : tarnen laetendum. magis , quam
dolendum puto casum tuum. Non enim regnum , sed fa-
gam , exsilium, egestatem , & has omnis , qua: me pre
mun , aerumnas cum anima simul amisisti. At ego infelix
in tanta mala praecipitatus , pulsus ex patrio regno , rerum
humanarum spetaculum praebeo : incertus quid again,
tuasne iniurias persequar , ipse auxilii egens ; an regno
consulam , cuius vitae necisque potestas ex opibus alienis
pendet. Utinam emori fortunis meis honestus exitus esset:
ne vivre contemtus viderer , si defessus malis iniuriae
concessissem. Nunc quoniam neque vivere lubet , neque
mori licet sine decore , 'P. C. per vos , . per liberos atque .
parentes vestros , per maiestatem populi Romani , sub-
venite misero mihi : ite obviam iniuriae : nolite pad re
gnum Numidia; , quod vestrum est , per scelus , & san-
guinem familiae nostra; tabescere,
Primo. Quando empiezan preteo- Omnium ora. Que los ojos de todos
der son diligentes, humildes, mo- estn puestos en mi.
destos , &c. Favere. Los juntos , y buenos me
Pluris est. Se estima mas. favorecen.
Quam hoc. Que preteoder estas dig- Proceunt Se dirigen al bien dla
nidades. Repblica.
Quantum. Quan grande empleo, car- Quarere. i.os nobles buscan camino
go. para combatirme.
Parcere. No agotar el erario. Et . Y ellos se cansan en vano
Opinione. ts mas duro de lo que n quererme daar.
se piensa. Jid hoc eetatis. Desde mi niez has-
Multx clientela. Sus muchos pro- ta la edad en que mehalld, estoy
hijados. acostumbrado, &c.
Tuiuri. Defenderlos con hi inocen- Nun est consilium. No soy de pare
ca, cer.
infirma sunt. Porque careca de ri- Mgerrume, Llev muy mal.
quezas , &c.
EXSALLUST. 357
Quseso , reptate cum animis vestris , num id mutari me
lius sit, quern ex illo globo nobilitatis ad hoc , aut aliud
tale negotium mutatis , hominem veteris prosapias ,
multarutn imaginum & nullius stipendii ; scilicet ut in tan
ta re ignarus omnium trepidet , festint , -sumat aliquem
ex populo monitorem officii sui. Ita plerumque evenit,
uti , quern vos imperare iussistis , is sibi Imperatorem
alium quserat. At ego scio , Quirites , qui postquam Cn
sules facti sunt f acta maiorum , & Graecorum militaria -
cepta legere cceperint : homines praeposteri. Nam gerere,
quam fieri , tempore posterius , re atque usu prius est.
Comprate nunc , Quirites , eum illorum superbia me ho
minem novum. Quae Uli audire & legere soient , eorum par
tem vidi, alia egomet gessi. Quae Uli litteris , ea ego mi
litando didiei.
Nunc vos existumate , facta , an dicta pluris sint,
Contemnunt novitatem meam , ego illorum inaviam:
mihi fortuna , Ulis probra obiectantur. Quanquam ego
naturam unam , & communem omnium existumo ; sed
fortissimum quemque generosissimum esse. Ac si iam
ex patribus Albini aut Bestiae quaeri posset , men , an
illos ex se gigni maluerint , quid responsuros creditis,
nisi sese liberos quam optumos voluisse ? Quod si iu
re despkiunt me , faeiant idem maioribus suis ; quibus,
uti mihi ex virtute nobilitas cpit. Invident honori meo;
ergo invideant labori , innocentiae , periculis etiam meis,
quoniam per haec ilium cepi. Verum homines corrupt!
superbia , ita statem agunt , quasi honores vestros con-
te
EX LIBRO TERTIO.
Oratio Legatorum Vakrii , \ >Horatii ad plebem in 'Sa
cro monte. C. 53.
Quae consilii fuerunt , adeo aequa postulatis , ut ul
tra vobis deferenda fuerint. Libertati enim ea praesidia
petitis , non licentiae ad impugnandos alios. Ire vestrae
magis ignoscendum, quam indulgendum est: quippe qui
cru
EX LIBRO NONO.
Oratio 5p. Postumii , qui sub iugum Consul missus erat , in
Senat , de face ad Caudium facta. . 8.
Segnius. Con mas tardanza floje- Unde ius stabat. Did la victoria al que
dad. tenia derecho.
Mgat es nsulas. . Lutacio consul, Carthagni nunc. Porque todo el dao
vencida la armada uaval de Car- que hiciese Hanibala Sagunto re-
tago junto la isla Egates,puso sultaria eu perjuicio de Cartago,
fin la guerra : poco despues y ello fue asi.
Eryce ciudad muy fortalecida, Dedemusergo. Entreguemos pues Ha-
cayd en poder de los Romanos. nibal i. los Romanos. Prosocufita.
Puer hie. Hablacondespreciode Ha- l\lec dedendum. Ni solo se deba entre-
nibal. gara este para que espiase la culpa
Vt iitivolunt. Ha' non era muy ene- de haber roto la alianza,
migu de Hanibal, y de sus parti- Ex fredere. Segn lo pide laaliacta.
darios. Decerno. ,os amigos de Hanibal pu-
JVon abstinueramus.No perdonamos i dieron entonces mas , y se publico
Tarento segn lo pedia la alianza. guerra los Romanos , como que-
Ambigebatur- Se disputaba. ca dicho en Livio.
TIT. LIV. 367
EX LIBRO TRIGSIMO.
VI-
publie Asdrubal Hedo reprehen- Hoc. Esta enemistad con los Ro-
diri ft Haoibal es el Senado dicin- roanos.
dole que su risa era intempestiva Eise sciam. Scilicet contra Romanos,
en el sentimiento pblico, y como Aliquot Romanit. Algunos que sean
esto provena de que cada uno enemigos de los Romanos,
deba escotar su parte para com- Si quibus. Si gustan algunos de los
plerar el dinero que p dian los tuyos ganar crdito contigo por
RomaDos, Hanibal uogdque aque medio de dlitos mos. >
lio fuese sentimiento pblico , y Aliam materiam. No el decir que
solo era particular. Hanibal era amigo de los Ro-
XIX. manos.
Hoe sacramento. Bajo este juramen- In id. Para eta determinacin bus
to , esta palabra. ca otro con quien deliberar.
377
VIDA ESCRITOS
DE PLINIO EL JOVEN.
PANEGYRICUS
V
ARGUMENTO.
CAPUT PRIMUM.
Concentu. Solan los jdvenes de mejor Alternisque votis. Rogamos con re-
voz componer algo en alabanza cprocos deseos de que te hiciese
del Emperador. feliz. Rogaba Trajauo, que Dios
Formosum alium. Dom iciano , porque los oyese si l perseveraba en me
fue hermoso y gallardo, de alta es- recer la aprobacin del Senado.
tatura, semblante modesto y vi- Non Prineipi. Que se dirigen l,
goroso, grandes ojos , pero de cor- no su dignidad.
ta vista , y una alma fea y negra III.
como carboo. Temperamentum. La moderacin de
Huius pietutem. Estas alabanzas ha- todos los Senadores.
cen vez de narracin. Pietatis calore. En aquellas repenti-
Gaudium tulit. Segn el amor , y el as aclamaciones del amor.
gozo nos impelen. Meditatique. Con elogios preparados.
Tarn civile. Tan comn en Roma , y Mmulemur. Que el imitar aquellos
eo el Senado. elogios, &c.
Optimi cognomen. Que dar el ttulo Quantum ad me. De su persona , y
deOptimolosPrincipes.quesolo de la del Prncipe: se concilia
es propio de Jpiter. la atencin.
Huius. De Trajauo. Submittant. Acortar mi oracin.
Principum fecit. Esta breve narra- Quid aures. Qu es lo que el pue-
cion a estender en su lugar. 4c or sin sonrojarse.
382 , . PLIN. PANEGVMCUS
inusitata Principie gloria , cui gratias acturus non tam
vereor , ne me in laudibus suis parcum , quam ne ni-
mium putet. me cura , hsec difficultas sola circum-
stat. Nam merenti gratias agere facile est , Patres Con-
ecripti. Non enim periculum est ne , quum loquar de hu-
manitate , exprobrari sibi superbiam credat ; cum de fru-
galitate luxuriarn j quum de dementia , crudelitatem;
quum de liberalitate , avaritiam; quum de benignitate,
livorem i quum de continentia , libidiaem ; quum de la-
bore, inertiamj quum de fortitudine, timorem. Ac ne
illud quidem vereor , ne gratus ingratusve videar , prout
satis aut parum dixero. Animadverto cnim etiam -Deos
ipsos non tam accuratis adorantium precibus , quam
innocentia & sanctitate laetari, gratioremque existiman,
qui delubris eorum puram castamque mentem , quam qui
meditatum carmen intulerit.
IV. Sed parendum est senatusconsulto quod ex
militate publica placuit , ut consulis voce , sub titulo
gratiarum agendarum , boni Principes , quae facerent,
recognoscerent j mali , qux facer deberent. Id nunc eo
magis solemne necessarium est j quod parens noster
privatas gratiarum actiones cohibet & comprimit : in-
tercessurus etiam publicis , si permitteret sibi vetare,
quod senatus iaberet. Utrumque , Caesar Auguste , mode-
rate , & quod alibi tibi gratias agi non sinis , & quod hic
sinis. Non enim te ipso tibi honor iste , sed ab agenti-
bos
Dii clo. Al cual llamaron los Dioses muerto le dieron por Sacerdotisa
al Cielo. Livia Augusta, quecondio.ro
factum Estoes la adopcin de Tra- soborndal Senador tico pa a que
jaro. jurase haber vito el alma de Au
JUaximo operi. Accin memorable. gusto subir al Cielo Dion, y Sue-
Vt novijtiiKum Fuese como la ti tun o.
ma accin de Nerva. Vt maiestatis. Veneracin los Em
lam Deus. Se hizo la adopcin sien peradores como Dioses.
do ya Dios , por su boudad. Vt irridtret. Como de un' necio , pues
Quia tuus. sup. Parent erat. se burlaba despus de muerto lla
tie desideraretur. Porque dispuso las mndole necio.
cosas de antemano , de tal suerte, Sed ille. Tito para parecer hijo de
que l no hiciese falta.- Dios si Vespasiano su paire lo
XI. era ; Domici do para parecer her
Tu lacrymis. En los funerales. mano de Dios si Tito lo era.
JMox templis. Con divinos honores; Ta sideribus. T le colocaste en el
pero estaba decretado , que nin Cielo Nerva.
gn Emperador consagrase por Quia eum. Porque en realidad crees
Dios alguno sin consentimiento que Nerva es Santo, Deus entrf los
del Senado. Gentiles no siempre se toma por el
Hoc idem. Levantado los suyos al Criador.
Cielo. Pulvinaribus. Almohadones , que se
Dicavtt clo. Erig'd altares. ponan delante de las aras
Tiherius Avgustum. Pero ello esti es Flamim. Con sacerdote destinados
crito que se dieron hooores divinos su sei vicio.
. Augusto estando vivo: despus de
39 PLIN. PNEGrRieuS
tarnen Deum & facis & probas , quam quod ipse talis
es. In principe enim , qui electo successore fato conces
sit , una itemque certissima divinitatis fides est , bonus
successor. Num ergo tibi ex immortalitate patris aliquid
arrogantise accessit i Num hos prximos divinitate pareu-
tum desides ac superbos potius quam illos veteres & an-
tiquos xmularis , qui hoc ipsum imperium pepercre ? quod
modo hostes invaserant contemserantque : cuius pulsi fu-
gatique , non aliud maius habeoatur indicium , quam
quod triumpharetur. Ergo sustulerant nimos , & iu-
gum excusserant : nee iam nobiscum de sua librtate,
sed de nostra Servitute certabant ; ne induuas qui-
dem , nisi equis onditionibus inioant : legesque ut ac-
ciperent , dabant.
XII. At nunc redt ommibus terror & metus , &
Votum imperata faciendi. Vident enim Romanum du-
cem , unum ex Ulis veterious & priscis , quibus impe-
ratorium nomen addebant , contecti caediDus campi , &
infecta victoris maria. Accipimus obsides ergo , non e-
mimus ; nee ingentibus damnis immensisque muneri-
bus paciseimur. Ut yicerimus , rogant , supplicant ; lar-
gimur , negamus : utrumque ex imperii maiestate. Agunt
gratias qui impetraverunt : non audent queri , qui
bus negatum est. An audeant , qui sciant te adsedisse
fe
JEgrit opem. Al Prefecto de 1os Rea- Sine exemplo. De los modernos : ail
les perteneca el busca- Medios tiguos haba muchos,
los enfermos. Trajano en la guerra XIV.
ctfnt -a losDacns , se rasg e pro- Parthica lauro. La victoria contra
pro vestido para atar las heridas los Tartos; pero habla de cuan
tos so'dadus. Dion. do era mozo, porque el triuofo
Morir. No tenias tu costumbre de re- que alcanz de estas v otras Pro-
tirarte, vinclas fue mucho despus.
manibus. Del trabajo al recreo. Nomenque Gcrmanici. Habla de los
itevanorum P. Rutilio Consul Co- triur.fosque alcanzdTrajaiiomien-
lega de O. Manlio estableci los trssirvieu iasmilicias, va enn
ejercicios militares. Vase el lo- su padre, ya despus mientras fu
dice. General ba*o el Imperio de Do-
Cuidecns. A quieo los premios con- mkiano.
cedidos por su valor, fueron la Rhenum. Venciendo i los Germanos
corona mural , cvica. conel Imperio unido con los Partos.
Gracvlus. Los Griegos corrompieron Quihus postea. Para los pueblos qu
toda la disciplina, y costumbres os vean los ltimos,
severasde los Romanos. Interiucentis soli. Del terreno inter-
is omnibus. Uno entre tantos. puesto.
TRAUNO DICTUS. 39 g
ratus , Alpes , inmensique alii montes , nisi his compara-
rentur , muniunt dirimuntque. Per hoc omne spatium
quum legiones duceres, sed potius (tanta velocitas erat)
raperes , non vehiculum unquam , non equum respexi-
sti. Levis hic , non subsidium itineris , sed decus , & cum
ceteris subsequebatur ; ut cuius nullus tibi usus, nisi quum
die stativorum proximum campum alacritate , discursu,
pulvere attolleres. Initium laboris , mirer , an finem ? mul-
tum est quod perseveravisti , plus tarnen quod non timuisti,
ne perseverare non posses. Nee dubito quin iile , qui
te , inter ilia Germanise bella ab Hispania usque , ut vaiidis-
simum praesidium exciverat , iners , ipse , alienisque virtu-
tibus tunc quoque invictus imperator , quum ope earum
indigeret, tantam admirationem tui non sine quodam ti
mor conceperit, quantam ille genitus love post saevos
labores , duraque imperia , regi suo indomitus semper in-
defessusque referebat : quum aliis super alias expeditio-
nibus muere alio dignus inveniretis.
XV. Tribunas vero disiunctissimas terras , teneris ad-
huc annis , viri firmitate lustrasti : iam tunc praemonen-
te fortuna , ut diu penitusque perdisceres , quae mox
praecipere deberes. eque enim prospexisse castra bre-
vemque militiam quasi transisse contentus , ita egisti tri-
bunum , ut esse statim dux posses , nihilque dicenduin ha
beres tempore docendi. Cognpvisti per stipendia de
cern mores gentium , regionum situs , opportunitates
locorum J & diversam aquarum caelique temperiem , ut
patrios fontes , patriunque aidus , ferre consuevisti. Quo-
ties
Barbarin rex. Decbalo que ya eo- tos, y todas estas provincias basta
tunees se preparaba para la guer- las ludias las sujet al Imperio
ra. Romano, pero fue despus.
Sive interfuto. Aunque est de por Corpora noscitare. Hombres que cor-
medio el mar. responden muy bien con sus t(-
Ut tubseditse. Que se allanaron los tulos.
montes. Fercula. Los carros en que lleva-
Intercettum. Que el mar se abrid. ban los despojos.
XVII. Opima. Despojus ricos.
Provinciarum. sup. Nottrarum. Alu- Minarumque. Con una mirada . d a-
de los robos de Domiciano. meuaza oida por todo el campo.
Triumphum. Lo dice congeturando Quia vicerit. Cooteotio.
por las nobles prendas del Empe- XVIII.
rador , y en esto fue verdadero Inertia. Flojedad de los Empera-
Profeta , porque triunf Trajino dores,
de los Armeuios , Persas , y Par- Mereri. Merecer el amor.
398 PLIN. PANEGrmcUS
aut non amari militibus , aut amari timet : & inde offensas
gratiaeque pariter securi instant operibus , adsunt exercita-
tionibus , arma, mnia , viro6 aptant. Quippe non is Prin
ceps , qui sibi imminere ? sibi intendi putet , quod in ho-
stes maretur : quae persuasio fuit illorum , qui hostilia quum
facerent , timebant. Iidem ergo torpere militaria studia,
nee nimos modo , sed & corpora ipsa languescere , gladios
etiam incuria hebetari retundique gaudebant. Duces por
ro nostri non tam regum exterorum , quam suorum Prin-
cipum insidias , nee tarn hostium , quam commilitonuin
manus ferrumque metuebant.
XIX. Est natura sideribus , ut parva & exsilia va-
lidiorum exortus obscuret : similiter imperatoris adventu
legatoruin dignitas inumbratur. Tu tarnen maior omnibus
quidem eras , sed sine ullius dimihutione maior : eamdem
auaoritatem prxseme te quisque , quam absente , retinebat.
Quin etiam plerisque ex eo reverenda accesserat , quod tu
quoque iilos reverebare. Itaque perinde summis atque in-
fimis carus, sic imperatorem commilitonemque miscueras,
ut Studium omnium laboremque & tanquam exactor in-
tenderes j & tanquam particeps sociusque relevares. Feli
ces ios , quorum fides & industria non per internuncios
& interpretes , sed ab ipso te , nee auribus tuis , sed oculis
probantur. Consecuti sunt ut absens ' quoque e absenti-
bus nemini magis quam tibi crederes.
Iam
llum pedum, les haba hecho per- quit partedel donativo los sol
der la costumbre de andar pie. dados, para mostrar, que la ver-
Super ora. Sobre nuestras cabezas. dadera liberalidad es la que se
Humus. 1 pisar esta tierra comn. ejerce con aquellos que ni les de
bemos, ni tememos.
XXV. Representare. Dar, remunerar.
fec vereor. Se puede en medio de la Divet state. Porque el pueblo habla
oracin usar del exordio, como recibido mas que los soldados.
lo hace aqui tomndolo de la Equati. Porque el mayor premio
persona de que babla. que recibieron los soldados en et
locupletatas tribus, tas tribus fue- honor , le recibi el pueblo en la
ron treinta y cinco. mayor liberalidad.
unites. Trajano contra lo que hi- Locum erasorum. De los Ciudadano
cieron los dems imperadores borrados - la lista pblica.
Ce 2
404 PLITf, PANEGrmcuS
fluminibus distinebatur j expectatum est , provisumque
ne quis aeger , ne quis occupatus , ne quis denique longe
fuisset : veniret quisque quum vellet ; veniret quisque
quum posset. Magnificum , Caesar , & tuum , disiunctissi-
roas terras munificcntise ingenio veiut admovere , immen-
saque spatia liberalitate contrahere : interceder casibus,
occursare fortunae , atque omni ope adniti , ne quis
plebe Romana , dante congiarium te , hominem magis sen-
tiret se fuisse , quam civem.
XXVI. Adventante congiarii die , observare Princi
pie egressum in publicum , insidere vias examina infan
tum , futurusque populus solebat. Labor parentibus erat
ostentare prvulos ; impositosque cervicibus adulantia
verba blandasque voces edocere. Reddebant illi qua;
monebantur ; ac plerique irritis precibus surdas Prin-
cipis aures adstrepebant , ignarique , quid rogasset , quid
non impetrassent , donee plane scirent , difterebantur.
Tu ne rogare quidem sustinuisti $ & quanquam lauis-
simum oculis tuis esset , conspectu Romanx sobolis im
plen , omnes tarnen antequam te vidrent adirentve , re-
cipi , incidi iussisti , ut iam inde ab infantia parentem
publicum muere educationis experirentur : crescerent
de tuo , qui 'crescerent tibi ; alimentisque tuis ad stipen
dia tua pe'rvenirent , tantumque omnes uni tibi , quan
tum parentibus suis , quisque deberet. Recte , Cxsar,
quod spem Romani nominis sumtibus tuis suscipis. Nul
lum est enim magno Principe , immortalitatemque
merituro impendii genus dignius , quam quod ero-
gatur in posteros. Locupletes ad tollendos liberos in-
gen-
Reitus. Renta. .
(ui fronte gtavi. Que se aplicaban i. Fiscum. Las confiscaciones , y tesoro
Jas utilidades que sacaban de los pblico.
particulares., con altivez, y cruel- Et lulix. Voconio public una Ley,
dad , para aplicarla al Fisco. que ningn rico dejas* la heren-
Suu sponte. De su naturaleza. cia su hija ; sobre esto hay mu
Magisiris. De maestros , que Ips en- chas leyts Juiias.
seasen hacer ccnrscaciuiies. Maiestuus. Derogaban la potestad
Plum. Muchos modos do robar. del Imperio.
nobis. De nosotros malos soborna- Iam servi. Porque regularmente loi
dores. validos de los Principes anteceden-
Silent.Les aduladoras. tes fueron los libf rtus, y criados.
Pro 1 o*tris. Haces de fuerte que sin Serviie bellum. Porqu losd-lator s
querer carezcamos de la enfermn- que perseguan todos , eran Ren
dad de adular, te vil, iados esclavos.
Dd2
420 . PZIN. PANEGYRICUS
sustulisti ; in quo non minus servis quam dominis praesti-
tisti : hos enim secures , illos bonos fecisti. Non vis in-
tcrea laudari , nee fortasse laudanda sint grata sunt tamen
recordantibus Principem ilium in capita dominorum ser
vos subornantem , monstrantemque crimina , quae tan-
quam delata puniret : magnum & inevitabile , ac toties
experiendum malum , quoties quisque similes
Principi servos haberet.
XLIII. In eosdem genere ponendum est , quod tes
tamenta nostra secura sunt ; nee unus omnium , nunc quia
scriptus , nunc quia non scriptus , hres es. Non tu falsis,
non tu iniquis tabulis advocaris. Nullius ad te iracundia,
nullius impietas, nullius furor confugit ; nee quia offendit
alius , nuncuparis , sed quia ipse meruisti. Scriberis ab ami-
cis , ab ignotis praeteriris ; nihilque inter privatum & Prin
cipem interest , nisi quod nunc pluribus amaris ; nam &
plures amas. , Cesar, hune cursutn , & probabimr ex
perimento , sitne feracius & uberius , non ad laudem mo
do , sed ad peeuniam , Principi , si herede illo mori homi
nes velint , quam si cogantur. Donavit pater tuus multa
& ipse donasti : cessent parum gratus ; manent tamen ii,
qui bonis eius fruantur , nihilque ex illis ad te nisi gloria
redit : nam liberalitatem iucuadiorem debitor gratus , cla-
riorein ingratus facit. Sed quis ante te laudem istam pecu
nias prastulit ? quotusquisque Principum ne id quidem in
patrimoniis nostiis suum duxit , quod esset de suo ? Non
ne ut regum , ita Csesarum muera illitos cibis hamos oper
tos
Macte hac. Goza de la gloria de tal dos los Filsofos. Los Romanos
gravedad. echaron de Roma como perjudi-
De quo maxime. Entiende los Princi- cales la juventud , siendo Lucio,
pes tiranos, de quienfs nadie se y Posthumio Cnsules, todos ios
atreve maldecir por miedo de Epicreos,
perder la vida. Princeps. Domiciano.
XLVII. Admisiionum. Hace transicin coo
(uam iignationem. Que atencin . buen orden lit facilidad que ha
los Filsofos. bia en hablar Trajano.
Tespiritum. La vida, porque Domi- Hos principes. Los Fiavios. Antes de
ciano , segn Dion , haba quitado ser elevado Domiciano con los su-
la vida d muchos , porque se da- yos, la Repblica estaba arruina
ban la filosofa, los dems los da con las guerras civiles,
arroj de Roma. Inscripserat. Habia hecho grabar en
Xx His puniebat. Sfocles, segn el frontis ser Alczar pblico y
Atheneo , arroj de Atenas to- comn el Palacio Palatino,
TRAIANO mCWS. 42 g
isto moribue tuis convenit ! quanquam omnia sic fads,
tanquam non alius inscripserit. Quod enim forum , qux
templa tam reserata ? Non Capitolium , ipsaque ilia ido-
pticnis tuse sedes magis publica , magis omnium. Nullas
bices ; nulli contumeliarum gradus ; superatusque iatn
mille liminibus , ultra semper aliqua dura & obstamia.
Magna ante te , magna post te , iuxta te tarnen maxima
quies : tantum ubique silentium , tam altus pudor , ut ad
parvos penates & larem angustum ex domo Principie mo-
destiae & tranquillitatis exempla referantur.
XLVIII. Ipse autem ut excipis omnes ! ut exspectas!
ut magnam partem dierum inter tot imperii curas quasi
per otium transigs ! Itaque non ut alias attoniti , nee ut
periculum capitis adituri tarditate , sed securi & hilares,
quum cominodum est , convenimus $ & admitiente Princi
pe , interdum est aliquid , quod nos domi quasi magis ne-
cessarium teneat. Excusati semper tibi , nee unquam ma
gis excusandi sumus. Seis enim sibi qemque prestare quod
te videat , quod te frequentet , ac tamo liberalius ac diutius
voluptatis huius copiam praebes. Nee salutationes tuas fu
ga & vastitas sequitur: remoramur, resistimus ut in com-
muni domo , quam illa immanissima bellua plurimo
terrore munierat , quum velut quodam specu inclusa, nunc
propinquorum sanguinem lamberet , nunc se ad darissi-
morum civium strages esdesque proferret. Obversabantur
foribus horror & minae , & par metus admissis & exclu-
sis. Ad hoc ipse oceursu quoque visuque terribilis , super-
bia n fronte , ira in oculis , femineus pallor in corpore , in
ore impudentia multo rubore suffusa. Non adir quisquam,
non
Erat autem. Correctlo. Donde hay Tentbit ergo. Observar pues siem-
tiranoi do bay Repblica. pre lo que una vez aconsej.
Obsepta diutina. Abramos la boca Si fidelitate. Ht la inocencia de sa
cerrada por una larga servidum- siglo.
bre, despus de los quince aos Nuncupare vota. Hacer votos.
del Imperio de Domiciano. fro /emtale. Para que el imperio
Fucatum. Ningn rebozo tus exor- fuese eterno , para que ellos lo go-
taciones. zasen.
Paret . Que se encamine i engaar pro. Estos votos aclamacio-
al crdulo. nes por lo que toca i nuestro Em-
Neque enim. Sentencia. perador , en qu palabras estn
- concebidos , &c.
LXVII. Et ex utilitate. He gobernasen con
Parentis publia. Me parece haber equidad , y solo por la utilidad da
visto en l otros sentimientos de toda la Repblica.
un padre de la patria/ Ceteros. sup. inclumes.
TRAiANO moms. 447
custodia tui capitis oculos dimoverent , teque relin-
querent votis , quae non palam susciperentur. Alii se su-
perstites reipublicas optabant faciebantque : tibi salus tua
invisa est , si non sit cum reipublicae salute coniuncta. Ni
hil pro te pateris optari , nisi expdit optantibus , omni^-
busque annis in consilium de te Dos minis exigisque , t
sententiam suam mutent , si talis esse desieris , qualis electus
es. Sed tu ingenti conscientia , Caesar , pacisceris cum Diis,
ut te , si mereberis , servent , quum scias , an merearis , ne
minem magis quam Dos scire. Nonne vobis , P. . hxc
diebus noctibus agitare secum videtur ? Ego quidem in
me , si omnium utilitas ita posceret , etiam praefecti ma
nual armavi : sed ne Deorum quidem aut iram , aut ne-
gligentiam deprecor : quaeso imo & obtestor , ut ne unquara.
pro me vota respublica invita suscipiat : aut si suscepe-
rit invita , ne debeat.
I>XVIII. Capis ergo , Cxsar , salutis tuse gloriosissi-
mum fructum ex consensu Deorum. Nam quum exei-
pias , ut ita demum te Dii servent , si bene Rempublicam
Vf ex utiiitate omnium rexeris , certus es te bene rempub.
gerere , quum servent. Itaque securus tibi & laetus dies
exit , qui Principes alios cura & metu distinebat , quum
suspensi & attoniti , parumque confisi patientia nostra,
nine atque inde publicae servitutis nuntios exspectarent;
ac si forte aliquos ilumina , nives , venti prapedissem,
statim hoc illud esse credebant , quod merebantur : nee
erat discrimen ullum pavoris , propterea quod quum
malo Principe tanquam successor timeamr , quisquis est
di
Quod apud. Lo que entre los ma- Imitentur. Esto es amar los horn
los servia de desconfianza, bres ; la expresin es algo fuerte,
Mediccriter amanti. Hemus rogado pero se debe entender con mode-
esti> porque sabomc-s que nos amas raciun.
mucho. LXXV.
nter ista. Entre las aclamaciones Ne qua. Para que no lo borrase algua
que hicieron Trajano. olvido.
Religionibus Fue Roma muy dada al Parietibus curia. Solo se decan sn
cuito de los Dioses. Vase Cicern el Senado.
de Respontis aruspicum , y M- Erant enim. sup. Acclamationes. S-
ximo lib. de Religione Romanar: tas pueden ser malas o buenas.
TRAiANO mcTUS. 455
tos probare antea non licuit. At qua contentione , quo ni-
su quibus elamoribus expostulatum est : ne affeaus' no-
stros , ne tua mrita supprimeres , denique ut in posterum
exemplo provideres ! Discant & Principes acclamationes
veras falsasque discernere , habeantque muneris tui , quod
iam decipi non poterunt. Non instruendum illis iter ad
bonam famam , sed non deserendum : non submovenda
adulatio, sed non reducenda est. Certum est & quse fa
cer , & qure debeant audire, si faciant. Quid nunc ego
super ea , quas sum cum toto senatu precatus , pro senatu
precer ? nisi ut hsereat animo tuo gaudium , quod tune
oculis protulisti , ames ilium diem , & tarnen vincas ? nova
merearis , nova audias. Eadem enim dici nisi ob eadetn
facta non posunt.
LXXVI. Iam quam antiquum , quam consulare , quod
triduum totum senetus sub exemplo tui sedit , quum interea
hihil praeter consulem ageres! Interroga vit qaisque quod
placuit ; dissentire , discedere , & copiam iudicii sui rei pu
blica; facer tutum fuit. Consulta omns atque etiam dinu-
merati sumus , vicitque sententia non prima , sed melior : At
tjuis antea loqui, quis hiscere audebat praeter miseros ios,
qui primi interrogabantur ? ceteri quidem defixi & aitoniti
ipsam illam mutam ac sedentariam assentiendi necessitatm,
quo cum dolore animi , quo cum totius corporis horro-
re
}$&'$* 4
auffichue mandanti. Satisfaces, el FugaeiBur. Corredores, dffm!dos,CO-
nundato de Jpiter.,-.,, , mo ciervos, gamos, liebres.
Condatur. Se concluya. Audacibus. Como osos , y leones.
LXXXr, . Ctllidit. Cou las zorras en astucia.
Influentibus. Que correa. - Campis irruptio. A los campos frie-
Refectionis. Recre. . teros , y por esta razn son los
g,ux enim. Pasa los bienes del euer- cazadores tiles los ciudsdt-
po , y le alaba por la caza , en la nos.
que Adriano su sucesor, se ceb lili. Alude Domiciaro, que sin Su
basta la locura/ **,_ da fue diestro cazador segn Sue -
Excutere. Con los perros de caza. tor.io.
Gradum inferre. Meterte , ntrate Qui obire. Que menos podan pr-
por entre horribles pellas, tenderlo.
Adire lucos. Los bosques -dedicados Clathris. En las jaulas.
la Religion , los que era prohib- Mentita sagacit ate. Falsa industria,
do cortar o profanar, can que apuutabao al blanco.
Ifuminibus. Salir ai encuentro^ los Sequilar. Se dtj* llevar del buen
Diases Si lvestres,Fautios, Sutyros, viento 6 con sus manos, si escon-
Diana , &c. trario, fuerte, 1 recoge.
TB.A1AN0 DICTUS. 46 1
ctus, dominare ventos reluctantes, remisque transferre
obstantia frta.
LXXXII. Quantum dis-similis Uli 5 qui non Albani
lacus otium , Baianique teporem & silentium ferre , non
pulsum saltern fragoremque remorum perpeti poterat,
quin ad singulos ictus turpi formidine horresceret ! Itaque
prociil ab omni sono , inconcursus ipse & immotus- , re-
iigatorevinctoque navigio , non secus ac piaculum ali-
quod trahebatur. Fda facis, quum populi Romaui im-
perator alienum cursum alienumque rectorem velut ca
pta nave sequeretur. Nee deformitate ista saltern ilumina
carebant atque amnes. Danubius ac Rhenus tantum illud
nostri dedecoris vehere gaudebant , non minore cum pu-
dore imperii , quod base Romana; aquilas , Romana signa,
Romana denique ripa , quam quod hostium prospectaren^
hostium, quibus moris est eadem ilia nunc regentia gelu
flumina , aut campis superfusa , nunc liquida deferen-
tia lustrare navigiis , nandoque superare. Nee vero lauda-
verim per se magnopere duritiem corporis ac lacertorum:
ed si his validior toto corpore animus imperiret , quem non
fortune indulgentiae molliant , non copia principales ad se-
giiitiem luxumque detorqueant j tunc ego , seu montibus,
seu mari exerceatur , & hetum opere corpus , & crescentia
laboribus membra mirabor, Video enim iam inde antiquitus
-, ir . ma-
Maritot Dearum. Como Peleo que Penitus inspici. Que el poder ser ce
por su fortaleza, cas con' Tbc- nocido interior y exteriormeute.
{is , Hiplito amado de Diana, Qua limine. En tu casa en oculto.
por caza. uod tuos. A tus domsticos, como
Dcorumliberot. Como Theseo , Cas- buen padre de umilia: ie alaba
tory Polux. por las bondades externas.
Sint isla Tales exercicios de mar: Alios prastare. Hacer buenos otres
hacer de Piloto, &c. Vase la que si mismo.
. nota Eademqveilia. C. 49. Muttis illustribus. Como Pompeya
Et avocamentutn. Recreo dt: Trajano. tercera muger de Csar; Julia
giibus optme Qua les se pueden juz- amigada con Tiberio, Sempronia
gar muy bien de la sabidura. que dio veueno a P. Scipion Afri-
Otio prodimur. ti ocio nos destru- carro, "Sic.
ye, ios molesta. Retenta patientius. Como Claudio
Vitiorum- contentione. Inclinacin teniendo a la disoluta Mesalina
los vicias. y despus Agripiua, que le ii
tXXXIII. veneno, y asi murid.
Habit hoc. Sententia. Destruebat, Denigraba.
RecluUit. Abre.
TRAIANO DITUS. > 463
tur, hoc efficiebat , quod mariti minores erant. Tibi uxor
in decus & gloriam cedit. Quid enim illa sanctius ? quid
antiquius ? Nonne , si pontitici mximo diligenda sit con-
iux , aut banc aut similem ( ubi est autem similis I) elege-
rit ? Quam ilia nihil sibi ex fortuna tua , nisi gaudiutn vin-
dicat quam constanter non potentiam tuam , sed ipsum te
reveretur ! Idem estis invicem quod fuistis :' probatis ex
equo ; nihilque vobis felicitas addidit , nisi quod scire c-
pistis , quam bene uterquc vestrum felicitatem ferat. Ear
dem quam mdica cultu l quam parca comitatu ! quam ci
vilis incessu ! Mariti hoc opus , qui ita imbuit , ita insti
tua. Nam uxori sufficit obsequii gloria. An quum videat,
quam te nullus terror , nulla comittur ambitio , non &
ipsa cum silentio incedat ? ingredientemque pedibus mari-
tum , in quantum patitur sexus , imitetur ? Decuerit hoc
illam , etiamsi diversa tu facias Sub hac vero modestia vi-
ri , quantam debet verecundiam uxor marito , femina
sibi ! '.'...'
LXXXIV. Soror autem tua, ut se sororem esse me-
rainit ! ut in ilia tua simplicitas , . tua Veritas , tuus can-:
dor agnoscitur! ut si quis earn uxori tux confrt, du-
bitare cqgatur , utrutn si effkacius ad recte videndum,
bene institui , aut fliciter nasci. Nihil est tam pronum
ad simultates , quam aemul'atio , in feminis prxsertim:
ea porro maxime nascitur ex coniunctione , alitur qua-
litate , exardescit invidia. , cuius finis est odium. Quo
. 1. . qui
Mariti minores. Que casados perdan Pedibus. En andar 4 pie por Roma.
el mrito, porque sus mugeres los Decuerit hoc. Andar pie aunque
viciaban , y se tomaban las rien- tt fueses en litera.
das del gobierno. Quantum debet. Cuanta reserva de
Tibi uxor. Plotina , que el mismo Pli- be tener una muger con su mari
nio llama santsima en sus cartas. do, y consigo misma.
La primera vez que entr eu pa- i-XXXIV.
lacio, dijo, segn Dion, vuelta Soror autem. Marciana , que despus
al pueblo desde la escalera : Aqui llev el renombre de Augusta , y
entro tal , cual deseo salir. el Senado la contri entre sus Dio-
Pontifici mximo. Trajino que fue ses.
sumo Poiittice. Sororem. Modesta ejemplo del
Quoi fuistis. Que lo que fuisteis an- hermano.
tes del matrimonio. Men institui. Esto lo refiere .Ploti-
Felicitas. Li dignidad imperial. na instruida por l.
Civilis inceisu. Con el rostro bajo. Aut fliciter, h su hermana , que lo~
Hoc opus. Pero esto es trabajo de gr tener un hermano Emperador,
Trajano , porque la daba buen fascilur ex. Climax o gradatio; ti-
ejempio y educacin. gura Retrica.
464 . PLN. PANEGrmcUS
quidem admirabilius existitnandum esi , quod mulieribus
dirabus in una domo , parique fortuna nullum certa
men , nulla cxntentio ' est. Suspiviunt invicem , invicem
ccdunt : quumque te utraque eifusissiin diiigat , nihil
sua putant intresse , utrarn tu uiagis ames. Idcmque
utrique propositum , idem tenor vitar, nihilque ex quo
sentas duas esse. Te enim imitari , te su&sequi student,
Ideo utraque mores eosdem , quia utraque tuos , habe;,
Inde moderatio , inde etiam perpetua s^curitas. Neque
enim unquatn periclitabuntur esse privatae, qua; non de-
sicrunt. Obtulerat illis senatus cognomen Augustanim',
quod certatim deprecate; sunt, quamdiu appellationem
Patris paui tu recusases: seu quod plus esse in eo in-
dicabant , si uxor & soror tua , quam si August dice-
rcntur. Sed quascumque illis ratio tantara modestiam sua-
sit , hoc uiagis dignae sunt , quae in animis nostris & sint
& habeantur August , quia non vocantur. Quid enim
laudabilius feminis , quam si verum honorem , non in
splendore titulorum, sed in iudiciis hominum reportant?
magnisque nominibus pares se faciant etiam dum recusant!
LXXXV. lam etiam & in provatorum animis exoleve-
rat priscum mortalium bonum amicitia , cuius in locum mi-
graverant assentationes , bia'nditije & peior odio amoris si
mulado. Eteniin in Priiieipuin domo nomea tantum ami-
cilia; inane seilket irrisuinque , remanebat. Nam qui
poterat esse inter eos amicitia , quorum sibi alii doaa-
ni , alii servi videbatur l Tu haue, puisam & errantem
reduxisti. Habes amicos , quia amicus ipse es. eque
enim , ut alia subieais , ita amor iinperatur : neque
est ullus affectus tarn erectus , & liber, .& 'domina-
tionis impatiens, nee qui magis vices xigat. Potest
fortasse Princeps inique , potest tarnen odio esse -
nullis , etiamsi ipse non oder.t : amari , cisi -ipse amet,
. . .' ' ' . ' ' 000 i
Su'fiunt. Naturalmente se ve-< * hanc. La amistad desterrada, f
era, vaga.
ux non. De vivir como particular. Vt ana. Como se mandan otras -
ceftuiim. F.l cual han despre- sas a los vasallos.
ciado unnimemente. JUagii exigat. Que exija mas el sef
.AXXV. amado que el amor.
Asrentaiioriet. Adulaciones. Princeps migue. Aunque sea ejus"
Aniorit simulado. 1 tingir amar, lamente, con todo puede a
peor que el 'odio. Prncipe ser aborrecido ietty'
inane sei/icet. Quedaba con toda la nos.
ficcin , cite. j. ;
TRAJANO mCTUS. 465
no potest. Diligis ergo quuin diiigaris , & in eo quod utrin-
que honestissimum est , tota gloria tua est , qui superior
factus descendis in omnia famiiiaritatis officia , & in atni-
cutn ex imperatore submitteris : imo tum maxime impera-
tor , quum amicum ex imperatore agis. Et enim quum pluri-
mis amicitiis fortuna Principum indigeat , praecipuum est
Principis opus ,' amicos parare. Placeat tili semper hsec se
cta , & quum alias virtutes tuas , tum hanc eonstantissime
teneas , nee unquam persuadatur , humile esse Principi,
nisi odisse. Iucundissimum est in rebus humanis amari , sed
non minus amare : quorum utroque ita frueris , ut quum
ipse ardentissime diligas , ad hue tarnen ardentius diiigaris:
primum quia facilius est unum amare quam inultos ; dein-
de quia tibi amicos tuos obligandi adest facultas tanta , ut
nemo possit te , nisi ingratus , non magis amare.
LXXXVI. pretium est ferre , quod, tormen-
tum tibi iniunxeris , ne quid amico negares. Dimisisti 0-
ptimum virum , tibique carissimum , invitus & tristis , &
quasi retiere non posses. Quantum amares eum , desiderio
expertus es , distractus separatusque , dum cedis & vinceris.
Ita , quod fando inauditum , quum Princeps & Principis ami
cus diversa velletis , id potius factum est quod amicus vole-
bat. rem memoriae Uteris que mandandam ! praefectum prae-
torii non ex ingerentibus, sd subtrahentibus legere : eum-
demque otio , quem pertinaciter amet , reddere : cumque sis
i-
xc.
LXXXIX. sic afcl Se le debe tratar, galar
donar.
fter Traiane Habla con u padre Pro collega. Hombre de gran virtud.
nataral, que uso, y otro los En el libro 5. bace meickn de
consideraba entre sus Dioses. que Tertulo fue Colega suyo en
Sider. 1 Cielo. la Prefectura del trario, y del
Macte uterque. Entrambos lo hide- Consulado
ron laudablemente ,&c. Ciar is time vira. Haba sido ya
uod Uta. Estos honores. tul otra vez.
47< . PLIN. PANEGrmCUS
gisset. Utrumque nostrum ille optimi cuiusque spoliator &
' siragibas amkorum , & in proximum iacto fulmi
ne afiiaverat. iisdem enim amicis gloriabamur , eosdem a-
mis o^ lugeoamus: ac sicut nunc spes gaudiumque , ita tunc
comunis nobis dolor & metus erat. Habuerat hunc hono
rem periculis nostris divus Nerva , ut non , etsi minus ut
bonos , promover vellet , quia mutati sacculi signum &
hoc esset , quod dorrent , quorum praecipuutn votum an
te fuerat , ut memoriae Prinupis elaberentur.
XCl. Nondum bienn'um compleveramus in officio
laboriosissimo & mximo , quum tu nobic , Optime Prin-
cipum , fortfssiine imperatorum , consulatum obtulisti,
ut ad summum honorem gloria celeritatis accderez
Tantum inter te & illos Principes interest , qui benfi
cas suis commemorationem ex difficultate captabant;
graiioresque accipientibus honores arbitrabantur , si prius
illos desperatio, & taedium , & similis repuisa: mora,
in notam quamdam pudoremque vertissent. Obstat vere
cundia , quominus percenseamus , quo utrumque nostrum
testimonio ornaris , ut amore recti , amore reipublicae pri-
scis iilis consulibus aEquavcris. Mrito necne, neutram in
partem decernere audeamus : quia nee fas est affirma-
tioni tuae derogare , & onerosum confiteri vera esse qua;
de nobis praesertim tarn magnifica dixisti. Tu tarnen di-
gnus es qui eos cnsules facias de quibus possis ista
pracr
FINIS.
Y H
v ^
f**e*
M
V .'
;i
A