MODUL 2
KELAS : XI IPA
SEMESTER : 1 (SATU)
HAIRUDDIN, S.Pd
MADRASAH ALIYAH NEGERI SAMPANG
KEMENTERIAN AGAMA KAB. SAMPANG
KOMPOSISI FUNGSI DAN
FUNGSI INVERS
A. INDIKATOR PEMBELAJARAN :
1. Siswa dapat menentukan syarat dan aturan fungsi yang dapat dikomposisikan
2. Siswa dapat menentukan fungsi komposisi dari beberapa fungsi.
3. Siswa dapat menyebutkan sifat-sifat komposisi fungsi.
4. Siswa dapat menentukan komponen pembentuk fungsi komposisi apabila fungsi
komposisi dan komponen lainnya diketahui.
5. Siswa dapat menjelaskan syarat agar suatu fungsi mempunyai invers.
6. Siswa dapat menggambarkan grafik fungsi invers dari grafik fungsi asalnya
7. Siswa dapat menentukan fungsi invers dari suatu fungsi.
8. Siswa dapat mengidentifikasi sifat-sifat fungsi invers.
B. URAIAN MATERI
1. Pengertian Fungsi
Definisi : Fungsi dari himpunan A ke himpunan B suatu relasi sedemikian hingga
setiap anggota himpunan A dipasangkan dengan tepat satu anggota himpunan B.
f
x y=f(x)
A=Df =
A=Df=D B=Rf=R
Notasi Fungsi
Suatu fungsi atau pemetaanumumnya dinotasikan denganhuruf kecil.
Misal, f adalah fungsi dari A ke Bditulis f: A B
A disebut domain
B disebut kodomain
contoh 1
Misal f: R R dengan f(x) = 1 - x2
Tentukan domain dari fungsi f.
Jawab
Supaya f: RR dengan f(x)=1-x2 maka haruslah 1 x2 0.
1 x2 0 x2 1 0 atau (x - 1)(x + 1) 0 atau -1 x 1.
Jadi, domain fungsi tersebut adalah -1 x 1.
contoh 2
Misal f: R R dengan f(x 1) = x2 + 5x
Tentukan : a. f(x)
b. f(-3)
Jawab
Misal y = x 1 maka x = y + 1
karena f(x 1) = x2 + 5x
maka f(y) = (y + 1)2 + 5(y + 1)
f(y) = y2 + 2y + 1 + 5y + 5
f(y) = y2 + 7y + 6
f(y) = y2 + 7y + 6
a. f(x) = x2 + 7x + 6
b. f(-3) = (-3)2 + 7(-3) + 6
= 9 21 + 6
= -6
Contoh 3:
Fungsi f : A B tentukan domain, kodomain dan range
a 1
b 2
c 3
4
A B
Domain = {a,b,c}
Kodomain = {1,2,3,4}
Range = {1,3,4}
2. Komposisi Fungsi
Pengertian
Komposisi fungsi adalah penggabungan operasi dua fungsi secara berurutan
sehingga menghasilkan sebuah fungsi baru.
Misalkan: f : A B dan g : B C
x y=f(x) z=g(y)
f g
A B C
h=gf
Contoh 2:
f : R R ; f(x) = 2x +1, g : R R ; g(x) = x + 3
Tentukan : a) (f o g)(x) b) (g o f)(x) c) (f o g)(1) d) (g o f)(1)
Jawab :
(f o g)(x) = f(g(x))
= f(x+3)
= 2(x+3)+1
= 2(x + 6x + 9) + 1
= 2x+12x+19
(g o f)(x) = g(f(x))
= g(2x+1)
= 2x + 1 + 3
= 2x + 4
(f o g)(1) = f(g(1))
= f(4)
= 2. (4) +1
= 2.16 + 1
= 33
(g o f)(1) = g(f(1))
= g(3)
=3+3
=6
Contoh 3:
Diketahui A = {x l x < -1}, B dan C adalah himpunan bilangan real.
f : A B dengan f(x) = -x + 1; g : B C dengan g(x) = x2 dan
h = g o f : A C.
Bila x di A dipetakan ke 64 di C, tentukan nilai x!
h(x) = (g o f)(x) = g(f(x)) = g(-x + 1) = (-x + 1)2
h(x) = 64 (-x + 1)2 = 64 -x + 1 = 8
-x + 1 = 8 x = -7 atau x + 1 = -8 x = 9
Karena A = {x l x < -1}, maka nilai x yang memenuhi adalah x = -7.
Contoh 4:
Diketahui f(x) = 2x + 1, g(x) = 3 x, dan h(x) = x2 + 2, I(x) = x
(f o g)(x) = f(g(x)) = f(3-x) = 2(3-x) + 1 = 6 2x + 1 = 7 2x
(g o f)(x) = g(f(x)) = g(2x+1) = 3 (2x+1) = 3 2x 1 = 2 2x
(g o h)(x) = g(h(x)) = g(x2 + 2) = 3 (x2 + 2) = 1 - x2
4. Fungsi Invers
Definisi
Jika fungsi f : A B dinyatakan dengan pasangan terurut f:{(a,b)laA dan
bB}, maka invers dari fungsi f adalah f-1: B A ditentukan oleh:
f - 1 :{(b,a)lbB dan aA}.
x b
i. f(x) = ax + b; a 0 f -1(x) = ;a0
a
ax b d dx b a
ii. f(x) = ;x- f -1(x) = ;x
cx d c cx a c
1
iii. f(x) = acx ; a > 0 f -1(x) = alog x1/c = a
log x ; c 0
c
ax
iv. f(x) = a log cx ; a > 0; cx > 0 f -1(x) = ;c0
c
b b 2 4a(c x)
v. f(x) = ax+bx+c; a0 f -1(x)=
2a
Catatan:
Fungsi kuadrat secara umum tidak mempunyai invers, tetapi dapat mempunyai
invers jika domainnya dibatasi.
Contoh 5:
Diketahui f: R R dengan f(x) = 2x - 5. Tentukan f -1 (x)!
Cara 1:
y = 2x - 5 (yang berarti x = f -1(y))
2x = y + 5
y5
x=
2
x5
f -1(x) =
2
Cara 2:
x b
f(x) = ax + b f -1(x) =
a
x 5
f(x) = 2x 5 f -1(x) =
2
Contoh 6:
2x 1
Diketahui f x , x R, x 4 Tentukan f 1 (x) !
x4
Cara 1:
2x 1
y
x4
y(x - 4) = 2x + 1
yx 4y = 2x + 1
yx 2x = 4y + 1
x(y 2) = 4y + 1
4y 1
x= y-2
4x 1
f -1(x) =
x-2
Cara 2:
ax b dx b
f(x) = f -1(x) =
cx d cx a
2x 1 4x 1
f x f -1(x) =
x4 x-2
Contoh 7:
2x 4
Jika f x , x R, x dan f 1 (k) 1 . Tentukan nilai k!
3x 4 3
Cara 1:
2x
y
3x 4
y(3x - 4) = 2x
3xy 4y = 2x
3xy 2x = 4y
x(3y 2) = 4y
4y
x= 3y - 2
4x
f -1(x) =
3x - 2
4k
f -1(k) =
3k - 2
4k
1=
3k - 2
3k 2 = 4k
k = -2
Cara 2:
f -1(k) = a k = f(a)
2.1 2
f 1 (k) 1 k = f(1) = 2
3.1 4 1
Contoh 8:
Diketahui f(x) = 52x, tentukan f 1 (x)!
Cara 1:
y = 52x (ingat rumus logaritma: a n = b n = a
log b )
2x = 5 log y
15
x= log y
2
15
f 1 (x) = log x
2
Cara 2:
1a
f(x) = acx f -1(x) = log x
c
1
f(x) = 52x f 1 (x) = 5 log x
2
Contoh 9:
Diketahui f(x) = x2 6x + 4, tentukan f1 (x)!
Cara 1:
y = x2 6x + 4
y 4 = x2 6x
y 4 = (x 3) 2 9
y + 5 = (x 3) 2
x3= y5
x=3 y5
f 1 (x) = 3 x 5
Cara 2:
b b2 4a(c x)
f(x) = ax+bx+c f -1(x) =
2a
6 36 4(4 x) 36 16 4 x
f(x) = x2 6x + 4 f -1(x) = 3 3 5 x
2 4
Contoh 10:
Diketahui f ( x) 5 1 x 3 2 , tentukan f 1 (x)!
Cara 1:
y 5 1 x3 2
y 2 = 5 1 x3
(y 2)5 = 1 x3
x3 = 1 - (y 2)5
x = 3 1 ( y 2)5
f 1 (x) = 3 1 ( x 2)5
Cara 2:
m
a ( x c)n
a bx m c f (x) =
1
f ( x) n
3
1 ( x 2)5
f ( x) 5 1 x 3 2 f 1 (x) = 3 1 ( x 2) 5
(1)
Contoh 11:
Diketahui g(x) = 3 2x dan (g o f)(x) = 2x2 + 2x 12, tentukan rumus fungsi
f(x)!
Cara 1:
(g o f)(x) = 2x2 + 2x 12
g(f(x)) = 2x2 + 2x 12
3 2f(x) = 2x2 + 2x 12
-2f(x) = 2x2 + 2x 15
f(x) = -x2 x + 7,5
Cara 2:
3 x
g(x) = 3 2x g -1(x) =
2
f(x) = [g -1 o (g o f)](x)
3 (2 x 2 2 x 12) 2 x 2 2 x 15
f(x) = x 2 x 7,5
2 2
Contoh 12:
2x 5
Diketahui f(x) = 2x -1 dan (g o f)(x) = , tentukan rumus fungsi g(x)!
12 x 6
Cara 1:
2x 5
(g o f)(x) =
12 x 6
2x 5
g(f(x)) =
12 x 6
2x 5
g(2x-1) =
12 x 6
a 1
Misalkan: 2x 1 = a x =
2
a 1
2 5
2
g(a) =
a 1
12 6
2
a 1 5 a4
g(a) = 6(a 1) 6 =
6a
x4
g(x) =
6x
Cara 2:
2x 5
(g o f)(x) =
12 x 6
2x 5
g(f(x)) =
12 x 6
2x 5
g(2x-1) =
12 x 6
(2 x 1) 4
g(2x-1) =
6( 2 x 1)
x4
g(x) =
6x
Cara 3:
x 1
f(x) = 2x -1 f -1(x) =
2
g(x) = [(g o f) o f -1](x) = (g o f)( f -1(x))
x 1
2 5
2 x 1 5 x4
g(x) =
x 1 6( x 1) 6 6x
12 6
2
x y=f(x) z=g(y)
f g
A B C
gf
x y=f(x) z=g(y)
-1 -1
f g
A B C
(g f) -1
Jadi diperoleh hubungan:
(g o f) -1 (x) = (f -1 o g -1)(x)
Contoh 13:
1 1
Diketahui fungsi f(x) = 2x 3 dan g(x) = , x . Tentukan (f o g) - 1(x)!
3x 1 3
Cara 1:
1 2 3(3x 1) 9x 1
(f o g)(x) = 2( )3=
3x 1 3x 1 3x 1
Misalkan y = (f o g)(x)
9x 1
y=
3x 1
y(3x+1) = -9x 1
3xy + y = -9x 1
3xy + 9x = -y 1
x (3y + 9) = -(y + 1)
(y 1)
x=
3y 9
x 1
(f o g) - 1(x) =
3x 9
Cara 2:
1 2 3(3x 1) 9x 1
(f o g)(x) = 2( )3=
3x 1 3x 1 3x 1
x 1 x 1
(f o g) - 1(x) =
3x 9 3x 9
Contoh 14:
1 4x 5
Diketahui f - 1(x) = x - 2, g - 1(x) = dan h(x)=(g o f)(x). tentukan h - 1(x)!
2 x2
Cara 1:
1
f - 1(x) = x2
2
(f1 o f)(x) =I(x) f- 1(f(x)) = x
1
f(x) 2 = x
2
1
f(x) = x + 2
2
f(x) = 2x + 4
4x 5
g - 1(x) =
x2
(g 1 o g)(x) =I(x) g - 1(g(x)) = x
4g(x) 5
=x
g(x) 2
4g(x) + 5 = x.g(x)- 2x
4g(x) x.g(x) = -2x 5
g(x)(4 - x) = -2x 5
2x 5 2x 5
g(x) =
4x 4x
h(x) = (g o f)(x)
2(2x 4) 5 4x 13
h(x) = -
4 (2x 4) 2x
13
h - 1(x) =
2x 4
Cara 2:
1 4x 5
h - 1(x) = . -2
2 x2
4x 5 4x 5 2(2x 4) 4x 5 4x 8 13
= 2
2x 4 2x 4 2x 4 2x 4
Contoh 15:
4
Ditentukan f(x) = 2x 1, dan g(x) = 3 x dan h(x) = , x 0 , carilah nilai x
x
sehingga (h o g o f) 1 (x) = 1!
Cara 1:
(go f)(x) = 3 (2x 1) = 4 2x
4
(h o (g o f))(x) =
4 2x
Misalkan (h o g o f) (x) = y, maka:
4
y=
4 2x
4y 2xy = 4
-2xy = 4 4y
4 4y 2y 2
x = 2y y
2x 2
(h o g o f) 1 (x) =
x
2x 2
=1
x
2x 2 = x
x=2
Cara 2:
(go f)(x) = 3 (2x 1) = 4 2x
4
(h o (g o f))(x) =
4 2x
(h o g o f) 1 (x) = a x = (h o g o f) (a)
4 4
(h o g o f) 1 (x) = 1 x = (h o g o f) (1) = 2
4 2.1 2
C. LATIHAN SOAL
2
1. Diketahui f x x 2 dan g x . Tentukan rumus (f o g) (x) dan tentukan pula
3x 6
daerah asalnya (D).
D. RANGKUMAN
Misalkan fungsi f dan fungsi g nasing-masing merupakan fungsi bijektif sehingga
mempunyai fungsi invers f -1 dan g-1. Fungsi komposisi (g o f) , pemetaan pertama
ditentukan oleh f dan pemetaan kedua ditentukan oleh g. Mula-mula x oleh fungsi f
dipetakan ke y, kemudian y oleh fungsi g dipetakan ke z, seperti tampak pada
diagram berikut.
x y=f(x) z=g(y)
f g
A B C
gf
x y=f(x) z=g(y)
-1 -1
f g
A B C
(g f) -1
Jadi diperoleh hubungan:
(g o f) -1 (x) = (f -1 o g -1)(x)
Keterangan :
0% - 25% : Kurang
26% - 50% : Cukup
51% - 75% : Baik
76% - 100% : Baik Sekali
Tingkat Penguasaan Materi minimal yang diharapkan sebesar 70%, jika tingkat
penguasaan anda kurang dari 70%, pelajari materi / bagian bagian dari modul yang
belum anda kuasai, atau mintalah remediasi dan saran saran dari guru / instruktur.
Ikuti ketentuan yang berlaku dalam setiap modul sebelum anda melanjutkan ke
bagian lain atau ke modul berikutnya.
F. Daftar pustaka
Tim penulis MGMP Matematika SMA kota Semarang, Matematika SMA / MA XI A
IPA, ( Semarang : CV. Jabbaar Setia, 2008)
Tim penyusun KREATIF Matematika, Matematika SMA/MA kelas XI IPA semester
genap, ( Klaten, Viva Pakarindo, 2007)
Simangunsong Wilson, Matematika dasar, ( Jakarta: Erlangga, 2005)