Michaelowi Howardowi

Yang Ky oungjong, Koreaczy k przy musowo wcielony do japoskiej

Armii Kwantuskiej, a nastpnie do Armii Czerwonej i potem Wehrmachtu.
Ostatecznie w czerwcu 1944 roku dosta si w Normandii
do niewoli amery kaskiej (na zdjciu)
 Wprowadzenie

W czerwcu 1944 roku pewien mody onierz podda si amerykaskim

spadochroniarzom po alianckiej inwazji na Normandi. Pocztkowo Amerykanie sdzili,
e to Japoczyk, ale w istocie by Koreaczykiem. Nazywa si Yang Kyoungjong.
W 1938 roku Japoczycy przymusowo wcielili osiemnastoletniego Yanga do swojej
Armii Kwantuskiej w Mandurii. Rok pniej Armia Czerwona wzia go do niewoli po
bitwie nad Chalchyn gol i zesaa do obozu pracy. Radzieckie wadze militarne
w kryzysowym okresie 1942 roku wcieliy go wraz z tysicami innych winiw do
sowieckiego wojska. Potem, na pocztku 1943 roku, znalaz si jako jeniec u Niemcw po
bitwie pod Charkowem na Ukrainie. W roku 1944, ju w niemieckim mundurze, zosta
wysany do Francji, aby suy w Ostbataillon, teoretycznie majcym wzmacnia obron
Wau Atlantyckiego u podstawy pwyspu Cotentin, koo play Utah. Po okresie
spdzonym w obozie jenieckim w Wielkiej Brytanii wyjecha do Stanw Zjednoczonych,
nie wspominajc o swojej przeszoci. Osiad tam i ostatecznie zmar w Illinois w 1992
roku.
W tej wojnie, w trakcie ktrej zgino ponad szedziesit milionw ludzi i ktra
obja prawie cay wiat, owemu nieskoremu do wojaczki weteranowi armii japoskiej,
radzieckiej i niemieckiej dopisao wzgldne szczcie. A jednak historia Yanga zapewne
w najbardziej uderzajcy sposb ilustruje bezradno zwyczajnych miertelnikw
w obliczu tego, co sprawia wraenie nieuchronnych dziejowych wydarze.

Wojna w Europie nie wybucha ot tak, przypadkowo 1 wrzenia 1939 roku. Niektrzy
historycy mwi o wojnie trzydziestoletniej, trwajcej od 1914 do 1945 roku, a o
pierwszej wojnie wiatowej jako o pierwotnej katastrofie . Inni utrzymuj znowu, e
1

dugotrwaa wojna, ktra rozpocza si od bolszewickiej rewolty w 1917 roku, miaa

si cign jako europejska wojna domowa po rok 1945, lub nawet trwaa a do upadku
2

komunizmu w 1989 roku.

Jednake historia nigdy nie jest prosta. Michael Howard argumentuje przekonujco, e
napa Hitlera na Francuzw i Brytyjczykw na froncie zachodnim w 1940 roku bya pod
wieloma wzgldami dalszym cigiem pierwszej wojny wiatowej . Gerhard Weinberg
3

take twierdzi stanowczo, e wojna, rozpoczta od ataku na Polsk w 1939 roku, stanowia
dla Hitlera wstp do zdobycia Lebensraum (przestrzeni yciowej) na wschodzie, co byo
jego gwnym celem . To niewtpliwie prawda, jednak rewolucje i wojny domowe
4

w latach 19181939 ukaday si w skomplikowany wzorzec. Na przykad lewica zawsze

wicie uwaaa, e hiszpaska wojna domowa znamionowaa faktyczny pocztek drugiej
wojny wiatowej, natomiast dla prawicy byo to pierwsze starcie w trzeciej wojnie
wiatowej midzy komunizmem a cywilizacj zachodni. Jednoczenie zachodni
historycy zazwyczaj lekcewa wojn japosko-chisk (19371945) i to, jak naoya si
ona na wiatowy konflikt zbrojny. Z kolei grupa historykw z Azji przekonuje, e druga
wojna wiatowa rozpocza si od japoskiej agresji na Manduri.
Padaj przerne argumenty w tej kwestii, niemniej jednak druga wojna wiatowa
niewtpliwie bya fuzj wielu konfliktw. Wikszo z nich miao charakter star dwch
pastw czy narodw, przy tym midzynarodowa wojna lewicy z prawic przenikaa te
spory, a nawet zdominowaa wiele z nich. Wane zatem, aby przyjrze si pewnym
okolicznociom, ktre przywiody do tego najokrutniejszego i najbardziej destruktywnego
konfliktu, jaki wydarzy si w dziejach wiata.

Straszliwe skutki pierwszej wojny wiatowej sprawiy, e jej gwni europejscy

zwycizcy, wyczerpane Francja i Wielka Brytania, byli zdecydowani za wszelk cen nie
dopuci do powtrnej hekatomby. Amerykanie, przyczyniwszy si w duej mierze do
pobicia cesarskich Niemiec, woleli odci si od tego, co postrzegali jako zepsuty
i perfidny Stary wiat. rodkowa Europa, rozczonkowana przez nowe granice wykrelone
w Wersalu, stana w obliczu upokorzenia i ndzy wywoanych przez klsk. Uraeni
w swej dumie oficerowie Kaiserlich und Kniglich (cesarsko-krlewskiej) armii austro-
wgierskiej dowiadczyli czego na ksztat przeciwiestwa bajki o Kopciuszku zmuszeni
zamieni baniowe mundury na znoszone ubrania bezrobotnych. Rozgoryczenie wikszoci
niemieckich oficerw i onierzy z powodu klski potgowa fakt, e a do lipca 1918 roku
ich wojska nie zaznay poraki, co czynio nage wewntrzne zaamanie tym bardziej
niewytumaczalnym i zowrogim. W ich odczuciu bunty i rewolty w Niemczech jesieni
1918 roku, ktre przyspieszyy abdykacj kajzera, byy w zupenoci dzieem ydowskich
bolszewikw. Lewicowi agitatorzy istotnie odegrali w tym pewn rol, a najbardziej
prominentni niemieccy rewolucjonici z lat 19181919 byli ydami, jednak gwnym
podoem rozruchw pozostaway zmczenie wojn i gd. Zgubna w skutkach teoria
spiskowa niemieckiej prawicy legenda o ciosie noem w plecy wzia si czciowo
ze wiadomego pomieszania przyczyn ze skutkami.
Hiperinflacja z lat 19221923 podkopaa podstawy funkcjonowania oraz prawo
niemieckiego mieszczastwa. Gorycz z powodu narodowego i osobistego upadku
zaowocowaa wielowymiarowym poczuciem wzburzenia. Niemieccy nacjonalici marzyli
o dniu, w ktrym uda si obali upokorzenia wersalskiego dyktatu. Poziom ycia
poprawi si w Niemczech w drugiej poowie lat dwudziestych, gwnie dziki wielkim
amerykaskim poyczkom. Ale wiatowy kryzys, ktry rozpocz si od krachu giedowego
na Wall Street w 1929 roku, uderzy w Niemcy szczeglnie mocno po tym, jak Wielka
Brytania i inne kraje zarzuciy we wrzeniu 1931 roku parytet zota. Silna obawa przed
kolejn fal hiperinflacji skonia rzd kanclerza Heinricha Brninga do utrzymania
powiza marki niemieckiej z cen zota, co sztucznie zawyao warto tej waluty.
Amerykaskie poyczki si skoczyy, a polityka protekcjonizmu odcia Niemcy od
rynkw eksportowych. To doprowadzio do masowego bezrobocia, ktre z kolei bardzo
uatwio rnym demagogom nawoywania do podjcia radykalnych rozwiza.
Ten kryzys kapitalizmu przyspieszy kryzys liberalnej demokracji, ktra okazaa si
nieefektywna, w wielu europejskich krajach doprowadzajc do fragmentaryzacji
i podziaw w obieranych wedle proporcjonalnego klucza parlamentach. Wikszo
systemw parlamentarnych, ktre wyrosy po rozpadzie trzech kontynentalnych imperiw
w 1918 roku, upada, nie mogc sobie poradzi ze spoecznymi konfliktami i sporami.
Z kolei mniejszociom etnicznym, yjcym wczeniej we wzgldnym spokoju w dawnych
imperialnych reimach, teraz zagroziy hasa narodowej czystoci.
wiee wspomnienia rewolucji rosyjskiej i krwawego przebiegu innych wojen
domowych na Wgrzech, w Finlandii i w krajach nadbatyckich oraz w samych Niemczech
znacznie nasiliy ten proces politycznej polaryzacji. Poczenie lku i nienawici grozio
przeobraeniem bojowej retoryki w spenion przepowiedni, co wkrtce miay wykaza
wypadki w Hiszpanii. Manichejskie, skrajne alternatywy kruszyy demokratyczny centryzm
opierajcy si na kompromisach. W tej nowej, kolektywistycznej erze brutalne rozwizania
wyday si intelektualistom lewicy i prawicy, a take zgorzkniaym weteranom pierwszej
wojny wiatowej, czym wielce bohaterskim. W obliczu finansowej katastrofy pastwa
autorytarne nagle zday si w wikszej czci Europy naturalnym i nowoczesnym adem
spoecznym oraz odpowiedzi na chaos wywoany przez frakcyjne podziay.
We wrzeniu 1930 roku odsetek gosw uzyskanych przez Narodowosocjalistyczn
Niemieck Parti Robotnikw (NSDAP) wzrs z 2,5 do 18,3 procent. Konserwatywna
prawica w Niemczech, majca mao szacunku dla demokracji, w praktyce zniszczya
Republik Weimarsk, tym samym otwierajc drzwi Hitlerowi. Fatalnie lekcewac
bezwzgldno Hitlera, politycy prawicy sdzili, e zdoaj go wykorzysta jako
populistyczn marionetk do obrony wasnej idei Niemiec. On jednak w przeciwiestwie
do nich doskonale wiedzia, czego chce. Trzydziestego stycznia 1933 roku zosta
kanclerzem i rycho przystpi do eliminacji caej potencjalnej opozycji.
Tragedi przyszych ofiar Niemiec byo to, e wikszo ludnoci tego kraju,
rozpaczliwie zakniona porzdku i poszanowania prawa, gorliwie podya za jednym
z najbardziej bezlitosnych zbrodniarzy w dziejach wiata. Hitler zdoa poruszy najnisze
instynkty Niemcw: resentymenty, nietolerancj, arogancj oraz, co najgorsze, poczucie
rasowej wyszoci. Resztki wiary w Rechtsstaat, pastwo praworzdne, legy w gruzach
pod wpywem sloganw Fhrera, e system sdowy musi suy nowemu porzdkowi.
Instytucje uytecznoci publicznej sdy, uniwersytety, urzdy pastwowe, prasa
paszczyy si przed nowym reimem . Jego przeciwnicy znaleli si w osamotnieniu,
5

zepchnici na margines, zniewaani jako zdrajcy zdefiniowanej na nowo ojczyzny;

zdefiniowanej nie tylko przez sam reim, lecz i przez tych wszystkich, ktrzy te wadze
popierali. Gestapo, w odrnieniu od stalinowskiej tajnej policji (OGPU, pniej NKWD),
miao zaskakujco niewiele do roboty. Wikszoci aresztowa dokonywano na podstawie
donosw, denuncjowania ludzi przez ich rodakw.
 Korpus oficerski, ktry chlubi si swoj tradycyjn apolitycznoci, rwnie da si
omami obietnic rozbudowy wojska i masowych zbroje, mimo e pogardza Hitlerem
wulgarnym, le ubranym adoratorem. Wobec wadzy oportunizm szed rka w rk
z tchrzostwem. Dziewitnastowieczny kanclerz Otto von Bismarck swego czasu zauway,
e moralna odwaga to w Niemczech rzadka zaleta, a opuszcza ona Niemca cakowicie
w chwili, gdy zakada mundur . Nic zatem dziwnego, e nazici chcieli wystroi w mundury
6

niemal wszystkich, w tym i dzieci.

Najwikszy talent Hitlera sprowadza si do dostrzegania i umiejtnoci
wykorzystywania saboci oponentw. Lewica, podzielona na wrogie wobec siebie
Komunistyczn Parti Niemiec (KPD) i Socjaldemokratyczn Parti Niemiec (SPD),
realnie mu nie zagraaa. Hitler atwo wyprowadzi w pole konserwatystw, ktrzy
z naiwn arogancj sdzili, e zdoaj nad nim zapanowa. Gdy tylko skonsolidowa
zdobyt wadz, wprowadzajc w kraju radykalne dekrety i dokonujc masowych
aresztowa, zaj si amaniem postanowie traktatu wersalskiego. Obowizkow sub
wojskow przywrcono w 1935 roku, Brytyjczycy zgodzili si na rozbudow niemieckiej
floty wojennej, a Luftwaffe oficjalnie powoano do istnienia. Wielka Brytania i Francja nie
zdobyy si na powane protesty wobec tego programu przyspieszonych zbroje.
W marcu 1936 roku niemieckie wojska wkroczyy do Nadrenii, co stanowio
pierwsze tak jawne zamanie traktatw z Wersalu i Locarno. Ten policzek wymierzony
Francuzom, ktrzy okupowali w region dekad wczeniej, zyska Fhrerowi powszechny
podziw w Niemczech, nawet pord wielu z tych, ktrzy dotd na niego nie gosowali.
Takie poparcie oraz niemrawa reakcja Brytyjczykw i Francuzw zachciy Hitlera do
kontynuacji obranego kursu. Samodzielnie przywrci Niemcom poczucie dumy,
a zbrojenia, znacznie bardziej od wychwalanego programu robt publicznych, zahamoway
bezrobocie. Brutalno nazistw i utrata swobd osobistych wydaway si wikszoci
Niemcom niewygrowan zapat.
Uwiedzenie narodu niemieckiego, ktrego z uyciem siy dokona Hitler, krok po
kroku odaro ten kraj ze wszystkiego, co ludzkie. W niczym nie zaznaczyo si to wyraniej
ni w przeladowaniach ydw, postpujcych stopniowo. A jednak, wbrew
powszechnemu przekonaniu, dziao si to bardziej z inicjatywy szeregowych czonkw
partii nazistowskiej ni za spraw odgrnych rozkazw. Apokaliptyczne tyrady wodza pod
adresem ydw nie oznaczay jeszcze, e zdecydowa si ju wtedy na ostateczne
rozwizanie, czyli fizyczne ich unicestwienie. Zadowoli si zezwalaniem oddziaom
szturmowym NSDAP (Sturmabteilung, SA) na atakowanie ydw i ich sklepw, okradanie
ich dla dania upustu niespjnej mieszaninie chciwoci, zawici i wyimaginowanych
resentymentw. W owym stadium nazistowska polityka zmierzaa do pozbawienia ydw
praw obywatelskich oraz wszystkiego, co posiadali, a take zmuszenia ich przez
upokorzenia i szykany do opuszczenia Niemiec. ydzi musz znikn z Niemiec,
waciwie z caej Europy , powiedzia Hitler do swojego ministra propagandy Josepha
7

Goebbelsa 30 listopada 1937 roku. To jeszcze troch potrwa, ale musi nastpi i nastpi.
Hitlerowski program uczynienia z Niemiec dominujcego mocarstwa europejskiego
zosta wyoony do jasno w Mein Kampf, ksice bdcej poczeniem autobiografii
z manifestem politycznym, opublikowanej po raz pierwszy w 1925 roku. Najpierw Fhrer
zamierza zjednoczy Niemcy i Austri, nastpnie opanowa zamieszkane przez Niemcw
obszary poza granicami Rzeszy. Ludzie tej samej krwi powinni by w jednej Rzeszy,
owiadczy. Dopiero po osigniciu tego Niemcy zyskaj moralne prawo do
zawadnicia obcym terytorium. Pug zostanie wtedy przekuty na miecz, a zy wojny
przynios codzienny chleb przyszym pokoleniom .8

Swoj agresywn polityk sformuowa bez osonek ju na pierwszej stronie. Jednak,

mimo e wszyscy niemieccy nowoecy musieli nabywa egzemplarz tej ksiki podczas
zalubin, najwyraniej niewiele osb potraktowao powanie wojownicze przewidywania
Hitlera. Ludzie woleli uwierzy w jego pniejsze i czsto powtarzane zapewnienia, e nie
pragnie wojny. miae poczynania wodza w obliczu brytyjskiej i francuskiej saboci
umacniay Niemcw w nadziejach, e osignie wszystko, co chce, bez wywoywania
wielkiego konfliktu zbrojnego. Nie dostrzegano faktu przegrzania niemieckiej gospodarki
i determinacji Fhrera, aby wykorzysta przewag uzyskan przez Niemcy w wycigu
zbroje do faktycznego zaatakowania ssiadujcych pastw.
Hitler nie by zainteresowany wycznie odzyskaniem obszarw utraconych przez
Niemcy w wyniku traktatu wersalskiego. Odnosi si z pogard do takiego ograniczonego
planu. Kipia ze zniecierpliwienia, przekonany, e nie doyje urzeczywistnienia swoich
marze o niemieckiej supremacji. Chcia caej rodkowej Europy i Rosji a po Wog na
niemiecki Lebensraum, dla zapewnienia Niemcom samowystarczalnoci i statusu
czoowego mocarstwa. Jego pragnienie podporzdkowania sobie wschodnich terytoriw
zostao w znacznej mierze rozbudzone przez krtkotrwa okupacj krajw batyckich,
czci Biaorusi, Ukrainy i poudniowej Rosji a do Rostowa nad Donem w 1918 roku.
Wkrtce potem doszo do zawarcia traktatu w Brzeciu, dyktatu narzuconego przez Niemcy
modemu radzieckiemu reimowi. Zainteresowanie Niemcw przycigaa zwaszcza
chlebodajna Ukraina, po tym jak brytyjska blokada morska podczas pierwszej wojny
wiatowej nieomal zagodzia Rzesz. Hitler by zdecydowany nie dopuci do
demoralizacji, ktrej ulegli Niemcy w 1918 roku i ktra doprowadzia do rewolucji oraz
zaamania frontw. Tym razem godowa miay inne nacje. Ale jednym z gwnych
punktw planu zdobycia przestrzeni yciowej byo pozyskanie z ropy naftowej na
wschodzie. Rzesza musiaa importowa okoo osiemdziesiciu piciu procent ropy, nawet
w czasach pokojowych, co stanowio niemieck bolczk i sabo w warunkach wojny.
Wschodnioeuropejskie kolonie wydaway si najlepszym sposobem na zapewnienie
Niemcom samowystarczalnoci, a jednak ambicje Hitlera wybiegay znacznie dalej ni
plany innych niemieckich nacjonalistw. Zgodnie ze swoj przesiknit darwinizmem
wiar, e byt narodw sprowadza si do walki o rasow dominacj, chcia
zdziesitkowania ludnoci sowiaskiej poprzez rozmylne jej zagodzenie i uczynienie
z ocalaych Sowian niewolnikw.
Jego decyzja o interwencji w hiszpaskiej wojnie domowej latem 1936 roku nie bya
tak oportunistycznym krokiem, jak to si czsto przedstawia. Hitler ywi bowiem
przekonanie, e zbolszewizowana Hiszpania, wraz z rzdzon przez lewic Francj,
stanowi dla Niemiec strategiczne zagroenie z zachodu, podczas gdy na wschodzie
znajdowa si Zwizek Radziecki Stalina. W ten sposb znowu zdoa zagra na gbokiej
niechci zachodnich demokracji wobec wojny. Brytyjczycy bali si, e konflikt
w Hiszpanii moe wywoa nastpn europejsk wojn, natomiast Front Ludowy, ktry
nieco wczeniej przej wadz we Francji, obawia si dziaania w pojedynk.
Umoliwio to Niemcom udzielanie jawnej pomocy militarnej nacjonalistom
generalissimusa Francisco Franco, a Luftwaffe Hermanna Gringa wyprbowywaa
w Hiszpanii nowe samoloty i now taktyk. Ponadto hiszpaska wojna domowa zbliya
Hitlera i Benita Mussoliniego, gdy woski faszystowski rzd wysya korpusy
ochotnikw do walki u boku frankistw. Ale Mussoliniego, przy caej jego
pompatycznoci i zakusach dotyczcych basenu rdziemnomorskiego, niepokoiy
bezkompromisowe denia Hitlera do przeamania istniejcego status quo. Wosi nie byli
gotowi, pod wzgldem militarnym i psychologicznym, do nowej wojny w Europie.

Dc do zyskania kolejnego sojusznika w nadchodzcej wojnie ze Zwizkiem

Radzieckim, Hitler w listopadzie 1936 roku zawar pakt antykominternowski z Japoni.
Japonia rozpocza kolonialn ekspansj na Dalekim Wschodzie w ostatnim
dziesicioleciu XIX wieku. Korzystajc z rozkadu chiskiego imperialnego reimu,
Japoczycy usadowili si w Mandurii, zajli Tajwan i okupowali Kore. Klska carskiej
Rosji w wojnie z lat 19041905 uczynia z Japonii gwn potg militarn
w dalekowschodnim regionie. Antyzachodnie nastroje narastay w tym kraju wraz
z nasilaniem si skutkw krachu giedowego na Wall Street i oglnowiatowego kryzysu
gospodarczego. Nastawiona coraz bardziej nacjonalistycznie cesarska kasta oficerska
postrzegaa Manduri i Chiny podobnie, jak nazici zapatrywali si na Zwizek
Radziecki: jako rozlege ziemie, z ludnoci, ktr naley podporzdkowa w celu
zapewnienia dostatku japoskim wyspom.
Konflikt chisko-japoski od dawna przywodzi na myl brakujcy element mozaiki,
jak bya druga wojna wiatowa. Owe zmagania w Chinach, rozpoczte na dugo przed
wybuchem walk w Europie, czsto bywaj traktowane jak zupenie odrbne zjawisko,
mimo e uczestniczy w nich najwikszy kontyngent japoskich wojsk ldowych na
Dalekim Wschodzie, a w jego przebieg zaangaowali si zarwno Amerykanie, jak
i Sowieci.
We wrzeniu 1931 roku japoskie oddziay wywoay tak zwany incydent mukdeski,
wysadzajc w powietrze tory kolejowe, eby usprawiedliwi zajcie caej Mandurii.
Japoczycy liczyli na przeksztacenie tego obszaru w wany region produkcji rolnej,
poniewa rolnictwo w Kraju Kwitncej Wini katastrofalnie podupado. Podbitemu
obszarowi nadali nazw Mandukuo i ustanowili tam marionetkowe wadze, z narzuconym
cesarzem Pu Yi jako nominaln gow pastwa. Wadze cywilne w Tokio, do ktrych
japoscy oficerowie odnosili si pogardliwie, uznay e s zobowizane do poparcia
armii. Z kolei Liga Narodw w Genewie odrzucia chiskie wezwania do naoenia
sankcji na Japoni. Cesarscy kolonici, gwnie chopi, napynli do Mandurii, by
przejmowa tam ziemi, do czego zachca ich rzd. Tokijskie wadze chciay
zorganizowania miliona gospodarstw przez napywowych rolnikw w trakcie
nadchodzcych dwudziestu lat. Japoskie dziaania doprowadziy do dyplomatycznej
izolacji Mandukuo, niemniej sam kraj radowa si swoimi sukcesami. Wszystko to
oznaczao wstp do dalszych dramatycznych wydarze zwizanych z japosk ekspansj
terytorialn oraz wzmoonym wpywem wojskowych na tokijskie wadze.
Rzdy objli bardziej wojowniczy ludzie, a Armia Kwantuska w Mandurii
rozszerzya swe wpywy niemal po sam Pekin. Wadze Kuomintangu Chiang Kai-sheka
w Nankinie zostay zmuszone do wycofania swoich wojsk. Chiang by samozwaczym
nastpc Sun Yat-sena, ktry chcia wprowadzi w Chinach demokracj w zachodnim
stylu; w istocie jawi si jako generalissimus stojcy na czele kasty watakw.
Japoscy wojskowi zaczli popatrywa asym okiem na radzieckiego ssiada na
pnocy, a take na poudnie, ku Oceanii. Ich celem byy dalekowschodnie kolonie Wielkiej
Brytanii, Francji i Holandii, wraz ze zoami ropy Holenderskich Indii Wschodnich.
Kruchy spokj w Chinach zosta nagle przerwany 7 lipca 1937 roku przez japosk
prowokacj na mocie Marco Polo koo starej chiskiej stolicy w Pekinie. Imperialna
armia w Tokio zapewniaa cesarza Hirohito, e Chiny mona podbi w cigu kilku
miesicy. Posano posiki wojskowe na azjatycki kontynent i rozpocza si okrutna
kampania, sprowokowana czciowo przez masakr japoskich cywilw przez
Chiczykw. Cesarsk Armi Japosk spuszczono ze smyczy. Jednak wbrew
przewidywaniom tokijskich generaw wojna japosko-chiska nie zakoczya si szybkim
triumfem. Zatrwaajce okruciestwa agresorw wzmagay zawzity opr. Hitler nie
wycign z tego nauki podczas napaci dokonanej na Zwizek Radziecki cztery lata
pniej.
Niektrzy ludzie Zachodu zaczli postrzega wojn japosko-chisk jako azjatyck
wersj hiszpaskiej wojny domowej. Robert Capa, Ernest Hemingway, Wystan Hugh
Auden i Christopher Isherwood, filmowiec Joris Ivens oraz wielu reporterw odwiedzio
Chiny, wyraajc wspczucie i poparcie dla Chiczykw. Lewicowcy, ktrzy wszak
rzadko zagldali do kwatery gwnej chiskich komunistw w Yananie, popierali Mao
Zedonga, mimo e Stalin udziela wsparcia Chiang Kai-shekowi i jego partii
Kuomintangowi. Ale ani Brytyjczycy, ani wadze amerykaskie nie byli gotowi do podjcia
jakichkolwiek konkretnych krokw w sprawie Chin.

Rzd Nevillea Chamberlaina, jak wikszo brytyjskiego spoeczestwa, nadal godzi si

na tolerowanie dozbrojonych i oywionych Niemiec. Wielu konserwatystw uwaao
nazistw za ochron przed bolszewizmem. Chamberlain, byy burmistrz Birmingham,
odznaczajcy si troch staromodn rzetelnoci i prawoci, popeni powany bd,
oczekujc od przywdcw innych pastw, e i oni zaprezentuj takie cechy i cofn si
przed okropnociami wojny. Wczeniej wykaza si jako wietny minister zdrowia
i kanclerz skarbu, ale nie zna si na polityce midzynarodowej czy sprawach zwizanych
z obronnoci. W swoim sztywnym konierzyku, z wsami z epoki edwardiaskiej i ze
starowieckim parasolem okaza si kim zupenie nie na miejscu w konfrontacji z rac
bezwzgldnoci nazistowskiego reimu.
Inni, nawet ci o sympatiach lewicowych, rwnie nie wykazywali zapau do stawienia
czoa wadzom Hitlera, wci przewiadczeni, e Niemcw potraktowano nadzwyczaj
niesprawiedliwie na konferencji w Wersalu. Trudno te byo im si sprzeciwi goszonemu
przez Fhrera pragnieniu wczenia w skad Rzeszy terenw zamieszkanych przez
niemieck mniejszo, na przykad t w czechosowackich Sudetach. Przede wszystkim
jednak Brytyjczykw i Francuzw przeraaa myl o nastpnej europejskiej wojnie.
Przyzwolenie na aneksj Austrii przez nazistowskie Niemcy w marcu 1938 roku wydawao
si niewygrowan cen za wiatowy pokj, zwaszcza e wikszo Austriakw
zagosowaa ju w 1918 roku za anszlusem, czyli uni z Niemcami, a dwadziecia lat
pniej radonie witaa wkraczajcych nazistw. Austriackie zapewnienia, zgaszane pod
koniec drugiej wojny wiatowej, e kraj ten okaza si pierwsz ofiar Hitlera, byy
wyssane z palca.
W padzierniku Hitler postanowi zaatakowa Czechosowacj . Por wybrano tak, by
9

niemieccy rolnicy zakoczyli niwa, poniewa nazistowscy ministrowie obawiali si

trudnoci na lokalnym rynku ywnociowym. Jednak, ku irytacji Hitlera, Chamberlain
i francuski premier douard Daladier w trakcie wrzeniowych monachijskich negocjacji
zaoferowali mu Sudety w nadziei na utrzymanie w ten sposb pokoju. W tej sytuacji Hitler
nie rozpta wojny, ale zdoa ostatecznie zaj cae Czechy bez walki. Chamberlain
popeni jeszcze jeden fundamentalny bd, nie chcc skonsultowa si ze Stalinem.
Wpyno to na decyzj sowieckiego dyktatora, podjt w sierpniu nastpnego roku, by
zgodzi si na pakt z nazistowskimi Niemcami. Chamberlain, podobnie jak pniej
Franklin Delano Roosevelt w swoich kontaktach ze Stalinem, uwierzy z niestosown
prostodusznoci, e sam zdoa przekona Hitlera, i dobre stosunki z Zachodem le
w interesie niemieckiego przywdcy.
Niektrzy historycy utrzymuj, e gdyby Wielka Brytania i Francja byy gotowe do
walki jesieni 1938 roku, wypadki mogyby potoczy si zupenie inaczej. To z pewnoci
moliwe z niemieckiej perspektywy. Jednak pozostaje faktem, e ani Brytyjczycy, ani
Francuzi nie byli w sensie psychologicznym przygotowani do wojny, gwnie z powodu
dezinformowania przez politykw, dyplomatw i pras. Kadego, kto prbowa ostrzega
przed planami Hitlera, osoby w rodzaju Winstona Churchilla, uwaano po prostu za
podegacza wojennego.
Dopiero w listopadzie opady uski z oczu i ujrzano prawdziw natur reimu Hitlera.
Po zabjstwie pracownika niemieckiej ambasady w Paryu przez modego polskiego yda
nazistowscy bojwkarze dokonali w Niemczech pogromu znanego jako Kristallnacht
(krysztaowa noc) od potuczonego szka ze sklepowych okien. Gdy owej jesieni
burzowe chmury zawisy nad Czechosowacj, w partii nazistowskiej zakipiaa
gwatowna energia . Bojwkarze z SA palili synagogi, atakowali i mordowali ydw,
10

rozbijali okna wystawowe w ich sklepach, co skonio Gringa do narzeka na konieczno

zapaty w obcej walucie za przywoone z Belgii nowe szyby. Wszystko to wywoao
wstrzs u wielu zwykych Niemcw, lecz nazistowska polityka izolowania ydw rycho
zaowocowaa przekonaniem zdecydowanej wikszoci ich wspobywateli, e naley
odnie si do losu ludnoci ydowskiej z obojtnoci. Nadzwyczaj wielu ulego wkrtce
pokusie atwego zajmowania pozostawionych przez ydw rzeczy, zawaszczonych
mieszka czy te aryzacji ydowskich firm. Nazici wykazali si wyjtkow
przebiegoci w wyszukiwaniu coraz to nowych metod wcigania kolejnych grup
obywateli Niemiec w swj zbrodniczy krg.
Zajcie przez Hitlera reszty Czech i Moraw w marcu 1939 roku co stanowio race
pogwacenie porozumie monachijskich ostatecznie dowiodo, e zgaszane przeze
roszczenia do objcia granicami Rzeszy etnicznych Niemcw to zaledwie pretekst
uzasadniajcy ambicje terytorialne. Oburzenie Brytyjczykw zmusio Chamberlaina do
zaproponowania gwarancji Polsce, co miao odstrczy Hitlera od nowych zaborw.
Hitler uala si pniej, e nie rozpocz wojny w 1938 roku, poniewa Brytyjczycy
i Francuzi zaakceptowali wszystkie moje dania w Monachium . Na wiosn roku 1939
11

wyjani powody swego zniecierpliwienia i popiechu rumuskiemu ministrowi spraw

zagranicznych: Mam teraz pidziesit lat powiedzia. Wol prowadzi wojn teraz,
ni kiedy skocz lat pidziesit pi albo szedziesit .
12

Tym samym Hitler ujawni, e zamierza zrealizowa cel zapanowania nad Europ
jeszcze za swojego ycia, a nie sdzi, i poyje dugo. Z powodu obsesyjnej prnoci nie
mg powierzy nikomu innemu przeprowadzenia tej misji. Uwaa si, i to dosownie, za
niezastpionego, oznajmi wic swoim generaom, e losy Rzeszy spoczywaj wycznie
w jego rkach. Partia nazistowska i zaprowadzona chaotyczna forma rzdw wcale nie
miay na celu zapewnienia stabilnoci i cigoci. Retoryka Hitlera o tysicletniej
Rzeszy ujawniaa natomiast powan psychologiczn sprzeczno, wynikajc
z rozumowania zatwardziaego starego kawalera, odczuwajcego przewrotny rodzaj dumy
z tego, e stanowi kres swojej linii genetycznej, i przejawiajcego niezdrow fascynacj
samobjstwem.
Trzydziestego stycznia 1939 roku, w szst rocznic przejcia wadzy, Hitler wygosi
wane przemwienie do deputowanych w Reichstagu . Zawar w nim zowieszcze
13

proroctwo, do ktrego w przyszoci kompulsywnie odwoywali si jego zausznicy po

przystpieniu do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Stwierdzi, e ydzi
wymiewali jego przewidywania, i stanie na czele Niemiec, a take doprowadzi problem
ydowski do rozwizania. Nastpnie owiadczy: Dzi znw chc by prorokiem: jeli
midzynarodowemu ydostwu w Europie i poza ni uda si raz jeszcze wpltanie narodw
w wiatow wojn, to jej wynikiem nie bdzie bolszewizacja wiata, a wic i zwycistwo
ydostwa, lecz unicestwienie rasy ydowskiej w Europie. Takie niebywae pomieszanie
przyczyn ze skutkami leao u podstaw obsesyjnej sieci kamstw i samooszukiwania si
Hitlera.
Mimo e Hitler sposobi si do wojny i chcia jej wybuchu przy okazji konfliktu
o Czechosowacj, nadal nie potrafi zrozumie, dlaczego postawa Brytyjczykw ulega tak
nagej zmianie z ugodowej na nieprzejednan. Wci zamierza zaatakowa pniej
Francj i Wielk Brytani, tyle e w czasie wybranym przez siebie. Nazistowski plan,
uwzgldniajcy gorzk lekcj wyniesion przez Niemcy z pierwszej wojny wiatowej,
zakada lokalizowanie konfliktw zbrojnych w celu uniknicia jednoczesnej walki na kilku
frontach.
Zaskoczenie Hitlera z powodu brytyjskiej reakcji ujawnia jake niedoskonae
zrozumienie wiatowej historii przez tego samouka. Analiza brytyjskiego angaowania si
w niemal kady wikszy kryzys europejski, poczwszy od XVIII wieku, powinna wyjania
now polityk rzdu Chamberlaina. Owa zmiana nie miaa nic wsplnego z ideologi czy
idealizmem. Wielka Brytania nie stawiaa sobie za cel przeciwstawienia si faszyzmowi
czy antysemityzmowi, nawet jeeli moralny aspekt jej dziaa okaza si z czasem
uyteczny w ujciu propagandowym. Zasadniczy motyw brytyjskich poczyna tkwi
w tradycyjnej strategii tego kraju. Zajcie Czechosowacji przez Niemcy jasno wykazao
denia Hitlera do zdominowania Europy i stanowio zagroenie dla status quo, ktrego
nawet osabiona i niewojowniczo usposobiona Wielka Brytania nie moga tolerowa.
Hitler nie doceni te wzburzenia Chamberlaina z powodu tak oczywistego oszukania go
w Monachium. Duff Cooper, ktry ustpi ze stanowiska pierwszego lorda Admiralicji po
zdradzeniu Czechw, napisa, e Chamberlain nie spotka nigdy w Birmingham nikogo, kto
cho troch przypominaby Adolfa Hitlera. (...) Nikt w Birmingham nie ama obietnic
zoonych burmistrzowi . 14

Zamiary Hitlera stay si bolenie jasne, a wstrzs wywoany za spraw jego paktu ze
Stalinem w sierpniu 1939 roku potwierdzi, e nastpn ofiar bdzie Polska. Pastwa
buforowe jak pisa w Mein Kampf s tworzone przez czowieka i przez czowieka
zmieniane. Retrospektywnie mona uzna, e resentymenty wywoane przez traktat
wersalski mogy z pozoru czyni wybuch kolejnej wojny wiatowej nieuchronnym, ale nic
w historii nie jest okrelone z gry. Nastpstwami pierwszej wojny wiatowej z pewnoci
byo powstanie niestabilnych granic i napicia w wikszoci regionw Europy. Jednak
niewtpliwie to Adolf Hitler by gwnym sprawc nowego i o wiele straszliwszego
konfliktu, ktry rozprzestrzeni si na wszystkie kontynenty, pochaniajc ycie milionw
a w kocu i samego Hitlera. Mimo to, co stanowi intrygujcy paradoks, do pierwszego
starcia drugiej wojny wiatowej w trakcie ktrego Yang Kyoungjong po raz pierwszy
trafi do niewoli doszo na Dalekim Wschodzie.

1 Autorstwo tego zwrotu przy pisuje si Georgeowi Kennanowi; zob. Der Erste Weltkrieg. Die Urkatastrophe des 20. Jahrhunderts, red. S. Burgdorff, K. Wiegrefe, Mnchen 2004, s. 2335, cy t. za: I. Kershaw,
Punkty zwrotne. Decyzje, ktre zmieniy bieg drugiej wojny wiatowej, tum. M. Romanek, Krakw 2009, s. 23.
2 E. Nolte, Der europische Brgerkrieg, 19171945, Frankfurt am Main 1988.
3 M. Howard, A Thirty Years War? The Two World Wars in Historical Perspective, w: idem, Liberation or Catastrophe? Reflections on the History of the Twentieth Century, London 2007, s. 35, 67.
4 G. Weinberg, wiat pod broni. Historia powszechna II wojny wiatowej, t. 1: 19391941, tum. M. Jania et al., Krakw 2001, s. 6.
5 Na temat upadku praworzdnoci w Rzeszy zob.: M. Burleigh, Trzecia Rzesza. Nowa historia, wy d. 2, tum. G. Siwek, Krakw 2010, s. 163222; R.J. Evans, The Coming of the Third Reich, London 2005; I. Kershaw,
Hitler, 18891936. Hybris, tum. P. Bandel, Pozna 2001.
 6 Wy powied Bismarcka o niemieckim moralny m tchrzostwie zob. w: S. Haffner, Defying Hitler, London 2002, s. 72.
7 TBJG, cz. I, t. III, s. 351. Najlepsz analiz rde Holokaustu i sporw history czny ch na ten temat mona znale w: I. Kershaw, The Nazi Dictatorship. Problems and Perspectives of Interpretation, London 2000,
s. 93133; oraz idem, Hitler, Niemcy i ostateczne rozwizanie, tum. R. Bartod, Pozna 2010.
8 Zob. A. Hitler, Mein Kampf, Mnchen 1943, s. 1.
9 Na temat planw Hitlera zwizany ch z napaci na Czechosowacj w padzierniku 1938 roku zob. A. Tooze, The Wages of Destruction. The Making and the Breaking of the Nazi Economy, London 2006, s. 264.
10 Ibidem, s. 274.
11 S. Haffner, Rozwaania o Hitlerze, tum. W. Jeewski, Warszawa 1994, s. 20.
12 Ibidem, s. 22.
13 Tekst przemwienia Hitlera z 30 sty cznia 1939 roku w: Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 1058, cy t. za: I. Kershaw, Hitler, 19361945. Nemezis, tum. P.
Bandel, Pozna 2002.
14 Cy t. za: R. Overy, 1939. Nad przepaci, tum. J. Skowroski, Warszawa 2009, s. 44.
 ROZDZIA 1

Wybuch wojny
czerwiecsierpie 1939

Pierwszego czerwca 1939 roku Gieorgij ukow, niski i krzepki dowdca kawaleryjski,
dosta pilne wezwanie do Moskwy. Stalinowska czystka w Armii Czerwonej, rozpoczta
w 1937 roku, wci trwaa, wic ukow, na ktrego ju pado oskarenie, przypuszcza, e
zosta zadenuncjowany jako wrg ludu. Oczekiwa, e wpadnie w tryby maszynki do
mielenia misa, jak nazywano przesuchania w NKWD awrientija Berii . 1

W obdzie wielkiego terroru wysi rang sowieccy oficerowie znaleli si pord

pierwszych ofiar, rozstrzelanych jako trockistowsko-faszystowscy szpiedzy. Aresztowano
okoo trzydziestu tysicy oficerw. Wielu z czoowych dowdcw stracono, a wikszo
poddawano torturom w celu zmuszenia ich do groteskowych zezna. ukow, ktry zna si
dobrze z wieloma ofiarami, przygotowa sobie pakunek na wypadek uwizienia ju dwa
lata wczeniej, gdy zaczy si czystki. Od dawna spodziewajc si nadejcia takiej
chwili, napisa poegnalny list do ony: Miabym do ciebie takie yczenie tak brzmia
pocztek tego listu. Nie popadaj w biadolenie i postaraj si z godnoci i uczciwie
znie t przymusow rozk .
2

Ale kiedy nazajutrz ukow dotar pocigiem do Moskwy, nie zosta aresztowany
i przewieziony do wizienia na ubiance. Polecono mu stawi si na Kremlu i spotka si
tam ze starym kamratem Stalina z 1. Armii Konnej z okresu wojny domowej, marszakiem
Klimentem Woroszyowem, w 1939 roku ludowym komisarzem obrony. Podczas czystek
ten nijaki, bezbarwny, niezbyt rozgarnity wojak umocni swoj pozycj w wojsku,
3

zawistnie usuwajc bardziej uzdolnionych oficerw. Nikita Chruszczow, z typow dla

siebie dosadnoci, okreli go potem mianem najwikszej kupy gwna w wojsku .4

ukow dowiedzia si, e ma polecie do radzieckiego pastwa satelickiego, jakim

bya Mongolia Zewntrzna. Tam winien obj dowdztwo nad 57. Korpusem Specjalnym,
w ktrego skadzie znajdoway si formacje radzieckie i mongolskie, po czym
przeprowadzi decydujce uderzenie na oddziay Cesarskiej Armii Japoskiej. Stalin
zoci si, e jego dotychczasowy dowdca wojsk na froncie dalekowschodnim
najwyraniej nie wskra wiele. Wobec zagroenia wojn z Hitlerem na zachodzie chcia
pooy kres japoskim prowokacjom z marionetkowego pastwa Mandukuo. Rywalizacja
midzy Rosj a Japoni datowaa si ju od czasw carskich, a sowiecki reim
z pewnoci nie zapomnia o upokarzajcej klsce doznanej przez Rosj w 1905 roku. Pod
rzdami Stalina radzieckie wojska na Dalekim Wschodzie zostay znacznie wzmocnione.
 Tymczasem japoscy wojskowi obsesyjnie bali si bolszewizmu. Od czasu
podpisania w listopadzie 1936 roku paktu antykominternowskiego midzy Niemcami
i Japoni na mongolskiej granicy nasiliy si starcia pogranicznikw Armii Czerwonej
z oddziaami japoskiej Armii Kwantuskiej. Napicie wzroso znacznie po serii
granicznych potyczek w roku 1937, a w 1938 doszo do powanej bitwy nad jeziorem
Chasan, oddalonej o sto dziesi kilometrw na poudniowy zachd od Wadywostoku.
Japoczykw rozdraniao i to, e Zwizek Radziecki wspomaga ich chiskich
wrogw nie tylko ekonomicznie, ale take dostarczajc im czogi T-26, podsyajc licznych
doradcw wojskowych i ochotnicze eskadry lotnicze. Dowdztwo Armii Kwantuskiej
byo coraz bardziej sfrustrowane z tego powodu, e w sierpniu 1936 roku cesarz Hirohito
odnis si z wielk niechci do planw silnego uderzenia na Zwizek Radziecki.
Arogancja Japoczykw wynikaa z przewiadczenia, e ZSRR nie odpowie zbrojnie na
taki atak. Zadali wolnej rki w podejmowaniu dziaa, ktre uznaj za stosowne w razie
nastpnych incydentw granicznych. Niewypowiedziany konflikt zbrojny ze Zwizkiem
Radzieckim zmusiby Tokio do rozbudowy Armii Kwantuskiej, a nie do jej zmniejszenia.
Japoscy wojskowi ywili obawy, e w przeciwnym razie cz ich oddziaw moe
zosta skierowana na poudnie, do walki z armiami chiskich nacjonalistw pod wodz
Chiang Kai-sheka .
5

W onie Cesarskiego Sztabu Generalnego w Tokio zaznaczao si pewne poparcie dla

agresywnych ambicji kwantuskiego dowdztwa. Jednak szefostwo marynarki wojennej
i cywilni politycy byli gboko zaniepokojeni. Naciski ze strony nazistowskich Niemiec
wywierane na Japoni, aby uznawa Zwizek Radziecki za gwnego przeciwnika, byy im
nie w smak. Nie chcieli wika si w wojn na pnocy, wzdu mongolskiego
i syberyjskiego pogranicza. Owe podziay doprowadziy do upadku rzdu ksicia
Fumimary Konoe. Ale spory w krgach rzdowych i dowdczych nie ucichy, gdy Europa
wyranie zmierzaa ku wojnie. Armia i skrajne ugrupowania prawicowe informoway
opini publiczn, nierzadko uciekajc si do przesady, o coraz czstszych potyczkach na
pnocnych granicach. Tymczasem w Armii Kwantuskiej wydano rozkaz, nie informujc
o tym Tokio, zezwalajcy lokalnym dowdcom na podejmowanie samodzielnych dziaa
odwetowych. Bya to tak zwana prerogatywa frontowej inicjatywy, ze wzgldu na wymogi
bezpieczestwa umoliwiajca armiom przemieszczanie oddziaw w swojej strefie
operacyjnej bez koniecznoci konsultowania tego z Cesarskim Sztabem Generalnym.
Do incydentu w Nomonhanie, okrelanego potem w Zwizku Radzieckim jako bitwa
nad rzek Chalchyn gol, doszo 11 maja 1939 roku . Mongolski puk kawalerii przekroczy
6

t rzek z zamiarem wypasu swoich kudatych konikw na otwartym, pagrkowatym stepie.

Nastpnie oddali si na okoo dwudziestu kilometrw od rzeki, ktr Japoczycy uznawali
za granic, docierajc do duej osady Nomonhan, ktr z kolei wadze Mongolskiej
Republiki Ludowej uwaay za obszar graniczny. Mandurskie oddziay Armii
Kwantuskiej zepchny Mongow nad Chalchyn gol, a nastpnie Mongoowie przeszli do
kontrataku. Nieregularne starcia trway okoo dwch tygodni. Armia Czerwona cigna
posiki wojskowe. Dwudziestego smego maja wojska radzieckie i mongolskie rozbiy
dwustuosobowy oddzia, niszczc kilka starych samochodw pancernych. W poowie
czerwca sowieckie bombowce przeprowadziy naloty na liczne cele, a oddziay wojsk
ldowych Armii Czerwonej natary na Nomonhan.
Rycho nastpia eskalacja konfliktu. Lokalne jednostki radzieckie zostay
wzmocnione oddziaami z Zabajkalskiego Okrgu Wojskowego, czego ukow zada zaraz
po swoim przybyciu 5 czerwca. Zasadniczy problem, przed ktrym stanli Sowieci,
sprowadza si do tego, e najblisza stacja kolejowa znajdowaa si w odlegoci ponad
szeciuset pidziesiciu kilometrw, co nastrczao wielkich kopotw natury logistycznej
konieczno przewozu onierzy ciarwkami po nieutwardzonych drogach, ktre byy
tak ze, i przejazd trwa pi dni. Ale owe gigantyczne trudnoci przynajmniej upiy
czujno Japoczykw, ktrzy zlekcewayli warto bojow wojsk koncentrowanych przez
ukowa .
7

Posali oni do Nomonhanu 23. Dywizj generaa porucznika Michitar Komatsubary,

a take elementy 7. Dywizji. Armia Kwantuska domagaa si znacznego wzmocnienia
wsparcia lotniczego dla swoich oddziaw. To wzbudzio zaniepokojenie w Tokio.
Cesarski Sztab Generalny wystosowa rozkaz zabraniajcy odwetowych kontrakcji
i obwieci, e wysya swego przedstawiciela, aby zapozna si na miejscu z sytuacj.
Wieci te skoniy dowdztwo Armii Kwantuskiej do przyspieszenia operacji, zanim
zwierzchnictwo powcignie jego zamiary. Rankiem 27 czerwca japoskie dywizjony
lotnicze uderzyy na radzieckie bazy w Mongolii. Sztabowcy z Tokio kipieli ze wciekoci
i skierowali seri rozkazw zabraniajcych podejmowania jakichkolwiek dalszych atakw
powietrznych.
Noc 1 lipca Japoczycy sforsowali Chalchyn gol i opanowali majce strategiczne
znaczenie wzgrze, zagraajc sowieckiej flance. Jednake w wyniku trzydniowych
cikich walk ukow zepchn ich za rzek i przeprowadzi kontrnatarcie z uyciem
czogw. Nastpnie zaj wycinek wschodniego brzegu rzeki i rozpocz wielk akcj
pozorujc to, co w Armii Czerwonej nosio miano maskirowki. Gdy ukow szykowa
si po cichu do duej ofensywy, jego onierze na pozr przygotowywali umocnienia
obronne. Rozsyano marnie zaszyfrowane rozkazy z daniami materiaw do budowy
bunkrw, przez goniki emitowano odgosy pracy kafarw do wbijania pali, broszury
zatytuowane Co radziecki onierz musi wiedzie o prowadzeniu obrony byy rozdawane
w takich ilociach, e cz z nich musiaa wpa w rce wroga. Tymczasem ukow pod
oson ciemnoci koncentrowa czogi i maskowa ich pozycje. Kierowcy radzieckich
ciarwek znaleli si na skraju wyczerpania, przewoc bardzo kiepskimi drogami
z kocowych stacji kolejowych zapasy amunicji na potrzeby zaplanowanej ofensywy.
Dwudziestego trzeciego lipca Japoczycy znw przypucili gwatowny szturm, lecz
nie zdoali przeama sowieckich linii. Sami mieli problemy z zaopatrzeniem, wobec czego
musieli ponownie odczeka z przeprowadzeniem trzeciego ataku. Jednak nie wiedzieli
o tym, e wojska ukowa zostay do tego czasu wzmocnione, liczc pidziesit osiem
tysicy onierzy, prawie piset czogw i dwiecie pidziesit samolotw.
O godzinie 5.45 w niedziel 20 sierpnia ukow przystpi do niespodziewanego
uderzenia; zaczo si ono od trzygodzinnego przygotowania artyleryjskiego, potem ruszyy
do natarcia czogi i samoloty oraz piechota i kawaleria. Panowa piekielny upa.
W temperaturze powyej czterdziestu stopni Celsjusza podobno zacinay si zamki
karabinw maszynowych i dzia, a kurz i dym eksplozji przesaniay pole bitwy.
Podczas gdy radziecka piechota, w tym trzy dywizje strzeleckie i brygada
spadochronowa, bronia zawzicie centralnego wycinka frontu, starajc si powstrzyma
gwne japoskie siy, ukow rzuci do walki trzy brygady pancerne i mongolsk dywizj
kawalerii, ktre miay okry przeciwnika. Wrd jego czogw, ktre z marszu
sforsoway dopyw Chalchyn gol, znajdoway si lekkie T-26, uyte wczeniej po stronie
republikaskiej w hiszpaskiej wojnie domowej, oraz znacznie szybsze egzemplarze
prototypowej wersji T-34, czyli najskuteczniejszego czogu redniego drugiej wojny
wiatowej. Przestarzae japoskie wozy bojowe byy bez szans. Ich dziaa nie strzelay
zreszt amunicj przeciwpancern.
Japoska piechota, mimo e rwnie pozbawiona efektywnej broni przeciwpancernej,
walczya desperacko. Widziano, jak porucznik Tetsuo Sadakaji zaatakowa czog,
wymachujc samurajskim mieczem, pki nie pad skoszony seri pociskw. Japoscy
onierze strzelali z ziemnych schronw, zadajc dotkliwe straty atakujcym, ktrzy
czasami niszczyli gniazda oporu, cigajc na miejsce walk czogi z miotaczami ognia.
ukow by skonsternowany wysokimi stratami wasnymi. Kiedy naczelny dowdca Frontu
Zabajkalskiego, ktry przyby, by poobserwowa batali, zasugerowa chwilowe
wstrzymanie ofensywy, ukow szybko go usadzi. Gdyby przerwa atak, a potem podj go
na nowo, argumentowa, radzieckie straty byyby dziesiciokrotnie wysze z powodu
naszego niezdecydowania .8

Pomimo japoskiej determinacji, by si nie poddawa, archaiczna taktyka i uzbrojenie

Armii Kwantuskiej doprowadziy do upokarzajcej klski. Wojska Komatsubary znalazy
si w okreniu i ulegy prawie cakowitemu zniszczeniu w trakcie dugotrwaej masakry,
ktra przyniosa szedziesit jeden tysicy ofiar. Armia Czerwona stracia 7974 zabitych
i 15 251 rannych. Do rana 31 sierpnia bitwa si zakoczya . W czasie jej trwania
9

w Moskwie podpisano pakt nazistowsko-sowiecki, a zaraz potem niemieckie wojska,

zmasowane u polskich granic, rozpoczy wojn w Europie. Odosobnione starcia na
Dalekim Wschodzie cigny si do poowy wrzenia, jednak w obliczu zmienionej
sytuacji na wiecie Stalin zadecydowa, e rozsdniej bdzie przysta na zaproponowane
przez Japoczykw zawieszenie broni.
ukow, ktry wczeniej jecha do Moskwy, obawiajc si aresztowania, teraz
powrci do stolicy, by odebra z rk Stalina zot gwiazd Bohatera Zwizku
Radzieckiego. Jego pierwsze zwycistwo, radosny moment w straszliwym dla Armii
Czerwonej okresie, zaowocowao dalekosinymi skutkami. Japoczykami wstrzsna do
gbi niespodziewana poraka, natomiast dodaa ona skrzyde ich chiskim przeciwnikom,
zarwno nacjonalistom, jak i komunistom. W Tokio frakcja opowiadajca si za
uderzeniem na pnocy, ktra chciaa wojny ze Zwizkiem Radzieckim, doznaa silnego
niepowodzenia. Od tej pory doszo do gosu ugrupowanie opowiadajce si za ekspansj
na poudnie, kierowane przez dowdztwo floty. W kwietniu 1941 roku, ku konsternacji
Berlina, planowano zawrze sowiecko-japoski pakt o nieagresji, sygnowany zaledwie na
kilka tygodni przed rozpoczciem operacji Barbarossa czyli niemieckiej inwazji na
ZSRR. W zwizku z tym bitwa nad Chalchyn gol wywara znaczny wpyw na pniejsze
japoskie postanowienie, aeby zaatakowa kolonie francuskie, holenderskie i brytyjskie
w poudniowo-wschodniej Azji i w Oceanii, a nawet flot amerykask na Pacyfiku.
Konsekwentne odmawianie przez Tokio uderzenia na Zwizek Radziecki zim 1941 roku
miao zatem odegra arcywan rol w geopolitycznym punkcie zwrotnym tej wojny, i na
Dalekim Wschodzie, i w prowadzonych przez Hitlera miertelnych zmaganiach z ZSRR.

Strategia Hitlera w okresie przedwojennym nie bya spjna. Czasami ywi nadzieje na
zawarcie zawczasu sojuszu z Wielk Brytani w razie ewentualnego zamiaru zaatakowania
Zwizku Radzieckiego, to znw planowa pozbawienie Brytyjczykw wpyww na
kontynencie europejskim za spraw niespodziewanego uderzenia na Francj. W celu
zabezpieczenia niemieckiej wschodniej flanki, na wypadek gdyby zdecydowa si
przypuci atak najpierw na zachodzie, Hitler poleci swemu ministrowi spraw
zagranicznych Joachimowi von Ribbentropowi zaproponowanie przymierza Polakom.
Polacy, w peni wiadomi niebezpieczestw zwizanych z prowokowaniem Stalina
i susznie podejrzewajcy, e Niemcy chc sprowadzi ich kraj do poziomu pastwa
satelickiego, wykazali w tym wzgldzie wyjtkow ostrono. A jednak polskie wadze
popeniy przy tym powany bd, kierujc si krtkowzrocznym oportunizmem. Ot kiedy
Niemcy wkroczyli do Sudetw w 1938 roku, polskie oddziay zajy lsk Cieszyski
(Zaolzie), do ktrego Warszawa rocia pretensje ju od 1918 roku jako do prowincji
zamieszkanej gwnie przez ludno polsk, a take prboway skorygowa przebieg
granicy w Karpatach. Posunicia te wrogo usposobiy Sowietw i wprawiy
w konsternacj rzdy francuski i brytyjski. Przesadna wiara we wasne siy, jak
prezentowali Polacy, bya Hitlerowi bardzo na rk. Snute przez Polsk plany stworzenia
rodkowoeuropejskiego bloku celem powstrzymania niemieckiej ekspansji trzeciej
Europy, jak go czasem nazywano okazay si mrzonk.
smego marca 1939 roku, na krtko przed tym, jak niemieckie oddziay wkroczyy do
Pragi i zajy reszt Czech i Moraw, Hitler owiadczy dowdcom Wehrmachtu, e
zamierza zniszczy Polsk. Przekonywa, e dziki temu Niemcy bd mogy korzysta
z polskich surowcw i zdominowa poudniowe regiony rodkowoeuropejskie. Postanowi
podporzdkowa Polsk zbrojnie, a nie rodkami dyplomatycznymi, przed przystpieniem
do ofensywy na zachodzie. Doda rwnie, e planuje zniszczenie ydowskiej
demokracji w Stanach Zjednoczonych.
10

Dwudziestego trzeciego marca Hitler poleci zajcie okrgu Kajpedy oderwanie go

od Litwy i przyczenie do Prus Wschodnich. Przygotowania do wojny nabray tempa,
poniewa Hitler obawia si, e wkrtce Wielka Brytania i Francja zd si dozbroi.
Mimo to nie potraktowa powanie gwarancji udzielonych Polsce przez Chamberlaina,
ogoszonych oficjalnie w Izbie Gmin 31 marca. Trzeciego kwietnia Hitler poleci swoim
generaom opracowanie planw operacji o kryptonimie Fall Weiss (Plan Biay), czyli
inwazji na Polsk, ktre miay by gotowe na koniec sierpnia.
Chamberlain, z racji swego instynktownego antykomunizmu niechtny do ukadw ze
Stalinem, a take przeceniajcy siy Polski, nie spieszy si zanadto z tworzeniem
antyhitlerowskiego bloku defensywnego w Europie rodkowej i na Bakanach. W istocie
brytyjskie gwarancje dla Polski wprost wykluczay wspdziaanie ze Zwizkiem
Radzieckim. Rzd Chamberlaina zareagowa na to jawne zaniedbanie dopiero pod
wpywem doniesie o niemiecko-sowieckich rozmowach handlowych. Stalina, ktry
nienawidzi Polakw, gboko zaniepokoia ustpliwo wadz brytyjskich i francuskich
wobec Hitlera. Fakt, e rok wczeniej nie zaproszono sowieckiego przywdcy do
negocjacji na temat przyszych losw Czechosowacji, tylko umocni go w nieprzychylnym
nastawieniu. Podejrzewa ponadto, e Brytyjczycy i Francuzi chcieli wmanewrowa go
w konflikt z Niemcami, aby tym samym unikn walki. Naturalnie Stalin wola, aby to
pastwa kapitalistyczne uwikay si w wyczerpujc wojn midzy sob.
Osiemnastego kwietnia Stalin, dc do wyjanienia zamiarw rzdw brytyjskiego
i francuskiego, zaoferowa im zawarcie sojuszu w ramach paktu, ktry obiecywaby pomoc
jakiemukolwiek pastwu rodkowoeuropejskiemu zagroonemu agresj. Brytyjczycy nie
byli pewni, jak na to zareagowa. W pierwszym odruchu zarwno minister spraw
zagranicznych lord Halifax, jak i stay podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw
Zagranicznych Alexander Cadogan uznali te radzieckie zabiegi dyplomatyczne za
rozmylnie podstpne . Chamberlain ywi obawy, e zgoda na taki sojusz po prostu
11

sprowokowaaby Hitlera. W istocie skonia Fhrera do tego, by samemu porozumie si

z sowieckim dyktatorem. Tak czy owak, Polacy i Rumuni odnieli si do tego podejrzliwie.
Susznie si lkali, e Zwizek Radziecki zada prawa wkroczenia na ich terytoria
oddziaw Armii Czerwonej. Z kolei Francuzi, uwaajc Rosj za swoj naturaln
sojuszniczk przeciwko Niemcom ju od czasw sprzed pierwszej wojny wiatowej,
wyrazili znacznie wiksze zainteresowanie ewentualnym przymierzem z Sowietami.
Uznajc, e nie mog dziaa samodzielnie, bez porozumienia z Wielk Brytani,
wywierali na Londyn naciski, chcc, aby Brytyjczycy zgodzili si na wsplne rokowania
wojskowe z przedstawicielami radzieckiego reimu. Na Stalinie nie wywara dobrego
wraenia podszyta wahaniami brytyjska reakcja, niemniej sam rzeczywicie po cichu dy
do przesunicia sowieckich granic dalej na zachd. Planowa ju zagarnicie rumuskiej
Besarabii, Finlandii, krajw nadbatyckich oraz wschodniej Polski, zwaszcza czci
Biaorusi i Ukrainy utraconych przez Moskw w wyniku przegranej wojny polsko-
bolszewickiej w latach 19191921. Brytyjczycy, ostatecznie zaakceptowawszy
konieczno paktowania ze Zwizkiem Radzieckim, rozpoczli negocjacje dopiero pod
koniec maja. Stalin podejrzewa jednak, i wcale nie bezpodstawnie, e rzd brytyjski gra
na zwok.
Jeszcze bardziej rozczarowa go skad francusko-brytyjskiej delegacji, ktra 5
sierpnia wyruszya do Leningradu na pokadzie powolnego parowca. Genera Aim
Doumenc i admira Reginald Plunkett-Ernle-Erle-Drax nie mieli uprawnie do
podejmowania wicych decyzji. Mogli tylko przesya raporty do Parya i Londynu. Ich
misja zreszt i tak bya skazana na niepowodzenie z innych powodw. Ot Doumenc
i Drax stanli przed problemem nie do przezwycienia, gdy Stalin domaga si prawa
tranzytu wojsk Armii Czerwonej przez polskie i rumuskie obszary. Oba te kraje nie
dopuszczay takiego rozwizania. Odnosiy si bardzo podejrzliwie do komunistw,
a przede wszystkim do samego Stalina. Czas upywa na bezowocnych rozmowach, ktre
potrway do drugiej poowy sierpnia, ale nawet Francuzi, ktrym bardziej zaleao na
zawarciu ukadu, nie potrafili skoni rzdu w Warszawie do ustpstw w tym wzgldzie.
Polski naczelny wdz marszaek Edward migy-Rydz stwierdzi, e w [przypadku
wojny] z Niemcami ryzykujemy utrat niepodlegoci, lecz z Rosjanami utrat duszy .12

Hitler, rozdraniony brytyjsko-francuskimi prbami wcignicia Rumunii do

obronnego paktu przeciw niemieckiej agresji, uzna, i czas na rozwaenie kroku nie do
pomylenia w wymiarze ideologicznymi paktu nazistowsko-sowieckiego. Drugiego
sierpnia Ribbentrop po raz pierwszy napomkn o moliwoci poprawy stosunkw midzy
Niemcami a ZSRR w rozmowie z radzieckim charg daffaires w Berlinie. Nie ma
takiego problemu na obszarze od Batyku po Morze Czarne powiedzia wtedy Ribbentrop
ktrego wsplnie nie moglibymy rozwiza . 13

Ribbentrop nie ukrywa agresywnych niemieckich zamiarw wobec Polski

i wspomnia o moliwoci podziau upw. Dwa dni pniej niemiecki ambasador
w Moskwie da do zrozumienia, e Trzecia Rzesza mogaby uzna kraje nadbatyckie za
cz radzieckiej strefy wpyww. Czternastego sierpnia Ribbentrop stwierdzi, e
chciaby uda si do Moskwy na rokowania. Wiaczesaw Mootow, nowy radziecki
komisarz spraw zagranicznych, wyrazi zaniepokojenie z powodu niemieckiego poparcia
dla Japoczykw, wci toczcych walki z Armi Czerwon nad Chalchyn gol, niemniej
jednak zgosi gotowo do kontynuowania rozmw, zwaszcza w kwestii pastw
nadbatyckich.
Stalinowi korzyci z takiego obrotu spraw wydaway si coraz wyraniejsze.
W rzeczywistoci sam rozwaa pomys dogadania si z Hitlerem ju od czasw ukadu
monachijskiego. Wstpne przygotowania do takiej wolty podjto wiosn 1939 roku.
Trzeciego maja oddziay NKWD obstawiy siedzib Ludowego Komisariatu Spraw
Zagranicznych. Oczyci komisariat z ydw nakaza Stalin. Posprzta
synagog . Mootow zastpi na stanowisku komisarza spraw zagranicznych weterana
14

radzieckiej dyplomacji Maksima Litwinowa, a wielu innych ydw aresztowano.

Porozumienie z Hitlerem umoliwioby Stalinowi zajcie krajw batyckich oraz
Besarabii, nie wspominajc ju o wschodniej Polsce, na wypadek niemieckiej inwazji na
zachodzie. Wiedzc, e Hitler skieruje si nastpnie przeciwko Francji i Wielkiej Brytanii,
Stalin liczy na osabienie niemieckiej potgi w, jak oczekiwa, krwawej wojnie
z kapitalistycznym Zachodem. To daoby mu czas na odbudow Armii Czerwonej,
osabionej i zdemoralizowanej przeprowadzonymi w niej czystkami.
Hitlerowi ukad ze Stalinem mia pozwoli na przeprowadzenie wojennych kampanii,
najpierw w Polsce, a nastpnie przeciwko Francji i Wielkiej Brytanii, nawet samodzielnie,
bez udziau sprzymierzecw. Tak zwany pakt stalowy z Wochami, podpisany 22 maja,
mia w praktyce bardzo niewielkie znaczenie, gdy Mussolini uwaa, e jego kraj nie
bdzie gotowy do wojny a do roku 1943. Jednake Hitler wci polega na swoim
przeczuciu, e Wielka Brytania i Francja nie przystpi do dziaa zbrojnych, kiedy uderzy
na Polsk pomimo zoonych Polakom przez kraje zachodnie gwarancji.

Tymczasem nasilia si antypolska wojna propagandowa nazistowskich Niemiec. Polakw

obwiniano za szykowan na nich napa. Hitler za wszelk cen unika wszelkich
negocjacji, poniewa nie chcia, by zgoszone w ostatniej chwili ustpstwa uniemoliwiy
mu wojn.
Aby pocign za sob nard niemiecki, erowa na gbokiej niechci Niemcw do
Polski, gdy ta dostaa Prusy Zachodnie i cz lska na mocy znienawidzonego traktatu
wersalskiego. Wolne Miasto Gdask i tak zwany polski korytarz, majcy zapewnia Polsce
dostp do Batyku i oddzielajcy Prusy Wschodnie od reszty Rzeszy, pitnowano jako dwie
najwiksze niesprawiedliwoci, narzucone Niemcom w Wersalu. Jednak 23 maja Fhrer
oznajmi, e nadchodzca wojna nie rozegra si o Gdask, lecz o przestrze yciow na
wschodzie. Doniesieniami o przeladowaniach osiemsettysicznej mniejszoci niemieckiej
w Polsce cynicznie manipulowano. Nie powinno dziwi, e groby Hitlera pod adresem
Polski sprowokoway pewne dyskryminujce kroki przeciwko etnicznym Niemcom,
z ktrych pod koniec sierpnia zbiego do Rzeszy okoo siedemdziesiciu tysicy. Polskie
owiadczenia, e etniczni Niemcy angaowali si w dziaalno wywrotow przed
wybuchem konfliktu zbrojnego, byy prawie na pewno nieprawdziwe. Tak czy owak,
nazistowska prasa w dramatycznym tonie donosia o przeladowaniach Niemcw
w Polsce.
Siedemnastego sierpnia, gdy armia niemiecka przeprowadzaa manewry nad ab,
zaproszeni jako obserwatorzy dwaj brytyjscy kapitanowie z ambasady stwierdzili, e
niemieccy modsi oficerowie s bardzo pewni siebie i przekonani, e niemiecka armia
poradzi sobie z kadym [przeciwnikiem] . Ale generalicja i starsi urzdnicy niemieckiego
15

Ministerstwa Spraw Zagranicznych obawiali si powanie, i uderzenie na Polsk wywoa

europejsk wojn. Hitler by przewiadczony, e Brytyjczycy nie podejm walki.
Ostatecznie, argumentowa, zawarty pakt ze Zwizkiem Radzieckim powinien uspokoi
tych dowdcw, ktrzy bali si wojny na dwa fronty. Mimo to 19 sierpnia, na wypadek
gdyby Brytyjczycy i Francuzi jednak wypowiedzieli wojn, admira Erich Raeder rozkaza
pancernikom kieszonkowym Deutschland i Admiral Graf Spee, a take szesnastu U-
Bootom wyj w morze i skierowa si na Atlantyk .16

Dwudziestego pierwszego sierpnia o 11.30 w niemieckim MSZ przy Wilhelmstrasse

poinformowano o propozycji zawarcia radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji. Gdy
wiadomo o zgodzie Stalina dotara do Hitlera w Berghofie, jego alpejskiej rezydencji
koo Berchtesgaden, w pono zacisn triumfalnie pici i uderzy w blat stou, zwracajc
si do swojej wity: Teraz ich mam! Teraz ich mam! . Niemcy w kawiarniach byli
17

zachwyceni, gdy, jak sdzili, oznacza to pokj , zauway pewien pracownik ambasady
18

brytyjskiej. A sam ambasador Nevile Henderson poinformowa niebawem Londyn, e

najpierw w Berlinie zapanowao poczucie wielkiej ulgi. (...) Raz jeszcze znalaza
potwierdzenie wiara niemieckiego narodu w zdolno Herr Hitlera do osigania celw
bez wojny .
19

Brytyjczykami wstrzsny te nowiny, a dla Francuzw, ktrzy liczyli o wiele bardziej

na pakt z ich tradycyjnym sojusznikiem, czyli z Rosj, stanowiy one istny grom z jasnego
nieba. Jak na ironi, najbardziej przeraeni byli Franco w Hiszpanii oraz przywdcy
Japonii. Poczuli si zdradzeni, gdy nikt ich nie uprzedzi, e pomysodawca paktu
antykominternowskiego dy teraz do sojuszu z Moskw. Doprowadzio to do upadku
gabinetu rzdowego w Tokio, lecz wspomniane wieci okazay si rwnie dotkliwym
ciosem dla Chiang Kai-sheka i chiskich nacjonalistw.
Dwudziestego trzeciego sierpnia Ribbentrop uda si samolotem na historyczn wizyt
w radzieckiej stolicy. Podczas rokowa wyonio si kilka kwestii spornych, gdy dwa
totalitarne reimy dzieliy midzy siebie rodkow Europ, zawierajc tajny protok.
Stalin domaga si caej otwy, na co Ribbentrop wyrazi zgod, szybko uzyskawszy przez
telefon aprobat Hitlera. Ju po podpisaniu jawnego paktu o nieagresji oraz tajnego
protokou Stalin wznis toast za Hitlera. Powiedzia do Ribbentropa, i wie, jak bardzo
niemiecki nard wielbi swojego Fhrera.
Tego dnia Nevile Henderson polecia do Berchtesgaden z listem od Chamberlaina,
w ostatniej prbie uniknicia wojny. Ale Hitler po prostu oskary Brytyjczykw o to, e
zachcili Polakw do przyjcia antyniemieckiej postawy. Henderson, cho zalicza si do
czoowych ugodowcw, przekona si w kocu, e temu kapralowi z ostatniej wojny pilno
do wykazania, i poradzi sobie jako zwyciski generalissimus w nastpnej . Tego samego
29

wieczoru Hitler wyda swoim armiom wstpne rozkazy do uderzenia na Polsk trzy dni
pniej.
O trzeciej nad ranem 24 sierpnia brytyjska ambasada w Berlinie odebraa depesz
z hasem Rajah. Dyplomaci, niektrzy jeszcze w piamach, zajli si paleniem tajnych
dokumentw. W poudnie polecono wszystkim Brytyjczykom w Niemczech opuszczenie
tego kraju. Ambasador, cho niewyspany po wizycie w Berchtesgaden, gra tego wieczoru
w bryda z ludmi ze swojego personelu.
Nazajutrz Henderson znowu widzia si z Hitlerem, ktry wrci do Berlina. Fhrer
zaoferowa Wielkiej Brytanii zawarcie paktu po zajciu Polski, ale zirytowa si, syszc
odpowied Hendersona, e aby osign jakiekolwiek porozumienie, bdzie musia
odstpi od planw agresji, a ponadto ewakuowa niemieckie wojska z Czechosowacji.
Ponownie owiadczy, e jeli ma wybuchn wojna, to powinno do niej doj wkrtce,
a nie wtedy, gdy on sam skoczy pidziesit pi czy szedziesit lat. Wieczorem, ku
szczeremu zaskoczeniu wstrznitego Hitlera, formalnie podpisano ukad angielsko-
polski.
W Berlinie brytyjscy dyplomaci spodziewali si najgorszego. Przenielimy
wszystkie bagae osobiste do sali balowej w ambasadzie napisa jeden z nich ktra
teraz przypomina Victoria Station po przyjedzie pocigu towarowego . Niemieckie
21

ambasady i konsulaty w Wielkiej Brytanii, Francji i Polsce otrzymay dyspozycj, by

poleci Niemcom w tych krajach powrt do Rzeszy albo wyjazd do neutralnego pastwa.
W sobot 26 sierpnia wadze niemieckie odwoay uroczystoci upamitniajce
dwudziest pit rocznic bitwy pod Tannenbergiem. Tak naprawd przygotowania do tej
ceremonii posuyy jedynie za przykrywk do koncentracji wojsk w Prusach Wschodnich.
Stary pancernik Schleswig-Holstein przypyn do Gdaska dzie wczeniej, rzekomo
z kurtuazyjn wizyt, jednak bez poinformowania o tym polskich wadz. Pod pokadem
znajdowaa si amunicja artyleryjska do ostrzau polskiej placwki na Westerplatte
w pobliu ujcia Wisy.
W w weekend mieszkacy Berlina korzystali ze wspaniaej pogody. Plae
grunewaldzkiego brzegu jeziora Wannsee zapchane byy ludmi, ktrzy opalali si i kpali.
Sprawiali wraenie niepomnych groby wybuchu wojny, pomimo obwieszcze
o wprowadzeniu racjonowania ywnoci. W brytyjskiej ambasadzie personel zaj si
wypijaniem zapasw szampana przechowywanych w piwnicach. Brytyjscy dyplomaci
zwrcili uwag na tumy onierzy na ulicach; wielu z tych ostatnich nosio nowe, tawe
wojskowe kamasze, ktrych skry jeszcze nie poczerniono past.
Pocztek inwazji zaplanowano na ten wanie dzie, jednak Hitler, wytrcony
z rwnowagi twardym postanowieniem Brytyjczykw i Francuzw, aby udzieli pomocy
Polsce, poprzedniego wieczoru przeoy rozpoczcie ataku na pniejszy termin. Cigle
z nadziej wypatrywa oznak brytyjskiego niezdecydowania. Tymczasem jeden ze
zorganizowanych przez Abwehr oddziaw dywersanckich, do ktrego nie dotar na czas
rozkaz wstrzymujcy akcj, zdy wkroczy do Polski i przechwyci stacj kolejow
w Mostach koo Jabonkowa.
Hitler, wci liczc na zrzucenie na Polsk winy za inwazj, udawa, e zgadza si na
negocjacje z Wielk Brytani i Francj, a take z Polsk. Ale bya to tylko ponura farsa.
Odmwi przedstawienia jakichkolwiek warunkw do przedyskutowania z polskim
rzdem, nie chcia przyj emisariusza z Warszawy i da Polakom czas do pnocy 30
sierpnia. Odrzuci rwnie ofert mediacyjn rzdu Mussoliniego. Dwudziestego smego
sierpnia ponownie rozkaza armii przygotowanie si do ataku rankiem 1 wrzenia.
Tymczasem Ribbentrop sta si niedostpny dla ambasadorw Polski i Wielkiej
Brytanii. Przybra typow dla siebie postaw, popatrujc wyniole z oddalenia i ignorujc
wszystkich wok, jak gdyby nie byli godni poznania jego myli. Ostatecznie zgodzi si
przyj Hendersona o pnocy 30 sierpnia, kiedy akurat wygasa termin przyjcia niejasno
sformuowanych warunkw pokojowych. Henderson zada ich przedstawienia.
Ribbentrop doby obszerny dokument, jak poinformowa pniej Henderson, ktry
odczyta po niemiecku, a raczej wybekota tak szybko, jak potrafi, tonem najwyszego
poirytowania. (...) Kiedy skoczy, poprosiem, aby da mi ten dokument do przejrzenia.
Herr von Ribbentrop kategorycznie odmwi, pogardliwym gestem rzuci dokument na st
i powiedzia, e to ju nieaktualne, gdy do pnocy nie zjawi si w Berlinie polski
wysannik . Nastpnego dnia Hitler wyda dyrektyw nr 1, nakazujc rozpoczcie
22

operacji Weiss, czyli inwazji na Polsk, do ktrej Niemcy czyniy przygotowania

w trakcie minionych piciu miesicy.
W Paryu zapanowa nastrj ponurej rezygnacji, gdy pamitano tam ponad milion
ofiar miertelnych poprzedniej wojny. W Wielkiej Brytanii na 1 wrzenia zarzdzono
masow ewakuacj dzieci z Londynu, ale wikszo ludnoci nadal wierzya, e
nazistowski przywdca blefuje. Polacy nie mieli podobnych zudze; a jednak
w Warszawie nie byo oznak paniki, tylko atmosfera determinacji.
Podjta ostatecznie przez nazistw prba sprokurowania casus belli bya wielce
reprezentatywna dla ich metod. w obliczony na skutki propagandowe akt zosta
zaplanowany i zorganizowany przez Reinharda Heydricha, zastpc Reichsfhrera SS
Heinricha Himmlera. Heydrich starannie wyselekcjonowa do tego zadania grup
najbardziej zaufanych esesmanw. Mieli upozorowa atak na niemiecki urzd celny oraz
rozgoni radiow w przygranicznych Gliwicach, by nastpnie wygosi stamtd ordzie
po polsku. Esesmani dostali rozkaz zastrzelenia grupy oszoomionych narkotykami
winiw obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, przebranych w polskie mundury,
i pozostawienia ich zwok na miejscu incydentu jako dowodu. Popoudniem 31 sierpnia
Heydrich zatelefonowa do oficera, ktremu powierzy przeprowadzenie akcji, przekazujc
mu umwione haso: Babcia nie yje . Uderzajco wymowne jest to, e pierwszymi 23

ofiarami drugiej wojny wiatowej w Europie okazali si winiowie kacetu, na ktrych

mord mia posuy kamstwu.

1 Na temat zawezwania ukowa do Moskwy zob. O.P. Chaney, Zhukov, Norman, OK 1971, s. 6265.
2 Cy t. za: E. ukowa, Intieriesy otca, w: Marsza ukow. Pokowodiec i czeowiek, t. 1, red. I.G. Aleksandrow, Moskwa 1988, s. 38.
3 D. Wokogonow, w: Stalins Generals, red. H. Shukman, London 1993, s. 313.
4 Cy t. za: R. Edwards, White Death. Russias War on Finland, 19391940, London 2006, s. 96.
5 Wicej na temat tego konfliktu zbrojnego zob.: A.D. Coox, Nomonhan. Japan against Russia, 1939, t. 12, Stanford 1985; K.H. Young, The Nomonhan Incident. Imperial Japan and the Soviet Union, Monumenta
Nipponica, t. 22: 1967, nr 1/2, s. 82102.
6 M.R. Peattie, The Dragons Seed, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 55.
7 Peniejsza biografia ukowa zob. O.P. Chaney, Zhukov, op. cit., s. 6970. Szczegowy opis tej bitwy zob.: E.J. Drea, Nomonhan. Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939, Fort Leavenworth 1981; A.D. Coox,
Nomonhan, op. cit.; G. ukow, Marsza ukow. Kakim my jego pomnim, Moskwa 1988.
8 Cy t. za: O.P. Chaney, Zhukov, op. cit., s. 73.
9 Na temat ofiar Armii Czerwonej nad Chalchy n gol: G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, London 1997, s. 53.
10 GSWW, t. I, s. 685.
11 The Diaries of Sir Alexander Cadogan, red. D. Dilks, London 1971, s. 175.
12 Cy t. za: T. Charman, Outbreak 1939. The World Goes to War, London 2009, s. 46.
13 Nazi-Soviet Relations, 19391941, red. R.J. Sontag, J.S. Beddie, New York 1948, s. 38.
14 Cy t. za: S. Sebag Montefiore, Stalin. Dwr czerwonego cara, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 2004, s. 298.
15 JJG, 17 sierpnia 1939 r.
16 Rozkazy admiraa Raedera: GSWW, t. II, s. 153.
17 Relacja Alberta Speera, cy t. za: G. Sereny, Albert Speer. His Battle with Truth, London 1995, s. 207.
18 JJG, 21 sierpnia 1939 r.
19 FRNH, s. 9.
20 Ibidem, s. 10.
21 JJG, 25 sierpnia 1939 r.
22 FRNH, s. 17.
23 R. Overy, 1939. Nad przepaci, op. cit., s. 90.
 ROZDZIA 2

Cakowite zniszczenie Polski1

wrzesiegrudzie 1939

Wczesnym rankiem 1 wrzenia 1939 roku niemieckie wojska stay w gotowoci do

przekroczenia polskiej granicy. Dla zdecydowanej wikszoci onierzy, poza weteranami
pierwszej wojny wiatowej, mia to by chrzest ogniowy. Jak prawie wszyscy onierze
rozmylali w panujcych ciemnociach o swych szansach na przeycie i o tym, czy stan na
wysokoci zadania. Gdy tak oczekiwali na rozkaz uruchomienia silnikw, dowdca jednej
z formacji pancernych na lskiej granicy tak opisa widmowe otoczenie: Ciemny las,
penia ksiyca i delikatna mga tu nad ziemi tworzyy fantastyczny widok .
2

O 4.48 pierwsze strzay pady od strony morza w pobliu Gdaska. Pancernik

Schleswig-Holstein, weteran bitwy jutlandzkiej z 1916 roku, pod oson mroku ustawi
si naprzeciwko pwyspu Westerplatte. Ostrzela tamtejsze polskie fortyfikacje z dzia
artylerii gwnej kalibru 280 mm. Kompania szturmowa Kriegsmarine, wczeniej stoczona
pod pokadem Schleswiga-Holsteina, wkrtce znalaza si na brzegu, ale jej atak zosta
krwawo odparty. W samym Gdasku polscy ochotnicy zebrali si do obrony gmachu poczty
gwnej przy placu Heweliusza, ale nie mieli adnych szans w starciu z nazistowskimi
oddziaami szturmowymi, esesmanami i oddziaami regularnego wojska po cichu
wprowadzonymi do tego miasta. Po stoczonej walce prawie wszystkich ocalaych polskich
obrocw rozstrzelano.
Nazistowskie sztandary zawisy na gmachach publicznych i uderzono w dzwony, kiedy
aresztowano duchownych, nauczycieli i innych prominentnych Polakw w tym miecie,
a take gdaskich ydw. Budowa obozu koncentracyjnego w pobliskim Sztutowie
(Stutthof) miaa zosta przyspieszona, aby pomieci nowych winiw. Pniej w trakcie
wojny zwoki ofiar ze Stutthofu dostarczano do gdaskiego Instytutu Anatomicznego, gdzie
eksperymentowano z wytwarzaniem myda z ludzkiego tuszczu .3

Przesunicie przez Hitlera terminu inwazji o sze dni dao Wehrmachtowi okazj do
zmobilizowania i skierowania na front dwudziestu jeden rezerwowych dywizji piechoty
oraz dwch dodatkowych dywizji zmotoryzowanych. cznie Niemcy powoali pod bro
prawie trzy miliony ludzi, dysponujc take czterystoma tysicami koni i dwustoma
tysicami pojazdw . Ptora miliona onierzy znalazo si nad polsk granic, a wielu
4

z nich zaopatrzono w lep amunicj pod pozorem, e chodzi o manewry. Wtpliwoci co

do ich misji rozwiay si, gdy wydano im ju na miejscu ostre naboje.
 Z kolei polskie siy zbrojne zostay postawione w stan penej gotowoci, poniewa
rzdy brytyjski i francuski ostrzegay Warszaw, e przedwczesna mobilizacja moe da
Hitlerowi pretekst do napaci. Polacy zwlekali wic z ogoszeniem cakowitej mobilizacji
do 28 sierpnia, lecz i nastpnego dnia ograniczyli jej skal, gdy ambasadorowie Wielkiej
Brytanii i Francji nakonili ich do powcigliwoci w nadziei na podjcie w ostatniej
chwili negocjacji. Ostatecznie mobilizacj zarzdzono 30 sierpnia. Owe zmiany wywoay
chaos. Zaledwie okoo 70 procent pierwszorzutowych polskich oddziaw zajo pozycje
do 1 wrzenia.
Jedyn nadziej Polakw byo wytrwanie do czasu, a Francuzi bd mogli podj
obiecan ofensyw na froncie zachodnim. Genera Maurice Gamelin, francuski naczelny
wdz, zapewnia 19 maja, e armia francuska przystpi do ataku wikszoci si nie 5

pniej ni pitnacie dni od chwili ogoszenia mobilizacji przez rzd w Paryu. Ale czas,
a take warunki geograficzne dziaay na niekorzy Polakw. Niemcy mieli szybko
wedrze si w gb Polski z Prus Wschodnich od pnocy, Pomorza i lska od zachodu
oraz z ulegej wobec Rzeszy Sowacji na poudniu. Polskie wadze, nie wiedzc o tajnym
protokole paktu Ribbentrop-Mootow, nie prboway powaniej osoni wschodniej
granicy. Perspektywa podwjnej inwazji koordynujcych dziaania si nazistowskich
i radzieckich wydawaa si nie do pomylenia.
 Agresja na Polsk i rozbir Polski (wrzesielistopad 1939)

Pierwszego wrzenia o godzinie 4.50, gdy niemieckie oddziay czekay na sygna do

ataku, onierze usyszeli nad sob dwik lotniczych silnikw. Kiedy fale stukasw,
messerschmittw i heinkli przelatyway ponad ich gowami, radowali si na myl, e
Luftwaffe zaatakuje zawczasu polskie lotniska. Niemieccy onierze dowiedzieli si od
swoich oficerw, e Polacy bd walczyli podstpnie, uciekajc si do metod
partyzanckich oraz sabotau . Polscy ydzi rzekomo mieli by przyjani wobec
6

bolszewikw i nienawidzi Niemcw . 7

Plan Wehrmachtu polega na rwnoczesnym uderzeniu na Polsk od pnocy, zachodu

i poudnia. Postpy wojsk winny by szybkie i bezwzgldne , a kolumny pancerne 8

i samoloty Luftwaffe miay pomiesza szyki Polakom, nim ci zdoaj zaj pozycje
obronne. Jednostki Grupy Armii Pnoc (Heeresgruppe Nord) nacieray z Pomorza i Prus
Wschodnich. Ich gwnym zadaniem byo opanowanie korytarza pomorskiego i marsz na
poudniowy wschd ku Warszawie. Grupa Armii Poudnie (Heeresgruppe Sd) pod
dowdztwem generaa pukownika Gerda von Rundstedta dostaa zadanie szybkiego
marszu szerszym frontem z poudniowego lska w kierunku stolicy. Zamiar polega na
oskrzydleniu przez te dwie grupy armii wikszoci wojsk polskich na zachd od Wisy.
Dziesita Armia, tworzca rdze poudniowego zgrupowania, miaa w swoim skadzie
najwiksz liczb jednostek pancernych i zmotoryzowanych. Na jej prawym skrzydle 14.
Armia miaa naciera na Krakw, natomiast trzy dywizje grskie, jedna dywizja pancerna
i jedna dywizja lekka oraz trzy dywizje sowackie uderzyy na pnoc z terytorium
marionetkowego pastwa sowackiego.

W centrum Berlina w godzinach porannych pierwszego dnia inwazji oddziay SS obstawiy

Wilhelmstrasse i Pariser Platz na czas przejazdu Hitlera z Kancelarii Rzeszy do gmachu
opery Krolla (Krolloper). Tam wanie miecia si siedziba Reichstagu po sawnym
poarze, w wyniku ktrego spon budynek niemieckiego parlamentu, co wydarzyo si
zaledwie niespena miesic po dojciu nazistw do wadzy w 1933 roku. Hitler oznajmi,
e jego niewygrowane dania wobec Polski, ktrych w istocie z rozmysem wcale nie
przedstawi wadzom w Warszawie, zostay odrzucone . w szesnastopunktowy plan
9

pokojowy opublikowano nastpnego dnia w cynicznej prbie zademonstrowania, e to

rzd warszawski ponosi odpowiedzialno za wybuch konfliktu. Wielk owacj wywoao
owiadczenie Hitlera o powrocie Gdaska do Rzeszy. Doktor Carl Jakob Burckhardt,
wysoki komisarz Ligi Narodw w Wolnym Miecie Gdasku, musia opuci to miasto.
W Londynie, gdy ju upewniono si, e doszo do napaci na Polsk, Chamberlain
wyda rozkaz powszechnej mobilizacji. W trakcie poprzednich dziesiciu dni Wielka
Brytania poczynia ju wstpne przygotowania do wojny. Chamberlain zwleka jednak
z powszechn mobilizacj, poniewa mogo to wywoa reakcj acuchow w Europie,
tak jak si to zdarzyo w 1914 roku. Naczelnym zadaniem byo postawienie w stan
gotowoci obrony przeciwlotniczej i obrony wybrzea. Nastawienie ulego radykalnej
zmianie, kiedy tylko dotary wieci o niemieckiej agresji. Teraz ju nikt nie udzi si, e
Hitler blefuje. Nastroje w caym kraju i w Izbie Gmin byy o wiele bardziej bojowe anieli
podczas kryzysu monachijskiego rok wczeniej. Mimo to gabinet rzdowy i brytyjskie
Ministerstwo Spraw Zagranicznych powiciy wikszo tego dnia na narady nad treci
ultimatum z daniem od Hitlera wycofania wojsk z Polski. Dokument ten, nawet kiedy ju
by gotowy, nie do koca brzmia jak ultimatum, gdy nie wyznaczono w nim jasnego,
ostatecznego terminu.
Po tym jak francuska rada ministrw odebraa raport od ambasadora Roberta
Coulondrea z Berlina, douard Daladier rozkaza ogoszenie nastpnego dnia
powszechnej mobilizacji. Sowo wojna nie pado w trakcie tego posiedzenia , 10

zauway jeden z obecnych. Zamiast tego posugiwano si rnymi eufemizmami. Wydane

zostao take polecenie ewakuowania dzieci z obu alianckich stolic. Spodziewano si
powszechnie, e dziaania wojenne zostan poprzedzone zmasowanymi nalotami
bombowymi. Tego samego wieczoru w obydwu stolicach wprowadzono obowizkowe
zaciemnienie.
 W Paryu nowiny o niemieckiej agresji wywoay szok, gdy w trakcie poprzednich
dni zapanoway nadzieje, e europejskiego konfliktu zbrojnego uda si jednak unikn.
Georges Bonnet, francuski minister spraw zagranicznych i czoowy ugodowiec, obwini
Polakw za niemdr i upart postaw . Nadal chcia zaangaowa Mussoliniego w roli
11

mediatora w doprowadzeniu do nowego porozumienia w monachijskim stylu. Jednake

mobilisation gnrale ju trwaa, a pocigi pene rezerwistw wyruszay z Gare de lEst
w Paryu ku Metz i Strasburgowi.
Nie powinno dziwi, e polskie wadze w Warszawie zaczy si obawia, i
sojusznicy znowu si wystrasz. Nawet niektrzy politycy w Londynie ywili podejrzenia,
na podstawie mao wyrazistej noty dyplomatycznej skierowanej do Niemcw i braku
okrelenia w niej terminu upywu ultimatum, e Chamberlain wci moe usiowa
wykrci si od zobowizania udzielenia pomocy Polsce. Ale Wielka Brytania i Francja
trzymay si tradycyjnych w dyplomacji procedur, jak gdyby chciay podkreli, e
pogrki ordownika blitzkriegu nie robi na nich wraenia.
W Berlinie pnym wieczorem 1 wrzenia wci byo niezwykle ciepo. Ksiyc
w peni owietla zaciemnione, na wypadek polskich nalotw, ulice niemieckiej stolicy.
Wprowadzono take inn form zaciemnienia. Ot Goebbels ogosi wprowadzenie
surowych kar za suchanie zagranicznych stacji radiowych. Ribbentrop nie zgodzi si na
to, by przyj rwnoczenie ambasadorw brytyjskiego i francuskiego, wic o 21.20
Henderson dorczy not z daniem niezwocznego wycofania niemieckich wojsk z Polski.
Coulondre dostarczy francusk wersj tego dokumentu p godziny pniej. Hitler,
zapewne nieco podbudowany na duchu niezbyt ostrym tonem obu tych not, pozosta
przekonany, e alianckie rzdy raz jeszcze poniechaj w ostatniej chwili wypowiedzenia
wojny.
Nazajutrz personel brytyjskiej ambasady poegna si z niemieckimi sucymi
i przenis si do pobliskiego hotelu Adlon. W trzech stolicach Berlinie, Londynie
i Paryu zapanowa rodzaj dyplomatycznej prni. Pogoski o powrocie do polityki
appeasementu zrodziy si na nowo w Londynie, lecz zwoka z wypowiedzeniem wojny
wynika w rzeczywistoci z dania wysunitego przez Francuzw, ktrzy stwierdzili, i
potrzeba im wicej czasu na mobilizacj rezerwistw i ewakuacj ludnoci cywilnej.
Obydwa rzdy alianckie byy przewiadczone o potrzebie cisej wsppracy, niemniej
jednak Georges Bonnet i jego polityczni sprzymierzecy nadal starali si opni
przystpienie do wojny. Niestety znany z niezdecydowania Daladier pozwala Bonnetowi
na kontynuowanie de do zorganizowania midzynarodowej konferencji z udziaem
faszystowskich wadz w Rzymie. Bonnet telefonowa w tej sprawie do Londynu, aby
zyska brytyjskie poparcie dla owej inicjatywy, ale zarwno minister spraw zagranicznych
lord Halifax, jak i Chamberlain stwierdzili stanowczo, e adnych rokowa nie bdzie,
dopki niemieckie oddziay pozostaj na polskim terytorium. Halifax zatelefonowa take
do szefa woskiej dyplomacji, hrabiego Galeazza Ciano, by rozwia wszelkie wtpliwoci
w tej kwestii.
Wystosowanie mglistego w treci ultimatum, bez okrelenia konkretnej daty, pnym
popoudniem doprowadzio do kryzysu gabinetowego w Londynie. Chamberlain i Halifax
tumaczyli si koniecznoci wspdziaania z Francj, co oznaczao w praktyce, e
ostateczna decyzja leaa w gestii Francuzw. Ale sceptycy, popierani przez obecnych na
posiedzeniu sztabowcw, odrzucali tak logik. Obawiali si, e bez zdecydowanej
brytyjskiej inicjatywy Francuzi pozostan bierni. Naleao okreli limit czasowy.
Chamberlainem jeszcze bardziej wstrzsna reakcja Izby Gmin niecae trzy godziny
pniej. Jego wyjanie przyczyn zwlekania z wypowiedzeniem wojny wysuchano
w nieprzyjaznym milczeniu. Potem, kiedy Arthur Greenwood, wystpujcy jako lider Partii
Pracy, wsta, aby mu odpowiedzie, nawet z aw zajmowanych przez konserwatystw dao
si sysze okrzyki: Mw w imieniu Anglii!. Greenwood nie pozostawi wtpliwoci, e
Chamberlain winien nastpnego ranka zoy w Izbie Gmin formaln deklaracj
przystpienia do wojny.
Tego wieczoru, gdy za oknami rozptaa si burza, Chamberlain i Halifax wezwali na
Downing Street ambasadora Francji Charlesa Corbina. Zadzwonili te do Parya, aby
rozmwi si z Daladierem i Bonnetem. Rzd francuski nadal nie przejawia popiechu,
mimo e Daladier otrzyma w Izbie Deputowanych pene poparcie w sprawie kredytw
wojennych kilka godzin wczeniej. (Sowa wojna nadal przesdnie wystrzegano si we
francuskich oficjalnych krgach. Zamiast tego podczas debat w Paacu Burboskim, czyli
siedzibie Zgromadzenia Narodowego, posugiwano si takimi zawoalowanymi zwrotami
jak obligations de la situation internationale [zobowizania wynikajce z sytuacji
midzynarodowej]). A poniewa Chamberlain nabra przekonania, e jego rzd upadnie
nastpnego przedpoudnia, jeli nie przedstawi ucilonego ultimatum, Daladier ostatecznie
uzna, i Francja te nie moe duej czeka. Obieca, e rwnie jego kraj wystosuje
nastpnego dnia ultimatum. Nastpnie Chamberlain zwoa kolejne posiedzenie gabinetu
rzdowego. Na krtko przed pnoc przygotowano i uzgodniono ostateczn wersj
ultimatum. Miao zosta dorczone Niemcom o 9.00 nazajutrz przez Nevilea Hendersona
w Berlinie, a termin zastosowania si do zawartych w tym dokumencie da upywa
dwie godziny pniej.

Rankiem w niedziel 3 wrzenia Nevile Henderson cile wypeni dane mu instrukcje.

Hitler, wczeniej nieustannie zapewniany przez Ribbentropa, e Brytyjczycy nie przystpi
do wojny, by wyranie wstrznity. Po tym jak zapozna si z treci ultimatum, zapado
dugotrwae milczenie. Wreszcie zwrci si ze zoci do Ribbentropa i ostro zapyta: I
co teraz? . Ribbentrop, arogancki pozer, ktrego jego teciowa okrelia mianem
12

nadzwyczaj niebezpiecznego gupca , od dawna przekonywa Hitlera, i wie, jaka bdzie

13

brytyjska reakcja. Teraz zabrako mu sw. Po tym jak Coulondre dorczy nieco pniej
francuskie ultimatum, Gring odezwa si do tumacza Hitlera: Jeli przegramy t wojn,
to niech Bg ma nas w opiece.
Po burzy poprzedniego wieczoru poranek w Londynie by pogodny i soneczny.
Z Berlina nie nadesza odpowied na ultimatum do czasu, gdy Big Ben rozbrzmia
jedenacie razy. Henderson w Berlinie potwierdzi w rozmowie telefonicznej, e do niego
take nic nie dotaro. W siedzibie brytyjskich dyplomatw trzeci sekretarz ambasady
zatrzyma zegar o jedenastej i woy za szklane wieko kartk z informacj, by nie
uruchamia ponownie tego zegara, pki Hitler nie zostanie pokonany.
O 11.15 Chamberlain przemwi do narodu przez radio z sali posiedze rzdu na
Downing Street 10. W caym kraju ludzie stanli na baczno na dwik zagranego na
koniec tego wystpienia brytyjskiego hymnu. Wielu pakao. Przemwienie premiera
odznaczao si jednoczenie prostot i elokwencj, lecz liczni zwrcili uwag, jak
smutnym i zmczonym gosem mwi Chamberlain. Zaraz po tej krtkiej audycji zawyy
syreny alarmu przeciwlotniczego. Londyczycy zbiegli do piwnic i schronw,
spodziewajc si potnego nalotu. Ale by to faszywy alarm, ktry niebawem odwoano.
Powszechn i jake brytyjsk reakcj na to byo nastawienie czajnikw z wod na herbat.
A jednak bynajmniej nie wszyscy prezentowali flegmatyczn postaw, o czym wiadcz
badania przeprowadzone przez organizacj Mass Observation: Kryy pogoski, e
niemal kade waniejsze miasto zostao zburzone przez bomby w pierwszych dniach wojny.
Setki naocznych wiadkw widziao spadajce ponce samoloty . 14

onierze w trzytonowych wojskowych ciarwkach piewali na gos Its a Long

Way to Tipperary, ktra to pie mimo wesoej melodii przypominaa o koszmarze
pierwszej wojny wiatowej. Londyn poniekd przywdzia wojenny strj. W Hyde Parku,
naprzeciwko koszar w Knightsbridge, koparki zaczy adowa na skrzynie ciarwek
ziemi, ktr, upakowan w worki, obkadano rzdowe gmachy. Krlewscy gwardzici
w paacu Buckingham zdjli charakterystyczne futrzane czapy i czerwone kurtki, zakadajc
stalowe hemy i starannie odprasowane mundury polowe. Srebrzyste balony zaporowe
unosiy si nad miastem, cakowicie zmieniajc widok nieba. Na czerwonych skrzynkach
pocztowych wymalowano te pasy specjaln farb, zmieniajc kolor pod wpywem
gazw bojowych. Szyby w oknach zaklejono paskami papieru, chronicymi przed
odpryskami szka. Wygld ulicznych tumw te uleg zmianie: pojawio si duo wicej
mundurw, a cywile nosili w tekturowych pudekach na sznurku maski przeciwgazowe.
Dworce kolejowe byy zapchane ewakuowanymi dziemi, ktre miay na ubraniach
karteczki z nazwiskami i adresami, a w rkach ciskay szmaciane lalki i pluszowe misie.
Nocami, po zaciemnieniu, niczego nie dawao si rozpozna. Tylko nieliczni kierowcy
decydowali si na bardzo ostron jazd, z czciowo przesonitymi wiatami przednimi
w samochodach. Wielu ludzi po prostu przesiadywao w domach, za zacignitymi
w oknach kotarami, suchajc rozgoni BBC .
15

Tego samego dnia Australia i Nowa Zelandia take wypowiedziay Niemcom wojn,
podobnie jak kontrolowane przez Brytyjczykw wadze Indii, cho bez porozumienia
z czoowymi hinduskimi dziaaczami politycznymi. Poudniowa Afryka wypowiedziaa
wojn trzy dni pniej, po zmianie tamtejszego rzdu, a Kanada oficjalnie przystpia do
wojny po tygodniu. Owej nocy brytyjski liniowiec Athenia zosta zatopiony przez
niemiecki okrt podwodny U-30; zgino w tym incydencie sto dwanacie osb, w tym
dwudziestu omiu obywateli USA . Opisywane wydarzenia przymiy nieco inne:
16
Chamberlain bez entuzjazmu wprowadzi w skad gabinetu rzdowego swego najbardziej
nieprzejednanego krytyka. Powrt Churchilla do Admiralicji, ktr kierowa take
w chwili wybuchu poprzedniej wojny, skoni pierwszego lorda morskiego do przesania
na wszystkie okrty Royal Navy depeszy: Winston powrci!.

Wiadomo o wypowiedzeniu wojny przez Wielk Brytani nie wywoaa zbytniej radoci
w Berlinie. Wikszo Niemcw bya oszoomiona i przybita z tego powodu. Wczeniej
liczyli na to, e Hitlerowi nadal bdzie sprzyjao nadzwyczajne szczcie, i uwaali, e
przyniesie mu ono zwycistwo nad Polsk bez wikania si w europejski konflikt. Nieco
pniej, o 17.00, upyn termin francuskiego ultimatum (w ktrego tekcie nie byo
budzcego groz sowa wojna), pomimo prb lawirowania, podejmowanych przez
Bonneta. Chocia we Francji przewaay nastroje wyraane podszytym zniechceniem
zwrotem il faut en finir (trzeba z tym skoczy), to prezentujca antywojenne
nastawienie lewica zdawaa si zgadza z defetystami z prawicy, e nie ma sensu gin za
Gdask. Jeszcze bardzo niepokojce byo to, e niektrzy starsi rang francuscy
oficerowie zaczli sobie wmawia, i to Brytyjczycy popchnli ich ku tej wojnie. Chodzi
o postawienie nas przed faktem dokonanym , pisa genera Paul de Villelume, oficer
17

cznikowy francuskiego dowdztwa przy rzdzie, poniewa Anglicy boj si, e moemy
zmikn. Dziewi miesicy pniej tene genera mia wywrze silnie defetystyczny
wpyw na nastpnego francuskiego premiera, Paula Reynauda.
Wieci o wypowiedzeniu wojny przez obydwu sojusznikw wzbudziy z kolei
euforyczn rado w Warszawie. Wiwatujcy Polacy, niewiadomi wtpliwoci
targajcych Francuzami, zgromadzili si przed ambasadami obu aliantw. Hymny
pastwowe trzech sprzymierzonych krajw nadawano przez radio. Przesadny optymizm
kaza wielu Polakom sdzi, e obiecana francuska ofensywa szybko zmieni przebieg
wojny na ich korzy.
Jednake w innych miejscach rozgryway si mniej podniose sceny. Niektrzy Polacy
zwrcili si przeciwko etnicznym Niemcom, aby zemci si za napa na Polsk.
W atmosferze strachu, wzburzenia i chaosu wywoanego przez nag wojn ludno
pochodzenia niemieckiego atakowano w wielu miejscowociach. Trzeciego wrzenia
w Bydgoszczy przypadkowe strzay do Polakw na ulicach pocigny za sob masakr,
w ktrej zgino dwustu dwudziestu trzech etnicznych Niemcw (a wedug oficjalnej
niemieckiej historii okoo tysica ). Szacunki dotyczce cznej liczby zabitych osb
18

pochodzenia niemieckiego w caej Polsce wahaj si od dwch do trzynastu tysicy,

a prawdopodobnie wynosia ona okoo szeciu tysicy. Pniej Goebbels zawyy j do
pidziesiciu omiu tysicy, aby w ten sposb usprawiedliwi niemiecki program czystek
etnicznych wymierzony przeciwko Polakom.

W pierwszym dniu europejskiej wojny niemiecka 4. Armia nacierajca z Pomorza

przecia pomorski korytarz u jego podstawy. Oznaczao to fizyczne poczenie Prus
Wschodnich z reszt Rzeszy. Czoowe oddziay 4. Armii opanoway take przyczki
wzdu dolnego biegu Wisy.
Trzecia Armia, atakujca z Prus Wschodnich, posuwaa si na poudniowy wschd
w kierunku Narwi, aby oskrzydli Modlin i Warszaw. Tymczasem Grupa Armii
Poudnie zmusia do odwrotu polskie Armie d i Krakw, zadajc im cikie
straty. Luftwaffe, po unicestwieniu znacznej czci polskiego lotnictwa (pozostae samoloty
przebazowano zawczasu na lotniska polowe), skoncentrowaa si na taktycznym wsparciu
wojsk ldowych Wehrmachtu i bombardowaniu polskich miast na tyach, siejc chaos na
szlakach komunikacyjnych.
Niemieccy onierze wkrtce zaczli odczuwa odraz na widok mijanych ubogich
polskich wiosek. Wiele z tych miejscowoci sprawiao wraenie opuszczonych przez
Polakw, lecz przy tym penych ydw. onierze opisywali te miasteczka jako pene
brudu i smrodu oraz bardzo zacofane . Reakcje te nasiliy si jeszcze po natkniciu si
19

na wschodnich ydw, brodatych i ubranych w kaftany. Ich wygld, nieszczere oczy 20

i przymilnie przyjacielski sposb bycia, kiedy z szacunkiem zdejmowali czapki

21

z gw , wydawa si bardziej odpowiada karykaturom zamieszczanym przez

22

nazistowsk propagand w zawzicie antysemickiej gazecie Der Strmer ni 23

wizerunkowi zasymilowanych ydw spotykanych w Rzeszy. Kady pisa pewien

Gefreiter (starszy szeregowy) kto jeszcze nie by bezwzgldnym wrogiem ydw, musi
sta si nim tutaj . Zwykli niemieccy onierze, nie tylko esesmani, znajdowali rozrywk
24

w maltretowaniu ydw, biciu ich, cinaniu brd starcom, upokarzaniu, a nawet gwaceniu
modych kobiet (pomimo obowizujcych ustaw norymberskich, zakazujcych stosunkw
z przedstawicielkami niszych ras) i podpalaniu bonic.
Przede wszystkim jednak niemieccy onierze mieli w pamici ostrzeenia, ktrych im
udzielono, na temat niebezpieczestwa akcji sabotaowych i strzelania im w plecy przez
partyzantw. Kiedy pada pojedynczy strza, podejrzenie kierowano czsto na okolicznych
ydw, nawet jeli byo o wiele bardziej prawdopodobne, e podziemne dziaania zbrojne
podjli raczej Polacy. Doszo do licznych masakr po otwarciu ognia przez jakiego
niespokojnego wartownika; potem inni wczali si do strzelaniny, a czasem niemieccy
onierze pomykowo strzelali do siebie nawzajem. Oficerw przeraa taki brak
dyscypliny, lecz wydawali si bezsilni, nie potrafic powstrzyma tej
Freischrlerpsychose obsesyjnego strachu przed atakiem uzbrojonych cywilw . 25

(Czasami nazywano to Heckenschtzenpsychose lkiem przed strzaami zza

ywopotw). Niewielu niemieckich oficerw starao si powstrzymywa akty lepego
odwetu po takich incydentach. Granaty wrzucano do piwnic, gdzie chroniy si bezbronne
rodziny, a nie partyzanci. onierze uwaali to za uprawnione dziaania w obronie wasnej,
nie za za zbrodnie wojenne.
Zadawniony w niemieckim wojsku obsesyjny strach przed partyzantk prowadzi do
zbiorowych egzekucji i puszczania wiosek z dymem. W bardzo niewielu jednostkach
zadawano sobie trud trwonienia czasu na prawne procedury. W odczuciu Niemcw
Polakom i ydom po prostu nie przysugiway podobne subtelnoci. Niektre formacje
mordoway ludno cywiln ze szczeglnym zapaem. W tym wzgldzie wyrniaa si
zwaszcza gwardia przyboczna Hitlera, Leibstandarte SS Adolf Hitler. Jednake
wikszoci mordw dokonyway na tyach oddziay Einsatzgruppen SS, tajnej policji oraz
paramilitarnej Volksdeutscher Selbstschutz (samoobrony etnicznych Niemcw);
czonkowie tej ostatniej organizacji od dawna aknli zemsty.
rda niemieckie wskazuj, e w trakcie piciotygodniowej kampanii w Polsce
stracono szesnacie tysicy cywilw . W rzeczywistoci liczba ofiar musiaa by znacznie
26

wysza, do koca roku dochodzc do szedziesiciu piciu tysicy. Niemieckie bojwki

dokonay masakry okoo dziesiciu tysicy Polakw i ydw w wyrobisku wiru koo
miejscowoci Mniszek na Pomorzu , a kolejnych osiem tysicy ofiar zamordowano
27

w lasach opodal Karolewa (Karlshof). W ramach zbiorowych represji niszczono domy,

a czasem i cae wsie. cznie Niemcy spalili doszcztnie ponad piset wiosek
i miasteczek. Tu i wdzie lini niemieckiego natarcia wyznaczaa na horyzoncie czerwona
una poncych wsi i gospodarstw rolnych.
Wkrtce ydzi, a take Polacy zaczli si ukrywa na widok nadcigajcych
niemieckich wojsk. To czynio onierzy Wehrmachtu jeszcze bardziej niespokojnymi, gdy
nabierali przekonania, e nie tylko s ukradkowo obserwowani przez okna i okienka, ale
i niewidoczny wrg celuje do nich z broni. Czasami mona byo odnie wraenie, i wielu
onierzy chciao zniszczy te niechlujne i wrogie wioski, aby zaraza, ktra wedug nich
tam si wylgaa, nie rozprzestrzenia si na pobliskie ziemie niemieckie. Nie
powstrzymywao ich to wszak przed rabowaniem przy kadej okazji pienidzy, odziey,
kosztownoci, prowiantu i pocieli. O pomyleniu przyczyn ze skutkami wiadczyo to, e
wszystko, co widzieli w trakcie tej kampanii, a co wzbudzao w nich tak gbok odraz,
jako wydawao si usprawiedliwia sam akt agresji.

Polskim wojskom, cho te czsto prezentoway rozpaczliw odwag w walce, utrudniay

skuteczne dziaania nie tylko brak nowoczesnej broni, ale przede wszystkim przestarzae
rodki cznoci. O odwrocie jednej formacji nie dowiadyway si na czas inne na jej
skrzydach, co przynosio katastrofalne rezultaty. Naczelny wdz marszaek migy-Rydz
szybko nabra przekonania, e wojna jest ju przegrana. Nawet jeli Francuzi przeszliby do
obiecanej ofensywy, to nastpiaby ona za pno. Czwartego wrzenia coraz bardziej
pewny siebie Hitler powiedzia Goebbelsowi, e nie obawia si uderzenia z zachodu.
Przewidywa, i dojdzie tam do Kartoffelkrieg okopowej wojny ziemniaczanej . 28

Zabytkowy uniwersytecki Krakw zosta zdobyty 6 wrzenia przez 14. Armi,

a natarcie Grupy Armii Poudnie Rundstedta rozwijao si bez wikszych przeszkd, gdy
bronicy si Polacy prowadzili trudne walki odwrotowe. Ale trzy dni pniej naczelne
dowdztwo niemieckich wojsk ldowych Oberkommando des Heeres (OKH) zaczo
si niepokoi, e polskie armie mog si wyrwa z kota, w jakim Niemcy chcieli je
zamkn na zachd od Wisy. Wobec tego dwa korpusy ze skadu Grupy Armii Pnoc
otrzymay rozkaz wyruszenia dalej na wschd, w razie koniecznoci wyjcia nad Bug
i przekroczenia tej rzeki w celu zamknicia wojsk przeciwnika w nowych kleszczach.
W Gdasku bohaterscy obrocy Westerplatte, ktrym koczya si amunicja,
ostatecznie zostali zmuszeni do kapitulacji 7 wrzenia, po ostrzale z cikich dzia okrtu
Schleswig-Holstein. Potem ten stary pancernik skierowa si na pnoc, aby wesprze
atak na portow Gdyni i Oksywie, ktre bronio si do 19 wrzenia.
W centralnej Polsce opr ta, gdy Niemcy zbliali si do stolicy. Kolumna czogw
4. Dywizji Pancernej dotara na obrzea tego miasta 8 wrzenia, ale zostaa szybko
zmuszona do wycofania si. O determinacji Polakw, by broni Warszawy, wiadczyo
skoncentrowanie artylerii na wschodnim brzegu Wisy, by stamtd mc ostrzeliwa
wdzierajcych si do miasta napastnikw. Jedenastego wrzenia Zwizek Radziecki
odwoa z Warszawy swojego ambasadora i personel dyplomatyczny, jednak Polacy nadal
nie mieli pojcia o ciosie noem w plecy szykowanym ze wschodu.
W innych rejonach polskie oddziay, okrone przez zmechanizowane jednostki
niemieckie, zaczy ju masowo si poddawa. Szesnastego wrzenia Niemcy zamknli
wielki kocio osiemdziesit kilometrw na zachd od Warszawy, schwytawszy w puapk
dwie polskie armie w rozwidleniu Bzury i Wisy. Zmasowane naloty Luftwaffe ostatecznie
zamay opr bronicych si tam jednostek. Dzielne polskie lotnictwo, dysponujce
zaledwie dwustu siedemdziesicioma przestarzaymi myliwcami samoloty P-11
z wygldu przypominay nieco lysandery nie miay wikszych szans w walkach
29

z szybkimi i smukymi messerschmittami.

Niebawem legy w gruzach resztki ywionych przez Polakw nadziei na ocalenie,

zwizanych z alianck ofensyw na froncie zachodnim. Genera Gamelin, popierany przez
francuskiego premiera Daladiera, odrzuca pomys jakiejkolwiek wikszej akcji zaczepnej
do czasu przerzucenia na kontynent Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego oraz mobilizacji
wszystkich rezerwistw. Twierdzi take, i Francja musi naby sprzt wojskowy od
Stanw Zjednoczonych. Tak czy owak, w armii francuskiej obowizywaa zasadniczo
defensywna doktryna. Gamelin, pomimo zoonych Polakom obietnic, wzdraga si na myl
o przeprowadzeniu wikszej ofensywy, uwaajc, e doliny Renu i umocnie niemieckiego
Wau Zachodniego nie uda si przeama. Brytyjczycy prezentowali niewiele bardziej
agresywn postaw. Zwali Wa Zachodni Lini Zygfryda, na ktrej, zgodnie ze sowami
ich wesoej pieni z okresu dziwnej wojny, chcieli suszy pranie. Brytyjczykom
wydawao si, e czas pracuje na ich korzy, i obstawali przy osobliwym przekonaniu, e
najskuteczniejsza strategia polega na morskiej blokadzie Niemiec tyle tylko, e oczywiste
byo, i Zwizek Radziecki mg zaopatrywa Hitlera we wszelkie surowce niezbdne dla
niemieckiego przemysu wojennego.
Wielu Brytyjczykw czuo zawstydzenie z powodu takiej pasywnoci i braku
energicznej pomocy Polakom. Samoloty RAF-u zaczy lata nad Niemcy, zrzucajc ulotki
propagandowe, co zrodzio dowcipy o Mein Pamph i wojnie na konfetti . Nalot
30 31

bombowy na niemieck baz floty wojennej w Wilhelmshaven, przeprowadzony 4

wrzenia, okaza si aonie nieskuteczny. Pierwsze oddziay Brytyjskiego Korpusu
Ekspedycyjnego (British Expeditionary Force, BEF) tego samego dnia znalazy si we
Francji, a w cigu nastpnych piciu tygodni ogem sto pidziesit osiem tysicy
brytyjskich onierzy przerzucono na kontynent przez kana La Manche. Ale do pierwszych
star z niemieckimi oddziaami doszo dopiero w grudniu.
Francuzi ograniczyli si do wejcia na zaledwie kilka kilometrw w gb
niemieckiego terytorium koo Saarbrcken. Z pocztku Niemcy obawiali si silnego ataku.
Szczeglnie martwio to Hitlera, ktry zaangaowa wikszo swoich wojsk w Polsce, ale
bardzo ograniczony zakres alianckiej ofensywy wykaza, e to tylko rodzaj symbolicznego
gestu. Naczelne dowdztwo niemieckich si zbrojnych Oberkommando der Wehrmacht
(OKW) niebawem przestao si niepokoi. Francuzi i Brytyjczycy haniebnie uchylili si
od wypenienia swych zobowiza, a przecie Polacy w lipcu przekazali Wielkiej Brytanii
i Francji posiadane informacje wywiadowcze na temat Enigmy niemieckiej maszyny
szyfrujcej.
Siedemnastego wrzenia polskie cierpienia si dopeniy, kiedy wojska radzieckie
przekroczyy dug wschodni granic, zgodnie z postanowieniami tajnego protokou
podpisanego z Niemcami w Moskwie zaledwie miesic temu. Niemcw zdziwio nieco, e
Sowieci nie wkroczyli wczeniej, ale Stalin skalkulowa, e jeli radziecki atak nastpi
zbyt szybko, to zachodni alianci mog poczu si zobligowani do wypowiedzenia wojny
take Zwizkowi Radzieckiemu. Sowieci utrzymywali, z do typowym dla siebie
cynizmem, e to polskie prowokacje zmusiy ich do interwencji w celu ochrony ludnoci
biaoruskiej i ukraiskiej. Ponadto Kreml stwierdzi, e ZSRR nie jest ju zwizany
traktatem o nieagresji z Polsk, poniewa wadze w Warszawie przestay istnie. Polski
rzd rzeczywicie opuci kraj tego samego przedpoudnia, aby unikn schwytania przez
oddziay radzieckie. Ministrowie spieszyli ku granicy z Rumuni, nim droga nie zostaa
odcita przez jednostki Armii Czerwonej nadcigajce z Kamieca Podolskiego na
poudniowo-zachodniej Ukrainie.
Na granicy rumuskiej pojazdy wojskowe i cywilne auta utworzyy gigantyczny zator,
lecz ostatecznie w nocy pokonanym Polakom zezwolono na jej przekroczenie. Prawie
kady bra na pamitk kamie lub gar polskiej ziemi. Wielu pakao; zdarzay si
samobjstwa. Ludno rumuska okazywaa Polakom przychylno, ale Niemcy wywierali
naciski na tamtejsze wadze, by wyda im uciekinierw. apwki ocaliy wikszo
uchodcw od aresztowania i internowania, chyba e trafili na rumuskiego oficera, ktry
by stronnikiem faszystowskiej elaznej Gwardii. Niektrzy Polacy uciekali maymi
grupkami . Wiksze grupy, organizowane przez polskie wadze w Bukareszcie, przemycano
32

z Konstancy i innych portw nad Morzem Czarnym, skd przedostaway si do Francji. Inni
uciekali przez Wgry, Jugosawi i Grecj, a mniej liczni, borykajc si w trakcie ucieczki
z powaniejszymi problemami, przedzierali si przez kraje nadbatyckie do Szwecji.
Na polecenie Hitlera OKW pospiesznie wystosowao rozkazy dla tych niemieckich
formacji, ktre znalazy si za Bugiem, aby si wycofay. O cisej wsppracy Berlina
i Moskwy wiadczy fakt, e Niemcy opucili zajte obszary, przyznane na mocy tajnego
protokou, a ruchy niemieckich wojsk byy skoordynowane z natarciem formacji Armii
Czerwonej.
Do pierwszego kontaktu midzy tymi osobliwymi sprzymierzecami doszo na pnoc
od Brzecia. Dwudziestego drugiego wrzenia potn brzesk twierdz przekazano Armii
Czerwonej, czemu towarzyszya uroczysta defilada. Na nieszczcie dla uczestniczcych
w niej radzieckich oficerw to zetknicie z Niemcami sprawio, i wkrtce padli ofiar
aresztowa dokonywanych przez NKWD Berii.
Polacy nadal stawiali opr, gdy jednostki staray si przebija z okrenia,
a pojedynczy onierze tworzyli nieformalne oddziay, aby walczy na trudniej dostpnych
terenach lesistych, bagiennych i grskich. Drogi na wschodzie byy zapchane uchodcami,
ktrzy z rejonw objtych walkami prbowali ucieka wozami drabiniastymi, zuytymi
samochodami, a nawet na rowerach. Wrg zawsze nadlatywa z powietrza pisa pewien
mody polski onierz ale nawet kiedy lecia bardzo nisko, by poza zasigiem naszych
starych mauzerw. Ten wojenny spektakl rycho sta si monotonny; dzie po dniu
widywalimy te same sceny: cywile uciekajcy przed nalotami, rozpraszajce si konwoje,
ponce ciarwki i konne zaprzgi. Swd wyczuwany po drodze te by niezmienny. By
to odr martwych koni, ktrych nikt nie grzeba i ktre cuchny na kilometr.
Przemieszczalimy si tylko nocami i nauczylimy si przysypia w marszu. Palenie tytoniu
byo zabronione z obawy, e ar z papierosa moe cign na nas wszechpotn
Luftwaffe .
33

Tymczasem Warszawa pozostawaa gwnym bastionem polskiego oporu. Hitler

chcia moliwie najszybciej zdoby polsk stolic, wic maszyny Luftwaffe rozpoczy
intensywne naloty bombowe. W powietrzu byy ju prawie bezkarne, a miastu zabrako
skutecznej obrony przeciwlotniczej. Dwudziestego wrzenia Warszaw i Modlin
zaatakowao szeset dwadziecia niemieckich samolotw. Nastpnego dnia Gring wyda
rozkaz 1. i 4. Flocie Powietrznej przeprowadzenia ponownych zmasowanych nalotw.
Nieustpliwe bombardowania Luftwaffe wykorzystywaa nawet samoloty transportowe
Junkers Ju 52 do zrzucania adunkw zapalajcych trway do czasu, a Warszawa
skapitulowaa 28 wrzenia. Fetor rozkadajcych si pod gruzami i rozdtych koskich cia
na ulicach stawa si nie do zniesienia. W wyniku tych nalotw zgino okoo dwudziestu
piciu tysicy cywilw i sze tysicy onierzy.
Dwudziestego smego wrzenia, gdy Warszawa si poddawaa, Ribbentrop znowu
uda si samolotem do Moskwy i podpisa tam uzupeniajcy traktat o granicach
i przyjani, w ktrym Stalin dokona rnych zmian w przebiegu linii demarkacyjnej.
Doprowadzio to do oddania Zwizkowi Radzieckiemu niemal caej Litwy w zamian za
nieznaczne powikszenie terytoriw polskich pod okupacj niemieck. Etniczni Niemcy na
ziemiach zajtych przez Sowietw mieli zosta przesiedleni do strefy pod kontrol
nazistowsk. Stalinowski reim wyda te Rzeszy wielu niemieckich komunistw i innych
opozycjonistw. Rzdy obu pastw zaapeloway o zakoczenie wojny w Europie, po tym
jak kwestia polska zostaa rozwizana.
Nie ma wtpliwoci, kto zyska najwicej na tych dwch porozumieniach, ktre
zoyy si na pakt nazistowsko-sowiecki. Niemcy, zagroone brytyjsk blokad morsk,
zdobyy dostp do wszelkich zasobw nieodzownych do prowadzenia wojny. Poza tym, co
dostarcza Rzeszy Zwizek Radziecki, w tym zboem, rop naftow i manganem, rzd
Stalina poredniczy te w dostawach innych surowcw, zwaszcza kauczuku, ktrych
Niemcy nie byli w stanie naby za granic.
Ju w trakcie moskiewskich rozmw Sowieci zaczli wywiera naciski na pastwa
nadbatyckie. Dwudziestego smego wrzenia Estonii zosta narzucony traktat
o wzajemnej pomocy. W cigu nastpnych dwch tygodni otwa i Litwa musiay
zawrze podobne ukady. Pomimo skadanych osobicie przez Stalina zapewnie, e
suwerenno tych pastw zostanie uszanowana, wszystkie trzy zostay wchonite przez
ZSRR na pocztku lata nastpnego roku, a NKWD rozpoczo deportowanie okoo
dwudziestu piciu tysicy wrogw ludu .34

Chocia nazici przystali na zajcie przez Stalina krajw nadbatyckich, a nawet na

oderwanie rumuskiej Besarabii, to uznali jego zakusy, zmierzajce do zawadnicia caym
czarnomorskim wybrzeem i okolicami ujcia Dunaju w pobliu pl naftowych koo
Ploeszti, nie tylko za prowokacyjne, ale i niebezpieczne.

Polacy bronili si w odosobnionych punkach oporu a do padziernika, lecz w kampanii

ponieli straszliw klsk. Wedle szacunkw polskie siy zbrojne straciy w walce
z Niemcami we wrzeniu 1939 roku 70 tysicy polegych, 133 tysice rannych i 700 tysicy
wzitych do niewoli. czne straty niemieckie wynosiy 44 400 onierzy, w tym 11 tysicy
zabitych. Sabe polskie lotnictwo zostao cakowicie zniszczone, niemniej Luftwaffe
utraciy podczas kampanii wrzeniowej 560 samolotw, gwnie w wyniku katastrof
i ognia przeciwlotniczego, ktry okaza si zaskakujco silny . Dostpne zestawienie strat
35

zwizanych z radzieck inwazj jest przeraajce. Armia Czerwona podobno stracia 996
zabitych i 2002 rannych, natomiast Polacy we wschodniej czci kraju 50 tysicy
zabitych (bez znanej liczby rannych). Tak dysproporcj mona zapewne wyjani tylko
dokonywanymi tam egzekucjami, w tym i masakrami, jakich dopuszczono si nastpnej
wiosny, take w Lesie Katyskim.
Hitler nie od razu ogosi likwidacj pastwa polskiego. W padzierniku 1939 roku
mia nadziej, e uda mu si skoni Brytyjczykw i Francuzw do porozumienia. Militarna
bierno aliantw na froncie zachodnim i fakt, e sprzymierzeni nie udzielili pomocy
Polakom, podsuwaa mu wniosek, e Brytyjczycy, a jeszcze bardziej Francuzi, nie chc tak
naprawd cign tej wojny. Pitego padziernika po odebraniu defilady zwycistwa
w Warszawie, w towarzystwie generaa majora Erwina Rommla, Hitler przemwi do
zagranicznych dziennikarzy. Panowie powiedzia ujrzelicie ruiny Warszawy. Nieche
bdzie to ostrzeeniem dla tych politykw w Londynie i Paryu, ktrzy nadal myl
o kontynuowaniu wojny . Nazajutrz przedstawi w Reichstagu ofert pokojow. Ale
36

kiedy odrzuciy j obydwa alianckie rzdy i gdy stao si jasne, e Zwizek Radziecki jest
zdecydowany wykorzeni polsko w zajtej przez siebie strefie, Hitler ostatecznie take
podj decyzj o cakowitym unicestwieniu Polski.
Okupowane przez Niemcy polskie terytoria zostay podzielone na Generalne
Gubernatorstwo, stworzone z ziem centralnej i poudniowo-zachodniej Polski, i obszary
przyczone do Rzeszy (Prusy Zachodnie z Gdaskiem i cz Mazur na pnocy,
Wielkopolska na zachodzie i Grny lsk na poudniu). Rozpocza si realizacja
zakrojonego na masow skal programu czystek etnicznych w celu germanizacji
wczonych w skad Rzeszy ziem. Miay zosta skolonizowane, zasiedlone folksdojczami
z pastw nadbatyckich, Rumunii i Bakanw. Polskim miastom nadano nowe nazwy. d
nazwano Litzmannstadt, od nazwiska niemieckiego generaa dowodzcego w tamtych
okolicach podczas pierwszej wojny wiatowej. Pozna powrci do pruskiej nazwy Posen
i zosta stolic Kraju Warty (Warthegau).
Koci katolicki w Polsce, symbolizujcy polski patriotyzm, bezwzgldnie
przeladowano, aresztujc i deportujc ksiy. W prbie likwidacji polskiej kultury
i potencjalnych kadr przywdczych pozamykano szkoy i wysze uczelnie. Niemcy
dopuszczali edukacj tylko na najniszym poziomie, wystarczajcym dla klasy przyszych
niewolnikw. Profesur i personel Uniwersytetu Jagielloskiego wywieziono
w listopadzie do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Polskich winiw
politycznych zsyano do zorganizowanego w byych koszarach kawalerii obozu
w Owicimiu, wkrtce przemianowanego na Auschwitz.
Urzdnicy partii nazistowskiej przystpili do masowych wywzek do robt
przymusowych w Niemczech, a take selekcji modych kobiet do suby domowej. Hitler
oznajmi gwnodowodzcemu wojsk ldowych generaowi Waltherowi von
Brauchitschowi, e potrzebni s mu tani niewolnicy i e trzeba wymie miecie
37

z nowo nabytych niemieckich obszarw. Jasnowose dzieci, odpowiadajce wygldem

ideaom aryjskoci, byy wywoone i adoptowane przez niemieckie rodziny. Jednake
Albert Frster, gauleiter Gdaska i Prus Zachodnich, wzbudzi oburzenie nazistowskich
purystw, sankcjonujc masowe uznawanie Polakw za etnicznych Niemcw. Dla Polakw
z Pomorza takie przekwalifikowanie, cho upokarzajce i budzce niech, stanowio
jedyny sposb na uniknicie deportacji i utrat domostw. Tyle e owi nowi Niemcy
rycho musieli si liczy z przymusowym poborem do Wehrmachtu.
Czwartego padziernika Hitler amnestionowa tych niemieckich onierzy, ktrzy
wczeniej dopucili si zabijania jecw i cywilw. Uznano, e dziaali pod wpywem
afektu wywoanego zbrodniami popenianymi przez Polakw . Wielu oficerw
38

odczuwao zaniepokojenie tym, co postrzegali jako rozlunienie wojskowej dyscypliny.

Smutkiem napenia nas widok niemieckich onierzy, ktrzy bezmylnie podpalaj,
morduj i rabuj pisa dowdca jednego z dywizjonw artylerii. Doroli ludzie, ktrzy
nawet nie zdaj sobie sprawy z tego, co robi, bez skrupuw amic prawo i przepisy
i plamic honor niemieckiego onierza .
39

Genera porucznik Johannes Blaskowitz, dowdca 8. Armii, energicznie protestowa

przeciwko zabijaniu ludnoci cywilnej przez SS i pokrewne formacje Sicherheitspolizei
(Policj Bezpieczestwa) i Volksdeutscher Selbschutz. Hitler, po zapoznaniu si z treci
memorandum Blaskowitza, stwierdzi rozwcieczony, e nie da si prowadzi wojny
metodami Armii Zbawienia . Zjadliwie gani te wszelkie inne obiekcje wysuwane przez
40

wojsko. Mimo to wielu niemieckich oficerw nadal uwaao, e Polska nie zasuguje na
istnienie. Prawie nikt nie sprzeciwia si agresji na ten kraj z pobudek moralnych.
Niektrzy ze starszych oficerw, jako byli czonkowie Freikorpsw w okresie krwawego
chaosu tu po pierwszej wojnie wiatowej, uczestniczyli wczeniej w zaartych
zmaganiach z Polakami w regionach granicznych, zwaszcza na lsku.
Pod wieloma wzgldami kampania w Polsce oraz jej bezporednie nastpstwa
stanowiy dla Hitlera wstp do pniejszej Rassenkrieg wojny rasowej ze Zwizkiem
Radzieckim. Zastrzelono okoo czterdziestu piciu tysicy polskich i ydowskich cywilw,
a najczciej dopuszczali si tego szeregowi niemieccy onierze. Einsatzgruppen SS
zabijay z broni maszynowej pacjentw zakadw dla umysowo chorych. Poszczeglne
Einsatzgruppen dziaay na tyach armii, przeprowadzajc operacj pod kryptonimem
Tannenberg, polegajc na wyapywaniu, a czasem nawet zabijaniu ziemian, sdziw,
znanych dziennikarzy, profesorw i wszystkich innych osb, ktre w przyszoci mogy
stan na czele polskiego ruchu oporu. Dziewitnastego wrzenia Obergruppenfhrer SS
Reinhard Heydrich bez ogrdek wyjawi generaowi artylerii Franzowi Halderowi,
szefowi sztabu wojsk ldowych, e dojdzie do czystki: [likwidacji] ydw, inteligencji,
kleru, arystokracji. Pocztkowo terror mia do chaotyczny charakter, zwaszcza kiedy
zbrodni dopuszczali si czonkowie niemieckich paramilitarnych milicji, jed nak z kocem
roku sta si bardziej zorganizowany i celowy.
Mimo e Hitler nigdy nie wyzby si nienawici do ydw, to pocztkowo nie
planowa masowego, zorganizowanego ludobjstwa, ktre zaczo si w 1942 roku.
Wieci swj obsesyjny antysemityzm i rozwija nazistowsk teori oczyszczenia 41

Europy ze wszelkich ydowskich wpyww, ale jego przedwojenne koncepcje nie

obejmoway masowej, fizycznej eksterminacji ludnoci ydowskiej. Polegay na
stworzeniu warunkw tak nieznonych i wprowadzeniu takich przeladowa, ktre
zmusiyby ydw do emigrowania.
Nazistowska polityka w kwestii ydowskiej miaa niestay, zmienny charakter.
W istocie sam termin polityka jest cokolwiek zwodniczy w odniesieniu do
zinstytucjonalizowanego chaosu panujcego w Trzeciej Rzeszy. Lekcewace nastawienie
Hitlera do administracji doprowadzio do mnoenia si rywalizujcych z sob
departamentw i ministerstw. Taka rywalizacja, zwaszcza midzy gauleiterami a innymi
partyjnymi oficjelami, SS i wojskiem, owocowaa zdumiewajco marnotrawnym brakiem
spjnych dziaa, co stao w jawnej sprzecznoci z wizerunkiem bezwzgldnej
skutecznoci nazistowskiego reimu. Podchwytujc rzucane mimochodem przez Fhrera
uwagi lub starajc si odgadywa jego yczenia, osoby z otoczenia wodza konkurujce
o jego wzgldy inicjoway takie czy inne akcje, nie konsultujc tego z innymi
zainteresowanymi organizacjami.
Dwudziestego pierwszego wrzenia 1939 roku Heydrich wyda zarzdzenie podjcia
wstpnych przygotowa do rozprawy z populacj polskich ydw, ktra do chwili
niemieckiej agresji liczya okoo trzech i p miliona osb i stanowia dziesi procent
ludnoci Polski najwyszy odsetek w Europie. W sowieckiej strefie okupacyjnej znalazo
si okoo ptora miliona ydw, plus trzysta pidziesit tysicy ydw zbiegych na
wschd przed niemieckimi armiami. Heydrich poleci, aby tych ydw, ktrzy jeszcze
pozostawali na niemieckich terytoriach, przesiedli do wikszych miast majcych dobre
poczenia kolejowe. Przewidywano masowe wysiedlenia i migracje ludnoci.
Trzydziestego padziernika Himmler zarzdzi, aby wszystkich ydw z Kraju Warty
przetransportowa przymusowo do Generalnego Gubernatorstwa. Opuszczone przez nich
domy i mieszkania miay przypa osadnikom-volksdeutschom, ktrzy dotd mieszkali poza
granicami Rzeszy i nierzadko mwili po niemiecku tak le, e nie sposb ich byo
zrozumie.
Hans Frank, butny i skorumpowany nazista, ktry rzdzi Generalnym
Gubernatorstwem z krakowskiego Wawelu, czerpic przy tym osobiste zyski, wzburzy si,
kiedy polecono mu przygotowa si na przyjcie setek tysicy wysiedlanych ydw
i Polakw. Nie powsta wczeniej aden plan zakwaterowania i wyywienia tej fali
przesiedlecw i nikt nie zastanowi si, co z nimi pocz. Teoretycznie dostatecznie
sprawni fizycznie ydzi mogli si przyda jako przymusowa sia robocza. Pozostali mieli
zosta zamknici w tymczasowych gettach w wikszych miastach a do czasu ponownego
wysiedlenia. ydzi w puapce gett, bez pienidzy i prawie pozbawieni ywnoci, czsto
ginli z godu i chorb. Mimo e nie istnia jeszcze plan bezporedniego ich unicestwienia,
to podjte inicjatywy stanowiy wany krok w tym kierunku. A poniewa problemy
z przesiedleniem ydw do jeszcze niewyznaczonej kolonii okazay si wiksze, ni
wczeniej zakadano, wkrtce zacza kiekowa myl, i wymordowanie ich moe by
rozwizaniem prostszym od przesiedlania z miejsca na miejsce.

Jeli rabunki, morderstwa i chaos na obszarach okupowanych przez nazistw czyniy ycie
tamtejszych Polakw przeraajcym, to niewiele lepiej dziao si po radzieckiej stronie
nowej rozbiorowej granicy.
Nienawi Stalina do Polakw sigaa swoimi korzeniami wojny polsko-
bolszewickiej i klski zadanej Armii Czerwonej w bitwie warszawskiej w 1920 roku,
ktr Polacy zw cudem nad Wis. Stalina ostro krytykowano za rol, jak odegra
w fiasku wsparcia wojsk Michaia Tuchaczewskiego przez 1. Armi Konn; Stalin nakaza
straci Tuchaczewskiego pod faszywymi zarzutami na pocztku czystek przeprowadzonych
w sowieckim wojsku w 1937 roku. W latach trzydziestych radziecka tajna policja
aresztowaa jako szpiegw bardzo wielu Polakw przebywajcych w Zwizku
Radzieckim.
Nikoaj Jeow, szef NKWD podczas tak zwanego wielkiego terroru, uleg obsesji
rzekomych polskich spiskw. Z NKWD usunito wszystkich czekistw polskiego
pochodzenia, a rozkazem nr 00485 z 11 sierpnia 1937 roku Polakw okrelono, cho nie
wprost, mianem wrogw ludu . Kiedy Jeow skada raport z pierwszych dwudziestu dni
42

aresztowa, tortur i egzekucji, Stalin pochwali jego starania: Bardzo dobrze! Wyapujcie
i likwidujcie te polskie szumowiny. Eliminujcie je dla dobra Zwizku Radzieckiego . Na
43

fali antypolskich represji w trakcie wielkiego terroru w ZSRR aresztowano pod zarzutem
szpiegostwa 143 810 osb, z ktrych 111 091 stracono. W tym okresie Polacy w Zwizku
Radzieckim byli czterdziestokrotnie bardziej naraeni na fizyczn likwidacj ni
przedstawiciele innych nacji w pastwie sowieckim.
Na mocy traktatu ryskiego z 1921 roku, ktry zakoczy wojn polsko-bolszewick,
zwyciskim Polakom przypady zachodnie obszary Biaorusi i Ukrainy. Nastpnie obszary
te zostay zasiedlone wieloma legionistami marszaka Jzefa Pisudskiego. Jednake po
inwazji Armii Czerwonej jesieni 1939 roku ponad pi milionw polskich obywateli
znalazo si pod panowaniem radzieckim, a Sowieci z definicji traktowali polski
patriotyzm jako kontrrewolucyjny. NKWD aresztowao 109 400 osb, z ktrych wikszo
zesano do agrw, a 8513 stracono. Radzieckie wadze represjonoway tych wszystkich,
ktrzy mogli odegra rol w podtrzymaniu polskoci, w tym ziemian, prawnikw,
nauczycieli, ksiy, dziennikarzy i oficerw. Bya to rozmylna polityka wojny klasowej
i dekapitacji podbitego narodu. Wschodni Polsk, okupowan przez Armi Czerwon,
podzielono i wczono w skad Zwizku Radzieckiego; obszary pnocne stay si czci
sowieckiej Biaorusi, a poudniowe zostay przyczone do Ukrainy.
Masowe deportacje na Syberi albo do rodkowej Azji rozpoczy si 10 lutego 1940
roku. Puki strzeleckie NKWD wywleky z domw 139 794 polskich cywilw
w temperaturze poniej minus trzydziestu stopni Celsjusza. Pierwsz grup rodzin
przeznaczonych do wywzki obudzono wrzaskami i waleniem w drzwi kolbami karabinw.
Czerwonoarmici lub ukraiscy milicjanci pod komend oficerw NKWD wdzierali si do
mieszka z broni gotow do strzau, wykrzykujc pogrki. Wywracali pociel i grzebali
w szafach, rzekomo w poszukiwaniu ukrytej broni. Jestecie polsk elit powiedzia
pewien enkawudzista do rodziny Adamczykw. Jestecie polskimi szlachcicami
i panami. Jestecie wrogami ludu . Czciej powtarzanym w NKWD zwrotem byo: Jak
44

Polak, to i kuak (kuak to sowieckie pogardliwe okrelenie bogatego i reakcyjnego

45

chopa).
Rodzinom dawano mao czasu na przygotowania do straszliwej podry, opuszczenie
na zawsze domw i gospodarstw. Widmo koszmarnej przyszoci paraliowao wikszo
ofiar. Ojcw i synw zmuszano do klczenia twarz do ciany, podczas gdy kobiety
zbieray dobytek, taki jak maszyny do szycia , ktre mogy przyda si do zarobkowania
46

tam, gdzie mieli si znale, sztuce, pociel, rodzinne fotografie, dziecice szmaciane
lalki i szkolne podrczniki. Niektrzy sowieccy onierze byli wyranie zaenowani
z powodu zadania, jakie im powierzono, i mamrotali sowa przeprosin. Nielicznym
rodzinom zezwolono na wydojenie krw lub zarnicie kilku kurczt albo prosit, ktrych
miso stanowio prowiant na trzytygodniow jazd w bydlcych wagonach. Wszystko inne
trzeba byo pozostawi. Zacza si polska diaspora.

1 Hitler, 22 sierpnia 1939 r., DGFP, Seria D, t. VII, nr 193.

2 BA-MA, RH39/618, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce: wrzesie 1939. Wojna totalna, tum. P. Piekowska-Wiederkehr, Krakw 2009, s. 59.
3 Aresztowania w Gdasku: R. Overy, 1939. Nad przepaci, tum. J. Skowroski, Warszawa 2009, s. 9598. Na temat gdaskiego Insty tutu Anatomicznego i Sztutowa zob. GARF 9401/2/96 i RGWA 32904/1/19.
4 Liczebno niemieckich wojsk, zob. GSWW, t. II, s. 90.
5 SHD-DAT, cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, 19181940, Paris 2010, s. 196.
6 BA-MA RH37/1381; RH26-208/5, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 3842.
7 NA II RG 242, T-79, R.131, 595.
8 GSWW, t. II, s. 82.
9 Hitler do deputowany ch Reichstagu, 1 wrzenia 1939 r., zob. Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 1307.
10 A. de Monzie, Ci-devant, Paris 1941, cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, op. cit., s. 204.
11 G. Bonnet, Dans la tourmente, 19381948, Paris 1971, cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, op. cit., s. 195.
12 P. Schmidt, Statysta na dyplomatycznej scenie, tum. H. Batowski, Krakw 1965, s. 189191.
13 Cy t. za: H. Nicolson, Friday Mornings, 19411944, London 1944, s. 218.
14 Sonda Mass Observation, cy t. za: D. Swift, Bomber County. The Poetry of a Lost Pilots War, London 2010, s. 118.
15 Zmiany w Londy nie zob. M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, London 1971, s. 36.
16 Zatopienie Athenii zob. R. Overy, 1939. Nad przepaci, op. cit., s. 130131.
17 P. de Villelume, Journal dune dfaite: aot 1939juin 1940, Paris 1976, cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, op. cit., s. 211.
18 Zabicie ty sica Niemcw w By dgoszczy zob. GSWW, t. II, s. 138; trzy sta ofiar stumienia rewolty por. R.J. Evans, The Third Reich at War. How the Nazis Led Germany from Conquest to Disaster, London 2008, s.
8.
19 Cy t. z listu z 17 wrzenia 1939 r., BfZ-SS 28774, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 43; zob. te BA-MA RH37/5024; RH53-18/152; RH37/5024.
20 Cy t. za: K. Latzel, Deutsche Soldaten nationalsozialistischer Krieg? Kriegserlebnis Kriegserfahrung 19391945, Paderborn 1998, s. 153.
21 BA-MA RH41/1012 (katzenfreundlich).
22 BA-MA RH37/6891, s. 11 (zogen respektvoll den Hut).
23 BA-MA RH28-1/255.
24 BA-MA RH53-18/17.
25 BA-MA RH26-4/3, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 110112.
26 J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 240245.
27 Zob. R.J. Evans, The Third Reich at War, op. cit., s. 1415.
28 TBJG, cz. I, t. VII, s. 92.
29 Powolne bry ty jskie maszy ny rozpoznawczo-cznikowe (przy p. tum.).
30 Pamph skrt od angielskiego sowa pamphlet, oznaczajcego broszurk (przy p. tum.).
31 M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, op. cit., s. 19.
32 Na temat Polakw w Rumunii zob. A. Zamoy ski, Ory nad Europ. Losy polskich lotnikw w czasie drugiej wojny wiatowej, tum. T. Kubikowski, Krakw 2004, s. 3846.
33 K.S. Karol, A Polish Cadet in Inaction, w: idem, Between Two Worlds. The Life of a Young Pole in Russia, 19391946, New York 1987, cy t. za: J.E. Lewis, Eyewitness World War II, Philadelphia 2008, s. 3637.
34 W.N. Ziemskow, Prinuditielnyje migracii iz Pribatiki w 19401950-ch godach, Otczestwienny j Archiw 1993, nr 1, s. 4, cy t. za: G. Roberts, Stalins Wars. From World War to Cold War, 19391953, New Haven
2006, s. 45.
35 Dane na temat strat polskich i niemieckich por.: GSWW, t. II, s. 124; straty radzieckie zob. G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, London 1997, s. 59.
36 J.W. Grigg, Poland. Inside Fallen Warsaw, agencja United Press, 6 padziernika 1939 r.
37 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 1: Od kampanii polskiej do zakoczenia ofensywy na Zachodzie (14.8.193930.6.1940), tum. B. Woniecki,
Warszawa 1971, s. 102.
38 GSWW, t. IX/1, s. 811.
39 12 padziernika 1939 r., BA-MA RH41/1177, cy t. za: J. Bhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce, op. cit., s. 5.
40 GSWW, t. IX/1, s. 811.
41 F. Halder, Dziennik wojenny, op. cit., t. 1, s. 82.
42 Na temat rozkazu nr 00485 i anty polskiej polity ki zob. T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2010, s. 91109.
43 L. Naumow, Stalin i NKWD, Moskwa 2007, s. 299300.
44 W. Adamczy k, Kiedy Bg odwrci wzrok, tum. E. Ledchowicz, Pozna 2010, s. 2832.
45 Cy t. za: T. Sny der, Skrwawione ziemie, op. cit., s. 89.
46 Por. M. Kelly, Ocaleni. Wojenna tuaczka kresowej rodziny, tum. M. Mikowski, Warszawa 2011, s. 6570. Por. te Association of the Families of the Borderland Settlers, Stalins Ethnic Cleansing in Eastern
Poland. Tales of the Deported, 19401946, London 2000.
 ROZDZIA 3

Od dziwnej wojny do blitzkrieguna Zachodzie

wrzesie 1939marzec 1940

Kiedy tylko stao si jasne, e zmasowane naloty nieprzyjacielskich bombowcw nie od

razu zrwnaj z ziemi Londyn i Pary, ycie w tych miastach niemal wrcio do normy. Ta
wojna miaa w sobie co dziwnego, lunatycznego , jak napisa jeden z komentatorw
1

wczesnej londyskiej codziennoci. Poza ryzykiem wpadnicia na uliczn latarni

podczas zaciemnienia, najwiksze zagroenie wizao si z wypadkami samochodowymi.
W Londynie ponad dwa tysice pieszych zgino pod koami aut w ostatnich czterech
miesicach 1939 roku. Warunki penego zaciemnienia zachcay niektre mode pary do
miosnych igraszek przed drzwiami zamknitych sklepw, ktre to zajcie wkrtce stao si
tematem musicalowych dowcipw . Kina i teatry stopniowo otwierano na nowo.
2

Londyskie puby pkay w szwach. Take w Paryu kawiarnie i restauracje byy pene
klientw, a Maurice Chevalier piewa przebj tamtych dni: Paris sera toujours Paris.
O losie Polski prawie zapomniano.
O ile dziaania wojenne na ldzie i w powietrzu toczyy si niemrawo, o tyle wojna
na morzu nabieraa coraz bardziej zaciekego charakteru. Dla Brytyjczykw zacza si
tragicznie. Dziesitego wrzenia brytyjski okrt podwodny HMS Triton storpedowa inny
okrt podwodny, HMS Oxley, gdy jego zaoga sdzia, e to U-Boot . Pierwszy 3

niemiecki U-Boot zosta zatopiony 14 wrzenia przez niszczyciele eskortujce lotniskowiec

HMS Ark Royal. Jednak 17 wrzenia U-29 posa na dno stary lotniskowiec HMS
Courageous. Niecay miesic pniej na Royal Navy spad znacznie bardziej dotkliwy
cios, gdy U-47 przedosta si do brytyjskiej bazy morskiej Scapa Flow na Orkadach
i zatopi tam pancernik HMS Royal Oak. Brytyjskie zaufanie w potg wasnej floty
zostao powanie nadwerone.
Tymczasem dwa niemieckie pancerniki kieszonkowe pywajce po Atlantyku,
Deutschland i Admiral Graf Spee, odebray rozkaz podjcia intensywnych dziaa
zaczepnych. Jednake dowdztwo Kriegsmarine popenio powany bd 3 padziernika,
kiedy Deutschland zaj amerykaski frachtowiec jako up wojenny. Po brutalnej agresji
na Polsk incydent ten przyczyni si do bardziej niechtnego nastawienia opinii publicznej
w Stanach Zjednoczonych do Ustawy o neutralnoci, zabraniajcej sprzeday uzbrojenia
ktrej z wojujcych stron co byo wielce korzystne dla aliantw potrzebujcej
alianckiej broni.
Szstego padziernika Hitler przedstawi w Reichstagu propozycje pokojowe, zoone
Wielkiej Brytanii i Francji, zakadajc, e alianci pogodz si z niemieck okupacj Polski
i Czechosowacji. Ju nastpnego dnia, nie czekajc nawet na odpowied na t ofert,
Hitler podj dyskusje z szefem sztabu wojsk ldowych generaem artylerii Franzem
Halderem na temat ofensywy na froncie zachodnim. Naczelne Dowdztwo Wojsk
Ldowych, czyli OKH, otrzymao polecenie sporzdzenia planu Fall Gelb (Plan ty),
a operacja pod takim kryptonimem miaa si rozpocz za pi tygodni. Argumenty
wyszych dowdcw Wehrmachtu, zwracajcych uwag na trudnoci z przerzutem wojsk,
zaopatrzeniem i zbyt pn por roku jak na tak operacj, irytoway wodza. Zapewne te
skonfundowaa go pogoska, jaka gruchna w Berlinie 10 padziernika, e Brytyjczycy
zgodzili si na jego warunki pokojowe. Spontaniczne oznaki radoci na ulicznych skwerach
i w hotelach ustpiy miejsca przygnbieniu, kiedy Hitler w niecierpliwie wyczekiwanym
przemwieniu radiowym zdementowa te wieci jako wymysy. Goebbels by wcieky,
przede wszystkim z powodu tego, i wyszo na jaw, jak mao entuzjazmu wzbudza trwajca
wojna.
Pitego listopada Fhrer zgodzi si przyj generaa pukownika Walthera von
Brauchitscha, gwnodowodzcego wojsk ldowych. Brauchitsch, ktrego inni
generaowie przekonywali wczeniej, aby stanowczo si sprzeciwi rychemu rozpoczciu
inwazji na froncie zachodnim, ostrzeg Hitlera, by ten nie lekceway Francuzw.
Uzupenienie brakw w zakresie amunicji i sprztu w niemieckiej armii wymagao czasu.
Hitler przerwa mu, aby wyrazi sw pogard dla Francji. Wtedy Brauchitsch wysun
argument, e w trakcie kampanii polskiej armia niemiecka okazaa si nie najlepiej
zdyscyplinowana i wyszkolona. Na to wdz wybuchn zoci, dajc konkretnych
przykadw. Roztrzsiony Brauchitsch nie potrafi ich przytoczy z pamici. Hitler odesa
podenerwowanego i upokorzonego szefa wojsk ldowych, rzucajc pogrk, i zna
panujcego w Zossen [kwaterze gwnej OKH] ducha i jest zdecydowany go skruszy . 4
 Wojna zimowa (listopad 1939marzec 1940)

Halder, szef sztabu si ldowych, ktry nosi si z mglistymi zamiarami

zorganizowania wojskowego puczu i odsunicia Hitlera od wadzy, teraz przelk si, e te
sowa Fhrera wskazyway, i Gestapo wie co o takich planach. Zniszczy wic wszystko,
co mogo go inkryminowa. Halder, ktry z wygldu przypomina raczej
dziewitnastowiecznego niemieckiego profesora, z wosami obcitymi na jea
i w binoklach, mia w przyszoci zapaci za zniecierpliwienie Hitlera z powodu
konserwatyzmu niemieckiego Sztabu Generalnego.
W tym okresie Stalinowi spieszyo si, by zagarn upy, zaoferowane mu na mocy
ukadu Ribbentrop-Mootow. Zaraz po tym jak Sowieci zajli wschodni Polsk i umocnili
swoje panowanie, Kreml przystpi do narzucania traktatw o wzajemnej pomocy
pastwom nadbatyckim. Pitego padziernika od rzdu fiskiego zadano przysania do
Moskwy specjalnych emisariuszy. Tydzie pniej Stalin przedstawi im list da
w postaci szkicu traktatu radziecko-fiskiego. Obejmoway one wydzierawienie
Zwizkowi Radzieckiemu pwyspu Hanko i przekazanie ZSRR kilku wysp w Zatoce
Fiskiej, a take czci Pwyspu Rybackiego w pobliu Murmaska oraz portu Petsamo.
Kolejnym daniem byo przesunicie granicy w Przesmyku Karelskim koo Leningradu
o trzydzieci pi kilometrw na pnoc. W zamian zaproponowano Finom prawie
niezamieszkan cz radzieckiej pnocnej Karelii .
5

Negocjacje w Moskwie potrway do 13 listopada i nie przyniosy porozumienia.

Stalin, przekonany o tym, e Finowie nie mog liczy na midzynarodow pomoc i brakuje
im woli walki, postanowi dokona zbrojnej agresji. Nacigany pretekst stanowi apel
o bratersk pomoc, skierowany do Zwizku Radzieckiego przez marionetkowe wadze
emigracyjne, zoone z garstki fiskich komunistw. Wojska radzieckie sprowokoway
incydent graniczny w pobliu wsi Mainila w Karelii. Finowie zwrcili si o wsparcie do
Niemiec, ale nazistowskie wadze odmwiy jakiejkolwiek pomocy i doradziy pjcie na
ustpstwa wobec Sowietw.
Dwudziestego dziewitego listopada Zwizek Radziecki zerwa stosunki
dyplomatyczne z Finlandi. Nastpnego dnia oddziay leningradzkiego okrgu wojskowego
uderzyy na fiskie pozycje, a radzieckie bombowce przeprowadziy nalot na Helsinki.
Rozpocza si wojna zimowa. Sowieccy przywdcy przypuszczali, e kampania ta bdzie
spacerkiem, podobnie jak zajcie wschodniej Polski. Komisarz obrony Kliment
Woroszyow chcia jej zakoczenia do dnia szedziesitych urodzin Stalina, ktre
wypaday dwudziestego pierwszego grudnia. Dymitrowi Szostakowiczowi polecono
skomponowanie utworu muzycznego upamitniajcego to wydarzenie.
W Finlandii marszaek Carl Gustaf Mannerheim, byy oficer carskiego Gwardyjskiego
Puku Uanw i bohater fiskiej wojny niepodlegociowej z bolszewikami, ponownie
obj naczelne dowdztwo fiskich wojsk. Finowie, niespena sto pidziesit tysicy
onierzy, z ktrych wielu byo rezerwistami albo nastolatkami, stawili opr
ponadmilionowej Armii Czerwonej. Ich umocnienia polowe na Przesmyku Karelskim na
poudniowy zachd od jeziora adoga, znane jako Linia Mannerheima, skaday si
gwnie z okopw, drewnianych schronw i nielicznych betonowych bunkrw. Finom
sprzyja te lesisty i penej niewielkich jezior teren, a wskie podejcia do pozycji
obronnych starannie zaminowano.
Pomimo silnego wsparcia artyleryjskiego atakujc radzieck 7. Armi czekaa
przykra niespodzianka. Natarcie jej dywizji piechoty spowolniy pocztkowo fiskie
oddziay osonowe i snajperzy rozmieszczeni w pobliu granicy. Bez wykrywaczy min
i wobec rozkazw podjcia niezwocznego natarcia sowieccy dowdcy po prostu nacierali
frontalnie przez zanieone pola minowe na Lini Mannerheima. Rzeczywiste warunki,
w jakich toczyy si walki, podkopay morale onierzy Armii Czerwonej, ktrym
wmawiano, e Finowie powitaj ich jak braci i wyzwolicieli od kapitalistycznych
wyzyskiwaczy. Czerwonoarmici brnli przez zaspy niegu ku brzozowym zagajnikom,
gdzie skryway si niektre punkty umocnionej Linii Mannerheima. Finowie, mistrzowie
zimowego kamuflau, dziesitkowali ich ogniem broni maszynowej.
Na dalekiej pnocy Finlandii radzieckie wojska z Murmaska zaatakoway tamtejszy
okrg grniczy i port Petsamo, ale radzieckie prby, by przeci Finlandi na dwie poowy
atakiem od wschodu i dotrze do Zatoki Botnickiej, podejmowane nieco dalej na poudnie,
przyniosy katastrofalne fiasko. Stalin, zdumiony tym, e Finowie od razu nie skapitulowali,
rozkaza Woroszyowowi zniszczenie wojsk przeciwnika przewaajcymi liczebnie siami
Armii Czerwonej. Sowieccy dowdcy, sterroryzowani przez czystki i skrpowani sztywn
radzieck doktryn wojskow, jak im narzucono, wysyali kolejne zastpy swoich
onierzy na mier. W temperaturze poniej minus czterdziestu stopni Celsjusza
czerwonoarmici, le wyposaeni i sabo przeszkoleni do prowadzenia dziaa
w warunkach zimowych, stanowili w swoich brzowych paszczach widoczny cel,
zapadajc si w gbokim niegu. Pord zamarznitych jezior i lasw centralnej
i pnocnej Finlandii radzieckie kolumny mogy posuwa si naprzd tylko po nielicznych
lenych drogach. Tam wpadali w puapki, ulegajc byskawicznym atakom fiskich
narciarzy uzbrojonych w pistolety maszynowe typu Suomi, granaty i noe myliwskie,
ktrymi dobijano ofiary.
Finowie zastosowali taktyk rozbijania nieprzyjacielskich kolumn na czony
i odcinania drg zaopatrzenia, ktre nie docierao do wygodzonych radzieckich
oddziaw. Wyaniajc si po cichu z mronej mgy, fiscy narciarze obrzucali radzieckie
czogi i dziaa granatami i butelkami z benzyn, po czym byskawicznie znikali. By to
rodzaj ppartyzanckich zmaga, do ktrych prowadzenia Armia Czerwona bya zupenie
nieprzygotowana. Finowie palili farmy, obory i stodoy, aby nacierajcy czerwonoarmici
nie mieli gdzie si schroni. Drogi zaminowywano i zastawiano puapki. Kady radziecki
onierz ranny podczas ataku szybko zamarza. Sowieccy onierze zaczli okrela
zamaskowanych fiskich narciarzy mianem biaej mierci. Radziecka 163. Dywizja
Strzelecka znalaza si w okreniu pod Suomussalmi, a idc jej z odsiecz 44. Dywizj
Strzeleck Finowie rozbili w serii kontratakw, niemal cakowicie unicestwiajc j pord
zasypanych niegiem lasw.
Na odcinku czterech mil relacjonowaa amerykaska reporterka Virginia Cowles,
ktra znalaza si potem na miejscu tej walki droga i lasy byy zasane trupami ludzi
i koni, wrakami czogw, kuchni polowych, ciarwek, lawet armatnich, mapami,
ksikami i czciami ubiorw. Ciaa zabitych byy zesztywniae jak drewno, a ich skra
miaa ciemnobrzowe zabarwienie. Niektre zwoki leay w stosach jak gra odpadw,
przysypana miosiernym nienym puchem; inne zalegay pod drzewami w groteskowych
pozach. Wszystkie ofiary zamarzy tam, gdzie kuliy si przed mrozem. Widziaam jedn
z nich, jak przyciskaa donie do rany na brzuchu; inna prbowaa rozpi konierz swojego
paszcza .
6

Podobny los spotka 122. Dywizj Strzeleck, nacierajc na poudnie z Pwyspu

Kolskiego w kierunku Kemijrvi, gdzie zostaa zaskoczona i zmasakrowana przez oddziay
generaa Kurta Marttiego Walleniusa. Jake dziwne byy zwoki na tej drodze pisa
pierwszy z zagranicznych dziennikarzy, ktry przekona si o skutecznoci dzielnego
fiskiego oporu. Ld zamrozi je w pozach, w jakich padli. Poza tym mrz troch
obkurczy ich ciaa i rysy twarzy, nadajc im sztuczny, woskowaty wygld. Caa ta droga
przypominaa jaki wielki gabinet figur woskowych, przedstawiajcy starannie
zaaranowan scen batalistyczn. (...) Jeden z [zabitych] ludzi zastyg oparty o koo wozu,
z dugim drutem w rkach; inny adowa akurat magazynek w swoim karabinie . 7

Potpienie inwazji przez opini midzynarodow doprowadzio do usunicia Zwizku

Radzieckiego z Ligi Narodw w ostatnim akcie dziejw tej organizacji. Ludno Wielkiej
Brytanii i Francji bya prawie tak oburzona t agresj jak niemieck napaci na Polsk.
Niemcy, wczesny sojusznik Stalina, znalazy si w do niezrcznej sytuacji. Cho
otrzymyway coraz wicej dostaw ze Zwizku Radzieckiego, to obawiay si teraz, e
wojna radziecko-fiska zaszkodzi ich relacji z krajami skandynawskimi, zwaszcza ze
Szwecj. Przede wszystkim jednak nazistowskie przywdztwo byo zaniepokojone
rozlegajcymi si w Wielkiej Brytanii i Francji apelami o udzielenie militarnej pomocy
Finlandii. Aliancka obecno wojskowa w Skandynawii zagraaa zakceniem dostaw
szwedzkiej rudy elaza do Niemiec surowca wysokogatunkowego i nieodzownego dla
niemieckiego przemysu wojennego.

Jednake Hitler w tym czasie zachowywa spokj i pewno siebie. Nabra

przewiadczenia, e sprzyja mu opatrzno, zachowujc go przy yciu dla wypenienia
wielkiego zadania. Oto bowiem 8 listopada wygosi doroczne przemwienie
w monachijskiej piwiarni Brgerbrukeller, gdzie w 1923 roku nazici zainicjowali
nieudany pucz. Georg Elser, stolarz, potajemnie umieci wczeniej w kolumnie w pobliu
mwnicy adunek wybuchowy. Ale akurat tego dnia Hitler skrci swoje wystpienie, aby
wrci do Berlina, a dwadziecia minut po tym jak opuci piwiarni, potna eksplozja
wstrzsna tym miejscem, zabijajc wielu nazistowskich starych bojownikw. Wedug
jednego z komentatorw, w Londynie reakcj na te nowiny podsumowano flegmatycznym
brytyjskim A to pech, jak gdyby kto spudowa, strzelajc do baanta . Z zupenie
8

nieuzasadnionym optymizmem Brytyjczycy pocieszali si myl, e to tylko kwestia czasu

i Niemcy sami obal odraajcy nazistowski reim.
Elsera aresztowano jeszcze tego samego wieczoru, gdy usiowa przekroczy granic
szwajcarsk. Mimo e dziaa na wasn rk, nazistowska propaganda natychmiast
oskarya brytyjsk Specjaln Sub Wywiadowcz (Secret Intelligence Service, SIS)
o zorganizowanie zamachu na ycie Fhrera. Himmler zyska doskona okazj do
wykorzystania takiego fikcyjnego powizania. Walter Schellenberg, as wywiadu SS,
nawiza ju kontakt z dwoma brytyjskimi oficerami SIS, przekonawszy ich, e uczestniczy
w antyhitlerowskim spisku w onie Wehrmachtu. Nazajutrz skoni ich do spotkania
w Venlo, na granicy holenderskiej. Tam obydwaj Brytyjczycy zostali schwytani
i uprowadzeni przez grup esesmanw. Kierowa ni Sturmbannfhrer Alfred Naujocks,
ktry wczeniej, pod koniec sierpnia, poprowadzi upozorowany atak na radiostacj
gliwick. Opisany incydent z Venlo nie by jedyn akcj brytyjskich tajnych sub
w Holandii, ktre zakoczyy si kompromitujcym fiaskiem.
Wpadk t ukryto przed brytyjsk opini publiczn, ktra nieco pniej w tym samym
miesicu moga przynajmniej odczuwa dum z odzyskanej wiary w potg Royal Navy.
Dwudziestego trzeciego listopada krownik pomocniczy HMS Rawalpindi stoczy
walk z niemieckimi krownikami liniowymi Gneisenau i Scharnhorst. Wykazujc
si wielk dzielnoci w beznadziejnym pojedynku artyleryjskim, ktry nieuchronnie
przyrwnano do wyczynu Richarda Grenvillea, atakujcego na okrcie Revenge wielkie
hiszpaskie galeony, brytyjska zaoga bia si a do mierci. Rawalpindi, ponc od
dziobu po ruf, zaton z bander powiewajc na maszcie.
Wkrtce potem, 13 grudnia, opodal wybrzey Urugwaju eskadra komandora
Henryego Harwooda, zoona z krownikw HMS Ajax, Achilles i Exeter,
wytropia niemiecki pancernik kieszonkowy Admiral Graf Spee, ktry wczeniej zatopi
dziewi alianckich statkw. Dowdc tej jednostki komandora Hansa Langsdorffa wysoce
szanowano, gdy dobrze traktowa zaogi zniszczonych okrtw przeciwnika. Ale
Langsdorff bdnie uzna, e w skad brytyjskiej eskadry wchodziy tylko niszczyciele, i nie
uchyli si od walki, co powinien by uczyni, mimo e dysponowa przewag ogniow
dziaa wie artylerii gwnej tego okrtu miay kaliber 280 mm. Exeter, cignwszy na
siebie ostrza Grafa Spee, dozna powanych uszkodze, podczas gdy Ajax oraz
obsadzony nowozelandzk zaog Achilles staray si podej na odlego skutecznego
ataku torpedowego. Cho brytyjskiej eskadrze solidnie si dostao, to i Admiral Graf
Spee nie unikn trafie, przerywajc walk po postawieniu zasony dymnej, i skierowa
si do portu Montevideo.
W trakcie nastpnych dni Brytyjczycy zwiedli Langsdorffa, ktry nabra przekonania,
e ich eskadra zostaa znacznie wzmocniona. Siedemnastego grudnia, po odesaniu na brzeg
jecw i wikszoci zaogi, Langsdorff wyprowadzi Grafa Spee w ujcie La Platy
i dokona zatopienia okrtu. Wkrtce potem odebra sobie ycie. Brytyjczycy witowali
ten sukces, odniesiony w okresie, gdy dobrych wieci nie nadchodzio zbyt wiele. Hitler,
z obawy, e Deutschland moe spotka podobny los, rozkaza przemianowanie tego
okrtu na Ltzow. Nie chcia, aby gazety na caym wiecie napisay o zatopieniu okrtu
o nazwie Niemcy. Symbole miay dla wielkie znaczenie, co zaznaczyo si jeszcze
silniej, kiedy losy wojny obrciy si na jego niekorzy.
Niemcy usyszeli wczeniej od ministra propagandy Goebbelsa, e bitwa u ujcia La
Platy zakoczya si zwycistwem, wic wiadomo o zatopieniu Grafa Spee stanowia
dla nich prawdziwy wstrzs. Wadze nazistowskie dokaday wszelkich stara, aby ta
przykra nowina nie zepsua Niemcom wojennej Gwiazdki. Racjonowanie ywnoci
zagodzono na czas tych wit, a ludno zachcano do rozpamitywania byskawicznego
zwycistwa nad Polsk. Wikszo wmawiaa sobie, e wkrtce nastanie pokj, poniewa
zarwno Zwizek Radziecki, jak i Niemcy wezway zachodnich aliantw do pogodzenia
si z likwidacj pastwa polskiego.
Prezentujc w kronikach filmowych scenki z dziemi wok witecznych choinek,
nazistowskie Ministerstwo Propagandy cynicznie grao na niemieckim sentymentalizmie.
Jednak wiele rodzin w Rzeszy trawi straszliwy niepokj. Mimo e oficjalnym powodem
mierci kalekich dzieci lub ich sdziwych krewnych w niektrych zakadach lecznictwa
byo zapalenie puc, zaczy si szerzy podejrzenia, i w rzeczywistoci te
niepenosprawne ofiary zagazowano w ramach programu realizowanego przez SS
i niektrych lekarzy. Hitlerowski rozkaz eutanazyjny zosta podpisany w padzierniku, ale
antydatowano go na dzie wybuchu wojny, czyli 1 wrzenia, eby uprawomocni dokonan
przez SS masakr okoo dwch tysicy polskich pacjentw z zakadw dla umysowo
chorych; niektrych z nich zastrzelono w kaftanach bezpieczestwa. Ta nazistowska
potajemna akcja eksterminacyjna, wymierzona przeciwko degeneratom, bezuytecznym
gbom [do wykarmienia], czy te osobom niewartym ycia, oznaczaa pierwszy krok ku
planowemu unicestwieniu tak zwanych podludzi. Hitler zaczeka do wybuchu wojny
z wprowadzeniem tego radykalnego programu eugenicznego. Ponad sto tysicy
niesprawnych umysowo i fizycznie Niemcw miao zgin w ramach jego realizacji do
sierpnia 1941 roku. W Polsce zabijanie trwao w najlepsze; ofiary najczciej
likwidowano strzaem w ty gowy, cho czasami wykorzystywano w tym celu szczelnie
zamykane nadbudwki na ciarwkach, do ktrych wntrza wnikay spaliny, w Poznaniu
natomiast po raz pierwszy zostaa uruchomiona komora gazowa Himmler osobicie
przyby tam, by obserwowa egzekucj . Poza kalekami zamordowano te wiele prostytutek
9

i Cyganw.
Hitler, ktry na czas wojny wyrzek si swojego zamiowania do fabularnych filmw,
zrezygnowa te ze witowania Boego Narodzenia. W witecznym okresie niespodziane
odwiedzi liczne jednostki Wehrmachtu i SS czemu niemiecka propaganda nadaa duo
rozgosu w tym dywizj Grossdeutschland, lotniska Luftwaffe i baterie
przeciwlotnicze, a take formacj Leibstandarte SS Adolf Hitler, oddelegowan na
wypoczynek po zbrodniczych dziaaniach w Polsce. W sylwestra przemwi przez radio
do narodu. Goszc powstanie nowego adu w Europie, stwierdzi: Bdziemy
rozmawia o pokoju dopiero wtedy, gdy wygramy t wojn. ydowski kapitalistyczny
wiat nie przetrwa dwudziestego wieku. Nie wspomnia wprawdzie
o ydobolszewizmie, nieco wczeniej przesawszy Stalinowi powinszowania z okazji
szedziesitych urodzin, w ktrym to przesaniu nie zabrako rwnie najlepszych ycze
wietnej przyszoci narodom zaprzyjanionego Zwizku Radzieckiego. Stalin
odpowiedzia, e przyja narodw niemieckiego i radzieckiego, scementowana krwi,
winna by trwaa i mocna. Nawet w przesiknitych hipokryzj nienaturalnych relacjach
tych dwch pastw zwrot scementowana krwi, odnoszcy si do wsplnej, niemiecko-
sowieckiej napaci na Polsk, stanowi szczyt bezwstydu, a take zy omen na przyszo.
Z kocem owego roku Stalinowi raczej nie dopisywa dobry humor. Wojska fiskie wdary
si na radzieckie terytorium, a dyktator musia pogodzi si z tym, e klski Armii
Czerwonej w wojnie zimowej czciowo wynikay z niedostwa jego niekompetentnego
kamrata, marszaka Woroszyowa. Blama wojsk radzieckich na oczach caego wiata
naleao zmaza, zwaszcza e Stalina bardzo niepokoia niszczycielska skuteczno taktyki
niemieckiego blitzkriegu podczas kampanii polskiej.
Wobec tego postanowi postawi na czele Frontu Pnocno-Zachodniego
komandarma (generaa armii) Siemiona Konstantynowicza Timoszenk. Timoszenko,
podobnie jak Woroszyow, nalea do grona weteranw 1. Armii Konnej, w ktrej Stalin
suy jako komisarz podczas rosyjskiej wojny domowej, ale odznacza si przynajmniej
pewn wyobrani. Wojska walczce na froncie otrzymay now bro i wyposaenie,
w tym najnowsze karabiny, motorowe sanie i cikie czogi KW. Zamiast przeprowadza
zmasowane ataki z uyciem piechoty, wojska radzieckie zaczy niszczy fiskie
umocnienia ogniem artylerii.
Nowa sowiecka ofensywa, majca na celu przeamanie Linii Mannerheima,
rozpocza si 1 lutego. Wojska fiskie tym razem ulegy przewaajcym siom
nieprzyjaciela. Cztery dni pniej fiski minister spraw zagranicznych nawiza wstpny
kontakt z Aleksandr Koontaj, radzieck ambasador w Sztokholmie. Brytyjczycy,
a jeszcze bardziej Francuzi liczyli na podtrzymanie fiskiego oporu. W zwizku z tym
zwrcili si do rzdw norweskiego i szwedzkiego o pozwolenie na tranzyt wojsk
ekspedycyjnych, wysanych na pomoc Finom. Niemcw wielce to zaniepokoio, przystpili
wic do analizowania moliwoci wysania wasnych oddziaw do Skandynawii w celu
uprzedzenia alianckiego ldowania.
Wadze brytyjskie i francuskie rozwaay te ewentualno zajcia norweskiego
Narwiku i okrgw wydobywczych w pnocnej Szwecji, aby w ten sposb odci
Niemcy od dostaw rud elaza. Rzdy Norwegii i Szwecji obawiay si jednak wcignicia
ich krajw w wojn, dlatego nie wyraziy zgody na to, by Brytyjczycy i Francuzi
przepucili przez ich terytoria wsparcie dla Finw.
Dwudziestego dziewitego lutego Finowie, pozbawieni nadziei na zagraniczn
pomoc, postanowili negocjowa warunki rozejmowe, godzc si na dania postawione
przez Zwizek Radziecki przed wybuchem wojny zimowej, a 13 marca podpisali
w Moskwie traktat pokojowy. Jego warunki byy dla nich surowe, ale mogy by znacznie
gorsze. Finowie wykazali, jak stanowczo s gotowi broni niepodlegoci, lecz istotniejsze
byo to, e Stalin nie chcia przedua wojny, ktra moga wcign w konflikt zbrojny
z ZSRR zachodnich aliantw. Musia rwnie pogodzi si z tym, e propaganda
Kominternu miaa groteskowo mao wsplnego z rzeczywistoci, i zarzuci myl
o ustanowieniu w Helsinkach marionetkowego rzdu zoonego z fiskich komunistw.
W caej wojnie zimowej Armia Czerwona stracia 84 994 zabitych i zaginionych oraz 248
090 rannych i kontuzjowanych . Straty fiskie wynosiy okoo dwudziestu piciu tysicy
10

polegych.
Jednoczenie Stalin nadal mci si na Polakach. Pitego marca 1940 roku wraz
z Biurem Politycznym zaaprobowa zgoszony przez Beri plan wymordowania polskich
oficerw i innych potencjalnych przywdcw, ktrzy nie chcieli podda si komunistycznej
reedukacji. Byo to elementem prowadzonej przez Stalina polityki zmierzajcej do
udaremnienia odzyskania przez Polsk niezawisoci w przyszych latach. Z wizie
wywieziono ciarwkami 21 892 ofiary do piciu miejsc strace. Najbardziej znane
spord nich to lasy w Katyniu koo Smoleska w zachodniej Rosji. NKWD zebrao adresy
rodzin ofiar, ktrym wczeniej zezwolono na korespondencj z bliskimi. Owe rodziny take
aresztowano, a 60 667 osb deportowano do Kazachstanu. Wkrtce potem wywzka obja
rwnie ponad szedziesit pi tysicy polskich ydw, ktrzy uciekli przed SS, ale nie
chcieli przyj radzieckich paszportw; wywieziono ich do Kazachstanu i na Syberi .
11

Tymczasem rzd francuski dy do prowadzenia wojny moliwie najdalej od granic swego

kraju. Daladier, rozdraniony poparciem francuskich komunistw dla paktu nazistowsko-
radzieckiego, sdzi, e alianci mog osabi Niemcy, atakujc nowego sojusznika Hitlera.
Opowiada si za przeprowadzeniem nalotw bombowych na sowieckie okrgi wydobycia
ropy naftowej w Baku i na Kaukazie, ale Brytyjczycy przekonali Francuzw do zarzucenia
takiego pomysu, gdy jego urzeczywistnienie grozio wcigniciem ZSRR do wojny po
stronie niemieckiej. Nieco pniej Daladier ustpi ze stanowiska premiera, zastpiony 20
marca przez Paula Reynauda.
Armia francuska, ktra stanowia gwn alianck si zbrojn podczas pierwszej
wojny wiatowej, bya powszechnie uwaana za najpotniejsz w Europie i z pewnoci
zdoln do skutecznej obrony terytorium swego kraju. Jednak bystrzejsi obserwatorzy nie
podzielali tej opinii. Ju w marcu 1935 roku marszaek Tuchaczewski przewidywa, e
Francuzi nie bd w stanie powstrzyma niemieckiej ofensywy. Jego zdaniem fataln
uomnoci francuskich wojsk byo to, e reagoway zbyt opieszale na dziaania zaczepne
nieprzyjaciela . Wynikao to nie tylko ze sztywnego, defensywnego nastawienia francuskich
12

strategw, lecz i z niemal cakowitego braku cznoci radiowej w wojsku. W kadym

razie Niemcy ju w 1938 roku zamali starowieckie wojskowe szyfry Francuzw.
Prezydent Roosevelt, ktry pilnie studiowa depesze amerykaskiej ambasady
w Paryu, rwnie by w peni wiadomy saboci Francuzw. Siy powietrzne Francji
dopiero rozpoczy zastpowanie przestarzaych samolotw nowszymi modelami. Armia
ldowa, cho najliczniejsza na wiecie, bya ociaa, nienowoczesna i pokadaa
przesadne zaufanie w obronnej Linii Maginota, przebiegajcej wzdu niemieckiej granicy,
ktrej istnienie sprzyjao kultywowaniu pasywnej strategii. U rde takiej fortecznej
mentalnoci leay gigantyczne straty, jakie Francja poniosa podczas pierwszej wojny
wiatowej sama tylko bitwa pod Verdun przyniosa czterysta tysicy ofiar. Poza tym, jak
zauwayo wielu dziennikarzy, attach wojskowych i komentatorw, niezdrowa atmosfera
polityczna i spoeczna w tym kraju, panujca w wyniku licznych skandali i upadkw
rzdw, podkopywaa nadzieje na zjednoczenie Francuzw i determinacj w kryzysowym
okresie.
Roosevelt, wykazujc si godn podziwu dalekowzrocznoci, uzna, e dla dobra
demokracji i w strategicznym interesie Stanw Zjednoczonych naley poprze Wielk
Brytani i Francj przeciwko nazistowskim Niemcom. Ostatecznie 4 listopada 1939 roku
Kongres ratyfikowa ustaw znan jako Cash and Carry. Ta pierwsza poraka
izolacjonistw umoliwia obu pastwom alianckim zakup uzbrojenia w USA.

We Francji trwa nastrj osobliwego oderwania od rzeczywistoci. Korespondent Agencji

Reutera, ktry odwiedzi zastygy w bezruchu front, pyta francuskich onierzy, dlaczego
nie strzelaj do Niemcw, ktrych przecie dobrze wida. Zagadnici Francuzi sprawiali
wraenie wstrznitych. Ils ne sont pas mchants [Oni nie s li] odpar jeden z nich.
Jeli bdziemy strzela, oni odpowiedz ogniem . Niemieckie patrole, wyszukujce
13

sabsze punkty na linii frontu, rycho si przekonay o nieporadnoci i braku agresywnego

instynktu onierzy wikszoci francuskich oddziaw. Niemiecka propaganda za
nieustannie przekonywaa, e Brytyjczycy chc zrzuci na Francuzw ciar prowadzenia
wojny.
Poza niemrawym umacnianiem defensywnych pozycji francuska armia niewiele
wiczya. onierze po prostu si nudzili. Bierno osabiaa morale i wprawiaa w stan
przygnbienia le cafard. Do politykw zaczy dociera informacje o pijastwie,
samowolnym oddalaniu si z jednostek i zapuszczonym wygldzie onierzy na
przepustkach. Nie da si spdza caego czasu na graniu w karty, piciu i pisaniu listw do
ony napisa jeden z francuskich onierzy. Wylegujemy si na sianie i ziewamy, i nawet
zaczynamy gustowa w takim lenistwie. Myjemy si coraz rzadziej, ju nie przejmujemy si
goleniem i nie potrafimy si zmusi do pozamiatania albo posprztania stou po jedzeniu.
Wraz z nud w bazie zapanowa brud . 14

Jean Paul Sartre, ktry akurat peni sub w wojskowej stacji meteorologicznej,
znalaz czas na napisanie pierwszego tomu Drg wolnoci i czci Bytu i nicoci. Tej zimy,
jak zanotowa, liczyo si tylko to, aby wyspa si, naje i nie zmarzn. I nic ponadto .
15

Genera douard Ruby zauway: Wszelkie wiczenia uwaano za udrk, kad prac za
mczc. Po kilku miesicach zastoju nikt ju nie wierzy w [prawdziw] wojn . Nie 16

kady francuski oficer popada w podobny bogostan. Elokwentny pukownik Charles de

Gaulle, energiczny ordownik tworzenia dywizji pancernych, takich jak w armii
niemieckiej, przestrzega, e by pasywnym oznacza naraanie si na pobicie . Ale jego
17

apele byy lekcewaone przez poirytowanych generaw.

Wszystkim, co francuskie naczelne dowdztwo uczynio dla podtrzymania morale
wojska, byo organizowanie na froncie wystpw rozrywkowych z udziaem tak znanych
aktorw i piosenkarzy jak dith Piaf, Josphine Baker, Maurice Chevalier czy Charles
Trenet. W Paryu, gdzie restauracje i kabarety wprost pkay w szwach, rekordy
popularnoci bia piosenka Jattendrai (Poczekam). Jednak alianckiej sprawie jeszcze
bardziej zagraali prawicowcy na wanych stanowiskach, ktrzy powiadali, e lepszy
Hitler ni Blum, majc na myli socjalistycznego przywdc Frontu Ludowego z 1936
roku Lona Bluma, polityka ydowskiego pochodzenia.
Georges Bonnet, czoowy ugodowiec z Quai dOrsay (siedziby francuskiego MSZ),
mia bratanka, ktry przed wojn poredniczy w przekazywaniu nazistowskich pienidzy
na subsydiowanie antybrytyjskiej i antysemickiej propagandy we Francji . Przyjaciel 18

Bonneta Otto Abetz, pniejszy nazistowski ambasador w Paryu w okresie okupacji,

uwikany w tego typu dziaalno, zosta wydalony z Francji. Nawet nowy francuski
premier Paul Reynaud, mocno wierzcy w sens wojny z nazizmem, mia pewn
niebezpieczn sabostk. Ot jego kochanka, baronowa Hlne de Portes, kobieta, ktrej
nieco szorstka powierzchowno emanowaa niezwyk ywotnoci i pewnoci siebie , 19

uwaaa, e Francja wcale nie powinna wypeni swoich zobowiza wobec Polski.
Polska, a waciwie jej wadze emigracyjne, znalaza si we Francji, z generaem
Wadysawem Sikorskim jako premierem i naczelnym wodzem. Kierujc dziaaniami
Polskiego Rzdu na Uchodstwie z siedzib w Angers, Sikorski przystpi do odtwarzania
polskich si zbrojnych z osiemdziesiciu czterech tysicy onierzy, ktrzy zbiegli, gwnie
przez Rumuni, po upadku ojczyzny. Tymczasem w ich rodzinnym kraju zacz si rozwija
polski ruch oporu; w istocie zorganizowa si tam najszybciej spord wszystkich
okupowanych przez Niemcy pastw. W poowie 1940 roku polska armia podziemna liczya
ju, w samym tylko Generalnym Gubernatorstwie, okoo stu tysicy czonkw. Polska bya
jednym z bardzo nielicznych krajw w nazistowskim imperium, gdzie kolaboracja
z najedc bya zjawiskiem praktycznie nieznanym . 20

Francuzi bynajmniej nie zamierzali podzieli losu Polski. A jednak wikszo ich
przywdcw i znaczna cz ludnoci zupenie nie pojmowali, e ta wojna bdzie
niepodobna do wczeniejszych konfliktw zbrojnych. Nazistw miay nie zadowoli
reparacje wojenne, czy te oddanie jednej lub dwch prowincji. Planowali przeobraenie
Europy wedle swoich bezwzgldnych wzorcw.

1 M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, London 1971, s. 21.

2 T. Charman, Outbreak 1939. The World Goes to War, London 2009, s. 322323.
3 SWWEC, Every ones War, nr 20, zima 2009, s. 60.
4 Cy t. za: A. Tooze, The Wages of Destruction. The Making and the Breaking of the Nazi Economy, London 2006, s. 330.
5 GSWW, t. II, s. 12.
6 V. Cowles, Sunday Times, 4 lutego 1940 r.
7 G. Cox, Countdown to War. A Personal Memoir of Europe, 19381940, London 1988, s. 176177.
8 M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, op. cit., s. 25.
9 Nazistowski program eutanazji zob.: G. Weinberg, wiat pod broni. Historia powszechna II wojny wiatowej, t. 1: 19391941, tum. M. Jania et al., Krakw 2001, s. 101106; oraz R.J. Evans, The Third Reich at War.
How the Nazis Led Germany from Conquest to Disaster, London 2008, s. 75105.
10 G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, London 1997, s. 58.
11 Deportacje Polakw i polskich y dw w roku 1940 zob. T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2010, s. 150153.
12 Prawda, 29 marca 1935 r.
13 G. Waterfield, What Happened to France, London 1940, s. 16.
14 G. Sadoul, Journal de guerre, Paris 1972, wpis z 12 grudnia 1939 r.
15 J.P. Sartre, Carnets de la drle de guerre (2 septembre 193920 juillet 1940), Paris 1983, s. 142.
16 . Ruby, Sedan, terre dpreuve, Paris 1948, cy t. za: A. Horne, To Lose a Battle. France 1940, London 1969, s. 163.
17 Cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, 19181940, Paris 2010, s. 253.
18 G. Cox, Countdown to War, op. cit., s. 142.
19 Ibidem, s. 138.
20 GSWW, t. II, s. 141142.
 ROZDZIA 4

Chiski smok i Kraj Wschodzcego Soca

19371940

Cierpienia nie byy niczym nowym dla ubogich mas chiskiego chopstwa. Wiedzieli oni
a za dobrze, co to takiego gd, ktry nastpowa po powodziach, suszach, w wyniku
wyrbu lasw, erozji gleby oraz grabieach, jakich dopuszczay si wojska watakw.
Mieszkali w walcych si lepiankach, a na ich yciu odciskay pitno choroby, niewiedza,
przesdy i ucisk, ktremu byli poddawani przez posiadaczy ziemskich, zabierajcych
w ramach czynszu poow do dwch trzecich zebranych plonw.
Mieszkacy chiskich miast, w tym nawet wielu lewicujcych intelektualistw,
zazwyczaj rzadko traktowali wiejsk ludno jako co wicej ni bezimienne, cice
krajowi zbiorowisko. Wspczucie dla ludu nie prowadzi do niczego oznajmi
komunistyczny tumacz odwanej amerykaskiej dziennikarce i dziaaczce Agnes Smedley.
Lud jest stanowczo zbyt liczny . Sama Smedley przyrwnaa egzystencj ubogich
1

w Chinach do losu paszczynianych chopw ze redniowiecza . ywili si maymi

2

porcjami ryu, prosa lub kabaczkw, gotowanymi w eliwnych kociokach, ktre byy ich
najcenniejszym dobytkiem. Wielu chodzio boso, nawet w zimie, nosili trzcinowe
kapelusze latem, podczas pracy, zgici w p na poletkach. Ich ycie trwao krtko, wic
rzadko spotykao si stare, pomarszczone wieniaczki, kutykajce na wykolawionych,
krpowanych w dziecistwie stopach. Mao ktry chiski chop widzia kiedykolwiek
samochd albo samolot, czy choby elektryczne owietlenie. W wikszoci kraju na
prowincji kacykowie i ziemianie nadal sprawowali feudaln wadz.
ycie w miastach nie byo wcale lepsze dla biedoty, nawet tej pracujcej. W
Szanghaju pisa pewien amerykaski dziennikarz w Chinach widok ciby
wycieczonych modocianych pracownikw rankiem u bram fabryk nie jest niczym
nadzwyczajnym . Ubodzy byli ponadto uciskani przez chciwych poborcw podatkowych
3

i urzdnikw. W Harbinie ebracy nawoywali: Daj! Daj! Oby si wzbogaci! Oby

zosta urzdnikiem!. Czasami woali te: Oby by bogaty! Oby zosta dowdc! . 4

Fatalizm zakorzeni si tak silnie, e prawdziwe przemiany spoeczne wydaway si

nierealne. Rewolucja roku 1911, ktra doprowadzia do upadku dynastii Qing
i proklamacji republiki pod przywdztwem doktora Sun Yat-sena, miaa charakter
mieszczaski. To samo odnosio si pocztkowo do chiskiego nacjonalizmu, oywionego
przez jawne plany Japoczykw dcych do wykorzystania saboci Chin.
Wang Jingwei, ktry w latach trzydziestych na krtko stan na czele Kuomintangu po
mierci Sun Yat-sena w 1924 roku, by gwnym rywalem rosncego w si dowdcy
wojskowego Chiang Kai-sheka. Chiang, dumny i nieco paranoiczny, przejawia wielkie
ambicje i dy to tego, by zosta wybitnym chiskim przywdc. Ten szczupy, ysawy
czowiek z przystrzyonymi wsikami by wietny w politycznych machinacjach, ale nie
zawsze si sprawdza jako naczelny wdz. Wczeniej sta na czele Akademii Wojskowej
w Huangpu, a swoich ulubionych studentw wyznaczy na najwaniejsze stanowiska
dowdcze. Ze wzgldu na rywalizacj i walki frakcyjne w onie Narodowej Armii
Rewolucyjnej, oraz te toczone przez sojusze prowincjonalnych watakw, Chiang stara si
kierowa swoim ugrupowaniem politycznym z oddali, co czsto skutkowao zamieszaniem
i opnieniami.
W 1932 roku, czyli rok po incydencie mukdeskim i zajciu Mandurii przez Japoni,
Japoczycy bardzo szybko przerzucili swoje oddziay piechoty morskiej do wydzielonej im
strefy w Szanghaju. Chiang przewidzia, e to tylko wstp do znacznie bardziej
agresywnych posuni, i podj odpowiednie przygotowania. Genera Hans von Seeckt,
byy naczelny dowdca Reichsheer (wojsk ldowych Rzeszy) z czasw Republiki
Weimarskiej, ktry przyby do Chin w maju 1933 roku, doradza w sprawach modernizacji
i profesjonalizacji chiskich nacjonalistycznych armii. Seeckt oraz jego nastpca, genera
Alexander von Falkenhausen, opowiadali si za prowadzeniem dugotrwaej wojny na
wyczerpanie, ktra ich zdaniem stanowia jedyn szans w zmaganiach z lepiej wyszkolon
Cesarsk Armi Japosk. Nie dysponujc prawie zagranicznymi walutami, Chiang
postanowi naby niemieckie uzbrojenie w zamian za chiski wolfram.
 Chiny

Chiang Kai-shek by w tym okresie niestrudzonym ordownikiem unowoczeniania

kraju, kierujc si szczerym idealizmem. Podczas tak zwanej dekady nankiskiej (1928
1937) kierowa przyspieszonym programem industrializacji, budowy drg, modernizacji si
zbrojnych i rolnictwa. Dy te do przeamania tradycyjnej dyplomatycznej izolacji Chin.
Jednak wiadom chiskiej saboci militarnej stara si rwnie moliwie najduej unika
wojny z Japoni.
W 1935 roku Stalin, za porednictwem Kominternu, poleci chiskim komunistom
utworzenie wsplnego frontu z nacjonalistami przeciwko japoskiemu zagroeniu. Bya to
strategia, ktra nie moga zbytnio przypa do gustu Mao Zedongowi, zwaszcza po tym jak
Chiang zaatakowa wojska komunistyczne, co zmusio Mao w padzierniku 1934 roku do
tak zwanego Dugiego Marszu, aby uchroni przed zagad chisk Armi Czerwon.
W istocie Mao, postawny Chiczyk o osobliwie piskliwym gosie, by uwaany na Kremlu
za dysydenta, poniewa rozumia, e interesy Stalina i Chiskiej Partii Komunistycznej s
nieco odmienne. Wyznawa leninowsk doktryn, zgodnie z ktr wojna stanowi wstp do
przejcia wadzy na drodze rewolucji.
Z kolei Moskwa nie chciaa wojny na Dalekim Wschodzie. Interesy Zwizku
Radzieckiego uznawano tam za o wiele waniejsze od trwaego zwycistwa chiskich
komunistw. Wobec tego Komintern zarzuci Mao brak internacjonalistycznej
perspektywy. Mao dopuci si niemale herezji, twierdzc, e marksistowsko-
leninowska zasada przewodniej roli wielkomiejskiego proletariatu nie sprawdza si
w Chinach, gdzie na czele rewolucji musi stan chopstwo. Opowiada si za
prowadzeniem samodzielnej walki partyzanckiej i organizowaniem podziemnej siatki na
japoskich tyach.
Chiang Kai-shek wysa swoich przedstawicieli na spotkanie z komunistami. Chcia,
aby wojska tych ostatnich poczyy si z armi Kuomintangu. W zamian proponowa im
oddanie ich ziem na pnocy i zaprzestanie zbrojnych atakw na oddziay komunistyczne.
Mao podejrzewa, e Chiang zamierza pchn ich na obszar, gdzie zostaliby zmiadeni
przez Japoczykw nacierajcych z Mandurii. Z kolei Chiang wiedzia, e komunici nie
pjd na kompromis, ani te na dusz met nie podejm wsppracy z adnym innym
ugrupowaniem. Byli bowiem zainteresowani wycznie zagarniciem penej wadzy.
Komunici to choroba serca powiedzia pewnego razu. Japoczycy to schorzenie
skry .
5

W trakcie prb porozumienia z komunistami w poudniowych i rodkowych Chinach

Chiang mg zrobi niewiele, eby powstrzyma japoskie najazdy i prowokacje na
pnocnym wschodzie kraju. Dowdztwo Armii Kwantuskiej w Mandukuo wiodo spory
z Tokio, przekonujc, e nie czas na kompromisy z Chinami. Jej szef sztabu genera Hideki
Tj, przyszy premier, stwierdzi, e przygotowania do wojny ze Zwizkiem Radzieckim
bez uprzedniej likwidacji zagroenia na naszych tyach, w postaci rzdu w Nankinie, to
dopraszanie si o kopoty .
6
 Jednoczenie ostrona polityka Chiang Kai-sheka wobec japoskich agresorw
wywoaa powszechne oburzenie i studenckie demonstracje w chiskiej stolicy. Pod koniec
1936 roku japoskie wojska wkroczyy do prowincji Syczuan niedaleko granicy
mongolskiej, zamierzajc zawadn kopalniami wgla i zoami rud elaza w tamtym
regionie. Oddziay nacjonalistw przypuciy kontratak i wypary stamtd Japoczykw. To
wzmocnio pozycj Chianga, ktry postawi komunistom twardsze warunki wspdziaania
w ramach zjednoczonego frontu. Wtedy komunici wraz z watakami z aliansu pnocno-
zachodniego zaatakowali od tyu formacje nacjonalistyczne. Chiang chcia cakowicie
rozbi wojska komunistw, mimo e wci prowadzi z nimi rokowania. Ale na pocztku
grudnia polecia do Xianu na rozmowy z dwoma dowdcami armii nacjonalistw, ktrzy
domagali si stawienia twardszego oporu Japoczykom i przerwania wojny domowej
z komunistami. Obaj uprowadzili go i uwizili na dwa tygodnie, a przysta na ich warunki.
Komunici dali postawienia Chiang Kai-sheka przed trybunaem ludowym.
Uwolniony Chiang po powrocie do Nankinu musia zmieni swoj polityk. Nard
chiski szczerze si radowa z perspektywy antyjaposkiego zjednoczenia. Szesnastego
grudnia Stalin, gboko zaniepokojony zawarciem paktu antykominternowskiego przez
nazistowskie Niemcy i Japoni, wywar nacisk na Mao i Zhou Enlaia, jego subtelniejszego
i bardziej dyplomatycznego wsppracownika, by utworzyli z nacjonalistami zjednoczony
front. Radziecki przywdca ba si, e jeli chiscy komunici rozptaj wojenn
zawieruch na pnocy kraju, wwczas Chiang Kai-shek moe zawrze skierowany
przeciwko nim sojusz z Japoczykami. Gdyby za udao si usun Chianga, wtedy Wang
Jingwei, ktry nie chcia walczy z Japoni, mgby stan na czele Kuomintangu. Stalin
skania nacjonalistw do przypuszcze, e mgby ich poprze w walce z Japoczykami,
w istocie cynicznie zachcajc ich do wytrwania w oporze. Macha t polityczn
marchewk, nie majc najmniejszego zamiaru angaowa Zwizku Radzieckiego w wojn
na Dalekim Wschodzie.
Zawarcie porozumienia midzy Kuomintangiem a komunistami nadal nie nastpowao,
a 7 lipca 1937 roku doszo do nowego starcia midzy wojskami chiskimi i japoskimi na
mocie Marco Polo na poudniowy zachd od Pekinu . Ten incydent znamionowa pocztek
7

gwnej fazy wojny chisko-japoskiej. Faktycznie zajcie to przypominao ponur fars,

ktra dowioda, e wypadki tocz si nieprzewidywalnie i lawinowo w okresach napicia
midzynarodowego. Oto podczas nocnych wicze zagin jeden z japoskich onierzy.
Dowdca jego kompanii zada zezwolenia na wkroczenie do miasta Wanping w trakcie
prowadzonych poszukiwa. Kiedy mu odmwiono, przypuci atak, na ktry chiscy
onierze odpowiedzieli ogniem. Tymczasem zaginiony Japoczyk sam wrci do koszar.
Jak na ironi, to sztab generalny w Tokio stara si w trakcie tego zdarzenia powciga
wojownicze zapdy fanatycznych japoskich oficerw w Chinach, natomiast Chiczycy
wywierali na Chianga siln presj, aby skoczy z kompromisow polityk.
Generalissimus Chiang Kai-shek nie by pewien japoskich intencji i zwoa narad
chiskich przywdcw. Z pocztku wrd samych japoskich wojskowych nie byo
jednolitej opinii co do dalszych celw. Armia Kwantuska w Mandurii dya do
eskalacji konfliktu zbrojnego, natomiast tokijski sztab generalny obawia si reakcji wojsk
radzieckich na pnocnych granicach. Zaledwie tydzie wczeniej doszo do star nad
rzek Amur, jednake ju niebawem japoscy sztabowcy zdecydowali si na otwarte
dziaania wojenne. Uwaali, e Chiny mona szybko pokona, przed rozszerzeniem si
skali konfliktu, czyli ewentualn interwencj Zwizku Radzieckiego lub pastw
zachodnich. Japoscy dowdcy popenili ten sam bd, ktrego nieco pniej dopuci si
Hitler, napadajc na ZSRR, i zdecydowanie nie doceniajc determinacji oraz woli oporu
zaatakowanych Chiczykw. Japoczykom nie przyszo na myl, e Chiczycy uciekn si
do strategii prowadzenia dugotrwaej, wyniszczajcej wojny podjazdowej.
Chiang Kai-shek, w peni wiadomy niedostatkw swojej armii i nieobliczalnoci jej
sprzymierzecw z pnocy kraju, rozumia kolosalne ryzyko zwizane z wojn z Japoni,
ale nie mia wikszego wyboru. Japoczycy dwukrotnie wystosowali ultimatum, odrzucone
przez rzd w Nankinie, i 26 lipca cesarskie wojska zaatakoway. Pekin pad trzy dni
pniej. Formacje nacjonalistw i ich sojusznikw wycofay si, stawiajc tylko
sporadyczny opr, gdy Japoczycy nacierali na poudnie.
Nagle spada na nas wojna pisaa Agnes Smedley, przewieziona donk na
pnocny brzeg Huang He (Rzeki tej) do penej stojcych to tu, to tam lepianek mieciny
Fenglingtohkow. Liczylimy na znalezienie noclegu w tym miasteczku, zapchanym masami
onierzy, cywilw, wozw, muw, koni i ulicznych sprzedawcw. Gdy szlimy botnist
ciek do tego miasta, widzielimy po obu stronach dugie rzdy rannych onierzy
lecych na ziemi. Byy ich setki, poowijanych w brudne, zakrwawione bandae, niektrzy
nieprzytomni. (...) Nie byo przy nich lekarzy, pielgniarzy czy sanitariuszy .
8

Pomimo wszelkich podejmowanych przez Chianga wysikw, zmierzajcych do

zmodernizowania wojsk nacjonalistycznych, byy one, podobnie jak oddziay ich
prowincjonalnych sojusznikw, znacznie gorzej wyszkolone i wyposaone od japoskich
dywizji, z ktrymi musiay si zmierzy. onierze piechoty nosili latem niebieskoszare
mundury, a w zimie ci, ktrym poszczcio si bardziej, dostawali waciaki albo owcze
kubraki mongolskich wojsk. Ich obuwie stanowiy szmaciane apcie lub sanday z yka.
Cho mona si w nich byo podkrada, nie czynic wikszego haasu, to nie chroniy
przed ostrymi bambusowymi kolcami, wysmarowanymi ekskrementami, aby powodowa
zakaenie krwi, ktrymi Japoczycy obstawiali swoje pozycje obronne.
Chiscy onierze nosili okrge czapki ze zwizywanymi na czubku gowy
nausznikami. Nie mieli stalowych hemw, jeli nie liczy tych zdjtych z zabitych
Japoczykw, ktre obnosili z dum. Wielu ubierao take kurtki zabrane polegym
onierzom wroga, co czasami powodowao zamieszanie na polu walki. Najbardziej
cenionymi trofeami byy japoskie pistolety. W rzeczywistoci nierzadko chiskim
onierzom atwiej przychodzio znajdowanie amunicji do zdobycznej japoskiej broni
anieli do wydawanych im karabinw, wyprodukowanych w rnych krajach i przez
rozmaite wytwrnie. Najwiksz bolczk stanowi brak suby medycznej, artylerii
i lotnictwa.
W bitwach i na co dzie chiskimi onierzami dowodzono za pomoc sygnaw na
trbkach. cznoci radiow dysponoway tylko waniejsze dowdztwa, a i ta bywaa
zawodna. Japoczycy bez trudu amali chiskie szyfry, wobec czego znali stan i zamiary
przeciwnika. Chiski transport wojskowy skada si z nielicznych ciarwek, ale
wikszo jednostek polowych korzystaa z jucznych muw, poganianych i bitych przy
akompaniamencie przeklestw, mongolskich kucykw oraz cignionych przez woy wozw
na masywnych drewnianych koach. Tych prymitywnych rodkw transportu zawsze byo za
mao, co oznaczao, e onierze czsto zostawali bez ywnoci. Poniewa z odem, nieraz
przywaszczanym przez oficerw, zalegano caymi miesicami, odbijao si to fatalnie na
morale wojska. Jednak owego lata chiskie oddziay wykazay niewtpliw odwag
i determinacj w bitwie o Szanghaj.
Nadal tocz si spory, co doprowadzio do tego wielkiego starcia. Utrwalio si
przekonanie, e Chiang Kai-shek chcia, poprzez otwarcie nowego frontu pod Szanghajem
i nie przerywajc zmaga na pnocny oraz w centrum Chin, spowodowa rozproszenie
japoskich si, aby te nie mogy si skoncentrowa w celu osignicia szybkiego
zwycistwa. Oznaczao to prowadzenie wojny podjazdowej, co doradza genera von
Falkenhausen. Uderzenie na Szanghaj miao rwnie zmusi komunistw i inne wojska
sojusznicze do zaangaowania si w wojn w obronie kraju, cho cigle istniao ryzyko, e
wycofaj si z walki, aby nie wytraci swoich onierzy i kadr. Taki manewr zapewni
ponadto uzyskanie sowieckiego wsparcia w postaci doradcw wojskowych oraz dostaw
myliwcw, czogw, artylerii, karabinw maszynowych i pojazdw. Chiczycy mieli za to
paci surowcami eksportowanymi do Zwizku Radzieckiego.
Inne wyjanienie take brzmi przekonujco. Stalin, powanie zaniepokojony
japoskimi sukcesami w pnocnych Chinach, by tym, ktremu naprawd zaleao na
przesuniciu rejonu gwnych zmaga na poudnie, z dala od radzieckiej granicy
dalekowschodniej. Mg to uczyni za porednictwem chiskiego regionalnego
nacjonalistycznego dowdcy, generaa Zhang Zhingzhonga, agenta Sowietw . Kilkakrotnie
9

Zhang prbowa nakoni generalissimusa Chiang Kai-sheka do przeprowadzenia

zaskakujcego uderzenia na liczcy trzy tysice onierzy piechoty morskiej japoski
garnizon w Szanghaju. Przywdca Kuomintangu zabroni mu podobnej akcji bez wyranego
rozkazu. Atak na Szanghaj wiza si zreszt z gigantycznym ryzykiem. Miasto to ley
bowiem zaledwie dwiecie dziewidziesit kilometrw od Nankinu, a ewentualna klska
poniesiona w pobliu ujcia rzeki Jangcy moga skutkowa szybkim natarciem
Japoczykw na wczesn stolic kuomintangowskich Chin i marszem ku rodkowym
regionom kraju. Dziewitego sierpnia Chang posa wyselekcjonowany oddzia wojska na
szanghajskie lotnisko, gdzie zastrzelili japoskiego porucznika piechoty morskiej oraz
jednego onierza. Zgodnie z relacj samego Zhanga nastpnie zabili take chiskiego
winia skazanego na mier, aby stworzy wraenie, e to Japoczycy pierwsi otworzyli
ogie. Japoczycy, ktrym nie zaleao na podejmowaniu walk w okolicach Szanghaju,
pocztkowo nie zareagowali zbrojnie, wzywajc jedynie posiki wojskowe. Chiang
ponownie zakaza Zhangowi atakowania. Trzynastego sierpnia japoskie okrty wojenne
rozpoczy ostrza chiskich dzielnic Szanghaju. Nastpnego ranka dwie nacjonalistyczne
dywizje przypuciy szturm na miasto. Z powietrza zaatakowano take flagowy okrt
japoskiej 3. Floty, stary krownik Izumo, zakotwiczony opodal rdmiejskiego portu . 10

By to niepomylny dla Chiczykw pocztek walk. Ogniem ze wspomnianego okrtu

odpdzono przestarzae chiskie samoloty. Kilka pociskw uszkodzio przedzia bombowy
jednej z chiskich maszyn, a gdy przelatyway nad dzielnic cudzoziemsk, adunek bomb
spad na hotel Palace, ulic Nankisk i inne miejsca zapchane uciekinierami. W taki do
przypadkowy sposb zgino lub odnioso obraenia okoo tysica trzystu osb.
Obie strony zaczy pospiesznie gromadzi siy, a starcie rycho przeobrazio si
w najwiksz bitw wojny chisko-japoskiej. Dwudziestego trzeciego sierpnia
Japoczycy, wzmocniwszy swj kontyngent w Szanghaju, wyldowali na wybrzeu na
pnoc od miasta, aby oskrzydli pozycje chiskich nacjonalistw. Opancerzone barki
desantowe wysadziy na brzeg czogi, a japoski ostrza z morza by zabjczo skuteczny,
tym bardziej e nacjonalistycznym dywizjom brakowao artylerii . Podejmowane przez
11

Chiczykw prby zablokowania ujcia Jangcy take na nic si zday, a sabe chiskie
lotnictwo nie miao wikszych szans wobec dominacji Japoczykw w powietrzu.
Poczynajc od 11 wrzenia, wojska nacjonalistycznych Chin walczyy bardzo dzielnie
pod dowdztwem Falkenhausena, mimo ogromnych strat. Wikszo dywizji, zwaszcza
elitarnych formacji Chiang Kai-sheka, utracio ponad poow stanu osobowego, w tym
dziesi tysicy modszych oficerw i podoficerw. Chiang, nie mogc si zdecydowa,
czy kontynuowa bj, czy te si wycofa, rzuci do walki kolejne dywizje. Liczy, e w ten
sposb zwrci uwag midzynarodowej opinii publicznej na zmagania w Chinach, tu
przed zaplanowan sesj Ligi Narodw.
cznie Japoczycy wprowadzili do walk na froncie szanghajskim prawie dwiecie
tysicy ludzi, czyli wicej ni uyli w pnocnych Chinach. W trzecim tygodniu wrzenia
dokonali wyomw w liniach obronnych wojsk nacjonalistycznych, zmuszajc je
w padzierniku do odwrotu nad Suzhou powan przeszkod wodn, mimo e umownie
okrelano j mianem rzeczki. Jeden z batalionw pozostawiono do obrony godown, czyli
magazynw, aby stworzy wraenie, i chiscy nacjonalici wci broni si w Szanghaju.
Ten samotny batalion urs do roli wielkiego propagandowego mitu w walce o chisk
spraw.
Na pocztku listopada, po nowej fali zaartych walk, Japoczycy sforsowali rzek
Suzhou przy uyciu maych metalowych odzi szturmowych i w kilku miejscach umocnili
si na przyczkach. Nastpnie, za spraw kolejnego desantu na wybrzeu nieco dalej na
poudniu, zmusili nacjonalistw do wycofania si. Dyscyplina i morale, ktre utrzymyway
si na wysokim poziomie podczas krwawych, okupionych wielkimi stratami zmaga, nagle
si zaamay. Chiscy onierze porzucali karabiny, a uciekinierzy tratowali si w popochu
wywoanym przez japoskie bombowce i myliwce. W trakcie trzech miesicy walk pod
Szanghajem Japoczycy stracili ponad siedemdziesit tysicy onierzy. Straty chiskie
przekraczay sto osiemdziesit siedem tysicy ludzi, to jest byy co najmniej dwa i p raza
wysze.
Byskawicznie posuwajc si naprzd, podpalajc po drodze mijane wioski,
japoskie dywizje urzdziy rodzaj wycigu do Nankinu. Cesarska Marynarka Wojenna
skierowaa traowce i kanonierki w gr Jangcy, aby ostrzeliway to miasto.
Nacjonalistyczny rzd chiski ucieka po Jangcy, gwnie rzecznymi parostatkami
i donkami, do Hankou, ktre ogoszono tymczasow stolic. Pniej rol t mia przej
Chongqing w grnym biegu Jangcy w Syczuanie.
Chiang Kai-shek nie potrafi si zdecydowa, czy broni Nankinu, czy opuci to
miasto bez walki. Nie nadawao si do obrony, ale porzucenie tego majcego rang
symbolu miejsca byoby upokorzeniem. Podlegli mu generaowie te nie byli co do tego
zgodni. W kocu wybrano najgorsze z moliwych, poowiczne wyjcie, a saby chiski
opr tylko rozdrani atakujcych Japoczykw. W istocie japoscy dowdcy planowali
uycie iperytu i bomb zapalajcych przeciwko Nankinowi, gdyby doszo do walk o takiej
intensywnoci jak wczeniej w okolicach Szanghaju .12

Chiczycy z pewnoci mieli pojcie o bezwzgldnoci swoich przeciwnikw, ale

nawet oni nie wyobraali sobie skali okruciestw, do jakich doszo. Trzynastego grudnia
chiskie wojska ewakuoway si z Nankinu, lecz za miastem wpady w zasadzk i zostay
okrone. Oddziay japoskie wkroczyy do miasta, otrzymawszy rozkaz, by nie okazywa
wrogom litoci. onierze jednego z pododdziaw 16. Dywizji wymordowali pitnacie
tysicy chiskich jecw, a jedna z kompanii urzdzia rze tysica trzystu ofiar . Pewien
13

niemiecki dyplomata donosi do Berlina, e oprcz masowych egzekucji z uyciem broni

maszynowej zastosowano te inne metody, zabijajc ludzi pojedynczo, na przykad
oblewajc ofiary benzyn i podpalajc je . Zabudowania w miecie pldrowano
14

i puszczano z dymem. Aby ocali ycie i unikn gwatw oraz zniszcze, cywile usiowali
si schroni w wyznaczonej midzynarodowej strefie bezpieczestwa.
Taki przejaw japoskiej furii zaszokowa wiat; przeraajce masakry i zbiorowe
gwaty stanowiy odwet za krwawe walki pod Szanghajem, gdy japoska armia nie
spodziewaa si tak zacitego oporu po Chiczykach, ktrymi pogardzaa. Szacunki
dotyczce liczby ofiar znacznie si od siebie rni. Niektre chiskie rda podaj, e
byo ich a trzysta tysicy, cho bardziej prawdopodobne, i w Nankinie zgino okoo
dwustu tysicy ludzi. Japoskie wadze wojskowe, uciekajc si do nieudolnych garstw,
twierdziy, e zabijano tylko tych chiskich onierzy, ktrzy przebierali si w cywilne
ubrania, i e zgino ich tylko niewiele ponad tysic. Rozgryway si icie dantejskie
sceny, zwoki ofiar rozkaday si na ulicach i placach, czasami zjadane przez na poy
zdziczae psy. Kady staw, wszystkie strumienie i rzeki byy zatrute gnijcymi ciaami.
Japoskich onierzy wychowywano w warunkach typowych dla zmilitaryzowanego
spoeczestwa. Mieszkacy caych wsi lub kwartaw domw w miastach zazwyczaj
uroczycie egnali poborowych powoywanych do wojska. Tak wic onierze na og
walczyli o honor swoich rodzin i lokalnych spoecznoci, a nie za cesarza, jak zazwyczaj
uwaano w krajach Zachodu. Podstawowe szkolenie w siach zbrojnych obliczone byo na
eliminacj wszelkiego indywidualizmu. Podoficerowie nagminnie zniewaali i bili
rekrutw, aeby uczyni ich twardszymi i by ich prowokowa, co z kolei wywoywao
rodzaj reakcji pokrewnej do efektu domina upokarzani japoscy onierze wyywali si
z kolei na jecach i cywilach pokonanego wroga . Wszystkich modych Japoczykw ju
15

od szkoy podstawowej utwierdzano w przekonaniu o tym, e Chiczycy s znacznie gorsi

od boskiej rasy japoskiej, e s gorsi od wi . W trakcie powojennych przesucha
16

jeden z japoskich onierzy zezna, e cho przeraao go bezmylne torturowanie

pewnego chiskiego jeca, to sam z wasnej woli uczestniczy w tym drczeniu pojmanego,
by odpaci za rzekomo doznan zniewag.
W Nankinie rannych Chiczykw dgano bagnetami tam, gdzie leeli. Oficerowie
kazali jecom klka w rzdach, a potem kolejno cinali im gowy samurajskimi mieczami.
Szeregowcom rozkazywano wiczenie si w atakowaniu bagnetami na tysicach chiskich
winiw skrpowanych lub przywizanych do drzew. Kady, kto odmawia wykonania
takiego rozkazu, by katowany przez przeoonego podoficera. W Cesarskiej Armii
Japoskiej proces dehumanizowania onierzy nabiera tempa po ich przybyciu do Chin
z ojczystych wysp. Kapral Nakamura, ktry zosta przymusowo wcielony do wojska,
opisywa w swoim dzienniku, jak on i piciu jego towarzyszy broni zmuszali rekrutw do
patrzenia na torturowanie piciorga chiskich cywilw, ktre doprowadzio do mierci
drczonych ofiar. Modzi onierze byli przeraeni, ale Nakamura zapisa: Wszyscy
rekruci reaguj podobnie, lecz wkrtce sami bd wyprawia takie rzeczy . Starszy
17

szeregowy Toshio Shimada wspomina swj krwawy chrzest po doczeniu nieco

pniej do 226. Puku w Chinach. Pewnego chiskiego winia przywizano za rce
i kostki do supw. Prawie pidziesiciu rekrutw ustawio si w rzdzie, aby
zaatakowa go bagnetami. Musiaem stumi wszelkie emocje. Nie czuem dla niego
litoci. W kocu sam zacz nas prosi: No, ju. Szybciej!. Nie udawao nam si zada
mu miertelnej rany. Wic mwi: Prdzej!, co oznaczao, e chcia szybciej umrze .
18

Shimada twierdzi, e zadanie byo trudne, gdy bagnet utkn w ofierze jak w tofu.
John Rabe, niemiecki przedsibiorca z firmy Siemens, ktry organizowa
midzynarodow stref bezpieczestwa w Nankinie, wykazujc si przy tym osobist
odwag i humanitaryzmem, poczyni taki oto wpis w swoim diariuszu: Nijak nie mog
poj postpowania Japoczykw. Z jednej strony chc si cieszy uznaniem i by
traktowani jak mocarstwo, na rwni z europejskimi potgami, a z drugiej przejawiaj
obecnie tak surowo, brutalno i bestialstwo, ktre przyrwna mona tylko do
postpkw hord Czyngis-chana . Dwanacie dni pniej napisa: Wprost nie mona
19

oddycha z odrazy, gdy czowiek natyka si co rusz na ciaa kobiet z bambusowymi

tyczkami wetknitymi w pochwy. Gwacone s nawet ponad siedemdziesicioletnie
staruszki .
20

Zbiorowy etos Cesarskiej Armii Japoskiej, wpajany w trakcie szkolenia za pomoc

kar, poskutkowa rwnie hierarchizacj, cisym podziaem midzy dowiadczonymi
onierzami a tymi nowo wcielonymi do wojska. Starsi onierze organizowali gangi,
trzydziestoosobowymi grupami gwacc pojedyncze kobiety, ktre zazwyczaj ju po
wszystkim zabijali. Modszym staem nie wolno byo bra udziau w tym procederze.
Dopiero gdy zyskiwali akceptacj jako czonkowie grupy, zapraszano ich do
uczestniczenia w jej zbrodniczych wyczynach.
 Modzi onierze nie mogli te odwiedza pocieszycielek w wojskowych
burdelach, czyli dziewczt i modszych matek porywanych na ulicach albo oddawanych
przez przywdcw wiosek z rozkazu budzcej postrach japoskiej andarmerii, Kempeitai,
narzucajcych osadom okrelone normy w tej mierze. Po masakrze i gwatach w Nankinie
japoskie wadze wojskowe zaday kolejnych trzech tysicy kobiet na potrzeby armii .
21

Ponad dwa tysice uprowadzono ju z samego Suzhou po zdobyciu tego miasta

w listopadzie . Poza miejscowymi kobietami, zmuszanymi do nierzdu, Japoczycy
22

przywozili take wiele mdek ze skolonizowanej Korei. Dowdca jednego z batalionw

37. Dywizji nawet trzyma w swojej kwaterze trzy chiskie niewolnice, ktre usugiway
tylko jemu. Aby ukry prawdziw rol, jak peniy, prbowano upodobni je do mczyzn
i w tym celu ogolono im gowy . 23

Wadze wojskowe dyy do zmniejszenia liczby przypadkw chorb wenerycznych

i gwatw dokonywanych publicznie przez japoskich onierzy, co mogo pobudzi
chisk ludno do stawiania oporu. Preferowano nieustanne zmuszanie do nierzdu
zniewolonych kobiet w zamknitych domach uciechy. Jednak koncepcja, e zapewnienie
damskiego towarzystwa odwiedzie japoskich onierzy od gwacenia, okazaa si
cakowicie bdna. onierze zdecydowanie woleli uczestniczy w sporadycznych aktach
gwatu, ni wystawa w kolejkach do burdeli, a oficerowie uwaali, e gwaty wpywaj
korzystnie na ducha bojowego.
W tych rzadkich wypadkach, kiedy Japoczycy musieli wycofa si z jakiego miasta,
mordowali pocieszycielki, dajc upust antychiskiej mciwoci . Przykadowo po
24

chwilowym odbiciu z rk japoskich miasteczka Xuancheng niedaleko Nankinu chiskie

oddziay weszy do budynku, w ktrym po wyparciu Japoczykw odkryto nagie zwoki
tuzina Chinek. Napis na framudze drzwi od ulicy nadal gosi: Dom Pociechy [Uciech]
Wielkiej Armii Cesarskiej .
25

W pnocnych Chinach Japoczycy doznawali pewnych niepowodze niemal wycznie

w starciach z oddziaami chiskich nacjonalistw. Wojska komunistyczne, sformowane
w 8. Armi Marszow, ktra utrzymywaa, e jest w stanie przebywa ponad setk
kilometrw, na wyrany rozkaz Mao trzymay si z dala od najbardziej krwawych walk. Do
koca roku japoska Armia Kwantuska opanowaa miasta w prowincjach Chahar
i Suiyuan oraz pnocny rejony Shanxi. Na poudnie od Pekinu Japoczycy z atwoci
zdobyli prowincj Szantung wraz z jej stolic, gwnie za spraw tchrzostwa
regionalnego chiskiego dowdcy generaa Han Fu-chu.
Genera Han, ktry uciek samolotem, zabierajc z sob zawarto lokalnego skarbca
i srebrn trumn, zosta aresztowany przez nacjonalistw i skazany na mier. W trakcie
egzekucji musia uklkn, a wtedy jeden z generaw strzeli mu w gow. Stanowio to
ostrzeenie dla innych dowdcw, przyjte z uznaniem przez wszystkie ugrupowania, ktre
znacznie zacienio chisk jedno. Coraz bardziej zaskoczeni Japoczycy przekonywali
si, jak determinacj Chiczycy wykazuj w toczonej nadal walce, nawet po utracie
stolicy oraz niemal caych si powietrznych. Agresora zirytowao te to, e Chiczycy
zdoali po bitwie szanghajskiej unikn okrenia, a tym samym cakowitej klski.
W styczniu 1938 roku Japoczycy rozpoczli natarcie na pnoc wzdu linii
kolejowej z Nankinu do Xuzhou, miasta bdcego wanym wzem komunikacyjnym
i majcego wielkie strategiczne znaczenie, gdy miao poczenia z portami na wschodnim
wybrzeu i leao w pobliu szlaku kolejowego wiodcego na zachd. W razie utraty
Xuzhou zagroone zostayby wielkoprzemysowe miasta Wuhan i Hankou . Tak jak 26

w czasie wojny domowej w Rosji linie kolejowe w Chinach miay nadzwyczajne

znaczenie dla przerzutu i zaopatrywania wojsk. Chiang Kai-shek, ktry od dawna wiedzia,
e Xuzhou stanowi gwny cel japoskiej ofensywy, skoncentrowa w tym regionie okoo
czterystu tysicy onierzy armi zoon czciowo z oddziaw nacjonalistycznych, po
czci za z wojsk lokalnych watakw.
Chiski generalissimus by wiadomy znaczenia zbliajcej si batalii. Konflikt
zbrojny w Chinach przycign wielu zagranicznych korespondentw i by uwaany za
azjatycki odpowiednik hiszpaskiej wojny domowej. Niektrzy z dziennikarzy i pisarzy,
fotoreporterw i filmowcw, ktrzy wczeniej znaleli si w Hiszpanii Robert Capa,
Joris Ivens, W.H. Auden i Christopher Isherwood przybyli, aby rejestrowa chiski opr
przeciwko japoskiej agresji. Obron Wuhanu porwnywano do obrony Madrytu przez
wojska republikaskie, gdy afrykaska armia Franco zaatakowaa jesieni 1936 roku
hiszpask stolic. Lekarze, ktrzy udzielali pomocy medycznej rannym w walkach
hiszpaskim republikanom, wkrtce przybyli na pomoc onierzom wojsk
nacjonalistycznych i komunistycznych w Chinach. Najbardziej znanym spord tych lekarzy
by kanadyjski chirurg dr Norman Bethune, ktry zmar w Chinach wskutek zakaenia krwi.
Cho Stalin take dostrzega pewne podobiestwa walk w Chinach z hiszpask
wojn domow, niemniej jednak jego przedstawiciele w Moskwie zwodzili Chianga, ktry
stanowczo nazbyt optymistycznie wierzy, e Zwizek Radziecki przystpi do wojny
z Japoni. Gdy walki trway, Chiang rozpocz zakulisowe negocjacje z Japoczykami za
porednictwem niemieckiego ambasadora czciowo po to, by pobudzi Stalina do
dziaania ale Japoczycy stawiali stanowczo zbyt ostre warunki. Stalin, przypuszczalnie
dobrze poinformowany o tych rokowaniach przez jednego ze swoich agentw, wiedzia, e
nacjonalici nie mogli ich zaakceptowa.
W lutym cesarskie dywizje 2. Armii nadcigajcej z pnocy sforsoway Jangcy, aby
zamkn w okreniu wojska chiskie. Z kocem marca Japoczycy wkroczyli do Xuzhou,
gdzie zacieke walki trway przez kilka dni. Chiczykom brakowao broni do zwalczania
japoskich czogw, ale zaczo ju dociera radzieckie uzbrojenie i szedziesit
kilometrw na wschd od Taierzhuang udao si przeprowadzi kontruderzenie, ktre
chiscy nacjonalici uznali za swoje wielkie zwycistwo. Japoczycy szybko przerzucili
wsparcie z Japonii i Mandurii. Siedemnastego maja uznali, e zamknli w kotle wikszo
chiskich dywizji, ale dwiecie tysicy nacjonalistycznych onierzy, podzieliwszy si na
mae grupki, wyrwao si z okrenia. Xuzhou ostatecznie pado 21 maja, a wojska
japoskie wziy do niewoli trzydzieci tysicy jecw.
 W lipcu nad jeziorem Chasan miay miejsce pierwsze powaniejsze starcia graniczne
midzy Japoczykami a Armi Czerwon. I znowu w chiskich nacjonalistach rozbudzio to
nadzieje, e Zwizek Radziecki przystpi do wojny, lecz te rycho si rozwiay. Stalin po
cichu uzna nawet japoskie panowanie w Mandurii. W zwizku z agresywnymi planami
Hitlera wobec Czechosowacji niepokoi si powanie niemieckim zagroeniem na
zachodzie. Niemniej wysa do sztabu Chianga swoich doradcw wojskowych. Pierwsi
z nich przybyli w czerwcu, tu przed wyjazdem generaa von Falkenhausena i jego ludzi,
odwoanych do Niemiec przez Gringa.
Wtedy Japoczycy zaplanowali atak na przemysowe miasto Wuhan, czego wczeniej
obawia si Chiang. Postanowili take powoa do istnienia marionetkowe wadze
chiskie. W celu spowolnienia nieprzyjacielskiego natarcia na Wuhan Chiang Kai-shek
wyda rozkaz zniszczenia zapr wodnych na Jangcy, aby jak to okrelio chiskie
naczelne dowdztwo wykorzysta wod zamiast onierzy . Ta taktyka zalanej ziemi
27

opnia marsz Japoczykw o okoo pi miesicy, ale spustoszenia i straty wrd

ludnoci cywilnej na obszarze o powierzchni siedemdziesiciu tysicy kilometrw
kwadratowych, ktre znalazy si pod wod, byy straszliwe. W okolicy nie byo
wzniesie, na ktrych mogli schroni si ludzie. Oficjalna liczba osb, ktre utony
i zmary w wyniku wygodzenia bd chorb, signa omiuset tysicy, a ponad sze
milionw ludzi ucieko w inne rejony kraju.
Gdy grunty nieco wyschy, japoskie pojazdy i wozy bojowe mogy ponownie ruszy
na Wuhan, wspierane przez siy cesarskiej floty operujce na Jangcy oraz oddziay 11.
Armii, maszerujce wzdu pnocnego i poudniowego brzegu tej rzeki. Jangcy staa si
bardzo wan lini zaopatrzeniow japoskich wojsk, niezagroon atakami chiskiej
partyzantki.
Do tego czasu nacjonalici Chianga otrzymali okoo piciuset samolotw
pilotowanych przez stu pidziesiciu radzieckich ochotnikw, ci jednak walczyli
w Chinach przez trzy miesice i wracali do kraju, kiedy tylko nabrali odpowiedniego
dowiadczenia. Jednorazowo suyo tam od stu pidziesiciu do dwustu sowieckich
lotnikw, a cznie okoo dwch tysicy odbyo loty bojowe nad Chinami . Zastawili na
28

nieprzyjaciela udan puapk 29 kwietnia 1938 roku, trafnie przewidujc, e Japoczycy

przeprowadz duy nalot na Wuhan w dniu urodzin cesarza Hirohito, ale generalnie
japoscy lotnicy utrzymali przewag w powietrzu nad centralnymi i poudniowymi
Chinami. Chiscy piloci, zasiadajcy za sterami przestarzaych samolotw, czsto
przeprowadzali desperackie ataki na wrogie okrty wojenne, ginc w ich trakcie.
W lipcu Japoczycy zbombardowali rzeczny port w Jiujiang, niemal na pewno
posuywszy si broni chemiczn, ktr eufemistycznie okrelili mianem specjalnego
dymu. Dwudziestego szstego lipca, po zdobyciu wspomnianego miasta oddzia Namita
dokona kolejnej straszliwej masakry ludnoci cywilnej. Jednak w panujcym upale
natarcie 11. Armii ulego spowolnieniu, ze wzgldu na zacity opr stawiany przez wojska
chiskie i zapadnicie bardzo wielu japoskich onierzy na malari i choler. To dao
Chiczykom czas na oderwanie si od przeciwnika i przetransportowanie oddziaw
w gr rzeki Jangcy, ku miastu Chongqing. Dwudziestego pierwszego padziernika
japoska 21. Armia w rezultacie operacji desantowej zdobya wielkie portowe miasto
Kanton na poudniowym wybrzeu. Cztery dni pniej 6. Dywizja 11. Armii wkroczya do
Wuhanu, a wojska chiskie przystpiy do odwrotu.
Chiang Kai-shek ali si z powodu nieudolnoci swoich sztabowcw, cznikw,
wywiadowcw i sub komunikacyjnych. Dowdztwa poszczeglnych dywizji usioway
unika wykonania rozkazw ataku. Pozycje obronne nie byy rozbudowane w gb,
a tworzyy je pojedyncze linie okopw, atwe do przeamania; zapasy rzadko docieray we
waciwe miejsca. Ale nastpna katastrofa wynika zasadniczo z winy samego Chianga.
Po utracie Wuhanu szczeglnie zagroone wydawao si miasto Changsha. Japoskie
lotnictwo zbombardowao je 8 listopada. Nazajutrz Chiang poleci rozpoczcie
przygotowa do spalenia tego miasta, na wypadek gdyby Japoczycy przeamali front.
Posuy si przykadem Rosjan, ktrzy w 1812 roku zniszczyli w ten sam sposb Moskw.
Trzy dni pniej rozesza si faszywa pogoska, e Japoczycy s ju blisko, a wczesnym
rankiem 13 listopada miasto stano w ogniu. Changsha pona przez trzy doby. Dwie
trzecie obszaru ulego cakowitemu zniszczeniu, w tym magazyny pene ryu i zboa.
Zgino dwadziecia tysicy ludzi, wrd nich wszyscy ranni onierze, a dwiecie tysicy
pozostao bez dachu nad gow.
Pomimo odnoszonych zwycistwo armia japoska bynajmniej nie osiadaa na laurach.
Jej dowdcy wiedzieli, e dotd nie udao im si zada przeciwnikowi decydujcego
ciosu. Japoskie linie zaopatrzeniowe byy nadmiernie rozcignite i przez to naraone na
ataki. Ponadto Japoczycy a za dobrze zdawali sobie spraw z faktu radzieckiej pomocy
militarnej dla chiskich nacjonalistw, gdy sowieccy piloci myliwscy zestrzeliwali
wiele samolotw nalecych do cesarskich si powietrznych. Japoczycy zastanawiali si
z niepokojem, co knuje Stalin. Takie obawy skoniy ich w listopadzie do wysunicia
propozycji wycofania swoich wojsk za Wielki Mur Chiski na pnocy kraju, pod
warunkiem e nacjonalici zreformuj swe wadze, uznaj japoskie prawa do Mandurii,
zezwol Japoczykom na eksploatacj chiskich z i zgodz si na utworzenie wsplnego
frontu przeciwko komunistom. Rywal Chianga, Wang Jingwei, wyruszy w grudniu do
Indochin, aby nawiza kontakt z japoskimi wadzami w Szanghaju. Uwaa, e sam, jako
lider frakcji pokojowej Kuomintangu, jest oczywistym kandydatem na nastpc Chiang
Kai-sheka. Jednake tylko nieliczni chiscy politycy opowiedzieli si za nim, gdy przeszed
na stron nieprzyjaciela. Wikszy posuch znalazy emocjonalne apele Chianga
o kontynuacj walki w imi wyzwolenia kraju.
Japoczycy, zarzuciwszy strategi niespodziewanych atakw w celu osignicia
szybkiego zwycistwa, postpowali teraz ostroniej. Wobec zbliajcego si wybuchu
wojny w Europie przypuszczali, e niebawem przyjdzie im przerzuci cz znacznych si,
zaangaowanych w Chinach, na inne fronty. Uwaali rwnie, bardzo naiwnie, jeli wzi
pod uwag zbrodnie popenione przez ich onierzy w Chinach, e uda im si zjedna sobie
chisk ludno. Tak wic cho wojska nacjonalistw dalej ponosiy gigantyczne straty,
a rzesze chiskich cywilw wci giny okoo dwudziestu milionw Chiczykw miao
straci ycie do koca wojny w 1945 roku to Japoczycy ograniczyli skal swoich
dziaa wojskowych w Chinach, koncentrujc si gwnie na zwalczaniu ugrupowa
partyzanckich na swoich tyach.
Komunici rekrutowali wielkie zastpy cywilw do swojej partyzantki zgrupowa
w rodzaju 4. Nowej Armii, dziaajcej w dolinie rodkowego biegu Jangcy. Wielu z tych
partyzantw, wywodzcych si z grona lokalnych chopw, byo uzbrojonych tylko
w narzdzia rolnicze albo bambusowe wcznie. Ale po plenum Komitetu Centralnego,
ktre odbyo si w padzierniku 1938 roku, Mao obra konsekwentn strategi . Oddziay
29

komunistyczne miay zaprzesta walki z Japoczykami, chyba e same zostan

zaatakowane. Winny za to gromadzi siy do odbierania terytoriw nacjonalistom. Mao
wyjani, e Chiang Kai-shek to ich gwny przeciwnik, wrg numer jeden.
Japoskie obawy na prowincji wizay si z majcymi na celu sterroryzowanie
chiskiej ludnoci masakrami i zbiorowymi gwatami. Cesarscy onierze rozpoczynali od
zabijania wszystkich modych mczyzn w wioskach. Powizali ich razem, a potem
rozupywali im czaszki mieczami . Potem zajmowali si kobietami. Kapral Nakamura
30

napisa w swoim dzienniku we wrzeniu 1938 roku o ekspedycji do Lukuochen,

miejscowoci na poudnie od Nankinu: Wkroczylimy do wsi i przeszukalimy kade
domostwo. Prbowalimy wyapywa najadniejsze dziewczta. Takie uganianie si trwao
dwie godziny. Niura zastrzeli jedn, bo to by jej pierwszy raz i bya brzydka, a reszta
z nas si naigrywaa . Zarwno gwaty w Nankinie, jak i niezliczone zbrodnie dokonane
31

w okolicach wywoay wrd chopstwa patriotyczny gniew, niewyobraalny przed wojn,

kiedy to tamtejsi wieniacy nie wiedzieli prawie nic o Japonii, a nawet nie traktowali Chin
jako jednolitego kraju.

Nastpna wiksza bitwa rozegraa si dopiero w marcu 1939 roku, kiedy Japoczycy
przerzucili znaczne siy do prowincji Jiangxi, aby zaatakowa jej stolic Nanchang.
Chiczycy stawiali zacity opr, mimo e Japoczycy ponownie uyli gazw bojowych.
Dwudziestego sidmego marca miasto zostao zdobyte po zaartych zmaganiach o kady
dom. Setki tysicy uciekinierw wyruszyo na zachd, uginajc si pod ciarem dobytku
w tobokach dwiganych na plecach albo pchajc drewniane taczki z tym, co posiadali
kodrami, narzdziami i miseczkami do ryu. Wosy kobiet zmatowiay od kurzu, a staruszki
utykay na swoich wykolawionych stopach.
Generalissimus Chiang Kai-shek rozkaza przeprowadzenie kontrataku w celu
odzyskania Nanchangu. To zaskoczyo Japoczykw; nacjonalici wdarli si do miasta pod
koniec kwietnia, ale to wszystko, na co ich byo sta. Chiang, ktry wczeniej zagrozi
dowdcom oddziaw mierci, jeeli nie odbij miasta, musia wyda zgod na odwrt.
Wkrtce po radziecko-japoskich starciach w maju nad Chalchyn gol, ktrych
przebieg skoni Stalina do powierzenia dowdztwa nad wojskami dalekowschodnimi
ukowowi gwny sowiecki doradca wojskowy przy Chiang Kai-sheku przekona
chiskiego generalissimusa do przeprowadzenia duej kontrofensywy, by odzyska Wuhan.
Stalin zwodzi Chianga, dajc mu do zrozumienia, e jest bliski zawarcia porozumienia
z Brytyjczykami, podczas gdy w istocie skania si ju ku ukadowi z nazistowskimi
Niemcami. Ale Chiang gra na zwok, susznie podejrzewajc, e Stalin po prostu chce
zaagodzenia sytuacji na sowieckich obszarach granicznych. Chiskich nacjonalistw
bardzo niepokoia rozbudowa si komunistycznych i wzmoone wsparcie Stalina udzielane
Mao. A jednak Chiang wykalkulowa, i zasadniczy cel radzieckiego dyktatora to
podtrzymanie Kuomintangu w wojnie z Japoni, uzna wic, e moe powstrzyma
ekspansj wojsk komunistycznych. Doprowadzio to do wielu krwawych potyczek,
w ktrych, wedle danych chiskich komunistw, zgino jedenacie tysicy ludzi .
32

Mimo e Changsha zostaa w poowie strawiona przez tragiczny w skutkach poar,

Japoczykom nadal zaleao na zdobyciu tego miasta ze wzgldu na jego znaczenie
strategiczne. Changsha stanowia oczywisty cel, lec na szlaku kolejowym czcym
Kanton z Wuhanem oba te orodki byy w tym czasie okupowane przez silne japoskie
zgrupowania. Zdobycie Changshy odcioby wojska nacjonalistyczne w ich zachodniej
syczuaskiej twierdzy. Japoczycy rozpoczli atak w sierpniu, czyli w tym samym czasie,
gdy ich towarzysze broni z Armii Kwantuskiej walczyli z formacjami generaa ukowa
daleko na pnocy.
Trzynastego wrzenia, kiedy wojska niemieckie wdzieray si w gb Polski,
Japoczycy uderzyli na Changsh siami stu dwudziestu tysicy onierzy zgrupowanych
w szeciu dywizjach. Plan nacjonalistw polega na pocztkowym powolnym,
zorganizowanym odwrocie bez przerywania walk, skonieniu Japoczykw do szybkiego
wkroczenia do miasta i wreszcie na niespodziewanym chiskim kontrataku oskrzydlajcym.
Chiang Kai-shek ju wczeniej zauway, e Japoczycy przejawiaj skonno do
zbytniego rozpraszania si. Ich rywalizujcy z sob dowdcy, dni zwycistw, nacierali,
nie liczc si z pooeniem innych formacji na ich flankach. Szkolenie, prowadzone
w wojsku chiskim po utracie Wuhanu, wydao owoce i puapka zadziaaa. Strona chiska
twierdzia, e japoskie wojsko stracio w tej bitwie czterdzieci tysicy onierzy.

Owego sierpnia, kiedy ukow zwycia w walkach nad Chalchyn gol, Stalin za
najwaniejsze uwaa uniknicie eskalacji konfliktu z Japoni w czasie, gdy podejmowa
tajne rokowania z Niemcami. A jednak oficjalna wiadomo o zawarciu paktu
nazistowsko-sowieckiego wstrzsna japoskimi przywdcami do gbi. Wprost nie
potrafili uwierzy, e ich niemieccy sprzymierzecy mogli pj na ukady
z komunistycznym diabem. Rwnoczenie niech Stalina do dalszej walki
z Japoczykami po zwycistwie odniesionym przez ukowa stanowia silny cios dla
chiskich nacjonalistw. Rozejm na mongolskich i syberyjskich granicach umoliwi
Japoczykom skupienie si na zmaganiach z Chiczykami bez koniecznoci ogldania si na
Sowietw na pnocy.
Chiang Kai-shek lka si, e Zwizek Radziecki i Japonia mog zawrze potajemne
porozumienie i dokona rozbioru Chin, na podobiestwo nazistowsko-radzieckiego
podziau Polski we wrzeniu. Z kolei Mao taka ewentualno bya na rk, gdy dziki
temu znacznie zwikszyby zakres swojej wadzy kosztem nacjonalistw. Chianga wielce
zaniepokoi te fakt znacznego ograniczenia pomocy militarnej dla Kuomintangu.
Wrzeniowy wybuch wojny w Europie oznacza natomiast, e gasy nadzieje na wsparcie
ze strony Brytyjczykw i Francuzw.
Dla chiskich nacjonalistw brak pomocy zagranicznej stawa si coraz bardziej
dotkliwy, zwaszcza po utracie przez nich gwnych orodkw przemysowych i wpyww
z podatkw. Japoska inwazja niosa nie tylko zagroenie czysto militarne. Niszczay plony
i zapasy ywnoci. Narasta bandytyzm, a dezerterzy i maruderzy tworzyli grasujce gangi.
Dziesitki milionw uchodcw prbowao ucieka na zachd kraju, choby po to, aby
uchroni ony i crki przed okruciestwami japoskich onierzy. Fatalne warunki
sanitarne panujce w przeludnionych miastach prowadziy do wybuchw epidemii cholery.
Malaria rozprzestrzeniaa si na regiony objte masowymi wdrwkami ludnoci.
Rozpanoszy si te dur plamisty, to przenoszone przez wszy przeklestwo uciekinierw.
Chocia podejmowano wielkie starania na rzecz poprawy stanu chiskich sub
medycznych, wojskowych i cywilnych, to nieliczni lekarze nie mogli zbytnio pomc
uchodcom, ktrzy cierpieli na grzybic, wierzb, jaglic i inne choroby wywoane ndz
pogarszan przez skrajne niedoywienie.
A jednak nadzwyczaj uskrzydleni sukcesami w Changshy nacjonalici przeprowadzili
seri kontrnatar w ramach zimowej ofensywy w caych rodkowych Chinach.
Zamierzali przeci linie zaopatrzeniowe wysunitych japoskich garnizonw, zakcajc
transport rzeczny na Jangcy i niszczc poczenia kolejowe. Ale kiedy tylko w listopadzie
zaczy si ataki wojsk Kuomintangu, Japoczycy przeprowadzili desant morski
w poudniowo-zachodniej prowincji Kuangsi. Dwudziestego czwartego listopada zajli
miasto Nanning i zagrozili linii kolejowej czcej Chiny z Indochinami Francuskimi.
Nieliczne oddziay nacjonalistw w tym regionie zostay zaskoczone i pospiesznie si
wycofay. Chiang Kai-shek rzuci tam do walki odwody, a zmagania, ktre trway przez
dwa tygodnie, miay bardzo krwawy przebieg. Japoczycy utrzymywali, e tylko w jednej
z bitew zabili dwadziecia pi tysicy Chiczykw. Inne japoskie akcje zaczepne dalej
na pnocy doprowadziy do opanowania przez najedcw obszarw wanych dla
nacjonalistw, skd czerpali zboe i rezerwy ludzkie. Ponadto Japoczycy rozbudowywali
w Chinach swoje lotnictwo bombowe, przeprowadzajc naloty na gbokie zaplecze
Kuomintangu i niszczc now stolic nacjonalistw w Chongqingu. Tymczasem komunici
potajemnie wynegocjowali z Japoczykami w centralnych Chinach porozumienie, na mocy
ktrego zobowizywali si nie atakowa linii kolejowych, pod warunkiem e Japoczycy
pozostawi w spokoju komunistyczn 4. Now Armi, dziaajc na terenach wiejskich.
Sytuacja na wiecie nie sprzyjaa chiskim nacjonalistom, gdy Stalin zawar sojusz
z Niemcami i ostrzeg Chiang Kai-sheka, aby ten nie prbowa konszachtw z Wielk
Brytani i Francj. Radziecki przywdca obawia si, e Brytyjczycy, podobnie jak
Chiczycy, chc go wplta w wojn z Japoni. W grudniu 1939 roku, w czasie wojny
zimowej ZSRR z Finlandi, chiscy nacjonalici stanli przed powanym dylematem, gdy
gosowano nad wydaleniem Zwizku Radzieckiego z Ligi Narodw. Chiczycy nie chcieli
prowokowa Stalina, a zarazem nie mogli skorzysta z prawa weta, gdy rozdranioby to
zachodnie demokracje. Ostatecznie chiski przedstawiciel wstrzyma si od gosu. To
zirytowao Moskw, a rwnoczenie nie zadowolio Brytyjczykw i Francuzw. Sowieci
znacznie zredukowali dostawy sprztu wojskowego do Chin, ktre dopiero po upywie
roku osigny wczeniejszy poziom. Aby zmikczy nieco Stalina, Chiang Kai-shek
rozsiewa pogoski o swoim deniu do rokowa pokojowych z Japoczykami.
Mimo wszystko nacjonalici z Chin pokadali coraz wiksze nadzieje na przyszo
w Stanach Zjednoczonych, ktre zaczy potpia japosk agresj i wzmacnia wasne
bazy na Pacyfiku. Jednak Chiang Kai-shek sta te w obliczu wewntrznych trudnoci.
Chiska Partia Komunistyczna pod wodz Mao stale rosa w si, umacniajc si na
obszarach pooonych za japoskimi liniami i goszc, e pokona Kuomintang po
zakoczeniu wojny chisko-japoskiej. Trzydziestego marca 1945 roku Japoczycy
zorganizowali w Nankinie narodowy rzd Wang Jingweia, zoony z przedstawicieli
odamu zwanego Zreformowan Chisk Parti Narodow. Prawdziwi chiscy
nacjonalici uznali jego szefa za przestpczego zdrajc . Obawiali si przy tym jednak, 33

e rzd Wanga moe zosta uznany nie tylko przez Niemcy i Wochy, czyli jedynych
europejskich sprzymierzecw Japonii, ale i przez inne pastwa.

1 A. Smedley, China Fights Back, London 1938, s. 30.

2 Ibidem, s. 28.
3 T.H. White, A. Jacoby, Thunder Out of China, New York 1946, s. xiii.
4 A. Smedley, China Fights Back, op. cit., s. 31.
5 Cy t. za: S. Mackinnon, The Defense of the Central Yangtze, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 184.
6 Cy t. za: E.J. Drea, The Japanese Army on the Eve of War, w: ibidem, s. 107.
7 Zob. T. Yang, Chiang Kai-shek and the Battles of Shanghai and Nanjing, w: ibidem, s. 143.
8 A. Smedley, China Fights Back, op. cit., s. 132.
9 J. Chang, J. Halliday, Mao. The Unknown Story, London 2007, s. 245246.
10 D. Lary, The Chinese People at War. Human Suffering and Social Transformation, 19371945, Cambridge 2010, s. 2223.
11 Walki o Szanghaj zob. T. Yang, Chiang Kai-shek and the Battles of Shanghai and Nanjing, op. cit., s. 145154.
12 Na temat uy cia ipery tu i bomb zapalajcy ch zob.: H. Satoshi, Japanese Operations from July to December 1937, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 176.
13 Ibidem, s. 179.
14 Doktor Rosen do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagraniczny ch, 20 sty cznia 1938 r., cy t. za: J. Rabe, The Good German of Nanking. The Diaries of John Rabe, New York 1998, s. 145. Dziennik Rabego,
dy rektora lokalnej filii Siemensa i organizatora midzy narodowej strefy bezpieczestwa w Chinach, stanowi najbardziej wiary godn relacj na temat zbrodni popeniony ch w Nankinie.
15 O przy gotowaniu japoskich onierzy zob. H. Kawano, Japanese Combat Morale, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 332334.
16 Kondo Hajime, cy t. za: L. Rees, Kaci i ofiary. Okruciestwa II wojny wiatowej i ich sprawcy, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 2008, s. 69.
17 Ze zdoby tego przez Chiczy kw dziennika kaprala Nakamury, cy t. za: A. Smedley, Battle Hymn of China, London 1944, s. 186.
18 Toshio Shimada, cy t. za: H. Kawano, Japanese Combat Morale, op. cit., s. 341.
19 J. Rabe, The Good German of Nanking, op. cit., s. 148 (22 sty cznia 1938 r.).
20 Ibidem, s. 172.
21 A. Smedley, China Fights Back, op. cit., s. 227 i 230.
22 D. Lary, The Chinese People at War, op. cit., s. 25.
23 H. Kawano, Japanese Combat Morale, op. cit., s. 351.
24 Na temat markietanek i gwatw zob. Y. Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Crimes in World War II, Oxford 1996, s. 9497.
25 A. Smedley, Battle Hymn of China, op. cit., s. 206.
26 R. Tobe, The Japanese Eleventh Army in Central China, 19381941, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 208209.
27 Cy t. za: D. Lary, The Chinese People at War, op. cit., s. 61.
28 J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945. The Diplomacy of Chinese Nationalism, Oxford 1988, s. 4041; oraz M. Hagiwara, Japanese Air Campaigns in China, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven,
The Battle for China, op. cit., s. 245246.
29 Na temat plenum Komitetu Centralnego, wrzesiepadziernik 1938, zob. J. Chang, J. Halliday, Mao, op. cit., s. 260264.
30 A. Smedley, China Fights Back, op. cit., s. 156.
31 Dziennik Nakamury, cy t. za: A. Smedley, Battle Hymn of China, op. cit., s. 185186.
32 Starcia nacjonalistw z komunistami w 1939 roku zob. J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945, op. cit., s. 8182.
33 H. van de Ven, War and Nationalism in China, 19251945, London New York 2003, s. 237.
 ROZDZIA 5

Norwegia i Dania
styczemaj 1940

Hitler chcia pocztkowo, aby atak na Niderlandy i Francj rozpocz si ju

w listopadzie 1939 roku, od razu po przerzuceniu niemieckich dywizji z Polski. Przede
wszystkim pragn uchwyci porty i lotniska nad kanaem La Manche, eby mc uderzy na
Wielk Brytani, ktr uznawa za najgroniejszego przeciwnika. Rozpaczliwie spieszno
mu byo do osignicia rozstrzygajcego zwycistwa na froncie zachodnim, zanim Stany
Zjednoczone zdoaj zainterweniowa.
Niemieckich dowdcw wojskowych ogarn niepokj. Uwaali oni, e starcie
z wielk armi francusk moe doprowadzi do militarnego pata, takiego jak podczas
pierwszej wojny wiatowej. Niemcy nie miay ani zapasu paliw, ani te surowcw na
dugotrwa kampani. Niektrzy z generaw odnosili si te cokolwiek niechtnie do
planw zaatakowania pastw neutralnych, Holandii i Belgii, jednak Hitler ze wciekoci
odrzuca takie skrupuy podobnie jak nieliczne protesty przeciwko zabijaniu polskich
cywilw przez SS. Jeszcze bardziej piekli si na wie, e Wehrmachtowi pozostao
niebezpiecznie mao amunicji i uzbrojenia, zwaszcza bomb i czogw. Nawet krtka
polska kampania uszczuplia ich zapasy, przy okazji wykazujc nisk warto bojow
niemieckich lekkich czogw typu PzKpfw I i II .
1

Hitler obarczy win za to wojskowe suby zaopatrzeniowe, ktre niebawem

powierzy pieczy swego gwnego budowniczego doktora Fritza Todta. Podejmujc
bardzo typow dla siebie decyzj, Fhrer postanowi zuy wszelkie rezerwy surowcw
bez ogldania si na przyszo i koszty pniejszych wojennych lat . Mona je bdzie
2

uzupeni, utrzymywa, gdy tylko Wehrmacht zajmie grnicze i hutnicze obszary Holandii,
Belgii, Francji i Luksemburga.
Mglista pogoda pn jesieni 1939 roku zmusia jednak Hitlera do pogodzenia si
z tym, e Luftwaffe nie moga zapewni niezbdnego wsparcia powietrznego w czasie
wyznaczonej na listopad nowej kampanii. (Intrygujcy charakter maj spekulacje, na ile
odmienny przebieg miaaby owa kampania, gdyby Hitler uderzy na froncie zachodnim
wtedy, a nie sze miesicy pniej). Wdz poleci zatem przygotowanie planw ataku na
neutraln Holandi w poowie stycznia 1940 roku. Zdumiewajce, e i Holendrzy,
i Belgowie zostali o tym ostrzeeni przez woskiego ministra spraw zagranicznych.
Wynikao to z faktu, e wielu Wochw, zwaszcza ministra spraw zagranicznych
Mussoliniego hrabiego Ciano zirytowao pospieszne denie Niemiec do rozptania wojny
we wrzeniu. Obawiali si sami, e w basenie rdziemnomorskim Brytyjczycy
przeprowadz prewencyjne uderzenie na ich kraj. Ponadto pukownik Hans Oster,
antynazista z Abwehry (niemieckiego wywiadu wojskowego), przekaza stosowne
informacje holenderskiemu attach wojskowemu w Berlinie. Nastpnie, 10 stycznia 1940
roku, zaoga niemieckiego samolotu cznikowego zagubia si w gstych chmurach
i przymusowo wyldowaa na belgijskim terytorium. Oficer sztabowy Luftwaffe, ktry mia
przy sobie kopi planw ataku na Holandi, usiowa zniszczy te dokumenty, ale belgijscy
onierze przybyli na miejsce, zanim mu si to udao.
Jak na ironi, taki obrt wypadkw okaza si wyjtkowo niefortunny dla aliantw.
Przypuszczajc, e niemiecka agresja nastpi ju wkrtce, niezwocznie przesunli nad
sam granic swoje wojska w pnocno-wschodniej Francji, tym samym zdradzajc
wasne plany. Hitler i OKW uznali, e trzeba przemyle na nowo strategi. Alternatywnym
planem bya byskotliwa koncepcja generaa porucznika Ericha von Mansteina, zgodnie
z ktr naleao rzuci do ataku niemieckie dywizje pancerne przez Ardeny, a potem
zwrci si ku kanaowi La Manche, odcinajc brytyjskie i francuskie armie wkraczajce
na obszar Belgii. Wielokrotnie odraczany przez Hitlera termin ataku upi czujno wojsk
sprzymierzonych, prnujcych na francuskim pograniczu. Wielu alianckich onierzy,
a nawet stratedzy z brytyjskiego Ministerstwa Wojny, zaczynali wierzy, e Hitler nigdy nie
zdobdzie si na odwag uderzenia na Francj.
 Niemiecka inwazja na Dani i Norwegi (kwiecieczerwiec 1940)

Admira Raeder, w odrnieniu od starszych rang dowdcw niemieckich wojsk

ldowych, w peni popiera agresywn strategi Hitlera. Poszed w tym jeszcze dalej,
przekonujc Fhrera, i naley wczy w plany inwazj na Norwegi, aeby zabezpieczy
flanki niemieckiej marynarce wojennej w celu przeprowadzenia atakw na brytyjskie
transporty morskie. Posuy si te argumentem, e trzeba uchwyci Narwik, port na
pnocy Norwegii, przez ktry przechodzi szwedzka ruda elaza, tak nieodzowna dla
niemieckiego przemysu wojennego. Sprowadzi Vidkuna Quislinga, przywdc
pronazistowskiej norweskiej partii, na spotkanie z Hitlerem, by ten przekona Fhrera, e
zajcie Norwegii przez Niemcy jest konieczne. Raedera niepokoia bowiem groba
brytyjsko-francuskiej interwencji w Norwegii w ramach planu niesienia pomocy Finom.
Gdyby brytyjska flota usadowia si na pnocy Norwegii, mogaby odci akwen Batyku.
Take Himmler zerka asym okiem na Skandynawi, chcc prowadzi tam rekrutacj do
formacji wojskowych Waffen-SS. Jednake nazistowskie prby infiltrowania pastw
skandynawskich nie przynosiy takiego powodzenia, jakiego spodziewano si
w Niemczech.
Nazici nie wiedzieli, e Churchill pocztkowo planowa nie tylko odcicie Batyku.
Wojowniczy pierwszy lord Admiralicji chcia przenie dziaania zbrojne na Morze
Batyckie za spraw skierowania tam floty nawodnej, jednak, na szczcie dla Royal Navy,
z operacji Catherine nic nie wyszo. Churchill domaga si rwnie przerwania dostaw
szwedzkiej rudy elaza do Niemiec z portu w Narwiku, ale Chamberlain i jego gabinet
wojenny przeciwstawiali si zdecydowanie pogwaceniu norweskiej neutralnoci.
Wtedy Chamberlain postanowi podj skalkulowane ryzyko. Szesnastego lutego
HMS Cossack, brytyjski niszczyciel klasy Tribal, przechwyci na norweskich wodach
Altmarka, jednostk zaopatrujc okrt liniowy Admiral Graf Spee, uwalniajc
przewoon na Altmarku grup brytyjskich jecw marynarzy z zatopionych statkw
transportowych. Sawne zawoanie oddziau abordaowego, skierowane do winiw
przetrzymywanych pod pokadem Flota przybywa! wywoao zachwyt brytyjskiej
opinii publicznej, znoszcej utrudnienia zwizane z wojn, ktra na razie miaa tak
niemrawy przebieg. W odpowiedzi Kriegsmarine wysaa w morze wicej okrtw. Ale 22
lutego dwa niemieckie niszczyciele zostay zaatakowane przez bombowce Heinkel He 111,
poniewa Luftwaffe nie powiadomiono w por, e operoway na tamtych akwenach.
Niszczyciele te, uszkodzone, weszy na miny; oba zatony .
3

Wtedy niemieckie okrty wojenne wezwano do powrotu do baz, cho z nieco innego
powodu. Pierwszego marca Hitler wyda rozkazy podjcia przygotowa do inwazji na
Dani i Norwegi operacji wymagajcej zaangaowania prawie caych dostpnych si
nawodnych Kriegsmarine. Jego decyzja bardzo zaniepokoia dowdcw niemieckich
wojsk ldowych oraz Luftwaffe, ktrzy uwaali, e ju stoj przed powanymi problemami,
zwizanymi z planami uderzenia na Francj. Dywersyjny atak na Norwegi, podjty tu
wczeniej, mg si okaza katastrofalny. Wcieka si zwaszcza Gring, cho gwnie
dlatego, e poczu si zlekcewaony. Uzna, e zawczasu nie skonsultowano z nim naleycie
tej decyzji.
Sidmego marca Hitler podpisa stosown dyrektyw. Niemcy byli przekonani, e
trzeba si spieszy, gdy rozpoznanie lotnicze donosio o koncentracji si Royal Navy
w Scapa Flow zakadano, e w ramach przygotowa do desantu na norweskim wybrzeu.
Jednak kilka dni pniej nowiny o zakoczeniu sowiecko-fiskiego konfliktu zbrojnego
wywoay w niemieckim naczelnym dowdztwie mieszane uczucia. Nawet stratedzy
z Kriegsmarine, ktrzy od dawna naciskali na interwencj militarn w Norwegii, teraz
uznali, e napicie nieco si rozadowao, gdy Brytyjczycy i Francuzi utracili pretekst
uzasadniajcy ewentualne ldowanie w Skandynawii. Ale Hitler i niektrzy inni, w tym
admira Raeder, uwaali, e przygotowania zaszy ju tak daleko, i zaplanowan operacj
trzeba przeprowadzi. Poza tym niemiecka okupacja Norwegii wywieraaby bardzo
skuteczny nacisk na Szwecj, aby ta nie przerywaa dostaw rud elaza do Rzeszy.
Hitlerowi za przypad do gustu pomys zorganizowania niemieckich baz niedaleko
wschodnich wybrzey Wielkiej Brytanii, uatwiajcych Kriegsmarine dostp do wd
pnocnego Atlantyku.
Termin jednoczesnej inwazji na Norwegi (Weserbung Nord), siami szeciu dywizji
piechoty, oraz na Dani (Weserbung Sd), z uyciem dwch dywizji piechoty
i zmotoryzowanej brygady, ustalono na 9 kwietnia. Transportowce, eskortowane przez
okrty Kriegsmarine, miay wysadzi na brzeg wojska w kilku punktach, w tym w Narwiku,
Trondheim i Bergen. Dziesity Korpus Lotniczy Luftwaffe otrzyma zadanie zrzucenia
spadochroniarzy i oddziaw powietrznodesantowych w innych miejscach, zwaszcza
w Oslo. Kopenhag i siedem innych waniejszych miast w Danii miano zaatakowa z ldu
i morza. W OKW sdzono, e trwa swoisty wycig z Brytyjczykami, ale w istocie Niemcy
znacznie wyprzedzili przeciwnika.
Chamberlain, niewiadomy tych niemieckich planw, poniecha skierowania
brytyjsko-francuskich si ekspedycyjnych do Norwegii i Finlandii po zawarciu rozejmu
przez Sowietw i Finw. Byo to sprzeczne z sugestiami szefa Sztabu Imperialnego
generaa Edmunda Ironsidea. Chamberlain, ktry lka si rozszerzenia dziaa wojennych
na neutraln Skandynawi, liczy na rozpad sojuszu Niemiec ze Zwizkiem Radzieckim.
Ale bierno aliantw i ich pobone nadzieje, e uda si prowadzi t wojn w zgodzie
z zasadami ustalonymi przez Lig Narodw, raczej nie mogy zrobi wraenia na ich
przeciwnikach.
Daladier, podwczas nadal francuski premier, opowiada si za przyjciem duo
agresywniejszej strategii, byle tylko oznaczaa ona utrzymanie dziaa wojennych z dala od
Francji. Oprcz pomysu zbombardowania Baku i kaukaskich pl naftowych ktry to
zamys przeraa Chamberlaina Daladier chcia te zajcia okrgu grniczego Petsamo
w pnocnej Finlandii w pobliu radzieckiej bazy morskiej w Murmasku. Ponadto
opowiada si stanowczo za ldowaniem na norweskim wybrzeu i roztoczeniem cisej
kontroli na wodach Morza Pnocnego, aby szwedzka ruda elaza nie moga dociera do
Niemiec. Jednake Brytyjczycy podejrzewali, e francuskiemu premierowi chodzi
o przeniesienie dziaa zbrojnych do Skandynawii, aby tym samym ograniczy ryzyko
niemieckiego ataku na Francj. Uwaali tak czciowo dlatego, e Daladier uparcie
sprzeciwia si brytyjskiemu planowi sparaliowania transportu rzecznego na Renie za
pomoc zrzucenia min. Tak czy owak, Daladier zosta zmuszony do ustpienia ze
stanowiska premiera 20 marca. Paul Reynaud przej po nim ten urzd, a tymczasem
Daladier zosta ministrem wojny.
Spory toczone przez aliantw na temat planw rnych operacji oznaczay
marnowanie cennego czasu. Daladier zmusi Reynauda do dalszego przeciwstawiania si
minowaniu Renu. Brytyjczycy przystali na francusk koncepcj zaminowania wd opodal
Narwiku, co przeprowadzono 8 kwietnia. Churchill domaga si postawienia w stan
gotowoci si desantowych i by pewien, e Niemcy zareaguj, lecz Chamberlain nadal
wykazywa si przesadn ostronoci.
Brytyjczycy nie wiedzieli, e silny niemiecki zesp morski, z zaokrtowan piechot,
wypyn ju 7 kwietnia z Wilhelmshaven do Trondheim i Narwiku w pnocnej czci
Norwegii. Krownikom liniowym Gneisenau i Scharnhorst towarzyszyy ciki
krownik Admiral Hipper i czternacie niszczycieli. Cztery inne grupy skieroway si
ku portom na poudniu Norwegii.
Brytyjskie lotnictwo wykryo gwne nieprzyjacielskie zgrupowanie pod
dowdztwem wiceadmiraa Gnthera Ltjensa. Bombowce RAF-u przeprowadziy atak,
ale ani jedna bomba nie trafia w cel. Brytyjska Home Fleet (Flota Atlantycka) pod
komend admiraa Charlesa Forbesa wysza w morze ze Scapa Flow, ale nie moga
dogoni niemieckich okrtw. Interweniowa by w stanie tylko krownik liniowy HMS
Renown wraz z eskort niszczycieli, osaniajcy minowanie wd w pobliu Narwiku.
Jeden z tyche niszczycieli, HMS Glowworm, dostrzeg niemiecki niszczyciel i puci
si w pogo, ale Ltjens wprowadzi do walki Hippera, ktry zatopi Glowworma,
usiujcego staranowa wrogi okrt.
Dowdztwo Royal Navy, zdecydowane skoncentrowa swoje siy do walnej bitwy
morskiej, wydao rozkaz zejcia na ld oddziaom gotowym do wyruszenia do Narwiku
i Trondheim. Jednake okrtom Home Fleet nie powiodo si przechwycenie gwnych
niemieckich si inwazyjnych. To dao Ltjensowi czas na skierowanie swoich niszczycieli
do Narwiku, a o wicie 9 kwietnia jego eskadra natkna si na krownik Renown.
Zaoga Renowna, prezentujc imponujc skuteczno w prowadzeniu ostrzau na
penym morzu, trafia Gneisenaua i uszkodzia Scharnhorsta, co zmusio Ltjensa do
przejciowego wycofania si z walki, by przeprowadzi dorane naprawy na obu tych
okrtach.
Tymczasem niemieckie niszczyciele, zatopiwszy dwa mniejsze norweskie okrty
wojenne, wysadziy onierzy na ld, a ci zajli Narwik. Dziewitego kwietnia Hipper
i towarzyszce mu niszczyciele wysadziy desant w Trondheim, a jeszcze inny zesp
wpyn do portu w Bergen. Spadochroniarze i dwa przewiezione drog powietrzn
bataliony piechoty opanoway Stavanger. Zdobycie Oslo okazao si znacznie trudniejszym
zadaniem, mimo e Kriegsmarine skierowaa tam nowy ciki krownik Blcher
i pancernik kieszonkowy Ltzow (wczeniej noszcy nazw Deutschland). Norweskie
nabrzene baterie artyleryjskie i wyrzutnie torpedowe zatopiy Blchera, a uszkodzony
Ltzow musia si wycofa.
Nastpnego poranka w Narwiku pi brytyjskich niszczycieli zdoao niespostrzeenie
wpyn do tamtejszego fiordu. Intensywne opady niegu sprawiy, e nie dostrzegy ich
zaogi U-Bootw patrolujcych przybrzene wody. W rezultacie brytyjskie okrty
zaskoczyy pi niemieckich niszczycieli, na ktrych akurat uzupeniano paliwo. Zatopiy
dwa z nich, lecz nastpnie same zostay zaatakowane przez dwa niemieckie niszczyciele
z pobliskich fiordw. Dwa okrty Royal Navy poszy na dno, a trzeci dozna powanych
uszkodze. Nie mogc si wydosta na otwarte morze, pozostae niszczyciele musiay
czeka do 13 kwietnia, kiedy przybyy im z odsiecz pancernik HMS Warspite
i dziewi niszczycieli, zatapiajc znajdujce si tam okrty niemieckie.
W trakcie innych star wzdu norweskiego wybrzea zostay zatopione jeszcze dwa
niemieckie krowniki, Knigsberg i Karlsruhe pierwszy przez bomby
z pokadowych samolotw typu Blackburn Skua, a drugi storpedowany przez okrt
podwodny. Znacznych uszkodze dozna te Ltzow, ktry musia zosta odholowany do
Kilonii. Jednak te poowiczne sukcesy Royal Navy nie udaremniy przerzutu do Norwegii
ponad stu tysicy niemieckich onierzy w cigu jednego miesica.

Zajcie Danii okazao si dla Niemcw atwiejsze. Zdoali wysadzi desant

w Kopenhadze, zanim tamtejsze baterie obrony wybrzea postawiono w stan gotowoci.
Rzd duski poczu si zmuszony do przyjcia warunkw kapitulacyjnych narzuconych
przez Berlin. Jednake Norwedzy nie zgodzili si na pokojow okupacj . Krl, 4

ewakuowany wraz z wadzami z Oslo 9 kwietnia, zarzdzi mobilizacj. Mimo e

niemieckie wojska uchwyciy podczas przeprowadzonego z zaskoczenia ataku wiele baz, to
pozostay w nich izolowane do czasu przybycia silniejszych odwodw.
Ze wzgldu na wspomnian ju, podjt przez Royal Navy decyzj wyokrtowania
onierzy w portach 9 kwietnia, pierwsze alianckie oddziay desantowe wyszy w morze
dopiero dwa dni pniej. Sytuacji nie poprawiaa niecierpliwo Churchilla, co rusz
zmieniajcego zdanie i ingerujcego bez ustanku w plany operacyjne, ku irytacji generaa
Ironsidea i dowdztwa Royal Navy. Tymczasem norweskie wojska zaatakoway bardzo
odwanie niemieck 3. Dywizj Grsk. Poniewa jednak nazistowskie oddziay ju
zdyy si umocni w Narwiku i w Trondheim, Brytyjczycy i Francuzi musieli prbowa
je oskrzydli. Bezporedni szturm na porty znajdujce si w rkach nieprzyjaciela uznano
za zbyt ryzykowny. Dopiero 28 kwietnia brytyjskie formacje, wsparte przez dwa bataliony
francuskiej Legii Cudzoziemskiej i polsk Samodzieln Brygad Strzelcw Podhalaskich,
przystpiy do ldowania. Uchwyciy Narwik i zdoay zniszczy tamtejszy port, lecz
supremacja Luftwaffe w powietrzu spowodowaa, e aliancka operacja bya skazana na
niepowodzenie. W trakcie nastpnego miesica niemiecka ofensywa w Niderlandach i we
Francji wymusia ewakuacj wojsk sprzymierzonych z pnocy kontynentu i kapitulacj si
norweskich.
Norweska rodzina krlewska wraz z rzdem odpyna do Anglii, by stamtd
kontynuowa wojn z najedc. Obsesja Raedera na punkcie koniecznoci zdobycia
Norwegii, ktr to obsesj zarazi Hitlera, przyniosa nazistowskim Niemcom tyle
korzyci, ile problemw. Dowdztwo niemieckich si ldowych przez cay okres wojny
utyskiwao, e okupacja Norwegii wymaga utrzymywania tam bardzo licznych oddziaw,
ktre o wiele bardziej przydayby si na innych frontach. Z perspektywy alianckiej
kampania norweska bya wprost katastrofalna. Chocia okrty Royal Navy zdoay zatopi
poow niszczycieli Kriegsmarine, to czona operacja desantowa sprzymierzonych
wykazaa nieumiejtno wspdziaania rnych rodzajw alianckich si zbrojnych. Poza
tym wielu starszych stopniem oficerw podejrzewao, e za przesadnym entuzjazmem
okazywanym przez Churchilla dla tej akcji krya si niejawna ch wymazania wspomnie
o jego nieudanej ekspedycji dardanelskiej podczas pierwszej wojny wiatowej. Sam
Churchill, do czego pniej prywatnie si przyznawa, ponosi znacznie wiksz
odpowiedzialno za norweskie fiasko ni ta, ktr obarczano Nevillea Chamberlaina.
A jednak, co wiadczy o okrutnej przewrotnoci polityki, wanie za spraw tego
niepowodzenia mia zastpi Chamberlaina na stanowisku premiera Wielkiej Brytanii.

Na granicy francuskiej dziwna wojna, czyli drle de guerre albo, jak nazywali j
Niemcy, Sitzkrieg (wojna na siedzco), potrwaa duej, anieli zaplanowa to Hitler.
Pogardza francusk armi i by pewien, e opr Holendrw uda si przeama
byskawicznie. Potrzebowa do tego odpowiedniego planu, ktry zastpiby ten przekazany
aliantom przez Belgw.
Gwnym dowdcom Wehrmachtu nie podoba si miay projekt generaa von
Mansteina i prbowali go utrci. Ale Manstein, gdy w kocu uzyska dostp do Hitlera,
przekonywa, e niemieckie uderzenie na Holandi i Belgi cignie siy brytyjskie
i francuskie nad granic francusko-belgijsk. Wtedy bdzie mona je odci za spraw
natarcia przez Ardeny i Moz, w kierunku ujcia Sommy oraz Boulogne-sur-Mer. Hitler
podchwyci ten plan, poniewa chcia zada nieprzyjacielowi nokautujce uderzenie . 5

Charakterystyczne, e pniej utrzymywa, i by to wycznie jego pomys. Zoony

pocztkowo z czterech dywizji Brytyjski Korpus Ekspedycyjny (BEF) zaj pozycje wzdu
belgijskiej granicy ju w padzierniku 1939 roku. Do maja 1940 roku zosta powikszony
do jednej dywizji pancernej i dziesiciu dywizji piechoty pod dowdztwem generaa Johna
Verekera Gorta. Lord Gort, mimo e mia pod swoj komend znaczne siy, podlega
formalnie francuskiemu dowdcy sektora pnocno-wschodniego generaowi
Alphonseowi Georgesowi, a take osobliwie niemrawemu francuskiemu
gwnodowodzcemu, generaowi Mauriceowi Gamelinowi. Nie byo wsplnego
alianckiego dowdztwa, znanego z lat pierwszej wojny wiatowej.
Najwikszy problem, przed jakim stanli Gort i Georges, sprowadza si do tego, e
rzd belgijski uparcie nie pozwala na naruszenie neutralnoci Belgii, mimo i wiedzia
o niemieckich planach ataku. Gort i francuscy dowdcy musieli zatem czeka na
rozpoczcie niemieckiej inwazji, by przyj Belgom w sukurs. Holendrzy, ktrym udao si
utrzyma neutralno w pierwszej wojnie wiatowej, jeszcze bardziej starali si nie
prowokowa Niemcw i nie opracowali wsplnych planw obronnych z Francuzami czy
z Belgami. Mieli jednak nadziej, e wojska alianckie udziel zbrojnej pomocy ich maej
i sabo wyposaonej armii, gdy wybuchn walki. Wadze Wielkiego Ksistwa
Luksemburga, cho sympatyzoway ze sprzymierzonymi, wiedziay, e nie mog uczyni
wiele poza zamkniciem swojej granicy i poinformowaniem niemieckich agresorw, i ci
pogwacili luksembursk neutralno.
Plany francuskie miay jeszcze jedn bardzo powan skaz. Linia Maginota
rozcigaa si tylko od granicy szwajcarskiej po poudniowy skraj granicy belgijskiej
naprzeciwko Ardenw. Ani francuscy, ani brytyjscy sztabowcy nie wyobraali sobie, e
Niemcy sprbuj przedrze si przez ten gsto zalesiony, grzysty region. Wprawdzie
Belgowie uprzedzali Francuzw o takim niebezpieczestwie, ale zadufany Gamelin
zlekceway t informacj. Reynaud, ktry przezywa Gamelina filozofem bez nerww , 6

chcia wprawdzie pozbawi go dowdztwa, ale minister wojny Daladier stanowczo si

temu sprzeciwia. Kierownictwo francuskie ogarn parali decyzyjny.
We Francji nietrudno byo zauway, e ta wojna nie cieszy si zbytnim poparciem.
Twierdzenia niemieckiej propagandy, e to Brytyjczycy wcignli Francuzw w ten
konflikt, skutecznie podkopyway wol walki. Nawet francuski sztab generalny pod
kierownictwem generaa Gamelina nie przejawia zbytniego entuzjazmu. Symboliczny gest
solidarnoci, polegajcy na lokalnej akcji zbrojnej koo Saarbrcken we wrzeniu 1939
roku, stanowi niemal zniewag dla Polakw.
Defensywne nastawienie Francji znajdowao odzwierciedlenie w samej organizacji
francuskich si zbrojnych. Wikszo jednostek pancernych, cho francuskie czogi nie
ustpoway parametrami technicznymi niemieckim, bya niedostatecznie wyszkolona. Poza
trzema dywizjami zmotoryzowanymi plus czwart organizowan pospiesznie pod
komend pukownika Charlesa de Gaullea francuskie czogi przydzielono formacjom
piechoty. Wojskom francuskim i brytyjskim brakowao skutecznych dzia
przeciwpancernych brytyjskie armaty dwufuntowe powszechnie okrelano mianem pea-
shooters (rurek do strzelania z ziaren grochu) a ich czno radiowa bya, delikatnie
mwic, prymitywna. W wojnie manewrowej telefony polowe i naziemne linie
telefoniczne okazay si niezbyt przydatne.
Francuskie siy powietrzne nadal znajdoway si w do opakanym stanie. Genera
Joseph Vuillemin pisa do Daladiera ju w czasie kryzysu czechosowackiego w 1938
roku, ostrzegajc, e Luftwaffe szybko zniszczy francuskie eskadry. Od tamtej pory sytuacja
tylko nieznacznie si poprawia. W zwizku z tym Francuzi oczekiwali, e to RAF wemie
na siebie gwny ciar dziaa powietrznych, ale genera broni Air Chief Marshal Hugh
Dowding, szef brytyjskiego lotnictwa myliwskiego (Fighter Command), by zdecydowanie
przeciwny skierowaniu myliwcw RAF-u do Francji. Gwne zadanie Fighter Command
polegao na obronie Wielkiej Brytanii, a poza tym na francuskich lotniskach brakowao
skutecznej obrony przeciwlotniczej. Ponadto ani lotnicy RAF-u, ani te piloci francuskich
si powietrznych nie byli przeszkoleni we wspieraniu wojsk ldowych. Alianci nie
wycignli odpowiednich wnioskw z przebiegu z polskiej kampanii wrzeniowej oraz
z wczeniejszych walk, lekcewac kunszt Luftwaffe w przeprowadzaniu wyprzedzajcych
atakw na nieprzyjacielskie lotniska oraz byskawicznych zagonw jednostek pancernych
niemieckiej armii, ktre dezorientoway siy przeciwnika.
Po kolejnych odroczeniach terminu ataku, spowodowanych po czci kampani
norwesk, a czciowo niesprzyjajcymi prognozami pogody, ustalono ostateczny dzie
niemieckiej inwazji na froncie zachodnim. Pitek 10 maja mia by dniem X. Hitler,
z typow dla siebie nieskromnoci, przewidywa najwiksze zwycistwo w dziejach
wiata . 7

1 O kry zy sie w zaopatrzenia w amunicj zob. A. Tooze, The Wages of Destruction. The Making and the Breaking of the Nazi Economy, London 2006, s. 328357.
2 Gring do generaa majora Thomasa, 30 sty cznia 1940 r., cy t. za: ibidem, s. 357.
3 GSWW, t. II, s. 170171.
4 Ibidem, s. 212.
5 K.H. Frieser, The Blitzkrieg Legend. The 1940 Campaign in the West, Annapolis, MD 2005, s. 7981.
6 A. Horne, To Lose a Battle. France 1940, London 1969, s. 155.
7 GSWW, t. II, s. 280.
 ROZDZIA 6

Ofensywa na Zachodzie
maj 1940

Czwartek 9 maja 1940 roku na wikszoci obszarw pnocno-zachodniej Europy by

piknym wiosennym dniem. Pewien korespondent wojenny zauway, e belgijscy onierze
sadz bratki wok swoich koszar . Wczeniej kryy pogoski o niemieckim ataku,
1

a Niemcy pono dowozili nad granic mosty pontonowe, ale w Brukseli doniesienia te
uznano za nieprawdziwe. Wielu sdzio, e Hitler uderzy na poudnie, na Bakany, a nie na
froncie zachodnim. Tak czy owak, raczej nie wyobraano sobie, e za jednym zamachem
zaatakuje cztery kraje Holandi, Belgi, Luksemburg i Francj.
W Paryu ycie toczyo si normalnie. Stolica wygldaa wyjtkowo piknie.
Kasztanowce zazieleniy si limi. W kawiarniach byo peno klientw. Nadal
rozbrzmiewa szlagier Jattendrai, w ktrego sowach jako nie dopatrywano si ironii.
Na hipodromie Auteuil odbyway si wycigi konne, a eleganckie kobiety toczyy si
w Ritzu. Szczeglnie uderza widok wielu oficerw i onierzy na ulicach. Genera
Gamelin wanie przywrci w wojsku urlopy . Przedziwnym zbiegiem okolicznoci
2

premier Paul Reynaud tego samego przedpoudnia zoy na rce prezydenta Alberta
Lebruna swoj rezygnacj, poniewa Daladier znowu nie zgodzi si na dymisj
gwnodowodzcego.
W Wielkiej Brytanii rozgonia BBC obwiecia, e poprzedniego wieczoru
trzydziestu omiu konserwatystw gosowao przeciwko rzdowi Chamberlaina w Izbie
Gmin po debacie na temat fiaska operacji w Norwegii. Wystpienie Leo Ameryego
atakujce Chamberlaina okazao si ostatecznym ciosem dla brytyjskiego premiera. Amery
zakoczy swoj mow sowami Cromwella rozwizujcego Dugi Parlament w 1653 roku:
Odejd, powiadam, nieche przyjdzie twj kres. W imi Boga, odejd!. Pord tumultu
i skandowania Odejd! Odejd! Odejd! roztrzsiony Chamberlain opuci sal, ledwie
skrywajc emocje.
W trakcie tego sonecznego dnia politycy w Westminsterze i w klubach Saint James
omawiali nastpne kroki albo przyciszonymi, albo wzburzonymi gosami. Kto ma zastpi
Chamberlaina: Churchill czy lord Halifax, minister spraw zagranicznych? Dla wikszoci
konserwatystw osoba Halifaxa stanowia naturaln kandydatur. Wielu nadal nie ufao
Churchillowi, uwaajc go za niebezpiecznego, a nawet pozbawionego skrupuw
indywidualist. Jednake Chamberlain wci prbowa utrzyma ster wadzy. Szuka
porozumienia z parti laburzystowsk, proponujc jej utworzenie koalicji, ale laburzyci
owiadczyli mu wprost, e nie zaakceptuj go jako szefa rzdu. Tego wieczoru
Chamberlainowi przyszo pogodzi si z faktem, e musi ustpi. W ten sposb w Wielkiej
Brytanii zapanowaa polityczna prnia w przededniu potnej niemieckiej ofensywy na
zachodzie.
W Berlinie Hitler dyktowa tekst proklamacji, ktr nazajutrz miano odczyta
niemieckim armiom na froncie zachodnim. Koczya si takimi sowami: Bitwa, ktra
zaczyna si dzisiaj, zadecyduje o losach niemieckiego narodu na nastpne tysic lat . 3

Fhrer z kadym dniem nabiera optymizmu, zwaszcza po sukcesie kampanii norweskiej.

Przewidywa, e Francja skapituluje w cigu szeciu tygodni. miay szturm desantu
szybowcowego na najwaniejsz belgijsk fortec Eben-Emael nad granic holendersk
ekscytowa go najbardziej. Tego popoudnia wyruszy pocigiem specjalnym Amerika do
swojej nowej kwatery gwnej, znanej jako Felsennest (Skalne Gniazdo), na lesistych
wzgrzach masywu Eifel w pobliu Ardenw. O 21.00 haso Danzig rozesano do
dowdztw poszczeglnych grup armii. Prognozy meteorologiczne potwierdzay, e
w nastpnym dniu widoczno bdzie znakomita, co sprzyjao dziaaniom Luftwaffe.
Ofensyw do tego stopnia utrzymywano w tajemnicy, e po odroczeniu ostatniego terminu
ataku niektrzy oficerowie znajdowali si poza swoimi pukami i nie mogli na czas dotrze
do jednostek.
Na pnocnym odcinku, po obu stronach Renu niemiecka 18. Armia szykowaa si do
uderzenia na Holandi, ku Amsterdamowi i Rotterdamowi. Jedna trzecia tych si winna
poda na pnoc od Tilburga i Bredy w kierunku morza. Dalej na poudnie staa 6. Armia
generaa pukownika Waltera von Reichenaua. Celem jej natarcia byy Antwerpia
i Bruksela. W skadzie dowodzonej przez generaa pukownika Gerda von Rundstedta
Grupy Armii A, liczcej cznie czterdzieci pi dywizji, znajdoway si gwne
niemieckie siy pancerne. Czwarta Armia generaa pukownika Gnthera von Klugego
miaa wkroczy do Belgii i maszerowa na Charleroi i Dinant. Uderzenie tych armii od
wschodu na Niderlandy miao w zamierzeniu sprowokowa wojska brytyjskie i francuskie
do szybkiego marszu na pnoc w celu poczenia si z siami belgijskimi i holenderskimi.
Wtedy wanie mia wej w ycie Sichelschnitt, czyli opracowany przez Mansteina plan
cicia sierpem. Dwunasta Armia generaa pukownika Wilhelma Lista otrzymaa zadanie
natarcia przez pnocn cz Luksemburga i belgijskie Ardeny ku Mozie na poudnie od
Givet i okolicom Sedanu scenie wielkiej klski militarnej Francji w 1870 roku.
Po wyjciu nad Moz grupa pancerna pod komend generaa kawalerii Ewalda von
Kleista winna ruszy w kierunku Amiens, Abbeville i ujcia Sommy nad kanaem La
Manche. Powodzenie takiej akcji oznaczao odcicie Brytyjskiego Korpusu
Ekspedycyjnego oraz francuskich 7., 1. i 9. Armii. Tymczasem niemiecka 16. Armia miaa
przedosta si przez poudniowy Luksemburg i ubezpiecza odsonite lewe skrzydo
zgrupowania von Kleista. Grupie Armii C generaa pukownika Wilhelma von Leeba,
dysponujcej dwiema armiami, powierzono zadanie wywierania nacisku na Lini Maginota
nieco dalej na poudniu, aby Francuzi nie mogli skierowa wojsk na pnoc, na pomoc
jednostkom odcitym we Flandrii.
 A zatem lewy sierpowy Mansteina stanowi poniekd zwierciadlane odbicie
prawoskrzydowego planu Schlieffena, zastosowanego przez Niemcw w 1914 roku,
a ktrego powtrki spodziewali si Francuzi. Admira Wilhelm Canaris, szef Abwehry,
prowadzi bardzo skuteczn kampani dezinformacyjn, rozsiewajc w Belgii i gdzie
indziej pogoski, e Niemcy zaplanowali wanie tak operacj. Manstein by przekonany,
e Gamelin skieruje wikszo swoich mobilnych si do Belgii, poniewa alianci
przemiecili wojska ku granicy belgijskiej po zdobyciu niemieckich dokumentw w wyniku
wspomnianej wczeniej katastrofy lotniczej. (Pniej wielu wyszych stopniem oficerw
alianckich uwaao, e wypadek ten zosta wiadomie zaaranowany przez Niemcw,
podczas gdy w istocie tak nie byo, o czym wiadczy furia, w jak wpad na wie o nim
Hitler). W kadym razie przedstawiony przez Mansteina plan wcignicia aliantw na
terytorium Belgii odpowiada jeszcze innym zaoeniom francuskiej strategii. Ot genera
Gamelin, podobnie jak wikszo jego rodakw, wola walczy na obszarze belgijskim,
a nie we francuskiej Flandrii, ktra ucierpiaa tak straszliwie podczas pierwszej wojny
wiatowej.
 Niemiecka inwazja na Niderlandy i Francj (maj 1940)

Hitler chcia take, aby w kampanii powaniejsz rol odegray wojska

powietrznodesantowe i oddziay specjalne. Ju w padzierniku 1939 roku wezwa do
Kancelarii Rzeszy generaa porucznika Kurta Studenta i rozkaza mu podjcie przygotowa
do zdobycia fortecy Eben-Emael i najwaniejszych mostw na Kanale Alberta
z wykorzystaniem grup szturmowych w szybowcach. onierze ze specjalnej formacji
Brandenburg, przebrani w holenderskie mundury, winni uchwyci mosty, podczas gdy
inni, przebrani za turystw, mieli przenikn na obszar Luksemburga tu przed ofensyw.
Gwn operacj desantow, przeprowadzon przez jednostki 7. Dywizji Lotniczej i 22.
Powietrznodesantowej Dywizji Piechoty Luftlande pod dowdztwem generaa
porucznika Hansa von Sponecka, mia by jednak szturm na trzy lotniska koo Hagi.
Oddziaom tym powierzono opanowanie miasta oraz pojmanie czonkw tamtejszego rzdu
i rodziny krlewskiej.
Niemcy prowadzili wiele dziaa dywersyjnych: rozpowszechniali plotki
o koncentrowaniu si gwnie przeciwko Holandii i Belgii, szykowaniu si do szturmu na
Lini Maginota, a nawet pogoski o planach obejcia tego pasma fortyfikacji od poudnia,
z pogwaceniem neutralnoci Szwajcarii. Gamelin by pewien, e niemieckie uderzenie na
Holandi i Belgi okae si gwn operacj Wehrmachtu. Nie zwraca zbytniej uwagi na
sektor Ardenw, przewiadczony, e tamte gsto zalesione wzgrza s nie do przebycia.
Tymczasem ardeskie drogi i drki okazay si wystarczajco dobre dla lekkich
niemieckich czogw, natomiast korony bukw, jode i dbw stanowiy znakomit oson
pancernego zgrupowania von Kleista.
Genera pukownik von Rundstedt dowiedzia si od pewnego eksperta w dziedzinie
analizy zdj lotniczych, e francuskie umocnienia obronne nad Moz znajduj si dopiero
w fazie przygotowywania. W odrnieniu od Luftwaffe, ktra nieustannie przeprowadzaa
loty rozpoznawcze nad alianckimi liniami, lotnictwo francuskie nie chciao posya
samolotw nad terytoria niemieckie. A jednak wywiad wojskowy Gamelina Deuxime
Bureau opracowa uderzajco trafny obraz schematu organizacyjnego niemieckich wojsk.
Ustalono, e Niemcy zgrupowali dywizje pancerne na masywie Eifel opodal Ardenw;
nadto Francuzi odkryli, e przeciwnika szczeglnie interesuj szlaki wiodce z Sedanu do
Abbeville. Francuski attach wojskowy w Bernie, informowany przez bardzo skuteczne
szwajcarskie suby wywiadowcze, ju 30 kwietnia ostrzega sztab Gamelina, e Niemcy
zaatakuj midzy 8 a 10 maja, a Sedan bdzie lea na gwnej osi ich natarcia .
4

Gamelin i inni czoowi francuscy dowdcy mimo wszystko nie liczyli si z tak
grob. Francja to nie Polska, twierdzili. Genera Charles Huntziger, ktrego 2. Armii
powierzono oson okolic Sedanu, dysponowa na tym odcinku frontu zaledwie trzema
zapasowymi dywizjami. Dodatkowo wiedzia, e jego rezerwici nie pal si do walki
i nie s do niej odpowiednio przygotowani. Huntziger doprasza si u Gamelina o cztery
kolejne dywizje, gdy obrona na jego odcinku bya saba, ale Gamelin odmawia . Jednake
5

wedle niektrych relacji Huntziger take okazywa beztrosk, a bardziej wiadom

zagroenia mia by genera Andr Corap, dowodzcy ssiedni 9. Armi . W kadym razie
6

betonowe umocnienia nad Moz, budowane przez cywilnych podwykonawcw, nie miay
nawet otworw strzelniczych skierowanych w odpowiednim kierunku. Pola minowe
i zasieki z drutu kolczastego byy zupenie niewystarczajce, a sugestie utworzenia na
lenych drogach na wschodnim brzegu rzeki doranych zapr ze citych drzew odrzucono,
gdy mogy one przeszkodzi francuskiej kawalerii w kontrnatarciu.
We wczesnych godzinach porannych w pitek 10 maja wieci o niemieckiej napaci dotary
do Brukseli. W caym miecie rozdzwoniy si telefony. Policjanci biegali od hotelu do
hotelu, polecajc portierom budzi wszystkich przebywajcych tam wojskowych.
Oficerowie, pospiesznie ubierajc mundury, wybiegali na ulice, by zatrzyma takswki,
ktre miay ich zawie do odpowiednich pukw i sztabw. O wicie pojawiy si
samoloty Luftwaffe. Belgijskie dwupatowe myliwce wystartoway, aby je przechwyci,
ale ich przestarzae karabiny maszynowe niewiele mogy wskra. Ludno cywiln
w Brukseli obudziy odgosy strzelajcych dzia przeciwlotniczych.
Raporty o nieprzyjacielskim ataku dotary te bardzo wczenie rano do sztabu
Gamelina, lecz tam je zlekcewaono, uznajc za paniczn reakcj na kolejny faszywy
alarm. Gwnodowodzcego wojsk francuskich zbudzono dopiero o 6.30. Jego kwatera
gwna, zorganizowana w redniowiecznym zamku Vincennes na wschodnich obrzeach
Parya, znajdowaa si daleko od rejonu walk, za to blisko orodka wadzy politycznej.
Gamelin by bowiem politykujcym wojskowym, umiejcym utrzyma si na wysokim
stanowisku w bizantyjskim wiecie francuskiej Trzeciej Republiki. W odrnieniu od
zaciekle prawicowego generaa Maximea Weyganda, ktrego zastpi w 1935 roku,
enigmatyczny Gamelin wystrzega si reputacji przeciwnika ustroju republikaskiego.
Gamelinowi, w 1914 roku stosunkowo modemu, zdolnemu sztabowcowi,
przypisywano zasugi w planowaniu bitwy nad Marn; w roku 1940 by drobnej budowy,
skrupulatnym szedziesicioomiolatkiem w nieskazitelnie odprasowanych bryczesach.
Wiele osb zwracao uwag na jego zaskakujco delikatny ucisk doni. Uwielbia
wyrafinowane towarzystwo swoich ulubionych oficerw sztabowych, podzielajcych jego
intelektualne zainteresowania, rozprawiajc z nimi o sztuce, filozofii i literaturze, zupenie
jakby wszyscy oni odgrywali role w nadtym dramacie scenicznym, oderwanym od
realnego wiata. Poniewa Gamelin nie wierzy w czno radiow i nie mia w swoim
sztabie radiostacji, rozkazy wkroczenia na obszar Belgii przekazywano telefonicznie.
Owego poranka francuski naczelny wdz wyraa przekonanie, e Niemcy postpuj
zgodnie z jego przewidywaniami. Pewien sztabowiec widzia go, jak nuci wojskow pie,
przechadzajc si korytarzami.
Wie o niemieckim ataku dotara rwnie do Londynu. Jeden z ministrw uda si
o szstej rano do siedziby Admiralicji, gdzie zasta Winstona Churchilla palcego cygaro
i zajadajcego jajka na boczku. Churchill wyczekiwa na wyniki narady u Chamberlaina.
Podobnie jak krl i wielu czoowych konserwatystw Chamberlain chcia, aby w razie
gdyby sam musia ustpi, jego nastpc zosta lord Halifax. Ale Halifax, oddany sprawie
suenia krajowi, przypuszcza, e Churchill bdzie lepszym od niego wojennym
przywdc, i odmwi objcia premierostwa. Churchill zwrci te uwag na fakt, e
Halifax jako czonek Izby Lordw nie mgby efektywnie kierowa rzdem spoza Izby
Gmin. Tamtego dnia w Wielkiej Brytanii dramatyczne zmiany polityczne przymiy o wiele
powaniejsze wypadki po drugiej stronie kanau La Manche.
Plan Gamelina zakada, e 7. Armia generaa Henriego Girauda na skraju lewego skrzyda
frontu przejdzie szybkim marszem wzdu wybrzea, omijajc Antwerpi, i w okolicach
Bredy poczy siy z armi holendersk. Taki uzupeniajcy element koncepcji wkroczenia
do Niderlandw mia w powany sposb przyczyni si do katastrofy, ktra nastpia, gdy
7. Armia stanowia jedyny wikszy odwd Gamelina w pnocno-wschodniej Francji.
Holendrzy spodziewali si wydatniejszej pomocy, lecz takie oczekiwania byy nader
optymistyczne po ich wczeniejszej odmowie skoordynowania planw dziaa i wobec
znacznej odlegoci do przebycia od francuskiej granicy.
Zgodnie z tak zwanym planem D Gamelina liczce dwadziecia dwie dywizje wojska
belgijskie miay broni linii rzeki Dijle (Dyle) od Antwerpii po Leuven (Louvain). Dalej
Brytyjski Korpus Ekspedycyjny Gorta, z jego dziewicioma dywizjami piechoty i jedn
dywizj pancern, osania praw flank Belgw i lini Dyle na wschd od Brukseli, od
Louvain do Wavre. Na poudniowym skrzydle BEF francuska 1. Armia generaa Georgesa
Blancharda zapeniaa luk midzy Wavre a Namur, natomiast 9. Armia generaa Corapa
miaa utrzyma si na linii Mozy od okolic na poudnie od Namur do obszarw na pnoc
od Sedanu. Niemcy znali ten plan w najdrobniejszych szczegach, bez trudu zamawszy
francuskie szyfry wojskowe .
7

Gamelin zakada, e belgijskie oddziay bronice Kanau Alberta od Antwerpii po

Maastricht zdoaj powstrzymywa Niemcw na tyle dugo, by wojska alianckie zdyy
si przemieci na uprzednio przygotowane, jak sobie wyobraano, pozycje. W teorii plan
D wydawa si zadowalajcym kompromisem, jednak w rzeczywistoci zupenie nie
uwzgldnia tempa i perfidii poczonych operacji Wehrmachtu, przeprowadzonych
z wielk bezwzgldnoci. Sprzymierzeni nie wycignli adnych wnioskw z przebiegu
kampanii w Polsce.
O wicie na froncie zachodnim samoloty Luftwaffe niespodziewanie uderzyy na
lotniska w Holandii, Belgii i we Francji. Messerschmitty niszczyy z broni pokadowej
francuskie maszyny na pasach startowych. Polskich pilotw przeraaa niefrasobliwo
Francuzw i wykazywany przez sojusznikw brak entuzjazmu wobec podejmowania
8

walki z nieprzyjacielem. Dywizjony RAF-u startoway na rozkaz, ale ju w powietrzu nie

bardzo wiedziay, co robi. Bez skutecznych urzdze radarowych naziemna kontrola lotw
niewiele moga dopomc. Mimo to ju pierwszego dnia hurricaney RAF-u zdoay
zestrzeli trzydzieci niemieckich bombowcw, pozbawionych eskorty myliwskiej
jednak dowdztwo Luftwaffe nie powtrzyo ju takiego bdu i rycho zapewnio
samolotom bombowym odpowiedni oson.
Najwiksz odwag wykazali si ci brytyjscy lotnicy, ktrzy w do nowoczesnych,
ale nieudanych lekkich bombowcach Fairey Battle atakowali niemieckie kolumny
nacierajce przez Luksemburg. Samoloty typu Battle, powolne i sabo uzbrojone, okazay
si nadzwyczaj wraliwe na ataki nieprzyjacielskich myliwcw oraz na ogie
przeciwlotniczy. Trzynacie z 32 zostao zestrzelonych, a wszystkie pozostae doznay
uszkodze. Tego dnia Francuzi stracili 56 samolotw z 879, a RAF 49 z 384. Holenderskie
siy powietrzne postraday owego przedpoudnia poow swoich maszyn. Jednake walki
w powietrzu bynajmniej nie miay jednostronnego przebiegu. Luftwaffe te utracia 126
samolotw, w wikszoci transportowych junkersw Ju 52 . 9

Pocztkowo Luftwaffe przeprowadzia gwne uderzenia na Holandi, liczc na

szybkie wyeliminowanie tego kraju z walk, ale take po to, by wzmc wraenie, e do
zasadniczego ataku dojdzie na pnocnym odcinku frontu. Byo to czci tego, co brytyjski
analityk wojskowy Basil Liddell Hart okreli mianem taktyki matadora, majcej na celu
zwabienie w puapk mobilnych si Gamelina.
Niemcy po raz pierwszy na tak skal zastosowali nowatorski element w dziaaniach
zbrojnych: samoloty transportowe Junkers Ju 52, eskortowane przez messerschmitty,
przeprowadziy zrzut oddziaw spadochronowych. Realizacja kluczowego zadania tych
ostatnich, czyli opanowania Hagi przez jednostki 7. Dywizji Lotniczej i 22. Dywizji
Piechoty Luftlande, przyniosa wszak kosztowne fiasko. Wiele z powolnych maszyn
transportowych zostao zestrzelonych podczas lotu i zaledwie poowa desantu dotara na
trzy lotniska w pobliu holenderskiej stolicy. Holendrzy podjli bj, zadajc
spadochroniarzom powane straty, a holenderska rodzina krlewska i rzd tego kraju
zdoay uciec. Inne oddziay wspomnianych niemieckich dywizji opanoway lotnisko
Waalhaven koo Rotterdamu, a take najwaniejsze mosty. Ale operujce nieco dalej na
wschodzie kraju wojska holenderskie zareagoway bardzo szybko, wysadzajc
w powietrze mosty w pobliu Maastricht, zanim onierze niemieckich jednostek
specjalnych w holenderskich mundurach zdyli je opanowa.
Podobno Hitler w swojej kwaterze polowej Felsennest paka z radoci na
wiadomo, e alianci podjci marsz wprost w belgijsk puapk. By te zachwycony tym,
e szturmowemu oddziaowi desantu powietrznego w szybowcach udao si wyldowa
w twierdzy Eben-Emael u zbiegu Mozy i Kanau Alberta. Unieszkodliwi on silny tamtejszy
belgijski garnizon do czasu nadejcia niemieckiej 6. Armii nastpnego wieczoru. Inne
jednostki spadochroniarzy zdobyy mosty na Kanale Alberta, a Niemcy szybko przeamali
gwn lini belgijskiej obrony. Mimo e nie powiodo si zdobycie Hagi przez wojska
powietrznodesantowe, to jednak ldowanie niemieckich spadochroniarzy w gbi Holandii
wywoao popoch i zamieszanie. Kryy niestworzone pogoski o tym, e
spadochroniarze byli przebrani za zakonnice, e Niemcy zrzucali zatrute sodycze,
a czonkowie pitej kolumny dawali sygnay lotnikom przez okienka na poddaszach;
podobne paniczne plotki powtarzano take w Belgii, Francji, a pniej i w Wielkiej
Brytanii.

W Londynie tego dnia, czyli 10 maja, Gabinet Wojenny obradowa a trzykrotnie.

Chamberlain pocztkowo chcia pozosta na stanowisku premiera, twierdzc, e nie
powinno dochodzi do zmian we wadzach, kiedy toczy si bitwa za kanaem La Manche,
ale gdy nadesza wiadomo, i Partia Pracy odmwia mu poparcia, zrozumia, e musi
ustpi. Halifax ponownie odrzuci propozycj objcia premierostwa, wic Chamberlain
pojecha do paacu Buckingham, aby doradzi krlowi Jerzemu VI zawezwanie Churchilla.
Krl, przygnbiony, e jego przyjaciel Halifax nie obejmie najwyszego urzdu
w pastwie, nie mia wyboru.
Gdy tylko Churchill upewni si, e przejmie wadz, niezwocznie zaj si
prowadzeniem wojny i operacj wkroczenia BEF do Belgii. Dwunasty Krlewski Puk
Lansjerw, wyposaony w samochody pancerne, wyruszy o 10.20 jako pierwszy
z zadaniem rozpoznania i osony. Wikszo pozostaych jednostek brytyjskich
wymaszerowaa tego samego dnia. Czoow kolumn 3. Dywizji Piechoty zatrzyma na
granicy belgijski urzdnik, dajc zezwolenia na wjazd do Belgii . W odpowiedzi
10

brytyjska ciarwka po prostu staranowaa graniczny szlaban. Prawie wszystkie drogi

w Belgii zapeniay kolumny pojazdw wojskowych zmierzajcych na pnoc ku linii rzeki
Dijle, do ktrej 12. Puk Lansjerw dotar o osiemnastej.
Fakt, e samoloty Luftwaffe pocztkowo bombardoway lotniska, a potem inne cele
w Holandii, wiza si przynajmniej z tym, i wkraczajce do Belgii armie alianckie nie
byy na razie atakowane z powietrza. Francuzi dziaali nieco bardziej opieszale. Wiele
francuskich formacji wyruszyo dopiero wieczorem . Okazao si to powanym bdem,
11

gdy szosy wkrtce si zapchay uciekinierami podajcymi w przeciwnym kierunku.

Z kolei 7. Armia pospieszya wzdu wybrzey kanau La Manche ku Antwerpii, ale ju
niebawem, dotarszy do poudniowej Holandii, ucierpiaa od skoncentrowanych nalotw
Luftwaffe.
Tamtego upalnego dnia Belgowie wyaniali si z przydronych kawiarni, podajc
strudzonym maszerujcym onierzom kufle z piwem by to gest szczodroci, ktry jednak
nie wzbudzi entuzjazmu wszystkich oficerw i podoficerw. Niektre brytyjskie jednostki
przeszy ulicami Brukseli o zmierzchu. Belgowie stali i wiwatowali pisa pewien
obserwator a onierze w ciarwkach i lekkich transporterach opancerzonych
pozdrawiali ich, machajc rkami. Wszyscy onierze mieli liliowe bzy powtykane w siatki
na hemach i w lufy karabinw. Umiechali si i salutowali, unoszc kciuki gest ten
pocztkowo szokowa Belgw, dla ktrych ma on bardzo nieprzyzwoit wymow, ale
wkrtce zorientowali si, e to tylko oznaka radosnej pewnoci siebie. By to wspaniay
widok, zy cisny si do oczu, gdy ta wojskowa machina podaa naprzd ca swoj
si, skutecznie, w porzdku, z brytyjskimi andarmami wskazujcymi drog na kadym
skrzyowaniu, zupenie jakby kierowali ruchem ulicznym w Londynie w godzinie szczytu .
12

Jednake wielka batalia miaa si rozegra znacznie dalej na poudniowy wschd,

w Ardenach, gdzie atakowaa Grupa Armii A Rundstedta. Dugie kolumny niemieckich
pojazdw przeciskay si przez lasy, ktre skryway je przed wzrokiem alianckich
lotnikw. Powietrzna osona, zoona z myliwskich messerschmittw, bya gotowa do
ataku na nieprzyjacielskie bombowce i samoloty rozpoznawcze. Kady wz czy czog,
ktry uleg awarii, by spychany z drogi. Przestrzegano cile szybkiego tempa marszu,
sama operacja za mimo obaw wielu sztabowcw przebiegaa nawet lepiej, ni si tego
spodziewano. Wszystkie pojazdy Grupy Pancernej von Kleista miay wymalowane
z przodu i z tyu kaduba mae, biae litery K, co zapewniao im bezwzgldne
pierwszestwo przejazdu. Maszerujca piechota i cay pozostay transport musiay
ustpowa im z drogi.
O 4.30 genera wojsk pancernych Heinz Guderian, dowdca XIX Korpusu
Pancernego, przekroczy granic luksembursk wraz z 1. Dywizj Pancern. onierze
z jednostki Brandenburg ju wczeniej opanowali waniejsze skrzyowania i przeprawy.
Luksemburscy andarmi mogli tylko oznajmi onierzom Wehrmachtu, i ci pogwacili
neutralno maego kraju, po czym szli do niewoli. Wielki ksi wraz z rodzin zdoa
w por uciec, nierozpoznany przez niemieckich komandosw.
Nieco dalej na pnocy XLI Korpus Pancerny naciera w kierunku Montherm nad
Moz, a jeszcze dalej, na ich prawym skrzydle, XV Korpus generaa wojsk pancernych
Hermanna Hotha, z 7. Dywizj Pancern generaa majora Erwina Rommla, poda ku
Dinant. Ale kilka niemieckich dywizji pancernych ku swojej konsternacji i powanemu
zaniepokojeniu von Kleista meldowao o opnieniach z powodu wysadzenia mostw
przez belgijskich saperw przydzielonych do formacji szaserw ardeskich.
O wicie 11 maja 7. Dywizja Pancerna Rommla, wraz z 5. Dywizj Pancern
podajc tu za ni i na jej prawej flance, ponownie ruszya naprzd i wysza nad rzek
Ourthe. Osonowe jednostki francuskiej kawalerii zdyy na czas ze zniszczeniem mostw,
ale potem wycofay si po krtkiej wymianie ognia. Dywizyjni saperzy niebawem
zbudowali most pontonowy i rozpocza si przeprawa przez Moz. Rommel zauway, e
w trakcie star jego dywizji z Francuzami Niemcy osigaj najlepsze rezultaty, gdy
niezwocznie otwieraj zmasowany ogie do nieprzyjaciela.
Troch dalej na poudnie XLI Korpus Pancerny generaa porucznika Georga-Hansa
Reinhardta, nacierajcy ku Bastogne i dalej ku Montherm, musia si przejciowo
zatrzyma, gdy cz si Guderiana przejechaa przed jego frontem. W samym XIX
Korpusie Pancernym Guderiana wybucho pewne zamieszane, wywoane zmienianymi co
rusz rozkazami. Ale we francuskich jednostkach osonowych, zoonych z oddziaw
kawalerii wspieranych przez lekkie czogi, take zapanowa niead. Cho stawao si coraz
bardziej oczywiste, e Niemcy nacieraj ku Mozie, francuskie lotnictwo nie atakowao ich
z powietrza. RAF posa do walki osiem kolejnych bombowcw Fairey Battle. Siedem
z nich zostao zestrzelonych, gwnie przez naziemny ogie przeciwlotniczy.
Alianckie lotnictwo, przeprowadzajce naloty na Maastricht i mosty na Kanale
Alberta nieco dalej na pnocnym zachodzie, rwnie ponioso cikie straty, cho ataki te
byy zbyt niemrawe i nastpiy za pno. Niemiecka 18. Armia wdara si do tego czasu
gboko na holenderskie terytorium, kruszc stawiany jej opr. Dowodzona przez
Reichenaua 6. Armia przeprawia si przez Kana Alberta, omina Lige, natomiast inny
korpus zmierza w kierunku Antwerpii.
Brytyjski Korpus Ekspedycyjny, ktry zaj pozycje nad aonie wsk rzeczk Dijle,
oraz maszerujce na wyznaczone stanowiska formacje francuskie nie byy specjalnie
nkane przez Luftwaffe. To zaniepokoio niektrych bystrzejszych oficerw, ktrzy zaczli
si zastanawia, czy przypadkiem nie wpadli w zastawione sida. Chwilowo jednak
najwikszym utrapieniem byy powolne postpy francuskiej 1. Armii, dodatkowo
nadzwyczaj utrudniane przez coraz liczniejsze zastpy belgijskich uchodcw. Miao ich
napyn jeszcze wicej, na co wskazyway sceny rozgrywajce si w Brukseli. Szli,
jechali autami albo na wozach lub osach, niektrych wieziono w wzkach lub nawet na
taczkach. Byli tam modzi na rowerach, starcy i staruszki, niemowlta, wieniaczki
z chustami na gowach, powoono chopskimi zaprzgami obadowanymi materacami,
meblami, garnkami. Dugi rzd zakonnic, z zaczerwienionymi, spoconymi twarzami pod
kornetami, strzepywa kurz z dugich szarych habitw. (...) Obrazy na dworcach
przypominay te z Rosji z czasw rewolucji; ludzie spali na posadzce, toczyli si przy
cianach; kobiety z zapakanymi oseskami, mczyni bladzi i wyczerpani .
13

Dwunastego maja zarwno w Paryu, jak i w Londynie artykuy w gazetach daway do

zrozumienia, e niemieckie natarcie zostao powstrzymane. Sunday Chronicle
obwieszczaa: Rozpacz w Berlinie . Ale w rzeczywistoci niemieckie wojska przebyy
14

Holandi i wyszy nad morze, a niedobitki armii holenderskiej wycofay si na obszar

midzy Amsterdamem, Utrechtem i Rotterdamem. Sidma Armia generaa Girauda, ktra
dotara do poudniowej Holandii, nadal bya intensywnie atakowana przez Luftwaffe.
W Belgii Korpus Kawalerii generaa Rengo Priouxa, stanowicy awangard
opnionej 1. Armii, zdoa odeprze nadmiernie rozcignite niemieckie zagony pancerne
nacierajce na lini Dijle. Ponownie jednak alianckie dywizjony prbujce bombardowa
mosty i nieprzyjacielskie kolumny zostay zdziesitkowane przez niemieckie lekkie baterie
przeciwlotnicze, wyposaone w poczwrne dziaka 20 mm.
Ku pewnemu rozgoryczeniu onierzy Wehrmachtu walczcych o przeprawy na Mozie
niemieckie rozgonie wspominay tylko o zmaganiach w Holandii i pnocnej Belgii.
Mao si mwio o gwnym uderzeniu dalej na poudniu. Byo to przemylan czci
planu odcignicia uwagi aliantw od sektorw koo Sedanu i Dinant. Gamelin wci nie
chcia przyj do wiadomoci zagroenia w grnym biegu Mozy, mimo kilku ostrzee,
niemniej genera Alphonse Georges, dowdca frontu pnocno-wschodniego, stary oficer
o smutnej twarzy wielce szanowany przez Churchilla, zainterweniowa, aby lotnictwo
wsparo sektor pod komend Huntzigera wok Sedanu. Georges, ktrego Gamelin nie
cierpia, w istocie nie powrci do peni zdrowia po powanym zranieniu w pier, jakiego
dozna podczas zamachu na jugosowiaskiego krla Aleksandra w 1934 roku.
Sytuacji nie uatwia niejasny system dowodzenia obowizujcy we francuskiej armii,
opracowany gwnie przez Gamelina, ktry chcia osabi uprawnienia swego zastpcy.
Nawet jednak Georges zareagowa na niebezpieczestwo zbyt pno. Francuskie jednostki
na pnocny wschd od Mozy zostay odrzucone za rzek, a odwrt ten mia miejscami
cakowicie chaotyczny charakter. Pierwsza Dywizja Pancerna Guderiana wkroczya do
Sedanu, nie napotkawszy powaniejszego oporu. Wycofujce si wojska francuskie zdoay
przynajmniej wysadzi w powietrze mosty pod Sedanem, ale ju wczeniej niemieckie
kompanie saperw dowiody sprawnoci w budowie przepraw pontonowych.
 Tego popoudnia 7. Dywizja Pancerna Rommla take wysza nad Moz, nieco bliej
jej ujcia, koo Dinant. Mimo e belgijska stra tylna zniszczya gwny most, strzelcy
niemieckiej 5. Dywizji Pancernej odkryli star grobl w pobliu Houx. Owej nocy, pod
oson gstej nadrzecznej mgy, kilka kompanii przeprawio si przez Moz
i zorganizowao przyczek. Francuska 9. Armia generaa Andrgo Corapa nie zdoaa
w por skierowa oddziaw do obrony tego odcinka.

Trzynastego maja wojska Rommla rozpoczy forsowanie Mozy w dwch innych punktach,
ale znalazy si pod intensywnym ostrzaem zajmujcych dogodne pozycje regularnych
francuskich oddziaw. Rommel postanowi uda si w okolic przeprawy pod Dinant
omiokoowym samochodem pancernym, aby na miejscu oceni sytuacj. Zorientowawszy
si, e w jego opancerzonym pojedzie nie ma granatw dymnych, rozkaza swoim
onierzom podpali kilka pobliskich domw, by wiatr nanis dymy poarw nad
przepraw. Nastpnie, po cigniciu ciszych czogw PzKpfw IV, poleci ich zaogom
ostrzeliwanie francuskich stanowisk po drugiej stronie rzeki i osanianie ogniem
niemieckiej piechoty w duych szturmowych pontonach. Ledwie pierwsze pontony
opuszczono na wod, rozptao si istne pieko pisa pewien oficer z batalionu
rozpoznawczego 7. Dywizji Pancernej. Snajperzy i cika artyleria ostrzeliway
bezbronnych onierzy na rzece. Strzelajc z czogw i swoich dzia, usiowalimy
zneutralizowa opr nieprzyjaciela, ten jednak by dobrze osonity. Atak piechoty utkn
w martwym punkcie .15

Ten dzie zapocztkowa legend Rommla. Jego oficerom wydawao si, e jest
niemal wszdzie: wdrapywa si na czogi, eby kierowa ogniem, towarzyszy saperom
i sam przeby rzek. Jego energia i odwaga sprawiay, e onierze nie ustawali
w wysikach, kiedy szturm wytraca impet. W pewnym momencie Rommel osobicie obj
dowodzenie jednym z batalionw piechoty przeprawiajcych si za Moz, gdy pojawiy
si francuskie czogi. Zgodnie z owianymi legend relacjami Rommel mia nakaza
podkomendnym, niemajcym broni przeciwpancernej, ostrzelanie wozw bojowych
przeciwnika z rac. Zaogi francuskich czogw, mylc, e to smugowe pociski
kumulacyjne, pospiesznie si wycofay. Straty niemieckie byy dotkliwe, jednak do
wieczora Rommel umocni si na dwch przyczkach, pod Houx oraz w rejonie cikich
walk o przepraw w Dinant. Tej nocy saperzy zbudowali mosty pontonowe, po ktrych
mogy przejecha na drugi brzeg rzeki niemieckie czogi.
Tymczasem Guderian, przygotowujc si do przeprawy w okolicach Sedanu, wda si
w gwatowny spr ze swoim zwierzchnikiem, generaem pukownikiem von Kleistem.
Guderian postanowi zignorowa rozkazy Kleista i przekona dowdztwo Luftwaffe, aby
wspomogo realizacj jego planu zmasowanymi atakami samolotw II i VIII Korpusu
Lotniczego. Tym drugim korpusem dowodzi genera major Freiherr Wolfram von
Richthofen, krewniak Czerwonego Barona asa powietrznego z okresu pierwszej wojny
wiatowej oraz byy dowdca Legionu Cndor odpowiedzialnego za zniszczenie
Guerniki. To wanie stukasy Richthofena, uruchamiajc podczas nurkowania swoje syreny,
przezywane trbami jerychoskimi, zasadniczo podkopay morale francuskich oddziaw
bronicych sektora pod Sedanem.
Zdumiewajce, ale francuska artyleria, majc w zasigu ostrzau skupiska niemieckich
pojazdw i onierzy, dostaa rozkaz oszczdzania amunicji. Dowdca tamtejszej
francuskiej dywizji spodziewa si, e Niemcom zajmie kolejne dwa dni podcignicie
dzia polowych i e dopiero wtedy przystpi do forsowania rzeki. Nie zdawa sobie
sprawy, e to stukasy przejy rol latajcej artylerii wspierajcej pancerne szpice; poza
tym niemieckie bombowce nurkujce wykazyway si wielk precyzj w atakowaniu
stanowisk nieprzyjacielskich dzia. Gdy w Sedanie rozszalay si poary w wyniku
cikiego ostrzau i bombardowa, Niemcy zaczli forsowanie rzeki w cikich gumowych
pontonach, wiosujc energicznie. Ponieli spore straty, ale ostatecznie oddziay szturmowe
saperw przedostay si na drugi brzeg i zaatakoway betonowe bunkry miotaczami ognia
i adunkami burzcymi.
Kiedy zapada zmierzch, wrd przeraonych francuskich rezerwistw rozeszy si
pogoski, e niemieckie czogi ju przebyy rzek i wkrtce odetn oddziay obrocw.
czno midzy jednostkami frontowymi a dowdztwami zaamaa si, gdy bomby
uszkodziy napowietrzne linie telefoniczne. Najpierw do odwrotu przystpiy oddziay
francuskiej artylerii, a nastpnie sztab dywizyjny. Francuzw owadna panika. Zapasy
amunicji, oszczdzane na nastpny dzie zmaga, wpady bez walki w rce wroga. Starsi
rezerwici, przezywani krokodylami, ktrzy przeyli pierwsz wojn wiatow, nie
mieli ochoty gin w nierwnej, jak sdzili, walce. Antywojenne broszury Francuskiej
Partii Komunistycznej wywary na wielu defetystyczny wpyw, ale najwicej w tym
wzgldzie zdziaaa niemiecka propaganda, ktra rozgaszaa, e to Brytyjczycy wcignli
Francuzw w now wojn. Zoone przez Reynauda jeszcze w marcu rzdowi w Londynie
solenne zapewnienia, e Francja nie bdzie si staraa o zawarcie separatystycznego
pokoju z Niemcami, tylko wzmogy podejrzenia Brytyjczykw.
Francuscy generaowie, yjcy wspomnieniami wielkiego zwycistwa z roku 1918,
zostali cakowicie zaskoczeni przez byskawiczny rozwj wypadkw. Gamelin, wizytujc
tego dnia sztab generaa Georgesa, wci uwaa, e gwne niemieckie uderzenie nastpi
przez obszar Belgii. Dopiero wieczorem przekona si, e Niemcy przekroczyli ju Moz.
Rozkaza wtedy 2. Armii Huntzigera przeprowadzenie przeciwnatarcia, jednak do czasu
gdy Huntziger odpowiednio rozwin swoje formacje, moliwe okazay si tylko sabe,
lokalne kontrataki.
Zreszt genera Huntziger i tak cakowicie bdnie odczyta zamiary Guderiana.
Przypuszcza, e Niemcom po przeamaniu frontu chodzio o zwrcenie si na poudnie
i wyjcie na tyy Linii Maginota. Wobec tego wzmocni wasne siy na prawym skrzydle,
podczas gdy Guderian atakowa znacznie sabsz lew flank. Upadek Sedanu,
przywoujcy echa kapitulacji Napoleona III w 1870 roku, zasia trwog w sercach
francuskich dowdcw. Nazajutrz wczesnym rankiem 14 maja kapitan Andr Beaufre,
towarzyszcy generaowi Aimmu Doumencowi, zjawi si w kwaterze gwnej generaa
Georgesa. Panowaa atmosfera jak w rodzinie, w ktrej kto umar, napisa pniej
Beaufre. Nasz front zaama si pod Sedanem! oznajmi przybyym Georges. To
katastrofa . Nastpnie wyczerpany nerwowo genera opad na fotel i zapaka.
16

Wraz z uchwyceniem przez wojska niemieckie trzech przyczkw koo Sedanu,

Dinant oraz trzeciego, mniejszego, pod Montherm, gdzie XLI Korpus Pancerny Reinhardta
zaczyna dogania po cikich walkach pozostae zgrupowania pancerne we francuskiej
linii frontu zacz si tworzy prawie osiemdziesiciokilometrowy wyom. Istniaa przy
tym dogodna okazja do zniszczenia wysunitych niemieckich czowek, gdyby francuscy
dowdcy zareagowali szybciej. W rejonie Sedanu generaowi Pierreowi Lafontaineowi,
dowdcy 55. Dywizji Piechoty, ju przydzielono dwa dodatkowe puki piechoty oraz dwa
bataliony lekkich czogw, lecz w przez dziewi godzin zwleka z wydaniem rozkazu
przeprowadzenia kontrataku. Ponadto przemarsz wspomnianych batalionw pancernych na
pozycje by spowolniony przez tarasujcych drogi uciekajcych onierzy z 51. Dywizji
Piechoty, a take przez niesprawn czno. W nocy Niemcy nie marnowali czasu,
przerzucajc swoje wozy bojowe za Moz. Ostatecznie francuskie czogi wczyy si do
walki wczesnym rankiem, ale wikszo z nich zostaa zniszczona. Tymczasem klska 51.
Dywizji wywoaa panik w ssiednich francuskich jednostkach.
Owego poranka alianckie lotnictwo rzucio sto pidziesit dwa bombowce
i dwiecie pidziesit myliwcw do ataku na mosty pontonowe na Mozie. Cele te
okazay si jednak za trudne do zniszczenia, osaniane przez silne formacje
messerschmittw, a niemieckie baterie dzia przeciwlotniczych wykazay si mordercz
skutecznoci. RAF nigdy nie ponis a tak dotkliwych strat: Niemcy zestrzelili
czterdzieci z siedemdziesiciu jeden brytyjskich bombowcw. Wtedy zdesperowani
Francuzi ponowili nalot z uyciem formacji bardzo przestarzaych samolotw bombowych,
ktre dosownie zmasakrowano. Georges rzuci do boju niedostatecznie przeszkolon
dywizj pancern i dywizj piechoty zmotoryzowanej, ktrymi dowodzi genera Jean
Flavigny, jednake dziaania tych jednostek paraliowa niedostatek paliwa. Flavigny
otrzyma rozkaz zaatakowania przyczka pod Sedanem z poudnia, poniewa Georges,
podobnie jak Huntziger, uwaa, e zagroone jest gwnie prawe skrzydo.
Nieco dalej na pnoc przyczek Rommla usiowaa atakowa francuska 1. Dywizja
Pancerna (1re Division Cuirasse 1. DCR). Jednak znowu jej dziaania fatalnie opniay
tumy belgijskich uciekinierw na drogach, przez ktre nie mogy si przecisn cysterny
z paliwem. Nastpnego przedpoudnia, 15 maja, czoowe oddziay Rommla zaskoczyy
cikie czogi Char B1-bis z owej francuskiej dywizji pancernej w trakcie tankowania.
Rozpta si chaotyczny bj, w ktrym francuskie zaogi znalazy si w wyranie
niekorzystnym pooeniu. Rommel nakaza 5. Dywizji Pancernej kontynuowanie tego
starcia, a sam pody naprzd. Gdyby francuskie czogi byy gotowe do stoczenia tej
walki, mogyby odnie wane zwycistwo. Ostatecznie jednak, mimo e 1. DCR zdoaa
zniszczy prawie sto niemieckich wozw bojowych, to do koca dnia w praktyce ulega
unicestwieniu, w czym gwn rol odegray niemieckie dziaa przeciwpancerne.
Alianckie wojska w Belgii i Holandii nadal nie miay wikszego pojcia, co dziao si na
ich tyach. Trzynastego maja zmechanizowany Korpus Kawalerii generaa Priouxa wycofa
si, prowadzc zaarte walki, na lini rzeki Dijle, nad ktr pozycje zajmowaa te reszta
1. Armii Blancharda. Cho czogi typu Somua S-35 w oddziaach Priouxa byy dobrze
opancerzone, to niemieckie czogi miay lepsze dziaa i okazay si znacznie zwrotniejsze,
a brak radiostacji we francuskich wozach bojowych stanowi powany minus. Utraciwszy
prawie poow swojego stanu w trakcie zaciekych walk, korpus Priouxa wycofa si;
wbrew planom Gamelina nie by ju w stanie przeprowadzi kontrataku na poudniowy
wschd, przeciwko wyomowi ardeskiemu.
Francuska 7. Armia rozpocza odwrt ku Antwerpii po bezowocnej prbie natarcia
na Bred i poczenia z okronymi wojskami holenderskimi. Oddziay holenderskie,
chocia le wyszkolone i sabo uzbrojone, walczyy dzielnie z 9. Dywizj Pancern,
nacierajc na Rotterdam. Dowdc niemieckiej 18. Armii irytowa opr stawiany przez
Holendrw, lecz w kocu wieczorem czogi przeamay obron.
Nastpnego dnia Holendrzy zgodzili si na poddanie Rotterdamu, jednak niemiecki
dowdca nie powiadomi o tym Luftwaffe. Na miasto przeprowadzono silny nalot
bombowy. Zgino ponad omiuset cywilw. Holenderski minister spraw zagranicznych
poda, e stracio ycie a trzydzieci tysicy ludzi, co wywoao popoch w Paryu
i Londynie. Ostatecznie gwnodowodzcy holenderskich wojsk ldowych genera Henri
Winkelman zdecydowa si na kapitulacj, by unikn dalszych ofiar. Fhrer,
dowiedziawszy si o tym, niezwocznie poleci zorganizowanie parady zwycistwa
w Amsterdamie jednostkom Leibstandarte SS Adolf Hitler i 9. Dywizji Pancernej.
Hitlera w rwnej mierze rozbawi i zirytowa telegram otrzymany od byego cesarza
Rzeszy Wilhelma II, wci przebywajcego na wygnaniu w Apeldoorn w Holandii. Mj
wodzu brzmiaa tre tej depeszy gratuluj i licz, e pod twoim wspaniaym
przywdztwem nastpi pene odtworzenie niemieckiej monarchii . Fhrer by zdumiony,
17

e stary kajzer uwaa go za nowego Bismarcka. Co za idiota! powiedzia do swojego

ordynansa Lingego.

Zaplanowane na 14 maja francuskie kontrnatarcie na wschodni flank wyomu pod

Sedanem zostao najpierw przeoone na pniej, a nastpnie odwoane przez generaa
Flavignyego, dowdc XXI Korpusu. Flavigny podj katastrofaln w skutkach decyzj
rozproszenia oddziaw 3. Dywizji Pancernej (3. DCR) po to tylko, aby utworzy lini
obronn midzy Chmery a Stonne. Huntziger wci ywi przekonanie, e Niemcy
zmierzaj na poudnie, na zaplecze Linii Maginota. Zgodnie z takim przewiadczeniem tam
wanie przegrupowa swoj armi, eby blokowaa nieprzyjacielowi drog na poudnie.
W ten sposb tylko uatwi wojskom niemieckim dalszy marsz, otwierajc im szlaki na
zachd.
Poinformowany o pojawieniu si francuskich odwodw genera von Kleist rozkaza
Guderianowi zatrzyma si do czasu nadejcia oddziaw drugiego rzutu dla ochrony
flanki. W wyniku kolejnej gwatownej sprzeczki Guderian zdoa przekona von Kleista, e
moe kontynuowa natarcie siami 1. i 2. Dywizji Pancernej, pod warunkiem, e skieruje
si 10. Dywizj Pancern i Puk Piechoty Grossdeutschland pod dowdztwem grafa
Gerharda von Schwerina ku pooonej na grujcym nad okolic wzgrzu miejscowoci
Stonne. Wczesnym rankiem 15 maja Puk Grossdeutschland bezzwocznie przystpi do
natarcia, nie czekajc na 10. Dywizj Pancern. Czogi Flavignyego podjy walk,
a Stonne kilkakrotnie przechodzio z rk do rk w cigu tego dnia; obie strony poniosy
znaczne straty. Na wskich uliczkach dziaa przeciwpancerne Puku Grossdeutschland
ostatecznie zniszczyy francuskie cikie czogi B1, a wyczerpanych niemieckich
piechurw wsparli zmotoryzowani strzelcy z 10. Dywizji Pancernej. Puk
Grossdeutschland straci stu trzech zabitych i czterystu pidziesiciu dziewiciu
rannych adna inna niemiecka jednostka nie doznaa wikszych strat w cigu jednego dnia
podczas tej kampanii.
Francuska 9. Armia generaa Corapa przystpia do odwrotu, ale pocigno to za
sob szybkie rozsypanie si linii obronnych i dalsze powikszenie luki na froncie. Korpus
Pancerny Reinhardta w centrum prowadzcego natarcie niemieckiego ugrupowania nie
tylko dogoni 16 maja dwa pozostae korpusy, ale nawet 6. Dywizja Pancerna z jego skadu
znacznie wyprzedzia inne jednostki, posuwajc si o szedziesit kilometrw
i dochodzc do Montcornet, gdzie rozbia na dwie czci niefortunn francusk 2. Lekk
Dywizj Zmechanizowan. Wanie to wdarcie si gboko na francuskie tyy przekonao
generaa Roberta Touchona, ktry usiowa zebra 6. Armi i zatka wyom w linii frontu,
e ju na to za pno. Rozkaza wic swoim formacjom odwrt na lini rzeki Aisne. W tej
sytuacji midzy niemieckimi jednostkami pancernymi a wybrzeem kanau La Manche
pozostao bardzo niewiele francuskich wojsk.
Guderianowi polecono, aby nie naciera dalej, dopki nie nadcignie znad Mozy
wystarczajca liczba dywizji piechoty. Wszyscy jego przeoeni: von Kleist, Rundstedt
i Halder, gboko niepokoili si tym, e wysforowane daleko naprzd pancerne czowki
byy naraone na silny francuski kontratak z poudnia. Nawet Hitler obawia si takiego
zagroenia. Ale Guderian wyczuwa, e w wojskach francuskich zapanowa chaos.
Nadarzaa si zbyt dobra okazja, eby j zaprzepaci. To, co bdnie okrelane bywa
mianem strategii blitzkriegu, stanowio w znacznej mierze rezultat improwizowanych
dziaa.
Niemieckie czowki pancerne ruszyy dalej, poprzedzane przez bataliony
rozpoznawcze wyposaone w omiokoowe samochody opancerzone i motocykle
z koszami. Te zajmoway mosty, do ktrych wysadzenia Francuzi nie mieli czasu si
przygotowa. Niemieccy czogici w czarnych mundurach byli brudni, nieogoleni
i wyczerpani. Rommel dawa onierzom 5. i 7. Dywizji Pancernej mao chwil na
odpoczynek, a nawet na zajcie si pojazdami. Wikszo Niemcw na froncie
przyjmowaa tabletki previtinu (amfetaminy) i znajdowaa si w stanie oszoomienia pod
wpywem odnoszonych wspaniaych sukcesw. Napotykani francuscy onierze byli tak
wstrznici, e od razu si poddawali. Kazano im po prostu rzuca bro i maszerowa
przed siebie, aby podajca z tyu niemiecka piechota moga wzi ich do niewoli.
Drugi rzut, nacierajcy tu za dywizjami pancernymi, tworzya piechota
zmotoryzowana. Alexander Stahlberg, podwczas porucznik 2. Dywizji Piechoty
(Zmotoryzowanej), a pniej adiutant Mansteina, patrzy na szcztki pobitej francuskiej
armii: podziurawione pociskami pojazdy, rozbite i spalone czogi, porzucone dziaa,
niekoczcy si cig zniszcze . Niemcy przejedali przez opustoszae wsie, tak mao
18

obawiajc si napotkania prawdziwego nieprzyjaciela jak na manewrach. Znacznie dalej

maszerowaa piechota w uwierajcych kamaszach, poganiana przez oficerw. Marsz
i marsz. Cigle dalej, dalej na zachd, zapisa jeden z piechurw w swoim dzienniku . 19

Nawet konie byy miertelnie zmczone.

Ten sukces pod Sedanem stanowi prawdziwy cud dla niemieckiej armii, ktrej
powoli brakowao amunicji. Jednostki Luftwaffe miay zapas bomb na zaledwie
czternacie dni walk. Ponadto formacje zmotoryzowane i pancerne Wehrmachtu mogy si
znale w bardzo trudnym pooeniu. Ciszych czogw PzKpfw III i IV zdolnych do
podjcia rwnorzdnego boju z czogami francuskimi i brytyjskimi Niemcy wci mieli
niewiele. Kilka minionych miesicy nadzwyczaj si za przydao do przeszkolenia kadr,
zwaszcza oficerskich, w armii rozbudowanej ze stu tysicy do piciu i p miliona
onierzy. Dwudziestodziewiciokrotne odsuwanie w czasie terminu rozpoczcia Fall
Gelb umoliwio Wehrmachtowi odpowiednie uzupenienie rezerw i poczynienie
stosownych przygotowa. Gdyby Hitler postawi na swoim i uderzy na Francj pn
jesieni poprzedniego roku, niemal na pewno ponisby klsk . 20

W Londynie 14 maja nawet Gabinet Wojenny nie orientowa si zbytnio, jak wygldaa
sytuacja na zachd od Mozy. Zupenie przypadkowo Anthony Eden, minister wojny, ogosi
tamtego dnia utworzenie Local Defence Volunteers (LDV, wkrtce przemianowanego na
Home Guard). Do tej stray terytorialnej zgosio si w cigu niespena tygodnia okoo
dwustu pidziesiciu tysicy ludzi. A jednak rzd Churchilla zacz rozumie skal
kryzysu dopiero po otrzymaniu z Parya depeszy od Reynauda pnym popoudniem 14
maja. Francuski premier zada od Brytyjczykw przysania kolejnych dziesiciu
dywizjonw myliwskich, majcych osania wojska przed nalotami stukasw. Przyzna, e
Niemcy przeamali front na poudnie od Sedanu i jak stwierdzi, kierowali si ku
Paryowi.
Genera Ironside, szef Imperialnego Sztabu Generalnego, rozkaza wysanie oficera
cznikowego do kwatery gwnej Gamelina lub Georgesa. Napywao stamtd niewiele
informacji, wic Ironside doszed do wniosku, e Reynaud troch histeryzuje . Ale 21

Reynaud ju niebawem przekona si, e sytuacja jest jeszcze bardziej katastrofalna, ni si

tego obawia. Daladier, penicy funkcj ministra wojny, dopiero co porozumia si
z Gamelinem wytrconym z samozadowolenia przez raport o tym, e 9. Armia posza
w rozsypk. Nadesza rwnie wiadomo, e korpus pancerny Reinhardta dotar do
Montcornet. Pnym wieczorem Reynaud zwoa narad w Ministerstwie Spraw
Wewntrznych, z udziaem Daladiera i gubernatora wojskowego Parya. Jeli Niemcy
zmierzali w kierunku Parya, to naleao omwi metody zapobieenia panice i utrzymania
prawa i porzdku.
O 7.30 nastpnego ranka Churchilla obudzi telefon od Reynauda. Zostalimy
pokonani oznajmi francuski premier bez ogrdek. Jestemy pobici; przegralimy t
batali mwi z naciskiem.
Chyba nie mogo do tego doj tak szybko? odrzek Churchill.
Front zaama si pod Sedanem; przedarli si przez nasze linie znacznymi siami,
z czogami i samochodami pancernymi. Wedug Rolanda de Margeriego, doradcy
Reynauda do spraw midzynarodowych, francuski premier mia doda: Droga na Pary
stoi otworem. Przylijcie nam wszystkie samoloty i tyle wojska, ile moecie .
22

Churchill postanowi polecie do Parya, by tam osobicie podnie Reynauda na

duchu, ale wpierw zwoa posiedzenie Gabinetu Wojennego, aby przedyskutowa danie
przerzucenia do Francji jeszcze dziesiciu dywizjonw myliwskich. Chcia uczyni
wszystko, co w jego mocy, aby dopomc Francuzom. Jednak genera Dowding, szef Fighter
Command, stanowczo sprzeciwi si kierowaniu na kontynent kolejnych brytyjskich
samolotw. Po gorczkowej sprzeczce obszed st obrad i przedstawi Churchillowi
pewien dokument, wykazujcy przypuszczalne tempo strat, obliczone na podstawie
dotychczasowych wskanikw zuycia sprztu lotniczego. Jak tak dalej pjdzie,
przekonywa, to w cigu dziesiciu dni zabraknie myliwskich hurricanew i we Francji,
i w Wielkiej Brytanii. Na czonkach Gabinetu Wojennego argumentacja Dowdinga zrobia
wraenie, mimo to wci uwaali, e trzeba posa Francuzom cztery dodatkowe
dywizjony myliwcw.
Owego dnia brytyjski rzd podj ostatecznie inn decyzj. Bomber Command, czyli
lotnictwo bombowe RAF-u, powinno w kocu rozpocz prawdziwe naloty na niemieckie
terytorium. Naleao zbombardowa Zagbie Ruhry w odwecie za atak Luftwaffe na
Rotterdam. Wprawdzie tylko nieliczne brytyjskie samoloty dotary nad wyznaczone cele,
ale w kadym razie oznaczao to wstp do pniejszej kampanii bombardowa
strategicznych.
Powanie zaniepokojony perspektyw upadku Francji Churchill wysa telegram do
prezydenta Roosevelta w nadziei, i skoni go to do czynnego wystpienia zbrojnego po
stronie aliantw. Bez wtpienia ma pan wiadomo, e sytuacja szybko staa si
dramatyczna. W razie koniecznoci bdziemy kontynuowali t wojn samotnie i nie lkamy
si tego. Ufam jednak, e zdaje sobie pan spraw, panie prezydencie, i gos i potga
Stanw Zjednoczonych mog przesta si liczy, jeeli zbyt dugo nie dadz o sobie zna.
Moe doj do tego, e zdumiewajco szybko staniemy w obliczu cakowicie podbitej,
znazyfikowanej Europy, i bdzie do brzemi zbyt wielkie, abymy zdoali je podwign .
23

Roosevelt udzieli odpowiedzi utrzymanej w przyjaznym tonie, niemniej jednak nie

zobowiza si do interwencji. Churchill napisa kolejny list, podkrelajc w nim
determinacj Brytyjczykw w wytrwaniu do samego koca, bez wzgldu na rezultat
toczcej si we Francji wielkiej batalii, i znowu wspomnia o pilnej potrzebie szybkiej
amerykaskiej pomocy.
Wyczuwajc nadal, e Roosevelt nie pojmuje, jak naglca jest sytuacja, 21 maja
napisa kolejne posanie, z ktrego skierowaniem jednak si zawaha. Mimo e podkrela,
i jego rzd bynajmniej nie rozwaa kapitulacji, to zwrci uwag na inne zagroenie.
Jeli czonkowie obecnej administracji ustpi, a inni podejm rokowania w obliczu
klski, to nie wolno przymyka oczu na fakt, e jedynym atutem w ewentualnych
negocjacjach z Niemcami bdzie nasza flota, a jeeli ten kraj zostanie pozostawiony
wasnemu losowi przez Stany Zjednoczone, to nikomu nie bdzie wolno obwinia tych,
ktrzy przejm odpowiedzialno, za przyjcie optymalnych warunkw z myl o ocaleniu
ludnoci. Prosz mi darowa, panie prezydencie, e przedstawiam tak jasno t koszmarn
perspektyw. To jednak oczywiste, e nie bd odpowiada za swoich nastpcw, ktrzy
w poczuciu zupenej rozpaczy i bezsilnoci bd zmuszeni podporzdkowa si
niemieckiej woli .
24

Ostatecznie Churchill wysa t depesz, ale jak si pniej zorientowa, zastosowana

przeze taktyka roztaczania ponurych wizji i sugestii, e Niemcy mog przej okrty Royal
Navy i zagrozi Stanom Zjednoczonym, przyniosa efekty przeciwne do zamierzonych.
Osabia bowiem wiar Roosevelta w determinacj Wielkiej Brytanii do wytrwania
w samotnej walce i skonia amerykaskiego prezydenta do rozpatrzenia ze swoimi
doradcami moliwoci przebazowania brytyjskiej floty do Kanady. Roosevelt skontaktowa
si nawet z Williamem Mackenziem Kingiem, kanadyjskim premierem, by przedyskutowa
t kwesti. Bd Churchilla mia pocign za sob tragiczne skutki kilka tygodni pniej.

Popoudniem 16 maja Churchill polecia do Parya. Nie wiedzia o tym, e Gamelin

wczeniej zadzwoni do Reynauda z informacj, i Niemcy mog dotrze do Parya jeszcze
tej nocy. Ju podchodzili do Laon, miejscowoci lecej niespena sto dwadziecia
kilometrw od stolicy. Gubernator wojskowy Parya doradzi caej administracji rzdowej
moliwie najszybsze opuszczenie miasta. Na podwrzach ministerstw przystpiono do
palenia dokumentw, a urzdnicy wyrzucali przez okna stosy papierw.
Wirujcy wiatr pisa Roland de Margerie rozdmuchiwa iskry i skrawki papieru,
ktre wkrtce zasnuy ca dzielnic . Odnotowa, e defetystyczna kochanka Reynauda
25

hrabina de Portes poczynia kliw uwag na temat idioty, ktry wyda takie polecenie.
Chef de service odpar, e uczyni to sam Reynaud: Cest le Prsident du Conseil,
Madame (To szef rzdu, prosz pani). Jednak w ostatniej chwili Reynaud zadecydowa,
e rzd pozostanie na miejscu. Niewiele dobrego to przynioso, gdy wieci ju si
rozeszy. Ludno Parya, ktra nie wiedziaa nic o katastrofie na froncie z powodu cisej
cenzury prasy, wkrtce ogarna panika. Rozpocza si wielka ucieczka. Zaadowane pod
dachy samochody z kuframi wyruszyy ku paryskim stacjom metra: Porte dOrlans i Porte
dItalie.
Churchill w towarzystwie nowego szefa Imperialnego Sztabu Generalnego generaa
Johna Dilla oraz sekretarza Gabinetu Wojennego generaa majora Hastingsa Ismaya
przylecia samolotem typu Flamingo i przekona si, e sytuacja bya nieporwnywalnie
gorsza, ni to sobie wyobraalimy. Na Quai dOrsay Brytyjczycy spotkali si
z Reynaudem, Daladierem i Gamelinem. Panowaa taka atmosfera, e nikt nawet nie usiad.
Na wszystkich twarzach malowao si cakowite zniechcenie , napisa pniej
26

Churchill. Gamelin sta przy rozwieszonej mapie, na ktrej zaznaczono wyom w linii
frontu pod Sedanem, i prbowa objani pooenie.
A gdzie odwody strategiczne? zapyta Churchill, nastpnie za powtrzy to
pytanie swoj specyficzn francuszczyzn: O est la masse de manoeuvre?.
Gamelin zwrci si do niego i krcc gow oraz wzruszajc ramionami, odpar:
Nie ma ich. Wtedy Churchill zauway dym unoszcy si za oknem. Z okna spostrzeg
urzdnikw Ministerstwa Spraw Zagranicznych wocych na taczkach stosy akt, by spali
je w wielkich ogniskach. By wstrznity, e plan Gamelina nie przewidywa wydzielenia
potnych odwodw, ktre mogyby przeprowadzi przeciwuderzenie w razie przeamania
frontu przez nieprzyjaciela. Zaszokoway go te wasna niewiadomo skali zagroenia
i opakany stan wzajemnego porozumienia w ramach alianckiego sojuszu.
Kiedy spyta Gamelina o przygotowania do kontrataku, francuski gwnodowodzcy
mg tylko bezradnie wzruszy ramionami. Francuska armia znajdowaa si w stanie
rozkadu. Teraz oczekiwano, e to Brytyjczycy wydobd j z tarapatw. Roland de
Margerie na osobnoci uprzedzi Churchilla, e w istocie sytuacja prezentuje si jeszcze
gorzej, ni przedstawiaj to Daladier czy Gamelin. A gdy doda, e Francuzi mog wycofa
si za Loar lub nawet kontynuowa wojn z Casablanki, Churchill spojrza na niego jak
oniemiay .
27

Reynaud zapyta o dziesi dywizjonw, ktrych si domaga. Churchill, pomny

ostrzee Dowdinga, wyjani, e pozbawianie Wielkiej Brytanii obrony powietrznej
byoby katastrofalne. Przypomnia Francuzom o bardzo cikich stratach, jakich doznay
jednostki RAF-u usiujce bombardowa przeprawy na Mozie, i stwierdzi, e w drodze
do Francji znajduj si ju cztery dywizjony, a pozostae podejm dziaania nad
kontynentem z baz w Wielkiej Brytanii, ale nie zadowolio to jego rozmwcw. Tego
wieczoru Churchill wysa z brytyjskiej ambasady depesz do Gabinetu Wojennego
z daniem przysania pozostaych szeciu dywizjonw. (A poniewa skorzystano w tym
celu z usug cznoci cywilnej, tekst tej depeszy zosta podyktowany przez generaa
Ismaya w jzyku hindustani, a odebra go pewien hinduski oficer w Londynie). Uzyskawszy
zgod czonkw rzdu na krtko przed pnoc, Churchill uda si znw na spotkanie
z Reynaudem i Daladierem, chcc ich podtrzyma na duchu. Reynaud przyj go
w szlafroku i bamboszach.
Ostatecznie wspomniane dywizjony miay zosta wycofane z powrotem do Wielkiej
Brytanii i codziennie startowa stamtd do lotw nad Francj. Wraz z niemieckimi
postpami na froncie we Francji zaczynao brakowa lotnisk, a na tych, z ktrych mona
byo jeszcze korzysta, odnotowano niedobr warsztatw naprawczych. Ogem sto
dwadziecia uszkodzonych w walkach hurricanew z baz po europejskiej stronie kanau
La Manche trzeba byo porzuci w trakcie pospiesznego odwrotu. Piloci byli kracowo
wyczerpani. Wikszo z nich startowaa po pi razy dziennie do lotw bojowych,
a poniewa francuskie myliwce nie miay wikszych szans w walce z messerschmittami
Bf 109, to dywizjony hurricanew musiay dwiga brzemi prowadzenia bardzo
nierwnych zmaga powietrznych.
Nadchodziy coraz to nowe raporty o niesubordynacji i zej dyscyplinie w armii
francuskiej. Podejmowano prby zmuszenia oddziaw do podjcia walki, rozstrzeliwujc
oficerw oskaronych o dezercj. Zapanowaa istna szpiegomania. Wielu alianckich
oficerw i onierzy natykao si na chaotyczny ogie zatrwoonych wojsk, przekonanych,
e maj przed sob Niemcw w mundurach sprzymierzonych. rdem popochu byy
niestworzone pogoski o niemieckich tajnych broniach i strach przed pit kolumn. Zdrada
wydawaa si jedynym logicznym wytumaczeniem przyczyn tak straszliwej klski, dlatego
syszao si gniewne okrzyki: Nous sommes trahis! (Zostalimy zdradzeni!).
Chaos narasta wraz z napywem coraz wikszej liczby uciekinierw z pnocno-
wschodniej Francji. Szacuje si, e owego lata wyruszyo na tuaczk okoo omiu
milionw Francuzw, Holendrw i Belgw, godnych, spragnionych i wymczonych
zamoniejsi w autach, pozostali konnymi wozami lub pchajc obadowane rowery i rczne
wzki, w ktrych unosili skromny dobytek. Widok to najbardziej aosny zapisa
w swoim diariuszu genera porucznik Alan Brooke, dowdca II Korpusu BEF. Kobiety
utykajce na obolaych stopach, mae dzieci wyczerpane tuaczk, ale przyciskajce lalki,
starcy i kalecy wlokcy si przed siebie . Los Rotterdamu wzbudzi strach w wielu 28

ludziach. Wiksza cz ludnoci Lille ucieka z tego miasta przed Niemcami. I cho nie
ma dowodw, e szefowie Luftwaffe wydawali rozkazy swoim pilotom myliwskim, aby
ostrzeliwali kolumny uchodcw, to alianccy lotnicy widywali takie incydenty. Armia
francuska, wierna statycznej strategii obronnej, tym bardziej nie bya w stanie odpowiednio
reagowa na niespodziewany obrt wydarze w sytuacji, gdy drogi zatoczone byy
zatrwoonymi cywilami.

1 G. Cox, Countdown to War. A Personal Memoir of Europe, 19381940, London 1988, s. 194195.
2 Pary na pocztku maja 1949 roku zob. A. Horne, To Lose a Battle. France 1940, London 1969, s. 171172.
3 N. von Below, Byem adiutantem Hitlera, 19371945, tum. Z. Ry bicka, Warszawa 1990, s. 240.
4 A. Horne, To Lose a Battle, op. cit., s. 169.
5 Ibidem, s. 165.
6 J. Jackson, The Fall of France. The Nazi Invasion of 1940, Oxford 2003, s. 35.
7 K.H. Frieser, The Blitzkrieg Legend. The 1940 Campaign in the West, Annapolis, MD 2005, s. 87.
8 A. Zamoy ski, Ory nad Europ. Losy polskich lotnikw w czasie drugiej wojny wiatowej, tum. T. Kubikowski, Krakw 2004, s. 60.
9 J. Holland, The Battle of Britain, London 2010, s. 6768.
10 R. McNish, Iron Division. The History of the 3rd Division, London 2000, s. 77.
11 Na temat opnie w wy marszu francuskich jednostek zob. GSWW, t. II, s. 283.
12 G. Cox, Countdown to War, op. cit., s. 203.
13 Ibidem, s. 213.
14 Cy t. za: A. Horne, To Lose a Battle, op. cit., s. 209.
15 H. von Luck, Panzer Commander, London 1989, s. 38.
16 A. Beaufre, 1940. The Fall of France, London 1967, s. 183.
17 Cy t. za: L. Kopelev, Ease My Sorrows. A Memoir, New York 1983, s. 198199.
18 A. Stahlberg, Bounden Duty. The Memoirs of German Officer, 19321945, London 1990, s. 132.
19 Szeregowy Riedel, 20 maja 1940 r., BfZ-SS.
20 K.H. Frieser, The Blitzkrieg Legend, op. cit., s. 2123.
21 Cy t. za: A. Horne, To Lose a Battle, op. cit., s. 331.
22 R. de Margerie, Journal, 19391940, Paris 2010, s. 180181.
23 TNA PREM 3/468/201.
24 Ibidem.
25 R. de Margerie, Journal, 19391940, op. cit., s. 181.
26 W.S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t. 2: Ich najwspanialsza chwila, tum. K. Mostowska, Gdask 1995, s. 58.
27 Ibidem, s. 212.
28 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 67.
 ROZDZIA 7

Upadek Francji
majczerwiec 1940

Nastroje panujce w niemieckim wojsku nigdy nie byy lepsze. Czogici w czarnych
mundurach wiwatami pozdrawiali swoich dowdcw, kiedy napotykali ich w trakcie
natarcia ku kanaowi La Manche przez opustoszae tereny, tankujc paliwo do wozw
pancernych na pozostawionych stacjach benzynowych i w porzuconych skadnicach armii
francuskiej. Niemieckie linie zaopatrzeniowe pozostaway bez jakiejkolwiek osony.
Opnienia w docieraniu do czoowych oddziaw wynikay gwnie z tego, e zniszczone
francuskie pojazdy oraz tumy uciekinierw blokoway szosy.
Gdy czogi von Kleista pdziy w kierunku wybrzey La Manche, Hitlera coraz
bardziej niepokoio to, e Francuzi mog zaatakowa ich flank od poudnia. Cho z natury
uwielbia ryzyko, to teraz wprost nie mg uwierzy, jak bardzo dopisuje mu szczcie.
Wspomnienia roku 1914, kiedy przebieg inwazji na Francj pokrzyowa kontratak ze
skrzyda, drczyy te starszych niemieckich dowdcw. Genera pukownik von Rundstedt
przyzna racj Hitlerowi i 16 maja rozkaza von Kleistowi zatrzyma swoje dywizje
pancerne, aeby piechota moga je dogoni. Ale genera Halder, ktry cokolwiek pno
podchwyci sens miaego planu Mansteina, nakania go, by nie przerywa natarcia. Kleist
i Guderian wdali si w kolejn ktni nastpnego dnia, w trakcie ktrej von Kleist
powoywa si na rozkazy Hitlera . Ostatecznie jednak osignito kompromis, zezwalajc
1

wartociowym formacjom rozpoznawczym podjcie prb dotarcia do wybrzea, podczas

gdy sztab XIX Korpusu pozosta na miejscu. To dao Guderianowi szans, ktrej
wypatrywa. W odrnieniu od Fhrera tkwicego w Felsennest wiedzia, e Francuzw
obezwadniaa miao niemieckiego uderzenia. Na tyach frontu pozostay tylko
pojedyncze punkty oporu, gdzie niedobitki francuskich dywizji kontynuoway walk
w obliczu katastrofy.
Przypadkiem tego samego dnia, w ktrym niemieckie dywizje pancerne si zatrzymay
(co zreszt dao im jake potrzebn okazj do odpoczynku oraz napraw sprztu), Francuzi
przeprowadzili kontratak z poudnia. Pukownik Charles de Gaulle, czoowy ordownik
dziaa manewrowych wojsk zmechanizowanych w armii francuskiej (wskutek czego
cign na siebie niech starszych, przywykych do walk pozycyjnych generaw), nieco
wczeniej obj dowdztwo dopiero organizowanej 4. Dywizji Pancernej (4. DCR).
Namitne propagowanie przez de Gaullea mechanizacji wojsk sprawio, i przylgn do
przydomek pukownik Motor . Jednak 4. DCR bya faktycznie zaimprowizowan
2
formacj o sile brygady, zoon z batalionw czogw, ze sabymi tylko oddziaami
piechoty i niemal bez artylerii.
Genera Georges wyda de Gaulleowi dyspozycje i odesa go ze sowami: Niech
pan rusza, de Gaulle! Nadarza si panu, ktry od tak dawna wyznawa idee wprowadzane
teraz w czyn przez wroga, okazja do dziaania . De Gaulle rwa si do ataku, syszc
3

o tupecie niemieckich pancerniakw. Gdy ci ostatni napotykali francuskich onierzy na

drogach, po prostu kazali im skada bro i maszerowa dalej na wschd. Na koniec
woali: Nie mamy czasu wzi was do niewoli opowieci takie rozwcieczay
patriotycznie usposobionego de Gaullea.
Postanowi uderzy z Laon na pnocny wschd, w kierunku Montcornet, wanego
wza drogowego, z ktrego korzystao zaopatrzenie wojsk Guderiana. Nagy kontratak
francuskiej 4. Dywizji Pancernej zaskoczy Niemcw, a w rce Francuzw nieomal wpada
kwatera gwna niemieckiej 1. Dywizji Pancernej. Ale Niemcy zareagowali bardzo
szybko, rzucajc do walki naprawione czogi i pewn liczb dzia przeciwlotniczych 88
mm. Wezwali wsparcie powietrzne, a zdziesitkowane oddziay de Gaullea, bez armat
przeciwpancernych i pozbawione osony piechoty, musiay si wycofa. Nie trzeba
dodawa, e Guderian nie poinformowa tego dnia kwatery gwnej grupy armii
Rundstedta o owym starciu.

W dowdztwie Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, ktry odpiera niemieckie ataki

w swoim sektorze nad Dijle, wieczorem 15 maja ze zdumieniem usyszano przypadkowo,
e genera Gaston Billotte, dowodzcy francusk 1. Armi, przygotowywa si do odwrotu
na lini Skaldy. Oznaczao to oddanie nieprzyjacielowi Brukseli i Antwerpii. Belgijscy
generaowie dowiedzieli si o tym dopiero nastpnego rana i byli wciekli, e nie zostali
zawczasu uprzedzeni.
W kwaterze Billottea panowaa atmosfera skrajnego przygnbienia, a wielu oficerw
pakao. Szef sztabu lorda Gorta by przeraony tym, co usysza od brytyjskiego oficera
cznikowego, ktry telefonowa do Gabinetu Wojennego w Londynie i uprzedzi, e moe
zaj konieczno ewakuacji BEF z kontynentu. Dla Brytyjczykw 16 maja oznacza
pocztek zorganizowanego odwrotu. Nieco na poudnie od Brukseli, na wzniesieniach
opodal Waterloo, zajy pozycje baterie Krlewskiej Artylerii
z dwudziestopiciofuntowymi dziaami. Tym razem dziaa te wycelowano w kierunku
Wavre, skd Prusacy przybyli w sukurs sprzymierzecom w 1815 roku. Ale ju nastpnej
nocy niemieckie oddziay wkroczyy do belgijskiej stolicy.

Owego dnia Reynaud wysa depesz do generaa Maximea Weyganda w Syrii, proszc go
o przylot do Francji i objcie naczelnego dowdztwa. Reynaud postanowi pozby si
Gamelina bez wzgldu na opini Daladiera. Zamierza take wymieni kilku ministrw.
Georges Mandel, wczeniej prawa rka byego premiera Georgesa Clemenceau
i zwolennik prowadzenia walki do koca, mia zosta ministrem spraw wewntrznych.
Reynaud osobicie przej kierowanie Ministerstwem Wojny, a jego protegowany, Charles
de Gaulle, jeszcze nieoficjalnie awansowany do najniszej rangi generalskiej, zosta
w tyme ministerstwie podsekretarzem stanu. Reynaud upewni si co do susznoci
podjtych przez siebie decyzji ju nazajutrz, gdy usysza od pisarza Andr Maurois,
penicego funkcj oficera cznikowego, e cho Brytyjczycy walcz dzielnie, to utracili
wiar we francusk armi, a zwaszcza w jej naczelne dowdztwo .4

A jednak Reynaud popeni rwnoczenie fatalny bd, zapewne pod wpywem swej
nastawionej kapitulancko kochanki Hlne de Portes. Ot posa emisariusza do Madrytu,
aby nakoni marszaka Philippea Ptaina, wczesnego ambasadora przy generale Franco,
do objcia stanowiska wicepremiera. Ptain syn jako bohater, zwycizca spod Verdun.
Jednak podwczas osiemdziesicioczteroletni ju marszaek by, podobnie jak Weygand,
bardziej pochonity strachem przed rewolucj i dezintegracj francuskiej armii anieli
perspektyw klski w starciu z Niemcami. Tak jak wielu przedstawicieli prawicy uwaa,
e Francja zostaa podstpnie wcignita do tej wojny przez Brytyjczykw.

Rankiem 18 maja 1940 roku, zaledwie osiem dni po tym jak Churchill zosta premierem
i w czasie gdy Niemcy zagraali okreniem BEF w pnocnej Francji, Randolph Churchill
odwiedzi swojego ojca. Premier, ktry akurat si goli, kaza synowi poczyta gazet,
zanim sam nie skoczy porannej toalety. Ale po chwili nagle powiedzia: Zdaje si, e
widz wyjcie, i powrci do golenia. Jego zdumiony syn odpar: Czy to znaczy, e
moemy unikn klski? (...) Albo pokona tych drani?.
Churchill odoy brzytw i odwrci si. Oczywicie, e moemy ich pobi.
C, jestem cakowicie za tym, ale nie rozumiem, jak ci si to uda.
Jego ojciec otar twarz rcznikiem, a potem stwierdzi bardzo dobitnie: Wcign
w to Stany Zjednoczone .
5

Zbiegiem okolicznoci byo to w tym samym dniu, kiedy rzd brytyjski, pod wpywem
nalega Halifaxa, wysa do Moskwy ascetycznego socjalist Stafforda Crippsa w celu
polepszenia relacji Wielkiej Brytanii ze Zwizkiem Radzieckim . Churchill uwaa, e
6

Cripps to za kandydatura, poniewa Stalin nienawidzi socjalistw jeszcze bardziej ni

konserwatystw. Sdzi te, i odznaczajcy si szlachetnoci Cripps jest
nieodpowiednim czowiekiem do rokowa z nieokrzesanym, podejrzliwym
i wyrachowanym cynikiem w rodzaju Stalina. A jednak Cripps pod pewnymi wzgldami
okaza si o wiele bardziej dalekowzroczny od premiera. Ju wtedy przewidywa, e
trwajca wojna pooy kres imperium brytyjskiemu i przyniesie fundamentalne przemiany
spoeczne.

Dziewitnastego maja pancerny korytarz, jak okrelano niemiecki wyom na froncie,

rozcign si za Canal du Nord. Czogici Guderiana i Rommla wymagali odpoczynku,
jednak Rommel przekona dowdc swojego korpusu, e jeszcze tej nocy naley wyruszy
ku Arras.
Kontyngent RAF-u we Francji by w tym czasie cakowicie odcity od brytyjskich si
ldowych, wic zapada decyzja o ewakuowaniu sprawnych hurricanew z Francji do
Wielkiej Brytanii. Oczywicie Francuzi potraktowali to jak zdrad, ale utrata przez
aliantw lotnisk i wyczerpanie pilotw uczyniy takie posunicie koniecznym. W bitwie
o Francj RAF ju do tego czasu straci jedn czwart swoich myliwcw.
Tego dnia dalej na poudniu 1. Armia generaa Erwina von Witzlebena dokonaa
pierwszego wyomu w Linii Maginota. Miao to na celu zapobiec przerzuceniu przez
Francuzw wojsk na poudniow flank pancernego korytarza, mimo e niemieckie
dywizje piechoty, strudzone forsownymi marszami, zaczyniay ju osania to skrzydo.
Pukownik de Gaulle przypuci tego dnia kolejny kontratak siami stu pidziesiciu
czogw, nacierajc na pnoc, w kierunku Crcy-sur-Serre. Obiecano mu oson
powietrzn zoon z francuskich myliwcw, ktre miay strzec przed nalotami stukasw,
ale problemy z cznoci sprawiy, e samoloty myliwskie zjawiy si za pno. De
Gaulle musia wycofa niedobitki swoich wojsk za rzek Aisne.
czno midzy armiami sprzymierzonych nadal szwankowaa, co nasuwao stronie
francuskiej podejrzenia, e Brytyjski Korpus Ekspedycyjny ju si szykuje do ewakuacji.
Genera Gort nie wyklucza takiej moliwoci, ale w tej fazie kampanii jeszcze nie byo
konkretnych planw akcji ewakuacyjnej. Gort nie mg uzyska od generaa Billottea
prostych wyjanie na temat sytuacji na poudniu oraz tego, jakimi odwodami dysponowali
Francuzi. Tymczasem w Londynie genera Ironside rozmawia z przedstawicielami
Admiralicji, aby si zorientowa, jakie mniejsze okrty mona wykorzysta do cignicia
wojsk z kontynentu.
Mimo e Brytyjczycy jeszcze nie zdawali sobie sprawy z dramatyzmu sytuacji, to
nagle zaczy kry niepokojce pogoski: e krl i krlowa odsyaj ksiniczki Elbiet
i Magorzat do Kanady; e Wochy ju przystpiy do wojny, a ich armia wkroczya do
Szwajcarii, oraz e lord Haw-Haw (pronazista William Joyce) przesya tajne informacje
niemieckim agentom w Wielkiej Brytanii w swoich audycjach radiowych z Berlina.

Owej niedzieli, bdcej ostatnim dniem sprawowania naczelnego dowdztwa przez

generaa Gamelina, francuski rzd wzi udzia we mszy w katedrze Notre Dame, modlc
si o Bosk interwencj. Amerykaski ambasador i zarazem frankofil William Bullitt
paka podczas tej ceremonii.
Genera Weygand, drobnej budowy ciaa, energiczny czowiek o pomarszczonej, nieco
lisiej twarzy, stwierdzi, e musi najpierw si wyspa po dugim locie z Syrii. Pod
wieloma wzgldami wybr tego monarchisty na gwnodowodzcego stanowi
zaskoczenie, gdy Weygand nie cierpia Reynauda, ktry wyznaczy go na nowego szefa
francuskiej armii. Ale zdesperowany Reynaud zwraca si do tych, ktrzy uosabiali
zwycistwo w poprzedniej wojnie do Ptaina i Weyganda, kojarzonego, jako zastpca
marszaka Ferdinanda Focha, z triumfem Francji z 1918 roku.
 W poniedziaek 20 maja, pierwszego dnia, kiedy Weygand sprawowa naczelne
dowdztwo, niemiecka 1. Dywizja Pancerna dotara do Amiens, miasta, ktre dzie
wczeniej byo intensywnie bombardowane. Batalion Krlewskiego Puku z Sussex, jedyna
aliancka jednostka w Amiens, zosta rozbity po skazanej na niepowodzenie obronie.
Ponadto wojska Guderiana opanoway przyczek nad Somm, szykujc si ju do
kolejnego etapu batalii. Nastpnie Guderian skierowa austriack 2. Dywizj Pancern do
Abbeville, gdzie wspomniana dywizja dotara tego samego wieczoru. Mansteinowski
Sichelschnitt zosta uwieczony penym powodzeniem. Hitler, ktry nie posiada si
z radoci, niemal nie mg uwierzy w te wieci. Zaskoczenie przebiegiem operacji byo
tak wielkie, e wiele osb z niemieckiego naczelnego dowdztwa nie potrafio
zadecydowa, co robi dalej.
Na pnocnym skraju pancernego wyomu 7. Dywizja Pancerna Rommla nacieraa
w kierunku Arras, ale zostaa przejciowo powstrzymana przez batalion Gwardii
Walijskiej. Tego wieczoru genera Ironside dotar do kwatery gwnej Gorta z rozkazem
Churchilla, aby przebija si przez opanowany przez Niemcw korytarz i poczy si
z Francuzami dalej na poudniu. Ale Gort wskaza, e wikszo jego dywizji broni linii
Skaldy i w tej fazie nie mona ich wycofa. Cho organizowa kontruderzenie pod Arras
siami dwch dywizji, to nie mia pojcia, co planuj Francuzi .
7

Wtedy Ironside uda si do sztabu Billottea. Masywny Ironside, zastawszy

francuskiego generaa w stanie gbokiego przygnbienia, chwyci go za kurtk munduru
i potrzsn nim. Ostatecznie Billotte zgodzi si na wyprowadzenie rwnoczesnego
kontrnatarcia, wyznaczajc do niego dwie francuskie dywizje. Gort powanie
powtpiewa, czy Francuzi rzeczywicie podejm dziaania zaczepne. I mia racj. Genera
Ren Altmayer, dowodzcy francuskim V Korpusem, ktry dosta rozkaz wsparcia
Brytyjczykw, wedle relacji francuskiego oficera cznikowego lea w ku i rozpacza.
W kocu do akcji wkroczyy tylko nieznaczne siy doborowego korpusu kawaleryjskiego
generaa Priouxa.
Brytyjskie przeciwuderzenie pod Arras miao na celu opanowanie terenw na
poudnie od tego miasta i odcicie pancernych czowek Rommla. Uderzeniowe siy
Brytyjczykw skaday si z siedemdziesiciu czterech czogw typu Matilda z 4. i 7.
Krlewskiego Puku Czogw, dwch batalionw Puku Lekkiej Piechoty z Durham,
oddziaw fizylierw z Northumberland oraz samochodw pancernych z 12. Puku
Lansjerw. Ponownie kontratakujce wojska nie doczekay si obiecanego wsparcia
lotniczego i artyleryjskiego. Rommel na wasne oczy widzia uciekajcych niemieckich
piechurw i artylerzystw, a oddziay nieco wczeniej przybyej na front zmechanizowanej
3. Dywizji Pancernej SS Totenkopf ogarna panika. Niemiecki dowdca szybko
wprowadzi jednak do walki dziaa przeciwpancerne i przeciwlotnicze, z ktrych otwarto
ogie do powolnych czogw Matilda. W strzelaninie omal sam nie zgin, a jednak ryzyko
zwizane z tak interwencj na pierwszej linii walk popacio i niemal na pewno uchronio
Niemcw od taktycznej poraki.
Inne brytyjskie kolumny odnosiy wiksze sukcesy, cho kosztem utraty przewaajcej
liczby posiadanych czogw. Niemieckie pociski przeciwpancerne odbijay si od grubych
pancerzy matild, ale ostatecznie wiele brytyjskich czogw, po zniszczeniu licznych
niemieckich lej opancerzonych pojazdw, ulego mechanicznym awariom. Kontruderzenie
pod Arras, cho odwanie przeprowadzone, byo po prostu zbyt sabe, aby mogo osign
zamierzony cel. Z kolei to, e Francuzi (z chlubnym wyjtkiem zmechanizowanej kawalerii
Priouxa) nie wczyli si do walki, przekonao brytyjskie dowdztwo, i francuskie wojska
utraciy wol walki. Sojusz, ku wielkiemu przygnbieniu Churchilla, przeobrazi si we
wzajemne podejrzenia i oskarenia. W rzeczywistoci Francuzi przeprowadzili inny
kontratak na Cambrai, lecz i ta akcja na niewiele si zdaa.
Owego przedpoudnia gwne siy BEF odpieray z wielk determinacj silne
niemieckie ataki wzdu Skaldy. W trakcie tych walk nadano dwa Krzye Wiktorii. Niemcy
woleli nie podejmowa nastpnego, okupionego takimi stratami w ludziach szturmu
i ograniczyli si do ostrzeliwania brytyjskich pozycji z dzia i modzierzy. Caa aliancka
linia obrony bya bliska zaamania z powodu zej cznoci i nieporozumie midzy
wyszymi dowdcami, kiedy tamtego popoudnia Weygand zwoa narad w Ypres. Chcia,
aby Brytyjczycy wycofali si przejciowo, aby pniej mona byo przeprowadzi
silniejszy kontratak na niemiecki wyom, ku Sommie. Jednak poczenie z Gortem ulego
przerwaniu, a on sam przyby na miejsce zdecydowanie za pno. Porozumienie, zawarte
przez Weyganda z belgijskim krlem Leopoldem III, na mocy ktrego wojska tego
ostatniego miay pozosta na terytorium Belgii, przynioso natomiast katastrofalne skutki.
Co gorsza, mier ponis genera Billotte, gdy jego wz sztabowy zderzy si z zapchan
uchodcami ciarwk. Genera Weygand i niektrzy francuscy komentatorzy sugerowali
pniej, e Gort rozmylnie unika spotkania w Ypres, gdy ju potajemnie planowa
ewakuacj Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, lecz nie ma wiadectw, ktre by to
potwierdzay.
Oblicze wojny jest straszne napisa 20 maja w licie do domu pewien onierz
niemieckiej 269. Dywizji Piechoty. Miasta i wsie zrujnowane przez ostrza, wszdzie
spldrowane sklepy, wartoci zdeptane wojskowymi buciorami, wasajce si, porzucone
bydo i psy przemykaj smutno koo domostw. (...) yje nam si tu, we Francji, jak bogom.
Jak zechce nam si misa, to zarzynamy krow, wybieramy tylko najlepsze kawaki,
a reszt wyrzucamy. Szparagi, pomaracze, saata, orzechy, kakao, kawa, maso, szynka,
czekolada, szampan i wino, spirytualia, piwo, tyto, cygara i papierosy oraz cae komplety
bielizny wszystkiego tutaj pod dostatkiem. Podczas dugich okresw, kiedy musimy
maszerowa, tracimy kontakt z naszymi [innymi] jednostkami. Z karabinami w rkach
wamujemy si do domw, eby zaspokoi gd. Straszne, prawda? Ale do wszystkiego
mona przywykn. Bogu dziki, e czego takiego nie ma u nas w kraju .
8

Na poboczach rozbite i spalone francuskie czogi i pojazdy zalegajce

niezmierzonymi rzdami pisa pewien kapral artylerii do ony. Oczywicie s wrd
nich i niemieckie, ale zaskakujco niewiele . Niektrzy onierze uskarali si, jak mao
9

maj do roboty. Jest bardzo duo dywizji, ktre nie odday nawet jednego strzau
napisa kapral z 1. Dywizji Piechoty. A na froncie nieprzyjaciel ucieka. Francuzi
i Anglicy, rwnorzdni przeciwnicy w [pierwszej] wojnie wiatowej, teraz nie chc si
z nami bi. Faktycznie nasze lotnictwo panuje na niebie. Nie widzielimy ani jednego
wrogiego samolotu, tylko nasze. Pomyl tylko: miejsca takie jak Amiens, Laon, Chemin des
Dames pady w cigu niewielu godzin. W latach 19141918 walczylimy o nie
10

bezustannie .
11

W tych triumfalnych listach nie wspominao si o sporadycznych masakrach

brytyjskich czy francuskich jecw wojennych, a nawet cywilw. Nie byo w nich te
wzmianek o czstszym zabijaniu pojmanych onierzy francuskich oddziaw kolonialnych,
zwaszcza senegalskich tirailleurs, ktrzy walczyli dzielnie, wzbudzajc rasistowsk furi
w Niemcach. Senegalczycy bywali rozstrzeliwani, czasem po pidziesiciu lub stu, przez
niemieckie formacje, w tym przez Dywizj Totenkopf, jednostki 10. Dywizji Pancernej
i Puk Grossdeutschland. Szacuje si, e ogem w czasie bitwy o Francj zastrzelono do
trzech tysicy onierzy wojsk kolonialnych wzitych do niewoli .
12

Na tyach wojsk brytyjskich i francuskich, w Boulogne, panowa chaos; niektrzy onierze

tamtejszego francuskiego garnizonu byli pijani w sztok, a inni niszczyli baterie artylerii
nabrzenej. Batalion Gwardii Irlandzkiej i inny, Gwardii Walijskiej, skierowano do obrony
tego miasta. Gdy niemiecka 2. Dywizja Pancerna posuwaa si 22 maja na pnoc ku
portowi Boulogne, wpada w puapk zastawion przez oddzia francuskiego 48. Puku,
gwnie sztab tej jednostki, nie najlepiej obznajomiony z obsug armat
przeciwpancernych. Stanowio to akt odwagi, jake kontrastujcy z haniebnymi scenami
rozgrywajcymi si w Boulogne, niemniej jednak obrona zostaa przeamana, a 2. Dywizja
Pancerna podja natarcie na port.
Wspomniane dwa brytyjskie bataliony gwardyjskie miay niewiele dzia
przeciwpancernych i niebawem zostay zmuszone do wycofania si do miasta, a nastpnie
w bezporednie okolice portu. Kiedy stao si jasne, e nie zdoaj utrzyma Boulogne, 23
maja niszczyciele Royal Navy przystpiy do ewakuacji eszelonw tyowych. Doszo do
niecodziennego boju midzy brytyjskimi okrtami wpywajcymi do portu a niemieckimi
czogami, ostrzelanymi z dzia artylerii okrtowej. Ale miejscowy francuski dowdca,
ktremu wydano rozkaz walki do koca, by oburzony. Oskary Brytyjczykw o dezercj,
co jeszcze bardziej zaostrzyo wzajemne relacje aliantw. Skonio te Churchilla do
zorganizowania za wszelk cen obrony Calais.
Calais, mimo e wzmocnione czterema batalionami i pewn liczb czogw, nie
mogo utrzyma si zbyt dugo, pomimo rozkazu, i w imi sojuszniczej solidarnoci nie
13

dojdzie do ewakuacji. Dziesita Dywizja Pancerna wezwaa 25 maja na pomoc stukasy

i cik artyleri Guderiana i zaczo si bombardowanie starego miasta, gdzie wycofay
si resztki obrocw. Obrona Calais trwaa przez cay nastpny dzie. un nad poncym
miastem wida byo z Dover. Oddziay francuskie broniy si a do wyczerpania amunicji.
Dowdca francuskiego garnizonu morskiego postanowi si podda, a Brytyjczycy, ktrzy
ponieli ogromne straty, nie mieli wyboru i take musieli zoy bro. Obrona Calais, cho
skazana na niepowodzenie, przynajmniej opnia marsz niemieckiej 10. Dywizji
Pancernej wzdu wybrzea ku Dunkierce.

Wrd brytyjskiej ludnoci cywilnej panoway nie najgorsze nastroje, gwnie dlatego, e
nie wiedziano, jak naprawd wyglda sytuacja po drugiej stronie kanau La Manche.
Jednak zacytowana w doniesieniach uwaga Reynauda, e tylko cud moe ocali Francj , 14

wywoaa 22 maja ogromne zaniepokojenie. W kraju zapanowao nage otrzewienie.

Z powszechnym uznaniem przyjto wprowadzenie stanu wyjtkowego (Emergency Powers
Act) oraz aresztowanie Oswalda Mosleya, przywdcy Brytyjskiej Unii Faszystowskiej.
Organizacja Mass Observation, zajmujca si sondowaniem opinii publicznej, odnotowaa,
e generalnie wiksz determinacj wykazywaa ludno wiejska, prowincjonalna, anieli
w wielkich miastach, i e kobiety znacznie bardziej ni mczyni lkay si o przyszo.
Nadto klasa rednia wykazywaa wiksz nerwowo w porwnaniu z robotnikami: Im
bielszy konierzyk, tym mniej pewnoci siebie , stwierdzano. W istocie wikszo
15

brytyjskich defetystw wywodzia si z zamonych sfer.

Wielu ludzi nabrao przekonania, e pogoski, choby o tym, e genera Gamelin zosta
rozstrzelany za zdrad albo popeni samobjstwo, byy celowo rozgaszane przez pit
kolumn. Ale Mass Observation donosia Ministerstwu Informacji, i zebrane przez nas
obecnie wiadectwa wskazuj, e to ludzie prni i leniwi, zastraszeni i wystraszeni
rozsiewaj wikszo krcych plotek .
16

Dwudziestego trzeciego maja genera Brooke, dowdca brytyjskiego II Korpusu, zapisa

w swoim dzienniku: Nic innego tylko cud moe teraz ocali BEF, a koniec nie moe by
odlegy! . Jednake, na szczcie dla Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego, nieudany
17

aliancki kontratak pod Arras sprawi przynajmniej tyle, e Niemcy stali si ostroniejsi.
Rundstedt i Hitler upierali si, e trzeba zabezpieczy opanowane obszary do czasu
ponownego podjcia natarcia. Przejciowe powstrzymanie 10. Dywizji Pancernej pod
Boulogne i Calais oznaczao natomiast, e wojska niemieckie nie zdobd Dunkierki,
zanim dotr tam oddziay BEF.
Wieczorem 23 maja genera pukownik Gnther von Kluge zatrzyma trzynacie
niemieckich dywizji wzdu tego, co Brytyjczycy nazywali lini kanau po zachodniej
stronie kota dunkierskiego. Linia ta rozcigaa si na odcinku ponad pidziesiciu
kilometrw, od La Manche, wzdu rzeki Aa i jej kanau, przebiegajc przez Saint-Omer,
Bthune i La Basse. Pojazdy dwch korpusw pancernych von Kleista pilnie wymagay
napraw. Jego Grupa Pancerna utracia do tej pory poow wozw bojowych. W trakcie
trzech tygodni szeset czogw, co stanowio nieco ponad jedn szst cznej liczby
niemieckich wozw bojowych na wszystkich frontach, ulego zniszczeniu wskutek
nieprzyjacielskich dziaa lub te awarii mechanicznych .
18

Hitler zaaprobowa ten rozkaz nastpnego dnia, jednake wbrew temu, co si

powszechnie uwaa, dyspozycji takiej nie wydano na jego osobist interwencj. Genera
pukownik Walther von Brauchitsch, gwnodowodzcy niemieckich wojsk ldowych,
popierany przez Haldera, wyda noc 24 maja polecenie wznowienia ofensywy, ale
Rundstedt nalega, e wpierw piechota powinna dogoni czogi, a Hitler si z nim zgadza.
Obaj chcieli zachowa wojska pancerne do forsowania Sommy i Aisne, zanim wikszo
armii francuskiej zdy si zreorganizowa. Szturm na poprzecinanych kanaami
i podmokych terenach Flandrii wydawa si im obu niepotrzebnym ryzykiem, zwaszcza e
Gring zapewnia, i jego Luftwaffe zdoa przeszkodzi wszelkim prbom ewakuowania
brytyjskich oddziaw. Cho niemieckie dywizje piechoty maszeroway w bardzo
forsownym tempie, to trudno im byo dotrzyma kroku pancernym formacjom. Uderzajce
jest to, e BEF i wikszo francuskich jednostek miaa wicej pojazdw motorowych od
tych w armii niemieckiej, a tylko szesnacie ze stu pidziesiciu siedmiu dywizji
Wehrmachtu byo cakowicie zmotoryzowanych. Wszystkie pozostae musiay korzysta
z zaprzgw konnych, cigncych dziaa i tabory.
Brytyjczykom znowu dopisao szczcie. W rce aliantw wpad niemiecki wz
sztabowy, przewocy dokumenty wskazujce, e nastpne uderzenie nastpi nieco na
wschd od Ypres, pomidzy wojskami belgijskimi a brytyjsk lew flank . Lord Gort
19

zosta przekonany przez generaa Brookea, e naley przerzuci jedn z dywizji,

wyznaczonych do kolejnego przeciwuderzenia, w celu zatkania wspomnianej luki.
Dowiedziawszy si, e Francuzi nie s w stanie zaatakowa nad Somm, Anthony
Eden, minister wojny w brytyjskim rzdzie, pnym wieczorem 25 maja poinstruowa
Gorta, i ocalenie BEF musi zosta uznane za najwaniejsze . Gort powinien zatem
20

wycofywa si w stron wybrzey kanau La Manche z myl o ewakuacji. Gabinet

Wojenny, stanwszy w obliczu tego, e francuska armia ju si nie pozbiera, musia
rozway konsekwencje samotnego kontynuowania wojny przez Wielk Brytani. Gort ju
wczeniej ostrzega Londyn, e BEF najprawdopodobniej utraci cay swj ciki sprzt,
i powtpiewa, czy powiedzie si ewakuacja wikszej czci wojsk, ktrymi dowodzi.
Eden nie wiedzia, e na coraz bardziej znkanego Reynauda zastawili sida
marszaek Ptain i genera Weygand. Ptain skontaktowa si z Pierreem Lavalem,
politykiem, ktry nienawidzi Brytyjczykw i czeka tylko na okazj, by samemu zaj
miejsce Reynauda. Z kolei Laval porozumia si z pewnym woskim dyplomat, sondujc
moliwo nawizania rokowa z Hitlerem za porednictwem Mussoliniego.
Gwnodowodzcy Weygand obwinia francuskich politykw o zbrodniczy brak
przezornoci i przystpienie do wojny. Majc poparcie Ptaina, zada wycofania si ze
21

zoonych gwarancji, e Francja nie nawie na wasn rk negocjacji rozejmowych.

Zaleao im przede wszystkim na tym, aby nie doszo do cakowitego rozkadu francuskiej
armii. Reynaud zgodzi si polecie nazajutrz do Londynu na konsultacje z brytyjskim
rzdem.
Nadzieje Weyganda, e uda si nakoni Mussoliniego do tego, aby Wochy nie
wdaway si w konflikt zbrojny, za spraw obietnicy przekazania im nowych kolonii,
okazay si wielce bezzasadne. Zapewnienia Hitlera, e ju osign zwycistwo,
sprowokoway wahajcego si dotd Mussoliniego do owiadczenia Niemcom oraz
woskim sztabowcom, i Wochy przystpi do wojny wkrtce po 5 czerwca. Zarwno sam
Duce, jak i dowdcy jego armii wiedzieli, e Wosi nie s zdolni do przeprowadzenia
jakiejkolwiek skutecznej zaczepnej operacji militarnej. Wprawdzie rozwaali
zaatakowanie Malty, ale potem doszli do wniosku, i to zbyteczne, skoro bd mogli zaj
t wysp, gdy tylko upadnie Wielka Brytania. W trakcie kolejnych dni Mussolini mia
podobno powiedzie: Tym razem wypowiem wojn, ale nie bd jej prowadzi . 22

Gwnymi ofiarami takiej niefortunnej strategii miay si okaza jego rozpaczliwie sabo
uzbrojone armie. Bismarck zauway pewnego razu, rzucajc jedn ze swych celnych uwag,
e Wosi maj wielkie apetyty, ale marne zby . Suszno tego spostrzeenia mia
23

potwierdzi dobitnie przebieg drugiej wojny wiatowej.

Niedzielnym rankiem 26 maja, gdy brytyjskie wojska wycofyway si do Dunkierki

w trakcie silnej burzy pioruny zleway si z grzmotem artylerii w Londynie zebra
24

si Gabinet Wojenny, niewiadomy wojowniczych zapdw Mussoliniego. Lord Halifax

zwrci uwag na moliwo rozwaenia ewentualnoci wybadania za porednictwem
Mussoliniego, jakie warunki pokojowe byby skonny zaakceptowa Hitler. Poprzedniego
popoudnia spotka si nawet prywatnie w tej sprawie z woskim ambasadorem. Halifax
ywi przekonanie, e skoro nie ma co liczy na pomoc Stanw Zjednoczonych
w najbliszej przyszoci, Wielkiej Brytanii brakuje si, aby samotnie przeciwstawia si
Hitlerowi.
Churchill odpar na to, e najwaniejsza jest brytyjska wolno i niezawiso.
Posuy si pewnym dokumentem, sporzdzonym przez szefw sztabw i zatytuowanym
Brytyjska strategia na pewn ewentualno pod takim eufemizmem krya si
25

kapitulacja Francji. W rzeczonym dokumencie przewidywano moliwo samotnego

kontynuowania wojny przez Wielk Brytani. Niektre kwestie potraktowano, jak si miao
okaza, z przesadnym pesymizmem. Raport w przewidywa, e BEF ulegnie zniszczeniu
we Francji. Admiralicja nie spodziewaa si, aby udao si wywie stamtd wicej ni
czterdzieci pi tysicy onierzy, a szefostwo sztabw obawiao si, e Luftwaffe
zniszczy zakady lotnicze w rodkowej Anglii. Inne przypuszczenia byy z kolei nazbyt
optymistyczne: przykadowo brytyjscy sztabowcy przewidywali, e niedostatek surowcw
osabi niemieck gospodark wojenn osobliwy wniosek, skoro Niemcy zajli wikszo
krajw zachodniej i rodkowej Europy. Zasadnicza konkluzja bya jednak taka, e Wielka
Brytania przypuszczalnie mogaby odeprze inwazj, pod warunkiem, e RAF i Royal
Navy zachowaj posiadane siy. By to kluczowy argument Churchilla w sporze
z Halifaxem.
Churchill uda si do siedziby Admiralicji na lunch z Reynaudem, ktry wanie
przylecia do Londynu. Ze sw Reynauda jasno wynikao, e genera Weygand, jeszcze
kilka dni wczeniej zapatrujcy si na ogln sytuacj z nadzwyczajnym optymizmem, teraz
popad w jawny defetyzm. Francuzi ju liczyli si z utrat Parya. Reynaud stwierdzi
wrcz, e cho sam nigdy nie zawrze separatystycznego pokoju, to moe zosta zastpiony
przez kogo, kto to uczyni. Ju naciskano na, aeby przekona Brytyjczykw w celu
proporcjonalnego ograniczenia naszego [wojennego] zaangaowania do przekazania
26

Gibraltaru i Suezu Wochom.

Kiedy Churchill wrci do Anglii i zrelacjonowa Gabinetowi Wojennemu t
rozmow, Halifax ponowi sugesti szukania porozumienia z woskim rzdem. Churchill
musia ostronie prowadzi swoj rozgrywk. Nie mg ryzykowa otwartego konfliktu
z Halifaxem, ktry mia po swojej stronie wielu konserwatystw, podczas gdy pozycja
samego Churchilla bya niezbyt pewna. Na szczcie Chamberlain zacz si przychyla do
stanowiska Churchilla, ktry traktowa go z wielkim szacunkiem i wspaniaomylnoci,
pomimo dzielcych ich dawniej sporw.
Churchill przekonywa, e Wielka Brytania powinna zerwa sojusz z Francj, gdyby ta
ostatnia dya na wasn rk do rozejmu. Nie moemy wplta si w sytuacj tego
rodzaju, zanim uwikamy si w powaniejsze walki . Nie naleao podejmowa
27

przeomowych decyzji politycznych, nim wyjani si, ile onierzy BEF uda si uratowa.
Tak czy owak, Hitler z pewnoci narzuciby Wielkiej Brytanii takie warunki pokojowe,
ktre uniemoliwiyby temu krajowi zakoczenie naszych zbroje. Churchill susznie
zakada, e Hitler byby skonny zaoferowa znacznie agodniejsze warunki Francji anieli
Brytyjczykom. Jednak minister spraw zagranicznych, czyli Halifax, bynajmniej nie chcia
si pogodzi z myl o odrzuceniu idei negocjacji. Jeliby doszo do dyskutowania
warunkw pokojowych, ktre nie zakadayby utraty naszej niezawisoci, bylibymy
gupcami, nie przyjmujc ich. I znw Churchill musia da do zrozumienia, e zgadza si
na pomys nawizania kontaktw z Wochami, chocia w istocie gra na zwok. Gdyby
wikszo BEF udao si ocali, wwczas jego wasna pozycja, a take sytuacja caego
kraju znacznie by si poprawiy.
Tego wieczoru Anthony Eden wysa do Gorta depesz potwierdzajc, e Gort
powinien wycofywa si ku wybrzeu (...) we wspdziaaniu z armiami francusk
i belgijsk . Mniej wicej w tym samym czasie wiceadmira Bertram Ramsay w Dover
28

rozkaza rozpoczcie operacji Dynamo, to jest ewakuacji BEF drog morsk. Niestety
w tekcie posania, jakie Churchill skierowa do Weyganda, gdzie bya mowa o odwrocie
do portw nad kanaem La Manche, nie wspomniano o planach ewakuacji. Nierozsdnie
zaoono, e to oczywiste w zaistniaych okolicznociach. Konsekwencje psujcych si
stosunkw z Francuzami miay si okaza tragiczne.

Zatrzymanie niemieckich dywizji pancernych dao sztabowi Gorta szans zorganizowania

nowej obrony obrzenej na linii ufortyfikowanych miejscowoci, osaniajcej odwrt
wikszoci si BEF. Ale francuskich dowdcw we Flandrii ogarno wzburzenie, gdy
przekonali si, e Brytyjczycy chc si ewakuowa. Gort przypuszcza, e Londyn
poinformowa o tym generaa Weyganda w tym samym czasie, kiedy sam otrzyma
polecenie wycofania wojsk ku wybrzeu. Sdzi rwnie, e i Francuzi mieli by
ewakuowani, a ponadto przerazi si, kiedy stwierdzi, i w istocie instrukcja ta nie
dotyczy francuskich sojusznikw.
Poczynajc od 27 maja, 2. batalion Puku z Gloucestershire oraz batalion Puku
Lekkiej Piechoty z Oksfordu i Buckinghamshire broniy Cassel na poudnie od Dunkierki.
Niewielkie pododdziay zajy oddalone farmy, tu i wdzie a przed trzy dni odpierajc
przewaajce siy przeciwnika. Nieco dalej na poudnie na brytyjsk 2. Dywizj,
przesunit do obrony linii kanau z La Basse do Aire, spady bardzo silne niemieckie
ataki. Po zuyciu zapasu pociskw przeciwpancernych onierze wyczerpanego
i zdziesitkowanego 2. Krlewskiego Puku Norfolskiego musieli rzuca granaty rczne
pod gsienice nieprzyjacielskich wozw bojowych. Niedobitki jednego z batalionw
zostay otoczone przez jednostk SS Totenkopf i wzite do niewoli. Tej nocy esesmani
zmasakrowali dziewidziesiciu siedmiu brytyjskich onierzy. Owego dnia w belgijskim
sektorze niemiecka 255. Dywizja Piechoty w odwecie za straty poniesione koo wsi Vinkt
zamordowaa siedemdziesiciu omiu cywilw, faszywie utrzymujc, e niektrzy z nich
byli uzbrojeni. Nazajutrz oddzia Leibstandarte SS Adolf Hitler pod dowdztwem
Hauptsturmfhrera Wilhelma Mohnkego zabi w Wormhout prawie dziewidziesiciu
brytyjskich jecw, gwnie z Krlewskiego Puku z Warwick, walczcych w stray tylnej.
Tak wic mordowanie, do jakiego dochodzio w Polsce, miao te miejsce, na mniejsz
skal, na rzekomo cywilizowanym froncie zachodnim.
Na poudnie od Sommy brytyjska 1. Dywizja Pancerna przeprowadzia kontruderzenie
na niemiecki przyczek . Znowu francuska artyleria i lotnictwo nie udzieliy obiecanego
29

wsparcia, a 10. Puk Huzarw i 2. Puk Dragonw Gwardii (Queens Bays) straciy
szedziesit pi czogw, zniszczonych gwnie przez niemieckie armaty
przeciwpancerne. Nieco skuteczniejszego przeciwuderzenia przeciwko niemieckiemu
przyczkowi pod Abbeville dokonaa 4. Dywizja Pancerna de Gaullea, lecz i ono zostao
odparte.
W Londynie 27 maja Gabinet Wojenny znw zebra si trzykrotnie. Drugie z tych
posiedze, popoudniowe, prawdopodobnie mona uzna za jeden z krytycznych momentw
tej wojny, ktry mg zadecydowa o zwycistwie nazistowskich Niemiec. Wanie wtedy
doszo do otwartego starcia midzy Halifaxem a Churchillem. Ten pierwszy stanowczo
opowiedzia si za wykorzystaniem Mussoliniego w roli mediatora, ktry mgby
wybada, jakie warunki pokojowe Hitler byby skonny zaproponowa Francji i Wielkiej
Brytanii. Halifax uwaa, e jeli bdzie si z tym zwleka, owe warunki bd coraz
ostrzejsze.
Churchill wystpowa zdecydowanie przeciwko takiemu okazywaniu saboci
i twierdzi, e trzeba walczy dalej. Jeli nawet zostaniemy pobici powiedzia nie
wyjdziemy na tym gorzej, ni gdybymy mieli teraz zaprzesta walki. Nie wstpujmy zatem
na rwni pochy, po ktrej stacza si Francja . Rozumia, e kiedy zacznie si ju
30

negocjowa, to nie bdzie odwrotu i szans na oywienie bojowego ducha wrd

ludnoci. Churchilla poparli jednoznacznie liderzy laburzystowscy Clement Attlee i Arthur
Greenwood, a take Archibald Sinclair, przywdca liberaw. Rwnie Chamberlain uzna
za suszny zasadniczy argument Churchilla. W trakcie tego burzliwego posiedzenia Halifax
jasno stwierdzi, e zoy dymisj, jeli jego pogldy zostan odrzucone, ale Churchillowi
udao si pniej nieco go uspokoi.
Tamtego wieczoru spad nastpny cios. Po przeamaniu belgijskiej linii obrony na
rzece Leie (Lys) krl Leopold postanowi skapitulowa. Nastpnego dnia bezwarunkowo
podda swoje wojska dowdztwu niemieckiej 6. Armii. Genera pukownik Walter von
Reichenau i jego szef sztabu genera porucznik Friedrich Paulus podyktowali warunki
zawieszenia ognia w swojej kwaterze polowej. Do kolejnego aktu podpisania kapitulacji
z udziaem Paulusa dojdzie pod Stalingradem dwa lata i osiem miesicy pniej, ale wtedy
to ju Paulus zoy bro.
Wadze francuskie oficjalnie pomstoway z powodu zdrady krla Leopolda, jednak
po cichu cieszyy si z tego. Jeden z kapitulantw wyrazi powszechnie panujce nastroje,
kiedy rzek: Wreszcie mamy koza ofiarnego! . Z kolei Brytyjczykw niezbyt zaskoczyo
31

zaamanie si belgijskiej obrony. Gort, za rad generaa Brookea, zawczasu roztropnie

przegrupowa swoje wojska za belgijskimi liniami, aby zapobiec przedarciu si
niemieckich oddziaw midzy Ypres (Ieper) a Comines na wschodniej flance.
Genera Weygand, teraz ju oficjalnie poinformowany o tym, e Brytyjczycy
postanowili si wycofa, wcieka si z powodu niejawnych kombinacji sojusznika.
Niestety nie wydawa swoim oddziaom rozkazu ewakuacji a do nastpnego dnia
i w rezultacie francuskie wojska dotary na plae znacznie pniej, anieli znaleli si tam
Brytyjczycy. Marszaek Ptain przekonywa, e postawa koalicjantw powinna skoni
Reynauda do rewizji porozumienia zawartego w marcu, na mocy ktrego ani Francja, ani
Wielka Brytania miay nie zawiera pokoju bez zgody drugiego alianta.
Dwudziestego smego maja w godzinach popoudniowych Gabinet Wojenny
obradowa ponownie, ale tym razem, na danie premiera, w Izbie Gmin. Spr midzy
Halifaxem a Churchillem rozgorza na nowo, a Churchill jeszcze ostrzej przeciwstawi si
wszelkim pomysom podejmowania rokowa z Niemcami. Jeli Brytyjczykom przyszoby
zerwa takie negocjacje, argumentowa, to przekonamy si, e caa stanowczo [ludnoci
kraju], na ktr teraz moemy liczy, zniknie bezpowrotnie .
32

Po zakoczeniu posiedzenia Gabinetu Wojennego Churchill zwoa narad caego

rzdu. Oznajmi ministrom, e rozwaa kwesti podjcia negocjacji z Hitlerem, ale nabra
przekonania, i narzucone przez Fhrera warunki rozejmu sprowadz Wielk Brytani do
poziomu pastwa niewolniczego , rzdzonego przez marionetkowe wadze. Czonkowie
33

rzdu stanowczo go poparli. Halifax ponis w tej konfrontacji zdecydowan porak.

Wielka Brytania miaa walczy do koca.

Hitler, nie chcc osabia swoich formacji pancernych, powstrzymywa je w ich marszu na
Dunkierk. Dywizje pancerne miay si zatrzyma, gdy tylko port w Dunkierce znajdzie si
w zasigu dzia ich pukw artylerii. Rozpoczo si intensywne ostrzeliwanie
i bombardowanie miasta, ktre jednak nie przerwao operacji Dynamo, czyli akcji
ewakuacyjnej. Bombowcom Luftwaffe, ktre nadal musiay najczciej startowa z baz
w Niemczech, brakowao efektywnej eskorty myliwskiej i czsto byway przechwytywane
przez dywizjony spitfirew, operujce ze znajdujcych si znacznie bliej Dunkierki
lotnisk w hrabstwie Kent.
Bezradni brytyjscy onierze toczyli si na piaszczystych wydmach i w samym
miecie, oczekujc na swoj kolej do wejcia na pokady statkw i okrtw; przeklinali
RAF, nie zdajc sobie sprawy, e brytyjskie myliwce walcz z niemieckimi bombowcami
nad ldem. Luftwaffe, mimo chepliwych zapewnie Gringa o tym, e sam pokona
Brytyjczykw, zadawaa przeciwnikowi stosunkowo nieznaczne straty. Sypkie piaski na
wydmach redukoway zabjcze skutki eksplozji bomb i pociskw artyleryjskich. Na
plaach wicej alianckich onierzy zgino od ostrzau z broni maszynowej ni w wyniku
bombardowa.
Do czasu kiedy Niemcy podjli natarcie z udziaem piechoty, silna obrona, zoona
z oddziaw zarwno brytyjskich, jak i francuskich, powstrzymaa przeciwnika. Nieliczni
z alianckich onierzy, ktrzy wycofali si z bronionych wsi, byli wyczerpani, godni,
spragnieni i nierzadko kontuzjowani. Ciej rannych trzeba byo pozostawi. W warunkach
niemieckiego okrenia odwrt mia nerwowy przebieg, a onierze nie wiedzieli, czy
i kiedy natkn si na nieprzyjacielskie oddziay.
Ewakuacja rozpocza si ju 19 maja, gdy wywieziono rannych i jednostki tyowe,
ale pocztek gwnej akcji ewakuacyjnej przypad na noc 26 maja. Po ogoszonym przez
rozgoni BBC apelu Admiralicja skontaktowaa si z ochotnikami posiadajcymi mae
jednostki pywajce, takie jak jachty, rzeczne barki i odzie motorowe z kabinami.
Polecono im zebra si na morzu, najpierw w pobliu Sheerness, a potem opodal
Ramsgate. Okoo szeciuset takich jednostek wzio udzia w operacji Dynamo, a ich
zaogi skaday si niemal cakowicie z niedzielnych eglarzy; wspomogy one w akcji
ewakuacyjnej ponad dwiecie okrtw Royal Navy.
Dunkierka bya dobrze widoczna z daleka, zarwno z morza, jak i od strony ldu.
Supy dymu wzbijay si w niebo z tego poncego miasta, atakowanego przez niemieckie
bombowce. Nad palcymi si zbiornikami z rop unosiy si czarne, skbione dymy.
Wszystkie drogi prowadzce do Dunkierki byy zablokowane przez porzucone lub
zniszczone wojskowe pojazdy.
Relacje midzy wyszymi oficerami brytyjskimi i francuskimi, zwaszcza tymi ze
sztabu admiraa Jeana Abriala, dowdcy pnocnego zgrupowania francuskich si
morskich, staway si coraz gorsze. Sytuacj pogarszao to, e niektrzy onierze brytyjscy
i francuscy dopuszczali si w Dunkierce rabunkw, obwiniajc o to siebie nawzajem. Nie
brakowao pijanych, po prbach ugaszenia pragnienia winem, piwem i mocnymi trunkami,
gdy ujcia wody pitnej ulegy zniszczeniu.
Plae i port zapchane byy onierzami, oczekujcymi w kolejkach na wejcie na
pokady statkw i okrtw. Podczas kadego nalotu Luftwaffe syreny stukasw wyy
w trakcie lotu nurkowego jak stado wielkich piekielnych mew , a ludzie rozbiegali si
34

w poszukiwaniu schronienia. Panowa oguszajcy haas, gdy strzelay wszystkie dziaa

przeciwlotnicze na niszczycielach zakotwiczonych opodal falochronu. Kiedy tylko nalot si
koczy, onierze pdzili z powrotem, bojc si straci swoje miejsce w kolejce.
Niektrzy zaamywali si psychicznie pod wpywem nerwowego napicia. Niewiele
mona byo pomc ofiarom wyczerpania walkami.
Po nocach onierze czekali w wodzie po szyj, a szalupy i mae odzie podpyway,
aby zabiera ich na pokady. Wikszo oczekujcych bya tak strudzona i bezsilna
w nasiknitych wod mundurach polowych i butach, e marynarze, przeklinajc, musieli
wciga nieszcznikw przez nadburcia, chwytajc ich za parciane pasy.
Zaogi Royal Navy naraay si tak samo jak onierze podczas akcji ratunkowej.
Dwudziestego dziewitego maja, kiedy naciskany przez Hitlera Gring zintensyfikowa
dziaania lotnicze majce udaremni operacj ewakuacyjn, samoloty Luftwaffe zatopiy
lub ciko uszkodziy dziesi brytyjskich niszczycieli, a take wiele innych jednostek
pywajcych. Straty te skoniy Admiralicj do chwilowego wycofania z akcji wikszych,
penomorskich niszczycieli, niezbdnych do obrony poudniowych wybrzey Anglii. Te
jednak wrciy do Dunkierki ju dzie pniej, gdy tempo ewakuacji natychmiast spado,
a kady z duych niszczycieli mg kadorazowo zabra na pokad do tysica onierzy.
Tego dnia trway rwnie zaarte walki na wewntrznym krgu obrony, toczone przez
grenadierw Gwardii, Krlewski Puk Gwardii Pieszej (Coldstream Guards) i Krlewski
Puk z Berkshire z 3. Dywizji Piechoty. Jednostki te z wielkim trudem powstrzymyway
niemieckie ataki, ktre w razie powodzenia pooyyby kres dalszej ewakuacji. Oddziay
francuskiej 68. Dywizji Piechoty nadal trzymay si na zachodnich i poudniowo-
zachodnich rubieach Dunkierki, jednak napicia w relacjach midzy Francuzami
i Brytyjczykami coraz ostrzej dochodziy do gosu.
Francuzi byli przekonani, e Brytyjczycy ewakuuj w pierwszej kolejnoci swoich
ludzi, cho w tym czasie nadchodziy z Londynu instrukcje, aby postpowa wrcz
przeciwnie. Francuskich onierzy w brytyjskich punktach zaadunkowych czsto nie
wpuszczano na okrty, co rzecz jasna prowadzio do wciekych wani. Z kolei onierze
brytyjscy, zirytowani, e Francuzi wnosz plecaki mimo polecenia pozostawienia
wszystkich rzeczy osobistych, spychali ich z nabrzea do wody. Zdarzao si i tak, e
Brytyjczycy pchali si na okrt przeznaczony dla Francuzw, a wielu francuskich onierzy,
usiujcych dosta si na pokad brytyjskiego statku, zrzucano do morza .
35

Nawet syncy z uroku osobistego genera major Harold Alexander, dowdca

brytyjskiej 1. Dywizji Piechoty, nie by w stanie zaagodzi gniewu dowdcy francuskiego
XVI Korpusu generaa Roberta Fagaldea oraz admiraa Abriala, kiedy wspomnia im
o otrzymanych rozkazach zaokrtowania maksymalnej liczby onierzy brytyjskich. Obaj
Francuzi przedstawili list od lorda Gorta, zapewniajcy, e trzy brytyjskie dywizje
pozostan na ldzie do obrony miasta. Admira Abrial zagrozi nawet zamkniciem portu
w Dunkierce dla brytyjskich oddziaw.
O sporze tym powiadomiono Londyn i Pary, gdzie Churchill spotka si
z Reynaudem, Weygandem i admiraem Franois Darlanem, dowdc francuskiej floty
wojennej. Weygand przyj do wiadomoci, e Dunkierki nie da si utrzymywa
w nieskoczono. Churchill nalega, aby ewakuacja odbywaa si na rwnych zasadach,
ale jego nadziei na podtrzymanie sojuszniczego ducha nie podzielano w Londynie. Tam po
cicho zakadano, e skoro Francja najprawdopodobniej zaniecha walki, to Brytyjczycy
powinni zadba przede wszystkim o wasne interesy. Sojusze nastrczaj dostatecznie
wiele komplikacji, gdy sojusznicy odnosz zwycistwa; w warunkach klski s rdem
najgorszych wzajemnych oskare.
Trzydziestego maja wygldao na to, e poowa Brytyjskiego Korpusu
Ekspedycyjnego bdzie musiaa pozosta na kontynencie. Nazajutrz jednak u wybrzey
Francji pojawia si masa okrtw Royal Navy i rnych stateczkw: niszczycieli,
stawiaczy min, jachtw, parostatkw, holownikw, odzi ratunkowych, kutrw rybackich
i statkw wycieczkowych. Wiele z tych mniejszych jednostek przewozio onierzy z pla
na wiksze okrty. Wacicielem jednego z jachtw, Sundownera, by komandor Charles
H. Lightoller, najstarszy z oficerw ocalaych z katastrofy Titanica. Cudowi Dunkierki
sprzyjao spokojne na og morze w trakcie dni i nocy, gdy ewakuacja sza pen par .
36

Na pokadach niszczycieli marynarze Royal Navy wydawali wyczerpanym

i wygodzonym onierzom kubki z kakao, konserwy woowe oraz chleb. Jednake
w sytuacji gdy formacje Luftwaffe nasilay naloty, kiedy tylko odlatywaa myliwska
osona RAF-u, wejcie na okrt nie zawsze oznaczao jeszcze oddalenia
niebezpieczestwa. Opisy straszliwych obrae, doznawanych w rezultacie niemieckich
atakw z powietrza, dramatu tych, ktrzy tonli na zatapianych statkach i okrtach,
bezsilnych nawoywa o pomoc wryy si w pami. Sytuacja rannych pozostawionych
w Dunkierce bya jeszcze gorsza, a sanitariusze i lekarze nie mogli zbytnio uly
umierajcym w cierpieniach.
Nawet ewakuowani nie zaznawali zbytniej ulgi po dotarciu do Dover. Masowa
ewakuacja przeciya system transportu i opieki medycznej. Pocigi szpitalne rozwoziy
rannych po caym kraju. Pewien ranny onierz, wydostawszy si z pieka Dunkierki,
wprost nie mg uwierzy wasnym oczom, kiedy z okna pocigu zobaczy mecz krykieta
rozgrywany przez zawodnikw w biaych strojach, zupenie jakby w Wielkiej Brytanii
nadal panowa pokj. W doranie opatrzonych na polu walki zranieniach u wielu
poszkodowanych lgy si czerwie albo rozwijaa si gangrena, wymagajca amputacji
koczyny.
Rankiem 1 czerwca stra tylna pod Dunkierk, w ktrej skad wchodzia 1. Brygada
Gwardii, zostaa pobita w trakcie silnego niemieckiego uderzenia, przeprowadzonego
wzdu kanau Bergues-Veurne. Niektrzy brytyjscy onierze, a nawet cae plutony
ustpoway pola, ale inni walczyli dzielnie i tego dnia przyznano Krzy Wiktorii i kilka
innych odznacze. Ewakuacj za dnia trzeba byo przerwa ze wzgldu na cikie straty
Royal Navy, w tym utrat dwch okrtw szpitalnych, jednego zatopionego, a drugiego
uszkodzonego. Ostatnie alianckie jednostki dopyny do pla opodal Dunkierki w nocy 3
czerwca. Genera major Alexander opyn motorwk plae i port, nawoujc onierzy,
ktrzy pozostali, eby wyszli na brzeg. Na krtko przed pnoc towarzyszcy mu oficer
floty, komandor William Tennant uzna, e moe zadepeszowa do admiraa Ramsaya
w Dover, i zadanie zostao wykonane.
 Pocztkowo Admiralicja liczya, e uda si ocali 45 tysicy onierzy; w istocie
okrty Royal Navy i cywilne jednostki pywajce wywiozy ich 338 tysicy, z czego 193
tysice Brytyjczykw. Okoo 80 tysicy onierzy, gwnie francuskich, pozostao na
miejscu, przede wszystkim wskutek panujcego zamieszania i opieszaoci ich dowdcw.
W trakcie kampanii w Belgii i pnocno-wschodniej Francji armia brytyjska stracia 68
tysicy ludzi. Zasza konieczno zniszczenia na brzegu niemal wszystkich ocalaych
z bitew czogw i caego taboru motorowego BEF, wikszoci dzia i prawie caych
zapasw. Take cz polskiego wojska we Francji przedostaa si do Wielkiej Brytanii,
co skonio Goebbelsa do okrelenia ich pogardliwym mianem turystw Sikorskiego . 37

Reakcje na Wyspach Brytyjskich byy dziwnie mieszane; panoway nieco przesadne

obawy, lecz i odczuwano ulg z powodu uratowania BEF. Ministerstwo Informacji
martwio si tym, e nastroje ludnoci s niemal za dobre . A jednak naprawd zaczto
38

sobie uzmysawia grob niemieckiej inwazji. Kryy pogoski o niemieckich

spadochroniarzach przebranych za zakonnice. Niektrzy najwyraniej uwierzyli w to, e
w Niemczech upoledzonych umysowo rodzicw wcielano do korpusu samobjcw [tj.
kierowano do samobjczych zada] i e Niemcy zrobili podkop pod Szwajcari
i wyonili si w Tuluzie. Zagroenie inwazj nieuchronnie wywoywao bezadn
szpiegomani. Organizacja Mass Observation odnotowaa take tu po ewakuacji
z Dunkierki, e brytyjska ludno serdecznie witaa francuskich onierzy, zarazem
trzymajc si z daleka od holenderskich i belgijskich uchodcw.

Niemcy prawie od razu przeszli do nastpnej fazy dziaa zbrojnych. Szstego czerwca
zaatakowali alianckie linie obronne wzdu Sommy i Aisne, majc znaczn przewag
liczebn i panujc w powietrzu. Dywizje francuskie, otrzsnwszy si nieco po pierwszych
katastrofach, walczyy teraz bardzo dzielnie, ale byo ju za pno. Churchill, uprzedzony
przez Dowdinga o braku dostatecznej liczby myliwcw do obrony Wielkiej Brytanii,
odrzuci francuskie dania przerzucenia przez kana La Manche nastpnych dywizjonw.
Na poudnie od Sommy wci znajdowao si ponad sto tysicy brytyjskich onierzy,
w tym 51. Dywizja Piechoty (Highland), ktra niebawem miaa zosta odcita pod Saint-
Valry wraz z francusk 41. Dywizj Piechoty.
Starajc si podtrzyma dziaania wojenne we Francji, Churchill wysa za kana La
Manche nastpny korpus si ekspedycyjnych pod dowdztwem generaa Alana Brookea.
Przed opuszczeniem Anglii Brooke uprzedzi Edena, e cho sam pojmuje dyplomatyczny
aspekt swojej misji, to rzd powinien zrozumie, i w wymiarze militarnym nie ma ona
najmniejszych szans na powodzenie. Mimo e niektre francuskie oddziay walczyy
dobrze, wiele innych zaczo porzuca lini frontu i docza do kolumn uchodcw,
cigncych na poudniowy zachd Francji. Paniczne nastroje rozprzestrzeniay si wraz
z pogoskami o zastosowaniu gazw bojowych i o niemieckich zbrodniach.
Na czele tych kolumn jechay samochody wiozce bogatszych Francuzw, ktrzy
wydawali si zawczasu dobrze przysposobieni do ucieczki. Wyruszyli wczenie i mogli po
drodze korzysta z kurczcych si zapasw benzyny. Przedstawiciele klas rednich
podali za nimi w skromniejszych pojazdach, z materacami przypasanymi do dachw aut,
ktrych wntrze wypenia najcenniejszy osobisty dobytek, czasem take pies albo kot lub
kanarek w klatce. Ubosze rodziny wyruszay pieszo, przewoc swoje rzeczy rowerami,
wzkami dziecicymi i wozami zaprzonymi w konie. Szosy byway zablokowane na
odcinkach liczcych nawet setki kilometrw, wobec czego samochody, z silnikami
rozgrzanymi w upale, toczyy si naprzd wcale nie szybciej od pieszych uciekinierw,
posuwajc si co chwila o kilka metrw.
Gdy te tumy przeraonych ludzi, na ktre skadao si okoo omiu milionw
uchodcw, przemieszczay si na poudniowy zachd, uciekinierzy szybko si
zorientowali, e nie sposb zdoby nie tylko benzyn, ale i prowiant. Masa mieszkacw
miast, wykupujca cae pieczywo i wszelkie jarzyny i owoce, rycho przestaa wzbudza
wspczucie i zaczto j kojarzy z plag szaraczy i to pomimo wielu rannych, ktrzy
padali ofiarami niemieckich lotnikw, bezkarnie ostrzeliwujcych i bombardujcych
zatoczone drogi. I znowu to kobiety najdotkliwiej odczuway skutki militarnej katastrofy,
a jednak znosiy to dzielnie, z powiceniem i opanowaniem. Mczyni czciej ronili zy
rozpaczy.
Dziesitego czerwca Mussolini wypowiedzia wojn Francji i Wielkiej Brytanii, cho
by wiadom wojskowej i gospodarczej saboci swojego kraju. Jednake nie mia zamiaru
nie wykorzysta okazji do zdobyczy terytorialnych, zanim nastanie pokj. Woska ofensywa
w Alpach, o ktrej rozpoczciu Mussolini nie powiadomi Niemcw, okazaa si jednak
dla Wochw katastrofalna. Francuzi stracili zaledwie nieco ponad dwustu onierzy,
natomiast Wosi ponad sze tysicy, z czego powyej dwch tysicy doznao powanych
odmroe .
39

Podejmujc decyzj, ktra tylko pogbia panujce zamieszanie, francuskie wadze

przemieciy si do doliny Loary, a rne ministerstwa i sztaby zakwateroway si
w tamtejszych zamkach. Jedenastego czerwca Churchill uda si samolotem do Briare nad
Loar na spotkanie z francuskimi przywdcami. Eskortowany przez dywizjon
hurricanew, wraz z towarzyszc mu ekip wyldowa na opuszczonym pobliskim
lotnisku. Churchill zabra z sob nowego szefa brytyjskiego Imperialnego Sztabu
Generalnego generaa Johna Dilla, sekretarza Gabinetu Wojennego generaa majora
Hastingsa Ismaya oraz generaa majora Edwarda Spearsa, swego osobistego
przedstawiciela przy francuskim rzdzie. Zawieziono ich do chteau du Muguet, gdzie
genera Weygand zaoy swoj tymczasow kwater gwn.
W mrocznym salonie czeka na przybyszw Paul Reynaud, drobnej budowy czowiek
z charakterystycznymi ukowatymi brwiami i twarz obrzmia ze zmczenia . Reynaud
40

znajdowa si w stanie bliskim nerwowego wyczerpania. Towarzyszyli mu rozdranieni

Weygand i marszaek Ptain. Nieco z tyu sta genera brygady Charles de Gaulle, nowy
wiceminister wojny w rzdzie Reynauda, protegowany Ptaina a do czasu, gdy tu przed
wojn obaj si pornili. Spears zwrci uwag, e cho Reynaud grzecznie powita
brytyjsk delegacj, to jej czonkowie czuli si jak ubodzy krewni na stypie .
41

Weygand przedstawi sytuacj w najbardziej pesymistycznym ujciu. Churchill,

pomimo upalnego dnia ubrany w czarny garnitur z grubego materiau, stara si ze
wszelkich si oywi zebranych poczuciem humoru i entuzjazmem, posugujc si
oryginaln mieszanin angielszczyzny i jzyka francuskiego. Nie wiedzc, e Weygand ju
wyda dyspozycj oddania Parya bez walki Niemcom, Churchill zaleca prowadzenie
w stolicy walki o kady dom i dziaania partyzanckie. Takie pomysy zatrwoyy
Weyganda, a take Ptaina, ktry odezwa si po dugim milczeniu: Oznaczaoby to
zniszczenie tego kraju! . Gwn trosk Francuzw byo zachowanie dostatecznie silnych
42

oddziaw wojskowych do zgniecenia rewolucyjnych zamieszek. Ulegali obsesyjnym

mylom, e w opuszczonym Paryu mog przej wadz komunici.
Weygand, usiujc zrzuci na innych odpowiedzialno za zaamywanie si
francuskiego oporu, zada kolejnych dywizjonw myliwskich RAF-u, wiedzc, e
Brytyjczycy nie zgodz si na ich przysanie. Ledwie kilka dni wczeniej obwinia za
klsk Francji nie dowdcw, ale Front Ludowy i szkolnych nauczycieli, ktrzy nie
rozbudzili w dzieciach patriotyzmu i ofiarnego ducha . Ptain prezentowa podobne
43

nastawienie. Ten kraj powiedzia do Spearsa przegni do cna przez polityk . By

44

moe mia nieco susznoci, gdy ju przed wojn we Francji zarysoway si takie
podziay, e musiay pada wzajemne oskarenia o zdrad.
Churchill i towarzyszce mu osoby odlecieli do Londynu, wyzbywszy si resztek
zudze, aczkolwiek zdoali wymusi na Francuzach obietnic porozumienia si
z Brytyjczykami przed ewentualnym podjciem rokowa rozejmowych. Z brytyjskiej
perspektywy zasadnicze znaczenie miaa przyszo francuskiej floty wojennej oraz to, czy
rzd Reynauda bdzie kontynuowa wojn we francuskich posiadociach w pnocnej
Afryce. Jednak Weygand i Ptain byli stanowczo temu przeciwni, poniewa ywili
przekonanie, e bez naczelnych wadz Francja pogry si w chaosie. Nastpnego
wieczoru, 12 czerwca, Weygand otwarcie domaga si zawieszenia broni podczas
posiedzenia rady ministrw, w ktrej skad oficjalnie nie wchodzi. Reynaud prbowa mu
wytumaczy, e Hitler to nie starowiecki dentelmen w rodzaju Wilhelma I w 1871 roku,
tylko nowy Czyngis-chan. Jak si jednak okazao, bya to ostatnia podjta przez Reynauda
prba okieznania zapdw francuskiego gwnodowodzcego.
Pary niemale opustosza. Wielki sup czarnego dymu wznosi si nad rafineri
koncernu Standard Oil, podpalon na danie francuskiego sztabu generalnego
i amerykaskiej ambasady, aby zapasy paliwa nie dostay si w rce Niemcw. Stosunki
francusko-amerykaskie byy w roku 1940 nadzwyczaj kordialne. Ambasador Stanw
Zjednoczonych William Bullitt cieszy si takim zaufaniem francuskiej administracji, e ta
wyznaczya go na tymczasowego mera stolicy i poprosia o porozumienie si z Niemcami
w sprawie kapitulacji Parya. Po tym jak niemieccy oficerowie z bia flag zostali
ostrzelani w pobliu stacji metra Porte Saint-Denis na pnocnych obrzeach miasta,
genera artylerii Georg von Kchler, dowdca 18. Armii, nakaza zbombardowanie
francuskiej stolicy. Bullitt interweniowa i zdoa uchroni miasto przed zniszczeniami.
Trzynastego czerwca, kiedy Niemcy szykowali si do wkroczenia do Parya,
Churchill polecia do Tours na nastpne spotkanie z Francuzami. Tam utwierdzi si
w swoich najgorszych obawach. Za namow Weyganda Reynaud zapyta, czy Wielka
Brytania wyraziaby zgod na zawarcie przez Francj odrbnego pokoju z Rzesz. Tylko
nieliczni, w tym minister spraw wewntrznych Georges Mandel i najniszy rang genera
de Gaulle, byli zdecydowani kontynuowa walk za wszelk cen. Reynaud, mimo e
pozornie si z nimi zgadza, to wyglda, by przytoczy sowa Spearsa, jak mumia
skrpowana bandaami przez defetystw . 45

W obliczu francuskich de do przerwania walk Churchill stwierdzi, e rozumie

stanowisko sojusznikw. Stronnicy zawieszenia broni prbowali przeinaczy jego sowa,
uznajc je za zgod, na co Churchill energicznie zaprotestowa. Nie by wcale gotw
zwolni Francuzw z ich sojuszniczych zobowiza, dopki Brytyjczycy nie zyskaliby
pewnoci, e Niemcy nie przejm francuskiej floty. Gdyby wpada w rce nieprzyjaciela,
to prawdopodobiestwo udanej niemieckiej inwazji na Wielk Brytani wzrosoby
niepomiernie. Zada, aby Reynaud porozumia si z prezydentem Rooseveltem w celu
ustalenia, czy Stany Zjednoczone byyby skonne udzieli wsparcia Francji in extremis, bez
oficjalnego angaowania si w wojn. Kady kolejny dzie zbrojnego oporu stawianego
przez Francj sprzyja lepszemu przygotowaniu si Wielkiej Brytanii do odparcia
nazistowskiej agresji.
Owego wieczoru posiedzenie francuskiej rady ministrw odbyo si w chteau de
Cang. Weygand, nalegajc na przerwanie walk, twierdzi, e komunici przejmuj wadz
w Paryu, a ich przywdca Maurice Thorez obra sobie za siedzib Paac Elizejski. Byo
to czczym wymysem. Mandel niezwocznie zatelefonowa do prefekta policji w stolicy,
ktry powiedzia, e to nieprawda. Cho Weygand zamilk, marszaek Ptain wyj
z kieszeni jaki dokument i zacz go odczytywa. Ptain nie do, e obstawa przy
zawieszeniu broni, to jeszcze odrzuca wszelkie myli o opuszczeniu kraju przez rzd.
Pozostan z narodem francuskim, aby wsplnie z nim znosi bl i cierpienia . 46

Powracajc na scen polityczn, ujawni zamiar przewodzenia zniewolonej Francji.

Reynaud, cho mia poparcie wikszoci ministrw, a take przewodniczcych Izby
Deputowanych oraz senatu, nie odway si na zdymisjonowanie Ptaina. Uzgodniono
fatalny kompromis. Francuzi postanowili poczeka na odpowied prezydenta Roosevelta
przed podjciem ostatecznej decyzji o zawieszeniu broni. Nazajutrz rzd wyjecha do
Bordeaux, gdzie mia si rozegra ostatni akt tragedii.

Najgorsze obawy generaa Brookea znalazy potwierdzenie zaraz po jego wyldowaniu

w Cherbourgu. Dotar do kwatery gwnej Weyganda w pobliu Briare wieczorem 13
czerwca, ale Weygand przebywa w tym czasie w zamku de Cang na posiedzeniu rady
ministrw. Brooke spotka si z nim nastpnego dnia. Weyganda mniej drczya kwestia
klski francuskiej armii, bardziej za to, e jego kariery wojskowej nie zwieczya
triumfalna nuta .
47

Brooke zatelefonowa do Londynu, eby zakomunikowa, i nie zgadza si na to, by

drugi kontyngent BEF broni reduty w Bretanii, ktry to pomys przypad do gustu de
Gaulleowi i Churchillowi. Genera Dill zrozumia to od razu. Przerwa zatem kierowanie
do Francji nowych brytyjskich jednostek. Obydwaj generaowie uzgodnili rwnie, e
trzeba wycofa wszystkie brytyjskie oddziay, pozostajce jeszcze w pnocno-zachodniej
Francji, do portw w Normandii i Bretanii i stamtd je ewakuowa.
Churchill po powrocie do Londynu by zaszokowany takimi nowinami. Poirytowany
Brooke musia przez p godziny objania mu przez telefon zaistnia sytuacj. Premier
upiera si, e Brooke zosta posany do Francji po to, aby Francuzi mieli wraenie, i
Brytyjczycy nadal ich wspieraj. Brooke odpar na to, e nie sposb oywi nieboszczyka
i wszystko wskazuje na to, i armia francuska jest ju martwa . Dalsze wspomaganie jej
48

przyniosoby tylko w rezultacie niepotrzebne marnowanie dobrego wojska. Brookea

rozdrania sugestia, e si wystraszy i nie chcia ustpi. Ostatecznie Churchill
przyzna, e propozycje Brookea to jedyne rozsdne wyjcie.
Niemcy nadal byli rozbawieni zapaem, z jakim poddawaa si wikszo francuskich
oddziaw. Weszlimy jako pierwsi do pewnego miasta pisa onierz 62. Dywizji
Piechoty a francuscy onierze siedzieli tam w barach od dwch dni, oczekujc na
wzicie ich do niewoli. I wydarzyo si to we Francji, wychwalanej jako Grande nation
[wielki nard] .
49

Szesnastego czerwca marszaek Ptain owiadczy, e poda si do dymisji, jeli rzd

nie podejmie niezwocznie rokowa rozejmowych. Przekonano go, aby zaczeka z tym do
momentu, a przyjdzie odpowied z Londynu. Prezydent Roosevelt odnis si do
wczeniejszego apelu Reynauda z pen sympati, ale wstrzyma si z jakimikolwiek
obietnicami. Z Londynu genera de Gaulle przedstawi przez telefon pewn propozycj,
przypuszczalnie wysunit po raz pierwszy przez Jeana Monneta, pniej uznawanego za
pomysodawc i architekta powojennej wsplnoty europejskiej, a podwczas obarczonego
zadaniem zakupu uzbrojenia dla Francji. Zgodnie z tym pomysem Wielka Brytania
i Francja miay utworzy zjednoczone pastwo ze wsplnym rzdem wojennym. Churchill
odnis si do tego planu entuzjastycznie, aby podtrzyma dziaania zbrojne we Francji, a i
w Reynaudzie wzbudzi on nadziej. Ale kiedy przedstawi t propozycj swoim
ministrom, wikszo z nich potraktowaa j wyjtkowo wzgardliwie. Ptain okreli j
mianem zalubin z trupem, natomiast inni bali si, e perfidny Albion usiuje w ten
sposb zaj ich kraj i kolonie w chwili najwikszej saboci Francji.
Zupenie przybity Reynaud uda si do prezydenta Lebruna i zoy swoj rezygnacj.
Znajdowa si na skraju zaamania nerwowego. Lebrun stara si go przekona do
pozostania na stanowisku, lecz Reynaud utraci wszelkie nadzieje na dalsze skuteczne
opieranie si daniom przerwania walk. Zasugerowa nawet, eby to marszaek Ptain
zosta powoany do utworzenia nowego rzdu, ktry zawrze rozejm. Lebrun, cho
zasadniczo trzyma stron Reynauda, uzna, e powinien tak wanie postpi. Ju
o godzinie 23.00 Ptain przewodniczy posiedzeniu nowej rady ministrw. Oznaczao to
w praktyce kres Trzeciej Republiki. Niektrzy historycy utrzymuj, nie bez dozy susznoci,
e w istocie Trzecia Republika upada nieco wczeniej, w wyniku wewntrznego
wojskowego puczu, przeprowadzonego przez Ptaina, Weyganda i admiraa Darlana 11
czerwca w Briare. Rola Darlana polegaa na zapewnieniu, aby francuska flota nie
posuya do ewakuacji rzdu i wojsk do pnocnej Afryki i kontynuowania stamtd wojny.
Tej nocy de Gaulle przylecia do Bordeaux samolotem dostarczonym mu na polecenie
Churchilla. Na miejscu przekona si, e jego patron zoy dymisj, a on sam nie wchodzi
ju w skad rzdu. W kadej chwili mg dosta rozkazy od Weyganda, ktremu, jako e
sam by onierzem, trudno byoby mu si przeciwstawi. Starajc si zatem nie rzuca
w oczy (co nie byo takie atwe, zwaywszy na jego wzrost i charakterystyczn twarz), uda
si na spotkanie z Reynaudem i powiedzia mu, e zamierza wrci do Anglii i tam podj
na nowo walk z Niemcami. Reynaud wyda mu sto tysicy frankw z rzdowych funduszy.
Spears prbowa nakoni do wyjazdu razem z de Gaulleem Georgesa Mandela, ten
jednak nie zgodzi si na opuszczenie kraju. Bdc ydem, nie chcia zosta uznany za
dezertera, ale zlekceway antysemityzm, ktry znw mia doj do gosu we Francji.
Ostatecznie Mandel przypaci to yciem.
De Gaulle wraz ze swoim adiutantem oraz Spearsem wystartowali z lotniska, na
ktrym stay zniszczone samoloty. Gdy przylecieli do Londynu tras przez Wyspy
Normandzkie, Ptain obwieci przez radio o swoich deniach do zawieszenia broni.
Francja stracia pidziesit dziewi tysicy zabitych i sto dwadziecia trzy tysice
rannych. Prawie dwa miliony onierzy trafio do niewoli. Armia francuska, podzielona
wewntrznie, czciowo za spraw komunistw, a czciowo na skutek skrajnie
prawicowej propagandy, oddaa Niemcom atwe zwycistwo, nie wspominajc ju nawet
o wielkim parku motorowym, ktry rok pniej mia zosta uyty podczas niemieckiej
ofensywy na Zwizek Radziecki.
Ludno Wielkiej Brytanii oniemiaa na wie o kapitulacji Francji. Skutki tego
wydarzenia pobrzmieway w obwieszczeniu wadz, e odtd kocielne dzwony w caym
kraju zamilkn i zaczn bi tylko w razie rozpoczcia wrogiej inwazji. Oficjalne broszury,
rozdawane przez listonoszy wszystkim mieszkacom, ostrzegay, e na wypadek
niemieckiego desantu ludzie powinni pozosta w domach. Jeli zaczn ucieka i blokowa
drogi, to padn ofiar broni maszynowej, ostrzeliwani przez lotnikw Luftwaffe.
Genera Brooke bezzwocznie rozpocz organizowanie ewakuacji resztek brytyjskich
oddziaw z Francji. To bya suszna decyzja, gdy obwieszczenie Ptaina postawio
onierzy Brookea w nieszczeglnej sytuacji. Do rana 17 czerwca pidziesit siedem
tysicy ludzi ze studwudziestoczterotysicznego kontyngentu wojsk ldowych, z personelem
RAF-u wcznie, wydostao si z Francji. Przystpiono do wielkiej operacji morskiej,
majcej na celu zabranie moliwie najwikszej liczby pozostaych Brytyjczykw z Saint-
Nazaire w Bretanii. Szacuje si, e tego dnia na pokadzie liniowca Lancastria,
nalecego do przedsibiorstwa eglugowego Cunard, znalazo si ponad sze tysicy
brytyjskich onierzy i cywilw. Niemieckie lotnictwo zbombardowao ten statek, a ponad
trzy i p tysica osb, w tym wiele uwizionych pod pokadem, utono. Bya to
najwiksza katastrofa morska w caej brytyjskiej historii. Pomimo tej przeraajcej
tragedii podczas drugiej fazy ewakuacji cignito z powrotem do Anglii sto
dziewidziesit jeden tysicy alianckich onierzy . 50

Churchill powita de Gaullea w Londynie, skrywajc rozczarowanie z powodu tego,

e nie przylecieli wraz z nim ani Reynaud, ani Mandel. Osiemnastego czerwca, dzie po
swoim przybyciu do Wielkiej Brytanii, de Gaulle wygosi za porednictwem rozgoni
BBC przemwienie do Francuzw a dat t miano witowa w nadchodzcych latach.
(Zdaje si, e de Gaulle nie by wiadom tego, i zbiego si to ze 125. rocznic bitwy pod
Waterloo). Duff Cooper, minister informacji i frankofil, stwierdzi, e w brytyjskim
Ministerstwie Spraw Zagranicznych zdecydowanie przeciwstawiano si wystpieniu de
Gaullea. Obawiano si prowokowania wadz Ptaina w momencie, gdy przyszo
francuskiej floty wojennej pozostawaa niejasna. Jednak Cooper, popierany przez
Churchilla i gabinet rzdowy, poleci BBC emisj tego przemwienia.
W owej synnej mowie, cho wysuchao jej na ywo wzgldnie niewiele osb, de
Gaulle posuy si falami radiowymi do wzniesienia sztandaru Wolnej Francji, czy te
la France combattante (Francji walczcej). Mimo niemonoci bezporedniego
zaatakowania administracji Ptaina byo to poruszajce wezwanie do broni, nieco
poprawione w jego pniejszej wersji: La France a perdu une bataille! Mais la France
na pas perdu la guerre! (Francja przegraa bitw, ale nie przegraa wojny!).
W kadym razie mwca nadzwyczaj trafnie przewidywa dalszy przebieg dziaa
wojennych. Uznajc, e Francja zostaa pobita w nowym rodzaju zmaga z uyciem wojsk
zmechanizowanych, de Gaulle przewidzia, i przemysowa potga Stanw Zjednoczonych
zadecyduje o ostatecznym wyniku tego konfliktu zbrojnego, ktry stopniowo nabiera
wiatowego charakteru. Tym samym zaprzecza twierdzeniom francuskich kapitulantw, e
Wielka Brytania poniesie klsk w cigu nastpnych trzech tygodni, a Hitler podyktuje
warunki pokoju w Europie.
Churchill w swoim przemwieniu, w ktrym wspomina o tym, e wybia
najwietniejsza godzina, wygoszonym tego dnia w Izbie Gmin, take napomkn
o koniecznoci przystpienia Stanw Zjednoczonych do wojny w obronie wolnoci. Bitwa
o Francj dobiega koca, a wkrtce zacz si miaa bitwa o Angli.

1 Kleist i Guderian w Saint-Quentin: GSWW, t. II, s. 287.

2 R. de Margerie, Journal, 19391940, Paris 2010, s. 12.
3 Ch. de Gaulle, Mmoires de guerre, t. 1: LAppel, 19401942, Paris 1940, s. 30.
4 R. de Margerie, Journal, 19391940, op. cit., s. 201.
5 Cy t. za: M. Gilbert, Finest Hour. Winston S. Churchill, 19401941, London 1983, s. 358.
6 Na temat poby tu Crippsa w Moskwie zob. G. Gorodetsky, Grand Delusion. Stalin and the German Invasion of Russia, New Haven London 1999, s. 1922.
7 Wicej o kontrataku pod Arras w: H. Sebag-Montefiore, Dunkierka. Walka do ostatniego onierza, tum. A. Krawiec, Pozna 2010, s. 158170.
8 Szeregowy Hans B., 7. kolumna konwoju zaopatrzeniowego, 269. Dy wizja Piechoty, BfZ-SS.
9 Starszy szeregowy Ludwig D., sztab 69. Puku Arty lerii Przeciwlotniczej, wtorek, 21 maja 1940 r., BfZ-SS.
10 Potoczne okrelenie szosy z Laon do Soissons, okolicy szczeglnie zaarty ch zmaga podczas pierwszej wojny wiatowej (przy p. tum.).
11 Gefreiter (starszy szeregowy ) Konrad F., 5. kompania, 43. Puk Piechoty, 1. Dy wizja Piechoty, roda, 22 maja 1940 r., BfZ-SS.
12 Ch. Dutrne, Ils se sont battus: maijuin 1940, Paris 2010, s. 150.
13 TNA WO 106/1693 i 1750, cy t. za: H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 247.
14 Listening to Britain, red. P. Addison, J. Crang, London 2010, s. 19 (22 maja 1940 r.).
15 Ibidem, s. 39.
16 Ibidem, s. 31.
17 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 67.
18 BA-MA, W 6965a i Wi/1F5.366, cy t. za: GSWW, t. II, s. 290.
19 K.H. Frieser, The Blitzkrieg Legend. The 1940 Campaign in the West, Annapolis, MD 2005, s. 29.
20 TNA WO 106/1750, cy t. za: H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 211.
21 J. Paul-Boncour, Entre deux guerres, t. 3, Paris 1946; cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, 19181940, Paris 2010, s. 303.
22 Cy t. za: GSWW, t. III, s. 62.
23 Cy t. za: J. Lukacs, Five Days in London. May 1940, New Haven 1999.
24 Szeregowy Riedel, 26 maja 1940 r., BfZ-SS.
25 TNA CAB 6667.
26 R. de Margerie, Journal, 19391940, op. cit., s. 239.
27 TNA CAB 65/13.
28 TNA WO 106/1750.
29 Na temat 1. Dy wizji Pancernej zob. H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 289295.
30 TNA CAB 65/13/161, cy t. za: M. Gilbert, Finest Hour, op. cit., s. 412.
31 Cy t. za: R. de Margerie, Journal, 19391940, op. cit., s. 253.
32 TNA CAB 65/13.
33 Ibidem.
34 Porucznik P.D. Elliman, cy t. za: H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 398.
35 Na temat napi midzy Bry ty jczy kami a Francuzami pod Dunkierk zob. ibidem, s. 410421.
36 GSWW, t. II, s. 293 i 295; H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 530 i n.
37 SHD-DAT 1 K 543 1.
38 Listening to Britain, op. cit., s. 53, 71.
39 GSWW, t. III, s. 247.
40 G. Cox, Countdown to War. A Personal Memoir of Europe, 19381940, London 1988, s. 236.
41 E. Spears, Assignment to Catastrophe, t. 2: The Fall of France, June 1940, London 1954, s. 138.
42 Cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, op. cit., s. 330.
43 Cy t. za: P. Baudouin, Private Diaries. March 1940January 1941, London 1948, w: J. Jackson, The Fall of France. The Nazi Invasion of 1940, Oxford New York 2003, s. 135.
44 E. Spears, Assignment to Catastrophe, t. 2, op. cit., s. 171.
45 Kapitulacja Pary a zob. Ch. Glass, Americans in Paris. Life and Death under Nazi Occupation, 19401944, London 2009, s. 1122.
46 Ph. Ptain, Actes et crits, Paris 1974, s. 365.
47 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, op. cit., s. 80.
48 Ibidem, s. 81.
49 Szeregowy Paul Lehmann, 62. Dy wizja Piechoty, 28 czerwca 1940 r., BfZ-SS.
50 H. Sebag-Montefiore, Dunkierka, op. cit., s. 489510.
 ROZDZIA 8

Operacja Lew Morski i bitwa o Angli

czerwieclistopad 1940

Osiemnastego czerwca 1940 roku Hitler spotka si w Monachium z Mussolinim, aby

poinformowa go o warunkach rozejmu z Francj. Nie chcia, aby warunki te byy zbyt
surowe, wic nie dopuci do tego, by Wochy przejy francusk flot lub ktr
z francuskich kolonii, wbrew nadziejom Mussoliniego. Nie przewidywano nawet
uczestnictwa Wochw w ceremonii podpisania zawieszenia broni. Tymczasem Japonia
szybko postanowia wykorzysta klsk Francji. Rzd tokijski ostrzeg administracj
Ptaina, e dostawy kierowane do wojsk nacjonalistycznych Chin przez Indochiny maj
zosta niezwocznie przerwane. W kadej chwili spodziewano si zbrojnej inwazji na t
francusk koloni. Francuski gubernator generalny Indochin ugi si pod naciskiem
Japoczykw i zezwoli, aby japoskie oddziay i samoloty bojowe stacjonoway
w Tonkinie.
Dwudziestego pierwszego czerwca zakoczono przygotowania do zawarcia
porozumienia koczcego konflikt niemiecko-francuski. Hitler, ktry od dawna marzy o tej
chwili, rozkaza, aby cignito z muzeum do lasku Compigne wagon kolejowy marszaka
Focha, w ktrym przedstawiciele Niemiec podpisali w 1918 roku zawieszenie broni.
Fhrer mia si w ten sposb odegra za upokorzenie kadce si cieniem na caym jego
dotychczasowym yciu. Zaj miejsce w tym wagonie, wraz z Ribbentropem, swoim
zastpc Rudolfem Hessem, Gringiem, Raederem, Brauchitschem i szefem OKW
generaem pukownikiem Wilhelmem Keitlem, oczekujc na przybycie francuskiej
delegacji na czele z generaem Huntzigerem. Adiutant Hitlera z SS Otto Gnsche mia przy
sobie pistolet, na wypadek gdyby francuscy delegaci prbowali zgadzi lub zrani
niemieckiego wodza. Podczas gdy Keitel odczytywa warunki zawieszenia broni, Hitler
zachowywa milczenie. Potem wyszed i zatelefonowa do Goebbelsa. Haba zostaa
zmyta zanotowa Goebbels w swoim dzienniku. Czuj si jak nowo narodzony . 1

Huntzigera poinformowano, e Wehrmacht bdzie okupowa pnocn cz Francji

oraz wybrzee atlantyckie. Administracji marszaka Ptaina pozostawiono pozostae dwie
trzecie kraju, zezwalajc na zachowanie stutysicznej armii. Francja musiaa paci koszty
niemieckiej okupacji, a przelicznik marki do franka ustalono na groteskowym poziomie.
Jednake Niemcy nie tknli francuskiej floty ani kolonii. Hitler domyla si, e w tych
dwch kwestiach Ptain i Weygand nie pjd na ustpstwa. Chcia te na dobre porni
Francuzw z Brytyjczykami i mie pewno, e ci pierwsi nie przeka floty wojennej
swoim niedawnym sojusznikom mimo e dowdztwu Kriegsmarine zaleao na przejciu
francuskiej marynarki wojennej, by kontynuowa wojn z Wielk Brytani . 2

Po podpisaniu, zgodnie z instrukcjami Weyganda, porozumienia o zawieszeniu broni

genera Huntziger czu si bardzo nieswojo. Jeli Wielka Brytania nie zostanie rzucona na
kolana w cigu trzech miesicy rzekomo mia powiedzie to wyjdziemy na
najwikszych zbrodniarzy w historii . Ukad rozjemczy oficjalnie zacz obowizywa od
3

wczesnych godzin porannych 25 czerwca. Hitler wyda ordzie wysawiajce

najwspanialsze zwycistwo wszech czasw . Codziennie przez tydzie w caych
4

Niemczech miay bi dzwony, a przez dziesi dni powiewa wcignite na maszty flagi.
Nastpnie, wczesnym rankiem 28 czerwca, Hitler objecha Pary w towarzystwie
rzebiarza Arno Brekera oraz architektw Alberta Speera i Hermanna Gieslera. Jak na
ironi eskortowa ich genera major Hans Speidel, ktry cztery lata pniej nalea do
grona gwnych antyhitlerowskich konspiratorw w okupowanej Francji. Pary nie zrobi
na Hitlerze wikszego wraenia. Fhrer twierdzi, e jego nowa stolica Rzeszy, Germania,
bdzie nieporwnywalnie wietniejsza. Potem wyjecha do Niemiec, gdzie zaplanowa
swj triumfalny powrt do Berlina, i rozwaa zaproponowanie Wielkiej Brytanii ukadu,
ktr to ofert mia oficjalnie zoy podczas wystpienia w Reichstagu.
Jednake Hitlera gboko zaniepokoio zagarnicie 28 czerwca przez Zwizek
Radziecki rumuskiej Besarabii i pnocnej Bukowiny. Ambicje Stalina w owym regionie
mogy stanowi zagroenie dla okolic delty Dunaju i pl naftowych koo Ploeszti,
niezwykle wanych dla niemieckiej gospodarki. Trzy dni pniej rumuskie wadze
wypowiedziay brytyjsko-francuskie gwarancje i wysay emisariuszy do Berlina. O miaa
zyska kolejnego sojusznika.
Churchill, nadal nieugity w postanowieniu kontynuowania walki, podj tymczasem
bardzo trudn decyzj. Najwyraniej poaowa telegramu wysanego Rooseveltowi 21
maja, w ktrym wspomnia o ewentualnoci brytyjskiej klski i utraty Royal Navy. Teraz
potrzebny mu by jaki spektakularny gest, za spraw ktrego dowidby Stanom
Zjednoczonym i caemu wiatu swego niewzruszonego zamiaru zbrojnego opierania si
Niemcom. Poniewa za ryzyko przejcia francuskiej floty przez Niemcy nadal bardzo go
zajmowao, zdecydowa si na siowe rozwizanie tego problemu. Jego kierowane do
nowych francuskich wadz apele, aby przeniosy swoje okrty wojenne do brytyjskich
portw, pozostaway bez odzewu. Wczeniejsze zapewnienia admiraa Darlana ju nie
przekonyway Churchilla, zwaszcza e Darlan skrycie przystpi do grona kapitulantw.
Skadane przez Hitlera gwarancje warunkw rozejmowych byy natomiast warte tyle co
wszystkie jego wczeniejsze obietnice. Francuska flota wojenna nadzwyczaj przydaaby si
Niemcom w inwazji na Wielk Brytani, tym bardziej e Kriegsmarine poniosa dotkliwe
straty u wybrzey Norwegii. Wraz z przystpieniem do wojny Woch mona byo rzuci
wyzwanie dominacji Royal Navy na Morzu rdziemnym.
Neutralizacja potnych francuskich si morskich wydawaa si niemal niewykonalna.
Powierzamy panu jedno z najbardziej niewdzicznych i trudnych zada, jakie
kiedykolwiek postawiono przed brytyjskim admiraem , depeszowa Churchill do
5
admiraa Jamesa Somervillea, dowodzcego eskadr H, ktra poprzedniej nocy wysza
w morze z Gibraltaru. Somerville, podobnie jak wikszo oficerw Royal Navy, by
przeciwny uyciu siy przeciwko sojuszniczej flocie, z ktr jeszcze do niedawna cile
i bez zadranie wspdziaa. Poda w wtpliwo celowo przeprowadzenia operacji
Catapult w depeszy do Admiralicji, otrzymujc w odpowiedzi bardzo konkretne
polecenia. Francuzom miano da do wyboru: poczenie si z Brytyjczykami w celu
dalszego prowadzenia wojny z Niemcami i Wochami; przejcie do ktrego z brytyjskich
portw; przepynicie do jednego z portw francuskich na Antylach, na przykad na
Martynice, albo do Stanw Zjednoczonych; wreszcie zatopienie swoich okrtw w cigu
najbliszych szeciu godzin. Gdyby nie zgodzili si na adne z tych rozwiza, wwczas
Somerville mia na rozkaz rzdu Jego Krlewskiej Moci uy koniecznej siy, by
zapobiec dostaniu si [francuskich] okrtw w rce niemieckie lub woskie .
6

Na krtko przed witem we rod 3 lipca Brytyjczycy przystpili do dziaania.

Oddziay szturmowe opanoway francuskie okrty wojenne, skoncentrowane w portach na
poudniu Wielkiej Brytanii, przy czym obyo si bez wikszych strat podczas tej akcji.
W Aleksandrii admira Andrew Cunningham zorganizowa bardziej dentelmesk
operacj, polegajc na zablokowaniu francuskiej eskadry w tamtejszej zatoce. Najwiksza
tragedia miaa si wydarzy w Afryce Pnocnej we francuskim porcie Mers el-Kbir (Al-
Marsa al-Kabir) koo Oranu, dawnej bazie piratw z wybrzea berberyjskiego. Tam,
opodal zatoki, pojawi si o wicie niszczyciel HMS Foxhound, a kiedy tylko podniosa
si poranna mga, emisariusz Somervillea komandor Cedric Holland nada sygna, i
chciaby si rozmwi. Francuski admira Marcel Gensoul dowodzi zespoem zoonym
z flagowego okrtu Dunkerque, a take starych pancernikw Bretagne i Provence,
nowoczeniejszego krownika liniowego Strasbourg oraz niewielkiej flotylli szybkich
penomorskich niszczycieli. Gensoul nie chcia przyj Hollanda, wobec czego ten ostatni
do nieudolnie stara si nawiza rokowania za porednictwem pewnego oficera
z pokadu Dunkerque, ktrego bardzo dobrze zna.
Gensoul twierdzi stanowczo, e francuska flota nigdy nie dopuci, aby jej okrty
zostay przejte przez Niemcw czy Wochw. Jeli za Brytyjczycy nadal bd grozili, to
jego eskadra podejmie z nimi walk. Mija czas, Gensoul nadal odmawia przyjcia
Hollanda, wic ten przekaza mu pisemne ultimatum z wyszczeglnieniem rozwiza
akceptowanych przez stron brytyjsk. O moliwoci odpynicia na Martynik lub do
Stanw Zjednoczonych, co rozwaa nawet admira Darlan, rzadko si wspomina we
francuskich relacjach na temat przebiegu tego incydentu. By moe dlatego, e Gensoul
wcale o niej nie wspomnia w swoim meldunku przesanym Darlanowi.
Dzie robi si coraz bardziej upalny, Holland nie ustawa w prbach porozumienia,
lecz Gensoul wci nie chcia zmieni swej odpowiedzi. Gdy zblia si termin upywu
ultimatum, wyznaczony na pitnast, Somerville poleci zaogom samolotw typu
Swordfish z lotniskowca Ark Royal zrzucenie min magnetycznych u wejcia do zatoki.
Liczy, i przekona w ten sposb Gensoula, e nie blefuje. Ostatecznie Gensoul przysta na
osobiste spotkanie z Hollandem, a Brytyjczycy zgodzili si poczeka do 17.30. Francuzi
grali na zwok, lecz Somerville, wypeniajcy powierzone mu zadanie z najwysz
niechci, bra to pod uwag. Gdy Holland wszed na pokad Dunkerque, bez wtpienia
zastanawiajc si nad zbienoci nazwy tego okrtu (Dunkierka) z miejscem niedawnej
akcji ewakuacyjnej, zwrci uwag, e na francuskich jednostkach zarzdzono stan
gotowoci bojowej, a holowniki szykoway si do odcignicia czterech okrtw
liniowych od przystani.
Gensoul ostrzeg Hollanda, e otwarcie ognia przez Brytyjczykw bdzie
rwnoznaczne z wypowiedzeniem wojny . Mia zamiar zatopi swoje okrty tylko na
7

wypadek, gdyby Niemcy usiowali je przej. Ale Admiralicja wywieraa naciski na

Somervillea, aby szybko zaatwi spraw, poniewa nasuch radiowy przechwyci
meldunki o wyruszeniu z Algieru eskadry francuskich krownikw. Somerville
powiadomi wic Gensoula, e jeli natychmiast nie wybierze jednej z przedstawionych mu
opcji, to brytyjskie okrty zgodnie z ostrzeeniem o 17.30 rozpoczn atak. Holland musia
szybko wraca. Somerville odczeka jeszcze prawie kolejne p godziny w nadziei, e
francuski dowdca jednak zmieni zdanie.
O 17.54 krownik liniowy HMS Hood oraz pancerniki Valiant i Resolution
otworzyy ogie z gwnych dzia kalibru 381 mm. Szybko wstrzeliy si w cele.
Dunkerque i Provence doznay powanych uszkodze, natomiast Bretagne
eksplodowa i wywrci si do gry dnem. Pozostae francuskie okrty niemal cudem
unikny zniszczenia, a Somerville przejciowo wstrzyma ogie, aby da Gensoulowi
jeszcze jedn szans. Nie zauway przy tym, e Strasbourg i dwa z trzech duych
niszczycieli pod oson gstej zasony dymnej zdoay wydosta si na otwarte morze.
Kiedy zaoga samolotu obserwacyjnego uprzedzia brytyjsk jednostk flagow o ich
ucieczce, Somerville pocztkowo nie chcia w to uwierzy, gdy przypuszcza, e
zapobiega temu postawiona zapora minowa. W kocu Hood ruszy w pocig, a samoloty
Fairey Swordfish i Skua wystartoway z pokadu Ark Royal, ale przeprowadzone przez
nie ataki si nie powiody, poniewa brytyjskie samoloty zostay przechwycone przez
francuskie myliwce, poderwane w powietrze z lotniska w Oranie. Wkrtce potem nad
afrykaskim wybrzeem zapad zmrok.
Los zag trafionych okrtw w Mers el-Kbir, zwaszcza tych marynarzy, ktrzy nie
mogli si wydosta z maszynowni pod pokadem, by straszny. Wielu udusio si dymem.
Ogem zgino 1297 Francuzw, a dalszych 350 odnioso rany. Wikszo ofiar
miertelnych to skutek wybuchu na Bretagne. W Royal Navy susznie uznano operacj
Catapult za najbardziej haniebne zadanie, jakie przyszo kiedykolwiek wykona
brytyjskiej flocie wojennej. Jednake to nierwne starcie wywoao niezwyke wraenie na
caym wiecie, demonstrujc, e Wielka Brytania jest gotowa w razie koniecznoci
wykazywa w walce wielk bezwzgldno. W szczeglnoci Roosevelt nabra
przekonania, e Brytyjczycy nie skapituluj. A w Izbie Gmin zgotowano Churchillowi
owacj i bynajmniej nie z powodu gbokiej niechci do Francuzw za to, i skapitulowali
przed Niemcami.
Po Mers el-Kbir anglofobia szerzca si we wadzach Ptaina, ktra zreszt
wywoaa wstrzs wrd amerykaskich dyplomatw, przeobrazia si w gwatown
nienawi. Ale nawet Ptain i Weygand zdawali sobie spraw, e wypowiedzenie wojny
Brytyjczykom nie przyniosoby adnych korzyci. Ograniczyli si wic po prostu do
zerwania stosunkw dyplomatycznych z Londynem. Dla Charlesa de Gaullea by to rzecz
jasna nadzwyczaj trudny okres. Bardzo nieliczni francuscy marynarze i onierze, ktrzy
znaleli si w Wielkiej Brytanii, zgosili akces do organizowanych przeze wojsk, ktre
pocztkowo liczyy zaledwie kilkuset ludzi. Tsknica za krajem wikszo
ewakuowanych domagaa si repatriacji.

Take Hitlerowi wypadki te musiay da do mylenia w trakcie przygotowa do jego

triumfalnego wjazdu do Berlina. Mia zamiar zoy Wielkiej Brytanii ofert pokojow
tu po powrocie do stolicy, ale teraz jakby si zawaha.
Wikszo Niemcw, lkajc si wczeniej kolejnej krwawej ani we Flandrii
i w Szampanii, nie posiadaa si z radoci po zdumiewajco szybkim zwycistwie nad
Francuzami. Tym razem nabrali ju pewnoci, e wojna niebawem si skoczy. Podobnie
jak francuscy kapitulanci byli przewiadczeni, e Wielka Brytania samotnie si nie obroni.
Uwaano, e Churchill zostanie obalony przez frakcj dc do zawarcia pokoju.
W sobot 6 lipca dziewczta w uniformach Bund Deutscher Mdel (BDM), eskiego
odpowiednika Hitlerjugend, usay kwiatami ulice wiodce od Anhalter Bahnhof, dworca
kolejowego, na ktrym oczekiwano przyjazdu Hitlera, a do samej Kancelarii Rzeszy.
Niezliczone tumy zebray si ju na sze godzin przed jego przybyciem. Panowao
niezwyke podniecenie, zwaszcza wobec osobliwie stonowanych reakcji w Berlinie na
wie o zajciu Parya przez niemieckie wojska. Rado znacznie przewyszaa ferwor,
jaki zapanowa w Niemczech po anszlusie, czyli przyczeniu Austrii do Rzeszy. Nawet
przeciwnikw nazistowskiego reimu ogarna powszechna rado ze zwycistwa. Tym
razem podgrzewaa j nienawi do Wielkiej Brytanii, jedynej przeszkody pozostaej na
drodze do zaprowadzenia w caej Europie Pax Germanica.
W icie antycznorzymskim pochodzie triumfalnym Hitlera zabrako tylko jecw
skutych acuchami i niewolnika podszeptujcego wodzowi na ucho, e te jest miertelny .8

Przybywa w soneczne popoudnie, co znw zdawao si potwierdza cud pogody

Fhrera, dopisujcej w Trzeciej Rzeszy na wyjtkowe okazje. Pod drodze mija
wiwatujce tysiczne tumy, ktre krzyczay i pakay w rozgorczkowanej histerii . Po
9

tym jak kawalkada z szeciokoowym mercedesem Hitlera dojechaa do Kancelarii Rzeszy,

oguszajce, wyraajce podziw okrzyki dziewczt z BDM wymieszay si z owacj
zgromadzonych, wzywajcych Fhrera do pokazania si na balkonie gmachu.
Kilka dni pniej Hitler ostatecznie si zdecydowa. Roztrzsajc moliwe strategie
przeciwko Wielkiej Brytanii i po omwieniu planw dziaa z dowdztwem Wehrmachtu,
wyda dyrektyw nr 16 dotyczc przygotowa do operacji desantowej w Anglii.
Wstpne zaoenia planu inwazji na Wielk Brytani, znane pod nazw Studie Nordwest,
opracowano ju w grudniu 1939 roku . Jednak jeszcze przed tym jak Kriegsmarine opacia
10
dotkliwymi stratami kampani norwesk, admira Raeder uzalenia przeprowadzenie
operacji inwazyjnej od uprzedniego wywalczenia przez Luftwaffe panowania w powietrzu.
Halder, wypowiadajc si w imieniu wojsk ldowych, przekonywa, e inwazja na Angli
to ostateczno.
Kriegsmarine stana w obliczu niemal niewykonalnego zadania zgromadzenia
wystarczajcej liczby okrtw i barek do przerzutu za kana La Manche pierwszej fali stu
tysicy onierzy z czogami, transportem motorowym i sprztem wojskowym. Naleao te
uwzgldni zdecydowan przewag si nawodnych Royal Navy. Pocztkowo OKH
wyznaczyo do skadu wojsk inwazyjnych 6., 9. i 16. Armi, rozmieszczone wzdu
wybrzey La Manche od Cherbourga na pwyspie Cotentin do Ostendy. Pniej
zredukowano te siy do 9. i 16. Armii, ktre miay wyldowa w Anglii na odcinku
pomidzy Worthing a Folkestone.
Spory dzielce poszczeglne rodzaje niemieckich si zbrojnych, a dotyczce
problemw nie do przezwycienia, czyniy przeprowadzenie desantu na Angli coraz
mniej prawdopodobnym przed nastaniem niesprzyjajcej jesiennej pogody. Jedynym
czonem nazistowskiej administracji, ktry wydawa si powanie traktowa plany inwazji
na Wyspy Brytyjskie, by Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy
(Reichssicherheitshauptamt, RSHA) dowodzony przez Reinharda Heydricha, w ktrego
skad wchodziy Gestapo i Suba Bezpieczestwa (Sicherheitsdienst, SD). Wydzia
kontrwywiadowczy tej organizacji kierowany przez Waltera Schellenberga sporzdzi
nadzwyczaj szczegowe (miejscami wrcz groteskowo drobiazgowe) dossier na temat
Wielkiej Brytanii, wraz z list specjaln poszukiwanych 2820 osb, ktre Gestapo
11

zamierzao aresztowa od razu po zakoczeniu inwazji.

Hitlera skaniay do ostronoci inne powody. Martwi si, e rozpad brytyjskiego
imperium mgby uatwi Stanom Zjednoczonym, Japonii i Zwizkowi Radzieckiemu
zagarnicie brytyjskich kolonii. Postanowi, e do operacji Lew Morski (Seelwe)
dojdzie tylko wtedy, jeli Gring, niedawno awansowany do nowej rangi marszaka
Rzeszy, zdoa rzuci Brytyjczykw na kolana za pomoc swojej Luftwaffe. W rezultacie
inwazji na Wielk Brytani nigdy nie traktowano na najwyszych szczeblach Trzeciej
Rzeszy pierwszoplanowo.
Luftwaffe nie bya jeszcze w peni gotowa do walki. Gring przypuszcza, e
Brytyjczycy zgodz si na porozumienie pokojowe po klsce Francji, a jego Luftflotten
(floty powietrzne) potrzeboway czasu na uzupenienia sprztu. Niemieckie straty
w Holandii, Belgii i we Francji byy znacznie wysze od oczekiwanych. cznie Luftwaffe
stracia 1284 maszyny, natomiast RAF 931 samolotw. Take przemieszczenie jednostek
myliwskich i bombowych na lotniska w pnocnej Francji potrwao duej, ni zakadano.
Na pocztku lipca Luftwaffe koncentrowaa si wic na atakowaniu eglugi na kanale La
Manche, u ujcia Tamizy i na Morzu Pnocnym. Dziaania te Niemcy okrelali mianem
Kanalkampf (walki o kana La Manche). Dziaania zaczepne, przeprowadzane gwnie
przez bombowce nurkujce Stuka oraz Schnellbooty (szybkie kutry torpedowe, nazywane
przez Brytyjczykw E-boats), w praktyce uniemoliwiy brytyjskim konwojom korzystanie
z kanau La Manche.
Dziewitnastego lipca Hitler wygosi dugie przemwienie do deputowanych
Reichstagu oraz czoowych dowdcw wojskowych podczas zorganizowanego z wielk
pomp zlotu w gmachu opery Krolla. Wychwala nazistowsk generalicj i niemieckie
osignicia militarne, po czym zaj si kwesti Anglii, atakujc Churchilla jako
podegacza wojennego i apelujc do rozsdku , ktry to apel zosta niezwocznie
12

odrzucony przez brytyjski rzd. Hitler zupenie nie rozumia, e Churchill zapewni sobie
w Wielkiej Brytanii pozycj niepodwaalnego przywdcy, gdy uosabia niewzruszon
determinacj caej ludnoci brytyjskiej.
Frustracja Hitlera bya tym silniejsza, e dziao si to wkrtce po kapitulacji
Francuzw podpisanej w wagonie kolejowym w lasku Compigne i w warunkach
wielkiego wzrostu niemieckiej potgi. Okupowanie przez Wehrmacht pnocnej
i zachodniej Francji zapewnio Niemcom uatwiony dostp do hiszpaskich surowcw oraz
bazy morskie na wybrzeach Atlantyku. Alzacja, Lotaryngia, Wielkie Ksistwo
Luksemburga oraz region Eupen i Malmedy we wschodniej Belgii zostay wcielone do
Rzeszy. Wosi kontrolowali cz poudniowo-wschodniej Francji, a reszt poudniowo-
rodkowej czci tego kraju, tak zwan stref nieokupowan, pozostawiono pastwu
francuskiemu marszaka Ptaina, ze stolic w uzdrowisku Vichy.
Dziesitego lipca, tydzie po wydarzeniach w Mers el-Kbir, francuskie
Zgromadzenie Narodowe zebrao si w gmachu Grand Casino w Vichy. Deputowani oddali
peni wadzy Ptainowi, przy sprzeciwie zaledwie osiemdziesiciu z szeciuset
czterdziestu dziewiciu gosujcych. Trzecia Republika ostatecznie przestaa istnie.
Pastwo Francuskie (Ltat Franais), rzekomo odradzajce tradycyjne cnoty pod hasami
pracy, rodziny i ojczyzny, w istocie wytworzyo atmosfer moralnej i politycznej
dusznoci, ksenofobiczn i represyjn. Nigdy nie przyznano oficjalnie, e rzd Vichy
pomaga nazistowskim Niemcom, sprawujc wadz policyjn w nieokupowanej Francji
w zgodzie z niemieckimi interesami.
Francja nie tylko musiaa finansowa okupacj wasnego kraju przez Niemcw, ale
rwnie spaci pit cz kosztw prowadzonej do tej pory wojny. Sporzdzane
w Berlinie szacunki i kalkulacje oraz sztucznie zawyony kurs marki w stosunku do franka
nie podlegay adnym dyskusjom. Stawiao to w wielce uprzywilejowanej sytuacji
okupacyjn armi. Mona tu teraz kupi mnstwo za nasze pienidze pisa pewien
niemiecki onierz i wydajemy sporo grosza. Stacjonujemy w duej wsi, a w tutejszym
sklepie prawie wszystko zostao wykupione . W sklepach w Paryu znika z pek cay
13

towar, gwnie za spraw niemieckich oficerw na urlopach. Ponadto wadze nazistowskie

mogy korzysta ze wszelkich zapasw surowcw niezbdnych dla przemysu wojennego
Rzeszy. Z kolei upy militarne, w postaci broni, pojazdw i koni, zaspokoiy znaczn cz
potrzeb Wehrmachtu przed inwazj na Zwizek Radziecki, ktra rozpocza si rok pniej.
Tymczasem przemys francuski przeorganizowa si stosownie do wymaga
zwycizcw, a dziki francuskiemu rolnictwu ludnoci Niemiec zaczo si y dostatniej
ni w ktrymkolwiek okresie od czasu pierwszej wojny wiatowej. Przydziay misa,
tuszczw i cukru dla Francuzw byy mniej wicej o poow mniejsze od tych, ktre
przysugiway ich okupantom. Niemcy uznawali taki stan rzeczy za odpat za godne lata
po poprzedniej wojnie. Z kolei Francuzw pocieszano, e kiedy tylko Wielka Brytania
zgodzi si na zawarcie ostatecznego porozumienia pokojowego, wwczas warunki ycia
wszdzie ulegn poprawie.

Po Dunkierce i kapitulacji Francji Brytyjczycy byli w stanie szoku podobnym do tego,

jakiego doznaje raniony onierz, ktry chwilowo nie odczuwa blu. Wiedzieli, e sytuacja
jest rozpaczliwa lub wrcz katastrofalna, a armia brytyjska porzucia niemal cae
uzbrojenie i wszystkie pojazdy za kanaem La Manche. A jednak podniesieni na duchu
przez sowa Churchilla prawie godzili si z surowymi realiami. Dawaa pewn pociech
wiara, e cho Brytyjczykom zawsze le szo na pocztku kadej wojny, to wygraj
ostatni bitw jeli nawet nikt nie mia pojcia, jakim cudem. Wielu, w tym krl,
odczuwao ulg, e Francuzi nie s ju brytyjskimi sojusznikami. Dowdca RAF-u
Dowding stwierdzi pniej, e na wie o poddaniu si Francji uklkn i dzikowa
Bogu, i nie trzeba ju wystawia na ryzyko zniszczenia za kanaem La Manche kolejnych
brytyjskich myliwcw .14

Brytyjczycy spodziewali si, e Niemcy dokonaj inwazji zaraz po podboju Francji.

Genera Alan Brooke, obarczony odpowiedzialnoci za obron poudniowego wybrzea
Anglii, nadzwyczaj niepokoi si brakiem broni, wozw opancerzonych i wyszkolonych
oddziaw. Brytyjskich szefw sztabw jeszcze bardziej drczyo widmo zagroenia
wytwrni lotniczych, produkujcych dla RAF-u samoloty na miejsce tych utraconych we
Francji. Jednak okres, jaki Luftwaffe przeznaczya na szykowanie uderzenia na Wielk
Brytani, umoliwi poczynienie niezbdnych przygotowa take stronie brytyjskiej.
W owym czasie Brytyjczycy mieli prawdopodobnie zaledwie okoo siedmiuset
myliwcw, niemniej jednak Niemcy nie docenili faktu, e ich przeciwnik jest w stanie
produkowa czterysta siedemdziesit samolotw myliwskich miesicznie, czyli
dwukrotnie wicej, ni wytwarza przemys zbrojeniowy Rzeszy. Poza tym dowdztwo
Luftwaffe byo przekonane o zdecydowanej wyszoci swoich pilotw i maszyn. RAF
straci stu trzydziestu szeciu pilotw, zabitych lub wzitych do niewoli we Francji. Nawet
wzmocnione lotnikami innych narodowoci brytyjskie lotnictwo odczuwao dotkliwe braki
kadrowe. Do szk pilotau kierowano maksymalnie wielu ludzi, lecz w istocie
niedowiadczeni piloci pierwsi padali ofiar nieprzyjacielskich lotnikw.
Najliczniejszy zagraniczny kontyngent stanowili Polacy: do Wielkiej Brytanii przyby
liczcy osiem tysicy osb personel polskich si powietrznych. Wprawdzie polscy lotnicy
mieli dowiadczenie bojowe, ale wprowadzanie ich w skady RAF-u przebiegao powoli.
Toczyy si trudne negocjacje z generaem Sikorskim, ktry domaga si zorganizowania
niezalenego polskiego lotnictwa wojskowego. Jednake kiedy pierwsze grupy polskich
pilotw znalazy si ju w skadzie Ochotniczej Rezerwy RAF-u (Royal Air Force
Volunteer Reserve, RAFVR), szybko dowiody swej wartoci. Brytyjscy piloci czsto
wspominali o szalonych Polakach, ze wzgldu na odwag i niesubordynacj tych
ostatnich. Polacy nie skrywali poirytowania z powodu biurokracji w RAF-ie, lecz zarazem
przyznawali te, e w brytyjskim lotnictwie wojskowym panuj duo lepsze porzdki ni
we francuskich siach powietrznych .
15

Dyscyplina nierzadko nastrczaa problemy, czciowo dlatego, e polscy piloci

nadal krytykowali swoich dowdcw za fatalny stan polskiego lotnictwa w czasie
niemieckiej agresji we wrzeniu poprzedniego roku. Palili si wtedy do walki z Luftwaffe
przewiadczeni, e cho ich myliwce typu PZL P.11 s powolne i sabo uzbrojone, to
braki te mona byo nadrobi umiejtnociami i osobist odwag. Jednak w 1939 roku
polskie lotnictwo musiao ulec liczebnej i technicznej przewadze niemieckich flot
powietrznych. To gorzkie dowiadczenie, nie wspominajc ju o okrutnym potraktowaniu
ich kraju przez Hitlera i Stalina, wzbudzio w Polakach gorce pragnienie odwetu, kiedy
w Wielkiej Brytanii otrzymali nowoczesne myliwce. Wysi rang oficerowie RAF-u
mylili si wielce, arogancko zakadajc, e na Polakw wpyna demoralizujco
poniesiona przez nich klska; w dowdztwie RAF-u chciano przeszkoli polskich pilotw
myliwskich i skierowa ich do dywizjonw bombowych.
Dla Polakw powanym wstrzsem okazay si postawa i sposb bycia, a take
kuchnia Brytyjczykw. Ledwie mogli przekn kanapki z past rybn, ktrymi ich
poczstowano, gdy znaleli si w Anglii, a jeszcze bardziej przeraziy ich takie typowo
brytyjskie specjay kulinarne jak rozgotowana baranina z kapust czy wszechobecne
puddingi (ktre odstrczay te onierzy Wolnej Francji). Ale Polakw ujo i zdumiao
gorce przyjcie zgotowane im przez brytyjsk ludno, wznoszc okrzyki: Niech yje
Polska!. Polscy piloci, uwaani za atrakcyjnych, penych werwy i dzielnych, wzbudzali
wielkie zainteresowanie modych Brytyjek, ktre w warunkach wojny korzystay po raz
pierwszy z pewnej obyczajowej swobody. Bariera jzykowa stwarzaa mniej kopotw na
parkietach tanecznych ni w powietrzu.
Opinie o polskich pilotach jako o odwanych ryzykantach byy nieco mylce.
W rzeczywistoci Polacy ponosili mniejsze straty ni inni lotnicy RAF-u, czciowo ze
wzgldu na swoje dowiadczenie, a po czci dlatego, e mieli zwyczaj nieustannego
rozgldania si w powietrzu, unikajc puapek zastawianych przez niemieckie myliwce.
Z pewnoci byli indywidualistami i odnosili si bardzo niechtnie do przestarzaej taktyki
RAF-u operowania w przestrzeni powietrznej w ciasnych szykach trjkowych, na ksztat
litery V. Musiao upyn sporo czasu, okupionego wieloma niepotrzebnymi stratami, zanim
w RAF-ie zaczto kopiowa niemiecki system, wypracowany podczas hiszpaskiej wojny
domowej, ktry polega na operowaniu w podwjnych parach, znanych jako formacja
czterech palcw (finger four).
Do 10 lipca w dywizjonach myliwskich RAF-u znalazo si czterdziestu polskich
pilotw, a liczba ta stale wzrastaa, gdy z przeszkolenia napywali do jednostek kolejni,
ktrzy przybywali z Francji. W szczytowym okresie powietrznej bitwy o Angli ponad
dziesi procent pilotw myliwskich dywizjonw w poudniowo-wschodniej czci
Wielkiej Brytanii stanowili Polacy. Trzynastego lipca sformowano pierwszy polski
dywizjon. W cigu kolejnego miesica brytyjskie wadze zgodziy si na to, by Sikorski
utworzy osobne dywizjony myliwskie i bombowe w skadzie polskich si powietrznych,
tyle e podlege dowdztwu RAF-u.

Trzydziestego pierwszego lipca Hitler wezwa dowdcw Wehrmachtu do Berghofu koo

Berchtesgaden. Wci by zdumiony tym, e Wielka Brytania odrzucia jego pokojowe
propozycje. Skoro perspektywy przystpienia Stanw Zjednoczonych do wojny
w najbliszej przyszoci byy mae, Hitler domyla si, e Churchill liczy na Zwizek
Radziecki. To wanie w znacznym stopniu skonio Fhrera do przystpienia do realizacji
najambitniejszego projektu zniszczenia ydobolszewizmu na wschodzie. Tylko rozbicie
sowieckiego kolosa za pomoc wielkiej inwazji zmusioby Wielk Brytani do ugody
z Niemcami, rozumowa. A zatem determinacja, wykazana pod koniec maja przez
Churchilla, ktry dy do tego, aby Brytyjczycy samotnie kontynuowali walk, miaa
znacznie powaniejsze skutki od przesdzenia o losie Wysp Brytyjskich.
Wraz ze zgnieceniem Rosji mwi Hitler dowdcom swoich wojsk ostatnia
nadzieja Wielkiej Brytanii legnie w gruzach. Niemcy zapanuj wtedy w Europie i na
Bakanach . Tym razem niemiecka generalicja, ktra wczeniej, przed uderzeniem na
16

Francj, okazywaa nerwowo, zaprezentowaa jednomyln postaw wobec perspektyw

ataku na Zwizek Radziecki. Nie czekajc nawet na bezporednie rozkazy Hitlera, Halder
poleci swoim sztabowcom opracowanie wstpnych planw takiej operacji.
W atmosferze euforii po zwycistwie nad Francj i penego rewanu za upokorzenie
w Wersalu dowdztwo Wehrmachtu wychwalao Fhrera jako pierwszego onierza
Rzeszy , ktry mia na wieczno zapewni bezpieczestwo Niemcom. Dwa tygodnie
17

pniej Hitler, po cichu podkpiwajc z tego, jak atwo przychodzi mu zjednywanie sobie
czoowych dowdcw zaszczytami, orderami i pienidzmi, wrczy buawy marszakw
polowych dwunastu generaom, ktrzy podbili Francj. Zanim jednak wystpi przeciwko
Zwizkowi Radzieckiemu, co po podbiciu Francji wydawao mu si dziecic zabaw , 18

wci czu si zobowizany do zawarcia porozumienia z Wielk Brytani, by unikn

wojny na dwch frontach. Dyrektywa OKW polecaa Luftwaffe rozpoczcie przygotowa
do zniszczenia RAF-u wraz z ich naziemnymi strukturami i brytyjskim przemysem
lotniczym , a take do ataku na porty i okrty wojenne przeciwnika. Gring przewidywa,
19

e ta kampania powietrzna potrwa niecay miesic. Morale jego pilotw byo wysokie
wobec zwycistwa nad Francj i posiadanej przewagi liczebnej. Formacje Luftwaffe
w okupowanej Francji miay 656 myliwcw Messerschmitt Bf 109, 168 dwusilnikowych
myliwskich Bf 110, 769 bombowcw Dornier Do 17, Heinkel He 111 i Junkers Ju 88 oraz
316 bombowcw nurkujcych Ju 87 Stuka. Dowding mg im przeciwstawi tylko 504
hurricaney i spitfirey.
Zanim doszo do zasadniczej konfrontacji na pocztku sierpnia, dwa Fliegerkorps
z pnocnej Francji skupiy si na lokalizowaniu lotnisk RAF-u. Niemcy przeprowadzali
wstpne naloty, aby zmusi do podjcia walk powietrznych brytyjskie myliwce i osabi
ich formacje jeszcze przed rozpoczciem walnej bitwy, ponadto atakowali stacje radarowe
na wybrzeu. Dziki radarom, a take subie Korpusu Obserwacyjnego i dobrej cznoci
z centrami dowodzenia, samoloty RAF-u nie musiay trwoni czasu na loty patrolowe nad
kanaem La Manche. Przynajmniej teoretycznie brytyjskie dywizjony myliwskie po
alarmowym starcie miay dostatecznie duo czasu na osignicie odpowiedniego puapu,
w dodatku mogy zjawia si w rejonie walk z zapasem paliwa umoliwiajcym wzgldnie
dugotrwae loty bojowe. Na szczcie dla Brytyjczykw wiee radarowe okazay si
celami do trudnymi do zniszczenia, jeli za nawet byy uszkadzane, to szybko
przywracano je znowu do stanu uywalnoci.

Dowding zatrzyma w Anglii dywizjony wyposaone w nowoczeniejsze spitfirey

w czasie walk nad Francj, wprowadzajc je do walki dopiero dla osony ewakuacji
z Dunkierki. Pniej te oszczdza siy RAF-u, domylajc si celw niemieckiej taktyki.
Dowding mg sprawia wraenie czowieka wyniosego i zgorzkniaego po mierci ony
w 1920 roku, niemniej jednak w istocie bardzo si troszczy o swoich drogich chopcw
z dywizjonw myliwskich , ci za odwzajemniali t lojalno. Dobrze wiedzia, co si
20

szykuje. Dooy rwnie wszelkich stara, aeby odpowiedni czowiek obj dowodzenie
11. Grup Myliwsk, bronic Londynu i poudniowo-wschodniej Anglii. By nim Air
Marshal (genera dywizji) Keith Park, Nowozelandczyk, ktry w poprzedniej wojnie
wiatowej osobicie zestrzeli dwadziecia niemieckich samolotw. Podobnie jak
Dowding Park umia sucha swoich pilotw i pozwala im na odrzucanie przestarzaej
przedwojennej taktyki prowadzenia walk powietrznych oraz rozwijanie wasnej,
skuteczniejszej.
Tamtego przeomowego lata brytyjskie lotnictwo myliwskie przeobrazio si
w wielonarodowe siy powietrzne. Z 2917 lotnikw, ktrzy walczyli w bitwie o Angli,
tylko 2334 byo Brytyjczykami. Pozostaa cz to: stu czterdziestu piciu Polakw, stu
dwudziestu szeciu Nowozelandczykw, dziewidziesiciu omiu Kanadyjczykw,
osiemdziesiciu omiu Czechw, trzydziestu trzech Australijczykw, dwudziestu
dziewiciu Belgw, dwudziestu piciu Poudniowoafrykaczykw, trzynastu Francuzw,
jedenastu Amerykanw, dziesiciu Irlandczykw oraz przedstawiciele kilku innych nacji.
Do pierwszego wikszego starcia doszo jeszcze przed oficjalnym rozpoczciem
niemieckiej ofensywy powietrznej. Dwudziestego czwartego lipca Adolf Galland
poprowadzi formacj czterdziestu Bf 109 i osiemnastu bombowcw Dornier Do 17 do
ataku na konwj koo ujcia Tamizy. Do walki z tym zgrupowaniem wystartoway spitfirey
z trzech dywizjonw myliwskich. Cho faktycznie zestrzeliy tylko dwa niemieckie
samoloty zgaszajc strcenie szesnastu to Galland by wstrznity determinacj
ustpujcych liczebnie Niemcom brytyjskich pilotw. Zbeszta swoich lotnikw po
powrocie do bazy za niech do wdawania si w bj ze spitfireami i zacz podejrzewa,
e nadchodzca batalia nie bdzie wcale taka atwa, wbrew przewidywaniom marszaka
Rzeszy Gringa.
 Niemiecka ofensywa powietrzna otrzymaa typowy dla nazistw szumny kryptonim
Adlerangriff (Atak Ora), a dat jej rozpoczcia, czyli Adlertag (Dzie Ora),
wyznaczono na 13 sierpnia, wczeniej kilkukrotnie odraczajc ten termin. Po okresie
niepewnoci, wywoanej niejasnymi prognozami pogody, formacje niemieckich
bombowcw i myliwcw poderwano w powietrze. Najwiksze zgrupowanie miao
uderzy na baz floty wojennej w Portsmouth, a pozostae zaatakowa lotniska RAF-u.
Pomimo rozpoznania powietrznego Luftwaffe dysponowaa niecisymi danymi
wywiadowczymi. Wikszo niemieckich samolotw przeprowadzia naloty na pomniejsze
lotniska i bazy, ktre nie podlegay Fighter Command. Gdy tego popoudnia pogoda si
poprawia, radary na poudniowym wybrzeu Anglii pokazay okoo trzystu
nieprzyjacielskich samolotw kierujcych si ku Southampton. Rzucono przeciwko nim
osiemdziesit myliwcw liczb niewyobraaln w poprzednich tygodniach. Szeset
dziewity Dywizjon RAF-u zdoa dopa grup stukasw i zestrzeli sze z nich.
Ogem myliwce RAF-u strciy tego dnia czterdzieci siedem niemieckich
samolotw, tracc trzynacie wasnych i trzech polegych pilotw. Ale niemieckie straty
w ludziach byy znacznie dotkliwsze i wynosiy osiemdziesiciu dziewiciu zabitych lub
wzitych do niewoli lotnikw. Teraz kana La Manche stanowi czynnik korzystny dla RAF-
u. Podczas kampanii francuskiej powracajcy do bazy piloci uszkodzonych w walce
brytyjskich samolotw bali si przymusowego wodowania na wodach La Manche. Obecnie
to Niemcy stanli w obliczu takiego niebezpieczestwa, majc take pewno, e trafi do
niewoli, jeli przyjdzie im skaka ze spadochronem nad Angli.
Gring, ktremu dopieky do ywego rozczarowujce rezultaty operacji Adlertag,
postanowi przeprowadzi jeszcze wikszy nalot 15 sierpnia, z udziaem 1790 myliwcw
i bombowcw, atakujcych z lotnisk w Norwegii i Danii oraz w pnocnej Francji.
Jednostki 5. Floty Powietrznej z baz w Skandynawii straciy prawie dwadziecia procent
swego stanu i w praktyce wypady z uczestnictwa w bitwie o Angli. W Luftwaffe
okrelono w dzie mianem czarnego czwartku, ale i w RAF-ie miano niewiele
powodw do witowania. Brytyjskie straty rwnie byy znaczne, a dziki utrzymanej
przewadze ilociowej niemieckie lotnictwo nadal przedzierao si przez defensyw
przeciwnika. W rezultacie nieustannych nalotw na lotniska ginli take monterzy,
mechanicy, ordynansi, a nawet kierowcy oraz personel Pomocniczej Lotniczej Suby
Kobiet (Womens Auxiliary Air Force, WAAF). Osiemnastego sierpnia 43. Dywizjon
RAF-u odegra si czciowo na przeciwniku, kiedy myliwce tej jednostki dopady grup
bombowcw nurkujcych typu Stuka atakujcych stacj radarow. Zestrzeliy osiemnacie
tych stosunkowo powolnych samolotw, zanim wesza do walki eskorta zoona
z myliwskich Bf 109.

wieo przeszkoleni piloci, ktrymi uzupeniano skad osobowy jednostek, gorczkowo

wypytywali o wszystko tych, ktrzy brali ju udzia w walkach. Wpadali w rodzaj kieratu.
Budzeni przed witem na filiank herbaty przez ordynansw, jechali nastpnie do punktu
zbornego, gdzie jedli niadanie, a potem wyczekiwali na wschd soca. Na nieszczcie
dla Fighter Command w trakcie tamtego sierpnia i wrzenia pogoda nad Angli
zdecydowanie sprzyjaa Luftwaffe niebo byo czyste i bezchmurne.
To oczekiwanie byo najgorsze. Wanie wtedy pilotom zasychao w ustach i czuli
metaliczny posmak strachu. Wtedy nagle rozlega si budzcy postrach dzwonek polowego
telefonu i okrzyk: Alarm dla dywizjonu!. Piloci biegli do swoich samolotw,
a spadochrony ciyy im na plecach. Personel naziemny pomaga lotnikom wgramoli si
do kabin, gdzie sprawdzano, czy wszystko jest w naleytym porzdku. Kiedy silniki typu
Merlin zaczynay hucze, zabierano klocki blokujce podwozie, a maszyny kooway na
pozycj do startu; przynajmniej w owej chwili mieli za duo na gowie, eby si ba.
Ju w powietrzu, gdy silniki pracoway na penych obrotach, a samoloty nabieray
wysokoci, nowicjusze w gronie pilotw musieli pamita o tym, aby pilnie rozglda si
wokoo. Rycho zaczynali rozumie, e ich bardziej dowiadczeni koledzy nie nosili
jedwabnych szalikw tylko dla ozdoby. Od nieustannego krcenia gow przepisowe
konierzyki i krawaty ocieray szyje. Nowym pilotom myliwskim powtarzano cigle, eby
bez przerwy mieli oczy szeroko otwarte. Jeli przeywali pierwszy lot bojowy a wielu
nie przeywao wracali do baz, by tam znowu czeka na start, posilajc si kanapkami
z woowin konserwow popijan kubkami herbaty, podczas gdy w ich samolotach
uzupeniano paliwo i amunicj. Wikszo natychmiast zasypiaa z wyczerpania na ziemi
albo na leakach .
21

Po pewnym czasie znowu byli w powietrzu, a kontrola lotw w danym sektorze

naprowadzaa ich na formacj bandytw (samolotw nieprzyjaciela). Okrzyk Tally-
ho! na falach radiowych oznacza wypatrzenie grupy czarnych punkcikw na niebie.
22

Piloci wczali celowniki, a napicie narastao. Najwaniejsze byo zdyscyplinowanie

i okieznanie strachu, w przeciwnym razie szybko si gino.
Gwne zadanie polegao na rozbiciu formacji bombowcw, zanim Bf 109 z ich
osony zdyy zainterweniowa. Jeli kilka dywizjonw myliwskich naprowadzano na
zgrupowanie przeciwnika, wtedy nieco szybsze spitfirey atakoway myliwce wroga,
a hurricaney staray si poradzi sobie z bombowcami. W jednej chwili wycinek nieba
stawa si scen chaosu, a piloci nurkujcych samolotw dyli to zajcia pozycji
umoliwiajcej oddanie krtkiej serii z broni maszynowej, jednoczenie uwaajc na to, co
si dzieje za nimi. Przesadne koncentrowanie si na celu ataku dawao nieprzyjacielskim
myliwcom sposobno do wejcia lotnikowi na ogon. Niektrzy z niedowiadczonych
pilotw czuli si sparaliowani, gdy przyszo im strzela po raz pierwszy. Jeeli nie
potrafili si otrzsn z takiego paraliu, ju byo po nich.
W momencie gdy trafiony zosta silnik, tryskay glikol lub olej i zaleway owiewk.
Najbardziej obawiano si poaru samolotu. ar mg spowodowa zacicie si osony
kabiny, lecz nawet jeli pilotowi udawao si j odrzuci i porozpina pasy, musia
obrci maszyn grzbietem w d, aby z niej wypa. Wielu byo tak zdezorientowanych
oszaamiajcymi wydarzeniami, e musiao przypomina sobie o koniecznoci
pocignicia linki otwierajcej spadochron. Jeli mieli okazj rozejrze si wok podczas
opadania ze spadochronem, nierzadko przekonywali si, e niebo, na ktrym dopiero co
roio si od samolotw, jest ju zupenie opustoszae.
O ile walka nie toczya si nad wodami kanau La Manche, to zestrzeleni piloci RAF-
u wiedzieli przynajmniej, e spadaj na wasne terytorium. Polacy i Czesi pojmowali
jednak, i pomimo mundurw, jakie mieli na sobie, mog zosta uznani za Niemcw przez
nadgorliw miejscow ludno czy te czonkw Home Guard. Zdarzyo si tak, e
spadochron jednego z polskich pilotw, Czesawa Tarkowskiego, zaplta si w koronie
dbu. Nadbiegli ludzie z widami i sztachetami wspomina. Jeden z nich, uzbrojony
w strzelb, wrzeszcza: Hnde hoch! (Rce do gry!). Odpowiedziaem mu w swojej
najlepszej angielszczynie: Fuck off (Odpieprz si). Ponure twarze natychmiast si
rozweseliy. To jeden z naszych! zakrzyknli chrem . Inny Polak wyldowa
23

pewnego popoudnia na kortach bardzo szacownego klubu tenisowego. Zosta wpisany na

list goci, wrczono mu rakiet, wypoyczono biay strj i zaproponowano rozegranie
meczu. Rozgromi swoich przeciwnikw na korcie, zanim przyjecha wz RAF-u, eby
zabra go do bazy.
Szczerzy piloci przyznawali si do odczuwania dzikiego, prymitywnego uniesienia24

na widok spadajcego samolotu wroga, ktrego zestrzelili. Polacy, ktrym Brytyjczycy

surowo zabronili ostrzeliwania niemieckich lotnikw wyskakujcych ze strconych
maszyn, przelatywali czasem tu ponad czasz spadochronu, aby ten rozerwa si
w strumieniu zamigowym, a nieprzyjaciel zgin. Inni cofali si przed tak zemst, gdy
przypominali sobie, e zabijaj lub okaleczaj czowieka ju po zniszczeniu wrogiego
samolotu .
25

Poczenie wyczerpania i strachu podnosio poziom stresu do niebezpiecznego

poziomu. Wielu pilotom niy si po nocach koszmary. Niektrzy nieuchronnie zaamywali
si pod wpywem napicia. Niemal kady miewa, prdzej czy pniej, napady
nerwowych drgawek i opanowywa si z najwyszym trudem. Jednake liczni unikali
walki, tumaczc to rzekomymi awariami silnikw. Po kilku takich incydentach zwrcono
na to uwag. W oficjalnym argonie RAF-u przypisywano to brakowi krgosupa
moralnego, a winnego pilota kierowano do mniej wanych zada.
Zdecydowana wikszo brytyjskich pilotw myliwskich nie przekroczya
dwudziestego drugiego roku ycia. W wojennej rzeczywistoci musieli szybko dojrze,
cho nadal zwracali si do siebie po przezwisku i zachowywali w mesie haaliwie
niczym w szkole publicznej, ku zdumieniu pilotw z innych krajw. Kiedy jednak nasiliy
si naloty Luftwaffe na Wielk Brytani i gino coraz wicej cywilw, w gronie lotnikw
Fighter Command zapanowa nastrj zacitej wciekoci.

Niemieckim pilotom myliwskim take daway si we znaki stres i wyczerpanie. Operujc

z zaimprowizowanych i nie najlepszych lotnisk w okolicach Pas-de-Calais, naraali si na
liczne wypadki. Bf 109 byy doskonaymi samolotami w rkach dowiadczonych pilotw,
ale dla tych, ktrych pospiesznie kierowano do jednostek ze szk lotniczych, okazyway
si trudnymi do okieznania bestiami. W odrnieniu od Dowdinga, ktry stosowa system
rotacji dywizjonw, aby piloci mogli odpoczywa w spokojniejszej strefie, Gring
bezlitonie eksploatowa zaogi Luftwaffe, a rosnce straty podkopyway morale
niemieckich lotnikw. Eskadry bombowe uskaray si, e Bf 109 za wczenie zawracaj
do baz, pozostawiajc bombowce bez osony, ale dziao si tak po prostu dlatego, e
niemieckim myliwcom zapas paliwa nie pozwala na pozostawanie nad Angli duej ni
przez p godziny, a nawet krcej w przypadku wywizania si zaciekej walki
powietrznej.
Z kolei zaogi dwusilnikowych cikich myliwcw Bf 110 byy zgnbione faktem, jak
atwo maszyny tego typu paday upem jednostek pocigowych RAF-u, i domagay si
eskorty zoonej z Bf 109. Ci z brytyjskich pilotw, ktrzy mieli szczeglnie mocne nerwy,
przekonali si, e czoowy atak to najskuteczniejszy sposb zwalczania Bf 110.
Rozwcieczony Gring by zmuszony wycofa z dziaa przeciwko Anglii bombowce
nurkujce Stuka po masakrze z 18 sierpnia. Mimo to marszaek Rzeszy, pod wpywem
przesadnie optymistycznych ocen oficerw wywiadu Luftwaffe, nadal by przekonany, e
RAF znajduje si na krawdzi zaamania. Rozkaza zintensyfikowanie nalotw na lotniska.
Jednake niemieckim lotnikom znudzio si nieustanne suchanie o tym, e Krlewskie Siy
Powietrzne walcz resztkami si, gdy sami podczas kadej akcji bojowej napotykali
zacieky opr przeciwnika.
Dowding zawczasu przewidzia, e zmagania nabior charakteru walk na wyczerpanie
przeciwnika, a nasilajce si niemieckie ataki na lotniska spdzay mu sen z powiek. Cho
myliwce RAF-u niemal codziennie zestrzeliway wicej niemieckich samolotw, ni same
traciy, to mogy korzysta z coraz bardziej kurczcej si liczby baz. Imponujce
przyspieszenie produkcji myliwcw rozwiao tylko jedn z trosk; najwikszym
utrapieniem Dowdinga pozostay straty wrd pilotw. Jego lotnicy byli tak zmczeni, e
zasypiali przy posikach, a nawet w trakcie rozmowy. W celu ograniczenia ponoszonych
strat dywizjonom myliwskim RAF-u polecono nie ciga niemieckich wypraw
bombowych nad kanaem La Manche, aby nie prowokowa gronych kontratakw,
przeprowadzanych przez mae grupy messerschmittw.
W dowdztwie Fighter Command rozgorza te spr wok stosowanej taktyki.
Genera RAF-u Trafford Leigh-Mallory, dowdca 10. Grupy Myliwskiej stacjonujcej na
pnoc od Londynu, opowiada si za operowaniem formacjami skrzyde lotniczych,
zoonych z kilku dywizjonw. Po raz pierwszy t opcj zaproponowa podpukownik
Douglas Bader, dzielny, acz zawzity oficer, ktry zasyn z tego, e powrci w skad
lotnictwa myliwskiego mimo utraty obu ng przed wojn wskutek wypadku. Ale zarwno
Keith Park, jak i Dowding byli zdecydowanie niechtni takiej innowacji. Do czasu kiedy
10. Grupa utworzya w powietrzu formacj skrzyda bojowego, niemieccy napastnicy na
og uciekali ju znad Anglii.
Noc 24 sierpnia zgrupowanie zoone z ponad stu niemieckich bombowcw
przeleciao nad wyznaczonymi celami i pomykowo zrzucio bomby na wschodnie
dzielnice i centrum Londynu. To skonio Churchilla do wydania rozkazu przeprowadzenia
serii odwetowych nalotw na Niemcy. Konsekwencje takiej decyzji miay si okaza
zgubne dla londyczykw, niemniej jednak przyczynia si ona rwnie do pniejszej,
fatalnej dla Niemcw zmiany strategii przez Gringa, czyli osabienia nalotw na lotniska
RAF-u. To z kolei ocalio brytyjskie lotnictwo myliwskie w przeomowej fazie bitwy
o Angli.
Pod naciskiem Gringa Luftwaffe jeszcze bardziej nasilia ataki z kocem sierpnia
i w pierwszym tygodniu wrzenia. Tylko jednego dnia w tym okresie Fighter Command
stracio czterdzieci samolotw, dziewiciu pilotw zostao zabitych, a osiemnastu
powanie rannych. Wszyscy znajdowali si u kresu si, ale wiadomo, e bitwa bdzie
si toczya do samego koca, a brytyjskie lotnictwo myliwskie zada jeszcze wiksze straty
Luftwaffe, wzmagaa determinacj pilotw RAF-u.
Popoudniem 7 wrzenia Gring obserwowa z klifw pod Calais, jak tysic maszyn
Luftwaffe grupuje si w powietrzu w celu przeprowadzenia zmasowanego nalotu. Fighter
Command poderwao w powietrze jedenacie dywizjonw myliwskich. Na caym
obszarze Kentu robotnicy rolni, zmobilizowane i zatrudnione do pracy na roli kobiety (tak
zwane Land Girls) oraz wieniacy wpatrywali si w niebo, obserwujc smugi
kondensacyjne w trakcie toczcej si w powietrzu walki. Z ziemi nie sposb byo
rozpozna sylwetki niemieckich i brytyjskich myliwcw, jednak ilekro spada
bombowiec cigncy za sob smug dymu, wznoszono radosne okrzyki. Wikszo eskadr
bombowych Luftwaffe zmierzaa ku londyskim dokom. By to odwet Hitlera za ataki
Bomber Command na Niemcy. Dymy rozlegych poarw wywoanych przez adunki
zapalajce naprowadzay kolejne fale bombowcw nad wyznaczony cel. Na Londyn, gdzie
zgino okoo trzystu cywilw, a tysic trzystu odnioso rany, spad pierwszy ciki cios.
Ale wiara Gringa w to, e Fighter Command zostao pokonane, i jego decyzja o nalotach,
zwaszcza nocnych, na wielkie miasta oznaczaa w praktyce, e Luftwaffe nie udao si
odnie zwycistwa w powietrznej batalii.
Jednake Brytyjczycy nadal spodziewali si lada chwila usysze bicie kocielnych
dzwonw oznaczajce inwazj na ich kraj. Lotnictwo bombowe RAF-u kontynuowao ataki
na niemieckie barki desantowe, skoncentrowane w portach po przeciwnej stronie kanau La
Manche. Nikt nie zna wtpliwoci, ktre drczyy w tym czasie Hitlera. Jeli nie udaoby
si zniszczy RAF-u do poowy wrzenia, wwczas naleao odoy na pniejszy termin
przeprowadzenie operacji Lew Morski. Gring, dobrze wiedzc o tym, e to na niego
spadnie wina za fiasko w pokonaniu Krlewskich Si Powietrznych, przeczce jego
wczeniejszym chepliwym zapewnieniom, rozkaza przeprowadzenie kolejnego wielkiego
szturmu w niedziel 15 wrzenia.
Na w dzie Churchill zaplanowa wizyt w kwaterze gwnej 11. Grupy w Uxbridge,
gdzie zaj miejsce na stanowisku dowodzenia u boku Parka. Patrzy zafrapowany, jak
informacje napywajce ze stacji radarowych i z posterunkw Korpusu Obserwacyjnego s
nanoszone na ustawion poniej wielk poziom tablic demonstracyjn, pokazujc ruchy
niemieckiego zgrupowania. Do poudnia Park, wiedziony przeczuciem, e Niemcy rzucili
do walki prawie wszystkie siy, poderwa w powietrze dwadziecia trzy dywizjony
myliwcw. Tym razem spitfirey i hurricaney miay wystarczajco duo czasu na nabranie
wysokoci. Kiedy za eskortowe Bf 109 musiay zawrci ze wzgldu na brak paliwa,
niemieckie bombowce znalazy si na asce samolotw myliwskich si powietrznych
przeciwnika, ktre jak im mwiono, zostay ju pokonane.
Wszystko to powtrzyo si w godzinach popoudniowych, a Park wezwa na pomoc
samoloty 10. i 12. Grupy Myliwskiej z zachodniej Anglii. Do koca tego dnia RAF
zestrzeli pidziesit sze niemieckich samolotw, tracc przy tym dwadziecia dziewi
myliwcw i dwunastu pilotw. Kilka dni pniej miay miejsce ponowne naloty, ale ju
nie na tak skal. Mimo to 16 wrzenia optymistycznie nastawiony szef wywiadu Luftwaffe
przekonywa Gringa, e Fighter Command pozostao zaledwie sto siedemdziesit siedem
sprawnych maszyn.
Obawa przed inwazj nie ustpowaa, niemniej w istocie 19 wrzenia Hitler
zadecydowa o odoeniu operacji Lew Morski na czas nieokrelony. Dowdztwa
Kriegsmarine i OKH jeszcze mniej paliy si do przeprowadzania inwazji na Angli po
tym, jak stao si jasne, e Luftwaffe nie udao si zgnie Fighter Command. Gdy
w dziaaniach zbrojnych na zachodzie nastpi impas, zaczy si wyania oznaki, i
wojna nabiera wiatowego charakteru. Nieco wczeniej Japoczykw w pnocnych
Chinach zaskoczya seria kontratakw przeprowadzonych przez chiskich komunistw.
Konflikt chisko-japoski rozgorza z now moc i rozpocza si tam kolejna faza
brutalnych walk. Dwudziestego sidmego wrzenia Japoczycy sygnowali w Berlinie tak
zwany pakt trzech, w oczywisty sposb wymierzony przeciwko Stanom Zjednoczonym.
Prezydent Roosevelt niezwocznie wezwa swoich doradcw wojskowych, by
przedyskutowa ewentualne konsekwencje tego wydarzenia, a dwa dni pniej Wielka
Brytania otwara na nowo Drog Birmask szlak, ktrym zaopatrywano w sprzt
wojenny chiskich nacjonalistw.

Uznaje si, e powietrzna bitwa o Angli zakoczya si w ostatnich dniach padziernika,

kiedy Luftwaffe skupia si na nocnych nalotach na Londyn i cele przemysowe
w rodkowej Anglii. Zgodnie z zestawieniami liczbowymi z sierpnia i wrzenia, to jest
z okresu szczytowego nasilenia zmaga nad Wielk Brytani, RAF straci 723 samoloty,
a Luftwaffe ponad dwa tysice. Bardzo znaczny odsetek tych strat wynika nie z dziaa
nieprzyjaciela, tylko z innych przyczyn najczciej wypadkw. W padzierniku
samoloty RAF-u zestrzeliy 206 niemieckich myliwcw i bombowcw, jednak cznie
straty Luftwaffe wyniosy owego miesica 375 maszyn . 26

Tak zwany Blitz, czyli naloty na Londyn i inne wielkie miasta w Anglii, potrwa przez
ca nastpn zim. Trzynastego listopada bombowce RAF-u na rozkaz Churchilla
przeprowadziy nalot na Berlin. Powodem byo to, e dzie wczeniej przyby tam na
rozmowy z nazistami radziecki minister spraw zagranicznych Wiaczesaw Mootow.
Stalina niepokoia obecno niemieckich wojsk w Finlandii oraz nazistowskie wpywy na
Bakanach. Chcia take od Niemcw gwarancji, e sowieckie transporty bd mogy
przepywa przez Dardanele z Morza Czarnego na Morze rdziemne. Wielu wiadkom
wyda si osobliwy widok orkiestry Wehrmachtu odgrywajcej Midzynarodwk na cze
Mootowa przybywajcego pocigiem na Anhalter Bahnhof, przystrojony czerwonymi
radzieckimi flagami.
Spotkanie to nie zakoczyo si sukcesem i rozdranio tylko obydwie strony.
Mootow domaga si wyjanienia konkretnych kwestii. Dopytywa si, czy sowiecko-
nazistowski pakt sprzed roku nadal obowizuje. Gdy Hitler odpowiedzia twierdzco,
Mootow wskaza, e Niemcy zacieniaj stosunki z wrogiem ZSRR, Finlandi. Ribbentrop
namawia Sowietw na przeprowadzenie ofensywy na poudniu, ku Indiom i Zatoce
Perskiej, gdzie mogli si wzbogaci kosztem brytyjskiego imperium. Mootow nie
potraktowa powanie propozycji, aby w tym celu Zwizek Radziecki przystpi do paktu
trzech z Wochami i Japoni. Poza tym nie zgadza si z Hitlerem, gdy w, snujc
charakterystyczny dla siebie monolog, tumaczy mu na spk z Ribbentropem, e Wielka
Brytania zostaa ju praktycznie pobita. Kiedy zawyy syreny alarmu lotniczego,
a Mootowa zaprowadzono do bunkra pod Wilhelmstrasse, nie powstrzyma si przed
wypowiedzeniem do nazistowskiego ministra spraw zagranicznych kliwej uwagi: Mwi
pan, e Anglia pokonana. W takim razie dlaczego siedzimy teraz tu, w schronie
przeciwlotniczym? .
27

Samoloty Luftwaffe zaatakoway nastpnej nocy Coventry, a nalot ten zaplanowano ju

wczeniej i nie w odwecie za zbombardowanie Berlina. Na jego skutek zniszczeniu ulego
dwanacie zakadw zbrojeniowych i zabytkowa katedra oraz zgino trzystu
osiemdziesiciu cywilw. Jednake kampania nocnych bombardowa nie zamaa ducha
brytyjskiego narodu, cho w jej trakcie do koca roku miao straci ycie dwadziecia trzy
tysice cywilw, a trzydzieci dwa tysice odnioso powane rany. Wielu uskarao si na
alarmowe syreny, ktrych przecige upiorne wycie , by zacytowa sowa Churchilla,
28

niebawem skrcono, aby ludzie mogli sypia. Syreny odzyway si co wieczr mniej
wicej w tym samym czasie, a w uboszych dzielnicach kolejki ludzi z kocami, termosami
i niemowltami ustawiay si do wczenie przed schronami przeciwlotniczymi . Na 29

zabitych deskami sklepowych wystawach, porozbijanych przez podmuchy bomb, wisiay

kartki z napisem Czynne jak zwykle, a mieszkacy zniszczonych budynkw we
wschodniej czci Londynu wywieszali brytyjskie flagi na gruzach tego, co wczeniej byo
ich domami.
Gorsza od uciliwoci naszych dni pisa Peter Quennell zatrudniony
w Ministerstwie Informacji bya udrka niespokojnych nocy. Bardzo czsto musielimy
pracowa na zmiany spdzajc tak wiele godzin w przenikliwie zimnych podziemnych
noclegowniach pod kosmatymi, zuytymi kocami; tymczasem wielu ponad powierzchni
ziemi gniedzio si przy biurkach albo, w chwilach przerwy, zasypiao na pododze,
budzeni przez starszego biurowego posaca, ktry przynosi okropne nowiny na przykad
o tym, e bomba trafia wprost w jaki zatoczony schron a my musielimy jako agodzi
ich sens. A jednak to dziwne, jak szybko wyrabiaj si nawyki, jak atwo przystosowa si
do nieznanego trybu ycia i jak czsto rzeczy rzekomo nieodzowne okazuj si czym
zbytecznym . 30

Cho londyczycy znacznie lepiej, ni si tego spodziewano, znosili trudnoci,

prezentujc ducha Blitzu na podziemnych stacjach metra, to nadal utrzymywa si strach
przed niemieckimi spadochroniarzami, ywiony zwaszcza przez kobiety na obrzeach
Londynu. Pogoski o inwazji rozchodziy si z tygodnia na tydzie. W istocie 2
padziernika operacja Lew Morski zostaa przeoona na nastpn wiosn. Jej groba
odegraa podwjn rol. Niebezpieczestwo niemieckiej inwazji dopomogo Churchillowi
w zjednoczeniu ludnoci kraju i nastawieniu jej na dugotrwa wojn. Ale Hitler
przebiegle nie ustawa w psychologicznych naciskach na Brytyjczykw jeszcze dugo po
tym, jak ostatecznie zarzuci pomys desantu na Angli. W zwizku z tym Brytyjczycy
utrzymywali w Zjednoczonym Krlestwie znacznie liczniejsze, ni dyktowaa to
konieczno, siy do obrony kraju.
W Berlinie nazistowscy przywdcy pogodzili si z faktem, e nawet kampania
bombardowa raczej nie rzuci Wielkiej Brytanii na kolana. Obecnie przewaa
przekonanie zapisa 17 listopada w swoim dzienniku Ernst von Weizscker, sekretarz
stanu w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych e to gd wywoany przez
[morsk] blokad jest najwaniejsz broni przeciwko Wielkiej Brytanii, a nie prby
wykurzenia Brytyjczykw . Samo sowo blokada w Niemczech kojarzyo si
31

z odwetem, gdy przetrway tam wspomnienia pierwszej wojny wiatowej i blokady

kontynentalnej, utrzymywanej przez Royal Navy. Strategi t miano teraz zastosowa
przeciwko Wyspom Brytyjskim przy uyciu broni podwodnej.

1 TBJG, cz. I, t. VIII, s. 186.

2 BA-MA RM 7/255, cy t. za: GSWW, t. III, s. 131.
3 Cy t. za: C. Qutel, Limpardonnable dfaite, 19181940, Paris 2010, s. 384.
4 Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 1533, cy t. za: I. Kershaw, Hitler, 19361945. Nemezis, tum. P. Bandel, Pozna 2002, s. 304.
5 Cy t. za: C. Smith, Englands Last War against France. Fighting Vichy 19401942, London 2009, s. 62.
6 TNA ADM 399/192.
7 TNA ADM 199/391.
8 Na temat powrotu Hitlera do Berlina zob. I. Kershaw, Hitler, 19361945, op. cit., s. 305311; por. take R. Moorhouse, Stolica Hitlera. ycie i mier w wojennym Berlinie, tum. J. Wsiski, Krakw 2011, s. 8991.
9 The New York Times, 7 lipca 1940.
10 Studium ukoczone 13 grudnia 1940 r.; BA-MA RM 7/894, cy t. za: GSWW, t. IX/1, s. 525, przy p. 11.
11 Na temat tej Sonderfahndungsliste zob. W. Schellenberg, Invasion 1940. The Nazi Invasion Plan for Britain, London 2000.
12 Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, op. cit., s. 1558.
13 Szeregowy Paul Lehmann, 62. Dy wizja Pancerna, 28 czerwca 1940 r., BfZ-SS.
14 Cy t. za: M. Hastings, Finest Years. Churchill as Warlord, 194045, London 2009, s. 67.
15 Wicej na temat polskich lotnikw w Wielkiej Bry tanii zob. np. A. Zamoy ski, Ory nad Europ. Losy polskich lotnikw w czasie drugiej wojny wiatowej, tum. T. Kubikowski, Krakw 2004.
16 Cy t. za: F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 2: Od planw inwazji na Angli do pocztku kampanii na Wschodzie (1.7.194021.6.1941), tum. W.
Kozaczuk, Warszawa 1973, s. 53.
17 BA-MA RH 191/50, cy t. za: GSWW, t. IX/1, s. 529.
18 A. Speer, Wspomnienia, tum. M. Fijakowski et al., Warszawa 1973, s. 203.
19 BA-MA RL 2/v. 3021, cy t. za: GSWW, t. II, s. 378.
20 P. Bishop, Fighter Boys. The Battle of Britain, 1940, London 2003, s. 239.
21 y cie codzienne pilotw dy wizjonw my liwskich RAF-u zob.: P. Bishop, Fighter Boys, op. cit.; J. Holland, The Battle of Britain, London 2010; L. Forrester, Fly for Your Life. The Story of Bob Stanford Tuck,
London 1956.
22 W argonie my liwy ch Heje!, czy te By waj! (przy p. tum.).
23 A. Zamoy ski, Ory nad Europ, op. cit., s. 118.
24 Cy t. za: P. Bishop, Fighter Boys, op. cit., s. 204.
25 A. Zamoy ski, Ory nad Europ, op. cit., s. 78.
26 Straty z sierpnia i wrzenia zob. GSWW, t. II, s. 388; z padziernika: ibidem, s. 403.
27 W.N. Pawow, Awtobiograficzeskije zamietki, Nowaja i Nowiejszaja Istorija 2000, s. 105.
28 Cy t. za: M. Panter-Downes, London War Notes, 19391945, London 1971, s. 9798.
29 Ibidem.
30 P. Quennell, The Wanton Chase. An Autobiography from 1939, London 1980, s. 15.
31 E. von Weizscker, Die Weizscker-Papiere, 19331950, Berlin 1974, s. 225.
 ROZDZIA 9

Reperkusje
czerwiec 1940luty 1941

Upadek Francji latem 1940 roku wywoa gone reperkusje, bezporednie i porednie,
na caym wiecie. Stalin by mocno zaniepokojony. Jego rachuby, e potga Hitlera ulegnie
bardzo powanemu osabieniu podczas dugotrwaej wojny pozycyjnej z Francj i Wielk
Brytani, okazay si cakowicie bdne. Niemcy wyszy z tego starcia jeszcze silniejsze,
zdobywajc mnstwo francuskich pojazdw i innego nienaruszonego sprztu wojennego.
Na Dalekim Wschodzie klska Francuzw stanowia szczeglnie dotkliwy cios dla
Chiang Kai-sheka i chiskich nacjonalistw. Po utracie Nankinu musieli oni przemieci
swoj przemysow baz do poudniowo-zachodnich prowincji Junnan i Kuangsi,
w pobliu granicy z Indochinami Francuskimi, uwaajc, e to wzgldnie
najbezpieczniejszy obszar, majcy poczenie ze wiatem zewntrznym. Ale nowy reim
Vichy pod kierownictwem marszaka Ptaina zacz ju w lipcu ugina si pod japoskimi
daniami i zgodzi si na przyjcie japoskiej misji wojskowej w Hanoi. Tym samym
zosta przecity szlak zaopatrzeniowy chiskich nacjonalistw przebiegajcy przez
Indochiny.
Ofensywa japoskiej 11. Armii, przeprowadzona latem 1940 roku ku dolinie Jangcy,
rozbia nacjonalistyczne armie na dwa ugrupowania i zadaa Chiczykom kolosalne straty.
Dwunastego czerwca utracili oni rzeczny port Yichang, co stanowio dla nich straszliwy
cios. Odcio bowiem stolic nacjonalistw w Chongqingu i umoliwio japoskiemu
lotnictwu morskiemu przeprowadzanie nieustannych nalotw na to miasto . O tej porze roku
1

rzeczne mgy nie utrudniay cesarskim lotnikom widocznoci. Poza bombardowaniem miast
i wiosek nad Jangcy japoskie samoloty atakoway te parowce i donki, pene rannych
i uchodcw, uciekajcych rzek pync przez malownicze wwozy.
Agnes Smedley spytaa o to, jak przedstawiaa si sytuacja pewnego lekarza
z Czerwonej Krzya. Przyzna, e ze stu pidziesiciu polowych lazaretw na centralnym
froncie przetrwao zaledwie pi. A co z rannymi? zainteresowaa si Smedley. Nie
odpowiedzia i zrozumiaam to milczenie. mier bya wszdzie wok. Codziennie
widzielimy opuchnite ludzkie zwoki powoli spywajce rzek, dryfujce obok donek
i odpychane przez przewonikw na odziach dugimi, zaostrzonymi tyczkami . 2

Kiedy Smedley dotara do Chongqingu, miasta pooonego wysoko na skaach

u zbiegu rzek Jangcy i Jialing Jiang, przeraziy j odgosy eksplozji, cho nie byy skutkiem
wybuchu bomb. To chiscy saperzy dryli w klifach tunele, majce posuy za schrony
przeciwlotnicze. Przekonaa si, e w czasie jej nieobecnoci wiele si tam zmienio,
zarwno na dobre, jak i na ze. W stolicy prowincji, liczcej normalnie dwiecie tysicy
mieszkacw, przebywao ponad milion ludzi. Wprawdzie rozwj przemysowych
spdzielni by zjawiskiem pozytywnym, lecz coraz bardziej wpywowy prawicowy odam
Kuomintangu uwaa je za tajne komunistyczne komrki. Poczyniono postpy w rozwoju
wojskowych sub medycznych, a na terenach, gdzie rzdzili nacjonalici, zorganizowano
oglnodostpne kliniki, niemniej jednak szefowie Kuomintangu chcieli roztoczy nadzr
nad sub zdrowia, gwnie po to, aby si wzbogaci.
Najbardziej niepokojce byo wzronicie w si szefa sub bezpieczestwa,
generaa Dai Li, ktry pono mia ju pod swoj komend trzysta tysicy ludzi,
umundurowanych i tajniakw. Roztacza wpywy tak znaczne, e podejrzewano wrcz, i
ma w rku samego generalissimusa Chiang Kai-sheka. Genera Dai zwalcza nie tylko
dysydentw, ale wszelk wolno sowa. Chiscy intelektualici zaczli ucieka do
Hongkongu. W kryzysowej atmosferze, jaka zapanowaa, zamykano nawet tak apolityczne
organizacje jak chiska filia YWCA (Zwizek Dziewczt i Kobiet Chrzecijaskich).
Wedug Smedley obcokrajowcy przebywajcy w Chongqingu traktowali chiskie
wojska z lekcewaeniem. Chiny, powiadaj, nie potrafi walczy; ich dowdcy s
skorumpowani; ich onierze to niepimienni kulisi albo modociani; lud jest ciemny,
a z rannymi obchodz si tu okropnie. Niektre z tych zarzutw s suszne, inne nie, ale
prawie wszystkie wynikaj z braku zrozumienia dla strasznego brzemienia, pod ktrym
uginaj si Chiny . Europejczycy i Amerykanie zupenie nie pojmowali, o co toczy si
3

walka, i czynili niewiele, by udzieli w niej wsparcia. Jedyna powaniejsza pomoc

medyczna nadchodzia od Chiczykw z innych krajw z Malajw, Jawy czy ze Stanw
Zjednoczonych. Chiscy emigranci wspomagali szczodrze swoich pobratymcw, a w 1941
roku japoscy zdobywcy poddali ich za to krwawym przeladowaniom.
Chiang Kai-shek kontynuowa bezowocne negocjacje pokojowe w nadziei na
wywarcie nacisku na Stalina, aeby ten zwikszy swoj pomoc militarn do dawnego
poziomu. Jednak w lipcu 1940 roku doszo w Tokio do zmiany rzdu, a w nowym gabinecie
rzdowym tek ministra wojny obj genera Hideki Tj. Przynioso to zerwanie
potajemnych rokowa z Chiczykami. Tj chcia zagodzi nacjonalistw poprzez
popraw japoskich stosunkw ze Zwizkiem Radzieckim i odcicie Chiczykw od
innych rde zaopatrzenia. W Tokio dowdcy wojskowi zerkali asym wzrokiem na
poudnie, ku Oceanii, oraz na poudniowy zachd, w stron brytyjskich, francuskich
i holenderskich zamorskich posiadoci w regionie Morza Poudniowochiskiego.
Zdobycie ich zapewnioby Japoczykom ry i zarazem pozbawioby moliwoci importu
ywnoci chiskich nacjonalistw, przede wszystkim jednak Japonii zaleao na zoach
ropy naftowej Holenderskich Indii Wschodnich. Wszelki kompromis ze Stanami
Zjednoczonymi, zwizany z wymogiem wycofania japoskich wojsk z Chin, by dla reimu
tokijskiego nie do przyjcia po tym jak w rezultacie incydentu chiskiego zginy do tej
pory szedziesit dwa tysice japoskich onierzy .
4

W drugiej poowie 1940 roku Chiska Partia Komunistyczna, dziaajc wedle

wytycznych Moskwy, przeprowadzia na pnocy kraju tak zwan kampani tysica pukw
z udziaem prawie czterystu tysicy onierzy . Cel polega na podkopaniu tajnych rokowa
5

Chiang Kai-sheka z Japoczykami: komunici nie wiedzieli, e negocjacje te ju zostay

zerwane, a poza tym nigdy nie byy zbyt powane. W wielu miejscach chiscy komunici
zdoali odrzuci Japoczykw, opanowujc odcinek linii kolejowej z Pekinu do Hankou,
niszczc kopalnie wgla, a nawet dokonujc zbrojnych wypadw do Mandurii. Ta dua
operacja militarna o bardziej konwencjonalnym od wczeniejszych dziaa partyzanckich
charakterze zostaa okupiona stratami dwudziestu dwch tysicy ludzi, ktre trudno byo
uzupeni.

W Europie Hitler demonstrowa zdumiewajc lojalno wobec Mussoliniego, nierzadko

ku rozgoryczeniu niemieckiej generalicji. Ale Duce, jego niegdysiejszy mentor, ucieka si
do wszelkich sztuczek, aby tylko nie znale si w cieniu Fhrera. Faszystowski przywdca
zapragn prowadzenia rwnolegej wojny , niezalenie od nazistowskich Niemiec. Nie
6

uprzedzi Hitlera o swoich planach zajcia Albanii w kwietniu 1939 roku i usiowa
wywiera wraenie, e bya to akcja rwnorzdna z wchoniciem Czechosowacji przez
Rzesz. Z kolei nazistowscy przywdcy niechtnie dopuszczali Wochw do swoich
sekretw. Mimo to Niemcy zaledwie miesic pniej ponownie wyrazili ch podpisania
paktu stalowego.
Niczym nieszczerzy kochankowie, liczcy na osobiste korzyci ze wsplnego zwizku,
obaj liderzy w rwnym stopniu oszukiwali kontrpartnera, jak i sami czuli si przeze
oszukani. Hitler nie uprzedzi Mussoliniego o zamiarze zgniecenia Polski, oczekiwa
jednak, e Duce poprze go w konflikcie z Francj i Wielk Brytani, podczas gdy woski
przywdca uwaa, e w Europie nie dojdzie do wielkiego konfliktu zbrojnego jeszcze
przez co najmniej dwa lata. Niech Mussoliniego do przystpienia do wojny we wrzeniu
1939 roku po niemieckiej stronie gboko rozczarowaa Hitlera. Duce wiedzia, e jego
kraj po prostu nie jest gotowy do konfliktu zbrojnego, a jako jedyn wymwk posuy si
skierowanym do Niemiec daniem wielkich dostaw sprztu wojskowego.
Jednake w istocie Mussolini by zdecydowany w stosownym momencie podj
zbrojne dziaania, aby zdoby wicej kolonii i wprowadzi Wochy do grona mocarstw.
Wobec tego nie chcia zaprzepaci okazji, powizanej z klsk dwch potg kolonialnych
Wielkiej Brytanii i Francji, wczesnym latem 1940 roku . Szokujce tempo niemieckich
7

sukcesw militarnych we Francji i rozpowszechnione przewiadczenie, e Wielka Brytania

wkrtce uoy si z Hitlerem, wprowadziy Mussoliniego w stan gorczkowej
niepewnoci. To Niemcy miay nakreli ksztat przyszych granic w Europie, niemal na
pewno stajc si dominujcym czynnikiem na Bakanach, natomiast Wochom zagraao
zepchnicie na boczny tor. Ju tylko z tego powodu Duce rozpaczliwie dy do uzyskania
prawa do udziau w negocjacjach pokojowych. Wykalkulowa, e kilka tysicy polegych
woskich onierzy zapewni mu miejsce przy stole rokowa.
Nazistowski reim z pewnoci nie mia nic przeciwko przystpieniu Woch do
wojny, nawet w ostatniej chwili. Hitler znacznie jednak przecenia si militarn swojego
sprzymierzeca. Mussolini chwali si wczeniej omioma milionami bagnetw, podczas
gdy faktycznie jego armia liczya niespena 1,7 miliona ludzi, a wielu z nich nie miao
nawet karabinu, na ktry mona byoby osadzi bagnet. Wochom rozpaczliwie brakowao
zasobw finansowych, surowcw i transportu motorowego. Aby zwikszy liczb dywizji,
Mussolini zmniejszy w kadej z nich liczb pukw z trzech do dwch.
Z siedemdziesiciu trzech woskich dywizji tylko dziewitnacie byo w peni
wyekwipowanych. W rzeczy samej woskie wojska byy sabsze i gorzej uzbrojonej ni
wwczas, gdy w 1915 roku przystpiy do pierwszej wojny wiatowej.
Hitler nierozsdnie przyj na wiar goszone przez Mussoliniego sowa o woskiej
sile. W jego bardzo ograniczonej wyobrani militarnej, uwarunkowanej oznakowanymi
mapami w kwaterze gwnej, dywizja oznaczaa dywizj, nawet jeli chodzio o jednostk
niepen kadrowo, le wyposaon czy niedostatecznie wyszkolon. Mussolini fatalnie si
przeliczy, wierzc latem 1940 roku, e wojna dobiega koca, podczas gdy w istocie
ledwie si zacza. Nie przypuszcza te, e dawniejsza retoryka Fhrera o przestrzeni
yciowej na wschodzie przeobrazi si w konkretne plany. Dziesitego czerwca woski
przywdca wypowiedzia wojn Wielkiej Brytanii i Francji. Podczas bombastycznego
przemwienia, wygoszonego z balkonu Paacu Weneckiego w Rzymie, wypra pier
i twierdzi, e mode i podne narody zmiad zmczone demokracje. Wywoao to
owacj tumu lojalnych czarnych koszul, ale wikszo Wochw bynajmniej si nie
radowaa.
Na Niemcach nie zrobia wraenia podjta przez Mussoliniego prba pawienia si
w blasku sawy Wehrmachtu. Sekretarz stanu na Wilhelmstrasse postrzega woskiego
partnera w osi jako cyrkowego klauna, ktry zwija dywan po popisie akrobaty i dzikuje
za oklaski, jakby byy przeznaczone dla niego . Wiele innych osb przyrwnywao
8

wypowiedzenie przez Duce wojny pokonanej ju Francji do akcji szakala, starajcego

si uszczkn kawaek zwierzyny upolowanej przez lwa. Mussolini istotnie wykaza si
bezwstydnym oportunizmem, lecz pod nim skrywa co znacznie gorszego uczyni swj
kraj niewolnikiem i ofiar wasnych wybujaych ambicji. Zdawa sobie spraw, e nie
moe unikn aliansu z odnoszcym zwycistwa Hitlerem, ale obstawa przy pobonych
yczeniach prowadzenia przez Wochy niezalenej polityki ekspansji kolonialnej, podczas
gdy reszta Europy pozostawaa uwikana w miertelnych zapasach. Sabo Woch miaa
przynie im samym katastrof i nastrczy bardzo powanych problemw Niemcom.

Dwudziestego sidmego wrzenia 1940 roku Niemcy podpisay pakt trzech z Wochami
i Japoni. Zamys sprowadza si czciowo do odstrczenia Stanw Zjednoczonych od
angaowania si w wojn, ktra wesza w faz impasu po tym, jak nie udao si zmusi
Wielkiej Brytanii do kapitulacji. Kiedy 4 padziernika Hitler spotka si z Mussolinim na
przeczy Brenner, zapewnia go, e ani Moskwa, ani Waszyngton nie zareagoway wrogo
na wiadomo o zawartym pakcie. Fhrerowi zaleao na europejskim sojuszu przeciwko
Brytyjczykom.
Hitler zamierza pozostawi basen rdziemnomorski we woskiej strefie wpyww,
ale po upadku Francji przekona si, e kwestia wcale nie jest taka prosta. Musia
prbowa rwnoway cierajce si ambicje Woch, rzdu Vichy i frankistowskiej
Hiszpanii. Franco chcia Gibraltaru, a take dy do przejcia francuskiego Maroka
i innych afrykaskich terytoriw. Hitler nie zamierza jednak prowokowa Ptaina
i wiernych marszakowi wojsk we francuskich posiadociach kolonialnych. Z jego punktu
widzenia znacznie lepiej by byo, gdyby sam reim Vichy utrzymywa porzdek na swoich
obszarach i w pnocnoafrykaskich koloniach, strzegc tam interesw Niemiec, dopki
trwaa wojna. Dopiero po odniesieniu w niej ostatecznego zwycistwa mg przekaza
francuskie kolonie Wochom albo Hiszpanii. Jednak Hitler, mimo z pozoru bezgranicznej
potgi, jak dysponowa po pobiciu Francji w 1940 roku, w padzierniku nie by w stanie
nakoni swojego dunika Franco, swego wasala Ptaina i swojego sojusznika
Mussoliniego do aktywnego poparcia strategii utworzenia kontynentalnego antybrytyjskiego
bloku.

Dwudziestego drugiego padziernika opancerzony pocig specjalny Hitlera, Amerika,

z dwiema lokomotywami i dwoma wagonami przeciwlotniczymi, zatrzyma si na stacji
Montoire-sur-le-Loir. Tam nazistowski przywdca rozmawia z zastpc Ptaina Pierreem
Lavalem, ktry usiowa uzyska gwarancje utrzymania dotychczasowego statusu reimu
Vichy. Hitler uchyla si od jakichkolwiek rkojmi, rwnoczenie starajc si wcign
Vichy do koalicji przeciwko Wielkiej Brytanii.
Lnice wagony Ameriki ruszyy dalej ku hiszpaskiej granicy w Hendaye, gdzie
nazajutrz Hitler spotka si z Franco . Pocig tego ostatniego okaza si opniony
9

z powodu rozpaczliwego stanu hiszpaskich kolei, a dugie oczekiwanie na caudillo nie

wprawio Hitlera w dobry humor. Obaj dyktatorzy przeprowadzili inspekcj kompanii
honorowej osobistej ochrony wodza Rzeszy, Fhrerbegleitkommando, ustawionej na
peronie. Niemieccy onierze w czarnych mundurach growali wzrostem nad brzuchatym
hiszpaskim przywdc, z ktrego twarzy nie schodzi umiech, wyraajcy zarwno
samozadowolenie, jak i pochlebczo.
Gdy Hitler i Franco rozpoczli dyskusj, potok sw z ust caudillo nie dopuszcza
jego gocia do gosu, do czego Fhrer raczej nie przywyk. Franco mwi o braterstwie
broni w czasie hiszpaskiej wojny domowej i o wdzicznoci za wszystko, co Hitler
uczyni, powoujc si na alianza espiritual (sojusznictwo duchowe) czce oba
kraje . Nastpnie wyrazi gboki al z powodu tego, e nie moe od razu przystpi do
10

wojny po stronie Niemiec, a to ze wzgldu na niedostatek, z jakim borykaa si Hiszpania.

Przez prawie trzy godziny Franco rozprawia o swoim yciu i dowiadczeniach, a Hitler
mia pniej przyzna, e wolaby, aby wyrwano mu ze trzy albo cztery zby, ni odby
nastpn rozmow z hiszpaskim dyktatorem.
Hitler w kocu zabra gos i stwierdzi, e Niemcy ju wygray wojn. Wielka
Brytania trzymaa si jedynie nadziei, e ocal j Zwizek Radziecki albo Stany
Zjednoczone, a Amerykanie potrzebowaliby ptora roku do dwch lat na przygotowania
do dziaa wojennych. Jedyne zagroenie wizao si z tym, e Brytyjczycy mogli zaj
wyspy na Atlantyku albo te, z pomoc de Gaullea, wznieci zamieszki we francuskich
koloniach. Dlatego wanie Fhrer chcia utworzenia szerokiego frontu przeciw Wielkiej
Brytanii.
Hitlerowi zaleao na Gibraltarze, podobnie jak Franco i hiszpaskim generaom, lecz
ci ostatni nie byli zachwyceni pomysem przeprowadzenia operacji zdobycia Gibraltaru
pod dowdztwem Niemcw. Franco obawia si rwnie, e Brytyjczycy w odwecie za
tak akcj zajm Wyspy Kanaryjskie. Szczeglnie jednak odstrczyy go nachalne
niemieckie dania przekazania Rzeszy jednej z tych wysp, a take baz w hiszpaskim
Maroku. Hitler interesowa si te portugalskimi Azorami oraz Wyspami Zielonego
Przyldka. Azory nie tylko mogy stanowi dogodn atlantyck baz morsk dla
Kriegsmarine. W dzienniku wojennym OKW zanotowano pniej: Fhrer uznaje, e Azory
maj podwjn warto. Zaley mu na nich celem ataku na Ameryk i zatrzymania ich po
wojnie . Wdz ju wtedy snu marzenia o nowej generacji bombowcw o zasigu
11

szeciu tysicy kilometrw do nalotw na wschodnie wybrzea Stanw Zjednoczonych.

Oczekiwania Franco, e francuskie Maroko i Oran zostan mu przyobiecane jeszcze
przed wejciem Hiszpanii do wojny, wyday si Fhrerowi, delikatnie rzecz ujmujc,
bezczelne. Podobno Hitler przy innej okazji mia stwierdzi, e postawa Franco sprawia,
i poczu si niemal jak yd, targujcy si o najcenniejsze z posiadanych rzeczy . Nieco
12

pniej, w przypywie szczeroci podczas rozmw ze wit po powrocie do Niemiec,

okreli Franco mianem jezuickiej wini . Cho ideologicznie Hiszpanii blisko byo do
13

Niemiec, a nowy hiszpaski pronazistowski minister spraw zagranicznych Ramn Serrano

Ser chcia przystpienia swego kraju do wojny, to rzd Franco ba si prowokowania
Brytyjczykw. Przetrwanie Hiszpanii byo uzalenione od importu, take z Wielkiej
Brytanii, ale przede wszystkim od amerykaskiego zboa i ropy naftowej. Hiszpania
znajdowaa si w opakanym stanie, spustoszona przez wojn domow. Widywao si tam
ludzi mdlejcych na ulicach z niedoywienia. Brytyjczycy, a potem take Amerykanie
nadzwyczaj zrcznie stosowali metody nacisku ekonomicznego na Hiszpani, wiedzc, e
Niemcy nie mogli jej dostarcza niezbdnych surowcw. Kiedy zatem stawao si coraz
bardziej oczywiste, e Wielka Brytania nie ma zamiaru zawiera ugody z Rzesz, wadze
frankistowskie, ktre w owym czasie zmagay si z dotkliwymi brakami ywnoci i paliw,
nie mogy zrobi wiele ponad zgaszaniem werbalnego poparcia dla osi i obietnic wejcia
do wojny europejskiej w pniejszym, bliej niesprecyzowanym terminie. Nie
powstrzymao to Franco od snucia planw wasnej wojny rwnolegej inwazji na
tradycyjnego sojusznika Wielkiej Brytanii, czyli Portugali. Na szczcie pomys ten
pozosta w sferze teoretycznych rozwaa.

Po spotkaniu w Hendaye pocig specjalny wyruszy w drog powrotn do Montoire, gdzie

na Hitlera oczekiwa Ptain. w powita Fhrera jak rwnego sobie, co oczywicie nie
spodobao si wcale niemieckiemu dyktatorowi. Sdziwy marszaek wyrazi nadziej, e
relacje z Berlinem bd przebiegay pod znakiem wsppracy, ale jego danie
zagwarantowania nienaruszalnoci francuskich posiadoci kolonialnych zostao
bezceremonialnie odrzucone. To przecie Francja rozpocza wojn z Niemcami,
przypomnia Hitler, wic teraz przyjdzie jej za to zapaci terytorialnie i materialnie .
14

Jednak Hitler, wyranie mniej zirytowany rozmow z Ptainem anieli wczeniejszymi

negocjacjami z Franco, ostatecznie pozostawi t kwesti otwart. Nadal chcia
przyczenia si rzdu Vichy do antybrytyjskiego aliansu, ale w kocu nabra przekonania,
e nie moe liczy na kraje aciskie przy montowaniu europejskiego bloku militarnego.
Hitler ywi do mieszane odczucia dotyczce strategii kontynuowania zmaga
z Wielk Brytani na peryferyjnym teatrze wojny, ktrym by basen Morza rdziemnego,
w okresie gdy w Niemczech uwaano, e inwazja na poudniow Angli raczej si nie
powiedzie. Przemyliwa gwnie uderzenie na Zwizek Radziecki, cho nadal si waha
i rozwaa odroczenie tej operacji. Mimo wszystko na pocztku listopada w OKW
opracowano zarysy awaryjnego planu, opatrzonego kryptonimem Felix, zajcia
Gibraltaru i wysp na Oceanie Atlantyckim.

Jesieni 1940 roku Hitler liczy na blokad Wielkiej Brytanii i wyparcie Royal Navy
z Morza rdziemnego do czasu podjcia nadrzdnej operacji, czyli ataku na Zwizek
Radziecki. Potem doszed do przekonania, e najprostszym sposobem zmuszenia
Brytyjczykw do ulegoci jest pokonanie ZSRR. Dla Kriegsmarine byo to niekorzystne,
gdy oznaczao, e priorytet w dostawach uzbrojenia bd miay wojska ldowe oraz
Luftwaffe.
Hitler z pewnoci by gotw wspomc Wochw w realizacji ich planw
przeprowadzenia z ich kolonii w Libii ataku na wojska brytyjskie w Egipcie i w strefie
Kanau Sueskiego, gdy to zwizaoby siy Brytyjczykw i zagrozio przeciciem ich
szlakw komunikacyjnych, wiodcych do Indii i Australazji. Jednake Wosi, cho chtnie
przyjli wsparcie lotnicze, nie palili si do wprowadzania wojsk ldowych Wehrmachtu
w rejon swoich operacji. Wiedzieli, e Niemcy chcieliby wszystkim pokierowa.
Hitlera szczeglnie interesoway Bakany, poniewa stanowiy oparcie dla jego
poudniowej flanki w planowanej inwazji na Zwizek Radziecki. Po tym jak Sowieci zajli
Besarabi i pnocn cz Bukowiny, Hitler, na razie jeszcze nieskory do zrywania paktu
radziecko-nazistowskiego, doradzi rumuskim wadzom tymczasowe pogodzenie si ze
wszystkim . Postanowi skierowa misj wojskow oraz oddziay do Rumunii w celu
15

ochrony pl naftowych koo Ploeszti. Jeli czego nie chcia, to tego, aby Mussolini
zakci sytuacj na Bakanach atakiem na Jugosawi bd Grecj z okupowanej przez
Wochw Albanii. Nieroztropnie liczy na wosk opieszao.
Pocztkowo rzeczywicie wydawao si, e Mussolini nie zrobi wiele. Woska flota
wojenna, pomimo wczeniejszych zapewnie o swojej agresywnej strategii, nie
wychodzia w morze, poza eskortowaniem konwojw pyncych do Libii. Nie chcc
konfrontacji z Royal Navy, Wosi pozostawili lotnictwu bombardowanie Malty. W Libii
tamtejszy gubernator generalny, marszaek Italo Balbo, wstrzymywa dziaania zbrojne,
twierdzc stanowczo, e uderzy na Brytyjczykw w Egipcie dopiero wwczas, gdy Niemcy
rozpoczn inwazj na Angli.
Tymczasem w Egipcie wojska brytyjskie, nie zwlekajc, postanowiy si rozprawi
z nowym przeciwnikiem. Wieczorem 11 czerwca, zaraz po wypowiedzeniu wojny przez
Mussoliniego, 11. Puk Huzarw w starych samochodach pancernych typu Rolls-Royce
wyruszy na zachd i wkrtce po zmierzchu przekroczy granic libijsk. Kierowali si ku
fortom Maddalena i Capuzzo, dwm gwnym woskim granicznym twierdzom.
Zorganizowawszy zasadzk, Brytyjczycy wzili siedemdziesiciu jecw.
To nadzwyczaj rozdranio Wochw. Nikt nie zada sobie trudu powiadomienia
libijskiego garnizonu, e woski rzd wypowiedzia wojn. Trzynastego czerwca obydwa
forty zostay zdobyte i zniszczone. W trakcie nastpnego wypadu wzdu drogi midzy
Bardij a Tobrukiem Brytyjczycy z 11. Puku Huzarw pojmali kolejnych stu woskich
onierzy. Wrd wzitych do niewoli znajdowa si pewien otyy woski genera, ktremu
w sztabowej lancii towarzyszya niezamna przyjacika w zaawansowanej ciy.
16

Incydent ten wywoa skandal we Woszech. Dla Brytyjczykw waniejsze byo to, e
wspomniany genera mia przy sobie plany caych woskich umocnie w okolicach Bardiji.
Marszaek Balbo dowodzi w Libii do krtko. Dwudziestego smego czerwca
otwierajce ogie do kadego zauwaonego samolotu woskie baterie przeciwlotnicze
w Tobruku pomykowo zestrzeliy jego maszyn. W niecay tydzie pniej jego nastpca
marszaek Rodolfo Graziani z przeraeniem odebra rozkaz Mussoliniego, aby 15 lipca
rozpocz natarcie na Egipt. Duce uwaa ten marsz na Aleksandri za operacj o z gry
przesdzonym wyniku . Jak atwo si domyli, Graziani robi wszystko, aby odwlec
17

w czasie jej podjcie, najpierw twierdzc, e nie moe atakowa w najgortszym okresie
lata, a potem, e brakuje mu sprztu.
W sierpniu ksi Aosty, zarazem wicekrl Woskiej Afryki Wschodniej (Africa
Orientale Italiana, AOI), uzyska atwe zwycistwo, wkraczajc z Abisynii do Somali
Brytyjskiego i zmuszajc nielicznych obrocw do wycofania si nad Zatok Adesk. Ale
Aosta wiedzia, e jego sytuacja stanie si beznadziejna, o ile marszaek Graziani nie
podbije Egiptu. Majc od zachodniej strony angielsko-egipski Sudan i brytyjsk Keni,
a na wschodzie kontrolowane przez Royal Navy Morze Czerwone i Ocean Indyjski, nie
mg spodziewa si zaopatrzenia do czasu zdobycia Egiptu przez Wochw.
Mussolini traci cierpliwo, gdy Graziani nadal odkada w czasie rozpoczcie
dziaa zaczepnych. Wreszcie 13 wrzenia Wosi podjli natarcie. Mieli wyran
przewag liczebn, dysponujc picioma dywizjami przeciwko trzem niepenym dywizjom
krajw Wsplnoty Brytyjskiej. Brytyjska 7. Dywizja Pancerna, ktrej onierzy nazywano
pustynnymi szczurami, posiadaa zaledwie siedemdziesit sprawnych czogw.
Wosi zdoali si pogubi jeszcze przed dotarciem do egipskiej granicy. Brytyjskie
oddziay wycofyway si, prowadzc walki obronne, i nawet odday Sidi Barrani, gdzie
Graziani zatrzyma natarcie. Mussolini naciska, aby woskie wojska atakoway dalej po
przebiegajcej wzdu wybrzea drodze w kierunku Marsa Matruh. Ale tak samo jak
podczas rozpocztego niebawem uderzenia na Grecj oddziay Grazianiego nie otrzymay
zaopatrzenia umoliwiajcego kontynuowanie ofensywy.

Niemcy kilkukrotnie starali si wyperswadowa Mussoliniemu atakowanie Grecji.

Dziewitnastego wrzenia Duce zapewnia Ribbentropa, e zdobdzie Egipt, zanim uderzy
na Grecj lub Jugosawi. Wosi z pozoru przyznawali racj, e wpierw naley upora si
z Brytyjczykami. Nieco pniej, 8 padziernika, Mussoliniego wzburzya jednak wie
o tym, e Niemcy wysali swoje oddziay do Rumunii. Jego minister spraw zagranicznych,
hrabia Ciano, zapomnia mu przekaza, e Ribbentrop wspomnia mu o tym wczeniej.
Hitler cigle stawia mnie w obliczu faktw dokonanych rzek Duce do Ciano 12
padziernika. Tym razem odpac mu jego wasn monet .
18

Nazajutrz Mussolini rozkaza Comando Supremo (naczelnemu dowdztwu woskich

si zbrojnych) pilne zaplanowanie inwazji na Grecj z obszaru okupowanej przez Wochw
Albanii. aden z jego wyszych rang oficerw, a zwaszcza komendant wojsk w Albanii
genera Sebastiano Visconti Prasca, nie mia odwagi przestrzec Duce przed wielkimi
problemami zwizanymi z transportem i zaopatrzeniem podczas zimowej kampanii
w grzystym Epirze. Przygotowania przebiegay nieskadnie. Znaczn cz armii woskiej
demobilizowano, gwnie z przyczyn ekonomicznych. Jednostki, w ktrych brakowao
onierzy, naleao zreorganizowa. Plan przewidywa uycie dwudziestu dywizji, ale
przerzut wikszoci z nich przez Adriatyk mia zaj trzy miesice. Mussolini tymczasem
chcia zaatakowa ju 26 padziernika, czyli przed upywem dwch tygodni.
Niemcy wiedzieli o tych przygotowaniach, ale zakadali, e uderzenie na Grecj nie
nastpi, zanim Wosi nie wkrocz do Egiptu i zdobd Marsa Matruh. Hitler znajdowa si
akurat w swoim opancerzonym pocigu, powracajc ze spotka z Franco i Ptainem, kiedy
dowiedzia si, e szykowany jest atak na Grecj. Sonderzug, ktry zmierza do Berlina,
zawrcono na poudnie. Hitler uda si nim do Florencji, gdzie niemiecki minister spraw
zagranicznych pilnie domaga si od Mussoliniego, aby w spotka si z Fhrerem.
Wczesnym rankiem 28 padziernika, na krtko przed rozmow z Mussolinim,
powiadomiono Hitlera, e wanie rozpocza si inwazja na Grecj. Wdz wpad w sza.
Domyla si, e Mussolini z zawici odnosi si do niemieckich wpyww na Bakanach,
i przewidywa, i Wochw moe tam oczekiwa bardzo przykra niespodzianka. Przede
wszystkim jednak ywi obawy, e takie posunicie cignie brytyjskie wojska do Grecji,
skd bombowce RAF-u bd mogy atakowa rumuskie pola naftowe koo Ploeszti.
Nieprzemylany krok Mussoliniego mg nawet narazi na ryzyko operacj Barbarossa.
Jednake Hitler opanowa wcieko, nim jego pocig specjalny zajecha na peron we
Florencji, gdzie czeka na Mussolini. W rezultacie w dyskusji, ktr obydwaj przywdcy
przeprowadzili w Palazzo Vecchio, ledwie poruszono temat ataku na Grecj, a Hitler
zaoferowa wsparcie w postaci dywizji powietrznodesantowej i spadochronowej, ktre
miay uchroni Kret przed zajciem jej przez Brytyjczykw.

O trzeciej tego samego poranka woski ambasador w Atenach przedstawi greckiemu

dyktatorowi generaowi Joanisowi Metaksasowi ultimatum, ktrego termin upywa za trzy
godziny. Metaksas odpowiedzia lakonicznym nie, lecz woskiego reimu
faszystowskiego w istocie nie interesowaa jego odmowa lub zgoda. Dwie i p godziny
pniej sto czterdzieci tysicy woskich onierzy wkroczyo do Grecji.
Woskie oddziay maszeroway w ulewnym deszczu. Nie zaszy daleko. Deszcz pada
ju od dwch dni. Wezbrana woda w strumieniach i rzekach zerwaa niektre mosty,
a Grecy, spodziewajc si agresji, ktra w Rzymie bya tajemnic poliszynela, wysadzili
w powietrze pozostae. Niewybrukowane drogi zamieniy si w grzskie i nieprzejezdne
bota.
Grecy, nie majc pewnoci, czy z pnocnego wschodu nie zaatakuj ich take
Bugarzy, musieli pozostawi cztery dywizje we wschodniej Macedonii i Tracji.
Przeciwko woskiemu uderzeniu bronili si na linii przebiegajcej od jeziora Prespa koo
jugosowiaskiej granicy przez gry Gramos i dalej wzdu szybko pyncej rzeki Kalamas
(Thyamis),wpadajcej do morza na wysokoci poudniowego skraju wyspy Korfu
(Kerkyry). Grekom brakowao czogw i armat przeciwpancernych. Mieli niewiele
wzgldnie nowoczesnych samolotw. Ich najwiksz si by powszechny wrd onierzy
zapa i zdecydowanie, by odeprze napa pogardzanych macaronides (makaroniarzy),
jak nazywali Wochw . Nawet grecka spoeczno w Aleksandrii daa si ponie
19

patriotycznemu ferworowi. Okoo czternastu tysicy tamtejszych Grekw udao si do kraju

przez morze, aby wzi udzia w walkach, a fundusze zebrane przez nich na rzecz wysiku
wojennego przewyszyy cay egipski budet na obron .20

Wosi wznowili ofensyw 5 listopada, lecz zdoali poczyni postpy tylko na

wybrzeu i na pnoc od Konitsy, ale tam Dywizja Alpejska Julia, jedna z doborowych
woskich formacji, nie doczekaa si wsparcia i ju niebawem znalaza si w okreniu.
Tylko jej cz unikna rozbicia, a genera Prasca rozkaza swoim oddziaom przej do
defensywy na stuczterdziestokilometrowym froncie. Comando Supremo w Rzymie musiao
przeoy termin ofensywy w Egipcie i przerzuci wojska do wzmocnienia armii
w Albanii. Chepliwe zapewnienia Mussoliniego, e podbije Grecj w cigu pitnastu dni,
okazay si pustosowiem, niemniej Duce nadal wmawia sobie, i odniesie zwycistwo
w tej kampanii. Hitlera nie zaskoczya ta kompromitacja sojusznika, gdy ju wczeniej
przewidywa, e Grecy wyka, i s lepszymi onierzami od Wochw. Genera
Aleksandros Papagos, szef greckiego sztabu gwnego, koncentrowa ju odwody, szykujc
si do kontruderzenia.
Kolejny cios spad na Wochw w nocy 11 listopada, kiedy Royal Navy zaatakowaa
baz morsk w Tarencie, a w operacji tej wziy udzia samoloty Fairey Swordfish
z lotniskowca HMS Illustrious oraz eskadra zoona z czterech krownikw i czterech
niszczycieli. Trzy woskie pancerniki Littorio, Cavour i Duilio zostay trafione
torpedami, a Brytyjczycy stracili dwa swordfishe. Cavour osiad na dnie. Admira
Andrew Cunningham, brytyjski gwnodowodzcy na rdziemnomorskim teatrze dziaa
wojennych, mg si przekona, e woska flota w istocie nie stanowi powaniejszego
zagroenia.
Czternastego listopada genera Papagos przystpi do kontrofensywy, wiadom
greckiej przewagi na froncie albaskim a do czasu wzmocnienia wojsk woskich. Jego
onierze zaatakowali, wykazujc si wielk dzielnoci i hartem. Do koca roku Grecy
wyparli najedcw z powrotem do Albanii, odrzucajc ich o pidziesit do
siedemdziesiciu kilometrw od granicy. Podniesienie liczebnoci woskiego kontyngentu
w Albanii do czterystu dziewidziesiciu tysicy ludzi niewiele zmienio. Do czasu gdy
w kwietniu 1941 roku Hitler uderzy na Grecj, Wosi mieli prawie czterdzieci tysicy
zabitych oraz sto czternacie tysicy rannych, chorych i ofiar odmroe . Woskie pretensje
21

do statusu supermocarstwa legy w gruzach. Wszelkie pomysy prowadzenia wojny

rwnolegej okazay si mrzonk. Mussolini nie by ju sojusznikiem Hitlera, a tylko jego
pomocnikiem.

Operacja Compass (grudzie 1940luty 1941)

Beznadziejna sabo militarna Woch niebawem ujawnia si te w Egipcie. Na generale

Archibaldzie Wavellu, gwnodowodzcym na Bliskim Wschodzie, spoczywaa wielka
odpowiedzialno za wojska brytyjskie w pnocnej i wschodniej Afryce oraz nad Zatok
Persk. Z pocztku dysponowa zaledwie trzydziestoma szecioma tysicami onierzy
w Egipcie, majcymi broni tego kraju przed dwustu pitnastoma tysicami Wochw
z armii w Libii. Dalej na poudniu ksi Aosty komenderowa wiermilionowymi
woskimi siami, zoonymi czciowo z miejscowej ludnoci. Wkrtce jednak do Egiptu
zaczy napywa wiee oddziay z Wielkiej Brytanii i z krajw Wsplnoty Brytyjskiej,
wzmacniajc wojska Wavella.
Wavell, maomwny i inteligentny wielbiciel poezji, nie wzbudza zaufania
u Churchilla. Wojowniczy brytyjski premier chcia powierzy swoje wojska poykaczom
ognia, zwaszcza na Bliskim Wschodzie, gdzie przeciwnikami byli sabi Wosi. Nadto
Churchilla cechowaa niecierpliwo. Nie w peni rozumia kwatermistrzowsk zmor
prowadzenia wojny na pustyni. Wavell, ktry obawia si, e premier bdzie si wtrca
w jego militarne plany, nie zdradzi Churchillowi, i przygotowuje si do kontruderzenia
opatrzonego kryptonimem operacja Compass. Oznajmi o tym jedynie Anthonyemu
Edenowi, podwczas wizytujcemu Egipt, i dopiero wtedy, gdy polecono mu posa bro
bardzo jej potrzebujcym Grekom. Churchill, gdy usysza o planie Wavella po powrocie
Edena do Londynu, pono z zadowolenia mrucza jak sze kotw . Od razu te zacz
22

ponagla Wavella, by atak rozpocz moliwie najszybciej, najdalej w cigu miesica.

Dowdc zgrupowania znanego jako Western Desert Force by genera porucznik
Richard OConnor. Ten niewysoki, szczupy i krzepki genera dowodzi 7. Dywizj
Pancern i hindusk 4. Dywizj Piechoty, ktre rozmieci w odlegoci okoo czterdziestu
kilometrw na poudnie od gwnych woskich pozycji pod Sidi Barrani. Wydzielony
oddzia, Selby Force, naciera na Sidi Barrani od zachodu, nadmorsk drog z Marsa
Matruh. Okrty Royal Navy operoway w pobliu wybrzea, gotowe do udzielenia
wsparcia ogniowego. OConnor przygotowa zawczasu blisko rejonu walk zamaskowane
skady zaopatrzenia.
Poniewa wiedziano o tym, e w Kairze roio si od woskich agentw, ktrych nie
brako nawet w wicie egipskiego krla Faruka, trudno byo utrzyma cakowit tajemnic.
W tej sytuacji, aby stworzy wraenie, i nic si nie szykuje, genera Wavell
w towarzystwie ony i crek tu przed bitw wybra si na tor wycigw konnych do
Geziry. Tego samego wieczoru wyda przyjcie w Turf Club.
Kiedy operacja Compass rozpocza si wczenie rano 9 grudnia, Brytyjczycy
stwierdzili, e udao im si zupenie zaskoczy przeciwnika. Dywizja hinduska, ktr
poprzedzay czogi Matilda z 7. Krlewskiego Puku Czogw, przechwycia gwne
woskie pozycje na samym skraju Sidi Barrani w cigu niespena trzydziestu szeciu
godzin. Oddzia 7. Dywizji Pancernej, atakujcy na pnocny zachd, przeci
przebiegajc wzdu wybrzea drog z Sidi Barrani do Buqbuq, a zasadnicze siy teje
dywizji uderzyy na wosk Dywizj Catanzaro na podejciach do Buqbuq. Do wieczora
10 grudnia hinduska 4. Dywizja zdobya Sidi Barrani, a cztery woskie dywizje operujce
w okolicy podday si nastpnego dnia. Zajto take Buqbuq, niszczc Dywizj
Catanzaro. Tylko Dywizja Cirene, znajdujca si o czterdzieci kilometrw dalej na
poudnie, zdoaa unikn rozbicia, wycofujc si pospiesznie ku przeczy Halfaja.
Wojska OConnora odniosy byskotliwe zwycistwo. Tracc zaledwie 624 ludzi,
wziy do niewoli 38 300 jecw, zdobyy 237 dzia i 73 czogi. OConnor chcia
niezwocznie kontynuowa dziaania ofensywne, ale musia z tym zaczeka. Wikszo 4.
Dywizji hinduskiej przerzucono bowiem do Sudanu, aby tam stawia czoo siom ksicia
Aosty w Abisynii. W zamian OConnorowi przydzielono australijsk 16. Brygad Piechoty
ze skadu australijskiej 6. Dywizji Piechoty.
Bardija (Al-Bardi), port tu nad granic libijsk, stanowia gwny cel dziaa obu
stron. Na rozkaz Mussoliniego marszaek Graziani skoncentrowa w okolicy sze dywizji.
Piechota OConnora zaatakowaa 3 stycznia 1941 roku, wspierana przez pozostae matildy.
Po trzech dniach walk Wosi poddali si australijskiej 6. Dywizji Piechoty, ktra wzia do
niewoli czterdzieci pi tysicy ludzi, zdobya czterysta szedziesit dwa dziaa polowe
i sto dwadziecia dziewi czogw. Dowdca woskiego zgrupowania genera Annibale
Bergonzoli, przezywany Naelektryzowanym Wsem ze wzgldu na sterczcy zarost,
zdoa umkn na zachd. Atakujcy stracili zaledwie stu trzydziestu zabitych i trzystu
dwudziestu szeciu rannych.
Tymczasem 7. Dywizja Pancerna podja natarcie, aby odci Tobruk. Dwie
australijskie brygady pospieszyy z Bardiji, by zamkn piercie okrenia. Wkrtce
i Tobruk skapitulowa, a w rkach brytyjskich znalazo si dwadziecia pi tysicy
jecw, dwiecie osiem dzia, osiemdziesit siedem wozw opancerzonych oraz
czternacie wiadczcych usugi woskim onierzom prostytutek, ktre odesano do
klasztoru w Aleksandrii, gdzie nudziy si aonie do koca wojny. OConnor
z przeraeniem dowiedzia si o tym, e Churchill zaproponowa Grecji pomoc w postaci
wojsk ldowych i lotnictwa, co wystawiao na ryzyko oddziay prowadzce ofensyw
w Libii. Na szczcie Metaksas odrzuci t ofert, uwaajc, e wsparcie sabsze od co
najmniej dziewiciu dywizji sprowokuje tylko Niemcw, nie dajc adnych nadziei na ich
powstrzymanie.

Rwnoczenie trwa rozpad woskiego imperium we wschodniej Afryce. Dziewitnastego

stycznia wojska generaa majora Williama Platta w Sudanie, wzmocnione gotow do walki
hindusk 4. Dywizj, uderzyy na izolowan i nieruchaw armi ksicia Aosty w Abisynii.
Dwa dni pniej cesarz Hajle Sellasje powrci w towarzystwie majora Ordea Wingatea
z wygnania, aby uczestniczy w wyzwalaniu swojego kraju. Na poudniu z kolei
zgrupowanie pod dowdztwem generaa majora Alana Cunninghama, modszego brata
admiraa Cunninghama, zaatakowao z obszaru Kenii. Armia Aosty, sparaliowana przez
brak zapasw, nie bya w stanie broni si zbyt dugo.

W Libii OConnor postanowi przej do zdecydowanej ofensywy i zamkn w potrzasku

wikszo woskich wojsk nad wybrzuszeniem wybrzea w Cyrenajce, kierujc 7. Dywizj
Pancern przez ten obszar ku Wielkiej Syrcie na poudnie od Bengazi. Ale wiele czogw
byo niesprawnych, a sytuacja zaopatrzeniowa przedstawiaa si rozpaczliwie linie
komunikacyjne rozcigay si na dystansie ponad tysica trzystu kilometrw a do Kairu.
OConnor rozkaza dywizji zatrzyma si chwilowo przed silnymi woskimi pozycjami pod
Mechili, na poudnie od masywu Al-Dabal al-Achdar. Jednak wanie wtedy patrole
w samochodach pancernych i samoloty RAF-u dostrzegy oznaki tego, e Wosi przystpili
do generalnego odwrotu. Marszaek Graziani ewakuowa wszystkie swoje wojska
z Cyrenajki.
Czwartego lutego rozpocz si, jak to okrelali onierze brytyjskich pukw
kawalerii, wycig do Bengazi. Poprzedzana przez 11. Puk Huzarw 7. Dywizja
Pancerna nacieraa przez niegocinne tereny, aby odci drog ucieczki niedobitkom
woskiej 10. Armii. Australijska 6. Dywizja Piechoty cigaa umykajcego nieprzyjaciela
na wybrzeu i 6 lutego wkroczya do Bengazi.
Na wie o tym, e Wosi zaczli si wycofywa z Bengazi, dowodzcy 7. Dywizj
Pancern genera major Michael Creagh posa naprzd lotn kolumn, eby odci
przeciwnikowi drog koo Beda Fomm. W skad tego zgrupowania weszy 11. Puk
Huzarw, 2. batalion Brygady Strzeleckiej oraz trzy baterie Krlewskiej Artylerii Konnej;
owa zaimprowizowana formacja dotara na czas do wyznaczonej drogi. Majc przed sob
dwadziecia tysicy Wochw rozpaczliwie prbujcych wyrwa si z okrenia,
Brytyjczycy obawiali si, e ulegn tak wielkiej przewadze liczebnej przeciwnika. Ale
w chwili gdy spodziewali si kontrataku od strony ldu, pokazay si lekkie czogi
brytyjskiego 7. Puku Huzarw. Uderzyy na lewe skrzydo zmasowanych w ugrupowaniu
liniowym woskich oddziaw, wywoujc panik i wielkie zamieszanie. Walki ustay
dopiero po zachodzie soca.
Bitwa rozgorzaa na nowo o wicie, gdy przybyo wicej woskich czogw. Ale
take do brytyjskiej lotnej kolumny zaczy dociera wzmocnienia, gdy nadcigay kolejne
szwadrony kawalerii zmotoryzowanej z 7. Dywizji Pancernej. W trakcie prb przeamania
frontu zniszczeniu ulego ponad osiemdziesit woskich czogw. Tymczasem
Australijczycy prowadzcy natarcie z Bengazi wzmogli nacisk na nieprzyjaciela od drugiej
strony. Po tym jak zakoczya si fiaskiem ostatnia prba uniknicia okrenia podjta
rankiem 7 lutego, genera Bergonzoli skapitulowa przed podpukownikiem Johnem
Combeem z 11. Puku Huzarw. Naelektryzowany Ws by jedynym ocalaym starszym
rang oficerem woskiej 10. Armii.
Zmczeni i wymizerowani woscy onierze siedzieli na ziemi jak okiem sign,
kulc si przed deszczem. Jeden z podwadnych Combea, zapytany przez radio, ilu jecw
wzi 11. Puk Huzarw, pono odpar z typowo kawaleryjsk niefrasobliwoci: C,
powiedziabym, e kilka akrw. Pi dni pniej w Trypolisie wyldowa genera
porucznik Erwin Rommel, a niebawem znalazy si tam te pierwsze jednostki formacji,
ktra wkrtce zasyna pod nazw Afrikakorps.

1 Na temat operacji w Chongqingu zob. R. Tobe, The Japanese Eleventh Army in Central China, 19381941, w: M. Peattie, E. Drea, H. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-
Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 207229.
2 A. Smedley, Battle Hymn of China, London 1944, s. 343344.
3 Ibidem, s. 348.
4 I. Kershaw, Punkty zwrotne, tum. M. Romanek, Krakw 2009, s. 143.
5 J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945. The Diplomacy of Chinese Nationalism, Oxford 1988, s. 140141.
6 GSWW, t. III, s. 2.
 7 Woskie siy zbrojne w 1940 roku: ibidem, s. 68.
8 E. von Weizscker, Die Weizscker-Papiere, 19331950, Berlin 1974, s. 206.
9 Franco i Hitler w Henday e zob. S.G. Pay ne, Franco and Hitler. Spain, Germany and World War II, New Haven 2008, s. 9094; oraz J. Tusell, Franco, Espaa y la II Guerra Mundial. Entre el eje y la neutralidad,
Madrid 1995, s. 83201.
10 J. Tusell, Franco, Espaa y la II Guerra Mundial, op. cit., s. 159.
11 KTB OKW, t. I, 15 listopada 1940 r., s. 177.
12 Ibidem, s. 144 (como un judo que quiere traficar con las ms sagradas posesiones).
13 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 1: Od kampanii polskiej do zakoczenia ofensywy na Zachodzie (14.8.193930.6.1940), tum. B. Woniecki,
Warszawa 1971, s. 671.
14 GSWW, t. III, s. 194.
15 The Times, 2 lipca 1940 r.
16 D. Clarke, The Eleventh at War, London 1952, s. 95; oraz M. Carver, Out of Step, London 1989, s. 5455.
17 G. Ciano, Cianos Diplomatic Papers, London 1948, s. 273.
18 Ibidem, s. 297 (12 maja 1940 r.).
19 M. Mazower, Inside Hitlers Greece. The Experience of Occupation 194144, New Haven 1993.
20 O Grekach w Egipcie zob. A. Cooper, Cairo in the War, 19391945, London 1989, s. 59.
21 Straty woskie w Grecji i Albanii zob. GSWW, t. III, s. 448.
22 W.S. Churchill, Druga wojska wiatowa, t. 2: Ich najwspanialsza chwila, tum. K. Mostowska, Gdask 1995, s. 212.
 ROZDZIA 10

Bakaska wojna Hitlera

marzecmaj 1941

Kiedy Hitler nabra przekonania, e prby pokonania Wielkiej Brytanii nie powiody si,
skupi uwag na najwaniejszym dla celu. Ale zanim uderzy na Zwizek Radziecki,
postanowi zabezpieczy si na obydwu flankach. Podj negocjacje z Finlandi, lecz
znacznie waniejsza bya sytuacja na poudniu, na Bakanach. Pola naftowe koo Ploeszti
miay dostarczy paliwa dla jego dywizji pancernych, natomiast rumuska armia marszaka
Iona Antonescu bya zasobem rezerw ludzkich. Poniewa Zwizek Radziecki take uwaa
poudniowo-wschodnie regiony Europy za swoj stref wpyww, Hitler mia
wiadomo, e powinien postpowa ostronie i unika prowokowania Stalina, nim sam
nie bdzie gotw do inwazji.
Kompletnie nieudany atak Mussoliniego na Grecj doprowadzi do tego, czego Hitler
si obawia mianowicie do brytyjskiej obecnoci militarnej na poudniowym wschodzie
Europy. W kwietniu 1939 roku Wielka Brytania udzielia Grecji gwarancji pomocy
wojskowej, wobec czego genera Metaksas zwrci si o takie wsparcie. Brytyjczycy
zaproponowali przysanie myliwcw pierwsze dywizjony RAF-u przyleciay do Grecji
w drugim tygodniu listopada 1940 roku a brytyjskie wojska ldowe wyldoway na
Krecie, aby umoliwi tamtejszemu greckiemu garnizonowi udzia w walkach na froncie
albaskim. Hitler, coraz bardziej zaniepokojony tym, e Brytyjczycy wykorzystaj greckie
lotniska do nalotw na zoa ropy naftowej wok Ploeszti, poprosi rzd bugarski
o zorganizowanie na granicy posterunkw obserwacyjno-ostrzegawczych. Jednak Metaksas
zabroni brytyjskiemu lotnictwu atakowania rumuskich pl naftowych z terytorium
greckiego z obawy przed sprowokowaniem odwetu nazistowskich Niemiec. Jego kraj mg
oprze si Wochom, ale nie Wehrmachtowi.
Jednake Fhrer sam zacz w tym czasie myle o uderzeniu na Grecj, czciowo po
to, by wybawi z kompromitujcych opresji Wochw, ktrych niepowodzenia stawiay
w niekorzystnym wietle cae przymierze pastw osi, ale przede wszystkim aeby ustrzec
Rumuni. Dwunastego listopada nakaza OKW opracowanie planw uderzenia przez
obszar Bugarii i przechwycenia pnocnych wybrzey Morza Egejskiego. Operacji tej
nadano kryptonim Marita. Dowdztwa Luftwaffe i Kriegsmarine rycho przekonay go
o potrzebie zajcia caego obszaru kontynentalnej Grecji.
Marita miaa dopeni operacj Felix, czyli atak na Gibraltar, zamierzony na
wiosn 1941 roku, wraz z opanowaniem pnocno-zachodniej Afryki siami dwch
dywizji. Z obawy, e francuskie kolonie mog si zbuntowa przeciwko wadzom Vichy,
Hitler wyda te rozkaz awaryjnego zaplanowania operacji Attila, to jest zajcia
francuskich posiadoci w Afryce i francuskiej floty wojennej. Akcja ta, w razie
koniecznoci, winna bya mie bardzo stanowczy charakter.
Wobec tego, e Gibraltar stanowi klucz do brytyjskiej obecnoci na Morzu
rdziemnym, Hitler zadecydowa, i pole na rozmowy z generaem Franco admiraa
Canarisa, szefa Abwehry. Canaris mia uzyska zgod na przerzut w lutym niemieckich
wojsk drog biegnc wzdu hiszpaskiego rdziemnomorskiego wybrzea. Ale
przewiadczenie Hitlera, e Franco ostatecznie przystpi do wojny, okazao si przesadnie
optymistyczne. Caudillo da jasno do zrozumienia, e moe wzi udzia w konflikcie
tylko w obliczu rychego zaamania si Wielkiej Brytanii . Hitler nie chcia rezygnowa ze
1

wspomnianych planw, lecz skoro chwilowo pokrzyowano mu zamiary dotyczce

zachodniej czci basenu rdziemnomorskiego, skupi uwag na poudniowej flance przed
rozpoczciem operacji Barbarossa.

Pitego grudnia 1940 roku Hitler potwierdzi, e skieruje tylko dwa puki Luftwaffe na
Sycyli i do poudniowych Woch, aby atakoway brytyjskie siy morskie we wschodniej
czci Morza rdziemnego. W owej fazie wojny przeciwstawia si jeszcze pomysowi
wysania wojsk ldowych do Libii, na pomoc Wochom. W drugim tygodniu stycznia 1941
roku byskotliwy sukces operacji zaczepnej OConnora sprawi jednak, e Fhrer si
rozmyli. Libia mao go obchodzia, ale jeli pod wpywem klski Mussolini miaby
zosta obalony, stanowioby to silny cios dla osi i uskrzydlio przeciwnikw nazistowsko-
faszystowskiego przymierza.
Siy Luftwaffe na Sycylii zostay wzmocnione jednostkami caego X Korpusu
Lotniczego, a 5. Dywizja Lekka otrzymaa rozkaz przygotowania si do przerzutu do Afryki
Pnocnej. Tymczasem do 3 lutego stao si jasne, e w wyniku spektakularnego
zwycistwa generaa Richarda OConnora zagroona okazaa si take Trypolitania. Hitler
poleci wysanie do Afryki korpusw pod dowdztwem generaa porucznika Rommla,
ktre dobrze zna z kampanii w Polsce i we Francji. Jego wojskom nadano nazw
Deutsches Afrikakorps (DAK), a ca operacj opatrzono kryptonimem Sonnenblume
(Sonecznik).
Mussolini nie mia wyboru i zgodzi si na przekazanie Rommlowi komendy nad
woskim wojskami w Afryce. Po spotkaniu w Rzymie 10 lutego Rommel dwa dni pniej
polecia do Trypolisu. Od razu odrzuci woskie plany obrony tego miasta. Front naleao
utrzyma znacznie dalej, nad Wielk Syrt, do czasu wyokrtowania niemieckich
oddziaw, co jednak, o czym Rommel rycho si przekona, miao troch potrwa. Pita
Dywizja Lekka uzyskaa gotowo bojow dopiero na pocztku kwietnia.
Tymczasem X Korpus Lotniczy, operujcy z baz na Sycylii, bombardowa Malt,
zwaszcza tamtejsze lotniska i baz morsk w Valletcie, oraz atakowa brytyjskie konwoje
na Morzu rdziemnym. Dowdztwo Kriegsmarine usiowao skoni wosk marynark
wojenn do zaatakowania brytyjskiej Floty rdziemnomorskiej, ale argumenty Niemcw
nie znalazy posuchu a do koca marca.

Przygotowania do operacji Marita, czyli inwazji na Grecj, potrway przez trzy pierwsze
miesice 1941 roku. Formacje 12. Armii pod komend feldmarszaka Wilhelma Lista
przemaszeroway przez Wgry do Rumunii. W obu tych krajach rzdziy antykomunistyczne
reimy, ktre sprzymierzyy si z pastwami osi pod wpywem niemieckich energicznych
zabiegw dyplomatycznych. Bugari take naleao przecign na stron Rzeszy, aeby
niemieckie wojska mogy przej przez terytorium tego kraju. Stalin z wielk
podejrzliwoci obserwowa taki rozwj wydarze. Nie przekonyway go zapewnienia
Niemcw, e obecno Wehrmachtu na Bakanach jest wymierzona wycznie przeciwko
Brytyjczykom, ale niewiele mg na to poradzi.
Brytyjczycy, a za dobrze zdajc sobie spraw z koncentracji niemieckich wojsk nad
dolnym Dunajem, postanowili dziaa. Churchill, majc na wzgldzie kwesti brytyjskiej
wiarygodnoci i w nadziei wywarcia odpowiedniego wraenia na Amerykanach, rozkaza
Wavellowi zrezygnowa z wszelkich planw natarcia w Trypolitanii i zamiast tego
skierowa trzy dywizje do Grecji. Zmar Metaksas, a nowy grecki premier, Aleksandros
Korizis, w obliczu realnej groby niemieckiego uderzenia by teraz gotw do przyjcia
wszelkiej pomocy, choby i niewielkiej. Ani przygnbiony Wavell, ani admira
Cunningham nie wierzyli, e tak nieznaczne siy ekspedycyjne maj jak szans
powstrzymania Niemcw, lecz Churchill uwaa, i chodzi o brytyjski honor, a w peni
popiera go w tym Eden, wic 8 marca obaj dowdcy musieli si zgodzi na
przeprowadzenie takiej operacji. W rzeczywistoci ponad poow onierzy
pidziesicioomiotysicznego kontyngentu, ktry mia wypeni brytyjskie gwarancje
udzielone Grecji, stanowili Australijczycy i Nowozelandczycy. Takie formacje byy akurat
pod rk, ale uycie w Grecji wojsk z Antypodw stao si pniej podoem wielu alw
i niesnasek.
 Niemiecka inwazja na Grecj i Kret (kwieciemaj 1941)

Dowodzenie tymi siami ekspedycyjnymi obj genera Henry Maitland Wilson, znany
jako Jumbo z powodu wielkiego wzrostu i znacznej tuszy. Wilson nie mia zudze co do
wyniku czekajcej go batalii. Po odprawie w Atenach, na ktrej brytyjski pose w Grecji
Michael Palairet odmalowa przesadnie optymistyczny obraz sytuacji, Wilson mia
podobno rzec: C, nie jestem tego taki pewien. Ju zamwiem mapy Peloponezu . 2
Wanie z tej czci kontynentalnej Grecji jego wojska miay zosta ewakuowane w razie
klski. Wysi rang brytyjscy oficerowie przypuszczali, e grecka operacja
prawdopodobnie okae si nastpn Norwegi. Jednake wielu modszych stopniem
australijskich i nowozelandzkich oficerw z entuzjazmem zapoznawao si z mapami
Bakanw, analizujc szlaki prowadzce przez Jugosawi do Wiednia.
Zgrupowanie Wilsona, W Force, szykowao si do stawienia czoa niemieckiemu
uderzeniu z obszaru Bugarii. Jego oddziay zajy pozycj na linii Aliakmon,
przebiegajcej wzdu rzeki o tej samej nazwie i ukonie od granicy jugosowiaskiej ku
egejskiemu wybrzeu na pnoc od Olimpu. Nowozelandzka 2. Dywizja generaa majora
Bernarda Freyberga znajdowaa si na prawym skrzydle, 6. Dywizja australijska na
lewym, a oson frontu stanowia brytyjska 1. Brygada Pancerna na wysunitych pozycjach.
Alianccy onierze wspominali dni poprzedzajce t kampani jako niemal idyll. Cho
nocami panowa chd, to pogoda bya wspaniaa, polne kwiaty porastay grskie stoki,
a przyjani greccy wieniacy umilali obrocom oczekiwanie na atak nieprzyjaciela.
Gdy oddziay brytyjskie i brytyjskich dominiw czekay w Grecji na niemiecki atak,
Kriegsmarine wywieraa naciski na wosk flot wojenn, aby ta zaatakowaa okrty Royal
Navy i odcigna ich uwag od transportowcw przewocych wojska Rommla do Afryki
Pnocnej. Wochw mia wspomaga niemiecki X Korpus Lotniczy stacjonujcy na
poudniu Italii; Niemcy zachcali sojusznika do wzicia odwetu na Royal Navy za
zbombardowanie Genui.
Dwudziestego szstego marca woska eskadra, zoona z pancernika Vittorio
Veneto, szeciu cikich i dwch lekkich krownikw oraz trzynastu niszczycieli, wysza
w morze. Cunningham, uprzedzony o zagroeniu dziki przechwyceniu i rozszyfrowaniu
meldunkw Luftwaffe, posa do walki okrty, ktrymi dysponowa: Force A zesp,
ktrym osobicie dowodzi, zoony z pancernikw HMS Warspite, Valiant
i Barham, lotniskowca HMS Formidable i dziewiciu niszczycieli, oraz Force B
cztery lekkie krowniki i cztery niszczyciele.
Dwudziestego smego marca zaoga woskiego wodnosamolotu z okrtu liniowego
Vittorio Veneto dostrzega krowniki Force B. Eskadra morska admiraa Angela Iachina
przystpia do pocigu. Iachino nie mia pojcia o tym, e na wschd od Krety i na
poudnie od przyldka Matapan (Tenaron) znajdowa si znacznie silniejszy zesp
Cunninghama. Samoloty torpedowe z pokadu HMS Formidable uszkodziy Vittorio
Veneto, lecz pancernik ten zdoa uciec. Druga fala samolotw uszkodzia ciki
krownik Pola, zmuszajc go do zatrzymania si. Pozostae woskie okrty dostay
rozkaz przyjcia tej jednostce z pomoc, co dao szans Brytyjczykom. W wyniku
niszczycielskiego ostrzau artyleryjskiego zostay zatopione trzy woskie cikie
krowniki, w tym Pola, oraz dwa niszczyciele. Mimo e Cunningham by powanie
sfrustrowany ucieczk Vittorio Veneto, to bitwa morska koo przyldka Matapan
stanowia wane pod wzgldem psychologicznym zwycistwo Royal Navy.
Niemieckie uderzenie na Grecj miao si rozpocz na pocztku kwietnia, ale tymczasem
doszo do nieoczekiwanego kryzysu w Jugosawii. Wczeniej Hitler stara si przecign
ten kraj na swoj stron, a zwaszcza tamtejszego regenta ksicia Pawa, w ramach swojej
dyplomatycznej ofensywy, chcc zapewni sobie spokj na Bakanach przed podjciem
operacji Barbarossa. Jednak wrd samych Jugosowian narastaa niech wobec
Niemcw, gwnie pod wpywem bezceremonialnych usiowa Rzeszy zawadnicia
wszystkimi jugosowiaskimi surowcami. Hitler nakania rzd w Belgradzie do
przystpienia do paktu trzech, a 4 marca wraz z Ribbentropem wywar w tej sprawie siln
presj na ksicia Pawa.
Jugosowiaskie wadze gray na zwok, wiadome wzmagajcego si w ich kraju
nieprzychylnego nastawienia do Niemiec, ale napywajce z Berlina dania staway si
coraz bardziej natarczywe. Wreszcie ksi Pawe i przedstawiciele belgradzkiego rzdu
podpisali 25 marca w Wiedniu akt przystpienia do paktu trzech. Dwa dni pniej serbscy
oficerowie dokonali w Belgradzie zamachu stanu. Ksicia Pawa obalono, a tron obj
mody krl Piotr II. W Belgradzie doszo do antyniemieckich demonstracji; tum
zaatakowa midzy innymi samochd niemieckiego posa. Hitler, jeli wierzy jego
tumaczowi, paa dz zemsty . Nabra przekonania, e Brytyjczycy maczali palce
3

w tym przewrocie. Ribbentropa niezwocznie wezwano ze spotkania z japoskim

ministrem spraw zagranicznych, ktremu tumaczy, e cesarskie wojska powinny
opanowa Singapur. Nastpnie Hitler poleci OKH rozpoczcie przygotowa do agresji na
Jugosawi. Miao si obej bez ultimatum czy wypowiedzenia wojny. Luftwaffe winna
bya zbombardowa Belgrad tak szybko, jak si da. Caej operacji nadano kryptonim
Strafgericht.
Hitler uzna belgradzki zamach stanu z 27 marca za ostateczny dowd na istnienie
spisku ydowskich anglosaskich podegaczy wojennych oraz ydw u wadzy
w moskiewskiej bolszewickiej centrali . Zdoa nawet wmwi sobie, e doszo do
4

perfidnego zamania niemiecko-radzieckiego paktu o przyjani ktrego przecie sam nie

zamierza przestrzega.
Cho rzd jugosowiaski ogosi Belgrad miastem otwartym, operacja Strafgericht
rozpocza si w Niedziel Palmow 6 kwietnia. W cigu dwch dni 4. Flota Powietrzna
zniszczya wikszo miasta. Liczby ofiar wrd ludnoci cywilnej nie sposb oszacowa;
waha si ona od tysica piciuset do trzydziestu tysicy zabitych przypuszczalnie
wynosia kilkanacie tysicy ludzi . Jugosowiaskie wadze pospiesznie podpisay ukad
5

ze Zwizkiem Radzieckim, ale Stalin nie uczyni nic poza tym, gdy obawia si
sprowokowania Hitlera.
Gdy niedzielnego poranka piset samolotw bombardowao Belgrad, niemiecki
pose w Atenach poinformowa greckiego premiera, e wojska Wehrmachtu niebawem
wkrocz do Grecji z powodu obecnoci oddziaw brytyjskich na terytorium tego kraju.
Korizis odpowiedzia, e Grecja bdzie si bronia. Tu przed brzaskiem 6 kwietnia 12.
Armia Lista rozpocza rwnoczesn ofensyw na kierunku poudniowym, przeciwko
Grecji, i zachodnim, atakujc Jugosawi. O godzinie 5.30 zaczo si uderzenie na
Jugosawi zapisa w swoim dzienniku pewien starszy szeregowy z 11. Dywizji
Pancernej. Ruszyy czogi. Lekkie dziaa otworzyy ogie, cika artyleria wesza do
akcji. Pojawi si samolot rozpoznawczy, potem czterdzieci stukasw zbombardowao
pozycje [przeciwnika], koszary zaczy si pali. (...) Pikny to widok o poranku .
6

Wczenie tego samego ranka syncy z arogancji genera lotnictwa Wolfram von
Richthofen, dowdca VII Korpusu Lotniczego, wybra si, aby popatrze na natarcie 5.
Dywizji Grskiej na przecz Rupel na granicy jugosowiaskiej i obejrze swoje stukasy
w akcji. Na stanowisku dowodzenia o 4.00 napisa w dzienniku. Gdy si przejaniao,
zacza strzela artyleria. Wspaniae fajerwerki. Potem bomby. Przemyka myl, czy
przypadkiem nie przykadamy si za bardzo do Grekw . Ale niemieck 5. Dywizj
7

Grsk spotkaa przykra niespodzianka, kiedy samoloty Richthofena pomykowo

zbombardoway wasne oddziay. Grecy stawili znacznie twardszy opr, ni si
spodziewano.
Pospiesznie zmobilizowana armia jugosowiaska, ktrej brakowao samolotw
i armat przeciwpancernych, nie miaa adnych szans w walce z potg Luftwaffe
i niemieckich dywizji pancernych. Niemcy zwrcili uwag, e jednostki serbskie broniy
si z wiksz zacitoci ni chorwackie czy macedoskie, ktre poddaway si przy
pierwszej sposobnoci. Jedna z kolumn, zoona z tysica piciuset jecw, zostaa przez
pomyk zaatakowana przez stukasy, ktre zabiy przeraajc liczb wzitych do
niewoli. C, tak to ju jest na wojnie! skonstatowa Richthofen .
8

Inwazja na Jugosawi nieoczekiwanie zagrozia linii Aliakmon w Grecji. Gdyby

Niemcy ruszyli na poudnie i przedarli si przez luk w ugrupowaniu obronnym koo Bitoli
i Floriny, co z pewnoci zaplanowali, wwczas alianckie pozycje zostayby natychmiast
oskrzydlone. Naleao wycofa oddziay z linii Aliakmon, aby zaradzi takiemu
zagroeniu.
Hitler chcia odci od morza alianckie siy ekspedycyjne w Grecji i zniszczy je. Nie
wiedzia, e genera Wilson mia pewien tajny atut. Ot po raz pierwszy niemieckie
meldunki, zakodowane przy uyciu Ultry i rozszyfrowane w orodku Bletchley Park,
9

umoliwiy zawczasu uprzedzenie alianckiego dowdcy o zamiarach Wehrmachtu.

Zarwno brytyjskich, jak i greckich dowdcw wprawio w konsternacj szybkie
zaamanie si armii jugosowiaskiej, ktrej onierze w trakcie caej kampanii zdoali
zabi zaledwie stu pidziesiciu jeden Niemcw.
Greckie wojska bronice Linii Metaksasa przebiegajcej w pobliu granicy
bugarskiej walczyy bardzo dzielnie, ale ostatecznie jednostki niemieckiego XVIII
Korpusu Grskiego przedary si przez poudniowo-wschodni skraj terytorium
jugosowiaskiego i otwary sobie drog do Salonik. Rano 9 kwietnia do Richthofena
dotary zdumiewajce nowiny o tym, e 2. Dywizja Pancerna znalaza si na rogatkach
tego miasta . A jednak Grecy przeprowadzili kontratak w pobliu przeczy Rupel, co
10

zmusio Richthofena, ktry tymczasem nabra ju nieco szacunku do przeciwnika, do

rzucenia tam bombowcw w celu rozbicia greckiego przeciwuderzenia.
Jedenastego kwietnia brytyjska 1. Brygada Pancerna, operujca na poudnie od Wewi,
stara si z jednostk SS, podwczas w sile brygady, Leibstandarte Adolf Hitler. Major
Gerry de Winton, dowdca szwadronu cznoci, wspomina, e dolina w wieczornym
wietle bya akurat jak na obrazie lady Butler, ze socem zachodzcym z lewej strony,
Niemcami atakujcymi od czoa i dziaami ustawionymi na stanowiskach po prawej.
11

Przechwycony i rozszyfrowany meldunek niemiecki wskazywa, e Brytyjczycy bronili si

skutecznie: Koo Wewi jednostka Schutzstaffel [SS] Adolf Hitler napotkaa zdecydowany
opr . Ale do takich star dochodzio tylko sporadycznie. Rozpocz si odwrt przez
12

kolejne grskie przecze, a alianckie formacje nie daway si dopdzi Niemcom.

Jednostkom greckim brakowao transportu motorowego, wic nie byy w stanie dotrzyma
kroku sojusznikom, za midzy zgrupowaniem Wilsona a greck armi Epiru wytworzya
si na albaskim froncie wielka luka.
Czogi i inne pojazdy, uszkodzone na kamienistych drogach, trzeba byo pozostawi
i zniszczy, a wycofujce si kolumny byy nieustannie nkane z powietrza. Nieliczne
dywizjony myliwskie RAF-u, wyposaone w hurricaney, zdecydowanie ustpujce
liczebnie messerschmittom Richthofena, niewiele mogy zdziaa. W trakcie odwrotu,
polegajcego na cigych przelotach z jednych zaimprowizowanych lotnisk na inne,
brytyjskim pilotom musiaa si przypomina przegrana kampania francuska. Zestrzeleni
niemieccy lotnicy bywali okrutnie traktowani przez dnych zemsty greckich wieniakw.
Siedemnastego kwietnia Jugosawia skapitulowaa. Jej rozproszone wojska,
zaatakowane od pnocy z terytorium austriackiego, a take z obszaru Wgier, Rumunii oraz
przez armi Lista z Bugarii, nie miay wikszych szans. onierze niemieckiej 11. Dywizji
Pancernej byli z siebie bardzo zadowoleni. W cigu niecaych piciu dni rozbilimy
siedem dywizji nieprzyjaciela zanotowa w swoim dzienniku pewien starszy szeregowiec
zdobylimy wielk ilo sprztu wojskowego, wzilimy do niewoli trzydzieci tysicy
jecw, a Belgrad musia si podda. Straty wasne bardzo mae . Jeden z onierzy
13

Dywizji SS Das Reich nie mg si nadziwi: Czyby [Serbowie] wierzyli, e ze swoj

niepen, starowieck i le wyszkolon armi mogliby przeciwstawi si niemieckiemu
Wehrmachtowi? To zupenie tak, jakby ddownica chciaa pokn boa dusiciela! .14

Pomimo atwego zwycistwa Hitler, z pochodzenia Austriak, paa dz zemsty na

ludnoci serbskiej, ktr uwaa za terrorystw odpowiedzialnych za pierwsz wojn
wiatow i wszystkie jej nieszczcia. Jugosawia miaa ulec rozczonkowaniu, a skrawki
jej terytorium oddano wgierskim, bugarskim i woskim sojusznikom Rzeszy. Chorwacja,
pod faszystowskimi rzdami, zostaa woskim protektoratem, a Niemcy okupowali Serbi.
Brutalne traktowanie Serbw przez nazistw przynioso skutki odwrotne do zamierzonych,
gdy doprowadzio do wybuchu okrutnej wojny partyzanckiej i przeszkodzio Niemcom
w eksploatacji tamtejszych surowcw.

W czasie odwrotu w Grecji, gdzie uciekajcy Jugosowianie mieszali si z wojskami

alianckimi i greckimi, zdarzay si obdne sceny. W jednej z wojskowych kolumn na
zatoczonej drodze zauwaono w luksusowym dwumiejscowym buicku z opuszczonym
dachem jakiego belgradzkiego playboya w golfowych butach wraz z kochank. Pewien
brytyjski oficer myla, e ni na jawie, kiedy ujrza w wietle ksiyca szwadron
serbskich uanw w dugich pelerynach przejedajcych niczym duchy onierzy
pokonanych w dawno minionych wojnach . 15

Gdy doszo do zerwania wszelkiej cznoci midzy armi greck na lewym skrzydle
a W Force, genera Wilson wyda rozkaz wycofania si na lini Termopil. Byo to moliwe
wycznie dziki dzielnej obronie doliny Tempi, w ktrej nowozelandzka 5. Brygada
zdoaa powstrzymywa przez trzy dni niemieck 2. Dywizj Pancern i 6. Dywizj
Grsk. Ale przechwycone i rozszyfrowane depesze nazistowskie wskazyway, e Niemcy
przedzierali si ku wybrzeom adriatyckim w kierunku Zatoki Korynckiej.
Alianccy onierze w Grecji czuli si gboko zaenowani koniecznoci niszczenia
mostw i linii kolejowych podczas odwrotu, mimo to miejscowa ludno nadal traktowaa
ich nader przyjanie i wyrozumiale. Prawosawni popi bogosawili brytyjskie pojazdy,
a wieniaczki wrczay wojsku kwiaty oraz chleb na dalsz drog, cho im samym
perspektywa wrogiej okupacji musiaa wydawa si bardzo przygnbiajca. Jednak Grecy
nie zdawali sobie jeszcze w peni sprawy z tego, jak straszny bdzie ich los. Ju kilka
miesicy pniej bochenek chleba mia kosztowa dwa miliony drachm, a w pierwszym
roku okupacji ponad czterdzieci tysicy mieszkacw Grecji zmaro z wygodzenia .
16

Dziewitnastego kwietnia, dzie po tym jak grecki premier odebra sobie ycie,
genera Wavell polecia do Aten na konsultacje. Ze wzgldu na niepewn sytuacj w Grecji
jego sztabowcy nie rozstawali si ze subowymi rewolwerami. Decyzja o ewakuowaniu
wszystkich wojsk Wilsona zapada nazajutrz rano. Owego dnia nad Atenami ostatnich
pitnacie hurricanew podjo walk ze stu dwudziestoma niemieckimi samolotami.
Personel brytyjskiego poselstwa i misji wojskowej w hotelu Grande Bretagne zacz pali
dokumenty, w tym najwaniejsze rozszyfrowane niemieckie meldunki.
Mimo rozejcia si wieci o ewakuacji alianckich onierzy nadal pozdrawiano na
drogach. Wracajcie szczliwie! woali Grecy. Powrcie jako zwycizcy! Wielu
oficerom i onierzom zy cisny si do oczu na myl o pozostawieniu Grekw ich losowi.
Tylko popiech podczas chaotycznego odjazdu sprawia, e nie skupiano si na takich
refleksjach. Gdy silna stra tylna, zoona z Australijczykw i Nowozelandczykw,
wstrzymywaa atakujcych Niemcw, reszta zgrupowania Wilsona zmierzaa ku punktom
zaokrtowania w Rafina na poudnie od Aten i w Porto Rafti na poudniowym wybrzeu
Peloponezu. Tym razem Niemcy byli zdecydowani nie dopuci do nowego Dnkirschen-
Wunder, czyli cudu Dunkierki .
17

Chocia genera Papagos i krl Grecji Jerzy II chcieli walczy dalej, pki alianckie
siy ekspedycyjne pozostaway w kontynentalnej czci kraju, to dowdztwo armii Epiru,
zmagajce si z Wochami, postanowio podda si Niemcom. Dwudziestego kwietnia
genera Jeorios Tsolakoglu podj rokowania z feldmarszakiem Listem, pod warunkiem e
greckie wojska nie bd zmuszone ukada si z Wochami. List zgodzi si na to.
Dowiedziawszy si o tym, oburzony Mussolini poskary si Hitlerowi, ktry znowu nie
chcia dopuci do upokorzenia swojego sojusznika. Posa do Grecji generaa porucznika
Alfreda Jodla z OKW, aby to on, a nie rozwcieczony List, przyj kapitulacj Grekw
w obecnoci woskich oficerw.
Podniecenie z powodu atwego zwycistwa znalazo wyraz w sowach pewnego
niemieckiego oficera artylerii z 11. Dywizji Pancernej, ktry 22 kwietnia napisa do ony:
Kiedy tylko widziaem nieprzyjaciela, strzelaem do niego, a walka zawsze dostarczaa
mi dzikiej, prawdziwej przyjemnoci. To bya radosna wojna. (...) Jestemy opaleni
i pewni zwycistwa. Jakie to wspaniae nalee do takiej dywizji . Hauptmann (kapitan)
18

z 73. Dywizji Piechoty przypuszcza, e wraz z nastaniem nowego europejskiego adu

pokj zapanuje nawet na Bakanach, aby nasze dzieci nie zaznay wicej wojen . Zaraz
19

po tym jak 26 kwietnia pierwsze niemieckie oddziay wjechay do Aten, wielka czerwona
flaga ze swastyk zawisa nad Akropolem.
Tego dnia o wicie niemieckie formacje powietrznodesantowe wyldoway po
poudniowej stronie Kanau Korynckiego, prbujc odci aliantom drog odwrotu.
Rozgorzay chaotyczne walki, a Niemcy ponieli cikie straty z rk Nowozelandczykw
z baterii dzia przeciwlotniczych Boforsa i nielicznych lekkich czogw 4. Puku Huzarw.
Spadochroniarze nie wypenili gwnego zadania, polegajcego na uchwyceniu tamtejszego
mostu. Dwaj oficerowie saperzy, ktrzy wczeniej zaoyli adunki wybuchowe, podeszli
w poblie mostu i wysadzili go w powietrze.
Gdy Niemcy witowali zwycistwo w Attyce, trwaa przeprowadzona w szaleczym
tempie ewakuacja wojsk Wilsona. Korzystano ze wszelkich dostpnych rodkw. Lekkie
bombowce typu Blenheim oraz odzie latajce Short Sunderland bray na pokad onierzy,
stoczonych w lukach bombowych i wieyczkach strzeleckich. Kaiki, stare parowce
i wszelkie inne jednostki pywajce wyruszay na poudnie, w kierunku Krety. Royal Navy
skierowaa sze krownikw i dziewitnacie niszczycieli, ktre raz jeszcze wziy na
pokady pobit armi. Drogi wiodce do portw zaadunkowych na poudniu Peloponezu
byy zatarasowane przez pospiesznie unieruchamiane pojazdy wojskowe. Ostatecznie do
niemieckiej niewoli trafio zaledwie czternacie tysicy z pidziesiciu omiu tysicy
alianckich onierzy przerzuconych do Grecji. Kolejne dwa tysice polego lub odnioso
rany podczas walk. Pod wzgldem strat w ludziach klska nie bya jeszcze taka dotkliwa,
jednak utrata opancerzonych pojazdw, ciarwek, broni i innego sprztu okazaa si
katastrofalna w okresie, gdy Rommel podj natarcie na Egipt.
Hitler odetchn z ulg, zabezpieczywszy sw poudniow flank, jednak pod sam
koniec drugiej wojny wiatowej przypisa zwok w rozpoczciu operacji Barbarossa
kampanii bakaskiej. Powojenni historycy prowadzili i nadal prowadz spory na temat
wpywu operacji Marita na inwazj na Zwizek Radziecki. Wikszo uznaje, e by on
stosunkowo nieznaczny. Przesunicie Barbarossy z maja na czerwiec zazwyczaj
przypisuje si innym czynnikom, takim jak opnienia w przydzielaniu transportu
motorowego, zwaszcza pojazdw zdobytych na armii francuskiej w 1940 roku, problemy
z dystrybucj paliwa czy te trudnoci z organizowaniem lotnisk polowych dla Luftwaffe
w zwizku z ulewnymi deszczami, padajcymi pn wiosn 1941 roku . Jednake nie ma
20

najmniejszych wtpliwoci, e operacja Marita przekonaa Stalina, i niemieckie

uderzenie na poudniu to wstp do planowanego przez nich opanowania rejonu Kanau
Sueskiego, a nie inwazji na Zwizek Radziecki.

Pync po Morzu Egejskim, przeadowane okrty i statki przewoce niedobitki W Force

usioway, z ograniczonym powodzeniem, unika atakw stukasw, junkersw Ju 88
i messerschmittw Richthofena. Dwadziecia sze jednostek zostao zatopionych, w tym
dwa okrty szpitalne, a na morzu zgino ponad dwa tysice ludzi w tym okoo
siedmiuset, kiedy dwa niszczyciele Royal Navy, HMS Diamond i HMS Wryneck,
prboway ratowa rozbitkw z toncego holenderskiego statku. Oba wspomniane okrty
poszy na dno, zatopione po ponawianych przez niemieckie lotnictwo atakach.
Wikszo ewakuowanych onierzy, okoo dwudziestu omiu tysicy, wysadzono na
brzeg w wielkiej naturalnej zatoce Suda na pnocnym wybrzeu Krety w ostatnich dniach
kwietnia. Wyczerpani ludzie schronili si w gajach oliwnych, gdzie zaopatrzono ich
w suchary i konserwy z woowin. Maruderzy, mechanicy, onierze pododdziaw bez
dowdcw i brytyjscy cywile wszyscy oni zbili si w chaotyczn gromad, nie wiedzc,
dokd si uda. Nowozelandzka dywizja generaa Bernarda Freyberga zesza na ld
w naleytym porzdku, podobnie jak kilka australijskich batalionw. Wszyscy ci onierze
spodziewali si, e trafi z powrotem do Egiptu, aby kontynuowa zmagania z Rommlem.

Plany desantu na Malt studiowano w OKW ju na pocztku lutego. Zarwno dowdztwo

niemieckich wojsk ldowych, jak i Kriegsmarine popieray plan zabezpieczenia szlakw
konwojowych do Libii. Jednak Hitler uzna, e naley z tym zaczeka na pniejsz por
roku, ju po pokonaniu Zwizku Radzieckiego. Brytyjczycy na Malcie mogli utrudnia
zaopatrywanie wojsk osi w Libii, ale alianckie bazy na Krecie stwarzay wiksze
zagroenie, gdy, w odczuciu Fhrera, z wyspy tej mona byo korzysta, by
przeprowadza naloty bombowe na pola naftowe koo Ploeszti. Z podobnych powodw
Hitler nakania Wochw, aby za wszelk cen utrzymali si na wyspach Dodekanezu.
Ponadto zajcie Krety przez Niemcw zapewnioby im wymierne korzyci. Ot po
zorganizowaniu baz na tej wyspie Luftwaffe moga przystpi do bombardowa portu
w Aleksandrii oraz Kanau Sueskiego.
Jeszcze przed upadkiem Aten szefostwo Luftwaffe analizowao moliwo
powietrznego desantu na Kret. Genera lotnictwa Kurt Student, wsptwrca niemieckich
wojsk powietrznodesantowych, gorco optowa za tak operacj. Uwaano, e podreperuje
ona presti Luftwaffe, nadszarpnity porak w walkach z RAF-em w bitwie o Angli.
Gring popar ten plan i zabra Studenta na spotkanie z Hitlerem 21 kwietnia. Student
nakreli plan uycia XI Korpusu Lotniczego do opanowania Krety i pniejszego zrzutu na
Egipt, po wkroczeniu Afrikakorps Rommla do tego kraju. Fhrer odnis si do tego
pomysu troch sceptycznie i przewidywa cikie straty. Od razu odrzuci drug, egipsk
cz planu Studenta, ale zaaprobowa desant na Kret, pod warunkiem e akcja ta nie
opni operacji Barbarossa. Operacji nadano kryptonim Merkur (Merkury).
 Kreta, o czym dobrze wiedzieli zarwno Wavell, jak i admira Cunningham, bya
wysp trudn do obrony. Wszystkie tamtejsze zatoki i funkcjonujce lotniska znajdoway
si niemal bez wyjtku na pnocnym wybrzeu, dlatego byy nadzwyczaj naraone na ataki
z lotnisk wojsk osi na wyspach Dodekanezu, a to samo dotyczyo rwnie statkw
zaopatrujcych wysp. Pod koniec marca na podstawie przechwyconych i rozszyfrowanych
niemieckich meldunkw Brytyjczycy dowiedzieli si o obecnoci w Bugarii XI Korpusu
Lotniczego, w ktrego skad wchodzia 7. Dywizja Lotnicza. W poowie kwietnia kolejna
przejta informacja ujawnia, e Niemcy przerzucili do tego kraju take dwiecie
pidziesit samolotw transportowych. Najwyraniej zaplanowali powan operacj
powietrznodesantow, ktrej celem najprawdopodobniej bya Kreta, o ile Niemcy
zamierzali wykorzysta j do pniejszego zaatakowania strefy Kanau Sueskiego.
Nastpne odszyfrowane meldunki z pierwszego tygodnia maja potwierdziy, e faktycznie
chodzio o Kret.
Ju od czasu zajcia tej wyspy przez Brytyjczykw w listopadzie 1940 roku dla
brytyjskich strategw jasne byo, e Niemcy mogli zdoby Kret wycznie za spraw
desantu powietrznego. Silne zgrupowanie Royal Navy we wschodniej czci Morza
rdziemnego i brak powaniejszych si nawodnych pastw osi na tamtych akwenach
wykluczay desant morski. Brygadier Ord Henderson Tidbury, pierwszy komendant
garnizonu kreteskiego, przeprowadzi staranne rozpoznanie i okreli wszystkie
prawdopodobne strefy zrzutu: byy to lotniska w Heraklionie, Retimnie i Maleme oraz
dolina na poudniowy zachd od Chanii. Szstego maja brytyjski wywiad potwierdzi, e
koo Maleme i Heraklionu nastpi ldowanie pozostaych jednostek XI Korpusu
Lotniczego, w tym sztabu i podporzdkowanych [korpusowi] formacji wojsk ldowych , 21

oraz prba utworzenia polowych lotnisk dla bombowcw nurkujcych i myliwcw.

Brytyjskie wojska znajdoway si na Krecie ju od szeciu miesicy, lecz wbrew daniom

Churchilla niewiele zrobiono, by przeksztaci t wysp w fortec. Wynikao to po czci
z pewnej inercji, niejasno nakrelonych planw oraz faktu, e Kreta zajmowaa do
odleg pozycj na licie priorytetowych zada Wavella. Dopiero rozpoczto budow
drogi z mniej naraonego na atak poudniowego wybrzea, a przygotowywanie nowego
lotniska byo znacznie opnione. Nawet w zatoce Suda, ktr Churchill uznawa za
drugie Scapa Flow dla floty wojennej, brakowao odpowiednich urzdze.
Genera major Bernard Freyberg, dowdca nowozelandzkiej dywizji, dotar na Kret
na pokadzie HMS Ajax dopiero 29 kwietnia. Znamienne, e pozostawa
w kontynentalnej Grecji niemal do ostatniej chwili, nadzorujc ewakuacj swoich
onierzy. Potnie zbudowany Freyberg ju od dawna cieszy si wielkim uznaniem
Churchilla, pamitajcego jego odwag wykazan w czasie niefortunnej kampanii
w Gallipoli podczas pierwszej wojny wiatowej. Churchill nazywa Freyberga wielkim
bernardynem. Dzie po swoim przybyciu Freyberg zosta wezwany na narad przez
Wavella, ktry tego samego przedpoudnia polecia na Kret bombowcem Blenheim.
Generaowie spotkali si w nadmorskiej willi. Ku konsternacji Freyberga Wavell poprosi
go, aby pozosta ze swoimi Nowozelandczykami na Krecie i obj dowodzenie obron
wyspy. Przedstawi mu uzyskane informacje wywiadowcze na temat spodziewanego
niemieckiego ataku, ktry jak podwczas oceniano, mia zosta dokonany siami piciu do
szeciu tysicy spadochroniarzy, wspartymi przez ewentualne uderzenie z morza .
22

Freyberga jeszcze bardziej przygnbio odkrycie, e wyspa nie moe liczy na oson
powietrzn, a do tego obawia si, i Royal Navy nie bdzie w stanie zapewni mu
ochrony przed desantem z morza . Wydaje si, e od samego pocztku uczepi si
23

bdnych zaoe. Nie potrafi sobie wyobrazi, i Kret mona zdoby, przeprowadzajc
desant powietrzny, wic coraz bardziej skupia si na zagroeniu ze strony desantu
morskiego. Z kolei sam Wavell doskonale wiedzia (o czym wiadczyy jego meldunki
wysyane do Londynu), e pastwa osi nie dysponuj na Morzu rdziemnym
dostatecznymi siami nawodnymi, aby w miar bezpiecznie wysadzi desant na plaach
Krety. Fundamentalny bd w rachubach Freyberga mia wpyn zarwno na pocztkowe
rozmieszczenie jego wojsk, jak i na prowadzenie bitwy w jej przeomowej fazie.
Dowodzone przez Freyberga alianckie siy na wyspie okrelono nieoficjalnym
mianem Creforce. Lotniska pod Heraklionem we wschodniej czci Krety broniy
brytyjska 14. Brygada Piechoty i australijski batalion. Lotnisko w Retimnie znajdowao si
pod oson dwch batalionw Australijczykw i dwch pukw greckich. Z kolei na
lotnisku w Maleme w pobliu zachodniego skraju wyspy, stanowicym gwny cel
niemieckiego desantu, pozostawiono tylko jeden batalion nowozelandzki. Wynikao to
z faktu, e Freyberg uwaa, i desant morski wylduje na brzegu nieco na zachd od
Chanii. W rezultacie tam wanie skoncentrowa wikszo swej dywizji, wraz z pukiem
walijskim i jeszcze jednym batalionem nowozelandzkim w odwodzie. Po drugiej stronie
Maleme nie byo adnych oddziaw.
Szstego maja ustalono na podstawie rozszyfrowanych meldunkw, e Niemcy planuj
desant powietrzny siami dwch dywizji dwukrotnie wikszymi od tych pocztkowo
przewidywanych przez Wavella. Nastpnie udao si przechwyci dalsze potwierdzenie
i szczegy niemieckiego planu, co rozwiao wszelkie wtpliwoci: nieprzyjaciel szykowa
operacj powietrznodesantow. Niestety Dyrektoriat Wywiadu Wojskowego (Directorate
of Military Intelligence, DMI) w Londynie pomykowo zawyy liczebno niemieckich
rezerw, ktre miay by przetransportowane morzem w drugim dniu akcji. Freyberg
bynajmniej nie poprzesta na przyjciu takich wiadomoci; wyobraa sobie moliwo
ldowania z uyciem czogw na plaach , o ktrej nikt nie wspomina. Ju po bitwie
24

przyzna: Najbardziej zajmowaa nas kwestia desantu morskiego, a nie zagroenie ze

strony desantu powietrznego . Z kolei Churchill radowa si z powodu szczegowych
25

danych o nieprzyjacielskim ldowaniu, uzyskanych dziki zamaniu niemieckich kodw.

Wynika nieczsta na wojnie sposobno dokadnego poznania terminu i gwnych celw
ataku wroga. Powinna nadarzy si wietna okazja do pozabijania tych [niemieckich]
spadochroniarzy , oznajmi Wavellowi w depeszy.
26

O ile alianckim obrocom przejte informacje teoretycznie zapewniay wielk

przewag, o tyle niemiecki wywiad wojskowy wykaza si w danym wypadku
nadzwyczajn niezdarnoci, by moe pod wpywem przesadnej wiary w siy Wehrmachtu
po serii atwych niemieckich zwycistw. W podsumowujcym raporcie z 19 maja, to jest
w przeddzie ataku, oceniono, e na wyspie znajdowao si tylko pi tysicy alianckich
onierzy, przy czym zaledwie czterystu w okolicach Heraklionu. Na podstawie zdj
lotniczych, wykonanych przez rozpoznawcze dorniery, nie udao si dostrzec dobrze
zamaskowanych pozycji oddziaw z Wielkiej Brytanii i brytyjskich dominiw.
Najbardziej zdumiewajce w rzeczonym raporcie byo to, i zgodnie z jego treci
Kreteczycy mieli wita chlebem i sol niemieckich najedcw.
Z powodu opnie w dostawach paliwa lotniczego termin operacji przeoono z 17
na 20 maja. W trakcie ostatnich dni przed atakiem naloty stukasw i messerschmittw
Richthofena bardzo si nasiliy. Ich gwnym celem byy stanowiska alianckich baterii
przeciwlotniczych. Artylerzyci z obsugi przeciwlotniczych boforsw przeywali cikie
chwile, z wyjtkiem tych wok lotniska w Heraklionie, ktrym polecono pozostawi
dziaa i upozorowa ich zniszczenie. Postpujc niezwykle roztropnie, 14. Brygada
Piechoty chciaa mie je w gotowoci, gdy nadlec niemieckie samoloty transportowe ze
spadochroniarzami. Jednake Freyberg, dajc nowe wiadectwo swego braku rozeznania
w sytuacji, pomimo ostrzee wywiadowczych, e Niemcy nie zamierzaj bombardowa
lotnisk, gdy chc od razu je wykorzysta, nie wyda rozkazu zniszczenia pasw
startowych.

Po wicie 20 maja niebo nad Kret byo bezchmurne. Zapowiada si kolejny pikny
i upalny dzie. Jak zwykle naloty rozpoczy si o szstej rano i trway przez ptorej
godziny. Po ich zakoczeniu onierze wypezli z okopw i zajli si pichceniem niadania.
Wielu z nich sdzio, e desant powietrzny, do ktrego miao doj 17 maja, moe wcale
nie nastpi. Cho Freyberg wiedzia, e przeciwnik zaplanowa atak na poranek owego
dnia, postanowi nie przekazywa tej informacji oddziaom.
Tu przed sm usyszano odgosy silnikw lotniczych odmiennych od brytyjskich,
gdy transportowe junkersy Ju 52 zbliay si do wyspy. onierze chwycili za karabiny
i pobiegli na wyznaczone stanowiska. Pod Maleme i na pwyspie Akrotiri, w pobliu
kwatery gwnej Freyberga, bezgonie przemkny w powietrzu samoloty o osobliwym
ksztacie, z dugimi, zwajcymi si skrzydami. Rozlegy si okrzyki: Szybowce!.
Karabiny, kaemy typu Bren i cikie karabiny maszynowe otworzyy ogie. W Maleme
czterdzieci szybowcw przeleciao nad lotniskiem i wyldowao za zachodnim skrajem
tamtejszego ldowiska, w wyschnitym korycie rzeki Tawronitis i na jej przeciwlegym
brzegu. Wiele z tych maszyn si rozbio, a kilka z nich zostao strconych dziki ostrzaowi
z ziemi. Bd Freyberga, ktry nie rozmieci swoich oddziaw na zachd od Maleme, od
razu wyszed na jaw. Szybowce transportoway 1. batalion Puku Szturmowego Strzelcw
Spadochronowych pod dowdztwem majora Kocha tego samego, ktry rok wczeniej
poprowadzi atak na belgijsk twierdz Eben-Emael. Zaraz potem jeszcze dononiejszy
warkot lotniczych silnikw zwiastowa pojawienie si gwnego kontyngentu
spadochroniarzy.
Ku zdumieniu modszych oficerw w sztabie Creforce genera Freyberg, syszc te
odgosy, nie przerwa niadania. Spojrza w gr i rzuci tylko: Zjawili si bardzo
punktualnie . Jego niewzruszona postawa wydaa si obecnym zarwno imponujca, jak
27

i niepokojca. Sztabowcy Freyberga obserwowali przez lornetki, jak fale nadlatujcych

transportowych junkersw zrzucaj spadochroniarzy, a na pasie wybrzea wybuchaj
walki. Kilku modszych rang oficerw przyczyo si do polowania na zaogi
szybowcw, ktre rozbiy si nieco na pnoc od kamienioomw, gdzie miecia si
kwatera polowa Creforce.
Nowozelandczycy z zapaem strzelali do opadajcych powoli spadochroniarzy.
Oficerowie rozkazywali onierzom celowa w buty, gdy Niemcy usiowali przyspieszy
ldowanie. Pod Maleme dwa kolejne niemieckie bataliony wyldoway za Tawronitis.
Nowozelandzki 22. batalion, obarczony zadaniem strzeenia lokalnego lotniska, rozmieci
wok ldowiska tylko jedn kompani i pojedynczy pluton w najsabszym punkcie, po
jego zachodniej stronie. Nieco na poudnie od lotniska znajdowao si skaliste Wzgrze
107, na ktrym podpukownik Leslie W. Andrew zorganizowa swoje stanowisko
dowodzenia. Dowdca kompanii po zachodniej stronie tego wzniesienia bardzo dobrze
kierowa ogniem swoich onierzy, lecz kiedy zasugerowa wprowadzenie do walki dwch
dzia przybrzenych, otrzyma odpowied, e mona ich uy wycznie przeciwko celom
na morzu. Obsesja Freyberga na punkcie desantu morskiego sprawia, e nie wprowadzi
w por do bitwy artylerii i odwodw byo to cikim bdem, gdy najrozsdniejsza
taktyka polegaa na niezwocznym przeprowadzeniu kontruderzenia, zanim nieprzyjacielscy
spadochroniarze zdoaj zebra szyki.
Wielu Niemcw zrzuconych na poudniowy zachd od Chanii wprost w tak zwan
Dolin Wizienn, na dobrze zamaskowane pozycje alianckie, zgino w trakcie
prawdziwej masakry. Jedn z druyn zrzucono na kwater gwn 23. batalionu, ktrego
dowdca osobicie zastrzeli piciu niemieckich skoczkw, natomiast jego adiutant
dwch kolejnych. Zewszd dobiegay okrzyki: Trafiem drania!. W ogniu walk prawie
nie dawano pardonu.
Nikt nie by bardziej bezlitosny w swej determinacji bronienia wyspy od samych
Kreteczykw. Starcy, kobiety i podrostki, uzbrojeni w strzelby, stare karabiny, opaty
i kuchenne noe, podjli bj z niemieckimi spadochroniarzami na otwartych polach
i z tymi, ktrzy zapltali si w linki spadochronw w gajach oliwnych. Wielebny Stylianos
Frantzeskakis, usyszawszy o desancie, pobieg do wityni, aby zaalarmowa
mieszkacw biciem w dzwon. Sam wzi do rki karabin i poprowadzi parafian z okolic
na pnoc od Paleochory do walki z wrogiem. W pniejszym czasie Niemcy, znani
z pruskiej nienawici do partyzantki, zrywali koszule i suknie z plecw kreteskich
cywilw. Jeli zauwaali na ciele lady spowodowane przez odrzut broni palnej albo
ukryty n, zabijali winnych na miejscu, bez wzgldu na ich wiek czy pe.

Dziaania Creforce utrudniay problemy z cznoci, spowodowane niedostatkiem

radionadajnikw, ktrych nie dostarczono z Egiptu w cigu trzech tygodni przed
niemieckim atakiem. W rezultacie Australijczycy pod Retimnem i onierze brytyjskiej 14.
Brygady Piechoty w Heraklionie dowiedzieli si o desancie na zachodniej czci wyspy
dopiero o 14.30.
Na szczcie dla Brytyjczykw problemy z zatankowaniem paliwa na lotniskach
w Grecji opniy start 1. Puku Strzelcw Spadochronowych pukownika Brunona
Bruera. Wskutek tego nalot stukasw i messerschmittw nastpi znacznie wczeniej, nim
nad Kret dotara fala transportowych junkersw Ju 52. Trbacze sygnalici zagrali na
alarm tu przed 17.30. onierze skierowali si biegiem na swoje dobrze zamaskowane
pozycje. Obsuga dzia przeciwlotniczych Bofors, ktre wczeniej nie strzelay podczas
nalotu, teraz nakierowaa lufy armat na ociae i powolne samoloty transportowe.
W trakcie nastpnych dwch godzin zestrzelono pitnacie Ju 52.
Bruer, pod wpywem niecisych danych wywiadowczych, postanowi rozproszy
zrzut; spadochroniarze 3. batalionu skakali na poudniowy zachd od Heraklionu, 2.
batalion wyldowa na lotnisku na wschd od tego miasta, a 1. batalion w okolicach
wioski Gurnes jeszcze dalej na wschodzie. Drugi batalion kapitana Burckhardta dosownie
zmasakrowano. Grale ze szkockiego Puku Black Watch otworzyli morderczy ogie.
Nieliczne ocalae niemieckie pododdziay zostay nastpnie rozbite przez jednostk z 3.
Puku Huzarw wspart przez przestarzae brytyjskie czogi Whippet, ostrzeliwujce
wszystkich, ktrzy prbowali uciec.
Trzeci batalion majora Schulza, zrzucony na pola kukurydzy i winnice, przebi si do
Heraklionu pomimo zaartej obrony na starych weneckich murach miejskich, jak podjli
onierze greccy i cywilni uzbrojeni Kreteczycy. Burmistrz podda miasto, ale wtedy
przypucili kontratak Brytyjczycy z Puku York and Lancaster oraz Puku z Leicestershire,
zmuszajc niemieckich spadochroniarzy do wycofania si. Zanim zapad zmrok, pukownik
Bruer zda sobie spraw, e prowadzona przez niego operacja przybraa bardzo
niepomylny obrt.

W Retimnie, miecie midzy Heraklionem a Chani, cz 2. Szturmowego Puku

Strzelcw Spadochronowych pukownika Alfreda Sturma take wpada w puapk.
Podpukownik Ian Campbell rozmieci swoje dwa australijskie bataliony na wzniesieniu,
grujcym nad poblisk nadbrzen drog i lotniskiem, a pomidzy nimi znalazy si sabo
uzbrojone pododdziay greckie. Gdy junkersy nadlatyway wzdu linii brzegowej, obrocy
otworzyli niszczycielski ogie. Zestrzelono siedem samolotw. Inne, usiujc uciec,
zrzuciy spadochroniarzy w morze, a wielu skoczkw potono, zapltujc si w czasze
spadochronw. Niektrzy wyldowali na skalistym podou i doznali kontuzji, a kilku
spotkaa straszna mier, gdy nadziewali si na zaostrzone bambusowe tyczki. Oba
australijskie bataliony przeszy do kontruderzenia. Niedobitki niemieckich oddziaw
usioway uciec na wschd i zajy pozycje obronne w toczni oliwy. Inna grupa, zrzucona
bliej Retimna, wycofaa si do wsi Periwolia, bronic si tam przed atakami kreteskiej
andarmerii i uzbrojonych cywilw ze wspomnianego miasta.

Na Krecie szybko zapada noc, a onierze obu walczcych stron dosownie padali
z wyczerpania. Strzelanina ustaa. Niemieckich spadochroniarzy mczyo straszliwe
pragnienie. W mundurach przystosowanych do walki w chodniejszych strefach
klimatycznych wielu z nich doznao powanego odwodnienia. Kreteczycy zastawiali
puapki w pobliu studni i nkali ich przez ca noc. Zgino wielu niemieckich oficerw,
w tym sam dowdca 7. Dywizji Lotniczej.
W Atenach rozeszy si wieci o katastrofie na Krecie. Genera Student wpatrywa si
w wielk map wyspy, rozwieszon na cianie sali balowej hotelu Grande Bretagne.
Chocia jego sztab nie zna dokadnych danych, to wiedziano, e straty byy cikie i e nie
udao si opanowa adnego z trzech lotnisk. Jedynie zdobycie Maleme nadal wydawao
si moliwe, ale Pukowi Szturmowemu w dolinie Tawronitis niemal wyczerpaa si
amunicja. W kwaterach gwnych 12. Armii feldmarszaka Lista i VIII Korpusu Lotniczego
Richthofena zapanowao przekonanie, e operacj Marita naley przerwa, nawet gdyby
miao to oznacza pozostawienie niemieckich spadochroniarzy na Krecie. Jeden z wzitych
do niewoli oficerw oznajmi wprost dowdcy australijskiego batalionu: My nie
przysyamy wojskowych posikw stracecom . 28

Tymczasem genera Freyberg zameldowa o 22.00 do Kairu, e z tego, co mu

wiadomo, jego wojska wci trzymaj si na trzech lotniskach i w dwch portach.
Jednake mia zupenie bdne pojcie o sytuacji pod Maleme. Zdziesitkowany batalion
pukownika Andrew walczy tam bardzo dzielnie, ale jego proby o przeprowadzenie
kontrataku na lokalne lotnisko ignorowano. Przeoony Andrew, brygadier James Hargest,
zapewne pod wpywem Freyberga, ktry obawia si desantu morskiego, nie wysa mu
pomocy. Kiedy Andrew ostrzeg go, e bdzie zmuszony si wycofa, jeeli nie dostanie
wsparcia, Hargest odpar: Jak trzeba, to trzeba. Wobec tego Maleme i Wzgrze 107
opuszczono w cigu nocy.
Genera Student, zdecydowany nie poddawa si, podj pewn decyzj, nie
konsultujc jej z feldmarszakiem Listem. Wezwa kapitana Tilmanna Kleyego, najbardziej
dowiadczonego pilota pod jego komend, i poleci mu dokona prbnego ldowania na
lotnisku w Maleme o wicie. Kleye powrci i zameldowa, e nie dosta si tam pod
bezporedni ostrza. Zaodze innego junkersa rozkazano dostarczenie amunicji Pukowi
Szturmowemu na Krecie i ewakuowanie niektrych rannych. Ponadto Student niezwocznie
poleci 5. Dywizji Grskiej, ktr dowodzi genera major Julius Ringel, przygotowa si
do wylotu, ale wpierw wyda rozkaz przeprowadzenia zrzutu wszystkich pozostaych
oddziaw 7. Dywizji Lotniczej pod dowdztwem pukownika Hermanna-Bernharda
Ramckego pod Maleme. Po opanowaniu tamtejszego lotniska pierwsze transportowce
z onierzami 100. Puku Grskiego zaczy ldowa o siedemnastej.

Freyberg, nadal wypatrujc nieprzyjacielskiej floty inwazyjnej, nie chcia rzuca do

przeciwataku swoich rezerw, z wyjtkiem nowozelandzkiego 20. batalionu. Puk Walijski,
najsilniejsza i najlepiej wyekwipowana jednostka, mia pozosta w odwodzie, poniewa
Freyberg w dalszym cigu lka si morskiego desantu w rejonie Canea [Chanii] . Jeden
29

z jego oficerw sztabowych oznajmi mu na podstawie zdobytych niemieckich planw, e

Grupa Lekkich Jednostek Morskich, z wojskiem i zaopatrzeniem, kieruje si ku miejscu na
zachd od Maleme, to jest odlegemu o jakie dwadziecia kilometrw od Chanii . 30

Freyberg nie chcia te sucha zapewnie starszego rang oficera marynarki wojennej na
Krecie, e Royal Navy moe z atwoci poradzi sobie z niewielkimi jednostkami
nawodnymi pyncymi ku wyspie.
O zmierzchu, zaraz po tym jak samoloty Luftwaffe odleciay znad Morza Egejskiego,
trzy zespoy okrtw Royal Navy wyruszyy pen par ku obu kracom Krety. Dziki
przechwyconym meldunkom Ultry znay kurs, ktrym pyny ich ofiary. Force D, zesp
zoony z trzech krownikw i czterech niszczycieli z radarami, dopad flotyll kaikw,
eskortowanych przez may woski niszczyciel. Rozbysy reflektory i rozpocza si rze.
Tylko jeden kaik wyrwa si z matni i dobi do brzegu.
Obserwujc to morskie starcie na pnocnym horyzoncie, Freyberg da si ponie
podekscytowaniu. Ktry z jego sztabowcw wspomina, e genera a podskakiwa pod
wpywem chopicego entuzjazmu. Po tej bitwie Freyberg dawa do zrozumienia, e
wyspie ju nic nie zagraa. Odczuwajc ulg, poszed spa, nie zapytawszy nawet o to, jak
rozwija si kontratak pod Maleme.
To przeciwuderzenie miao si rozpocz o pierwszej w nocy 22 maja, ale Freyberg
upar si, aby 20. batalion nie wkracza do akcji, zanim nie zostanie zastpiony przez
batalion Australijczykw z Jeorjupoli. Australijczycy, ktrym brakowao rodkw
transportu, spniali si, a w rezultacie 20. batalion mg doczy do nacierajcego 28.
batalionu (Maorysw) dopiero o 3.30. Zaprzepaszczono cenne godziny, podczas ktrych
panowaa ciemno. Pomimo wielkiej odwagi atakujcych porucznik Charles Upham
zdoby w czasie tej bitwy pierwszy ze swoich dwch Krzyy Wiktorii nie mieli oni
wikszych szans ze wzmocnionymi oddziaami spadochroniarzy i niemieckimi batalionami
grskimi, nie wspominajc nawet o nieustannym ostrzeliwaniu przez messerschmitty po
wschodzie soca. Popoudniem wyczerpani Nowozelandczycy musieli si wycofa. Mogli
tylko przyglda si z bezsiln wciekoci, jak transportowe junkersy Ju 52 lduj
z zatrwaajc regularnoci po dwadziecia samolotw co godzin. Teraz ju
Brytyjczycy na wyspie byli skazani na porak.
Owego dnia katastrofa oczekiwaa ich rwnie na morzu. Cunningham, zdecydowany
dopa wysan w rejs z opnieniem drug Grup Lekkich Jednostek Morskich
przeciwnika, posa za dnia na Morze Egejskie dwa zgrupowania nawodne, Force C
i Force A1. W kocu udao im si wypatrzy wspomnian grup i zada jej pewne straty,
jednak intensywne niemieckie naloty powietrzne skutkoway narastajcymi stratami
wasnymi. Brytyjska Flota rdziemnomorska utracia dwa zatopione krowniki
i niszczyciel. Dwa pancerniki, dwa inne krowniki i kilka niszczycieli doznay powanych
uszkodze. Marynarka wojenna jeszcze nie pogodzia si z myl, e era okrtw
liniowych odesza w przeszo. Kolejne dwa niszczyciele, HMS Kelly i HMS
Kashmir, zostay zatopione nastpnego dnia.
Wieczorem 22 maja Freyberg nie zdecydowa si na przeprowadzenie ostatecznego
kontrataku siami trzech pozostajcych w odwodzie batalionw. Najwyraniej nie chcia
zosta zapamitany jako dowdca, ktry doprowadzi Dywizj Nowozelandzk do zguby.
Mona sobie wyobrazi rozgoryczenie Australijczykw pod Retimnem i onierzy
brytyjskiej 14. Brygady Piechoty w Heraklionie, ci bowiem sdzili, e udao si wygra
bitw o Kret. Rozpocz si straszny odwrt po kamienistych ciekach wrd gr Lefka
Ori, gdy spragnieni i zmczeni ludzie z Creforce podali do portu w Sfakii, gdzie okrty
Royal Navy ponownie szykoway si do ewakuacji pokonanego wojska. Brygada
komandosw pod dowdztwem brygadiera Roberta Laycocka, majc wzmocni garnizon
na Krecie, wyldowaa w zatoce Suda, ju na miejscu dowiadujc si o rozkazie
opuszczenia wyspy. Jej onierze patrzyli z niedowierzaniem na palenie zapasw na
nabrzeu. Sfrustrowanemu Laycockowi oznajmiono, e jego ludzie maj walczy jako stra
tylna z grskimi formacjami Ringla.
Royal Navy honorowo wypenia zadanie mimo dotkliwych strat poniesionych na
wodach wok Krety. Czternast Brygad Piechoty ewakuowano na pokadzie dwch
krownikw i szeciu niszczycieli, po wietnie przeprowadzonym odwrocie do portu
w Heraklionie noc 28 maja. Oficerowie rozmylali o Pogrzebie sir Johna Moorea w La
Corua angielskim wierszu o najsawniejszej ewakuacji z okresu wojen napoleoskich,
ktrego niegdy musieli si uczy na pami w szkoach . Jednak wszystko szo bardzo
31

dobrze tylko do czasu. Okrty zespou nawodnego, spowalniane przez uszkodzony

niszczyciel, nie wyszy z kanau przy wschodnim kracu wyspy na pene morze przed
wschodem soca. Po wicie zaatakoway stukasy. Dwa niszczyciele poszy na dno, a dwa
krowniki zostay powanie uszkodzone. Eskadra powloka si ku portowi w Aleksandrii,
majc na pokadach wielu zabitych. Jedna pita onierzy 14. Brygady zgina podczas tego
rejsu by to znacznie wyszy odsetek, ni polego w walkach z niemieckimi
spadochroniarzami. Dudziarz Puku Black Watch przy blasku reflektora odegra aobny
hymn. Wielu onierzy nie wstydzio si ez. Niemcy uznali cios zadany Royal Navy
podczas kampanii kreteskiej za rewan za zatopienie Bismarcka . Richthofen i jego
32

go, genera Ferdinand Schrner, uczcili w Atenach zwycistwo szampanem.

Ewakuacja z poudniowego wybrzea Krety rwnie rozpocza si noc 28 maja,
lecz do Australijczykw w Retimnie nie dotar rozkaz odwrotu. Nieprzyjaciel nadal si
ostrzeliwuje, raportowali swemu dowdztwu w Grecji niemieccy spadochroniarze . 33

Ostatecznie zaledwie pidziesiciu Australijczykom udao si wydosta z Krety po

przebyciu gr, cho zostali zabrani przez okrt podwodny dopiero kilka miesicy pniej.
W Sfakii zapanoway chaos i zamieszanie, wywoane przede wszystkim przez tumy
pozbawionych dowdztwa onierzy z baz, ktrzy toczyli si w porcie. Nowozelandczycy,
Australijczycy i onierze brytyjskiej piechoty morskiej, ktrzy wycofali si w naleytym
porzdku, utworzyli kordon, aby zapobiec bezadnemu wchodzeniu na pokady jednostek.
Ostatni okrt odpyn we wczesnych godzinach porannych 1 czerwca, gdy zbliay si ju
niemieckie oddziay piechoty grskiej. Royal Navy zdoaa ewakuowa z Krety
osiemnacie tysicy onierzy, w tym niemal ca Dywizj Nowozelandzk. Dziewi
tysicy ludzi pozostao na wyspie i trafio do niewoli.
Nietrudno sobie wyobrazi ich rozgoryczenie. Tylko pierwszego dnia walk na Krecie
alianckie wojska zabiy 1856 niemieckich spadochroniarzy. Ogem Student straci okoo
szeciu tysicy zabitych i rannych oraz sto czterdzieci sze zniszczonych i sto
szedziesit pi powanie uszkodzonych samolotw transportowych. Tych junkersw Ju
52 bardzo brakowao Wehrmachtowi pniej tego lata podczas inwazji na Zwizek
Radziecki. smy Korpus Lotniczy Richthofena utraci kolejnych szedziesit maszyn . 34

Bitwa o Kret okazaa si najciszym ciosem zainkasowanym przez Wehrmacht od chwili

wybuchu wojny. Jednak mimo zaciekej alianckiej obrony batalia ta ostatecznie przyniosa
Wielkiej Brytanii niepotrzebn i dotkliw porak. O dziwo, obie strony wycigny
zupenie odmienne wnioski z przebiegu kreteskiej operacji powietrznodesantowej. Hitler
ju nigdy wicej nie zdecydowa si na przeprowadzenie podobnej wielkiej akcji
z uyciem zrzutu spadochronowego, natomiast alianci przystpili do tworzenia wasnych
formacji powietrznodesantowych, ktre miay zosta wykorzystane, z bardzo
niejednoznacznymi skutkami, w pniejszym okresie wojny.

1 KTB OKW, t. I, 10 grudnia 1940 r., s. 222.

2 F. de Guingand, Generals at War, London 1964, s. 33.
3 P. Schmidt, Statysta na dyplomatycznej scenie, tum. H. Kurnatowski, Krakw 1965, s. 223.
4 Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 1726 (przy pisy ).
5 Na temat ofiar wrd ludnoci cy wilnej w Jugosawii zob. GSWW, t. III, s. 498.
6 Starszy szeregowy G., 119. Puk Arty lerii, 11. Dy wizja Pancerna, BfZ-SS 13/517A.
7 Richthofen KTB, 6 kwietnia 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 53.
8 Richthofen KTB, 10 kwietnia 1941 r., ibidem, s. 59.
9 Bry ty jskie okrelenie na przechwy cone meldunki niemieckie, kodowane m.in. za pomoc maszy ny Enigma (przy p. tum.).
10 Richthofen KTB, 9 kwietnia 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 58.
11 Cy t. za: A. Beevor, Kreta. Podbj i opr, tum. M. Bielewicz, Krakw 2011, s. 56.
12 OL 2042, TNA DEFE 3/891.
13 Starszy szeregowy G., BfZ-SS 13/517A.
14 Szeregowy Erich N., 8. kompania Puku Zmotory zowanego Dy wizji SS Das Reich, 10 maja 1941 r., BfZ-SS 11 707 E.
15 A. Beevor, Kreta, op. cit., s. 59.
16 M. Mazower, Inside Hitlers Greece. The Experience of Occupation 194144, New Haven 1993, s. xiii.
17 Richthofen KTB, 10 kwietnia 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 60.
18 Cy t. za: GSWW, t. IX/1, s. 536.
19 Kapitan Friedrich M., 73. Dy wizja Pancerna, BfZ-SS 20 305.
20 W kwestii sporw doty czcy ch przy czy n opnienia rozpoczcia operacji Barbarossa zob.: M. van Creveld, Hitlers Strategy, 19401941. The Balkan Clue, London 1973; stenogram sy mpozjum w Salonikach,
maj 1991 r.; GSWW, t. III, s. 525; B. Mller-Hillebrand, Die Improvisierung einer Operation (Dargestellt an der Vorbereitung der deutschen Operation gegen Jugoslawien 1941), Studien der Historical Division
Headquarters, United States Army Europe, Foreign Military Branch, 78, MGFA-P 030; A. Hillgruber, Hitlers Strategie. Politik und Kriegfhrung 19401941, Frankfurt am Main 1965, s. 504 (przy pisy ); A.L. Zapantis,
Greek-Soviet Relations, 19171941, New York 1983, s. 498 (przy pisy ).
21 OL 2167, TNA DEFE 3/891.
22 TNA PREM 3/109.
23 Frey berg do Wavella, cy t. za: W.S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t. 3: Wielka Koalicja, tum. K.F. Rudolf, Gdask 1995, s. 265.
24 Sformuowanie Frey berga, cy t. za: J. Connell, Wavell. Scholar and Soldier, London 1964, s. 454.
25 Cy t. za: I. Stewart, The Struggle for Crete, 20 May 1 June 1941. A Story of Lost Opportunity, Oxford 1955, s. 108.
26 W.S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t. 3, op. cit., s. 266.
27 Woodhouse, cy t. za: C. Hadjipateras, M. Fafalios, Crete 1941, Athens 1989, s. 13.
28 Bry gadier Ray Sandover w rozmowie z autorem przeprowadzonej 12 padziernika 1990 roku.
29 Z dziennika wojennego Dy wizji Nowozelandzkiej, cy t. za: I. Stewart, The Struggle for Crete, op. cit., s. 278.
30 Einsatz Kreta, BA-MA RL 33/98.
31 Wiersz Charlesa Wolfea (przy p. tum.).
32 Zob. nastpny rozdzia.
33 Richthofen KTB, 28 maja 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 115.
34 BA-MA ZA 3/19 i RL2 III/95.
 ROZDZIA 11

W Afryce i na Atlantyku
lutyczerwiec 1941

Pory na przerzut czci wojsk Wavella do Grecji na wiosn 1941 roku nie mona byo
wybra gorzej. Operacja ta bya kolejnym typowym dla Brytyjczykw przykadem
zbytniego rozpraszania niedostatecznych si na zbyt wielu frontach. Brytyjscy dowdcy,
a w gwnej mierze Churchill, wydawali si niezdolni do cisego szeregowania spraw
priorytetowych i konsekwentnego ich realizowania.
Okazja szybkiego wygrania wojny w pnocnej Afryce, jaka nadarzya si
Brytyjczykom w 1941 roku, zostaa zaprzepaszczona wraz z tym, jak cz si przerzucono
z Afryki do Grecji, a Rommel wyldowa w Trypolisie razem z pierwszymi formacjami
Afrika Korps (DAK). Fakt, e Hitler wybra wanie Rommla na dowdc tego
kontyngentu, nie spotka si z uznaniem wyszych rang oficerw OKH. Woleli widzie tam
generaa majora Hansa von Funcka, wysanego do Afryki w celu przedstawienia raportu
o sytuacji w Libii. Ale Hitler nie znosi Funcka , gwnie dlatego, e w niegdy cile
1

wsppracowa z generaem pukownikiem Wernerem von Fritschem, ktrego Fhrer

zdymisjonowa ze stanowiska dowdcy wojsk ldowych w 1938 roku.
Hitlerowi odpowiadao, e Rommel nie wywodzi si z arystokracji. Rommel mwi
z wyranym szwabskim akcentem i mia w sobie co z ryzykanta. Jego zwierzchnicy
w siach ldowych i wielu wspczesnych uwaali go za aroganta szukajcego poklasku.
Nie wzbudzi ich entuzjazmu take sposb, w jaki Rommel wykorzystywa przychylno
Hitlera i Goebbelsa do zapewnienia sobie szybkich awansw. Rozgrywajca si
w pewnym odizolowaniu od innych frontw kampania afrykaska, jak szybko zorientowa
si Rommel, stwarzaa doskona sposobno ignorowania polece wydawanych mu przez
OKH. Ponadto ju zdy narobi sobie wrogw, przekonujc, e Niemcy, zamiast uderza
na Grecj, powinny byy uy wydzielonych do kampanii greckiej wojsk w pnocnej
Afryce, by zawadn Bliskim Wschodem i rop w tym regionie.
Hitler, ktry dugo nie mg wyrobi sobie ostatecznej opinii o znaczeniu Libii
i potrzebie przerzutu wojska do Afryki Pnocnej, teraz uzna to za konieczne, aby zapobiec
upadkowi reimu Mussoliniego. Obawia si rwnie, e Brytyjczycy mog si poczy
z pnocnoafrykaskimi wojskami Francuzw, i e armia Vichy, pod wpywem generaa
Maximea Weyganda, ponownie przejdzie na stron brytyjsk. Nawet po fatalnie
przeprowadzonej ekspedycji dakarskiej z wrzenia poprzedniego roku, kiedy oddziay
Wolnej Francji i brytyjska eskadra morska zostay pokonane przez wojska lojalne wobec
reimu Vichy, Hitler znacznie przecenia wczesne wpywy generaa Charlesa de
Gaullea.
Kiedy Rommel znalaz si 12 lutego 1941 roku w Trypolisie, towarzyszy mu
pukownik Rudolf Schmundt, gwny adiutant Fhrera. Podnosio to znacznie autorytet
Rommla w oczach Wochw oraz starszych oficerw niemieckich. Dzie wczeniej
obydwaj zdumieli si na wiadomo od dowdcy X Korpusu Lotniczego na Sycylii, e
woscy generaowie zaklinali go, aby nie bombardowa Bengazi, gdy wielu z nich ma tam
posesje. Rommel poleci Schmundtowi natychmiastowe telefoniczne poczenie si
z Hitlerem. Ju kilka godzin pniej niemieckie bombowce wystartoway do nalotu na
Bengazi .
2

Niemiecki oficer cznikowy przedstawi Rommlowi aktualn sytuacj w Trypolitanii.

Wikszo wycofujcych si Wochw porzucaa bro i rekwirowaa ciarwki, aby nimi
ucieka. Nastpca Grazianiego, genera Italo Gariboldi, odmwi zorganizowania obrony
w pobliu obszarw zajmowanych przez Brytyjczykw, a nastpnie i pod Al-Ukajl. Wtedy
Rommel wzi sprawy w swoje rce. Dwie woskie dywizje skierowano na wysunite
pozycje, a 15 lutego Rommel wysa w lad za nimi pierwsze niemieckie jednostki, ktre
wyldoway w Afryce oddzia rozpoznania i batalion dzia szturmowych. Terenowe
aziki Kbelwagen upozorowano na czogi w prbie odstraszenia Brytyjczykw przed
kontynuowaniem natarcia.
Z kocem miesica przybycie kolejnych jednostek 5. Dywizji Lekkiej zachcio
Rommla do podjcia pierwszych potyczek z Brytyjczykami. Dopiero pod koniec marca,
gdy mia ju na afrykaskiej ziemi dwadziecia pi tysicy onierzy, uzna, e moe
rozpocz dziaania ofensywne. W trakcie kolejnych szeciu tygodni jego siy zostay
wzmocnione przez reszt 5. Dywizji Lekkiej i 15. Dywizj Pancern, ale linia frontu
przebiegaa siedemset kilometrw na wschd od Trypolisu. Rommel sta przed
gigantycznymi problemami logistycznymi, ktre usiowa zlekceway. Kiedy sytuacja
stawaa si trudna, instynktownie obwinia zawistne szefostwo Wehrmachtu za skpienie
mu rezerw i zapasw. W rzeczywistoci do kryzysw na froncie zazwyczaj dochodzio
wwczas, gdy RAF i Royal Navy zatapiay transportowce pastw osi na Morzu Libijskim.
Rommel nie zdawa sobie te sprawy z tego, e przygotowania do operacji
Barbarossa czyniy z kampanii afrykaskiej drugoplanowy teatr dziaa wojennych.
Innego rodzaju problemy wynikay z koniecznoci zdawania si na pomoc Wochw. Armia
woska odczuwaa dotkliwe braki transportu motorowego. Woskie paliwo byo tak marnej
jakoci, e czsto nie nadawao si do niemieckich silnikw, a racje ywnociowe
tamtejszego wojska cieszyy si z saw. Zwykle skaday si na nie misne konserwy,
opatrzone skrtow nazw AM oznaczajc Amministrazione Militare (Administracja
Wojskowa). Woscy onierze drwili, e wspomniany napis w istocie oznacza Arabo
morte (Martwy Arab), natomiast Niemcy przezywali te konserwy Alter Mann
(Starowina) albo zad Mussoliniego .
3

Rommel mia szczcie, e w tym okresie alianckie Western Desert Force byy takie
sabe. Brytyjska 7. Dywizja Pancerna zostaa wycofana do Kairu w celu przeprowadzenia
uzupenie, a na pierwszej linii zastpia j niepena i niegotowa jeszcze do walki 2.
Dywizja Pancerna, podczas gdy nowo przybya australijska 9. Dywizja Piechoty zaja
miejsce australijskiej 6. Dywizji Piechoty wysanej do Grecji. Jednak dania Rommla, by
wzmocniono jego siy przed uderzeniem na Egipt, odrzucono. Zosta poinformowany, e
otrzyma dodatkowy korpus pancerny w zimie, zaraz po pokonaniu Zwizku Radzieckiego.
Do tego czasu powinien wstrzyma si z przeprowadzeniem walnej ofensywy.
Rommel wkrtce zignorowa te rozkazy. Ku przeraeniu generaa Gariboldiego
uderzy siami 5. Dywizji Lekkiej na Cyrenajk, wykorzystujc osabienie przeciwnika.
Jednym z najwikszych bdw Wavella byo zastpienie OConnora niedowiadczonym
generaem porucznikiem Philipem Neameem. Wavell nie doceni take determinacji
Rommla, ktremu spieszyo si z podjciem akcji zaczepnych. Wavell zakada, e
niemiecki dowdca nie zaatakuje a do pierwszych dni maja. W poudnie temperatura na
pustyni ju dochodzia do pidziesiciu stopni Celsjusza. onierze w stalowych hemach
cierpieli na ostre ble gowy, spowodowane przede wszystkim przez znaczne odwodnienie
organizmu.
Trzeciego kwietnia Rommel postanowi zaatakowa alianckie wojska z wystpu
w linii frontu w Cyrenajce. Gdy woska Dywizja Brescia zostaa rzucona na Bengazi,
skd Neame w popiechu si wycofa, niemiecka 5. Dywizja Lekka dostaa rozkaz
przecicia nadbrzenej drogi w pobliu Tobruku. Alianckie oddziay szybko zostay pobite,
a Tobruk znalaz si w okreniu. Saba brytyjska 2. Dywizja Pancerna stracia w czasie
odwrotu wszystkie czogi, z powodu usterek mechanicznych i braku paliwa. smego
kwietnia pod El-Mechili jej dowdca, genera major Michael Gambier-Parry, trafi do
niewoli wraz z caym sztabem i wikszoci hinduskiej 3. Brygady Zmotoryzowanej. Tego
samego dnia genera Neame i towarzyszcy mu genera OConnor, ktry znalaz si na
froncie, aby doradza Neameowi, take wpadli w rce wroga, gdy ich szofer skrci
w niewaciw drog.
Niemcw uradowaa mnogo upw, ktre znaleli w El-Mechili. Rommel wybra
dla siebie par brytyjskich gogli czogowych, ktre od tej pory niemal zawsze nosi na
czapce. Zdecydowa si na zajcie Tobruku, nabrawszy przewiadczenia, e Brytyjczycy
szykuj si do opuszczenia tego miasta, ale wkrtce si przekona, i australijska 9.
Dywizja Piechoty nie zamierza rezygnowa z walki. Tobruk zaopatrywano od strony morza,
a dowdca tej twierdzy genera major Leslie Morshead mia cznie cztery brygady, siln
artyleri i jednostki armat przeciwpancernych. Morshead, znany z twardego charakteru
i przezywany przez swoich onierzy Bezlitosnym Mingiem, pospiesznie wzmacnia
obron Tobruku. Australijska 9. Dywizja Piechoty, cho niedowiadczona
i niezdyscyplinowana do tego stopnia, e brytyjskich oficerw czasami niemal a zatykao
ze wciekoci, miaa si okaza wielce waleczn jednostk.
W nocy 13 kwietnia Rommel przystpi do szturmu na Tobruk. Nie do koca zdawa
sobie spraw z tego, jak silna jest brytyjska obrona. Pomimo cikich strat i odparcia ataku
ponawia kilkakrotnie prby zdobycia miasta, ku konsternacji podkomendnych oficerw,
ktrzy rycho uznali go za bezwzgldnego dowdc. Aliantom nadarzya si wyborna
okazja do kontrataku, ale Brytyjczycy i Australijczycy dali si zwie przebiegemu
podstpowi, ulegajc zudzeniu, e Rommel dysponuje znacznie wikszymi siami, ni to
byo w rzeczywistoci.
Natarczywe dopominanie si Rommla o przysanie mu wieych oddziaw
i silniejszego wsparcia lotniczego irytowao generaa Haldera i cae OKH, tym bardziej e
Rommel wczeniej lekceway napomnienia, aby nie podejmowa zbyt ambitnych operacji.
Nawet w tym czasie skierowa niektre ze swoich wyczerpanych formacji nad granic
egipsk, ktrej Wavell strzeg siami 22. Brygady Gwardii i innych jednostek
przerzuconych z Kairu. Rommel zdymisjonowa generaa majora Johannesa Streicha,
dowodzcego 5. Dywizj Lekk, za to, e w zbytnio si troska o swoich onierzy.
Genera major Heinrich Kirchheim, ktry zastpi Streicha, rwnie nie by zachwycony
stylem dowodzenia uprawianym przez Rommla. Pniej tego miesica napisa do generaa
Haldera: [Rommel] ugania si przez cay dzie po rozrzuconych na szerokim froncie
oddziaach, nakazuje wypady i rozpoznanie walk, rozczonkowuje swe wojska . 4

Halder, do ktrego docieray takie sprzeczne raporty na temat tego, co si dzieje

w pnocnej Afryce, postanowi wysa tam generaa porucznika Friedricha Paulusa,
podczas pierwszej wojny wiatowej sucego razem z Rommlem w tym samym puku
piechoty. Halder uwaa, e Paulus jest, by moe, jedynym czowiekiem, ktry bdzie
mg przez osobisty wpyw utemperowa tego zwariowanego wojaka . Paulus, typ
5

skrupulatnego sztabowca, stanowi cakowite przeciwiestwo Rommla, agresywnego

frontowca. Obydwu czyo jedynie wzgldnie skromne pochodzenie. Zadanie Paulusa
polegao na przekonaniu Rommla, e nie moe liczy na powane wzmocnienia, i zbadaniu,
co tamten planuje.
Okazao si, e Rommel nie zgadza si na wycofanie wysunitych jednostek znad
granicy z Egiptem, a siami nowo przybyej 15. Dywizji Pancernej zamierza ponownie
uderzy na Tobruk. Doszo do tego 30 kwietnia i znowu szturm zosta odparty, a Niemcy
ponieli cikie straty, zwaszcza w liczbie czogw. Nadto wojskom Rommla zaczynao
brakowa amunicji. Paulus, powoujc si na penomocnictwa udzielone mu przez OKH, 2
maja wyda Rommlowi pisemny rozkaz zabraniajcy ponawiania atakw na Tobruk, o ile
nieprzyjaciel nie przystpi do ewakuacji miasta. Po powrocie do Rzeszy zameldowa
natomiast Halderowi, e istot problemu w Afryce Pnocnej jest nie tyle Tobruk, ile
6

trudnoci z zaopatrywaniem Afrikakorps, a take charakter Rommla. Rommel zwyczajnie

nie przyjmowa do wiadomoci niezmiernych kopotw z przewozem zaopatrzenia przez
Morze rdziemne i wyadunkiem w Trypolisie.
Po stratach poniesionych w Grecji i Cyrenajce Wavella powanie niepokoi
niedostatek czogw, ktre mona by przeciwstawi niemieckiej 15. Dywizji Pancernej.
Churchill zarzdzi operacj Tiger, nakazujc na pocztku maja przetransportowanie
konwojami rdziemnomorskimi niemal trzystu czogw w tym wiele nowej konstrukcji
typu Crusader, i ponad pidziesiciu myliwskich hurricanew. W sytuacji gdy cz X
Korpusu Lotniczego Luftwaffe nadal stacjonowaa na Sycylii, wizao si to ze znacznym
ryzykiem, ale dziki zej widocznoci nad morzem stracono tylko jeden transportowiec.
 Niecierpliwy Churchill naciska Wavella na podjcie ofensywy na granicy libijsko-
egipskiej jeszcze przed dostarczeniem nowych czogw. Jednak cho rozpoczta 15 maja
pod dowdztwem brygadiera Williama Strafera Gotta operacja Brevity rozwijaa si
pocztkowo pomylnie, to sprowokowaa Rommla do szybkiego oskrzydlajcego
kontrataku. Oddziay hinduskie i brytyjskie musiay si wycofa, a Niemcy ostatecznie
odzyskali przecz Halfaja. Gdy tylko w Afryce znalazy si nowe czogi Crusader,
Churchill znw domaga si energicznych dziaa nowej ofensywy pod kryptonimem
operacja Battleaxe. Nie chcia sysze o tym, e wiele z dostarczonych czogw wymaga
napraw i e czogici 7. Dywizji Pancernej potrzebuj czasu na zapoznanie si z nowym
sprztem.
Wavell ponownie stan w obliczu sprzecznych da napywajcych z Londynu. Na
pocztku kwietnia w Iraku przeja wadz lokalna frakcja proniemiecka, pod wpywem
osabienia Brytyjczykw na Bliskim Wschodzie. Szefowie sztabw w Londynie zalecili
zbrojn interwencj. Churchill niezwocznie na to przysta i wojska z Indii wyldoway
w Basrze. Raszid Ali al-Gajlani, przywdca nowego irackiego rzdu, zwrci si o pomoc
do Niemiec, lecz nie uzyska odpowiedzi z powodu zamieszania panujcego w Berlinie.
Drugiego maja wybuchy walki po tym, jak iracka armia oblega baz brytyjskiego
lotnictwa w Al-Habbaniji koo Al-Falludy. Cztery dni pniej OKW postanowio wysa
messerschmitty Bf 110 i bombowce Heinkel He 111 przez Syri do Mosulu i Kirkuku
w pnocnym Iraku, lecz te niebawem okazay si niezdolne do uycia. Tymczasem
brytyjskie oddziay zamorskie z Indii i Jordanii podjy marsz na Bagdad. Wadze al-
Gajlaniego musiay 31 maja zgodzi si na brytyjskie danie staej moliwoci
przemarszu alianckich oddziaw przez irackie terytorium.
Cho iracki kryzys nie osabi wojsk Wavella, to Churchill wyda mu rozkaz uderzenia
na Liban i Syri, gdzie jednostki Francji Vichy pomagay Luftwaffe w niepomylnym
przerzucie samolotw do Mosulu i Kirkuku. Churchill ywi nieuzasadnione obawy, e
Niemcy wykorzystaj Syri jako baz do atakw na Palestyn i Egipt. Admira Franois
Darlan, zastpca Ptaina i wiceminister obrony Vichy, zwrci si do Niemcw z prob
o powstrzymanie si od zaczepnych dziaa w tym regionie, a sam wysa francuskie
oddziay do bliskowschodnich kolonii, aby przeciwstawiy si Brytyjczykom.
Dwudziestego pierwszego maja, dzie po desancie na Kret, grupa myliwcw Pastwa
Francuskiego wyldowaa w Grecji w trakcie lotu do Syrii. Ta wojna staje si coraz
dziwaczniejsza zanotowa Richthofen w swoim dzienniku. Mamy ich [tj. Francuzw]
zaopatrzy i zapewni im rozrywk .
7

Operacja Exporter, czyli alianckie uderzenie na nalece do Vichy Liban i Syri,

przeprowadzone z udziaem si Wolnej Francji, zacza si 8 czerwca od natarcia na
pnoc z obszaru Palestyny wzdu rzeki Litani. Zwierzchnik lokalnego garnizonu wojsk
Vichy, genera Henri Dentz, poprosi Luftwaffe o wsparcie, a take o przekazanie pod jego
komend innych wiernych reimowi Vichy oddziaw z pnocnej Afryki i Francji. Niemcy
stwierdzili, e nie mog zapewni osony powietrznej, ale zezwolili francuskim oddziaom
z dziaami przeciwpancernymi na przejazd kolej przez okupowane Bakany do Salonik,
a stamtd na rejs morzem do Syrii. Jednak brytyjskie siy nawodne byy w tamtym rejonie
zbyt znaczne, a Turcja, unikajc wpltania si w europejski konflikt zbrojny, odmwia
Francuzom prawa tranzytu. Francuska Armia Lewantu wkrtce si zorientowaa, e jest
skazana na porak, ale pozostaa zdecydowana stawi twardy opr. Walki trway do 12
czerwca. Po podpisaniu porozumienia rozejmowego w Akce Syri przekazano pod zarzd
Wolnej Francji.

Brak entuzjazmu Wavella dla kampanii syryjskiej i jego pesymizm co do widokw na

powodzenie operacji Battleaxe stanowiy rdo konfliktu z brytyjskim premierem.
Zniecierpliwienie Churchilla i jego zupeny brak zrozumienia skali problemw,
zwizanych z jednoczesnym przeprowadzeniem dwch ofensyw, doprowadzay Wavella na
skraj rozpaczy. Premier, usposobiony nadto optymistycznie po dostarczeniu czogw
w wyniku operacji Tiger, zby ostrzeenia Wavella o wielkiej skutecznoci niemieckich
dzia przeciwpancernych. To wanie te armaty, a nie niemieckie czogi, niszczyy
wikszo brytyjskich wozw bojowych w Afryce. Tymczasem krlewska armia
niewybaczalnie opieszale opracowywaa bro porwnywaln z siejcym postrach
niemieckim dziaem kalibru 88 mm. Stosowane dotychczas lekkie armatki dwufuntowe byy
prawie bezuyteczne. Konserwatyzm panujcy w brytyjskim wojsku utrudnia dodatkowo
zaadaptowanie armaty przeciwlotniczej 37 mm na bro przeciwpancern.
Pitnastego czerwca operacja Battleaxe rozpocza si w podobny sposb jak
operacja Brevity. Cho Brytyjczycy odzyskali przecz Halfaja i odnieli inne sukcesy
o charakterze lokalnym, to niebawem zostali odtrceni, gdy Rommel rzuci do walki
wszystkie swoje czogi uczestniczce w obleniu Tobruku. Po trzech dniach zacitych
zmaga Brytyjczycy ponownie zostali oskrzydleni i znw musieli si wycofa na rwnin
na wybrzeu, ledwie unikajc okrenia. Wprawdzie Afrikakorps ponis oglnie wiksze
straty, niemniej jednak Brytyjczycy utracili dziewidziesit jeden czogw, gwnie
wskutek ognia dzia przeciwpancernych, a Niemcy zaledwie tuzin. Take RAF straci w tej
batalii o wiele wicej samolotw w porwnaniu z jednostkami Luftwaffe. Niemieccy
onierze znacznie przesadzali, twierdzc, e zniszczyli dwiecie brytyjskich czogw
i zwyciyli w najwikszej bitwie pancernej wszech czasw .
8

Dwudziestego pierwszego czerwca Churchill zastpi Wavella generaem Claudeem

Auchinleckiem, znanym powszechnie jako Auk. Wavell obj opuszczone przez
Auchinlecka stanowisko gwnodowodzcego w Indiach. Wkrtce potem Hitler
awansowa Rommla do rangi generaa wojsk pancernych (General der Panzertruppe), tym
samym, ku konsternacji i gbokiej niechci Haldera, zapewniajc mu jeszcze wiksz
swobod militarnych poczyna w Afryce.

Na irytacj, jak w Churchillu wzbudza Wavell, i przygnbienie dominujce

w dowdztwie brytyjskich wojsk wpyway dwa wakie czynniki. Jednym z nich bya
potrzeba agresywnych dziaa w celu podtrzymania morale ludnoci w kraju
i zapobieenia, by w Wielkiej Brytanii zapanoway nastroje ponurego zniechcenia, drugim
za zamiar wywarcia odpowiedniego wraenia na Stanach Zjednoczonych i prezydencie
Roosevelcie. Przede wszystkim jednak Churchill musia rozwia czciowo uzasadnione
domysy, e Brytyjczycy czekaj na przystpienie USA do wojny i przybycie im z ratunkiem
w trudnej sytuacji.
Ku wielkiej uldze Churchilla w listopadzie 1940 roku Roosevelt ponownie zosta
prezydentem Stanw Zjednoczonych. Brytyjskiego premiera dodatkowo podniosa na duchu
informacja o planie strategicznym, przygotowanym w tym samym miesicu przez szefa
operacji morskich amerykaskiej floty. Plan Dog, jak go nazwano, doprowadzi do
amerykasko-brytyjskich rozmw sztabowych, rozpocztych pod koniec stycznia 1941
roku. Te konsultacje, odbywajce si w Waszyngtonie pod kryptonimem ABC-1, potrway
do marca i stworzyy podstawy alianckiej strategii w chwili przystpienia Stanw
Zjednoczonych do wojny. Jako gwn zasad uzgodniono denie do pokonania
w pierwszym rzdzie Niemiec. Oznaczao to, e nawet w razie wybuchu walk z Japoni na
Pacyfiku USA miay wpierw skupi si na pobiciu nazistowskiej Rzeszy, poniewa bez
powanego zaangaowania amerykaskich si na europejskim teatrze wojny Brytyjczycy
sami nie bd mogli odnie zwycistwa. Brytyjska klska za oznaczaaby zagroenie dla
Ameryki i jej wiatowego handlu.
Roosevelt dostrzega zagroenie stwarzane przez hitlerowskie Niemcy jeszcze przed
porozumieniem monachijskim z 1938 roku. Przewidujc znaczenie lotnictwa
w nadchodzcej wojnie, szybko zainicjowa program budowy pitnastu tysicy samolotw
rocznie dla Korpusu Powietrznego Armii Stanw Zjednoczonych (United States Army Air
Corps, USAAC). Zastpca szefa sztabu armii amerykaskiej, genera George C. Marshall,
uczestniczy w naradzie, na ktrej omawiano to zagadnienie. Marshall, cho zasadniczo
popiera ten plan, zwrci prezydentowi uwag na potrzeb rozbudowy take aonie
niewielkich amerykaskich wojsk ldowych. Armia Stanw Zjednoczonych liczya przed
wojn tylko nieco ponad dwiecie tysicy onierzy i skadaa si z zaledwie dziewiciu
niepenych dywizji Niemcy miay ich a dziesiciokrotnie wicej. Na Roosevelcie
zrobio to wraenie. Niecay rok pniej popar kandydatur Marshalla na stanowisko
szefa Sztabu Si Ldowych, objte przez tego ostatniego w dniu niemieckiego uderzenia na
Polsk.
Marshall by czowiekiem skrupulatnym, wyrniajcym si wielk prawoci oraz
znakomitym organizatorem. Pod jego zwierzchnictwem armia ldowa USA miaa si
rozrosn w trakcie wojny z dwustu tysicy do omiu milionw onierzy. Zawsze mwi
Rooseveltowi to, co myla, i nie poddawa si tak atwo urokowi osobistemu prezydenta.
Najwiksze problemy nastrczao mu to, e Roosevelt czsto nie informowa go
o przebiegu rozmw i o decyzjach podejmowanych wraz z innymi mami stanu, zwaszcza
z Winstonem Churchillem .
9

Dla Churchilla relacje z Rooseveltem byy zdecydowanie najwaniejszym elementem

brytyjskiej polityki zagranicznej. Wkada mnstwo energii, wyobrani, a czasem te
ucieka si do bezwstydnych pochlebstw, aby tylko przecign Roosevelta na swoj
stron i dosta od Stanw Zjednoczonych to, czego jego wasny kraj, stojcy na skraju
bankructwa, potrzebowa najbardziej. W bardzo dugim i szczegowym licie, opatrzonym
dat 8 grudnia 1940 roku, Churchill wzywa USA do decydujcego aktu konstruktywnej
pomocy bez oficjalnego przystpowania do wojny , aby wzmocni opr stawiany przez
10

Brytyjczykw. Miao to si wiza z uyciem amerykaskich okrtw wojennych do walki

z zagroeniem ze strony U-Bootw, a take statkw handlowych o cznej wypornoci
trzech milionw ton w celu utrzymania yciodajnego dla Wielkiej Brytanii szlaku
transatlantyckiego i zrekompensowania strat we flocie transportowej sigajcych dwch
milionw BRT poniesionych przez Brytyjczykw do tej pory. Prosi rwnie o dostawy
dwch tysicy samolotw miesicznie. Na koniec pozostawiam kwesti Francji, pisa
Churchill. Zacignity przez Wielk Brytani kredyt dolarowy mia si wkrtce wyczerpa;
w istocie zamwienia ju zoone lub jeszcze negocjowane wielokrotnie przekraczay
rodki pozostajce w dyspozycji Wielkiej Brytanii. Nigdy wczeniej nikt nie napisa tak
wanego i utrzymanego w tak dostojnym tonie listu bagalnego. Mia upyn prawie
dokadnie rok, nim Stany Zjednoczone oficjalnie przystpiy do wojny.
Roosevelt otrzyma ten list, kiedy znajdowa si na pokadzie USS Tuscaloosa na
Morzu Karaibskim. Przemyliwa tre tego posania, a dzie po powrocie do USA zwoa
konferencj prasow. Siedemnastego grudnia wygosi swoj sawn, cho nader
upraszczajc ca spraw przypowiastk o czowieku, ktrego dom ponie i ktry prosi
ssiada o wypoyczenie sprztu ganiczego. W taki sposb Roosevelt nastawia
amerykask opini publiczn jeszcze przed zaprezentowaniem Kongresowi projektu
ustawy Lend-Lease. W Izbie Gmin Churchill wychwala to jako najszlachetniejszy akt
w dziejach wszystkich narodw . Ale tak naprawd rzd brytyjski by wstrznity
11

surowymi warunkami ukadu Lend-Lease. Oto Amerykanie zadali kontroli nad

wszystkimi brytyjskimi aktywami i uparli si, e nie przystpi do subsydiowania Wielkiej
Brytanii, dopki kraj ten nie zuyje caych swoich rezerw obcych walut i zotego kruszcu.
Jeden z okrtw amerykaskiej floty wojennej zosta wysany do Kapsztadu, aby zabra
stamtd ostatnie zapasy brytyjskiego zota. Brytyjskie przedsibiorstwa w Stanach
Zjednoczonych, przede wszystkim Courtaulds, Shell i Lever, miay zosta odstpione
wadzom USA po bardzo niskich cenach, a nastpnie odsprzedane z wielkim zyskiem.
Churchill wspaniaomylnie przypisywa te wszystkie zabiegi koniecznoci uciszenia przez
Roosevelta wszelkich antybrytyjsko nastawionych krytykw ukadu Lend-Lease, z ktrych
wielu wspominao o tym, e Brytyjczycy i Francuzi nie spacili wszystkich dugw
zacignitych podczas pierwszej wojny wiatowej. Generalnie Brytyjczycy nie do koca
zdawali sobie spraw z tego, jak wielu Amerykanw odnosi si do nich z niechci,
uwaajc ich za imperialistw, snobw i specjalistw w sztuce wcigania innych pastw
w swoje wojny.
Jednake Wielka Brytania bya przyparta do muru, a protesty na nic by si nie zday.
Rozalenie z powodu takich warunkw udzielenia pomocy cigno si jeszcze w latach
powojennych, choby tylko z tego powodu, e zapata czterech i p miliarda dolarw
w gotwce, uiszczona przez Brytyjczykw w zamian za dostawy broni zamwionej w 1940
roku, dopomoga w wycigniciu gospodarki Stanw Zjednoczonych z kryzysu
i rozkrceniu ekonomicznego boomu okresu wojennego. W odrnieniu od sprztu
wojskowego dostarczanego pniej, wyposaenie nabyte od Amerykanw
w rozpaczliwych dniach roku 1940 pozostawiao wiele do yczenia, ani te nie przyczynio
si w wikszym stopniu do poprawy sytuacji militarnej Brytyjczykw. Pidziesit
niszczycieli z okresu pierwszej wojny wiatowej, przekazanych we wrzeniu 1940 roku
w zamian za Brytyjskie Wyspy Dziewicze, wymagao wielu napraw przed skierowaniem
ich do suby na morzu.
Trzydziestego grudnia Roosevelt przemwi do narodu amerykaskiego przez radio
w cyklu popularnych rozwaa przy kominku, argumentujc na rzecz zawartego
porozumienia. Musimy by wielkim arsenaem demokracji, owiadczy. I tak te miao
si sta. Pnym wieczorem 8 marca 1941 roku ustawa Lend-Lease zostaa przegosowana
w amerykaskim Senacie. Nowa, asertywna polityka Roosevelta obejmowaa
wprowadzenie panamerykaskiej strefy bezpieczestwa na zachodnim Atlantyku,
zorganizowanie baz na Grenlandii i plan zastpienia brytyjskich oddziaw na Islandii, do
czego doszo ostatecznie na pocztku lipca. Brytyjskie okrty, poczynajc od uszkodzonego
lotniskowca HMS Illustrious, mogy odtd przechodzi naprawy w amerykaskich
portach, a pilotw RAF-u szkolono w bazach USAAF. Do najwaniejszych zmian naleao
to, e US Navy podja si eskortowania brytyjskich konwojw atlantyckich a po
Islandi .
12

Niemiecka dyplomacja zareagowaa na te wydarzenia, wyraajc nadziej, e Wielka

Brytania zostanie pokonana, zanim amerykaskie uzbrojenie zacznie odgrywa
powaniejsz rol, czyli, jak oceniano, w 1942 roku . Ale Hitler by zanadto zajty
13

przygotowaniami do operacji Barbarossa, eby powica wiksz uwag zacienianiu

stosunkw amerykasko-brytyjskich. W tej fazie wojny obchodzio go gwnie to, aby nie
prowokowa Amerykanw, zanim Niemcy nie pokonaj Zwizku Radzieckiego. Odrzuci
zatem dania admiraa Raedera, by zezwoli U-Bootom na operowanie na zachodnim
Atlantyku a po trzymilow stref amerykaskich akwenw przybrzenych.

Churchill stwierdzi pniej, e zagroenie stwarzane przez U-Booty byo jedyn rzecz,
ktra tak naprawd przeraaa go podczas wojny. W pewnym jej okresie rozwaa nawet
zajcie portw na poudniu neutralnej Irlandii w razie koniecznoci przy uyciu siy.
Royal Navy rozpaczliwie brakowao okrtw eskortowych do osony konwojw. Brytyjska
flota wojenna poniosa dotkliwe straty w trakcie niefortunnej interwencji w Norwegii,
a potem niszczyciele naleao trzyma w pogotowiu, aby odeprze niemieck inwazj.
W czasie masakry u wschodnich wybrzey U-Booty atakoway przybrzene transporty
morskie na Morzu Pnocnym. Stawiano te miny, tak wic o kadej jednostce kraju
neutralnego mona byo w razie potrzeby powiedzie, e wcale nie zostaa storpedowana,
lecz wesza na min.
Od jesieni 1940 roku niemiecka flota U-Bootw zacza zadawa bardzo cikie
straty alianckim konwojom. Nastpio to po zajciu baz na francuskim wybrzeu Atlantyku
i uporaniu si z problemem wadliwych zapalnikw w torpedach, ktry krzyowa dziaania
nazistowskim okrtom podwodnym w pocztkowym okresie wojny. W jednym tylko
tygodniu wrzenia U-Booty zatopiy dwadziecia siedem brytyjskich statkw o cznej
wypornoci ponad stu szedziesiciu tysicy ton. Byy to spektakularne sukcesy,
zwaywszy, jak niewiele okrtw podwodnych mieli wwczas Niemcy na morzu. W lutym
1941 roku Grossadmiral Raeder nadal dysponowa zaledwie dwudziestoma dwoma U-
Bootami przystosowanymi do dziaa oceanicznych . Pomimo licznych prb, jakie
14

kierowa pod adresem Hitlera, program budowy nowych okrtw podwodnych ustpowa
pod wzgldem znaczenia przygotowaniom do inwazji na Zwizek Radziecki.
Dowdztwo niemieckiej marynarki wojennej pocztkowo spodziewao si wiele po
swoich pancernikach kieszonkowych i krownikach pomocniczych. Ku radoci
Brytyjczykw Admiral Graf Spee zosta zatopiony opodal Montevideo, lecz najbardziej
udany dla Niemcw okaza si rajd pancernika kieszonkowego Admiral Scheer. Podczas
trwajcego sto szedziesit jeden dni rejsu po Atlantyku i Oceanie Indyjskim jednostka ta
zniszczya siedemnacie alianckich statkw. Jednak niebawem stao si jasne, e U-Booty
s duo tasze i skuteczniejsze od pancernikw i innych nawodnych jednostek, ktre
zatopiy statki przeciwnika o cznej wypornoci zaledwie pidziesit siedem tysicy ton.
Najlepszy z dowdcw U-Bootw, Otto Kretschmer, posa na dno trzydzieci siedem
alianckich okrtw o tonau dwukrotnie przekraczajcym oglny tona ofiar Admirala
Scheera . Siy eskortowe Royal Navy zwikszyy si dopiero po zmodernizowaniu
15

pidziesiciu starych niszczycieli przekazanych przez Amerykanw i po wodowaniu

w brytyjskich stoczniach pierwszych korwet.
Admira Karl Dnitz, dowdca flotylli U-Bootw w skadzie Kriegsmarine,
upatrywa sw misj w wojnie z tonaem: jego okrty podwodne musiay zatapia
wicej statkw, anieli Brytyjczycy mogli zwodowa. W poowie padziernika 1940 roku
Dnitz wprowadzi taktyk wilczych stad, polegajc na koncentrowaniu zgrupowania
kilkunastu U-Bootw w pobliu wypatrzonego konwoju i atakowaniu go noc. uny ognia
na poncych storpedowanych statkach owietlay sylwetki pozostaych. Pierwsze z takich
wilczych stad zaatakowao konwj SC-7 i zatopio siedem jednostek. Zaraz potem
Gnther Prien, ten sam kapitan U-Boota, ktry posa na dno HMS Royal Oak w Scapa
Flow, poprowadzi grup okrtw podwodnych do ataku na konwj HX-79, pyncy
z Halifaxu w Kanadzie. Cztery U-Booty zatopiy wtedy dwanacie z czterdziestu
dziewiciu statkw. W lutym 1941 roku straty alianckiej floty handlowej znowu bardzo
wzrosy. Dopiero w marcu okrty eskortowe Royal Navy odegray si nieco na
nieprzyjacielu, zatapiajc trzy U-Booty, w tym U-47 pod dowdztwem Priena, i biorc do
niewoli zaog U-99 wraz z jej kapitanem Ottonem Kretschmerem.
Wprowadzenie dalekomorskich okrtw podwodnych typu IX wkrtce sprawio, e
alianckie straty zaczy ponownie wzrasta a do lata, kiedy Brytyjczykom udao si
odczytywa niemieckie meldunki szyfrowane za pomoc Enigmy, a we wrzeniu
eskortowce US Navy rozpoczy osanianie konwojw na zachodnim Atlantyku.
Dekodowanie przechwyconych meldunkw nieprzyjaciela przez orodek w Bletchley Park
w tym stadium dziaa wojennych czsto jeszcze nie skutkowao bezporednio zatapianiem
U-Bootw, niemniej jednak wielce pomagao planistom w wytyczaniu unikowych
szlakw, co oznaczao kierowanie konwojw z dala od koncentrujcych si wilczych
stad. Ponadto dziki swoim kryptologom brytyjski wywiad morski i dowdztwo lotnictwa
morskiego uzyskay jasny wgld w procedury zaopatrywania okrtw podwodnych na
morzu i dziaania bojowe Kriegsmarine.
Bitwa o Atlantyk sprowadzaa si do dugich okresw monotonii, podszytych
nieustannym strachem. Na miano najdzielniejszych z dzielnych zasuyy zaogi tankowcw,
marynarze ci wiedzieli bowiem, e pyn na wielkich bombach zapalajcych. Wszyscy na
tych statkach, od kapitanw po majtkw, pewnie stale si zastanawiali, czy nie zostali
wytropieni przez U-Booty i czy nie zostan wyrwani ze snu na kojach przez wstrzs
spowodowany wybuchem torpedy. Tylko bardzo za pogoda i wzburzone morze zdaway
si nieco zmniejsza zagroenie.
Przemoczeni i zmarznici w kurtkach i kapeluszach przeciwdeszczowych rzadko mieli
okazj przesuszy ubrania. Wachtowych pieky oczy od wpatrywania si w szare wody
w beznadziejnych prbach dostrzeenia peryskopu. Pokrzepiali si tylko kubkami gorcego
kakao i kanapkami z woowin konserwow. Na okrtach eskortowych, gwnie
niszczycielach i korwetach, powiata monitorw radarw, grzechot azdyku czy echo
16

sonaru wzbudzay hipnotyzujc, ale i siejc groz fascynacj. Psychologiczne napicie

odczuwane przez marynarzy statkw handlowych byo jeszcze silniejsze, gdy ci nie mogli
si czynnie broni. Kady wiedzia, e jeli konwj zostanie zaatakowany przez grup U-
Bootw, to po storpedowaniu statku trzeba skaka do oleistej wody, a szanse na
wyowienie z morza bd bardzo niewielkie. Okrt czy statek, ktry zatrzymywa si, by
zabra rozbitkw, stanowi akomy cel dla innych U-Bootw. Ulga zwizana z dotarciem
do ujcia Mersey czy Clyde w Wielkiej Brytanii po rejsie powrotnym od razu zmieniaa
atmosfer panujc na pokadzie.
Zaogi U-Bootw znosiy jeszcze wiksze niewygody. W ciasnych przegrodach byo
duszno i wilgotno od skraplajcej si pary, a powietrze na okrcie zatruwa odr mokrej
odziey i niemytych cia. Ale w tej fazie wojny morale niemieckich marynarzy byo na og
dobre, gdy osigali znaczne sukcesy, a Brytyjczycy dopiero wprowadzali skuteczne rodki
defensywne. Przez wikszo czasu U-Booty pyny w wynurzeniu, co umoliwiao
rozwijanie wikszej prdkoci i redukowao zuycie paliwa. Najwiksze zagroenie
stwarzay alianckie odzie latajce. Natychmiast po zauwaeniu samolotu rozlega si
ostrzegawczy dwik klaksonu, a U-Boot przystpowa do przewiczonego alarmowego
zanurzenia. Jednak dopki na samolotach nie zainstalowano radarw, szanse dostrzeenia
U-Boota przez lotnikw byy do nike.
W kwietniu 1941 roku straty alianckiej floty handlowej signy szeciuset
osiemdziesiciu omiu tysicy ton, niemniej zachodziy pewne pocieszajce zmiany.
Zwikszya si strefa objta oson lotnicz, cho grenlandzka luka, czyli znaczne
akweny rodkowej czci pnocnego Atlantyku, nadal pozostawaa poza zasigiem
kanadyjskich si powietrznych i lotnictwa morskiego RAF-u. Opodal wybrzey Norwegii
zdobyto uzbrojony niemiecki traowiec wraz z ksig kodw i dwiema maszynami
szyfrujcymi Enigma z ustawieniami z poprzedniego miesica. Z kolei 9 maja HMS
Bulldog zmusi do wynurzenia U-110. Na pokadzie tego okrtu podwodnego
uzbrojonemu oddziaowi marynarzy udao si zdoby ksigi kodw i Enigm, zanim
Niemcy zdoali je zniszczy. Na innych opanowanych jednostkach niemieckich statku
meteorologicznym i transportowcu take znaleziono cenne upy. Ale kiedy alianckie
konwoje zaczy si wymyka U-Bootom, a nastpnie gdy trzy niemieckie okrty podwodne
wpady w zastawion na nie puapk w pobliu Wysp Zielonego Przyldka, Dnitz nabra
podejrze, e doszo do zamania szyfrw Kriegsmarine. Enigm poddano dodatkowym
zabezpieczeniom.
W sumie w rok okaza si bardzo trudny dla Royal Navy. Gdy na Morzu
rdziemnym narastay straty podczas bitwy o Kret, wielki krownik liniowy HMS
Hood uleg zniszczeniu w wyniku eksplozji, trafiony pociskiem wystrzelonym 24 maja
z pokadu Bismarcka w trakcie starcia w Cieninie Duskiej midzy Grenlandi
a Islandi. Admira Gnther Ltjens wypyn wczeniej na pokadzie Bismarcka
z Batyku w towarzystwie cikiego krownika Prinz Eugen. Utrata Hooda wywoaa
w Londynie wstrzs. Brytyjczycy zapaali dz odwetu. Ponad sto okrtw wojennych
wzio udzia w pocigu za Bismarckiem, w tym pancerniki HMS King George V
i Rodney oraz lotniskowiec Ark Royal.
Tropicy niemieckiego giganta krownik HMS Suffolk przejciowo zgubi
Bismarcka, ale 26 maja, kiedy brytyjskiej eskadrze nawodnej koczyo si paliwo,
pancernik ten zosta dostrzeony przez zaog odzi latajcej Catalina. Nazajutrz, przy
zej pogodzie, wystartoway z pokadu lotniskowca Ark Royal samoloty torpedowe typu
Swordfish. Dwie torpedy uszkodziy ster Bismarcka, gdy pancernik wzi kurs powrotny
do Brestu; od tej chwili ten wielki niemiecki okrt liniowy mg tylko pywa w kko.
Dziki temu King George V i Rodney, eskortowane przez 4. flotyll niszczycieli, miay
czas na wstrzelenie si w w ruchomy cel z potnych dzia artylerii gwnej. Ostatni
meldunek admiraa Ltjensa brzmia: Okrt utraci zdolno manewrow. Podejmujemy
walk do ostatniego pocisku. Heil Hitler!. Krownik HMS Dorsetshire otrzyma
zadanie dobicia pancernika torpedami. Ltjens, ktry nakaza zatopienie swojego okrtu,
zgin wraz z 2200 niemieckimi marynarzami. Z morza wyowiono tylko stu pitnastu
ocalaych Niemcw.

1 Na temat niechci Hitlera do generaa porucznika von Funcka zob. genera Walter Warlimont, ETHINT 1.
2 W kwestii bombardowania Bengazi zob. A. von Tay sen, Tobruk 1941. Der Kampf in Nordafrika, Freiburg 1976, cy t. za: M. Kitchen, Rommels Desert War. Waging World War II in North Africa, 19411943,
Cambridge 2009, s. 54.
3 M. Kitchen, Rommels Desert War, op. cit., s. 17.
4 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 2: Od planw inwazji na Angli do pocztku kampanii na Wschodzie (1.7.194021.6.1941), tum. W.
Kozaczuk, Warszawa 1973, s. 451452.
5 Ibidem, s. 452 (23 kwietnia 1941 r.).
6 Ibidem.
7 Richthofen KTB, 19 maja 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 100.
8 Starszy szeregowy Wolfgang H., 15. Dy wizja Pancerna, 21 czerwca 1941 r., BfZ-SS 17 338.
9 Wicej na temat Roosevelta i Marshalla zob. A. Roberts, Masters and Commanders. How Roosevelt, Churchill, Marshall and Alanbrooke Won the War in the West, London 2008, s. 2434.
10 Churchill do Roosevelta, cy t. za: W.S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t. 2: Ich najwspanialsza chwila, tum. K. Mostowska, Gdask 1995, s. 512.
11 Ibidem, s. 519.
12 Amery kaskie warunki pomocy sojusznikom w ramach ukadu Lend-Lease zob. M. Hastings, Finest Years. Churchill as Warlord, 194045, London 2009, s. 171174.
13 O niemieckiej reakcji na zawarcie ukadu Lend-Lease: DGFP, seria D, t. XII, nr 146, 10 marca 1941 r., s. 258259.
14 GSWW, t. II, s. 343.
15 Ibidem, s. 353.
16 Rodzaj hy drolokatora do wy kry wania okrtw podwodny ch; prototy p sonaru. Jego nazwa wy wodzi si od angielskiego akronimu ASDIC (przy p. tum.).
 ROZDZIA 12

Barbarossa
kwieciewrzesie 1941

Wiosn 1941 roku, gdy inwazja wojsk Hitlera na Jugosawi zakoczya si szybkim
zwycistwem Wehrmachtu, Stalin postanowi dziaa ostronie. Trzynastego kwietnia
Zwizek Radziecki podpisa na pi lat porozumienie o neutralnoci z Japoni, uznajc
marionetkowe pastwo Mandukuo. Urzeczywistniy si obawy, ywione przez Chiang
Kai-sheka ju od chwili sygnowania paktu Ribbentrop-Mootow. W roku 1940 Chiang
stara si prowadzi podwjn gr, sondujc moliwo zawarcia pokoju z Japoni.
Liczy, e skoni w ten sposb Zwizek Radziecki do zwikszenia znacznie zredukowanej
pomocy dla Chin, a tym samym pokrzyuje pojednanie Moskwy z Tokio. Ale Chiang
wiedzia rwnie, e faktyczne porozumienie z Japoczykami oznaczaoby oddanie
przywdztwa nad chiskimi masami w rce Mao i komunistw, poniewa zostaoby uznane
za straszliw, tchrzliw zdrad.
Po podpisaniu przez Japoni paktu trjstronnego we wrzeniu 1940 roku Chiang,
podobnie jak Stalin, poj, e wzroso prawdopodobiestwo wojny Japoczykw
z Ameryk, a taka perspektywa dodawaa mu otuchy. Ocalenie Chin zaleao teraz od
Stanw Zjednoczonych, mimo i Chiang wyczuwa, e ZSRR take ostatecznie znajdzie si
w antyfaszystowskiej koalicji. wiat, jak przewidywa, mia si niebawem podzieli na
wyrane obozy. Trwajce zawie rozgrywki winny si wreszcie przeobrazi w walk
dwch wrogich sojuszy .
1

Wadze radzieckie i japoskie nienawidziy si wzajemnie, ale chciay zapewni

sobie bezpieczestwo na zapleczu. W kwietniu 1941 roku, po podpisaniu sowiecko-
japoskiego paktu o neutralnoci, Stalin zjawi si na kolejowym Dworcu Jarosawskim
w Moskwie, eby osobicie poegna japoskiego ministra spraw zagranicznych Ysukego
Matsuok, ktry jeszcze nie wytrzewia po gocinnym i suto zakrapianym przyjciu,
zgotowanym mu przez radzieckiego przywdc . W tumie na peronie Stalin nagle zauway
2

pukownika Hansa Krebsa, niemieckiego attach wojskowego (ktry w 1945 roku mia
zosta ostatnim szefem Sztabu Generalnego wojsk ldowych Rzeszy). Ku zdumieniu
Niemca Stalin poklepa go po plecach i powiedzia: Musimy pozosta przyjacimi,
cokolwiek si wydarzy . Do tych dobrodusznych sw sowieckiego dyktatora jako nie
3

pasoway jego podenerwowanie i niezdrowy wygld. Jestem o tym przekonany odpar

Krebs, otrzsnwszy si z zaskoczenia. Najwyraniej nie mg uwierzy, e Stalin jeszcze
nie odgad, i Niemcy szykuj si do uderzenia na ZSRR.
 Hitler by w tym czasie bardzo pewny siebie. Postanowi zlekceway dawne
ostrzeenia Bismarcka, odradzajcego najedanie Rosji, oraz znane niebezpieczestwa
wojny na dwa fronty. Uznawa swoj ywion od dawna ambicj zniszczenia
ydobolszewizmu za najpewniejsz metod narzucenia Wielkiej Brytanii warunkw
pokojowych. Po rozbiciu Zwizku Radzieckiego przez Niemcy Japonia bdzie moga
zwiza militarnie Stany Zjednoczone na Oceanii, z dala od Europy. A jednak gwnym
celem nazistowskich przywdcw byo zapewnienie Rzeszy sowieckiej ropy naftowej
i ywnoci, co, ich zdaniem, uczynioby z Niemiec potg nie do pokonania. Opracowany
przez sekretarza stanu Herberta Backego plan godowy przewidywa, e zawadnicie
przez Wehrmacht sowieck produkcj spoywcz doprowadzi na wschodzie do mierci
trzydziestu milionw ludzi, gwnie w duych miastach .
4

Hitler, Gring i Himmler z entuzjazmem podchwycili nieludzkie plany Backego.

Wydaway si zarwno radykalnym rozwizaniem narastajcych w Niemczech problemw
aprowizacyjnych, jak i wan broni w ideologicznej wojnie ze Sowianami
i ydobolszewizmem. Wehrmacht te nie oponowa. Dziki wyywieniu trzech milionw
onierzy i szeciuset tysicy koni zasobami z podbitych ziem wschodnich odpadoby
mnstwo trudnoci z zaopatrywaniem wojsk na rozlegych terenach, gdzie nie byo
rozwinitej sieci kolejowej. Najwyraniej zgodnie ze wspomnianymi wytycznymi
przewidywano te systematyczne zagodzenie wzitych do niewoli radzieckich onierzy.
Tym samym Wehrmacht jeszcze przed inwazj na ZSRR przystpi do realizacji
ludobjczych planw wojennych.
Czwartego maja 1941 roku Hitler, ze swoim zastpc w partii Rudolfem Hessem
i marszakiem Rzeszy Gringiem u boku, wygosi przemwienie w Reichstagu.
Owiadczy, e pastwo narodowosocjalistyczne przetrwa tysic lat. Sze dni pniej
Hess, nie uprzedzajc nikogo w Berlinie, wylecia samolotem typu Messerschmitt Bf 110.
Podczas ksiycowej nocy przelecia do Szkocji, nad ktr wyskoczy ze spadochronem,
przy ldowaniu amic sobie nog w kostce. Uleg podszeptom astrologw, ci bowiem
przekonali go wczeniej, e uda mu si doprowadzi do zawarcia pokoju z Wielk
Brytani. Cho Hess by nieco nienormalny, to jednak podobnie jak Ribbentrop wyczuwa,
e inwazja na Zwizek Radziecki moe si zakoczy katastrof. Jego podjta na wasn
rk misja pokojowa bya jednak z gry skazana na niesawne fiasko.
Lot Hessa zbieg si w czasie z jednym z najciszych niemieckich nalotw
bombowych na Angli. Luftwaffe, take korzystajc owej nocy z blasku ksiyca w peni,
zaatakowaa Hull i Londyn, uszkadzajc opactwo westminsterskie, siedzib Izby Gmin,
Muzeum Brytyjskie, liczne szpitale, londyskie City, Tower oraz doki. Bomby zapalajce
wywoay ponad dwa tysice rozlegych poarw. Po tym nalocie czna liczba zabitych
w czasie Blitzu cywilw w Wielkiej Brytanii wzrosa do czterdziestu tysicy, a liczba
ciko rannych do czterdziestu szeciu tysicy.
Dziwaczna eskapada Hessa wzbudzia zakopotanie w Londynie, konsternacj
w Niemczech i gbokie, podszyte nieufnoci zaniepokojenie w Moskwie. Brytyjskie
wadze postpoway do nieudolnie w trakcie tego epizodu. Naleao od razu ogosi, e
Hitler wystpi z propozycjami pokojowymi, i niezwocznie je odrzuci. Tymczasem Stalin
nabra przewiadczenia, e samolot Hessa cigny do Szkocji brytyjskie tajne suby
(SIS). Stalin od dawna podejrzewa, e Churchill prbuje skoni Hitlera do zaatakowania
Zwizku Radzieckiego. W tym czasie gowi si, czy znany z antybolszewizmu Churchill
nie spiskuje przypadkiem z Niemcami. Stalin ju wczeniej zbywa wszelkie nadchodzce
z Wielkiej Brytanii ostrzeenia o niemieckich przygotowaniach do uderzenia na ZSRR jako
angielsk prowokacj. Z irytacj odrzuca nawet szczegowe informacje tego rodzaju
otrzymywane od wasnych sub wywiadowczych, nierzadko argumentujc, e radzieccy
agenci za granic ulegaj obcym wpywom.
Stalin wci wierzy w zapewnienia Hitlera, zoone w licie na pocztku roku, e
niemieckie wojska s przerzucane na wschd wycznie po to, aby wyprowadzi je poza
zasig brytyjskich bombowcw. Genera porucznik Filip Golikow, niedowiadczony szef
Gwnego Zarzdu Wywiadowczego (Gawnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije, GRU),
take by przekonany, i Hitler nie zaatakuje Zwizku Radzieckiego, zanim nie pobije
Wielkiej Brytanii. Golikow nie przekazywa adnych informacji o niemieckich
zamierzeniach, uzyskiwanych przez GRU, ukowowi, szefowi sowieckiego Sztabu
Generalnego, ani Timoszence, ktry zastpi Woroszyowa na stanowisku komisarza
obrony. A jednak obaj wiedzieli o koncentracji si Wehrmachtu i opracowali dorany plan,
opatrzony dat 15 maja, dotyczcy uprzedzajcego uderzenia w celu pokrzyowania
niemieckich przygotowa. Ponadto Stalin na wszelki wypadek wyrazi zgod na czciow
mobilizacj, w ramach ktrej powoano pod bro osiemset tysicy rezerwistw
i rozmieszczono na zachodnich granicach Zwizku Radzieckiego prawie trzydzieci
dywizji .
5

Niektrzy historycy rewizjonici usiuj przekonywa, e wszystko to wizao si

z realnym planem zaatakowania Niemiec, w ten sposb prbujc poniekd uzasadni
inwazj Hitlera na ZSRR. Ale latem 1941 roku Armia Czerwona po prostu nie bya
w stanie przeprowadzi wielkiej ofensywy, a w kadym razie Hitler podj decyzj
o uderzeniu na wschodzie znacznie wczeniej. Z drugiej strony nie mona wykluczy, e
Stalin, bardzo zaniepokojony szybk klsk Francji, rozwaa dokonanie prewencyjnego
uderzenia zim 1941 roku lub, co bardziej prawdopodobne, w roku 1942, po naleytym
przeszkoleniu i wyekwipowaniu Armii Czerwonej.
Nadchodziy coraz to nowe dane potwierdzajce niebezpieczestwo niemieckiej
inwazji. Stalin odrzuca raporty Richarda Sorgego z niemieckiej ambasady w Tokio
swojego najlepszego agenta. W Berlinie radziecki attach wojskowy ustali, e wzdu
granicy z ZSRR rozmieszczono sto czterdzieci niemieckich dywizji. Sowiecka ambasada
w Rzeszy wesza nawet w posiadanie prbnego wydania sowniczka jzyka rosyjskiego,
ktry mia zosta wydany onierzom, aby ci umieli wypowiedzie po rosyjsku nastpujce
zwroty: Rce do gry!, Jeste komunist?, Stj, bo strzelam! albo Gdzie naczelnik
kochozu?.
Najbardziej zdumiewajce, e Sowietw ostrzeg niemiecki ambasador w Moskwie,
graf Friedrich von der Schulenburg, antynazista, pniej stracony za wspudzia w spisku
i zamachu na Hitlera dokonanym 20 lipca 1944 roku. Stalin, kiedy mu o tym doniesiono,
z niedowierzaniem wykrzykn: Dezinformacja osigna teraz szczebel ambasad! . 6

Wbrew oczywistym faktom radziecki przywdca wmawia sobie, e Niemcy po prostu

wywieraj na presj, chcc go zmusi do podpisania nowego paktu.
Paradoksalnie szczero Schulenburga bya w istocie odstpstwem od przebiegej,
zwodniczej gry niemieckiej dyplomacji. Nawet pogardzany Ribbentrop chytrze
wykorzystywa podejrzliwo Stalina w stosunku do Churchilla, wobec czego brytyjskie
ostrzeenia o zbliajcej si agresji na ZSRR wywoay u radzieckiego dyktatora reakcj
przeciwn do zamierzonej. Wczeniej Stalina poinformowano take o alianckich planach
zbombardowania pl naftowych w Baku podczas wojny z Finlandi. Z kolei sowiecka
okupacja Besarabii w czerwcu 1940 roku, uznana przez krla Karola pod wpywem
perswazji Ribbentropa, w istocie pchna Rumuni wprost w cyniczne objcia Hitlera.
Stalin kontynuowa ugaskiwanie Hitlera, znacznie zwikszajc dostawy zboa, paliw,
baweny, rud metali oraz nabywanego w Azji Poudniowo-Wschodniej kauczuku ze
Zwizku Radzieckiego do Niemiec, ktre to surowce napdzay gospodark Rzeszy
pomimo brytyjskiej blokady. W okresie obowizywania paktu Ribbentrop-Mootow
Zwizek Radziecki zaopatrzy Niemcy w dwadziecia sze tysicy ton chromu, sto
czterdzieci tysicy ton manganu i ponad dwa miliony ton ropy naftowej. I to pomimo
otrzymania ponad osiemdziesiciu a przypuszczalnie nawet ponad setki jasnych
przestrg o zbliajcym si terminie niemieckiej inwazji, Stalin sprawia wraenie
bardziej zatroskanego problemem bezpieczestwa na naszych pnocno-zachodnich
granicach, to jest w krajach batyckich. Noc 14 czerwca, na tydzie przed niemieck
agresj, szedziesit tysicy Estoczykw, trzydzieci cztery tysice otyszy i trzydzieci
osiem tysicy Litwinw zapdzono do bydlcych wagonw i wywieziono do obozw
w gbi Zwizku Radzieckiego . Stalin nie da si przekona, nawet gdy w trakcie
7

ostatniego tygodnia przed inwazj niemieckie statki pospiesznie wypyny z radzieckich

portw i ewakuowano personel ambasady Rzeszy.

To wojna na wyniszczenie oznajmi Hitler szefostwu Wehrmachtu 30 marca. Dowdcy

musz wymaga od siebie ofiarnoci, aby mc przezwycia wahania . Wyszych rang
8

oficerw niemieckich niepokoi jedynie wpyw takich zarzdze na dyscyplin w wojsku.

Ich wasne instynktowne nastawienie antysowiaskie, antykomunistyczne i antysemickie
szo w parze z nazistowsk ideologi, mimo e wielu z nich nie przepadao za NSDAP
i jej funkcjonariuszami. Gd, jak owiadczono kadrze oficerskiej Wehrmachtu, bdzie
broni w tej wojnie i dojdzie do zagodzenia na mier okoo trzydziestu milionw
radzieckich obywateli. To doprowadzi do zdziesitkowania populacji na wschodzie,
a pozostawi przy yciu tylko niewolnikw w skolonizowanych przez Niemcy rajskich
ogrodach. Hitlerowskie marzenia o Lebensraum wreszcie wydaway si bliski spenienia.
Szstego czerwca Wehrmachtowi wydano niesawny rozkaz o komisarzach,
oznaczajcy jawne zamanie midzynarodowych zasad prowadzenia wojny. Zgodnie z nim
i z innymi instrukcjami wymagano, aby radzieckich politrukw (komisarzy politycznych),
osobnikw z legitymacjami partyjnymi, sabotaystw i ydw pci mskiej likwidowa
jako partyzantw.
W nocy 20 czerwca OKW rozesao haso Dortmund. W dzienniku wojennym OKW
zapisano: Tak wic rozpoczcie ataku zostao nieodwoalnie ustalone na 22 czerwca.
Rozkaz ten naley przekaza do wszystkich grup armii . Hitler, szykujc si na t wielk
9

chwil, czyni przygotowania do wyjazdu do swej nowej kwatery gwnej pod Ktrzynem,
znanej jako Wolfsschanze, czyli Wilczy Szaniec. By przekonany o tym, e Armia
Czerwona zostanie szybko pokonana, a cay radziecki system si zawali. Musimy tylko
kopn w drzwi, a caa ta zmurszaa budowla legnie w gruzach, powiedzia dowdztwu
swoich wojsk.
Bardziej dalekowzroczni oficerowie niemieccy na wschodniej granicy ywili po
cichu wtpliwoci co do tego. Niektrzy czytali na nowo spisan przez generaa Armanda
de Caulaincourta relacj z marszu wojsk Napoleona na Moskw i ze straszliwego odwrotu.
Starsi oficerowie i onierze, ktrzy walczyli na obszarach rosyjskich w latach pierwszej
wojny wiatowej, rwnie odczuwali niepokj. Jednake seria triumfalnych podbojw
dokonanych przez Wehrmacht w Polsce, Skandynawii, Niderlandach, we Francji i na
Bakanach upewnia wikszo Niemcw, e ich armia jest niepokonana. Oficerowie
mwili podwadnym, i s w przededniu najwikszej ofensywy w dziejach . 10

W antybolszewickiej krucjacie miay wzi udzia prawie trzy miliony niemieckich

onierzy, ktrych niebawem wesprze miay wojska Finlandii, Rumunii i Wgier, a nieco
pniej take woskie.
 Operacja Barbarossa (czerwiecwrzesie 1941)

W brzozowych i jodowych lasach, w ktrych rozmieszczono zamaskowane parki

motorowe, namioty sztabw i oddziaw cznoci oraz jednostki bojowe odbyway si
odprawy. Liczni oficerowie zapewniali onierzy, e rozbicie Armii Czerwonej zajmie
tylko trzy do czterech tygodni. Wczesnym rankiem pisa onierz jednej z dywizji
grskich wyruszylimy, Bogu dziki, na naszego miertelnego wroga, bolszewizm. Mnie
samemu naprawd spad kamie z serca. Wreszcie skoczya si ta niepewno i kady
wie, gdzie jest. Jestem peen dobrych myli. (...) I wierz, e jeli uda nam si zdoby
wszystkie te ziemie i surowce a po Ural, wtedy Europa sama si wyywi, a wojna na
morzach moe sobie trwa bez koca . Pewien podoficer oddziaw cznoci z Dywizji
11

SS Das Reich by jeszcze bardziej pewny siebie: Jestem przekonany, e zniszczenie

Rosji nie potrwa duej ni rozbicie Francji, i sprawdzi si moje przypuszczenie, e
w sierpniu dostan urlop .
12

Okoo pnocy w przeddzie najduszego dnia roku pierwsze jednostki przemieciy

si na wysunite pozycje, a ostatnie radzieckie pocigi towarowe mijay je w drodze do
Niemiec. Nad ciemnymi sylwetkami czogw w szyku bojowym unosiy si kby spalin po
uruchomieniu silnikw. Puki artyleryjskie odrzuciy z dzia siatki maskujce, za armaty
i haubice przeholowano na stanowiska w pobliu ukrytych skadw amunicji. Wzdu
zachodniego brzegu Bugu cikie gumowe pontony szturmowe przecignito na bagniste
brzegi, a niemieccy onierze porozumiewali si szeptem, aby ich gosy nie dobiegy nad
wod do stanowisk pododdziaw stray granicznej NKWD. Naprzeciwko wielkiej
twierdzy w Brzeciu na drogach rozsypano piasek, tumicy odgosy wojskowych butw.
By chodny, pogodny poranek, a na kach zalegaa rosa. onierze instynktownie myleli
o swoich dzieciach i onach lub ukochanych i rodzicach, picych w Niemczech i zupenie
niewiadomych rozpoczynajcej si wielkiej kampanii.

Wieczorem 21 czerwca Stalin na Kremlu stawa si coraz bardziej niespokojny. Zastpca

szefa NKWD wanie zameldowa, e poprzedniego dnia odnotowano co najmniej
trzydzieci dziewi przypadkw naruszenia granic ZSRR przez [niemieckie] samoloty . 13

Dowiedziawszy si o pewnym niemieckim dezerterze, byym komunicie, ktry przeszed

przez granic, aby ostrzec Sowietw przed atakiem, Stalin bezzwocznie poleci
rozstrzela go za sianie dezinformacji. Ustpi coraz powaniej zdesperowanym
dowdcom Armii Czerwonej tylko w kwestii ogoszenia stanu alarmowego w bateriach
przeciwlotniczych wok Moskwy i wydania rozkazu dowdcom okrgw nadgranicznych,
by mieli si na bacznoci, ale nie odpowiadali ogniem na ostrza przeciwnika. Stalin
uczepi si myli, e szykowany atak to nie sprawka Hitlera, tylko prowokacja niemieckiej
generalicji.
Tej nocy dyktator wyjtkowo wczeniej pooy si spa w swojej podmoskiewskiej
daczy. ukow zatelefonowa tam o 4.45 i nalega, aby obudzi Stalina. Napyway
meldunki o niemieckim nalocie bombowym na radzieck baz morsk w Sewastopolu
i o innych atakach. Stalin milcza duszy czas, dyszc tylko ciko do suchawki, a potem
poleci ukowowi, aby sowiecka artyleria nie odpowiadaa ogniem. Niebawem mia
zwoa posiedzenie biura politycznego.
Kiedy czonkowie biura politycznego zebrali si na Kremlu o 5.45, Stalin nadal nie
chcia uwierzy, e Hitler wie cokolwiek o tej napaci. Kaza Mootowowi wezwa
Schulenburga, a w poinformowa go o tym, e Niemcy znajduj si w stanie wojny ze
Zwizkiem Radzieckim. Schulenburg ostrzega wczeniej radzieckie kierownictwo, wic
teraz by zaskoczony zdumieniem wywoanym przez to owiadczenie. Wstrznity
Mootow przekaza t wie Stalinowi. Na posiedzeniu politbiura zapada przytaczajca
cisza.

We wczesnych godzinach porannych 22 czerwca wzdu caego pasa granicznego we

wschodniej Europie dziesitki tysicy niemieckich oficerw sprawdzao godzin na
tarczach zsynchronizowanych zegarkw, podwietlajc je przesonitymi latarkami.
O ustalonej porze posyszeli za sob odgosy silnikw lotniczych. Wyczekujcy onierze
spojrzeli na nocne niebo na przelatujce ponad nimi zmasowane eskadry Luftwaffe, lecce
w stron przebyskw witu na rozlegym wschodzie horyzontu.
O 3.15 czasu rodkowoeuropejskiego (rnicego si od czasu moskiewskiego
o godzin) rozpoczo si intensywne przygotowanie artyleryjskie. Zaraz po nim tego
pierwszego dnia wojny niemiecko-radzieckiej formacje Wehrmachtu bez trudu przeamay
umocnienia nadgraniczne na tysicomiusetkilometrowym froncie. Zabijano czonkw
sowieckiej stray granicznej, zaskoczonych w bielinie, a rodziny wartownikw giny
w koszarach ostrzeliwanych przez artyleri. W trakcie tego poranka zapisano
w dzienniku wojennym OKW nasila si wraenie, e udao si zaskoczy nieprzyjaciela
we wszystkich sektorach . Sztaby kolejnych niemieckich armii donosiy o przechwyceniu
14

nienaruszonych mostw na poszczeglnych odcinkach frontu. Ju po kilku godzinach

pancerne czowki zajy radzieckie skady z zaopatrzeniem.
Armia Czerwona bya niemal zupenie nieprzygotowana do stawienia oporu.
W miesicach poprzedzajcych niemieck inwazj radzieckie przywdztwo przesuno
jednostki z Linii Stalina za star granic z Polsk na wysunite pozycje wzdu nowej
granicy, wytyczonej na mocy ukadu Ribbentrop-Mootow. Pomimo energicznych stara
ukowa nie uczyniono wiele, by umocni te pozycje. Mniej ni poowa bunkrw zostaa
zaopatrzona w bro cik. Pukom artyleryjskim brakowao cignikw, odesanych do
pomocy przy niwach. Z kolei zaskoczone na ziemi radzieckie lotnictwo, ktrego samoloty
stay ustawione w rzdach, stanowio atwy cel dla Luftwaffe, przeprowadzajcej
uprzedzajce uderzenie na szedziesit sze lotnisk. Pierwszego dnia agresji zniszczeniu
ulego okoo tysica omiuset sowieckich myliwcw i bombowcw, z tego wikszo na
ziemi. Luftwaffe stracia zaledwie trzydzieci pi maszyn.
Nawet po byskawicznych kampaniach Hitlera w Polsce i we Francji radziecki plan
obrony przewidywa, e Niemcy bd potrzebowali dziesiciu do pitnastu dni na
wprowadzenie do walki swoich gwnych si. Tymczasem inercja Stalina i bezwzgldno
Wehrmachtu nie day Sowietom czasu na przegrupowanie. onierze ze specjalnego 800.
Puku Szkolnego Brandenburg przeniknli na tyy radzieckich pozycji jeszcze przed
atakiem albo zrzuceni ze spadochronami opanowywali mosty i przecinali poczenia
telefoniczne. Na poudniu ukraiscy nacjonalici wywoywali chaos i nakaniali ludno do
zbrojnego powstania przeciw wadzy radzieckiej. W rezultacie sowieccy dowdcy nie
mieli pojcia, co si dzieje, nie mogc samodzielnie wydawa rozkazw ani porozumie
si ze zwierzchnikami.
Znad granicy Prus Wschodnich Grupa Armii Pnoc feldmarszaka Wilhelma von
Leeba wkroczya do krajw nadbatyckich i maszerowaa na Leningrad. Szybkim postpom
w trakcie tego natarcia bardzo dopomogli komandosi z jednostki Brandenburg
w oliwkowych radzieckich mundurach, ktrzy 26 czerwca uchwycili przeprawy, w tym
mosty kolejowe, na Dwinie. Pidziesity szsty Korpus Pancerny generaa porucznika
von Mansteina, posuwajcy si naprzd w tempie prawie osiemdziesiciu kilometrw na
dob, znalaz si w poowie drogi do wyznaczonego celu ju po piciu dniach. To
brawurowe natarcie napisa pniej byo spenieniem marze dowdcy wojsk
pancernych .
15

Na pnoc od bagien Prypeci Grupa Armii rodek dowodzona przez feldmarszaka

Fedora von Bocka wkroczya szybko na Biaoru, ju wkrtce toczc wielk bitw
z okronymi wojskami radzieckimi pod Miskiem, w ktrej gwn rol odegray grupy
(armie) pancerne Guderiana i generaa pukownika Hermanna Hotha. Niemcy natrafili na
zaarty opr jedynie w wielkiej granicznej twierdzy brzeskiej. Austriacka 45. Dywizja
Piechoty poniosa tam cikie straty, znacznie wiksze ni w caej kampanii francuskiej,
gdy jej oddziay szturmowe prboway wykurzy zawzitych obrocw za pomoc
miotaczy ognia, gazw zawicych i granatw. Zaoga fortecy w Brzeciu, niemal
pozbawiona wody pitnej, banday i lekarstw, walczya przez trzy tygodnie, a do
wyczerpania amunicji. Jednak po powrocie ocalaych obrocw twierdzy z niemieckiej
niewoli w 1945 roku wykazana przez nich niewiarygodna odwaga nie uchronia przed
zesaniem do obozw Guagu. Zgodnie z rozkazem Stalina poddanie si przeciwnikowi
oznaczao zdrad ojczyzny.
Podlege NKWD oddziay stray granicznej te walczyy rozpaczliwie tam, gdzie nie
zostay zaskoczone. Ale wcale nierzadko oficerowie Armii Czerwonej pozostawiali
podkomendnych i uciekali w popochu. W warunkach gdy czno prawie nie dziaaa,
radzieckich dowdcw paraliowa albo brak jasnych instrukcji, albo otrzymywane
rozkazy przejcia do kontrataku, ktre miay si nijak do faktycznej sytuacji na froncie.
Czystka przeprowadzona w Armii Czerwonej spowodowaa, e dowodzenie caymi
dywizjami i korpusami armijnymi przypado oficerom bez dowiadczenia bojowego, a lk
przed denuncjacjami i aresztowaniem przez NKWD odstrasza przed wykazaniem
jakiejkolwiek inicjatywy. Nawet najdzielniejsi sowieccy dowdcy dreli i oblewali si
potem ze strachu, gdy enkawudzici z zielonymi wyogami i wstgami na czapkach zjawiali
si w ich kwaterach. Z kolei w wojsku niemieckim obowizywaa Auftragstaktik, zgodnie
z ktr dowdcom frontowym niszego szczebla pozostawiano maksymaln swobod
w wypenianiu powierzonych im zada.
Grupa Armii Poudnie pod dowdztwem feldmarszaka von Rundstedta wkroczya
na Ukrain. Wojska Rundstedta niebawem uzyskay wsparcie ze strony dwch armii
rumuskich dcych do odebrania Sowietom Besarabii. Rumuski dyktator i naczelny
wdz, marszaek Ion Antonescu, zapewnia Hitlera dziesi dni wczeniej: Oczywicie,
przyczymy si [do inwazji] od samego pocztku. Kiedy chodzi o dziaania przeciwko
Sowianom, zawsze mona liczy na Rumuni .16

Stalin, przygotowawszy szkic przemwienia obwieszczajcego niemieck agresj, poleci

w poudnie odczyta je w radzieckim radiu Mootowowi. Suchay go przez goniki tumy
na ulicach. Wygoszone wyzutym z emocji tonem wystpienie ministra spraw zagranicznych
koczyo si sowami: Walczymy o suszn spraw, wrg zostanie rozbity, odniesiemy
zwycistwo. Mootowowi moe i brakowao talentw oratorskich, ale nard rosyjski by
wzburzony z powodu napaci na jego ojczyzn. Przed punktami rekrutacyjnymi od razu
ustawiy si gigantyczne kolejki ochotnikw. Pojawiy si take i inne, mniej
uporzdkowane kolejki, gdy owadnici panik ludzie wykupywali konserwy i suchy
prowiant oraz wypacali oszczdnoci z bankw.
Odczuwano te osobliw ulg z powodu tego, e ta zdradziecka napa uwolnia
Zwizek Radziecki od nienaturalnego sojuszu z nazistowskimi Niemcami. Mody fizyk
Andriej Sacharow napotka nieco pniej swoj ciotk w schronie przeciwlotniczym
podczas jednego z nalotw Luftwaffe na Moskw. Po raz pierwszy od lat powiedziaa
znowu czuj si Rosjank! . Podobne odczucia wyraano rwnie w Berlinie; uwaano
17

tam, e oto w kocu rozpocza si walka z prawdziwym wrogiem.

Puki myliwskie radzieckich si powietrznych, zoone z niedowiadczonych pilotw
i przestarzaych samolotw, nie miay wikszych szans w zmaganiach z Luftwaffe. Asy
niemieckiego lotnictwa myliwskiego wkrtce zaczy zapisywa na swoich kontach
mnstwo zestrzele, okrelajc z przeksem te atwe zwycistwa mianem
dzieciobjstwa. Ich sowieccy przeciwnicy czuli si skazani na porak jeszcze przed
podjciem powietrznej walki. Ale cho wielu radzieckich pilotw unikao walki, to
zaczynao si te wzmaga pragnienie zemsty. Nieliczni najodwaniejsi lotnicy po prostu
taranowali niemieckie maszyny, kiedy tylko nadarzaa si sposobno, wiedzc, jak
niewielkie maj szanse na zestrzelenie samolotu nieprzyjaciela w typowej walce
powietrznej.
Prozaik i korespondent wojenny Wasilij Grossman opisa oczekiwanie na powrt
samolotw puku myliwskiego na lotnisko koo Homla na Biaorusi. Wreszcie, po
udanym ataku na niemieck kolumn, myliwce wrciy i wyldoway. W chodnicy
samolotu dowdcy [puku] utkwiy ludzkie szcztki. Znalazy si tam dlatego, e jego
skrzydowy trafi ciarwk z amunicj, ktra rozerwaa si dokadnie w chwili, gdy
prowadzcy nad ni przelatywa. Poppe, dowdca, wyciga je pilnikiem. Przywouj
lekarza, ktry uwanie przyglda si krwawej masie i nazywa j aryjskim misem!
Wszyscy wybuchaj miechem. Tak, nadeszy bezlitosne, okrutne czasy! .
18

Rusek to twardy przeciwnik napisa pewien niemiecki onierz. Prawie nie

bierzemy jecw, zamiast tego rozstrzeliwujemy schwytanych . W czasie przemarszu
19
niektrzy strzelali dla zabawy do tumw wzitych do niewoli czerwonoarmistw,
stoczonych w prowizorycznych obozach, gdzie pozostawiano ich pod goym niebem bez
poywienia. Wielu niemieckich oficerw to przeraao, najczciej jednak niepokoili si
rozlunieniem dyscypliny w swoim wojsku.
Po radzieckiej stronie NKWD Berii masakrowao ludzi zamknitych w wizieniach
w pobliu zbliajcego si frontu, aeby nie odzyskali wolnoci za spraw Niemcw.
Wymordowano prawie dziesi tysicy polskich jecw. W samym Lwowie NKWD zabio
okoo czterech tysicy osb. Odr zwok rozkadajcych si w upale pod koniec czerwca
unosi si nad caym miastem. Rzezie urzdzane przez NKWD sprowokoway ukraiskich
nacjonalistw do rozpoczcia wojny partyzanckiej z radzieckimi okupantami. Pod
wpywem gorczkowego strachu i nienawici enkawudzici zmasakrowali kolejnych
dziesi tysicy winiw w Besarabii i w krajach batyckich, to jest na obszarach
zajtych przez ZSRR rok wczeniej. Innych uwizionych zmuszano do przemarszu na
wschd, a enkawudzici zabijali kadego, kto nie wytrzymywa tej wdrwki . 20

Dwudziestego trzeciego czerwca Stalin powoa do istnienia naczelne dowdztwo, nadajc

mu carsk nazw Stawka. Kilka dni pniej w towarzystwie Berii i Mootowa uda si
do siedziby Komisariatu Obrony. Zastali tam Timoszenk i ukowa, usiujcych
bezskutecznie uporzdkowa sytuacj na rozlegym froncie. Pad Misk. Stalin wpatrywa
si w map z naniesionym aktualnym pooeniem i przeczyta kilka meldunkw. Wyranie
wstrznity przekona si, e sytuacja jest znacznie bardziej katastrofalna, ni si tego
obawia. Skl Timoszenk i ukowa, ktrzy odpacili mu t sam monet. Lenin zaoy
nasze pastwo mia podobno powiedzie Stalin a mymy je przesrali .21

Sowiecki przywdca zaszy si w swojej daczy w Kuncewie, wprawiajc tym

w zdumienie i konsternacj pozostaych czonkw biura politycznego. Szeptano, e
Mootow powinien przej wadz, ale przywdcy partii bali si wystpienia przeciwko
dyktatorowi. Trzydziestego czerwca uzgodnili, e naley zorganizowa Pastwowy Komitet
Obrony ZSRR i przekaza temu organowi wadz absolutn. Pojechali do Kuncewa
zobaczy si ze Stalinem. Powita ich wymizerowany i niespokojny, najwyraniej
uwaajc, e przybyli go aresztowa. Zapyta, co ich sprowadza. Kiedy wyjanili, e musi
stan na czele wojennych wadz, wydawa si zaskoczony, ale zgodzi si na podjcie tej
roli. Kryy pogoski, e wyjazd Stalina z Kremla by podstpem w stylu Iwana Gronego,
e Stalin chcia w ten sposb zdemaskowa swoich oponentw w skadzie politbiura, aby
nastpnie ich zniszczy ale to tylko czyste spekulacje.
Stalin wrci na Kreml nazajutrz, 1 lipca. Dwa dni pniej sam wygosi
przemwienie radiowe do radzieckiej ludnoci. Instynkt polityczny nie zawid go.
Zdumia suchajcych, zwracajc si do nich: Towarzysze, obywatele, bracia i siostry....
aden wadca na Kremlu nie odezwa si jeszcze do Rosjan w tak bezporedni sposb.
Stalin wezwa lud do obrony ojczyzny, do zastosowania strategii spalonej ziemi
i powstania do wojny totalnej, przywoujc echa niegdysiejszej wojny ojczynianej
z Napoleonem. Rozumia, e ludno pastwa radzieckiego chtniej odda ycie za swj
kraj ni w obronie komunistycznej ideologii. Majc wiadomo, e wojna rozbudza
nastroje patriotyczne, Stalin liczy na oywienie ich pod wpywem niemieckiej agresji. Nie
skrywa te, i sytuacja jest bardzo powana, cho w niczym nie da do zrozumienia, e
sam po czci odpowiada za t katastrof. Rozkaza te zorganizowa pospolite ruszenie
narodnoje opoczenije. Te le uzbrojone bataliony milicyjne miay zatrzyma niemieckie
dywizje pancerne, choby rzucajc si pod gsienice czogw.
Stalina nie obeszy straszliwe cierpienia ludnoci cywilnej, ktra znalaza si w wirze
walk. Uciekinierzy, pdzc przed sob kochozowe bydo, usiowali na prno umkn
przed dywizjami pancernymi wroga. Dwudziestego szstego czerwca pisarz Aleksandr
Twardowski ujrza z okna wagonu niecodzienny widok, kiedy jego pocig zatrzyma si na
jednej z bocznic na Ukrainie. Cae pole byo zasane ludmi, ktrzy leeli, siedzieli,
toczyli si zapisa w swoim diariuszu. Mieli z sob toboki, plecaki, walizki, dzieci
i rczne wzki. Nigdy jeszcze nie widziaem takiego mnstwa podrcznych rzeczy, ktre ci
ludzie wzili z sob, opuszczajc w popiechu domostwa. Na tym polu byy pewnie
dziesitki tysicy osb. (...) Cae to mrowie powstao, zaczo si porusza, skierowao ku
torom kolejowym, ku pocigowi, i zaczo omota w ciany i okna wagonw. Zdawao
si, e moe zepchn pocig z torw. I wtedy pocig ruszy... .
22

Setki, o ile nie tysice ludzi zginy w zbombardowanych miastach Biaorusi.

Ocalaym z nalotw nie wiodo si duo lepiej w trakcie prb ucieczki na wschd. Po tym
jak Misk zacz pon zanotowa pewien dziennikarz lepcy z zakadu dla inwalidw
szli szos dugim rzdem, powizani wzajemnie rcznikami . Byo te bardzo wiele
23

wojennych sierot, dzieci, ktrych rodzice zginli lub zaginli w panujcym chaosie.
Podejrzewajc, e niektre z nich szpieguj dla Niemcw, enkawudzici nie okazywali im
specjalnego wspczucia.

Po zdumiewajcych sukcesach odniesionych we Francji niemieckie formacje pancerne

pdziy naprzd w idealnych letnich warunkach, pozostawiajc z tyu dywizje piechoty,
ktre robiy, co mogy, aby je dogoni. Czasami, kiedy pancernym czowkom brakowao
amunicji, bombowce Heinkel He 111 zrzucay im zaopatrzenie na spadochronach. Lini
walk toczonych w panujcym upale wyznaczay ponce wsie, tumany kurzu wzbijane przez
gsienicowe pojazdy i miarowy odgos krokw maszerujcej piechoty i konnej artylerii.
Kanonierzy na lawetach dzia byli pokryci warstw jasnego kurzu, ktry upodabnia ich do
terakotowych figur, a ociae i spragnione zwierzta pocigowe ray i parskay co
chwila. Ponad szeset tysicy koni, zebranych z caej Europy, jak niegdy dla Grande
Arme Napoleona, stanowio gwn si pocigow Wehrmachtu w tej kampanii. Dostawy
racji ywnociowych, amunicji, a nawet polowe ambulanse korzystay z konnych
zaprzgw. Gdyby nie wielka liczba pojazdw motorowych, ktrych francuska armia nie
zniszczya przed zawieszeniem broni co wzbudzio wielkie rozgoryczenie Stalina
mechanizacja wojsk niemieckich ograniczyaby si niemal wycznie do czterech grup,
czyli armii pancernych.
Do tego czasu dwie z tych wielkich formacji pancernych, wchodzce w skad Grupy
Armii rodek, zamkny pierwsze z gigantycznych okre, schwytawszy w puapk
liczce czterysta siedemnacie tysicy onierzy cztery radzieckie armie na zachd od
Miska, w kotle biaostockim. Trzecia Grupa Pancerna Hotha stanowica pnocne rami
tych kleszczy i 2. Grupa Pancerna Guderiana zamykajca piercie okrenia od poudnia
spotkay si 28 czerwca. Wwczas bombowce i nurkujce stukasy z 2. Floty Powietrznej
zaatakoway otoczone wojska Armii Czerwonej. Sukces ten oznacza, e Grupa Armii
rodek otworzya sobie drog ku rozlegym obszarom midzy wpywajc do Batyku
Dwin a Dnieprem, ktry wpada do Morza Czarnego.
Genera Dymitr Pawow, zwierzchnik radzieckich oddziaw pancernych podczas
hiszpaskiej wojny domowej, a w 1941 roku bezradny dowdca Frontu Zachodniego,
zosta zastpiony przez marszaka Siemiona Timoszenk (w Armii Czerwonej front by
zgrupowaniem operacyjnym, ktre odpowiadao grupie armii). Wkrtce Pawow zosta
aresztowany wraz z grup jego wyszych rang podkomendnych, nastpnie osdzony
w trybie doranym i stracony przez NKWD. Kilku czoowych radzieckich oficerw
popenio samobjstwo, a jeden z nich wpakowa sobie kul w eb w obecnoci Nikity
Chruszczowa, komisarza ludowego odpowiedzialnego za Ukrain.
Na pnocy wojska grupy armii Leeba powszechnie witano w krajach nadbatyckich
jako wyzwolicieli po falach sowieckich przeladowa i deportacji, ktre trway jeszcze na
tydzie przed niemieck inwazj. Grupy nacjonalistw atakoway wycofujce si oddziay
radzieckie i opanowyway niektre miasta. Pity Zmotoryzowany Puk Strzelecki NKWD
posano do Rygi w celu przywrcenia tam porzdku, co oznaczao natychmiastowy odwet
na otewskiej ludnoci. Nad ciaami naszych polegych towarzyszy onierze naszego
puku zoyli przysig, e bez litoci zmiad faszystowskie gady i jeszcze tego samego
dnia buruje z Rygi odczuli na swojej skrze smak naszej zemsty . Ale i te formacje
24

zostay niebawem zmuszone do odwrotu znad batyckich wybrzey.

Na pnocy od Kowna na Litwie radziecki korpus zmechanizowany zaskoczy
nacierajcych Niemcw kontratakiem z uyciem cikich czogw KW. Pociski
wystrzeliwane przez niemieckie wozy pancerne odbijay si od pancerzy tych sowieckich
tankw, ktrym daway rad tylko pospiesznie cignite na miejsce przeciwlotnicze dziaa
kalibru 88 mm. Wojska radzieckiego Frontu Pnocno-Zachodniego wycofay si do
Estonii, nkane przez zaimprowizowane formacje nacjonalistw, ktrych dziaa nie
przewidzieli ani czerwonoarmici, ani te Niemcy. Jeszcze przed wkroczeniem oddziaw
niemieckich rozpoczy si krwawe pogromy ydw, oskaranych o sprzyjanie
bolszewikom.
Grupie Armii Poudnie Rundstedta powodzio si nieco gorzej. Genera pukownik
Michai Kirponos, ktry dowodzi Frontem Poudniowo-Zachodnim, zosta zawczasu
ostrzeony przez enkawudzistw ze stray granicznej o niemieckim ataku. Dysponowa te
wikszymi siami, gdy Timoszenko i ukow oczekiwali gwnego uderzenia wanie na
odcinku powierzonym Kirponosowi, ktremu wydano rozkaz przeprowadzenia potnego
przeciwnatarcia przy pomocy piciu zmechanizowanych korpusw. Najsilniejszym z nich,
wyposaonym w cikie czogi KW i nowe T-34, dowodzi genera major Andriej Wasow.
Jednake Kirponos nie zdoa skutecznie pokierowa swymi wojskami z powodu
przerwanej cznoci, utrzymywanej przez naziemne linie telefoniczne, i znacznego
rozproszenia jego formacji.
Dwudziestego szstego czerwca 1. Grupa Pancerna generaa kawalerii von Kleista
podja natarcie na Rwne, a gwny cel tej operacji stanowia stolica Ukrainy Kijw.
Kirponos wprowadzi do walki pi swoich korpusw zmechanizowanych, ktre spisay
si bardzo rnie. Niemcami wstrzsno odkrycie, e czogi T-34 oraz cikie KW
okazay si lepsze od wszystkich typw wozw pancernych Wehrmachtu, ale nawet
radziecki Ludowy Komisariat Obrony przyznawa, i wyszkolenie strzeleckie sowieckich
czogistw byo w przededniu wojny niedostateczne , a z czternastu tysicy radzieckich
25

czogw tylko 3800 byo gotowych do walki 22 czerwca 1941 roku . Pod wzgldem
26

wyszkolenia, taktyki, cznoci radiowej i szybkoci reagowania zaogi niemieckich

czogw zazwyczaj zdecydowanie przewyszay przeciwnikw. Ponadto mogy liczy na
bardzo skuteczne wsparcie eskadr stukasw. Czasami Niemcw wystawiao na
niebezpieczestwo zbytnie zadufanie. Generaowi majorowi Konstantemu
Rokossowskiemu, byemu oficerowi kawalerii i Polakowi z pochodzenia, ktry pniej
mia zyska saw jednego z najwybitniejszych dowdcw tej wojny, udao si wcign
niemieck 13. Dywizj Pancern w zastawion przez artyleri puapk dzie po tym, jak
jego przestarzae czogi zostay zniszczone przez nieprzyjaciela.
Wobec nieopanowanej paniki, jaka owadna wojska, i masowych dezercji Kirponos
wprowadzi oddziay zaporowe, ktre zmuszay formacje radzieckie do podejmowania
walki. Niestworzone pogoski wywoyway chaos, tak jak wczeniej we Francji. Jednak
sowieckie kontrataki, cho okupione znacznymi stratami i zakoczone niepowodzeniem,
doprowadziy przynajmniej do spowolnienia niemieckiego natarcia. Na rozkaz Stalina
Nikita Chruszczow ju rozpocz masowy wywz maszynerii z ukraiskich fabryk
i warsztatw. Akcja ta, przeprowadzona z ca bezwzgldnoci, doprowadzia do
ewakuowania kolej wikszoci zakadw przemysowych tej republiki za Ural. Na
mniejsz skal podobne ewakuacje miay miejsce na Biaorusi i w innych regionach.
Ogem w trakcie roku przemieszczono 2593 zakady przemysowe. Miao to umoliwi
Zwizkowi Radzieckiemu podjcie produkcji uzbrojenia na obszarach znajdujcych si
poza zasigiem niemieckich bombowcw.
Biuro polityczne zadecydowao rwnie o przewiezieniu, w najwikszej tajemnicy,
zmumifikowanego ciaa Lenina oraz rezerw zota i carskiego skarbca z Moskwy do
Tiumenia w zachodniej Syberii. Specjalny pocig z niezbdnymi chemikaliami oraz
z zespoem naukowcw, ktry mia zapobiec rozkadowi zwok wodza rewolucji, wyruszy
ze stolicy na wschd w pierwszych dniach lipca pod stra NKWD .27
Trzeciego lipca genera Halder zapisa w swoim dzienniku: chyba nie przesadzam, jeli
twierdz, e kampania przeciwko Rosji zostaa wygrana w cigu czternastu dni. Halder
pojmowa jednak, e sam ogrom podbitych ziem i nadal stawiany tam zbrojny opr zawi
siy inwazyjne na wschodzie na jeszcze wiele tygodni . W Niemczech raporty SS na
28

temat panujcych nastrojw informoway, e ludno Rzeszy zakada si o to, jak szybko
skoczy si ta wojna. Niektrzy Niemcy przekonywali, e ich wojska znalazy si ju
w odlegoci stu kilometrw od Moskwy, ale Goebbels stara si rozwiewa takie
spekulacje. Nie chcia pomniejszania zwyciskiej chway przez wraenie, e triumfalna
kampania potrwaa duej, ni oczekiwano.
Pobyt na niezmierzonych ziemiach opanowanych przez Wehrmacht, bezkresach na
wschodzie, zacz odciska pitno na Landserze typowym niemieckim piechurze. Ci,
ktrzy wywodzili si z regionw podalpejskich, odczuwali przygnbienie na widok
rwnin, ktre wydaway si nieskoczonym ldowym oceanem. Polowe formacje wkrtce
si przekonay, e w odrnieniu od tego, co byo we Francji, sowieccy onierze
kontynuowali walk w okreniu na tyach linii frontu. Sowieci nagle otwierali ogie
z kryjwek na rozlegych polach uprawnych i atakowali transporty z zaopatrzeniem albo
przemieszczajce si sztaby. Czerwonoarmistw schwytanych na zapleczu rozstrzeliwano
na miejscu jako partyzantw.
Wielu radzieckich obywateli take prezentowao przesadny optymizm. Niektrzy
powiadali sobie, e niemiecki proletariat powstanie przeciwko swoim nazistowskim
panom, ktrzy teraz zaatakowali ojczyzn uciskanych z caego wiata. A ci, ktrzy
rozwieszali mapy, aby zaznacza na nich sukcesy Armii Czerwonej, rycho musieli je
zdejmowa, gdy stao si jasne, jak gboko Wehrmacht wdar si na radzieckie terytorium.
Jednake i triumfalne nastroje w niemieckim wojsku niebawem zaczy sabn.
Wielkie bitwy z okronymi armiami wroga, zwaszcza ta pod Smoleskiem, byy coraz
bardziej wyczerpujce. Wprawdzie formacje pancerne bez wikszych trudnoci
dokonyway gbokich zagonw, ale brakowao im dostatecznej liczby oddziaw
grenadierw pancernych, czyli zmotoryzowanej piechoty, do utrzymania piercieni
okrenia, kontratakowanych z wewntrz i z zewntrz. Wiele radzieckich oddziaw
wymykao si z potrzasku przed nadejciem stale popdzanej niemieckiej piechoty,
wyczerpanej i strudzonej forsownymi marszami, przemierzajcej w penym rynsztunku do
pidziesiciu kilometrw dziennie. Jednak nawet ci czerwonoarmici, ktrzy znaleli si
w puapce okrenia, nie skadali broni. Walczyli, prezentujc desperack odwag, nawet
jeli nierzadko zmuszani byli do tego przez komisarzy i oficerw. Po wyczerpaniu amunicji
wielkie zastpy sowieckich onierzy z wrzaskiem rzucay si na wroga, liczc na
przerwanie kordonu. Niektrzy z nich biegli, trzymajc si za rce, a niemieckie karabiny
maszynowe, ktre nieustannie si przegrzeway, kosiy ich seriami. Krzyki rannych
rozlegay si caymi godzinami, szarpic nerwy przemczonych niemieckich onierzy.
Dziewitego lipca pad Witebsk. Podobnie jak Misk, Smolesk, a pniej te Homel
i Czernihw miasto to przeobrazio si w pieko poncych drewnianych domw, na ktre
samoloty Luftwaffe zrzucay bomby zapalajce. Poary byy tak rozlege, e wielu
niemieckich onierzy musiao zawrci swoje pojazdy. cznie trzydzieci dwie
niemieckie dywizje uczestniczyy w likwidacji smoleskiego Kessel, czyli kota, jak
okrelano okrenie. Owa Kesselschlacht potrwaa do 11 sierpnia. Nieodwracalne
straty radzieckie wynosiy trzysta tysicy ludzi zabitych lub wzitych do niewoli, a take
3200 czogw i 3100 dzia. Ale sowiecki kontratak ze wschodu dopomg wyrwaniu si
z tego okrenia ponad stu tysicom onierzy, a spowolnienie niemieckiej ofensywy
okazao si mie decydujce znaczenie.
Pisarz i korespondent wojenny Wasilij Grossman odwiedzi w tym okresie jeden ze
szpitali polowych. Byo tam okoo dziewiciuset rannych na polance wrd modych osik.
Okrwawione szmaty, kawaki cia, jki, zduszone zawodzenie, setki oszoomionych,
przepenionych cierpieniem oczu. Moda rudowosa doktorka stracia gos operowaa
przez ca noc. Na twarzy bya tak blada, jakby miaa zemdle lada chwila. Opowiedziaa
Grossmanowi z umiechem, jak zoperowaa jego przyjaciela, poet Josifa Utkina. Kiedy
robiam nacicie, recytowa mi poezj. Ledwie si syszao jej gos, pomagaa sobie
gestami. Cigle napywali ranni. Byli cali mokrzy od krwi i deszczu .
29

Pomimo gigantycznych postpw i ustawiania znakw wskazujcych drog do Moskwy

niemieckie wojska Ostfrontu (frontu wschodniego) nagle zaczy si lka, e w 1941 roku
moe si nie uda osign ostatecznego zwycistwa. Trzy grupy armii utraciy cznie
dwiecie trzynacie tysicy onierzy. Cho rwnao si to zaledwie jednej dziesitej strat
radzieckich, to wyczerpujce zmagania znacznie si przeduay, a Wehrmacht mia
trudnoci z obron swoich wyduonych linii zaopatrzeniowych i pokonaniem pozostaych
sowieckich si. Perspektywa wojowania w warunkach rosyjskiej zimy bya bardzo
niepokojca. Niemcy nie zdoali rozbi Armii Czerwonej w zachodniej czci Zwizku
Radzieckiego, a teraz rozcigay si przed nimi bezkresne obszary Eurazji.
Tysicosiemsetkilometrowy front wyduy si do dwch i p tysica kilometrw.
Przedstawione przez wydzia wywiadowczy armii niemieckiej szacunki dotyczce
radzieckich si wydaway si nadzwyczaj zanione. Na pocztku wojny zapisa 11
sierpnia genera Halder liczylimy si z okoo dwustoma dywizjami nieprzyjaciela.
Obecnie zakadamy ju trzysta szedziesit. Ponadto niezbyt podnosi go na duchu fakt, e
radziecka dywizja prezentowaa wyranie mniejsz warto bojow od niemieckiej. I
jeli tuzin dywizji zostanie rozbitych, Rosjanie wystawi nowy tuzin .
30

Dla Rosjan myl, e Niemcy maszeruj na Moskw szlakiem Napoleona, bya

wstrzsajca. A jednak rozkaz Stalina, aby przeprowadzi zmasowane kontruderzenia
w kierunku zachodnim, pod Smoleskiem, wywar pewien skutek, cho okupiony strat
mnstwa onierzy i wielkich iloci sprztu. Przyczyni si do podjtej przez Hitlera
decyzji o tym, e Grupa Armii rodek powinna przej do defensywy, podczas gdy GA
Pnoc winna kontynuowa natarcie na Leningrad, a GA Poudnie maszerowa na
Kijw. Trzeci Grup Pancern przerzucono na pnocny, leningradzki odcinek frontu.
Hitler, zdaniem generaa porucznika Alfreda Jodla ze sztabu OKW, chcia si ustrzec
powtrzenia bdw Napoleona.
Feldmarszaek von Bock by zatrwoony t radykaln korekt planu strategicznego,
podobnie jak inni czoowi niemieccy dowdcy polowi, ktrzy zakadali, e Moskwa,
gwny radziecki orodek, pozostanie najwaniejszym celem ofensywy. Ale wielu
generaw uwaao te, e przed podjciem natarcia na Moskw naley wyeliminowa
z walki potne sowieckie zgrupowania pod Kijowem, ktre mogy przeprowadzi
kontruderzenie z poudniowej flanki.
Dwudziestego dziewitego lipca ukow przestrzeg Stalina, e Kijowowi grozi
okrenie, i nakania do wycofania wojsk z ukraiskiej stolicy. Wod (wdz), jak zwano
Stalina, odpar, e ukow wygaduje brednie. Wtedy ukow zada zwolnienia go ze
stanowiska szefa Sztabu Generalnego. Stalin powierzy mu dowdztwo Frontu
Rezerwowego, ale przy tym zatrzyma ukowa w skadzie Stawki.
Niemieckiej 2. Grupie Pancernej Guderiana powierzono zadanie przeprowadzenia
nagego zwrotu w prawo z wystpu w linii frontu pod Jarosawiem i czterystukilometrowy
marsz na poudnie ku ochwicy. Tam, dwiecie kilometrw na wschd od Kijowa, wojska
Guderiana miay si spotka z 1. Grup Pancern von Kleista, ktra rozpocza obejcie
stolicy Ukrainy od poudnia. Byskawiczne natarcie przeprowadzone przez Guderiana
wywoao zamt po radzieckiej stronie. Sowieci musieli w popiechu opuci Homel,
ostatnie wiksze miasto na Biaorusi. Ale wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego, na
rozkaz Stalina wzmocnione przez odwody, nadal nie otrzymyway zezwolenia na wycofanie
si z Kijowa.
Wasilij Grossman, towarzyszcy wojskom radzieckim w ich ucieczce z Ukrainy,
ledwie unikn wzicia do niewoli przez oddziay dywizji pancernych Guderiana
napierajcych ku poudniu. W zamieszaniu w pocztkowej fazie niemieckiej inwazji
niektrzy z Rosjan sdzili, e Guderian to dowdca radziecki, ze wzgldu na jego nazwisko
o ormiaskim brzmieniu. Grossman, w odrnieniu od wikszoci sowieckich
korespondentw wojennych, by gboko poruszony cierpieniami ludnoci cywilnej. Czy
to jadc gdzie, czy te stojc przy ogrodzeniach, wybuchaj paczem, kiedy tylko si
odezw, a wtedy ma si ochot zapaka samemu. Ile rozpaczy! Odnosi si ze wzgard
do powtarzania propagandowych sloganw przez innych dziennikarzy, ktrzy na froncie
krcili si tylko w pobliu kwater dowdztw i szermowali spreparowanymi
i groteskowymi zwrotami w rodzaju: Pobity wrg kontynuuje swoje tchrzliwe natarcie .31

Grupa Armii Poudnie Rundstedta ju wzia sto siedem tysicy jecw 10 sierpnia
w okolicach Humania na Ukrainie. Stalin wyda rozkaz skazujcy na mier dowdcw
Armii Czerwonej, ktrzy si tam poddali. Lekcewac zagroenie zwizane
z przeprowadzonym przez Guderiana uderzeniem na poudnie, Stalin nadal nie pozwala
Kirponosowi na wycofanie si z linii Dniepru. Ogromn zapor wodn i hydroelektrowni
w Zaporou, owe wielkie symbole sowieckiego postpu, wysadzono w powietrze
w ramach strategii spalonej ziemi.
Nadal trwaa pilna ewakuacja ludnoci cywilnej, byda i rnych urzdze, ktr
opisywa Grossman. Noc niebo czerwienio si od kilkunastu odlegych poarw, a szara
ciana dymu wisiaa nad caym horyzontem za dnia. Kobiety z dziemi na rkach, starcy,
stada owiec, krw i kochozowych koni zapadajce si w piachu poday na wschd
wiejskimi drogami, na wozach i pieszo. Traktorzyci kierowali swoimi maszynami, ktre
huczay oguszajco. Pocigi z wyposaeniem fabryk, silnikami i bojlerami jechay na
wschd co dzie i co noc .
32

Szesnastego wrzenia grupy pancerne Guderiana i von Kleista spotkay si pod

ochwic, zamykajc w okreniu ponad siedemset tysicy onierzy nieprzyjaciela.
Operujca w okolicy 3. Dywizja Pancerna rozbia sztab Kirponosa, chroniony przez
oddzia okoo dwch tysicy czerwonoarmistw. Szsta Armia feldmarszaka von
Reichenaua wkroczya do ruin zbombardowanego Kijowa. Ludnoci cywilnej, ktra
pozostaa w miecie, grozio zagodzenie. ydzi ginli od razu, rozstrzeliwani przez
plutony egzekucyjne. Dalej na poudnie niemiecka 11. Armia i rumuska 4. Armia
zaatakoway Odess. Nastpnym celem ofensywy Grupy Armii Poudnie mia by Krym,
z wielk radzieck baz morsk w Sewastopolu, oraz Rostw nad Donem, stanowicy
wrota na Kaukaz.
Kijowski Kessel by najwikszym kotem w historii wojen. Zwycistwo to ponownie
uskrzydlio Niemcw. Zdobycie Moskwy znw wydawao si realne. Halder stwierdzi
z ulg, e Hitler da si o tym przekona. Szstego wrzenia Fhrer podpisa dyrektyw nr
35, autoryzujc natarcie na Moskw. Szesnastego wrzenia, czyli w tym samym dniu,
w ktrym dwie niemieckie grupy pancerne zamkny piercie okrenia koo ochwicy,
feldmarszaek von Bock wyda rozkaz wstpnych przygotowa do operacji Tajfun.

Tymczasem grupa armii dowodzona przez Leeba, po szybkim przemarszu przez kraje
batyckie, napotykaa coraz twardszy opr na drodze do Leningradu. W poowie lipca
kontratak przeprowadzony przez wojska generaa lejtnanta Nikoaja Watutina zaskoczy
Niemcw nad jeziorem Ilmen. Nawet pomimo wsparcia udzielonego przez 3. Grup
Pancern Hotha ofensyw Leeba spowalnia trudny teren brzeziny, jeziora i rojce si od
komarw bagna. P miliona mczyzn i kobiet z zagroonego Leningradu zmobilizowano
do kopania tysica kilometrw transzei i szeciuset czterdziestu piciu kilometrw roww
przeciwpancernych. smego sierpnia Hitler rozkaza Leebowi przystpi do oblenia
miasta, podczas gdy Finowie odebrali Sowietom terytoria wok jeziora adoga, utracone
wczeniej w wyniku wojny zimowej. Sowieci rzucili do morderczych kontratakw
niewyszkolone i bardzo sabo uzbrojone oddziay pospolitego ruszenia, traktujc je
dosownie jak miso armatnie. Ogem ponad sto trzydzieci pi tysicy leningradczykw,
robotnikw i naukowcw, zmuszono do ochotniczego wstpienia do tych formacji. Owe
oddziay nie przechodziy przeszkolenia wojskowego, nie mogy liczy na pomoc
medyczn, nie miay umundurowania, rodkw transportu ani systemu zaopatrzenia. Ponad
poowie tych onierzy nie wydano nawet karabinw, a jednak rozkazano im atakowa
niemieckie dywizje pancerne. Wikszo uciekaa w popochu na widok czogw,
przeciwko ktrym nie mieli si czym broni. Ta gigantyczna ofiara pod Leningradem
zgino okoo siedemdziesiciu tysicy czonkw radzieckiego pospolitego ruszenia nie
zdaa si na nic i nie ma nawet dowodw, e mier tych ludzi opnia wyjcie Niemcw
nad rzek ug. Sowiecka 34. Armia zostaa rozbita. Jej onierze rzucili si do ucieczki,
cztery tysice z nich aresztowano pod zarzutem dezercji, a poowa rannych, jak
podejrzewano, okaleczya si sama. Tylko w jednym ze szpitali czterystu szedziesiciu
spord tysica pacjentw miao rany postrzaowe lewej doni lub lewego przedramienia . 33

Stolica Estonii Tallinn zostaa odcita wskutek niemieckiego natarcia, ale Stalin
zabroni ewakuacji jej radzieckich obrocw drog morsk przez Zatok Fisk do
Kronsztadu. Po pewnym czasie zmieni zdanie, lecz wtedy byo ju za pno na
uporzdkowany odwrt. Dwudziestego smego sierpnia statki i okrty Czerwonej Floty
Batyckiej w Tallinnie zabray na pokady dwadziecia trzy tysice sowieckich obywateli,
gdy niemieckie wojska wdzieray si ju do miasta . Pozbawiona osony lotniczej ta
34

zaimprowizowana flotylla ewakuacyjna wysza w morze. cznie na skutek wpynicia na

niemieckie miny, atakw fiskich kutrw torpedowych i nalotw Luftwaffe zatono
szedziesit pi z tych jednostek, a liczba ofiar miertelnych sigaa czternastu tysicy
ludzi. Bya to najwiksza katastrofa morska w rosyjskiej i radzieckiej historii, gorsza
nawet od klski pod Cuszim w 1905 roku.
Na poudnie od Leningradu Niemcy opanowali gwn lini kolejow wiodc do
Moskwy. Pierwszego wrzenia Leningrad znalaz si w zasigu dzia niemieckiej cikiej
artylerii i rozpocz si ostrza miasta. Sowieckie ciarwki wojskowe zapchane rannymi
i ostatnie grupy uchodcw dotary do Leningradu; wrd tych ostatnich znaleli si chopi
z obadowanymi wozami i dwigajcy na plecach zawinitka z dobytkiem, a nawet
chopiec cigncy na sznurku oporn koz uciekinierzy pozostawili za sob ponce
wioski .
35

Stalin ruga Andrieja danowa, zwierzchnika partii komunistycznej w Leningradzie,

i Woroszyowa, dowodzcego obron tego miasta, kiedy dowiadywa si, e kolejne
miejscowoci wpaday w rce Niemcw, gdy ci otaczali Leningrad od poudnia. Dawa do
zrozumienia, e to musi by sprawk zdrajcw. Nie wydaje si wam, e kto umylnie
otwiera drog Niemcom? depeszowa do Mootowa, ktry wizytowa miasto w celu
ustalenia faktw. Nieporadno dowdztwa Leningradu jest zupenie niezrozumiaa . 36

Ale zamiast postawienia przed trybunaem Woroszyowa czy danowa w miecie nastaa
fala terroru, a NKWD wyapywao podejrzanych, w tym nierzadko osoby o obco
brzmicych nazwiskach.
Sidmego wrzenia niemiecka 20. Dywizja Zmotoryzowana przypucia uderzenie na
pnoc od Mgy, aby zaj wzgrza Siniawino. Nastpnego dnia, wzmocniona czci 12.
Dywizji Pancernej, dotara do Szlisselburga, carskiej twierdzy na poudniowo-zachodnim
skraju adogi, w miejscu, gdzie do jeziora wpywa Newa. Leningrad zosta cakowicie
odcity od strony ldu. Otwarty pozostawa jedynie szlak wodny przez wielkie jezioro
adoga. Woroszyowowi i danowowi zajo cay dzie zebranie si na odwag, aby
powiadomi Stalina, e Niemcy zdobyli Szlisselburg. Rozpoczo si oblenie
Leningradu, najdusze i najbardziej okrutne we wspczesnej historii.
 W miecie tym, oprcz p miliona onierzy, znajdowao si ponad dwa i p miliona
cywilw, w tym czterysta tysicy dzieci. W kwaterze gwnej Fhrera postanowiono, e
niemieckie wojska nie bd okupoway Leningradu. Niemcy mieli bombardowa miasto
i odci je od reszty kraju, aby jego ludno wymara z godu i chorb. Potem zamierzali je
zburzy, a okoliczne obszary przekaza Finom.
Stalin tymczasem doszed do wniosku, e powinien wprowadzi zmiany w zarzdzie
Leningradu. Powierzy tamtejsz komend ukowowi, ufny w jego bezwzgldno. ukow
wylecia samolotem z Moskwy natychmiast po otrzymaniu rozkazw. Na miejscu pojecha
od razu do siedziby rady wojskowej w Instytucie Smolnym, gdzie jak stwierdzi, zasta
defetyzm i pijastwo. Wkrtce posun si nawet dalej ni Stalin, zagroziwszy surowymi
karami rodzinom tych onierzy, ktrzy poddali si nieprzyjacielowi. Rozkaza dowdcom
na froncie pod Leningradem: Wyjanijcie wszystkim onierzom, e cae rodziny tych,
ktrzy skapituluj przed wrogiem, zostan rozstrzelane, a i oni sami bd straceni po
powrocie z niewoli .
37

Najwyraniej ukow nie zdawa sobie sprawy z tego, e gdyby rozkaz potraktowa
dosownie, oznaczaoby to konieczno egzekucji czonka rodziny samego Stalina. Oto
bowiem do niewoli dosta si wraz z jednym z okronych oddziaw syn radzieckiego
dyktatora porucznik Jakow Dugaszwili. Stalin mia prywatnie powiedzie, i byoby
lepiej, gdyby Jakow w ogle si nie urodzi. Nazistowska suba propagandowa wkrtce
poczynia uytek z tak cennego jeca. Nadlecia niemiecki samolot zapisa w swoim
dzienniku czerwonoarmista Wasilij Czurkin. Dzie by soneczny i zobaczylimy wielk
stert ulotek wypadajcych z tego samolotu. Widniao na nich zdjcie syna Stalina z dwoma
umiechnitymi niemieckimi oficerami u boku. Co takiego zostao spreparowane przez
Goebbelsa i nie odnioso skutku . Stalin zmieni nieco nastawienie do syna dopiero
38

w 1945 roku, kiedy wyszo na jaw, e Jakow rzuci si na druty kolczaste w obozie, gdzie
przebywa, a stranicy musieli go zastrzeli.
Stalina nie obchodzi los ludnoci cywilnej. Usyszawszy, e Niemcy pdz przed
swoimi oddziaami starcw i kobiety, matki i dzieci jako ywe tarcze albo w roli
emisariuszy domagajcych si zoenia broni przez czerwonoarmistw, rozesa rozkazy,
aby otwiera ogie do tych ludzi. Moja odpowied brzmi: adnych sentymentw. Zamiast
tego naley bi wroga i jego wsplnikw, chorych czy zdrowych, prosto w gb. Wojna
jest bezlitosna, a ci, ktrzy okazuj sabo i chwiejno, pierwsi ponosz klski . 39

Pewien Gefreiter z 269. Dywizji Piechoty napisa 21 wrzenia: Tumy cywilw uciekaj
z oblenia i trzeba zamyka oczy, eby nie widzie ich nieszczcia. Nawet na froncie,
gdzie w tej chwili dochodzi do ostrej wymiany ognia, jest wiele dzieci i kobiet. Kiedy
tylko gdzie blisko zawyje pocisk, szukaj schronienia. To wyglda komicznie i miejemy
si z tego, ale tak naprawd jest przygnbiajce .
40

Gdy ostatni ranni i maruderzy cignli do miasta, leningradzkie wadze prboway

zaprowadzi rzdy elaznej rki przy pomocy enkawudzistw, zawsze gotowych do
rozstrzeliwania na miejscu dezerterw i defetystw. Stalinowska paranoja narastaa,
a NKWD wydano rozkazy aresztowania dwudziestu dziewiciu kategorii potencjalnych
wrogw. Pod wpywem fantastycznych pogosek w miecie zapanowaa gorczkowa
szpiegomania, gwnie dlatego, e sowieckie wadze skpiy oficjalnych informacji. Ale
cho mniejszo leningradczykw po cichu liczya na to, e reim Stalina moe upa, to
nic nie wskazuje na to, by w miecie faktycznie dziaaa niemiecka czy fiska agentura.
ukow wyda rozkazy, aby dziaa Czerwonej Floty Batyckiej w Kronsztadzie zostay
wykorzystane w roli pywajcych baterii artyleryjskich albo zdemontowane i ustawione na
wzniesieniach Pukowa pod Leningradem w celu ostrzeliwania pozycji nieprzyjacielskiej
artylerii. Ich ogniem kierowa z kopuy soboru witego Izaaka genera artylerii Nikoaj
Woronow. T lnic kopu, widoczn a z wybrzea Finlandii, wkrtce pomalowano
szar maskujc farb.
smego wrzenia, w dniu zdobycia Szlisselburga przez Niemcw, bombowce
Luftwaffe zaatakoway magazyny ywnoci w poudniowej czci miasta. Supy gstego
dymu wznosz si wysoko zapisa Czurkin w dzienniku, zatrwoony przyszymi skutkami
tego nalotu. To pon badajewskije magazyny. Ogie trawi proczne zapasy ywnoci
dla caej ludnoci Leningradu . Zaniedbanie rozlokowania prowiantu w rnych
41

miejscach okazao si powanym niedopatrzeniem. Trzeba byo radykalnie zmniejszy

przydziay produktw spoywczych. Poza tym uczyniono niewiele, by zgromadzi zimowe
zapasy drewna na opa. Ale najwikszym bdem byo to, e nie ewakuowano wikszej
liczby mieszkacw. Jeli nie liczy uciekinierw, tylko niespena p miliona
leningradczykw odesano na wschd, zanim poczenie kolejowe z Moskw zostao
odcite na skutek niemieckiego natarcia. Ponad dwa i p miliona cywilw pozostao
w oblonym miecie.
W drugiej poowie wrzenia Niemcy podjli zacieke szturmy, wspomagane przez
intensywne naloty. Sowieccy piloci w przestarzaych samolotach znowu musieli taranowa
niemieckie bombowce. Jednake obrocy miasta, przede wszystkim dziki wsparciu
artylerii, zdoali odeprze ataki. Zasuya si w tym najbardziej piechota morska Floty
Batyckiej. onierzy tej formacji rozpoznawano po ciemnogranatowych marynarskich
czapkach zawadiacko noszonych na bakier, spod ktrych wystaway na czoo kosmyki
wosw.
Dwudziestego czwartego wrzenia feldmarszaek von Leeb przyzna, e brakuje mu
dostatecznie silnych wojsk do przeamania obrony Leningradu. Zbiego si to w czasie
z naciskami wywieranymi przez innych niemieckich dowdcw, aeby wznowi ofensyw
na Moskw. Grupa pancerna Hotha znalaza si ponownie w skadzie Grupy Armii
rodek. Wraz ze zblianiem si zimy obie strony przeszy do defensywy, a gdy nocami
zapanoway silne przymrozki, walki nabray pozycyjnego, okopowego charakteru.
Z kocem miesica zacite zmagania na froncie leningradzkim w zasadzie ustay
i ograniczay si tylko do sporadycznych pojedynkw artyleryjskich.
Sowieci ponieli na pnocy kolosalne straty nie do uzupenienia 214 078
zabitych i ciko rannych. Rwnao si to od jednej trzeciej do poowy wojsk
skierowanych tam do walki. Lecz straty te oka si znikome w porwnaniu z liczb ofiar
masowego godu, jaki mia zapanowa w Leningradzie. Nawet gdyby miasto
skapitulowao, Hitler nie mia zamiaru go zajmowa, a tym bardziej ywi jego
mieszkacw. Chcia sprawi, by i Leningrad, i leningradczycy zniknli z powierzchni
ziemi.

1 Chiang Kai-shek a Stalin zob. J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945. The Diplomacy of Chinese Nationalism, Oxford 1988, s. 112118.
2 V.M. Berezhkov, At Stalins Side. His Interpreters Memoirs from the October Revolution to the Fall of the Dictators Empire, New York 1994, s. 205.
3 List Krebsa z 15 kwietnia 1941 r., BA-MA MSg1/1207.
4 Na temat Backego i jego planw zagodzenia ludnoci podbity ch obszarw ZSRR zob.: L. Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food, London 2011, s. 3238; A. Tooze, The Wages of
Destruction. The Making and the Breaking of the Nazi Economy, London 2006, s. 173175, 476480.
5 Peniejsza analiza wspomnianego dokumentu z 15 maja zob. Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Zwizek Sowiecki w II wojnie wiatowej, tum. M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 100129;
a take: K. Pleszakow, Szalestwo Stalina. Pierwsze 10 dni wojny na froncie wschodnim, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 2005, s. 7691; oraz Prventivkrieg? Der deutsche Angriff auf die Sowjetunion, red. B. Pietrow-
Ennker, Frankfurt am Main 2000, a ponadto prace zwolennikw teorii spiskowej dziejw: W. Suworow, Lodoamacz, tum. A. Mietkowski, P. Halbersztat, Warszawa 1992; H. Magenheimer, Hitlers War. Germanys Key
Strategic Decisions 19401945, London 2002, s. 5164. Caa ta kwestia zostaa poddana drobiazgowy m analizom przez rosy jskie Stowarzy szenie History kw Drugiej Wojny wiatowej 28 grudnia 1997 roku (Biulety n
Informacy jny 1998, nr 4), ktre doszo do susznego wniosku, e Armia Czerwona w ty m okresie po prostu nie by a w stanie przeprowadzi powanej ofensy wy przeciwko Niemcom. Chciaby m wy razi wdziczno
przewodniczcemu wspomnianej organizacji profesorowi O.A. Reszewskiemu za przy sanie mi stenogramu obrad rzeczonego stowarzy szenia.
6 Prawda, 22 czerwca 1989 r.
7 Ch. Andrew, O. Gordievsky, KGB. The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev, London 1990, s. 203.
8 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 2: Od planw inwazji na Angli do pocztku kampanii na Wschodzie (1.7.194021.6.1941), tum. W.
Kozaczuk, Warszawa 1973, s. 402405 (30 marca 1941 r.).
9 KTB OKW, t. I, s. 417.
10 Szeregowy Paul B., 13. baon arty lerii przeciwlotniczej, 22 czerwca 1941 r., BfZ-SS L 46 281.
11 Szeregowy Kurt U., 1. kompania 91. baonu 6. Dy wizji Grskiej, 21 czerwca 1941 r., BfZ-SS.
12 Sierant Herbert E., 2. kompania cznoci Dy wizji SS Das Reich, BfZ-SS.
13 Maslennikow, RGWA 38652/1/58.
14 KTB OKW, t. I, s. 417.
15 E. von Manstein, Stracone zwycistwa. Wspomnienia 19391944, tum. J. Babor, Warszawa 2001, s. 21.
16 P. Schmidt, Statysta na dyplomatycznej scenie, tum. H. Kurnatowski, Krakw 1965, s. 233.
17 Cy t. za: R. Lourie, Sakharov. A Biography, Hanover, NH 2002, s. 52.
18 RGALI 1710/3/43.
19 Szeregowy Rudolf B., kompania sztabowa 553. baonu cznoci, 27 lipca 1941 r., BfZ-SS.
20 A. Applebaum, Guag, tum. J. Urbaski, Warszawa 2005, s. 389412; na temat polskich jecw zob. T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2011, s. 199
219.
21 Cy t. za: R. Overy, Russias War. A History of the Soviet Effort, 19411945, London 1999, s. 78.
22 A. Twardowski, Dniewniki i pisma, 19411945, Moskwa 2005, s. 32.
23 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/43.
24 RGWA 32904/1/81, s. 28, cy t. za: A. Reid, Leningrad. Tragedia oblonego miasta 19411944, tum. W. Ty szka, Krakw 2012, s. 49.
25 CAMO 35/107559/5, s. 364.
26 Ibidem.
27 I. Zbarski, W cieniu mauzoleum. Wstrzsajce wspomnienia konserwatora zwok Lenina, tum. A. Ku, Katowice Chorzw 2007, s. 111127.
28 F. Halder, Dziennik wojenny. Codzienne zapisy szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych 19391942, t. 3: Od kampanii rosyjskiej do marszu na Stalingrad (22.6.194124.9.1942), tum. B. Woniecki, Warszawa
1974, s. 68 (3 lipca 1941 r.).
29 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/43.
30 F. Halder, Dziennik wojenny, t. 3, op. cit., s. 221.
31 RGALI 1710/3/43.
32 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/49.
33 O klsce radzieckiej 34. Armii i samookaleczeniach sowieckich onierzy zob. RGASPI 558/11/49, s. 1, cy t. za: A. Reid, Leningrad, op. cit., s. 6976.
34 O ewakuacji Tallinna: D.M. Glantz, The Battle for Leningrad, 19411944, Lawrence, KS 2002, s. 46.
35 Opis Wasilija Czekrizowa, zob. A. Reid, Leningrad, op. cit., s. 119136.
36 RGASPI 558/11/492, s. 27.
37 RGASPI 83/1/18, s. 18.
38 WCD, 21 sierpnia 1941 r.
39 20 wrzenia 1941 r., RGALI 1817/2/185.
40 Starszy szeregowy Hans B., 269. Dy wizja Pancerna, BfZ-SS.
41 WCD, 4 wrzenia 1941 r.
 ROZDZIA 13

Rassenkrieg
czerwiecwrzesie 1941

Niemieccy onierze, przeraeni ndz polskich wsi w 1939 roku, nie kryli jeszcze
wikszej odrazy na widok tego, co napotykali na sowieckich terytoriach. Od masakr
dokonywanych na winiach przez NKWD po prymitywne warunki panujce w kochozach
wszystko w sowieckim raju, jak Goebbels ze zjadliwym sarkazmem okrela ZSRR,
umacniao ich w uprzedzeniach. Nazistowski minister propagandy, wykazujc si
diabolicznym geniuszem, przewidzia, e pogarda i odraza do wroga to za mao. Poczenie
nienawici i strachu stanowio najskuteczniejszy sposb na rozbudzenie ludobjczej
mentalnoci. Suyy temu wszelkie wymylane przez Goebbelsa epitety, takie jak
podstpni Azjaci, ydobolszewicy, bestie czy podludzie. Wikszo niemieckich
onierzy wierzya w zapewnienia Hitlera, e to ydzi rozptali t wojn.
Atawistyczna i podszyta lkiem fascynacja, jak wielu Niemcw, o ile nie prawie
wszyscy, odczuwao wobec wschodnich Sowian, bya oczywicie wzmacniana
doniesieniami o niewiarygodnych okruciestwach dokonywanych w czasie bolszewickiej
rewolucji i wojny domowej w Rosji. Nazistowska propaganda staraa si prezentowa
obraz kulturowego zderzenia midzy niemieckim porzdkiem a bolszewickim chaosem,
ubstwem i ateizmem. Pomimo powierzchownych podobiestw obu reimw ideologiczne
i kulturowe podziay midzy Niemcami a Rosj przebiegay gboko i rzucay si w oczy
rnice zarwno o zasadniczym, jak i trywialnym charakterze.
Podczas upalnego lata niemieccy motocyklici jedzili po podbitych obszarach
wschodnich, majc na sobie tylko spodenki i gogle. Na Biaorusi i Ukrainie starsze kobiety
szokowa widok ich obnaonych torsw. Byy jeszcze bardziej wstrznite, kiedy
niemieccy onierze spacerowali nago po ich izbach i napastowali dziewczta. Cho
wydaje si, e we wsiach w pobliu linii frontu Niemcy stosunkowo rzadko gwacili
kobiety, to znacznie czciej dopuszczali si gwatw na zapleczu, zwaszcza na modych
ydwkach.
Najcisze zbrodnie popeniano przy oficjalnej aprobacie wadz. Wyapywano mode
Ukrainki, Biaorusinki i Rosjanki i zmuszano je do nierzdu w burdelach dla wojska. Tam,
zniewolone, byy cigle gwacone przez niemieckich onierzy na przepustkach. Jeli si
opieray, karano je surowo, a nawet zabijano. Mimo tego, e kontakty pciowe
z Untermenschen (podludmi) stanowiy przestpstwo w wietle nazistowskiego prawa,
kierownictwo Wehrmachtu uwaao przyfrontowe domy publiczne za pragmatyczne
rozwizanie, pomocne w utrzymaniu dyscypliny i korzystne dla zdrowia niemieckich
onierzy. Lekarze wojskowi mogli przynajmniej okresowo bada zatrudnione w nich
mode kobiety i sprawdza, czy nie s zaraone zakanymi chorobami wenerycznymi.
Jednak niemieccy onierze czasami litowali si te nad radzieckimi kobietami, ktre
pozostay na zajtych przez Wehrmacht obszarach i musiay sobie radzi bez mczyzn,
zwierzt pocigowych i maszyn rolniczych. Widuje si nawet kobiety cignce sklecon
soch, ktr kieruje inna [kobieta] pisa kapral z oddziau cznoci w licie do domu.
Caa masa kobiet reperuje drog pod nadzorem czowieka z Organizacji Todt. Trzeba
posugiwa si knutem, eby wymusi posuszestwo! Prawie nie ma tu rodziny, w ktrej
pozostaby jaki mczyzna. W dziewidziesiciu procentach przypadkw odpowied na
takie pytanie brzmi zawsze: M zgin na wojnie!. Przeraajce. Rosjanie stracili
straszliwe mnstwo ludzi . 1

Wielu radzieckich obywateli, zwaszcza Ukraicw, nie spodziewano si, e

niemiecka okupacja bdzie miaa tak okrutny charakter. Na Ukrainie liczni wieniacy
pocztkowo witali wrogich onierzy tradycyjnym chlebem i sol. Po przeprowadzonej
przez Stalina przymusowej kolektywizacji i strasznym godzie w latach 19321933,
w ktrego trakcie zgino co najmniej trzy i p miliona ludzi, nienawi do komunistw
bya w tym kraju powszechna . Starszych, bardziej religijnych Ukraicw podnosi na
2

duchu widok krzyy na niemieckich pojazdach opancerzonych; uwaali, e Niemcy podjli

krucjat przeciwko bezbonemu bolszewizmowi.
Oficerowie Abwehry mieli wraenie, e wobec ogromu zajtych obszarw optymaln
strategi bdzie zorganizowanie milionowej armii ukraiskiej. Hitler odrzuci jednak t
sugesti, nie chcc wydawa broni sowiaskim Untermenschen, ale zakaz ten rycho
zaczto po cichu ama w regularnych wojskach ldowych i Waffen-SS obie te
organizacje rozpoczy rekrutacj na terenach wschodnich. Z kolei dziaalno Organizacji
Ukraiskich Nacjonalistw (OUN), ktrej czonkowie pomagali Niemcom tu przed
inwazj i na samym jej pocztku, tpiono. W Berlinie chciano rozwia nadziej OUN na
uzyskanie niepodlegoci przez Ukrain.
Po latach sowieckiej propagandy, sawicej przemysowy postp w ZSRR, Ukraicy
i przedstawiciele innych radzieckich nacji byli zdumieni jakoci i rnorodnoci
niemieckiego wyposaenia. Wasilij Grossman opisa tum wieniakw, przypatrujcy si
schwytanemu austriackiemu motocyklicie: Kady podziwia jego dugi, mikki, szarobury
skrzany paszcz. Wszyscy go dotykaj i krc gowami. A to oznacza: jak, u licha, mamy
walczy z narodem, ktry nosi takie paszcze? Ich samoloty pewnie musz by tak dobre
jak ich skrzane kapoty .
3

W listach do domw niemieccy onierze ualali si, e w Zwizku Radzieckim

prawie nie ma czego rabowa poza ywnoci. Lekcewac podarki otrzymane
w pierwszych dniach kampanii, uganiali si za gmi, kurcztami i prositami. Rozbijali
ule, aby dobra si do miodu, i nie zwaali na bagania ograbianych, ktrym nie
pozostawiali nic na przetrwanie zimy. Niemiecki Landser (piechur) tsknie wspomina
walki we Francji i bogate tamtejsze upy. I w odrnieniu od kampanii francuskiej
czerwonoarmici nadal stawiali opr, nie chcc przyj do wiadomoci, e zostali pobici.
Kady niemiecki onierz, ktry okazywa wspczucie dla cierpie radzieckich
jecw, naraa si na drwiny kolegw. Zdecydowana wikszo uznawaa setki tysicy
wzitych do niewoli Sowietw za zgraj ludzkich szkodnikw. aosny stan jecw, brud
wynikajcy z braku rodkw higienicznych, umacnia tylko Niemcw w uprzedzeniach,
wpojonych im przez nazistowsk propagand w trakcie poprzednich omiu lat. Ofiary
wojny byy dehumanizowane w ramach samospeniajcej si przepowiedni. onierz
pilnujcy kolumny radzieckich jecw pisa do domu, e arli traw niczym bydo.
A kiedy mijali pole, na ktrym rosy ziemniaki, rzucali si na ziemi, ktr rozgrzebywali
palcami, i jedli surowe kartofle . Pomimo tego, e istot planu operacji Barbarossa byo
4

zamknicie w okreniach gwnych si przeciwnika, niemieckie wadze wojskowe

celowo poczyniy niewiele przygotowa zwizanych z przewidywanym wziciem do
niewoli mas jecw. Im wicej ich miao umrze z powodu takich zaniedba, tym mniej
miao pozosta do wyywienia.
Pewien francuski jeniec wojenny opisa przybycie grupy sowieckich bracw do
obozu Wehrmachtu w Generalnym Gubernatorstwie: Rosjanie szli pitkami po piciu
w szeregu, trzymajc si za rce, jakby aden z nich nie by w stanie i o wasnych siach
okrelenie idce szkielety byo tu rzeczywicie odpowiednie. (...) Ich twarze nie byy
nawet te, byy zielone. Prawie wszyscy mruyli oczy, jak gdyby nie mieli do siy, by
skupi na czym wzrok. Padali rzdami, po piciu. Niemcy rzucali si na nich i bili
kolbami karabinw i batami .5

Niemieccy oficerowie starali si pniej usprawiedliwia nieludzkie traktowanie

trzech milionw jecw wojennych wzitych do niewoli do padziernika 1941 roku
brakiem onierzy do ich strzeenia i rodkw transportu do dowozu ywnoci. W istocie
tysice czerwonoarmistw w niewoli zmaro podczas przymusowych, forsownych
marszw, poniewa dowdztwo Wehrmachtu nie yczyo sobie, by wojskowe pocigi czy
pojazdy zostay zainfekowane przez te cuchnce masy. Nie przygotowano obozw,
wic jecy przebywali tysicami stoczeni pod goym niebem, na polach ogrodzonych
drutem kolczastym. Dawano im mao jedzenia i wody. Byo to zgodne z nazistowskim
planem zagodzenia trzydziestu milionw radzieckich obywateli, by w ten sposb
rozwiza problem przeludnienia na okupowanych terytoriach. Ranni pozostawali pod
opiek pojmanych lekarzy Armii Czerwonej, tym jednak brakowao jakichkolwiek
rodkw medycznych. Kiedy niemieccy stranicy rzucali za ogrodzenie z drutu zupenie
niewystarczajce iloci chleba, znajdowali rozrywk w przypatrywaniu si, jak jecy
walcz z sob o bochenki. Tylko w 1941 roku ponad dwa miliony sowieckich jecw
zmaro z godu, chorb i zimna.
Radzieccy onierze postpowali nie lepiej, rozstrzeliwujc i dgajc bagnetami
jecw pod wpywem gniewu wywoanego przez niemieck inwazj i okruciestwa
nieprzyjaciela. W kadym razie graniczce z niemoliwoci zadanie wykarmienia
i upilnowania wzitych do niewoli w warunkach chaotycznego odwrotu oznaczao, e
niewielu z nich oszczdzono. Starszych stopniem dowdcw irytowa brak jzyka
jecw, ktrych mona by byo przesucha w celu rozeznania si w sytuacji przeciwnika
na froncie.

Wspomniane poczenie strachu i nienawici odgrywao take wan rol w okrutnych

zmaganiach z partyzantk. Tradycyjna niemiecka doktryna wojenna od dawna odnosia si
bardzo wrogo do wszelkich form walk podjazdowych jeszcze na dugo przed tym jak
OKW wydao instrukcje zabijania radzieckich komisarzy i partyzantw. Zanim Stalin
wezwa do zbrojnego powstania na niemieckim zapleczu w przemwieniu z 3 lipca 1941
roku, ominite przez nacierajcego nieprzyjaciela grupy czerwonoarmistw przystpiy do
samorzutnego organizowania ruchu oporu. W lasach i na bagnach zaczy si tworzy
partyzanckie bandy, do ktrych napywali cywile uciekajcy przed przeladowaniami
i ludno ze zniszczonych wiosek.
Wykorzystujcy znajomo terenu i umiejtno maskowania si, naturaln dla
mieszkacw wsi i lasw, sowieccy partyzanci ju wkrtce zaczli stanowi znacznie
wiksze zagroenie, anieli wyobraali to sobie stratedzy, ktrzy opracowali plany
operacji Barbarossa. Na pocztku wrzenia 1941 roku tylko na Ukrainie operoway na
niemieckich tyach szedziesit trzy partyzanckie oddziay, liczce cznie prawie pi
tysicy mczyzn i kobiet. NKWD planowao rwnie przerzucenie na zaplecze wroga
czterystu trzydziestu czterech kolejnych pododdziaw przeszkolonych w dziaaniach
partyzanckich. Ogem w tym czasie ponad dwadziecia tysicy partyzantw ju walczyo
lub szykowao si do udziau w zmaganiach z Niemcami . Wrd nich znajdowali si
6

specjalnie wyszkoleni zabjcy w umundurowaniu niemieckich oficerw. Celem atakw

byy linie kolejowe, wagony i lokomotywy, niemieckie jednostki zaopatrzeniowe, kurierzy
na motocyklach, mosty, skady paliw, amunicji i ywnoci, linie telefoniczne, stacje
telegraficzne oraz lotniska. Uywajc zrzucanych na spadochronach radionadajnikw,
oddziay partyzanckie, dowodzone na og przez oficerw NKWD z formacji ochrony
pogranicza, przekazyway do Moskwy dane wywiadowcze i odbieray instrukcje.
Nic dziwnego, e ta partyzancka kampania uczynia z hitlerowskiej idei kolonizacji
Wschodu i przeobraenia go w rajskie ogrody niezbyt kuszc perspektyw dla
potencjalnych niemieckich osadnikw i folksdojczw, ktrym obiecano tam farmy. Cay
plan zdobycia przestrzeni yciowej na obszarach wschodnich wymaga oczyszczenia
wybranych regionw i sprowadzenia miejscowego chopstwa do roli poddaczej.
Nazistowskie represje staway si zatem coraz bardziej okrutne. Wioski w okolicach, gdzie
atakowali partyzanci, puszczano z dymem. Zakadnikw zabijano. Wymierzane bez
opamitania kary obejmoway publiczne wieszanie modych kobiet i dziewczt
oskaronych o pomaganie partyzantom. Ale im ostrzejsza bya reakcja okupantw, tym
wzmagaa si determinacja okupowanych. Nierzadko dowdcy radzieckich zgrupowa
partyzanckich wiadomie prowokowali niemieckie represje, aby rozbudzi nienawi do
najedcw. Zaiste nadeszy czasy elaza . ycie ludzkie stracio na znaczeniu po obu
7

stronach frontu, a zwaszcza dotyczyo to z perspektywy Niemcw ycia osb

pochodzenia ydowskiego.

Holokaust rozegra si zasadniczo w dwch stadiach ktre zostay okrelone pniej

przez Wasilija Grossmana jako zagada z uyciem kul i zagada z uyciem gazu 8

a proces, ktry mia ostatecznie doprowadzi do masowego mordowania ludzi w obozach

mierci, przebiega, by tak rzec, nierwnomiernie. Do wrzenia 1939 roku nazici liczyli
na zmuszenie niemieckich, austriackich i czeskich ydw do emigracji, uciekajc si do
ucisku, upokarzania i rekwirowania ydowskiej wasnoci. Wraz z wybuchem wojny stao
si to coraz trudniejsze. Podbj Polski doprowadzi za do tego, e pod niemieck
jurysdykcj znalazo si 1,7 miliona polskich ydw.
W maju 1940 roku, w trakcie inwazji na Francj, Himmler przygotowa dla Hitlera
dokument zatytuowany Kilka przemyle na temat traktowania obcej ludnoci na
wschodzie . Zaproponowa przesianie polskiej ludnoci, aby osoby wartociowe
9

rasowo podda germanizacji, natomiast pozostae przeksztaci w niewolnicz si

robocz. W kwestii ydw napisa: Licz na cakowite wyeliminowanie kwestii
ydowskiej za spraw moliwoci wielkiej emigracji [ydw] do kolonii w Afryce lub
gdzie indziej. W owym okresie Himmler uznawa ludobjstwo bolszewick metod
fizycznej eksterminacji za nieniemieckie i niewykonalne.
Himmlerowski zamys wywozu europejskich ydw wiza si ze szczeglnym
zainteresowaniem francuskim Madagaskarem . (Adolf Eichmann, wwczas jeszcze niszy
10

funkcjonariusz SS, myla raczej o Palestynie, bdcej brytyjskim terytorium

mandatowym). Reinhard Heydrich, zastpca Himmlera, take przekonywa, e problem
3,75 miliona ydw na okupowanych w tym czasie przez Niemcy obszarach mona
rozwiza poprzez przymusow emigracj, a wic pojawia si potrzeba terytorialnego
rozwizania . Rzecz w tym, e nawet gdyby Pastwo Francuskie zgodzio si na projekt
11

madagaskarski, to by on nie do przeprowadzenia ze wzgldu na brytyjsk przewag na

morzach. Mimo to idea deportowania ydw do jakiego rezerwatu pozostawaa
preferowan opcj.
W marcu 1941 roku, gdy warszawskie getto dosownie pkao w szwach, rozwaano
pomys masowej sterylizacji ludnoci ydowskiej. Nastpnie kiedy Hitler zacz snu
plany operacji Barbarossa, czoowi nazici podchwycili ide przesiedlenia europejskich
ydw oraz trzydziestu jeden milionw Sowian gdzie w gb obszarw Zwizku
Radzieckiego po osigniciu zwycistwa na wschodzie. Oznaczao to dotarcie przez
niemieckie armie do linii od Archangielska do Astrachania, skd samoloty Luftwaffe mogy
bombardowa dziaajce jeszcze radzieckie fabryki broni i orodki komunikacyjne za
Uralem i na Syberii. Dla Hansa Franka, zarzdcy Generalnego Gubernatorstwa, inwazja na
ZSRR stwarzaa moliwo wywozu wszystkich ydw spdzonych wczeniej na
podlegajce mu obszary.
 Innych, w tym Heydricha, bardziej zajmoway pilniejsze sprawy, a szczeglnie
pacyfikacja podbitych ziem. Dla Hitlera okrelenie to byo do jednoznaczne.
Najlepiej to osign oznajmi Alfredowi Rosenbergowi, ministrowi do spraw
terytoriw wschodnich poprzez zastrzelenie kadego, kto choby patrzy na nas z ukosa .
12

onierzy miano nie kara za zbrodnie na ludnoci cywilnej, chyba e wizay si one
z racym zamaniem dyscypliny.
Dowdcy Wehrmachtu cakowicie podporzdkowujcy si wizjom Hitlera po
niemieckim triumfie we Francji, w ktry wczeniej otwarcie powtpiewali, nie wyrazili
sprzeciwu. Niektrzy z nich wrcz entuzjastycznie podchwycili ide wojny wyniszczajcej
Vernichtungskrieg. Ucichy wszelkie wyrazy oburzenia z powodu mordw SS
dokonanych w Polsce. Feldmarszaek von Brauchitsch, gwnodowodzcy wojsk
ldowych, wsppracowa cile z Heydrichem w kwestii wspdziaania wojska z SS
w trakcie operacji Barbarossa. Niemiecka armia miaa zaopatrywa Einsatzgruppen
(eksterminacyjne oddziay specjalne) i utrzymywa z nimi czno za porednictwem
wyszego rang oficera wywiadu w dowdztwie kadej armii polowej. Wobec tego nikt
w tyche dowdztwach i wyszych sztabach nie mg utrzymywa, e nic nie wie
o poczynaniach wspomnianych oddziaw.
Zagad z uyciem kul zazwyczaj kojarzy si z dziaalnoci trzech tysicy
czonkw esesowskich Einsatzgruppen . Wskutek tego czsto zostaj przeoczone masakry
13

dokonane przez jedenacie tysicy ludzi z dwudziestu jeden batalionw Ordnungspolizei

(policji porzdkowej), wchodzcych w skad drugiego rzutu si okupacyjnych, daleko za
frontowymi armiami. Poza tym do pomocy owym jednostkom skierowano brygad
kawalerii SS i dwie inne brygady Waffen-SS. Dowdc 1. Puku Kawalerii SS by
Hermann Fegelein, ktry w 1944 roku polubi siostr Evy Braun i w ten sposb znalaz si
w bezporednim otoczeniu Fhrera. Himmler poleci swoim kawalerzystom z SS
likwidacj wszystkich napotkanych ydw pci mskiej i zapdzanie ydwek na bagna
nad Prypeci. Do poowy sierpnia 1941 roku owa brygada zabia w walce dwustu Rosjan
i rozstrzelaa 13 788 cywilw, w wikszoci ydw, okrelonych mianem rabusiw.
W lad za kad z grup armii niemieckich wojsk inwazyjnych podaa jedna
Einsatzgruppe. Czwart przerzucono nieco pniej na poudnie, nad wybrzee Morza
Czarnego, gdzie dziaaa na zapleczu wojsk rumuskich oraz 11. Armii. Personel
Einsatzgruppe rekrutowano z wszystkich organizacji skadajcych si na imperium
Himmlera, w tym z Waffen-SS, ze suby bezpieczestwa (Sicherheitsdienst, SD), policji
bezpieczestwa (Sicherheitspolizei, Sipo), policji kryminalnej (Kriminalpolizei, Kripo)
oraz policji porzdkowej. Kada Einsatzgruppe liczya okoo omiuset ludzi i bya zoona
z dwch Sonderkommando, operujcych w pobliu frontu, oraz dwch Einsatzkommando,
dziaajcych troch dalej na tyach.
Heydrich poinstruowa dowdcw Einsatzgruppen, ktrzy wywodzili si
z intelektualnej elity SS wikszo z nich miaa doktoraty aby zachcali lokalne
ugrupowania antysemickie do zabijania ydw i komunistw. Okrelono to mianem
samooczyszczania (Selbstreinigungsbestrebungen) . Jednoczenie mieli nie udziela
14
takim poczynaniom oficjalnej aprobaty i nie dawa do zrozumienia, e tego rodzaju akcje
mog zapewni miejscowym spoecznociom jakkolwiek form politycznej niezalenoci.
Same Einsatzgruppen miay likwidowa funkcjonariuszy partii komunistycznej, komisarzy,
partyzantw i sabotaystw oraz ydw na stanowiskach partyjnych i pastwowych . 15

Przypuszczalnie Heydrich zasugerowa, e nie powinny si ogranicza do wymienionych

kategorii osb i wykazywa inicjatyw w wypenianiu swoich obowizkw
z bezprecedensow surowoci, na przykad zabijajc ydw w wieku poborowym.
Jednake wydaje si, e w tej fazie nie byo oficjalnego nakaniania do mordowania
ydowskich kobiet i dzieci.
Zabijanie ydw pci mskiej zaczo si, kiedy tylko niemieckie wojska
przekroczyy 22 czerwca radzieck granic. Wielu z tych pierwszych masakr dopucili si,
zgodnie z przewidywaniami Heydricha, litewscy i ukraiscy antysemici. W zachodniej
czci Ukrainy nacjonalici pozabijali dwadziecia cztery tysice ydw. W Kownie
doszo do rzezi 3800 ydowskich ofiar. ydzi byli wyapywani i drczeni, czasami na
oczach niemieckich onierzy; rabinw szarpano za brody albo podpalano je. Radosne
okrzyki motochu towarzyszyy katowaniu nieszcznikw na mier. Niemcy rozpuszczali
wieci, e zabjstwa te to zemsta za masakry dokonane przez NKWD tu przed ucieczk
Sowietw. Einsatzgruppen i bataliony policyjne te wczay si w apanki
i rozstrzeliwanie setek, a nawet tysicy ydw.
Ofiary same musiay kopa sobie masowe groby. Ci, ktrzy nie kopali dostatecznie
szybko, byli natychmiast rozstrzeliwani. Wczeniej jednak rozbierali si do naga, poniewa
ich odzie bya rozdawana przez oprawcw, a dodatkowo w ten sposb zapobiegano
ukrywaniu przy sobie kosztownoci bd pienidzy. Potem zmuszano ich do klczenia na
skraju dou, po czym strzelano im w ty gowy, a zwoki bezwadnie same toczyy si do
wykopanej w ziemi jamy. Niektre oddziay SS i policji uznaway za czystsz metod
egzekucji polegajc na przymuszaniu ofiar do ukadania si na dnie dugiego wykopu,
a potem rozstrzeliwaniu ich in situ z pistoletw maszynowych. Nastpna grupa kada si
na zwokach pierwszych ofiar, tyle e w przeciwn stron, i take gina od kul. Zwano to
metod sardynkow . Sporadycznie ydzi byli zapdzani do pobliskiej synagogi, ktr
16

podpalano, strzelajc do tych, ktrzy usiowali uciec.

Himmler co rusz wizytowa swoje oddziay, udzielajc ludziom niesprecyzowanej
zachty do dziaania, a sam ten morderczy proces stale nabiera rozmachu. Pierwotnie
okrelon kategori ofiar ydw z partyjnych i pastwowych stanowisk szybko
rozszerzono na wszystkich mczyzn pochodzenia ydowskiego w wieku poborowym,
a potem rwnie modszych i starszych. Pod koniec czerwca i na pocztku lipca ydowskie
kobiety i dzieci byy zabijane gwnie przez lokalne grupy antysemitw, lecz z kocem
lipca proceder ten uprawiay systematycznie take Einsatzgruppen, podlege Himmlerowi
brygady Waffen-SS i bataliony policyjne. Wspomniane formacje, i to wbrew instrukcjom
Hitlera, aby nie uzbraja Sowian, byy wspomagane przez okoo dwadziecia sze
batalionw organizowanej na miejscu milicji, do ktrej wstpowali przewanie osobnicy
skuszeni perspektyw okradania ofiar.
 onierze Wehrmachtu, a nawet czonkowie personelu Luftwaffe rwnie brali udzia
w zabijaniu, o czym pniej dowiedzieli si ledczy z VII wydziau NKWD przesuchujcy
niemieckich jecw. Pewien pilot z trzeciej eskadry lotniczej zezna, e uczestniczy
w egzekucji grupy ydw w jednej ze wsi koo Berdyczowa na pocztku wojny. Stracono
ich za kar, e wydali czerwonoarmistom innego niemieckiego pilota. Starszy szeregowy
o nazwisku Traxler z 765. batalionu saperw by wiadkiem egzekucji ydw przez
esesmanw koo Rwnego i Dubna. Kiedy jeden z nich stwierdzi, e to straszny widok,
podoficer z tej samej jednostki, niejaki Graff, powiedzia, e ydzi to winie
i likwidujemy ich, aby wykaza, e jestemy cywilizowani . 17

Ktrego dnia pewien niemiecki starszy szeregowy z oddziau transportowego,

ktremu towarzyszy kompanijny buchalter, natkn si na mczyzn, kobiety i dzieci
z rkami powizanymi drutem, prowadzonych drog przez esesmanw. Obaj wspomniani
onierze poszli popatrze, co si wydarzy. Za wsi ujrzeli wykopany rw
stupidziesiciometrowej dugoci i gboki na okoo trzy metry. Spdzono tam setki
ydw. Ofiary zostay zmuszone do uoenia si w tym rowie rzdami, aby esesmani na
obu skrajach wykopu mogli, idc wzdu rowu, rozstrzeliwa je ze zdobycznych
radzieckich pistoletw maszynowych. Wtedy popdzono nastpnych ludzi, ktrzy musieli
zej do rowu i pooy si na zabitych. W tamtej chwili jaka dziewczynka moga mie
ze dwanacie lat krzykna dononym, aosnym, drcym gosem: Darujcie mi ycie,
jestem jeszcze dzieckiem!. Dziecko to pochwycono, wrzucono do rowu i zastrzelono . 18

Nielicznym udawao si ocale z tych masakr. Nic dziwnego, e byli do gbi

wstrznici tym, co przeyli. Na pnocno-wschodnich rubieach Ukrainy Wasilij
Grossman spotka jedn z takich osb. Dziewczyna ydowska pikno, ktra zdoaa
uciec od Niemcw z jasnymi, zupenie szalonymi oczami , zapisa w swoim dzienniku.
19

Modsi oficerowie Wehrmachtu zdawali si akceptowa zabijanie ydowskich dzieci

atwiej od przedstawicieli starszej generacji wojskowych, gwnie pod wpywem
przewiadczenia, e oszczdzone, niedosze ofiary zemszcz si w przyszoci. We
wrzeniu 1944 roku potajemnie nagrano rozmow generaa wojsk pancernych Heinricha
Eberbacha z jego synem, sucym wczeniej w Kriegsmarine, gdy obaj znaleli si
w brytyjskiej niewoli. Moim zdaniem powiedzia genera Eberbach mona posun
si do stwierdzenia, e zabicie tych milionw ydw, czy ilu ich tam zlikwidowano, leao
w ywotnym interesie naszego narodu. Ale nie byo potrzeby zabija kobiet i dzieci. To ju
przesada. Na co jego syn odpar: C, jak chce si wytuc ydw, to trzeba pozabija
i kobiety z dziemi, a przynajmniej dzieci. Nie ma potrzeby robi tego publicznie, ale co da
likwidowanie starcw? .20

Generalnie frontowe formacje nie bray udziau w takich masakrach, ale byy i znane
wyjtki od tej reguy: zbrodnie popeniaa na Ukrainie 5. Dywizja Pancerna SS Wiking,
a take niektre dywizje piechoty, uczestniczce midzy innymi w rzeziach w Brzeciu.
Chocia nie pozostawia wtpliwoci cisa wsppraca midzy SS a dowdztwami grup
armii, to zarazem wysi rang oficerowie wojsk ldowych starali si dystansowa od
owych makabrycznych czynw. Wydawano rozkazy zakazujce personelowi Wehrmachtu
udziau, nawet biernego, w masowym zabijaniu, lecz mimo to coraz liczniejsi onierze na
przepustkach przygldali si popenianym okruciestwom i fotografowali je. Niektrzy
nawet zastpowali oprawcw, gdy ci chcieli odpocz.
Poza Litw, otw i Biaorusi masowe mordowanie trwao na caej Ukrainie, czsto
przy asycie miejscowej ludnoci rekrutowanej do jednostek pomocniczych. Antysemityzm
wzmg si tam niezwykle w okresie wielkiego godu, poniewa sowieccy agenci
rozgaszali wtedy, i to ydzi s najbardziej winni, prbujc w taki sposb zdj
odpowiedzialno ze stalinowskiej polityki kolektywizacji i rozkuaczania. Ponadto
ukraiscy ochotnicy pilnowali wzitych do niewoli czerwonoarmistw. Ochoczo
pomagaj i s [wobec nas] dobrze usposobieni pisa pewien niemiecki starszy
szeregowy. Bardzo nam uatwiaj zadanie .
21

Po masakrach we Lwowie i w innych miastach Ukraicy denuncjowali i uczestniczyli

w apankach na ofiary Einsatzgruppe C w Berdyczowie, jednym z najwikszych skupisk
ukraiskich ydw. Kiedy niemieckie wojska wkraczay do tego miasta, onierze
krzyczeli z ciarwek Jude kaputt! i wymachiwali broni, jak dowiedzia si
w pniejszym okresie wojny Wasilij Grossman . Ponad dwadziecia tysicy ydw
22

zabijano partiami opodal tamtejszego lotniska. Wrd ofiar bya te matka Grossmana,
a w wyrzuca sobie przez reszt ycia, e nie cign jej do Moskwy w czasie, gdy
rozpocza si niemiecka inwazja na ZSRR.
ydwka Ida Bieozowskaja opisaa, jak Niemcy weszli 19 wrzenia do jej
miasteczka pod Kijowem. Ludzie z przymilnymi, radosnymi, usunymi minami stali po
obu stronach drogi, witajc wyzwolicieli. Tamtego dnia wiedziaam ju, e nasze ycie
dobiega koca, e rozpoczyna si nasza gehenna. Wszyscy wpadlimy jak myszy
w puapk. Dokd i? Nie byo gdzie uciec . ydw denuncjowano wadzom niemieckim
23

nie tylko pod wpywem antysemityzmu, ale take ze strachu, jak zawiadczaa
Bieozowskaja. Niemcy zabijali cae rodziny udzielajce schronienia ydom, wic nawet
ci, ktrzy wspczuli przeladowanym i byli gotowi dawa im jedzenie, nie odwayli si
ukrywa ich u siebie.
Cho armia wgierska przydzielona do skadu Grupy Armii Poudnie Rundstedta
nie uczestniczya w masowym zabijaniu, to Rumuni atakujcy Odess, miasto z bardzo
liczn populacj ydw, dopuszczali si koszmarnych okruciestw. Ju latem 1941 roku
rumuscy onierze podobno wymordowali okoo dziesiciu tysicy ydw na wczeniej
okupowanych przez Sowietw ziemiach Besarabii i Bukowiny. Nawet niemieccy
oficerowie uwaali ich poczynania za chaotyczne i niepotrzebnie sadystyczne. W Odessie
Rumunii zamordowali trzydzieci pi tysicy ludzi.
Niemiecka 6. Armia pod komend feldmarszaka von Reichenaua, najbardziej
przekonanego nazisty w gronie czoowych dowdcw Wehrmachtu, miaa w swym skadzie
1. Brygad SS. andarmeria polowa i inne jednostki tej armii te popeniay masowe
zbrodnie w czasie prowadzonej ofensywy. Dwudziestego sidmego wrzenia, wkrtce po
zdobyciu Kijowa, Reichenau wzi udzia w spotkaniu z komendantem tego miasta oraz
z oficerami SS z Sonderkommando 4a. Uzgodniono, e kijowska komendantura wywiesi
afisze nakazujce ydom stawienie si w celu ewakuacji i zabranie z sob dokumentw
tosamoci, pienidzy, kosztownoci oraz ciepej odziey.
Morderczym zamierzeniom nazistw nieoczekiwanie sprzyja pewien osobliwy skutek
uboczny paktu Ribbentrop-Mootow. Stalinowska cenzura usuwaa po jego zawarciu
wszelkie wzmianki na temat zaciekego antysemityzmu Hitlera. W rezultacie kiedy ydom
z Kijowa polecono zebranie si w celu przesiedlenia, usuchao tego wezwania a 33
771 osb. Dowdztwo 6. Armii, ktre dostarczyo rodki transportu, nie spodziewao si
przybycia wicej ni siedmiu tysicy. Sonderkommando SS zajo trzy dni wymordowanie
wszystkich tych ofiar w Babim Jarze pod Kijowem . 24

Ida Bieozowskaja, ktra wysza za m za goja, opisaa ten spd kijowskich ydw,
wrd ktrych nie zabrako jej krewnych. Dwudziestego smego wrzenia mj m i jego
siostra, Rosjanka, odprowadzili moich nieszczsnych bliskich w ich ostatni drog.
Wydawao im si, a wszyscy chcielimy w to wierzy, e ci niemieccy barbarzycy po
prostu wywioz ich gdzie, dlatego te przez kilka dni ludzie zmierzali wielkimi grupami
ku swemu ocaleniu. Poniewa zabrako czasu na zabranie wszystkich zgromadzonych,
kazano im powrci na miejsce zbirki nazajutrz (Niemcy woleli nie przecia si prac).
I ludzie napywali dzie po dniu, a wreszcie przysza kolej na nich .
25

Rosyjski maonek Bieozowskiej pojecha za jednym z tych transportw do Babiego

Jaru, aby si przekona, co si tam dzieje. Oto, co ujrza przez szczelink w wysokim
ogrodzeniu. Ludzi rozdzielano: mczyznom kazano i w jedn stron, a kobietom
i dzieciom w drug. Byli nadzy (musieli zostawi swoje rzeczy w innym miejscu), a wtedy
rozstrzeliwano ich seriami z automatw i karabinw maszynowych, odgosy za strzelaniny
tumiy ich krzyki i wycie.
Szacuje si, e ponad ptora miliona radzieckich ydw unikno plutonw
egzekucyjnych. Jednak to, e gwne skupiska ludnoci ydowskiej znajdoway si
w zachodnich regionach Zwizku Radzieckiego, zwaszcza w duych miejscowociach,
znacznie uprocio zadanie Einsatzgruppen. Dowdcy tych formacji byli take mile
zaskoczeni pomoc, czsto nader gorliw, udzielan im przez oddziay wojska. Do koca
roku 1942 czna liczba sowieckich ydw zabitych przez Einsatzgruppen SS, policj
porzdkow, jednostki do walki z partyzantami i regularne formacje niemieckiej armii
przekroczya, wedle szacunkowych ocen, 1,35 miliona.

Zagada przez zagazowanie rwnie bya cokolwiek chaotycznym przedsiwziciem. Ju

w 1935 roku Hitler da do zrozumienia, e kiedy dojdzie do wojny, wprowadzi program
eutanazji. Chorzy psychicznie przestpcy, sabi na umyle, upoledzeni i dzieci z wadami
wrodzonymi wszyscy ci ludzie byli, w ujciu nazistw, niewarci ycia. Pierwszej
eutanazji dokona 25 lipca 1939 roku osobisty lekarz Hitlera dr Karl Brandt, ktremu
Fhrer poleci zorganizowanie komitetu doradczego. Na niespena dwa tygodnie przed
agresj na Polsk Ministerstwo Spraw Wewntrznych Rzeszy rozkazao szpitalom
informowanie wadz o wszystkich przypadkach zdeformowanych noworodkw . Mniej 26
wicej w tym samym czasie zarzdzenie to rozszerzono na upoledzonych dorosych.
Jednake pierwsi pacjenci zakadu dla umysowo chorych mieli zgin w Polsce trzy
tygodnie po rozpoczciu inwazji na ten kraj. Zastrzelono ich w pobliskim lesie. Wkrtce
potem miay miejsce rzezie w innych szpitalach dla obkanych; w ramach tej akcji
zamordowano ponad dwadziecia tysicy osb. Nastpnie przysza kolej na upoledzonych
umysowo pacjentw niemieckich placwek na Pomorzu, ktrych take rozstrzelano.
Oprnione w ten sposb dwa szpitale przeksztacono w koszary Waffen-SS. Pod koniec
listopada uruchomiono komory gazowe, do ktrych wtaczano tlenek wgla, a w grudniu
Himmler obserwowa jedn z takich egzekucji. Na pocztku 1940 roku przeprowadzono
eksperymenty z uyciem szczelnie zamknitych mobilnych komr zamontowanych na
ciarwkach. Zostay ocenione pozytywnie, gdy zmniejszay komplikacje zwizane
z transportem przewidzianych do likwidacji pacjentw. Organizatorowi tej akcji obiecano
po dziesi marek od gowy.
Kierowana z Berlina akcja eksterminacyjna w Rzeszy nosia oznaczenie T4.
Rodzicw przekonywano, e niepenosprawne dzieci, z ktrych cz miaa po prostu
trudnoci z nauk, znajd si pod lepsz opiek w specjalnych instytucjach. Po pewnym
czasie rodzice dowiadywali si, e ich dziecko rzekomo zmaro na zapalenie puc.
W komorach gazowych do sierpnia 1941 roku zamordowano okoo siedemdziesiciu
tysicy dorosych i nieletnich obywateli Niemiec, w tym niemieckich ydw, ktrzy od
duszego czasu przebywali w szpitalach.
Ta wielka liczba ofiar i nieporadnie prokurowane wiadectwa ich zgonu
spowodoway, e program eutanazji nie zosta utrzymany w tajemnicy. Hitler poleci
przerwanie jego realizacji w sierpniu wspomnianego roku po tym, jak duchowni pod
przewodnictwem biskupa Clemensa Augusta von Galena zaczli mwi o tym z ambon.
Jednak eutanazja, w ograniczonym zakresie, nadal trwaa, do koca wojny przynoszc
mier kolejnym dwudziestu tysicom ofiar. Personel uczestniczcy w programie
eutanazyjnym zwerbowano do kierowania obozami zagady w okupowanej wschodniej
Polsce w 1942 roku. Kilku historykw zwrcio uwag na to, e nazistowski program
eutanazji nie tylko stanowi punkt wyjcia do ostatecznego rozwizania (Endlsung), ale
i podstawowy element ideologii stworzenia czystego rasowo i genetycznie spoeczestwa.
Ze wzgldu na niech Hitlera do potwierdzania kontrowersyjnych dyrektyw na
papierze historycy rozmaicie interpretuj niejasny i czsto eufemistyczny jzyk
zachowanych drugorzdnych dokumentw nazistowskich, prbujc ustali dokadn dat
wydania decyzji o przystpieniu do ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej.
Okazao si to niewykonalne, zwaszcza e do podjcia ludobjczej polityki przyczyniy
si ustne zalecenia odgrne, a nadto nieskoordynowane, dorane mordercze dziaania
i eksperymenty, przeprowadzane ad hoc przez rne szwadrony mierci. W osobliwy
sposb odzwierciedlao to zasad Auftragstaktik (wykazywania osobistej inicjatywy)
obowizujc w niemieckim wojsku, gdzie oglnikowe instrukcje byy wprowadzane
w czyn przez nisze szare na linii frontu.
Niektrzy z historykw do przekonujco argumentuj, e zasadnicza decyzja
o przejciu do urzeczywistniania ludobjczych planw zostaa podjta w lipcu lub sierpniu
1941 roku, gdy osignicie szybkiego zwycistwa przez Wehrmacht na wschodzie nadal
wydawao si realne. Inni z kolei sdz, i nastpio to dopiero jesieni, kiedy tempo
niemieckiej ofensywy przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu ulego widocznemu
spowolnieniu, a rozwizanie terytorialne (to jest masowe przesiedlenie ludnoci
ydowskiej) stawao si coraz mniej realne. Jeszcze inni uwaaj, e miao to miejsce
pniej, okoo drugiego tygodnia grudnia, gdy wojska niemieckie zostay zatrzymane pod
Moskw, a Hitler wypowiedzia wojn Stanom Zjednoczonym.
Fakt, e poszczeglne Einsatzgruppen nieco inaczej pojmoway swoj misj,
wskazuje, i nie dziaay one na podstawie ujednoliconej, odgrnej instrukcji. Dopiero
poczynajc od sierpnia, nieskrpowane ludobjstwo stao si na froncie wschodnim czym
powszednim i zaczto masowo mordowa rwnie ydowskie kobiety i dzieci. Ponadto 15
sierpnia Himmler obserwowa po raz pierwszy egzekucje setek ydw koo Miska
makabryczny spektakl urzdzony na jego yczenie przez Einsatzgruppe B. Nie mg znie
tego widoku. Pniej Obergruppenfhrer Erich von dem Bach podkrela, e przy owej
okazji rozstrzelano zaledwie setk ofiar. Prosz spojrze w oczy ludziom z tego komanda
powiedzia von dem Bach do Himmlera. Jake s wstrznici! Ci ludzie s ju
skoczeni, do niczego przez reszt ycia. Jakich nastpcw tu szkolimy? Neurotykw albo
dzikusw! Sam von dem Bach, drczony koszmarami i skurczami odka, zosta potem
27

odesany do szpitala, gdzie z rozkazu Himmlera zajmowa si nim naczelny lekarz SS.
Nastpnie Himmler wygosi przemwienie do esesmanw, uzasadniajc ich czyny
i zaznaczajc, e Hitler wyda rozkaz likwidacji wszystkich ydw na wschodnich
obszarach. Przyrwna ich krwawe dzieo do odpluskwiania i deratyzacji. Tego samego
popoudnia omawia z dowdc Einsatzgruppe B Arthurem Nebe oraz von dem Bachem
alternatywy dla rozstrzeliwa. Nebe zaproponowa eksperymentalne wykorzystanie
materiaw wybuchowych, co Himmler zaaprobowa. Skoczyo si to makabrycznym,
krwawym fiaskiem. Potem pad pomys wykorzystania komr gazowych zamontowanych na
ciarwkach, w ktrych truto ofiary tlenkiem wgla zawartym w spalinach. Himmler
chcia wynalezienia metody bardziej humanitarnej dla katw. Zatroskany stanem ich dusz
nakania dowdcw Einsatzgruppen do organizowania wieczornic poczonych ze
piewaniem pieni. Jednake wikszo zabjcw wolaa poszuka zapomnienia w wdce.
Intensyfikacja rzezi ydw zbiega si te w czasie z coraz brutalniejszym
traktowaniem przez Wehrmacht radzieckich jecw wojennych i ich jawnym zabijaniem.
Trzeciego wrzenia po raz pierwszy wyprbowano na sowieckich i polskich winiach
w Auschwitz (Owicim) cyklon B, rodek owadobjczy produkowany przez koncern
chemiczny IG Farben. W tym samym okresie ydzi z Niemiec i podbitych krajw
zachodnioeuropejskich wywoeni na wschodnie terytoria bywali mordowani po przybyciu
na miejsce przez wyszych niemieckich urzdnikw policji, ktrzy twierdzili, e tylko tak
mog sobie poradzi z masami narzuconych im przesiedlecw. Wysi rang oficjele na
okupowanych przez Niemcy ziemiach wschodnich, z Komisariatu Rzeszy
(Reichskommissariat) Ostland (obejmujcego pastwa nadbatyckie i Biaoru) oraz
Komisariatu Rzeszy Ukraina, nie mieli pojcia, jaka obowizuje oficjalna polityka
w stosunku do ludnoci ydowskiej. Miao si to wyjani dopiero na konferencji
w Wannsee w styczniu nastpnego roku.

1 Kapral Hans W., 387. Dy wizja Pancerna, 31 maja 1942 r., BfZ-SS 45 842.
2 Zob. T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2011, s. 5560.
3 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/49.
4 Szeregowy Josef Z., 3. kompania, 619. baon rezerwowy, 12 wrzenia 1941 r., BfZ-SS 20 355 D.
5 Zeznanie Paula Rosera, IMT VI, s. 291, cy t. za: P. Padfield, Himmler, Reichsfhrer-SS, t. 2, tum. S. Baranowski, Warszawa 1997, s. 280.
6 Zob. Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Zwizek Sowiecki w II wojnie wiatowej, tum. M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 271285.
7 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/43.
8 W. Grossman, ycie i losy, tum. I. Piotrowska, S. Pollak, Warszawa 1959, s. 509.
9 Ch.R. Browning, Nazi Resettlement Policy and the Search for a Solution to the Jewish Question, 19391941, w: idem, The Path to Genocide. Essays on Launching the Final Solution, Cambridge 1992, s. 1617, cy t.
za: M. Mazower, Dark Continent. Europes Twentieth Century, London 1998, s. 170.
10 Ch.R. Browning, Geneza ostatecznego rozwizania. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec ydw, wrzesie 1939marzec 1942, tum. B. Gutowska-Nowak, Krakw 2012, s. 8087.
11 Cy t. za: I. Kershaw, The Nazi Dictatorship. Problems and Perspectives of Interpretation, London 2000, s. 112.
12 Ibidem, s. 266.
13 Ibidem, s. 224243.
14 Ibidem, s. 228.
15 Ibidem, s. 219.
16 R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, New York 1985, s. 146.
17 CAFSB 14/4/326, s. 264267.
18 Starszy szeregowy Hans R., zapis przesuchania opatrzony ty tuem Die Deutschen im Zweiten Weltkrieg, SWF TV, 1985, cy t. za: R. Kershaw, War without Garlands. Operation Barbarossa, 19411942, London
2009, s. 285286.
19 RGALI 1710/3/49.
20 TNA WO 208/4363.
21 Starszy szeregowy Ludwig B., 563. baon zaopatrzeniowy, 27 lipca 1942 r., BfZ-SS 28 743.
22 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/1/123.
23 I.S. Bieozowskaja, GARF 8114/1/965, s. 6875.
24 Na temat niemieckiej 6. Armii i zbrodni w Babim Jarze zob. Vernichtungskrieg. Verbrechen der Wehrmacht 1941 bis 1944, red. H. Heer, Hamburg 1996.
25 I.S. Bieozowskaja, GARF 8114/1/965, s. 6875.
26 H. Friedlander, The Origins of Nazi Genocide. From Euthanasia to the Final Solution, Chapel Hill 1995, s. 43. Wspomniana praca Friedlandera stanowi gwne rdo przedstawiony ch w niniejszy m rozdziale
informacji na temat programu eutanazji.
27 Cy t. za: R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, op. cit., s. 137.
 ROZDZIA 14

Wielka Koalicja
czerwiecgrudzie 1941

Churchill syn z niepohamowanej fali pomysw dotyczcych prowadzenia wojny.

Jeden z jego kolegw zauway, e cay problem w tym, i Churchill nie wie, ktre z nich
s dobre. A jednak brytyjski premier nie by tylko, by powoa si na okrelenie
wprowadzone przez Isaiaha Berlina, lisem. Okaza si take jeem, ktry wiedzia
jedno i najwaniejsze od samego pocztku. Rozumia, e Wielka Brytania w pojedynk nie
ma szans w walce z nazistowskimi Niemcami. Pojmowa, e musi wcign Amerykanw
do udziau w tej wojnie, tak jak powiedzia swemu synowi Randolphowi w maju 1940
roku.
Nie zbaczajc z drogi wiodcej ku gwnemu celowi, Churchill bezzwocznie
zawiza sojusz z reimem bolszewickim, do ktrego zawsze odnosi si z odraz. Nie
cofn adnego sowa, ktre wypowiedziaem na jego temat owiadczy w przemwieniu
radiowym wygoszonym 22 czerwca 1941 roku, po nadejciu wieci o niemieckim ataku na
Zwizek Radziecki. Ale wszystko to traci znaczenie wobec spektaklu, jaki si teraz
rozgrywa. I jak rzek nieco pniej do swojego prywatnego sekretarza Johna Colvillea,
gdyby Hitler najecha pieko, to w Izbie Gmin przynajmniej napomknbym w ciepych
sowach o diable. Jego wystpienie z owego wieczoru, przygotowane wesp
z amerykaskim ambasadorem Johnem G. Winantem, obiecywao Zwizkowi Radzieckiemu
wszelk techniczn bd ekonomiczn pomoc, na jak nas sta . Mowa ta zrobia
1

znakomite wraenie w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i w Moskwie, cho Stalin

i Mootow pozostali przewiadczeni, e Brytyjczycy nadal skrywaj rzeczywisty charakter
misji Rudolfa Hessa.
Dwa dni pniej Churchill poinstruowa Stewarta Menziesa, szefa brytyjskiej tajnej
suby wywiadowczej (SIS), aby ten przesa Kremlowi rozszyfrowane przez Ultr
niemieckie meldunki i depesze. Menzies ostrzega, e moe to mie fatalne skutki . Armia
2

Czerwona nie korzystaa z dobrych szyfrw, wobec czego Niemcy szybko wyledz rdo
zdobytych u Sowietw informacji wywiadowczych. Churchill przyzna mu racj, niemniej
jednak dane wywiadowcze i tak zaczto przesya niebawem do ZSRR, tyle e
odpowiednio zakamuflowane. Porozumienie o wsppracy wojskowej midzy obydwoma
krajami wynegocjowano wkrtce potem, cho w owej fazie kampanii wschodniej brytyjski
rzd nie przypuszcza, by Armia Czerwona przetrwaa nazistowsk agresj.
Churchilla napaway optymizmem wydarzenia za Atlantykiem. Sidmego lipca
Roosevelt poinformowa Kongres, e amerykaskie wojska wyldoway w Islandii, gdzie
zluzoway oddziay brytyjskie i kanadyjskie. Dwudziestego szstego lipca Stany
Zjednoczone wesp z Wielk Brytani zamroziy japoskie aktywa bankowe
w odpowiedzi na zajcie przez Japoni Indochin Francuskich. Japoczycy dyli do
zaoenia tam baz lotniczych, by atakowa z nich Drog Birmask szlak, ktrym
dostarczano wojskom chiskich nacjonalistw bro i inne zaopatrzenie. Rooseveltowi
zaleao na wspieraniu Kuomintangu Chiang Kai-sheka, a w USA sformowano ochotnicz
jednostk lotnicz Latajcych Tygrysw, ktrej piloci mieli broni Drogi Birmaskiej na
odcinku z Mandalaju oraz podajcych ni transportw. Ale kiedy Stany Zjednoczone
i Wielka Brytania naoyy embargo na sprzeda Japonii ropy naftowej i innych surowcw,
stawka bardzo posza w gr. Japoczycy zagraali wtedy uderzeniem na Malaje, Syjam
i zasobne w zoa ropy Holenderskie Indie Wschodnie (pniejsz Indonezj), ktre
wydaway si nastpnym celem ich agresji. Nic dziwnego, e rwnie Australijczycy
poczuli si zagroeni.
Nikt nie przygotowaby si staranniej od Churchilla do pierwszego wojennego
spotkania z amerykaskim prezydentem na pocztku sierpnia. Obie strony utrzymyway te
przygotowania w cisej tajemnicy. Churchill i ludzie z jego otoczenia, z ktrych wielu nie
wiedziao, co si szykuje, weszli na pokad pancernika HMS Prince of Wales. Premier
zabra z sob jako prezent dla prezydenta USA nieco upolowanych jeszcze przed sezonem
owieckim kurakw, a take zote jaja rozszyfrowane przez Ultr niemieckie meldunki,
aby zaimponowa Rooseveltowi. Konsultowa si z Harrym Hopkinsem, bliskim
przyjacielem Roosevelta i jego doradc, ktry mu towarzyszy, i stara si dowiedzie od
niego moliwie najwicej o amerykaskim przywdcy. Churchill nie pamita swojego
pierwszego zetknicia si z Rooseveltem w 1918 roku, kiedy to nie zrobi najlepszego
wraenia na przyszym prezydencie.
Take Roosevelt, wraz ze swoimi sztabowcami, popracowa solidnie przed tym
spotkaniem. Przechytrzy reporterw i przesiad si z prezydenckiego jachtu Potomac na
pokad cikiego krownika USS Augusta. Nastpnie okrt ten, pod siln eskort
niszczycieli, wypyn 6 sierpnia ku zatoce Placentia opodal Nowej Fundlandii. Tam obaj
przywdcy rycho nawizali serdeczne relacje, a wsplna msza na pokadzie rufowym
okrtu Prince of Wales, starannie zaaranowana przez Churchilla, rozbudzia podniose
emocje. Mimo wszystko Roosevelt, cho oczarowany przez brytyjskiego premiera,
pozostawa grzecznie obojtny. Mia, jak zauway jeden z jego biografw, dar
traktowania kadej nowej znajomoci tak, jak gdyby obaj znali si od zawsze, talent do
pozorowania zayoci, ktry bezwzgldnie wykorzystywa . W interesie utrzymania
3

przyjaznych stosunkw unikano draliwych kwestii, zwaszcza dotyczcych brytyjskiego

imperium, do ktrego Roosevelt odnosi si z dezaprobat. Wsplny dokument, znany jako
Karta atlantycka, podpisany 12 sierpnia, gosi zasad samostanowienia w powojennym
wiecie, ktra wszak najwyraniej nie dotyczya zamorskich posiadoci brytyjskich i bez
wtpienia Zwizku Radzieckiego.
W dyskusjach, ktre trway kilka dni, poruszono mnstwo tematw, od
niebezpieczestwa zwizanego z przystpieniem Hiszpanii do obozu pastw osi po
japoskie zagroenie na Oceanii. Dla Churchilla do najwaniejszych rezultatw naleaa
amerykaska zgoda na zapewnienie eskorty konwojom transatlantyckim na zachd od
Islandii, dostarczenie Wielkiej Brytanii bombowcw oraz na udzielenie kolosalnej pomocy
ZSRR, aby kraj ten nie uleg niemieckiemu naporowi. Jednake w samych Stanach
Zjednoczonych Roosevelt sta w obliczu powszechnej niechci wobec przystpowania do
wojny przeciwko nazistowskim Niemcom. W trakcie powrotu z Nowej Fundlandii
prezydent dowiedzia si, e Izba Reprezentantw uchwalia Selective Service Bill,
pierwszy w okresie pokojowym przymusowy pobr do wojska, wikszoci zaledwie
jednego gosu.
Amerykascy izolacjonici nie przyjmowali do wiadomoci, e nazistowska inwazja
na Zwizek Radziecki oznacza rozszerzenie skali toczcej si wojny poza Europ.
Dwudziestego pitego sierpnia wojska Armii Czerwonej i oddziay brytyjskie z Iraku
wkroczyy do neutralnego Iranu, aby opanowa tamtejsze zoa ropy i zabezpieczy szlak
zaopatrzeniowy biegncy znad Zatoki Perskiej na Kaukaz i do Kazachstanu. W trakcie lata
1941 roku nasiliy si obawy Brytyjczykw zwizane z perspektyw japoskiego natarcia
na ich kolonie. Idc za rad Roosevelta, Churchill wstrzyma zaplanowany przez
Kierownictwo Operacji Specjalnych (Special Operations Executive, SOE) atak na
japoski frachtowiec Asaku Maru, przewocy z Europy zaopatrzenie nieodzowne dla
japoskiej machiny wojennej. Wielka Brytania nie moga ryzykowa samotnej wojny
z Japoni na Pacyfiku. wczenie jej gwne zadanie sprowadzao si do umocnienia
swojej pozycji w pnocnej Afryce i w basenie Morza rdziemnego. Do momentu
przystpienia Stanw Zjednoczonych do dziaa wojennych Churchill i jego sztabowcy
musieli skupi si na przetrwaniu wasnego kraju, tworzeniu si bombowych do nalotw
strategicznych na Rzesz i wspieraniu Zwizku Radzieckiego walczcego z Niemcami.

Ofensywa bombowa przeciwko Niemcom odpowiadaa jednej z gwnych nadziei Stalina

na alianck pomoc w czasie, gdy Wehrmacht latem 1941 roku zadawa dotkliwe ciosy
Armii Czerwonej. Stalin domaga si take desantu na pnocn Francj w najbliszym
moliwym terminie, by w pewnym stopniu odciy front wschodni. Podczas spotkania ze
Staffordem Crippsem, odbytego pi dni po rozpoczciu agresji niemieckiej na ZSRR,
Mootow prbowa zmusi brytyjskiego ambasadora do skonkretyzowania zakresu pomocy
oferowanej przez Churchilla. Jednak Cripps nie zosta do tego upowaniony. Sowiecki
minister spraw zagranicznych naciska go znowu dwa dni pniej, po rozmowie, ktr
w Londynie przeprowadzili lord Beaverbrook, brytyjski minister zaopatrzenia, i radziecki
ambasador Iwan Majski. Wydaje si, e Beaverbrook omawia wtedy z Majskim
moliwo inwazji na Francj, nie konsultujc tego z brytyjskim dowdztwem. Od owej
pory jednym z gwnych celw radzieckiej polityki zagranicznej byo nakanianie
Brytyjczykw do wywizania si ze zoonej obietnicy. Rosjanie nie bez powodw
podejrzewali, i brytyjska powcigliwo w tej mierze braa si z przekonania, e
Zwizek Radziecki nie wytrwa w walce duej ni pi lub sze tygodni .
4
 Inne, jeszcze bardziej nierealne wyobraenia sowieckiej strony zatruway alianckie
relacje a do pocztkw 1944 roku. Stalin, oceniajc sprzymierzonych wasn miar,
oczekiwa przeprowadzenia operacji desantowej nad kanaem La Manche bez wzgldu na
straty i trudnoci. Niech Churchilla wobec akcji inwazyjnej w pnocno-zachodniej
Europie budzia w Stalinie podejrzenia, e Wielka Brytania chce przerzuci na Armi
Czerwon brzemi prowadzenia gwnych dziaa wojennych. Oczywicie byo w tym
sporo prawdy, lecz i dua dawka hipokryzji ze strony radzieckiej, gdy sam Stalin
wczeniej liczy na to, i zachodni kapitalici i Niemcy miertelnie wykrwawi si
nawzajem w 1940 roku. Jednake sowiecki dyktator zupenie nie rozumia presji
wywieranej na demokratyczne rzdy. Bdnie zakada, e Churchill i Roosevelt dysponuj
w swoich krajach wadz absolutn. Fakt, e odpowiadali przed Izb Gmin czy Kongresem
i e musieli liczy si z pras, stanowi w jego oczach aosn wymwk. Nie by w stanie
pogodzi si z myl, e Churchill moe zosta zmuszony do ustpienia, jeeli
przeprowadzi operacj wojskow, ktra zaowocuje katastrofalnymi stratami.
Nawet po kilkudziesiciu latach namitnego pochaniania rnych publikacji Stalin
nie pojmowa te tradycyjnej brytyjskiej strategii prowadzenia wojen na peryferiach
imperium, o czym bya mowa wczeniej. Wielka Brytania nie bya mocarstwem
kontynentalnym. Jej pozycja w wiecie nadal opieraa si na potdze morskiej i polityce
sojuszy dla utrzymania rwnowagi si w Europie. Poza znamiennym wyjtkiem pierwszej
wojny wiatowej Brytyjczycy unikali powaniejszego angaowania si w wielkie zmagania
ldowe, o ile nie rokoway one rychego zakoczenia wojny. Churchill by zdecydowany
kontynuowa t strategi, nawet jeli zarwno jego amerykascy, jak i radzieccy sojusznicy
uznawali diametralnie odmienn doktryn militarn, zgodnie z ktr naleao moliwie
najszybciej doprowadzi do decydujcego starcia.
Dwudziestego smego lipca, zaledwie dwa tygodnie od podpisania brytyjsko-
radzieckiego porozumienia, Harry Hopkins na yczenie Roosevelta uda si do Moskwy
z misj majc na celu ustalenie pewnych faktw. Hopkins mia si przekona, czego
potrzeba Zwizkowi Radzieckiemu do kontynuowania wojny w bliszej i dalszej
perspektywie. Od razu przypad do gustu sowieckim przywdcom, gdy podway
niezmiennie pesymistyczne raporty amerykaskiego attach wojskowego w Moskwie,
wedle ktrych Armia Czerwona miaa wkrtce pj w rozsypk. Sam te niebawem
nabra przekonania, e Zwizek Radziecki przetrzyma niemieck ofensyw.
Podjta przez Roosevelta decyzja udzielenia pomocy ZSRR bya szczerze
altruistyczna i szczodra. Uruchomienie dostaw dla Sowietw w ramach programu Lend-
Lease zabrao troch czasu, ku powanej irytacji amerykaskiego prezydenta, ale ich
rozmiary i zakres miay odegra wan rol w radzieckim zwycistwie (a z faktem tym
wikszo rosyjskich historykw nie chce si pogodzi). Poza wysokogatunkow stal,
dziaami przeciwlotniczymi, samolotami oraz dowozem wielkich partii ywnoci, ktre
ocaliy Zwizek Radziecki przed godem zim 1942/1943 roku, Amerykanie
w najwikszym stopniu przyczynili si do zapewniania Armii Czerwonej mobilnoci. Jej
spektakularne ofensywy w pniejszym okresie wojny byy moliwe tylko dziki
amerykaskim jeepom i ciarwkom.
Z kolei goszone przez Churchilla deklaracje maksymalnego wspierania Sowietw nie
doczekay si penej realizacji, w znacznej mierze z powodu niedostatkw w samej
Wielkiej Brytanii oraz jej wasnych potrzeb. Wikszo sprztu wojennego dostarczonego
przez Brytyjczykw do ZSRR bya przestarzaa lub nie nadawaa si do uytku
w tamtejszych warunkach. Brytyjskie wojskowe szynele byy nieprzydatne podczas
rosyjskiej zimy, podkute stalowymi wiekami buty powodoway odmroenia, czogi typu
Matilda zdecydowanie ustpoway radzieckim T-34, a w sowieckim lotnictwie
krytykowano zuyte hurricaney, dopytujc si, dlaczego Brytyjczycy nie przysyali zamiast
nich spitfirew.
Pierwsza wiksza konferencja zachodnich aliantw z wadzami radzieckimi
rozpocza si w Moskwie pod koniec wrzenia, po tym jak lord Beaverbrook i wysannik
Roosevelta Averell Harriman dotarli do Archangielska na pokadzie krownika HMS
London. Stalin przyj ich na Kremlu i zacz od odczytania spisu caego sprztu
wojskowego i pojazdw, jakie byy potrzebne Zwizkowi Radzieckiemu. Kraj, ktry
zdoa wyprodukowa najwicej silnikw, odniesie ostateczne zwycistwo, stwierdzi . 5

Nastpnie powiedzia Beaverbrookowi, e Wielka Brytania powinna przysa wojska do

pomocy w obronie Ukrainy, a pomys ten wyranie odstrczy bliskiego wsppracownika
Churchilla.
Stalin, wci czepiajc si sprawy Hessa, wypytywa Beaverbrooka o zastpc
Hitlera i o to, co w mwi, kiedy znalaz si w Anglii. Sowiecki przywdca wywoa te
zaskoczenie sugesti, e naley przedyskutowa powojenny ad. Stalin chcia uznania
radzieckich granic z 1941 roku, czyli wchonicia przez ZSRR pastw batyckich,
wschodniej Polski oraz Besarabii. Beaverbrook uchyli si od omawiania tego tematu,
gdy wydao mu si to zdecydowanie przedwczesne, skoro niemieckie armie podeszy na
niespena sto kilometrw od Kremla. I cho o tym nie wiedzia, to 2. Armia Pancerna
Guderiana dzie wczeniej przystpia do pierwszej fazy operacji Tajfun, czyli uderzenia
na Moskw.

Brytyjskich dyplomatw irytoway docinki Stalina, e ich kraj odmawia podjcia

aktywnych dziaa militarnych przeciwko hitlerowskim Niemcom, podczas gdy wojska
imperium i krajw Wsplnoty Brytyjskiej walcz w Afryce Pnocnej. Jednak w oczach
Sowietw, w sytuacji gdy trzy niemieckie grupy armii wdary si w gb ich kraju,
zmagania pod Tobrukiem i na granicy libijskiej musiay wydawa si marginalne.
Wkrtce po niemieckim uderzeniu na Zwizek Radziecki Rommel zaj si
planowaniem nowego ataku na oblony port w Tobruku, ktry nabra kluczowego
znaczenia w walkach w Afryce Pnocnej. Tobruk by mu potrzebny do zaopatrywania
wojsk, a jego zdobycie eliminowao zagroenie dla niemieckich tyw. Miasta bronia
w owym czasie brytyjska 70. Dywizja Piechoty, wzmocniona przez Samodzieln Brygad
Strzelcw Karpackich i czeski batalion piechoty.
 Podczas pustynnego lata, gdy fatamorgana draa nad ziemi pod rozpalonym niebem,
nasta okres swoistej dziwnej wojny, ograniczonej zasadniczo do sporadycznych
potyczek wzdu zasiekw na granicy libijskiej. Brytyjskie i niemieckie patrole
zwiadowcze rozmawiay z sob przez radio, pewnego razu uskarajc si nawet, kiedy
nowo przybyy niemiecki oficer zmusi swoich onierzy do otwarcia ognia pomimo
uzgodnionego po cichu rozejmu. Dla piechoty obydwu walczcych stron bytowanie
w takich warunkach byo nader trudne, gdy kademu z onierzy wydawano dziennie po
litrze wody do picia i mycia. W okopach musieli radzi sobie ze skorpionami, pchami
piaskowymi i natarczywymi pustynnymi muchami, ktre roiy si nad kadym kawakiem
jedzenia i kadym fragmentem odsonitego ciaa. Dyzenteria stawaa si powanym
problemem, zwaszcza wrd Niemcw. Rwnie obrocom Tobruku brakowao wody,
gdy stukasy zrwnay z ziemi zakady jej odsalania. Miasto byo znacznie zniszczone
wskutek ostrzau artyleryjskiego i bombardowa, a zatoka pena podtopionych statkw
i okrtw. Zaopatrzenie docierao tylko dziki determinacji zag Royal Navy. onierze
australijskiej brygady przystpowali do wymiany upw wojennych na piwo u marynarzy
zaraz po przybyciu kolejnego statku.
Rommel mia o wiele wiksze problemy z zaopatrywaniem swoich wojsk przez
Morze rdziemne. Midzy styczniem a kocem sierpnia 1941 roku Brytyjczycy zniszczyli
pidziesit dwa transportowce pastw osi i uszkodzili trzydzieci osiem jednostek . We
6

wrzeniu okrt podwodny HMS Upholder zatopi dwa wielkie statki pasaerskie ze
wieymi oddziaami. (Weterani Afrikakorps zaczli nazywa Morze rdziemne
niemieckim basenem ). To, e siy osi nie opanoway Malty w 1940 roku, okazao si
7

teraz powanym bdem. Zwaszcza dowdztwo Kriegsmarine byo skonsternowane

wczeniejszym uporem Hitlera, by uy wojsk powietrznodesantowych do desantu na
Kret, a nie na Malt, poniewa Fhrer obawia si alianckich nalotw na pola naftowe
pod Ploeszti. Od tamtej pory nieustanne bombardowania lotnisk na Malcie i wielkiego
portu w Valletcie okazywao si nieefektywnym substytutem zaniechanej akcji inwazyjnej.
Zdobycie przez Brytyjczykw szyfrw woskiej marynarki wojennej okazao si
nadzwyczaj cenne. Dziewitego listopada zesp nawodny K Force, ktry wypyn
z Malty, majc w swoim skadzie dwa lekkie krowniki Aurora i Penelope oraz dwa
niszczyciele, zaatakowa konwj zmierzajcy do Trypolisu. I cho transport ten by
eskortowany przez dwa cikie krowniki i dziesi niszczycieli, brytyjskie zgrupowanie
przeprowadzio atak nocny, korzystajc z radaru. W cigu niespena trzydziestu minut trzy
okrty Royal Navy zatopiy siedem frachtowcw i niszczyciel, bez strat wasnych.
Dowdztwo Kriegsmarine wpado we wcieko, groc Wochom odebraniem nadzoru
nad dziaaniami morskimi. onierze Afrikakorps take traktowali swoich sojusznikw
z pobaaniem. Do Wochw trzeba si odnosi jak do dzieci pisa pewien porucznik
z 15. Dywizji Pancernej w licie do domu. Nie s dobrymi onierzami, ale za to
najlepszymi kompanami. Mona od nich uzyska wszystko . 8

Po okresie zwlekania i wyczekiwania na zaopatrzenie, ktre nie dotaro, Rommel

zaplanowa szturm na Tobruk na 21 listopada. Nie dowierza woskim ostrzeeniom, e
Brytyjczycy szykuj si do duej ofensywy, ale uzna, i musi na wszelki wypadek
pozostawi 21. Dywizj Pancern pomidzy Tobrukiem a Bardi. To przypuszczalnie
sprawio, e zostao mu nie do si do skutecznego ataku na Tobruk. Tak czy owak 18
listopada, trzy dni przed planowanym niemieckim uderzeniem na port, nowa brytyjska 8.
Armia pod dowdztwem generaa porucznika Alana Cunninghama przekroczya granic
libijsk i rozpocza operacj Crusader. Po zajciu noc wyjciowych pozycji,
utrzymujc cis cisz radiow, a w cigu dnia skrywajc si przed wzrokiem
przeciwnika dziki burzom, w tym piaskowym, 8. Armii udao si cakowicie zaskoczy
nieprzyjaciela.
Afrikakorps skada si w tym czasie z 15. i 21. Dywizji Pancernej oraz dywizji
mieszanej, przemianowanej pniej na 90. Dywizj Lekk. Do wspomnianej formacji
nalea midzy innymi puk piechoty zoony gwnie z Niemcw, ktrzy wczeniej suyli
we francuskiej Legii Cudzoziemskiej. Jednake wskutek niedoywienia i chorb liczcemu
nominalnie czterdzieci pi tysicy ludzi Afrikakorps w istocie brakowao w jednostkach
pierwszej linii a jedenastu tysicy onierzy. Katastrofalna sytuacja zaopatrzeniowa
oznaczaa take, i dywizje pancerne korpusu, z dwustu czterdziestu dziewicioma
czogami, wymagaj pilnego wzmocnienia. Wosi wprowadzili do walki Dywizj Pancern
Ariete oraz trzy poowicznie zmotoryzowane dywizje.
Z kolei Brytyjczykom tym razem nie brakowao rezerw i zapasw; dysponowali na
froncie afrykaskim trzystoma czogami pocigowymi (cruiser tank) oraz trzystoma
amerykaskimi lekkimi czogami typu Stuart, ktre nazywali Honeys (Skarbeka), a take
ponad setk matild i valentinew. Ich pustynne siy powietrzne miay piset pidziesit
zdolnych do walki samolotw, podczas gdy jednostki Luftwaffe mogy im przeciwstawi
zaledwie siedemdziesit sze maszyn. Wobec takiej przewagi Churchill spodziewa si od
dawna wyczekiwanego zwycistwa, zwaszcza e pilnie musia wykaza si jakim
sukcesem przed Stalinem. Cho Brytyjczycy byli wreszcie w peni wyposaeni, to jednak
ich bro zdecydowanie ustpowaa niemieckiej pod wzgldem jakoci. Nowe stuarty
i czogi szybkie z dwufuntowymi dziaami nie miay szans w pojedynkach z niemieckimi
armatami 88 mm, owym dugim ramieniem Afrikakorps, ktre z atwoci eliminoway
z walki wozy bojowe wspomnianych typw, nim te podeszy na odlego umoliwiajc
prowadzenie skutecznego ostrzau. Jedynie brytyjskie dwudziestopiciofuntowe
haubicoarmaty polowe (kalibru 87,6 mm) wykazay sw wielk przydatno, a alianccy
dowdcy w kocu nauczyli si uywa ich na otwartych przestrzeniach do odpierania
atakw niemieckich czogw. Niemcy zwali je Ratsch-bum . 9

Brytyjski plan przewidywa skoncentrowanie XXX Korpusu, z wikszoci broni

pancernej, do uderzenia w kierunku pnocno-zachodnim znad libijskiej granicy. Siy te
miay pokona niemieckie dywizje pancerne, a nastpnie uderzy na Tobruk i przeama
oblenie tego miasta. Sidma Brygada Pancerna winna poprowadzi natarcie 7. Dywizji
Pancernej ku Sidi Rezegh na skarpie na poudniowo-wschodnim skraju piercienia obrony
wok Tobruku. Na prawym skrzydle XIII Korpus dosta zadanie zaatakowania niemieckich
pozycji nad wybrzeem, w pobliu przeczy Halfaja i As-Sallum. W zasadzie byoby
najlepiej, gdyby brytyjska 8. Armia odczekaa, a Rommel sam rozpocznie atak na Tobruk,
lecz Churchill nie pozwoli generaowi Claudeowi Auchinleckowi na dalsze zwlekanie.
Sidma Brygada Pancerna dotara do Sidi Rezegh, zaja tamtejsze lotnisko i zdobya
na ziemi dziewitnacie samolotw, nim Niemcy zdyli zareagowa. Ale na 22. Brygad
Pancern na jej lewej flance spado niespodziewane uderzenie woskiej Dywizji Ariete,
natomiast na prawym skrzydle brytyjska 4. Brygada Pancerna natkna si na oddziay
niemieckich 15. i 21. Dywizji Pancernych, nacierajcych na poudnie z nadmorskiej drogi
via Balba. Na szczcie dla Brytyjczykw Niemcom brakowao oleju napdowego.
W trudnym terenie wozy bojowe zuyway duo paliwa. Pewien nowozelandzki oficer
okreli libijsk pustyni jako jaow, pask rwnin z kpkami dzikich cierni,
rozlegymi akrami nagich skalistych piargw i pytkimi, krtymi wadi [korytami
sezonowych rzek] . Zalegao te na niej coraz wicej wojskowych odpadw, poczwszy
10

od porzuconych puszek po konserwach, przez puste beczki po nafcie, skoczywszy na

spalonych pojazdach.
Dwudziestego pierwszego listopada genera Cunningham optymistycznie zdecydowa
si na prb przeamania oblenia Tobruku, mimo e nie doszo jeszcze do rozbicia
niemieckich si pancernych. Przynioso to cikie straty zarwno wrd obleganych, jak
i w oddziaach brytyjskiej 7. Brygady Pancernej jeden z jej pukw utraci trzy czwarte
swoich czogw, zniszczonych ogniem dzia 88 mm przydzielonych do niemieckiego
batalionu rozpoznawczego. Dwie niemieckie dywizje pancerne niebawem zagroziy tyom
7. Brygady, ktrej o zmierzchu pozostao zaledwie dwadziecia osiem wozw bojowych.
Niewiadomy tych strat Cunningham przystpi do nastpnej fazy operacji, zwizanej
z natarciem XIII Korpusu na pnoc i wyjciem na tyy woskich pozycji wzdu granicy.
Atak ten zosta energicznie poprowadzony przez Dywizj nowozelandzk generaa
Freyberga, wspieran przez brygad czogw typu Matilda. Cunningham rozkaza take
ponowi prb przeamania okrenia od strony Tobruku, jednak 7. Brygadzie Pancernej,
atakowanej z dwch stron pod Sidi Rezegh, zostao w tym czasie tylko dziesi czogw,
a 22. Brygada Pancerna, ktra przysza jej w sukurs, miaa ich zaledwie trzydzieci cztery.
Musiay one wycofa si na poudnie i poczy si z poudniowoafrykask 5. Brygad
Piechoty zajmujc pozycje obronne. Rommel chcia je zgnie pomidzy swoimi
dywizjami pancernymi z jednej strony i Dywizj Ariete z drugiej.
Dwudziestego trzeciego listopada, kiedy wypada Totensonntag, czyli niedziela, gdy
w Niemczech upamitniano zmarych i polegych, zacza si na poudnie od Sidi Rezegh
batalia z poudniowoafrykask 5. Brygad Piechoty i resztkami dwch brytyjskich brygad
pancernych. Przyniosa ona Niemcom pyrrusowe zwycistwo. Z brygady
poudniowoafrykaskiej nie pozostao prawie nic, ale wczeniej zdoaa wesp z 7.
Brygad zada bardzo cikie straty atakujcym. Niemcy utracili siedemdziesit dwa
czogi, ktre trudno byo zastpi, a take nadzwyczaj znaczny odsetek oficerw
i podoficerw. Hinduska 4. Dywizja Piechoty i Nowozelandczycy nieco dalej na
wschodzie rwnie skutecznie zwizali walk wojska przeciwnika, a nowozelandzkie
oddziay Freyberga wziy do niewoli cz sztabu Afrikakorps.
 Dowiedziawszy si o stracie mnstwa brytyjskich czogw, Cunningham chcia si
wycofa, ale Auchinleck zabroni mu tego. Poleci Cunninghamowi kontynuowanie
operacji zaczepnej za wszelk cen. Bya to miaa i jak si miao okaza suszna decyzja.
Nastpnego ranka Rommel, dc do cakowitego zniszczenia brytyjskiej 7. Dywizji
Pancernej i zmuszenia nieprzyjaciela do generalnego odwrotu, da si ponie
przedwczesnej wierze w zwycistwo. Osobicie poprowadzi 21. Dywizj Pancern
w trakcie pocigu za przeciwnikiem ku granicy, sdzc, e uda mu si okry wikszo 8.
Armii. Jednake przywiodo to do chaosu, spowodowanego przez sprzeczne rozkazy
i kopoty z cznoci. W pewnym momencie zepsu si wz, z ktrego Rommel dowodzi,
i niemiecki genera, pozbawiony cznoci radiowej, znalaz si w puapce po egipskiej
stronie umocnionej gstymi zasiekami granicy. Jego upr, aby kierowa walk na pierwszej
linii, ponownie wywoa powane trudnoci w oglnym bitewnym zamieszaniu.
Dwudziestego szstego listopada Rommel dowiedzia si od sztabu Afrikakorps, e
dywizja nowozelandzka, wspierana przez kolejn brygad czogw Valentine, odzyskaa
lotnisko pod Sidi Rezegh na szlaku do Tobruku. Nowozelandzka 4. Brygada rwnie
opanowaa lotnisko w Kambut, co oznaczao, e samolotom Luftwaffe zabrako ldowisk
w bezporednim pobliu frontu. Pniej tego samego dnia oddziay garnizonu Tobruku
poczyy si z wojskami Freyberga.
Podjty przez Rommla pocig ku granicy okaza si katastrofalnym bdem. Brytyjska
7. Dywizja Pancerna zostaa uzupeniona wikszoci z dwustu rezerwowych czogw,
natomiast niemieccy onierze byli wyczerpani. Kiedy za 27 listopada przerwali
bezowocn pogo i przeszli do odwrotu, nkay ich brytyjskie hurricaney, ktre w tym
czasie uzyskay panowanie w powietrzu.
Auchinleck postanowi pozbawi dowdztwa Cunninghama, ktrego uwaa za nie
do agresywnego i ktry zreszt znalaz si na skraju zaamania nerwowego. Jego
nastpc zosta genera major Neil Ritchie. Wznowi on natarcie na zachd, korzystajc
z kryzysu zaopatrzeniowego w wojskach Rommla. Wosi zawczasu uprzedzali Rommla, e
nie moe liczy na wicej anieli minimalne dostawy amunicji, paliwa i prowiantu, jednak
dowdztwo woskiej floty odzyskao nieco pewnoci, gdy do Bengazi przeprowadzono
wicej transportowcw z zaopatrzeniem. Woskie okrty podwodne wykorzystano do
przewozu najpilniej potrzebnej amunicji do Darny, a lekki krownik Cardona
przerobiono na tankowiec. Szefostwo Kriegsmarine byo wreszcie pod wraeniem stara
swoich sojusznikw.
Drugiego grudnia Hitler przerzuci II Korpus Lotniczy z frontu wschodniego na
Sycyli i do Afryki Pnocnej. Zdecydowany wspomc Rommla z trwog wysucha
raportw o bardzo zej sytuacji Afrikakorps, spowodowanej przez brytyjskie ataki na
rdziemnomorskie konwoje pastw osi. Rozkaza admiraowi Raederowi skierowanie
dwudziestu czterech U-Bootw na Morze rdziemne. Raeder uala si, e Fhrer jest
gotw praktycznie zaniecha wojny podwodnej na Atlantyku, eby rozwiza nasze
problemy w basenie rdziemnomorskim . Hitler zignorowa argumenty Raedera, ktry
11

dowodzi, e wikszo statkw transportowych nalecych do pastw osi zatona po

nalotach alianckich samolotw i od torped okrtw podwodnych, zatem U-Booty nie s
dobrym rodkiem do ochrony konwojw z dostawami dla Rommla. Ostatecznie jednak
niemieckie okrty podwodne zaday Royal Navy spore straty na Morzu rdziemnym.
W listopadzie U-Booty zatopiy tam zarwno lotniskowiec HMS Ark Royal, jak
i pancernik HMS Barham. Potem nastpiy dalsze straty, a noc 18 grudnia zesp
woskich ywych torped pod dowdztwem ksicia Borghesego przenikn do portu
w Aleksandrii, gdzie zatopi pancerniki HMS Queen Elizabeth i Valiant oraz norweski
tankowiec. Admira Cunningham pozosta bez okrtw liniowych na wodach
rdziemnomorskich. Nie mogo do tego doj w gorszym dla Brytyjczykw okresie, gdy
zaledwie osiem dni wczeniej japoskie samoloty zniszczyy pancernik HMS Prince of
Wales i krownik linowy Repulse opodal wybrzey Malajw.
Pomimo poprawy sytuacji pastw osi na Morzu rdziemnym wystosowana 6 grudnia
przez Rommla proba do OKW i OKH o przysanie mu uzupenie pojazdw, broni
i onierzy nie moga zosta speniona ze wzgldu na krytyczn sytuacj na froncie
wschodnim. smego grudnia Rommel zakoczy oblenie Tobruku i rozpocz odwrt na
lini Ajn al-Ghazali, przebiegajc ponad szedziesit kilometrw dalej na zachodzie.
Potem, w trakcie pozostaych tygodni grudnia i na pocztku stycznia, w ogle wycofa si
z Cyrenajki i powrci na lini, z ktrej podj dziaania zaczepne rok wczeniej.
Brytyjczycy witowali zwycisk operacj Crusader, ale by to tylko przejciowy
sukces, odniesiony gwnie dziki przewadze liczebnej i materiaowej, nie za lepszej
taktyce. Najwikszym bdem byo rozproszenie brygad pancernych. Alianci stracili ponad
osiemset czogw i trzysta samolotw. W czasie kiedy 8. Armia dotara do granic
Trypolitanii, rok po zwycistwie nad Wochami, bya powanie osabiona, korzystajc
z nader wyduonych linii zaopatrzeniowych. Wobec zmiennego przebiegu kampanii
w Afryce Pnocnej oraz wynikej nagle, pilnej potrzeby wzmocnienia garnizonw
dalekowschodnich wojska Wielkiej Brytanii i jej dominiw stany w roku 1942 w obliczu
nowej klski.

Jeszcze przed wybuchem wojny na Dalekim Wschodzie rzd brytyjski wyczuwa, e

imperium nie podoa ogromowi militarnych zada. W dodatku 9 grudnia Stalin zacz
wywiera naciski, aby Wielka Brytania wypowiedziaa wojn Finlandii, Wgrom
i Rumunii, czyli sprzymierzecom Niemiec na froncie wschodnim. Denia Stalina, by
zmusi zachodnich sojusznikw ZSRR do ustalenia powojennych granic nawet przed
rozpoczciem bitwy o Moskw, wynikay czciowo z prb zatuszowania pewnej wielce
draliwej sprawy. W sowieckich wizieniach i agrach nadal przebywao ponad dwiecie
tysicy polskich onierzy, wzitych do niewoli w 1939 roku po agresji dokonanej przez
ZSRR wsplnie z nazistowskimi Niemcami. Tymczasem Polacy nagle znaleli si po
stronie sowieckich sojusznikw, a polskie wadze emigracyjne byy oficjalnie uznawane
w Waszyngtonie i Londynie. Energiczne interwencje generaa Sikorskiego, majcego
poparcie rzdu Churchilla, przekonay bardzo niechtnie nastawiony do tej kwestii
radziecki reim, e NKWD powinno wypuci polskich jecw z niewoli i sformowa
z nich now armi.
Mimo trudnoci stwarzanych nieustannie przez sowieckich oficjeli uwolnieni Polacy
zaczli si gromadzi i organizowa jednostki pod dowdztwem generaa Wadysawa
Andersa, wizionego na ubiance przez poprzednie dwadziecia miesicy. Na pocztku
grudnia w Saratowie nad Wog zorganizowano przegld armii Andersa. Byo to
wydarzenie pene gorzkich paradoksw, ktrego wiadkiem by midzy innymi pisarz Ilja
Erenburg. Genera Sikorski przyby w towarzystwie Andrieja Wyszynskiego; tego
ostatniego, niesawnego prokuratora w procesach pokazowych w okresie wielkiego
terroru, najwyraniej wysano ze wzgldu na jego polskie pochodzenie. Trci si
kieliszkiem z Sikorskim, umiechajc bardzo przymilnie zauway Erenburg. Wrd
Polakw wielu patrzyo ponuro, rozaleni z powodu tego, co przeszli; niektrzy nie mogli
si powstrzyma, by nie przyzna, e nas nienawidz. (...) Sikorski i Wyszynski nazywali
si wzajemnie sojusznikami, ale wyczuwao si wrogo w tych serdecznych sowach . 12

Pniejsze wydarzenia miay wykaza, e Stalin tylko skrywa swoj gbok niech
i nieufno wobec Polakw.

1 Tekst wy stpie Winanta i Churchilla z 22 czerwca 1941 r., cy t. za: V.M. Berezhkov, History in the Making. Memoirs of World War II Diplomacy, Moscow 1983, s. 123.
2 TNA HW 1/6, C/6863, cy t. za: D. Stafford, Roosevelt and Churchill. Men of Secrets, London 2000, s. 65.
3 K.S. Davis, FDR. The War President, 19401943, New York 2000, s. 212.
4 V.M. Berezhkov, History in the Making, op. cit., s. 126.
5 Cy t. za: ibidem, s. 141.
6 GSWW, t. III, s. 712.
7 W. Heckmann, Rommels War in Africa, New York 1981, s. 157.
8 Podporucznik Andr F., 15. Dy wizja Pancerna, 28 maja 1941 r., BfZ-SS 37 007.
9 Ze wzgldu na dwik wy strzau spowodowany bardzo du prdkoci pocztkow pocisku (przy p. tum.).
10 G. Cox, A Tale of Two Battles. A Personal Memoir of Crete and the Western Desert, 1941, London 1987, s. 134.
11 BA-MA RM 7/29.
12 I. Erenburg, Ludzie, lata, ycie, cz. 5, tum. W. Komarnicka, Warszawa 1984, s. 21.
 ROZDZIA 15

Bitwa o Moskw
wrzesiegrudzie 1941

Dwudziestego pierwszego lipca 1941 roku samoloty Luftwaffe po raz pierwszy

zbombardoway radzieck stolic. Mody fizyk Andriej Sacharow, odbywajcy sub
w stray poarnej stoecznego uniwersytetu, spdzi wikszo tej nocy na dachu,
przygldajc si, jak wiata reflektorw przeciwlotniczych i pociskw smugowych
przecinaj si niespokojnie na niebie nad Moskw . Jednak po bitwie o Angli niemieckie
1

formacje bombowe wci byy znacznie osabione. Niezdolne do spowodowania

powaniejszych zniszcze w Moskwie powrciy wkrtce do wspierania dziaa wojsk
ldowych.
Po zatrzymaniu Grupy Armii rodek, aby skupi si na uderzeniach na Leningrad
i Kijw, Hitler ostatecznie zdecydowa si na wielk ofensyw na Moskw. Czonkowie
niemieckiej generalicji przyjli to z mieszanymi uczuciami. Wprawdzie likwidacja
wielkiego kota na wschd od Kijowa przywrcia im wiar w zwycistwo, to jednak
rwninne bezkresy, cigle wyduajce si linie komunikacyjne i nieoczekiwanie wielka
liczebno wojsk Armii Czerwonej wprawiay ich w zaniepokojenie. Ju tylko niewielu
uwaao, e zwycistwo uda si osign do koca roku. Bali si nadchodzcej rosyjskiej
zimy, do ktrej Niemcy byli zupenie nieprzygotowani. Po przemaszerowaniu setek
kilometrw onierzom ich dywizji piechoty brakowao butw, nie zrobiono te zbyt wiele,
by zapewni wojsku ciep odzie, poniewa Hitler zabroni poruszania tego tematu.
Jednostkom pancernym brako zapasowych czogw i silnikw, ktre ulegay uszkodzeniom
pod wpywem gstego kurzu. A jednak, ku konsternacji dowdztwa Wehrmachtu, Fhrer
waha si z wprowadzeniem do walki odwodw i rezerw. Przygotowania do wielkiej
ofensywy na Moskw, czyli do operacji Tajfun, potrway a do koca wrzenia.
Opnienia byy spowodowane midzy innymi tym, e 4. Grupa Pancerna generaa
pukownika Ericha Hppnera uwikaa si w walki pozycyjne pod Leningradem. Grupa
Armii rodek feldmarszaka von Bocka w tym czasie liczya okoo ptora miliona
onierzy i miaa w swoim skadzie trzy mocno osabione grupy (armie) pancerne.
Naprzeciwko niej stay wojska Frontu Rezerwowego marszaka Siemiona Budionnego
i Frontu Briaskiego generaa pukownika Andrieja Jeriomienki. Oddziay Frontu
Zachodniego pod dowdztwem generaa pukownika Iwana Koniewa tworzyy drug lini
obrony za armiami Budionnego. Dwanacie dywizji tego frontu skadao si
z beznadziejnie uzbrojonych i niewyszkolonych zmobilizowanych cywilw, w tym
studentw i wykadowcw Uniwersytetu Moskiewskiego. Wikszo tych niby-onierzy
nosia cywilne paszcze i czapki, napisa jeden z nich . Kiedy maszerowali ulicami, gapie
2

myleli, e to partyzanci, ktrych miano przerzuci na niemieckie tyy.

Trzydziestego wrzenia, we wczesnoporannej jesiennej mgle rozpocza si wstpna
faza operacji Tajfun, gdy 2. Armia Pancerna Guderiana uderzya na pnocny wschd ku
miastu Orze, lecemu ponad trzysta kilometrw na poudnie od Moskwy. Wkrtce pogoda
si poprawia, a samoloty Luftwaffe mogy udzieli taktycznego wsparcia pancernym
czowkom. Ten nagy atak wywoa paniczny popoch w okolicy.
Sdziem, e ju widywaem odwroty zapisa Wasilij Grossman w swoim
dzienniku ale nigdy nie widziaem czego takiego jak teraz. (...) Exodus! Biblijny exodus!
Pojazdy jad w rzdach po osiem, sycha huk silnikw dziesitkw ciarwek, ktre
rwnoczenie prbuj wydosta si z bota. Wielkie stada owiec i krw s przepdzane
przez pola. Za nimi jad tabory cignionych przez konie wozw; tysice drabiniastych
wozw przesonitych kolorowymi workowatymi tkaninami. Nie brak i zastpw pieszych
z workami, zawinitkami, walizami. (...) Dziecice gwki, powe i ciemnowose,
wygldaj spod prowizorycznych namiotw zasaniajcych wozy; s i brody ydowskiej
starszyzny, i czarne gowy ydowskich dziewczt i kobiet. Jake nieme te oczy, jaki w nich
mdry smutek, to poczucie nieuchronnego losu, powszechnej katastrofy! Wieczorem soce
wyziera spoza wielu warstw granatowych, czarnych i szarych chmur. Jego szerokie
promienie rozcigaj si od nieba do ziemi, jak na obrazach Dorgo przedstawiajcych te
straszliwe biblijne sceny, na ktrych niebiosa choszcz ziemi .
3

Trzeciego padziernika rozeszy si pogoski o tym, e byskawiczne niemieckie

natarcie doszo ju do Ora, ale miejscy urzdnicy nie uwierzyli w te doniesienia
i w dalszym cigu pili na umr. Wstrznity tak karygodn beztrosk Grossman wyruszy
wraz ze swoimi towarzyszami drog do Briaska, spodziewajc si, e lada chwila ujrzy
niemieckie czogi. Lecz te byy ju dalej. Czowki wojsk Guderiana wkroczyy do Ora
o osiemnastej, a pierwsze niemieckie wozy pancerne mijay si z tramwajami na
tamtejszych ulicach.

Dzie wczeniej, 2 padziernika, nieco dalej na pnocy Niemcy przystpili do gwnego

etapu operacji Tajfun. Po krtkim przygotowaniu artyleryjskim i postawieniu zasony
dymnej 3. i 4. Grupy Pancerne przeamay na obu skrzydach obron Frontu Rezerwowego,
ktrym dowodzi marszaek Budionny. Budionny, kolejny kawalerzysta i kompan Stalina
z okresu wojny domowej, by wsatym bufonem i pijakiem, ktry nie potrafi nawet
odnale swojej kwatery gwnej. Szef sztabu Koniewa otrzyma w takiej sytuacji zadanie
przeprowadzenia przeciwuderzenia siami trzech dywizji i dwch brygad czogw Frontu
Zachodniego, lecz jednostki te zostay odparte przez Niemcw. Po stronie radzieckiej
zaamaa si czno, a w cigu szeciu dni dwie niemieckie grupy pancerne otoczyy pi
armii Budionnego, zamykajc kleszcze okrenia pod Wiam. Zaogi niemieckich czogw
cigay czerwonoarmistw, starajc si miady ich gsienicami wozw bojowych.
Przerodzio si to w makabryczn form rozrywki .
4

Na Kreml docierao niewiele informacji o chaosie i klsce na zachd od Moskwy.

Dopiero 5 padziernika Stawka otrzymaa meldunek pilota myliwskiego, ktry dostrzeg
dwudziestokilometrow kolumn niemieckich pojazdw opancerzonych nacierajcych na
Juchnow. Nikt nie chcia w to uwierzy. Wysano tam dwa nastpne samoloty
rozpoznawcze, ktrych zaogi potwierdziy, e to prawda, lecz mimo to Beria nadal grozi
dowdcom jednostek lotniczych na froncie postawienie ich przed trybunaem NKWD jako
panikarzy . W kocu jednak Stalin poj skal zagroenia. Zwoa posiedzenie
5

Pastwowego Komitetu Obrony ZSRR i wysa do ukowa w Leningradzie depesz,

nakazujc mu powrt do Moskwy.
ukow przyby do stolicy 7 padziernika. Twierdzi pniej, e kiedy wszed do
gabinetu Stalina, dosysza, jak ten mwi Berii, aby za porednictwem swoich agentw
nawiza kontakt z Niemcami w celu wysondowania moliwoci nawizania rokowa
pokojowych. Stalin rozkaza ukowowi uda si niezwocznie do kwatery dowdztwa
Frontu Zachodniego i zameldowa stamtd, jak przedstawia si rzeczywista sytuacja.
ukow dotar na miejsce ju po zmroku i zasta Koniewa i jego sztabowcw pochylonych
nad map przy blasku wiec. Zatelefonowa potem do Stalina i oznajmi mu, e Niemcy
zamknli w okreniu pi armii Budionnego na zachd od Wiamy. Wczesnym rankiem 8
padziernika dowiedzia si w dowdztwie Frontu Rezerwowego, e nie widziano tam
Budionnego od ponad dwch dni.
W kotach pod Wiam i Briaskiem panoway warunki nie do opisania. Stukasy,
a take myliwce i bombowce atakoway wszelkie zauwaone grupki radzieckich onierzy,
a niemieckie czogi i dziaa nieustannie ostrzeliway zamknite w puapce oddziay
nieprzyjaciela. Przybywao rozkadajcych si zwok, brudni i wygodniali
czerwonoarmici zarzynali konie na miso, a ranni, ktrymi w oglnym zamieszaniu nikt si
nie zajmowa, konali. cznie w obydwu kotach znalazo si niemal siedemset
pidziesit tysicy sowieckich onierzy. Tym, ktrzy przeyli, Niemcy nakazywali rzuca
bro i maszerowa bez poywienia na zachd. Rosjanie to bestie pisa pewien
niemiecki major. Przypominaj karykaturalne wyobraenia Murzynw z kampanii
francuskiej. Co za hoota .
6

Kiedy Grossman uciek 3 padziernika z Ora, ledwie uniknwszy Niemcw, skierowa si

do kwatery polowej sztabu Jeriomienki w lesie koo Briaska. Przez ca noc 5
padziernika Jeriomienko wyczekiwa odpowiedzi na swoj prob o zezwolenie na
odwrt, ale Stalin nie udzieli zgody. We wczesnych godzinach porannych 6 padziernika
Grossmanowi i innym korespondentom wojennym powiedziano, e nawet kwatera gwna
frontu jest ju zagroona. Musieli wyjecha moliwie najszybciej do Tuy, zanim Niemcy
odetn im drog. Jeriomienko by ranny w nog i o mao nie trafi do niewoli, gdy wojska
Frontu Briaskiego znalazy si w niemieckim okreniu. Ewakuowany samolotem mia
wicej szczcia od generaa majora Michaia Pietrowa, dowdcy 50. Armii, ktry zmar
w chacie lenika na skutek zakaenia rany.
Grossman by oszoomiony chaosem i strachem panujcymi na tyach frontu.
W Bieowie, w drodze do Tuy, zanotowa: Kry mnstwo obdnych plotek,
niedorzecznych i podszytych panicznym lkiem. Nagle rozptuje si dzika strzelanina.
Okazuje si, e kto wczy uliczne owietlenie, a onierze i oficerowie otworzyli ogie
z karabinw i pistoletw do latarni, eby je zgasi. Gdyby tylko strzelali tak do
Niemcw .7
 Bitwa pod Moskw (listopadgrudzie 1941)

Jednake nie wszystkie radzieckie formacje walczyy le. Szstego padziernika 1.

Samodzielny Korpus Strzelecki Gwardii pod dowdztwem generaa majora Dmitrija
Leluszenki, wspierany przez dwie brygady spadochronowe i 4. Brygad Czogw
pukownika Michaia Katukowa, przeprowadzi kontruderzenie na 4. Dywizj Pancern
z grupy Guderiana, zastawiajc sprytn puapk pod Mceskiem. Katukow ukry swoje T-
34 w lesie, przepuszczajc czoowy niemiecki puk pancerny. Nastpnie gdy piechota
Leluszenki zatrzymaa Niemcw, radzieckie czogi wyoniy si zza drzew i zaatakoway.
Odpowiednio dowodzone T-34 byy lepsze od niemieckich PzKpfw IV i 4. Dywizja
Pancerna poniosa due straty. Guderian by wyranie wstrznity odkryciem, e Armia
Czerwona zaczyna uczy si na wasnych bdach i skutecznie kopiowa niemieck taktyk.
Tej samej nocy spad nieg, ktry szybko stopnia. Jesienna pora deszczw i bot
nadesza w sam por dla Sowietw, spowalniajc niemieck ofensyw. Nie sdz, by
ktokolwiek widzia takie bota zauway Grossman. Deszcz, nieg, grad, lepkie,
bezdenne mokrada, czarna breja wymieszane przez wiele tysicy butw, k i gsienic.
I wszyscy znowu si ciesz. Niemcy musz ugrzzn w naszej piekielnej jesieni . Jednak
8

natarcie, cho wolniej, nadal posuwao si ku Moskwie.

W drodze z Ora do Tuy Grossman nie mg si oprze pokusie odwiedzenia majtku
Lwa Tostoja w Jasnej Polanie. Zasta tam wnuczk Tostoja, pakujc domowe sprzty
i muzealne eksponaty, aby wywie je przed nadejciem Niemcw. Od razu wspomnia
fragment Wojny i pokoju, opisujcy, jak to stary ksi Bokoski musia opuci swj dom
w ysych Grach wobec nadcigajcej armii Napoleona. Grb Tostoja zapisa
Grossman w dzienniku. Huk myliwcw w powietrzu, pogos wybuchw i ten
majestatyczny jesienny spokj. Jake ciko. Rzadko kiedy odczuwaem taki bl . 9

Nastpnym gociem w Jasnej Polanie, ju po ucieczce Rosjan, by genera Guderian, ktry

mia tam zorganizowa swoj kwater przed ostatecznym uderzeniem na Moskw.

Tylko kilka radzieckich dywizji wyrwao si z okrenia pod Wiam troch dalej na
pnocy. Nieco mniejszy kocio briaski mia si okaza najwiksz z dotychczasowych
katastrof militarnych Armii Czerwonej, ktra stracia tam ponad siedemset tysicy
onierzy zabitych lub wzitych do niewoli. Niemcy uwaali si ju za zwycizcw
i zapanowaa wrd nich euforia. Droga do Moskwy niemal stana otworem. Niebawem
w niemieckiej prasie pisano o cakowitym triumfie, cho nawet nader ambitny
feldmarszaek von Bock uzna to za cokolwiek przedwczesne.
Dziesitego padziernika Stalin rozkaza ukowowi przejcie z rk Koniewa
dowodzenie Frontem Zachodnim oraz niedobitkami Frontu Rezerwowego. ukow zdoa
przekona dyktatora, e Koniewa (ktry z czasem wyrs na wielkiego rywala ukowa)
naley oszczdzi, a nie czyni z niego koza ofiarnego. Stalin wyda ukowowi polecenie
utrzymania linii obronnej pod Moajskiem, na szosie smoleskiej, zaledwie sto kilometrw
od Moskwy. Pojwszy rozmiary katastrofy, kierownictwo kremlowskie rozkazao budow
nowej linii defensywnej przez wier miliona cywilw, gwnie kobiet, zapdzonych do
kopania transzei i roww przeciwpancernych. Wiele z nich zgino w trakcie tych robt od
kul z broni maszynowej niemieckich myliwcw.
Zaprowadzono jeszcze surowsz dyscyplin, a oddziay zaporowe NKWD strzelay
do tych sowieckich onierzy, ktrzy bez rozkazu porzucali pozycje na froncie. Wywouj
strach, by przeama strach, wyjania pewien oficer NKWD . Wydzia Specjalny NKWD
10
(w 1943 roku przemianowany na Smiersz) ju zajmowa si przesuchiwaniem tych
radzieckich wojskowych, ktrzy wyrwali si z okre. Kadego uznanego za tchrza albo
podejrzanego o kontakty z wrogiem rozstrzeliwano lub kierowano do sztrafrot kompanii
karnych. Oddziaom tym przydzielano najgorsze zadania, takie jak atakowanie przez pola
minowe. Do wojska powoywano take przestpcw z obozw Guagu (sztrafnikw), a ci
nie wyzbyli si swoich kryminalnych nawykw. Nawet egzekucja herszta bandy przez
enkawudzist, ktry strzeli skazacowi w skro, wywieraa ledwie chwilowy wpyw na
pozostaych .
11

Inne jednostki NKWD skierowano do polowych lazaretw, gdzie zajmoway si

przypadkami samookalecze. Tak zwani leworczni onierze, ktrzy strzelali sobie
w lew rk w naiwnej prbie uniknicia udziau w walkach byli likwidowani na
miejscu. Pewien polski chirurg w Armii Czerwonej przyzna si pniej do amputowania
rk modocianym, ktrzy sami si postrzelili, aeby uchroni ich przed plutonem
egzekucyjnym. Oczywicie winiw NKWD spotyka jeszcze gorszy los. Beria nakaza
zlikwidowanie stu pidziesiciu siedmiu prominentnych aresztantw, w tym siostry
Trockiego. Innych zabijali wartownicy, wrzucajc granaty do celi. Dopiero pod koniec
owego miesica, gdy Stalin oznajmi Berii, e teorie spiskowe to bzdury , ta maszynka
12

do mielenia misa zwolnia nieco obroty.

Deportacje trzystu siedemdziesiciu piciu tysicy Niemcw nadwoaskich na
Syberi i do Kazachstanu, rozpoczte we wrzeniu, nabray tempa i objto nimi wszystkie
osoby niemieckiego pochodzenia zamieszkujce w Moskwie. Rozpoczy si
przygotowania do wysadzenia w powietrze metra i najwaniejszych gmachw w stolicy.
Zaminowano nawet dacz Stalina. Pododdziay sabotaystw i skrytobjcw z NKWD
rozlokowano w specjalnych kryjwkach w miecie, aby prowadziy podziemn walk
z niemieckimi okupantami. Przedstawiciele korpusu dyplomatycznego otrzymali polecenie
wyjazdu do Kujbyszewa nad Wog, miasta przewidzianego na tymczasow siedzib
radzieckich wadz. Rwnie najbardziej znane teatry moskiewskie, w symbol sowieckiej
kultury, miay opuci stolic. Sam Stalin nie mg si dugo zdecydowa, czy powinien
wyjecha, czy te pozosta na Kremlu.
Czternastego padziernika, gdy cz 2. Armii Pancernej Guderiana operujcej na
poudnie od Moskwy obesza zaarcie bronion Tu, 1. Dywizja Pancerna zdobya Kalinin
(dzisiejszy Twer) na pnoc od stolicy, po uchwyceniu mostu w grnym biegu Wogi
i przeciciu linii kolejowej MoskwaLeningrad. Na centralnym odcinku Dywizja SS Das
Reich oraz 10. Dywizja Pancerna dotary na dawne napoleoskie pole bitewne pod
Borodino, zaledwie sto dziesi kilometrw od rosyjskiej stolicy. Tam natrafiy na twardy
opr radzieckich wojsk, wzmocnionych nowymi wyrzutniami pociskw rakietowych typu
Katiusza oraz dwoma pukami strzelcw syberyjskich, pierwszymi z wielu
dalekowschodnich sowieckich formacji, ktrych pojawienie si pod Moskw zaskoczyo
Niemcw.
Richard Sorge, najwaniejszy radziecki agent w Tokio, ustali, e Japoczycy
zaplanowali ofensyw na poudnie, ku Oceanii, przeciwko Amerykanom. Stalin nie do
koca dowierza Sorgemu, mimo e ten uprzedzi go te o operacji Barbarossa, niemniej
jednak now informacj potwierdzay i inne przechwycone meldunki. Mniejsze zagroenie
na wschodnich obszarach Zwizku Radzieckiego umoliwio Stalinowi przerzut kolejnych
dywizji na zachd kolej transsyberyjsk. Wczeniejsze zwycistwo ukowa nad Chalchyn
gol odegrao istotn rol w tej powanej zmianie japoskiej strategii.
Niemcy nie docenili zawczasu, z czym wizao si atakowanie w deszczu i niegu,
ktre zamieniy rosyjskie drogi w bajora lepkiego, czarnego bota. Transporty paliwa,
amunicji i ywnoci nie byy w stanie przez nie przejecha, a tempo ofensywy spado.
Przyczyni si do tego take zacieky opr radzieckich onierzy walczcych w okreniu
i wicych cz wojsk najedcy, ktre mona byo wykorzysta w natarciu na Moskw.
Genera lotnictwa Wolfram von Richthofen przelecia na niskim puapie nad resztkami
kota pod Wiam i zauway tam stosy zwok oraz zniszczone pojazdy i dziaa.
Armii Czerwonej dopomogy te ingerencje Hitlera w przebieg walk. Niemiecka 1.
Dywizja Pancerna pod Kalininem, przegrupowana do ataku na poudnie, ku Moskwie,
nagle dostaa rozkaz wyruszenia w przeciwnym kierunku, w skadzie 9. Armii, by wzi
udzia w planowanym okreniu innego zgrupowania wojsk przeciwnika w sektorze Grupy
Armii Pnoc. Hitler i OKW nie mieli pojcia o warunkach, w jakich walczyli ich
onierzy, a Siegeseuphorie rado z przewidywanego triumfu, ktra zapanowaa
w kwaterze gwnej Fhrera przyczynia si do rozproszenia niemieckich si
koncentrowanych do uderzenia na Moskw.

Stalin i czonkowie Pastwowego Komitetu Obrony zadecydowali 15 padziernika

o ewakuacji wadz do Kujbyszewa. Urzdnikom polecono pozostawienie swoich
stanowisk i ustawienie si w kolejkach do ciarwek, by te odwiozy ich na Dworzec
Kazaski. Inni sami wpadli na podobny pomys. Dyrektorzy wielu zakadw pakowali
swoje rodziny do ciarwek i wynosili si ze stolicy, i wtedy si zaczo. Ludno
cywilna zaja si grabie w sklepach. Gdy szo si ulic, wszdzie widywao si
zaczerwienione, zadowolone, pijane twarze ludzi, wynoszcych pod pach pta kiebasy
i zwoje tkanin. Dziay si rzeczy nie do pomylenia jeszcze nawet dwa dni wczeniej.
Syszao si na ulicach, e Stalin i wadze uciekli z Moskwy .
13

Panice i pldrowaniu sprzyjay pogoski, e Niemcy stoj ju u bram miasta.

Przeraeni dziaacze niszczyli swe legitymacje partyjne, czego wielu z nich miao wkrtce
poaowa, gdy tylko NKWD przywrcio porzdek, gdy zostali oskareni o zbrodniczy
defetyzm. Rankiem 16 padziernika Aleksiej Kosygin wszed do gmachu siedziby Rady
Komisarzy Ludowych (Sowiet Narodnych Komissarow, Sownarkom), ktrej by
wiceprzewodniczcym. Zasta to miejsce opustoszae, z pootwieranymi wszdzie drzwiami
i tajnymi dokumentami walajcymi si na pododze. Telefony dzwoniy w pustych
gabinetach. Domylajc si, e ludzie usiuj si dowiedzie, czy wadze ju ucieky,
odebra jeden z nich. Jaki oficjel pyta, czy Moskwa skapituluje.
Z ulic poznikali milicjanci. Tak jak na zachodzie Europy rok wczeniej Moskwa
cierpiaa na psychotyczny lk przed nieprzyjacielskimi spadochroniarzami. Natali Gesse,
wspierajc si na kulach po przebytej operacji, otoczy tum, ktry podejrzewa, e
poamaam nogi, skaczc ze spadochronem z samolotu . Wielu rabusiw byo pijanych
14

i usprawiedliwiao swoje poczynania, twierdzc, e lepiej wzi, co si da, zanim zagarn

to Niemcy. Zdjte panicznym lkiem tumy na dworcach, usiujce wedrze si do
odjedajcych pocigw, okrelano mianem ludzkich wirw , w ktrych wyrywano
15

dzieci z rk matek. Tego, co si dziao na Dworcu Kazaskim, nie sposb opisa

wspomina Ilja Erenburg . Niewiele lepiej przedstawiaa si sytuacja na dworcach
16

kolejowych w zachodnich dzielnicach Moskwy, gdzie pozostawiono na peronach na

noszach setki rannych onierzy, ktrymi nikt si nie zajmowa. Kobiety rozpaczliwie
poszukiway pord nich swoich synw, mw i narzeczonych.
Stalina, ktry wyoni si z kremlowskiej twierdzy, zaszokowao to, co ujrza.
W miecie ogoszono stan oblenia, a puki strzeleckie NKWD wyszy z koszar, aby
zaprowadzi porzdek na ulicach, rozstrzeliwujc na miejscu rabusiw i dezerterw.
Brutalnymi metodami przywrcono ad. Wtedy Stalin zdecydowa, e pozostanie w stolicy,
a wiadomo t obwieszczono przez radio. By to przeomowy moment, ktrego wpyw by
znaczny. Nastroje przeobraziy si z powszechnej paniki w masow determinacj, by
obroni miasto za wszelk cen. Co podobnego wydarzyo si podczas obrony Madrytu
pi lat wczeniej.
Podkrelajc potrzeb zachowania tajemnicy, Stalin oznajmi Pastwowemu
Komitetowi Obrony, e mimo wszystko odbd si obchody rocznicy bolszewickiej
rewolucji. Kilku czonkw radzieckich wadz byo przeraonych tym pomysem, niemniej
jednak zrozumieli, e pewnie warto zaryzykowa zademonstrowanie caemu krajowi
i wiatu, i Moskwa nie podda si bez walki. W przededniu rocznicy rewolucji Stalin
wygosi przemwienie, transmitowane z ozdobnej, przestronnej stacji metra
Majakowskaja. Przywoa wspomnienie wielkich cho i nie proletariackich bohaterw
rosyjskiej historii: Aleksandra Newskiego, Dymitra Doskiego, Suworowa i Kutuzowa.
Niemieccy najedcy chc wojny na wyniszczenie. Dobrze zatem bd j mieli! 17

W ten spektakularny sposb Stalin powrci do sowieckiej wiadomoci po kilku

miesicach unikania publicznych wystpie, aby nie kojarzono go z odwrotem i klskami.
Przejrzaem pliki starych gazet od lipca do listopada 1941 roku napisa Ilja Erenburg
wiele lat pniej. Prawie w nich nie wspominano o Stalinie .
18

Teraz radziecki przywdca by nierozerwalnie zwizany z bohatersk obron stolicy.

Nazajutrz, 7 listopada, salutowa z oprnionego mauzoleum Lenina na placu Czerwonym,
gdy kolejne szeregi odwodowych oddziaw przemaszeroway w padajcym niegu,
gotowe zwrci si nastpnie na pnocny zachd i uda prosto na front. Przebiegy Stalin
przewidzia, jaki skutek wywrze ten efektowny spektakl, i postara si o to, aby
sfilmowano go na potrzeby sowieckich i zagranicznych kronik filmowych.
W trakcie nastpnego tygodnia chwyci tgi mrz, a 15 listopada Niemcy wznowili
natarcie. Wkrtce dla ukowa stao si jasne, e nieprzyjaciel przeprowadzi gwny atak
w okolicach Wookoamska, gdzie 16. Armia Rokossowskiego musiaa si cofa, nie
przerywajc walki. Znajdujcy si pod siln presj ukow obrzuci Rokossowskiego
obelgami. Kontrast midzy tymi dwoma dowdcami nie mg by wikszy, cho obaj byli
kawalerzystami. ukow by czowiekiem do korpulentnym, bardzo energicznym
i bezwzgldnym, natomiast wysoki, elegancki Rokossowski odznacza si spokojem
i pragmatyzmem. Rokossowskiego, ktry mia polskie korzenie, aresztowano
w pocztkowym okresie czystek w Armii Czerwonej. Mia dziewi stalowych zbw,
ktrymi zastpiono te powybijane w trakcie konwejera nieustannych przesucha. Stalin
nakaza jego uwolnienie, ale od czasu do czasu dawa mu do zrozumienia, e to warunkowa
dyspensa. Jakikolwiek bd i Rokossowski mia powrci w apy oprychw Berii.
Siedemnastego listopada Stalin podpisa rozkaz, wydany wszystkim radzieckim
oddziaom wojskowym i partyzanckim, aby niszczyy i paliy na proch wszelkie
zabudowania w strefie walk i za ni, uniemoliwiajc w ten sposb Niemcom schronienie
przed nadchodzcymi mrozami . Chwilowo nie brano pod uwag losu rosyjskiej ludnoci
19

cywilnej. Cierpienia sowieckich onierzy, zwaszcza rannych pozostawionych na peronach

dworcw kolejowych, take byy straszne. Dworce s pene ludzkich odchodw i rannych
onierzy w zakrwawionych bandaach, zapisa jeden z oficerw Armii Czerwonej .
20

Z kocem listopada niemiecka 3. Armia Pancerna podesza do Moskwy od

pnocnego zachodu na odlego czterdziestu kilometrw. Jedna z czoowych formacji
przechwycia nawet przyczek na kanale MoskwaWoga. Tymczasem 4. Armia Pancerna
dotara do miejsca oddalonego o szesnacie kilometrw od zachodnich rogatek
moskiewskich, spychajc 16. Armi Rokossowskiego. Podobno w gstej mgle pewien
motocyklista z Puku SS Deutschland wjecha nawet do Moskwy, gdzie zosta zastrzelony
przez patrol NKWD w pobliu Dworca Biaoruskiego . onierze innych niemieckich
21

oddziaw widzieli przez mocniejsze lornetki obe kopuy Kremla. Niemcy walczyli
rozpaczliwie, majc wiadomo, e niebawem odczuj skutki surowej rosyjskiej zimy.
Ale formacje Wehrmachtu byy wyczerpane, a wielu niemieckich onierzy ju ucierpiao
z powodu odmroe.
Na przedmieciach Moskwy trway gorczkowe przygotowania obronne. Stalowe
jee z zespawanych dwigarw, przypominajce gigantyczne kotewki, posuyy za
zapory przeciwpancerne. NKWD zorganizowao niszczycielskie bataliony do walki ze
spadochroniarzami i sabotaystami w najwikszych zakadach przemysowych; miay one
stanowi ostatni lini obrony . Kademu z ludzi w tych oddziaach wydano karabin,
22

dziesi nabojw i kilka granatw. Stalin, obawiajc si, e Moskwa moe zosta
okrona od pnocy, rozkaza ukowowi przygotowanie serii przeciwuderze. Najpierw
jednak musia wzmocni swoje wojska na pnocny zachd od Moskwy, poturbowane
przez niemieck 3. i 4. Armi Pancern.

Sytuacja wydawaa si krytyczna take na poudniu kraju. Grupa armii Rundstedta

opanowaa w poowie padziernika przemysowo-wydobywczy region Donbasu, w tym
samym czasie kiedy Rumuni ostatecznie zdobyli Odess. Jedenasta Armia Mansteina na
Krymie oblegaa wielk baz morsk w Sewastopolu. Pierwsza Armia Pancerna nacieraa
szybko naprzd, ku Kaukazowi, zostawiajc w tyle piechot. Dwudziestego pierwszego
listopada Leibstandarte SS Adolf Hitler pod dowdztwem Brigadefhrera Seppa
Dietricha, ktrego Richthofen nazywa dobrym starym wiarusem , wkroczya do
23

Rostowa u podny Kaukazu i uchwycia przyczek na Donie. Hitler nie posiada si

z radoci. Pola naftowe nieco dalej na wschd wydaway si w jego zasigu. Jednak
czowki pancerne von Kleista wysforoway si za daleko, pozostawiajc lew flank pod
oson sabo uzbrojonych wojsk wgierskich. Marszaek Timoszenko wykorzysta to
i przeprowadzi kontratak przez skuty lodem Don.
Rundstedt, wiadom tego, e wielka ofensywa na Kaukaz jest niemoliwa a do
wiosny, wycofa swoje siy na lini rzeki Mius, wpadajcej do Morza Azowskiego na
zachd od Taganrogu. Hitler zareagowa na w pierwszy odwrt niemieckiej armii
podczas tej wojny podszytym wciekoci niedowierzaniem. Rozkaza, aby wycofywanie
si natychmiast wstrzymano. Rundstedt zoy dymisj, ktra zostaa niezwocznie przyjta.
Trzeciego grudnia Hitler polecia do kwatery polowej Grupy Armii Poudnie
w Potawie, gdzie wieki wczeniej ponis decydujc klsk inny najedca na Rosj,
krl szwedzki Karol XII. Nastpnego dnia Fhrer wyznaczy na nowego dowdc GA
Poudnie feldmarszaka von Reichenaua, zdeklarowanego nazist, ktrego Rundstedt
lekcewaco okrela mianem nieokrzesaca paradujcego pnago w czasie
wykonywania wicze fizycznych . 24

Zaszokowany Hitler stwierdzi jednak, e Sepp Dietrich, dowodzcy Leibstandarte

SS Adolf Hitler, popiera decyzj Rundstedta. Za Reichenau, zapewniwszy wodza, e si
nie wycofa, w istocie szybko przeprowadzi odwrt, stawiajc Fhrera przed faktem
dokonanym. Hitler, ktry znalaz si w niezrcznej sytuacji, powetowa Rundstedtowi
zwolnienie ze suby frontowej urodzinowym prezentem w postaci dwustu
siedemdziesiciu piciu tysicy marek. Wdz Rzeszy podkpiwa sobie czsto, jak atwo
przekupywa czonkw niemieckiej generalicji pienidzmi, majtkami ziemskimi
i odznaczeniami.

Leningrad ocala przed cakowitym zniszczeniem czciowo za spraw bezwzgldnoci

dowodzcego ukowa i determinacji radzieckich onierzy, jednake gwnie dlatego, e
Niemcy postanowili skupi si na Moskwie. Od tej pory niemiecka Grupa Armii Pnoc
dziaaa waciwie w oderwaniu od reszty frontu wschodniego, rzadko otrzymujc
uzupenienia, za to czsto bya uszczuplana jednostkami przerzucanymi na centralne
i poudniowe obszary ZSRR. Strona radziecka rwnie postpowaa w ten sposb, a Stalin
kilkukrotnie chcia ogooci Leningrad z wojsk, aby przeznaczy je do obrony Moskwy.
Radziecki dyktator nie lubi Leningradu, miasta, ktre uwaa za orodek intelektualistw,
pogardzajcych moskwianami i podejrzanie zapatrzonych w Europ Zachodni. Trudno
stwierdzi, na ile powanie rozwaa oddanie Leningradu, ale niewtpliwie owej jesieni
i zimy o wiele bardziej troska si o stan Frontu Leningradzkiego ni o samo to miasto, nie
mwic ju o jego ludnoci.
Sowieckie prby przebicia piercienia okrenia od zewntrz siami 54. Armii nie
doprowadziy do wyparcia Niemcw znad poudniowego skraju jeziora adoga. Jednake
obrocy przynajmniej utrzymali si na przesmyku midzy miastem a jeziorem, cho po
czci w rezultacie ostronoci Finw, ktrzy niezbyt si palili do zajmowania radzieckich
terytoriw sprzed 1939 roku.
Oblenie Leningradu nabrao poniekd monotonnego charakteru, a Niemcy
ostrzeliwali miasto o okrelonych porach dnia. Straty wrd ludnoci cywilnej narastay,
jednak wikszo mieszkacw umieraa z godu. Leningrad sta si czym w rodzaju
wyspy. Jedyne czynne poczenia z ldem utrzymywano przez jezioro adoga lub dziki
mostowi powietrznemu. Okoo 2,8 miliona cywilw znalazo si w puapce, a jeli
doliczy p miliona onierzy, leningradzkie wadze musiay wyywi 3,3 miliona ludzi.
Dystrybucja ywnoci bya szokujco nierwna jak na rzekomo egalitarne radzieckie
warunki. Partyjni funkcjonariusze dokadali stara, aby ich rodziny i bliscy krewni nie
ucierpieli z godu, a ci, ktrzy nadzorowali dostawy prowiantu, w tym kierownicy piekarni
i stowek, bezwstydnie nabijali sobie kiesy. apownictwo bywao nierzadko jedynym
sposobem na zdobycie podstawowych artykuw ywnociowych.
Dostp do prowiantu w istocie oznacza wadz, co odnosio si zarwno do
skorumpowanych osobnikw, jak i do wadz radzieckich, ktre od dawna wymuszay
grob godu posuszestwo lub mciy si na tpionych grupach spoecznych. Robotnicy
fabryczni, dzieci i onierze otrzymywali pene racje ywnoci, natomiast inni, choby
niepracujce ony i nastolatki, dostaway tylko racje przysugujce osobom na
utrzymaniu. Kartki ywnociowe tych ostatnich byy nazywane nieoficjalnie smiertnikami
wiadectwami zgonu . Niepracujcych uwaano, co typowe dla radzieckich
25

stosunkw, za bezuyteczne gby [do wykarmienia], natomiast partyjnym bonzom

przydzielano dodatkowe jedzenie, aby atwiej im byo podejmowa decyzje dla wsplnego
dobra.
Nasza sytuacja ywnociowa jest bardzo za zanotowa Wasilij Czurkin pod koniec
padziernika, kiedy znajdowa si w oddziaach bronicych linii przebiegajcej koo
Szlisselburga nad jeziorem adoga. Dostajemy po trzysta gramw chleba, czarnego jak
ziemia, i wodnist zup. Karmimy konie gazkami wierzbowymi, na ktrych nie ma lici,
wic padaj jeden po drugim. Miejscowi z Bieriezowki i nasi onierze zostawiaj z tych
koni, co pady, tylko koci. Odcinaj kawaki misa i gotuj je .
26

onierzom powodzio si znacznie lepiej ni cywilom, a ci, ktrzy mieli rodziny

w Leningradzie, wyczekiwali nadchodzcej zimy z coraz wikszym niepokojem. Zaczynay
kry przeraajce opowieci o przypadkach kanibalizmu. Czurkin pisa o tym, jak nasz
kapral Andronow, wysoki, barczysty czek, peen energii, popeni bd, ktry przypaci
yciem. Szef suby zaopatrzeniowej posa go do Leningradu pod jakim pretekstem.
W tamtym czasie w Leningradzie godowali bardziej ni my, a wikszo z nas miaa tam
rodziny. Wz Andronowa zatrzymano po drodze. W wozie znaleli konserwy, miso
i zboe, ktre wykroilimy z naszych ndznych racji [aby zawie je rodzinom]. Trybuna
skaza Andronowa i jego przeoonego na mier. W Leningradzie zostaa jego ona
z maym dzieckiem. Powiadaj, e ssiad zjad to dziecko, a ona [Andronowa] postradaa
rozum .
27

Godujcemu miastu potrzebny by silny mrz, ktry skuby wody jeziora adoga na
tyle, by lodowym szlakiem przejeday ciarwki z zaopatrzeniem. Te wielce
ryzykowne transporty zaczy si w pierwszym tygodniu grudnia. Widziaem pewn
poutork [ptoratonow ciarwk] pisa Czurkin. Jej tylne koa zapady si w ld.
Byy na niej worki z mk, suche. (...) Szoferka sterczca w gr, przednie koa stay na
lodzie. Mijaem moe z tuzin takich ciarwek z mk, ktre przymarzy do lodu. Jako
pierwsze wjechay na drog ycia. Nikogo przy nich nie byo . Mieszkacy Leningradu
28

musieli jeszcze troch poczeka na przeznaczone dla nich zapasy. W osadzie Kabona nad
jeziorem Czurkin widzia, jak wzdu caego brzegu, cignc si na wiele kilometrw, bez
koca, leao mnstwo workw z mk i skrzy z ywnoci przygotowanych do przewozu
po lodzie do godujcego Leningradu .
29

Na pocztku grudnia wielu starszych rang dowdcw Grupy Armii rodek uwiadomio
sobie, e ich przemczeni i przemarznici onierze nie zdoaj w najbliszym czasie
zdoby Moskwy. Chcieli wycofa swoje zdziesitkowane wojska na lini moliw do
obrony a do wiosny, ale wszelkie argumenty na rzecz takiego rozwizania ju wczeniej
zostay odrzucone przez generaa Haldera, kierujcego si wytycznymi kwatery gwnej
Fhrera. Niektrzy zaczli rozmyla o roku 1812 i straszliwym odwrocie armii
Napoleona. I cho mrozy skuy teraz bota, to niemiecka sytuacja zaopatrzeniowa si nie
poprawia. Temperatura spada poniej minus dwudziestu stopni Celsjusza, a z powodu
bardzo ograniczonej widocznoci samoloty Luftwaffe prawie nie startoway. Podobnie jak
zaogi mechanikw na lotniskach, onierze oddziaw zmotoryzowanych rozpalay ogniska
pod pojazdami w nadziei na uruchomienie w ten sposb silnikw. Karabiny i bro
maszynowa zamarzay, gdy Wehrmacht nie mia odpowiednich smarw do prowadzenia
wojny w warunkach zimowych, a sprzt radiowy zawodzi w skrajnie niskich
temperaturach.
Konie pocigowe w jednostkach artylerii i taborach, sprowadzone z krajw
zachodnioeuropejskich, nie nawyky do zimna i brako dla nich paszy. Chleb dociera
zamarznity na kamie. onierze musieli rozbija go toporami na kawaki i topi, noszc
w kieszeniach spodni, zanim mogli go zje. Wycieczony Landser nie by w stanie okopa
si w twardej jak skaa ziemi, nie stopiwszy wczeniej lodu poprzez rozpalenie wielkich
ognisk. Dowoono niewiele wojskowych butw, a stare rozpaday si na skutek dalekich
przemarszw. Brakowao rwnie odpowiednich rkawic. W tym okresie ofiar odmroe
byo wicej ni rannych w walkach. Niemieccy oficerowie uskarali si, e ich onierze
zaczli wyglda jak rosyjscy chopi, gdy kradli zimow odzie miejscowym cywilom,
czasami nawet zmuszajc ich grob uycia broni do oddawania walonek.
Kobiety, dzieci i starcw wypdzano na mrz i nieg z izb w drewnianych chatach,
gdzie onierze Wehrmachtu zrywali podogi w poszukiwaniu schowanych ziemniakw.
By moe mniej okrutne byo zabijanie ofiar na miejscu ni skazywanie ich na powoln
mier z godu i zimna, pozbawiwszy je wczeniej ciepej odziey w trakcie najsurowszej,
jak si okazao, zimy od wielu lat. W najgorszych warunkach bytowali sowieccy jecy.
Ginli tysicami z wyczerpania w trakcie forsownych marszw na zachd, brnc przez
niegi, mrc z wygodzenia i od chorb, przede wszystkim tyfusu (duru plamistego).
Niektrzy z nich, doznajc nieludzkich cierpie, posuwali si do kanibalizmu. Co rano
stranicy zmuszali ich do kilkusetmetrowego biegu, bijc ich w tym czasie. Kady, kto
upad, by od razu zabijany. Okruciestwo wchodzio w krew tym, ktrzy byli panami ycia
i mierci istot ludzkich, pogardzanych i znienawidzonych.

Do 1 grudnia Moskwa znalaza si w zasigu niemieckiej cikiej artylerii. Owego dnia 4.

Armia feldmarszaka von Klugego rozpocza ostateczne uderzenie na miasto od zachodu.
Lodowaty wiatr tworzy gbokie zaspy niegu, a onierze szybko si mczyli, brnc przez
nie. Jednak dziki bdcej zaskoczeniem dla Sowietw kanonadzie artyleryjskiej
i pewnemu wsparciu ze strony Luftwaffe niemiecki XX Korpus zdoa przebi si przez
pozycje 33. Armii ku szosie z Miska do Moskwy. Oznaczao to te zagroenie dla tyw
ssiedniej radzieckiej 5. Armii. ukow zareagowa byskawicznie i rzuci do walki
wszystkie rezerwy, jakie udao mu si zebra, w tym syberyjsk 32. Dywizj Strzeleck.
Wieczorem 4 grudnia Armia Czerwona odzyskaa utracone pozycje. Niemiecka
piechota padaa z wycieczenia i mrozu. Temperatura zesza poniej minus trzydziestu
stopni Celsjusza. Nie potrafi wam opisa, co to znaczy napisa tego dnia w licie do
domu pewien Gefreiter z 23. Dywizji Piechoty. Najpierw potworne zimno, zadymka,
cakiem przemoczone stopy nasze buty nie wysychaj i nie wolno nam ich zzuwa
a potem nacisk Rosjan . Kluge i Bock wiedzieli, e ofensywa si nie powioda.
30

Prbowali pociesza si myl, e Armia Czerwona take musi ju goni resztkami si, jak
czsto powtarza Hitler. Bardzo si mylili. W trakcie minionych szeciu dni ukow wraz ze
Stawk szykowali kontruderzenie.
Gdy doszli do gosu tacy dowdcy jak ukow, Rokossowski, Leluszenko czy Koniew,
zaczo si to przekada na skuteczno dziaa Armii Czerwonej. Nie bya to ju
zwapniaa organizacja z czerwca, ktrej dowdcy, przeraeni perspektyw aresztowania
przez NKWD, nie omielali si przejawia jakiejkolwiek inicjatywy. Rozwizano te
ociae zwizki operacyjne z tamtego okresu. Typowa radziecka armia polowa skadaa
si w miesicach zimowych z zaledwie czterech dywizji. Przejciowo zrezygnowano ze
szczebla korpusu, aby uatwi kierowanie wojskami.
Na tyach sformowano jedenacie nowych armii. W niektrych z nich znalazy si
bataliony narciarzy i dobrze wyszkolone dywizje syberyjskie, odpowiednio
wyekwipowane na wojn zimow; ich onierze mieli waciaki i biae peleryny. Nowy
czog T-34, z szerokimi gsienicami, znacznie lepiej radzi sobie na niegu i lodzie od
niemieckich wozw pancernych. I w przeciwiestwie do niemieckich smary do radzieckich
pojazdw i broni byy przystosowane do uycia w niskich temperaturach. Sowieckie puki
lotnicze zostay skoncentrowane na lotniskach wok Moskwy. Wyposaone w nowe
myliwce typu Jak oraz szturmowiki miay po raz pierwszy w tej kampanii zapewni
31

Sowietom panowanie w powietrzu, gdy wikszo maszyn Luftwaffe na froncie

wschodnim przymarza do ziemi.
Plan ukowa, zaakceptowany przez Stalina, zmierza do likwidacji wysunitych
niemieckich wystpw w linii frontu pod obu stronach Moskwy. Gwne zgrupowanie, na
pnocny zachd od stolicy, tworzyy niemiecka 4. Armia oraz bardzo osabione 3. i 4.
Armia Pancerna. Na poudnie od Moskwy i nieco na wschd od Tuy znajdowaa si 2.
Armia Pancerna Guderiana. Jednak Guderian zwietrzy niebezpieczestwo i przystpi do
wycofywania niektrych swoich wysunitych jednostek.
O trzeciej w pitek 5 grudnia nowo utworzony Front Kaliniski Koniewa przemieci
si ku pnocnemu skrajowi gwnego wybrzuszenia w linii frontu, a 29. i 31. Armia
zaatakoway przez zamarznit Wog. Nastpnego poranka 1. Armia Uderzeniowa i 30.
Armia ruszyy na zachd. Wtedy ukow wprowadzi do boju od strony poudniowej
kolejne trzy armie, w tym wzmocnion 16. Armi Rokossowskiego oraz 20. Armi
Wasowa. Zamierza odci odwrt 3. i 4. Armii Pancernej. Zaraz po dokonaniu wyomu
w ugrupowaniu przeciwnika 2. Korpus Kawaleryjski Gwardii generaa majora Lwa
Dowatora przeszed do natarcia, aby zasia zamt na niemieckich tyach. Wytrzymae
kozackie koniki pokonyway metrowe zaspy niegu i rycho dogoniy uciekajc niemieck
piechot, z trudem przedzierajc si przez nieg.
Na poudniowym odcinku sektora radziecka 50. Armia uderzya z okolic Tuy na
pnocne skrzydo 2. Armii Pancernej Guderiana, natomiast 10. Armia natara
z pnocnego wschodu. Pierwszy Korpus Kawaleryjski Gwardii pod dowdztwem Pawa
Bieowa, wspierany przez czogi, zaatakowa niemieckie tyy. Guderian dziaa energicznie
i zdoa wyprowadzi z potrzasku wikszo swoich wojsk, ale nie udao mu si
odtworzy linii obrony, na co liczy, poniewa wtedy wanie dowdztwo Frontu
Poudniowo-Zachodniego skierowao 13. Armi i samodzieln grup operacyjn
przeciwko 2. Armii na poudniowej flance Guderiana, ktry musia odda kolejne
osiemdziesit kilometrw terenu. Wskutek tego wytworzya si wielka luka pomidzy jego
wojskami a 4. Armi na lewo od nich.
Armii Czerwonej wci brakowao czogw i dzia, jednak po przybyciu nowych
armii Sowieci niemal dorwnali Niemcom w liczbie onierzy na froncie moskiewskim.
Gwnym atutem wojsk radzieckich by czynnik zaskoczenia. Niemcy zupenie nie wzili
pod uwag meldunkw pilotw Luftwaffe o duych formacjach przemieszczajcych si za
nieprzyjacielskimi liniami. Ponadto nie mieli ju odwodw. Wobec zacitych zmaga na
poudniowy wschd od Leningradu i po odwrocie Grupy Armii Poudnie nad rzek Mius
dowodzcy Grup Armii rodek Bock nie mg liczy na wsparcie ze skrzyde. Poczucie
zagroenia udzielio si nawet pewnemu Obergefreiterowi ze suby zaopatrzenia 31.
Dywizji Piechoty. Nie wiem, co si dzieje pisa w licie do domu. Po prostu ma si
ze przeczucie, e ta wielka Rosja jest zbyt rozlega na nasze siy .
32
 Do 7 grudnia bitwa majca na celu zlikwidowanie gwnego wybrzuszenia w linii
frontu ukadaa si pomylnie dla Sowietw. Wydawao si, e radziecki zamys
zamknicia w puapce 3. Armii Pancernej i czci 4. Armii moe si powie. Ale natarcie
rozwijao si za wolno, ku niezmiernej frustracji ukowa. Atakujce armie spowalniay
prby likwidacji wszystkich napotykanych punktw umocnionych wroga, bronionych przez
zaimprowizowane niemieckie Kampfgruppen, czyli zgrupowania bojowe. Dwa dni pniej
ukow rozkaza podlegym mu dowdcom zaprzestania frontalnych atakw i obchodzenia
punktw oporu, aeby wyj na gbokie niemieckie zaplecze.
smego grudnia jeden z niemieckich onierzy zanotowa w swoim dzienniku: Czy
musimy si wycofa? Jeli tak, to niech Bg si nad nami zmiuje . Niemcy wiedzieli ju,
33

co oznacza odwrt przez otwarte zanieone pola. O odwrocie na caym froncie

wiadczyy ponce wsie, podpalane przez wojska niemieckie usiujce wycofywa si
przez gbokie niegi. Zostawiali po sobie wraki pojazdw, porzuconych z powodu braku
paliwa, trucho koni, ktre pady z wyczerpania, a nawet rannych zagrzebanych w niegu.
Wygodniali niemieccy onierze odcinali kaway zamarznitego misa z koskich zadw.
Syberyjskie bataliony narciarzy wyaniay si z mronej mgy i nkay Niemcw
atakami. Sowieci z ponur satysfakcj zwracali uwag na zupenie nieodpowiednie
wyekwipowanie nieprzyjacielskich onierzy, ktrzy grzali rce w mufkach i owijali si
pledami, zrabowanymi we wsiach albo zdartymi z plecw staruszek. Mrozy byy
wyjtkowo siarczyste pisa Ilja Erenburg ale czerwonoarmici-Sybiracy gderali:
Gdyby nadszed prawdziwy mrz, to pozabijaby ich [Niemcw] od razu . 34

Brali okrutny odwet, dowiedziawszy si, jak Niemcy traktowali radzieckich jecw
i cywilw. Zupenie nie niepokojeni przez Luftwaffe sowieccy piloci myliwscy i lotnicy
z pukw szturmowych ostrzeliwali dugie kolumny rejterujcych wojsk, wyranie
widocznych na tle niegu. Zagony jazdy z gwardyjskich korpusw kawalerii Bieowa
i Dowatora zapuszczay si daleko na niemieckie tyy, atakujc szablami magazyny i baterie
artylerii. Partyzanci napadali na linie zaopatrzeniowe, czasami wspdziaajc z kawaleri.
ukow natomiast zdecydowa si na przeprowadzenie przez 4. Korpus
Powietrznodesantowy zrzutu spadochronowego na niemieckim zapleczu linii frontu.
Sowieccy onierze nie odczuwali litoci dla przemarznitych i zawszonych niemieckich
piechurw.
W szpitalach polowych Wehrmachtu dokonywano coraz wicej amputacji koczyn,
gdy nieleczone odmroenia prowadziy do powstania zgorzeli. W temperaturze poniej
minus trzydziestu stopni Celsjusza krew natychmiast zamarzaa w ranach, a wielu onierzy
cierpiao na dolegliwoci jelitowe na skutek sypiania na skutej lodem ziemi. Niemal
kademu dokuczaa biegunka, szczeglnie uciliwa w tak trudnych warunkach bytowych.
Ci, ktrzy nie byli w stanie samodzielnie i, nie mogli liczy na ocalenie. Wielu rannych
strzela do siebie, zapisa jeden z onierzy w diariuszu .
35

Zamarznita bro czsto odmawiaa posuszestwa. Czogi naleao porzuca

z powodu braku paliwa. Narasta lk przed okreniem przez wroga. Coraz liczniejsi
niemieccy oficerowie i onierze poaowali nieludzkiego traktowania radzieckich jecw
wojennych. A jednak, mimo nieustannych myli o 1812 roku i poczucia, e na Wehrmacht
spada kltwa, ktra niegdy zniszczya Wielk Armi Napoleona, odwrt nie przeobrazi
si w paniczn ucieczk. Wojska niemieckie, zwaszcza w obliczu katastrofy, czsto
zaskakiway przeciwnikw walecznoci. Zaimprowizowane Kampfgruppen,
organizowane z uyciem przymusu przez andarmeri polow, wyapujc w czasie
odwrotu maruderw, i dowodzone przez stanowczych oficerw i podoficerw, stawiay
twardy opr; tworzono je ze zbieraniny pododdziaw piechoty i saperw, wzmacniajc
armatami przeciwlotniczymi i nielicznymi dziaami samobienymi. Szesnastego grudnia
jedna z takich grup, ktra przebia si z okrenia, dotara ostatecznie do niemieckich linii.
Mnstwo ludzi przechodzi zaamanie nerwowe zapisa jeden z onierzy tej grupy.
Nasz oficer pacze . 36

Hitler pocztkowo nie chcia uwierzy w radzieck kontrofensyw, wmwiwszy sobie, e

raporty o nowych sowieckich armiach to blef. Nie mg poj, skd si wziy.
Upokorzony przez ten cakiem nieoczekiwany zwrot w losach wojny po wszystkich
niedawnych zwycistwach nad sowiaskimi Untermenschen (podludmi), czu si
rozwcieczony i skonsternowany. Instynktownie odwoywa si do swej wiary w to, e
ostatecznie wola zatriumfuje. To, e jego onierzom brakowao odpowiedniej odziey,
amunicji, racji ywnociowych i paliwa do wozw opancerzonych, byo dla niemale
nieistotne. Owadnity obsesyjnymi mylami o odwrocie Napoleona w 1812 roku
postanowi nie dopuci, by historia si powtrzya. Rozkaza swoim wojskom wytrwa na
miejscu, cho ci nie byli nawet w stanie okopa si w przemarznitej na kamie ziemi.
Wobec skupienia caej uwagi na Moskwie i wielkich zmaganiach na zachd od
radzieckiej stolicy nowiny o japoskim ataku na Pearl Harbor nie wywary zrazu
wikszego wraenia. Jednake ywo zareagowano na nie w Kujbyszewie, gdzie przebywali
zagraniczni korespondenci (nadal surowo instruowani przez sowieckich cenzorw, by
opatrywali swoje artykuy czasem moskiewskim). Ilja Erenburg obserwowa
z rozbawieniem, jak Amerykanie w Grand Hotelu pobili si z japoskimi
dziennikarzami . Gdzie indziej Amerykanie i Japoczycy starli si w miertelnej walce.
37

1 Cy t. za: R. Lourie, Sakharov. A Biography, Hanover, NH 2002, s. 53.

2 J. Wadimirow, Wojna sodata-zienitczika, 19411942, Moskwa 2009, s. 118.
3 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/49.
4 Wadimir Wojciechowicz w: Swiaszczennaja wojna. Ja pomniu, red. A. Drabkin, Moskwa 2010, s. 12.
5 J. Erickson, The Road to Stalingrad. Stalins War with Germany, London 1975, s. 217.
6 Major Hans Sch., sztab 652. batalionu piechoty, BfZ-SS 33 691.
7 Ibidem.
8 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/49.
9 Ibidem.
10 Sowa Wadimira Ogry zki, cy t. za: L. Rees, World War II behind Closed Doors. Stalin, the Nazis and the West, London 2009, s. 112.
11 W. Wojciechowicz w: Swiaszczennaja wojna, op. cit., s. 15.
12 D. Wokogonow, Stalin, t. 2, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 1999, s. 133.
13 J.A. Golbrajch, w: Swiaszczennaja wojna, op. cit., s. 79.
14 Cy t. za: R. Lourie, Sakharov, op. cit., s. 55.
15 Ibidem.
16 I. Erenburg, Ludzie, lata, ycie, cz. 5, tum. W. Komarnicka, Warszawa 1984, s. 21.
17 A. Werth, Russia at War, 19411945, London 1964, s. 246.
18 I. Erenburg, Ludzie, lata, ycie, cz. 5, op. cit., s. 15.
19 Cy t. za: D. Wokogonow, Stalin, t. 2, op. cit., s. 158.
20 J. Wadimirow, Wojna sodata-zenitczika, op. cit., s. 119.
21 Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Zwizek Sowiecki w II wojnie wiatowej, tum. M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 331.
22 W. Wojciechowicz, w: Swiaszczennaja wojna, op. cit.
23 Richthofen KTB, 10 kwietnia 1941 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 59.
24 Cy t. za: Ch. Messenger, The Last Prussian. A Biography of Field Marshal Gerd von Rundstedt, 18751953, London 1991, s. 61.
25 A. Reid, Leningrad. Tragedia oblonego miasta 19411944, tum. W. Ty szka, Krakw 2012, s. 67.
26 WCD, 28 padziernika 1941 r.
27 Ibidem, 20 listopada 1941 r.
28 Ibidem, 8 grudnia 1941 r.
29 Ibidem, 89 grudnia 1941 r.
30 Starszy szeregowy Hans-Joachim C., 6. kompania 67. Puku Piechoty, 23. Dy wizja Pancerna, 4 grudnia 1941 r., BfZ-SS.
31 Samoloty szturmowe I-2 (przy p. tum.).
32 Starszy szeregowy (Obergefreiter) Herbert B., 6 grudnia 1941 r., BfZ-SS.
33 Starszy karabinier (Oberschtze) Helmut G., 8 grudnia 1941 r., BfZ-SS.
34 I. Erenburg, Ludzie, lata, ycie, cz. 5, op. cit., s. 39.
35 Starszy karabinier Helmut G., 8 grudnia 1941 r., BfZ-SS.
36 Ibidem.
37 I. Erenburg, Ludzie, lata, ycie, cz. 5, op. cit., s. 20.
 ROZDZIA 16

Pearl Harbor
wrzesie 1941kwiecie 1942

Szstego grudnia 1941 roku, tu po rozpoczciu radzieckiego kontruderzenia pod

Moskw, kryptolodzy US Navy rozszyfrowali tre depeszy wysanej z Tokio japoskiemu
ambasadorowi w Waszyngtonie. Cho brakowao w niej ostatniego fragmentu, to jasne byo
jej doniose znaczenie. To oznacza wojn, powiedzia Roosevelt Harryemu
Hopkinsowi, ktry by akurat w Gabinecie Owalnym w Biaym Domu, gdy dostarczono
przechwycony telegram . Prezydent Stanw Zjednoczonych dopiero co skierowa do
1

cesarza Hirohito osobiste przesanie, w ktrym apelowa, aby Japonia nie podejmowaa
konfliktu zbrojnego.
W Departamencie Wojny szef suby wywiadowczej przekaza przejte depesze
generaowi brygady Leonardowi Gerowowi z Departamentu Planowania (War Plans
Division), nakazujc mu ostrzec amerykaskie bazy na Pacyfiku. Ale Gerow postanowi
tego nie robi. Sdz, e ju wielokrotnie powiadamiano ich o tym, mia podobno
stwierdzi . Rzeczywicie, 27 listopada poinformowano dowdztwa amerykaskiej floty
2

i wojsk ldowych USA na Pacyfiku, e zblia si wojna. Przypuszczenia te opierano take

na treci rozszyfrowanych z wykorzystaniem MAGIC japoskich depesz dyplomatycznych.
3

Co dziwne (a moe wanie znamienne), adne ostrzeenia nie nadeszy z Kremla

pomimo szczerego pragnienia Roosevelta, by pomaga Zwizkowi Radzieckiemu. Mona
tylko snu domysy, jakimi motywami kierowa si Stalin, w kadym razie nie przekaza on
Amerykanom zdobytych przez Richarda Sorgego jeszcze przed bitw pod Moskw tajnych
informacji, zgodnie z ktrymi Japoczycy zaplanowali przeprowadzenie z zaskoczenia
ataku na amerykaskie siy zbrojne na Pacyfiku. Do najbardziej uderzajcych zbiegw
okolicznoci z okresu drugiej wojny wiatowej naleao to, e wanie 6 grudnia 1941
roku, czyli w przeddzie japoskiego nalotu, prezydent Roosevelt zadecydowa o wydaniu
zgody na podjcie prac badawczych nad broni atomow . 4

W pierwszym tygodniu wrzenia japoscy militaryci zmusili cesarza Hirohito do

zaakceptowania ich wojennych planw. Wczeniej cesarz zdoby si na saby protest,
odczytujc im uoony przez swojego dziadka poemat na cze pokoju. Jednake
stanowisko prezentowane przez Hirohito, naczelnika japoskich si zbrojnych, byo
w istocie skrajnie ambiwalentne. Wprawdzie przeciwstawia si wojnie, lecz nie
z pobudek moralnych, a po prostu dlatego, e lkiem napawaa go ewentualno klski.
Skrajni militaryci, gwnie oficerowie niszych i rednich szar, uwaali, e ich kraj ma
do spenienia bosk misj stworzenia imperium pod eufemistyczn nazw Strefa
Wsplnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej (Dai-ta-kyeiken), czy te, przed czym
przestrzega ju w 1934 roku dalekowzroczny ambasador amerykaski pax iaponica.
W listopadzie 1941 roku tene dyplomata obawia si, e japoskie krgi wojskowe wiod
swj kraj ku narodowemu harakiri .
5

w japoski pd ku rozbudowie imperium zaowocowa kolidujcymi z sob

priorytetami: wojn w Chinach, lkiem przed Zwizkiem Radzieckim i nienawici do
Sowietw na pnocy, wreszcie chci wykorzystania okazji do opanowania francuskich,
holenderskich i brytyjskich kolonii na poudniu. Minister spraw zagranicznych Ysuke
Matsuoka doprowadzi do zawarcia japosko-radzieckiego paktu o neutralnoci
w kwietniu 1941 roku, na krtko przed atakiem Hitlera na ZSRR. Kiedy niemieckie armie
szybko posuway si na wschd, Matsuoka dokona wolty i zacz si opowiada za
uderzeniem na pnoc, na sowieckie azjatyckie zaplecze. Wysi oficerowie Cesarskiej
Armii Japoskiej przeciwstawili si jednak temu planowi. Pamitali klsk, jak ukow
zada im w sierpniu 1939 roku, i wikszo z nich wolaa najpierw zakoczy wojn
w Chinach.
Zajcie Indochin Francuskich w 1940 roku miao na celu przede wszystkim
przerwanie dostaw dla wojsk chiskich nacjonalistw Chiang Kai-sheka, niemniej okazao
si decydujcym krokiem w stron przyjcia strategii uderzenia na poudnie, forsowanej
gwnie przez Cesarsk Marynark Wojenn. Indochiny byy idealn baz wypadow do
inwazji na zasobne w zoa ropy naftowej Holenderskie Indie Wschodnie. Po naoeniu na
Japoni embarga przez Amerykanw i Brytyjczykw, w rewanu za japosk okupacj
Indochin, dowdc cesarskiej floty admiraa Isoroku Yamamot uprzedzono, e zapasy
paliwa dla jego okrtw wyczerpi si przed upywem roku. Japoscy militaryci uwaali,
e musz podj dziaania zaczepne, aby zdoby to, co potrzebne ich krajowi. Odstpienie
oznaczaoby dla nich nieznon hab.
Minister wojny genera Hideki Tj pojmowa, e rzucenie rkawicy potdze
przemysowej Stanw Zjednoczonych to nadzwyczaj ryzykowne posunicie. Yamamoto,
ktry take obawia si konsekwencji przeduajcej si wojny z USA, uzna, e jedyna
szansa tkwi w przeprowadzeniu zmasowanego wyprzedzajcego uderzenia. W cigu
pierwszych szeciu do dwunastu miesicy wojny ze Stanami Zjednoczonymi i Wielk
Brytani bd mia swobod poczyna i odnosi zwycistwo za zwycistwem
przewidywa z zadziwiajc trafnoci. Potem (...) nie spodziewam si ju sukcesw .
6

Kierownictwo japoskich krgw wojskowych pozornie akceptowao wol cesarza,

a take premiera ksicia Fumimara Konoe, by dy do dyplomatycznego rozwizania
konfliktu ze Stanami Zjednoczonymi, ale faktycznie wcale nie miao zamiaru godzi si na
ukad zwizany z powaniejszymi ustpstwami. Cesarska armia stanowczo
przeciwstawiaa si wszelkiemu oddawaniu terenw zajtych w Chinach. Chocia w wielu
przypadkach japoscy dowdcy mieli fatalistyczny pogld na swoje perspektywy
zwycistwa, zwaszcza wobec przecigania si dziaa wojennych, to woleli zagad
wasnego kraju ni utrat twarzy.
 Roosevelt ju wczeniej ywi przekonanie, e najlepsz polityk jest prezentowanie
twardego stanowiska, mimo i w tym okresie nie chcia przystpowa do wojny. Zarwno
genera George Marshall, jak i admira Harold R. Stark szefowie sztabw wojsk
ldowych i marynarki wojennej ostrzegali go wyranie, e Stany Zjednoczone nie s
jeszcze odpowiednio przygotowane do walki. Jednak sekretarz stanu Cordell Hull
w trakcie negocjacji z japoskim posem dowiedzia si 25 listopada o wielkim konwoju
okrtw wojennych i transportowcw z wojskiem pyncym po Morzu
Poudniowochiskim, a wie ta wprawia go we wzburzenie. Zareagowa na to seri
da, ktre w Tokio uznano za rwnoznaczne z ultimatum.
We wspomnianym dziesiciopunktowym dokumencie Hulla zadano od
Japoczykw wycofania si z Indochin i Chin oraz wypowiedzenia Paktu Trzech, do
ktrego naleay Niemcy. Amerykanw zachcali to takiej ostrej reakcji chiscy
nacjonalici oraz Brytyjczycy. Na tym etapie ju tylko cakowite i natychmiastowe
ustpstwo ze strony Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii mogo zapobiec zbrojnemu
konfliktowi. Z drugiej strony jawne oznaki saboci Zachodu prawdopodobnie
sprowokowayby Japoczykw do jeszcze agresywniejszych poczyna.
Nieprzejednana postawa Hulla przekonaa japoskich dowdcw, e czynione przez
nich przygotowania wojenne okazay si uzasadnione. Zwlekanie mogo tylko osabi ich
pozycj, a odroczenie dziaa zaczepnych sprawioby, e Japonia, jak to uj Tj na
majcej przeomowe znaczenie naradzie 5 listopada, stanie si trzeciorzdnym krajem .
7

Tak czy owak flota lotniskowcw pod dowdztwem Yamamoty wypyna z Wysp
Kurylskich na poudniowym Pacyfiku, a jej celem byo Pearl Harbor. Godzin zero
ustalono ju na sm rano 8 grudnia (czasu tokijskiego).

Japoski plan przewidywa opanowanie zachodniej czci Oceanu Spokojnego oraz Morza
Poudniowochiskiego. Pi armii miao zaj pi wyznaczonych gwnych celw.
Dwudziesta pita Armia miaa zaatakowa Pwysep Malajski i zdoby brytyjsk baz
morsk w Singapurze. Dwudziesta trzecia Armia w poudniowych Chinach dostaa rozkaz
opanowania Hongkongu. Czternasta Armia miaa wyldowa na Filipinach, gdzie
znajdowaa si kwatera gwna generaa Douglasa MacArthura, amerykaskiego dowdcy
i prokonsula. Pitnasta Armia winna uderzy na Syjam i poudniow Birm, natomiast 16.
Armia opanowa Holenderskie Indie Wschodnie (dzisiejsz Indonezj) wraz ich polami
naftowymi, jake wanymi dla japoskiej machiny wojennej. Wbrew powanym
wtpliwociom wyraanym przez innych dowdcw japoskiej floty cesarskiej admira
Yamamoto twierdzi, e niektre z tych operacji, zwaszcza atak na Filipiny, mog by
zwizane ze znacznym ryzykiem, o ile wczeniej jego zgrupowanie lotniskowcw nie
zniszczy gwnych si US Navy.
Piloci lotnictwa pokadowego floty Yamamoty ju od kilku miesicy wiczyli si
pilnie w przeprowadzaniu atakw torpedowych i nalotw bombowych. Danych na temat
ich celw dostarcza japoski konsul generalny w Honolulu, ktry obserwowa ruchy
amerykaskich okrtw wojennych. Ustali on, e zawsze wracaj na weekend do
tamtejszej zatoki. Wyprzedzajce uderzenie planowano wic przeprowadzi tu po wicie
w poniedziaek 8 grudnia, czyli 7 grudnia czasu waszyngtoskiego. O brzasku 26 listopada
zesp japoskich lotniskowcw, z okrtem flagowym Akagi na czele, wypyn z Wysp
Kurylskich i zachowujc cakowit cisz radiow, skierowa si ku pnocnemu
Pacyfikowi.
Na Hawajach admira Husband E. Kimmel, gwnodowodzcy amerykaskiej Floty
Pacyfiku, ju od pewnego czasu zdradza gbokie zaniepokojenie tym, e jego wywiad nie
potrafi ustali miejsca pobytu lotniskowcw japoskiej 1. i 2. Floty. Czy chcecie
powiedzie odpar 2 grudnia, kiedy mu doniesiono, i nie wiadomo, gdzie okrty te si
znajduj e mog opyn Diamond Head [w pobliu wejcia do portu w Pearl Harbor],
a wy nie bdziecie o tym wiedzieli? A jednak nawet Kimmel nie potrafi sobie wyobrazi
8

niespodziewanego ataku na Hawaje lece porodku Pacyfiku. Tak jak sztabowcy

amerykaskiej floty i wojsk ldowych w Waszyngtonie uwaa, e japoskie uderzenie
nastpi gdzie w rejonie Morza Poudniowochiskiego, na Malajach, w Syjamie bd na
Filipinach. Wobec tego w Pearl Harbor nie ogoszono pogotowia wojennego, oficerowie
paradowali w biaych mundurach tropikalnych, a marynarze wypatrywali weekendu, aby
mc raczy si piwem i wylegiwa na play Waikiki z miejscowymi dziewcztami. Na
wielu okrtach pozostawiono na te dni tylko minimalne zaogi.

W niedziel 8 grudnia o 6.05 na pokadzie startowym lotniskowca Akagi zapalio si

zielone wiato. Piloci w samolotach poprawili na gowach hachimaki biae przepaski
z czerwonym symbolem wschodzcego soca na czole, ktre oznaczay, e gotowi s
zgin za cesarza. Obsuga wznosia radosne okrzyki Banzai! po starcie kadego
kolejnego samolotu. Pomimo do wzburzonego morza z szeciu lotniskowcw japoskich
si uderzeniowych wystartowaa pierwsza fala 183 maszyn, w tym myliwce Zero,
bombowce Nakajima, samoloty torpedowe i bombowce nurkujce Aichi. Wyspa Oahu
oddalona bya o trzysta siedemdziesit kilometrw na poudnie.
Samoloty te zatoczyy krg nad flotyll lotniskowcw, a nastpnie utworzyy
w powietrzu szyk i wyruszyy nad cel. Poniewa w trakcie lotu ponad chmurami o wicie
trudno byo korygowa dryf bez schodzenia z wyznaczonej trasy, dowdca zgrupowania
bombowcw komandor porucznik lotnictwa Mitsuo Fuchida kierowa si sygnaami
amerykaskiej radiostacji w Honolulu, ktra nadawaa akurat muzyk taneczn. Nastpnie
uruchomi swj radionamiernik. Skorygowa kurs o pi stopni. Muzyka ucicha i nadano
prognoz pogody. Fuchida z ulg usysza, e pogoda nad wysp si poprawia, a przez
chmury zaczyna przebija soce.
Ptorej godziny po starcie japoscy piloci dostrzegli pnocny skraj wyspy. Zaoga
samolotu rozpoznawczego, ktry dolecia tam pierwszy, zameldowaa, e Amerykanie
najwyraniej nie s wiadomi obecnoci japoskiego lotnictwa. Fuchida wystrzeli
z kabiny rac czarnego smoka, aby zasygnalizowa, e nadal mona przeprowadzi atak
z zaskoczenia. Potem z maszyny zwiadowczej zameldowano o zauwaeniu dziesiciu
pancernikw, cikiego krownika i dziesiciu lekkich krownikw. Gdy Pearl Harbor
znalazo si w zasigu wzroku, Fuchida przypatrzy si kotwicowisku przez lornetk.
O 7.49 wyda rozkaz do ataku, by nastpnie przesa japoskiej flotylli lotniskowcw
sygna Tora, tora, tora! (Tygrys, tygrys, tygrys!). Haso to oznaczao, e udao si
cakowicie zaskoczy przeciwnika.
Dwie grupy bombowcw nurkujcych zoone z pidziesiciu trzech samolotw
skrciy gwatownie, eby przeprowadzi nalot na trzy pobliskie lotniska. Samoloty
torpedowe zeszy od razu na niski puap do ataku na siedem okrtw liniowych w tak
zwanej alei pancernikw. Radio Honolulu nadal nadawao muzyk. Fuchida widzia ju
fontanny wody po wybuchach w pobliu pancernikw. Rozkaza swojemu pilotowi pooy
maszyn na skrzydo w celu zasygnalizowania dziesiciu eskadrom, by przeprowadziy
kolejno nalot bombowy na stojce okrty. Zachwycajca formacja, zauway . Ale gdy
9

japoskie maszyny podchodziy nad cele, amerykaskie dziaa przeciwlotnicze otworzyy

ogie. Pociski rozryway si wok, tworzc ciemnoszare chmurki, a ich podmuchy
wstrzsay samolotami. Pierwsze torpedy trafiy pancernik USS Oklahoma, ktry powoli
wywrci si dnem do gry. Zgino na nim ponad czterystu ludzi, nie zdoawszy wydosta
si z kaduba okrtu.
Fuchida by wstrznity szybkoci amerykaskiej reakcji, kiedy jego samolot
kierowa si ku USS Nevada, atakujc okrt z trzech tysicy metrw. Teraz poaowa
decyzji atakowania w linii. Maszyn rzucio pod wpywem potnej eksplozji na USS
Arizona; na pokadzie tego okrtu zgino ponad tysic marynarzy. Czarny dym z poncej
ropy by tak gsty, e wiele zag niecelnie zrzucio pierwsze bomby i musiao zawrci do
nastpnego podejcia.
Cz zgrupowania myliwcw i bombowcw nurkujcych Fuchidy odesza do ataku
na bazy Korpusu Powietrznego Armii Stanw Zjednoczonych (USAAC) w Wheeler Field
i Hickham Field oraz na baz lotnictwa morskiego na Fort Island. Obsuga naziemna
i piloci jedli wanie niadanie, kiedy nastpio uderzenie. Pierwszym czowiekiem, ktry
podj walk w Wheeler Field, by kapelan wojskowy, szykujcy akurat otarz do mszy pod
goym niebem. Schwyci stojcy w pobliu karabin maszynowy, wspar go na otarzu
i zacz ostrzeliwa nurkujce maszyny wroga. Jednak na obu lotniskach amerykaskie
samoloty stojce w rwnych rzdach stanowiy atwy cel dla japoskich pilotw.
Niemal rwno godzin od chwili gdy zaoga pierwszego samolotu wypatrzya cele
ataku, nadleciaa nastpna fala japoskich maszyn, lecz ich zadanie byo znacznie
trudniejsze wobec gstego dymu i silnego ognia, jakim je powitano. Do nadlatujcych
bombowcw strzelano nawet ze studwudziestosiedmiomilimetrowych dzia artylerii
okrtowej. Podobno niektre pociski spady na Honolulu, zabijajc cywilw.
Nagle na niebie zrobio si pusto. Japoscy piloci zawrcili na pnoc, by dogoni
swoje lotniskowce, ktre ju odpyway pen par do bazy. Poza pancernikami Arizona
i Oklahoma amerykaska flota stracia w Pearl Harbor dwa niszczyciele. Trzy inne
okrty liniowe osiady na dnie lub na mielinie, jednak pniej zostay cignite
i wyremontowane, a jeszcze trzy doznay uszkodze. USAAC i lotnictwo marynarki
wojennej USA straciy sto osiemdziesit osiem zniszczonych i sto pidziesit dziewi
uszkodzonych samolotw. cznie zgino 2335 amerykaskich marynarzy, onierzy
i lotnikw, a 1143 odnioso rany. Udao si zestrzeli zaledwie dwadziecia dziewi
japoskich samolotw, lecz cesarska flota utracia rwnie duy okrt podwodny i pi
miniaturowych okrtw podwodnych, ktre miay przeprowadzi dziaania dywersyjne.
Pomimo szoku wywoanego nalotem wielu amerykaskich marynarzy i robotnikw
z hawajskich stoczni bez wahania skakao do wody na ratunek rozbitkom z trafionych
bombami i torpedami okrtw. Wikszo wyowionych z basenu portowego lepia si od
ropy naftowej i trzeba byo przeciera im skr pakuami. Niewielkie grupy ludzi
z palnikami acetylenowo-tlenowymi przystpiy do rozcinania grodzi na okrtach, a nawet
poszycia kadubw, aby przyj na pomoc uwizionym na wrakach towarzyszom broni.
Wszdzie wok wida byo uszkodzone jednostki spowite kbami czarnego dymu,
powyginane i poskrcane dwigi portowe, podziurawione zabudowania nabrzene.
Ostatnie poary ugaszono dopiero po dwch tygodniach. Rozwcieczeni Amerykanie
przystpili do energicznego przywracania potgi swojej Floty Pacyfiku. Pocieszaa ich
przynajmniej jedna wana sprawa. W zaatakowanym porcie nie byo adnego
z lotniskowcw. A tylko te okrty miay si okaza skuteczn si uderzeniow w wojnie
morskiej, ktra na zawsze zmienia swoje oblicze.

Pearl Harbor bynajmniej nie byo jedynym celem napaci. Bombowce Cesarskiej Floty
Powietrznej czekay na sygna do startu z Formozy (Tajwanu), by uderzy na amerykaskie
lotniska na Filipinach, jednake gsta mga zatrzymaa je na ziemi.
Generaa MacArthura obudzono w jego apartamencie w jednym z hoteli w Manili,
informujc go o nalocie na Pearl Harbor. Bezzwocznie zwoa narad sztabu w swojej
kwaterze gwnej. Genera major Lewis H. Brereton, szef amerykaskich
Dalekowschodnich Si Powietrznych, poprosi o zezwolenie na uycie Latajcych Fortec
B-17 do zbombardowania lotnisk na Formozie. Ale MacArthur si waha. Poinformowano
go wczeniej, e japoskie bombowce stacjonujce na tej wyspie nie maj zasigu
dostatecznego do ataku na Filipiny. Brereton nie by o tym przekonany. Rozkaza zaogom
swoich B-17 wystartowa i zapewni im oson myliwsk, aby nie zostay zaskoczone na
ziemi. Ostatecznie MacArthur zgodzi si na przeprowadzenie zwiadu lotniczego nad
Formoz, po ktrym nastpnego dnia mia nastpi nalot bombowy. W tej sytuacji Brereton
nakaza bombowcom powrt do Clark Field, na lotnisko oddalone okoo
dziewidziesiciu kilometrw od Manili, w celu uzupenienia paliwa, a myliwce miay
wyldowa w swojej bazie koo Iba, nieco dalej na pnocny zachd .
10

O 12.20 czasu lokalnego, kiedy amerykaskie zaogi jady poudniowy posiek,

nadleciay japoskie samoloty. Japoczycy niemal nie mogli uwierzy swemu szczciu,
widzc stojce w rzdach maszyny nieprzyjaciela. Ogem zniszczeniu ulego osiemnacie
bombowcw B-17 i pidziesit trzy myliwce Curtiss P-40 Warhawk. Owego pierwszego
dnia walk amerykaskie Dalekowschodnie Siy Powietrzne straciy poow swoich
maszyn. Nie ostrzeono ich przed nalotem, gdy radary dopiero miay zosta zainstalowane
w pobliu baz. Inne japoskie bombowce zaatakoway filipisk stolic Manil.
Filipiczycy zupenie nie wiedzieli, co robi. Pewien onierz amerykaskiej piechoty
morskiej widzia kobiety zbite w gromadki pod akacjami w parku. Kilka z nich dla
dodatkowej osony rozoyo parasolki .
11

Ponadto 8 grudnia japoskie lotnictwo zaatakowao atol Wake, lecy w poowie

drogi midzy Hawajami a Marianami, ale tam Amerykanie byli gotowi do walki. Major
James Devereux, dowdca 1. batalionu 427. Puku Piechoty Morskiej, rozkaza swojemu
trbaczowi da sygna do alarmu, kiedy tylko sam usysza o ataku na Pearl Harbor.
Czterech pilotw lotnictwa piechoty morskiej za sterami samolotw typu Grumman
Wildcat zdoao zestrzeli sze japoskich myliwcw Zero po tym, jak osiem innych
wildcatw ulego zniszczeniu lub uszkodzeniu na ziemi. Jedenastego grudnia japoskie
okrty pojawiy si u brzegw Wake, aby wysadzi desant, ale stutrzydziestomilimetrowe
dziaa amerykaskich marines zatopiy dwa niszczyciele i uszkodziy lekki krownik
Ybari. Japoczycy wycofali si, nie podejmujc nawet prby desantowania.
Cho onierze amerykaskiej piechoty morskiej na Wake radowali si z powodu tego
niezwykego sukcesu, to jednak wiedzieli, e Japoczycy powrc wikszymi siami.
Dwudziestego trzeciego grudnia nadcigno duo potniejsze zgrupowanie uderzeniowe,
tym razem wsparte dwoma lotniskowcami i szecioma niszczycielami. Marines walczyli
dzielnie mimo piciokrotnej przewagi przeciwnika, wspomaganego przez bardzo silny
ostrza artylerii okrtowej i ataki z powietrza. Amerykanie zadali nieprzyjacielowi
dotkliwe straty, ale ostatecznie musieli skapitulowa, by nie naraa cywilnej ludnoci
atolu.
Dziesitego grudnia 5400 onierzy japoskiej piechoty morskiej wyldowao na
Guam na Marianach, okoo dwch i p tysica kilometrw na wschd od Manili.
Niewielki i sabo uzbrojony tamtejszy garnizon amerykaskich marines nie mia
najmniejszych szans.

Brytyjczycy w Hongkongu i na Malajach spodziewali si japoskiej inwazji ju od koca

listopada. Malaje, z ich kopalniami cyny i wielkimi plantacjami kauczuku, byy dla
Japoczykw akomym kskiem. Ich gubernator Shenton Thomas okreli ten kraj mianem
dolarowego arsenau imperium [brytyjskiego] . W zwizku z tym zdobycie Malajw
12

byo dla Japonii niemal rwnie wane jak zawadnicie polami naftowymi Holenderskich
Indii Wschodnich. Wprawdzie 1 grudnia ogoszono w Singapurze stan wyjtkowy, ale
tamtejsi Brytyjczycy byli nadal rozpaczliwie nieprzygotowani do walki. Wadze kolonialne
ywiy obawy, e zbyt radykalne posunicia mog doprowadzi do rozruchw z udziaem
miejscowej ludnoci.
Takie zatrwaajce samozadowolenie, prezentowane przez Brytyjczykw
w dalekowschodnich koloniach, pocigno za sob stan oderwania od rzeczywistoci,
wynikajcy gwnie z arogancji. Zdecydowanie lekcewaono siy agresora, uwaajc
midzy innymi, e japoscy onierze cierpi na krtkowzroczno i w znacznym stopniu
ustpuj walecznoci wojskom pastw zachodnich. W rzeczywistoci ci pierwsi okazali
si o wiele twardsi, a w dodatku wpojono im wiar, e nie ma wikszej chway od
oddania ycia za ich cesarza. Japoscy dowdcy, przepojeni poczuciem rasowej wyszoci
i przewiadczeni o prawie Japonii do wadania dalekowschodni Azj, nie gowili si nad
pewn zasadnicz sprzecznoci oto wojna, ktr prowadzili, miaa wyzwoli ten region
spod tyranii Zachodu.
Royal Navy posiadaa wielk i nowoczesn baz morsk na pnocno -wschodnim
skraju wyspy Singapur. Potne baterie dzia nadbrzenych osaniay podejcia do niej,
zdolne do rozbicia wszelkiego ataku od strony morza, ale cay ten wspaniay kompleks
militarny, ktry pochon znaczn cz budetu brytyjskiej marynarki wojennej, sta
niemal pusty. Pierwotny plan przewidywa, e w razie wybuchu wojny mona bdzie
wysa tam flot z Wielkiej Brytanii, jednak z powodu zaangaowania si Royal Navy na
Atlantyku i Morzu rdziemnym oraz wobec koniecznoci osaniania konwojw pyncych
do Murmaska z dostawami dla Rosjan Brytyjczycy nie mieli silnego zgrupowania
morskiego na Dalekim Wschodzie. Zoone przez Churchilla obietnice pomocy Zwizkowi
Radzieckiemu wizay si te z tym, e brytyjskiemu dowdztwu dalekowschodniemu
brakowao nowoczesnych samolotw i czogw, a take rnorakiego innego sprztu
wojskowego. Jedyne dostpne myliwce typu Brewster Buffalo, znane jako latajce
beczki z piwem ze wzgldu na ich pkate kaduby i nie najlepsz sterowno nie miay
szans w walce z japoskimi samolotami typu Zero.
Dowdc brytyjskiego garnizonu malajskiego by genera porucznik Arthur Percival,
bardzo wysoki, szczupy mczyzna z wojskowym wsikiem, ktry nie maskowa
wystajcych zbw i za maego podbrdka. Mimo e Percival, by moe niezasuenie,
zyska reputacj czowieka bezwzgldnego, surowo obchodzc si z nalecymi do IRA
winiami w czasie rozruchw w Irlandii, cechoway go upr i bojaliwo w kontaktach
z podkomendnymi. Genera porucznik Lewis Heath, dowdca hinduskiego III Korpusu, nie
darzy Percivala respektem i czu si gboko uraony, e wyznaczono mu takiego
zwierzchnika na Malajach. Take relacje midzy rnymi dowdcami wojsk ldowych
i RAF-u oraz stosunki tyche z porywczym i paranoicznym dowdc si australijskich
generaem majorem Henrym Gordonem Bennettem bynajmniej nie byy serdeczne.
Teoretycznie Percival mia pod swoj komend prawie dziewidziesit tysicy onierzy,
lecz tylko niespena szedziesit tysicy z nich znajdowao si w oddziaach frontowych.
Waciwie nie mieli dowiadczenia w prowadzeniu walk w dungli, a bataliony zoone
z Hindusw i miejscowych ochotnikw byy zupenie niewyszkolone. O bardzo zym stanie
brytyjskich si obronnych dobrze wiedziano w Tokio. Trzytysiczna spoeczno
Japoczykw na Malajach przekazywaa szczegowe informacje wywiadowcze za
porednictwem japoskiego konsulatu generalnego w Singapurze.
Drugiego grudnia eskadra okrtw Royal Navy pod dowdztwem filigranowego
admiraa Thomasa Phillipsa dopyna do Singapuru. Skadaa si z nowoczesnego
pancernika HMS Prince of Wales, starego krownika liniowego Repulse i czterech
niszczycieli. Niestety brakowao jej osony myliwskiej, poniewa lotniskowiec HMS
Indomitable z czterdziestoma picioma hurricaneami na pokadzie pozostawiono
w kraju w celu przeprowadzenia napraw. Ale to najwyraniej nie niepokoio Brytyjczykw
w Singapurze. Nie sdzili, e Japoczycy powa si na atak na Malaje, bronione teraz
przez tak potne okrty. Tymczasem genera Percival nie chcia przystpi do tworzenia
umocnionych linii obronnych, argumentujc, e osabioby to ducha bojowego jego
onierzy.
W sobot 6 grudnia zaoga bombowca nalecego do Krlewskich Australijskich Si
Powietrznych z bazy w Kota Bharu na odlegym pnocno-wschodnim skraju Malajw
dostrzega japoskie transportowce eskortowane przez okrty wojenne. Wypyny one
z wyspy Hajnan lecej w pobliu poudniowych wybrzey kontynentalnych Chin i miay
si poczy z dwoma konwojami z Indochin. Zgrupowanie to, ktre po pewnym czasie
miao si ponownie rozdzieli, kierowao si do portw Pattani i Songkhla na przesmyku
Kra w poudniowym Syjamie i ku bazie lotniczej w Kota Bharu. Z przesmyku Kra 25.
Armia generaa Tomoyukiego Yamashity miaa uderzy na pnoc na poudnie Birmy,
oraz na poudnie na Malaje.
Brytyjczycy stopniowo opracowali plan operacji Matador, przewidujcy
wkroczenie do poudniowego Syjamu i opnianie marszu Japoczykw na tym obszarze.
Jednak wadze syjamskie, godzc si z nieuniknionym i liczc na odzyskanie terytoriw
w pnocno-zachodniej Kambody, waciwie zawczasu pogodziy si z japoskim
panowaniem. Genera RAF-u Robert Brooke-Popham, podstarzay dowdca brytyjskiego
kontyngentu dalekowschodniego, nie mg si zdecydowa, czy przystpi do realizacji
operacji Matador, czy te nie. Brookea-Pophama przezywano Pop-off (Umrzyk) ze
wzgldu na jego skonno do przysypiania w trakcie narad i spotka. Generaa Heatha
bardzo irytowao niezdecydowanie Brookea-Pophama, gdy hinduskie oddziay ju
postawiono w stan gotowoci z zamiarem wprowadzenia ich do Syjamu, gdzie powinny
byy pomaszerowa na pnocny zachd do Jitry i tam przygotowa pozycje obronne.
Morale hinduskich onierzy, przemoknitych do suchej nitki w trakcie monsunowych
deszczw, przedstawiao si coraz gorzej.
Wreszcie wczesnym rankiem 8 grudnia do Singapuru dotary wieci o japoskim
desancie i zamiarze ataku na Kota Bharu. O 4.30, w trakcie narady brytyjskiego
dowdztwa z gubernatorem, japoskie bombowce przeprowadziy pierwszy nalot na
Singapur. W miecie tym nadal nie wprowadzono zaciemnienia. Admira Phillips, cho
wiedzia o tym, e jego okrtom brakuje osony lotniczej, postanowi posa swoj eskadr
nawodn w rejs bojowy wzdu wschodniego wybrzea malajskiego i zaatakowa
japosk flot inwazyjn.

W Kota Bharu wczeniej zdarzao si sysze eksplozje min na plaach, gdy wchodziy na
nie bezpaskie psy lub spaday kokosy. Nieco dalej w gb ldu hinduska 8. Brygada
Piechoty postawia w stan alarmu jeden z batalionw wok lotniska, ale pla strzegy
zaledwie dwa bataliony, rozcignite na odcinku ponad pidziesiciu kilometrw.
Japoska operacja rozpocza si okoo pnocy 7 grudnia w istocie mniej wicej
na godzin przed uderzeniem na Pearl Harbor, mimo e obie te akcje planowano
przeprowadzi jednoczenie. Morze w porze monsunu byo wzburzone, lecz to nie
powstrzymao Japoczykw przed desantem. Plutony hinduskiej piechoty pozabijay wielu
atakujcych, ale byy rozrzucone na znacznej przestrzeni, a widoczno w ulewnym deszczu
bya marna.
Australijscy piloci na pobliskim ldowisku wzlecieli w powietrze dziesicioma
sprawnymi bombowcami typu Hudson i zaatakowali transportowce opodal brzegu,
niszczc jeden z nich, uszkadzajc inny oraz zatapiajc wiele barek desantowych. Jednake
po wicie lotnisko w Kota Bharu oraz inne wzdu wybrzea ucierpiay od nieustannych
nalotw przeprowadzanych przez japoskie samoloty Zero, startujce z Indochin
Francuskich. Pod koniec dnia brytyjskim i australijskim dywizjonom na Malajach pozostao
zaledwie pidziesit maszyn. Decyzja Percivala o powierzeniu wojskom obrony lotnisk
jako gwnego zadania okazaa si cikim bdem. Z kolei wahania Brookea-Pophama
dotyczce realizacji operacji Matador przyniosy taki skutek, e japoskie siy
powietrzne nadal operoway z baz w poudniowym Syjamie. Genera Heath, ku wzburzeniu
Percivala, nazajutrz rozpocz odwrt na pnocny wschd.

Prezydent Roosevelt po swoim sawnym stwierdzeniu, e 7 grudnia 1941 roku to data,

ktra okryje si niesaw, zadepeszowa do Churchilla w Londynie, aby poinformowa
go, e Senat i Izba Reprezentantw przegosoway przystpienie USA do wojny. Dzi
wszyscy znalelimy si w tej samej odzi, wraz z panem i ludnoci imperium
[brytyjskiego], a okrt nasz nie moe zaton i nie zatonie . Bya to dosy niefortunna
13

metafora, gdy w tym samym czasie HMS Prince of Wales i HMS Repulse wypyway
z portu pod eskort niszczycieli. Kiedy admira Phillips wychodzi w morze, zosta
uprzedzony, e nie powinien liczy na oson myliwsk, a japoskie bombowce znalazy
si w bazach na poudniu Syjamu. Phillips uwaa jednak, e w zgodzie z najlepszymi
tradycjami floty nie wolno mu odstpowa od walki.
Zgrupowanie nawodne Phillipsa, Force Z, zostao dostrzeone przez zaogi japoskich
wodnosamolotw dopiero popoudniem 9 grudnia. Nie napotkawszy transportowcw
i okrtw wojennych nieprzyjaciela, Phillips postanowi tej samej nocy zawrci
i skierowa si z powrotem do Singapuru. Ale we wczesnych godzinach porannych 10
grudnia na jego okrcie flagowym odebrano meldunek o nastpnym japoskim desancie
pod Kuantan, czyli niemal na trasie rejsu jego eskadry.
Na okrtach Force Z ogoszono alarm bojowy zaraz po pospiesznie spoytym
niadaniu, na ktre skaday si kanapki z szynk i marmolad. Artylerzyci w chronicych
przed rozbyskami hemach, goglach i azbestowych rkawicach zajli miejsca na
stanowiskach dzia przeciwlotniczych. Prince of Wales wyglda wspaniale zapisa
pewien obserwator na pokadzie okrtu Repulse. Jego dzib pru fale zwieczone
biaymi grzywami. Fale te okalay kadub wodnistymi koronkami, potem wznosiy si
wysoko i znowu opaday. Okrt koysa si na nich z tak regularnoci, e patrzenie na to
miao hipnotyczny efekt. Oywcza bryza da w bia bander [brytyjskiej floty wojennej],
ktra wygldaa jak zesztywniaa. Poczuem, jak wzrasta we mnie przypyw
podekscytowanego oczekiwania perspektyw napotkania przez t jednostk i reszt zespou
nieprzyjacielskich oddziaw desantowych i osaniajcych je okrtw .14

W rzeczywistoci meldunek o ldowaniu pod Kuantan okaza si faszywy.

Przejciowe zejcie z kursu i zwizana z tym zwoka odegray fataln rol. Pniej tego
samego przedpoudnia zauwaono japoski samolot rozpoznawczy. O 11.15 Prince of
Wales otworzy ogie do maej grupy nieprzyjacielskich maszyn. Kilka minut pniej
pojawio si nastpne zgrupowanie samolotw torpedowych. Na obu brytyjskich okrtach
liniowych zaczy do nich strzela liczne armaty przeciwlotnicze ich obsuga nazywaa je
pianinami z Chicago. Lnice pociski smugowe mkny mas po ukowatych torach ku
celom na niebie. Lecz gdy kanonierzy koncentrowali si na ostrzeliwaniu samolotw
torpedowych, nikt nie dostrzeg bombowcw nadlatujcych na duo mniejszej wysokoci.
Repulse zosta trafiony bomb, ktra przebia pokad katapultowy na rdokrciu.
Z dziury w pokadzie zacz wydobywa si dym, ale uwaga pozostaa skupiona na
atakujcych samolotach. Gdy obsuga dzia przeciwlotniczych strcia jeden z nich,
nadlatujcy na maym puapie, wszyscy wiwatowali: Kaczka ustrzelona!. Jednak zaraz
potem, aby zwrci uwag na powaniejsze niebezpieczestwo, trbacz zagra budzcy
trwog sygna, oznaczajcy poar na pokadzie. Woda z ganiczych wy laa si
strumieniami w dziur, z ktrej bucha skbiony czarny dym, lecz niewiele to dao.
Kolejna fala nadlatujcych samolotw zaja si atakowaniem okrtu Prince of
Wales. Jedna z torped trafia w ruf, wznoszc podobny do drzewa sup wody i dymu.
Wielki okrt zacz si przechyla na lew burt. Nie wydawao si moliwe, eby te
niedue samolociki mogy go tak uszkodzi, zanotowa cytowany ju obserwator
z Repulse, ktry wci ledwie mg uwierzy, i era pancernikw na dobre odesza
w przeszo. Nawet gdyby w bitwie tej wzi udzia lotniskowiec HMS Indomitable, to
bynajmniej nie jest pewne, e samoloty z jego pokadu wystarczyyby do odparcia
zaciekych japoskich atakw.
Z unieruchomionymi sterami i silnikami HMS Prince of Wales by skazany na
zagad, gdy nadcigna jeszcze jedna fala samolotw torpedowych. Artylerzyci
z Repulse robili, co mogli, aby odeprze ten nalot, ale trzy kolejne torpedy doszy celu.
Przechy pancernika zwikszy si dramatycznie. Byo oczywiste, e okrt musi zaton.
Wtedy take Repulse zosta trafiony dwiema torpedami, jedn po drugiej. Wydano rozkaz
opuszczenia okrtu. Na pokadzie nie wybucha panika; niektrzy marynarze zapalali nawet
papierosy, ustawiajc si w rzdach na burcie. Kiedy nadesza ich kolej, brali gboki
wdech i skakali do czarnego, pokrytego olejem morza.
Churchillem, ktry chlubi si z powodu wielkich okrtw Royal Navy ju od czasw,
gdy by pierwszym lordem Admiralicji, wstrzsna ta katastrofa. Odebra t tragedi
jeszcze bardziej osobicie wobec faktu, e nieco wczeniej, w sierpniu, odby na pokadzie
Prince of Wales rejs do Nowej Fundlandii (na spotkanie z Rooseveltem). Cesarska
Marynarka Wojenna zapanowaa niepodzielnie na Pacyfiku. Hitlera uradoway te wieci.
Opowiedzia si zdecydowanie za wypowiedzeniem wojny Stanom Zjednoczonym, co
Niemcy uczyniy 11 grudnia.
Hitler zawsze zakada, e prdzej czy pniej bdzie musia podj walk
z Ameryk, a w tym czasie kalkulowa, i z powodu posiadania niewielkiej armii oraz
kryzysowej sytuacji na Oceanie Spokojnym USA nie bd w stanie odegra rozstrzygajcej
roli w konflikcie europejskim jeszcze przez prawie dwa lata. Szczeglnie energicznie
namawia go do rzucenia rkawicy Amerykanom admira Dnitz, ktry chcia wysa
wilcze stada swoich U-Bootw przeciwko amerykaskim transportom morskim. Totalna
wojna podwodna nadal moga rzuci Wielk Brytani na kolana.
Obwieszczone przez Fhrera w Reichstagu wypowiedzenie wojny Stanom
Zjednoczonym skonio nazistowskich deputowanych do zgotowania mu owacji na stojco.
Uwaali oni USA za wielkie ydowskie mocarstwo Zachodu. Jednake niemieccy
oficerowie, nadal prowadzcy rozpaczliwe walki odwrotowe na froncie wschodnim, nie
wiedzieli, co myle o tych nowinach. Bardziej dalekowzroczni przeczuwali, e tej wojny
wiatowej, przeciwko koalicji zoonej ze Stanw Zjednoczonych, krajw brytyjskiego
imperium oraz Zwizku Radzieckiego, Niemcy zwyciy nie mog. Niepowodzenia pod
Moskw, w poczeniu z przystpieniem Ameryki do wojny, uczyniy z grudnia 1941 roku
geopolityczny punkt zwrotny konfliktu. Od tego momentu Niemcy nie byy ju w stanie
szybko rozstrzygn drugiej wojny wiatowej na swoj korzy, cho siy zbrojne tego
kraju wci mogy czyni przeraajce zniszczenia i sia mier.
Szesnastego grudnia feldmarszaek von Bock, ktry zapad na jaki rodzaj choroby
psychosomatycznej, poinformowa Hitlera, e musi zadecydowa, czy wojska Grupy Armii
rodek maj zatrzyma si i podj walk, czy te si wycofa. Obie opcje groziy ich
zniszczeniem. Bock wyranie chcia zosta pozbawiony dowdztwa i rzeczywicie, kilka
dni pniej komend GA rodek obj po nim Kluge, ktry pocztkowo zgadza si
z Hitlerem, e odwrt nie wchodzi w gr. Za prezentacj pesymistycznego nastawienia
zdymisjonowano rwnie Brauchitscha, naczelnego dowdc niemieckich wojsk
ldowych. Wraz z nim utracio swoje stanowiska kilku innych czoowych dowdcw,
a niemieckich oficerw najbardziej przygnbia dymisja Guderiana, kojarzonego
z byskawicznymi ofensywami. Guderian, co charakterystyczne, odmawia utrzymywania
wyznaczonych pozycji za wszelk cen. Od dawna decyzja Hitlera, by wytrwa pod
Moskw, stanowi przedmiot zaciekych sporw; nie wiadomo, czy bya mdra, czy raczej
szalona, czy zapobiega klsce podobnej do tej z roku 1812, czy te przyniosa olbrzymie
i niepotrzebne straty.
Dwudziestego czwartego grudnia niemieccy onierze, przebywajcy tak daleko od
domw, poczuli potrzeb witowania Boego Narodzenia, nawet w najbardziej
niesprzyjajcych warunkach. Nie byo trudno o choink, ktr przystroili gwiazdkami
z posrebrzanego papieru z paczek po papierosach. Czasami zapalali nawet wieczki,
podarowane im przez rosyjskich chopw. Zbici w gromadki we wsiach, ktre jeszcze nie
spony, wymieniali si aosnymi prezentami i piewali kold Stille Nacht, heilige
Nacht. I cho mieli szczcie, e wci yj, gdy tak wielu ich towarzyszy broni polego,
odczuwali te przytaczajce osamotnienie, mylc o rodzinach pozostawionych
w ojczystym kraju.
Tylko nieliczni zwrcili uwag na to, jak paradoksalny by w niemiecki
sentymentalizm w czasie okrutnej wojny, ktr sami rozptali. W dzie Boego Narodzenia
jecw wojennych spod Kaugi ewakuowano w temperaturze poniej minus trzydziestu
stopni Celsjusza. Wielu sowieckich jecw, ktrzy z godu posuwali si do kanibalizmu,
padao w niegu i gino od kul. Zapewne nie powinno dziwi, e radzieccy onierze
mcili si, zabijajc rannych Niemcw pozostawionych w trakcie odwrotu, w co najmniej
jednym przypadku oblewajc ich benzyn ze zdobycznych skadw paliwa i podpalajc.
Nikt nie pojmowa lepiej od Stalina konsekwencji dramatycznej zmiany w wiatowym
ukadzie si. Jego denie do natychmiastowego odwetu na Niemcach i wykorzystania
sposobnoci, ktra powstaa podczas ich odwrotu, skonio go jednak do dania przejcia
do generalnej ofensywy na caym froncie, cho do przeprowadzenia takich operacji Armii
Czerwonej brakowao niezbdnych pojazdw, artylerii, zapasw, a przede wszystkim
naleytego wyszkolenia. ukow by przeraony tym pomysem, mimo e dziaania frontowe
przebiegay dla Sowietw lepiej, ni si tego spodziewa. Zdecydowanie zbyt
optymistyczne plany Stawki przewidyway zniszczenie dwch niemieckich grup armii
rodek i Pnoc oraz potne kontruderzenie na Ukrainie.
Po wielu miesicach cierpie take wrd sowieckiej ludnoci zapanoway nastroje
przesadnego optymizmu. Skoczymy z tym na wiosn, powiadao wielu. Jednak
radzieckie spoeczestwo, tak jak jego przywdc, czekao jeszcze wiele wstrzsw.

Brytyjska kolonia w Hongkongu, ktra zachowywaa pewn form neutralnoci w czasie

poprzednich czterech lat wojny chisko-japoskiej, toczcej si dalej na pnocy,
stanowia dla agresorw oczywisty i kuszcy cel. Hongkong syn z bogactw, a poza tym
prowadzi przeze jeden z gwnych szlakw zaopatrywania wojsk Kuomintangu. Tak jak
w Singapurze, lokalna japoska spoeczno przesyaa do Tokio szczegowe dane na
temat przygotowa obronnych oraz sabych pod wzgldem militarnym punktw
w Hongkongu. Japoczycy snuli plany zdobycia tej enklawy ju od dwch lat. Do dziaa
szykowano take pit kolumn, w ktrej skad wchodzili gwnie przekupni czonkowie
gangw przestpczej chiskiej triady.
 Z kolei przedstawiciele lokalnej spoecznoci brytyjskiej, po tak wielu latach
oszaamiajcej supremacji, nie mieli pojcia, czy Chiczycy z Hongkongu, uciekinierzy
z prowincji Guangdong lecej nieco dalej na pnocy, miejscowi Hindusi lub nawet
Euroazjaci pozostan wobec nich lojalni. W rezultacie prawie nie informowali ich
o rzeczywistej sytuacji i wzdragali si przed pomysem wydania im broni do walki
z Japoczykami. Zamiast tego postanowiono zda si na dwanacie tysicy onierzy
z Wielkiej Brytanii i jej dominiw oraz na Ochotniczy Korpus Obronny, zoony niemal
w caoci z Europejczykw. Chiscy nacjonalici Chiang Kai-sheka zaoferowali pomoc
w obronie Hongkongu, ale Brytyjczycy ze skrajn niechci odnieli si do jej przyjcia.
Wiedzieli, e Chiang pragnie odzyskania tej kolonii przez Chiny. Jak na ironi, brytyjscy
oficerowie mieli duo lepsze ukady z komunistami z chiskiej partyzantki, w pniejszym
czasie dostarczajc im broni i materiaw wybuchowych, ku oburzeniu Kuomintangu.
Zarwno chiscy komunici, jak i nacjonalici podejrzewali, e Brytyjczycy woleliby
utraci Hongkong na rzecz Japoczykw ni Chiczykw.
Churchill nie mia zudze co do militarnego wyniku zbliajcego si starcia. Uwaa,
e gdyby Japoczycy zaatakowali, to nie byoby najmniejszej szansy utrzymania
Hongkongu albo przybycia mu z odsiecz . Pod presj Amerykanw zgodzi si jednak na
15

wzmocnienie garnizonu tej kolonii w gecie solidarnoci z rwnie zagroonymi Filipinami.

Pitnastego listopada przybyo do Hongkongu dwa tysice kanadyjskich onierzy. Cho
brako im dowiadczenia, domylali si swego losu na wypadek ataku przeprowadzonego
przez japosk armi. Nie byli przekonani do alianckiego planu bronienia kolonii przez
dziewidziesit dni, czyli do czasu, a okrty US Navy z bazy w Pearl Harbor przybd
im na pomoc.
smego grudnia, gdy japoskie wojska wyruszyy na Szanghaj, japoskie lotnictwo
przeprowadzio uderzenie na lotnisko Kai Tak w Hongkongu, niszczc wszystkie pi
samolotw bojowych majcych broni nieba nad t koloni. Jedna z dywizji 23. Armii
generaa Takashiego Sakaiego przekroczya rzek Shenzhen, wyznaczajc granic Nowych
Terytoriw . Brytyjski dowdca genera major Christopher M. Maltby i jego podkomendni
16

zostali zaskoczeni. Zamiast wysadzi w powietrze nieliczne mosty, jego wojska wycofay
si pospiesznie na tak zwan lini wielbicieli dinu, przebiegajc przez przesmyk na
Nowych Terytoriach. Nieprzecieni nadmiarem sprztu i zamaskowani Japoczycy
przemieszczali si szybko i po cichu w swoim obuwiu na gumowych podeszwach, podczas
gdy obrocy stpali ciko w podkutych wojskowych butach i w penym rynsztunku wok
skalistych wzgrz. Czonkowie triady i stronnicy przywdcy marionetkowych chiskich
wadz na kontynencie Wang Jingweia przeprowadzili oddziay japoskie na tyy linii
obrony. Maltby rozmieci na Nowych Terytoriach zaledwie jedn czwart swoich wojsk.
Wikszo trzyma w odwodzie na wyspie Hongkong, gotowy do odparcia ataku z morza,
do ktrego wcale nie doszo.
Chiska ludno Hongkongu uwaaa, e to nie jej wojna. Wadze kolonialne
zorganizoway racjonowanie ywnoci i schrony przeciwlotnicze cakowicie
niewystarczajce w stosunku do potrzeb. Ci, ktrych zmobilizowano jako kierowcw,
uciekali, porzucajc pojazdy. Chiscy policjanci i personel stray cywilnej po prostu
zrzucali mundury i wracali do domw. Znikaa take obsuga hoteli oraz sucy
z prywatnych domw. Czonkowie pitej kolumny wywoywali zamieszki w obozach dla
uchodcw, przepenionych uciekinierami z ogarnitych wojn Chin, wykradajc cay
przydzia ryu. Niebawem rozpoczy si rozruchy i pldrowanie, w czym prym wiody
gangi triady. Kto wywiesi wielk japosk flag na wysokim hotelu Peninsula koo
nadbrzea w dzielnicy Koulun. To wywoao panik wrd niektrych kanadyjskich
onierzy, ktrzy sdzili, e zostali oskrzydleni. W poudnie 11 grudnia genera Maltby
uzna, e nie ma wyjcia, i wycofa wszystkie odziay przez wody zatoki na wysp
Hongkong. Doprowadzio to do chaosu, a tumy ludzi usioway dosta si na odpywajce
odzie.
Wiadomoci o zatopieniu okrtw Prince of Wales i Repulse umocniy
Brytyjczykw w przekonaniu, e rozwiay si wszelkie nadzieje na odsiecz, z ktr miaa
nadej eskadra Royal Navy. Sama wyspa Hongkong znajdowaa si w stanie wzburzenia
wobec nieprzerwanego ostrzau artyleryjskiego i nalotw bombowych przeprowadzanych
przez japoskie lotnictwo. Sabotayci rozbudzali atmosfer histerii. Brytyjska policja
zaaresztowaa Japoczykw na wyspie oraz sabotaystw, z ktrych wielu niezwocznie
rozstrzelano. Ten kryzys zmusi Brytyjczykw do skontaktowania si z przedstawicielem
Chiang Kai-sheka w Hongkongu, jednonogim admiraem Chanem Chakiem. Jego siatka
patnych stranikw z Kuomintangu miaa pomc w zaprowadzeniu jako takiego porzdku
i zwalczeniu triady, ktra snua plany wymordowania Europejczykw na wyspie.
Najskuteczniejsz metod okazao si przekupstwo. Liderzy triady zgodzili si na
spotkanie w Cecil Hotel. Wysunli oburzajce dania, ale w kocu dobito targu. Stranicy
admiraa Chana Chaka byli zorganizowani w tak zwanym Stowarzyszeniu Lojalnej
i Susznej Dobroczynnoci, ktre wkrtce rozroso si do pitnastu tysicy czonkw,
a tysic z nich wsppracowao z brytyjskimi tajnymi subami. Wtedy wybucha
podjazdowa wojna z partyzantami Wang Jingweia. Wikszo schwytanych likwidowano
w ulicznych zaukach. Brytyjczykom przypad do gustu pragmatyczny chiski admira, ktry
opanowa sytuacj na wyspie, i ostatecznie zgodzili si na skorzystanie z pomocy wojsk
Kuomintangu.
Wobec pogosek o odsieczy i wraz z przywrceniem porzdku publicznego poprawio
si morale na oblonej wyspie. Ale Maltby, niepewny tego, gdzie ma skoncentrowa
oddziay, aby odeprze desant, nie wzmocni dostatecznie swoich si na pnocno-
wschodnim skraju wyspy. Grupa czterech Japoczykw przepyna noc, by rozpozna
sytuacj na tym odcinku, a nastpnej nocy, 18 grudnia, przeprawio si siedem i p tysica
japoskich onierzy, zarekwirowawszy w tym celu kady napotkany stateczek i dk.
Trzydziesta sma Dywizja Piechoty, po umocnieniu si na wyspie, wbrew
przewidywaniom Maltbyego, nie prbowaa naciera wzdu wybrzea ku Victorii.
Zamiast tego przedara si przez pagrkowaty interior wyspy, spychajc dwa kanadyjskie
bataliony i rozdzielajc zgrupowanie jej obrocw na dwie czci. Niebawem
miejscowoci Stanley i Victoria zostay bez elektrycznoci i wody, a wikszo ich
chiskiej ludnoci godowaa.
Genera Maltby ju zdy przekona gubernatora Hongkongu Marka Younga, e nie
ma widokw na utrzymanie si. Dwudziestego pierwszego grudnia Young nada depesz do
Londynu, w ktrej domaga si zgody na podjcie rokowa z japoskim dowdc.
Churchill odpowiedzia za porednictwem Admiralicji, e nie wolno myle o kapitulacji.
O kad cz wyspy trzeba walczy i stawia nieprzyjacielowi opr z najwysz
zaciekoci. Kadego dnia, w ktrym stawiacie opr, pomagacie alianckiej sprawie na
caym wiecie . Young, najwyraniej nie chcc zosta zapamitany jako pierwszy
17

czowiek, ktry podda brytyjsk koloni od czasu Cornwallisa pod Yorktown , zgodzi
18

si kontynuowa walk.
Pomimo wykazania si tu i wdzie dzielnoci skazani na porak obrocy tracili
morale. Z onierzami hinduskimi, zwaszcza radputami , ktrzy ponieli dotkliwe straty,
19

byo bardzo le. Ich ducha bojowego osabiaa dodatkowo nieustanna japoska
propaganda, nawoujca do rzucenia broni i dajca do zrozumienia, e klska brytyjskiego
imperium przyniesie wolno Indiom. Zdezerterowali niemal wszyscy sikhijscy policjanci.
Ich gbok niech do Brytyjczykw podsycay wspomnienia masakry w Amritsarze
z 1919 roku.
Gdy szalay poary, a rda wody ulegy odciciu, co powodowao rwnie powane
problemy sanitarne, brytyjska spoeczno Hongkongu, zwaszcza kobiety, zacza
wywiera presj na Maltbyego i gubernatora, aby przerwali walk. Young pozostawa
nieprzejednany, ale w boonarodzeniowe popoudnie, po tym jak Japoczycy nasilili
ostrza artyleryjski, Maltby pocz go przekonywa, e dalszy opr jest niemoliwy. Tego
samego wieczoru japoscy oficerowie przewieli obu, Maltbyego i Younga, motorwk
przez zatok w celu podpisania kapitulacji przy blasku wiec w hotelu Peninsula. Admira
Chan Chak i kilku brytyjskich oficerw uciekli owej nocy kutrem torpedowym i doczyli
do wojsk chiskich nacjonalistw na staym ldzie.
W cigu nastpnej doby triada rabowaa do woli, zwaszcza w brytyjskich domach na
Victoria Peak. Mimo e genera Sakai wyda swoim onierzom rozkaz dobrego
traktowania jecw, to zacite zmagania na wyspie rozdraniy Japoczykw. Nie brako
przypadkw dgania bagnetami, wieszania i cinania czonkw suby medycznej i rannych.
Jednake stosunkowo rzadko zdarzay si gwaty na Europejkach, a ci, ktrzy si tego
dopucili, byli surowo karani; stanowio to zaskakujcy kontrast z przeraajcymi
poczynaniami japoskiej armii cesarskiej podczas walk w kontynentalnych Chinach.
W istocie Europejczycy na og byli traktowani do przyzwoicie, jak gdyby dla
wykazania, e Japoczycy s rwnie cywilizowani. Z kolei, i cakiem wbrew
zapewnieniom japoskiej propagandy, ktra gosia, e wojna ta zostaa rozpoczta w celu
wyzwolenia Azji spod panowania biaych, oficerowie czynili niewiele, by powstrzyma
swoich podwadnych przed gwaceniem Chinek z Hongkongu. Ocenia si, e ofiarami
zbiorowych gwatw pado ponad dziesi tysicy z nich , a kilkuset cywilw zabito
20

w trakcie urlopu po walkach.

Armia generaa Yamashity z powodzeniem umocnia si na Pwyspie Malajskim; cho
bya sabsza liczebnie, to miaa wsparcie dywizji pancernej oraz panujcego w powietrzu
japoskiego lotnictwa. onierze hinduscy, z ktrych wikszo nie widziaa dotd czogu,
odczuwali przesadny lk przed nieprzyjacielem. Przeraay ich take dungle i pospny
mrok panujcy na plantacjach kauczukowcw. Ale najskuteczniejsza japoska taktyka
polegaa na prowadzeniu natarcia po biegncych na wschd i zachd drogach na wybrzeu,
w lad za jadcymi na czele czogami, a po dotarciu do punktu umocnionego obchodzenia
go przez oddziay piechoty, wychodzce na tyy obrocw poprzez poletka ryowe lub
dungl. Tempo japoskiej ofensywy znacznie podnosiy formacje cyklistw, ktre czsto
wyprzedzay wycofujce si jednostki przeciwnika.
Napierajc wzdu zachodniego i wschodniego wybrzea Pwyspu Malajskiego,
zaprawione w boju oddziay Yamashity zepchny grup brytyjskich, hinduskich,
australijskich i malajskich oddziaw w kierunku poudniowego kraca stanu Johor. W toku
kilku operacji niektre oddziay walczyy dobrze i zaday due straty w ludziach, lecz
cige odwroty byy w rwnym stopniu cakowicie wyczerpujce, jak i demoralizujce
w konfrontacji z japoskimi czogami i nieustannie ostrzeliwujcymi myliwcami typu
Zero.
Genera Percival nadal odmawia zorganizowania linii obronnej w stanie Johor,
poniewa sdzi, e odbije si to le na bitnoci jego onierzy. Brak przygotowanych
zawczasu umocnie mia si okaza katastrofalny dla obrocw Singapuru. Mimo to
wyrnia si zwaszcza australijska 8. Dywizja, ktra zdoaa zatrzyma japosk Dywizj
Gwardii Cesarskiej i pokrzyowa jej szyki w serii zasadzek.
Przybyo te zgrupowanie myliwskich hurricanew, wzmacniajc obron powietrzn
Singapuru, ale samoloty tego typu okazay si gorsze od japoskich myliwcw Zero. Po
dwch tygodniach walk w Johorze niedobitki wojsk alianckich wycofay si na wysp
Singapur. Droga na grobli w cieninie Johor zostaa wysadzona w powietrze 31 stycznia
1942 roku zaraz po tym, jak onierze z jednostki Argyll and Sutherland Highlanders, z 5.
batalionu Krlewskiego Puku Szkockiego, przeszli ni przy dwikach dud. Podobno
Japoczycy cili gowy dwustu pozostawionym australijskim i hinduskim onierzom, zbyt
ciko rannym, by mona ich byo ewakuowa.
W hotelu Raffles nadal podczas wikszoci wieczorw wyprawiano kolacje
poczone z tacami, zgodnie z zaoeniem, e normalny tok ycia podtrzymuje morale.
Jednake oficerom bdcym weteranami walk na Pwyspie Malajskim kojarzyo si to
bardziej z orkiestr grajc na pokadzie toncego Titanica. Po cigych japoskich
bombardowaniach wikszo miasta leaa w gruzach. Wiele europejskich rodzin zaczo
wyjeda albo latajcymi odziami na Jaw, albo na Cejlon na pokadach
odpywajcych tam transportowcw wojskowych, ktre dowoziy do Singapuru wiee
oddziay. Wikszo mczyzn zacigna si do formacji ochotniczych. Niektre z kobiet,
wykazujc si odwag, pozostay w charakterze pielgniarek, pomimo obaw o swj los
w razie zdobycia miasta przez Japoczykw.
Sabym punktem w obronie Singapuru by odcinek nad cienin Johor, a sytuacj
pogarszao dodatkowo przewiadczenie Percivala, e Japoczycy przypuszcz atak na
wysp od pnocnego wschodu. Brao si to z jego osobliwej wiary w to, e singapurska
baza morska, ju zniszczona, bya najwaniejszym elementem obrony. Percival zignorowa
instrukcje, ktre wyda genera Wavell, podwczas aliancki gwnodowodzcy w tym
regionie, aby wzmocni defensyw w pnocno-zachodniej czci wyspy, gdy ta, z jej
namorzynowymi bagnami i strumieniami, bya sektorem najtrudniejszym do obrony.
Dowdztwo australijskiej 8. Dywizji, ktrej powierzono obron tego odcinka, od razu
zrozumiao zagroenie. Nie byo tam przecinek, zapewniajcych dobre pole do ostrzau,
a take min i zasiekw z drutu kolczastego, poniewa wikszo tych ostatnich zostaa
zuyta na umocnienie sektora pnocno-wschodniego. Wprawdzie bataliony wspomnianej
dywizji wzmocniono dowiezionymi nieco wczeniej onierzami, ale wikszo z nich
ledwie umiaa obchodzi si z broni. Genera Gordon Bennett, cho pojmowa zasadniczy
bd popeniony przez Percivala, nie zgasza sprzeciwu i po prostu nie opuszcza kwatery
gwnej swojego sztabu.
Sidmego lutego japoska artyleria po raz pierwszy ostrzelaa Singapur, nad ktrym
zalegaa wielka chmura czarnego dymu, wydobywajcego si ze zbombardowanego dzie
wczeniej, poncego skadu ropy naftowej. Nazajutrz bardzo wyranie nasili si ostrza
pnocno-wschodniego sektora, co miao odwrci uwag obrocw. To ostatecznie
przekonao Percivala, e wanie tam nastpi atak.
Yamashita obserwowa rozwj wypadkw z wiey pooonego nad wsk cienin
paacu, ktry nalea do sutana Johoru. Postanowi wystrzela reszt amunicji
artyleryjskiej, zanim jego oddziay podczas nadchodzcej nocy nie przystpi do
desantowania w odziach i na barkach przez bagna namorzynowe na pnocno-zachodnich
brzegach Singapuru. Karabiny maszynowe typu Vickers zaday cikie straty atakujcym,
jednak trzy tysice Australijczykw bronicych tego sektora szybko ulego szesnastu
batalionom Yamashity, ktre wdary si w gb wyspy. Wskutek bardzo silnego
japoskiego ostrzau ulegy zerwaniu wszystkie linie telefonw polowych, wic aliancka
artyleria zareagowaa z opnieniem, a w dowdztwie 8. Dywizji nie bardzo wiedziano,
co si dzieje. Nie zauwaono nawet sygnalizacyjnych wietlnych rac, wystrzeliwanych
przez Australijczykw na pierwszej linii walk.
Do witu 9 lutego prawie dwadziecia tysicy japoskich onierzy wyldowao na
wyspie. Jednak Percival nie dokona powaniejszych przesuni w rozmieszczeniu swoich
wojsk, jeli nie liczy skierowania dwch wzmocnionych batalionw do utworzenia
obronnej linii zaporowej. Zezwoli te na ewakuowanie na Sumatr ostatniego dywizjonu
hurricanew. W panujcym zamcie rycho legy w gruzach nadzieje na utrzymanie
ostatniej linii obrony na pnocny zachd od miasta Singapur. Japoczycy wysadzili na
brzeg czogi i niebawem przeamali ostatnie zapory. Na polecenie gubernatora
przystpiono do palenia wszystkich banknotw z singapurskiego skarbca. Samochody
spychano do wd zatoki, by nie wpady w rce Japoczykw, lecz wikszo aut pozostaa
na ulicach jako wypalone wraki. W zbombardowanym i spalonym miecie unosi si odr
rozkadajcych si zwok, a szpitale pkay w szwach, pene rannych i zabitych.
Przystpiono do pospiesznego ewakuowania kobiet, w tym pielgniarek, ostatnimi
odpywajcymi statkami, ale wiele z tych jednostek zostao trafionych bombami. Cz
rozbitkw, ktrym udao si dopyn do brzegu, zostao zadganych bagnetami bd
zastrzelonych przez japoskie patrole. Statki z uciekinierami wpady wprost na flotyll
japoskich okrtw wojennych.
Na Percivala, ktremu Churchill i Wavell rozkazali walczy do koca, wywierali
presj podlegajcy mu dowdcy oddziaw, dajc od niego, aby si podda i tym samym
zapobieg dalszemu rozlewowi krwi. Percival skontaktowa si z Wavellem, ktry
stanowczo nakazywa mu kontynuowanie walk o kad ulic. Ale w miecie brakowao
wody na skutek zniszczenia wodocigw podczas bombardowa. onierze japoscy
wdarli si do wojskowego lazaretu w singapurskiej Alexandrii i wymordowali bagnetami
wszystkich pacjentw i cay personel. Pewien pacjent pod narkoz zosta zakuty na mier
na stole operacyjnym.
Wreszcie w niedziel 15 lutego genera Percival skapitulowa przed generaem
Yamashit. Genera Bennett, rozkazawszy swoim onierzom rozadowa bro i pozosta
na miejscu, sam si wymkn. Wraz z grup ludzi dopyn wpaw do sampana, a nastpnie
przekupi kapitana chiskiej donki i wyruszy ni na Sumatr. Po dotarciu do Australii
utrzymywa, e uciek, aby przekaza nabyte dowiadczenia z walki z Japoczykami, ale
onierze, ktrych opuci, odczuwali zrozumiae rozgoryczenie z tego powodu.
Po tej kompromitujcej klsce padao mnstwo oskare pod adresem Percivala,
gubernatora Shentona Thomasa, Bennetta, Brookea-Pophama, Wavella i kilku innych osb.
Pacimy teraz sono zapisa w dzienniku genera Alan Brooke, ktry zastpi Johna Dilla
na stanowisku szefa Imperialnego Sztabu Generalnego za zaniedbania w uiszczaniu
skadek ubezpieczeniowych, niezbdnych do utrzymania bezpieczestwa imperium
[brytyjskiego] . Cho jednak przygotowanie i prowadzenie kampanii malajskiej byy
21

godne poaowania, to Singapur i tak nie mg si okaza twierdz nie do zdobycia

w warunkach panowania Japoczykw w powietrzu i na okolicznych morzach. Oprcz
onierzy na wyspie tej przebywao ponad milion cywilw, a tych mona byo w krtkim
czasie zamorzy godem.
Dziewitnastego lutego japoskie samoloty zaatakoway port w Darwin na pnocnym
wybrzeu Australii, zatapiajc osiem okrtw i zabijajc dwustu czterdziestu cywilw.
Wadze australijskie byy zarwno skrajnie rozdranione, jak i silnie zaniepokojone. Kraj
ten by naraony na atak, poniewa jego najlepsze dywizje nadal znajdoway si na Bliskim
Wschodzie. Australijczycy zaczli rozumie, co im grozi, dopiero od listopada
poprzedniego roku, kiedy krownik HMAS Sydney zosta zatopiony u wybrzey
Australii przez niemiecki krownik pomocniczy Kormoran, upozorowany na
holenderski frachtowiec. W trakcie dugiej i gorcej debaty po tym zdarzeniu dwa
oficjalne, firmowane przez rzd dochodzenia w owej sprawie wszczto jeszcze nawet
w 1998 roku wiele osb podejrzewao, e niemiecki rajder nie dziaa w pojedynk.
Istniej przypuszczenia, i Sydney zosta storpedowany przez japoski okrt podwodny
wspdziaajcy z Kormoranem na osiemnacie dni przed atakiem na Pearl Harbor . 22
 Wcieko Australijczykw z powodu brytyjskiego fiaska na Malajach bya
uzasadniona, lecz pozostaje faktem, e i w Australii wydawano wczeniej niewielkie
kwoty na zbrojenia. Jak na ironi, to gwnie zacieko australijskiej krytyki skonia
Churchilla do przerzucenia posikw wojskowych do Singapuru, a niemal wszyscy
onierze tych oddziaw wpadli ostatecznie w japoskie rce.

Sumatr w Holenderskich Indiach Wschodnich (Indonezji) oddziela od Singapuru wski

przesmyk cieniny Malakka, wic Japoczycy bez zwoki przystpili do dalszych
podbojw. Czternastego lutego 1942 roku, dzie przed kapitulacj Percivala, japoscy
spadochroniarze zostali zrzuceni na Palembang w celu opanowania tamtejszych pl
naftowych oraz rafinerii holenderskiego koncernu Shell. Eskortujcy transportowce
z wojskiem cesarski uderzeniowy zesp nawodny, zoony z lotniskowca, szeciu
krownikw i jedenastu niszczycieli, zjawi si u brzegw Sumatry.
Nastpnym celem bya Jawa. Bitwa na Morzu Jawajskim, stoczona 27 lutego, szybko
przesdzia o losach tej wyspy. Alianckie siy morskie, w skad ktrych wchodziy
holenderskie, amerykaskie, australijskie i brytyjskie krowniki oraz sze niszczycieli,
zaatakoway dwa japoskie konwoje, osaniane przez trzy cikie krowniki i czternacie
niszczycieli. W trakcie nastpnych trzydziestu szeciu godzin alianckie okrty ulegy
przeciwnikowi w serii star z uyciem artylerii pokadowej i torped. Wprawdzie walczyy
mnie, ale nie mogy wygra tej batalii. Do 9 marca skapitulowaa Batawia (obecna
Dakarta) wraz z ca reszt Holenderskich Indii Wschodnich.

Dowdcy japoskich wojsk w Chinach uwaali za swj najwaniejszy cel zdobycie Birmy.
Sukces taki wizaby si z odciciem gwnej drogi, ktr kierowano zaopatrzenie dla
armii chiskich nacjonalistw Chiang Kai-sheka, oraz z zabezpieczeniem caej zachodniej
flanki w Azji Poudniowo-Wschodniej. W Cesarskiej Kwaterze Gwnej pierwotnie
zaplanowano zajcie tylko poudniowej czci Birmy, ale wkrtce zakres operacji
rozszerzono pod wpywem znacznego tempa prowadzonej ofensywy.
Bitwa o Birm rozpocza si 23 grudnia 1941 roku od nalotu japoskich
bombowcw na Rangun. Dalsze bombardowania spowodoway masow ucieczk ludnoci
z tego miasta. Alianci mieli w Birmie tylko jeden dywizjon myliwski RAF-u, wyposaony
w samoloty Brewster Buffalo, oraz dywizjon amerykaskich pilotw ochotnikw, znanych
jako Latajce Tygrysy, z myliwcami Curtiss P-40 Warhawk. Niebawem przybyy te
dywizjony hurricanew, odesane z Malajw.
Osiemnastego stycznia 1942 roku 15. Armia generaa Shjir Iidy przypucia atak
znad granicy syjamskiej. Genera major John Smyth, ktry dowodzi hindusk 17. Dywizj
Piechoty, chcia utworzy lini obronn wzdu rzeki Sittaung stanowicej wan naturaln
zapor, ale Wavell rozkaza mu podjcie przemarszu na poudniowy wschd, ku granicy
z Syjamem, aby opnia japosk ofensyw na dalekich przedpolach, poniewa sam
potrzebowa wicej czasu na wzmocnienie obrony Rangunu. Okazao si to katastrofaln
decyzj; jedna saba dywizja nie bya w stanie obroni caej poudniowej Birmy.
Dziewitego lutego japoska strategia ulega nagej zmianie. Zapanowaa triumfalna
gorczka, pod ktrej wpywem sztabowcy z dowdztwa wojsk cesarskich doszli do
przekonania, e uda si opanowa wikszo Birmy i odci szlaki zaopatrywania
Chiczykw. Nieco pniej Smyth musia, zgodnie ze swoimi przewidywaniami, wycofa
si na lini Sittaung, lecz tym razem oznaczao to ju przemarsz caej dywizji przez kruchy
drewniany most noc 21 lutego. Utkna tam jedna z ciarwek, co zatrzymao ca
kolumn na trzy godziny. Gdy nasta wit, wikszo dywizji pozostawaa na zupenie
odsonitej pozycji na wschodnim brzegu wartko pyncej rzeki. Podejmujc prb jej
odcicia, japoskie oddziay zagroziy zdobyciem przeprawy. Zastpca Smytha uzna za
konieczne wysadzenie w powietrze jedynego mostu. Z puapki wydostaa si niespena
poowa dywizji. Rozpocz si chaotyczny odwrt do Rangunu.
Birmaskiej stolicy nadal strzegy Latajce Tygrysy i dywizjony RAF-u, ktre
zmusiy Japoczykw do rezygnacji z nalotw dziennych na rzecz nocnych. W rezultacie
w ranguskim porcie udao si aliantom wyokrtowa posiki wojskowe, w tym 7. Brygad
Pancern z lekkimi czogami Stuart. Poniewa nie byo jednak realnych widokw na
utrzymanie Rangunu, przed ostateczn ewakuacj wojsk z miasta przemieszczono na pnoc
wszystkie zapasy. Personel miejscowego ogrodu zoologicznego wypuci na wolno
zwierzta, midzy innymi dzikie i niebezpieczne, co wywoao pewien popoch. W na poy
opustoszaym miecie gubernator Reginald Dorman-Smith rozegra ze swoim adiutantem
ostatni parti bilardu, wypijajc kilka pozostawionych w piwnicy butelek wina. Potem,
aby w rce Japoczykw nie wpady nobliwe portrety poprzednich gubernatorw, obaj
zniszczyli ptna kulami bilardowymi.
Genera Harold Alexander, mianowany na gwnodowodzcego wojsk alianckich
w Birmie, przylecia do Rangunu, gdy Japoczycy ju tam podchodzili. Sidmego marca
poleci zniszczenie zbiornikw z paliwem tu pod miastem i rozkaza pozostaym
brytyjskim oddziaom wycofa si na pnoc. Na szczcie dla Brytyjczykw Japoczykom
nie udao si nastpnego dnia zastawi skutecznej puapki na cofajce si jednostki, ktre
zdoay uciec. Zaplanowano utworzenie nowej linii defensywnej na pnocy kraju,
obsadzonej midzy innymi przez birmask 1. Dywizj Piechoty, zoon z miejscowych
grali zaciekle nienawidzcych Japoczykw, oraz pidziesit tysicy chiskich
nacjonalistw pod komend amerykaskiego dowdcy w Chinach generaa majora Josepha
Stilwella. Stilwell, znany pod przezwiskiem Vinegar Joe (Uszczypliwy Jzek), by
zawzitym anglofobem. Utrzymywa, nie do koca przekonujco, i Alexander ze
zdumieniem stwierdzi, e to ja tylko ja, cholerny Amerykanin dowodz chiskimi
wojskami. Niesamowite!, [powiedzia] i popatrzy na mnie, jak gdybym wypez spod
skay .
23

Japoczycy po zajciu Rangunu wraz z tamtejszym portem mogli teraz sprawnie

wzmacnia swoj armi. Ich lotnictwo, operujce z lotnisk w Birmie, zdoao zniszczy
prawie wszystkie pozostae myliwce RAF-u i Latajcych Tygrysw na ldowiskach na
pnocy kraju.
 Pod koniec marca chiskie wojska zostay pobite i odparte, a siy, znane w tym czasie
jako Korpus Birmaski, dowodzone przez generaa porucznika Williama Slima, musiay
pospiesznie si wycofa, aby unikn okrenia. Chiang Kai-shek obwinia Brytyjczykw
o to, e nie udao im si utrzyma obrony. Na pewno czno midzy obiema armiami bya
nieskuteczna, by nie rzec chaotyczna, czciowo dlatego, e Chiczycy nie mieli swoich
map i nie potrafili odczytywa nazw na tych, ktre dostarczali im Brytyjczycy. Do
katastrofy ostatecznie doprowadziy nalegania Stilwella, aby przej do ofensywy, ktrej
chiskie wojska nie byy w stanie przeprowadzi.
Stilwell odrzuci przedstawiony przez Chiang Kai-sheka plan obrony Mandalaju jako
zbyt pasywny. Nie uprzedzajc Brytyjczykw, skierowa dwie chiskie dywizje do
uderzenia na poudnie i nie zezwoli 200. Dywizji na odwrt do Taungngu. Japoczycy
szybko wykorzystali nadmierne rozcignicie ugrupowania przeciwnika, omijajc je
w drodze do Lasho na pnocny wschd od Mandalaju, tym samym oskrzydlajc te
Brytyjczykw. Stilwell, nie poczuwajc si do odpowiedzialnoci za t katastrof, obwini
chiskie wojska o niech do atakowania i zaprzepaszczenie szansy na odniesienie
wietnego zwycistwa. Brytyjczycy bardziej docenili starania Chiczykw i byli, podobnie
jak Chiang Kai-shek, wciekli na Stilwella.
Pitego kwietnia potne japoskie zgrupowanie uderzeniowe wpyno do Zatoki
Bengalskiej, aby zaatakowa brytyjsk baz morsk w Kolombo. Admira James
Somerville zdoa w por ewakuowa wikszo swoich okrtw, ale i tak Brytyjczycy
ponieli bardzo dotkliwe straty. Do pocztku maja Japoczycy zawadnli miastem
Mandalaj, a nawet wdarli si do Chin Drog Birmask, zmuszajc cz si chiskich
nacjonalistw do wycofania si do prowincji Junnan. Jednak najbardziej ucierpiaa
w trakcie tego odwrotu na pnoc ludno cywilna z licznych hinduskich skupisk w Birmie,
w tym drobni kupcy i ich rodziny, nienawykli do udrk i nieszcz. Napadali na nich
i rabowali ich Birmaczycy, ktrzy ywili do Hindusw nienawi. Pozostae alianckie
wojska musiay odej nad granic indyjsk, straciwszy okoo trzydziestu tysicy ludzi.
Japoska okupacja poudniowo-wschodniej czci Azji wydawaa si faktem.

1 R.E. Sherwood, The White House Papers of Harry L. Hopkins, t. 1, New York 1948, s. 430.
2 D.K.R. Crosswell, Beetle. The Life of General Walter Bedell Smith, Lexington 2010, s. 227228.
3 Kry ptonim amery kaskiego urzdzenia dekodujcego (przy p. tum.).
4 I. Kershaw, Punkty zwrotne. Decyzje, ktre zmieniy bieg drugiej wojny wiatowej, tum. M. Romanek, Krakw 2009, s. 28.
5 J.C. Grew, Ten Years in Japan, New York 1944, s. 468.
6 A. Zich, The Rising Sun, Alexandria, VA 1977, s. 19.
7 Japans Decision for War. Records of the 1941 Policy Conferences, red. I. Nobutaka, Stanford 1967, s. 208239, cy t. za: I. Kershaw, Punkty zwrotne, op. cit., s. 508.
8 A. Zich, The Rising Sun, op. cit., s. 51.
9 M. Fuchida, Pearl Harbor. The View from the Japanese Cockpit, w: Bombs Away! True Stories of Strategic Airpower from World War I to the Present, red. S.M. Ulanoff, New York 1971, cy t. za: J.E. Lewis,
Eyewitness World War II, Philadelphia 2008, s. 260261.
10 Philippine Islands, USACMH, Washington, DC 1992, s. 49.
11 Carlos P. Romula, USMC, cy t. za: J.E. Lewis, Eyewitness World War II, op. cit., s. 268.
12 Cy t. za: P. Thompson, The Battle for Singapore. The True Story of the Greatest Catastrophe of World War II, London 2005, s. 16.
13 TNA PREM 3/469/13.
14 O.D. Gallagher, The Loss of the Repulse and the Prince of Wales, Daily Express, 12 grudnia 1941 r.
15 Cy t. za: Ph. Snow, The Fall of Hong Kong. Britain, China and the Japanese Occupation, New Haven London 2003, s. 41.
16 Zob.: ibidem, s. 5357.
 17 Ibidem, s. 6667.
18 Ibidem, s. 67.
19 Potomkowie dawny ch wojownikw z Radastanu (przy p. tum.).
20 Ibidem, s. 8182; por. take zeznanie Connie Sully, w: L. Rees, Their Darkest Hour. People Tested to the Extreme in WWII, London 2007, s. 129135.
21 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 229 (12 lutego 1942 r.).
22 Pragn wy razi wdziczno Michaelowi Montgomery emu, sy nowi nawigatora na krowniku HMAS Sy dney , za zapoznanie mnie z wy nikami oficjalnego dochodzenia, prowadzonego w latach 20082009
pod kierownictwem sdziego Terencea Colea.
23 The Stilwell Papers, red. T.H. White, New York 1948, s. 60.
 ROZDZIA 17

Chiny i Filipiny
listopad 1941kwiecie 1942

Rok 1941 zacz si dla chiskich nacjonalistw pomylniej. Jednostki japoskiej 11.
Armii byy tak rozproszone, e nie mogy przeprowadzi skutecznej ofensywy. Na poudnie
od Jangcy wojskom Kuomintangu udao si nawet wpdzi w powane tarapaty 33. i 34.
Dywizj nieprzyjaciela nad rzek Jin Jiang, gdzie Japoczycy stracili okoo pitnastu
tysicy onierzy. Chiang Kai-shek, podejmujc skalkulowane ryzyko, zmusi partyzantw
z komunistycznej 4. Armii do odejcia z obszarw na poudnie od Jangcy i przemarsz na
tereny na pnoc od Huang He (Rzeki tej). Wydaje si, e cho osignito porozumienie
w sprawie tego odwrotu, to Mao nie zamierza go dotrzymywa . Rozgorzay zacieke
1

walki, kiedy wojska komunistyczne, rozmylnie pokierowane le przez Mao, natkny si

po drodze na wojska nacjonalistw. Naturalnie obie strony pozostawiy zupenie odmienne
relacje z tych wydarze. Pewne jest tylko to, e pniejsza wojna domowa w Chinach staa
si jeszcze trudniejsza do uniknicia. Radzieccy doradcy ograniczyli si do wyraenia
zaniepokojenia, e chiscy nacjonalici i komunici podjli walk z sob, zamiast
atakowa Japoczykw. Ale na wiecie rne partie komunistyczne spoytkoway ten
incydent do goszenia propagandowych sloganw o niezmiennie agresywnych poczynaniach
nacjonalistw.
Tymczasem generalissimus Chiang Kai-shek by oburzony nasilajc si sowieck
kontrol nad prowincj Sinkiang na pnocno-zachodnim skraju Chin, graniczc
z Mongoli, ZSRR i Indiami. Za porednictwem miejscowego kacyka Sheng Shicaia
Zwizek Radziecki zakada tam bazy i budowa fabryki, zorganizowa garnizon wojskowy
i zacz wydobywa cyn oraz rop naftow. W tajnym obozie szkolono te kadry
Chiskiej Partii Komunistycznej, ktrej wpywy w owej prowincji rosy. Nawet Sheng
Shicai zgosi akces do teje partii. Sprzeciwi si temu Stalin, lecz w zamian
zaproponowa Shengowi czonkostwo w KPZR. A poniewa przez Sinkiang przebiegaa
wikszo szlakw, ktrymi napywao zaopatrzenie z ZSRR i dziki ktrym odbywaa si
wymiana handlowa z Sowietami, chiscy nacjonalici musieli si temu biernie przyglda.
Chiang Kai-shek mg tylko wyczekiwa na korzystniejszy moment do ponownego
narzucenia wasnego nadzoru nad tymi ziemiami, ktre w praktyce stay si sowieckim
lennem.
Pomimo wynikajcych z tego napi Sowieci tymczasowo wznowili zaopatrywanie
Chiczykw, gwnie z tego powodu, e Stalin wci obawia si japoskiego zagroenia
na Dalekim Wschodzie. W walce o poudniowe ziemie prowincji Hunan Kuomintang
znowu posuy si taktyk przejciowego odwrotu poczonego z kontruderzeniem. Tylko
w poudniowej czci prowincji Shanxi Japoczycy wyranie posunli si naprzd
i opanowali cenne obszary rolnicze, skd chiscy nacjonalici czerpali ywno
i rekrutw. Doszo do tego po zdecydowanym japoskim zwycistwie w bitwie
o Zhongyuan [rwniny centralne], okrelonym przez Chiang Kai-sheka jako najwiksza
haba w dziejach wojny przeciwko Japonii .
2

W owym czasie po Chinach podrowali Ernest Hemingway i jego ona Martha

Gellhorn, a nieszczcia i ndza, ktre widywali, przygnbiay nawet nieustraszon
Gellhorn. Chiny wyleczyy mnie [z zamiowania do podry] ju nie chc wicej
podrowa napisa do swojej matki. Na prawdziwe ycie na Wschodzie nie sposb
patrze i a strach o nim opowiada . Brud, smrd, szczury i pluskwy bardzo daway si
3

we znaki. W stolicy nacjonalistw, Chongqingu, ktr Hemingway opisa jako szar,

bezksztatn, botnist mas burych betonowych budynkw i ndznych chat, oboje jedli
obiad z maonk Chiang Kai-sheka i samym generalissimusem, a potem oznajmiono im, e
spotka ich wielki zaszczyt Chiang przyj ich bez swoich sztucznych zbw.
Chiski generalissimus nie byby taki zachwycony, gdyby si dowiedzia, e na
Gellhorn bardzo dobre wraenie wywar komunistyczny przedstawiciel w Chongqingu
Zhou Enlai. Z kolei Hemingway nie odnosi si ju tak bezkrytycznie do komunistw jak
niegdy w Hiszpanii. Dobrze pojmowa skuteczno ich propagandy i to, jak ich stronnicy
w rodzaju Edgara Snowa potrafili przekonywa czytelnikw w Stanach Zjednoczonych, e
wojska Mao walcz dzielnie, podczas gdy skorumpowani nacjonalici nie robi prawie nic
cho w istocie byo wanie na odwrt.
Na pewno w nacjonalistycznych Chinach korupcja istniaa, lecz jej nasilenie byo
rne w poszczeglnych armiach. Hodujcy starym nawykom sztabowcy z 15. Armii
wykorzystywali wojskowe ciarwki do sprowadzania opium z Syczuanu i sprzedawania
go w dolinie Jangcy, ale nie wszyscy oficerowie wojsk Kuomintangu postpowali jak
watakowie. Cho niektrzy wzbogacali si bezwstydnie na kradzieach i sprzedawaniu
onierskich racji ywnociowych, to inni, bardziej nowoczeni i liberalni, z wasnych
pienidzy nabywali leki i opatrunki dla swoich podwadnych. Rycho wyszo na jaw, e
komunici nie s lepsi. Produkcja i handel opium, ktrymi si zajmowali, miay prowadzi
do zgromadzenia funduszy na pniejsz walk z nacjonalistami. W 1943 roku radziecki
ambasador oszacowa ich dochody ze sprzeday 44 760 kilogramw opium na
szedziesit milionw dolarw .
4

Hitlerowska inwazja na Zwizek Radziecki w czerwcu 1941 roku bya, z perspektywy

chiskich nacjonalistw, wydarzeniem i korzystnym, i niepomylnym. Pozytywne byo to,
e Stalin nie mg sobie pozwoli na jawne opanowanie prowincji Sinkiang. Przede
wszystkim za wyodrbniy si dwa wyrane, przeciwne obozy w drugiej wojnie
wiatowej: Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki przeciwko Niemcom
i Japonii. Z drugiej jednak strony Stalin stara si jeszcze bardziej unikn starcia
z Japoni. Lka si koncentracji japoskich si na pnocy i domaga si od chiskich
komunistw podjcia energicznej kampanii partyzanckiej, lecz Mao, pozornie zgadzajc si
na to, nie robi nic w tym kierunku. Jedyna zbrojna ofensywa komunistyczna, zwana
operacj Tysica Pukw, miaa miejsce poprzedniego lata. Wprawia zreszt Mao we
wcieko, gdy dopomoga silnie naciskanym nacjonalistom, i chocia udao si w jej
trakcie uszkodzi wiele linii kolejowych i kopalni, to rwnie komunici ponieli przy tym
bolesne straty.
Mimo e w trakcie 1941 roku chiskie wojska komunistyczne zachowyway cakowit
neutralno, japoski dowdca genera Yasuji Okamura podj brutalne dziaania
antypartyzanckie nakazujc wszystkich zabija, wszystko pali i wszystko niszczy 5

na obszarach, gdzie znajdoway si bazy komunistw. Modszych mczyzn, o ile nie

zostali zabici, zapdzano do przymusowych robt. Japoczycy uywali te specyficznej
broni, jak by gd; palili wszelkie pody rolne, ktrych nie byli w stanie zabra. Ocenia
si, e we wspomnianym okresie ludno obszarw w strefie aktywnoci chiskich
komunistw spada z czterdziestu czterech do dwudziestu piciu milionw .6

W Moskwie wywoaa furi decyzja Mao o wycofaniu wielu jego oddziaw

i rozproszeniu tych, ktre nadal pozostaway na japoskich tyach. W oczach Sowietw
oznaczao to zdrad proletariackiego internacjonalizmu , ktry zmusza komunistw na
7

caym wiecie do wszelkich wyrzecze na rzecz ojczyzny uciskanych, czyli ZSRR. Stalin
przekona si ostatecznie, e Mao jest bardziej zainteresowany odbieraniem terytoriw
chiskim nacjonalistom anieli walk z Japoczykami. Mao rzeczywicie czyni wszystko,
co w jego mocy, aby ograniczy radzieckie wpywy w swojej partii komunistycznej.
Cho Stalin nieco wczeniej, w kwietniu, podpisa pakt o nieagresji z Japoni,
a nastpnie wstrzyma dostawy uzbrojenia dla Kuomintangu, to nadal podsya chiskim
nacjonalistom swych doradcw wojskowych . Gwnym spord nich by w owym czasie
8

genera Wasilij Czujkow, ktry pniej dowodzi radzieck 62. Armi w obronie
Stalingradu. cznie w Chinach penio sub okoo tysica piciuset oficerw Armii
Czerwonej, nabywajc tam dowiadczenia i oceniajc przydatno rnych typw broni
podobnie jak wczeniej podczas hiszpaskiej wojny domowej.
Brytyjczycy rwnie oferowali uzbrojenie i przeszkolenie chiskich oddziaw
partyzanckich. Wczeniej organizowano to w placwce Kierownictwa Operacji
Specjalnych (SOE) w Hongkongu, ale poniewa oficerowie SOE zaczli dozbraja grupy
komunistyczne w okolicach Dong Jiang (Rzeki Wschodniej), Chiang zada wstrzymania
tego programu. Tymczasem z pomoc przybyli Amerykanie. Obejmowaa ona midzy
innymi sformowanie Amerykaskiej Grupy Ochotniczej, czyli formacji Latajcych
Tygrysw, dowodzonej przez oficera USAAC w stanie spoczynku Clairea Chennaulta,
lotniczego doradc Chiang Kai-sheka, i wyposaonej w setk curtissw P-40.
Stacjonoway one w Birmie, strzegc poczenia drogowego z poudniowo-zachodnimi
Chinami, jednak P-40 miay niewielkie szanse w pojedynkach z japoskimi myliwcami
Mitsubishi Zero, chyba e amerykascy piloci uciekali si do specjalnych manewrw
taktycznych.
Nad samymi Chinami, a zwaszcza nad tymczasow stolic w Chongqingu, lotnicy ze
sabych si powietrznych Kuomintangu dwoili si i troili, eby rozbija formacje
japoskich bombowcw. W Cesarskiej Kwaterze Gwnej musiano pogodzi si ju
w grudniu 1938 roku, e taktyka chiskich wojsk nacjonalistycznych rozwiaa wszelkie
nadzieje na szybkie japoskie zwycistwo. W tej sytuacji Japoczycy zdali si na
bombardowania strategiczne, liczc na zamanie w ten sposb chiskiej woli walki. Za cel
nalotw wzito wszelkie zakady przemysowe, lecz najwicej bomb spadao na stolic
nacjonalistw, atakowan nieustannie adunkami burzcymi i zapalajcymi. Japoczycy
zastosowali strategi wielu maych nalotw, aby utrzymywa w miecie stan cigego
alarmu i wyczerpywa rodki obrony przeciwlotniczej. Chiscy historycy pisz
o wielkich bombardowaniach Chongqingu, a najintensywniejsza ich faza trwaa od
stycznia 1939 do grudnia 1941 roku, gdy w nalotach bray udzia jednostki japoskiego
lotnictwa morskiego, pniej skierowane na Ocean Spokojny. Zgino ponad pitnacie
tysicy chiskich cywilw, a dwadziecia tysicy odnioso powane rany .
9

Osiemnastego wrzenia 1941 roku japoska 11. Armia podja siami czterech
dywizji now ofensyw przeciwko wanemu strategicznie miastu Changsha. Walki byy
zacite, wreszcie chiskie wojska musiay si wycofa. Jak zawsze w czasie odwrotu
najbardziej cierpieli ranni. Chiski lekarz z Trynidadu w Indiach Zachodnich (Karaiby)
opisa pewn, niestety typow scenk. Ambulans Czerwonego Krzya sta na drodze,
otoczony setkami rannych, ktrzy stali albo leeli. By zapeniony ludmi, a lej ranni
wdrapali si na jego dach. Niektrzy wcisnli si nawet do szoferki. Kierowca sta przed
nimi ze wzniesionymi rkami, zaklinajc ich rozpaczliwie. Nie bya to niecodzienna scena.
Ranni ludzie kadli si na szosie, eby ambulans ich nie pozostawi .
10

Podczas tej ponownej prby okrenia Changshy Japoczycy znw ponieli wiksze
straty ni przeciwnik. Stosowane przez chiskich nacjonalistw poczenie operacji
konwencjonalnych i podjazdowych stawao si coraz skuteczniejsze. Plan dziaa zosta
nakrelony przez generaa Czujkowa. Jeszcze raz Chiczycy przeszli do kontrataku
w chwili, kiedy Japoczycy wkraczali do miasta. rda japoskie podaj, e ich wojska
wycofay si na rozkaz naczelnego dowdztwa, natomiast Chiczycy przypisuj sobie
wielkie zwycistwo.
Tymczasem Chiczycy rzucili znaczne siy na Yichang, wany port rzeczny nad Jangcy,
starajc si go odzyska. Dziesitego padziernika prawie powiodo si rozbicie
japoskiej 13. Dywizji bronicej miasta. Pooenie dywizji byo tak rozpaczliwe, e jej
sztab szykowa si do spalenia sztandarw pukowych, zniszczenia tajnych dokumentw
i popenienia samobjstwa . Jednake w por nadesza z odsiecz 39. Dywizja.
11

Zarwno armie nacjonalistw, jak i wojska sprzymierzonych z nimi kacykw oraz

oddziay chiskich komunistw celowo prowadziy dugotrwa kampani na bardzo
rozlegych obszarach, unikajc przy tym przeprowadzania wielkich ofensyw. Czasami
nacjonalici, a jeszcze czciej komunici zawierali lokalne rozejmy z Japoczykami.
Z kolei Cesarska Armia Japoska wykorzystywaa operacje militarne w Chinach do
szkolenia nowo sformowanych jednostek. I mimo e opr stawiany nieprzerwanie przez
Chiny Japonii nie decydowa o rezultatach wojny na Dalekim Wschodzie, to wywiera na
ni znaczny, cho niebezporedni wpyw.
Jeszcze w okresie gdy Japoczycy rozptali wojn na Pacyfiku w grudniu 1941 roku,
ich armia ekspedycyjna w Chinach nadal liczya szeset osiemdziesit tysicy ludzi. Byo
to czterokrotnie wicej ni czna liczba onierzy japoskich wojsk ldowych uytych do
ataku na brytyjskie, holenderskie i amerykaskie posiadoci zamorskie. Ponadto, na co
zwrcio uwag kilku historykw, zasoby finansowe i inne przeznaczone przez Tokio na
prowadzenie wojny chisko-japoskiej od 1937 roku mona byo ze znacznie wikszym
efektem wykorzysta na przygotowania do walk na Oceanii, w szczeglnoci budujc
wicej lotniskowcw. Jednak najistotniejsz konsekwencj chiskiego oporu oraz
radzieckiego zwycistwa nad Chalchyn gol staa si rezygnacja Japoczykw z uderzenia
na Syberi, gdzie wojska Armii Czerwonej byy szczeglnie sabe i naraone na atak
jesieni i wczesn zim 1941 roku. Druga wojna wiatowa moga potoczy si zupenie
inaczej, gdyby wtedy Japonia zaatakowaa jednak owe obszary.
W lutym 1942 roku genera Marshall mianowa generaa majora Josepha Stilwella na
dowdc si amerykaskich w Chinach i Birmie. Stilwell by attach wojskowym USA
w Nankinie przy wadzach Kuomintangu, gdy w 1937 roku wybucha wojna obronna Chin
z Japoni. W zwizku z tym uwaano go w Waszyngtonie za starego wyjadacza w sprawach
chiskich. Ale Vinegar Joe uwaa chiskich oficerw za leniwych, dwulicowych,
podstpnych, nieprzeniknionych, niezdyscyplinowanych, przekupnych, a nawet gupich.
Zasadniczo hodowa dziewitnastowiecznym opiniom, nakazujcym traktowanie Chin jako
chorego pastwa azjatyckiego . Wydawa si nie bardzo rozumie nader realne
12

trudnoci, w ktrych obliczu sta reim Chiang Kai-sheka, zwaszcza problemy

z zaopatrzeniem w ywno, co zmusio wczeniej do wycofania si wielu wojsk na nieco
yniejsze obszary po prostu po to, aby zapobiec masowym dezercjom wygodniaych
onierzy.
ywno, czego Stilwell nie przyjmowa do wiadomoci, musiaa nieuchronnie
stanowi gwn trosk chiskich nacjonalistw, tym bardziej e na tereny pozostajce pod
ich kontrol napyno ponad pidziesit milionw uchodcw, pierzchajcych przed
okruciestwami Japoczykw. Po nieudanych zbiorach i utracie yniejszych ziem na rzecz
nieprzyjaciela ceny ywnoci zawrotnie rosy. Biedota i uciekinierzy godowali, nawet
drobniejsi urzdnicy ledwie wykarmiali swoje rodziny. Wadze zupenie nie potrafiy
sobie poradzi z udaremnianiem spekulantom i urzdnikom blokowania handlu zboem
i ryem, ktrzy pniej sprzedawali te produkty spoywcze z zyskiem, mimo e cz takich
zapasw gnia. Zwalczanie korupcji, tak potpianej przez Stilwella, okazywao si
niezmiernie trudne.
Rozwizaniem przyjtym przez nacjonalistw byo opodatkowanie chopw, ktrzy
musieli skada daniny w naturze, lecz to tylko przerzucio brzemi wyywienia wielkich
chiskich armii na barki ludnoci rolniczej, zreszt masowo zapdzanej do robt
przymusowych na rzecz wojska. Wkrtce w wielu regionach zapanowa gd. W rezultacie
pobr do suby wojskowej sta si trudniejszy, a rekruci uciekali si do stawiania oporu
i wymigiwali si od zacigu wszelkimi sposobami. Racje ywnociowe stale zmniejszano,
za pod koniec wojny za miesiczny od chiski onierz nie mg kupi nawet dwch
gw kapusty . Rozproszone i nieustannie grabione pastwo rolnicze, w ktrym doszo do
13

rozpadu normalnych relacji midzyludzkich, prawie nie byo w stanie prowadzi

nowoczesnej wojny. Komunistom szo lepiej na sabiej zaludnionych terytoriach, gwnie
za spraw tego, e wprowadzali cisy nadzr nad wszelkimi dziedzinami ycia.
Wykazywali si te wiksz dalekowzrocznoci, wykorzystujc efektywniej si robocz,
a nawet kierujc swoje oddziay do pomocy w niwach. Armie komunistw zakaday te
wasne gospodarstwa rolne, by uniezaleni si od dostaw ywnoci . W zwizku z tym
14

wszystkim miay duo wiksze poparcie wrd ubogiego chopstwa ni nacjonalici.

Najwaniejsze byo wszak to, e nieprzyjaciel pozostawia je we wzgldnym spokoju
Japoczycy koncentrowali gwne siy na walce z chiskimi nacjonalistami.
Marshall wybra Stilwella rwnie z tego powodu, e ten ostatni bezwarunkowo
wyznawa amerykask doktryn wojskow, ktra kada nacisk na dziaania ofensywne.
Jednak nacjonalici i sprzymierzone z nimi wojska zwyczajnie nie miay moliwoci
prowadzenia skutecznych operacji zaczepnych. Brakowao im rodkw transportu do
koncentracji oddziaw; zabrako te wsparcia lotniczego oraz czogw. Z tego powodu
Chiang Kai-shek ju wczeniej, jeszcze przed wybuchem tej wojny, uzna, e jedyna szansa
na przetrwanie to dugotrwae, na poy partyzanckie walki na wyczerpanie. Chiang,
realista, ktry zna swj kraj i pojmowa niedostatki wasnych wojsk o wiele lepiej ni
Stilwell, musia wysuchiwa nieustannych przytykw na temat braku ducha bojowego . 15

Stilwell prywatnie okrela chiskiego generalissimusa pogardliwym mianem Orzeszka

ziemnego. Z kolei Chiang, nie doceniajc oburzenia amerykaskiej opinii publicznej na
Japoni, obawia si niepotrzebnie, e Stany Zjednoczone mog zawrze pokj z wadzami
tokijskimi i pozostawi go na pastw losu. Tak wic, wobec faktu, e rozpaczliwie
potrzebowa pomocy, musia jako znosi tak niegrzecznego przedstawiciela sojusznika,
jakim by Stilwell.
Poza tym Stilwell, podobnie zreszt jak Marshall i jego podwadni, podejrzewa, i
Brytyjczykw interesuje wycznie odbudowanie swojego imperium i w tym celu s
gotowi manipulowa Amerykanami. Jednake stanowczej opinii Stilwella, e Japoczykom
mona zada decydujc klsk w Chinach, nie podziela nikt. Wspomniany pogld sta
w cakowitej sprzecznoci z preferowan w Waszyngtonie strategi nakaniania Chiang
Kai-sheka do wizania znacznych si japoskich w Chinach w czasie, gdy Stany
Zjednoczone walczyy o zapanowanie na Pacyfiku. Marshall stanowczo odrzuca proby
Stilwella o przerzucenie do Chin amerykaskiego korpusu armijnego, ktry odegraby
wiodc rol w walkach w tym kraju.
A jednak wiara Stilwella w nadrzdne znaczenie wojny w Chinach skonia go do
skupienia uwagi na Birmie i kwestii zabezpieczenia szlaku zaopatrzeniowego dla wojsk
nacjonalistw. Z kolei Brytyjczycy uwaali oddziay Chiang Kai-sheka za siy zbrojne
przydatne do obrony Indii, a pniej za armie sojusznicze, z ktrych pomoc mogli
odzyska utracone imperialne posiadoci w Birmie i na Malajach. Hongkong stanowi
duo bardziej zoon kwesti, gdy Chiang postanowi odzyska t enklaw dla Chin.
 Pomimo czciowej odpowiedzialnoci Stilwella za klsk w Birmie amerykaska
prasa uznawaa go za bohatera, nadal wiedzc aonie mao o konflikcie w Chinach.
W istocie Kuomintang w miar efektywnie prowadzi t wojn a do 1941 roku, jako
godzc potrzeby chopskiej gospodarki z corocznym powoywaniem do wojska dwch
milionw ludzi i koniecznoci ich wyywienia. Ale japoska ofensywa na poudniu
prowincji Shanxi, ktra przyniosa agresorom zdobycie orodka komunikacyjnego Yichang
nad Jangcy, odcia wikszo nacjonalistycznych armii od zasobw ywnoci
w Syczuanie.
Chiang Kai-shek by niezadowolony z tego, e Stilwell, po dugim odwrocie z Birmy,
przeszed w 1942 roku do Indii z dwiema z jego najlepszych dywizji. ywi powane
podejrzenia, e Stilwell stara si zorganizowa wasn, niezalen armi, lecz tolerowa
to, gdy jeszcze bardziej nie chcia, aby wspomniane formacje znalazy si pod kontrol
Brytyjczykw. Owe dwie dywizje, 22. i 38., wyposaono w zalegajcy w magazynach,
przeznaczony w ramach porozumienia Lend-Lease dla wojsk Chiang Kai-sheka w Chinach
sprzt, ktrego w tym czasie nie dao si dostarczy z powodu utraty Drogi Birmaskiej.
Tylko samoloty transportowe przelatujce nad szczytami Himalajw mogy przerzuca
niewielkie partie dostaw. Jeszcze wicej zapasw przeznaczonych do dostarczenia
chiskim nacjonalistom skadowano w USA albo przekazano Brytyjczykom. Przejcie
przez Stilwella nadzoru nad dostawami do Chin w ramach Lend-Lease miao doprowadzi
do zadranie i wzajemnej podejrzliwoci w jego relacjach z Chiang Kai-shekiem cho
Stilwell nominalnie by szefem sztabu wojsk chiskiego generalissimusa. Stilwell
stanowczo uwaa, e jeli sam przejmie kontrol nad dystrybucj dostarczanej Chinom
pomocy, to w ten sposb uda mu si zmusi Chianga do posuszestwa.

Wojna na Oceanii, w ktrej gwn rol odgryway siy morskie i powietrzne wspierajce
operacje desantowe, miaa bardzo odmienny charakter od dziaa ldowych
w kontynentalnych Chinach. Na Filipinach genera MacArthur wstrzyma si
z wprowadzeniem do walki wikszoci swoich wojsk, kiedy 10 grudnia 1941 roku
Japoczycy wysadzili nieduy desant na pnocnym skraju najwikszej filipiskiej wyspy
Luzon. Susznie odgad, e to tylko dywersyjna akcja, majca na celu rozproszenie jego si.
Dwa dni pniej doszo do nastpnego japoskiego ldowania w poudniowo-wschodniej
czci Luzonu. Gwny desant Japoczycy wysadzili na brzeg dopiero 22 grudnia, gdy
czterdzieci trzy tysice onierzy 14. Armii wyldowao na plaach dwiecie kilometrw
na pnoc od Manili.
Rejon tych dwch zasadniczych ldowa wskazywa, e japoska armia zamierza
wzi w kleszcze filipisk stolic. Teoretycznie MacArthur dowodzi stu trzydziestoma
tysicami onierzy, ale zdecydowan wikszo z nich stanowi personel rezerwowych
jednostek filipiskich. Uzna, e tak naprawd moe liczy tylko na trzydzieci jeden
tysicy amerykaskich i filipiskich onierzy. Zaprawione w walkach oddziay japoskie,
poprzedzone pancernymi czowkami, niebawem zaczy spycha jego wojska nad Zatok
Manilsk. MacArthur wprowadzi w ycie opracowany zawczasu, alarmowy plan
Orange. Polega on na wycofaniu si z wojskami na pwysep Bataan po zachodniej
stronie Zatoki Manilskiej i prowadzeniu tam obrony . Na wysepce Corregidor wejcia do
16

wspomnianej rozlegej zatoki strzegy baterie artylerii przybrzenej, ktre osaniay te

poudniowo-wschodni skraj pidziesiciokilometrowego pwyspu.
Wobec braku dostatecznej liczby wojskowych ciarwek do ewakuacji swoich
wojsk z poudniowej czci kraju MacArthur zarekwirowa jaskrawo pomalowane
manilskie autobusy. Wieczorem 24 grudnia, w towarzystwie filipiskiego prezydenta
Manuela Luisa Quezona i jego rzdu, MacArthur opuci stolic na pokadzie parowca, by
zaoy sw kwater gwn na ufortyfikowanym Corregidorze, znanym jako Skaa.
Wielkie skady paliw i innych zapasw wok Manili oraz tamtejsz stoczni marynarki
wojennej podpalono, a ku niebu wzbijay si supy skbionego, czarnego dymu.
Odwrt pitnastu tysicy amerykaskich i szedziesiciu piciu tysicy filipiskich
onierzy na Bataan, na pierwsz lini obrony nad rzek Pampanga przebiega nie bez
trudnoci. Wielu filipiskich rezerwistw dezerterowao i powracao do domw, cho inni
poszli w gry, aby prowadzi wojn partyzanck z najedcami. Po przeciwnej stronie
zatoki Japoczycy wkroczyli 2 stycznia 1942 roku do Manili. Najwikszym problemem
MacArthura byo wyywienie prawie osiemdziesiciu tysicy onierzy i dwudziestu
szeciu tysicy cywilnych uciekinierw na pwyspie w sytuacji, gdy japoska flota
zorganizowaa skuteczn blokad, a samoloty agresora panoway w powietrzu.
Japoskie ataki rozpoczy si 9 stycznia. Wojska MacArthura na skraju pwyspu
Bataan przedzielaa porodku gra Natib. Gsta dungla i wwozy po jest zachodniej
stronie, a moczary nad Zatok Manilsk po wschodniej czyniy z tych terenw istne pieko.
Malaria i gorczka tropikalna dziesitkoway oddziay MacArthura, ktrym brakowao
chininy i innych medykamentw. Wikszo onierzy bya powanie osabiona dyzenteri,
ktr w amerykaskim Korpusie Piechoty Morskiej nazywano kaskadami Jangcy.
Zasadniczy bd popeniony przez MacArthura polega na rozproszeniu zapasw zamiast
zebrania ich na Bataanie i Corregidorze.
Po dwch tygodniach zaartych walk Japoczycy 22 stycznia przedarli si przez
grzysty rodek linii obronnej i zmusili wojska MacArthura do wycofania si na drug
lini, przebiegajc w poowie pwyspu. Jego chorujcy onierze, w zachmanionych
mundurach, na ktrych skrze zaczynaa si tworzy w dungli i pord moczarw ple,
ju byli wyczerpani i powanie osabieni. Nowe zagroenie pojawio si wraz z czterema
morskimi desantami Japoczykw na poudniowo-zachodnim skraju pwyspu.
Z najwysz trudnoci powstrzymano i odparto oddziay desantowe, a obie strony
poniosy przy tym cikie straty.
Opr stawiany przez wojska amerykaskie i filipiskie by tak skuteczny, a obrocy
zadawali Japoczykom tak dotkliwe straty, e w poowie lutego genera porucznik
Masaharu Homma wycofa nieco swoje formacje, aby odpoczy i zaczekay na
wzmocnienie. Chocia dodao to pewnej otuchy obrocom, ktrzy skorzystali z okazji do
naprawy polowych umocnie, to plaga chorb i wiadomo, e nie mona oczekiwa na
pomoc z zewntrz, niebawem zrobiy swoje. Wielu spord walecznych drani
z Bataanu , jak sami si okrelali, zaczynao odczuwa rozgoryczenie na myl o tym, e
17

MacArthur zmusza ich do dalszych wyrzecze i opuszczenia bezpiecznych betonowych

tuneli Corregidoru. Sta si znany jako Dugout Doug (Okopany Douglas). MacArthur
chcia pozosta na Filipinach, ale otrzyma rozkaz wydany przez samego Roosevelta, by
ewakuowa si do Australii i tam szykowa do dalszych zmaga. Dwunastego marca
MacArthur wraz z rodzin i sztabem odpyn czterema szybkimi kutrami patrolowymi.
Ci, ktrzy pozostali pod komend generaa majora Jonathana Wainwrighta, wiedzieli,
e sytuacja jest beznadziejna. Wskutek wygodzenia i chorb mniej ni jedna czwarta
onierzy moga kontynuowa walk. Z kolei wojska japoskiego generaa Hommy zostay
wzmocnione dwudziestoma jeden tysicami ludzi, bombowcami i artyleri. Trzeciego
kwietnia Japoczycy przypucili nowy, potny atak. Obrona si zaamaa, a 9 kwietnia
oddziay na Bataanie dowodzone przez generaa majora Edwarda P. Kinga jr.
skapituloway. Wainwright nadal broni si na Corregidorze, lecz wysp t zryy nieustanne
bombardowania oraz ostrza artyleryjski z morza i ldu. Noc 5 maja wyldoway tam
japoskie oddziay, a nazajutrz zaamany Wainwright musia si podda wraz z pozostaymi
przy yciu trzynastoma tysicami swoich ludzi. Ale na tym gehenna obrocw Bataanu
i Corregidoru bynajmniej si nie zakoczya.

1 Zob. J. Chang, J. Halliday, Mao. The Unknown Story, London 2007, s. 278285.
2 Cy t. za: H. Kawano, Japanese Combat Morale, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 331.
3 C. Moorehead, Martha Gellhorn. A Life, London 2003, s. 213.
4 A.S. Paniuszkin, Zapiski posa. Kitaj 19391944, Moskwa 1981, s. 278, cy t. za: J. Chang, J. Halliday, Mao, op. cit., s. 3.
5 E.L. Drey er, China at War, 19011949, London 1995, s. 253.
6 Ch.A. Johnson, Peasant Nationalism and Communist Power. The Emergence of Revolutionary China, 19371945, Stanford 1962, s. 58.
7 J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945. The Diplomacy of Chinese Nationalism, Oxford 1988, s. 239.
8 Ibidem, s. 40; B. Zhang, Chinas Quest for Foreign Military Aid, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 288293.
9 E. Tow, The Great Bombing of Chongqing and the Anti-Japanese War, 19371945, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 256282.
10 A. Smedley, Battle Hymn of China, London 1944, s. 158.
11 R. Tobe, The Japanese Eleventh Army in Central China, 19381941, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 227.
12 H.J. van de Ven, War and Nationalism in China, 19251945, London New York 2003, s. 13.
13 Ibidem, s. 253283.
14 L. Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food, London 2011, s. 250255.
15 H.J. van de Ven, War and Nationalism in China, 19251945, op. cit., s. 10.
16 Philippine Islands, USACMH, 1992.
17 Ibidem.
 ROZDZIA 18

Wojna wiatowa
grudzie 1941stycze 1942

Chocia wojn z Niemcami i Japoni alianci prowadzili jako dwa oddzielne konflikty
zbrojne, to obydwa wpyway na siebie wzajemnie o wiele bardziej, ni mogoby si to
z pozoru wydawa. Radzieckie zwycistwo nad Chalchyn gol w sierpniu 1939 roku nie
tylko przyczynio si do podjcia przez Japoczykw decyzji o ataku na poudniu
i wcigno Stany Zjednoczone do wojny, ale oznaczao take, i Stalin mg przerzuci
swoje syberyjskie dywizje na zachd i pobi wojska Hitlera, prbujce zdoby Moskw.
Pakt radziecko-nazistowski, ktry w swoim czasie zaszokowa Japoczykw, rwnie
wywar wpyw na ich plany strategiczne. Swoj rol odegra te zdumiewajcy brak staej
cznoci dyplomatycznej midzy Niemcami a Japoni, ktra zawara ze Stalinem
porozumienie o neutralnoci zaledwie na dwa miesice przed tym, jak Hitler uderzy na
Zwizek Radziecki. W Tokio dominujc pozycj zdobya frakcja opowiadajca si za
atakiem na poudnie i wzia gr nie tylko nad zwolennikami wojny z ZSRR, ale i nad
tymi w Cesarskiej Armii Japoskiej, ktrzy chcieli najpierw zakoczenia wojny z Chinami.
Tak czy owak sowiecko-japoski ukad o neutralnoci zaowocowa tym, e odtd to Stany
Zjednoczone stay si gwnym dostawc broni i zaopatrzenia dla chiskich nacjonalistw.
Wprawdzie Chiang Kai-shek nadal stara si nakoni prezydenta Roosevelta, by ten
wywar na Stalina nacisk i zmusi ZSRR do wypowiedzenia wojny Japonii, lecz Roosevelt
odmwi postawienia Sowietom takiego warunku przed uruchomieniem programu Lend-
Lease. Stalin twierdzi stanowczo, e Armia Czerwona nie moe walczy rwnoczenie na
dwch frontach.
Znacznie zwikszona przez Roosevelta w 1941 roku pomoc dla Chiang Kai-sheka
rozwcieczya Tokio, ale dopiero decyzj wadz waszyngtoskich o naoeniu embarga na
dostawy ropy naftowej Japoczycy uznali za akt rwnoznaczny z wypowiedzeniem wojny.
Fakt, e wspomniane embargo byo retorsj za japosk okupacj Indochin i zarazem
ostrzeeniem, aby Japonia nie waya si najeda innych krajw, jako nie przemawia
do ich rozumowania, na ktre w najwikszym stopniu wpywao poczucie narodowej dumy.
Pod wpywem takiego poczucia wyszoci japoscy militaryci, podobnie zreszt jak
nazici, mylili przyczyny ze skutkami. Jak mona byo przewidzie, wzburzyo ich
podpisanie Karty atlantyckiej przez Roosevelta i Churchilla, ktr uznali za prb
narzucenia wiatu demokracji w anglosaskim wydaniu. Mogli atwo zwrci uwag na
paradoks, e oto brytyjskie imperium gosi zasad samostanowienia narodw, lecz mimo to
ich wasna japoska wersja idei wyzwolenia narodowego w ramach Strefy Wsplnego
Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej bya oparta na znacznie wikszym ucisku. W istocie
wprowadzany przez Japoczykw azjatycki nowy ad uderzajco przypomina ten
zaprowadzany w Europie przez Niemcy, a traktowanie Chiczykw stanowio
odzwierciedlenie nazistowskiego nastawienia do sowiaskich Untermenschen.
Japonia nigdy nie powayaby si na zaatakowanie Stanw Zjednoczonych, gdyby
Hitler nie rozpta wojny w Europie i na Atlantyku. Rwnoczesna wojna na dwch
oceanach stwarzaa jedyn szans przeciwstawienia si potgom morskim USA i Wielkiej
Brytanii. Wanie z tego powodu Japoczycy usilnie dyli w listopadzie 1941 roku do
uzyskania od nazistowskich Niemiec zapewnienia, e wypowiedz one wojn Ameryce,
kiedy tylko Japonia przeprowadzi atak na Pearl Harbor. Ribbentrop, bez wtpienia nadal
uraony tym, e Japoczycy nie zareagowali na niemieckie danie z lipca, aby uderzyli na
Wadywostok i Syberi, pocztkowo udziela wymijajcych odpowiedzi. Roosevelt to
fanatyk stwierdzi wic nie sposb przewidzie, co zrobi . Genera Hiroshi shima,
1

japoski ambasador w Rzeszy, dopytywa si wprost, co uczyni Niemcy.

Jeli Japonia znajdzie si w stanie wojny ze Stanami Zjednoczonymi brzmiaa
odpowied Ribbentropa to Niemcy oczywicie niezwocznie przystpi do tej wojny.
W takich okolicznociach nie ma absolutnie adnej moliwoci zawarcia przez Niemcy
separatystycznego pokoju ze Stanami Zjednoczonymi: Fhrer jest stanowczy w tym
wzgldzie.
Japoczycy nie poinformowali Berlina o swoich planach, wic doniesienia o ataku na
Pearl Harbor spady, jak to okreli Goebbels, niczym grom z jasnego nieba . Hitler
2

zareagowa na te nowiny wielk radoci. Japoczycy zwi siy zbrojne Amerykanw,

rozumowa, a wojna na Pacyfiku z pewnoci spowoduje ograniczenie amerykaskich
dostaw do Zwizku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii. Kalkulowa, e USA i tak
przystpiyby w najbliszej przyszoci do walki z nazistowskimi Niemcami, a jednak w tej
sytuacji nie miay moliwoci zbrojnego zainterweniowania w Europie przed
najwczeniej 1943 rokiem. Nie mia pojcia o strategii pokonania Niemiec w pierwszej
kolejnoci, uzgodnionej przez amerykaskich i brytyjskich dowdcw i sztabowcw.
Jedenastego grudnia 1941 roku amerykaski charg daffaires w Berlinie zosta
wezwany na Wilhelmstrasse, gdzie Ribbentrop odczyta mu tekst deklaracji
wypowiedzenia wojny Stanom Zjednoczonym przez nazistowskie Niemcy. Pniej tego
samego popoudnia, przy akompaniamencie okrzykw Sieg Heil!, wznoszonych przez
czonkw NSDAP w Reichstagu, Hitler osobicie owiadczy, e Niemcy i Wochy
znalazy si w stanie wojny z Ameryk u boku Japonii, w zgodzie z liter Paktu Trzech.
W rzeczywistoci wspomniany pakt by porozumieniem defensywnym, przewidujcym
wzajemn pomoc w razie napaci dokonanej przez inny kraj. Rzesza w najmniejszym
stopniu nie bya zobligowana do wspomagania Japonii, gdyby ta dopucia si aktu
zbrojnej agresji.
W czasie gdy niemieckie wojska przystpiy do odwrotu pod Moskw,
wypowiedzenie wojny przez Hitlera Stanom Zjednoczonym wydaje si, mwic delikatnie,
pochopne. Decyzja ta bya podszyta but, a Ribbentrop (zapewne powoujc si na sowa
samego Fhrera) obwieci z patosem: Wielkie mocarstwo nie pozwala sobie, by kto
wypowiada mu wojn, ono samo j wypowiada . A jednak Hitler nawet nie zasign
3

opinii OKW i czoowych oficerw ze swojego sztabu, takich jak genera Alfred Jodl czy
genera Walter Warlimont. Obu zaalarmowa brak chodnego wyrachowania przy
podejmowaniu tak doniosej decyzji przez wodza, zwaszcza e Hitler utrzymywa jeszcze
poprzedniego lata, i nie chce wojny z Ameryk, dopki nie rozbije Armii Czerwonej.
Za jednym zamachem caa dotychczasowa strategia Hitlera, ktry twierdzi, e
pokonanie przez Niemcy Zwizku Radzieckiego w kocu zmusi Wielk Brytani do
rezygnacji z wojny, zostaa postawiona na gowie. Teraz Rzesza naprawd stana
w obliczu wojny na dwch frontach. Niemiecka generalicja bya skonsternowana rzucajc
si w oczy niewiedz Fhrera, ktry nie zdawa sobie sprawy z rozmiarw amerykaskiej
potgi przemysowej. Z kolei zwyczajni Niemcy zaczli si obawia, e trwajcy konflikt
zbrojny potrwa dugie lata. (Pniej uderzajce byo, jak wielu Niemcw wmawiao sobie
przed samym kocem wojny, i to Stany Zjednoczone wypowiedziay wojn Rzeszy, a nie
na odwrt).
onierze na froncie wschodnim suchali obwieszczenia o stanie wojny z USA,
starajc si bardzo postrzega wszystko w korzystnym wietle. Jedenastego grudnia
moglimy wysucha przemwienia Fhrera, ktre byo wyjtkowym wydarzeniem pisa
pewien starszy szeregowy z niemieckiej 2. Dywizji Pancernej, dumny z tego, e jego
jednostka znalaza si w odlegoci dwunastu kilometrw od Kremla. Teraz rozpocza
si prawdziwa wojna wiatowa. Musiao do tego doj .
4

Wiodc rol w myleniu Hitlera odgrywa przebieg wojny na morzach. Coraz

agresywniejsza postawa Roosevelta, ktry wyda zaogom amerykaskich okrtw
wojennych rozkaz otwierania ognia do zauwaonych U-Bootw, oraz decyzja
o zapewnieniu konwojom eskorty na zachd od Islandii zaczy przechyla szal bitwy
o Atlantyk na stron aliantw. Admira Raeder ju wczeniej namawia Hitlera, by w
zezwoli podwodnym wilczym stadom na podejmowanie walki z amerykaskimi
okrtami. Niemiecki dyktator dusi w sobie poczucie bezsilnej wciekoci, ale dopki
Japoczycy nie zwizali US Navy na Pacyfiku, a on sam zgodzi si nie zawiera
odrbnego pokoju ze Stanami Zjednoczonymi, nie omieli si podejmowa rzuconej
rkawicy. Teraz zachodnia cz Atlantyku i cae pnocnoamerykaskie wybrzee mogo
przeobrazi si w stref bezkarnych oww w tej wojnie torpedowej. Zdaniem Hitlera
otwierao to now szans rzucenia Wielkiej Brytanii na kolana, jeszcze nawet przed
podbojem Zwizku Radzieckiego.
Kontradmira Karl Dnitz, dowdca floty U-Bootw, we wrzeniu 1941 roku
zawczasu prosi Hitlera, aeby ten odpowiednio wczeniej uprzedzi go o moliwym
wypowiedzeniu wojny Stanom Zjednoczonym. Chcia zyska czas na przysposobienie
swoich podwodnych wilczych stad, by byy w stanie bezlitonie atakowa amerykaskie
transporty morskie u wschodnich wybrzey USA, pki Amerykanie nie byli gotowi do ich
obrony. Jednake naga decyzja Hitlera zostaa podjta wtedy, gdy U-Booty jeszcze nie
dotary do tamtej strefy oceanu .
5

Ulegajc swym antysemickim obsesjom Fhrer wmwi sobie, e Stany Zjednoczone

to zasadniczo pastwo nordyckie, zdominowane przez ydowskich podegaczy wojennych,
co stanowio kolejn przyczyn, dla ktrej musiao doj do ostatecznej konfrontacji
pomidzy jego europejskim nowym adem a Ameryk. A jednak nie wzi pod uwag tego,
e japoski atak na Pearl Harbor doprowadzi do zjednoczenia amerykaskiego
spoeczestwa i to w stopniu wykraczajcym nawet poza rachuby Roosevelta.
Izolacjonistyczne lobby, goszce haso America First (Ameryka przede wszystkim),
zupenie ucicho, a wypowiedzenie wojny przez Hitlera nie mogo si lepiej przysuy
Rooseveltowi. Wczeniej amerykaski prezydent nie mg oczekiwa, e Kongres
zatwierdzi eskalacj jego niewypowiedzianej wojny na Atlantyku.
Drugi tydzie grudnia 1941 roku by niewtpliwie punktem zwrotnym wojny.
Churchill, mimo strasznych wieci napywajcych z Hongkongu i Malajw, wiedzia, e
Wielka Brytania nie zostanie pokonana. Po usyszeniu nowin o Pearl Harbor stwierdzi, e
uda si na spoczynek i spa snem ocalonych i wdzicznych . Odparcie niemieckich
6

wojsk pod Moskw rwnie zademonstrowao, e Hitler raczej nie osignie zwycistwa na
froncie wschodnim, w walce ze swym gwnym przeciwnikiem na ldzie. Ponadto
nadchodziy sygnay o przejciowym zmniejszeniu intensywnoci walk na Atlantyku i nawet
z Afryki Pnocnej wreszcie nadeszy pomylnie wiadomoci o tym, e w trakcie operacji
Crusader Auchinleck odrzuci wojska Rommla z powrotem do Cyrenajki. Tak wic
bardzo optymistycznie usposobiony Churchill wyruszy ponownie drog morsk do
Nowego wiata, tym razem na pokadzie pancernika HMS Duke of York bliniaczej
jednostki zatopionego Prince of Wales. Seri spotka Churchilla z Rooseveltem
i amerykaskimi sztabowcami opatrzono kryptonimem Arcadia . 7

W trakcie rejsu przez Ocean Atlantycki Churchill czerpa z zaczynu rnych

pomysw, precyzujc wasne zapatrywania na temat dalszego prowadzenia tej wojny.
Zamysy te, omwione z brytyjskimi dowdcami, stanowiy udoskonalon wersj
brytyjskich planw strategicznych. Zgodnie z nimi desantu w zachodniej i pnocnej
Europie nie naleao przeprowadza a do czasu czciowego zniszczenia niemieckiego
przemysu, zwaszcza lotniczego, przez naloty cikich bombowcw; Brytyjczycy chcieli,
aby amerykaskie siy powietrzne przyczyy si do tej kampanii bombardowa. Wojska
amerykaskie i brytyjskie powinny w 1942 roku wyldowa w Afryce Pnocnej, by
dopomc w pokonaniu Rommla i zabezpieczy stref rdziemnomorsk. Nastpnie,
w roku 1943, mona byo wysadzi desanty na Sycylii i w kontynentalnych Woszech lub
w wybranych punktach pnocnoeuropejskich wybrzey. Churchill uwaa te, e
Amerykanie winni podj walk z Japoczykami siami floty lotniskowcw.
Po nieatwej przeprawie przez wzburzone morza Duke of York ostatecznie dopyn
do Stanw Zjednoczonych 22 grudnia. Powitany przez Roosevelta Churchill zosta
zakwaterowany w Biaym Domu, gdzie przez nastpne trzy tygodnie dorobi si opinii
uciliwego gocia. Ale Churchill by w swoim ywiole, a jego wystpienie w Kongresie
nagrodzono burzliw owacj. Dwaj alianccy przywdcy rnili si od siebie prawie pod
kadym wzgldem. Roosevelt by niewtpliwie wybitnym mem stanu, ale cho czarowa
urokiem osobistym i skutecznie stwarza wraenie bezporednioci, w gruncie rzeczy
odznacza si prnoci, chodem i wyrachowaniem.
Z kolei Churchill by porywczy, ekspansywny, sentymentalny i nieprzewidywalny.
Znano go z tego, e wpada w czarne jamy gbokiego przygnbienia, zapewne bdce
oznak wzgldnie agodnej postaci psychozy depresyjnej. Obydwaj przywdcy najbardziej
si rnili podejciem do kwestii imperializmu. Churchill, jako dumny potomek wielkiego
ksicia Marlborough, pozosta staromodnym imperialist. Roosevelt uwaa tak postaw
nie tylko za przejaw starowieckoci, ale za co z gruntu niewaciwego. Lubi te myle
o sobie jako o przeciwniku Realpolitik, cho co rusz ochoczo przejawia skonno do
podporzdkowywania mniejszych pastw swojej woli. Anthony Eden, ktry ponownie
znalaz si na stanowisku brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, niebawem celnie
zaobserwowa, e trudnoci w trjstronnych relacjach ze Zwizkiem Radzieckim
sprowadzay si do tego, i polityka Stanw Zjednoczonych jest przesadnie moralna,
przynajmniej tam, gdzie nie wchodz w gr amerykaskie interesy .
8

Delegacja brytyjska uzyskaa zapewnienie od amerykaskiego szefostwa sztabw, e

nadal obowizuje polityka pokonania Niemiec w pierwszej kolejnoci. Na decyzj t miay
te wpyw problemy z transportem i zaopatrzeniem. Ze wzgldu na wielkie odlegoci
kady statek czy okrt mg odby zaledwie trzy dalekomorskie rejsy na Oceani i Pacyfik
w cigu roku. Ale niedostatek transportowcw oznacza rwnie, e koncentracja
amerykaskich wojsk w Wielkiej Brytanii przed ich przerzutem przez kana La Manche na
kontynent miaa potrwa duej, ni to sobie wyobraano. Problem ten zacz si
rozwizywa wraz z wdroeniem programu masowej budowy statkw transportowych
klasy Liberty.
Stany Zjednoczone po przystpieniu do wojny miay si sta czym wicej ni tylko
wielkim arsenaem demokracji. Zapocztkowano ju realizacj programu Victory,
zaproponowanego pierwotnie przez Jeana Monneta, jednego z nielicznych Francuzw
naprawd powaanych przez amerykask administracj. Plan ten przewidywa
powikszenie si zbrojnych USA do ponad omiu milionw onierzy, a wobec
koniecznoci wyprodukowania mnstwa broni, samolotw, czogw, amunicji i okrtw
niezbdnych do pokonania Niemiec i Japonii amerykaski przemys rozpocz pene
przestawianie si na produkcj wojenn. Budet zwikszono do rwnowartoci stu
pidziesiciu miliardw funtw. Hojno wydatkw na wojsko nie miaa granic. Jak
zauway pewien genera: Armia amerykaska nie rozwizuje swoich problemw, tylko je
przytacza .
9

Ju w padzierniku Kongres zaaprobowa dostawy do Zwizku Radzieckiego

w ramach ukadu Lend-Lease. Nadto za porednictwem Amerykaskiego Czerwonego
Krzya przekazano ZSRR medykamenty o wartoci piciu milionw dolarw. Roosevelt
energicznie nalega na kontynuacj dostaw do Zwizku Radzieckiego. Z kolei Churchill
pogbia podejrzliwo Stalina, skadajc obietnice wielkiej pomocy, a potem nie
wywizujc si z nich. Jedenastego marca 1942 roku Roosevelt powiedzia do Henryego
Morgenthaua, amerykaskiego sekretarza skarbu, e Anglicy nie dotrzymali adnej
z obietnic zoonych Rosjanom. (...) Jedyny powd, dla ktrego nadal ukada si nam
[Amerykanom] tak dobrze z Rosjanami, wynika z tego, e jak dotd dotrzymujemy swoich
obietnic . Pisa do Churchilla: Wiem, e daruje mi pan brutaln szczero, gdy
10

stwierdz, i sam potrafi dogada si ze Stalinem lepiej ni paskie Ministerstwo Spraw

Zagranicznych czy mj Departament Stanu. Stalin nie cierpi wszystkich waszych czoowych
politykw. Sdz, e mnie lubi bardziej, i mam nadziej, e to si nie zmieni . Cokolwiek
11

aroganckie i przesadne przekonanie Roosevelta o jego wpywie na Stalina miao si sta

niebezpiecznym czynnikiem, zwaszcza pod koniec wojny.
Stalin chcia od Wielkiej Brytanii uznania radzieckich roszcze do wschodniej Polski
oraz pastw nadbatyckich zajtych na mocy paktu Ribbentrop-Mootow i wywiera ju
naciski na Anthonyego Edena w tej sprawie. Pocztkowo Brytyjczycy nie zgadzali si na
omawianie kwestii tak jawnie sprzecznej z ogoszon w Karcie atlantyckiej zasad
samostanowienia narodw. Jednak Churchill, z obawy, e Stalin wci moe dy do
zawarcia separatystycznego pokoju z Hitlerem, napomkn w rozmowie z Rooseveltem, e
by moe naleaoby na to przysta. I wtedy, paradoksalnie, to Roosevelt wzbudzi
w Stalinie nieufno, skadajc mu obietnic, z ktrej wywiza si nie mg. Oto
w kwietniu 1942 roku, bez naleytego przestudiowania tematu, zaproponowa radzieckiemu
przywdcy otwarcie drugiego frontu pniej tego samego roku.
Genera Marshall by nader zaniepokojony bezporednim dostpem Churchilla do
prezydenta w Biaym Domu, znajc skonno Roosevelta do uprawiania polityki za
plecami amerykaskich strategw. Wpad w jeszcze wiksze przeraenie, kiedy po
pewnym czasie, w czerwcu 1942 roku, przy okazji kolejnej wizyty Churchilla, dowiedzia
si, e Roosevelt ju wczeniej wyrazi zgod na przedstawiony przez brytyjskiego
premiera plan desantu w Afryce Pnocnej, opatrzony kryptonimem Gymnast, uznawany
przez wielu czoowych amerykaskich oficerw za brytyjski projekt ocalenia imperium.
Churchill powrci triumfalnie ze Stanw Zjednoczonych, jednak ju wkrtce,
przemczony i chory, zosta przytoczony now seri katastrof. W nocy 11 lutego 1942 roku
i w trakcie nastpnego dnia niemieckie okrty liniowe Scharnhorst i Gneisenau oraz
ciki krownik Prinz Eugen w warunkach sabej widocznoci przedary si przez kana
La Manche z Brestu do Niemiec. Liczne ataki na nie, przeprowadzone w trakcie tego rejsu
przez bombowce RAF-u i kutry torpedowe Royal Navy, nie odniosy skutku. W Wielkiej
Brytanii zapanoway konsternacja i wzburzenie. Tu i wdzie doszy do gosu nastroje
defetyzmu. Nastpnie 15 lutego skapitulowa garnizon w Singapurze. Oznaczao to dla
Brytyjczykw wielkie upokorzenie. Churchilla, szanowanego wojennego przywdc,
krytykowali wszyscy prasa, parlament i wadze australijskie. Co gorsza, na masowych
mityngach i wiecach zaczto si domaga natychmiastowego otwarcia drugiego frontu
w celu wspomoenia Zwizku Radzieckiego akurat tej jedynej operacji zaczepnej, ktrej
Churchill nie mg i nie chcia przeprowadzi.
Jednake najwiksze wczesne zagroenie nie miao nic wsplnego z brytyjskimi
niepowodzeniami militarnymi. Kriegsmarine skomplikowaa stosowane kody, wyposaajc
szyfrujce maszyny Enigma w dodatkowy wirnik. W orodku Bletchley Park nie potrafiono
rozszyfrowa ani jednego przechwyconego nieprzyjacielskiego meldunku. Podwodne
wilcze stada Dnitza, grasujce na pnocnym Atlantyku i wzdu
pnocnoamerykaskiego wybrzea, zaczy zadawa flocie sprzymierzonych straty
odpowiadajce marzeniom Hitlera. Ogem w 1942 roku zatopiono 1769 alianckich
statkw oraz dziewidziesit jednostek pastw neutralnych. Po euforycznej radoci
Churchilla z powodu przystpienia Ameryki do wojny Wielkiej Brytanii zagrozio widmo
godu i klski w razie poraki w zmaganiach na Atlantyku. Nic dziwnego, e wobec
wszystkich tych problemw i dotkliwych niepowodze, jakie si na zwaliy, przede
wszystkim zazdroci Stalinowi sukcesu w odparciu Niemcw spod Moskwy.

Owoce wielkiego sukcesu Armii Czerwonej w grudniowej bitwie o Moskw wkrtce

zostay zmarnowane przez samego Stalina. Wieczorem 5 stycznia 1942 roku zwoa on na
Kremlu posiedzenie Stawki oraz Pastwowego Komitetu Obrony. Sowiecki przywdca
paa dz zemsty i wmwi sobie, e nadesza odpowiednia chwila, by przej do
generalnej kontrofensywy. Po niemieckiej stronie zapanowa zamt. Niemcy nie
przygotowali si zawczasu na zim i nie s w stanie odeprze silnego natarcia a do
wiosny, przekonywa Stalin. Przechadzajc si po swoim gabinecie i pykajc z fajki,
obstawa przy swoim planie przeprowadzenia wielkiej operacji okrajcej na centralnym
wycinku frontu, na wysokoci Moskwy, a take na pnocy pod Leningradem, aby
przeama oblenie tego miasta, oraz na poudniu, przeciwko armii Mansteina na Krymie,
w Donbasie, z zamiarem odzyskania Charkowa.
ukow, ktrego nie poinformowano o instrukcjach wydanych Stawce przez Stalina,
by przeraony takimi pomysami. Podczas narady z wodem przekonywa, e ofensyw
naley ograniczy do zachodniej osi w pobliu Moskwy. Armii Czerwonej brakowao
odpowiednich rezerw i zapasw, a zwaszcza amunicji niezbdnej do przeprowadzenia
wielkiego natarcia. W walkach o Moskw radzieckie armie poniosy cikie straty i byy
wyczerpane. Stalin wysucha tego, ale zby wszelkie przestrogi ukowa. Wykonajcie
otrzymane rozkazy! stwierdzi . Na tym posiedzenie dobiego koca. Dopiero pniej
12

ukow przekona si, e argumentowa na darmo. Bez jego wiedzy dowdcom frontw
wydano ju szczegowe polecenia.
Niemieckie wojska faktycznie byy w zym stanie i powanie ucierpiay.
Przemarznici niemieccy onierze, w ubraniach zrabowanych miejscowym chopom,
nieogoleni, zakatarzeni i z zaczerwienionymi od mrozu policzkami, zupenie nie
przypominali tych, ktrzy poprzedniego lata maszerowali na wschd, piewajc marszowe
pieni. Przejli lokalny zwyczaj cigania butw z zabitych, rozpalajc w tym celu ogniska,
aby trupom odtajay nogi. Nawet owijanie obuwia szmatami nie chronio przed
odmroeniami podczas suby wartowniczej. W odmroonych koczynach za, o ile
interwencja medyczna nie nastpowaa szybko, rozwijaa si zgorzelina i konieczna bya
amputacja. Chirurdzy wojskowi w polowych lazaretach, przytoczeni liczb rannych
i kontuzjowanych, po prostu wyrzucali odcite rce i nogi na sterty w niegu.
A jednak przeciwnicy znowu nie docenili zdolnoci armii niemieckiej do szybkiego
pozbierania si po klsce. Dyscyplina, nieco wczeniej na granicy zaamania, zostaa
rycho przywrcona. Podczas chaotycznego odwrotu oficerowie naprdce organizowali
zaimprowizowane Kampfgruppen (grupy bojowe), zoone z piechurw wspartych przez
dziaa szturmowe, saperw i nieliczne czogi. W pierwszym tygodniu stycznia z rozkazu
Hitlera przyfrontowe wsie przeksztacono w punkty umocnione. Gdy ziemia bya zbyt
zmarznita, by ry w niej okopy, Niemcy obili w niej leje za pomoc materiaw
wybuchowych lub pociskw artyleryjskich albo te tworzyli stanowiska dla modzierzy
i gniazda strzeleckie za ubitym niegiem i lodem, wzmocnionym kodami drewna. Czasami
musieli rozkopywa niene zaspy kolbami karabinw. onierze nadal nie otrzymywali
zimowej odziey. Liczyli na zdzieranie waciakw z zabitych Sowietw, zanim te
przemarzy, ale w warunkach ostrego mrozu rzadko im si to udawao. Dyzenteria, na ktr
cierpieli niemal wszyscy, bya szczeglnym przeklestwem, gdy wymagaa cigania
spodni w takiej temperaturze. Jedzenie niegu przez odwodnionych onierzy zazwyczaj
jeszcze pogarszao ich stan.
Szesnasta Armia Rokossowskiego i 20. Armia generaa Andrieja Wasowa
przypuciy atak na pnoc od Moskwy, a po wybiciu wyomu w liniach wroga w luk t
wdar si 2. Gwardyjski Korpus Kawalerii. Ale jak przestrzega ukow, Niemcy zdyli
ju uporzdkowa szyki. Wojska radzieckie wkrtce si przekonay, e zamiast okry
Niemcw, same zostay odcite. Niektre niemieckie formacje udao si wprawdzie
obej, lecz trway w walce, zaopatrywane z powietrza. W najwikszym kotle znalazo si
sze niemieckich dywizji, otoczonych pod Diemiaskiem w pobliu szosy czcej
Leningrad z Nowogrodem.
Dalej na pnocnym zachodzie wojska Frontu Wochowskiego generaa Kirya
Mierieckowa usioway ponownie przeama oblenie Leningradu siami 54. Armii oraz
2. Armii Uderzeniowej. Stalin zmusi Mierieckowa do przedwczesnego ataku, do ktrego
rzucono niewyszkolone oddziay i dziaa bez celownikw, zanim dotar z tymi ostatnimi
genera Woronow. Druga Armia Uderzeniowa przeprawia si przez rzek Wochow
i szybko wysza na tyy nieprzyjaciela, zagraajc odciciem niemieckiej 18. Armii. Ale
przeprowadzane przez Niemcw przeciwuderzenia oraz zimowe warunki spowalniay
radzieckie natarcie. eby przetrze drog w gbokim niegu, musieli i w kolumnach
w szeregach po pitnastu. Pierwszy szereg szed naprzd, ubijajc nieg sigajcy
miejscami po pas. Po dziesiciu minutach pierwszy szereg si cofa i przechodzi na koniec
kolumny. Posuwanie si do przodu dodatkowo utrudniay na p zamarznite bagna
i pokryte cienkim lodem strumienie, ktre napotykali . Bardzo wielu przemoknitych
13

onierzy miao cikie odmroenia ng. Niedoywione konie byy wyczerpane, wic sami
onierze musieli dwiga amunicj i zapasy.
Stalin posa generaa Wasowa, nieco wczeniej wychwalanego za jego wkad
w obron Moskwy, aby obj dowodzenie. Wasowowi obiecano oddziay odwodowe
i zaopatrzenie, te jednak dotary na miejsce za pno. Amunicj zrzucano na
spadochronach, ale wikszo jej wpada w niemieckie rce. Niebawem armia Wasowa
znalaza si w cakowitym okreniu wrd zamarznitych bagnisk i brzezin. Mierieckow
przestrzega Stalina przed katastrof. Zaraz po nastaniu wiosennych roztopw 2. Armia
Uderzeniowa praktycznie przestaa istnie. Stracia okoo szedziesiciu tysicy
onierzy; zaledwie trzynacie tysicy ocalao. Rozgoryczony Wasow w lipcu dosta si
do niewoli. Niemcy nakonili go do utworzenia Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej (Russkaja
Oswoboditielnaja Armia, ROA). Wikszo z tych, ktrzy do niej wstpili, uczynia to
tylko po to, aby unikn zagodzenia w obozach jenieckich. Reakcja Stalina na zdrad
Wasowa ujawniaa jego obdne obsesje z czasw wielkiego terroru i czystek w Armii
Czerwonej: Jak to si stao, e nie zdemaskowalimy go przed wojn? dopytywa si
w rozmowie z Beri i Mootowem.
Stalinowscy emisariusze, wrd nich zowrogi i nieudolny komisarz Lew Mechlis, nie
dawali spokoju dowdcom frontw, oskarajc ich o wszelkie braki, cho przecie nie oni
ponosili win za brak zapasw i pojazdw. Nikt nie odway si powiedzie Stalinowi,
jaki chaos zosta wywoany przez jego groteskowo ambitny plan, ktry przewidywa nawet
odzyskanie Smoleska. cignite z okupowanej Francji niemieckie rezerwy zostay
bezzwocznie rzucone do walki, mimo e i one nie miay zimowego oporzdzenia, a wiele
z radzieckich dywizji dysponowao zaledwie nieco ponad dwoma tysicami onierzy.
Prby zamknicia wielkiego kota pod Wiam skoczyy si fiaskiem. ukow zrzuci
nawet na niemieckich tyach cz 4. Korpusu Powietrznodesantowego, ale jednostki
Luftwaffe zaatakoway lotniska wok Kaugi, ktre Niemcy dobrze znali, gdy dopiero co
je opucili. Na caym froncie wschodnim, od Leningradu po Morze Czarne, niemieckie
umocnione punkty oporu utrzymay lini obrony. Na Krymie Manstein zdoa powstrzyma
i otoczy radziecki desant morski na Pwyspie Kerczeskim, ktry mia doprowadzi do
przeamania oblenia Sewastopola.
Do najwikszego kryzysu doszo pod Rewem, gdzie niemieckiej 9. Armii powanie
zagraao okrenie. Komend nad ni obj genera Walther Model, ktry dziki swej
bezwzgldnoci i energii sta si jednym z ulubiecw Hitlera. Model wykaza si odwag,
i to nie tylko na polu walki, ale rwnie przeciwstawiajc si Fhrerowi. Niezwocznie
przeprowadzi kontratak, ktry pomiesza szyki wojskom radzieckim. Przynioso to
odtworzenie linii frontu i zamknicie w potrzasku sowieckiej 29. Armii. Ale okreni
czerwonoarmici, ktrym powiedziano, jaki los ich czeka, jeli wojska Modela wezm ich
do niewoli, walczyli do koca.
Inny pupilek Hitlera, feldmarszaek von Reichenau, wyznaczony na dowdc Grupy
Armii Poudnie po dymisji Rundstedta, doczy do grona ofiar tej wojny. Dwunastego
stycznia wybra si na poranny objazd w okolicach swej kwatery gwnej w Potawie.
Podczas obiadu poczu si le i zasab pod wpywem ataku serca. Hitler natychmiast
rozkaza przetransportowanie go samolotem do Niemiec na leczenie, lecz feldmarszaek
w drodze zmar. Na krtko przed mierci Reichenau, ktrego 6. Armia asystowaa
Sonderkommando SS w masakrach w Babim Jarze, zdy nakoni Fhrera do
wyznaczenia na nowego dowdc teje armii jej dotychczasowego szefa sztabu, generaa
porucznika Friedricha Paulusa.
Niemcom udao si zaopatrywa swoje wojska okrone pod Diemiaskiem,
Chomem i Bieym. Nad wielki kocio diemiaski codziennie lataa ponad setka
transportowych junkersw Ju 52. Sukces tego mostu powietrznego mia przynie powane
konsekwencje rok pniej, kiedy Gring zapewni Hitlera, e zdoa podtrzyma w walce 6.
Armi Paulusa, zamknit w puapce pod Stalingradem. Cho niemieckie oddziay wok
Diemiaska dostaway tyle prowiantu, by mc kontynuowa bj, to rosyjska ludno
cywilna w tym kotle godowaa.
W okolicach Kurska wojskom Timoszenki w wyniku rozpaczliwych zmaga udao si
odeprze Niemcw. Po tych bataliach pozostao skute lodem pobojowisko. Oficer Armii
Czerwonej Leonid Rabiczew napotka pikn dziewczyn, telefonistk, ktra ukrywaa si
w lasach, odkd przyszli Niemcy. Chciaa wstpi do wojska. Kazaem jej wsiada na
wz. Nieco pniej ujrzaem straszny widok. Wielka przestrze a po horyzont
zapeniona bya naszymi i niemieckimi czogami. Midzy nimi znajdowao si tysice
siedzcych, stojcych i czogajcych si Rosjan i Niemcw zamarznitych na kamie.
Niektrzy podpierali si nawzajem, inni si obejmowali. Niektrzy wspierali si na
karabinach, inni trzymali automaty. Wielu z nich miao odcite nogi. Byo to sprawk
naszych piechurw, ktrzy nie mogli cign butw z zamarznitych ng frycw, wic
odrbali je, eby je rozgrza w schronach. Griszeczkin [ordynans Rabiczewa] przetrzsn
kieszenie zamarznitych onierzy i znalaz dwie zapalniczki i kilka paczek papierosw.
Dziewczyna patrzya na to wszystko obojtnie. Widywaa ju takie rzeczy wielokrotnie, ale
mnie na to ogarniaa trwoga. Byy tam czogi, ktre prboway si taranowa albo
miady, i wznosiy si po zderzeniu z sob na tylnych koach. Strach byo myle
o rannych, naszych i niemieckich, ktrzy pozamarzali na mier. Front si przesun
i zapomnieli pochowa tych ludzi .
14

Cierpienia ludnoci cywilnej byway jeszcze gorsze. Znalaza si ona w potrzasku

wobec okruciestwa Niemcw z jednej strony i czerwonoarmistw oraz sowieckich
partyzantw z drugiej, ktrym Stalin rozkaza niszczy wszelkie zabudowania, jakie mogy
posuy Niemcom za schronienie. Na wyzwolonych terenach oddziay NKWD
wyapyway wieniakw podejrzewanych o kolaborowanie z wrogiem. Prawie tysic
czterysta osb aresztowano w styczniu , mimo e trudno byo odrni wspprac
15

z okupantem od prb przeycia. Maszerujce naprzd radzieckie wojska napotykay

szubienice i syszay od mieszkacw wiosek o innych przykadach nazistowskich zbrodni,
cho czasami niemieccy onierze bywali miosierni. Wieniacy woleli o tym milcze, aby
nie narazi si na oskarenia o zdrad ojczyzny.
Stalin a do kwietnia nie wyzby si zupenie bezzasadnych nadziei na to, e
Wehrmacht podzieli los Wielkiej Armii Napoleona, do tego za czasu straty radzieckich
wojsk przekroczyy milion onierzy, z ktrych poowa polega bd zagina .
16
 *

Ze wzgldu na to, e wikszo rodkw transportu przekazano na uytek wojska

i zaopatrzenia wojskowego, ludno Moskwy prawie godowaa. Na czarnym rynku coraz
czciej wymieniano ubrania i obuwie na ziemniaki. Starszym ludziom przypominao to
o latach godu w czasie wojny domowej. Dzieci cierpiay na krzywic. Brakowao wgla
lub drewna do palenia w piecach, wic zamarzay rury wodne i kanalizacyjne. Sto tysicy
kobiet i nieletnich wysano do okolicznych lasw po chrust. Elektryczno wyczano
czsto, nierzadko wprowadzano zaciemnienie. Na grulic zmaro dwukrotnie wicej osb
ni w poprzednim roku, a wskanik oglnej umieralnoci wzrs trzykrotnie. Obawiano si
epidemii duru plamistego, ale dziki nadzwyczajnym staraniom moskiewskiego personelu
medycznego udawao si j powstrzyma . 17

Warunki w oblonym Leningradzie byy nieporwnywalnie gorsze. Niemiecka

artyleria regularnie, cztery razy dziennie ostrzeliwaa miasto. Ale obrona si trzymaa,
gwnie dziki dziaom morskim, zarwno zdemontowanym z okrtw, jak i tym, ktre
nadal znajdoway si na pokadach jednostek Floty Batyckiej w bazie w Kronsztadzie oraz
zacumowanych u ujcia Newy. Kluczem do ocalenia Leningradu bya cienka linia ycia,
po ktrej nadchodziy dostawy.
Wadze radzieckie podejmoway nadludzkie, cho czsto nieudolne wysiki, by
utrzyma kruche poczenie ze wschodem kraju. Po tym jak Niemcy usadowili si na
poudniowych brzegach jeziora adoga, jedynym szlakiem pozostaa lodowa droga. Ld
na jeziorze dopiero po trzecim tygodniu listopada zrobi si na tyle gruby, by mogy po nim
przejecha ciarwki i konne zaprzgi, a w tym okresie w miecie pozostay zapasy na
zaledwie dwa dni. Wielkim zagroeniem byo widmo nagej odwily.
Na wschd od Leningradu Niemcy 8 listopada 1941 roku zajli Tichwin. Zmusio to
Sowietw do budowy wyoonej balami ze citych brzz drogi przez lasy nieco dalej na
pnocy . Kilka tysicy ludzi zapdzonych do przymusowych robt chopw, winiw
18

agrw, onierzy rezerwowych formacji zmaro w ich trakcie, a ich zwoki wrzucano
w boto pod drewnian nawierzchni. Okupione takimi powiceniami starania okazay si
prne, gdy wojska Mierieckowa, wspomagane przez oddziay partyzanckie na
niemieckich tyach, odzyskay Tichwin 9 grudnia trzy dni po zakoczeniu budowy
wspomnianej drogi. Umoliwio to uruchomienie kocowej stacji kolejowej i znacznie
skrcio jazd na poudniowo-wschodni skraj adogi.
Utrzymanie dwukierunkowego ruchu koowego na zamarznitym jeziorze, gdy
maszyneri z miejskich fabryk wywoono na wschd, a w przeciwnym kierunku jechao
zaopatrzenie, stanowio niezwyky wyczyn. Drogi przez jezioro broniy przed atakami
niemieckich narciarzy gniazda karabinw maszynowych i baterie armat przeciwlotniczych
ustawione w umocnionych punktach na lodzie. W ich pobliu znajdoway si igloo,
zapewniajce wzgldne schronienie czerwonoarmistom. Sowieci zbudowali rwnie
specjalne uzbrojone sanie z silnikami samolotw, zaopatrzone w pchajce miga i bdce
rodzajem wodolotw. Punkty pomocy lekarskiej i stanowiska, z ktrych kierowano ruchem
koowym, take stay na lodowej tafli jeziora. Ale przebieg ewakuacji ludnoci
z Leningradu czsto bywa skrajnie nieudolny i pozbawiony wyobrani. Nawet NKWD
narzekao na nieodpowiedzialne i surowe traktowanie cywilw oraz na nieludzkie
19

warunki w pocigach. Nic te nie uczyniono, by pomc tym, ktrzy cao dotarli na stay
ld. Ich przetrwanie zaleao od tego, czy mieli tam rodzin lub przyjaci, ktrzy ich
nakarmili i udzielili im schronienia.
Nawet po odzyskaniu Tichwinu leningradczycy byli tak osabieni godem, e wielu
mdlao na zamarznitych ulicach w trakcie beznadziejnych poszukiwa opau i poywienia.
Tym, ktrzy zasabli, szybko kradziono kartki na ywno. Ludziom wracajcym z piekarni
wyrywano z rk chleb. Nic szybciej tak nie tamsi moralnoci ni gd. Kiedy kto
z rodziny umiera, pozostali domownicy nierzadko ukrywali jego zwoki w wyzibionych
mieszkaniach, aby nadal zgasza si po przydziay ywnoci dla zmarych.
A jednak, pomijajc strach przed milicj, rzadko zdarzay si prby wdzierania si do
sklepw z chlebem i pldrowania ich. Tylko partyjni bonzowie i ci znajdujcy si
w pobliu szczytu tego acucha pokarmowego, ludzie odpowiedzialni za dystrybucj
prowiantu i sklepowi sprzedawcy, mieliby si na takie rabunki. Z kolei widoki na
przerwanie tych na samym dole drabiny spoecznej, ktrzy nie pracowali w fabrykach i nie
mieli dostpu do pdarmowych zakadowych stowek, byy marne. Oni wprost starzeli
si w oczach, tak prdko, e czasem nie poznawali ich bliscy krewni. Wrony, gobie
i mewy zjadano najpierw, potem przysza kolej na koty i psy (w Instytucie Fizjologicznym
zjedzono nawet psy, na ktrych Pawow przeprowadza swoje synne eksperymenty),
wreszcie na szczury.
Prawie kady, kto stara si i pieszo do pracy albo do kolejek po ywno, musia
przystawa co kilka metrw z powodu osabienia wywoanego przez wycieczenie.
Dziecice sanki suyy do przewoenia chrustu. Wkrtce zaczto transportowa nimi
zwoki, przezywane mumiami, gdy zawijano je w papier lub w koce, do zbiorowych
grobw. Drewna nie mona byo zuywa na trumny; byo niezbdne na opa, by inni
przeyli.
Z 2 280 000 leningradczykw w grudniu 1941 roku ogem piset czternacie tysicy
ewakuowano do wiosny na stay ld, a szeset dwadziecia tysicy zmaro. Dla
starszych mieszkacw oblenie byo ju drugim okresem wielkiego godu; pierwszy
rozpocz si w 1918 roku po wybuchu wojny domowej. Wielu zaobserwowao, e oznaki
zbliajcej si nieuchronnie mierci pojawiaj si na mniej wicej dwie doby przed
zgonem. Liczni ludzie ostatkiem si stawiali si w miejscu pracy, aby uprzedzi, e pewnie
ju wicej si nie zjawi, i bagali swoich przeoonych o zajcie si ich rodzin.
W Leningradzie, szczyccym si swoim kulturowym dziedzictwem, przeksztacono
hotel Astoria w szpital dla pisarzy i malarzy. Podawano tam chorym witaminy w postaci
gorzkiego napoju z wyciskanych wieych igie sosnowych. Podejmowane te byy
starania, aby zatroszczy si o sieroty. Prawie nie przypominay ju z wygldu dzieci
wspomina pewien dyrektor sierocica. Byy osobliwie ciche, z pewnym rodzajem
skupienia w oczach . Jednak w niektrych instytucjach opiekuczych personel kuchenny
20

wykrada jedzenie dla swoich rodzin, a dzieci musiay godowa.

Wadze miejskie nie zadbay o zgromadzenie zapasw drewna na opa, nim zaczo
si oblenie, wic wikszo palia w pkatych piecach ksikami oraz porbanymi na
kawaki meblami i drzwiami. Stare drewniane budynki zostay rozebrane w celu
zapewnienia opau gmachom uytecznoci publicznej. W styczniu 1942 roku temperatura
w Leningradzie spadaa czasami poniej minus czterdziestu stopni Celsjusza. Wiele osb
po prostu kado si do ek w poszukiwaniu odrobiny ciepa by ju z nich nie wsta.
mier z godu nadchodzia po cichu i miaa anonimowy charakter. Przypominaa powolny
dryf w niebyt. Nie macie pojcia, jak byo wyznaa pewna kobieta wkrtce potem
brytyjskiemu reporterowi. Zwyczajnie przechodzio si nad trupami na ulicy i na
schodach! Czowiek po prostu w ogle przestawa zwraca na to uwag . 21

Wikszo umieraa z wygodzenia i wychodzenia organizmu. Hipotermia i stres,

w poczeniu z godem, tak zaburzay przemian materii, e ludzie nie byli w stanie
przyswoi niewielu kalorii z konsumowanego poywienia. Teoretycznie onierzom
zapewniano znacznie wiksze racje prowiantu anieli cywilom, ale nierzadko ywno nie
docieraa na front. Oficerowie kradli j dla siebie i swych rodzin .
22

Ludzie na naszych oczach zamieniaj si w zwierzta, zapisa pewien

pamitnikarz . Niektrzy z godu popadali w obd. Oficjalna radziecka historia usiowaa
23

udawa, e w Leningradzie nie dochodzio do kanibalizmu, ale przecz temu zarwno

ponure anegdoty, jak i archiwalne rda. Okoo dwch tysicy osb aresztowano za
wykorzystanie ludzkiego misa jako poywienia w czasie oblenia, z tego osiemset
osiemdziesit sze w trakcie pierwszej zimy 1941/1942. Zwokoerstwo oznaczao
spoywanie cia osb zmarych. Zdarzay si przypadki wykradania martwych cia
z kostnic lub masowych grobw. Take na obrzeach Leningradu wielu onierzy i oficerw
poywiao si zwokami, a nawet misem z amputowanych w polowych lazaretach
koczyn.
Mianem osoboerstwa, do ktrego dochodzio rzadziej, okrelano popenione
z premedytacj morderstwo z kanibalistycznych pobudek. Nic dziwnego, e rodzice nie
wypuszczali swoich dzieci z mieszka, lkajc si, co moe je spotka. Powiadao si, e
najdelikatniejsze jest miso z cia dzieci, a w drugiej kolejnoci z modych kobiet. Mimo
e kryy historie o bandach handlujcych ludzkim misem na kotlety, to niemal wszystkie
przypadki kanibalizmu miay miejsce w blokach mieszkalnych, w ktrych oszalali rodzice
zjadali wasne dzieci, a inni polowali na potomstwo ssiadw . Grupa wygodniaych
24

onierzy z 56. Dywizji Strzeleckiej w 55. Armii zorganizowaa zasadzk na dowocych

prowiant, pozabijaa ich, zabraa zapas ywnoci, zagrzebaa zwoki zabitych w niegu,
wracajc pniej na miejsce, aby co rusz poywia si nimi .
25

Lecz cho gd skania do najgorszych czynw, to zdarzay si te przykady penego

powicenia altruizmu w stosunku do ludzi z ssiedztwa, a nawet zupenie obcych.
miertelno wrd leningradzkich dzieci bya nisza ni ich rodzicw, zapewne dlatego,
e doroli oddawali swoim pociechom cz swoich racji ywnociowych. Kobiety
zazwyczaj przeyway bliskich mczyzn, czsto sabnc z godu po ich mierci. Staway
te przed straszliwym dylematem: czy dokarmia swoje dzieci, czy je wicej same, aby
mie siy na opiekowanie si rodzin. Wspczynnik urodze radykalnie si zmniejszy, co
czciowo wynikao ze skrajnego niedoywienia powodujcego, e kobiety przestaway
miesiczkowa, a mczyni stawali si bezpodni ale take dlatego, i wikszo
mczyzn znajdowaa si z dala od domw, na froncie.
Czerwonoarmici i onierze piechoty morskiej w Leningradzie nabrali przekonania,
e Niemcy nie zdobd tego miasta. Pozostawali przewiadczeni, i gwnym powodem,
dla ktrego siy niemieckie kontynuoway oblenie, byo utrzymanie Finw
w prowadzeniu dziaa wojennych. Leningradczykw irytowao, e zachodnim aliantom nie
spieszy si z uznaniem Finlandii za wrogie pastwo. Mieszkacy oblonego miasta nie
potrafili pogodzi si z myl, e w 1939 roku Stalin napad na Finlandi jako agresor.
Suby propagandowe Armii Czerwonej nieustannie podsycay nienawi do wroga. Na
wczesnych afiszach widniaa posta chopczyka o oszalaych oczach, stojcego na tle
poncej wsi i woajcego: Tato, zabij Niemca! .
26

Stalinowska generalna ofensywa nie bya jedyn wielk operacj zaczepn w nowym 1942
roku. Dwudziestego pierwszego stycznia Rommel zaskoczy Brytyjczykw w Afryce
Pnocnej. Odkd zaopatrzenie jego wojsk zaczo si nieco poprawia, ambitny Rommel
planowa kolejn ofensyw. Powane wzmocnienie niemieckiego kontyngentu w basenie
rdziemnomorskim zaleao od szybkiego podboju Zwizku Radzieckiego, jednak fiasko
operacji Tajfun, czyli ataku na Moskw, nie zniechcio Rommla. Kiedy 5 stycznia dotar
do Trypolisu konwj z pidziesicioma picioma czogami, a take samochodami
opancerzonymi i dziaami przeciwpancernymi, wzmoga si determinacja dowdcy
Afrikakorps, ktry zamierza uderzy, wykorzystujc chwilow przewag.
Brytyjska 8. Armia znajdowaa si wwczas w aosnym stanie. Sidm Dywizj
Pancern, w tym czasie uzupenian w Kairze, zastpiono niedowiadczon 1. Dywizj
Pancern. Inne zaprawione w bojach formacje, w tym Australijczykw, ju wczeniej
przerzucono na Daleki Wschd. Niemcy dobrze si orientowali w liczebnoci brytyjskich
wojsk dziki przechwyconym raportom amerykaskiego attach wojskowego w Kairze,
ktre bez trudu rozszyfrowywali. Ale Rommel, snujcy nader ambitne plany przemarszu
przez Egipt i Bliski Wschd, nie powiadomi ani woskiego Comando Supremo, ani te
OKW o swoich zamierzeniach. Trzeba przyzna, e wikszo jego podkomendnych rwaa
si do ponownej ofensywy. Pewien onierz niemieckiej 15. Dywizji Pancernej pisa 23
stycznia w licie do domu: Znowu rommelujemy naprzd! . 27

Dwudziestego pierwszego stycznia Rommel uderzy ponownie na Cyrenajk,

ignorujc wszelkie rozkazy wzywajce go do zatrzymania si. Jedna z jego kolumn
nacieraa przebiegajc wzdu wybrzea drog na Bengazi, a dwie niemieckie dywizje
pancerne zjechay na pustyni. Dla niemieckich czogistw bya to bardzo cika
przeprawa, niemniej jednak w trakcie piciodniowych zmaga z Niemcami Brytyjczycy
stracili prawie dwiecie pidziesit opancerzonych wozw bojowych. Hitlera
niezmiernie to uradowao i awansowa Rommla na generaa pukownika. Bezradny
i wyniesiony do zbyt wysokiej, jak na jego dowiadczenie i umiejtnoci, rangi genera
Ritchie, ktry przypuszcza, e to tylko taktyczny wypad, niebawem przekona si, i jego 1.
Dywizji Pancernej grozi okrenie. Na szczcie dla Brytyjczykw nazbyt ambitna
i powolna akcja ofensywna dwch niemieckich dywizji pancernych pozwolia wikszoci
si Ritchiego wyrwa si w por z potrzasku. Ritchie wycofa je z powrotem na lini Ajn
al-Ghazali, opuszczajc prawie ca Cyrenajk. Wyczerpane oddziay Rommla, ktrym
zaczynao brakowa paliwa, nie podjy pocigu. Niemcy wiedzieli, e mog poradzi
sobie z przeciwnikiem pniej.
Niemieccy onierze, wysani przez Morze rdziemne na pomoc Rommlowi, byli
podekscytowani i dumni z powodu doczenia do niewielkiego Afrikakorps na pustyni . 28

Jeden z podoficerw sub medycznych w niemieckich oddziaach pochlebnie ocenia

kolonizacyjn robot Wochw w Trypolisie. Ponadto woskie okrty eskortujce nasz
konwj prezentoway si wietnie, napisa w licie. Ale wiele z takich pocztkowych
wrae miao si nie utrzyma. Ju na libijskiej pustyni Niemcy widzieli monotonny
pejza, piasek i kamienie. Wojna w Afryce Pnocnej bya bardzo, bardzo odmienna od
tej w Rosji, podkrela cytowany wczeniej podoficer. Rwnie Niemcy odczuwali siln
tsknot za domem, a kiedy pewnego wieczoru kto zagra na ustnej harmonijce pod
rozgwiedonym niebem, myleli o wionie, ktra nadchodzia w ich ojczynie.

1 Cy t. za: V.M. Berezhkov, History in the Making. Memoirs of World War II Diplomacy, Moscow 1983, s. 159160.
2 TBJG, cz. II, t. II, s. 453.
3 E. von Weizscker, Erinnerungen, Mnchen 1950, s. 280, cy t. za: I. Kershaw, Punkty zwrotne. Decyzje, ktre zmieniy bieg drugiej wojny wiatowej, tum. M. Romanek, Krakw 2009, s. 591.
4 Starszy szeregowy Bisch, 2. kompania, 3. Puk Pancerny, 2. Dy wizja Pancerna, 21 grudnia 1941 r., BfZ-SS.
5 I. Kershaw, Punkty zwrotne, op. cit., s. 445448.
6 Tekst wy wiadu z lady Soames, dokumenty Brendona, cy t. za C. DEste, Warlord. A Life of Churchill at War, 18741945, London 2008, s. 622.
7 M. Hastings, Finest Years. Churchill as Warlord, 194045, London 2009, s. 217239.
8 A. Eden, Pamitniki, 19381945, t. 2: Obrachunki, tum. J. Mey sztowicz, Warszawa 1972, s. 342.
9 Cy t. za: J. Ellis, Brute Force. Allied Strategy and Tactics in the Second World War, New York 1990, s. 525.
10 R. Dallek, Franklin D. Roosevelt and American Foreign Policy, 19321945, New York 1979, s. 338.
11 Churchill and Roosevelt. The Complete Correspondence, t. 1: Alliance Emerging, red. W.F. Kimball, Princeton 1984, s. 421.
12 G. ukow, Wspomnienia i refleksje, t. 2, tum. P. Marciniszy n, F. Czuchrowski, C. Czarnogrski, Warszawa 1976, s. 49.
13 P. Gierasimow, WI, nr 7/1967, cy t. za: R. Braithwaite, Moskwa 1941. Najwiksza bitwa II wojny wiatowej, tum. M. Komorowska, Krakw 2008, s. 363364.
14 L. Rabiczew, Wojna wsio spiszet. Wospominania oficera-swiazista 31-oj armii, 19411945, Moskwa 2009, s. 75.
15 Moskwa prifrontowaja, 19411942. Archiwnyje dokumienty i materiay, red. M. Gorinow, Moskwa 2001, s. 415, cy t. za: R. Braithwaite, Moskwa 1941, op. cit., s. 359.
16 G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, London 1997, s. 122123.
17 R. Braithwaite, Moskwa 1941, op. cit., s. 371374.
18 Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Zwizek Sowiecki w II wojnie wiatowej, tum. M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 390410.
19 Cy t. za: A. Reid, Leningrad. Tragedia oblonego miasta 19411944, tum. W. Ty szka, Krakw 2012, s. 278.
20 A. Werth, Leningrad, London 1944, s. 89.
21 Cy t. za: ibidem, s. 22.
22 O warunkach panujcy ch w Leningradzie w okresie oblenia zob.: Ch. Bellamy, Wojna absolutna, op. cit., s. 380400; A. Reid, Leningrad, op. cit.; A. Werth, Leningrad, op. cit.; D. Glantz, The Siege of Leningrad,
19411944. 900 Days of Terror, London 2004.
23 Y. Skrjabina, Siege and Survival. The Odyssey of a Leningrader, Carbondale, IL 1971, s. 28.
24 O aresztowaniach pod zarzutem kanibalizmu zob.: Ch. Bellamy, Wojna absolutna, op. cit., s. 380400; A.R. Deniskiewicz, Banditizm (osobaja ketegorija) w bokirowannom Leningradie, Istorija Pietierburga
2001, nr 1, s. 4751.
25 Wasilij Jerszow, maszy nopis bez ty tuu, Bakhmeteff Archive, Columbia University, cy t. za: A. Reid, Leningrad, op. cit., s. 320.
26 Cy t. za: A. Werth, Leningrad, op. cit., s. 97.
27 Szeregowy K.B., 23 sty cznia 1942 r., BfZ-SS.
28 Hans-Hermann H., 13 marca 1942 r., BfZ-SS N91.2.
 ROZDZIA 19

Konferencja w Wannsee i obozowy archipelag

lipiec 1941stycze 1943

Zastpc Heinricha Himmlera by energiczny Obergruppenfhrer SS Reinhard Heydrich,

ktry sta na czele Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA) kierujcego
rozrastajcym si esesowskim imperium. W yach Heydricha, wysokiego, grywajcego na
skrzypcach antysemity o nienagannej prezencji, podobno pyno wcale niemao
ydowskiej krwi co wyranie tylko wzmagao jego nienawi do ydw.
Latem 1941 roku Heydrich popada w coraz wiksz irytacj z powodu chaotycznych,
doranych metod radzenia sobie z kwesti ydowsk i braku jednolitego programu oraz
odgrnych regulacji w tej sprawie. Poza masakrami ydw, dokonywanymi przez
lokalnych oficjeli nazistowskiej suby bezpieczestwa na okupowanych wschodnich
terytoriach, niektrzy satrapowie z SS zaczli eksperymentowa z eksterminacj na
bardziej przemysow skal. W Kraju Warty (Reichsgau Wartheland, Warthegau)
przeprowadzono niezadowalajce prby z zabijaniem za pomoc spalin wtaczanych do
szczelnych komr na ciarwkach. W Generalnym Gubernatorstwie tamtejszy szef policji
i SS Odilo Globocnik rozpocz budow obozu zagady w Becu koo Lublina. Tymczasem
Himmler niecierpliwie szuka rozwizania problemu obcie psychicznych, bdcych
udziaem czonkw Einsatzgruppen w rezultacie ich pracy.
Heydrich poleci ju Adolfowi Eichmannowi przygotowanie szkicu odpowiedniego
rozkazu podpisanego 31 lipca przez Gringa. Dokument ten zleca Heydrichowi
rozwizanie, poprzez [przymusow] emigracj lub ewakuacj, kwestii ydowskiej
i obarcza go zadaniem podjcia wszelkich niezbdnych organizacyjnych, czynnociowych
i materialnych przygotowa do penego rozstrzygnicia kwestii ydowskiej w niemieckiej
strefie wpyww w Europie . Mniej wicej miesic pniej Eichmann zosta wezwany do
1

gabinetu Heydricha, gdzie dowiedzia si, e Himmler otrzyma od Hitlera polecenie

fizycznej likwidacji ydw . Mimo e czoowi nazistowscy funkcjonariusze
2

sporadycznie lubili powoywa si na Fhrera w prbach przeprowadzania wasnych

inicjatyw, to trudno sobie wyobrazi, aby Himmler czy Heydrich odwayli si na
samowol w tak istotnej sprawie.
W zapomnienie odeszy wczeniejsze pomysy o cakowitym unicestwieniu ydw
dopiero po osigniciu przez Niemcy ostatecznego zwycistwa w wojnie. Mona odnie
wraenie, i wtedy wanie po raz pierwszy doszed do gosu niewypowiedziany niepokj;
oto nadarzaa si moliwo wykorzystania niepowtarzalnej okazji stwarzanej przez wojn
na wschodzie. Ponadto w samych Niemczech oraz w krajach okupowanych, w tym w Serbii
i we Francji, nasilay si naciski, aby zesa tamtejszych ydw gdzie na wschd.
W Paryu niemiecki gubernator wojskowy, genera Carl-Heinrich von Stlpnagel, wyda
francuskiej policji rozkaz obawy na francuskich i zagranicznych ydw; w wyniku tej
akcji, rozpocztej 20 sierpnia, schwytano 4323 osoby.
Osiemnastego wrzenia instrukcje Himmlera ujawniy, e getta maj odtd posuy za
rodzaj przejciowych, czy te tymczasowych obozw. Ponad p miliona ydw
zmaro z godu i chorb w gettach w Polsce, lecz uznano to za zbyt powolny proces
wyniszczania ludnoci ydowskiej. Dalsze dyskusje wykazay, e istnieje plan
umieszczenia wszystkich ydw w obozach koncentracyjnych. Ale nawet w pastwie
totalitarnym musiay zaistnie problemy natury prawnej, na przykad co pocz z tymi
ydami, ktrzy mieli zagraniczne paszporty, i tymi, ktrzy zawarli maestwa z osobami
pochodzenia aryjskiego.
Dwudziestego dziewitego listopada 1941 roku Heydrich wysa zaproszenie
czoowym urzdnikom Ostministerium (Ministerstwa Rzeszy do spraw Okupowanych
Terytoriw Wschodnich, Reichsministerium fr die besetzten Ostgebiete) oraz innych
ministerstw i agencji rzdowych, chcc wraz z nimi i z przedstawicielami RSHA omwi
spraw ujednolicenia polityki wobec ydw. Spotkanie takie miao si odby 9 grudnia.
W ostatniej chwili przeoono je na pniejszy termin. Oto bowiem 5 grudnia do wielkiej
kontrofensywy przystpiy na froncie wschodnim wojska ukowa, za dwa dni pniej
Japoczycy zaatakowali Pearl Harbor. Troch czasu wymagaa analiza konsekwencji tych
doniosych wydarze, a wkrtce potem, 11 grudnia, Hitler ogosi w Reichstagu
wypowiedzenie wojny Stanom Zjednoczonym. Nazajutrz zwoa w Kancelarii Rzeszy
narad kierownictwa partii nazistowskiej. Przy tej okazji powoa si na swoj
przepowiedni z 30 stycznia 1939 roku, kiedy to stwierdzi, e jeli dojdzie do wojny, to
podegacze do tego krwawego konfliktu bd musieli przypaci jego wybuch wasnym
yciem .
3

Wraz z wypowiedzeniem wojny USA przez Hitlera i japoskim uderzeniem na Pearl

Harbor konflikt zbrojny nabra prawdziwie globalnego charakteru. Zgodnie z przewrotn
logik Hitlera ydzi mieli ucierpie za swoje winy. Fhrer jest zdecydowany na
wielkie sprztanie zapisa 12 grudnia w swoim dzienniku Goebbels. Przepowiedzia
ydom, e jeli jeszcze raz wywoaj wojn wiatow, to jej rezultatem bdzie ich wasna
zagada. To nie bya figura retoryczna. Toczy si wojna wiatowa, zniszczenie ydostwa
musi by jej nieuchronnym skutkiem. Kwesti t naley potraktowa bez sentymentw . 4

Niespena tydzie pniej Hitler spotka si z Himmlerem w celu omwienia kwestii

ydowskiej. Jednak mimo gorcej, a nawet gorczkowej atmosfery, w jakiej przebiegaa
ta rozmowa, podczas ktrej Hitler wielokrotnie wspomina o swych przedwojennych
przewidywaniach, e ydzi cigaj na siebie zgub, najwyraniej nadal jeszcze nie podj
nieodwoalnej decyzji w sprawie ostatecznego rozwizania. Do uderzajce, e
pomimo swoich apokaliptycznych diatryb przeciwko ydom wyranie nie chcia poznawa
szczegw historii o masowym zabijaniu, tak jak unika suchania o cierpieniach bdcych
efektem bitew czy bombardowa. Denie do utrzymywania przemocy w sferze abstrakcji
byo znamienn cech jego psychiki, cho przecie Hitler nalea do najwikszych
okrutnikw w dziejach.
Ostatecznie zorganizowana przez Heydricha konferencja odbya si 20 stycznia 1942
roku w nalecej do RSHA duej willi nad jeziorem Wannsee na poudniowo-zachodnim
kracu Berlina. Przewodniczy jej sam Obergruppenfhrer SS Heydrich,
a Obersturmbannfhrer SS Eichmann robi notatki. Poza innymi czonkami RSHA
wikszo obecnych naleaa do grona czoowych oficjeli zarzdu okupowanych obszarw
wschodnich oraz personelu Kancelarii Rzeszy; nie zabrako take czterech sekretarzy stanu
wiodcych urzdnikw kluczowych ministerstw. Wrd zebranych znalaz si dr Roland
Freisler z Ministerstwa Sprawiedliwoci, pniejszy okryty niesaw oskaryciel
w procesach zamachowcw z lipca 1944 roku. Ministerstwo Spraw Zagranicznych
reprezentowa podsekretarz stanu Martin Luther imiennik innego, o wiele bardziej
znanego i wpywowego antysemity z przeszoci Marcina Lutra . Luther przywiz z sob
5

starannie opracowane memorandum zatytuowane Wnioski i koncepcje Ministerstwa

Spraw Zagranicznych Rzeszy w zwizku z planowanym ostatecznym rozwizaniem kwestii
ydowskiej w Europie. Wicej ni poowa zebranych miaa doktoraty; prawnicy naleeli
do zdecydowanej mniejszoci.
Heydrich zacz od podkrelenia swoich uprawnie w prowadzeniu przygotowa do
owego ostatecznego rozwizania na wszystkich niemieckich obszarach i na wszystkich
szczeblach. Zaprezentowa statystyki dotyczce ydowskich spoecznoci w caej Europie,
w tym i brytyjskich ydw, ktre miay by ewakuowane na wschd. Ich liczebno
szacowan ogem na jedenacie milionw ludzi zamierzano zredukowa za spraw
przymusowych cikich robt, a ocalaych miano stosownie potraktowa. Sdziwych
ydw oraz tych, ktrzy w poprzedniej wojnie walczyli za kajzera, czekao ich zesanie do
pokazowego obozu koncentracyjnego w Terezinie (Theresienstadt) w Protektoracie Czech
i Moraw.
Luther, w imieniu MSZ-u, nalega na ostrono i pewn zwok w apankach na
ydw w takich krajach jak Dania i Norwegia, gdzie mogo to wywoa nieprzychyln
reakcj midzynarodowej opinii. Nastpnie sporo czasu powicono na roztrzsanie
skomplikowanej kwestii osb o czciowo ydowskim pochodzeniu tak zwanych
Mischlinge (mieszacw) oraz tych, ktre zawary maestwa z Aryjczykami. Zgodnie
z przewidywaniami przedstawiciel wadz Generalnego Gubernatorstwa przekonywa, e
z ydami na jego terenach naley upora si w pierwszej kolejnoci. Na koniec, popijajc
koniak po obiedzie, uczestnicy konferencji omawiali rne moliwe metody osignicia
zamierzonego celu. Ale w stenogramie z tej narady widniay typowe eufemizmy, takie jak
ewakuacja czy przesiedlenie.
Jedno byo wszak jasne dla wszystkich zainteresowanych. Wszelkie pomysy
o terytorialnym rozwizaniu spezy na niczym. Po uwieczonej poowicznym sukcesem
generalnej ofensywie Stalina po bitwie o Moskw nie byo na okupowanych radzieckich
ziemiach odpowiedniego miejsca, gdzie mona by wywie ydw, aby tam godowali.
Jedynym pewnym wyjciem wydaa si teraz rze na skal przemysow.
Nazistowska administracja w Berlinie, a szczeglnie w rzdzonym przez Franka
lennie, jakim byo Generalne Gubernatorstwo, wprost nie moga si doczeka
urzeczywistnienia tych morderczych planw. Gauleiter Arthur Greiser chcia usun
z Kraju Warty trzydzieci pi tysicy Polakw cierpicych na grulic. Prawnicy z SS
rozwaali nawet ewentualno pozabijania wszystkich Niemcw i innych winiw, ktrzy
mieli nieszczcie wyglda jak pomioty piekie . W trakcie masowych rozstrzeliwa
6

zabjcy na okupowanych obszarach ZSRR musieli szuka swoich ofiar, natomiast

zagazowywanie wizao si z dowoeniem ofiar zabjcom . Zastosowano je najpierw
7

w praktyce w obozie zagady w Chemnie (Kulmhof) z uyciem mobilnych komr

gazowych na ciarwkach, potem wprowadzono w Becu, Treblince, Sobiborze,
a nastpnie, latem, w Owicimiu-Brzezince (Auschwitz-Birkenau).
Powsta potny aparat administracyjny majcy zaj si tymi ydami, ktrzy nie
zmarli w gettach lub nie zostali rozstrzelani. Eichmann, odpowiedzialny za obawy na ca
ludno ydowsk poza obszarami polskimi, wspdziaa cile z Gruppenfhrerem
Heinrichem Mllerem, szefem Gestapo. Eichmann, kolejny amator skrzypiec, raz
w tygodniu grywa z Mllerem, omawiajc w trakcie tych partii powierzone im gigantyczne
zadanie. Najwaniejszym elementem tej operacji by transport winiw.
Zaplanowanie i terminarz dziaa miay kluczowe znaczenie. Niemieckie Koleje
Rzeszy, w ktrych pracowao 1,4 miliona ludzi, byy najwiksz organizacj w Niemczech
poza Wehrmachtem i przynosiy znaczne dochody. ydw przewoono w wagonach
towarowych i bydlcych za te same ceny biletw, ktrych dano od pasaerw wagonw
osobowych. Koszty przewozu stranikw z policji porzdkowej (Ordnungspolizei, Orpo)
byy opacane z wpyww za bilety powrotne opaty pobierane przez Gestapo
z ydowskich funduszy. Ale ideologiczne obsesje Hitlera, Himmlera i Heydricha czsto
stay w racej sprzecznoci z wymogami prowadzenia wojny, ktr nazici usiowali
wygra. Wehrmacht zacz si uskara na usuwanie fachowej ydowskiej siy roboczej
z przemysu zbrojeniowego oraz na wielkie zakcenia w funkcjonowaniu transportu
kolejowego, jake potrzebnego do zaopatrywania frontu wschodniego.
Przywdcy ydowskich spoecznoci dostali polecenie zorganizowania wasnego
trybu przesiedle, pod grob, e jeli tego nie zrobi, wwczas zajmie si tym SA lub
SS. Na wasnej skrze mieli okazj si przekona, co to oznacza. Musieli te sporzdza
listy osb przewidzianych do transportw. Zesanych do Ostlandu (czyli na okupowane
ziemie wschodnie) rozstrzeliwano po ich przyjedzie na miejsce, gwnie w Misku,
Kownie i Rydze. Wikszo wkrtce trafia do jednego z obozw zagady, w zalenoci od
miejsca, skd ich wywoono. Starsi i uprzywilejowani ydzi wysani do Terezina nie
wiedzieli, e oznacza to dla nich tylko czasowe zawieszenie wyroku mierci.
Policjantom z Orpo i gestapowcom zatrudnionym przy oczyszczaniu gett z ydw
wydawano przydziay winiaku ktrych jednak nie dostawali Ukraicy z formacji
pomocniczych. ydw, ktrzy prbowali ucieka albo ukrywa si, zabijano od razu.
Podobnie postpowano ze starcami, gdy ci bez pomocy nie byli w stanie doj do
pocigw czy ciarwek. Zdecydowana wikszo odjedaa w wagonach kolejowych,
wyranie godzc si na swj los. Ale licznym udawao si ucieka z jadcych pocigw
w okoliczne lasy. Tam niektrym pomagali Polacy, inni natomiast wstpowali do
oddziaw partyzanckich.

Nazistowskie obozy koncentracyjne zaczy powstawa tu po przejciu wadzy przez

Hitlera w 1933 roku. Himmler zorganizowa jeden z pierwszych obozw dla winiw
politycznych w Dachau nieco na pnoc od Monachium, a niebawem przej zarzd nad
wszystkimi takimi lagrami. Ich strae rekrutowano z Totenkopfverbnde (Oddziaw
Trupiej Gwki), czyli specjalnych oddziaw SS, ktrych nazwa pochodzia od wizerunku
na blaszkach przytwierdzonych do otokw czapek. W roku 1940, kiedy sie nazistowskich
obozw koncentracyjnych wielce si rozrosa po podboju Polski przez Niemcy,
Obergruppenfhrer Oswald Pohl stworzy osobist domen w ramach SS, przeksztacajc
obozy pracy w przynoszce dochody przedsibiorstwa. Odegra rwnie wiodc rol
w rozbudowie systemu obozowego.
Cho pierwotne prby z cyklonem B przeprowadzono w obozie w Auschwitz, to
obozem zagady, gdzie pod kierownictwem Pohla zbudowano pierwsze komory gazowe,
by Beec. Prace rozpoczto tam w listopadzie 1941 roku, dwa miesice przed
konferencj w Wannsee. W lad za tym poczyniono pospieszne przygotowania w innych
lagrach. Bardzo znaczn rol w funkcjonowaniu obozw zagady odegray dowiadczenia
osb, ktre uczestniczyy w realizacji programu eutanazji na podstawie wytycznych
Kancelarii Rzeszy.
Niektrzy argumentuj, e na tamow mechanizacj zabjczej dziaalnoci tych
obozw silny wpyw wywary innowacje wprowadzone przez Henryego Forda w jego
fabrykach, a z kolei Ford zapoyczy je z chicagowskich rzeni. Ford, zawzity antysemita
ju od lat dwudziestych XX wieku, by podziwiany przez Hitlera i innych czoowych
nazistw. By moe nawet wspiera finansowo niemieck parti nazistowsk, cho nikomu
nie udao si wej w posiadanie potwierdzajcych to dokumentw. Tak czy owak jego
ksika Midzynarodowy yd (The International Jew) zostaa przetumaczona na jzyk
niemiecki i wywara wielki wpyw na nazistowskie krgi. Portret Forda wisia na cianie
monachijskiego gabinetu Hitlera, a w 1938 roku nazistowski dyktator odznaczy
amerykaskiego przemysowca Wielkim Krzyem Orderu Ora Niemieckiego za Zasugi.
Jednake nie ma niezbitych wiadectw, e w obozach zagady skopiowano produkcyjne
metody Forda .
8

Do koca roku 1942 prawie cztery miliony ydw z zachodniej i rodkowej Europy
oraz z obszarw Zwizku Radzieckiego zgino w obozach mierci, a wraz z nimi
czterdzieci tysicy Romw. Czynne wspuczestnictwo w tej akcji eksterminacyjnej osb
z personelu Wehrmachtu, urzdnikw z niemal wszystkich ministerstw Rzeszy, bardzo
wielu zakadw przemysowych oraz systemu transportowego rozcigao czciow win
za to na ca ludno Rzeszy, z czym w latach powojennych niemieckie spoeczestwo
dugo nie chciao si pogodzi.
Nazistowski reim czyni wszystko, aby utrzyma t eksterminacj w tajemnicy,
niemniej jednak zaangaowane w ni byo wiele dziesitkw tysicy osb. Himmler,
przemawiajc do wyszych rang oficerw SS w padzierniku 1943 roku, okreli j jako
niepisan i tak, ktra nigdy nie zostanie napisana, chwalebn kart naszej historii . 9

Pogoski rozeszy si byskawicznie, zwaszcza po tym jak niemieccy onierze zaczli

uwiecznia na zdjciach zbiorowe egzekucje ydw w okupowanym Zwizku Radzieckim.
Pocztkowo wikszo ludnoci cywilnej nie moga uwierzy w zabijanie ydw poprzez
ich masowe zagazowywanie. Jednak tak wielu Niemcw uczestniczyo w rnych
przedsiwziciach zwizanych z ostatecznym rozwizaniem i tak liczni wzbogacili si na
konfiskatach ydowskich majtkw firm i mieszka e znaczny odsetek obywateli
Rzeszy ju wkrtce cakiem dobrze orientowa si w sytuacji.
Mimo e wczeniej okazywano ydom pewne wspczucie, gdy zmuszano ich do
noszenia tej gwiazdy, to po rozpoczciu deportacji przestali by ludmi w oczach
niemieckiej spoecznoci. Niemcy woleli nie zastanawia si nad ich losem. Jak potem
sobie wmawiali, miao to wynika z niewiedzy, podczas gdy w istocie blisze byo
psychologicznemu mechanizmowi wyparcia prawdy. Jak stwierdzi Ian Kershaw: drog
do Auschwitz zbudowano na nienawici, ale wybrukowano obojtnoci . 10

Z drugiej strony niemiecka ludno cywilna faktycznie nie miaa wikszego pojcia
o niesawnych eksperymentach pseudomedycznych, przeprowadzanych w obozie
Auschwitz-Birkenau przez doktora Josefa Mengelego i jego wsppracownikw. Nawet
dzi wiadomo stosunkowo niewiele o dowiadczeniach, jakich esesowscy lekarze
dokonywali na Rosjanach, Polakach, Romach, Czechach, Jugosowianach, Holendrach oraz
niemieckich winiach politycznych z Dachau. Ponad dwanacie tysicy ofiar zmaro,
najczciej w mczarniach, wskutek prbnych i wiczebnych operacji oraz amputacji.
Wrd nich znaleli si ludzie, ktrym wszczepiano zarazki chorobowe, ale rwnie, na
danie Luftwaffe, winiowie trzymani w skrajnie wysokich i niskich temperaturach,
zanurzani w lodowatej wodzie (w celu zbadania wytrzymaoci lotnikw zestrzelonych nad
morzem), pojeni son wod i poddawani eksperymentom polegajcym na punkcjach
wtroby. Ponadto inni winiowie w pomieszczeniach, gdzie odbywaa si autopsja,
musieli obdziera i garbowa dobrze zachowan skr ze zwok (cho nie z ofiar
narodowoci niemieckiej) do wykorzystania na sioda, bryczesy do konnej jazdy,
rkawiczki, kapcie i damskie torebki .
11

W gdaskim Instytucie Anatomii profesorowi Rudolfowi Spannerowi dostarczano

ciaa Polakw, Rosjan i Uzbekw zabitych w pobliskim obozie koncentracyjnym
w Stutthofie (Sztutowie), aby mg eksperymentowa z pozyskiwaniem tuszczu na mydo
i skry z ich zwok . Dzi moe nie mieci si w gowie, e co takiego czyni lekarz, ale
12

jak stwierdzi wstrznity Wasilij Grossman, opisujc horror Treblinki: Powinnoci

pisarza jest przedstawienie tej straszliwej prawdy, a obowizkiem czytelnika poznanie
jej .
13
Pomimo postpujcej industrializacji ostatecznego rozwizania masowe rozstrzeliwania
trway zarwno na ziemiach podlegych Komisariatowi Rzeszy Wschd, jak i tych
nalecych do Komisariatu Rzeszy Ukraina. Wyapywano i rozstrzeliwano nawet tych
ydw, ktrych wczeniej utrzymano przy yciu jako wykwalifikowanych pracownikw.
Od wczesnej wiosny przez lato 1942 roku Einsatzgruppen SS i dziewi pukw Orpo
doprowadziy do likwidacji wszystkich ydw na wyznaczonych obszarach w ramach
Grossaktionen (Wielkich akcji). W lipcu pewien niemiecki skarbnik napisa w licie
do rodziny: W Berezie Kartuskiej, gdzie zatrzymaem si w poudnie, dzie wczeniej
zastrzelono tysic trzystu ydw. Zabrali ich nad parw tu za miastem. Mczyni, kobiety
i dzieci musieli si rozebra do naga, a potem zaatwiano ich strzaem w ty gowy. Ich
ubrania zdezynfekowano w celu ponownego uycia. Jestem pewien, e jeeli ta wojna
potrwa znacznie duej, ydw przemiel na kiebas, ktr nakarmi rosyjskich jecw
albo wykwalifikowanych ydowskich robotnikw . 14

Zbrojne oddziay otaczay kolejne getta. Niektrzy ydowscy przedsibiorcy szukali

ocalenia w dawaniu apwek. ydowskie dziewczta, ktre chciay ocali ycie,
oddaway si policjantom. Z reguy kobiety te wykorzystywano noc, a rano zabijano . 15

Policja i formacje pomocnicze zjawiay si wczesnym rankiem lub tu przed witem,

w blasku reflektorw bd rac. Wielu ydw prbowao chowa si w kryjwkach pod
podogami, ale zabjcy wrzucali rczne granaty do ndznych chat ofiar. Czasami
zabudowania podpalano.
Wyapanych zapdzano nad jamy w ziemi, gdzie ofiary musiay si rozebra, zanim
zostay zastrzelone na skraju wykopu lub zmuszone do uoenia si w dole jak sardynki.
I znw zabjcw zdumiewaa bierno i ulego ydw. Wielu katw upijao si i nie
byo w stanie dobi ofiar, z ktrych sporo pogrzebano ywcem. Nielicznym udawao si
pniej nawet wygrzebywa spod stosw zwok.
Ale nie wszyscy byli tacy ulegli. Leni ydzi, ktrzy uciekli przed obawami,
przyczali si do radzieckich oddziaw partyzanckich albo organizowali wasne,
zwaszcza na Biaorusi. Antypartyzanckie akcje pod dowdztwem von dem Bacha
odbyway si do wiosny 1944 roku. We Lwowie i na pozostaym obszarze Galicji
niemiecka tajna policja i ukraiska policja pomocnicza (Hilfspolizei, Hipo) kontynuoway
zabijanie. Prby organizowania ruchu oporu w gettach rzadko si powodziy, a do
desperackiego powstania w getcie warszawskim w styczniu 1943 roku. Usiowano broni
si w gettach Lwowa i Biaegostoku, ale nie na tak skal i z tak determinacj jak
w Warszawie.
ydzi, ktrzy pocztkowo sprzeciwiali si stawianiu zbrojnego oporu, znali ju
prawd. Niemcy chcieli ich wszystkich pozabija. Po deportacji ponad trzystu tysicy
ydw w cigu roku 1942 w warszawskim getcie pozostao zaledwie siedemdziesit
tysicy ludzi, gwnie modych i stosunkowo silnych. Chorych i starych ju wywieziono.
Rne ydowskie ugrupowania polityczne, czonkowie Bundu (partii ydowskich
socjalistw), komunici i syjonici uzgodnili podjcie walki. Zaczto od likwidacji
kolaborantw, a nastpnie przygotowywano stanowiska obronne poczone kanaami
ciekowymi. Bro i materiay wybuchowe nabywano od Armii Krajowej, lojalnej wobec
polskich wadz emigracyjnych, a take od Gwardii Ludowej, zbrojnej organizacji
polskiego podziemia komunistycznego. Kilkaset pistoletw i rewolwerw udao si
odkupi od mieszkacw Warszawy, ktrzy ukrywali bro, mimo e grozia za to kara
mierci. W styczniu 1943 roku doszo do pierwszej wymiany ognia w getcie, gdy Niemcy
wyapali sze i p tysica osb przewidzianych do deportacji . 16

Rozwcieczony Himmler rozkaza zrwnanie z ziemi warszawskiego getta. Ale

dopiero 19 kwietnia Niemcy przeprowadzili powany szturm. Oddziay Waffen-SS
wkroczyy do getta od strony pnocnej, gdzie na bocznicy zapdzano pojmanych do
bydlcych wagonw. Atakujcy wkrtce musieli si wycofa, unoszc z sob rannych,
dostawszy si pod intensywny ogie i tracc swj jedyny wz opancerzony, zniszczony
butelk z benzyn. Himmlera wzburzya wie o odparciu ataku i wyznaczy nowego
dowdc oddziaw szturmowych. Od tej pory esesmani atakowali niewielkimi grupami
w rnych punktach getta.
Po rozpaczliwiej obronie szopw, podpalanych przez Niemcw za pomoc
miotaczy ognia, ydowscy obrocy uciekali kanaami, z ktrych wyaniali si
niespodziewanie, by od tyu ostrzeliwa niemieckie wojska. Esesmani zalewali te kanay
wod, usiujc potopi powstacw, ale ydowscy bojownicy odpowiednio
przekierowywali strumienie ciekw. Grupa powstacw opanowaa duy budynek pewnej
firmy zbrojeniowej i zorganizowaa w nim obron. Brigadefhrer Jrgen Stroop rozkaza
swoim ludziom podpali go. Kiedy ydzi wyskakiwali z grnego pitra, esesmani nazywali
ich spadochroniarzami i strzelali do spadajcych na ziemi ofiar.
Po wojnie Stroop nadal sprawia wraenie podekscytowanego przebiegiem tych walk,
o ktrych opowiada swemu wspwiniowi w wizieniu mokotowskim: Rozgardiasz
niebyway wspomina. Poary, dymy, pomienie, iskry pdzone wiatrem, kurz,
fruwajce pierze, zapachy przypalonych materiaw i cia, huk armat i granatw, uny (...)
ydzi, ydwki i ydowskie dzieci, ktrzy z okien, balkonw i poddaszy domw,
poncych od parteru, wyskakiwali na ziemi, na asfalt i bruk . Przyzna jednake, i
17

ydzi ogromnie zaskoczyli swoj bojow odwag jego samego i jego podwadnych.
Zacieky opr trwa przez prawie miesic, do 16 maja. Tysice ludzi polego
w walce, a siedem tysicy z 56 065 schwytanych zlikwidowano na miejscu. Pozostali
zostali wywiezieni do Treblinki na zagazowanie albo skierowani do batalionw pracy
przymusowej, w ktrych ginli przy katorniczych robotach. Warszawskie getto ulego
cakowitemu wyburzeniu. Wasilij Grossman, ktry znalaz si w Warszawie wraz
z pierwszymi oddziaami Armii Czerwonej w styczniu 1945 roku, tak opisa zastany
widok: Sterty kamieni, porozbijanych cegie, morze gruzu. Nie ostaa si adna ciana
wcieko bestii bya straszna . 18

1 R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, New York 1985, s. 163.
 2 Ibidem.
3 TBJG, cz. II, t. II, s. 498499, cy t. za: I. Kershaw, The Nazi Dictatorship. Problems and Perspectives of Interpretation, London 2000, s. 124.
4 TBJG, cz. II, t. II, s. 498499 (13 grudnia 1941 r.).
5 Na temat Martina Luthera zob. E. Conze, N. Frei, P. Hay es, M. Zimmermann, Das Amt und die Vergangenheit. Deutsche Diplomaten im Dritten Reich und in der Bundesrepublik, Mnchen 2010; w kwestii
history cznego Marcina Lutra i jego stosunku do y dw por. R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, op. cit., s. 1315.
6 R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, op. cit., s. 270.
7 Ibidem, s. 99.
8 Henry Ford a nazici zob. Ch. Patterson, Wieczna Treblinka, tum. R. Rupowski, Opole 2003, s. 7986. Na temat pomy sw zaczerpnity ch przez Forda z amery kaskich rzeni zob.: H. Ford, Moje ycie i dzieo,
tum. M. i S. Gory scy, Warszawa 1924, s. 8990; D.L. Lewis, The Public Image of Henry Ford. An American Folk Hero and His Company, Detroit 1976, s. 135; A. Lee, Henry Ford and the Jews, New York 1980.
9 IMT 29:145.
10 I. Kershaw, Popular Opinion and Political Dissent in the Third Reich. Bavaria, 19331945, New York 1983, s. 277.
11 Na temat pseudomedy czny ch ekspery mentw w Dachau i wy korzy stania [skry ] na sioda zob.: F. Blaha, Holocaust. Medical Experiments at Dachau, IMT; NA II RG 238/16.
12 GARF 9401/2/96; Spanner ostatecznie nie stan przed sdem, poniewa nie istniao prawo zabraniajce przeprowadzania ekspery mentw na ludzkich zwokach.
13 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/1/123.
14 Heinrich K., H.K.P. 610 Brest/Bug, 18 lipca 1942 r., BfZ-SS 37 634.
15 R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, op. cit., s. 145.
16 Ibidem, s. 204211.
17 K. Moczarski, Rozmowy z katem, Warszawa 1983, s. 229.
18 RGALI, 1710/3/21.
 ROZDZIA 20

Japoska okupacja i bitwa o Midway

lutyczerwiec 1942

Okupujc Hongkong, Japoczycy z pocztku zamierzali traktowa tamtejsz ludno

stosunkowo agodnie, ale szybko zaczo dochodzi do nieopanowanych okruciestw. Cho
Europejczycy w Hongkongu nie ucierpieli zbytnio, to lokalna spoeczno stawaa si
ofiarami gwatw i mordw, ktrych dopuszczali si pijani japoscy onierze, dajc w ten
sposb wiadectwo hipokryzji swojego hasa Azja dla Azjatw. Japoczycy odczuwali
pewien respekt dla innych imperialistw, Brytyjczykw, lecz nie wobec przedstawicieli
pozostaych azjatyckich nacji, zwaszcza Chiczykw. Podobno pewien starszy oficer
rozkaza straci dziewiciu onierzy winnych gwatu na brytyjskich pielgniarkach
w Happy Valley. Nie uczyniono natomiast niczego, by ukrci ten sam proceder
dokonywany na Chinkach.
Prawie nic nie krpowao grabiey, jakich dopuszczali si albo japoscy onierze,
albo czonkowie przestpczej triady i stronnicy marionetkowego reimu Wang Jingweia
z Nankinu, ktrym zlecono zadania milicyjne. W zamian japoskie wadze wojskowe
zezwoliy triadzie na zorganizowanie hazardowych melin. Pomniejsze gangi przestpcze
dziaay bezkarnie. Japoczycy podjli prb zjednania hinduskiej spoecznoci
Hongkongu, rozbudzajc nienawi do Brytyjczykw i zapewniajc Hindusom wiksze
przydziay ywnoci. Sikhw i radputw rekrutowano do policji, wydajc im nawet bro.
Polityka pod hasem dziel i rzd, majca na celu skcenie miejscowych Hindusw
i Chiczykw, obowizywaa a do koca 1942 roku, kiedy w wyniku sporw midzy
Japoczykami a Indyjsk Lig Niepodlegociow w Singapurze Japoczycy nagle cofnli
przywileje dla Hindusw, ktrzy znaleli si w sytuacji gorszej ni w czasach
Brytyjczykw. Wobec bezwzgldnoci tajnej japoskiej andarmerii, Kempeitai, take
Chiczycy z Hongkongu, w tym nawet czonkowie triady, rycho zaczli niemal tskni za
brytyjskimi rzdami.
Nowy japoski gubernator usiowa przecign na swoj stron Euroazjatw i znane
chiskie rody kupieckie, chcc, by port w Hongkongu znowu sta si miejscem intensywnej
wymiany handlowej. Rwnoczenie wysi rang japoscy oficerowie, oszoomieni
mnogoci towaru w lokalnych skadach, organizowali bardziej systematyczne grabiee,
czciowo aby wzbogaci si samemu, czciowo za po to, by wysya wojenne upy do
Tokio. Tak jak w wielu innych miejscach okupowanych przez wojska japoskie, zamt
potgowany by dodatkowo przez rywalizacj midzy flot a armi ldow. Ta ostatnia
zamierzaa przeksztaci Hongkong w baz wypadow do dalszej walki z nacjonalistami
Chiang Kai-sheka, natomiast japoska marynarka wojenna planowaa wykorzystanie portu
do wsparcia ekspansji w kierunku poudniowym . 1

Szanghaj, szybko zajty przez Japoczykw 8 grudnia 1941 roku, formalnie podlega
marionetkowemu rzdowi Wang Jingweia w Nankinie. W wielkim orodku handlowym
i miecie portowym, jakim by Szanghaj, gdzie kwita korupcja i prosperoway domy
publiczne oraz sale taneczne, raptownie pogorszya si sytuacja pozostaych tam
Europejczykw, zwaszcza spoecznoci rosyjskich biaogwardyjskich emigrantw,
a jeszcze bardziej chiskiej biedoty. Podczas epidemii cholery zmary tysice osb,
ywno bya trudna do zdobycia, za czarny rynek gwatownie si rozwija.
Wszystko i prawie wszyscy byli tam na sprzeda. Szanghaj syn jako gwny
orodek szpiegowski na Dalekim Wschodzie. Agenci Abwehry i Gestapo szpiegowali
Japoczykw, ktrzy z kolei ledzili Niemcw. Nieufno Japoczykw do ich
sojusznikw wzrosa niepomiernie od chwili aresztowania w padzierniku 1941 roku
niemieckiego komunistycznego szpiega Richarda Sorgego. Jednake i same japoskie
wojska okupacyjne zacicie z sob konkuroway. Zaiste nie zna pieko straszliwszej furii
od bezwzgldnoci rywalizujcych agencji wywiadowczych . 2

W Singapurze 17 lutego 1942 roku andarmeria Kempeitai przeprowadzia obaw na

malajskich, indonezyjskich, indochiskich i singapurskich Chiczykw. Mieli ponie kar
za wspieranie nacjonalistycznych Chin w ich zbrojnym oporze. Genera Tomoyuki
Yamashita naoy na ca miejscow ludno kontrybucj w wysokoci pidziesiciu
milionw dolarw, majc by darem zadouczynienia . Kadej osobie pci mskiej
3

w wieku od dwunastu do pidziesiciu lat grozio rozstrzelanie. Wielu z nich

powiedziono zwizanych na pla Changi, gdzie zostali zabici seriami z broni maszynowej.
Kempeitai przyznawaa si do stracenia a szeciu tysicy ludzi za antyjaposko,
jednak prawdziwa liczba ofiar bya wielokrotnie wysza, zwaszcza jeli doliczy
egzekucje przeprowadzane na pobliskim pwyspie. Ofiary stracone za rzekom wrogo
wobec Japoczykw oficjalnie okrelano jako komunistw albo byych sugusw
Brytyjczykw. Japoczycy zabijali take wszystkich z tatuaami, zakadajc, i oznaczay
one przynaleno do przestpczego pwiatka.
Wok koszar Changi zwoje drutu kolczastego, niewykorzystane wczeniej przez
Brytyjczykw do przygotowywania zasiekw, posuyy teraz do trzymania w niewoli
alianckich jecw wojennych. Ludzi tych zmuszono do przemaszerowania ulicami
w trakcie parady zwycistwa na cze generaa Yamashity, ktry zyska przydomek
Malajskiego Tygrysa. Hotel Raffles zosta zamieniony na burdel dla wyszych stopniem
oficerw. Kobiety z personelu tego domu publicznego przymusowo przywoono z Korei;
byy te nimi mode Chinki porywane na ulicach.
Wikszo cywilw pochodzenia europejskiego, kobiet i mczyzn, internowano
oddzielnie w wizieniu w Changi. Dwa tysice osb zostao stoczonych w gmachu
przewidzianym na szeciuset winiw. Jecy dostawali dodatkowe racje ywnoci
i medykamenty wycznie za apwki. Biay ry, jaki otrzymywali do jedzenia, mia
niewielk warto odywcz i ju niebawem wrd coraz bardziej wycieczonych
Brytyjczykw i Australijczykw byo wiele przypadkw choroby beri-beri (skrajnej
awitaminozy). W gronie ich stranikw znaleli si Koreaczycy i nastawieni antybrytyjsko
sikhowie, ktrzy zdezerterowali w czasie walk, a potem zacignli si na sub japosk.
Majc w pamici wci ywe wspomnienia masakry w Amritsarze, teraz z radoci
upokarzali swoich byych panw. Niektrzy przejli japoski zwyczaj policzkowania
uwizionych, jeeli ci nie kaniali si wartownikom, a kilku zgosio si nawet do
plutonw egzekucyjnych. Tymczasem w miecie Singapur zabijano rabusiw i zodziei,
a ich cite gowy nadziewano na tyczki jak w redniowiecznych czasach. Wyjanijmy, e
na Dalekim Wschodzie pochwek bez ktrej z czci ciaa uwaa si za najgorszy
moliwy los.
Wielu Malajw uwierzyo w japoskie hasa propagandowe, e cesarska armia
przyniesie im wyzwolenie, i witali wkraczajce wojska, powiewajc maymi flagami
z wizerunkiem wschodzcego soca. Wkrtce mieli si przekona, jak bardzo slogany te
s dalekie od prawdy. Rycho pojawili si japoscy spekulanci i kombinatorzy, rozkrcajc
rozmaite podejrzane interesy, organizujc tancbudy, handlujc narkotykami i zajmujc si
prostytucj oraz hazardem.
W Holenderskich Indiach Wschodnich japoskie wadze wojskowe przekonay si
z wciekoci, e wikszo szybw wydobywczych zniszczono przed kapitulacj.
Holendrw i innych Europejczykw czekaa straszliwa zemsta. Na Borneo i Jawie niemal
wszystkich biaych cywilw rozstrzelano lub cito, a na wielu ich onach i crkach
dopuszczano si zbiorowych gwatw. Holenderki i Jawajki zmuszano do pracy w domach
publicznych, wyznaczajc im dzienn norm obsuenia dwudziestu onierzy do poudnia,
dwch podoficerw po poudniu i starszego oficera wieczorem . Jeli przymuszane do
4

nierzdu kobiety uciekay albo byy nieposuszne, okrutnie je karano, mszczc si take na
ich rodzicach lub bliskich. Ogem ocenia si, e Cesarska Armia Japoska si uczynia
z okoo stu tysicy dziewczt i modych kobiet seksualne niewolnice. Wielki odsetek z nich
stanowiy Koreanki zesane za morze do japoskich garnizonw na Oceanii i wok Morza
Poudniowochiskiego, jednak Kempeitai porywaa rwnie Malajki, Peranakanki , 5

Filipinki oraz Japonki. Polityka czynienia z kobiet w podbitych krajach rda uciech dla
onierzy najwyraniej zyskiwaa aprobat japoskich naczelnych wadz.
Pewien mody nacjonalista, Ahmed Sukarno, oddawa swoje usugi japoskim
wadzom wojskowym jako propagandysta i doradca, w nadziei, e te przyznaj byej
holenderskiej kolonii niepodlego. Po wojnie, zamiast stan przed sdem jako
kolaborant, zosta pierwszym prezydentem Indonezji, pomimo tego, e dziesitki tysicy
jego rodakw cierpiao wczeniej gd. Uwaa si, i podczas wojny w trakcie japoskiej
okupacji w Azji Poudniowo-Wschodniej zgino okoo piciu milionw ludzi . Co 6

najmniej milion z nich stanowili Wietnamczycy. Skonfiskowane pola ryowe przeznaczano

na inne uprawy dla Japoczykw, a z rekwirowanych zapasw ryu i innych zb pdzony
by alkohol.
Japoczycy zakazali funkcjonowania wszystkim partiom politycznym i wydawania
niezalenej prasy. Kempeitai, posugujc si okrutnie prymitywnymi torturami, tpia
wszelkie prby dziaalnoci wywrotowej czy choby najmniejsze przejawy postawy
antyjaposkiej. W ramach programowej japonizacji tu i wdzie wprowadzono japoski
jzyk i kalendarz. Okupowane kraje byy ograbiane z ywnoci i surowcw, a bezrobocie
wzroso tam do takiego poziomu, e Strefa Wsplnego Dobrobytu Wielkiej Azji
Wschodniej niebawem staa si znana jako Strefa Wspndzy. Japoskiej waluty
okupacyjnej nikt nie traktowa powanie, gdy inflacja rosa w sposb niekontrolowany.
W Birmie wielu Birmaczykw pocztkowo witao Japoczykw, majc zudne
nadzieje na zdobycie niepodlegoci, chocia odrbne pod wzgldem etnicznym plemiona
z pnocy tego kraju pozostay lojalne wobec Brytyjczykw. Wprawdzie Japoczycy
powoali do istnienia prawie trzydziestotysiczn Birmask Armi Narodow, jednak
traktowali j z gry. Nawet birmascy oficerowie mieli salutowa japoskim
szeregowcom. Ponadto Japoczycy wcielili ponad siedem tysicy Hindusw spord
wzitych do niewoli na Malajach i w Singapurze do Indyjskiej Armii Narodowej, ktra
rzekomo miaa wzi udzia w wyzwalaniu Indii spod brytyjskich rzdw kolonialnych.
Brytyjscy i australijscy jecy wojenni z Singapuru zostali przetransportowani na
pnoc do pracy nad budow niesawnej Kolei Birmaskiej (zwanej te Kolej mierci),
do ktrej zapdzano nawet chorych, sabych i wycieczonych. Cierpieli na malari
tropikaln, beri-beri, dyzenteri, bonic, deng (gorczk tropikaln), malari i pelagr.
Brakowao jakichkolwiek lekw, a w ranach szybko dochodzio do rozwoju zakaenia, gdy
ciernie kaleczyy ciaa w czasie wycinania dungli. Jecy musieli kania si nie tylko
japoskim oficerom, ale i szeregowcom. Podoficerowie i oficerowie policzkowali ich
i bili pazem szabli. Za niesubordynacj i buntownicz postaw karano zadawaniem
ulubionej japoskiej tortury: po przymusowym wlewaniu wody w gardo jeca stranicy
rozcigali nieszcznika na ziemi i skakali mu po brzuchu. Winiowi schwytanemu na
powtrnej prbie ucieczki zwykle publicznie cinano gow.
Japoscy wartownicy popdzali wyczerpane ofiary okrzykami Speedo! Speedo!
(Prdzej, prdzej!), zmuszajc ich chostaniem do jeszcze wikszego wysiku.
Wygodniali, spragnieni i poksani przez owady jecy pracowali prawie nago
w nieznonym upale. Wielu mdlao z odwodnienia. cznie zmara jedna trzecia
z czterdziestu szeciu tysicy alianckich jecw w japoskiej niewoli, a okupanci jeszcze
gorzej traktowali sto pidziesit tysicy miejscowych, zagonionych do przymusowych
robt, z ktrych a poowa nie przeya.
Charakter japoskiej okupacji Indochin Francuskich nie rni si zbytnio mimo
zawarcia porozumienia z admiraem Darlanem, podpisanego w Vichy 29 lipca 1941 roku.
Kolejny ukad w sprawie obrony Indochin zosta ratyfikowany przez gubernatora
generalnego admiraa Jeana Decoux w grudniu, a francuska administracja uznajca wadze
Vichy zarzdzaa Indochinami a do marca 1945 roku. Liczyo si wszak gwnie to, e
wobec praktycznego odcicia Indochin od Francji znalazy si one w japoskiej strefie
ekonomicznej. Niektre lokalne ugrupowania nacjonalistyczne sprzymierzyy si
z Japoczykami, liczc na zrzucenie francuskiego zwierzchnictwa, ale miejscowy japoski
komendant utrzymywa francuskie rzdy kolonialne. Z kolei Roosevelt stanowczo nie chcia
oddawa Indochin Francji po zakoczeniu toczcej si wojny . 7

Dziewitego kwietnia 1942 roku, tu przed tym jak genera major Edward King jr podda
amerykaskie i filipiskie wojska na pwyspie Bataan, zapyta japoskiego pukownika
Mot Nakayam, czy jego ludzie bd naleycie traktowani w niewoli. Nakayama odpar,
e Japoczycy nie s barbarzycami. Jednake japoscy oficerowie nie spodziewali si, e
wezm na Bataanie a tylu jecw. Od dnia gdy wstpowali do wojska, wpajano im zasady
samurajskiego kodeksu bushid i wiar, i onierz nie powinien kapitulowa, uwaali
zatem przeciwnika, ktry si poddawa, za niegodnego szacunku. Na szczeglny paradoks
zakrawao to, e jeszcze silniej rozbudzi ich wcieko fakt, i nieprzyjaciel broni si
z zacitoci.
Z siedemdziesiciu szeciu tysicy Amerykanw i Filipiczykw co najmniej sze
tysicy byo zbyt chorych i rannych, by samodzielnie i. Okoo siedemdziesiciu tysicy
onierzy, brudnych, wychudzonych i wyczerpanych tak dugotrwaym prowadzeniem walk
na godowych racjach ywnoci, musiao ruszy w stukilometrowy marsz do obozu
ODonnell. Ten bataaski marsz mierci sta w racej sprzecznoci z zapewnieniami
Nakayamy. Bitych i ograbionych ze wszystkich rzeczy osobistych, drczonych przez gd
i pragnienie, popdzanych bagnetami jecw traktowano z rozmylnym okruciestwem, aby
zemci si na nich i upokorzy. W trakcie koszmarnych dni, jakie nadeszy, tylko nieliczni
stranicy pozwalali winiom odpocz w cieniu lub pooy si. Zmaro ponad siedem
tysicy amerykaskich i filipiskich onierzy z Bataanu. Okoo czterystu filipiskich
oficerw i podoficerw z 91. Dywizji rozsiekano mieczami podczas masakry urzdzonej
12 kwietnia w Batandze . Spord szedziesiciu trzech tysicy, ktre dotary do obozu,
8

codziennie umieray setki. Rwnie dwa tysice ocalaych z Corregidoru zmaro z godu
i chorb w trakcie dwch pierwszych miesicy niewoli.

Seria militarnych klsk, kapitulacji i upokorze, ktrych doznali alianci, wzbudzia pogard
chiskich nacjonalistw, od czterech lat opierajcych si o wiele silniejszym japoskim
armiom. Brytyjczycy nie poprosili Chiczykw o pomoc w obronie Hongkongu i nie
uzbroili tamtejszej ludnoci chiskiej, aby bronia si sama. Fakt ten znacznie zmniejsza
ich prawa do tej kolonii, w razie gdyby doszo ostatecznie do zwycistwa nad
Japoczykami. W kadym razie rzd Chiang Kai-sheka z siedzib w Chongqingu stanowczo
sprzeciwia si obcej obecnoci w traktatowych portach. Administracja prezydenta
Roosevelta wyranie sympatyzowaa z takim antykolonialnym nastawieniem,
a amerykaska opinia publiczna opowiadaa si za tym, aby Stany Zjednoczone nie
udzielay sojusznikom pomocy w odzyskiwaniu brytyjskich, francuskich i holenderskich
posiadoci zamorskich.
Win za klsk Brytyjczykw w walkach z Japoni obarczano gwnie ich
kolonializm. Cho takie wyjanienie brzmiao w owym czasie do wiarygodnie, to
stanowio zaledwie cz prawdy, gdy zasadnicze wysiki militarne Wielkiej Brytanii
koncentroway si na obszarze oddalonym o tysice kilometrw na zachd. W pierwszej
poowie 1942 roku wadze brytyjskie omal ulegy naciskom Waszyngtonu i Chongqingu
dotyczcym zrzeczenia si praw do Hongkongu, ale pniej tego samego roku Londyn
zgodzi si jedynie na przedyskutowanie kwestii przekazania owej kolonii po zakoczeniu
wojny. Chiscy nacjonalici, przekonani, e ich wojska wkrocz do miasta jako pierwsze,
nie wywierali zbytniej presji w tej sprawie .
9

Chiang Kai-shek uwaa, e skoro Wielka Brytania przestaa by potg na Dalekim

Wschodzie, za nowe dalekowschodnie mocarstwo powinny zosta uznane nacjonalistyczne
Chiny. Roosevelt chtnie przystaby na to, ale wiedzia, e Stalin nie pogodzi si
z przystpieniem Chin do wielkiej trjki. Z kolei Chiang, jak zwykle cechujcy si
realizmem, mia wiadomo, i bez wzgldu na jego odczucia wzgldem Brytyjczykw,
bdzie potrzebowa pomocy Churchilla, co czciowo tumaczy jego ulego w kwestii
przeoenia na pniej dyskusji o Hongkongu. Z drugiej jednak strony wadze Kuomintangu
byy oburzone tym, e brytyjskie Kierownictwo Operacji Specjalnych (SOE)
wspdziaao z chisk komunistyczn partyzantk w poudniowych Chinach nad Dong
Jiang i na Nowych Terytoriach w Hongkongu. Komunici pomagali tam brytyjskim jecom
wojennym, ktrzy uciekli ze wspomnianej kolonii. Jedn z grup uciekinierw ugoszczono
przy ognisku pieczonymi gmi i ryowym winem, a pewien brytyjski oficer uczy
komunistycznych partyzantw pieni The British Grenadiers i The Eton Boating Song .
10

W Indiach relacje midzy Brytyjczykami a Indyjskim Kongresem Narodowym (tak zwan

Parti Kongresow), ktry domaga si przyznania Indiom niepodlegoci, wyranie si
pogorszyy. Wicekrl lord Linlithgow okaza si arogancki i nieudolny zarwno jako
polityk, jak i ekonomista. W 1939 roku nawet nie zasign opinii liderw Kongresu
w sprawie ich poparcia dla planw przystpienia do wojny. Churchill radzi sobie
z Indiami nie lepiej, nie potrafic wyzby si romantycznych roje o imperium i Radu
(brytyjskich rzdach w Indiach). Zmuszony wbrew swej woli wysa do Azji misj pod
kierownictwem Stafforda Crippsa, polityka, ktrego wyjtkowo nie lubi, Churchill
wzdraga si na myl o przyznaniu Indiom statusu dominium, kiedy wojna si ju skoczy.
Mahatma Gandhi okreli t propozycj sawnym mianem postdatowanego czeku, a i
przywdcy Partii Kongresowej nie byli zachwyceni. smego sierpnia 1942 roku Kongres,
pod wpywem Gandhiego, skierowa do Brytyjczykw odezw, aby niezwocznie opucili
Indie (Quit India), pozostawiajc tylko wojska do obrony przed Japoczykami.
Nastpnego ranka wadze brytyjskie aresztoway przywdcw Kongresu. Doszo do
demonstracji i zamieszek, w ktrych zgino tysic ludzi, setki tysicy za wtrcono do
wizie. Te rozruchy umocniy Churchilla w podszytym uprzedzeniami przewiadczeniu, e
Hindusi s niewdziczni i wiaroomni.
Utrata Birmy na rzecz Japoczykw wiosn 1942 roku spowodowaa zmniejszenie
dostaw ryu do Indii o pitnacie procent. Ceny poszy ostro w gr. Handlarze i kupcy,
liczc na jeszcze wiksze ich podbicie, chowali zapasy, co nakrcio spiral inflacji.
Hinduskiej biedoty po prostu nie byo sta na kupowanie ywnoci. Wadze w New Delhi
nie zrobiy nic, by opanowa czarnorynkowe spekulacje. Zwyczajnie przerzuciy
odpowiedzialno na regionalne zarzdy, ktre zareagoway na to obdnym
prowincjonalnym protekcjonizmem . Regiony, gdzie zboa byo w nadmiarze, choby
11

Madras, nie chciay sprzedawa go okrgom, w ktrych zebranych plonw brakowao.

Bengal odczu najpowaniej skutki tej wzmagajcej si klski ywnociowej. Co
najmniej ptora miliona osb zmaro tam w rezultacie godu, ktry nasta pod koniec 1942
roku i trwa przez cae nastpne dwanacie miesicy. Szacuje si, e drugie tyle pado
ofiar chorb cholery, malarii i ospy gdy na skutek niedoywienia ich organizmy
okazay si nie do odporne . Churchill, ju wcieky z powodu Indii, nie zgodzi si na
12

uruchomienie interwencyjnego programu pomocy godujcym. Dopiero kiedy we wrzeniu

1943 roku marszaek polny Wavell zosta nowym wicekrlem Indii, wadze energicznie
zajy si rozwizywaniem problemu ywnociowego, przekazujc wojsku zadanie
dystrybucji zapasw produktw spoywczych. Czynic to, Wavell jeszcze bardziej
zniechci do siebie Churchilla. Caa ta historia bya zapewne najbardziej haniebnym
epizodem w dziejach brytyjskiego panowania w Indiach. Przede wszystkim zupenie
obalia argumenty imperialistw, e rzdy brytyjskie chroni hindusk biedot przed
wyzyskiwaniem przez bogaczy.

Podczas japoskiego uderzenia na Pearl Harbor Amerykanom poszczcio si

przynajmniej pod jednym wzgldem. W w feralny weekend w tamtejszym porcie stay
amerykaskie pancerniki, a nie lotniskowce. Admira Yamamoto, najbardziej
dalekowzroczny spord czoowych japoskich dowdcw, wanie z tego powodu nie
podziela radoci swoich rodakw po odniesionym sukcesie.
W Waszyngtonie w gwnym gmachu dowdztwa amerykaskiej marynarki wojennej
panowaa niepewno. Pragnienie wzicia odwetu na nieprzyjacielu byo nader silne,
jednak Flota Pacyfiku musiaa wpierw otrzsn si po silnym ciosie i dziaa ostronie.
Admira Ernest J. King, nowy gwnodowodzcy US Navy, syn z wybuchowoci. By
wcieky z tego powodu, e Brytyjczycy przekonali generaa Marshalla oraz Roosevelta do
przyjcia strategii pokonania Niemiec w pierwszej kolejnoci, co oznaczao, i na Pacyfiku
alianci musieli przej do defensywy. Brytyjscy oficerowie wyczuwali w Kingu
nieprzejednanego anglofoba, cho ich amerykascy odpowiednicy zapewniali, e admira
nie ywi do nich uprzedze po prostu z nienawici odnosi si do wszystkich.
Sztabowcy marynarki wojennej w Waszyngtonie uznali za zbyt niebezpieczne
posyanie flotylli lotniskowcw na odsiecz wyspie Wake. Wprawdzie dowdcy trzech
zespow uderzeniowych starali si energicznie podway t decyzj, jednak w owym
czasie bya ona prawie na pewno suszna. Pod koniec grudnia 1941 roku w Pearl Harbor
zjawi si admira Chester W. Nimitz, ktry zosta nowym dowdc Floty Pacyfiku.
Niefortunny admira Kimmel nadal tam przebywa, oczekujc na nowy przydzia, lecz
kadra oficerska amerykaskiej floty okazaa mu wiele wyrozumiaoci. W najwyszych
krgach dowdczych US Navy niemal nie istniaa niezdrowa rywalizacja i nie dochodzio
do konfliktw na tle osobistym. Nimitz by wietnym kandydatem na stanowisko, ktre
obj. Ten siwowosy Teksaczyk, wywodzcy si ze zuboaej niemieckiej szlachty,
mwi cicho, ale stanowczo, i odznacza si spokojem oraz autorytetem. Nic dziwnego
zatem, e zaskarbia sobie lojalno i ufno podkomendnych. A byo to bardzo wane
w okresie, gdy w Waszyngtonie nie wypracowano jeszcze jasnej strategii prowadzenia
wojny na Pacyfiku.
Jednake waszyngtoskie wadze upieray si, by przeprowadzi nalot powietrzny na
Tokio w celu podniesienia morale. Akcj t mia pokierowa podpukownik James
Doolittle z USAAC, przy czym rednie bombowce B-25 czeka pierwszy start z pokadw
lotniskowcw. Zesp wiceadmiraa Williama F. Halseya, z lotniskowcami Enterprise
i Hornet, wyszed w morze 8 kwietnia 1942 roku. Halsey ochoczo korzysta z okazji do
uderzenia na Japoni, cho Nimitz powtpiewa w sens operacji, ktra wizaa si
z powiceniem tylu bombowcw w akcji majcej gwnie propagandowy wydwik.
Niepokoia go take kwestia wystawienia dostatecznych si do odparcia kolejnego
japoskiego uderzenia, spodziewanego gdzie w rejonie Wysp Salomona i Nowej Gwinei
czyli w poudniowo-zachodniej strefie Oceanii, ktra pozostawaa pod komend generaa
MacArthura.
Komandor Joseph Rochefort, gwny kryptolog z Pearl Harbor, w 1940 roku
przyczyni si do zamania szyfru Cesarskiej Marynarki Wojennej. Ten nieco ekscentryczny
oficer, lubicy pokazywa si w kapciach i w czerwonym smokingu, nie by w stanie
przestrzec przed zbliajcym si atakiem na Pearl Harbor ze wzgldu na cis cisz
radiow, zarzdzon w japoskiej flotylli lotniskowcw. Na szczcie dla US Navy
Rochefort zdoa odszyfrowa pniejszy meldunek, ktry ujawnia, e Japoczycy
zaplanowali ldowanie na poudniowo-wschodnim skraju Nowej Gwinei w maju oraz
opanowanie lotniska w Port Moresby. Powodzenie takiej operacji zapewnioby ich
lotnictwu panowanie w powietrzu nad Morzem Koralowym i umoliwioby
przeprowadzenie w dowolnym czasie ataku na pnocn Australi.
Z powodu wielkich odlegoci na Pacyfiku zaopatrywanie okrtw w paliwo na
morzu stanowio dla obu stron jedn z najwikszych trudnoci. Kady z amerykaskich
nawodnych zespow uderzeniowych, zoonych z dwch lotniskowcw i jednostek
eskortowych, musia korzysta z co najmniej jednego tankowca, ktre w pierwszej
kolejnoci byy atakowane przez japoskie okrty podwodne. Jednak z czasem to
amerykaskie okrty podwodne okazay si najskuteczniejsz i najtasz broni przeciwko
japoskim frachtowcom oraz tankowcom; zatopiy ogem pidziesit pi procent
wszystkich japoskich jednostek nawodnych, co w gwnej mierze osabio morskie
i ldowe siy nieprzyjaciela, ktrym brakowao paliwa i innego zaopatrzenia .
13

Halsey, po powrocie jego zespou nawodnego z akcji powietrznej przeciwko Tokio,

by oczywistym kandydatem na pokierowanie pierwszym powaniejszym amerykaskim
kontruderzeniem. Trzydziestego kwietnia 1942 roku wypyn w morze, dowodzc 16.
Zespoem Uderzeniowym (Task Force 16, TF 16), ale zgodnie z przewidywaniami Nimitza
to na TF 17 pod komend kontradmiraa Franka J. Fletchera, operujcego na Morzu
Koralowym, spad gwny ciar zmaga przed dotarciem tam zespou Halseya.
Trzeciego maja japoski desant wyldowa na Tulagi na Wyspach Salomona.
Cesarscy dowdcy byli wicie przekonani, e rozbij wszelkie amerykaskie siy
nawodne na Morzu Koralowym na poudnie od Nowej Gwinei i Wysp Salomona. Fletcher,
wspomagany przez okrty australijskie i nowozelandzkie, popyn na pnocny zachd na
wie o tym, e nastpne japoskie zgrupowanie poda ku Port Moresby w Nowej
Gwinei. Po obu stronach zapanowao zamieszanie, lecz piloci samolotw z USS
Lexington dostrzegli japoski lotniskowiec Shh i zatopili go. Z kolei japoskie
lotnictwo pokadowe bdnie uznao, e odnalazo zgrupowanie amerykaskich
lotniskowcw, unieszkodliwiajc niszczyciel i tankowiec.
smego maja samoloty z amerykaskich i japoskich lotniskowcw przeprowadziy
ataki na okrty nieprzyjaciela. Lotnictwo Yorktowna uszkodzio Shkaku na tyle, by
z pokadu tego ostatniego nie mogy startowa samoloty, natomiast Japoczycy poczynili
szkody na lotniskowcach Lexington i Yorktown. Japoczycy, nie mogc zapewni
osony swojej flotylli desantowej, postanowili wycofa si z Port Moresby, ku wielkiej
irytacji admiraa Yamamoty. Tymczasem lotniskowiec Lexington, ktry mimo uszkodze
utrzymywa si na powierzchni, zacz ton na skutek eksplozji wywoanych przez wyciek
paliwa.
Bitwa na Morzu Koralowym przyniosa Amerykanom czciowe powodzenie, gdy
zapobiega japoskiemu desantowi, z kolei Japoczycy wmawiali sobie, e ich przeciwnik
zosta pobity . W kadym razie jej przebieg da stronie amerykaskiej wiele do mylenia
14

z powodu licznych defektw wasnych samolotw i innego uzbrojenia. Wikszoci z tych

problemw nie udao si przezwyciy do czasu nastpnego powaniejszego starcia.
Admira Yamamoto, rozumiejc dobrze, i Stany Zjednoczone s w stanie znacznie
wyprzedzi Japoni w budowie lotniskowcw, chcia zada przeciwnikowi nokautujcy
cios, zanim jego flota utraci inicjatyw. Uderzenie na baz na wyspach Midway miao
zmusi nieliczne jeszcze amerykaskie lotniskowce do udziau w walce. Po nalocie
Doolittlea na Japoni oficerowie ze sztabu floty w Tokio, wczeniej krytycznie nastawieni
do Yamamoty, nagle przyjli jego punkt widzenia. Przechwycone meldunki, analizowane
przez komandora Rocheforta i jego wsppracownikw, wskazyway, e Japoczycy
szykowali si do zwrotu na zachd i ataku na wyspy Midway. Nasuwao to przypuszczenie,
e tym samym chcieli zdoby tam baz wypadow do przeprowadzenia desantu na Pearl
Harbor. Wprawdzie sztab morski w Waszyngtonie odrzuca t sugesti, niemniej jednak
Nimitz najszybciej, jak tylko si dao, cign z powrotem do Pearl Harbor wszystkie
dostpne okrty.
Dwudziestego szstego maja, kiedy gwna japoska flota inwazyjna wypyna
z Saipanu na Marianach, nie budzio ju niczyich wtpliwoci, dokd zmierza. Rochefort
uciek si do wywiadowczego podstpu, nadajc otwartym tekstem depesz, e na Midway
brakuje pitnej wody. Informacja ta zostaa powtrzona w japoskim raporcie z 20 maja,
w ktrym literami AF oznaczono Midway. Skoro za w poprzednich meldunkach,
zakodowanych z uyciem tego samego szyfru, bya mowa o gwnym celu operacji, to
Nimitz pozna w oglnych zarysach plan Yamamoty. Stwarzao to sposobno uniknicia
wielkiej puapki i obrcenia jej na swoj korzy. Tymczasem Halsey zapad na wywoan
przez nadmierny stres uszczyc i znalaz si w szpitalu. W tej sytuacji Nimitz powierzy
dowodzenie TF 16 wysportowanemu kontradmiraowi Raymondowi Spruanceowi.
Dwudziestego smego maja Spruance wyszed w morze z Pearl Harbor, a jego zesp
skada si z lotniskowcw Enterprise i Hornet pod oson dwch krownikw
i szeciu niszczycieli. Fletcher, ktry mia przej naczelne dowodzenie caym
amerykaskim zgrupowaniem, wypyn dwa dni pniej wraz z dwoma krownikami,
szecioma niszczycielami i lotniskowcem Yorktown, wyremontowanym zdumiewajco
szybko. Amerykaskie okrty odpyny w sam por. Grupa japoskich okrtw
podwodnych, chcc zastawi na nie sida, znalaza si na wyznaczonych pozycjach midzy
Hawajami a Midway zaledwie kilka godzin po tym, jak przeszy tamtdy dwa zespoy
uderzeniowe przeciwnika.
Spruancea i Fletchera czekao starcie ze zoonym z przernych jednostek
nieprzyjacielskim zgrupowaniem. Dowdztwo Cesarskiej Marynarki Wojennej wysao
w morze cztery floty, w ktrych znalazo si jedenacie pancernikw, osiem lotniskowcw,
dwadziecia trzy krowniki, szedziesit pi niszczycieli i dwadziecia okrtw
podwodnych. Trzy zespoy uderzeniowe poday ku Midway, a jeden w kierunku Aleutw
lecych na skraju Morza Beringa, okoo 3200 kilometrw dalej na pnoc. Japoczycy
uwaali, e Amerykanie nie znaj naszych planw .15

Trzeciego czerwca piloci samolotw z baz ldowych na Midway jako pierwsi

spostrzegli japoskie okrty nadcigajce z poudniowego zachodu. Nazajutrz Japoczycy
przypucili pierwsze ataki powietrzne na Midway. Bombowce USAAF i bombowce
nurkujce piechoty morskiej z Midway wystartoway do akcji. Podczas nalotw na
nieprzyjacielskie okrty poniosy bardzo cikie straty i nie poczyniy wikszych szkd, co
tylko jeszcze bardziej upio czujno Japoczykw. Admira Chichi Nagumo, dowdca
japoskich si uderzeniowych, nadal zupenie nie zdawa sobie sprawy, e w pobliu
znalazy si amerykaskie lotniskowce. Tymczasem Yamamoto nabra takich podejrze po
odebraniu meldunku z Tokio o wzmoonej aktywnoci amerykaskich sub cznociowych
w Pearl Harbor, sam jednak nie chcia przerywa ciszy radiowej.
Dla modych amerykaskich lotnikw, operujcych nad z pozoru bezkresnymi
bkitnymi wodami Oceanu Spokojnego, perspektywa walnej bitwy bya zarwno
pobudzajca, jak i zatrwaajca. Wielu pilotw ledwie ukoczyo szkoy lotnicze, nie
majc dowiadczenia w zmaganiach z przeciwnikiem, ale ci modzi, opaleni i rozpierani
przez entuzjazm mczyni wykazali si zdumiewajc odwag. Zestrzelenie nad morzem
byo samo w sobie przeraajce, a dostanie si w rce japoskich marynarzy oznaczao
niemal pewne stracenie przez cicie.
Japoskie myliwce typu Zero groway osigami nad pkatymi grummanami F4F
Wildcat, za to wildcaty wykazyway si znacznie wiksz odpornoci na uszkodzenia,
gwnie ze wzgldu na samouszczelniajcy si zbiornik paliwa. Amerykaskie samoloty
torpedowe i bombowce nurkujce nie miay wikszych szans z japoskimi zerami, chyba
e zapewniano im oson myliwsk. Przestarzae samoloty bombowo-torpedowe Douglas
TBD Devastator byy powolne, a ich torpedy czsto szwankoway, wic ataki na japoskie
okrty wojenne miay nieomal samobjczy charakter dla zag tych maszyn. Natomiast, jak
niebawem miao wyj na jaw, znacznie skuteczniejszy okaza si bombowiec nurkujcy
typu Douglas SBD Dauntless, zwaszcza podczas pikowania w trakcie nalotw na cele.
Zaoga odzi latajcej Catalina dostrzega zgrupowanie japoskich lotniskowcw
i podaa jego pozycj. Fletcher rozkaza Spruanceowi przyczy si do ataku jego
lotnictwu pokadowemu. Zesp Spruancea ruszy pen par naprzd. Cele znajdoway
si na skraju zasigu jego samolotw torpedowych, ale warto byo zaryzykowa, aby
zaskoczy japoskie lotniskowce, zanim wystartuj z nich samoloty pokadowe. Z powodu
zamieszania bombowo-torpedowe devastatory nadleciay pierwsze i bez eskorty
myliwskiej. Zostay dosownie zmasakrowane przez japoskie samoloty typu Zero.
Japoczycy uznali, e odnieli zwycistwo, ale ich rado bya przedwczesna.
Obsuga techniczna wiwatowaa na cze powracajcych pilotw, poklepywano ich
po plecach i wykrzykiwano sowa otuchy, pisa dowodzcy lotnictwem pokadowym
z Akagi Mitsuo Fuchida . W samolotach uzupeniano amunicj, a inne maszyny byy
16

windowane z hangaru na pokad startowy i przygotowywane do kontruderzenia na

amerykaskie lotniskowce. Admira Nagumo postanowi zaczeka, a samoloty bombowo-
torpedowe Nakajima zostan uzbrojone w bomby do nastpnego nalotu na Midway.
Niektrzy historycy twierdz, e spowodowao to przesdzajc o wyniku starcia
i niepotrzebn zwok. Inni wskazuj znowu, e zgodne z przyjt praktyk byo
podejmowanie akcji dopiero wtedy, gdy wszystkie maszyny pokadowe mogy operowa
wsplnie .
17

O 10.20 admira Nagumo wyda rozkaz startu po osigniciu stanu gotowoci pisa
dalej Fuchida. Na pokadzie startowym Akagi wszystkie samoloty znalazy si na
miejscach, trwa rozruch silnikw. Wielki okrt zacz ustawia si pod wiatr. W cigu
piciu minut wszystkie jego samoloty miay znale si w powietrzu. (...) O 10.24 z mostka
pada przez gonik komenda do startu. Oficer zawiadujcy machn bia flag, a pierwszy
z myliwcw Zero nabra szybkoci i przemkn po pokadzie. W tamtej chwili marynarz
na wachcie wrzasn: Nurkowce!. Spojrzaem w gr i zobaczyem trzy czarne samoloty
wroga pikujce na nasz okrt. Niektre z naszych karabinw maszynowych zdoay odda
w ich kierunku kilka gorczkowych serii, ale byo za pno. Pkate sylwetki amerykaskich
bombowcw nurkujcych Dauntless szybko si powikszay, a potem wiele czarnych
obiektw nagle i niesamowicie oderwao si od ich skrzyde.
 Bombowce nurkujce Dauntless z Enterprisea i z zespou Fletchera na
Yorktownie zdoay wczeniej skry si wrd chmur na wysokoci trzech tysicy
metrw, wic zaskoczenie byo zupene, a pokad startowy lotniskowca Akagi stanowi
wymarzony cel ataku. Wypenione paliwem i amunicj japoskie samoloty wybuchay
jeden po drugim. Jedna z bomb wyrwaa wielk dziur w pokadzie, a inna zniszczya
wind wynoszc maszyny z hangaru pod pokadem. Ani to trafienie, ani te inne, w tyln
cz pokadu koo lewej burty, nie wystarczyy do zatopienia okrtu, lecz eksplodujce
pokadowe samoloty razem z podwieszonymi pod nimi bombami i torpedami zamieniy
Akagi w poncy wrak. Portret cesarza pospiesznie przeniesiono z Akagi na jeden
z niszczycieli.
Znajdujcy si w pobliu Kaga take zosta miertelnie zraniony i unosiy si nad
nim kby czarnego dymu. Nastpnie amerykaskie bombowce nurkujce trafiy Sry.
Wyciek poncej benzyny wywoa prawdziwe pieko. Zaczy si rozrywa pociski
i bomby. Naraz potna eksplozja zmiota wszystkich z pokadu do wody. Kiedy tylko na
pokadzie okrtu wybuchy poary relacjonowa admira Nagumo kapitan tej jednostki,
Rysaku Yanagimoto, pojawi si na wiey sygnalizacyjnej na prawo od mostka. Z tego
miejsca obj dowodzenie i zaklina swoich ludzi, eby szukali schronienia
i bezpieczestwa. Nikomu nie pozwoli si do siebie zbliy. Otaczay go pomienie, ale
nie chcia zej ze stanowiska. Krzycza co chwil Banzai!, ginc bohatersk
mierci . 18

Wkrtce potem Yorktown zosta uszkodzony przez japoskie samoloty bombowo-

torpedowe. Powracajce lotnictwo pokadowe skierowano na lotniskowce Spruancea,
gdzie zastpio niektre z utraconych wczeniej maszyn. W trakcie pniejszego nalotu
samoloty z Enterprisea zaatakoway Hiry, ktry rwnie zaton. O 23.50
raportowa admira Nagumo komandor Tomeo Kaku i dowdca eskadry kontradmira
Tamon Yamaguchi wydali odezw do zaogi. Nastpnie okazano cze i szacunek
cesarzowi i wrd okrzykw Banzai! nastpio opuszczenie bandery bojowej oraz
bandery dowdcy. O godzinie 0.15 wszyscy marynarze dostali rozkaz opuszczenia okrtu,
zdjto portret Jego Cesarskiej Wysokoci, a zaoga przesza na podstawione niszczyciele
Kazagumo i Makigumo. Przenosiny portretu [cesarza] i ludzi zakoczyy si o 1.30. Po
zakoczeniu tych czynnoci dowdca eskadry i kapitan pozostali na okrcie. Pomachali
czapkami swoim ludziom i z cakowitym spokojem poczyli swj z los z losem swego
okrtu .
19

Yamamoto, jeszcze niewiadomy katastrofy, jaka bya udziaem jego lotniskowcw,

wyda rozkaz kontynuowania atakw. Mona sobie wyobrazi jego reakcj, kiedy
przedstawiono mu rzeczywist sytuacj. Poleci wwczas swojej potnej flotylli
pancernikw, wraz z Yamato, najwikszym w tym czasie okrtem wojennym, oraz dwm
lotniskowcom eskortowym i wielu krownikom i niszczycielom wyruszy z maksymaln
prdkoci przeciwko zgrupowaniu wroga. Spruance, poinformowany o nadcigajcych
siach Yamamoty, w nocy zmieni kurs i zawrci w stron Midway, by mc korzysta
z osony powietrznej lotnictwa tamtejszej bazy. Nazajutrz jego bombowcom nurkujcym
udao si zatopi jeden krownik i powanie uszkodzi inny. Ale nadwyrony
Yorktown w trakcie operacji ratowniczej 6 czerwca zosta storpedowany przez japoski
okrt podwodny i zaton nastpnego przedpoudnia.
W zwizku z zatopieniem czterech japoskich lotniskowcw oraz krownika
i powanym uszkodzeniem jednego okrtu liniowego, nie wspominajc nawet o zniszczeniu
dwustu pidziesiciu samolotw, a wszystko to kosztem utraty jedynego amerykaskiego
lotniskowca, bitwa o Midway oznaczaa rozstrzygajce zwycistwo US Navy i wyrany
punkt zwrotny w wojnie na Oceanie Spokojnym. Plany Yamamoty dotyczce rozbicia
amerykaskiej Floty Pacyfiku legy w gruzach. Jednak jak zaznaczy Nimitz w swoim
raporcie: Gdybymy nie mieli wczeniej informacji o ruchach Japoczykw i gdyby nasze
uderzeniowe siy lotniskowcw zostay zaskoczone w rozproszeniu, moe nawet a na
Morzu Koralowym, bitwa o Midway zakoczyaby si zupenie inaczej . 20

1 Na temat okupacji Hongkongu zob. Ph. Snow, The Fall of Hong Kong. Britain, China and the Japanese Occupation, New Haven London 2003, s. 77148.
2 Wicej o japoskiej okupacji Szanghaju zob. B. Wasserstein, Secret War in Shanghai. An Untold Story of Espionage, Intrigue, and Treason in World War II, London 1998, s. 216239.
3 P. Thompson, The Battle for Singapore. The True Story of the Greatest Catastrophe of World War II, London 2005, s. 380.
4 Y. Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Crimes in World War II, Oxford 1996, s. 93.
5 Potomkinie chiskich emigrantw w Malezji zamieszkujce zachodnie wy brzee Pwy spu Malajskiego (przy p. red.).
6 Zob. M. Hastings, Nemesis. The Battle for Japan, 19441945, London 2007, s. 13.
7 Na temat Indochin podczas drugiej wojny wiatowej zob. R.B. Smith, The Japanese Period in Indochina and the Coup of 9 March 1945, Journal of Southeast Asian Studies, t. 9: 1978, nr 2, s. 268301.
8 R.H. Spector, Eagle against the Sun. The American War with Japan, London 2001, s. 397.
9 Por. Ph. Snow, The Fall of Hong Kong, op. cit., s. 142148.
10 Ibidem, s. 185.
11 Sowa H.L. Braunda, nadzorujcego sy tuacj na ry nku y wnociowy m we wschodnich stanach Indii, cy t. za: L. Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food, London 2011, s. 143.
12 Ibidem, s. 141154.
13 World War II Quarterly 2008, nr 5/2, s. 64.
14 Okrelenie uy te przez admiraa Chichiego Nagum, cy t. za publikacj Biura Wy wiadu Morskiego z czerwca 1947 r., NHHC, OPNAV P32-1002.
15 Ibidem.
16 M. Fuchida, Pearl Harbor. The View from the Japanese Cockpit, w: Bombs Away! True Stories of Strategic Airpower from World War I to the Present, red. S.M. Ulanoff, New York 1971, cy t. za: J.E. Lewis,
Eyewitness World War II, Philadelphia 2008, s. 305.
17 Zob.: J.G. Barlow, World War II Quarterly 2008, nr 5/1, s. 6669; D. Woodbury Isom, Midway Inquest. Why the Japanese Lost the Battle of Midway, Bloomington 2007, s. 269; J. Parshall, A. Tully, Shattered
Sword. The Untold Story of the Battle of Midway, Dulles, VA 2005, s. 171; J.B. Lundstrom, Black Shoe Carrier Admiral. Frank Jack Fletcher at Coral Sea, Midway and Guadalcanal, Annapolis 2006, s. 254255.
18 Sowa admiraa Nagumy, cy t. za publikacj Biura Wy wiadu Morskiego z czerwca 1947 r., NHHC, OPNAV P32-1002.
19 Ibidem.
20 Dowdca Floty Pacy fiku do Gwnodowodzcego Floty Wojennej, 28 czerwca 1942 r., NHHC, bitwa o Midway : 47 czerwca 1942 r., raport z dziaa bojowy ch, F-2042.
 ROZDZIA 21

Poraka na pustyni
marzecwrzesie 1942

Po upokarzajcym odwrocie przez Cyrenajk w styczniu i lutym 1942 roku mit Rommla,
tak energicznie propagowany przez Goebbelsa, podchwycili take Brytyjczycy. Legenda
o Lisie Pustyni bya wszak bardzo nieudoln prb objanienia niepowodze wojsk
brytyjskich. Hitlera zdumia i zachwyci ten swoisty kult niemieckiego dowdcy.
Odpowiada jego wierze w to, e Brytyjczycy, po klskach na Dalekim Wschodzie, znaleli
si na progu cakowitego zaamania.
Przy tym by wszak gotw powcign swojego ulubionego generaa, aby nie
powodowa zadranie z Wochami. Pozycji Mussoliniego zagraa narastajcy opr
przeciw niemu w Comando Supremo, ktrego czonkowie uwaali, e Duce nadto
wysuguje si Hitlerowi. Ponadto raziy ich arogancja i apodyktyczne dania Rommla, nie
wspominajc nawet o jego nieustannych narzekaniach na niedostateczne, wedug niego,
chronienie konwojw zaopatrzeniowych pyncych do Afryki. Poza tym Halder i OKH
wci stanowczo przeciwstawiali si wzmacnianiu kontyngentu Rommla. Sztabowcy
z OKH przekonywali, e Kana Sueski mona zaj dopiero po przemarszu niemieckich
wojsk przez Kaukaz. Konieczno priorytetowego traktowania frontu wschodniego
stanowia mocny argument w trakcie przygotowa do wielkiej ofensywy na poudniu Rosji.
Tylko Kriegsmarine, popierajca strategi uporania si z Wielk Brytani w pierwszej
kolejnoci, podsycaa ambicje Rommla.
Malta znalaza si w rozpaczliwej sytuacji, gdy bombowce Luftwaffe wznowiy
naloty na tamtejsze lotniska i gwny port w Valletcie. Na dno poszo wszystkie pi
statkw marcowego konwoju, a onierzom i cywilnej ludnoci Malty zagrozi gd. Ale
w maju szedziesit spitfirew przeleciao na Malt z pokadu lotniskowca USS Wasp,
natomiast przybycie stawiacza min z zapasami uratowao wysp. Feldmarszaek Albert
Kesselring, niemiecki gwnodowodzcy na rdziemnomorskim teatrze wojny, opracowa
plany powietrznego desantu na Malt, czyli operacji Herkules, lecz te trzeba byo
odoy na pk. Nie tylko Hitler powtpiewa w jej sukces, ale take X Korpus Lotniczy
okaza si bardziej potrzebny dalej na wschodzie. W dodatku Wosi zadali potnego
wsparcia, jeli mieliby zaangaowa si w t akcj.
Rommel raz jeszcze zlekceway rozkazy i problemy z zaopatrzeniem, rozpoczynajc
przemieszczanie Armii Pancernej Afrika ku linii Ajn al-Ghazali. Te walki nie maj nic
wsplnego z okruciestwami i nieopisanymi trudnociami kampanii rosyjskiej pisa
w licie do domu pewien niemiecki kapral. Nie ma wsi czy miasteczek niszczonych albo
obracanych w gruzy. W nastpnym licie, napisanym tego samego wieczoru, tene
Niemiec informowa swoj matk: Tommy tutaj traktuje wszystko bardziej sportowo. (...)
Naprzd, ku decydujcemu zwycistwu. Cho onierzom Rommla daway si we znaki
roje much i straszny ukrop, gdy w promieniach soca mona byo wypieka chleb,
spodziewali si rychego zwycistwa po wielkiej ofensywie w Rosji, po ktrej Tommies
[Brytyjczycy] zostan wzici w dwa ognie . Ju si szykowali na zwiedzanie Kairu.
1

Wtedy w OKW nagle przekonano si do snutych przez Rommla pomysw zajcia

Egiptu i strefy Kanau Sueskiego. Hitler zacz si lka, e amerykaska pomoc wojskowa
moe nadej wczeniej, ni si tego spodziewa. Wtedy za nie mona byo wykluczy
nawet ataku przez kana La Manche. Gdyby Rommlowi udao si rozbi brytyjsk 8. Armi,
kalkulowa Fhrer, morale Brytyjczykw zaamaoby si. Ponadto Japoczycy dawali do
zrozumienia, e podejm natarcie na zachd, ku Oceanowi Indyjskiemu, kiedy tylko Niemcy
opanuj Kana Sueski.
W pierwszej fazie inwazji Rommla na Egipt, opatrzonej kryptonimem Theseus
(Tezeusz), przewidywano oskrzydlenie brytyjskich linii obronnych. Umocnione punkty
obronne rozcigay si od Ajn al-Ghazali na wybrzeu, w odlegoci okoo
osiemdziesiciu kilometrw na zachd od Tobruku, ku Bir al-Hakim (Bir Hakeim) na
poudniu bastionowi na pustyni, bronionemu przez 1. Brygad Wolnych Francuzw
generaa Marie-Pierrea Kniga. Na t wysunit placwk skadao si siedem bunkrw,
z ktrych kadego broni oddzia piechoty z artyleri, a rozcigajce si zasieki z drutu
kolczastego i pola minowe chroniy strefy midzy bunkrami. Na tyach Ritchie rozmieci
swoje formacje pancerne, gotowe do przeprowadzenia kontrataku. Rommel zamierza
zdoby Tobruk. Uchwycenie tego portu uwaano za niezbdne do zaopatrywania wojsk;
w przeciwnym razie ciarwkom Opel Blitz zabieraa dwa tygodnie jazda z Trypolisu na
front i z powrotem.
Operacja Theseus nie powinna bya zaskoczy Brytyjczykw, gdy orodek
w Bletchley Park przesa rozszyfrowane niemieckie meldunki do alianckiej kwatery
gwnej na Bliskim Wschodzie. Ale tamtejsze dowdztwo byo niechtne przekazaniu tych
informacji jednostkom frontowym, ograniczajc si do stwierdzenia, e nieprzyjacielski
atak najprawdopodobniej nastpi w maju i zapewne przybierze form oskrzydlajcego
manewru od poudnia. Natarcie rozpoczo si 26 maja, a woskie dywizje piechoty
przeprowadziy pozorowane uderzenie w pnocnym sektorze linii frontu. Rwnoczenie
dalej na poudniu Dywizja Zmotoryzowana Trieste i Dywizja Pancerna Ariete wraz
z trzema niemieckimi dywizjami pancernymi wyruszyy daleko w gb pustyni. Burza
piaskowa skrya dziesi tysicy pojazdw tych formacji przed wzrokiem Brytyjczykw.
Nieco pniej, noc, gwne zgrupowanie uderzeniowe Rommla obeszo lini Ajn al-
Ghazali od poudnia.
Rommel byskawicznie przeprowadzi swoje dywizje po szerokim uku, korzystajc
z blasku ksiyca po tym, jak usta chamsin. O wicie zajy wyznaczone pozycje, gotowe
do przeprowadzenia ataku. Okoo trzydziestu kilometrw na pnocny wschd od Bir al-
Hakim niemiecka 15. Dywizja Pancerna stara si z brytyjsk 4. Brygad Pancern, zadajc
cikie straty 3. Krlewskiemu Pukowi Czogw i 8. Pukowi Huzarw. Wkrtce potem
osiemdziesit brytyjskich czogw przypucio kontruderzenie na 21. Dywizj Pancern.
Brytyjska 8. Armia miaa w tym czasie sto szedziesit siedem amerykaskich czogw
typu Grant. Te wozy bojowe byy cikie, wyjtkowo wysokie i niezbyt zwrotne podczas
ostrzau, ale ich dziaa kalibru 75 mm okazay si znacznie skuteczniejsze od aosnych
dwufuntwek (40 mm) w wieach crusaderw.
Tymczasem na hindusk 3. Brygad Zmotoryzowan, znajdujc si nieco na
poudniowy wschd od Bir al-Hakim, 27 maja o godzinie 6.30 spado uderzenie. Jej
dowdca nada przez radio, e ma przed sob ca cholern niemieck dywizj
pancern , podczas gdy w istocie bya to woska Dywizja Pancerna Ariete. Hinduskie
2

oddziay zniszczyy pidziesit dwa czogi, lecz musiay ustpi pola po tym, jak zostay
wyeliminowane z walki wszystkie ich dziaa przeciwpancerne.
Brygada Wolnych Francuzw Kniga osamotniona na pozycjach pod Bir al-Hakim
wiedziaa, czego moe si spodziewa, syszc w nocy odgosy silnikw czogowych na
pustyni. Rankiem patrol potwierdzi, e nieprzyjaciel wyszed na tyy brygady i odci j
od skadu zaopatrzeniowego. Siy Kniga liczyy okoo czterech tysicy onierzy, w tym
pbrygad Legii Cudzoziemskiej, dwa bataliony piechoty kolonialnej i piechoty morskiej.
Miay te wasn artyleri: pidziesit cztery francuskie armaty polowe 75 mm i dziaa
Bofors. Punkty umocnione na pierwszej linii obrony otaczay pola minowe i druty
kolczaste .
3

Czogi Dywizji Ariete zwrciy si przeciwko Francuzom i zaatakoway ich ca

mas. Francuscy kanonierzy unieruchomili pidziesit dwa wozy bojowe przeciwnika.
Tylko sze woskich czogw zdoao przejecha przez miny i zasieki, ale francuscy
legionici zniszczyli i te z bliska. Niektrzy z nich wdrapywali si nawet na czogi
i strzelali do rodka przez otwory w pancerzu oraz wazy. Ataku nie wspieraa piechota,
a Francuzi dzielnie odpierali kolejne szturmy, zadajc nieprzyjacielowi dotkliwe straty
i biorc do niewoli dziewidziesiciu jeden jecw, w tym dowdc jednego z pukw.
Trway te potyczki z niemieck 90. Dywizj Lekk. Po raz pierwszy od czerwca 1940
roku napisa pniej z dum genera Charles de Gaulle Francuzi i Niemcy starli si
z sob w boju . 4

Na pnocno-wschodnim odcinku reszta 90. Dywizji Lekkiej zaatakowaa 7. Brygad

Zmotoryzowan i zmusia sabszych liczebnie Brytyjczykw do odwrotu. Potem niemieckie
jednostki zdobyy kwater gwn 7. Dywizji Pancernej i przejy rne zapasy. Mimo e
90. Dywizja Lekka szybko posuwaa si naprzd, to postpy dwch dywizji pancernych
Rommla w marszu na pnoc ku lotnisku w El Adem, gdzie ju rok wczeniej toczyy si
zacieke walki, byy spowalniane przez kontrataki i silny ogie artyleryjski.
miay plan Rommla nie powid si tak, jak tego oczekiwa jego twrca. Wojska
znalazy si na odsonitych pozycjach pomidzy bastionami na linii Ajn al-Ghazali
a reszt brytyjskich czogw dalej na zachodzie. Rommel spodziewa si wczeniej, e
Francuzi pod Bir al-Hakim atwo ulegn, a tymczasem oni nadal si bronili. Wpad
w powany niepokj, wielu za jego oficerw uznao, e ofensywa skoczya si fiaskiem.
Szef sztabu Rommla zaproponowa nawet, by poinformowa OKW, i operacja ta bya
tylko przeprowadzonym znacznymi siami wypadem zwiadowczym, majcym na celu
podreperowanie reputacji Panzerarmee Afrika. Obawy Niemcw okazay si jednak
przedwczesne. Brytyjczykom ponownie nie udao si przeprowadzi takiej koncentracji
swoich czogw, aby wywary powaniejszy wpyw na przebieg bitwy.
Rommel chcia ruszy na pnoc, ku drodze biegncej nad wybrzeem, i przeama
tam brytyjskie pozycje, aby mc odtworzy lini zaopatrzeniow do Trypolisu. Ale
poczynajc od 28 maja, rozptay si chaotyczne walki na linii Ajn al-Ghazali. Dywizjom
Rommla utrudniay dziaania niedobory paliwa i amunicji, lecz znowu ocalia je
opieszao brytyjskich dowdcw w wykorzystywaniu uzyskanej znacznej przewagi.
Ritchie chcia przeprowadzi silny atak nocny, jednak dowdcy podlegych mu korpusw
i dywizji utrzymywali, e potrzebuj wicej czasu. Sdzili, e Niemcy znaleli si
w puapce, ale wojska osi oczyciy drog na zachd przez pole minowe i zaczo do nich
napywa zaopatrzenie. Jednake droga ta przebiegaa blisko pozycji brytyjskiej 150.
Brygady Piechoty, ktrej bataliony z Yorkshire nagle zaczy nastrcza Rommlowi
znacznych problemw.
Tymczasem w Wilczym Szacu w Prusach Wschodnich uwaga Hitlera nie bya
skupiona na Afryce Pnocnej. Jego adiutant z Luftwaffe Nicolaus von Below powrci
z wizyty u Rommla i zasta bardzo nieprzyjemn sytuacj . Oto 27 maja na Reinharda
5

Heydricha przeprowadzili zamach w Pradze dwaj modzi Czesi, wyekwipowani przez

brytyjskie Kierownictwo Operacji Specjalnych (SOE). Heydrich przey, ale po tygodniu
zmar w wyniku zakaenia rany. W nocy 30 maja RAF przeprowadzi pierwszy nalot
tysica bombowcw na Koloni. Hitler nie posiada si ze wciekoci, pieklc si
zwaszcza na Gringa.
Od 31 maja, w czasie chaotycznej batalii w kotle (jak zwali takie punkty
Brytyjczycy, w przeciwiestwie do Niemcw, ktrzy okrelali je mianem kiebasianego
rondla), Rommel rzuci swoje siy na pozycje 150. Brygady. Natarcie byo bardzo silne,
z uyciem czogw, artylerii i stukasw. Brygada walczya do koca, wykazujc si wielk
odwag i zaskarbiajc sobie uznanie niemieckich przeciwnikw. Ale to, e brytyjscy
dowdcy wci nie mogli si zebra do przeprowadzenia silnego przeciwuderzenia
z zachodu, byo jedn z najpowaniejszych wpadek tej wojny. Wkrtce Rommel rozkaza
90. Dywizji Lekkiej i woskiej Dywizji Trieste rozbi Francuzw pod Bir al-Hakim, aby
mc podj prb przeamania linii Ajn al-Ghazali od poudnia.
Trzeciego czerwca onierze Kniga odparli atak przewaajcych si nieprzyjaciela.
Brytyjczycy wysali odsiecz, ta jednak natkna si na 21. Dywizj Pancern i wycofaa
si. Nie prbowali ju ponownie wesprze francuskiego garnizonu, czciowo dlatego, e
przeprowadzone 5 czerwca kontrnatarcie dalej na pnocy zaamao si wobec
niekompetencji i tchrzostwa brytyjskich dowdcw, ktrzy nie chcieli wystawia swoich
czogw na ogie niemieckich dzia 88 mm. Dostarczono tylko niewielk ilo
zaopatrzenia. Samoloty RAF-u udzielay maksymalnej pomocy, przyczyniajc si od
odpierania szturmw i odpdzajc bombowe stukasy i heinkle. onierze francuskich
oddziaw kolonialnych szybko rozprawiali si z kadym pilotem stukasa, ktry
wyskakiwa ze spadochronem. Ludzie Kniga, cierpic w ukropie i kurzu z pragnienia
oraz godu, okopywali si jeszcze gbiej, czekajc na generalny szturm. Wiedzieli, e
bronic si, wielce uatwiaj odwrt 8. Armii.
Zirytowany zacitoci francuskiego oporu Rommel osobicie przej dowodzenie.
smego czerwca niemiecka artyleria i bombowce nurkujce ponownie zaczy
bombardowa pozycje Francuzw. Jedna z bomb zabia siedemnastu rannych w punkcie
opatrunkowym. Determinacja obrocw nie saba. Pewien oficer widzia jedynego
ocalaego artylerzyst dziaonu, legionist, ktremu urwao rk, a ktry okrwawionym
kikutem zaadowywa pocisk do dziaa 75 mm. Obrocom Bir al-Hakim koczya si
amunicja.
Tej samej nocy wycofaa si brytyjska 7. Dywizja Pancerna, jedyna formacja, ktra
moga przyj na pomoc Francuzom. Knig otrzyma rozkaz przystpienia do odwrotu.
W ciemnociach wyprowadzi wikszo swoich pozostaych przy yciu onierzy
z niemieckiego okrenia, pocztkowo niezauwaony, potem pod silnym ostrzaem.
Towarzyszyli mu dzielny angielski kierowca i kochanka Susan Travers, pniej
awansowana do stopnia chorego we francuskiej Legii Cudzoziemskiej. Hitler rozkaza
Rommlowi rozstrzeliwa wszystkich wzitych do niewoli legionistw rodowitych
Francuzw, ktrych naleao uzna za buntownikw, a take niemieckich antyfaszystw lub
obywateli innych okupowanych przez nazistw krajw. Jednake Rommel, co stosunkowo
dobrze o nim wiadczy, dooy stara, by traktowano ich tak jak innych jecw
wojennych.
Kiedy genera de Gaulle dowiedzia si od generaa Alana Brookea, szefa
brytyjskiego Sztabu Imperialnego, e Knigowi wraz z wikszoci jego ludzi udao si
dotrze do brytyjskich linii, dozna tak silnych emocji, e musia zamkn si w swoim
pokoju. O, serce bije ze wzruszenia, szlocha z dumy, wylewa zy radoci, zapisa potem
we wspomnieniach. Chwila ta, jak wiedzia, oznaczaa pocztek odrodzenia Francji .
6

Dalej na pnocy trwaa nadal bitwa w kotle, gdzie brytyjskie i hinduskie brygady
toczyy zaarte zmagania obronne, ale 8. Armia wci pozostawaa niezdolna do
przeprowadzenia skutecznego przeciwuderzenia. Jedenastego czerwca, tu po upadku Bir
al-Hakim, Rommel poleci swym trzem dywizjom zniszczenie reszty brytyjskich pozycji,
w tym polowego fortu Knightsbridge, bronionego przez 201. Brygad Gwardii i 4.
Brygad Pancern. Nastpnie wojska niemieckie miay uchwyci via Balbia.
Doprowadzio to do nagego zwrotu w przebiegu dziaa 14 czerwca, kiedy to
Poudniowoafrykaczycy i oddziay 50. Dywizji Piechoty dostay rozkaz wycofania si na
egipsk granic, aby ustrzec si odcicia. Wojska alianckie przeszy do niesawnego
generalnego odwrotu, ktry sta si znany jako galop z Ajn al-Ghazali.
Oznaczao to wystawienie Tobruku na atak. Wkrtce woska piechota natara, by
otoczy miasto od wschodu. Rommel cign niemieckie dywizje, mimo e stan 21.
Dywizji Pancernej powanie nadwyryy myliwsko-bombowe hurricaney RAF-u
i samoloty P-40 Kittyhawk. Lotnicy Pustynnych Si Powietrznych generaa RAF-u (Air Vice
Marshal) Arthura Coninghama radzili sobie coraz lepiej, a bez ich wsparcia los 8. Armii
mg by katastrofalny.
Churchill wyda Auchinleckowi rozkaz obronienia Tobruku za wszelk cen. Ale
w Tobruku brakowao dostatecznej liczby onierzy i broni, a wiele min zabrano wczeniej
do wzmocnienia linii Ajn al-Ghazali. Siedemnastego czerwca Rommel rozpocz ofensyw
od pozorowanego natarcia na jednym skraju piercienia obronnego, podczas gdy
potajemnie szykowano atak gdzie indziej.
W odrnieniu od Australijczykw, ktrzy z takim uporem bronili Tobruku rok
wczeniej, poudniowoafrykaska 2. Dywizja pod dowdztwem generaa majora Hendrika
Kloppera bya formacj niedowiadczon. W kadym razie admira Cunningham dobrze
wiedzia, e brakuje mu okrtw i statkw do przewozu zaopatrzenia do Tobruku w trakcie
nastpnego oblenia. W skad liczcego trzydzieci trzy tysice onierzy garnizonu tej
twierdzy wchodziy jeszcze dwie brygady piechoty i saba brygada pancerna
z przestarzaymi czogami.
O wicie 20 czerwca Kesselring rzuci do walki wszystkie stukasy i zgrupowania
bombowcw, jakimi dysponowa w basenie Morza rdziemnego, wspierane przez
eskadry woskich si powietrznych Regia Aeronautica. Nalotowi towarzyszyo
skoncentrowane przygotowanie artyleryjskie, podczas gdy bataliony niemieckich saperw
oczyciy przejcie przez pola minowe. To uderzenie o niespotykanej dotd sile
wstrzsno Hindusk 11. Brygad Piechoty, o 8.30 za pierwsze niemieckie czogi
przedary si przez zewntrzny piercie obrony. W cigu jednego dnia, gdy supy dymu
wznosiy si pod niebo nad ostrzeliwanym miastem, Niemcy dotarli a do portu, rozcinajc
na dwie poowy dwudziestokilometrowe linie obronne wok fortecy. Odnieli
zdumiewajco szybkie zwycistwo.
Genera Klopper skapitulowa nastpnego ranka, zanim zniszczono port i liczne
magazyny z zapasami. W rce Rommla wpady cztery tysice ton ropy naftowej lepszego
prezentu nie mg oczekiwa. Jego wygodniali onierze, w wystrzpionych mundurach,
radowali si wielce z upw. Zdobylimy czekolad, mleko w puszkach, konserwowane
warzywa i cae skrzynie sucharw pisa do domu pewien niemiecki kapral. Zdobylimy
angielskie pojazdy i bro w wielkich ilociach. C to za uczucie zaoy angielsk
koszul i skarpety!. Woskim onierzom nie przypada cz tych bogatych zdobyczy.
Cytowany kapral przyznawa, e Wosi maj gorzej od nas, mniej wody, mniej ywnoci,
mniejszy od i nie tyle sprztu, ile my posiadamy .
7

Mussolini usiowa przedstawia zdobycie Tobruku jako woskie zwycistwo, wic

aby podkreli, jak byo naprawd, Hitler niezwocznie awansowa
czterdziestodziewicioletniego Rommla do rangi feldmarszaka. Ten awans wywoa
niemao zawici i rozgoryczenia w najwyszych krgach Wehrmachtu, z czego Hitler bez
wtpienia si ucieszy. W tym czasie, w pierwsz rocznic rozpoczcia operacji
Barbarossa, niemieckiego dyktatora rozpierao zadowolenie; by pewien, e brytyjskie
imperium zgodnie z jego przewidywaniami zaczyna si rozpada. Po upywie tygodnia
planowano na poudniu Rosji przystpi do operacji Blau, ktrej celem byo zdobycie
Kaukazu. Trzecia Rzesza znowu wydawaa si niezwyciona.

Owego czerwcowego dnia Churchill rozmawia wanie w Biaym Domu z Rooseveltem,

kiedy wszed asystent i wrczy prezydentowi kartk papieru. Roosevelt przeczyta jej
tre i poda kartk brytyjskiemu premierowi. Churchilla niemal zemdlio
z niedowierzania. Poprosi generaa Ismaya o sprawdzenie w Londynie, czy Tobruk
rzeczywicie pad. W takim momencie kompromitacja nie moga by wiksza. Churchill
napisa potem: Klska to jedno; ale to bya haba .
8

Roosevelt, okazujc instynktown szczodro, zapyta od razu, jak mgby dopomc.

Churchill zainteresowa si, ile z nowych czogw typu Sherman Amerykanie mogliby
przekaza Brytyjczykom. Cztery dni pniej amerykaskie dowdztwo zgodzio si na
wydanie sojusznikom trzystu shermanw oraz setki samobienych haubic 105 mm (typu
M7). Byo to wyrazem hojnoci, tym bardziej e wspomniane shermany odebrano
formacjom US Army, od dawna oczekujcym na zastpienie nimi przestarzaych wozw
bojowych.
Gboko przygnbiony i wstrznity Churchill powrci do kraju, by stawi czoo
niewierze w jego przywdztwo, okazanej mu w Izbie Gmin. Win za porak obarczy
gwnie Auchinlecka, co byo troch niesprawiedliwe. Najwikszym bdem Auka byo
powierzenie dowdztwa Ritchiemu. Ostry niedostatek kompetentnych i stanowczych
dowdcw najwyszego szczebla w armii brytyjskiej fatalnie odbija si na jej losach.
Brooke przypisywa to mierci najlepszych modych oficerw podczas pierwszej wojny
wiatowej.
Rwnie powanym utrudnieniem by tragiczny, i to od dawna, system zaopatrywania
wojsk ldowych w bro. W przeciwiestwie do RAF-u, ktry przyciga najbardziej
utalentowanych konstruktorw i inynierw w okresie, gdy lotnictwo budzio fascynacj,
brytyjska armia ldowa przyjmowaa uzbrojenie, ktre byo przestarzae ju w chwili jego
wprowadzania, i godzia si na jego masow produkcj, zamiast domaga si nowszych
konstrukcji. Cykl ten zacz si od utraty wielkich iloci wyposaenia pod Dunkierk
i potrzeby szybkiego zastpienia czymkolwiek pozostawionej tam broni lecz nie zosta
w por przerwany.
Niektre z nowych szeciofuntowych armat przeciwpancernych (kalibru 57 mm)
zostay zastosowane z dobrym skutkiem w walkach pod Ajn al-Ghazal, ale posyanie do
boju nieudanych czogw uzbrojonych w dziaa dwufuntowe (40 mm) przeciwko
niemieckim czogom PzKpfw IV, a zwaszcza armatom 88 mm musiao przywodzi na myl
uycie dwupatowych myliwcw Gloster Gladiator w zmaganiach z messerschmittami Bf
109. Mona tylko podziwia odwag brytyjskich czogistw, ruszajcych do ataku z pen
wiadomoci, e ich czogi nadaj si wycznie do walki z nieprzyjacielsk piechot.
Brytyjczycy wyprodukowali pierwszy naprawd udany typ czogu, Comet (A34), dopiero
w ostatnim okresie wojny.
 Dla Churchilla jedyn pociech wyniesion z wizyty w Stanach Zjednoczonych byo
to, e udao mu si przekona Roosevelta do inwazji na francuskie terytoria w Afryce
Pnocnej. Operacji Gymnast, wkrtce przemianowanej na Torch, stanowczo
przeciwstawia si genera Marshall i inni amerykascy sztabowcy. Obawy Marshalla, e
Churchill namwi do czego Roosevelta, a prezydent nie zasignie opinii swoich
doradcw wojskowych, okazay si uzasadnione. Amerykascy stratedzy podejrzewali nie
bez powodu, e Brytyjczykom zaley na utrzymaniu swojej pozycji na Bliskim Wschodzie.
Jednak Churchill ba si, e jeli Brytyjczycy utrac Egipt, a Niemcom powiedzie si
zgranie natarcia na Kaukazie z ofensyw Rommla, wwczas przepadby aliantom nie tylko
Kana Sueski, ale i bliskowschodnie zoa ropy naftowej. By moe skonioby to nawet
Japoczykw do agresywnych dziaa w zachodniej czci Oceanu Indyjskiego.
Churchill kierowa si jeszcze jednym motywem, ktry wspgra z koncepcjami
Roosevelta. Wobec tego, e zbyt pospieszna inwazja na Francj nie wchodzia w gr przed
uzyskaniem przez sprzymierzonych panowania w powietrzu i wobec niedostatku
transportowcw oraz barek desantowych, nie byo innego regionu, gdzie amerykaskie
wojska mogyby zosta wprowadzone do bezporedniej walki z Niemcami. Brytyjski
premier wiedzia, e admira King, podobnie jak wikszo amerykaskiej opinii
publicznej, chce odejcia od strategii pokonania Niemiec w pierwszej kolejnoci na rzecz
skoncentrowania militarnych wysikw na Pacyfiku. Nawet Brooke mia powane
wtpliwoci dotyczce desantu w zachodniej czci Afryki Pnocnej, ale jak si okazao,
to Churchill mia racj, cho z zupenie innych powodw ni te, ktre przedstawi. Armia
amerykaska musiaa naby dowiadczenia bojowego przed walnym starciem
z Wehrmachtem na kontynencie europejskim. Sprzymierzeni winni byli pozna wszelkie
zagroenia zwizane z przeprowadzeniem duego desantu morskiego przed podjciem
prby przeprawienia si przez kana La Manche.

Kesselring nadal domaga si zdobycia Malty, lecz Rommel obstawa przy swoim.
Wsparcie Luftwaffe byo mu niezbdne do zniszczenia brytyjskiej 8. Armii, nim ta zdoa
odzyska siy. Hitler popar Rommla, argumentujc, e zajcie Egiptu pozbawi Malt
strategicznego znaczenia. Ale obaj, Hitler i Rommel, przeoczyli fakt, e gdy samoloty
Luftwaffe wspomagay Rommla podczas walk pod Ajn al-Ghazal, Brytyjczycy wzmocnili
garnizon Malty. Ponownie nad szlakami zaopatrzeniowymi pastw osi na Morzu
rdziemnym zawiso zagroenie, a uchwycenie Tobruku wraz z tamtejszym portem nie
rozwizao, wbrew rachubom Rommla, logistycznych problemw zwizanych
z prowadzeniem wojny na pustyni. Mwio si w tych kampaniach o efekcie pkajcej
gumki nadmierne rozcignicie linii zaopatrzenia przywodzio do katastrofy, utrudniajc
dziaania atakujcej stronie.
Jeszcze przed zdobyciem Tobruku Rommel rozkaza 90. Dywizji Lekkiej
kontynuowanie natarcia na Egipt po drodze przebiegajcej wzdu wybrzea.
Dwudziestego trzeciego czerwca dwie niemieckie dywizje pancerne wyruszyy w pocig
za 8. Armi. Tymczasem Auchinleck zdymisjonowa Ritchiego i sam obj dowodzenie.
Rozsdnie anulowa rozkazy stawienia oporu pod Marsa Matruh i poleci wszystkim
jednostkom szybkie wycofanie si do Al-Alamajn (El Alamein), niewielkiej nadmorskiej
stacji kolejowej. Tam, pomidzy Al-Alamajn a depresj Munchafad al-Kattara nieco dalej
na poudniu, z jej sonymi bagnami i lotnymi piaskami, zamierza utworzy now lini
obrony, wiadom tego, e Rommlowi nie uda si tak atwe oskrzydlenie brytyjskich wojsk
jak wczeniej pod Ajn al-Ghazal.
Morale 8. Armii przedstawiao si jak najgorzej. Pomimo stanowczego postanowienia
Auchinlecka, by wycofa si do Al-Alamajn, na podstawie wczeniejszego rozkazu
Ritchiego hinduska 10. Dywizja pozostaa, by broni Marsa Matruh. Docigny j
czoowe formacje Rommla, ktre otoczyy t miejscowo i wyszy na nadmorsk drog.
Cz brytyjskiego X Korpusu zdoaa si przebi, ale w trakcie tej akcji korpus w straci
siedem tysicy onierzy, ktrzy dostali si do niewoli. Dalej na poudniu Dywizja
Nowozelandzka przedara si przez pozycje 21. Dywizji Pancernej podczas krwawego
nocnego ataku, zabijajc rannych, personel medyczny i onierzy wroga, a take, zdaniem
Niemcw, dopuszczajc si w trakcie tej akcji zbrodni wojennych.
Rommel wci ywi przekonanie, e 8. Armia ucieka i e sam zdoa wkroczy na
Bliski Wschd. Mussolini by tak pewien sukcesu, e przywiz z sob do portu w Darnie
wspaniaego siwego rumaka, na ktrym mia zamiar przyj defilad zwycistwa
w egipskiej stolicy. W samym Kairze zapanoway panika i zamieszanie
w bliskowschodniej kwaterze gwnej i brytyjskiej ambasadzie, ku rozbawieniu albo
przeraeniu wikszoci Egipcjan. Przed bankami ustawiy si dugie kolejki. Pierwszego
lipca znad stosw dokumentw palonych w ogrodach koo oficjalnych gmachw wzbiy si
supy dymu. Nadpalone skrawki papierw zasay cae miasto niczym nieg. Uliczni
handlarze chwytali je i robili z nich torebki na orzeszki ziemne w tym dniu, ktry zyska
ironiczne miano rody popielcowej. Europejczycy zaczli wyjeda samochodami,
z materacami przywizanymi do dachw aut, a wok rozgryway si sceny podobne do
tych, jakie widziano w Paryu dwa lata wczeniej.
Jeszcze wczeniej panika wybucha w Aleksandrii, gdzie wiceadmira Henry
Harwood, ktry dopiero co zastpi Cunninghama, wyda rozkaz rozproszenia brytyjskiej
floty i odesania jej okrtw do rnych portw Lewantu. Rozeszy si plotki, e Niemcy
nadejd w cigu doby, a desantu powietrznego mona si spodziewa lada chwila. Egipscy
sklepikarze szykowali si do wywieszenia w swoich kramach portretw Hitlera
i Mussoliniego. Inni na tym nie poprzestali. Oficerowie nacjonalici, w nadziei, e Niemcy
wyzwol ich kraj spod brytyjskiego panowania i przyznaj Egiptowi niezawiso,
rozpoczli przygotowania do zbrojnego powstania. Jeden z nich, niejaki Anwar as-Sadat,
pniejszy prezydent Egiptu, naby dziesi tysicy butelek, by sporzdzi koktajle
Mootowa .9

Dla spoecznoci ydowskiej perspektywa niemieckiego podboju bya przeraajca,

lecz cho brytyjskie wadze w Kairze zapewniy ydom miejsca w pocigach
odjedajcych do Palestyny, to administracja w Palestynie odmwia wydania im wiz.
ydowskie obawy nie byy nieuzasadnione. Jednostka Einsatzkommando SS ju czekaa
w Atenach na przerzut do Egiptu i stamtd do Palestyny, jeli pasmo sukcesw Rommla nie
ulegnie przerwaniu.
Liczba dezercji z brytyjskiej Armii Nilu, jak Churchill nazywa wojska w Egipcie,
wzrosa dramatycznie, a cznie w Kairze i w delcie Nilu zdezerterowao okoo
dwudziestu piciu tysicy ludzi. Brytyjscy oficerowie w charakterystyczny dla siebie
sposb stroili sobie arty z katastrofalnej sytuacji. Utyskujc na opieszao obsugi
w Shepheards Hotel, powiadali: Niech no tylko Rommel dotrze do Shepheard. To go
dopiero spowolni. Kryy pogoski, e Rommel ju zabukowa telefonicznie pokj dla
siebie. W kadym razie niemieckie radio nadao wiadomo dla kobiet z Aleksandrii:
Szykujcie suknie balowe, przybywamy!. Ale triumfalizm pastw osi okaza si
przedwczesny.
Mimo e Niemcy przechwytywali brytyjskie radiogramy na poziomie taktycznym, to
Auchinleck za spraw Ultry zna operacyjne plany Rommla. Wczesnym rankiem 1 lipca
Afrikakorps z dwiema dywizjami pancernymi dokonay pozorowanego ataku na poudnie
od linii obronnej pod Al-Alamajn. Rzeczywisty cel Rommla znajdowa si dalej na
pnocy, ale spieszc si, aby zmusi 8. Armi do walki, zanim uporzdkuje ona szyki,
zaniedba przeprowadzenia rozpoznania. Okazao si to fatalnym w skutkach bdem,
pogorszonym jeszcze przez burz piaskow. Dziewidziesita Dywizja Lekka prbowaa
atakowa umocnienia pod Al-Alamajn, lecz zostaa odparta niespodziewanie silnym
ogniem artyleryjskim. Wkrtce potem niemiecka 21. Dywizja Pancerna szturmowaa
centralne punkty oporu na linii, obsadzone przez hindusk 18. Brygad. I cho zdobya je,
to utracia jedn trzeci czogw, z ktrych wiele zostao zniszczonych przez samoloty
myliwsko-bombowe RAF-u.
Pustynne Siy Powietrzne Coninghama nieustannie atakoway przeciwnika. Piloci
latali jeszcze czciej anieli podczas bitwy o Angli. W skad tego zgrupowania
lotniczego wchodzili przedstawiciele rnych nacji, nie zabrako nawet Alzackiej Grupy
Pocigowej (Groupe de Chasse Alsace) Wolnych Francuzw, wyposaonej w zbieranin
samolotw myliwskich najrozmaitszych typw . Coninghamowi bardzo potrzebne byy
10

spitfirey do walki z messerschmittami, ale Ministerstwo Lotnictwa w Londynie nie

chciao ich wydzieli z formacji obrony powietrznej Wielkiej Brytanii. Pustynnym Siom
Powietrznym udzielaa wsparcia formacja amerykaskich bombowcw B-24 Liberator,
atakujcych statki i okrty pastw osi w portach w Bengazi, Tobruku i Marsa Matruh.
Amerykaskie Bliskowschodnie Siy Powietrzne (United States Army Forces in the Middle
East, USAFIME) dopiero organizowano pod komend generaa majora Lewisa H.
Breretona, a w ich skad miay wej zarwno jednostki myliwskie, jak i bombowe.
Doszo do pierwszego wspdziaania bojowego si zbrojnych Wielkiej Brytanii i USA
w czasie tej wojny.
Niemieckie plany odniesienia atwego zwycistwa zaczy si zaamywa.
Auchinleck kontratakowa z uyciem mobilnych zgrupowa i bardzo skutecznie
koncentrowa ogie artyleryjski. Dywizja Nowozelandzka znw wyrnia si w walkach,
wybierajc idealny moment do przeciwuderzenia na wosk Dywizj Ariete i zmuszajc
j do chaotycznego odwrotu. W nocy 3 lipca Rommel rozkaza Panzerarmee Afrika
przej do defensywy. Pozostao jej niespena pidziesit sprawnych czogw. Jego
onierze byli skrajnie wyczerpani i brakowao im amunicji oraz paliwa. Rommel nie mg
sobie pozwoli na prowadzenie zaartych walk pozycyjnych.
Skay, osypiska i piaski linii Al-Alamajn nie uatwiay ycia take onierzom 8.
Armii. Zadrczay ich wszechobecne roje natrtnych much i burze piaskowe niesione przez
wiatry oraz wyzuwajcy z si pustynny upa. Czogi w promieniach palcego soca
rozgrzeway si jak piece. Nocami onierze owijali si szczelnie derkami, aby ustrzec si
skorpionw. Cierpieli na dyzenteri przenoszon przez muchy i z powodu owrzodze,
przycigajcych aroczne owady. Gdy usiowali si posila, preparujc sobie z mielonej
woowiny i pokruszonych sucharw co w rodzaju papki o konsystencji gipsu
sztukatorskiego, nie przychodzio atwo przeknicie tego w obecnoci much. Jedyn
pociech dawao zaparzanie herbaty, cho woda do gotowania miaa paskudny smak. Nic
dziwnego, e onierze czsto myleli o domowym jedzeniu i wygodach w rodzinnym kraju.
Pewien strzelec owiadczy swoim towarzyszom broni, e kiedy dotrze do domu,
zamierza spdza cay czas na jedzeniu czekoladowych lodw, siedzc na toalecie
i rozkoszujc si luksusem spuszczania wody [w ustpie] .
11

sma Armia rwnie bya zanadto wyczerpana, by skorzysta z okazji do

przeciwnatarcia. Zamiast tego umocnia si na pozycjach wzdu linii obronnej, wsparta
przez wie brygad australijsk cignit na wzgrze Ruwejsat. Rommel zaatakowa
ponownie 10 lipca. Ale na pnocnym odcinku australijska 9. Dywizja, wspomagana przez
brygad pancern, przeamaa pozycje Wochw pod Al-Alamajn i zmusia ich do ucieczki.
Najwikszym sukcesem Australijczykw byo pojmanie do niewoli pododdziau cznoci
Rommla, co w praktyce odebrao mu wszelk wiedz o poczynaniach przeciwnika, gdy
Niemcy nie byli w stanie zama amerykaskiego szyfru. Amerykaski attach wojskowy
Bonner Fellers, ktry niewiadomie dostarcza Niemcom najcenniejszych danych
wywiadowczych, wyjecha pod koniec czerwca.
Przez wikszo lipca obie strony przeprowadzay ataki i kontrataki na podobiestwo
militarnej wersji gry w berka. Rommel by rozwcieczony postaw wikszoci woskich
formacji, co doprowadzio do zaciekych ktni w obozie wojsk osi. Uzna, e jest
zmuszony do rozdzielenia niektrych ze swoich jednostek, by te posuyy za
usztywniajcy gorset pewnych woskich dywizji. Jego podszyte oburzeniem protesty
w sprawie niedostatecznych dostaw znowu niczego nie day, gdy RAF i Royal Navy
ponownie zaday cikie straty konwojom osi i zniszczyy cz portowych instalacji.
Rojenia Rommla, i zdobycie Tobruku i Marsa Matruh rozwie jego problemy, za jednym
zamachem brutalnie si rozwiay. W nocy 26 lipca komandosi w jeepach z nieco wczeniej
sformowanej brytyjskiej SAS (Special Air Service) zaatakowali lotnisko koo Fuka,
niszczc na ziemi trzydzieci siedem samolotw, w tym wiele transportowych junkersw Ju
52. Ogem w owym miesicu wyeliminowano osiemdziesit sze nieprzyjacielskich
maszyn.
 Wypada doceni wyczyn Auchinlecka. Przynajmniej ocali powanie osabion 8.
Armi od katastrofy i ustabilizowa linie obronne, rwnoczenie zadajc znaczne straty
Niemcom. Churchill ocenia to zupenie inaczej. Dostrzega tylko niewykorzystane okazje
i nie chcia przyj do wiadomo faktu wyczerpania swoich wojsk oraz skandalicznie
niskiej wartoci bojowej brytyjskich wozw pancernych.

Brytyjski premier w towarzystwie generaa Alana Brookea zjawi si w Kairze 3 sierpnia

po drodze do Moskwy, gdzie mia uprzedzi Stalina o przesuniciu terminu otwarcia
drugiego frontu. Brytyjczycy sdzili, e w kocu odwiedli Amerykanw od pomysu
operacji Sledgehammer, czyli przeprawienia si przez kana La Manche i desantu na
pwyspie Cotentin, tak pospiesznie przyobiecanej Mootowowi. Ale w drugim tygodniu
lipca amerykascy szefowie sztabw i sekretarz wojny Henry L. Stimson zaczli si
buntowa. Uwaajc, e Brytyjczycy po cichu chc storpedowa wszelkie plany inwazji na
pnocn Francj, opowiedzieli si za odrzuceniem strategii pokonania Niemiec
w pierwszym rzdzie i skupieniem si na prowadzeniu wojny na Pacyfiku.
Roosevelt, jako formalny zwierzchnik si zbrojnych USA, 14 lipca ostro przywoa ich
do porzdku. Napisa do Marshalla, e wysanie przez Ameryk wojsk, aby te zdobyy
jak wysepk na Oceanie Spokojnym, jest wanie tym, na co Niemcy licz, i nie
wpynoby na sytuacj na wiecie w tym roku i w nastpnym . Na pewno nie pomogoby
12

te radzieckiej Rosji ani aliantom na Bliskim Wschodzie. Nadal pozostaje niejasne, czy
caa ta sprawa nie bya w znacznej mierze blefem Marshalla, usiujcego zmusi
Brytyjczykw do zaangaowania si w inwazj za kanaem La Manche. Jednak w istocie
Marshall i admira King podjli inicjatyw pniej tego samego miesica, kiedy zoyli
Churchillowi wizyt w Chequers i prbowali wskrzesi plany operacji Sledgehammer.
Brytyjczycy znowu stanowczo si im przeciwstawili. Twierdzili, e przyniosoby to
katastrof i w niczym nie pomogoby Armii Czerwonej.
Harry Hopkins, ktry take przebywa w Londynie, pokrzepi Brytyjczykw
nieoficjaln wiadomoci, e Roosevelt chce wprowadzi amerykaskie wojska do walki
w Afryce Pnocnej. Marshall, ostatecznie zmuszony do moliwie najlepszego wywizania
si z, jak uwaa, niewdzicznego zadania prowadzenia wojny za Wielk Brytani,
wysa do Londynu jednego ze swoich najlepszych sztabowcw generaa majora Dwighta
D. Eisenhowera, by tam zaj si planowaniem desantu w Afryce Pnocnej z perspektyw
objcia dowodzenia t operacj.
Przed podjciem wyprawy do Zwizku Radzieckiego Churchill postanowi
uporzdkowa struktury dowodzenia na Bliskim Wschodzie. Auchinleck powiedzia mu, e
nie byoby rozsdne wznowienie dziaa ofensywnych do poowy wrzenia, wic Churchill
zadecydowa o zastpieniu go na stanowisku gwnodowodzcego na tym teatrze wojny
generaem Haroldem Alexandrem. Powierzy te generaowi porucznikowi Williamowi
Straferowi Gottowi, dowdcy XIII Korpusu, komend nad 8. Armi. Gott, mimo e
nalea do najlepszych brytyjskich dowdcw w kampanii pustynnej, by w tym okresie
przemczony i zdemoralizowany przebiegiem walk. Brooke widzia na jego miejscu
generaa porucznika Bernarda Montgomeryego, ale Churchill pozostawa nieustpliwy.
Jednak niebawem Gott zgin, gdy jego samolot transportowy zosta zestrzelony przez
messerschmitta. Ostatecznie dowdztwo przypado Montgomeryemu.
Montgomery chlubi si tym, e nie przypomina typowego wysokiego rang oficera
brytyjskiej armii. Ten niewysoki, kocisty, drobnej budowy genera z orlim nosem
rzeczywicie wielce kontrastowa z bezpretensjonalnym, arystokratycznym i nienagannym
Alexandrem. Monty nosi nieprzepisowe stroje, preferujc porozcigane swetry
i sztruksowe spodnie, uzupenione potem czarnym beretem Krlewskiego Puku Czogw,
po ktrym go rozpoznawano. Jako dowdca odznacza si jednak zachowawczoci, zdajc
si na szczegowe opracowania sztabowe i ustalone z gry rozmieszczanie dywizji, a nie
na improwizowane grupy bojowe, jakie pojawiy si podczas kampanii pustynnej.
Bezwstydnie gra pod publiczk, zoon z onierzy i reporterw, pomimo swego do
piskliwego gosu i wady wymowy nie potrafi wymwi r. Ten niepalcy abstynent by
egoistyczny, ambitny i bezwzgldny; prezentowa bezgraniczn wiar w siebie, ktra
czasem przybieraa wrcz groteskowe formy. Owa pewno siebie, ktr potrafi zaraa
wszystkich napotkanych, stanowia atut w powierzonej mu misji tchnicia wiary
w zwycistwo powanie nadwyronej 8. Armii. Dowdcy jej jednostek mieli wzi si
w gar i skoczy z biadoleniem i podwaaniem rozkazw.
Sytuacja zastana przez Montgomeryego w sierpniu 1942 roku bynajmniej nie bya a
tak dramatyczna, jak wynikaoby to ze stworzonego pniej przez niego samego mitu.
Niemieckie i woskie dywizje Rommla znacznie ucierpiay w czasie lipcowych batalii. Ale
Montgomery susznie by zatrwoony defetyzmem wielu swoich czoowych sztabowcw,
cho niezgodnie z prawd dawa do zrozumienia, e Auchinleck podziela ich zapatrywania.
Faktycznym bdem Auchinlecka byo ignorowanie owych nastrojw, powszechnych
w gronie gabardynowych wi, jak oficerowie frontowi przezywali personel kwatery
gwnej bliskowschodniego dowdztwa w Kairze. Montgomery obwieci 8. Armii, e
rozkaza spali wszystkie alarmowe plany odwrotu. Uciekajc si do wielu teatralnych
sztuczek, zdoa poprawi ducha bojowego za spraw wizytacji i programw
szkoleniowych. Wraenie radykalnej zmiany zdziaao cuda, mimo i Montgomery przypisa
sobie wiele innowacji, ktre zaczto wprowadza ju w czasach Auchinlecka.
Montgomery nie mia zamiaru podejmowa przedwczesnej ofensywy, cho podobna
ostrono wykazywana przez Auchinlecka bya gwnym powodem dymisji tego
ostatniego. Ale te Monty cechowa si duo wiksz przebiegoci w kontaktach
z premierem. W istocie Montgomery planowa nawet zwleka z dziaaniami zaczepnymi
duej, poza wyznaczony przez Auchinlecka termin w poowie wrzenia. Postanowi
rozbudowa swoj armi do takich rozmiarw, e zwycistwo bdzie przesdzone. Mia
w tym prawie na pewno suszno, poniewa Wielka Brytania nie moga sobie pozwoli na
kolejne fiasko.
 Wprawdzie wojska Rommla zostay zasilone 164. Dywizj Lekk oraz brygad
strzelcw spadochronowych, lecz niemiecki dowdca wiedzia, e znalaz si w sytuacji
bardziej ni niebezpiecznej. Dysponowa zbyt sabymi siami, by kontynuowa walki
okopowe na linii Al-Alamajn. Chcia si wycofa, eby sprowokowa Brytyjczykw do
wymarszu z ich pozycji i narzuci im bitw manewrow, w ktrej niemieckie czogi
wykazayby swoj wyszo. Nadal brakowao mu rodkw transportu oraz paliwa, gdy
samoloty RAF-u i okrty Royal Navy zatapiay jeden statek z zaopatrzeniem za drugim. Pod
wpywem stresu i bezsilnej wciekoci skrytykowa, nie przebierajc w sowach, postaw
woskich onierzy, mimo e niektre formacje, zwaszcza Dywizja Spadochronowa
Folgore, walczyy dobrze.
W drugiej poowie sierpnia role si odwrciy: Mussolini i Kesselring nakaniali
Rommla do przeprowadzenia ofensywy tak szybko, jak to moliwe, natomiast on sam
zacz si waha i zdradza oznaki pesymizmu. Trzydziestego sierpnia, wyczuwajc, e
i tak nie ma nic do stracenia, Rommel wyprowadzi prawy sierpowy, atakujc
poudniowe skrzydo zgrupowania 8. Armii, aby wyj na jej tyy i uderzy na wzniesienia
Alam el-Halfa. Wiedzia, e najwiksze ryzyko tkwi w tym, i zabraknie mu paliwa, jednak
Kesselring obieca mu zawczasu, e tankowce wkrtce wyjd z portu, a zaopatrzenie dotrze
na miejsce.
Montgomery, wiadom planw Rommla dziki odszyfrowanym przez Ultr
meldunkom wroga, rozmieci swoje formacje pancerne w gotowoci do odparcia szturmu,
mniej wicej tak, jak to przewidywa Auchinleck. Zwiad i wywiad Rommla nie spisay si
najlepiej. Jego sztab nie zorientowa si, jak rozlege s pola minowe, ktre naley przeby
w drodze na poudnie, nie doceni te wpywu alianckiego lotnictwa na przebieg bitwy.
Gdy dwie niemieckie dywizje pancerne utkny na polach minowych, dywizjony
bombowcw i myliwcw bombardujcych Coninghama atakoway je nieustannie
w trakcie rozwietlonej racami nocy. Niemieckie czogi, stoczone na wskich przejazdach
oczyszczonych z min, stanowiy wzgldnie atwe cele. Afrikakorps i woska Dywizja
Pancerna Littorio nie przedary si a do nastpnego ranka i dopiero wtedy natarcie na
pnoc, ku wzgrzom Alam el-Halfa, nabrao tempa. Rommla zachcano do kontynuowania
ataku, a Kesselring rzuci do walki stukasy, aby nadwyryy pozycje obronne przeciwnika.
Jednak powolne i nieodporne na ogie stukasy zostay zdziesitkowane przez dywizjony
alianckich Pustynnych Si Powietrznych.
Wzniesienia Alam el-Halfa byy dobrze bronione, co zmusio niemieckie dywizje
pancerne do zatrzymania si. Rommel spodziewa si 1 wrzenia zmasowanego
przeciwuderzenia, ale Montgomery nie chcia wystawia na ryzyko swoich
zmechanizowanych formacji i rzuca ich do kawaleryjskich szar, wic wstrzyma
wikszo okopanych czogw na zamaskowanych pozycjach. Brytyjczycy przeprowadzili
tylko jeden kontratak z wykorzystaniem opancerzonych wozw bojowych. Wtedy Rommel
otrzyma najgorsze z moliwych wieci. Tankowce, na ktre tak liczy, zostay zaatakowane
na morzu z fatalnym dla nich skutkiem. Przejte przez Ultr informacje znowu umoliwiy
Brytyjczykom przechwycenie tych statkw.
 Rommel znalaz si w sytuacji nie do pozazdroszczenia, gdy jego czogi, bez przerwy
nkane przez Pustynne Siy Powietrzne, utkny na otwartej przestrzeni midzy lini Al-
Alamajn na zachodzie a brytyjskimi formacjami pancernymi na wschodzie i poudniu.
Pitego wrzenia wyda rozkaz przystpienia do odwrotu. Jeli nie liczy nieporadnego
kontruderzenia przeprowadzonego przez XXX Korpus na odcinku poudniowym, to
Montgomery nie wykorzysta okazji do zadania rozstrzygajcego ciosu. Ale i tak odparcie
Afrikakorps i straty zadane wojskom Rommla przez alianckie lotnictwo na pustyni w duej
mierze podniosy na duchu onierzy 8. Armii.
Rommel wyprowadzi z potrzasku wikszo swoich si, lecz zrozumia, e przebieg
walk w Afryce Pnocnej przybra nieodwracalnie niekorzystny dla obrt, mimo i
jeszcze nie mia pojcia o zagroeniu dla jego zaplecza, jakie zgotowa mu Eisenhower.

1 Kapral Hans-Hermann H., 8 kwietnia 1942 r., BfZ-SS N91.2.

2 Cy t. za: J. Holland, Together We Stand. North Africa, 19421943 Turning the Tide in the West, London 2005, s. 80.
3 Obrona Bir al-Hakim zob. M. Kitchen, Rommels Desert War. Waging World War II in North Africa, 19411943, Cambridge 2009, s. 225226.
4 Ch. de Gaulle, Mmoires de guerre, t. 1: LAppel, 19401942, Paris 1940, s. 325.
5 N. von Below, Byem adiutantem Hitlera, 19371945, tum. Z. Ry bicka, Warszawa 1990, s. 324.
6 Ch. de Gaulle, Mmoires de guerre, t. 1, op. cit., s. 325.
7 Kapral Hans-Hermann H., 30 czerwca 1942 r., BfZ-SS N91.2.
8 W.S. Churchill, Druga wojna wiatowa, t. 4: Hutawka losu, tum. E. Katkowska, Gdask 1995, s. 358.
9 Na temat nastrojw panujcy ch w Kairze i w Aleksandrii w czasie alianckiego odwrotu zob. A. Cooper, Cairo in War, 19391945, London 1989, s. 190201.
10 Por. Global War Studies, t. 7: 2010, nr 2, s. 79.
11 V. Gregg, Rifleman. A Front Line Life, London 2011, s. 127.
12 Cy t. za: A. Roberts, Masters and Commanders. How Roosevelt, Churchill, Marshall and Alanbrooke Won the War in the West, London 2008, s. 233.
 ROZDZIA 22

Fall Blau nowa ofensywa na froncie

wschodnim
majsierpie 1942

Gdy tylko na wiosn 1942 roku zaczy topnie niegi, ukazay si skryte wczeniej skutki
zimowych walk. Radzieckich jecw zapdzono do grzebania zwok ich towarzyszy broni,
zabitych podczas styczniowej kontrofensywy. Teraz za dnia jest dosy ciepo napisa
pewien niemiecki onierz na skrawku papieru, znalezionym w kieszeni polegego
sowieckiego politruka zwoki zaczynaj cuchn i pora je pochowa . Inny onierz,
1

z 88. Dywizji Piechoty, zapisa, i po zdobyciu pewnej wioski w trakcie nagej odwily
ciaa okoo osiemdziesiciu niemieckich onierzy z batalionu rozpoznania wyoniy si
spod niegu, z poodcinanymi koczynami i porozbijanymi czaszkami. Wikszo [zwok]
bya zwglona .
2

Ale kiedy brzozy puciy licie, a soce zaczo osusza podmoke grunty, niemieccy
oficerowie w niezwyky sposb odzyskali ducha bojowego. Zupenie, jak gdyby straszliwa
zima, ktr przetrwali, bya tylko koszmarnym snem, a teraz znowu miay nastpi
zwycistwa. Niemieckie dywizje pancerne zostay uzupenione nowym sprztem, jednostki
zasilono rezerwowymi oddziaami, a skady amunicji szykowano z myl o letniej
ofensywie. Puk Piechoty Grossdeutschland, z ktrego po zimowej katastrofie pozosta
may oddziaek, zosta teraz rozbudowany w zmotoryzowan dywizj, z dwoma
batalionami czogw i dziaami szturmowymi. Dywizje Waffen-SS przeksztacono
w formacje pancerne, chocia wiele zwykych dywizji uzupeniono gwnie
niedowiadczonymi rekrutami . Narastao napicie midzy
3

SS a armi. Dowdca jednego z batalionw 294. Dywizji Piechoty napisa

w dzienniku o wielkim zaniepokojeniu, w ktre wprawia nas potga i znaczenie SS. (...)
[Esesmani] ju powiadaj w Niemczech, e kiedy tylko zwyciskie wojsko powrci do
kraju, SS rozbroi je na granicy .
4

Na wielu onierzach odznaczonych za udzia w zimowej kampanii specjalnym

orderem wyrnienie to nie zrobio wraenia. Nazywali je orderem zamarznitych
zwok. Pod koniec stycznia nowe instrukcje wydano tym, ktrym zezwolono na spdzenie
urlopu w Niemczech. Podlegacie prawu wojskowemu upominano ich i nadal mona
was ukara. Nie wolno wam mwi o uzbrojeniu, taktyce albo stratach. Nie wspominajcie
o marnych racjach ywnociowych ani o przejawach niesprawiedliwoci. Suby
wywiadowcze wroga czekaj tylko, eby to wykorzysta . 5

Cynizm onierzy wzmg si wraz z opnionym dowozem na front cywilnej odziey

zimowej, narciarskich kombinezonw i damskich futer, przekazanych wojsku
w odpowiedzi na apel Goebbelsa, by zapewni ciepe ubrania onierzom Ostfrontu. Wo
naftaliny i wspomnienia domu, ktre zapachy te przywoay, tylko pogbiy u onierzy
poczucie, e utknli na obcej planecie, gdzie panuj brud i wszy. Gigantyczne przestrzenie
Zwizku Radzieckiego wzbudzay w nich wielki niepokj i przygnbienie. Cytowany ju
kapitan z 294. Dywizji pisa: Bezkresne, lece odogiem pola, adnych lasw, tylko po
kilka drzew od czasu do czasu. Ponure kochozy ze zniszczonymi zabudowaniami. Nieliczni
ludzie, brudni, w achmanach, stali przy kolejowych torach z obojtnymi minami .
6

Cho Stalin wci si spodziewa, e Wehrmacht przeprowadzi nastpny szturm na

Moskw, to Hitler mia tym razem odmienne plany. Wiedzc, e przetrwanie Niemiec w tej
wojnie zaley od ywnoci, a przede wszystkim od paliw, zamierza umocni si na
Ukrainie i opanowa pola naftowe Kaukazu. To Stalin mia potkn si pierwszy w tym
militarnym danse macabre, a Hitler mierzy za wysoko, co ostatecznie przynioso mu
zgub. Jednak chwilowo wszystko zdawao si ukada po myli Fhrera.
Sidmego maja 11. Armia Mansteina na Krymie przeprowadzia kontratak na
radzieckie wojska, prbujce naciera z Pwyspu Kerczeskiego. Manstein oskrzydli je
swoimi formacjami pancernymi i zamkn w okreniu. Wielu czerwonoarmistw walczyo
mnie i gino w okopach rozjechanych przez niemieckie czogi, obracajce si na
gsienicach, by zasypa onierzy wroga. Katastrofa, ktra nastpia w trakcie kilku
nastpnych dni bdca niemal cakowicie skutkiem ingerencji komisarza
faworyzowanego przez Stalina, Lwa Mechlisa doprowadzia do utraty przez Sowietw
stu siedemdziesiciu szeciu tysicy ludzi, czterystu samolotw, trzystu czterdziestu
siedmiu czogw i czterech tysicy dzia. Mechlis prbowa obwinia za ni onierzy,
zwaszcza Azerw, ale straszliwe straty wzbudziy nienawi ludw kaukaskich. Mechlis
zosta zdjty ze stanowiska, lecz niebawem Stalin znalaz mu inn funkcj .
7

Zgodnie z niemieckimi relacjami sowieccy onierze z Azji rodkowej dezerterowali

najczciej. Zostali w popiechu i byle jak przeszkoleni i posani na lini frontu. Mwi,
e Rosjanie trzymaj si z tyu i zmuszaj ich do atakowania. Przebyli rzek w nocy. Brnli
w bocie i wodzie po kolana i spogldali na nas lnicymi oczami. Dopiero w naszym
wizieniu poczuli si wolni. Rosjanie podejmuj coraz wicej krokw, eby zapobiec
dezercjom i ucieczkom z pola walki. Teraz wprowadzili tak zwane kompanie stranicze
[zaporowe], ktre maj tylko jedno zadanie: udaremnianie odwrotu wasnym oddziaom.
Jeeli naprawd jest u nich tak le, to wszystkie domysy o demoralizacji w Armii
Czerwonej odpowiadaj prawdzie . 8

Po klsce na Kerczu nastpia kolejna, jeszcze wiksza. Marszaek Timoszenko,

popierany przez Nikit Chruszczowa, zaproponowa w marcu, by armie Frontu
Poudniowo-Zachodniego i Poudniowego pokrzyoway przeciwnikowi ewentualn
ofensyw na Moskw, przeprowadzajc uderzenie okrajce na Charkw. Naleao to
skoordynowa z wyomem z Pwyspu Kerczeskiego, ktry mia na celu oswobodzenie
garnizonu obleganego Sewastopola.
Stawka nie miaa pojcia, jakimi siami dysponuj Niemcy, zakadajc, e wojska
radzieckie nadal maj przed sob jednostki pobite w miesicach zimowych. Sowiecki
wywiad wojskowy przeoczy bardzo powane wzmocnienie niemieckiej Grupy Armii
Poudnie, cho wiele z jednostek, ktrymi j zasilono, byo formacjami rumuskimi,
wgierskimi i woskimi sabo uzbrojonymi i rwnie marnie wyposaonymi. Zaplanowane
przez Hitlera wznowienie operacji Barbarossa opatrzono kryptonimem Fall Blau.
Niemcy byli wiadomi czynionych przez Timoszenk przygotowa do ofensywy, cho ta
rozpocza si wczeniej, ni przypuszczali. Szykowali atak na poudnie od Charkowa
i likwidacj wystpu w linii frontu pod Barwienkowem, opanowanego przez Armi
Czerwon podczas styczniowego przeciwuderzenia. Operacja ta, pod kryptonimem
Fridericus, miaa stanowi faz wstpn do Fall Blau.
Dwunastego maja, pi dni po nieudanym ataku z Kerczu, zacza si ofensywa
Timoszenki. Poudniowe zgrupowanie nacierajcych wojsk przebio si przez sab
dywizj osonow i pierwszego dnia przebyo pitnacie kilometrw. Sowieckich
onierzy zdumieway dostatki zastane na zdobytych niemieckich pozycjach, luksusy takie
jak czekolada, puszki sardynek i konserwy misne, biay chleb, koniak i papierosy. Ale
czerwonoarmici ponieli dotkliwe straty. Strasznie byo pisa Jurij Wadimirow
z baterii dzia przeciwlotniczych mija ciko rannych, ktrzy ginli z upywu krwi
i bagali o pomoc gono albo cicho, a my nie moglimy nic pocz .
9

Dziaania pnocnego zgrupowania napierajcych si byy nieskoordynowane

i cigay nieustanne ataki Luftwaffe. Nacieralimy z Woczaska w kierunku Charkowa
i moglimy dostrzec kominy synnej fabryki traktorw napisa onierz z radzieckiej 28.
Armii. Niemieckie lotnictwo nie dawao nam spokoju, bombardujc nieprzerwanie od
trzeciej nad ranem a do nocy, z dwugodzinn przerw w porze obiadu . Wrd 10

dowdcw zapanowao zamieszanie, brakowao amunicji. Nawet przedstawiciele

trybunau wojennego musieli walczy z broni w rku, doda cytowany czerwonoarmista.
Timoszenko uwiadomi sobie, e uderzy na Niemcw w chwili, gdy ci
przygotowywali si do swojej ofensywy. Jednak nie podejrzewa, e jego wojska id
wprost w puapk. Generaa wojsk pancernych (General der Panzertruppe) Paulusa,
uzdolnionego sztabowca, ktry nigdy dotd nie dowodzi formacj liniow, zaskoczy
impet ataku Timoszenki na jego 6. Armi. Szesnacie batalionw teje armii znacznie
ucierpiao w walkach, prowadzonych w ulewnych wiosennych deszczach. Ale
feldmarszaek von Bock spostrzeg okazj do odniesienia wielkiego zwycistwa. Przekona
Hitlera, e 1. Armia Pancerna von Kleista mogaby odci od poudnia siy Timoszenki
pod Barwienkowem. Hitler podchwyci w pomys i uzna go za wasny. Siedemnastego
maja przed witem von Kleist ruszy do natarcia.
Timoszenko zadzwoni do Moskwy z prob o wsparcie, lecz jeszcze niezupenie
poj, w jak niebezpiecznej sytuacji si znalaz. Wreszcie pnym wieczorem 20 maja
namwi Chruszczowa, aby ten zatelefonowa do Stalina i zada wstrzymania ofensywy.
Chruszczowa poczono z dacz w Kuncewie. Stalin kaza Gieorgijowi Malenkowowi,
sekretarzowi Komitetu Centralnego partii, rozmwi si z Chruszczowem. Chruszczow
chcia jednak rozmawia z samym wodiem. Stalin si na to nie zgodzi i poleci
Malenkowowi dowiedzie si, w czym rzecz. Kiedy wreszcie zosta poinformowany
o powodach, dla ktrych go niepokojono, wrzasn: Rozkazy w wojsku trzeba
wykonywa, i poleci Malenkowowi przerwanie rozmowy z Chruszczowem . Podobno od
11

tej pory datowaa si nienawi Chruszczowa do Stalina, ktra przywioda go do

namitnego publicznego oskarenia zmarego ju radzieckiego dyktatora na XX Zjedzie
KPZR w 1956 roku.
Miny kolejne dwa dni, nim Stalin w kocu zezwoli na wstrzymanie ofensywy, ale
do tego czasu wikszo sowieckich 6. i 57. Armii znalaza si w okreniu. Otoczone
oddziay rozpaczliwie usioway si przebija, czasem nawet nacierajc tyralier, rami
w rami, a ich masakra bya straszliwa. Przed niemieckimi pozycjami wyrastay stosy
zwok. Czyste niebo zapewniao samolotom Luftwaffe doskona widoczno. Nasi piloci
lataj setkami dzie i noc zanotowa onierz niemieckiej 389. Dywizji Piechoty. Cay
horyzont zasnuty jest dymem . Pomimo trwajcej bitwy Jurij Wadimirow wsuchiwa si
12

w piew skowronka w upalny, bezchmurny dzie. Ale zaraz dosysza krzyki: Czogi!
Czogi nadcigaj! i musia ucieka, by ukry si w okopie .
13

Zblia si koniec. Aby unikn natychmiastowej egzekucji, komisarze polityczni

zrzucali swoje charakterystyczne mundury i zakadali te zdjte z polegych
czerwonoarmistw. Golili te gowy, eby si upodobni do szeregowych onierzy. Po
kapitulacji oddziay wbijay w ziemi karabiny z osadzonymi bagnetami. Wygldao to na
bajkowy las po wielkim poarze, w czasie ktrego wszystkie drzewa potraciy licie,
pisa Wadimirow. Umorusany i zawszony myla o samobjstwie, wiedzc, co go czeka,
ale ostatecznie da si pojma. Pord porzuconych hemw i masek przeciwgazowych
jecy zbierali z pobojowiska rannych i nieli ich na zaimprowizowanych z deszczowych
peleryn noszach. Potem Niemcy ustawili godnych i wyczerpanych radzieckich onierzy
w kolumn, po piciu ludzi w szeregu.
Wehrmacht wzi do niewoli okoo dwustu czterdziestu tysicy jecw, zdobywajc
te dwa tysice dzia polowych i wikszo czogw uytych przez atakujce radzieckie
wojska. Jeden z dowdcw armii oraz wielu oficerw odebrao sobie ycie. Kleist
zauway po bitwie, e okolica bya tak gsto zasana zwokami ludzi i koni, i jego wz
mia trudnoci z przejechaniem.
Ta druga batalia o Charkw wpyna bardzo le na nastroje w Zwizku Radzieckim.
Chruszczow i Timoszenko byli przekonani, e stan przed plutonem egzekucyjnym. Mimo i
wczeniej si z sob przyjanili, to zaczli si wzajemnie oskara, a Chruszczow
najwyraniej dozna zaamania nerwowego. Stalin w typowy dla siebie sposb upokorzy
Chruszczowa, wytrzepujc popi z fajki na jego ys czaszk i powiadajc, e wedle
rzymskiej tradycji dowdca, ktry przegra bitw, w gecie pokuty obsypywa gow
popioem.
Niemcy triumfowali, ale zwycistwo to miao pewien grony dla nich skutek. Paulus,
ktry chcia si wycofa w pocztkowej fazie zmaga, by pod wraeniem tego, co uzna za
przenikliwo Hitlera, ten bowiem rozkaza mu wytrwa, gdy von Kleist szykowa si do
rozstrzygajcego uderzenia. Paulusa charakteryzowao zamiowanie do porzdku i ogromny
respekt wobec zwierzchnikw. Cechy te, wraz z rozbudzonym na nowo podziwem dla
Fhrera, miay wywrze wany wpyw w przeomowym momencie wojny sze miesicy
pniej pod Stalingradem.

Pomimo zagroe dla przetrwania Zwizku Radzieckiego w owym roku Stalina nie
przestaa zajmowa kwestia powojennych granic. Amerykanie i Brytyjczycy odrzucali jego
danie uznania radzieckich granic z czerwca 1941 roku, ktre obejmoway kraje
nadbatyckie i wschodnie obszary Polski. Ale na wiosn roku 1942 Churchill zacz si
nad tym na nowo zastanawia. Rozwaa wyraenie zgody, by podtrzyma udzia Sowietw
w prowadzeniu dziaa wojennych, mimo e stanowio to rac sprzeczno
z postanowieniami Karty atlantyckiej, gwarantujcej narodom prawo do samostanowienia.
Zarwno Roosevelt, jak i jego sekretarz stanu Sumner Welles z oburzeniem odmwili
poparcia propozycji Churchilla. Jednak w pniejszym okresie wojny to brytyjski premier
bdzie si przeciwstawia imperialistycznym zakusom Stalina, a Roosevelt je zaakceptuje.
Stosunki midzy zachodnimi aliantami a Stalinem byy naznaczone wzajemn
podejrzliwoci. Zwaszcza Churchill obiecywa ZSRR duo wiksz pomoc wojskow
ni ta, ktrej Wielka Brytania moga udzieli. Zoone przez amerykaskiego prezydenta
Mootowowi w maju nieprzemylane zapewnienia o otwarciu drugiego frontu do koca
owego roku w wikszym stopniu ni cokolwiek innego zatruy Wielk Koalicj. Stalin
umocni si w swoich paranoicznych podejrzeniach, e pastwa kapitalistyczne d po
prostu do osabienia Zwizku Radzieckiego, podczas gdy same zamierzaj wyczekiwa.
Lubujcy si w politycznych manipulacjach Roosevelt poinformowa Mootowa za
porednictwem Harryego Hopkinsa, e sam skania si ku uruchomieniu drugiego frontu
w 1942 roku, ale amerykascy dowdcy wojskowi sprzeciwiaj si temu zamysowi.
Wydaje si, e Roosevelt by gotw uciec si do wszystkiego, byle tylko utrzyma Zwizek
Radziecki w stanie wojny z Niemcami bez wzgldu na konsekwencje. Kiedy za stao si
jasne, e zachodni sojusznicy nie zamierzaj w rzeczonym roku przeprowadzi desantu na
pnocn Francj, Stalin uzna, i zosta wystawiony do wiatru.
Churchill stwierdzi, e to na niego spada zo Stalina za niedotrzymanie obietnic.
Cho i Churchill, i Roosevelt zanadto beztrosko je skadali, to Stalin nie chcia sysze
o adnych obiektywnych trudnociach. Straty, jakie ponosiy arktyczne konwoje pynce do
Murmaska, nie liczyy si wcale w jego kalkulacjach. Konwoje PQ, ktre kursoway
z Islandii do Murmaska od wrzenia 1941 roku, stawiay czoo przeraajcym
niebezpieczestwom. W zimie statki i okrty pokrywaa warstwa lodu, a morze stawao si
zdradliwe, za to latem, podczas krtszych nocy, konwoje byy naraone na naloty
niemieckiego lotnictwa z baz w pnocnej Norwegii, a take musiay si liczy
z nieustajc grob ze strony U-Bootw. W marcu ulega zatopieniu jedna czwarta statkw
konwoju PQ-13. Churchill zmusi Admiralicj do wysania PQ-16 w maju, nawet jeli
miaoby to oznacza, e tylko poowa jednostek dopynie do celu. Nie mia zudze co do
politycznych konsekwencji wstrzymania konwojw. Ostatecznie tym razem poszo na dno
tylko sze z trzydziestu szeciu statkw.
Nastpny konwj, PQ-17, najwikszy z wysanych dotychczas do Zwizku
Radzieckiego, okaza si jedn z najbardziej spektakularnych katastrof morskich w caej
wojnie. Na podstawie niecisych danych wywiadowczych uznano, e niemiecki pancernik
Tirpitz, wraz z okrtami liniowymi Admiral Hipper i Admiral Scheer, wypyny
z Trondheim, by przeprowadzi atak. Skonio to Pierwszego Lorda Morskiego admiraa
Dudleya Pounda do wydania 4 lipca rozkazu rozproszenia konwoju. Bya to fatalna
w skutkach decyzja. cznie dwadziecia cztery z trzydziestu dziewiciu statkw konwoju
pado upem Luftwaffe i U-Bootw, co wizao si z utrat prawie stu tysicy ton
zaopatrzenia, w tym samolotw, czogw i innych pojazdw. Wobec upadku Tobruku
w Afryce Pnocnej i groby wtargnicia niemieckich wojsk na Kaukaz Brytyjczycy zaczli
si powanie obawia, e ostatecznie mog jednak przegra t wojn. Wszystkie letnie
konwoje zawieszono, ku wielkiemu niezadowoleniu Stalina.

Po zniszczeniu radzieckich wojsk na Pwyspie Kerczeskim Manstein skierowa swoj

11. Armi ku portowi i twierdzy w Sewastopolu. Potne przygotowanie artyleryjskie
i naloty stukasw nie doprowadziy do wyparcia obrocw z ich pozycji w jaskiniach
i tunelach wyrytych gboko w skaach. Podobno w pewnym stadium ofensywy Niemcy
uyli gazw bojowych do wykurzenia nieprzyjaciela, jednak brak dowodw na
potwierdzenie tej informacji. Lotnicy Luftwaffe postanowili skoczy z nkajcymi
nalotami radzieckich bombowcw. Ju my pokaemy tym Rosjanom napisa pewien
starszy kapral co to znaczy igra z Niemcami .
14

Sowieccy partyzanci operowali na niemieckich tyach, a jeden z podziemnych

oddziaw wysadzi w powietrze jedyn lini kolejow przebiegajc przez Przesmyk
Perekopski. Niemcy zwerbowali antyradzieckich krymskich Tatarw do pomocy
w obawach na partyzantw. Manstein cign gigantyczne kolejowe dziao oblnicze
kalibru 800 mm, aby ostrzeliwa z niego ruiny wielkiej sewastopolskiej fortecy. Powiem
tylko tyle, e to ju nie jest wojna zapisa onierz z niemieckiego motocyklowego
oddziau zwiadowczego ale miertelne starcie dwch wiatopogldw . 15

Najbardziej skutecznym manewrem Mansteina byo przeprowadzenie zaskakujcego

ataku z uyciem odzi szturmowych przez zatok Siewiernaja i oskrzydlenie w taki sposb
pierwszej linii radzieckiej obrony. Ale onierze i marynarze Floty Czarnomorskiej
walczyli dalej. Oficerowie polityczni organizowali wiece, podczas ktrych rozkazywali
wytrwa i gin za ojczyzn. Baterii armat przeciwlotniczych uyto do niszczenia czogw,
lecz Niemcy eliminowali z walki kolejne radzieckie dziaa. Odgosy eksplozji zlay si
w wielki nieprzerwany huk zanotowa jeden z onierzy sowieckiej piechoty morskiej.
Nie da si ju rozrni pojedynczych wybuchw. Bombardowanie rozpoczyna si
wczenie rano i koczy pn noc. Rozrywajce si bomby i pociski artyleryjskie
przysypyway ludzi i musielimy ich odgrzebywa, eby kontynuowali walk. Polegli
wszyscy nasi telefonici. Wkrtce potem trafiono nasze ostatnie dziao przeciwlotnicze.
Zaczlimy prowadzi obron jak piechota w lejach po bombach. (...) Niemcy zepchnli
nas do morza i musielimy schodzi po linie z urwistych klifw. Wiedzc, e jestemy tam,
na dole, Niemcy zrzucali na nas ciaa naszych towarzyszy, ktrzy padli w boju, a take
ponce beczki ze smo i granaty. Sytuacja bya beznadziejna. Postanowiem przedrze si
wzdu brzegu do Baakawy, przepyn w nocy zatok i uciec na wzgrza.
Zorganizowaem grup onierzy piechoty morskiej. Ale udao nam si przeby nie wicej
ni kilometr . Oddzia ten trafi do niewoli.
16

Sewastopolska bitwa trwaa od 2 czerwca do 9 lipca, a niemieckie straty te byy

znaczne. Straciem wielu towarzyszy broni, walczcych u mego boku napisa po jej
zakoczeniu pewien plutonowy Wehrmachtu. Pewnego razu, w samym rodku bitwy
zapakaem nad jednym z nich jak dziecko . Ju po tej batalii rozradowany Hitler
17

awansowa Mansteina na feldmarszaka. Chcia przeksztaci Sewastopol w wielk

niemieck baz morsk nad Morzem Czarnym i w stolic cakowicie zgermanizowanego
Krymu. Ale jak zauway sam Manstein, wielki wysiek woony w zdobycie Sewastopola
zredukoway w krytycznej fazie dziaa siy wojsk wydzielonych do przeprowadzenia
Fall Blau.

Stalin za spraw przypadku mg si zapozna zawczasu ze szczegowymi danymi

o szykowanej niemieckiej ofensywie na poudniu Zwizku Radzieckiego, ale potraktowa
to jako dezinformacj, tak jak zlekceway doniesienia wywiadowcze o operacji
Barbarossa rok wczeniej. Oto 19 czerwca major Joachim Reichel, niemiecki oficer
sztabowy przewocy plany operacji Blau, zosta zestrzelony w samolocie cznikowym
Fieseler Storch za radzieckimi liniami. Mimo to Stalin, pewien, e Niemcy przeprowadz
swj gwny atak na Moskw, uzna zdobyte dokumenty za falsyfikat. Hitler szala, kiedy
si dowiedzia o tej wywiadowczej wpadce, i zdymisjonowa dowdcw korpusu oraz
dywizji, w ktrych suy Reichel. Wstpne uderzenie, majce na celu opanowanie linii
wyjciowej do ofensywy na wschd od rzeki Doniec, ju si jednak rozpoczo.
Dwudziestego smego czerwca 2. Armia i 4. Armia Pancerna Hotha uderzyy na
wschd w kierunku Woronea nad grnym Donem. Stawka rzucia tam do walki dwa
korpusy czogw, lecz te w wyniku zej cznoci radiowej pogubiy si nieco na otwartym
terenie i powanie ucierpiay wskutek nalotw stukasw. Stalin, upewniwszy si
ostatecznie, e Niemcy nie maszeruj na Moskw, wyda rozkaz obrony Woronea za
wszelk cen.
Wtedy Hitler wmiesza si w realizacj planw operacji Blau. Pocztkowo miaa
ona przebiega w trzech fazach. Pierwsz z nich byo zdobycie Woronea. Nastpnie 6.
Armia Paulusa powinna bya otoczy wojska radzieckie w wielkim uku Donu, a potem
naciera na Stalingrad, aby zabezpieczy niemieck lew flank. W tym czasie chodzio nie
tyle o zajcie tego miasta, ile o dotarcie do niego lub przynajmniej doprowadzenie do
tego, eby znalazo si w zasigu naszej cikiej broni by Sowieci nie mogli
18

wykorzystywa Stalingradu jako orodka komunikacyjnego i zbrojeniowego. Dopiero

wwczas 4. Armia Pancerna miaa zwrci si na poudnie i przyczy do Grupy Armii
A feldmarszaka Lista w marszu na Kaukaz. Ale zniecierpliwiony Hitler uzna, e tylko
jeden korpus pancerny wystarczy do zwyciskiego zakoczenia walk o Worone. Reszta
armii pancernej Hotha powinna niezwocznie wyruszy na poudnie. Jednak korpusowi
pozostawionemu pod Woroneem brako si do przeamania twardej obrony przeciwnika.
Armia Czerwona wykazaa, z jakim uporem potrafi prowadzi walki uliczne, gdy Niemcy
tracili atut wikszej sprawnoci w zakresie dziaa manewrowych z uyciem broni
pancernej, wspieranej przez panujce w powietrzu lotnictwo.

Fall Blau (2 czerwcalistopad 1942)

Hitler zby obawy swoich generaw, a pocztkowo operacja Blau zdawaa si

przebiega wyjtkowo pomylnie dla Niemcw. Armie niemieckie bardzo szybko
posuway si naprzd, ku wielkiemu ukontentowaniu dowdcw formacji pancernych
Wehrmachtu. W czasie upalnego lata ziemia bya sucha, a natarcie na poudniowy wschd
rozwijao si bez wikszych przeszkd. Jak okiem sign pisa pewien korespondent
wojenny wozy opancerzone i pgsienicowe jad przed siebie po stepie. Proporce
powiewaj w rozgrzanym popoudniowym powietrzu . Ktrego dnia odnotowano
19

temperatur pidziesit trzy stopnie w socu . Jedyne utrudnienie stanowi niedostatek

20

pojazdw, ktre zreszt musiay zatrzymywa si z powodu braku paliwa.

Usiujc spowolni ofensyw Wehrmachtu, radzieckie lotnictwo zrzucao nocami
bomby zapalajce, aby podpali stepy. Niemcy parli jednak dalej. Okopane i zamaskowane
sowieckie czogi szybko omijano i niszczono. Radziecka piechota ukryta w kopkach
snopw zb usiowaa stawia opr, ale nazistowskie czogi po prostu rozjeday je
gsienicami. Niemieccy czogici przystawali w wioskach, pldrujc bielone, kryte
strzech chaty w poszukiwaniu jaj, mleka, miodu i drobiu. Wrogo usposobieni do
bolszewikw Kozacy, ktrzy radonie witali Niemcw, szybko uznali, e ci nader
naduywaj okazywanej im gocinnoci. W oczach miejscowego ludu przybywamy jako
wyzwoliciele pisa z ironi pewien starszy kapral uwalniajc ich z ostatnich ziaren
zb, warzyw, oleju spoywczego i tak dalej .
21

Czternastego lipca siy Grup Armii A i B spotkay si w miecie Millerowo, ale

wbrew oczekiwaniom Hitlera nie udao si zamkn wojsk przeciwnika w wielkim
okreniu. Po kotle pod Barwienkowem dowdcy Stawki zaczli myle w sposb
bardziej realistyczny. Sowieci wycofywali swoje armie, zanim te zostay otoczone.
W rezultacie plan Hitlera, polegajcy na okreniu i zniszczeniu radzieckich wojsk na
zachodnim brzegu Donu, nie mg przynie powodzenia.
Rostw nad Donem, czyli wrota wiodce na Kaukaz, pad 23 lipca. Hitler
niezwocznie rozkaza 17. Armii zdobycie Batumi, natomiast 1. i 4. Armia Pancerna miay
si skierowa ku polom naftowym Majkopu i Groznego, stolicy Czeczenii. Jeli nie
wemiemy Majkopu i Groznego, powiedzia Fhrer do swoich generaw wtedy bd
musia zakoczy t wojn . Stalin, wstrznity tym, i jego przewidywania dotyczce
22

nastpnej ofensywy na Moskw okazay si cakowicie bdne, i zdajc sobie spraw, e

Armii Czerwonej brakuje dostatecznie silnych wojsk na Kaukazie, wysa awrientija
Beri, by ten zasia nieco strachu wrd frontowych dowdcw.
W tym czasie Paulus dosta rozkaz zdobycia Stalingradu siami 6. Armii, podczas gdy
rumuska 4. Armia miaa osania jej lewe skrzydo nad Donem. Dywizje piechoty Paulusa
maszeroway bez odpoczynku przez szesnacie dni. Z kolei XXIV Korpus Pancerny z armii
Hotha, ktry pdzi na poudnie w kierunku Kaukazu, winien zawrci i wesprze
uderzenie na Stalingrad. Zdumiony Manstein dowiedzia si, e jego 11. Armia po
opanowaniu Krymu miaa zosta przerzucona na pnoc, by wzi udzia w nowej
ofensywie na froncie leningradzkim. Ponownie Hitler zaniedba wymg koncentracji si i to
w chwili, gdy usiowa zaj rozlege terytoria.
Dwudziestego smego lipca Stalin wyda rozkaz nr 227 Ani kroku w ty (
) sporzdzony przez generaa pukownika Aleksandra Wasilewskiego.
Panikarzy i tchrzy naley likwidowa na miejscu. Trzeba stanowczo wykorzeni myli
o odwrocie. Ci dowdcy armii, ktrzy zezwalaj na samowolne opuszczanie pozycji,
musz by usuwani i od razu stawiani przed trybunaem wojennym . Oddziay zaporowe
23

rozlokowano na zapleczu wszystkich armii, by strzelay do tych, ktrzy podawali tyy.

W owym miesicu bataliony karne zostay wzmocnione trzydziestoma tysicami winiw
agrw, osabionymi i niedoywionymi, ktrzy nie przekroczyli jeszcze czterdziestego roku
ycia. W tyme roku w radzieckich obozach zgino cznie 352 560 ludzi jedna czwarta
winiw .
24

Barbarzyski rozkaz nr 227 przywid do skandalicznych naduy, gdy niecierpliwi

sowieccy dowdcy poszukiwali kozw ofiarnych. Dowdca pewnej dywizji poleci
pukownikowi, ktrego puk zbyt opieszale przeprowadzi natarcie, aby kogo rozstrzela.
To nie egzekutywa zwizkowcw wyjani rzeczony genera tylko wojna. Pukownik
wybra na ofiar porucznika Aleksandra Obodowa, powszechnie podziwianego dowdc
kompanii modzierzy. Komisarz polityczny puku i kapitan z wydziau specjalnego NKWD
aresztowali Obodowa. Towarzyszu komisarzu, zawsze byem dobrym czowiekiem,
powiedzia Obodow, nie mogc uwierzy w los, jaki go spotka. Dwaj oficerowie, ktrzy
go aresztowali, rozelili si i zaczli do niego strzela wspomina jeden z jego
przyjaci. Sasza [Obodow] prbowa rkami opdza si od kul jak od much. Po
trzeciej serii pad na ziemi .
25

Zanim jeszcze 6. Armia Paulusa dotara w wielkie zakole Donu, Stalin powoa do
istnienia Front Stalingradzki i postawi miasto na stopie wojennej. Gdyby Niemcy
sforsowali Wog, kraj zostaby przepoowiony na dwie czci. Angloamerykaskie szlaki
zaopatrzeniowe przebiegajce przez Iran zostay zagroone i to tu po tym, jak Brytyjczycy
skasowali konwoje pynce do pnocnej Rosji. Kobiety, a nawet mode dziewczta
zapdzono do kopania roww przeciwpancernych i usypywania waw ziemnych, ktre
chroniyby zbiorniki z rop naftow nad Wog. Dziesita Dywizja Strzelecka NKWD
przybya na miejsce i obja stra nad przeprawami przez Wog, starajc si przywrci
dyscyplin w miecie coraz bardziej owadnitym panik. Stalingradowi zagraay 6.
Armia Paulusa w uku Donu oraz 4. Armia Pancerna Hotha, niespodziewanie zawrcona
przez Hitlera na pnoc w celu przyspieszenia zdobycia miasta.
O wicie 21 sierpnia piechota niemieckiego LI Korpusu przeprawia si przez Don na
odziach szturmowych. Opanowaa przyczek, przerzucia przez rzek mosty pontonowe,
a nastpnego popoudnia czogi 16. Dywizji Pancernej generaa porucznika Hansa Hubego
zaczy si po nich przetacza. Dwudziestego trzeciego sierpnia, tu przed brzaskiem,
czoowy batalion pancerny Hubego, dowodzony przez pukownika Hyazintha Strachwitza,
wyruszy w kierunku wschodzcego soca na Stalingrad, lecy zaledwie szedziesit
pi kilometrw dalej na wschodzie. Podoe na stepie nad Donem, rozlege tereny pokryte
uschnitymi trawami, byo twarde jak gaz. Tylko parowy spowalniay niemieckie natarcie.
Ale sztab Hubego nagle si zatrzyma, odebrawszy nieoczekiwany radiogram. Dywizja
czekaa, czogi stay z wyczonymi silnikami. Wkrtce nadlecia cznikowy Fieseler
Storch, zatoczy koo w powietrzu i wyldowa w pobliu wozu, z ktrego dowodzi Hube.
Podszed do genera Wolfram von Richthofen, brutalny i rozpoznawalny po ogolonej
gowie dowdca 4. Floty Powietrznej. Owiadczy Hubemu, e na podstawie rozkazu
z kwatery gwnej Fhrera caa jego flota powietrzna ma uderzy na Stalingrad.
Korzystajcie dzi z naszego wsparcia! powiedzia do Hubego. Bdzie was
wspomagao tysic dwiecie samolotw. Na jutro niczego nie mog panu obieca . Kilka
26

godzin pniej niemieccy czogici entuzjastycznie machali rkami zmasowanym eskadrom

heinkli He 111, junkersw Ju 88 oraz stukasw leccych ponad ich gowami w stron
Stalingradu.
Owa niedziela 23 sierpnia 1942 roku bya dla mieszkacw Stalingradu pamitnym
dniem. Nie wiedzc, e niemieckie wojska podeszy ju blisko, ludno cywilna
wypoczywaa w socu na Kurhanie Mamaja, wielkim kopcu z czasw tatarskich
grujcym nad centrum miasta i rozcigajcym si na ponad trzydziestu kilometrach na
wielkim uku zachodniego brzegu Wogi. Goniki na ulicach ostrzegay przed nalotem, ale
dopiero kiedy baterie przeciwlotnicze otworzyy ogie, ludzie zaczli szuka schronienia.
Napywajce falami samoloty Richthofena przystpiy do nalotu dywanowego na
miasto. Pnym popoudniem zapisa Richthofen w swoim dzienniku rozpoczem
dwudniowy silny nalot na Stalingrad, a od samego pocztku bomby zapalajce odniosy
dobry skutek . Zbiorniki z benzyn, trafione bombami, eksplodoway jak ogniste kule,
27

a potem wzbiy si ku niebu supy czarnego dymu, widoczne z ponad stu pidziesiciu
kilometrw. Tysice ton bomb burzcych i zapalajcych zamienio miasto w pieko.
Wysokie budynki mieszkalne, duma Stalingradu, ulegy zniszczeniu. By to najbardziej
skoncentrowany atak powietrzny podczas caej wojny na froncie wschodnim. W miecie
przebywao, razem z uchodcami, okoo szeciuset tysicy ludzi, z czego, jak si szacuje,
blisko czterdzieci tysicy zgino w trakcie owych dwudniowych nalotw.
onierze 16. Dywizji Pancernej Hubego pozdrawiali lotnikw, gdy ci powracali znad
celu, a piloci stukasw uruchomili syreny w odpowiedzi na te wiwaty. Pnym
popoudniem batalion pancerny Strachwitza zbliy si do Wogi nieco na pnoc od
miasta. Ale czogi zostay ostrzelane przez baterie przeciwlotnicze, ktrych dziaa kalibru
37 mm wycelowano w niemieckie tanki. Ich obsug stanowiy mode kobiety, w tym wiele
uczennic i studentek, ktre walczyy do koca. Dowdcy niemieckich oddziaw
pancernych byli wstrznici, gdy odkryli pe polegych obrocw.
Niemcy przebyli ca drog znad Donu nad Wog w cigu jednego dnia, co
wydawao si wielkim wyczynem. Dotarli do tego, co uwaali za granic Azji, a zarazem
do wytyczonej przez Hitlera linii, przebiegajcej z Archangielska do Astrachania. Wielu
z nich uznao, e wojna praktycznie dobiega koca. Fotografowali si nawzajem w pozach
zwycizcw na tle czogw i uwieczniali na zdjciach supy dymu wznoszce si nad
Stalingradem. Pewien as myliwski Luftwaffe wraz ze swoim skrzydowym na widok
niemieckich czogw na ziemi wykrcili w powietrzu triumfalne beczki.
Jeden z dowdcw, stojc na swoim czogu na wysokim zachodnim brzegu Wogi,
spoglda za rzek przez lornetk. Patrzylimy na wielkie stepy rozcigajce si ku Azji
i byem [tym widokiem] poruszony do gbi wspomina. Ale nie mogem o tym
rozmyla za dugo, poniewa musielimy przeprowadzi atak na kolejn bateri
przeciwlotnicz, ktra zacza nas ostrzeliwa . Odwaga modych kobiet obsugujcych te
28

dziaa przesza do legendy. To bya pierwsza karta obrony Stalingradu, pisa Wasilij
Grossman, ktry wkrtce potem wysucha relacji bezporednich wiadkw.

Tego lata, przeomowego dla Wielkiej Koalicji, Churchill postanowi, e musi zoy
Stalinowi wizyt i podczas rozmowy w cztery oczy wyjani mu powody, z jakich
wstrzymano konwoje i niemoliwe byo chwilowo otwarcie drugiego frontu. Po upadku
Tobruku i cikich stratach poniesionych w bitwie na Atlantyku ostro krytykowano
Churchilla take w Wielkiej Brytanii. Nie by zatem w najlepszym nastroju przed seri
trudnych spotka ze wschodnim dyktatorem.
Przylecia do Moskwy z Kairu przez Teheran, a w radzieckiej stolicy znalaz si 12
sierpnia. Tumacz Stalina przyglda si Churchillowi, gdy ten dokonywa przegldu
kompanii honorowej, co czyni z wysunitym podbrdkiem, wpatrujc si intensywnie
w kadego onierza, jak gdyby ocenia si charakteru radzieckich wojownikw . 29

Churchill, zawzity antybolszewik, po raz pierwszy postawi stop na sowieckim

terytorium. Towarzyszy mu William Averell Harriman, ktry w trakcie tych rozmw
reprezentowa Roosevelta, lecz musia wsi do pierwszego z podstawionych
samochodw wraz ze skwaszonym Mootowem.
Tego wieczoru Churchilla i Harrimana wprowadzono do mrocznego i surowo
urzdzonego mieszkania Stalina na Kremlu. Brytyjski premier zapyta o sytuacj militarn,
co okazao si wod na myn Stalina. Drobiazgowo opisa bardzo grony rozwj
wypadkw na poudniu ZSRR, zanim jeszcze Churchill przystpi do wyjaniania, dlaczego
uruchomienie drugiego frontu trzeba byo przeoy na pniej.
Churchill zacz od omawiania wielkiej koncentracji alianckich si w Wielkiej
Brytanii. Potem wspomnia o strategicznej ofensywie bombowej i potnych nalotach na
Lubek i Koloni, wiedzc, e poechce to mciwe instynkty Stalina. Churchill stara si
przekona radzieckiego przywdc, e niemieckie wojska we Francji s zbyt silne, aby
sprzymierzeni mogli przeprawi si przez kana La Manche przed 1943 rokiem. Stalin
energicznie zaprotestowa i podwaa liczby przytoczone przez Churchilla, a dotyczce
rozmiarw niemieckich si zbrojnych na zachodzie Europy. Doda pogardliwie, e kto
nie ma ochoty podejmowa ryzyka, nigdy nie wygra wojny.
Liczc na stonowanie wzburzenia radzieckiego przywdcy, Churchill nakreli
nastpnie plany ldowania w Afryce Pnocnej, do ktrych przekona wczeniej
Roosevelta za plecami generaa Marshalla. Wzi kartk i narysowa na niej krokodyla,
aby zilustrowa myl, e zaatakowane zostanie mikkie podbrzusze wrogiej bestii. Ale
Stalina nie zadowoli taki substytut drugiego frontu europejskiego. Kiedy Churchill
napomkn o moliwoci inwazji na Bakany, dyktator od razu wyczu, e rzeczywistym
celem byoby udaremnienie wkroczenia Armii Czerwonej do tego regionu. Mimo to
spotkanie zakoczyo si w lepszej atmosferze, ni spodziewa si tego Churchill.
Jednake nazajutrz Stalin ostro potpi perfidi sprzymierzonych, a Mootow uparcie
powtarza wszystkie te zarzuty, co rozelio i przygnbio Churchilla na tyle, e Harriman
musia nastpnie powici kilka godzin na prby podniesienia go na duchu. Czternastego
sierpnia Churchill chcia zerwa rozmowy i zrezygnowa z udziau w bankiecie
urzdzonym tamtego wieczoru na jego cze. Brytyjskiemu ambasadorowi, sympatycznemu
ekscentrykowi Archibaldowi Clarkowi Kerrowi, ledwie udao si mu to wyperswadowa.
Niemniej Churchill upar si, e pojedzie na bankiet w swoim dresie rodzaju
kombinezonu, przyrwnanym przez Clarka Kerra do dziecicych pioszkw, podczas gdy
wszyscy czoowi sowieccy funkcjonariusze i dowdcy wojskowi mieli wystpi
w galowych uniformach.
Kolacja we wspaniaej Sali Katarzyny na Kremlu przecigna si do pnocy;
podano dziewitnacie da i nieustannie wznoszono toasty, najczciej inicjowane przez
Stalina, ktry podchodzi, aby trci si kieliszkiem. [Stalin] ma nieprzyjemnie zimn,
przebieg, martw twarz zapisa w swoim dzienniku genera Alan Brooke a kiedy
tylko na niego patrz, potrafi sobie wyobrazi, jak posya ludzi na zatracenie, nie
mrugnwszy nawet okiem. Z drugiej strony niewtpliwie jest bystry i rozumie realia
wojny .
30

Nastpnego dnia Clark Kerr musia uy caego swego uroku osobistego i daru
przekonywania. Churchilla rozwcieczao zarzucanie Brytyjczykom tchrzostwa przez
Sowietw. Ale po oficjalnym spotkaniu Stalin zaprosi go do swego gabinetu na kolacj.
Atmosfera szybko ulega rozlunieniu dziki alkoholowi i wizycie crki Stalina, Swietany.
Stalin zrobi si przyjazny, dowcipkujc na lewo i prawo, a Churchill naraz ujrza
radzieckiego tyrana w zupenie nowym wietle. Nabra przekonania, e uczyni ze Stalina
swego przyjaciela, i nazajutrz opuci Moskw wielce zadowolony z odniesionego
sukcesu. Churchill, dla ktrego emocje czsto liczyy si bardziej od faktw, nie dostrzeg,
e Stalinowi jeszcze lepiej ni Rooseveltowi udawao si manipulowa ludmi.
W kraju czekay na Churchilla kolejne ze wieci. Dziewitnastego sierpnia pod
kierownictwem szefa Dowdztwa Operacji Poczonych lorda Louisa Mountbattena
przeprowadzono zmasowany desant na Dieppe na pnocnym wybrzeu Francji.
W operacji Jubilee wzio udzia zaledwie nieco ponad sze tysicy onierzy, gwnie
kanadyjskich, a take oddzia Wolnych Francuzw i pododdzia amerykaskich rangersw.
Wczenie rano wschodnie zgrupowanie szturmowe natkno si na niemiecki konwj, co
ostrzego siy Wehrmachtu przed zbliajcym si atakiem. Niemcy zatopili niszczyciel
i trzydzieci trzy mae barki desantowe. Wszystkie alianckie czogi, ktre znalazy si na
brzegu, rwnie ulegy zniszczeniu, a kanadyjska piechota na plaach wpada w puapk
silnych umocnie i zasiekw z drutu kolczastego.
Rajd na Dieppe, w ktrego wyniku sprzymierzeni stracili ponad cztery tysice ludzi,
przynis surowe, cho i oczywiste wnioski. Przekona aliantw, e silnie bronionych
portw nie da si zdoby z morza, desant za trzeba poprzedzi potnym lotniczym
i morskim bombardowaniem, a co najwaniejsze, e inwazji na pnocn Francj nie
naley przeprowadza do roku 1944. Stalina po raz kolejny rozwcieczyo odoenie na
pniej stworzenia tak wanego drugiego frontu. Jednake wspomniana katastrofa
przyniosa sprzymierzonym take pewn powan korzy. Oto Hitler uzna, e wkrtce
bdzie mg ogosi wa atlantycki przeszkod nie do sforsowania, a jego wojska we
Francji bez trudu odepr kad prb inwazji.
W Zwizku Radzieckim wieci o rajdzie na Dieppe rozbudziy nadzieje na
rozpoczcie walk na drugim froncie, lecz optymizm ten rycho przeszed w gorzkie
rozczarowanie. Operacj uznano za ochap rzucony zagranicznej opinii publicznej. Kwestia
drugiego frontu staa si obosieczn broni radzieckiej propagandy, zarwno ognikiem
nadziei dla caego spoeczestwa, jak i rdem docinek pod adresem Brytyjczykw
i Amerykanw. Kiedy w ZSRR otwierano konserwy z misn mielonk (czy te, jak
nazywali je Rosjanie tuszonk), dostarczane w ramach amerykaskiego programu Lend-
Lease, powiadano przy tym: Otwrzmy drugi front .31

W odrnieniu od ich towarzyszy broni na poudniu Rosji, duch bojowy niemieckich wojsk
wok Leningradu nie przedstawia si najlepiej. Zadrczay je niepowodzenia
w zdawieniu oporu stawianego przez pierwsze miasto bolszewizmu. Po surowych
mrozach zimy nadeszy niewygody bytowania wrd bagnisk i rojw komarw.
Z kolei sowieccy obrocy Leningradu byli wdziczni losowi za przetrwanie godu
minionej strasznej zimy, ktry zabi prawie milion ludzi. Starano si wysprzta miasto
i usun nagromadzone odpadki, ktre zagraay wybuchem epidemii. Ludno
zmobilizowano do sadzenia kapusty na kadym wolnym kawaku gruntu, midzy innymi na
caym Polu Marsowym. Leningradzka Rada Miejska utrzymywaa, e wiosn 1942 roku
obsadzono jarzynami dwanacie i p tysica hektarw w samym miecie i wok niego.
Aby zapobiec godowi podczas nastpnej zimy, podjto na nowo ewakuacj ludnoci
cywilnej przez jezioro adoga; ponad p miliona osb wyjechao z miasta, a na ich
miejsce miay przyby wojskowe rezerwy. Inne przygotowania obejmoway gromadzenie
zapasw i ukadanie rurocigu paliwowego na dnie adogi.
Dziewitego sierpnia duo dla podniesienia morale uczynio wykonanie w miecie
VII symfonii (zwanej leningradzk) Dymitra Szostakowicza; koncert ten transmitowano
w wielu krajach . Niemiecka artyleria usiowaa zakci wystp, ale radzieckie baterie
32

dzia odpowiedziay na to skutecznym ogniem, ku radoci leningradczykw. Cieszyo ich

wielce take to, e nieustanne ataki Luftwaffe na transporty przez jezioro adoga troch
osaby w wyniku zestrzelenia stu szedziesiciu niemieckich samolotw.
Sowiecki wywiad ustali, e Niemcy pod dowdztwem feldmarszaka von Mansteina,
ktry przyby na czele 11. Armii, mieli przystpi do silnego szturmu. W ramach operacji
o kryptonimie Nordlicht Hitler rozkaza Mansteinowi zniszczenie miasta i poczenie si
z Finami. Aby pokrzyowa ten atak, Stalin poleci Frontom Leningradzkiemu
i Wochowskiemu podjcie kolejnej prby rozbicia niemieckiego wystpu w linii frontu,
sigajcego ku poudniowym brzegom adogi a tym samym przerwania oblenia. Owa
tak zwana ofensywa siniawiska rozpocza si 19 sierpnia.
Pewien mody czerwonoarmista opisa swj pierwszy atak przeprowadzony o wicie
w licie do rodziny: Szum, grzmot i wycie odamkw wypeniy powietrze; ziemia draa,
dym zasnuwa cae pole bitwy. Czogalimy si bez przerwy. Naprzd, tylko naprzd,
inaczej mier. Odamek rozci mi warg, krew zalaa mi twarz, mnstwo odamkw
leciao z gry jak grad, parzc nam rce. Nasz karabin maszynowy ju strzela, ogie si
nasili, a nie dao si wychyli gowy. Pytki okop chroni nas przed odamkami.
Prbowalimy posuwa si naprzd tak szybko, jak tylko si dao, eby wyj ze strefy
ostrzau. Powyej zaczy dudni samoloty. Zaczo si bombardowanie. Nie pamitam, jak
dugo trwao to pieko. Gruchna wie, e pojawiy si niemieckie wozy pancerne.
Oblecia nas paniczny strach, ale okazao si, e to nasze czogi przejeday przez zasieki
z drutu kolczastego. Wkrtce dotarlimy do tych drutw i powita nas straszny ogie. Tam
wanie zobaczyem pierwszy raz zabitego onierza; lea bez gowy nad rowem, ktry
tarasowa nam drog. Dopiero wtedy zawitao mi w mylach, e i ja mog zgin.
Przeskoczylimy nad trupem. (...) Pozostawilimy za sob ogniowe pieko. Przed nami
rozciga si rw przeciwpancerny. Gdzie z boku zaczy grzechota karabiny
maszynowe. Bieglimy zgici wp. Nastpiy ze dwa albo trzy wybuchy. Prdzej, rzucaj
granaty, wrzasn Puczkow. Pobieglimy jeszcze szybciej. Dwch martwych onierzy
z obsugi kaemu przywaro do drewnianej kody, jak gdyby prbowali si nad ni
przeczoga; blokowali nam drog. Opucilimy okop, przebieglimy po paskim terenie
i wskoczylimy [do nastpnego okopu]. Zabity niemiecki oficer lea na jego dnie, z twarz
w bocie. Byo tam pusto i cicho. Nigdy nie zapomn tego drugiego ziemnego przejcia,
ktrego jedn cian owietlao soce. Wszdzie wistay kule. Nie wiedzielimy, gdzie
s Niemcy, byli przed nami i za nami. Jeden z obsugi karabinu maszynowego wyskoczy,
eby si rozejrze, ale od razu zosta zabity przez snajpera. Przysiad, jakby si zaduma,
a gowa opada mu na pier .
33

Sowieckie straty byy bardzo powane sto czternacie tysicy ludzi, w tym
czterdzieci tysicy polegych ale ku wciekoci Hitlera to uprzedzajce uderzenie
cakowicie udaremnio operacj, ktr mia przeprowadzi Manstein.

Nadal owadnity obsesj zdobycia z ropy naftowej na Kaukazie oraz miasta nazwanego
na cze Stalina, Hitler by pewien, e Rosjanie s skoczeni , mimo e jego wojska
34

wziy znacznie mniej jecw, ni si spodziewano. W tym czasie zaoy swoj now
kwater gwn, znan jako Werwolf, koo Winnicy na Ukrainie, lecz nie daway mu tam
spokoju muchy i komary, a podenerwowanie wzmaga uciliwy upa. Fhrer zacz
wypatrywa symbolicznych oznak zwycistwa, zamiast skupi si na analizie militarnych
realiw. Dwunastego sierpnia oznajmi woskiemu ambasadorowi, e bitwa o Stalingrad
zadecyduje o wyniku wojny . Dwudziestego pierwszego sierpnia oddzia niemieckiej
35

piechoty grskiej wspi si na Elbrus, wznoszcy si na 5600 metrw n.p.m. najwyszy

szczyt Kaukazu, by zatkn tam sztandar bojowy Rzeszy. Trzy dni pniej wiadomo
o tym, e pancerne czowki Paulusa wyszy nad Wog, jeszcze bardziej podniosa Hitlera
na duchu. Ale niebawem, 31 sierpnia, wpad w furi, kiedy feldmarszaek List, dowdca
Grupy Armii A na Kaukazie, powiedzia mu, e jego onierze s u kresu si i natrafiaj
na opr duo silniejszy od spodziewanego. Hitler nie dowierza Listowi i wyda rozkaz
ataku na Astracha oraz opanowania zachodnich wybrzey Morza Kaspijskiego.
Zwyczajnie nie chcia pogodzi si z tym, e powierza takie zadania zbyt sabym wojskom,
ktrym brakuje paliwa, amunicji i innego zaopatrzenia.
Z kolei wrd niemieckich onierzy pod Stalingradem utrzymyway si wysoce
optymistyczne nastroje. Sdzili, e miasto to wkrtce znajdzie si w ich rkach, a wtedy
bd mogli wrci do kraju. W kadym razie nie pozostaniemy w Rosji na kwaterach
zimowych pisa onierz 389. Dywizji Piechoty gdy w naszej dywizji nie przyjto
adnej odziey zimowej. W tym roku, jak Bg da, powinnimy zobaczy si znowu
z naszymi bliskimi . Miejmy nadziej, e operacja ta nie potrwa zbyt dugo , rzuci
36 37

niezobowizujco pewien kapral ze zwiadu motocyklowego 16. Dywizji Pancernej, po tym

jak zauway, e wzite do niewoli radzieckie kobiety w mundurach wojskowych byy tak
brzydkie, i ledwie dao si na nie patrze.
Dowdztwo 6. Armii robio si coraz bardziej niespokojne z powodu wyduonych
linii zaopatrzeniowych, ktre rozcigay si na setki kilometrw a znad Donu. Noce, jak
zanotowa Richthofen w swoim dzienniku, stay si nagle bardzo chodne . Do zimy nie
38

pozostao wiele czasu. Niemieckich sztabowcw niepokoi te stan sabych rumuskich,

woskich i wgierskich wojsk strzegcych prawego brzegu Donu na tyach. Kontrataki
Armii Czerwonej w wielu miejscach wypary oddziay sojusznikw Niemiec i uchwyciy
przyczki za t rzek, co pniej miao odegra decydujc rol.
Oficerowie radzieckiego wywiadu ju przystpili do zbierania wszelkich materiaw
o tych sprzymierzecach Rzeszy. Wielu woskich onierzy posano na front wschodni
wbrew ich woli, niektrych przywoc tam nawet w acuchach. onierzom rumuskim,
jak odkryli Rosjanie, oficerowie przyobiecali, e po wojnie dostan ziemi
w Transylwanii [Siedmiogrodzie] i na Ukrainie . Jednake rumuscy onierze
39

otrzymywali aonie niski od w wysokoci zaledwie szedziesiciu lei miesicznie,

a ich dziennie przydziay prowiantu byy ograniczone do poowy menaki gorcej strawy
i trzystuczterystu gramw chleba na dzie . Nienawidzili czonkw elaznej Gwardii
40

w swoich szeregach, gdy ci zajmowali si szpiegowaniem w wojsku. Demoralizacj

panujc w rumuskiej 3. i 4. Armii skrztnie odnotowano w Moskwie.
Losy frontw pod Stalingradem, na Kaukazie i w Egipcie byy z sob cile
powizane. Rozcignite na wielkiej przestrzeni wojska Wehrmachtu, zdajce si w coraz
wikszej mierze na swoich sabych sprzymierzecw, straciy wielki atut
Bewegungskriegu moliwoci prowadzenia dziaa manewrowych. Okres takich
operacji dobieg koca, poniewa Niemcy ostatecznie utraciy inicjatyw strategiczn.
W kwaterze gwnej Fhrera, podobnie jak w pnocnoafrykaskim obozie Rommla, nie
spodziewano si ju cudw po wyczerpanych wojskach i liniach zaopatrzeniowych nie do
utrzymania. Hitler zacz podejrzewa, e Trzecia Rzesza osigna szczytowy punkt swej
ekspansji. I by jeszcze bardziej zdeterminowany, aby nie zezwoli wasnej generalicji na
odwrt.

1 Szeregowy Fritz S., 25. Dy wizja Piechoty Zmotory zowanej, 1 maja 1942 r., BfZ-SS 26312.
2 Szeregowy Ferdinand S., 88. Dy wizja Piechoty, BfZ-SS 05831E.
3 D.M. Glantz, J. House, When Titans Clashed. How the Red Army Stopped Hitler, Lawrence 1995, s. 105.
4 Cy t. ze zdoby cznego dziennika onierskiego, CAFSB 14/4/328, s. 367371.
5 Tre rozkazu z 31 sty cznia 1942 r., CAMO 206/294/48, s. 346.
6 Cy t. ze zdoby cznego dziennika onierskiego, CAFSB 14/4/328, s. 367371.
7 Sy lwetka Mechlisa zob. S. Sebag Montefiore, Stalin. Dwr czerwonego cara, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 2004, s. 390398.
8 CAFSB 14/4/328, s. 367371.
9 J. Wadimirow, Wojna sodata-zienitczika, 19411942, Moskwa 2009, s. 234.
10 Jewgienij Fiodorowicz Okiszew, w: Swiaszczennaja wojna. Ja pomniu, red. A. Drabkin, Moskwa 2010, s. 210.
11 S. Sebag Montefiore, Stalin, op. cit., s. 391396.
12 Szeregowy Heinrich R., 389. Dy wizjon Piechoty, 20 maja 1942 r., BfZ-SS 43 260.
13 J. Wadimirow, Wojna sodata-zienitczika, 19411942, op. cit., s. 300.
14 Kapral Karl H., 2. eskadra 122. Grupy Rozpoznaczej, 7 czerwca 1942 r., BfZ-SS L 28 420.
15 Kapral Kurt P., oddzia zwiadowczy 4. Puku, 15 czerwca 1942 r., BfZ-SS 29 962.
16 J.S. Naumow, Trudnaja sudba zaszczitnikow Siewastopolja (19411942), Niny j Nowogrod 2009, s. 15.
17 Kapral Arnold N., 377. Dy wizja Pancerna, 8 lipca 1942 r., BfZ-SS 41 967.
18 Rozkaz nr 41, cy t. za: N. von Below, Byem adiutantem Hitlera, 19371945, tum. Z. Ry bicka, Warszawa 1990, s. 314.
19 C. Podewils, Don und Volga. Aufzeichnungen aus dem Jahre 1942, Mnchen 1952, s. 47.
20 H. Groscurth, Tagebcher eines Abwehroffiziers 19381940, Stuttgart 1970, s. 527.
21 Kapral Fritz W., 389. baon rezerwowy, 9 lipca 1942 r., BfZ-SS 05 951.
22 W. Grlitz, Paulus: Ich stehe hier auf Befehl!. Lebensweg des Generalfeldmarschalls Friedrich Paulus, Frankfurt am Main 1960, s. 157.
23 CAMO 48/486/28, s. 8.
24 GARF 9401/1a/128, s. 121.
25 Jefim Abielewicz Golbrajch, w: Swiaszczennaja wojna, op. cit., s. 114115.
26 C. Podewils, Don und Volga, op. cit., s. 107.
27 Richthofen KTB, 23 sierpnia 1942 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 140.
28 Zapis rozmowy z generaem porucznikiem (w st. sp.) Berndem Frey tagiem von Loring-hovenem, 23 padziernika 1995 r.
29 V.M. Berezhkov, History in the Making. Memoirs of World War II Diplomacy, Moscow 1983, s. 193.
30 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 301.
31 I. Erenburg, Ludzie, lata, ycie, cz. 5, tum. W. Komarnicka, Warszawa 1984, s. 84.
32 Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Zwizek Sowiecki w II wojnie wiatowej, tum. M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 398410.
33 List Borisa Antonowa, W. Antonow, Ot partii do obieliska, w: idem, Nasza wojna, Moskwa 2005, s. 256.
34 N. von Below, Byem adiutantem Hitlera, 19371945, op. cit., s. 319.
35 ADAP, seria E, t. III, s. 304307, cy t. za: M. Kitchen, Rommels Desert War. Waging World War II in North Africa, 19411943, Cambridge 2009, s. 286.
36 Szeregowy Heinrich R., 389. Dy wizja Pancerna, 28 sierpnia 1942 r., BfZ-SS 43 260.
37 Kapral Eduard R., 16. Dy wizja Pancerna, 25 sierpnia 1942 r., BfZ-SS 28 148.
38 Richthofen KTB, 23 sierpnia 1942 r., BA-MA N671/2/7/9, s. 140.
39 CAMO FSB 14/4/326, s. 269270.
40 CAFSB 14/4/777, s. 3234.
 ROZDZIA 23

Kontrofensywa na Pacyfiku
lipiec 1942stycze 1943

Po podjtej w lipcu 1942 roku decyzji o odoeniu na pniejszy termin inwazji na

francuskich brzegach kanau La Manche i ldowaniu zamiast tego we francuskiej czci
Afryki Pnocnej admira King skorzysta z okazji do wzmocnienia swoich si na Oceanie
Spokojnym. Zamierza w miar moliwoci utrzyma prowadzenie wojny z Japoni pod
kontrol US Navy, wykorzystujc formacje amerykaskiego Korpusu Piechoty Morskiej
jako czowki w operacjach desantowych. Tymczasem szefostwo US Army zaplanowao
przerzucenie do Oceanii prawie trzystu tysicy onierzy, z ktrych wikszo miaa si
znale pod komend generaa Douglasa MacArthura i jego dowdztwa regionu
poudniowo-zachodniego Pacyfiku z kwater gwn w Australii. King nie podziela
zachwytw amerykaskiej opinii publicznej nad MacArthurem; w istocie nie znosi go.
Nawet byy protegowany MacArthura genera Eisenhower aowa, e ten zosta
ewakuowany z Filipin.
MacArthur pozowa na kogo w rodzaju wojskowego wicekrla, otoczywszy si
dworem schlebiajcych mu sztabowcw, znanych jako gang z Baatanu.
W przeciwiestwie do skromnego admiraa Nimitza, cechujcy si surow, ale dobr
prezencj, Dugout Doug by mistrzem w kreowaniu wasnego wizerunku i lubi, gdy
fotografowano go z jego charakterystyczn fajk, spogldajcego na widnokrg Pacyfiku.
Nie przywizywa specjalnej wagi do ycze swoich politycznych zwierzchnikw, czyli
demokratw. Pogardza Rooseveltem, a w 1944 roku na serio rozwaa konkurowanie
z nim w wyborach prezydenckich. Przywdcy partii republikaskiej chcieli, aby zajadle
prawicowy MacArthur zosta mianowany naczelnym dowdc amerykaskich wojsk
ldowych oraz marynarki wojennej. Myl o tak autokratycznym generale wtrcajcym si
do morskiej strategii przeraaa admiraa Kinga.
Obszar Dalekiego Wschodu pod wpywem nalega Roosevelta podzielono na dwa
teatry dziaa wojennych. Brytyjczycy mieli si zaj Chinami, Birm i Indiami (tak
zwanym obszarem CBI), mimo e Chiny znajdoway si zasadniczo w strefie interesw
amerykaskich. Amerykanie mieli nadzorowa operacje militarne na Oceanii i Morzu
Poudniowochiskim oraz zapewni obron Australii i Nowej Zelandii. Rzdy obu tych
dominiw bynajmniej nie byy zadowolone z takiego rozwizania, ktre odbierao im gos
w kwestiach strategicznych, poniewa Kolegium Poczonych Szefw Sztabw
w Waszyngtonie nie miao zamiaru komplikowa przygotowywanych dziaa zbrojnych
poprzez konsultowanie ich z sojusznikami. W kwietniu 1942 roku powoano do istnienia
Rad Wojenn Pacyfiku (Pacific War Council), w ktrej skad weszli przedstawiciele
pastw tamtego regionu, niemniej jednak organizacja ta funkcjonowaa wycznie jako
wentyl dla Chiczykw, Holendrw, Australijczykw i innych .
1

Najwaniejsz spraw bya od stycznia obrona Australii, gdy Japoczycy zajli

wtedy Rabaul na Nowej Brytanii i przeksztacili t miejscowo w du baz morsk
i lotnicz. Zagraao to szlakom transportowym ze Stanw Zjednoczonych do Australii.
Wszyscy zgadzali si, e trzeba dziaa, ale rozgorzay prne spory na temat tego, czy
operacjami w tym rejonie ma kierowa MacArthur czy admira Nimitz, gwnodowodzcy
strefy Pacyfiku (Commander in Chief Pacific, CINCPAC). Pniejsze japoskie prby
zajcia Port Moresby na poudniowym wybrzeu Papui-Nowej Gwinei zostay odoone na
pniej po do chaotycznej bitwie na Morzu Koralowym. Jednake Japoczykom udao
si zaj port Tulagi na Wyspach Salomona dalej na wschodzie. Rabaul stanowi gwny
cel dla Amerykanw i MacArthura, ktrzy chcieli zaatakowa niezwocznie, ale przed
prb odzyskania tego miasta dowdztwo US Navy nalegao na wczeniejsze opanowanie
poudniowych Wysp Salomona. Ostatni rzecz, jakiej yczy sobie Nimitz, byo rzucenie
przez MacArthura na Rabaul 1. Dywizji Piechoty Morskiej i wystawianie jednostek
przewocych t dywizj na ryzyko na wodach kontrolowanych przez japoskie lotnictwo.
Dane wywiadowcze od bardzo przydatnych grup australijskich obserwatorw na
wybrzeach, rozmieszczonych z radionadajnikami w kryjwkach na wyspach Pacyfiku,
wskazyway, e Japoczycy przystpili do budowy lotniska na Guadalcanal w pobliu
poudniowo-wschodniego skraju archipelagu Wysp Salomona. Ale o wicie 21 lipca, kiedy
Amerykanie szykowali si do desantu na Tulagi i Guadalcanal siami 1. Dywizji Piechoty
Morskiej, a MacArthur przenosi sw kwater gwn z Melbourne do Brisbane, nadesza
wie, e zoony z szesnastu tysicy onierzy japoski kontyngent wyldowa w Buna na
pnocnych brzegach Papui. Wyranie zamierzali powtrnie sprbowa uchwyci Port
Moresby na poudniu jako baz do pniejszego uderzenia na Australi.
 Poudniowo-zachodni Pacy fik i Wy spy Salomona

Japoczycy szybko umocnili si na przyczku, a nastpnie zaczli naciera wzdu

szlaku Kokoda. w przebiega przez gst dungl, wijc si midzy dochodzcymi do
czterech tysicy metrw wierzchokami Gr Owena Stanleya. Australijscy obrocy, mimo
e znacznie ustpowali liczebnoci przeciwnikowi, wykazywali si dzielnoci, toczc
walki odwrotowe i spowalniajc japoski marsz. onierze obu stron cierpieli w skrajnie
wilgotnych lasach tropikalnych na dyzenteri, dur plamisty, malari i deng. Zbocza
grzystej dungli byy tak strome, e stpajcych po nich ludzi bolay kolana i ydki,
a jednoczenie trzsy im si nogi.
W cuchncych oparach wrd lepkich, gnijcych rolin odzie rozpadaa si na
strzpy, na skrze po ukszeniach owadw rozwijaa si infekcja, a obie walczce strony
niedojaday z powodu trudnoci z dostarczaniem zaopatrzenia. Zrzuty dla Australijczykw
byy bardzo niecelne i udao si odzyska tylko nieliczne zasobniki. I Japoczycy,
i Australijczycy zatrudnili miejscowych Papuasw w roli tragarzy, przenoszcych na
tyczkach zapasy i amunicj albo rannych na zaimprowizowanych noszach. Na botnistych,
stromych stokach grskiego acucha byo to nader wyczerpujce. O dziesi tysicy
Papuasw, ktrzy pomagali Australijczykom, na og naleycie si troszczono, lecz tym
zapdzonym do pracy przez Japoczykw powodzio si bardzo le.
Walki byy bezlitosne. Japoscy onierze, w butach z hakami, ukrywali si na
drzewach i strzelali do Australijczykw od tyu. Wielu udawao martwych i leao pod
zwokami, a pojawiaa si okazja strzelenia nieprzyjacielowi w plecy. onierze
australijscy rycho nauczyli si dla pewnoci dga bagnetami kadego napotkanego trupa.
Znajdowali take zoliw przyjemno w zatruwaniu wszelkiej ywnoci pozostawianej
w czasie odwrotu, dziurawic bagnetami konserwy i rozrzucajc w bocie reszt
prowiantu. Wiedzieli, e Japoczycy byli jeszcze bardziej wygodniali od nich i zjadali
wszystko, co tylko znaleli, bez wzgldu na konsekwencje.
Skandalicznie niedoinformowany MacArthur nabra przekonania, e australijscy
onierze gruj liczebnie nad Japoczykami, a tylko unikaj walki. W rzeczywistoci
Australijczycy zdoali w cigu nastpnych kilku miesicy wyczerpa przeciwnika, pomimo
koniecznoci prowadzenia zmaga w najtrudniejszych warunkach, i powstrzyma go
rwnie przed wkroczeniem do Port Moresby. Kolejna brygada, wsparta przez dwie
eskadry RAAF (Royal Australian Air Force), pobia Japoczykw ldujcych w zatoce
Milne na wschodnim skraju Papui. Niestety, heroiczny bj jaki stoczyy walczce tam
jednostki, zosta zepchnity w cie przez australijsk legend szlaku Kokoda.

Szstego sierpnia pod oson chmur i rzsistego deszczu osiemdziesit dwa okrty 61.
Zespou Uderzeniowego (TF 61) podpyny ku wyspom Guadalcanal i Tulagi.
Dziewitnacie tysicy onierzy amerykaskiej piechoty morskiej zajo si sprawdzaniem
stanu broni, ostrzeniem bagnetw i poczernianiem elaznych celownikw w swoich
karabinach. Prawie ustay typowe arty i przyjacielskie docinki. O wicie nastpnego
poranka, gdy ciko obadowani marines schodzili po linowych drabinkach do barek
desantowych, dziaa eskortujcych ich okrtw rozpoczy przygotowanie artyleryjskie.
Samoloty z lotniskowcw przeleciay ponad ich gowami, by zaatakowa japoskie
pozycje. Niebawem barki desantowe dotary do pla, a piechota morska rozbiega si pod
kokosowymi palmami. Amerykaskiej flocie inwazyjnej udao si zaskoczy przeciwnika
zarwno na Guadalcanal, jak i na Tulagi. Japoczycy nie spodziewali si, e Amerykanie
przeprowadz przeciwuderzenie tak szybko po porakach, ktrych doznali.
Na Tulagi walki byy zacieke, ale do czasu zapadnicia zmroku nastpnego dnia
wzmocniona 1. Dywizja Piechoty Morskiej zabezpieczya obie wyspy. Wiceadmira
Fletcher, ktry dowodzi zespoem nawodnym osaniajcym siy inwazyjne, powanie si
niepokoi, e trzy jego lotniskowce mogy zosta zaatakowane przez japoskie lotnictwo
z baz na ldzie, a moe take przez samoloty pokadowe. Ku wciekoci i niesmakowi
kontradmiraa Richmonda K. Turnera, dowodzcego siami desantu, Fletcher nalega, aby
jego lotniskowce i okrty eskortowe odpyny do bazy w cigu czterdziestu omiu godzin.
Turner uwaa t decyzj Fletchera za rwnoznaczn z dezercj w obliczu wroga.
 We wczesnych godzinach porannych 9 sierpnia zgrupowanie osonowe Turnera
zostao zaskoczone przez siln japosk eskadr krownikw pync z Rabaul.
Dowdztwo Cesarskiej Marynarki Wojennej wiedziao, e ma zdecydowan przewag
w dziaaniach nocnych. W cigu nieco ponad p godziny zostay zatopione australijski
krownik HMAS Canberra oraz trzy krowniki US Navy. cznie zgino tysic
dwudziestu trzech australijskich i amerykaskich marynarzy. Na szczcie dla wojsk
sprzymierzonych japoski wiceadmira Gunichi Mikawa, z obawy przed uderzeniem
powietrznym samolotw z amerykaskich lotniskowcw, ktre wtedy w istocie znajdoway
si jeszcze daleko, zawrci do Rabaul. Turner kontynuowa wyadunek sprztu marines na
Guadalcanal, lecz potem musia odpyn wraz ze swoimi okrtami, gdy jego eskortowce
poniosy znaczne straty.
onierze amerykaskiej piechoty morskiej, dobrze rozumiejc, w jak niebezpiecznej
sytuacji si znaleli, pospiesznie szykowali zdobyte japoskie lotnisko, ktre przechrzcili
na Henderson Field. Znajdowao si na pnocnym wybrzeu Guadalcanal w otoczeniu
kokosowych gajw. Byo regularnie bombardowane codziennie, koo poudnia. Marines
zwali t por czasem Tj. Japoskie krowniki i niszczyciele wpyny do zatoki
przezwanej Ironbottom (elazne dno), poniewa zatopiono tam wiele okrtw,
i wielokrotnie ostrzeliwali wspomniane lotnisko. Pitnastego sierpnia przecisny si
tamtdy amerykaskie jednostki, przewoc paliwo i bomby dla samolotw, ktre miay
stacjonowa na Henderson Field. Dziewitnacie myliwcw Wildcat i dwanacie
bombowcw nurkujcych pi dni pniej wystartowao z pokadu lotniskowca i doleciao
na miejsce. Genera major Alexander A. Vandegrift, dowdca 1. Dywizji Piechoty
Morskiej, przyzna, e chciao mu si paka z ulgi i radoci, gdy maszyny te wyldoway
bezpiecznie. Owo zgrupowanie lotnicze nazywano Cactus Air Force, gdy haso Cactus
oznaczao Guadalcanal.
Najgorsze byo nocne wyczekiwanie na nieuniknione japoskie kontruderzenie. Nage
haasy, czynione przez wypezajce na brzeg wielkie kraby, dzikie winie kotujce si
w zarolach, krzykliwe ptactwo, lub te guche odgosy spadajcych na piasek orzechw
kokosowych prowokoway warty do strzelania w ciemnociach. Dni powicano na
umacnianie pozycji obronnych, mimo e wikszo materiau wojennego nadal znajdowaa
si na pokadach transportowcw, ktre admira Turner musia wycofa po odpyniciu
eskadry Fletchera i katastrofalnej bitwie w zatoce Ironbottom.
Na szczcie dla marines Japoczycy uwaali, e maj do czynienia z o wiele
sabszym przeciwnikiem. W nocy 18 sierpnia japoskie niszczyciele z Rabaul wysadziy na
brzeg 28. Puk Piechoty pod komend pukownika Kiyonao Ichikiego, trzydzieci
kilometrw na wschd od Henderson Field. Kiedy tylko patrole zawiadomiy Vandegrifta
o tym desancie, ten wyda polecenie podjcia obrony na linii rzeki Ilu. Noc 21 sierpnia
pukownik Ichiki rozkaza swoim onierzom, a jego kontyngent liczy okoo tysica ludzi,
atakowa przez bagna namorzynowe. Marines na odlegym nasypie ju na nich czekali.
W upiornie zielonkawym blasku rac zmasakrowali nacierajcych Japoczykw
z broni maszynowej i dzia przeciwpancernych strzelajcych pociskami zapalajcymi.
Dopada nas gorczka, napisa jeden z amerykaskich onierzy o dzy zabijania, jaka
ich ogarna . Tylko kilku Japoczykw si przedaro, lecz i oni zostali wkrtce zastrzeleni
2

albo zadgani. Marines podjli oskrzydlajcy kontratak siami odwodowego batalionu.

Niektrzy Japoczycy rzucali si do kanau i uciekali wpaw z tego koszmarnego
zagajnika relacjonowa dalej cytowany onierz piechoty morskiej. Przypominali
lemingi. Nie mogli wrci. Ich gowy podskakiway [na wodzie] jak korki na horyzoncie.
Marines kadli si na brzuchu na piasku i celowali w te gowy. Spord tysica
Japoczykw zgino ponad omiuset. owcy upw ogoacali oblepione przez roje much
trupy z wszystkiego, co tylko pniej nadawao si do wymiany. Jeden z onierzy,
o przezwisku Souvenirs (Pamitkarz), chodzi od zwok do zwok z obckami,
kopniakiem otwiera zabitym usta i wyrywa z nich zote zby. Niebawem zebray si
krokodyle i zaczy ucztowa. Marines, zaczajeni na swoich stanowiskach strzeleckich,
z mieszanymi odczuciami nasuchiwali w ciemnociach odgosw miadonych ludzkich
koci. Pukownik Ichiki, ktry przey ten atak, popeni seppuku rytualne samobjstwo,
polegajce na wbiciu miecza we wasne trzewia.
Dwudziestego trzeciego sierpnia Japoczycy wysali nastpne siy desantowe, tym
razem pod siln eskort Poczonej Floty (Reng Kantai). Doprowadzio to do bitwy koo
wschodnich Wysp Salomona. Lotniskowce admiraa Fletchera otrzymay rozkaz powrotu
w rejon walk. Jego samoloty pokadowe zaatakoway i zatopiy may japoski
lotniskowiec Ryj, osaniajcy eskadr krownikw ostrzeliwujcych Henderson Field,
jednak Fletcher nie mia pojcia, e w okolicy znalazy si rwnie wielkie lotniskowce
Zuikaku i Shkaku. Japoczycy wysali swoje samoloty przeciwko grupie Fletchera,
a te uszkodziy lotniskowiec USS Enterprise, ale przy tym wojsko japoskie stracio
dziewidziesit maszyn, a Amerykanie tylko dwadziecia. Wtedy lotniskowce obu stron
wycofay si z walki, lecz piloci lotnictwa piechoty morskiej z Henderson Field
i nielicznych Latajcych Fortec B-17 zdoali zaatakowa ldujce siy japoskie
i osign w tej akcji niezwyky sukces, niszczc najwikszy z okrtw transportowych
przeciwnika i powanie uszkadzajc flagowy okrt kontradmiraa Raiz Tanaki, Jintsu.
Gdy Cactus Air Force uzyskay za dnia panowanie w powietrzu wok Guadalcanal,
Japoczycy mogli dostarcza zaopatrzenie tylko noc. Ze wzgldu na straty ponoszone
przez lotnictwo take Amerykanie byli jednak w stanie wysadza swoje uzupenienia na
brzeg dopiero po zmroku. Przestarzae myliwce typu Wildcat nie dorwnyway japoskim
samolotom typu Zero, mimo to latajcy na nich piloci uzyskali imponujc liczb
zestrzele. Na ziemi marines Vandegrifta bytowali w swoich rowach strzeleckich na skraju
dungli lub w kokosowych zagajnikach. Bez przerwy bombardowani albo ostrzeliwani
z morza prowadzili te nieustanne walki z maymi oddziaami Japoczykw. Co noc
pewien bombowiec, przezwany przez onierzy Washing Machine Charlie (Pralka
tkw), dudni na niebie i uniemoliwia sen. Japoczycy, ktrym brakowao amunicji,
starali si prowokowa marines do zdradzania swoich pozycji w nocy, amic uschnite
tyczki bambusowe, gdy ich trzask przypomina nieco karabinowy wystrza. Potem
podczogiwali si w ciemnociach i wskakiwali do okopw lub ziemnych jam
z maczetami, wymachujc nimi na wszystkie strony, by nastpnie wydosta si na zewntrz
w nadziei, e w zamieszaniu ci Amerykanie, ktrzy przeyli ow napa, pozabijaj si
nawzajem.
Godu prawie nie umierzay zapasy zarobaczonego ryu, zdobytego wczeniej na
Japoczykach. Ale najwikszym wrogiem byy tropikalne gorczki, dyzenteria i ropiejce
w skrajnej wilgotnoci tropikw wrzody. Osobista odwaga szybko topniaa. Nieliczni
zaamywali si nerwowo podczas bombardowa, ku wielkiemu zaenowaniu swoich
towarzyszy broni. Kady odwraca wtedy wzrok pisa cytowany ju onierz piechoty
morskiej, w cywilu komentator sportowy niczym milioner na okropny widok czonka
klubu poyczajcego pi dolarw od kelnera .
3

Pod koniec sierpnia admira Tanaka w trakcie nocnych akcji desantowych z udziaem
niszczycieli zdoa wysadzi na brzeg zgrupowanie szeciu tysicy japoskich onierzy
pod dowdztwem generaa majora Kiyotakego Kawaguchiego. Przerzut tych wojsk na
Guadalcanal, a nie na Papu spowodowa, e zela troch nacisk na Australijczykw
walczcych na szlaku Kokoda. Gwne siy wyrzucono tam, gdzie wczeniej przeprowadzi
desant puk Ichikiego, natomiast inny oddzia wyldowa na zachd od lotniska Henderson
Field. Kawaguchi okaza si niemal tak samo zarozumiay i pozbawiony wyobrani jak
Ichiki. Nie przeprowadziwszy rozpoznania, postanowi zaatakowa od poudnia Henderson
Field.
Gdy tylko wyruszy do akcji, wydzielony oddzia amerykaski uderzy na jego baz,
niszczc ca artyleri i wszystkie urzdzenia radiowe; potem marines oddali mocz na cae
japoskie zapasy ywnoci. Wojska Kawaguchiego, nie wiedzc o tym ataku, bdziy po
dungli, czsto gubic drog. W kocu wieczorem 12 wrzenia Kawaguchi rozpocz
szturm na niewielkie wzniesienia na poudnie od Henderson Field. onierze
amerykaskiej piechoty morskiej, dowiedziawszy si, e nie mog si spodziewa pomocy
od US Navy po wzmocnieniu japoskiego kontyngentu w Rabaul, oczekiwali najgorszego.
Po opanowaniu lotniska przez wroga nie mieliby wyjcia, musieliby uciec na wzgrza
i stamtd prowadzi dziaania partyzanckie. Tymczasem bardzo brakowao im ywnoci.
W tej batalii o krwaw gra marines stracili jedn pit swoich si, natomiast
Japoczycy prawie poow ludzi. Kawaguchi musia przyzna si do poraki, kiedy i jego
drugie zgrupowanie zostao odparte. Niedobitki japoskich oddziaw wycofay si ku
wzgrzom, gdzie razem z resztkami niefortunnych onierzy Ichikiego dosownie godoway
w przegniych mundurach. Guadalcanal sta si w japoskim wojsku znany jako wyspa
godu.
Admira Yamamoto zareagowa wzburzeniem na wie o tym niepowodzeniu. Hab
japoskich si zbrojnych naleao zmy, wic zewszd zebrano wojska, eby zgnie opr
amerykaskich obrocw. Admira Turner powrci ze swoim zgrupowaniem
uderzeniowym i 18 wrzenia wyokrtowa na Guadalcanal posiki w postaci 7. Puku
Piechoty Morskiej, ale lotniskowiec USS Wasp zosta zatopiony przez japoski okrt
podwodny.
Dziewitego padziernika znacznie wiksze siy japoskie pod dowdztwem generaa
porucznika Harukichiego Hyakutakego znalazy si na wyspie. Jednak dwie noce pniej
4

Turner wrci ponownie i wysadzi na ld 164. Puk Piechoty Dywizji Americal (23.
Dywizji Piechoty). Najpierw zaplanowa co innego: schwytanie w puapk tego, co
marines nazywali ekspresem tokijskim, czyli japoskich okrtw dowocych onierzy
i zaopatrzenie na Guadalcanal. Tym razem w skad owego konwoju weszy trzy krowniki
i osiem niszczycieli. W chaotycznej nocnej walce, jaka si wywizaa, zwanej bitw koo
przyldka sperance, Japoczycy stracili ciki krownik i niszczyciel, a nastpny ciki
krownik odnis powane uszkodzenia. Po stronie amerykaskiej ucierpia tylko jeden
krownik. Wpyno to nader korzystnie na morale Amerykanw, za zesp nawodny
Turnera bez wikszych przeszkd wysadzi na ld 164. Puk Piechoty oraz zapasy. Marines
wymykali si na plae, aby pozbiera nieco rzeczy i pohandlowa z marynarzami, oferujc
trofea zabrane japoskim zabitym. Samurajski miecz zmienia waciciela za trzy due
tabliczki czekolady marki Hersheys. Za sztandar z symbolem wschodzcego soca
(okrelany przez Amerykanw mianem pulpeta) mona byo dosta tuzin takich czekolad . 5

W trakcie nastpnych dwch nocy japoskie pancerniki wpyny do zatoki

Ironbottom, ostrzeliwujc pobliskie lotnisko, niszczc niemal poow alianckich
samolotw na Guadalcanal i na tydzie unieruchamiajc tamtejszy pas startowy. Ale trwaa
ju budowa drugiego pasa, a przybycie wieych oddziaw zdecydowanie zmienio
sytuacj. Vandegrifta najbardziej pocieszao mianowanie wiceadmiraa Halseya na
gwnodowodzcego na poudniowym Pacyfiku. Halsey, jasno pojmujc, e walki na
Guadalcanal przeobraziy si w prb si w zmaganiach Japonii ze Stanami
Zjednoczonymi, by gotw zrezygnowa ze wszelkich innych operacji militarnych w celu
skoncentrowania maksymalnych si tam, gdzie byy najpilniej potrzebne. Roosevelt myla
dokadnie tak samo.
Nastaa pora deszczowa, a ulewy wypeniy wod okopy i transzeje. Zaronici
onierze trzli si w nich z zimna, moknc do suchej nitki przez cae dnie. Najwaniejsze
byo niedopuszczenie do zamoknicia amunicji. Oddziay Vandegrifta zdoay odeprze
ataki generaa Hyakutakego, przeprowadzane rwnie topornie jak wczeniej. Marines
wycinali maczetami zarola i trawy kunai, aby oczyci pole ostrzau przed okopami.
A jednak boje o Guadalcanal coraz bardziej przeksztacay si w walne starcie na morzu.
Seria potyczek od koca padziernika do koca listopada bya morsk bitw na
wyczerpanie. Wypada przyzna, e amerykaskie straty byy pocztkowo wiksze, ale
w poowie listopada cignce si przez trzy dni zmagania przyniosy Amerykanom utrat
dwch lekkich krownikw i siedmiu niszczycieli, US Navy zatopia jednake dwa
japoskie pancerniki, ciki krownik, trzy niszczyciele oraz siedem transportowcw, na
ktrych zgino sze tysicy onierzy majcych wzmocni wojska generaa Hyakutakego.
Do pocztku grudnia amerykaska flota zapanowaa na podejciach do wyspy.
W drugim tygodniu grudnia wyczerpan 1. Dywizj Piechoty Morskiej ewakuowano
na odpoczynek do Melbourne, gdzie jej onierzom huczne powitanie zgotoway mode
Australijki i gdzie odczytano im prezydenck mow pochwaln. Zostaa zastpiona na
Guadalcanal przez 2. Dywizj Piechoty Morskiej, Dywizj Americal oraz 25. Dywizj
Piechoty w skadzie XIV Korpusu generaa majora Alexandra M. Patcha. W trakcie
nastpnych dwch miesicy, po zacitych walkach o gr Austen na poudnie od Henderson
Field, japoskie niszczyciele ostatniego ekspresu tokijskiego ewakuoway trzynacie
tysicy ocalaych z liczcego pocztkowo trzydzieci sze tysicy ludzi kontyngentu
Hyakutakego. Okoo pitnastu tysicy spord tych Japoczykw, ktrzy zginli, w istocie
pado ofiar godu. Japoczycy okrelali teraz Guadalcanal mianem wyspy mierci. Dla
Amerykanw Guadalcanal okaza si z kolei pierwsz odskoczni na szlaku bojowym,
ktry mia ich prowadzi przez Pacyfik a do Tokio.
Przebieg wydarze na Guadalcanal dopomg take Australijczykom bronicym Port
Moresby. Japoczycy, niezdolni do wzmocnienia lub zaopatrywania swoich oddziaw,
rozkazali im wycofa si do Buna na pnocnym wybrzeu Papui, gdzie pierwotnie
wyldoway. Australijczycy ostatecznie uzyskali przewag liczebn nad przeciwnikiem
wraz z powrotem z Bliskiego Wschodu ich 7. Dywizji. Dla wygodzonych i chorujcych
Japoczykw, w rozpadajcych si mundurach i butach, odwrt przez grskie lasy
tropikalne by koszmarnym dowiadczeniem. Wielu nie przeyo tego marszu. Nacierajcy
Australijczycy odkrywali, e Japoczycy poywiali si ludzkimi zwokami.
Kiedy Australijczycy i Amerykanie z 32. Dywizji Piechoty zaatakowali przyczki
koo Gona i Buna, okazao si to niebezpiecznym przedsiwziciem. Japoscy onierze
zawczasu przygotowali w dungli wietnie zamaskowane schrony, budujc je z mocnych
pni palm kokosowych, ktrych nie przebijay pociski z broni maszynowej. Dwudziestego
pierwszego listopada, po tym jak genera MacArthur rozkaza 32. Dywizji Piechoty
zdoby dzisiaj Buna za wszelk cen , jego oddziay powanie ucierpiay w czasie tej
6

akcji. Brakowao im cikiej broni, czciowo take prowiantu, a dodatkowo byy co rusz
bombardowane przez wasne lotnictwo. Ich morale byo bardzo niskie.
Australijska 7. Dywizja atakujca Gona poniosa rwnie due straty. Trzydziestego
listopada cz 32. Dywizji zdoaa noc przedosta si przez japoskie pozycje, czogajc
si wrd wysokich, ostrych traw kunai. Ale walki o Buna i Gona trway nadal, gdy
Japoczycy stawiali rozpaczliwy opr. Dopiero przybycie lekkich czogw i dodatkowych
dzia, ktrymi niszczono japoskie schrony, umoliwio w kocu aliantom poczynienie
postpw. Kiedy Australijczycy ostatecznie zdobyli Gona 9 grudnia, przekonali si, e
Japoczycy strzelali tam wczeniej zza uoonych w stosy zwok swoich polegych
onierzy.
Dopiero w styczniu 1943 roku 32. Dywizja oraz Australijczycy definitywnie
zniszczyli ostatnie nieprzyjacielskie punkty oporu. Japoscy obrocy ywili si dzikimi
trawami i korzeniami rolin. Wielu w rezultacie niedoywienia zapado na czerwonk
pezakow i malari, a ci nieliczni, ktrzy trafili do niewoli, byli cakowicie wycieczeni.
MacArthur ogosi odniesienie wspaniaego zwycistwa , a potem obwini opieszaych
7

australijskich dowdcw frontowych o to, e walki trway tak dugo. Jednak zarwno
bitwy na Guadalcanal, jak i na Papui, ktre zbiegy si w czasie z operacj stalingradzk
prowadzon w zupenie odmiennych warunkach klimatycznych, rozwiay mit o japoskiej
niezwycionoci. Pod wzgldem psychologicznym stanowiy punkt zwrotny w wojnie na
Pacyfiku, cho w wymiarze strategicznym takim przeomem bya bitwa o Midway.

Z kolei w Birmie trudno byo sobie wyobrazi podobny zwrot w przebiegu zmaga po
tysicomiusetkilometrowym odwrocie do Asamu. Dla alianckich onierzy wypartych do
Indii wojna w Europie rozgrywaa si jakby na innej planecie, cho wywieraa na nich
bezporedni wpyw, gdy w zwizku z ni mogli liczy tylko na bardzo ograniczone posiki
wojskowe, wsparcie lotnicze i zaopatrzenie. Churchill rozumia, e Birma nie stanowi
gwnego teatru dziaa wojennych w konflikcie zbrojnym z Japoni, jeli nie liczy
imperatywu ponownego otwarcia szlaku do Chin. Odzyskanie Birmy interesowao go
gwnie dlatego, e chcia zmy hab poniesionej klski i odbudowa bardzo
nadwyrony presti Wielkiej Brytanii.
Marszaek polny Wavell, wiadom tego, e nie moe zbyt dugo trzyma
w bezczynnoci swoich wojsk, zdecydowa si na przeprowadzenie ograniczonej ofensywy
w celu zdobycia pwyspu Mayu nad Zatok Bengalsk oraz wyspy Akyab (dzisiejsze
Sittwe), lecej w pobliu wybrzea, w odlegoci ponad osiemdziesiciu kilometrw od
granicy. Ta pierwsza ofensywa na Arakan rozegraa si na obszarach, na ktre skaday si
strome niewielkie wzniesienia poronite dungl, poletka ryowe i bagna . Namorzyny
8

i mae potoki czyniy wikszo wybrzea terenem niemal nie do przebycia.

Operacj t traktowano jak uprzedzajce uderzenie majce na celu powstrzymanie
japoskiej inwazji na Indie. Plan przewidywa przemarsz indyjskiej 14. Dywizji z Koks
Badar na pwysep Mayu, podczas gdy 6. Brygada Piechoty miaa wyldowa u ujcia
rzeki Mayu Myit i opanowa Akyab wraz z tamtejszym japoskim lotniskiem. Ostatecznie
okazao si, e nie ma barek desantowych, ktre przeznaczono do uycia w operacji
Torch oraz w amerykaskich dziaaniach na Wyspach Salomona. Dowdca Armii
Wschodniej genera Noel Irwin nie chcia wprowadzi do walki XV Korpusu Slima
z pobudek osobistych, gdy Slim w 1940 roku w Sudanie zdymisjonowa jednego z jego
przyjaci. Irwin potraktowa Slima nader obcesowo, a gdy tamten si poskary, Irwin
odpar: Nie mog by niegrzeczny. Jestem paskim zwierzchnikiem .9

Natarcie wzdu wybrzea Japoczycy zatrzymali midzy Maungdaw a Buthidaung,

a wyjtkowo ulewne deszcze nadzwyczaj utrudniay ruchy wojsk. Potem, w grudniu,
sabsze japoskie siy wycofay si. Hinduska 14. Dywizja podja marsz naprzd, na
pwyspie Mayu oraz na wschodnim brzegu Mayu Myit ku Rathedaung. Jednak Japoczycy
cignli odwody, ktre zablokoway pwysep pod Donbaik i przypuciy kontratak koo
Rathedaung.
Podobnie jak Amerykanie i Australijczycy na Oceanii, hinduskie bataliony na
wspomnianym pwyspie, mimo e wzmocnione siami brytyjskiej 6. Brygady, ponosiy
dotkliwe straty, ostrzeliwane przez Japoczykw z dobrze zamaskowanych bunkrw
w okolicach Donbaik. W marcu 1943 roku japoski atak przez rzek Mayu Myit zagrozi
alianckim tyom i zmusi Brytyjczykw do odwrotu. Jeden z oddziaw japoskiej 55.
Dywizji zdoa nawet wzi do niewoli sztab 6. Brygady wraz z jej dowdc. W kocu
wyczerpane wojska brytyjskie i hinduskie, drczone przez malari, wycofay si
z powrotem do Indii. Straciy trzy tysice onierzy dwukrotnie wicej ni Japoczycy.
Wywoao to pogardliw reakcj generaa Stilwella, ktry uzna, e Brytyjczycy nie pal
si, podobnie jak chiscy nacjonalici Chiang Kai-sheka, do walki z Japoczykami.

Siedemnastego stycznia 1943 roku Wielka Brytania i Stany Zjednoczone oficjalnie zrzeky
si wszelkich uprawnie do midzynarodowego arbitrau, narzuconego Chinom na mocy
nierwnoprawnych traktatw podpisanych po zakoczeniu wojen opiumowych
i powstania bokserw. Porozumienie to, na ktre Brytyjczycy zgodzili si cokolwiek
niechtnie, stanowio prb utrzymania Chin w stanie wojny z Japoni, w czasie gdy
sprzymierzeni gwne dziaania ofensywne przeciwko Japoczykom prowadzili na
Pacyfiku. Nalot Doolittlea na Tokio w kwietniu 1942 roku z pokadu lotniskowca USS
Hornet, po ktrym ocalae z tej akcji amerykaskie samoloty wyldoway na chiskim
wybrzeu, sprowokowa Japoczykw do ofensywy w Chinach, w ktrej wyniku zrwnali
z ziemi jedno miasto i zniszczyli baz powietrzn Kuomintangu.
Stilwella, by moe czujcego si odpowiedzialnym za klsk, ktra doprowadzia do
utraty Mandalaju, opanowaa obsesja odzyskania Birmy. Jego dalekosiny plan, po
ponownym otwarciu Drogi Birmaskiej, zakada dozbrojenie i przeszkolenie wojsk
Chiang Kai-sheka, aeby te pokonay Japoczykw w Chinach. Sidmego grudnia 1942
roku genera Marshall w Waszyngtonie uzna, e jedyny interes Ameryki w odzyskaniu
pnocnej Birmy to uruchomienie na nowo tamtejszego szlaku zaopatrzeniowego, a nie
wzmacnianie armii Chiang Kai-sheka. Zatem chcia tylko szybkiego nasilenia operacji
powietrznych znad Chin .
10

Marshall by pod wraeniem raportw o wyczynach Latajcych Tygrysw Chennaulta

formacji oficjalnie przeksztaconej w amerykask 14. Armi Lotnicz po ataku na Pearl
Harbor. Ju teraz naloty bombowe, zwizane z bardzo maymi stratami amerykaskimi
wyjania Chennault przyniosy efekty niewspmierne do liczby [uytych w nich]
samolotw. Chennault, piszc bezporednio do Roosevelta, twierdzi, e by w stanie
zniszczy japoskie siy powietrzne w Chinach, atakowa wodne szlaki zaopatrzeniowe
Japoczykw na Morzu Poudniowochiskim, a nawet przeprowadza naloty na Tokio. By
przekonany, e mg doprowadzi do upadku Japonii , tak samo jak genera RAF-u (Air
11

Chief Marshal) Arthur Harris z Wielkiej Brytanii uwaa, i jego Bomber Command zdoa
samodzielnie pokona Niemcy. I cho w Waszyngtonie nie podzielano takiego przesadnego
optymizmu, to kampania powietrzna prowadzona z baz w Chinach wydawaa si rokowa
duo lepiej anieli pomys Stilwella na pniejsz rozbudow chiskich armii. Stilwell
poczu si dotknity takim zepchniciem go na boczny tor i wszcz wanie z Chennaultem.
Marshall musia w styczniu 1943 roku wystosowa do niego utrzymany w surowym tonie
list, polecajc mu udzielanie pomocy Chennaultowi, ale na niewiele si to zdao.
Osobiste konflikty wpyny rwnie na brak spjnej strategii sprzymierzonych na
Oceanii, a wynikao to niemal wycznie z manii generaa MacArthura na punkcie Filipin
i jego denia do wypenienia swojej obietnicy, zawartej w sowach: Powrc. Nalega
na przeprowadzenie ofensywy na Nowej Gwinei i oczyszczenia tego kraju z pozostajcych
tam jeszcze japoskich wojsk, a potem zamierza przygotowa si do inwazji na Filipiny.
Wprawnie manipulujc pras, MacArthur zdoa przekona amerykask opini publiczn,
e wielkim moralnym obowizkiem Stanw Zjednoczonych jest wyzwolenie ich
pkolonialnego filipiskiego sojusznika spod okrutnej japoskiej okupacji.
Dowdztwo US Navy miao duo rozsdniejszy plan: chciao naciera ku Japonii,
opanowujc kolejne wyspy i archipelagi i odcinajc szlaki zaopatrzeniowe rozrzuconym na
rozlegych obszarach japoskim garnizonom oraz wojskom okupacyjnym. Nie mogc
przeama impasu wynikajcego z uporu MacArthura, Kolegium Poczonych Szefw
Sztabw wypracowao kompromis w postaci tak zwanej strategii dwuosiowej, ktra
polegaa na rwnoczesnym prowadzeniu opisanych powyej dziaa militarnych. Tylko
Stany Zjednoczone, gdzie produkowano mnstwo okrtw i samolotw, sta byo na takie
rozproszenie wasnych si zbrojnych.
Szybko rozbudowywana w strefie Pacyfiku amerykaska potga wojskowa czynia
niewiele, by wspomaga chiskich nacjonalistw, a dwuosiowa strategia nie
przewidywaa wikszych dostaw do Chin. Z drugiej strony zwrot w losach wojny pod
koniec 1942 roku, zwaszcza przebieg walk na Guadalcanal, zmusi wadze tokijskie do
rezygnacji z planw ofensywy Gog, wedle ktrych japoska Armia Ekspedycyjna
w Chinach miaa uderzy na prowincj Syczuan i zniszczy siedzib chiskich wadz
nacjonalistycznych w Chongqingu.

1 30 marca 1942 r., dokumenty Ernesta J. Kinga, cy t. za: R.H. Spector, Eagle against the Sun. The American War with Japan, London 2001, s. 143.
2 R. Leckie, Helmet for My Pillow, London 2010, s. 82.
3 Ibidem, s. 89.
4 Znanego te pod imieniem Haruy oshi lub Seikichi (przy p. red.).
5 R.H. Spector, Eagle against the Sun, op. cit., s. 205.
6 Cy t. za: ibidem, s. 216217.
7 Ibidem.
8 Sowa podpukownika Franka Owena, cy t. za: W. Fowler, We Gave Our Today. Burma, 19411945, London 2009, s. 82.
9 Cy t. za: ibidem, s. 85.
10 Memorandum opracowane na zlecenie Kolegium Poczony ch Szefw Sztabw, MP, II, s. 475476.
11 Cy t. za: H.J. van de Ven, War and Nationalism in China, 19251945, London New York 2003, s. 36.
 ROZDZIA 24

Stalingrad
sierpiewrzesie 1942

Stalin by wcieky, kiedy si dowiedzia, e wojska radzieckie zostay zepchnite na

obrzea Stalingradu. Co z nimi? krzycza przez telefon do generaa Aleksandra
Wasilewskiego, ktrego posa na front, eby w zoy raport sytuacyjny Stawce. Czy nie
rozumiej, e to katastrofa nie tylko dla Stalingradu? Straci gwn drog wodn,
a niebawem i rop?! . Poza tym, e siy Paulusa zagraay miastu od pnocy, dwa korpusy
1

pancerne Hotha nacieray w szybkim tempie od poudnia.

Wasilij Grossman, pierwszy korespondent wojenny, ktry dotar do Stalingradu
zbombardowanego przez Luftwaffe, by tak jak wszyscy zdjty gbokim niepokojem. Ta
wojna na granicach Kazachstanu, nad dopywami dolnej Wogi, daje straszne odczucie
gboko wbitego noa . Kiedy przypatrywa si zniszczonym budynkom z powybijanymi
2

oknami i spalonym tramwajom na ulicach, przyrwna zrujnowane miasto do Pompejw,

na ktre katastrofa spada w dniu, kiedy wszystko rozkwitao.
Dwudziestego pitego sierpnia 1942 roku w Stalingradzie ogoszono stan oblenia.
Dziesita Dywizja Strzelecka NKWD zorganizowaa bataliony niszczycieli czogw,
zoone z robotnikw i robotnic wytwrni dzia Czerwona Barykada, zakadw
metalurgicznych Czerwony Padziernik i fabryki traktorw im. Feliksa Dzieryskiego.
Te sabo uzbrojone jednostki rzucono do walki z niemieck 16. Dywizj Pancern,
z atwymi do przewidzenia rezultatami. Zaporowe oddziay komsomolcw, wyposaonych
w bro automatyczn, zostay rozmieszczone za wspomnianymi batalionami, aby
przeciwdziaa prbom odwrotu z pola walki. Na pnocny zachd od miasta radziecka 1.
Armia Gwardyjska otrzymaa rozkaz zaatakowania flanki XIV Korpusu Pancernego
generaa Gustava von Wietersheima, ktry oczekiwa na wzmocnienie i zaopatrzenie.
Sowiecki plan przewidywa przebicie si do linii 62. Armii, odrzuconej przez Niemcw
z powrotem do Stalingradu, jednak niemieckie czogi, wspierane przez lotnictwo
Richthofena, odpary radzieckie kontruderzenie w pierwszym tygodniu wrzenia.
Samoloty Luftwaffe kontynuoway naloty na zrujnowane miasto. Ponadto obrzucay
bombami i ostrzeliway z broni maszynowej rzeczne promy, stare parowce oraz odzie
i kutry, ktrymi prbowano ewakuowa cywilw z zachodniego brzegu Wogi. Hitler,
zdecydowany unicestwi bolszewickiego wroga, 2 wrzenia wyda nowe dyrektywy.
Fhrer rozkazuje, aby po wkroczeniu do tego miasta zlikwidowa ca jego msk
ludno, gdy Stalingrad, z ponadmilionow populacj zaprzysigych komunistw,
stanowi szczeglne zagroenie .
3

Niemieccy onierze ywili bardzo mieszane uczucia, o czym wiadcz listy pisane
przez nich do rodzin. Niektrzy radowali si z bliskiego, jak sdzili, zwycistwa, inni
utyskiwali, e w odrnieniu od podboju Francji nie byo czego nabywa i wysya do
domw. ony prosiy ich o futra, zwaszcza o astrachaskie karakuy. Przylij mi, prosz,
jaki prezent z Rosji, wszystko jedno jaki, bagaa jedna z onierskich on . Krewni
4

skaryli si na wzmoony pobr do wojska. Kiedy si skoczy cae to paskudztwo

[Schweinerei]? czyta w otrzymanym licie szeregowiec Mller. Niedugo zaczn
posya do boju szesnastolatkw. Narzeczona za informowaa go, e ju nie chodzi do
kina, poniewa uznaa za zbyt przygnbiajce ogldanie kronik filmowych z nowinami
z frontu .
5

Wieczorem 7 wrzenia, mimo e niemieckie natarcie na Stalingrad zdawao si

rozwija pomylnie, Hitler wpad w niesychany sza. Oto bowiem genera Alfred Jodl
wanie wrci do kwatery gwnej Fhrera w Winnicy z wizytacji w sztabie
feldmarszaka Lista, dowdcy Grupy Armii A na Kaukazie. Kiedy Hitler poskary si,
e List nie wypeni otrzymanego rozkazu, Jodl odpar, i List uczyni to, co mu kazano.
Hitler wrzasn: To kamstwo! i wybieg z pomieszczenia . Nastpnie wyda polecenia,
6

aby stenotypistki zapisyway kade sowo wypowiedziane na codziennych naradach

wojennych . 7

Generaa Waltera Warlimonta ze sztabu OKW, ktry wrci po krtkiej nieobecnoci,

uderzya dramatyczna zmiana atmosfery w kwaterze Fhrera. Hitler przywita go
przecigym spojrzeniem penym gorejcej nienawici . Warlimont twierdzi pniej, e
8

pomyla sobie wtedy: Ten czowiek straci twarz; uwiadomi sobie, e jego ryzykowna
zagrywka przyniosa fiasko. Inni czonkowie wity Hitlera take zauwayli, e wdz
zamkn si w sobie. Ju nie jada w towarzystwie swego personelu ani nie wita si
uciskiem doni. Wydawa si nikomu nie ufa. Zaledwie dwa tygodnie pniej
zdymisjonowa generaa Haldera ze stanowiska szefa sztabu niemieckich wojsk ldowych.
Trzecia Rzesza wesza w tamtym czasie w szczytowy okres swojej ekspansji
terytorialnej. Jej wojska okupoway obszary od Wogi po francuskie wybrzee Atlantyku
i od Przyldka Pnocnego w Norwegii po Sahar. Ale Hitler uleg obsesji zdobycia
Stalingradu, gwnie dlatego, e miasto to przechrzczono na cze Stalina. Beria
skomentowa stalingradzk bitw sowami: Trafia kosa na kamie, gdy dla obydwu
przywdcw, niemieckiego i radzieckiego, miaa ona charakter prestiowy . Hitler nade
9

wszystko uczepi si idei symbolicznego zwycistwa w Stalingradzie, ktre miao osodzi

mu zarysowujce si niepowodzenie w uchwyceniu kaukaskich pl naftowych. Wehrmacht
istotnie osign punkt kulminacyjny: jego dziaania ofensywne wytraciy impet i nie
udawao si ju odpiera kolejnych przeciwuderze.
A jednak w oczach zdjtego gbokim niepokojem wiata nic, jak si wydawao, nie
mogo powstrzyma niemieckiego najazdu na Bliski Wschd z Kaukazu i z Afryki
Pnocnej. W ambasadzie amerykaskiej w Moskwie oczekiwano, e Sowieci zaami si
lada moment. W owym roku, naznaczonym klskami sprzymierzonych, wikszo ludzi nie
zdawaa sobie sprawy z tego, e Wehrmacht dopuci do nadmiernego rozproszenia swoich
si. Niedoceniano te determinacji i woli stawiania oporu przez pobit w wielu starciach
Armi Czerwon.

Gdy 62. Armia wycofywaa si na skraj miasta, genera Andriej Jeriomienko, dowdca
Frontu Stalingradzkiego, oraz Nikita Chruszczow, komisarz polityczny tego frontu,
wezwali generaa majora Wasilija Czujkowa do swojej nowej kwatery gwnej na
wschodnim brzegu Wogi. Czujkow mia obj komend nad 62. Armi w Stalingradzie.
Towarzyszu Czujkow odezwa si Chruszczow jak pojmujecie wasze zadanie?
Bdziemy broni miasta albo padniemy w walce, orzek Czujkow. Jeriomienko
i Chruszczow stwierdzili, e waciwie zrozumia swoj misj .
10

Czujkow, o mocnej rosyjskiej twarzy okolonej gstymi, kdzierzawymi wosami, by

bezwzgldnym dowdc, gotowym uderzy lub rozstrzela kadego oficera, ktry nie
wypeni rozkazu. W atmosferze paniki i chaosu, jaka zapanowaa, z pewnoci okaza si
waciwym czowiekiem na waciwym miejscu. Obrona Stalingradu nie wymagaa
geniuszu strategicznego, a tylko chopskiej przebiegoci i niezomnej determinacji.
Niemiecka 29. Dywizja Zmotoryzowana wysza nad Wog na poudniowych obrzeach
miasta, odcinajc radzieck 62. Armi od ssiedniej 64. Armii dowodzonej przez generaa
majora Michaia Szumiowa. Czujkow wiedzia, e musi si utrzyma, wyczerpujc
Niemcw, i nie zwaa na straty. Czas to krew tak to uj pniej z brutaln
szczeroci .
11

Aby poskromi coraz czciej podejmowane przez radzieckich onierzy prby

ucieczek za Wog, Czujkow rozkaza pukownikowi Aleksandrowi Sarajewowi, dowdcy
10. Dywizji Strzeleckiej NKWD, wystawi warty na przeprawach i rozstrzeliwa
dezerterw. Wiedzia, e morale wojska si zaamuje. Nawet pewien politruk nieroztropnie
zapisa w swoim dzienniku: Nikt nie wierzy, e Stalingrad wytrwa. Ja nie sdz, ebymy
kiedykolwiek zwyciyli . Jednake Sarajewa oburzyo polecenie Czujkowa, by
12

wprowadzi pozostaych enkawudzistw do walki pod jego, Czujkowa, rozkazami. NKWD

bardzo le odnosio si do wojskowych przejmujcych komend nad oddziaami si
bezpieczestwa, niemniej Czujkow pojmowa, e tym razem moe zignorowa groby. Nie
mia nic do stracenia. W jego armii pozostao zaledwie dwadziecia tysicy onierzy
i niespena szedziesit czogw, w tym wiele unieruchomionych, ktre trzeba byo
holowa na pozycje bojowe i tam okopywa.
Czujkow ju si zorientowa, e Niemcy nie lubi star na bliskim dystansie, wic
zamierza utrzyma radzieckie linie obronne moliwie najbliej nieprzyjaciela. To
utrudnioby te dziaania niemieckich bombowcw, ktrych zaogi obawiay si
pomykowego atakowania wasnych pozycji. Zapewne jednak najbardziej sprzyjao
obrocom to, e miasto ju zostao obrcone w gruzy. Ruiny, ktre byy skutkiem nalotw
bombowcw Richthofena, okazay si zabjczymi puapkami dla atakujcych Niemcw.
Jeszcze jedna trafna decyzja podjta przez Czujkowa polegaa na zatrzymaniu cikich
i rednich dzia na wschodnim brzegu Wogi i ostrzeliwaniu stamtd niemieckich
oddziaw koncentrowanych do ataku.
Pierwszy powany niemiecki szturm zacz si 13 wrzenia, dzie po tym jak Hitler
zmusi Paulusa do okrelenia daty zdobycia Stalingradu. Paulus, ktremu dokuczay
nerwowy tik i przewleka dyzenteria, ocenia, e jego wojska powinny opanowa miasto
w cigu dwudziestu czterech dni. Oficerowie przekonywali podwadnych, e uda si
sforsowa Wog w trakcie wielkiej i energicznie przeprowadzonej przeprawy. Jednostki
Luftwaffe pod dowdztwem Richthofena ju przystpiy do bombardowa,
przeprowadzanych gwnie z uyciem nurkujcych Ju 87 Stuka nadlatujcych z wyciem
syren nad radzieckie pozycje. Masa stukasw przelatuje ponad nami zapisa pewien
starszy szeregowiec z niemieckiej 389. Dywizji Piechoty a po ich ataku a si nie chce
wierzy, e przeya tam choby mysz . Chmury bladego kurzu i tynku mieszay si
13

w powietrzu z dymem z poncych budynkw i zbiornikw z rop naftow.

Zorganizowawszy swoje stanowisko dowodzenia w pobliu strefy walk, na Kurhanie
Mamaja, Czujkow osobicie kontaktowa si z dowdcami podlegych mu dywizji, gdy
niemieckie bombardowania pozryway linie telefoniczne. Zmusza sztabowcw do tego, by
przebiegali zgici wp do bunkra wkopanego gboko w nabrzee rzeki Carycy. Cho
zacity sowiecki opr spowolni wikszo nazistowskich atakw, to 71. Dywizja Piechoty
przedara si do centrum miasta. Jeriomienko stan przed nader niewdzicznym
obowizkiem telefonicznego powiadomienia o tym Stalina, gdy ten ostatni konferowa
akurat z ukowem i Wasilewskim. Stalin natychmiast wyda rozkaz, aby 13. Dywizja
Gwardyjska pod dowdztwem generaa majora Aleksandra Rodimcewa, bohatera
hiszpaskiej wojny domowej, przeprawia si przez Wog i podja walki w miecie.
Dwa puki strzeleckie NKWD Sarajewa zdoay 14 wrzenia zatrzyma 71. Dywizj
Piechoty, a nawet odzyska rdmiejski dworzec kolejowy. To dao gwardzistom
Rodimcewa czas na rozpoczcie przeprawy przez rzek tej samej nocy na odziach
wiosowych, aglwkach, kanonierkach i barkach. Bya to duga i przeraajca podr pod
nieprzyjacielskim ostrzaem, gdy Woga ma koo Stalingradu (obecnego Wogogradu)
tysic trzysta metrw szerokoci. Gdy czerwonoarmici z pierwszych odzi zbliali si do
zachodniego skraju, mogli dostrzec sylwetki niemieckich piechurw rysujce si na tle
poncych zabudowa na wysokiej skarpie. Pierwsi sowieccy onierze, ktrzy dotarli na
brzeg, od razu przeszli do natarcia na stromym zboczu, nie majc nawet czasu na osadzenie
bagnetw. Przy wsparciu strzelcw z formacji NKWD na lewej flance odrzucili Niemcw.
Wyldoway kolejne bataliony, podejmujc walk wzdu linii kolejowej u podna
Kurhanu Mamaja; rozgorzay zacite zmagania o studwumetrowy wierzchoek tego
wzniesienia. Gdyby Niemcy go zdobyli, mogliby ostrzeliwa z dzia rzeczne przeprawy.
Kurhan od trzech miesicy ryy pociski artyleryjskie, a zwoki polegych co rusz byy
przysypywane ziemi, to znw wyaniay si spod jej warstwy.
Najwyraniej wielu strzelcw z NKWD rzuconych do walk na linii frontu zaamywao
si nerwowo. Wydzia Specjalny meldowa, e oddzia zaporowy 62. Armii aresztowa
w dniach od 13 do 15 wrzenia 1218 szeregowcw i oficerw, z ktrych dwudziestu jeden
stracono, dziesiciu uwiziono, a pozostaych zawrcono do ich jednostek. Wikszo
aresztowanych onierzy naley do 10. Dywizji NKWD . 14

Stalingrad przypomina cmentarzysko albo gr mieci napisa w dzienniku jeden

z czerwonoarmistw. Cae miasto i jego okolice s czarne, jakby osmalone sadz . 15

Trudno sprawiao rozpoznawanie onierzy obu stron po mundurach, ktre zesztywniay

od brudu i betonowego pyu. Przez wikszo dni dym i kurz byy tak gste, e nie
przebijao przez nie soce. Fetor zwok rozkadajcych si pord ruin miesza si
z woni ekskrementw i spalonego elaza. Co najmniej pidziesit tysicy cywilw (w
jednym z raportw NKWD mowa o dwustu tysicach) nie zdoao przeprawi si przez
rzek lub te uniemoliwiono im to, gdy w pierwszej kolejnoci ewakuowani byli ranni.
Ludzie gniedzili si, wygodniali i spragnieni, w piwnicach zburzonych budynkw, kiedy
ponad nimi toczya si walka, a wybuchy wstrzsay podoem.
Znacznie gorzej przedstawiao si pooenie tych, ktrzy utknli za niemieckimi
liniami. Od pierwszych dni okupacji raportowa pniej Wydzia Specjalny NKWD
Niemcy przystpili do likwidacji ydw, ktrzy pozostali w miecie, a take komunistw,
komsomolcw oraz osb podejrzanych o to, e nale do partyzantki. Wyszukiwaniem
ydw zajmoway si gwnie niemiecka andarmeria polowa i ukraiska policja
pomocnicza. Wan rol odegrali w tym rwnie zdrajcy spord miejscowej ludnoci.
W trakcie poszukiwa i zabijania ydw sprawdzano mieszkania, piwnice, schrony
i okopy. Komunici i komsomolcy byli cigani przez Geheime Feldpolizei [tajn
andarmeri] przy czynnym wspudziale zdrajcw ojczyzny. (...) Zdarzay si te akty
zwyrodniaych gwatw na radzieckich kobietach popeniane przez Niemcw . 16

Wielu sowieckich onierzy zaamywao si psychicznie podczas bitwy. cznie

trzynacie tysicy stracono za tchrzostwo albo dezercj w trakcie stalingradzkiej batalii.
Skazacy byli zmuszani do rozebrania si przed egzekucj, poniewa ich mundury
nadaway si do ponownego wykorzystania, a dziki temu nie miay wpywajcych
deprymujco na ich nowych posiadaczy dziur po kulach. onierze mwili o tym, e
skazani dostaj dziewi gramw oowiu ostatni przydzia wydawany im przez
pastwo radzieckie . Tych, ktrzy nie donosili na towarzyszy broni szykujcych si do
17

zdezerterowania, take aresztowano. smego padziernika dowdztwo Frontu

Stalingradzkiego meldowao Moskwie, e po wprowadzeniu surowej dyscypliny
panikarskie nastroje zostay prawie wykorzenione, a liczba aktw zdrady ulega
zmniejszeniu .
18

Komisarzy szczeglnie niepokoiy pogoski o tym, e Niemcy zezwalali radzieckim

dezerterom, ktrzy przeszli na ich stron, na powrt do rodzinnych domw. Brak
wyrobienia politycznego, informowa w meldunku dla Moskwy pewien starszy rang
politruk, jest wykorzystywany przez niemieckich agentw, ktrzy prowadz sw kreci
robot, prbujc nakania niepewnych onierzy do dezercji zwaszcza tych, ktrych
rodziny pozostay na obszarach przejciowo zajtych przez Niemcw . Stsknieni za
19

domami Ukraicy, nierzadko tacy, ktrzy uciekajc przed Niemcami, zostali wcieleni do
radzieckiego wojska i skierowani prosto na front, najwyraniej ulegali takim podszeptom
najczciej. Nie wiedzieli nic o losach swoich rodzin i domostw.
Wydzia polityczny mg wskaza, e tylko pidziesit dwa procent onierzy 62.
Armii byo narodowoci rosyjskiej, co miao stanowi oznak wielokulturowego
charakteru Zwizku Radzieckiego. w odsetek nie uwzgldnia tego, i wielu z tych Rosjan
pochodzio z Syberii. Nieco ponad jedn trzeci onierzy Czujkowa stanowili Ukraicy.
Na reszt skadali si Kazachowie, Biaorusini, ydzi (wedle radzieckiego prawa
traktowani jako nie-Rosjanie), Tatarzy, Uzbecy oraz Azerowie. Stanowczo za duo
oczekiwano od masowo wcielonych do wojska mieszkacw Azji rodkowej, ktrzy
wczeniej nigdy nie zetknli si z nowoczesn technik wojskow. Trudno im poj
pewne sprawy meldowa rosyjski porucznik wyznaczony na dowdc plutonu karabinw
maszynowych i bardzo ciko si z nimi pracuje . Wikszo Azjatw przybywaa na
20

front bez przeszkolenia, a sieranci i oficerowie musieli ich uczy obchodzenia si

z broni.
Po tym jak zostalimy przerzuceni na drug lini z powodu wielkich strat
zanotowa pewien onierz wywodzcy si z krymskich Tatarw otrzymalimy
uzupenienia: Uzbecy i Tadycy, wszyscy w tiubietiejkach, nawet na froncie. Niemcy
krzyczeli do nas po rosyjsku przez megafon: Skd wzilicie takich zwierzakw? .21

Taka propaganda skierowana do onierzy bya prymitywna, ale zapewne skuteczna.

W gazetce frontowej wydawanej w Stalingradzie pojawi si wizerunek zatrwoonej
dziewczyny ze skrpowanymi koczynami. A co, jeli to twoj ukochan tak zwi
faszyci? gosi podpis. Najpierw zgwac j niemiosiernie, a potem rzuc pod czog.
Do boju, onierzu. Strzelaj do wroga. Nie wolno ci dopuci, aby najedcy zgwacili ci
wybrank . Niewzruszenie wierzono w taki oto propagandowy slogan: Dla obrocw
22

Stalingradu ziemia koczy si na Wodze .

23

Na pocztku wrzenia niemieccy onierze syszeli od swoich oficerw, e Stalingrad

niebawem padnie, a to bdzie oznaczao koniec wojny na froncie wschodnim albo
przynajmniej widoki na urlop w kraju. Piercie wok miasta zacieni si, kiedy oddziay
niemieckiej 4. Armii Pancernej dotary do pozycji 6. Armii Paulusa. Wszyscy wiedzieli, e
ludno w Niemczech oczekuje na radosne nowiny. Pojawienie si 13. Dywizji
Gwardyjskiej Rodimcewa i niepowodzenie Niemcw, ktrym nie udao si zdoby
pomostu cumowniczego w centrum Stalingradu, uwaano zaledwie za przejciowe
trudnoci. Od wczoraj pisa w licie do rodziny onierz niemieckiej 29. Dywizji
Zmotoryzowanej flaga Trzeciej Rzeszy powiewa nad centrum miasta. Centrum i okolice
dworca kolejowego s w niemieckich rkach. Nawet nie moecie sobie wyobrazi, jak
przyjlimy te wieci . Na lewym skrzydle wszystkie radzieckie kontrataki z pnocy
24

zostay odparte, a Niemcy zadali Sowietom cikie straty. Szesnasta Dywizja Pancerna
rozmiecia czogi na przeciwlegym zboczu i wyeliminowaa z walki wszelkie radzieckie
wozy opancerzone, ktre wyoniy si na szczycie wzniesienia. Niemieckie zwycistwo
wydawao si przesdzone, cho rozpoczynajce si przymrozki przyniosy pierwsze
zwtpienie.
Wieczorem 16 wrzenia szef sekretariatu Stalina wszed po cichu do gabinetu wodza
i pooy na jego biurku tumaczenie przechwyconego niemieckiego meldunku radiowego.
Z jego treci wynikao, e Stalingrad zosta zdobyty, a rosyjskie wojska rozdzielono na
dwie czci. Stalin podszed do okna i popatrzy przez nie, a potem zadzwoni do biura
Stawki. Rozkaza wysa depesz do Jeriomienki i Chruszczowa i zada od nich caej
prawdy o aktualnej sytuacji. Ale w rzeczywistoci chwilowy kryzys zosta przezwyciony.
Czujkow rozpocz przerzucanie za rzek kolejnych odwodw, eby uzupeni poniesione
straszliwe straty. Sowiecka artyleria, zmasowana na wschodnim brzegu Wogi, take
nauczya si skuteczniej rozbija niemieckie ataki. Radziecka 8. Armia Lotnicza kierowaa
coraz wicej samolotw do walki z Luftwaffe, chocia sowieckim lotnikom wci
brakowao pewnoci siebie. Nasi piloci uwaaj, e ju po nich, kiedy startuj [do lotu
bojowego] przyznawa dowdca jednej z radzieckich formacji myliwskich. To ley
u rda naszych strat .
25

Taktyka Czujkowa polegaa na ignorowaniu rozkazw wydawanych przez dowdztwo

Frontu Stalingradzkiego, aby przeprowadza silne przeciwuderzenia. Wiedzia on, e nie
moe sobie pozwoli na nowe straty. Zamiast tego opiera obron na tak zwanych
falochronach, korzystajc z umocnionych budynkw w roli maych twierdz oraz z armat
przeciwpancernych ukrytych w ruinach do rozbijania niemieckich szturmw. Uku termin
stalingradzka akademia walk ulicznych na okrelenie nocnych wypadw
przeprowadzanych przez onierzy uzbrojonych w pistolety maszynowe, granaty, noe,
a nawet zaostrzone opaty. Grupy te atakoway przez piwnice i kanay ciekowe.
Dniami i nocami trway zmagania o poszczeglne pitra zrujnowanych blokw
mieszkalnych; wrogie oddziay zajmoway rne kondygnacje, strzelajc i ciskajc granaty
w otwory wybite przez pociski artyleryjskie. Pepesza [radziecki pistolet maszynowy]
przydaje si w walkach o domy odnotowa jeden z onierzy. Niemcy czsto obrzucaj
nas granatami, a wtedy my rzucamy granatami w nich. Kilka razy nawet zapaem niemiecki
granat i odrzuciem go z powrotem; rozryway si, zanim spady na ziemi. Moja druyna
dostaa rozkaz bronienia pewnego domu i wszyscy siedzielimy na jego dachu. Niemcy
podeszli na parter i pierwsze pitro i wtedy ich ostrzelalimy .
26

Zaopatrzenie w amunicj nastrczao rozpaczliwe problemy. Amunicja dostarczana

w nocy nie jest przejmowana w por przez przedstawicieli dowdztwa 62. Armii
raportowa Wydzia Specjalny NKWD. Jej wyadunek odbywa si na brzegu [Wogi],
a potem czsto niszczy j nieprzyjacielski ogie za dnia. Rannych nie zabiera si a do
wieczora. Ciko ranni onierze nie otrzymuj adnej pomocy. Gin, a ich zwok si nie
uprzta. Rozjedaj je pojazdy. Nie ma lekarzy. Rannym pomagaj miejscowe kobiety . 27

Nawet perspektywy tych, ktrzy przeyli forsowanie Wogi i znaleli si w szpitalu

polowym, nie byy zbyt optymistyczne. W popiechu przeprowadzano tam amputacje.
Wielu rannych zostao ewakuowanych pocigami szpitalnymi do Taszkientu. Jeden
z czerwonoarmistw wspomina, e na jego oddziale spord czternastu onierzy spod
Stalingradu tylko piciu miao wszystkie koczyny .
28

Niemcy, zatrwoeni faktem utraty przewagi wynikajcej z wikszej mobilnoci ich

wojsk, ochrzcili t now form zmaga bojowych mianem Rattenkrieg wojny
szczurw czy te szczurzej wojny. Nazistowscy dowdcy, przeraeni niesychanym
okruciestwem walk, w ktrych straty rosy w zastraszajcym tempie, uznali, e trzeba
powrci do taktyki znanej z pierwszej wojny wiatowej. Prbowali organizowa dorane
grupy szturmowe, ale ich onierze nie lubili walczy nocami. Wartownicy, przeraeni na
myl, e podkradaj si ku nim Sybiracy, aby ich pochwyci na przesuchania jako
jzyki, wpadali w panik na najmniejszy nawet odgos i otwierali ogie. Tylko we
wrzeniu zuycie amunicji przez 6. Armi przekroczyo dwadziecia pi milionw
pociskw. Niemcy walcz, nie liczc nabojw raportowa Wydzia Specjalny NKWD
Berii w Moskwie. [Ich] dziaa polowe strzelaj do pojedynczych ludzi, natomiast my
oszczdzamy tamy amunicji do karabinw maszynowych . Jednake niemieccy onierze
29

w listach do rodzin uskarali si na skpe racje ywnociowe i napady bli godowych.

Nie macie pojcia, co ja tutaj przechodz pisa jeden z nich. Pewnego dnia
przebiegay w pobliu jakie psy i ustrzeliem jednego, ale ten, ktrego trafiem, okaza si
bardzo chudy .
30

Do innych metod wojowania naleao wyczerpywanie Niemcw i uniemoliwianie im

odpoczynku. Sowiecki 588. Puk Nocnych Bombowcw specjalizowa si
w przeprowadzanych nocami na przestarzaych dwupatowcach Po-2 nalotach na wrogie
linie; lotnicy wyczali silniki tu przed zrzutem bomb. Upiorny wist szybujcych maszyn
stanowi dla Niemcw zowieszczy odgos. Na tych dwupatach, wykazujc si
nadzwyczajn odwag, latay gwnie mode kobiety. Nazici wkrtce ochrzcili je mianem
nocnych wiedm (Nachthexen), a przydomek ten przyj si pniej i po stronie
radzieckiej.
Za dnia dodatkowy nacisk wywieray na Niemcw nieprzyjacielskie grupy strzelcw
wyborowych. Pocztkowo dziaania snajperw byy do przypadkowe
i nieskoordynowane, szybko jednak sowieccy dowdcy docenili ich warto w zasiewaniu
strachu w szeregach wroga i podbudowywaniu morale radzieckich oddziaw. Oficerowie
polityczni uczynili ze snajperstwa rodzaj kultu, wobec czego trzeba byo traktowa do
ostronie stachanowskie przechwaki sowieckich strzelcw wyborowych na temat ich
wyczynw, zwaszcza po tym jak propaganda wyniosa najlepszych snajperw niemal do
poziomu gwiazd piki nonej. Najsawniejszy snajper ze Stalingradu Wasilij Zajcew,
w istocie wcale nie najlepszy strzelec, zdoby rozgos prawdopodobnie z tego powodu, e
suy w 284. Dywizji Strzelcw Syberyjskich pukownika Nikoaja Batiuka formacji
faworyzowanej przez Czujkowa. Dowdca armii zazdroci poklasku 13. Dywizji
Gwardyjskiej Rodimcewa, wic czoowemu snajperowi z tej jednostki Anatolijowi
Czechowowi powicano mniej uwagi.
Rumowiska w zniszczonym miecie i niewielka odlego od pozycji nieprzyjaciela
sprzyjay strzelcom. Snajperzy mogli wynajdywa kryjwki niemal wszdzie. Wysoki
budynek zapewnia znacznie lepsze pole ostrzau, ale i pniejsza ucieczka z niego
okazywaa si bardziej niebezpieczna. Wasilijowi Grossmanowi, korespondentowi
wojennemu, ktry wrd radzieckich onierzy wzbudza najwiksze zaufanie, zezwolono
nawet na towarzyszenie dziewitnastoletniemu Czechowowi w jednym z jego wypadw.
Czechow, spokojny, milczkowaty chopak, relacjonowa Grossmanowi swoje przeycia
w trakcie dugich rozmw. Objania, jak wybiera ofiary po mundurach. Oficerowie
stanowili, obok obserwatorw z oddziaw artylerii, gwny cel, a w dalszej kolejnoci
onierze nioscy wod innym Niemcom drczonym okrutnym pragnieniem. Informowano
nawet, e sowieccy snajperzy dostali rozkaz otwierania ognia do godujcych rosyjskich
dzieci, przekupywanych przez Niemcw okruszynami chleba, by napeniay ich manierki
i butelki wod z Wogi. Ponadto Sowieci bez wahania strzelali do Rosjanek zadajcych si
z Niemcami.
Podczas owieckiej wyprawy Czechow ju przed witem zajmowa starannie
wybrane stanowisko, aby by gotowym przed nastaniem poranka. Od chwili ustrzelenia
pierwszego wroga celowa gwnie w gow, wypatrujc wystarczajco obfitej strugi krwi
z rany. Widziaem, jak co ciemnego tryska mu z gowy; upad. (...) Po strzale gow od
razu odrzuca w ty albo na bok, a [trafiony] upuszcza to, co niesie, i przewraca si. (...)
Nigdy nie napili si wody z Wogi!31

Tre zdobycznego dziennika pewnego niemieckiego kaprala z 297. Dywizji Piechoty

operujcej w okolicach poudniowych obrzey Stalingradu wiadczy o tym, e nawet na
zrujnowanych przedmieciach sowieccy snajperzy wywierali na Niemcw demoralizujcy
wpyw. Pitego wrzenia wspomniany kapral zapisa: onierz, ktry nis nam niadanie,
zosta zastrzelony przez snajpera tu przed tym, jak mia wskoczy do naszego okopu. Pi
dni pniej zanotowa: Wanie byem na tyach i a nie potrafi wyrazi, jak tam
przyjemnie. Mona chodzi wyprostowanym bez obawy, e zostanie si postrzelonym przez
strzelca wyborowego. Umyem twarz po raz pierwszy od trzynastu dni. Po powrocie na
lini frontu dopisa: Snajperzy nie daj nam spokoju. Strzelaj piekielnie celnie .
32

Stachanowska mentalno bya gboko zakorzeniona w szeregach Armii Czerwonej,

a sowieccy oficerowie czuli si w obowizku jeszcze j wzmacnia lub nawet
wprowadza nowe kryteria takiej rywalizacji. Jak wyjania pewien podporucznik: Co
rano i co wieczr naleao wysya meldunek na temat strat zadanych nieprzyjacielowi
oraz bohaterstwa onierzy puku. Musiaem dostarcza te raporty, bo wyznaczono mnie na
oficera cznikowego, gdy nasza bateria stracia wszystkie dziaa. (...) Pewnego
przedpoudnia z ciekawoci przeczytaem dokument opatrzony nagwkiem TAJNE,
przysany przez dowdc puku. Napisano w nim, e onierze puku odparli atak wroga
i uszkodzili dwa czogi, zmusili cztery [niemieckie] baterie do przerwania ostrzau oraz
zabili kilkunastu hitlerowskich szeregowcw i oficerw ogniem z dzia, karabinw i broni
maszynowej. A przecie wiedziaem wietnie, e Niemcy spokojnie przesiedzieli cay
dzie w okopach, a nasze dziaa 75 mm nie wystrzeliy ani jednego pocisku. Nie powiem,
eby ten meldunek specjalnie mnie zaskoczy. W tym czasie wszyscy ju bralimy przykad
z dziaa Sowinformbiura [Radzieckiego Biura Informacyjnego] . 33

Czerwonoarmistw zadrczay nie tylko strach, gd fizyczny i wszy, ktre przezywali

snajperami, ale take przemony gd nikotynowy. Niektrzy naraali si na surowe kary,
wykorzystujc papier ze swoich dokumentw tosamoci na skrty, jeli pozostao im
jeszcze choby troch machorki. W najgorszym razie mili wycik ze swoich waciakw.
Wszyscy wypatrywali codziennych przydziaw stu gramw wdki, ale podoficerowie
z zaopatrzenia kradli cz alkoholu, rozcieczajc jego reszt wod. Gdy nadarzaa si
okazja, onierze wymieniali z cywilami ekwipunek lub cz odziey na samogon .34

Najdzielniejsze z dzielnych w Stalingradzie byy mode sanitariuszki, ktre

nieustannie pod cikim ostrzaem cigay rannych z pola walki. Czasami same strzelay
do Niemcw. Uywanie noszy nie wchodzio w rachub, wic sanitariuszka albo
wczogiwaa si pod ciao onierza i peza wraz z nim, dwigajc go na plecach, albo te
cigna go na kawaku brezentu lub peleryny. Nastpnie rannych zabierano na jeden
z pomostw w celu przewozu ich za Wog, podczas ktrego naraeni byli na ogie
artylerii, broni maszynowej i ataki samolotw. Czsto rannych byo tak wielu, e nikt si
nimi nie zajmowa caymi godzinami, czasem nawet dniami. Suby medyczne byy
przecione prac. W polowych szpitalach, w ktrych brakowao zapasw krwi,
pielgniarze i lekarze przetaczali rannym swoj, z ramienia do ramienia. W przeciwnym
razie onierze umr, raportowano z Frontu Stalingradzkiego do Moskwy . Wielu 35

medykw mdlao, oddawszy za duo krwi.

Przeomowa bitwa o Stalingrad zbiega si w czasie z wanymi przeksztaceniami
w armii radzieckiej. Dziewitego padziernika dekret nr 307 obwieci wprowadzenie
jednolitej struktury dowodzenia w Armii Czerwonej i likwidacj funkcji komisarzy
politycznych . Frontowi dowdcy, wczeniej naraeni na ingerencje politrukw,
36

triumfowali. Rzeczona zmiana bya nader istotnym krokiem na drodze do odrodzenia

zawodowego korpusu oficerskiego. Z kolei komisarze z trwog zorientowali si, e
dowdcy zaczli ich lekceway. Wydzia polityczny Frontu Stalingradzkiego ubolewa
nad absolutnie niepoprawn postaw, jaka si wyksztacia. Do Moskwy posyano liczne
przykady, ktre na to wskazyway. Pewien komisarz donosi, e wydzia polityczny jest
uwaany za zbdny dodatek .37

Ponadto sowiecki wywiad wojskowy i NKWD bardzo zaniepokoiy informacje

uzyskane od przesuchiwanych jecw niemieckich o tym, e masy radzieckich jecw
pracuj dla Niemcw, oddajc im rne usugi . Na niektrych odcinkach frontu donosi
38

do Moskwy stalingradzki wydzia polityczny zdarzaj si przypadki, e byli Rosjanie

zakadaj mundury Armii Czerwonej i przenikaj na nasze pozycje w celach zwiadowczych
i aby pochwyci oficera albo onierza, a potem podda go przesuchaniom . Sowieci nie
39

mieli wszak pojcia, e nieco ponad trzydzieci tysicy takich kolaborantw skierowano
do samej tylko niemieckiej 6. Armii. Dopiero po batalii przekonali si o skali tego
zjawiska na podstawie przesucha i ustalili, na czym polegaa taka wsppraca.
Rosjan w armii niemieckiej mona podzieli na trzy kategorie oznajmi pewien
jeniec wojenny przesuchujcym go enkawudzistom. Pierwsza to onierze powoani pod
bro przez niemieckie wojska, tak zwane plutony kozackie, przydzielane do niemieckich
dywizji. Druga to Hilfsfreiwillige [zwani hiwisami], oddziay zoone z miejscowej
ludnoci lub rosyjskich jecw, ktrzy zgosili si na ochotnika, albo tych
czerwonoarmistw, ktrzy zdezerterowali, eby przyczy si do Niemcw. Ludzie z tej
kategorii maj przepisowe niemieckie umundurowanie, stopnie wojskowe i naszywki.
Jedz tak jak niemieccy onierze i s przydzielani do niemieckich pukw. Trzeci s
rosyjscy jecy, ktrzy wykonuj brudn robot w kuchniach, stajniach i tak dalej. Te trzy
kategorie traktuje si odmiennie; najlepiej, rzecz jasna, ochotnikw .
40

W padzierniku 1942 roku Stalin stan w obliczu rwnie innych problemw. Chiang Kai-
shek i cae kierownictwo Kuomintangu w Chongqingu byo skore do wykorzystania
chwilowej radzieckiej saboci, w chwili gdy niemieckie armie zagraay kaukaskim
polom naftowym. Od kilku lat Stalin nasila sowieck kontrol nad odleg, pnocno-
zachodni prowincj Xinjiang, wraz z jej kopalniami i zoami ropy naftowej w Dushanzi.
Za spraw ostronych zabiegw dyplomatycznych Chiang zaj si umacnianiem panowania
chiskich nacjonalistw w tej prowincji. Zmusi Sowietw do wycofania stamtd swoich
wojsk oraz przekazania kopalni i zakadw lotniczych, ktre tam zaoyli. Chiang szuka
pomocy u Amerykanw i ostatecznie Sowieci wycofali si jak niepyszni. Stalin nie mg
ryzykowa konfliktu z Rooseveltem. Wielka przebiego, jak wykaza si Chiang w tej
sytuacji, uniemoliwia Zwizkowi Radzieckiemu przejcie Sinkiangu i rozcignicie nad
tym obszarem takiej kontroli, jak Moskwa sprawowaa nad Mongoli Zewntrzn.
Wycofanie si Sowietw znacznie pogorszyo te sytuacj chiskich komunistw w owej
prowincji. Mieli oni tam powrci dopiero w 1949 roku, gdy Armia Ludowo-
Wyzwolecza pod wodz Mao opanowaa to terytorium pod koniec chiskiej wojny
domowej .41

Nieustpliwe niemieckie ataki w Stalingradzie nasiliy si z jeszcze wikszym impetem

w trakcie padziernika. Huraganowy ostrza artyleryjski zacz si, kiedy szykowalimy
niadanie zapisa pewien radziecki onierz. Kuchnia, w ktrej siedzielimy, naraz
wypenia si cuchncym dymem. Tynk pospada w nasze menaki z wodnist jaglan zup.
Od razu zapomnielimy o zupie. Kto na dworze krzykn: Czogi!. Ten okrzyk przedar
si przez grzmot, odgos walcych si cian i czyje rozdzierajce wrzaski .
42

Mimo e radziecka 62. Armia zostaa zepchnita niebezpiecznie blisko brzegu Wogi,
nie przerywaa zaciekych zmaga w zniszczonych fabrykach w pnocnej czci miasta.
Dowdztwo Frontu Stalingradzkiego donosio, e jego wojska wykazuj prawdziwy
zbiorowy heroizm . Wielce w tym pomagao wsparcie ogniowe ze strony znacznie
43

wzmocnionej artylerii zza Wogi, rozbijajce niemieckie szturmy.

W trakcie pierwszego tygodnia listopada na Froncie Stalingradzkim odnotowano
pewn zmian: W ostatnich dwch dniach zwracano uwag w raporcie dla Moskwy z 6
listopada wrg zacz zmienia taktyk. Przypuszczalnie pod wpywem wielkich strat
w czasie ostatnich trzech tygodni przesta walczy duymi formacjami. W cigu trzech
tygodni cikich i kosztownych atakw Niemcom nie udao si posuwa naprzd wicej
ni rednio pidziesit metrw na dzie. Rosjanie okrelili now niemieck taktyk
mianem rozpoznania walk w celu wyszukania sabych punktw na styku naszych
pukw . Ale te nowe nage ataki nie daway wicej ni dawniejsze. Sowieccy
44
onierze odzyskiwali ducha bojowego. Czsto wspominam sowa Niekrasowa o tym, e
lud rosyjski jest w stanie znie wszystko, co Bg moe na nas zesa napisa jeden
z czerwonoarmistw. Tu, w wojsku, atwo sobie wyobrazi, e nie ma na ziemi takiej
mocy, ktra daaby rad naszej rosyjskiej sile .
45

Z kolei niemieckie morale nader si zaamywao. Nie do opisania, co si tutaj dzieje

pisa w licie do domu niemiecki kapral. Kady w Stalingradzie, kto jeszcze ma gow
i rce, kobiety i mczyni, uczestniczy w walce . Inny przyznawa, e te [sowieckie] psy
46

walcz jak lwy . Trzeci tak napisa do rodziny: Im prdzej pjd do piachu, tym mniej
47

si nacierpi. Czsto mylimy, e Rosja powinna skapitulowa, ale ten ciemny nard jest
za gupi, eby to zrozumie . Nkani przez wszy, osabieni koniecznoci odywiania si
48

skpymi racjami prowiantu i naraeni na wiele chorb, z ktrych najpowszechniejsz bya

dyzenteria, Niemcy jedyn pociech znajdowali w nadziei na spdzenie Boego
Narodzenia w zimowych kwaterach.
Hitler da przeprowadzenia ostatecznego natarcia w celu uchwycenia zachodniego
brzegu Wogi, zanim spadnie nieg. smego listopada chepi si podczas przemwienia do
nazistowskich starych bojownikw w monachijskiej piwiarni Brgerbrukeller, e
Stalingrad mona ju uzna za zdobyty. Czas nie ma tu znaczenia, twierdzi . Wielu
49

oficerw 6. Armii z niedowierzaniem suchao tych sw, transmitowanych przez berliskie

radio. Armia Pancerna Afrika Rommla znajdowaa si w odwrocie, a alianckie wojska
wanie wyldoway na pnocnoafrykaskim wybrzeu. Wspomniane przemwienie
stanowio przykad przesadnej brawury, ktra miaa wpyn katastrofalnie na niemieckie
losy wojenne, zwaszcza na los 6. Armii. Zadufany w sobie Hitler nie potrafi si pogodzi
z koniecznoci strategicznego odwrotu.
Wkrtce nastpia seria nieprzemylanych decyzji. Kwatera gwna Fhrera wydaa
rozkaz, aby wikszo ze stu pidziesiciu tysicy koni pocigowych 6. Armii odesano
o kilkaset kilometrw dalej na tyy. W takiej sytuacji nie byoby koniecznoci przewoenia
wielkich iloci paszy na pierwsz lini, znacznie oszczdzajc na transporcie. To
posunicie pozbawio mobilnoci wszystkie niezmotoryzowane dywizje, lecz
przypuszczalnie Hitler chcia w ten sposb uniemoliwi 6. Armii ewentualne wycofanie
si. Jego najbardziej katastrofalnym w skutkach rozkazem byo wydane Paulusowi
polecenie rzucenia prawie wszystkich jego formacji pancernych do ostatecznej bitwy
o Stalingrad; nawet rezerwowe zaogi czogw miay walczy u boku piechoty. Paulus
usucha tego rozkazu. Rommel, gdyby przypadkiem znalaz si na jego miejscu, niemal na
pewno zignorowaby podobn dyrektyw.
Dziewitego listopada, dzie po wystpieniu Hitlera, w Stalingradzie nastaa zima.
Temperatura nagle spada do 18 C, co uczynio przeprawy przez Wog jeszcze
niebezpieczniejszymi. Kry lodowe zderzaj si z sob, krusz si i ocieraj, pisa
Grossman, wsuchujc si w towarzyszce temu niesamowite odgosy . Dostarczanie
50

zapasw i ewakuacja rannych stay si prawie niewykonalne. Dowdcy oddziaw

niemieckiej artylerii, wiadomi, przed jakimi problemami stan nieprzyjaciel, jeszcze
bardziej skoncentrowali ogie na przeprawach. Jedenastego listopada grupy bojowe
wydzielone z szeciu niemieckich dywizji, wspierane przez cztery bataliony saperw,
przeszy do natarcia. Czujkow szybko, jeszcze tej samej nocy, przeprowadzi
przeciwuderzenie.
W swoich wspomnieniach Czujkow stwierdzi, e nie mia pojcia, co planowaa
Stawka, ale to nieprawda. Doskonale orientowa si w sytuacji, o czym wiadczy jeden
z meldunkw dla Moskwy, e musi zwiza walk w miecie maksymalnie due niemieckie
siy, aby 6. Armia nie moga w tym czasie wzmocni skrzyde naraonych na kontratak.
Niemieccy dowdcy i sztabowcy w Stalingradzie od dawna a za dobrze zdawali
sobie spraw z tego, jak sabo bronione s ich flanki. Zaplecze lewego skrzyda nad
Donem chronia rumuska 3. Armia, natomiast sektora nieco dalej na poudnie strzega
rumuska 4. Armia. Wojska te byy sabo uzbrojone, a onierze rumuscy zdemoralizowani
i pozbawieni dzia przeciwpancernych. Hitler zlekceway wszelkie przestrogi, utrzymujc,
e Armia Czerwona dogorywa i nie moe przeprowadzi skutecznej kontrofensywy. Nie
chcia te przyj do wiadomoci szacunkowych ocen dotyczcych produkcji radzieckich
czogw. Wydajno sowieckich robotnikw i robotnic w zaimprowizowanych
i nieogrzewanych fabrykach na Uralu w istocie a czterokrotnie przewyszaa
produktywno niemieckiego przemysu zbrojeniowego.

Generaowie ukow i Wasilewski mieli wiadomo nadarzajcej si wielkiej okazji ju

od 12 wrzenia, kiedy wygldao na to, e Stalingrad niebawem padnie. Czujkowa zasilono
uzupenieniami wystarczajcymi do utrzymania miasta, ale niepozwalajcymi na nic
wicej. Faktycznie radzieck 62. Armi podtrzymywano jako rodzaj przynty przed
gigantyczn puapk. W trakcie caych straszliwych jesiennych bojw Stawka gromadzia
odwody i tworzya nowe armie, w tym zwaszcza formacje czogw, i kierowaa na front
baterie wyrzutni rakietowych Katiusza. Sowieci przekonali si, jak skuteczna okazaa si ta
nowa bro w sianiu trwogi w szeregach nieprzyjaciela. Szeregowiec Waldemar Sommer
z niemieckiej 371. Dywizji Piechoty tak powiedzia ledczemu z NKWD: Jeli katiusze
zapiewaj jeszcze par razy, to wszystkim, co z nas pozostanie, bd elazne guziki .
51

Stalin, zwykle tak niecierpliwy, usucha w kocu argumentw swojej generalicji, e

potrzebny jest czas. Sowieccy dowdcy przekonali go, i frontalne atakowanie na skraju
pnocnej flanki niemieckiej 6. Armii niczego nie mogo przynie. Tym, czego
potrzebowaa Armia Czerwona, bya wielka operacja oskrzydlajca z uyciem potnych
formacji czogw wyprowadzona z gbokiego zaplecza, z okolic na zachd od Donu i na
poudnie od Stalingradu. Stalin nie niepokoi si tym, e oznaczao to powrt do doktryny
gbokich operacji, za ktr niegdy opowiada si marszaek Michai Tuchaczewski
i ktra zostaa uznana za herezj po straceniu Tuchaczewskiego w trakcie czystek.
Perspektywa wielkiego odwetu na wrogu otwara umys Stalina na w miay plan, ktry
mia zasadniczo zmieni sytuacj strategiczn na poudniu . Szykowan ofensyw
52

okrelono kryptonimem Uran.

Od poowy wrzenia ukow i Wasilewski koncentrowali nowe armie i szkolili je
przez krtkie okresy na rnych odcinkach frontu. Postpowanie takie przy okazji
wprowadzao w bd niemiecki wywiad, ktry zacz oczekiwa wielkiej radzieckiej
ofensywy przeciwko Grupie Armii rodek. Nie zabrako dziaa majcych zmyli
przeciwnika maskirowki a odzie szturmowe znalazy si nad Donem koo Woronea,
gdzie Sowieci nie planowali adnego uderzenia, podczas gdy radzieckim onierzom
kazano si okopywa akurat w tych sektorach, z ktrych miaa wyj ofensywa. Jednak
niemieckie podejrzenia, e szykuje si powane uderzenie przeciwko wystpowi w linii
frontu koo Rewa na zachd od Moskwy, w istocie nie byy bezpodstawne.
Sowiecki wywiad wojskowy ju zawczasu zebra optymistyczne raporty na temat
stanu rumuskich 3. i 4. Armii. Przesuchania jecw ujawniay nienawi przymusowo
powoanych do wojska Rumunw do marszaka Iona Antonescu, ktry zaprzeda ich
ojczyzn Niemcom . Dzienny od rumuskiego onierza zaledwie wystarcza na kupno
53

litra mleka . Oficerowie byli bardzo surowi wobec onierzy i czsto ich bili.
54

Regularnie zdarzay si przypadki samookalecze, pomimo kaza wygaszanych przez

oficerw, e to grzech przeciwko ojczynie i Bogu. Niemieccy onierze nierzadko
zniewaali Rumunw, co prowadzio do bjek, a rumuscy szeregowcy zabili pewnego
nazistowskiego oficera, ktry zastrzeli dwch ich towarzyszy broni. Radziecki ledczy
ustali, e wojska rumuskie s w zym stanie moralno-politycznym . Prowadzone przez
55

NKWD przesuchania jecw wykazay te, e onierze rumuskiej 3. Armii gwacili

wszystkie kobiety we wsiach na poudniowy zachd od Stalingradu . 56

Na Frontach Kaliniskim i Zachodnim Stawka zaplanowaa operacj Mars,

wymierzon przeciwko niemieckiej 9. Armii. Gwny cel tej operacji sprowadza si do
zapewnienia, by Niemcy nie mogli przerzuci z centralnej czci frontu na poudniow
ani jednej dywizji . Mimo e ukow odpowiada za nadzorowanie tych dziaa jako
57

przedstawiciel Stawki, to w gruncie rzeczy powici duo wicej czasu na planowanie

operacji Uran. Pierwszych dziewitnacie dni spdzi w Moskwie, za zaledwie osiem
i p w kaliniskim sektorze frontu i a pidziesit dwa w okolicach Stalingradu . Ju
58

tylko to wskazuje, e Mars by operacj drugorzdn, pomimo uycia w niej szeciu

armii.
Zdaniem rosyjskich historykw wojskowoci czynnikiem, ktry jasno demonstrowa,
e Mars by dywersyjn, a nie, jak przekonywa David Glantz , rwnorzdn operacj,
59

bya dystrybucja amunicji artyleryjskiej. Wedle generaa armii Mahmuta Achmatowicza

Gariejewa z Rosyjskiego Stowarzyszenia Historykw Drugiej Wojny wiatowej
w operacji Uran przypadao 2,5 do 4,5 adunkw amunicyjnych [na dziao] pod
Stalingradem, w porwnaniu z niespena jednym w operacji Mars . Takie uderzajco
60

nierwnomierne rozdzielnie zasobw zdaje si wskazywa, jak niewiele znaczyo ludzkie

ycie dla Stawki, ktra bya gotowa rzuci do walki sze armii z niedostatecznym
wsparciem artyleryjskim, aby zwiza Grup Armii rodek w trakcie zamykania
niemieckich wojsk w kotle stalingradzkim.
W opinii szefa siatki szpiegowskiej generaa Pawa Sudopatowa, wysokiego rang
funkcjonariusza radzieckich sub szpiegowskich, taka bezwzgldno miaa cakowicie
cyniczny charakter. Sudopatow opisa, jak szczegy zbliajcej si akcji zaczepnej pod
Rewem z premedytacj podsuwano Niemcom. Zarzd Zada Specjalnych NKWD
i wywiad wojskowy GRU wsplnie przygotoway operacj Monastyr zwizan
z infiltracj niemieckiej Abwehry. Aleksandr Diemianow, wnuk przywdcy kubaskich
Kozakw, otrzyma od NKWD polecenie, aby da si zwerbowa do Abwehry. Genera
major Reinhard Gehlen, szef niemieckiego wywiadu na froncie wschodnim, nada mu
pseudonim Max i twierdzi, e to jego najlepszy agent oraz organizator siatek
szpiegowskich. Ale zoona z antykomunistw podziemna organizacja Diemianowa bya
cakowicie kontrolowana przez NKWD. Max rzekomo zbieg na stron Niemcw na
nartach w trakcie chaosu, jaki powsta podczas radzieckiego kontruderzenia w grudniu
1941 roku. Wobec tego, e Niemcy ju go wytypowali na potencjalnego agenta w czasie
obowizywania paktu nazistowsko-radzieckiego, a rodzina Diemianowa bya dobrze znana
w krgach biaogwardyjskich emigrantw, Gehlen zaufa mu bez zastrzee. Nastpnie,
w lutym 1942 roku, Maxa zrzucono ze spadochronem na tyy Armii Czerwonej i ju
wkrtce zacz on przekazywa drog radiow wiarygodne, ale w istocie nieprawdziwe
dane wywiadowcze, podsuwane przez kontrolujcych go funkcjonariuszy NKWD . 61

Operacja Uran (listopad 1942)

Na pocztku listopada przygotowania do operacji Uran pod Stalingradem

i dywersyjnej operacji Mars w pobliu Rewa byy ju bardzo zaawansowane. Wtedy
wanie Max dosta polecenie przekazania Niemcom szczegw dotyczcych Marsa.
Ofensywa przewidziana przez Maksa na froncie centralnym, niedaleko Rewa pisa
genera Sudopatow, wczesny szef Zarzdu Zada Specjalnych NKWD bya planowana
przez Stalina w celu odwrcenia uwagi Niemcw od Stalingradu. Dezinformacj zatajono
nawet przed marszakiem ukowem. (...) Ja dowiedziaem si o niej od generaa Fiodora
Kuzniecowa z GRU, ktry wrczy mi zalakowan kopert. (...) ukow, ktry nie wiedzia
o prowadzonej jego kosztem grze dezinformacyjnej, zapaci wysok cen, tracc tysice
ludzi .
62

Ilja Erenburg nalea do nielicznych pisarzy bdcych wiadkami tamtejszych walk.

Cz lasku na obrzeach [Rewa] bya polem bitwy; drzewa rozerwane przez pociski
i miny przypominay bezadne stosy. Ziemia bya poprzecinana transzejami; okopy
wypitrzay si jak wrzody. Jeden lej po pocisku zlewa si z innymi. (...) Dudnicy ryk
dzia i wcieky szczekot modzierzy oguszay, potem naraz, w trakcie dwu- albo
trzyminutowej pauzy sycha byo grzechotanie broni maszynowej. (...) W szpitalach
polowych odbyway si transfuzje krwi, amputowano rce i nogi . Armia Czerwona
63

stracia 70 374 zabitych i 145 300 rannych, a informacje o tej gigantycznej ofierze
utrzymywano w tajemnicy przez prawie szedziesit nastpnych lat .
64

Przed wielk operacj okrajc przeciwko 6. Armii ukow osobicie lustrowa strefy
dziaa zaczepnych nad Donem, a Wasilewski wizytowa armie na poudnie od Stalingradu.
Tam wanie Wasilewski wyda rozkaz lokalnego natarcia tu za lini sonych jezior w celu
uchwycenia dogodniejszych punktw wyjciowych do wyprowadzenia ofensywy.
Zachowanie tajemnicy miao zasadnicze znaczenie. Nawet dowdcw poszczeglnych
armii nie zaznajomiono z planem ataku. Ludno cywilna zostaa ewakuowana ze strefy
przyfrontowej. Opustoszae wsie miay by potrzebne do ukrywania wojsk
podprowadzanych nocami. Sowieci dobrze si maskowali, ale nie na tyle skutecznie, eby
skry przed nieprzyjacielem koncentracj tak wielu jednostek. Nie to byo jednak
najwaniejsze. Cho sztabowcy z 6. Armii i Grupy Armii B spodziewali si jakiego
uderzenia na bronionym przez Rumunw odcinku na pnocnym zachodzie i prb przecicia
linii kolejowej wiodcej do Stalingradu, to nie wyobraali sobie, e Sowieci postaraj si
zamkn w okreniu cae niemieckie zgrupowanie pod Stalingradem. Nieskuteczne
radzieckie ataki na ich pnocn flank w pobliu miasta przekonay ich, e Armii
Czerwonej nie sta na zadanie nokautujcego ciosu. Hitler gotw by jedynie na
przesunicie bardzo sabego XLVIII Korpusu Pancernego do odwodu, na tyy rumuskiej 3.
Armii. Odwd ten skada si z rumuskiej 1. Dywizji Pancernej, wyposaonej
w przestarzae czogi, niemieckiej 14. Dywizji Pancernej, zdziesitkowanej w walkach
o Stalingrad, a take 22. Dywizji Pancernej z pojazdami unieruchomionymi przez tak dugi
okres, e myszy uciekajce przed mrozem choway si pod pancerzami i maskami
i poprzegryzay okablowanie.
W rezultacie niedostatku rodkw transportu zasza konieczno odoenia operacji
Uran do 19 listopada. Cierpliwo Stalina zostaa wystawiona na powan prb. Mia
milion onierzy na pozycjach wyjciowych i bardzo si obawia, e Niemcy zorientuj si,
co si szykuje. Na pnoc od Donu 5. Armia Pancerna, 4. Korpus Pancerny, dwa korpusy
kawalerii i kilka dywizji strzeleckich uchwycio w nocy przyczki. Na poudnie od
Stalingradu dwa korpusy zmechanizowane, korpus kawalerii i jednostki wsparcia
przerzucono pod oson ciemnoci przez Wog, co byo bardzo niebezpieczne, gdy rzek
spywaa kra.
W nocy z 18 na 19 listopada sowieccy saperzy na przyczkach nad Donem w biaych
maskujcych kurtkach przeczogali si przez nieg, aby oczyci pola minowe. W gstej,
mronej mgle nie zostali zauwaeni przez rumuskie warty. O 7.30 czasu moskiewskiego
puki artylerii wyposaone w haubice, armaty polowe, modzierze i wyrzutnie rakietowe
Katiusza rwnoczenie otworzyy ogie. Pomimo tej kanonady, ktra sprawiaa, e ziemia
draa w odlegoci do pidziesiciu kilometrw, rumuscy onierze stawili o wiele
twardszy opr, anieli spodziewali si tego niemieccy oficerowie cznikowi. Kiedy tylko
do ataku przeszy czogi, przetaczajc si po zasiekach z drutu kolczastego, zaczo si na
dobre radzieckie natarcie; obok czogw T-34 po zanieonych polach cwaoway
jednostki kawaleryjskie. Zaskoczone na otwartej przestrzeni niemieckie dywizje piechoty
musiay odpiera szare kawalerii, zupenie jakby by rok 1870, jak zapisa jeden
z oficerw .
65

W dowdztwie 6. Armii nie zapanowa jeszcze zbytni niepokj, gdy dotary tam
wieci, e niemiecki XLVIII Korpus Pancerny wyruszy do kontrakcji, by zlikwidowa
wyom w linii frontu. Ale ingerencje kwatery gwnej Fhrera i zmiany wydanych ju
rozkazw wywoay zamt. Wobec tego, e 22. Dywizja Pancerna ledwie moga przystpi
do walki, gdy nie zdono z napraw elektryki w wikszoci jej czogw, chaotyczne
przeciwuderzenie przeprowadzone przez generaa porucznika Ferdinanda Heima zaamao
si. Gdy Hitler si o tym dowiedzia, da rozstrzelania Heima.
Wreszcie Paulus zareagowa, ale o wiele za pno. Jego dywizjom piechoty
brakowao koni, a zatem i mobilnoci. Formacje pancerne nadal byy uwikane w walki
w samym Stalingradzie i nie mogy szybko oderwa si od nieprzyjaciela, gdy
przeciwdziaay temu ataki przeprowadzane przez generaa Czujkowa. Kiedy w kocu im
si to powiodo, jednostki pancerne dostay rozkaz odejcia na zachd i wzmocnienia XI
Korpusu generaa porucznika Karla Streckera, ktry mia zablokowa wyom daleko na
niemieckich tyach. Jednake oznaczao to, e w odwodzie na flance poudniowej,
obsadzonej przez rumusk 4. Armi, pozostaa jedynie niemiecka 29. Dywizja
Zmotoryzowana.
Dwudziestego listopada genera Jeriomienko wyda rozkaz do ataku na poudniowym
odcinku. Natarcie rozpoczy Armie 64., 57. i 51., poprzedzane przez dwa korpusy
zmechanizowane i korpus kawalerii. Nadchodzia pora odwetu; morale radzieckich wojsk
przedstawiao si dobrze. Ranni onierze nie chcieli, eby ewakuowano ich na tyy. Nie
pjd powiedzia czerwonoarmista z 45. Dywizji Strzeleckiej. Chc atakowa dalej
razem z moimi towarzyszami . Rumuni poddawali si masowo, a wielu z nich zabijano na
66

miejscu.
Nie majc rozpoznania lotniczego w tej krytycznej chwili, dowdztwo 6. Armii nie
pojo radzieckiego planu. Ten za przewidywa, e dwa nacierajce ugrupowania spotkaj
si w okolicach Kaacza nad Donem, zamykajc w okreniu ca 6. Armi. Rankiem 21
listopada Paulus i jego sztabowcy kwaterujcy we wsi Goubiskaja, pooonej
dwadziecia kilometrw na pnoc od Kaacza, wci nie mieli pojcia, co im zagraa.
Ale z upywem dnia, wraz z alarmujcymi meldunkami o postpach czynionych przez
radzieckie czowki, uwiadomili sobie nadcigajc katastrof. Nie byo formacji
mogcych powstrzyma przeciwnika, a sama siedziba dowdztwa 6. Armii znalaza si
w niebezpieczestwie. Pospiesznie palono dokumenty i akta, zniszczono te uszkodzony
samolot zwiadowczy na pobliskim ldowisku. Owego popoudnia z kwatery gwnej
Fhrera nadszed rozkaz: Szsta Armia ma wytrwa na pozycjach mimo przejciowego
zagroenia okreniem . Los najwikszego zwizku operacyjnego w caym Wehrmachcie
67

wkrtce mia zosta przesdzony. Kaacz, wraz z tamtejszym mostem na Donie, pozosta
bez obrony.
Dowdca radzieckiej 19. Brygady Czogw dowiedzia si od miejscowej kobiety, e
wrogie wozy pancerne zbliaj si do wspomnianego mostu z wczonymi wiatami. W tej
sytuacji ustawi dwa zdobyczne czogi niemieckie na czele swojej kolumny, rozkaza
wszystkim kierowcom zapali wiata i ruszy prosto na most w Kaaczu, zanim
zaimprowizowany oddzia Niemcw i obsuga niemieckich dzia przeciwlotniczych
zorientuj si, co si dzieje.
Nazajutrz, w niedziel 22 listopada, radzieckie czowki spotkay si na
zamarznitym stepie, informujc o swojej pozycji za pomoc wystrzeliwanych zielonych
rac. onierze padali sobie w objcia, wicc sukces i dzielc si wdk oraz kiebas.
W Niemczech w w dzie wypada Totensonntag dzie pamici polegych. Nie wiem,
jak to wszystko si skoczy napisa do ony genera porucznik Eccard von Gablenz,
dowdca 384. Dywizji Piechoty. To dla mnie bardzo trudne, poniewa powinienem
prbowa rozbudza w podwadnych niewzruszon wiar w zwycistwo . 68

1 Cy t. za: D. Wokogonow, Stalin, t. 2, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 1999, s. 207.

2 RGALI 1710/3/50.
3 KTB OKW, t. II/I, s. 669.
4 CAFSB 114/4/326, s. 167168.
5 CAFSB 14/4/943, s. 3839.
6 Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 1908.
7 Por. te I. Kershaw, Hitler, 19411945. Nemezis, tum. P. Bandel, R. Bartod, Pozna 2003, s. 280305.
8 W. Warlimont, W Kwaterze Gwnej Wehrmachtu (maszy nopis powielany, bez nazwiska tumacza), Warszawa 1965, s. 248.
9 S. Beria, Beria, mj ojciec. W sercu stalinowskiej wadzy, tum. J. Waczkw, Warszawa 2000, s. 133.
10 W.I. Czujkow, Pocztek drogi, tum. L. Hesu, Warszawa 1962, s. 96.
11 Ibidem, s. 99.
12 Z dziennika pomocnika oficera polity cznego Sokoowa, 92. Puk Zapasowy, 11 wrzenia 1942 r., CAFSB 40/31/577, s. 42.
13 Anonimowy starszy szeregowy z 389. Dy wizji Piechoty, BfZ-SS.
14 Relacja Seliwanowskiego, szefa wy dziau specjalnego Frontu Stalingradzkiego, CAFSB 14/4/326, s. 220223.
15 Dziennik Anurina, 7 wrzenia 1942 r. (ze zbiorw pry watny ch w Moskwie).
16 1 kwietnia 1943 r., CAFSB 3/10/136, s. 4573.
17 CAMO 48/486/24, s. 162.
18 Dobronin do Szczerbakowa, 8 padziernika 1942 r., CAMO 48/486/24, s. 74.
19 Ibidem, s. 77.
20 Dobronin do Szczerbakowa, 11 listopada 1942 r., CAMO 48/486/25, s. 138139.
21 A.A. Mamutow, Ja pomniu. Wospominania wietieranow Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny , 16 listopada 2010, http://www.iremember.ru/pekhotintsi/mamutov-amza-amzaevich/stranitsa3.html (dostp:
1.09.2012).
22 Stalinskoje Znamia, 8 wrzenia 1942 r., CAMO 230/586/1, s. 79.
 23 Koszczejew do Szczerbakowa, 17 listopada 1942 r., CAMO 48/486/25, s. 216.
24 Sowa anonimowego onierza z 29. Dy wizji Piechoty (zmotory zowanej), 15 wrzenia 1942 r., BZG-S.
25 Dobronin do Szczerbakowa, 4 padziernika 1942 r., CAMO 48/486/24, s. 48.
26 A.A. Mamutow, Ja pomniu, op. cit.
27 Bieousow, wy dzia specjalny Frontu Stalingradzkiego, 21 wrzenia 1942 r., CAFSB 14/4/326, s. 229230.
28 I. Szatunowski, I ostanietsia dobryj slied, w: Wsiem smiertiam na zo, Moskwa 2000.
29 II Wy dzia Specjalny NKWD do Berii i Abakumowa, 4 wrzenia 1942 r., CAFSB 14/4/913, s. 2731.
30 CAFSB 41/51/814, s. 7.
31 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/50.
32 Kapral Alois Heimesser z 297. Dy wizji Pancernej, 14 listopada 1942 r., CAFSB 40/22/11, s. 6265.
33 W.W. Gormin, Nowgorodskaja Prawda, 21 kwietnia 1995.
34 Na temat godu nikoty nowo-alkoholowego zob. ibidem.
35 4 listopada 1942 r., CAMO 48/486/25, s. 47.
36 CAMO 48/486/25, s. 176177.
37 Koszczejew do Szczerbakowa, 14 listopada 1942 r., CAMO 48/486/25, s. 179.
38 Na temat przesucha jecw na Froncie Stalingradzkim zob.: CAMO 62/335/7, 48/453/13, 206/294/12, 206/294/47, 206/294/48, 226/335/7.
39 Dobronin do Szczerbakowa, 8 padziernika 1942 r., CAMO 48/486/24, s. 81.
40 Zapis przesuchania, 4 marca 1943 r., CAMO 226/335/7, s. 364.
41 Na temat wy padkw w prowincji Xinjiang zob. J.W. Garver, Chinese-Soviet Relations, 19371945. The Diplomacy of Chinese Nationalism, Oxford 1988, s. 169177.
42 W.W. Gormin, Nowgorodskaja Prawda, 21 kwietnia 1995.
43 CAMO, 48/486/24, s. 200.
44 Koszczejew to Szczerbakowa, 6 listopada 1942 r., CAMO 48/486/25, s. 69.
45 CAFSB 40/22/12, s. 96100.
46 Starszy szeregowy Gelman, cy t. za: Volgograd University Project, AMPSB.
47 Starszy szeregowy H.S., 389. Dy wizja Piechoty, 5 listopada 1942 r., BfZ-SS.
48 Cy t. za: dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/1/100.
49 Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945, t. 2, red. M. Domarus, Wiesbaden 1973, s. 19371938.
50 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 618/2/108.
51 CAFSB 14/4/326, s. 307.
52 G. ukow, Marsza ukow. Kakim my jego pomnim, Moskwa 1988, s. 140.
53 CAMO 48/453/13, s. 4.
54 Stenogram przesuchania porucznika rumuskiej kawalerii, 26 wrzenia 1942 r., CAMO 206/294/47, s. 561.
55 CAMO 48/453/13, s. 47.
56 CAFSB 14/4/326, s. 264267.
57 Sowa prof. O.A. Reszewskiego na seminarium powicony m bitwie pod Stalingradem, Londy n, 9 maja 2000 r.
58 S.I. Isajew, Wiechi frontowogo puti, Wojenno-Istoriczeskij urna 1991, nr 10, s. 2225.
59 Zob. D. Glantz, General Zhukovs Greatest Defeat. The Red Armys Epic Disaster in Operation Mars, 1942, London 2000.
60 Wy powied generaa armii M.A. Gariejewa na sesji Narodowej Komisji History kw Rosy jskich z 28 grudnia 1999 roku. Chciaby m wy razi swoj wdziczno prof. Olegowi Reszewskiemu,
przewodniczcemu Rosy jskiego Stowarzy szenia History kw Drugiej Wojny wiatowej, za przy sany mi numer pity biulety nu informacy jnego tej insty tucji z 2000 roku, z peny m zapisem przebiegu wspomnianej
sesji.
61 Zob. P. Sudopatow, Wspomnienia niewygodnego wiadka, tum. J. Markowski, Warszawa 1999, s. 155159.
62 Ibidem, s. 160.
63 I. Erenburg, Ludzie, lata, ycie, cz. 5, tum. W. Komarnicka, Warszawa 1984, s. 8586.
64 Na temat radzieckich strat podczas tej operacji zob. D. Glantz, General Zhukovs Greatest Defeat, op. cit., s. 304, 318, 319, 379.
65 BA-MA RW4/v.264, s. 157.
66 Koszczejew do Szczerbakowa, 21 listopada 1942 r., CAMO 48/486/25, s. 264.
67 BA-MA RH 20-6/241.
68 List z 21 wrzenia 1942 r., CAFSB 40/22/142, s. 152.
 ROZDZIA 25

Al-Alamajn i operacja Torch

W padzierniku 1942 roku, gdy ukow i Wasilewski czynili przygotowania do

zamknicia niemieckiej 6. Armii w wielkim okreniu pod Stalingradem, Rommel
przebywa w Niemczech na urlopie zdrowotnym. Cierpia z powodu skutkw nadmiernego
stresu, niskiego cinienia krwi i zaburze jelitowych. Jego ostatnia prba przeamania
pozycji 8. Armii w bitwie pod Alam el-Halfa skoczya si fiaskiem. Wielu jego onierzy
take chorowao, ponadto rozpaczliwie brakowao im prowiantu, paliwa i amunicji. Po
tym jak jego marzenia o podboju Egiptu i Bliskiego Wschodu si rozwiay, Rommel nie
chcia wzi na siebie osobistej odpowiedzialnoci za niepowodzenia. Wmawia sobie, e
feldmarszaek Kesselring celowo, z zawici, wstrzymywa dostawy zaopatrzenia dla
Panzerarmee Afrika.
Pooenie Armii Pancernej Afryka w istocie byo trudne. Wosi na tyach oraz
jednostki Luftwaffe zatrzymyway dla siebie wikszo zapasw. Morale niemieckich
onierzy byo bardzo ze. Za spraw przechwyconych i rozszyfrowanych meldunkw
przeciwnika alianckie okrty podwodne i bombowce zatopiy w padzierniku na Morzu
rdziemnym jeszcze wicej frachtowcw nalecych do pastw osi. Hitler nie ufa swoim
anglofilskim sprzymierzecom i nabra przewiadczenia, e niemieckie transportowce
s wystawiane Anglikom przez Wochw . Nie bra pod uwag moliwoci, i
1

nieprzyjaciel zama kody niemieckiej Enigmy.

Genera wojsk pancernych Georg Stumme, ten sam dowdca korpusu, ktrego
postawiono przed sdem wojskowym za utrat planw Fall Blau, dowodzi niemieck
armi w Afryce Pnocnej pod nieobecno Rommla, a genera porucznik Wilhelm von
Thoma obj komend Afrikakorps. Hitler i sztabowcy z OKW nie wierzyli, e Brytyjczycy
zaatakuj przed nadejciem kolejnej wiosny, a w zwizku z tym nadal istniaa szansa, i
Armia Pancerna Afryka przebije si ku delcie Nilu. Rommel i Stumme wykazywali si
wikszym realizmem. Wiedzieli, e nie mog zrobi wiele w warunkach dominacji
alianckiego lotnictwa w powietrzu oraz atakw Royal Navy na konwoje zaopatrzeniowe
pastw osi.
Rommla wprawia w jeszcze wiksz konsternacj beztroska, jak zasta w Berlinie,
gdzie wrczono mu buaw marszakowsk. Gring lekceway potg lotnicz aliantw,
powiadajc: Amerykanie potrafi tylko produkowa yletki. Herr Reichsmarschall
odpar na to Rommel szkoda, e sami nie mamy takich yletek .
2

Hitler obieca wysanie do Afryki czterdziestu cikich czogw Tiger (PzKpfw VI)
wraz z bateriami wielolufowych wyrzutni rakietowych Nebelwerfer, jak gdyby mogo to
zrekompensowa niedostatki, z jakimi borykay si wojska Rommla.
W OKW bagatelizowano wszelkie obawy, e alianci mog w najbliszej przyszoci
wyldowa w pnocno-zachodniej czci Afryki. Jedynie Wosi odnieli si do tej groby
powanie. Opracowali dorane plany zajcia francuskiej Tunezji, czemu Niemcy si
sprzeciwiali z obawy, i wojska Francji Vichy stawi tam zbrojny opr. W rzeczywistoci
przygotowania sprzymierzonych do operacji Torch byy nawet bardziej zaawansowane,
anieli podejrzewali to Wosi. Na pocztku wrzenia cz problemw trapicych
Eisenhowera znalaza rozwizanie wraz z rozstrzygniciem nieporozumie wok
konwojw transatlantyckich. Miao doj do rwnoczesnych desantw pod Casablank na
wybrzeu Atlantyku oraz koo Oranu i Algieru w basenie Morza rdziemnego. Ale
problem zaopatrzenia wojsk inwazyjnych, wobec chaotycznego systemu przewozowego
i niedostatku transportowcw, sta si zmor szefa sztabu Eisenhowera generaa majora
Waltera Bedella Smitha. Wikszo wojsk przerzucono przez Atlantyk bez broni i innego
wyposaenia, a wiczenia w przeprowadzaniu operacji desantowych ulegay opnieniom.
Na froncie dyplomatycznym rzdy amerykaski i brytyjski zaczy zapewni reim
generaa Franco w Hiszpanii, e nie maj zamiaru pogwaci hiszpaskiej suwerennoci
ani w Afryce Pnocnej, ani na kontynencie europejskim. Zasza konieczno zareagowania
na rozpuszczane przez Niemcw pogoski, e alianci zaplanowali zajcie Wysp
Kanaryjskich. Na szczcie dla sprzymierzonych hiszpaskim ministrem spraw
zagranicznych zosta ponownie pragmatyczny genera Francisco de Jordana, po tym jak
Franco usun z tego stanowiska swojego pronazistowskiego i wielce ambitnego szwagra
Ramona Serrano Suer. Filigranowy, sdziwy Jordana by zdecydowany utrzyma
Hiszpani poza konfliktem zbrojnym, a jego wrzeniow nominacj alianci przyjli
z wielk ulg.
 Bitwa pod Al-Alamajn (23 padziernika4 listopada 1942)

Stumme, cho nie wyrnia si szczegln inteligencj, pozostawa przekonany, e

Montgomery szykuje wielk ofensyw. Zwikszy aktywno patroli i przyspieszy
rozmieszczanie prawie p miliona min w tak zwanych diabelskich ogrodach przed
frontalnymi pozycjami Armii Pancernej. Zgodnie ze wskazwkami Rommla Stumme
wzmocni te woskie formacje niemieckimi jednostkami i rozdzieli Afrikakorps; 15.
Dywizja Pancerna znalaza si na bezporednim zapleczu pnocnego odcinka frontu, a 21.
Dywizja Pancerna poudniowego.
Tymczasem genera Alexander osania Montgomeryego przed skutkami
niecierpliwoci Churchilla. Montgomery potrzebowa czasu na przeszkolenie swoich
nowych wojsk, zwaszcza X Korpusu Pancernego generaa porucznika Herberta Lumsdena,
okrelanego przeze z dum i nader optymistycznie mianem corps de chasse (korpusu
pocigowego). Szykowano te do walki niedawno dostarczone amerykaskie shermany,
a czna liczba czogw w 8. Armii przekroczya tysic. Lumsden, dziarski kawalerzysta,
ktry w swoim czasie zwyciy w Grand National , raczej nie nalea do ulubiecw
3

Montgomeryego, niemniej jednak by ceniony przez Alexandra.

Plan Montgomeryego, opatrzony kryptonimem Lightfoot, przewidywa
przeprowadzenie gwnego uderzenia w pnocnym sektorze, najsilniej bronionym przez
nieprzyjaciela. Montgomery przypuszcza, e bdzie to dla Niemcw zaskoczeniem.
Dziesity Korpus Lumsdena mia wej w wyom w linii frontu po tym, jak XXX Korpus
przedostanie si przez pole minowe na poudnie od przebiegajcej nad wybrzeem szosy.
Za spraw wyszukanych dziaa maskujcych, przygotowanych przez majora Jaspera
Maskelynea, profesjonalnego iluzjonist, Montgomery liczy na to, e zwiedzie Niemcw,
ktrzy uznaj, i gwne brytyjskie uderzenie nastpi na poudniu, wobec czego
przemieszcz tam swoje siy. Maskelyne ustawi setki atrap, ktre udaway pojazdy,
a nawet przecign upozorowany wodocig w poudniowym sektorze. Na tym samym
obszarze Brytyjczycy nadawali wiele faszywych, nagranych uprzednio meldunkw
radiowych, natomiast za liniami ciarwki cignce za sob acuchy wzbijay
w powietrze kby kurzu. Dla dodatkowego uwiarygodnienia tego kluczowego elementu
w planie Montgomeryego XIII Korpus generaa porucznika Briana Horrocksa, wspierany
przez 7. Dywizj Pancern, winien by przeprowadzi dywersyjne uderzenie przy wsparciu
jednej trzeciej swojej artylerii. Na lewym skraju linii Al-Alamajn oddziay Wolnych
Francuzw pod dowdztwem Kniga miay zaatakowa silne woskie pozycje pod Karet
el Himejmat na obrzeach depresji Munchafad al-Kattara, lecz brako im dostatecznego
wsparcia, by zrealizowa tak trudne zadanie.
Dziewitnastego padziernika brytyjskie Pustynne Siy Powietrzne i samoloty
amerykaskie przystpiy do serii nalotw na lotniska Luftwaffe. Cztery dni pniej, 23
padziernika o 20.40, artyleria Montgomeryego rozpocza potny ostrza pozycji wojsk
osi. Ziemia draa od wybuchw, a rozbyski u wylotu luf dzia rozwietlay horyzont
w nocy. Z daleka wygldao to jak byskawice. Alianckie bombowce atakoway odwody
i zaplecze przeciwnika. Genera Stumme, obawiajc si przedwczesnego zuycia amunicji,
rozkaza swojej artylerii nie odpowiada ogniem.
Od chwili zapadnicia zmierzchu saperzy powoli przemieszczali si naprzd przy
blasku wschodzcego ksiyca, dgajc piasek bagnetami i usuwajc napotykane miny, aby
utworzy przejazdy oznakowane bia tam i lampami oliwnymi. O 22.00 cztery dywizje
XXX Korpusu brytyjska 51. Dywizja Grska (Highland), 9. Dywizja Australijska, 1.
Dywizja Poudniowoafrykaska i 2. Dywizja Nowozelandzka a kada z nich wspierana
przez co najmniej jeden puk pancerny ruszyy owymi korytarzami przez pola minowe.
onierze 51. Dywizji nacierali przy dwikach dud i z bagnetami osadzonymi na broni,
usyszawszy, e Wosi ponad wszystko boj si zimnej stali. Piechota poniosa stosunkowo
nieznaczne straty, ale ku irytacji Montgomeryego czogi X Korpusu Lumsdena utkny na
polach minowych. Zwoka ta oznaczaa, e oberwao im si powane, gdy nasta wit.
Stumme chcia osobicie oceni sytuacj na linii frontu, ale kiedy jego samochd
znalaz si pod ostrzaem, kierowca zjecha z drogi, nie zdajc sobie sprawy z tego, e
genera wypad z pojazdu. Stumme zmar na atak serca, a jego ciao odnaleziono dopiero
nastpnego dnia. Gdy dowiedzia si o tym genera von Thoma, ktry obj dowodzenie,
nie pali si z przeprowadzeniem silnego przeciwuderzenia, poniewa obawia si zuycia
paliwa, zanim jego wojska zostan na nowo zaopatrzone. Jednake 25 padziernika
zarwno niemiecka 15. Dywizja Pancerna na pnocy, jak i 21. Dywizja Pancerna na
poudniu podjy udane lokalne kontrakcje.
Dziaania nie rozwijay si zgodnie z misternym planem Montgomeryego. Niemcy nie
nabrali si na jego dziaania maskujce i nie przerzucili wojsk na poudniowy odcinek
w celu odparcia dywersyjnego ataku XIII Korpusu. Tymczasem w pnocnym sektorze
niemieckie pola minowe i opr stawiany przez oddziay osi okazay si przeszkodami
znacznie trudniejszymi do pokonania, ni si tego spodziewano. Montgomery niesusznie
obwinia za niepowodzenia 10. Dywizj Pancern, zarzucajc nawet jej onierzom
tchrzostwo, podczas gdy w istocie jednostk t nieodpowiednio wykorzystano.
Montgomery mia uprzedzenia wobec kawalerii, co nie dopomogo mu w optymalnym
uyciu broni pancernej.
Na wie o brytyjskiej ofensywie i mierci Stummego Rommel wyruszy samolotem
do Afryki przez Rzym. Dotar do swej kwatery polowej o zmierzchu 25 padziernika,
dowiedziawszy si w Rzymie, e zaopatrzenie afrykaskich wojsk osi w paliwo jeszcze si
pogorszyo wskutek dziaa Royal Navy i alianckich si powietrznych.
Wtedy brytyjskiej ofensywie dopomogo schwytanie do niewoli przez
Australijczykw dwch niemieckich oficerw, ktrzy mieli przy sobie szczegowe mapy
z rozmieszczeniem pl minowych. Jeszcze owej nocy Australijczycy zajli kluczowe
wzgrze, na ktrym utrzymali si nastpnego dnia, odpierajc silne kontrataki. Wraz
z koncentracj jednostek XXX i X Korpusu nacisk na formacje Armii Pancernej na
pnocnym odcinku sta si przemony. Wwczas Rommel dowiedzia si, e zosta
zatopiony kolejny tankowiec z paliwem, na ktre Niemcy tak bardzo liczyli. Przestrzeg
OKW, e wobec minimalnych rezerw paliwa i braku amunicji trudno mu bdzie
kontynuowa bitw. W tym czasie stao si jasne, e Montgomery gromadzi wikszo
swoich si na pnocnym odcinku, Rommel przerzuci wic tam na pomoc 21. Dywizj
Pancern. Bez niezbdnego paliwa umoliwiajcego jego czogom wycofanie si
i podjcie walki manewrowej na otwartej przestrzeni uwika si w statyczny bj,
w ktrym nie mg odnie zwycistwa. Ponad poowa jego czogw ulega zniszczeniu,
wyeliminowana z walki przez przeciwpancerne armaty szeciofuntowe (kalibru 57 mm)
albo przez alianckie lotnictwo. Nowe, trzydziestosiedmiomilimetrowe dziaka
w amerykaskich samolotach typu Bell P-39 Airacobra okazay si najskuteczniejsz
broni przeciwko czogom.
Montgomery, zmuszony do korekty planu w obliczu tak twardej obrony przeciwnika,
przygotowa now ofensyw, natomiast na Australijczykw spad gwny ciar odpierania
nieustannych kontratakw. Drugiego listopada zacza si we wczesnych godzinach
porannych operacja Supercharge, poprzedzona kolejnym silnym ostrzaem artyleryjskim
i nalotami powietrznymi. Montgomery rzuci do ataku przeciwko okopanym dziaom
przeciwpancernym 9. Brygad Pancern. Wczeniej przestrzegano go, e to samobjcza
akcja, lecz odpar, i bez niej si nie obejdzie. w atak okaza si powtrk bitwy pod
Baakaw, a szarujca brygada zostaa dosownie unicestwiona. Dywizja nowozelandzka
dowodzona przez Freyberga nacieraa do daleko na pnoc od wzgrza Kidney, lecz
niemieckie przeciwuderzenie z udziaem obu dywizji pancernych udaremnio przeamanie
frontu. Jednak zatrzymanie tam przeciwnika byo kresem moliwoci Panzerarmee.
Montgomery ostatecznie zwyciy, wyczerpujc nieprzyjaciela.
Rommel wyda rozkazy wycofania si do Fuka, mimo e wiedzia, i oddziay
niezmotoryzowane, gwnie woskie, zostan szybko docignite przez Brytyjczykw.
Wielu niemieckich onierzy rekwirowao woskie ciarwki, groc swoim sojusznikom
uyciem broni; dochodzio do drastycznych incydentw. Tego wieczoru Rommel wysa do
OKW depesz, ogldnie przedstawiajc zaistnia sytuacj i wyjaniajc, dlaczego
przeszed do odwrotu. Z powodu pomyki pewnego sztabowca Hitler otrzyma ten telegram
dopiero nastpnego ranka. Wszc zmow, ktra miaa mu udaremni odwoanie wydanego
przez Rommla rozkazu, Fhrer wpad w nieopanowany sza, a w jego kwaterze gwnej
rozegray si histeryczne sceny. Wstrzs wywoany przez klsk Rommla by zupenie
nieoczekiwany dla Hitlera, ktry wczeniej skupia uwag na Stalingradzie i Kaukazie.
Pokada w talentach dowdczych Rommla tak wiar, e nie potrafi sobie wyobrazi
podobnego niepowodzenia.
Krtko po dwunastej w poudnie 3 listopada skierowa do Rommla rozkaz: W
sytuacji, w jakiej si pan znajduje, nie moe by innej myli poza t, aby nieustpliwie
wytrwa, nie cofn si nawet o krok i rzuci do boju ca posiadan bro i wszystkich
onierzy. Obieca wsparcie ze strony Luftwaffe i zakoczy: Nie pierwszy raz w historii
niezachwiana determinacja przeway nad silniejszymi batalionami wroga. Moe pan
postawi swoje wojska tylko przed takim wyborem: zwycistwo albo mier . 4

Rommel by wstrznity i oszoomiony niedorzecznoci tego rozkazu. A jednak

samooszukiwanie si przez Hitlera, ktry nie przyjmowa do wiadomoci faktu klski,
wkrtce miao ponownie doj do gosu, w dyrektywach wydanych generaowi Paulusowi
walczcemu na stepach nad Donem na zachd od Stalingradu. Rommel, wbrew swemu
onierskiemu instynktowi, uzna, e musi si podporzdkowa temu rozkazowi. Wyda
polecenie przerwania odwrotu. Tylko woskim dywizjom na poudniowym odcinku
polecono przemieci si na pnocny zachd. Umoliwio to 4 listopada brytyjskiemu XIII
Korpusowi Horrocksa marsz naprzd bez napotkania oporu. Dalej na pnocy X Korpus
przebi si przez lini frontu, zdobywajc kwater dowdztwa Afrikakorps i biorc do
niewoli generaa von Thom, ktry podda si 10. Pukowi Huzarw.
Rommel, pewny wsparcia ze strony Kesselringa, nakaza ostatecznie przejcie do
generalnego odwrotu. Poinformowa Hitlera, e wycofa si tylko na lini Fuka, ale
faktycznie odda przeciwnikowi ca Libi. To, e niedobitki Panzerarmee w ogle
ocalay, byo rezultatem powolnej reakcji Montgomeryego i jego nadmiernej ostronoci.
Osignwszy zwycistwo, nie chcia ryzykowa jakiejkolwiek wpadki. Niektrzy
twierdz, e fakt, i nie schwyta w puapk cofajcych si wojsk Rommla, skoni Hitlera
do podjcia katastrofalnej decyzji wysania dodatkowych niemieckich jednostek do Afryki
Pnocnej, ktre ostatecznie znalazy si w niewoli. Ale to nie wiadczy jeszcze o talentach
dowdczych Montgomeryego, gdy nie wchodzio w zakres planw tego ostatniego.
Zwycistwo pod Al-Alamajn na pewno nie byo skutkiem strategicznego czy
taktycznego geniuszu. Decyzja Montgomeryego o zaatakowaniu najsilniejszego odcinka
niemieckich linii bya, mwic delikatnie, sporna. Jego piechota i formacje pancerne
niewtpliwie walczyy dzielnie, czemu wielce sprzyjao wczeniejsze ponowne
rozbudzenie ducha bojowego w 8. Armii. Jednak pod wieloma wzgldami do odniesienia
zwycistwa w ogromnej mierze przyczynia si brytyjska artyleria, a take Pustynne Siy
Powietrzne, nieustannie niszczce samoloty Luftwaffe, niemieckie czogi
i nieprzyjacielskie linie zaopatrzeniowe, oraz okrty Royal Navy i alianckie lotnictwo,
ktre przeciy yciodajny szlak wodny pastw osi na Morzu rdziemnym.

Sidmego listopada, podczas wyjazdu Hitlera do Monachium, gdzie mia wygosi

przemwienie do przedstawicieli nazistowskiej starej gwardii, jego pocig specjalny
zatrzyma si w Turyngii. Depesza z Wilhelmstrasse ostrzegaa, e bliskie jest alianckie
ldowanie w Afryce Pnocnej. Fhrer niezwocznie wyda rozkaz obrony Tunezji.
Poinformowany o tym, e samoloty Luftwaffe nie bd w stanie zdziaa tam wiele,
startujc z odlegych baz, wciek si na Gringa. Sprzeczne pogoski z poprzednich
miesicy na temat alianckich zamiarw oraz obsesja Hitlera na punkcie ostatecznego
zdobycia Stalingradu przeoyy si na to, e OKW byo zupenie nieprzygotowane do
otwarcia nowego frontu. Wielk niewiadom byo i to, jak reim Vichy zareaguje na
inwazj sprzymierzonych w Afryce Pnocnej . 5

W Bambergu do pocigu Fhrera wsiad Ribbentrop i zaj si nakanianiem go, aby

zezwoli mu na zoenie wstpnych propozycji rozejmu Stalinowi za porednictwem
radzieckiej ambasador w Sztokholmie, Aleksandry Koontaj. Hitler z miejsca odrzuci t
sugesti. Pomys negocjowania w chwili saboci by dla nie do pomylenia. Nadal
przygotowywa si do przemwienia, zamierzajc ogosi, e Stalingrad upadnie lada
moment, i podkreli swe zdecydowanie prowadzenia walki a do ostatecznego
zwycistwa. Jego pycha wykluczaa rozwaenie jakichkolwiek innych rozwiza.
Przemilcza klsk Rommla i nawet nie napomkn o alianckim desancie w Afryce
Pnocnej, wolc powraca do swoich zapowiedzi unicestwienia ydw. A jednak nawet
Goebbels pojmowa, e Niemcy znalazy si w punkcie zwrotnym tej wojny . Poza 6

fanatycznie lojalnymi nazistami wikszo Niemcw uwaaa w owym czasie, i

zwycistwo stao si bardziej odlege ni kiedykolwiek, co wykazyway a nadto jasno
raporty SD na temat nastrojw panujcych wrd ludnoci cywilnej Rzeszy. Tylko nieliczni
podzielali przekonanie Gringa, e Amerykanie s zdolni wycznie do produkowania
yletek. Nasilajca si aliancka ofensywa bombowa przeciwko niemieckim miastom
dowodzia rosncej przewagi materiaowej sprzymierzonych.
Dla Eisenhowera i jego sztabowcw kluczow kwesti stanowia reakcja Vichy
i reimu Franco w Hiszpanii na alianck operacj inwazyjn. Odznaczajcy si pewn
naiwnoci polityczn Eisenhower rycho uwiadomi sobie, e wkroczy na pole minowe
spraw francuskich. Roosevelt nie chcia mie nic wsplnego z generaem de Gaulleem
i wywiera naciski na Churchilla, aby nie zdradza temu Francuzowi alianckich planw.
Relacje samego Churchilla z de Gaulleem byy ponadto skaone przez francuskie
podejrzenia, e Brytyjczycy popatrywali asym okiem na Syri i Liban, a Churchill
wiedzia, i de Gaulle wcieknie si z powodu tego, e sojusznicy utrzymuj go
w niewiedzy. Poza tym de Gaulle za nic nie pogodziby si z tym, e dla uniknicia cikich
walk alianci dogadali si jako z wadzami Vichy w Afryce Pnocnej. Jednake Churchill
mia pewien atut, za pomoc ktrego zamierza okiezna dumnego francuskiego generaa.
Dowdztwo Royal Navy, ktre stale pamitao, e to japoskie samoloty startujce
z vichystowskich lotnisk w Indochinach zatopiy okrty Prince of Wales i Repulse,
nieustannie trapio si kwesti francuskiej kolonii na Madagaskarze, wyspie lecej
w pobliu szlakw konwojw morskich przebiegajcych wzdu afrykaskich poudniowo-
wschodnich wybrzey. Po upywie niewielu tygodni od katastrofy opodal Malajw
wydzielono siy desantowe do operacji Ironclad, majcej na celu uchwycenie wanego
portu Digo-Suarez (dzisiejsza Antsiranana) na pnocnym skraju Madagaskaru.
Pocztkowo zarwno genera Brooke w Londynie, jak i Wavell na Dalekim Wschodzie
przeciwstawiali si temu planowi wobec narastajcych tak licznych innych zagroe.
Potem, na pocztku marca 1942 roku, Amerykanie zamali szyfry japoskiej marynarki
wojennej i dowiedzieli si, e Berlin naciska na Tokio w sprawie interwencji
w zachodniej strefie Oceanu Indyjskiego, nalegajc, by Japoczycy zaatakowali brytyjskie
transportowce opywajce poudniowy skraj Afryki i podajce do Egiptu. Dwunastego
marca brytyjski gabinet wojenny ostatecznie zaaprobowa przeprowadzenie operacji
Ironclad.
W pierwszych dniach maja brytyjskie oddziay z Afryki Poudniowej zdobyy
szturmem port Digo-Suarez, gdzie piechota morska wyldowaa w nocy w trakcie
brawurowej akcji przywodzcej na myl czasy Nelsona. Tyle przewidywa pierwotny plan,
gdy zakadano, e na Madagaskarze zostanie utrzymany dotychczasowy stan, a wadze
Vichy pozostan w stolicy tego kraju Antananarywie . Ale 30 maja japoska miniaturowa
7

d podwodna storpedowaa pancernik HMS Ramillies w porcie Diego-Surez.

Flotylla japoskich okrtw podwodnych zatopia nastpnie dwadziecia trzy statki
z zaopatrzeniem dla brytyjskiej 8. Armii, a by to jedyny akt bezporedniego wsparcia
militarnego udzielonego przez Japoczykw niemieckim sojusznikom w trakcie caej
wojny.
Churchill cokolwiek niechtnie, przekonany w kocu przez marszaka polnego Jana
Christiaana Smutsa, e Japoczycy mogli zaoy swoje bazy w innych francuskich portach
na Madagaskarze, zgodzi si na zajcie caej wyspy. Sdzi rwnie, e moe by to
sposobem na uagodzenie de Gaullea, ktry chcia opanowa t wysp siami Wolnych
Francuzw i zareagowa wciekoci na wiadomo, i Brytyjczycy zaplanowali uoenie
si tam z lokalnymi wadzami podlegymi Vichy. Po opanowaniu caej wyspy mona byo
przekaza j de Gaulleowi. Nastpio to ostatecznie 5 listopada, po fiasku kampanii
partyzanckiej prowadzonej przez vichystowskiego gubernatora Armanda Anneta. Na
tydzie przed kapitulacj Anneta Churchill mg uprzejmie zapyta generaa de Gaullea,
kogo w chciaby mianowa na nowego gubernatora Madagaskaru. De Gaulle
podejrzewa, e alianci zamierzaj wyldowa w Afryce Pnocnej, ale gdyby wiedzia
o wszystkich konszachtach Amerykanw z generaami reimu Vichy trwajcych w trakcie
przygotowa do operacji Torch, zapewne z hukiem wybiegby z pokoju, w ktrym
rozmawia z Churchillem.
Robert Murphy, wczeniej amerykaski charg daffaires przy rzdzie Vichy, a w tym
czasie emisariusz Roosevelta we francuskiej Afryce Pnocnej, take by zdania, e de
Gaullea trzeba wykluczy z caej sprawy. Wikszo oficerw francuskich wojsk
kolonialnych wci jeszcze traktowaa de Gaullea jako kogo tylko niewiele lepszego od
zdrajcy na odzie Anglikw. Naleao wyszuka takiego marionetkowego przywdc,
ktry przypadby im do gustu. Genera Henri Giraud by wysokim i dzielnym oficerem ze
wspaniaymi wsami, przy tym jednak nie syn z wielkiej inteligencji. De Gaulle
przezywa go oowianym onierzykiem. Giraud, ktry dosta si do niemieckiej niewoli
w 1940 roku jako dowdca francuskiej 7. Armii, zbieg wczeniej z Knigstein,
zamienionej na wizienie twierdzy w Saksonii. Przedosta si do Vichy, gdzie premier
Pierre Laval chcia go wyda z powrotem Niemcom, czemu jednak sprzeciwi si sdziwy
marszaek Ptain.
Murphy uwaa, e Giraud mgby najlepiej posuy alianckim interesom, lecz
Giraud mia wasne plany. Upiera si, e sam powinien zosta naczelnym dowdc wojsk
uczestniczcych w operacji Torch, i da, aby alianci wyldowali nie tylko w Afryce
Pnocnej, ale i we Francji. W dodatku nie chcia, eby w dziaaniach tych wzili udzia
Brytyjczycy, gdy ataku Royal Navy na francusk flot w Mers el-Kbir nie zapomniano im
ani nie wybaczono. Nadto Giraud pozostawa w bliskiej przyjani z generaem Charlesem
Mastem, czoowym dowdc francuskich wojsk w Afryce Pnocnej. Murphy, ktry
nawiza liczne kontakty ze starszymi rang francuskimi oficerami i oficjelami,
zaaranowa potajemne spotkanie generaa Masta i innych konspiratorw z zastpc
Eisenhowera, amerykaskim generaem porucznikiem Markiem Clarkiem.
Noc 21 padziernika Clarka wysadzono na brzeg w pobliu Algieru z pokadu
brytyjskiego okrtu podwodnego HMS Seraph; towarzyszyli mu uzbrojeni komandosi.
Mia przede wszystkim przekona Masta, i amerykaskie wojska bd na tyle potne, e
Francuzi nie powinni prbowa stawia im oporu. Clark twierdzi, e wylduje p
miliona onierzy, podczas gdy w istocie siy desantowe liczyy zaledwie sto dwanacie
tysicy ludzi. Mast ostrzega go, e cho jednostki wojsk ldowych i lotnictwa mona byo
przecign na stron aliantw, to francuska flota wojenna zdecydowanie si im
przeciwstawi. Inni francuscy oficerowie udzielili Clarkowi cennych informacji na temat
stanu i rozmieszczenia ich oddziaw oraz umocnie obronnych. Z obawy przed miejscow
andarmeri, ktr powiadomiono o rzekomym pojawieniu si przemytnikw, Clark
nastpnej nocy powrci bez spodni na oczekujcy okrt podwodny. Pomimo takiego
drobnego upokorzenia w sumie jego niebezpieczna misja zakoczya si sukcesem.
Ten sam okrt, HMS Seraph, ktry tym razem mia udawa jednostk amerykask,
wysano, aby zabra Girauda z Lazurowego Wybrzea i przewiz go do Gibraltaru na
spotkanie z Eisenhowerem. Agenci i zwiad lotniczy pastw osi meldowali o coraz
wikszej liczbie transportowcw w Gibraltarze. Na szczcie dla aliantw niemiecki
wywiad uzna, e oddziay przewoone przez te statki miay albo wzmocni garnizon
Malty, albo te znale si w Libii i tam odci Rommlowi drog odwrotu. W zwizku
z tym U-Bootom na Morzu rdziemnym nakazano koncentracj u wybrzey libijskich,
znacznie dalej na wschd od miejsca, gdzie siy inwazyjne sprzymierzonych miay
w istocie wyldowa. Wedle jeszcze innych domysw snutych przez czonkw pastw osi
alianci zamierzali zaj Dakar na wybrzeu zachodnioafrykaskim i zaoy tam swoj
baz morsk, ktra uatwiaby im prowadzenie walk na Atlantyku.
Za porednictwem Murphyego Amerykanie odebrali propozycje zoone przez
admiraa Darlana. Admira William D. Leahy, byy ambasador Roosevelta w Vichy, uwaa
jednak Darlana za niebezpiecznego oportunist. Fakt, e Darlan nienawidzi Lavala, ktry
zaj jego miejsce na stanowisku zastpcy Ptaina, nie gwarantowa jeszcze jego
wiarygodnoci. Ale nawet Churchill gotw by do ukadw z tym najbardziej zawzitym
anglofobem, o ile tylko mogo to doprowadzi do przejcia francuskiej floty wojennej
w Tulonie na stron alianck. Eisenhower wola postawi na Girauda, niemniej ten ostatni,
przybywszy do Gibraltaru, nadal oczekiwa, i zostanie alianckim gwnodowodzcym.
Nieczsto polityka i osobiste animozje a tak komplikoway militarne operacje.
Czwartego listopada, zaledwie na cztery dni przed desantem, Darlan, ktry znajdowa
si w trakcie objazdu francuskich kolonii w Afryce, polecia do Algieru. Dowiedzia si
bowiem wanie, e stan zdrowia jego syna, porucznika marynarki dotknitego chorob
Heinego-Medina, nagle uleg pogorszeniu. Darlan nie mia pojcia, e aliancka flota
inwazyjna ju wysza w morze, i zamierza uda si samolotem do Vichy po tym, jak jego
syn poczuje si lepiej. Western Task Force, czyli liczce trzydzieci pi tysicy onierzy
zgrupowanie desantowe pod dowdztwem generaa majora Georgea S. Pattona, wyruszyo
z Hampton Roads w kierunku Casablanki. Dwa inne zgrupowania, ktre take wypyny
z Anglii, poday na Morze rdziemne, do Oranu i Algieru. Wszystkie transportowce
z wojskiem znajdoway si pod eskort trzystu okrtw pod zwierzchnim dowdztwem
admiraa Cunninghama, ktry z radoci powraca na rdziemnomorskie akweny.
Wieczorem 7 listopada Darlan by na kolacji w Villa des Oliviers, rezydencji
generaa Alphonsea Juina, naczelnego dowdcy wojsk francuskich w Algierii. Juin
zastpi Weyganda, uwizionego w Knigstein w miejsce Girauda, poniewa Hitler
obawia si, e Weygand przejdzie na stron alianck. Pod koniec kolacji spokj zosta
zmcony przez komendanta si morskich z Algieru, ktry pospiesznie powiadomi Darlana
i Juina, e alianckie jednostki by moe wcale nie pyny ku Malcie, a zamierzay
wysadzi wojska w Algierze i Oranie. Darlan zlekceway te obawy i uda si na
spoczynek przed lotem, ktry czeka go nazajutrz wczesnym rankiem. O pnocy Murphy
usysza we francuskiej audycji rozgoni BBC umwione haso potwierdzajce, e
ldowanie trwa. Wysa grup uzbrojonych Francuzw, ktrych wraz z generaem Mastem
zawczasu zwerbowa, aby zajli kluczowe instalacje oraz siedziby dowdztw.
We wczesnych godzinach porannych 8 listopada Murphy uda si do Villa des
Oliviers, gdzie poleci obudzi Juina. Poinformowa go o ldowaniu. Pocztkowo Juin
oniemia. Potem stwierdzi, e musi porozumie si ze swoim przeoonym, czyli
admiraem Darlanem, ktry znajdowa si w Algierze. Murphy uzna, e nie ma wyjcia
i trzeba rozmwi si z Darlanem, ktrego przywieziono buickiem Murphyego.
Darlan zjawi si rozwcieczony. w niski, ysy admira z beczkowat klatk
piersiow, ktry bez przerwy mi fajk, niebawem zyska u Amerykanw przezwisko
Popeye , bawic ich niepomiernie swoimi butami na koturnach. Nienawi Darlana do
8

Anglikw miaa podoe rodzinne, gdy jego pradziad zgin w bitwie pod Trafalgarem.
Jednake Darlan by te dowiadczonym renegatem. Tu po zawieszeniu broni w 1940 roku
weteran francuskiej sceny politycznej douard Herriot powiedzia o nim: Ten admira
wie, jak pywa , gdy Darlan, obiecawszy Brytyjczykom stawia zbrojny opr do koca,
9

po cichu doczy do grona kapitulantw.

Podczas gdy Murphy stara si uspokoi Darlana i przekona go, e podejmowanie
walki z siami desantu na nic si nie zda, zjawili si ludzie zwerbowani przez Masta
i zaaresztowali Darlana oraz Juina. Potem z kolei przyby oddzia andarmerii, aby ich
uwolni, a uwizi powstacw i Murphyego. Murphy oczekiwa, e do tego czasu dotr
na miejsca amerykaskie wojska, lecz te pomykowo wyldoway na nieco oddalonym
odcinku wybrzea.
Jednak rwnoczenie rozgrywaa si o wiele wiksza katastrofa. Brytyjski plan
zdobycia portw w Algierze i Oranie w rezultacie miaego szturmu przynis cakowite
fiasko, okupione ogromnymi stratami. To, co nie powinno dziwi, wywoao znaczne
wzburzenie Amerykanw. W zatoce francuskie baterie nabrzene i okrty wojenne
ostrzelay dwa niszczyciele Royal Navy, na ktrych powieway bandery US Navy, gdy te
usioway wysadzi na brzeg amerykaskie oddziay desantowe, jak wczeniej w Digo-
Suarez. Akcja powietrznodesantowa, w ramach ktrej jedyny batalion amerykaskich
spadochroniarzy mia uchwyci lotnisko w Oranie, take si nie powioda. Operacja
Torch zdawaa si przeobraa w istn fars.
Pomimo dania Roosevelta, aby nie informowa o niczym Wolnych Francuzw,
Churchill zawczasu poleci generaowi Ismayowi zadzwoni do francuskiego generaa
Pierrea Billottea, szefa sztabu de Gaullea, i uprzedzi go o inwazji tu przed
ldowaniem desantu. Ale Billotte postanowi nie budzi de Gaullea, ktry wczenie
poszed spa. Gdy nastpnego ranka de Gaulle dowiedzia si o operacji, nie posiada si
ze wciekoci. Mam nadziej, e ci z Vichy zepchn ich [aliantw] do morza grzmia.
Nie zjednuje si Francji, wamujc si do niej! . Ale do czasu wsplnego lunchu
10

z prbujcym zaagodzi jego gniew Churchillem de Gaulle zdy si uspokoi. Tego

samego wieczoru w radiowym wystpieniu udzieli pewnego poparcia alianckiej operacji.
Dopiero kiedy przybyy na miejsce silniejsze wojska amerykaskie, spnione
o wiele godzin z powodu chaotycznego przebiegu ldowania, Darlan zmieni front.
Poprosi o spotkanie z dowdc 34. Dywizji Piechoty w celu przedyskutowania rozejmu,
ktry uzgodniono w Algierze. Francuskie oddziay miay powrci do koszar bez skadania
broni.
Hitler da gwatowny wyraz swoim podejrzeniom co do chwiejnej lojalnoci reimu
Vichy, niepewnego sprzymierzeca Niemiec. Zerwanie stosunkw dyplomatycznych ze
Stanami Zjednoczonymi mu nie wystarczao, podobnie jak zgoda Pierrea Lavala na
korzystanie przez samoloty bojowe pastw osi z francuskich lotnisk w Tunezji.
Dziewitego listopada Laval zosta wezwany do Monachium, gdzie zadano od niego
dowiedzenia lojalnoci wobec Rzeszy i wypowiedzenia wojny aliantom. Byo to za wiele
nawet dla Lavala i caej administracji Vichy.
Tymczasem Darlan nie obj zawieszeniem ognia okolic Casablanki i Oranu, gdzie
nadal trway walki. Chcia si wpierw dowiedzie, co si dziao w Monachium i we
Francji. Zamieszanie zostao spotgowane przez przybycie do Algieru generaa Girauda,
a zaraz potem take generaa Marka Clarka, ktry da do zrozumienia, e alianci powinni
przesta stawia na Girauda i zamiast tego dogada si z Darlanem. Na szczcie Giraud
uzna starszestwo Darlana i nie wywoa awantury z tego powodu. Ale do Eisenhowera,
przebywajcego w wilgotnych tunelach pod Ska Gibraltarsk, docieray nieliczne
i sprzeczne meldunki, na ktrych podstawie mia oceni postpy operacji. Nie mia
adnych wiadomoci o generale Pattonie i desancie pod Casablank. Pozbawiony
moliwoci realnego wpywania na przebieg dziaa Eisenhower wypala kolejne
papierosy marki Camel i liczy, e wszystko uoy si dobrze.
W Monachium Hitler przyj Lavala w towarzystwie hrabiego Ciano, ministra spraw
zagranicznych we wadzach Mussoliniego, i zada, aby francuskie wojska przygotoway
porty i lotniska w Tunezji na przybycie oddziaw osi. Niech Francuzw wobec Woch,
po ciosie noem w plecy zadanym im przez Mussoliniego w czerwcu 1940 roku, bya tak
silna, e Laval nie by skonny wpuci woskich onierzy na francuskie terytorium.
Zaznaczy wszak przy tym, i podporzdkuje si niemieckiemu ultimatum, pod warunkiem
e marszaek Ptain zgosi formalny protest.
Nastpnego ranka, 10 listopada, Darlan przyjecha do hotelu Saint-Georges
w Algierze, gdzie Clark zorganizowa swoj kwater. Bezceremonialno Clarka nie
przypada do gustu Darlanowi, ktry podkrela, e sam ma o wiele wysz rang
wojskow. Clark zagrozi nawet wprowadzeniem w caej francuskiej Afryce Pnocnej
alianckiego zarzdu militarnego. Darlan trzyma nerwy na wodzy, gdy musia gra na
zwok. Nie by w stanie wyda rozkazu przerwania walk, czego tak pilnie domaga si
Clark, do czasu a Hitler poleci niemieckim wojskom wkroczenie do zdemilitaryzowanej
strefy we Francji, tym samym amic porozumienie rozejmowe z 1940 roku. Eisenhower,
na wie, e prowadzone przez Clarka negocjacje utkny w martwym punkcie, wybuchn:
Chryste Panie! Potrzebny mi tutaj niezawodny zamachowiec . Owego dnia amerykaskiej
11

1. Dywizji Piechoty udao si, kosztem trzystu zabitych i rannych onierzy, przynajmniej
zaj Oran, niemniej jednak wojska francuskie wci stawiay opr oddziaom Pattona
w Maroku, mimo e utraciy niemal wszystkie okrty wojenne, zatopione w zacitej bitwie
morskiej opodal Casablanki.
Wczenie nazajutrz Hitler obwieci, e niemieckie jednostki zajm poudniow
i poudniowo-wschodni Francj w ramach operacji Anton. Rzesza miaa nadal uznawa
tamtejsze wadze Ptaina, cho reputacja starego marszaka doznaa nieodwracalnego
uszczerbku. Wielu jego zwolennikw uwaao, e powinien by zbiec do Afryki Pnocnej
i przej do obozu aliantw. Fhrer wyda rwnie rozkaz, aby niemieckie wojska
obsadziy Pireneje. Rzd Franco lka si, e Hitler mg zada przepuszczenia
niemieckich oddziaw wojskowych przez obszar Hiszpanii w celu zaatakowania
Gibraltaru, a na posiedzeniu rady ministrw 13 listopada w Madrycie uzgodniono
ogoszenie czciowej mobilizacji.
W trakcie gdy Niemcy wkraczali do nieokupowanej czci Francji, Darlan mg ju
wysun argument, e Ptain sta si ich winiem. W zwizku z tym wyda polecenie
zawieszenia broni w caej francuskiej Afryce Pnocnej. Jednak Darlan nie zdoa
przekaza sprzymierzonym swej floty z Tulonu, na co liczy Churchill. Jej dowdca,
kontradmira Jean de Laborde, ktry nie znosi Darlana i obawia si, e jego marynarze
i oficerowie zechc przej na stron znienawidzonych Anglosasw, pozosta lojalny
wobec Vichy, nie ogldajc si na nikogo. Zapewniony przez oficerw Kriegsmarine, e
wojska niemieckie nie bd prboway zaj jego okrtw albo portu tuloskiego, Laborde
postanowi zosta na miejscu. Jednake pojawienie si jednostek pancernych SS
i wzmagajce si niezadowolenie jego zag sprawiy, e si rozmyli. Kiedy niemieckie
oddziay weszy do portu, wyda rozkaz samozatopienia floty. Niemal sto okrtw
wojennych zatopiono lub wysadzono w powietrze.
Operacj Torch alianci okupili strat 2225 onierzy, z ktrych mniej wicej
poowa zgina, a Francuzi stracili okoo trzech tysicy ludzi. Jak przyznali i Patton,
i Clark, ldowanie miao wrcz opakany przebieg. Gdyby jednostki desantu stary si
z wojskami niemieckimi, a nie ze le uzbrojonymi francuskimi oddziaami kolonialnymi,
zostayby zmasakrowane. Brytyjscy oficerowie pozwalali sobie na ironiczne komentarze
pod adresem naszych zielonych sojusznikw , niemniej jednak podsumowujce t 12

operacj raporty wiadczyy o dezorganizacji i chaosie logistycznym oraz stanowiy

przygnbiajc lektur. Przede wszystkim wyszo na jaw, e denia generaa Marshalla do
przeprowadzenia pospiesznej inwazji na Francj doprowadziyby do katastrofy, gdyby
w tym czasie si na ni zdecydowano. Bez wzgldu na motywy, jakimi kierowali si
Churchill i genera Brooke, skaniajc Amerykanw do ldowania w Afryce Pnocnej,
zamys ten bez wtpienia okaza si suszny. Armia amerykaska musiaa nauczy si
jeszcze bardzo duo przed podjciem zmaga zbrojnych z Wehrmachtem w zachodniej
i pnocnej Europie, czy choby w Tunezji.
Morale wojsk czsto ulegao raptownym zmianom, szybko przechodzc od
zniechcenia do euforii. atwe zwycistwo w Maroku i Algierii rozbudzio nieuzasadniony
optymizm. W wietnych humorach, pod wpywem taniego miejscowego wina, amerykascy
onierze uznali, e przeszli krwawy chrzest bojowy i przeobrazili si w zaprawione
w walkach, dowiadczone wojsko. Ci, ktrzy widzieli przestarzae francuskie czogi typu
Renault, unieruchomione przez nowe pancerzownice typu Bazooka, woali: Dawa tu
szwabskie Tygrysy! . Nawet Eisenhower powiedzia Rooseveltowi, e spodziewa si
13

zdobycia Trypolisu do koca stycznia.

1 N. von Below, Byem adiutantem Hitlera, 19371945, tum. Z. Ry bicka, Warszawa 1990, s. 307.
2 Cy t. za: M. Kitchen, Rommels Desert War. Waging World War II in North Africa, 19411943, Cambridge 2009, s. 316.
3 Trady cy jna, najwiksza bry ty jska gonitwa jedziecka (przy p. tum.).
4 BA-MA RH/19/VIII/34a.
5 Por. I. Kershaw, Hitler, 19411945. Nemezis, tum. P. Bandel, R. Bartod, Pozna 2003, s. 301316.
6 TBJG, cz. II, t. VI, s. 259.
7 Por. C. Smith, Englands Last War against France. Fighting Vichy 19401942, London 2009, s. 281355.
8 Imi bohatera popularnego amery kaskiego komiksu, skorego do bjki mary narza z fajk w zbach (przy p. red.).
9 . Herriot, pisodes, 19401944, Paris 1950, s. 75.
10 Cy t. za: J. Lacouture, De Gaulle. The Rebel, 18901944, New York 1990, s. 397.
11 R. Atkinson, Afryka Pnocna, 19421943. Jak rodzia si militarna potga Ameryki, tum. B. Grecka, Warszawa 2005, s. 128.
12 Z dziennika Guy a Liddella, 6 sty cznia 1943 r., TNA KV 4/191.
13 R. Atkinson, Afryka Pnocna, 19421943, op. cit., s. 162.
 ROZDZIA 26

Walki na poudniu Zwizku Radzieckiego

i w Tunezji
listopad 1942luty 1943

Na skutym mrozem stepie nad Donem wie o dokonanym przez Sowietw okreniu
rozesza si szybko wrd onierzy niemieckiej 6. Armii. Dwudziestego pierwszego
listopada 1942 roku Paulus i jego szef sztabu wylecieli dwoma ocalaymi lekkimi
samolotami cznikowymi Fieseler Storch ze swojej kwatery gwnej we wsi Goubiskaja
do miejscowoci Ninie-Czirskaja, poza obrbem stalingradzkiego kota. Tam nazajutrz
odbyli narad z generaem Hothem z 4. Armii Pancernej, omawiajc wynik sytuacj
i porozumiewajc si przez bezpieczn lini z dowdztwem Grupy Armii B. Jednak
Hitler, usyszawszy, gdzie przebywa Paulus, zarzuci mu pozostawienie onierzy i rozkaza
Paulusowi polecie do siedziby jego sztabu w Gumraku, pitnacie kilometrw na zachd
od Stalingradu. Paulusa wielce zirytowaa taka zniewaga, a Hoth musia go uspokaja.
Obaj dyskutowali o wydanym przez Hitlera rozkazie, by 6. Armia prowadzia tward
obron pomimo widma przejciowego okrenia . Przypuszczajc, e Fhrer niebawem
1

odzyska rozsdek, uzgodnili, e 6. Armia wymaga pilnego zaopatrywania drog powietrzn

w paliwo i amunicj, aeby przebi si z kota. Ale dowdca VIII Korpusu Lotniczego
ostrzeg ich, e Luftwaffe po prostu nie ma tylu samolotw transportowych, by zaopatrywa
nimi ca armi. Formacjom pancernym Paulusa brakowao paliwa, a jego dywizje
piechoty nie miay koni, wic Paulus zdawa sobie spraw z tego, e 6. Armia musiaa
porzuci ca swoj artyleri, nie wspominajc ju nawet o rannych, jeli miaa wydosta
si z okrenia. Jego szef sztabu genera porucznik Arthur Schmidt, wysoki mczyzna
z byczym karkiem, maymi oczami i wskimi ustami , zauway, e doprowadzi to do
2

napoleoskiego koca . Paulus, ktry bardzo szczegowo przestudiowa przebieg

3

kampanii z roku 1812, lka si takiej perspektywy. W trakcie narady zjawi si genera
major Wolfgang Pickert, dowodzcy 9. Dywizj Przeciwlotnicz Luftwaffe, ktry
stwierdzi, e bezzwocznie wycofa swoj jednostk. On rwnie wiedzia, i Luftwaffe
nie moe zorganizowa skutecznych dostaw dla 6. Armii drog powietrzn.
Hitler nie mia zamiaru dopuci, aby jego wojska wycofay si spod Stalingradu.
Zdobycie tego miasta miao w takim stopniu zaway na jego reputacji, zwaszcza po jego
chepliwym przemwieniu w Monachium sprzed dwch tygodni, e nie mg znie myli
o odwrocie. Rozkaza feldmarszakowi von Mansteinowi pozostawienie pnocnego
odcinka frontu i sformowanie nowej Grupy Armii Don, ktra miaaby przeama
piercie radzieckiego okrenia i przyj z odsiecz 6. Armii. Gring, po tym jak
dowiedzia si o zamiarach wodza, zawezwa do siebie szefostwo lotnictwa
transportowego. Mimo e 6. Armia potrzebowaa siedmiuset ton zaopatrzenia dziennie,
Gring zapyta wezwanych oficerw, czy zdoaliby zorganizowa codzienne dostawy pod
Stalingrad piciuset ton. Ci odparli, e trzysta pidziesit ton stanowi absolutne
maksimum, i to tylko przez krtki czas. Wtedy Gring, ktry liczy na przypodobanie si
Hitlerowi, zapewni Fhrera w jego kwaterze gwnej, e Luftwaffe uda si zaopatrywa
6. Armi. Ta kamliwa obietnica przypiecztowaa ostatecznie los Paulusa i jego wojsk.
Dwudziestego czwartego listopada Hitler wyda rozkaz twierdzy Stalingrad na froncie
nad Wog wytrwa bez wzgldu na okolicznoci . 4

Ogem Armia Czerwona okrya w stalingradzkim kotle okoo dwustu

dziewidziesiciu tysicy onierzy, w tym ponad dziesi tysicy Rumunw i ponad
trzydzieci tysicy hiwisw (Rosjan na niemieckiej subie) . Hitler zabroni rozgaszania
5

wieci o tym w Niemczech. Komunikaty OKW celowo przeinaczay faktyczny stan rzeczy,
niemniej jednak w Rzeszy zaczy kry pogoski o prawdziwym losie 6. Armii. Fhrer
zrzuca win za to radzieckie zwycistwo na wszystkich z wyjtkiem siebie. We
wschodniopruskim Wilczym Szacu doszo do wciekej ktni z rumuskim marszakiem
Antonescu, gdy Hitler usiowa obarczy odpowiedzialnoci za klsk rumuskie armie na
skrzydach wojsk Paulusa. Antonescu wskaza poirytowany, e Niemcy wczeniej nie
zgodzili si na wyposaenie rumuskich oddziaw w skuteczne armaty przeciwpancerne,
a wszystkie ich przestrogi o zbliajcym si nieprzyjacielskim uderzeniu zlekcewaono.
Nie wiedzia jeszcze w tym czasie, e 6. Armia odmwia zaopatrywania Rumunw
w racje ywnociowe. Niemieccy oficerowie powiadali: Nie ma sensu karmi Rumunw,
bo i tak si poddadz .
6

Jednostki 6. Armii odcite na zachd od Donu zdoay wycofa si w por i doczy

do gwnego niemieckiego zgrupowania. Stalingradzki Kessel (kocio) mia ksztat
zgniecionej czaszki, z czoem w samym miecie i reszt bronic obwodu na doskim
stepie, na obszarze o wymiarach szedziesit na czterdzieci kilometrw. Niemieccy
onierze ironicznie nazywali to twierdz bez dachu. Racje prowiantu, niewystarczajce
jeszcze przed zamkniciem okrenia, drastycznie zredukowano. Wyczerpani onierze ryli
okopy w zamarznitej ziemi. Na stepie roso niewiele drzew, drewnem z ktrych mona
byo przesoni ziemne schrony. Oficerowie starali si wzmocni determinacj
podwadnych takim oto argumentem: Nawet mier jest lepsza od rosyjskiej niewoli,
wic musimy wytrwa do koca. Ojczyzna na pewno o nas nie zapomni . 7

Sowiecka kontrofensywa doprowadzia do odzyskania rozlegych terytoriw,

wczeniej zajtych przez Niemcw. Ograbiona i wygodzona ludno cywilna witaa
czerwonoarmistw ze zami w oczach, lecz enkawudzici, ktrzy zjawiali si w lad za
frontowcami, wyapywali wszystkich podejrzanych o kolaboracj z wrogiem. Dowdztwo
Frontu Doskiego przeprowadzio w pierwszym tygodniu grudnia seri uderze, liczc na
przedzielenie stalingradzkiego kota, ale radziecki wywiad znacznie zania liczb
niemieckich onierzy, ktrzy znaleli si w okreniu. Szef wywiadu w sztabie generaa
Rokossowskiego ocenia j na osiemdziesit sze tysicy, a nie na dwiecie
dziewidziesit tysicy.
Sowieccy oficerowie nie wyobraali te sobie, z jak wielk determinacj Niemcy
zdecydowani byli si broni. Obietnica odsieczy zoona przez Fhrera traktowana bya
niczym wita prawda, zwaszcza przez modszych onierzy wychowanych
w narodowosocjalistycznym duchu. Najgorsze mino pisa z naiwnym optymizmem
w licie do domu szeregowy niemieckiej 376. Dywizji. Wszyscy mamy nadziej, e
wydostaniemy si z tego kota przed Boym Narodzeniem. (...) Kiedy tylko skoczy si ta
bitwa, dobiegnie koca caa wojna w Rosji . Oficerowie sub zaopatrzeniowych, po
8

zmniejszeniu normalnych przydziaw prowiantu o jedn trzeci lub poow, wykazywali

si wikszym realizmem. Brak paszy oznacza, e trzeba byo zabi na miso nieliczne
pozostae konie.
Wedle rachub kwatermistrzostwa 6. Armii samoloty transportowe powinny byy
odbywa minimum trzysta lotw dziennie, a jednak w pierwszym tygodniu po uruchomieniu
mostu powietrznego miao miejsce rednio nie wicej ni trzydzieci na dob. Zreszt i tak
znaczn cz przewoonego tonau stanowio paliwo niezbdne na lot powrotny. Gring
nie wzi te pod uwag tego, e lotniska w obrbie kota znajdoway si w zasigu
radzieckiej cikiej artylerii, a nieprzyjacielskie myliwce i baterie przeciwlotnicze
stwarzay nieustanne niebezpieczestwo. Tylko w trakcie jednego dnia Niemcy stracili
dwadziecia dwie maszyny transportowe na skutek nieprzyjacielskich dziaa, a take
wypadkw. Czasem pogoda bya tak za, e samoloty prawie nie mogy dotrze do celu.
Richthofen nieustannie telefonowa do generaa pukownika Hansa Jeschonnka, szefa sztabu
Luftwaffe, powtarzajc, e cay plan zaopatrywania wojsk drog powietrzn skazany jest
na niepowodzenie. Z samym Gringiem nie mona si byo skontaktowa, gdy w zaszy
si w paryskim hotelu Ritz.
W tym okresie Stalin poleci Stawce opracowywanie bardziej ambitnych planw. Po
sukcesie operacji Uran chcia odcicia reszty Grupy Armii Don oraz zamknicia
w puapce 1. Armii Pancernej i 17. Armii na Kaukazie. Na operacj Saturn miay si
zoy silne uderzenia, wyprowadzone przez Front Poudniowo-Zachodni i Front
Woroneski na pozycje woskiej 8. Armii w kierunku dolnego Donu i okolic, gdzie rzeka ta
wpada do Morza Azowskiego. Ale ukow i Wasilewski argumentowali, e skoro Manstein
przypuszczalnie mia w tym samym czasie przyj w sukurs 6. Armii za pomoc natarcia na
pnocny wschd od Kotielnikowa, to naleao ograniczy zamys ataku na tyy lewej
flanki Grupy Armii Don. Operacji nadano ostatecznie kryptonim May Saturn.
Plany Mansteina rzeczywicie pokryway si z sowieckimi przewidywaniami.
Natarcie z okolic Kotielnikowa pozostawao na dobr spraw jedyn opcj dziaania.
Ofensywa otrzymaa kryptonim Burza zimowa. Hitler chcia tylko wzmocni 6. Armi na
tyle, by moga utrzyma swj arcywany przyczek nad Wog i pozosta w gotowoci do
dalszych dziaa w 1943 roku. Manstein przygotowywa jednak w tajemnicy inn operacj,
okrelon kryptonimem Piorun. Jego celem byo przyjcie z odsiecz 6. Armii,
w nadziei, e Hitler w kocu zrozumie powag sytuacji.
Dwunastego grudnia zgrupowanie, ktre pozostao z 4. Armii Pancernej generaa
Hotha, rozpoczo atak w kierunku pnocnym. Wojska te zostay zawczasu wzmocnione
przez 6. Dywizj Pancern przerzucon z Francji oraz batalion nowych czogw cikich
typu Tiger. onierze 6. Armii na poudniowych obrzeach piercienia okrenia dosyszeli
odgosy przygotowania artyleryjskiego z odlegoci setki kilometrw i gruchna pogoska:
Der Manstein kommt (Nadciga Manstein). Niemcy pokrzepiali si myl, e oto ma
si speni obietnica Hitlera. Nie wiedzieli tylko, e Fhrer nadal nie ma zamiaru zezwoli
im na odwrt.
Atak Hotha nastpi wczeniej, anieli spodziewali si tego sowieccy dowdcy.
Wasilewski obawia si o radzieck 57. Armi, znajdujc si na odcinku, na ktrym
nacierali Niemcy, ale Rokossowski i Stalin odmwili zmiany wydanych ju dyspozycji.
W kocu jednak Stalin uleg i zgodzi si na skierowanie w zagroony rejon 2. Armii
Gwardyjskiej generaa Rodiona Malinowskiego. Skutki tej zwoki nie okazay si a tak
powane ze wzgldu na to, e w wyniku niespodziewanej odwily i ulewnych deszczw
czogi Hotha ugrzzy w bocie, toczc cikie walki nad rzek Myszkowa niespena
szedziesit kilometrw od skraju stalingradzkiego kota. Manstein liczy na to, e Paulus
wykae si inicjatyw i zacznie przebija si na poudnie, ignorujc rozkazy Hitlera. Ale
Paulus by nader posuszny zwierzchnikom i nie ruszyby si bez bezporedniego polecenia
wydanego przez samego Mansteina. W kadym razie jego onierze byli zanadto
wygodzeni, aby odby daleki przemarsz, a niemieckim czogom brakowao dostatecznych
zapasw paliwa.
Stalin zgodzi si na zmodyfikowanie planw operacji May Saturn i wyda rozkaz
rozpoczcia jej po upywie trzech dni. Szesnastego grudnia radzieckie 1. i 3. Armia
Gwardyjska oraz 6. Armia zaatakoway na sabo bronionym przez Wochw odcinku
frontu. Wosi prezentowali zupenie inne od Niemcw nastawienie do wojny ze Zwizkiem
Radzieckim. Woskich oficerw szokoway niemieckie rasistowskie pogldy na temat
Sowian, a tam, gdzie luzowali na linii frontu jednostki Wehrmachtu, starali si w miar
monoci dokarmia rosyjskich jecw zatrudnionych przy cikich robotach.
Zaprzyjaniali si rwnie z miejscowymi wieniakami ograbionymi z odziey i ywnoci
przez nazistw.
Najlepszymi woskimi formacjami byy cztery dywizje Korpusu Alpejskiego
Tridentina, Julia, Cuneense i Vicenza. W odrnieniu od typowej woskiej
piechoty strzelcy alpejscy byli przyzwyczajeni do surowych warunkw zimowych, ale
nawet oni zostali le wyposaeni. Musieli prokurowa sobie obuwie z kawakw opon
zniszczonych radzieckich pojazdw. Brakowao im broni przeciwpancernej, mieli karabiny
z roku 1891, a ich kaemy, nieodpowiednie do uycia w arktycznych temperaturach, czsto
po prostu zamarzay. Take woskie pojazdy, nierzadko pokryte pustynnym kamuflaem, nie
nadaway si do uytku w czasie mrozw dochodzcych nawet do 30 C. Juczne muy
zapaday si w gbokim niegu i paday z wyczerpania, braku paszy i zimna. Wielu
woskich onierzy cierpiao z powodu odmroe, wic podobnie jak Niemcy, kiedy tylko
mogli, nosili waciaki i filcowe walonki zdejmowane z polegych czerwonoarmistw.
Porcje zupy warzywnej i chleba docieray na front skute lodem. Zamarzao nawet wino.
Woscy szeregowcy i oficerowie nienawidzili faszystowskich wadz i pogardzali nimi za
to, e te posay ich na t wojn tak le przygotowanych.
Kiedy dywizje Armii Czerwonej atakoway falami, wznoszc bojowe okrzyki
Urra!, wiele formacji woskiej 8. Armii stawio im opr znacznie twardszy od
spodziewanego. Byy jednak le uzbrojone i pozbawione odwodw, dlatego obrona rycho
si zaamaa i przeobrazia w chaotyczny odwrt. Woscy onierze, wyczerpani i osabieni
dyzenteri, rejterowali w dugich kolumnach, brnc przez niegi niczym uchodcy,
szczelnie owinici kocami. Na swych pozycjach wytrwa tylko Korpus Alpejski,
wspierajc flank wgierskiej 2. Armii na lewym skrzydle.
Radzieckie brygady czogw przedary si na tyy Wochw, a zaopatrzone w szerokie
gsienice czogi T-34 nacieray po wieym niegu. Sowieci bez trudu zdobyli skady
zaopatrzeniowe i wzy kolejowe z porzdnymi pocigami. Poniewa niemiecka 17.
Dywizja Pancerna zostaa przerzucona w celu wzmocnienia ataku prowadzonego przez
Hotha, na zapleczu Grupy Armii Don zabrako rezerw.
Najwiksze zagroenie dla niemieckiej 6. Armii wizao si z tym, e radziecki 24.
Korpus Zmechanizowany opanowa lotnisko w pobliu miejscowoci Tacynskaja, bdce
gwn baz samolotw transportowych zaopatrujcych stalingradzkich Kessel. Genera
lotnictwa Martin Fiebig rozkaza zaogom swoich junkersw Ju 52 odlecie do
Nowoczerkaska, gdy radzieckie wozy pancerne wjeday ju na skraj ldowiska.
Samoloty kolejno startoway, podczas gdy czogi strzelay do nich. Niektre z junkersw
eksplodoway w powietrzu, a jeden z wozw bojowych staranowa samolot koujcy na
pozycj startow. W sumie udao si uratowa sto osiem Ju 52, ale Luftwaffe stracio
dwadziecia siedem maszyn tego typu niemal dziesi procent wszystkich posiadanych
samolotw transportowych. Jedyne pozostae lotnisko, gdzie mona byo odbiera
zaopatrzenie dla niemieckich wojsk w Stalingradzie, znajdowao si znacznie dalej.
Operacja May Saturn zmusia Mansteina do przemylenia dotychczasowej strategii.
Nie tylko nie wchodzio ju w gr przyjcie 6. Armii z odsiecz, lecz niebawem trzeba
byo wycofa wszystkie wojska z okolic Kaukazu. Manstein nie mia serca albo odwagi, by
powiedzie Paulusowi, w jak beznadziejnej sytuacji znalaza si jego armia. Niektrzy
niemieccy oficerowie jasno zdawali sobie spraw z tego, jaki los ich czeka. Ju nigdy nie
ujrzymy swoich domw pisa kapelan 305. Dywizji Piechoty nie wydostaniemy si
z tego bagna! Jednak oficerowie radzieckiego wywiadu stwierdzili, e pojmani niemieccy
9

jecy wci nie chcieli si pogodzi z perspektyw klski i uciekali si do powikanej

logiki. Musimy nadal wierzy, e Niemcy wygraj t wojn powiedzia nawigator
samolotu Ju 52 zestrzelonego nad Stalingradem bo w przeciwnym razie jaki sens j
cign? Pewien szeregowiec da wyraz podobnemu zacietrzewieniu: Jeli przegramy
10

wojn, to nie mamy na co liczy . Niemcy pod Stalingradu nie mieli pojcia, e w Afryce
11

Pnocnej wojska Wehrmachtu rwnie znalazy si w potrzasku.

Gwnym celem operacji Torch byo zajcie francuskiej Tunezji, zanim pastwa osi
przerzuciyby tam swoje wojska, ale Niemcy zareagowali wprost byskawicznie. Rankiem
9 listopada, jeszcze przed opanowaniem Algieru i Oranu, wyldoway w Tunezji
niemieckie czowki. Nazajutrz przybyy samoloty transportowe z pierwszymi
kontyngentami piechoty i spadochroniarzy. Lokalny francuski dowdca, nadal posuszny
wobec wadzy Vichy, nie poway si na protest z powodu pogwacenia postanowie
niemiecko-francuskiego porozumienia rozejmowego z 1940 roku.
Hitler nie zamierza dopuci, by alianci zorganizowali baz wypadow do inwazji na
poudnie Europy uderzenia, ktre, o czym wiedzia, doprowadzioby do wyeliminowania
Woch z wojny. Planowa zdecydowane wzmocnienie swoich wojsk w Afryce Pnocnej,
nawet w tej krytycznej fazie zmaga na froncie wschodnim. Tak wic, pomimo sceptycyzmu
Stalina i masowych demonstracji w Londynie pod hasami Drugiego frontu od zaraz,
pnocnoafrykaski teatr dziaa wojennych okaza si w 1942 roku waniejszy od wci
znajdujcych si w powijakach planw desantu we Francji. Z kolei utrzymanie mostu
powietrznego nad Morzem rdziemnym wizao flot samolotw transportowych Junkers
Ju 52, ktr mona byo lepiej wykorzysta do zaopatrywania 6. Armii pod Stalingradem.
Alianckie natarcie na Tunis byo le zorganizowane i prawie niezaplanowane. Sab
brytyjsk 1. Armi pod dowdztwem ponurego Szkota, generaa porucznika Kennetha
Andersona, zasilono kilkoma amerykaskimi jednostkami pancernymi i pewn liczb
francuskich batalionw piechoty. Armia Andersona faktycznie dorwnywaa si
niepenemu korpusowi, mimo to popeni on dodatkowy bd, rozdzielajc j na cztery
zgrupowania majce przeprowadzi natarcie. Nie mia pojcia, e pastwa osi do 25
listopada posiaday ju w tamtym rejonie dwadziecia pi tysicy onierzy.
Owego dnia 1. Armia osigna swj jedyny realny sukces, gdy zgrupowanie Blade,
zoone z 1. Batalionu Amerykaskiego 1. Puku Pancernego oraz z brytyjskiego 17./21.
Puku Lansjerw podeszo do Tunisu od zachodu. Amerykaskie czogi Stuart dotary do
wysunitego lotniska Luftwaffe koo Al-Dudajjidy. Przeprowadzajc atak niczym
komandosi z SAS, czogici wtargnli na pas startowy, ostrzeliwujc stojce w pobliu
junkersy Ju 52, messerschmitty i stukasy. Zniszczyli ponad dwadziecia samolotw. Akcja
ta zasiaa wrd Niemcw panik i przekonaa generaa porucznika Walthera Nehringa,
ktry dowodzi Afrikakorps pod zwierzchnictwem Rommla, e powinien skrci swoje
linie obronne. Opisany szturm na lotnisko uczyni jednak niewiele dla zmniejszenia
niemieckiej przewagi w powietrzu.
 Tunezja (luty maj 1942)

Gdzie indziej niemieckie oddziay powietrznodesantowe i inne formacje zastawiay

puapki na kolumny nieprzyjaciela, gwnie brytyjskie, zadajc im dotkliwe straty. Drugi
batalion Puku Fizylierw z Lancashire utraci 144 ludzi w czasie jednego ataku na Madaz
al-Bab (fr. Mejez el Bab) w walce z batalionem spadochroniarzy, wspieranym przez dziaa
88 mm i nieliczne czogi. Co gorsza, amerykaskie lotnictwo ostrzelao wasne oddziay
wojsk ldowych. Te zaczy odpowiada ogniem, ostrzeliwujc wszelkie samoloty, jakie
tylko si pojawiay zgodnie z zasad: Jak nadleci, to zginie. Przybycie niemieckiej 10.
Dywizji Pancernej wraz z kilkoma nowymi czogami Tiger zaowocowao pobiciem 3
grudnia wojsk Andersona, ktre Niemcy zmusili od odwrotu, zadajc im powane straty.
Bya to nierwna walka ze znacznie sprawniejszym i lepiej uzbrojonym przeciwnikiem.
Eisenhower odczu ulg, gdy znalaz si wreszcie w Algierze po tygodniach
spdzonych w wilgotnych tunelach pod Ska Gibraltarsk. Ale zamiast mc skupi si na
wytracajcej impet kampanii tunezyjskiej, uwika si w problemy powizane z kwestiami
logistyki oraz z francusk polityk. Do szau doprowadzali go francuscy oficerowie z ich
chorobliwym poczuciem honoru . Wczeniej liczy na to, e sprzymierzonym uda si
12

wypracowa znony kompromis, po tym jak Darlan zosta wyznaczony na wysokiego

komisarza w Afryce Pnocnej, a Giraud na naczelnego dowdc wojsk francuskich, cho
ten ostatni wci chcia obj komend caych si alianckich w tym regionie. Z kolei jedyny
powd, dla ktrego Churchill popiera Darlana perspektywa przecignicia przez
francuskiego admiraa francuskiej floty w Tulonie na stron sprzymierzonych znikn
wraz z samozatopieniem wchodzcych w skad teje floty okrtw.
Eisenhowera niebawem czekaa bardzo niemia niespodzianka. Po tym jak nowiny
o ukadach z Darlanem przecieky do Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii,
zapanowao oburzenie nie do opisania. Tamtejsza prasa i opinia publiczna byy zatrwoone
myl, e aliancki gwnodowodzcy pozostawi Afryk Pnocn w rkach
sprzedawczyka z Vichy, zwaszcza kiedy wyszo na jaw, i nadal obowizuj tam
antysemickie ustawy, a przeciwnicy polityczni reimu nie zostali zwolnieni z wizie.
W istocie najgorzej traktowano tam stronnikw de Gaullea. Sam Darlan nie by zbytnio
ukontentowany pooeniem, w jakim si znalaz. Dobrze rozumia, e Amerykanie mog
wkrtce pozby si go, wyrzuci niczym wycinit cytryn.
De Gaulle roztropnie unika publicznych deklaracji, gdy to Amerykanie sami
nawarzyli sobie tego piwa. Zapewne zdy si ju zorientowa, e oficerowie Vichy
nienawidzili go rwnie mocno, jak nie znosili Brytyjczykw. I cho nigdy tego nie
przyzna, to amerykaska polityka ukadania si z Darlanem i Giraudem z pominiciem jego
ostatecznie miaa wyj na korzy de Gaullea, zapobiega bowiem wybuchowi wojny
domowej w Afryce Pnocnej.
Kierownictwo Operacji Specjalnych (SOE) byo nader zaniepokojone tym, e
porozumienie z Darlanem wzbudzio gbok nieufno nie tylko wrd gaullistw
w Londynie, ale przede wszystkim zmcio alianckie stosunki z ruchem oporu
w okupowanej Francji, a nawet w innych krajach podbitych przez Rzesz. Razem
z amerykaskim Biurem Sub Strategicznych (Office of Strategic Services, OSS) SOE
przystpio pospiesznie do organizowania baz w Algierii, aby szkoli tam wielu modych
francuskich ochotnikw, ktrzy mieli dziaa w Tunezji. Wrd zwerbowanych znalaz si
niejaki Fernand Bonnier, ktry mia kontakty w krgach monarchistw i doda sobie do
nazwiska pompatyczny przydomek de la Chapelle. Ci, ktrym marzya si restauracja
monarchii i koronowanie Comte de Paris na krla Francji, upatrywali w de Gaulleu
potencjalnego regenta mogcego do tego doprowadzi choby dlatego, e rd generaa de
Gaullea znano z monarchistycznych pogldw.
W takim mrocznym klimacie konspiracyjnych powika narodziy si plany zamachu
na Darlana. Maczali w nim palce gaullici, ktrzy za porednictwem generaa Franois
dAstiera de la Vigerie przekazali dwa tysice funtw na sfinansowanie tej akcji;
przeprowadzi j mieli wysoki rang oficer SOE w Algierii podpukownik Douglas
Dodds-Parker z grenadierw gwardii oraz wspomniany Fernand Bonnier, wyznaczony do
dokonania zamachu. Dodds-Parker, ktry wczeniej poegna przywdc francuskiego
ruchu oporu Jeana Moulina przed jego powrotem do okupowanej Francji, przeszkoli
Bonniera w strzelaniu z broni krtkiej i twierdzi pniej, niecile, jak si okazao, e to
z jego broni zosta zabity Darlan. Plan przewidywa ewakuowanie Bonniera z Algieru na
pokadzie jachtu Mutin, dowodzonej przez Gerryego Holdswortha jednostki tajnej
flotylli SOE, zajmujcej si przerzutem agentw w basenie rdziemnomorskim. Ale tu po
tym jak Bonnier 24 grudnia postrzeli Darlana w brzuch, zamachowca schwytano, osdzono
i w nadzwyczajnym popiechu stracono . 13

Eisenhower, wstrznity na wie o tym zabjstwie, mimo i wczeniej sam yczy

sobie interwencji jakiego niezawodnego zamachowca, wezwa Doddsa-Parkera do
kwatery gwnej dowdztwa alianckich wojsk i zada od niego kategorycznych
zapewnie, e SOE nie miao nic wsplnego z t spraw. Dodds-Parker takiego
zapewnienia mu udzieli. Trudno ustali, ile zawczasu wiedziano o planach tego zamachu.
W agenturze OSS w Londynie na pewno o nich syszano i aprobowano je, niemniej wydaje
si, e ani Churchill, ani Charles Hambro, szef SOE, oficjalnie ich nie zatwierdzili.
Pozbycie si wycinitej cytryny nie wywoao zbytniej rozpaczy, nawet w gronie tych
aliantw, ktrzy popierali Darlana. Roosevelt cynicznie stwierdzi w rozmowie z jednym
z goci Biaego Domu podczas noworocznego przyjcia, e Darlan by zwyczajnym
sukinsynem .
14

W stalingradzkim kotle onierze okronej 6. Armii dodawali sobie otuchy, gdy zbliay
si wita Boego Narodzenia. Chocia cierpieli, drczeni przez wszy, zimno i gd, to
myli o witach odwracay ich uwag od tragicznej sytuacji, w jakiej si znajdowali.
Wiedzieli, e przeprowadzona przez Mansteina operacja Zimowa Burza (Unternehmen
Wintergewitter), ktra miaa im przynie ocalenie, skoczya si fiaskiem, a jednak wielu
niemieckich onierzy wci pozostawao pod wpywem zudnej gorczki, wyobraajc
sobie, e sysz grzmot artylerii armii pancernej SS, jaka, zgodnie z obietnicami Hitlera,
miaa im przyby na ratunek. Nie potrafili uwierzy, e ich Fhrer pozostawi 6. Armi na
asce losu. Ale zarwno OKW, jak i Manstein zdawali sobie spraw, i trzeba byo j
powici, aby zwiza radzieckie wojska, ktre otaczay armi Paulusa, i wykorzysta
uzyskany w ten sposb czas na ewakuacj niemieckich jednostek z Kaukazu.
onierzom 6. Armii marzyo si witowanie Boego Narodzenia na niemieck
mod . Przygotowywali drobne podarunki dla towarzyszy broni, a czsto byway to
15
wystrugane drobiazgi lub przechowane porcje ywnoci, ktrej sobie odmwili.
W onieonych schronach wbrew wszelkim przeciwnociom zapanowa duch
nadzwyczajnej szczodroci i braterstwa. W Wigili odpiewano kold Stille Nacht,
heilige Nacht, a jej dobrze znane sowa wyciskay wiele ez na wspomnienie rodzin
w Niemczech. Jednake witeczny nastrj nie udzieli si radzieckim jecom,
przetrzymywanym w dwch obozach w obrbie kota pod Stalingradem. Z powodu braku
ywnoci, ktrej nie wydzielono im z niemieckich racji prowiantu, nieliczni ocalali czasem
posilali si zwokami swoich zmarych towarzyszy.
Poczucia rzeczywistoci nie dao si tumi zbyt dugo. Z powodu ataku radzieckich
czogw na lotnisko w miejscowoci Tacynskaja przez dwa dni nie docieray samoloty
z zaopatrzeniem. Szsta Armia przymieraa godem, poywiajc si jedynie Wassersuppe
ochapami koniny gotowanej w roztopionym niegu. Wojskowy patolog, doktor Hans
Girgensohn, przerzucony samolotem do stalingradzkiego kota w poowie grudnia, po
przeprowadzeniu sekcji pidziesiciu zwok rycho dokona alarmujcego odkrycia. Gd
zbiera wrd niemieckich onierzy miertelne niwo w wikszym stopniu ni wszystko
inne. Zgony, jak ustali, byy poczonym skutkiem stresu, dugotrwaego niedoywienia,
niewyspania i przenikliwego zimna. Wszystko to zakcao przemian materii. Jeli nawet
onierz konsumowa dziennie kilkaset kalorii, to jego ukad pokarmowy przyswaja
zaledwie nieznaczn ich cz. Wynike z tego wycieczenie organizmu obniao
odporno na rne schorzenia. Take ci, ktrzy jeszcze nie chorowali, byli o wiele za
sabi, by przeprowadza ataki, brnc w gbokim niegu. Zreszt Paulusowi i tak brako
odwagi, aeby przeciwstawi si rozkazom Hitlera.
Warunki panujce w polowych lazaretach byy nie do opisania. Krew sczca si
z otwartych ran zamarzaa nawet w szpitalnych namiotach. Piami amputowano odmroone
koczyny, w ktrych rozwijaa si zgorzel. Obcgami operowano palce. Zabrako
rodkw znieczulajcych, wic ci z powaniejszymi ranami brzucha czy gowy konali
w mkach. Straszliwie przepracowani chirurdzy musieli stawia bezlitosne diagnozy.
Niemiecki onierz cierpi i ginie z bezprzykadn odwag zapisa kapelan 305. Dywizji
Piechoty. Nawet ci po amputacjach zachowuj spokj i opanowanie . 16

Samoloty transportowe ewakuoway w tym czasie ju tylko tych rannych, ktrzy mogli
porusza si o wasnych siach, gdy nosze zajmoway za duo miejsca. andarmeria
polowa uzbrojona w pistolety maszynowe staraa si powstrzymywa tumy
kontuzjowanych i symulantw, ktrzy prbowali dosta si na pokad kadego samolotu na
oblodzonych pasach startowych lotnisk w Gumraku i Pitomniku. Nawet zdobycie miejsca
w samolocie nie gwarantowao jeszcze przeycia. Przeadowane junkersy Ju 52 i wielkie
focke-wulfy Condor z trudem nabieray wysokoci w powietrzu do czasu znalezienia si
nad nieprzyjacielskimi liniami, gdzie radzieckie baterie przeciwlotnicze otwieray do nich
ogie. Niemieccy onierze widzieli, jak wiele z tych samolotw spadao, ponc;
wiedzieli, e oznaczao to mier ich rannych towarzyszy broni.
Nowy rok 1943 przynis ognik irracjonalnej nadziei, gdy Hitler w swoim ordziu
obieca, e ja i cae niemieckie siy zbrojne uczyni wszystko, co w ich mocy, aby przyj
z odsiecz [niemieckim] obrocom Stalingradu, a wraz z wasz wytrwaoci przyniesie to
najwietniejszy wyczyn w dziejach niemieckiej armii . Na znak respektu dla cierpie 6.
17

Armii Fhrer wyda zakaz wznoszenia noworocznych toastw winiakiem i szampanem

w swojej kwaterze gwnej.
Narodowi niemieckiemu nadal oficjalnie nie oznajmiono, e 6. Armia znalaza si
w okreniu, a onierzom spod Stalingradu, ktrzy pisali listy do rodzin, zagroono
surowymi karami, jeeli ujawni swoim bliskim ten fakt. Jeden z nich wysa noworoczn
laurk, a w rogu karteczki napisa po francusku: Ju od dwudziestu dni jestemy otoczeni.
Straszne tak tkwi tu w tej puapce. Mwi nam: Trzymajcie si, trzymajcie si!, ale
dostajemy po dwiecie gramw chleba dziennie i troch zupy na koninie. Prawie nie ma
soli. Wszy to udrka i zupenie nie sposb si ich pozby. W bunkrach ciemno, a na
zewntrz minus dwadziecia do minus trzydziestu [stopni] . Jednak list ten nie dotar do
18

adresatw, gdy znalaz si w worku poczty polowej w zestrzelonym samolocie. Wydzia

wywiadowczy Frontu Doskiego zatrudnia niemieckich komunistw i dezerterw do
czytania przechwyconej nieprzyjacielskiej korespondencji. Inny onierz pisa
z sarkazmem: Pierwszego dnia wit mielimy na obiad kaczk z ryem, a na drugi g
z groszkiem. Od duszego czasu jadamy gsi. Tylko e te gski maj po cztery nogi
i podkowy .
19

Stalinowi spieszyo si do rozpoczcia operacji Piercie (Kolco), czyli zadania

ostatecznego ciosu 6. Armii. Rokossowskiemu oddano pod komend czterdzieci siedem
dywizji, wspieranych przez trzysta samolotw. smego stycznia dowdztwo Frontu
Doskiego wysao do Niemcw dwch parlamentariuszy z bia flag, przedstawiajc
Paulusowi warunki kapitulacji, ale ten, niemal na pewno pod wpywem swojego szefa
sztabu generaa porucznika Schmidta, odesa ich z niczym.
Dwa dni pniej o wicie operacja Piercie zacza si od silnego przygotowania
artyleryjskiego i wycia pociskw rakietowych baterii katiusz. Oficerowie Armii
Czerwonej z dum mwili w tym czasie o tych uywanych masowo wyrzutniach jako
o bogach wojny. Zasadnicze uderzenie wymierzone byo w nos Marinowki
wypuko w linii frontu na poudniowym zachodzie od stalingradzkiego kota. onierze
niemieccy, poowijani w achmany niczym strachy na wrble, ledwie byli w stanie
przyciska opuchnitymi, przemarznitymi palcami spusty broni. Spowity w bieli pejza,
gdzie kopczyki niegu oznaczay niepogrzebane zwoki, upstrzony by czarnymi lejami po
pociskach, zaconymi na brzegach przez kordyt. W poudniowym sektorze przebiy si
i rzuciy do ucieczki niedobitki jednej z rumuskich dywizji, pozostawiwszy kilometrow
luk w liniach obronnych. Dowdztwo radzieckiej 64. Armii natychmiast skierowao tam
brygad czogw T-34, ktrych gsienice chrzciy w zamarznitym niegu.
Zmuszone do odwrotu niemieckie dywizje na poudniowo-zachodnim odcinku nie
mogy utworzy nowych linii obrony, gdy przemarznita ziemia uniemoliwiaa
przygotowanie okopw. Amunicji pozostao tak mao, e onierze wyczekiwali niemal do
ostatniej chwili i strzelali do atakujcych Sowietw z bliska. Kapelan 305. Dywizji opisa
okrutny radziecki szturm, w ktrego trakcie miadono rannych czogami, bezlitonie
rozstrzeliwujc rannych i jecw .
20

Na lotnisku w Pitomniku zapanowa zupeny chaos; stay tam sczerniae, zniszczone

samoloty, a stosy zamarznitych zwok zalegay przed szpitalnymi namiotami. Brakowao
paliwa, by ewakuowa pozostaych rannych do polowych lazaretw. Niektrych onierzy
cignito na saniach, pki ich wyczerpani wsptowarzysze tego nie zaniechali.
Rozgryway si niemal niewyobraalne, tragiczne sceny. Zniechceni i dotknici nerwic
frontow niemieccy onierze uciekali w kierunku zrujnowanego miasta tak licznie, e
andarmerii polowej z trudem przychodzio utrzymanie dyscypliny. Wikszo jednak
walczya nadal, a czsto przyczali si do nich rosyjscy hiwisi, ktrzy dobrze wiedzieli,
jaki czeka ich los, kiedy bitwa si skoczy.
Szesnastego stycznia Niemcy opucili Pitomnik, a na rozkaz Richthofena odleciay
ostatnie stacjonujce tam messerschmitty. Drugie, mniejsze lotnisko w Gumraku nie byo
w stanie przyj samolotw transportowych i samo znalazo si pod bezporednim
ostrzaem artylerii. Maszyny Luftwaffe przystpiy do zrzucania zaopatrzenia na
spadochronach, lecz wikszo zasobnikw zostaa zniesiona przez wiatr i spada za
radzieckimi liniami. Owego dnia skapitulowa cay batalion z 295. Dywizji Piechoty.
Dowdcy niektrych niemieckich batalionw nie mogli ju patrze na cierpienia swoich
podwadnych, kulejcych na odmroonych nogach, z rozwartymi nieustannie ustami,
z brodatymi twarzami o tawym, trupim odcieniu. Wrony kryy w powietrzu
i nadlatyway, aby wydziobywa oczy martwym i umierajcym.
Czerwonoarmici nie okazywali wrogowi litoci, zwaszcza po dokonaniu pewnych
makabrycznych odkry. W trakcie wyzwalania wioski Nowomaksimowsk donosio
NKWD w skadzie Frontu Doskiego nasi onierze odnaleli w dwch budynkach
z zamurowanymi oknami i drzwiami siedemdziesiciu szeciu radzieckich jecw;
szedziesiciu z nich zmaro z godu, a ich ciaa ulegy rozkadowi. Pozostali byli ledwie
ywi, za wikszo z nich nie moga usta na nogach, gdy tak byli wygodzeni. Okazao
si, e jecy ci przesiedzieli w tych budynkach okoo dwch miesicy. Niemcy morzyli ich
godem. Czasami rzucali im ochapy koniny i dawali do picia osolon wod . Oficer
21

zarzdzajcy tym obozem, znanym jako Dulag-205, zezna potem podczas przesucha
prowadzonych przez Smiersz, e od pocztku grudnia 1942 roku dowdztwo 6. Armii
z osobistego polecenia generaa porucznika Schmidta zupenie zaprzestao zaopatrywa w
obz w ywno i zaczo si tam masowe umieranie z godu . Radzieccy onierze nie
22

okazywali litoci niemieckim rannym zwaszcza po tym, jak natknli si na ostatnich

ocalaych sowieckich jecw, godujcych w innym obozie w Gumraku. Tragedi byo to,
e ci, ktrzy ich oswobodzili, nieumylnie doprowadzili do ich mierci, dajc im za duo
jedzenia .
23

Dwudziestego drugiego stycznia kwatera gwna 6. Armii odebraa rozkaz Hitlera:

Kapitulacja wykluczona. Wojsko ma walczy do koca. Jeli to moliwe, utrzyma
zmniejszon twierdz siami tych onierzy, ktrzy s w stanie prowadzi walk. Dzielno
i upr [niemieckich obrocw stalingradzkiej] twierdzy umoliwiy zorganizowanie
nowego frontu i przeprowadzenie przeciwuderze. W ten sposb 6. Armia wypenia
swoj dziejow misj w trakcie najtrudniejszej prby w niemieckiej historii . 24

W Stalingradzie, gdzie onierze przemieszczali si na czworaka jak dzikie zwierzta , 25

warunki panujce w zajmowanych piwnicach byy wrcz tragiczne; wegetowao tam

ogem by moe nawet czterdzieci tysicy rannych i chorych, pozostawionych przez 6.
Armi. Palce odmroonych doni i stp czsto odpaday po zdjciu banday. Nikt nie mia
siy wynosi zwok tych, ktrzy zmarli. Widywano, jak objedzone wszy schodziy z nich
w poszukiwaniu ywych cia.
Dwudziestego szstego stycznia szcztki 6. Armii zostay rozbite na dwa
zgrupowania, kiedy radziecka 21. Armia dotara do pozycji zajmowanych przez 13.
Dywizj Gwardyjsk Rodimcewa na pnoc od Kurhanu Mamaja. Sam Paulus, ktry
rwnie cierpia z powodu dyzenterii, popad w stan zaamania nerwowego
w podziemiach uniwiermagu domu towarowego na placu Czerwonym w Stalingradzie.
Dowodzenie przej Schmidt. Kilku niemieckich generaw i starszych oficerw zastrzelio
si, aby unikn upokorzenia kapitulacji. Niektrzy wybierali oniersk mier, stajc
na skraju okopu i wystawiajc si tam na kule nieprzyjaciela.
Hitler obwieci awansowanie Paulusa do rangi feldmarszakowskiej. Paulus
wiedzia, e to zakamuflowane polecenie, aby odebra sobie ycie, ale do tego czasu
wyzby si ywionego wczeniej podziwu dla Fhrera i nie mia zamiaru dawa mu takiej
satysfakcji. Trzydziestego pierwszego stycznia onierze Armii Czerwonej zdobyli gmach
uniwiermagu. Paulus by cakowicie roztrzsiony zapisa sowiecki tumacz, porucznik
ydowskiego pochodzenia Zachary Rajzman. Dray mu wargi. Powiedzia generaowi
Schmidtowi, e zrobio si zbyt wielkie zamieszanie, e w pomieszczeniu jest za duo
ludzi . Rajzman odprowadzi 151 niemieckich oficerw i onierzy do kwatery
26

dowdztwa dywizji. Po drodze musia powstrzymywa czerwonoarmistw przed prbami

ich zniewaania. C za ironia losu oznajmi pewien niemiecki pukownik, i to tak, aby
Rajzman go usysza. yd pilnuje, eby nic zego si nam nie stao. Paulus i Schmidt
zostali zabrani do siedziby dowdztwa 64. Armii generaa Szumiowa, gdzie akt
kapitulacji sfilmowano. Na filmie wida nerwowy tik na twarzy Paulusa.
Hitler wysucha w milczeniu wieci o tej kapitulacji. Nie odrywa przy tym wzroku
od warzywnej zupy, ktr jad. Ale nazajutrz da upust swej wciekoci na Paulusa za to,
e w si nie zastrzeli. Drugiego lutego genera Strecker, dowodzcy niedobitkami XI
Korpusu w ruinach w pnocnej czci Stalingradu, take si podda. Armia Czerwona
wzia do niewoli dziewidziesit jeden tysicy onierzy, to jest znacznie wicej, anieli
spodziewali si Sowieci. Z powodu niedostatecznego przygotowania do zajcia si tak
liczb jecw przez pewien czas nie dostawali oni ywnoci ani nie udzielano im pomocy
medycznej. Wiosny nie doczekaa prawie poowa z nich.
Radzieckie straty w caej kampanii stalingradzkiej wyniosy 1,1 miliona onierzy,
z ktrych prawie poowa polega. Wojska Niemiec i ich sprzymierzecw straciy ponad
p miliona ludzi, zabitych lub wzitych do niewoli. W Moskwie z okazji tego
historycznego zwycistwa zabiy dzwony na Kremlu. Na caym wiecie reputacja Zwizku
Radzieckiego wzrosa niepomiernie, a do kierowanego przez komunistw podziemnego
ruchu oporu w okupowanych krajach wstpio wielu nowych czonkw.
W Niemczech rozgoniom radiowym nakazano gra aobn muzyk. Uparcie nie
przyjmujc do wiadomoci faktu, e 6. Armia znajdowaa si od listopada w okreniu,
Goebbels usiowa teraz stwarza wraenie, i caa ta armia ulega zniszczeniu
w prowadzonej do koca walce: Polegli, aby moga przetrwa Rzesza. Jednak ta prba
wykreowania historycznego mitu rycho odniosa skutek przeciwny do zamierzonego.
W Niemczech szybko rozesza si wie, powtarzana gwnie przez tych, ktrzy potajemnie
suchali audycji rozgoni BBC, e Moskwa poinformowaa o wziciu do niewoli
dziewidziesiciu jeden tysicy niemieckich jecw. Klska ta wywoaa wstrzs
w caym kraju. Tylko sfanatyzowani nazici nadal wierzyli, e t wojn uda si jeszcze
wygra.
OKW byo nader zaniepokojone wielkim poruszeniem, jakie zapanowao wrd
niemieckiej opinii publicznej po kapitulacji 6. Armii pod Stalingradem, dlatego wydao
korpusowi ostre w tonie ostrzeenie, eby nie pogarsza zaistniaej sytuacji krytykowaniem
militarnego i politycznego przywdztwa za spraw tak zwanych faktycznych relacji
z przebiegu walk na froncie . Nasiliy si prby zaszczepienia w siach zbrojnych
27

narodowosocjalistycznej wizji, mimo to wadze otrzymyway raporty, e starsi

oficerowie pamitajcy apolityczne czasy Reichswehry niezbyt si palili do
indoktrynowania swoich onierzy . Z kolei oddani sprawie nazistowskiej oficerowie 28

i esesmani uskarali si, e Armia Czerwona znacznie skuteczniej posugiwaa si

ideologiczn propagand.
Osiemnastego lutego Goebbels rzuci haso: Wojna totalna to krtka wojna!,
podczas mityngu w berliskim Paacu Sportu. Panowaa atmosfera podminowanego
podniecenia. Goebbels krzycza z mwnicy: Chcecie wojny totalnej? . Widownia 29

zrywaa si z miejsc i wyjc, odpowiadaa, e tak. Nawet pewien niechtny wobec

nazizmu reporter przyznawa pniej, e trudno mu byo nie da si porwa temu
zbiorowemu entuzjazmowi i sam ledwie powstrzyma si, eby nie wrzeszcze Ja!
(Tak!) wraz z tumem. Stwierdzi potem w rozmowie z przyjacimi, e gdyby Goebbels
zawoa: Czy chcecie wszyscy i na mier? zebrana ciba rykiem odpowiedziaaby
na to twierdzco . Nazistowski reim schwyta w sida ca ludno kraju, ktra staa si
30

wiadomym bd mimowolnym wsplnikiem jego zbrodni i szalestwa.

1 BA-MA RH 20-6/241.
2 GBP.
3 BA-MA N601/v.4, s. 3.
4 M. Kehrig, Stalingrad. Analyse und Dokumentation einer Schlacht, Stuttgart 1974, s. 562.
5 Na temat sporw wok ty ch dany ch liczbowy ch por.: A. Beevor, Stalingrad, tum. M. Bielewicz, Krakw 2008, s. 213; R. Overmans, Das andere Gesicht des Krieges. Leben und Sterben der 6. Armee, w:
Stalingrad. Ereignis, Wirkung, Symbol, red. J. Frster, Mnchen 1992, s. 442; BA-MA RH20-6/239, s. 226; P. Hild, Partnergruppe zur Aufklrung von Vermisstenschicksalen deutscher und russischer Soldaten des 2.
Weltkrieges, w: Die Tragdie der deutschen Kriegsgefangenen in Stalingrad, red. A.E. Epifanov, Osnabrck 1996, s. 29.
6 12 grudnia 1942 r., CAFSB 40/22/11, s. 7780.
7 Zapis przesuchania prowadzonego przez NKWD na Froncie Doskim, 12 grudnia 1942 r., szeregowy Karl Wilniker, 376. Dy wizja Pancerna, CAFSB 14/5/173, s. 223.
8 Szeregowy K.P., 14 grudnia 1942 r., BfZ-SS.
9 Sowa dy wizy jnego kapelana, doktora Hansa Mhlego z 305. Dy wizji Piechoty, 18 sty cznia 1943 r., BA-MA N241/42.
10 Sowa H. Paschkego, 25 sty cznia 1943 r., GBP.
11 Sowa Hugona Millera, 25 sty cznia 1943 r., GBP.
12 Cy t. za: R. Atkinson, Afryka Pnocna, 19421943. Jak rodzia si militarna potga Ameryki, tum. B. Grecka, Warszawa 2005, s. 198.
13 Na temat udziau SOE w zamachu na Darlana i reakcji OSS na to wy darzenie zob. zapisy rozmw z Douglasem Doddsem-Parkerem, Brookesem Richardsem, Evangelineem Bruceem i Lloy dem Cutlerem.
14 Z rozmowy z Susan-Mary Alsop.
15 BA-MA N395/12.
16 Doktor Hans Mhle, 305. Dy wizja Piechoty, 18 sty cznia 1943 r., BA-MA N241/42.
17 BA-MA RH20-6/236.
18 CAFSB 40/28/38, s. 6972.
19 CAFSB 40/28/38, s. 5253.
20 Doktor Hans Mhle, 18 sty cznia 1943 r., BA-MA N241/42.
21 CAFSB 14/4/1330, s. 17.
22 Abakumow do Wy szy nskiego o zbrodniach niemieckich onierzy na radzieckich jecach wojenny ch, 2 wrzenia 1943 r., CAFSB 14/5/1, s. 228235.
23 J.F. Okiszew, w: Swiaszczennaja wojna. Ja pomniu, red. A. Drabkin, Moskwa 2010, s. 222.
24 BA-MA RH19VI/12, s. 324.
25 BA-MA RW4/v.264.
26 Ze wspomnie Zacharego Rajzmana. Chciaby m wy razi wdziczno wnukowi Rajzmana, Walowi, za przekazanie mi tego dokumentu history cznego.
27 BA-MA RL 5/793.
28 GSWW, t. IX/1, s. 589.
29 Niemiecka kronika filmowa z lutego 1943 roku.
30 O przemwieniu Goebbelsa i zapowiedzi wojny totalnej (Totaler Krieg) por. U. von Kardorff, Moe to po raz ostatni, tum. E. Bielicka, Warszawa 1992, s. 5967.
 ROZDZIA 27

Casablanca, Charkw i Kijw

grudzie 1942maj 1943

W cigu grudnia 1942 roku, gdy brytyjska 1. Armia pod dowdztwem Andersona
prowadzia zmagania na deszczowych wzgrzach Tunezji, 8. Armii Montgomeryego nie
udao si pody wystarczajco energicznie za wycofujc si Panzerarmee Rommla.
Montgomery, ktry pilnie si stara, aby nie doznaa uszczerbku jego reputacja pewnego
zwycizcy, nie chcia zaliczy jakiego nieprzyjemnego taktycznego niepowodzenia
w rezultacie nagego kontrataku przeciwnika, a niemieckie wojska specjalizoway si
w takich wanie przeciwuderzeniach. Ponadto wiele alianckich pukw nie miao nic
przeciwko, eby pozostawi innym draniom ciganie przeciwnika, jak to uj dowdca
rangersw z Sherwood . onierze tych jednostek uznali, e zrobili ju swoje, i woleli
1

skupia si na zdobywaniu upw wojennych, takich jak pistolety Luger, alkohole, cygara
i czekolada, znajdowanych w porzuconych niemieckich pojazdach.
Montgomery zapewne susznie uznawa, e armia brytyjska jeszcze nie dorwnywaa
Niemcom w wojnie manewrowej, ale na przesadnie ostronym prowadzeniu przeze
operacji militarnych odcisny pitno jego antykawaleryjskie uprzedzenia. Tylko puki
wyposaone w samochody pancerne, 11. Puk Huzarw i Krlewski Puk Dragonw,
zapdziy si na tyle daleko, by konsekwentnie nka cofajcych si Niemcw. Mimo e
wojska Rommla liczyy w tym czasie zaledwie okoo pidziesiciu tysicy onierzy
wspieranych przez niepeny batalion czogw, to niech Montgomeryego do
podejmowania ryzyka skonia go na pewnym etapie do rozwaania planu pozostawienia
Trypolisu oraz Tunisu 1. Armii Andersona. Takie samozadowolenie udzielao si i niszym
rangom. Wszyscy widzielimy, e nieprzyjaciel by tak zdezorganizowany, i nie
wydawao si moliwe, aby mg przegrupowa si na tyle, by sprawi nam wiele
kopotw pisa poeta Keith Douglas, podwczas porucznik jednostki Sherwood Rangers.
Kiedy dowiedzielimy si o ldowaniu [Amerykanw] w Afryce Pnocnej, tylko bardzo
nieliczni spodziewali si, e likwidacja oporu przeciwnika potrwa duej ni kilka tygodni
i kampania afrykaska dobiegnie koca .
2

Pustynne Siy Powietrzne w Egipcie take krytykowano za to, e nie zdoay

powaniej zaszkodzi czogom Rommla, gdy te wjeday przez przecz Halfaja
z powrotem do Libii. Jednake dziaania brytyjskiego lotnictwa utrudniao to, e sporo
czasu wymagao przewiezienie paliwa i zapasu na wysunite lotniska. Genera RAF-u
Coningham zwrci si o pomoc do Amerykanw, a jednostki Breretona, skupione
organizacyjnie w ramach 9. Armii Lotniczej, zajy si przetransportowaniem paliwa do
strefy przyfrontowej. Rommel, ktry nabra ju wtedy pewnoci, e pastwa osi przegray
wojn w Afryce Pnocnej, wytyczy linie obronne pod Marsa al-Burajka, nieco na wschd
od Al-Ukajla nad Wielk Syrt, czyli tam, gdzie rozpocz swoj pustynn kampani
w lutym 1942 roku.

Czternastego stycznia 1943 roku do Casablanki przyby Roosevelt, wyczerpany trwajc

pi dni podr ze Stanw Zjednoczonych. Jeszcze tego samego dnia spotka si
z Churchillem w Anfie, a nazajutrz Poczony Komitet Szefw Sztabw zebra si, aby
wysucha raportu Eisenhowera o przebiegu kampanii pnocnoafrykaskiej. Dowdca
wojsk alianckich by wyranie zdenerwowany. Wczeniej przeby gryp, do ktrej
przyczynio si naogowe palenie papierosw marki Camel, i cierpia z powodu znacznie
podwyszonego cinienia ttniczego. Zaimprowizowane uderzenie na Tunis przynioso
fiasko. Eisenhower wini za to deszcze i bota oraz trudnoci w nawizaniu wsppracy
z Francuzami, a nie rozproszenie przez Andersona do sabych wojsk, ktrymi dowodzi
ten ostatni. Wspomnia te o dezorganizacji systemu zaopatrzenia, ktrego porzdkowaniem
zaj si jego szef sztabu Bedell Smith.
Nastpnie Eisenhower nakreli swj plan natarcia przez Safakis (fr. Sfax) ku Zatoce
Kabiskiej (Maa Syrta) siami dywizji z II Korpusu generaa majora Lloyda Fredendalla.
Zamiar ten zosta skrytykowany przez generaa Brookea w typowy dla, zjadliwy sposb.
Brooke wskaza, e atakujce siy zostan wzite w dwa ognie przez wycofujce si
wojska Rommla z jednej strony i tak zwan 5. Armi Pancern generaa pukownika
Hansa-Jrgena von Arnima z drugiej. Przygarbiony Brooke, z opadajcymi powiekami
i wydatnym nosem na ascetycznej twarzy, przypomina nieco z wygldu skrzyowanie
ownego ptaka z gadem, zwaszcza kiedy zwila sobie usta jzykiem. Wstrznity do
gbi Eisenhower obieca przemyle na nowo cay plan i wyszed z pomieszczenia.
Konferencja w Casablance nie bya dla Eisenhowera godzin chway i zwierzy si
nawet Pattonowi, e obawia si, i zostanie zdymisjonowany. W dodatku genera Marshall
zgani go za niezdyscyplinowanie amerykaskich oddziaw i chaos panujcy na tyach.
Z kolei Patton dooy stara, aby jego wasny dobrze prezentujcy si korpus
w Casablance wywar na wszystkich moliwie najkorzystniejsze wraenie.
Gwnym celem konferencji byo ustalenie spjnej strategii. Admira King nie
skrywa swojego przekonania, e alianci powinni rzuci wikszo si przeciwko Japonii
na Pacyfiku. Energicznie przeciwstawia si planom operacji powstrzymujcych na
Dalekim Wschodzie. Ponadto Amerykanie byli bardziej ni Brytyjczycy zainteresowani
wspieraniem chiskich nacjonalistw Chiang Kai-sheka. Jednake genera Brooke
stanowczo dy do osignicia jasnego porozumienia w kwestii doprowadzenia do koca
wojny w Afryce Pnocnej, a nastpnie przeprowadzenia inwazji na Sycyli. Krytykowa
Marshalla za brak naleytego zrozumienia zaistniaych uwarunkowa strategicznych.
Marshall nadal obstawa przy pomyle przerzutu wojsk inwazyjnych przez kana La
Manche w 1943 roku, cho jasne byo, e armii amerykaskiej wci daleko do osignicia
gotowoci niezbdnej, by pokona czterdzieci cztery niemieckie dywizje stacjonujce we
Francji, a siom sprzymierzonych cigle brakuje niezbdnych do przeprowadzenia takiej
operacji transportowcw i barek desantowych. Ostatecznie Marshall musia da za
wygran. Dziki dobremu przygotowaniu sztabowemu Brytyjczycy, w odrnieniu od
Amerykanw, dysponowali wszelkimi nieodzownymi danymi statystycznymi.
Brooke uwaa, e Marshall to wietny organizator amerykaskiej potgi wojskowej,
ale przy tym znacznie gorszy strateg. Gdy Amerykanom wyperswadowano
przeprowadzenie inwazji na Francj w najbliszych miesicach, a ci nie wiedzieli, co
zaproponowa zamiast tego, Brooke zdoa ich stopniowo przekona do swoich planw.
Zawczasu musia jednak rwnie przeama upr innych brytyjskich strategw
i sztabowcw, ktrzy chcieli dokonania desantu na Sardyni, a nie na Sycyli. Wreszcie 18
lutego Brooke, majc poparcie marszaka polnego Johna Dilla, w owym czasie
przedstawiciela brytyjskich si zbrojnych w Waszyngtonie, oraz generaa lotnictwa
Charlesa Portala, szefa sztabu brytyjskiego lotnictwa wojskowego, skoni Amerykanw do
zgody na podjcie dalszych dziaa w basenie rdziemnomorskim do operacji Husky,
czyli ldowania na Sycylii. Genera brygady Albert C. Wedemeyer, strateg
z amerykaskiego Departamentu Wojny, ktry odnosi si bardzo nieufnie do Brytyjczykw,
musia pniej przyzna: przybylimy, posuchalimy i zostalimy zwycieni . 3

Konferencja w Casablance stanowia apogeum brytyjskich wpyww w koalicji

antyhitlerowskiej.
Brytyjczycy i Amerykanie poznali si nawzajem lepiej podczas narady w Anfie,
jednak nie zawsze oznaczao to oboplny podziw. Patton, znany z tego, e nie przebiera
w sowach, uwaa generaa Alana Brookea za zwykego urzdnika . Opinia Brookea
4

na temat Pattona bya znacznie blisza prawdy. Okreli go jako penego werwy,
dzielnego, niesfornego i niezrwnowaonego dowdc, nadajcego si dobrze do operacji
zwizanych z energicznym nacieraniem i atakowaniem, ale gubicego si we wszelkich
dziaaniach wymagajcych fachowej wiedzy i trzewego osdu . Brytyjczycy zgadzali si
5

z Amerykanami co do jednego: e genera Mark Clark jest skrajnym egocentrykiem.

Eisenhower dogadywa si dobrze z admiraem Cunninghamem i majcym najwysz rang
generalsk w RAF-ie Arthurem Tedderem, ktry pniej zosta jego zastpc, ale w oczach
Amerykanw Ike stanowczo zanadto ulega wpywowi Brytyjczykw na
rdziemnomorskim teatrze wojny. Brytyjski genera Alexander zosta wyznaczony na
gwnodowodzcego alianckich wojsk ldowych, pod formalnym zwierzchnictwem
Eisenhowera. Chocia Patton pocztkowo odnosi si do Alexandra ze sporym uznaniem, to
niech wywoao w nim rzekome pomniejszanie przez tego dowdc zasug armii
amerykaskiej. Ju wkrtce zapisa w swoim dzienniku, e Ike jest bardziej brytyjski od
samych Brytyjczykw i przypomina kit w ich rkach .
6

Ale nawet Eisenhowerowi nie przypad do gustu pomys przydzielenia mu

brytyjskiego konsultanta politycznego w osobie Harolda Macmillana. Macmillan udziela
zdecydowanego poparcia de Gaulleowi, a po zamachu na Darlana ani Eisenhower, ani
Roosevelt nie mogli ju duej spycha de Gaullea na boczny tor. Eisenhower obawia si
ingerencji Macmillana w dowodzenie wojskami, biorc pod uwag jego powizania
z Churchillem i jego ministerialn rang, ale w istocie Macmillan nie mia takiego zamiaru.
Pojmowa bowiem, e Amerykanie ju niebawem osign dominujc pozycj w sojuszu,
wic wola subtelniejsze metody. Odwoujc si do antycznej historii, przyrwnywa
Amerykanw do Rzymian i sdzi, e optymalny sposb wspdziaania z potniejszymi
sojusznikami to przyjcie roli greckich niewolnikw, [ktrzy] kierowali poczynaniami
cesarza Klaudiusza .
7

Eisenhower nadal czu si przybity reakcj amerykaskiej i brytyjskiej prasy na

wczeniejsze konszachty z Darlanem. Jestem skrzyowaniem byego onierza napisa
w licie do zaprzyjanionej osoby z rzekomym mem stanu, niedorobionym politykiem
i szemranym dyplomat . Przytoczony szczegami z rozmaitych dziedzin, obarczy
8

rozstrzyganiem kwestii politycznych i wielu innych problemw Bedella Beetlea Smitha,

co sprawio, e temu drugiemu jeszcze bardziej zaczy dokucza wrzody, na ktre cierpia.
Jednake Bedell Smith, syncy ze zgryliwoci wobec amerykaskich oficerw, znajdowa
wsplny jzyk z Brytyjczykami i Francuzami.
Jednym z dominujcych problemw zwizanych z prowadzeniem walk w Afryce
Pnocnej, kwesti, ktr Churchill i Roosevelt prbowali rozwiza w Casablance, bya
rola Charlesa de Gaullea. Roosevelt nie wyzby si ani troch swej nieufnoci wobec
francuskiego generaa, ale pod naciskiem Churchilla Giraud i de Gaulle zostali zmuszeni
do wymiany ucisku doni na oczach fotoreporterw. Wczeniej amerykaski prezydent
cokolwiek lekkomylnie obieca Giraudowi bro i wyposaenie dla jedenastu francuskich
dywizji, nie zasignwszy opinii, czy to w ogle wykonalne. De Gaulle, ktry pocztkowo
nie chcia przyjecha do Casablanki, rad by pozostawi dowodzenie francuskimi
wojskami w Afryce Pnocnej w rkach Girauda, pod warunkiem e sam zachowaby
przywdztwo polityczne. Na to musia wszak jeszcze nieco zaczeka. Tak czy owak
wiedzia, e przejcie peni wadzy nie powinno okaza si zbyt trudne. Giraud, dzielny
oowiany onierzyk, nie stanowi powanej konkurencji dla najbardziej
zdeterminowanego generaa na francuskiej arenie politycznej.
Zaraz po tym jak enujcy spektakl z udziaem dwch francuskich generaw
z oporami ciskajcych sobie donie powtrzono na uytek reporterw, prezydent
Roosevelt obwieci, e koalicjanci zamierzaj doprowadzi do bezwarunkowej
kapitulacji Niemiec i Japonii. Na to Churchill stwierdzi, i Wielka Brytania w peni si
z tym zgadza, cho zaskoczyo go to, e Roosevelt postanowi ogosi taki cel publicznie.
W jego opinii konsekwencje takiego kroku nie zostay jeszcze w peni przeanalizowane,
mimo e sam zawczasu uzyska w tej sprawie zgod swojego gabinetu wojennego.
W istocie wspomniana deklaracja, cho w pewnej mierze wzmoga podejrzenia ywione
przez Stalina, zapewne nie wywara decydujcego wpywu na wynik wojny. Zarwno
nazici, jak i japoscy przywdcy zamierzali walczy do samego koca. Innym wanym
postanowieniem, ktre miao na celu przyspieszenie rozstrzygnicia wiatowego konfliktu
zbrojnego, byo zintensyfikowanie kampanii strategicznych nalotw na Niemcy,
przeprowadzanych przez brytyjskie lotnictwo bombowe oraz amerykask 8. Armi
Powietrzn.

Stalina, zgodnie z przewidywaniami Churchilla, nie wprawia w zachwyt depesza

podpisana przez Roosevelta oraz brytyjskiego premiera, nadana z Marrakeszu
i informujca o decyzjach podjtych w Casablance. Jednake ldowanie aliantw
w ramach operacji Torch skonio Hitlera do wzmocnienia niemieckiego kontyngentu
w Tunezji oraz do zajcia poudniowej Francji. To z kolei odcigno niemieckie wojska
z dala od frontu wschodniego duo skuteczniej ni przejciowo poniechana inwazja przez
kana La Manche. Zmusio rwnie Luftwaffe do wycofania ze wschodniego frontu
czterystu samolotw z katastrofalnymi rezultatami dla Niemiec. Do pnej wiosny 1943
roku formacje lotnicze Gringa straciy nad Morzem rdziemnym czterdzieci procent
wszystkich maszyn. Ale Stalina nie udobruchay takie drobiazgi. Postanowienie
Anglosasw o odoeniu na pniej militarnej konfrontacji z Niemcami we Francji
zirytowao go. Armia Czerwona prowadzia i nadal miaa prowadzi zmagania z gwnymi
niemieckimi siami zbrojnymi.
Dwunastego stycznia, zaledwie na kilka dni przed pocztkiem konferencji
w Casablance, wojska radzieckie przystpiy do operacji Iskra, majcej na celu
przeamanie niemieckiego oblenia Leningradu na poudnie od jeziora adoga. ukow,
ktry z polecenia Stalina mia koordynowa przebieg tej ofensywy, rzuci 2. Armi
Uderzeniow do ataku od strony ldu, 67. Armi z Leningradu oraz trzy brygady
narciarzy, nacierajce przez wielkie zamarznite jezioro. Szedziesita sidma Armia
musiaa przekroczy New, a ca akcj zaczepn odoono a do momentu, kiedy ld na
tej rzece by na tyle gruby, aby mogy przejecha po nim lekkie czogi.
Ofensywa rozpocza si od zmasowanego przygotowania artyleryjskiego,
zwieczonego gradem pociskw rakietowych wystrzelonych z wyjcych katiusz.
W temperaturze 25 C sowieccy onierze w biaych maskujcych pelerynach mknli po
lodzie. Na poudniowo-zachodnim skraju adogi stara carska twierdza w Szlisselburgu
znalaza si w okreniu. Po dwch dniach walk w lasach i na zamarznitych bagnach
czowki obu nacierajcych armii znalazy si w odlegoci dziesiciu kilometrw od
siebie. Wojskom radzieckim udao si nawet zdoby nienaruszony czog typu Tiger wany
up, analiz konstrukcji ktrego od razu zajli si sowieccy inynierowie.
Pitnastego stycznia Irina Dunajewska, moda tumaczka, przesza przez skut lodem
New, aby zwizytowa rejon walk. Ujrzaa zabitych pod przewitujc warstw lodu, jak
w szklanym sarkofagu. W zdobytej kwaterze niemieckiego dowdztwa zastaa onierzy
Armii Czerwonej robicych sobie skrty z tytoniu i papieru, na ktrym widniay listy osb
przedstawionych do odznaczenia. Posugiwano si przydomkami, a nie nazwiskami, wic
Dunajewska domylia si, e to przestpcy wcieleni do wojska wprost z Guagu. Na
zewntrz na ziemi leay zniszczone wierzchoki drzew i gazie, zwalone cae drzewa,
nieg czarny od sadzy i zwoki onierzy, pojedynczo i na stosach, najczciej
nieprzyjaciela, ale te i naszych, koskie trucho, porozrzucana amunicja i zniszczona bro
za wiele dla oczu kobiety. (...) Ciao bardzo modego, jasnowosego Niemca spoczywao
na drodze w bardzo naturalnej pozie, jak gdyby wci y. Trzy zwglone ciaa niemieckich
onierzy nadal pozostaway w pozycji siedzcej na przednim siedzeniu ich wielkiego
pojazdu. Dalej znowu zwoki naszych pod lodem na szosie, jak pod szkem, wcinite
w pask tafl przez cikie wozy, ktre niedawno po nich przejechay. (...) W oddali
pejza mia biaawo-szare zabarwienie, konary sosen byy szarobrunatne. Wszystkie te
kolory przywodziy na myl srogo, zimno i samotno .9

Twoje modlitwy pisa w licie do matki radziecki czogista pewnie chroni mnie
w boju, bo ju cztery albo pi razy przejechaem cao przez pola minowe, na ktrych
wyleciao w powietrze wiele czogw, a jeden pocisk, ktry rozerwa si w naszym czogu
i zabi dowdc zaogi oraz kanoniera, mnie nie zrobi nic zego. Tu czowiek staje si
fatalist i wyjtkowo przesdn osob. Zrobiem si bardzo dny krwi. Raduje mnie
kady zabity fryc .
10

Osiemnastego stycznia dwie sowieckie armie zamkny nieprzyjaciela w okreniu,

kosztem trzydziestu czterech tysicy polegych i rannych. Oblenie Leningradu zostao
przeamane, mimo e ldowy korytarz, czcy to miasto z reszt kraju, mia ledwie
kilkanacie kilometrw szerokoci. Tego samego dnia Stalin awansowa ukowa do rangi
marszaka Zwizku Radzieckiego.
Wraz z uoeniem nowej linii kolejowej na wyzwolonym pasie terytorium na poudnie
od jeziora adoga dostawy do Leningradu znacznie si zwikszyy. Wspomniana linia
stanowia jednake dogodny cel dla niemieckiej artylerii, wic radzieckie dowdztwo
przystpio do kolejnej ofensywy operacji Gwiazda Polarna, ktr pokierowa
marszaek Timoszenko. Wyda on rozkaz zdobycia miejscowoci Siniawino do Dnia Armii
Czerwonej i Floty Wojennej, ktry przypada 23 lutego. Take ta prba powikszenia
uchwyconego pod Leningradem przyczka zacza si od silnego przygotowania
artyleryjskiego. Grunt by jednak tak rozmiky, e wybuchajce pociski wyrzucay
w powietrze gejzery bota, a wiele z nich wcale nie eksplodowao. Oddziay Armii
Czerwonej przebiy si przez niemieckie linie i nacieray przez jodowo-brzozowy las.
Wasilij Czurkin wspomina, jak sowieccy onierze natknli si na polowy burdel:
pitrowy barak, zbity przez Niemcw z surowych desek. Ludzie powiadali, e mieszkao
tam siedemdziesit pi rosyjskich dziewczt z pobliskich wsi. Niemcy zmuszali je do
nierzdu .
11

Niemiecki XXVI Korpus Armijny znakomicie wybra por na przeprowadzenie

kontruderzenia. Zobaczylimy kilka czogw Tygrys suncych w nasz stron
i strzelajcych w trakcie jazdy napisa Czurkin. Za nimi podaa niemiecka piechota.
Kiedy te czogi znalazy si bliej, nasi onierze zaczli opuszcza okopy i podawa tyy.
Dowdcy plutonw krzyczeli na tych tchrzy, kac im wraca do okopw, ale panika
szybko zacza si szerzy.
 Jedn z formacji pastw osi, ktra ucierpiaa znacznie w trakcie operacji Gwiazda
Polarna, bya hiszpaska Divisin Azul, czyli Bkitna Dywizja, skadajca si gwnie
z ochotnikw z frankistowskiej Falangi. Decyzja o sformowaniu tej jednostki zostaa
podjta w Madrycie zaledwie pi dni przed rozpoczciem operacji Barbarossa.
Hiszpaska prawica nadal uwaaa Zwizek Radziecki za gwnego sprawc wojny
domowej w ich kraju. Niemal jedn pit pierwszych ochotnikw stanowili studenci
i mona stwierdzi, e Bkitna Dywizja zaliczaa si do najbardziej wyksztaconych
jednostek, jakie kiedykolwiek uczestniczyy w dziaaniach wojennych. W skadzie
Wehrmachtu formacja ta, pod dowdztwem generaa Agustna Muoza Grandesa, oficera
armii hiszpaskiej, ktry wstpi do Falangi, znana bya jako 250. Dywizja Piechoty; po
okresie przeszkolenia w Bawarii skierowano j na front pod Nowogrodem Wielkim.
W tamtym lesistym i bagiennym rejonie jej onierze ucierpieli z powodu chorb
i odmroe. Jednak Hitler by pod wraeniem jej wytrwaoci w prowadzeniu obrony oraz
udziau w rozbiciu 2. Armii Uderzeniowej generaa Wasowa wiosn 1942 roku.
Bkitna Dywizja, bronica sektora nad rzek Ior, trzymaa si pomimo utraty 2525
ludzi w trakcie pierwszej doby walk. Wprawdzie jeden z jej pukw poszed w rozsypk,
ale lini obrony udao si odtworzy z pomoc niemieckich odwodw. Bya to najwiksza
i najkrwawsza batalia owej dywizji podczas caej wojny i z pewnoci przyczynia si do
tego, e wspomniana radziecka ofensywa zakoczya si niepowodzeniem . 12

Na poudniu Rosji operacja May Saturn zmusia Mansteina do wycofania 1. Armii

Pancernej oraz 17. Armii na przyczek kubaski u poudniowo-zachodnich podny
Kaukazu, na poudnie od Rostowa. Rokossowski utyskiwa, e nadanie tej ofensywie
niedostatecznej roli i fiasko natarcia na Rostw w celu cakowitego odcicia tamtejszych
wojsk nieprzyjaciela zaprzepaciy widoki na powane zwycistwo. Stalin, tak jak rok
wczeniej, znowu da si jednak ponie zbytniemu optymizmowi. Zapominajc, jak szybko
niemiecka armia potrafia pozbiera si po porace, chcia wyzwolenia okrgu Donbasu
oraz Charkowa we wschodniej Ukrainie siami armii moliwych do uycia po kapitulacji
6. Armii Wehrmachtu.
Szstego lutego Manstein spotka si z Hitlerem, ktry pocztkowo wzi na siebie
odpowiedzialno za klsk pod Stalingradem, lecz zaraz potem zrzuci win za t
katastrof na Gringa i innych. Uala si gorzko, e Paulus nie odebra sobie ycia. Jednak
wieci napywajce z frontu wschodniego jeszcze bardziej poruszyy Japoczykw.
W Tokio nowy minister spraw zagranicznych Mamoru Shigemitsu wraz z okoo stu
pidziesicioma japoskimi dowdcami wojskowymi i urzdnikami pastwowymi
obejrzeli film o walkach pod Stalingradem nakrcony przez radzieckich filmowcw. Sceny
ukazujce Paulusa i innych wzitych do niewoli niemieckich generaw wstrzsny nimi
do gbi. Czy to moliwe? pytali z niedowierzaniem. A jeli to prawda, dlaczego
Paulus nie popeni samobjstwa, jak przystao na prawdziwego onierza? Japoscy
13

przywdcy naraz zdali sobie spraw, e rzekomo niezwyciony Hitler przegra jednak t
wojn.
Manstein dysponowa teraz mocniejszymi argumentami, domagajc si wikszej
elastycznoci w prowadzeniu dziaa zbrojnych. Hitler chcia prowadzenia nieustpliwej
obrony na zajtych terytoriach, lecz widmo klski na poudniu Rosji paradoksalnie
stworzyo Mansteinowi okazj do przeprowadzenia jednego z najbardziej byskotliwych
przeciwuderze podczas caej wojny.
Armia Czerwona, po rozbiciu wgierskiej 2. Armii i okreniu czci 2. Armii
niemieckiej przez wojska Frontu Woroneskiego na lewym skrzydle Mansteina, ruszya
nastpnie na zachd, aby uchwyci tak zwany uk Kurski. Przez ostatnie ptora tygodnia
pisa 10 lutego pewien radziecki onierz w licie do ony maszerowalimy przez
ziemie niedawno wyzwolone z rk faszystw. Wczoraj nasze wozy pancerne wdary si do
Biegorodu. Zdobyto tam mnstwo upw i wzito wielu jecw. W trakcie marszu cigle
napotykamy wielkie grupy pojmanych Wgrw, Rumunw, Wochw i Niemcw.
Szuroczka, gdyby tylko moga zobaczy, jaki aosny widok przedstawiaj teraz te sawne
hitlerowskie zastpy. Obuci w wojskowe kamasze, a niektrzy w apcie z yka, maj na
sobie letnie mundury i tylko niewielu nosi szare szynele, a na dodatek wszyscy oni chodz
w zrabowanych kapotach, mskich i damskich. Na ich gowach wida furaerki
i marynarskie czapki, a cali poowijani s w damskie pledy. Wielu ma odmroenia; s
brudni, zawszeni. A si robi le na myl, e ta hoota zapucia si tak daleko w gb
naszego kraju. Przemaszerowalimy ju dwiecie siedemdziesit kilometrw
w prowincjach woroneskiej i kurskiej. Tyle wsi, miast, fabryk i mostw zostao
zniszczonych. Cywile powracaj do domw tam, gdzie wkracza Armia Czerwona. S tacy
szczliwi!14

Inne jednostki Frontu Woroneskiego prowadziy natarcie na Charkw. Trzynastego

lutego Hitler poleci, by miasta tego broni II Korpus Pancerny SS Gruppenfhrera Paula
Haussera, w ktrego skadzie walczyy dywizje Leibstandarte SS Adolf Hitler i Das
Reich. Hausser nie usucha tych rozkazw i przeprowadzi odwrt. Rwnoczenie
Manstein wycofa 1. Armi Pancern nad rzek Mius. Cztery radzieckie armie Frontu
Poudniowo-Zachodniego ruszyy na zachd. Na czele szy cztery korpusy czogw (cho
si dorwnyway cznie zaledwie jednemu korpusowi pancernemu) pod dowdztwem
generaa porucznika Markiana Michaiowicza Popowa. Stawka uwaaa, e uda si
osign wielkie zwycistwo poprzez wejcie w luk w niemieckim froncie na poudniu
od Charkowa, niemniej radzieckie linie zaopatrzenia nadzwyczaj si wyduyy.
Siedemnastego lutego Hitler, wcieky, e zignorowano jego rozkazy, uda si
samolotem do Zaporoa, aby ostatecznie rozmwi si z Mansteinem. Jednake w istocie
Manstein panowa nad sytuacj. Przemieci kwater dowdztwa 4. Armii Pancernej,
podporzdkowujc mu II Korpus Pancerny SS, wzmocniony dodatkowo przez Dywizj
Totenkopf, i szykowa 1. Armi Pancern do uderzenia od tyu na atakujce wojska
radzieckie. Fhrer poczu si zmuszony do zaakceptowania tego planu. Podwjny kontratak
Mansteina doprowadzi do zniszczenia zgrupowania pancernego Popowa i niemale do
okrenia radzieckich 1. Armii Gwardyjskiej oraz 6. Armii. Czerwonoarmici z 25.
Korpusu Czogw z powodu wyczerpania si paliwa musieli porzuci wozy bojowe
i ucieka pieszo ku sowieckim liniom.
W pierwszym tygodniu marca niemiecka 4. Armia Pancerna uderzya ponownie na
Charkw, a wojska Haussera ostatecznie zajy to miasto 14 marca po okupionych nader
wysokimi stratami walkach. Wkrtce ulewne wiosenne deszcze doprowadziy do
przerwania dalszych dziaa. Wzitych do niewoli sowieckich onierzy zapdzono do
grzebania polegych. Wikszo jecw bya tak wygodzona, e przeszukiwali kieszenie
mundurw zabitych w poszukiwaniu resztek prowiantu, co jednak karano tak jak kradzie.
Winnych po prostu rozstrzeliwano, ale pewien sadysta posun si jeszcze dalej. Ot
przywiza do bramy trzech radzieckich jecw oskaronych o okradanie zabitych. Kiedy
ofiary zostay skrpowane zapisa inny niemiecki onierz wetkn jednemu granat
w kiesze paszcza, wycign zawleczk i odbieg, aby si ukry. Trzej Rosjanie, ktrym
powyrywao wntrznoci, do ostatniej chwili bagali krzykiem o zmiowanie . 15

Hitler snu plany letniej ofensywy na wielkim uku Kurskim, ktra miaa zapewni
Niemcom odzyskanie inicjatywy na froncie wschodnim, jednak wojska niemieckie
w Zwizku Radzieckim ulegy katastrofalnemu osabieniu. Poza zagad 6. Armii oraz
formacji sprzymierzecw Rzeszy dotkliwe straty pocign za sob odwrt z Kaukazu,
a take walki pod Leningradem oraz radzieckie uderzenie koo Rewa na pozycje
niemieckiej 9. Armii. Wycofujce si oddziay musiay z powodu braku paliwa porzuci
wiele pojazdw, niszczc ich silniki granatami. Czogi nierzadko suyy za cigniki,
holujc po kilka ciarwek obadowanych rannymi.
Siy Wehrmachtu na froncie wschodnim osaby rwnie wskutek przerzutu czci
wojsk do Tunezji oraz do Francji na wypadek spodziewanej tam alianckiej inwazji.
Dziaania zbrojne nad Morzem rdziemnym nadal wizay si z ponoszonymi przez
Luftwaffe znacznymi stratami, podobnie jak kampania bombardowa strategicznych
wymierzona gwnie przeciwko niemieckim wielkim miastom oraz wytwrniom lotniczym.
Konieczno ochrony przestrzeni powietrznej nad Rzesz doprowadzia do wycofania ze
wschodu jednostek myliwskich i baterii przeciwlotniczych, co dao Sowietom przewag
w powietrzu po raz pierwszy od rozpoczcia wojny niemiecko-radzieckiej. Na wiosn
1943 roku niemieckie siy liczyy nieco ponad 2,7 miliona onierzy, natomiast Armia
Czerwona zmobilizowaa prawie 5,8 miliona ludzi, majc w porwnaniu z Wehrmachtem
cztery i p raza wicej czogw oraz trzykrotnie wicej dzia i cikich modzierzy.
Ponadto wojska radzieckie zaczy przewysza przeciwnika pod wzgldem mobilnoci
dziki masowym dostawom amerykaskich jeepw i ciarwek w ramach programu Lend-
Lease . 16

O liczebnej rozbudowie Armii Czerwonej czciowo zadecydowao take

zmobilizowanie cznie a omiuset tysicy modych kobiet. I cho cz z nich znalaza si
w wojsku w pocztkowym okresie wojny, a grubo ponad dwadziecia tysicy wzio
udzia w samej tylko bitwie pod Stalingradem, najwikszy ich nabr zacz si w 1943
roku . Zadania, jakie speniay w siach zbrojnych, znacznie wykroczyy poza te
17

wykonywane poprzednio przez lekarki i sanitariuszki, telefonistki i sygnalistki, pilotki

i obserwatorki lotnicze oraz czonkinie obsugi baterii przeciwlotniczych. Odwaga
i umiejtnoci, jakimi wykazay si kobiety, zwaszcza podczas bitwy stalingradzkiej,
skoniy radzieckie wadze do wzmoenia naboru kobiet do si zbrojnych, a w Armii
Czerwonej suyo ich wicej ni w innych regularnych wojskach w trakcie tej wojny.
Cho ju wczeniej nie brakowao snajperek, ktre zasyny ze swojego zabjczego dla
wroga kunsztu strzeleckiego, to okres najwikszego ich napywu przypad, wraz ze
zorganizowaniem kobiecej szkoy strzeleckiej, na rok 1943. W ZSRR uwaano, e kobiety
s odporniejsze na chody i maj pewniejsz rk.
Owe nieustraszone mdki musiay jednake radzi sobie take z awansami
czynionymi im przez towarzyszy broni oraz przeoonych. Dziewczyny te przywoyway
wspomnienia balw maturalnych, pierwszej mioci pisa Ilja Erenburg. Prawie
wszystkie, jakie spotkaem na froncie, przyszy tam prosto ze szk. Czsto drgay
nerwowo: wok byo za wielu mczyzn z wygodniaym wzrokiem . Wielu z dziewczt
18

przymusowo narzucono rol onierskich on starszych rang oficerw przezywanych

pepeami (skrt od pochodno-polewaja ena), gdy kojarzyo si to z pepesz,
standardowym pistoletem maszynowym Armii Czerwonej.
Przymuszanie do wiadczenia tego rodzaju usug nierzadko miao grubiaski
charakter. Pewien onierz wspomina, jak jeden z oficerw rozkaza modej kobiecie
z plutonu cznoci towarzyszy mu w patrolu bojowym tylko dlatego, e wczeniej
odrzucia jego zaloty. Wiele odesano na tyy, poniewa zaszy w ci pisa dalej tene
czerwonoarmista. Wikszo onierzy nie mylaa o nich le. Takie ju byo ycie.
Codziennie stawalimy oko w oko ze mierci na linii frontu, wic ludziom zachciewao
si troch przyjemnoci . Tylko nieliczni frontowcy poczuwali si do odpowiedzialnoci
19

i czynili, co tylko si dao, aby unika swoich zapakanych kochanek przed rozstaniem na
dobre. Przyjaciel i kolega po fachu Erenburga Wasilij Grossman by oburzony cynicznym
wykorzystywaniem wojskowej rangi w celu korzystania z seksualnych wzgldw. Uwaa
onierskie ony w Armii Czerwonej za wielki grzech. A jednak wszdzie dookoa
doda tysice dziewczt w mundurach pracuje ciko i z godnoci .20

Na jaowych wzgrzach na zachd od Tunisu 1. Armia Andersona nadal staraa si

utrzyma zajmowane pozycje. Jej zdolno bojow osabiay zawia struktura dowodzenia,
nadmierne rozproszenie dziaajcych bez naleytej koordynacji oddziaw, wreszcie
konflikty midzy brytyjskimi, francuskimi i amerykaskimi oficerami. Wojska aliantw
w aden sposb nie umiay sobie poradzi z wysoce wyspecjalizowanymi niemieckimi
kontruderzeniami, przeprowadzanymi z uyciem nurkujcych bombowcw typu Stuka,
artylerii i czogw.
Obie strony uczestniczce w tych walkach bardzo narzekay na ulewne deszcze, brud
i boto. Nie do wiary, co tu trzeba znosi, pisa w licie do domu pewien niemiecki
starszy szeregowiec, najwyraniej niewiadomy tego, o ile gorsze warunki panoway na
froncie wschodnim . Genera von Arnim przyby do Afryki, by obj dowodzenie
21
wojskami w Tunezji, wanie przemianowanymi na 5. Armi Pancern. Von Arnim zaj si
przygotowywaniem polowych umocnie wobec spodziewanych atakw aliantw, a do
robt przymusowych na tych umocnieniach zapdzono tunezyjskich ydw. Lokalna
spoeczno ydowska bya ponadto bezlitonie ograbiana ze zota i pienidzy.
Odwrt Rommla z linii pod Marsa al-Burajka w grudniu 1942 roku oraz brak
alianckich sukcesw w Tunezji skoniy Montgomeryego do wznowienia dziaa
zaczepnych. Zmarnowa on jednak kolejne okazje do okrenia niedobitkw Panzerarmee,
zwaszcza wtedy, gdy ta zatrzymaa si na linii Bueratu. Dwudziestego trzeciego stycznia
1943 roku brytyjska 8. Armia, z 11. Pukiem Huzarw na czele, wkroczya do Trypolisu,
ale Rommel ponownie zdy si stamtd wycofa, umacniajc si na linii Mareth nad
Zatok Kabisk (Ma Syrt), aby nawiza wspdziaanie z 5. Armi Pancern von
Arnima.
Godzc si z myl, e Afryka Pnocna jest dla pastw osi stracona, Rommel
opowiada si za ewakuacj swoich wojsk w stylu tej spod Dunkierki. Jego oddziaom
brakowao dostatecznych zapasw paliwa i amunicji, co Rommel rozpaczliwie stara si
uwiadomi Hitlerowi. Podczas nader nerwowej rozmowy w Wilczym Szacu, jaka
odbya si pod koniec listopada, Fhrer nie udzieli mu zgody na wycofanie si z linii
Marsa al -Burajka i zarzuca onierzom Rommla porzucanie broni w trakcie odwrotu spod
Al-Alamajn. W rzeczywistoci owa odwrotowa operacja Rommla bya najsprawniej
przeprowadzon przeze akcj w czasie caej kampanii w Afryce Pnocnej i umoliwia
Niemcom oderwanie si od brytyjskiej 8. Armii.
Wysiki Mussoliniego zmierzajce do nakonienia Hitlera do zakoczenia wojny ze
Zwizkiem Radzieckim nie znajdoway posuchu. Kapitulacja pod Stalingradem oraz utrata
Libii bardzo powanie osabiy bojowe zapdy Duce. Zwolni on swego zicia hrabiego
Ciano ze stanowiska ministra spraw zagranicznych i pogry si w depresji, zalegajc
w ku i prbujc odci si od rzeczywistoci.
Genera von Arnim obawia si powanie, e amerykaski II Korpus pod
dowdztwem generaa Lloyda Fredendalla na poudniu Tunezji mg podj prb
przedarcia si przez gry drog z Kasserine (Al-Kasrajn) do Safakisu nad morzem.
Oznaczaoby to odcicie jego 5. Armii Pancernej od Panzerarmee Rommla. Arnim
wyjani to zagroenie Rommlowi i zada, aby jego dozbrojona 21. Dywizja Pancerna
wypara sabo wyekwipowan jednostk francusk z przeczy Fad.
Dwudziesta pierwsza Dywizja Pancerna zaatakowaa 30 stycznia, a II Korpus
generaa Fredendalla zareagowa opieszale na wysyane przez Francuzw wezwania
o pomoc. Nazajutrz, kiedy formacje bojowe amerykaskiej 1. Dywizji Pancernej wreszcie
podjy kontruderzenie na skalist przecz, Niemcy ju tam na nie czekali. Kolumna
nacierajcych czogw typu Sherman ucierpiaa od atakw messerschmittw i od ognia
dobrze zamaskowanych dzia przeciwpancernych. Ponad poowa z nich zostaa
wyeliminowana z walki, a zaogi tych, ktre ocalay, wycofay si pord poncych
wrakw zniszczonych wozw bojowych. Nastpna amerykaska prba szturmu, podjta
kilka godzin pniej, rwnie przyniosa fiasko i cikie straty. Fredendall, beznadziejny
dowdca, jeszcze bardziej rozproszy swoje siy, wbrew instrukcjom Eisenhowera, by
uczyni odwrotnie. Rzuci do skazanej na niepowodzenie walki kolejne zgrupowanie
bojowe, wydajc mu przy tym sprzeczne rozkazy. Wsparcie zoone z niedowiadczonych
onierzy piechoty zostao jeszcze w ciarwkach obrzucone bombami przez stukasy. Dla
oddziaw amerykaskiej 34. Dywizji Piechoty bardziej krwawe okazay si nastpne dni,
w trakcie ktrych Fredendall, rzadko opuszczajcy swoj kwater na tyach frontu,
rozkazywa przeprowadzanie kolejnych atakw.
Rommel postanowi unicestwi zagraajcych mu Amerykanw za spraw potrjnego
przeciwuderzenia. Czternastego lutego niemiecka 10. Dywizja Pancerna ruszya w kierunku
zachodnim z przeczy Fad, natomiast 21. Dywizja Pancerna zaatakowaa przeciwnika
z poudnia. W cigu pierwszego dnia zmaga wok Sidi Bu Zajd (fr. Sidi Bouzid) ulego
zniszczeniu siedemdziesit amerykaskich czogw. Jeden z nich zosta wyeliminowany
z walki z odlegoci a 2700 metrw przez pocisk wystrzelony
z osiemdziesicioomiomilimetrowej armaty czogu Tiger. Z kolei pociski
z siedemdziesiciopiciomilimetrowych dzia shermanw nie byy w stanie przebi
czoowego pancerza niemieckich Tygrysw nawet z niewielkiego dystansu. Szesnastego
lutego pewien niemiecki czogista prostodusznie usprawiedliwia si w licie do domu, e
od dawna nie pisa, gdy jego dywizja walczya z Amerykanami przez par minionych dni.
Pewnie dowiedzielicie si z wczorajszego komunikatu [dowdztwa] Wehrmachtu, e
rozwalilimy ponad dziewidziesit [amerykaskich] czogw .22

Nastpnego dnia oddzia Afrikakorps z poudniowej flanki uderzy na miasto Kafsa

(fr. Gafsa), zmuszajc nieprzyjaciela do panicznego odwrotu. Koo Sidi Bu Zajd batalion
shermanw z amerykaskiej 1. Dywizji Pancernej wpad w zasadzk i zosta unicestwiony
w czasie odwanej, ale i daremnej prby przebicia si. Wraki poncych i spalonych
amerykaskich czogw zamiecay okolic, a tunezyjscy Arabowie orali pobliskie pola.
Amerykascy czogici z osmalonymi twarzami uciekali niczym spieszeni kawalerzyci po
szary Lekkiej Brygady. Ani Fredendall, ani Anderson nie mieli pojcia, co waciwie
dziao si na froncie.
Szesnastego lutego Rommel wjecha do Kafsy. Tam radonie powitaa go miejscowa
ludno po tym, jak Amerykanie zniszczyli wiksz cz tego miasta, wysadziwszy
w powietrze swj skad amunicji. Rommel chcia, aby formacje Afrikakorps wyprzedziy
Amerykanw wycofujcych si ku Tabassie (fr. Tbessie), tam bowiem zamierza zdoby
nastpne wielkie zapasy amunicji. Arnim uzna jednak ten pomys za zbyt ryzykowny,
a w spr niemieckich dowdcw wmiesza si take Kesselring.
Tej samej nocy niemieckie dywizje pancerne wyruszyy w kierunku Subajtila (fr.
Sbetla). Siedemnastego lutego, gdy niektre amerykaskie jednostki uciekay w popochu,
inne zatrzymay si i jak musiao przyzna dowdztwo 21. Dywizji Pancernej skutecznie
podjy walk. Fredendall skierowa wszystkie oddziay, ktre zdoa zebra, na przecz
Kasserine, ale 20 lutego doszo do zaamania obrony. Genera major Ernest N. Harmon by
wiadkiem tej katastrofy. Wtedy po raz pierwszy i jedyny widziaem pogrom
amerykaskich wojsk. Jeepy, ciarwki i wszelkiego rodzaju pojazdy koowe jechay po
drodze ku nam, czasem stoczone po dwa lub trzy w rzdzie. Oczywiste byo, e ich
zalknionym kierowcom przywiecao tylko jedno aby wyrwa si z frontu, uciec tam,
gdzie nie dochodzio do strzelaniny .
23

Na szczcie dla aliantw Rommel i von Arnim gorczkowo si z sob spierali.

Prbujc osign zbyt wiele za jednym zamachem, rozdzielili swoje wojska, by zaj
Tabass na zachodzie, a take uderzy na pnoc ku Tali (fr. Thala) oraz wzdu
przebiegajcej rwnolegle drogi do Sabiby (fr. Sbiba). Tymczasem poczone siy
brytyjsko-amerykaskie, wsparte w ostatniej chwili przez amerykask artyleri,
zablokoway szlaki do Tali i Sabiby i 21. Dywizja Pancerna musiaa si zatrzyma.
W kocu i zgrupowanie Afrikakorps na drodze do Tabassy rwnie zostao powstrzymane
przez amerykaskie armaty przeciwpancerne i polowe. Rommel by pod wraeniem
skutecznoci amerykaskich artylerzystw. Gdy niebo si przejanio, alianckie samoloty
przystpiy do atakowania wycofujcych si niemieckich czogw. Rommel znalaz si
ponownie na linii Mareth 23 lutego, przewiadczony, e zada aliantom na tyle silny cios,
by zniechci ich do dalszych dziaa zaczepnych.
Nie mogc uwierzy w to, e Niemcy si cofnli, wojska alianckie powoli powracay
na przecz Kasserine. Wszdzie wokoo zalegay wypalone czogi, wraki rozbitych
samolotw i ciaa polegych. Na widok Tunezyjczykw obszukujcych zwoki amerykascy
onierze otworzyli ogie z pistoletw maszynowych typu Thompson, zabijajc lub tylko
odstraszajc rabusiw. Drugi Korpus Fredendalla straci ponad sze tysicy ludzi, sto
osiemdziesit trzy czogi, sto cztery cigniki pgsienicowe i piset innych pojazdw
oraz ponad dwiecie dzia polowych . By to bardzo krwawy chrzest bojowy, a dramat ten
24

pogorszyy dodatkowo sprzeczne rozkazy amerykaskiego dowdztwa. Wojska naziemne

strzelay do swoich samolotw, niszczc albo uszkadzajc dwadziecia dziewi z nich,
natomiast alianckie dywizjony lotnicze atakoway niewaciwe cele. Dwudziestego
drugiego lutego grupa Latajcych Fortec B-17 zbombardowaa zamiast przeczy
Kasserine brytyjskie lotnisko.
Chocia to Rommel, a nie genera von Arnim zosta wyznaczony na dowdc nowo
utworzonej Grupy Armii Afryka, dowiedzia si zbyt pno o planach Kesselringa,
polegajcych na przeprowadzeniu nastpnej ofensywy nieco dalej na pnocy, opatrzonej
kryptonimem operacja Ochsenkopf (Gowa wou). Rozpocza si ona dopiero 26 lutego,
podczas gdy naleao j zgra w czasie z atakami na Kasserine z poprzedniego tygodnia.
Tym razem niemieckie straty okazay si duo wysze od brytyjskich, a Niemcy utracili
wtedy wikszo swoich czogw.
Comando Supremo, czyli woskie naczelne dowdztwo, ktremu Hitler wczeniej,
w imi jednoci osi, zezwoli na ponowne przejcie zwierzchnoci nad wojskami
w Afryce, odrzucio prob Rommla o zgod na wycofanie si z linii Mareth. Rommel,
dobrze wiedzc, e Montgomery szykuje now ofensyw, zdecydowa si pokrzyowa
szyki przeciwnikowi, ale rozszyfrowane przez Ultr niemieckie meldunki w por ostrzegy
Montgomeryego. w pospiesznie przystpi do przerzucania artylerii polowej, dzia
przeciwpancernych i czogw na zagroony odcinek, a tam przystpiono do maskowania
stanowisk tej broni. Szstego marca Niemcy znaleli si w strefie ognia artylerii caego
brytyjskiego korpusu. Rommel straci pidziesit dwa czogi i szeciuset trzydziestu
onierzy. Kesselring i Rommel niesusznie podejrzewali Wochw o dopuszczenie do
przecieku.
Rommel, chory na taczk i cakowicie wyczerpany, uzna, e pora wrci do
Niemiec na kuracj i odpoczynek. Dziewitego marca po raz ostatni opuci Afryk
Pnocn. Nastpnego wieczoru zosta przyjty przez Hitlera w Werwolfie kwaterze
gwnej Fhrera koo Winnicy na Ukrainie. Wdz nie chcia sucha argumentw, e Grup
Armii Afryka naleao przerzuci przez Morze rdziemne do obrony Woch. Odrzuca
nawet wszelkie plany skrcenia linii frontu w Tunezji. Rommlowi, ktrego w tym czasie
uzna za defetyst, nakaza udanie si na zdrowotny wypoczynek.
Patton, sfrustrowany bezczynnoci w Maroku oraz sposobami prowadzenia przez
Brytyjczykw wojny w Afryce Pnocnej, napisa nieco wczeniej: Osobicie auj, e
nie mog si std ruszy i kogo zabi . W kocu jego yczenia przystpienia do walki si
25

speniy. W drugim tygodniu marca Eisenhower poleci mu, oraz generaowi majorowi
Omarowi N. Bradleyowi w roli jego zmiennika, przejcie dowodzenia z rk Fredendalla.
Eisenhower zdymisjonowa te wielu innych amerykaskich oficerw, a Alexander chcia
zastpi kim innym Andersona, ale Montgomery nie mia ochoty wypuszcza spod swojej
pieczy jedynego czowieka, ktrego Alexander widzia na stanowisku nowego szefa
brytyjskiej 1. Armii.
Patton bezzwocznie przystpi do zaprowadzania swoich porzdkw w II Korpusie,
zaczynajc od salutowania i dbaoci o przepisowe umundurowanie. onierze korpusu
lkali si swego nowego dowdcy, amerykaska andarmeria wojskowa rycho za
zdobya przydomek gestapo Pattona . Generaa przeraaa liczba onierzy odsyanych na
26

tyy z powodu tak zwanej nerwicy frontowej. Zirytowa si rwnie na wie o tym, e nie
dostanie rozkazu przeprawienia si przez morze i odcicia Panzerarmee Rommla (w tym
czasie przemianowanej ju na wosk 1. Armi) od wojsk generaa von Arnima na pnocy
Tunezji. Zamiast tego przyszo mu po prostu zagrozi flance nieprzyjaciela, aby wspomc
Montgomeryego. Patton podejrzewa, e Montgomery chce dla siebie caej chway, ale
w istocie to Alexander, nadal wstrznity masakr na przeczy Kasserine, nie by jeszcze
gotowy do ponownego posania w ogie walki amerykaskich onierzy.
Patton pociesza si swoim awansem na trzygwiazdkowego generaa porucznika.
Nieco przeinaczajc otrzymane rozkazy, rzuci swe dywizje naprzd, odzyska Kafs
i naciera ku wschodniej czci masywu Gr Tunezyjskich, grujcych nad nadmorsk
rwnin. Kiedy niemiecka 10. Dywizja Pancerna staraa si wyprze 1. Dywizj Piechoty
Pattona ze wzgrz w Al-Kattar (fr. El Guettar), zostaa zdziesitkowana i stracia poow
z tych czogw, ktre jej jeszcze pozostay.
Montgomery postanowi rzuci XXX Korpus do frontalnego ataku na lini Mareth,
chcc zwiza tam nieprzyjaciela, i rwnoczenie oskrzydli go od poudniowego zachodu
za pomoc manewru przeprowadzonego przez Nowozelandczykw Freyberga, wspartych
czogami. Niemcy przejrzeli jednak zamiar wyprowadzenia zamaszystego lewego
sierpowego przez siy Freyberga i atak 50. Dywizji z 20 marca zakoczy si
katastrofalnie dla aliantw. Montgomery, ktry przedwczenie cieszy si z sukcesu, by
wstrznity, ale szybko wzi si w gar i posa X Korpus Horrocksa w sukurs
Nowozelandczykom, rozwijajc atak w kierunku wybrzea ponad trzydzieci kilometrw
za lini Mareth. Jednoczenie rzuci hindusk 4. Dywizj do bardziej ograniczonego
manewru oskrzydlajcego. Dwudziestego szstego marca Nowozelandczycy i brygady
pancerne Horrocksa przeprowadzili wsplne natarcie, rozbijajc sab niemieck obron
na przeczy Tebaga. Genera Giovanni Messe, dowodzcy wosk 1. Armi, szybko
wycofa wszystkie swoje oddziay w kierunku wybrzea, ku Tunisowi. Cho alianci
odnieli ostatecznie pewien sukces, to wojskom osi znowu udao si umkn.
Pustynne Siy Powietrzne nkay cofajce si oddziay niemieckie. Jedn z ofiar tych
atakw by pukownik Claus Schenk von Stauffenberg, ktry straci rk i oko, ostrzelany
przez myliwiec. Sidmego kwietnia spotkay si jednostki 1. i 8. Armii. Oba te zwizki
operacyjne nader si od siebie rniy. Weterani walk na pustyni, w poobijanych
i pomalowanych na kolor piasku czogach i ciarwkach, wykazywali si nonszalancj,
nie przywizujc wagi do przepisowego umundurowania. Cho toczona przez nich wojna
bywaa czasem krwawa, to generalnie okazywali szacunek dla ycia wzitych do niewoli
jecw, a na niemal bezludnej pustyni prawie nie ginli miejscowi nieliczni cywile.
Lokalny szczep Senussw zdoa uchroni si przed skutkami najbardziej zacitych
27

zmaga pustynnych, chocia wielu jego przedstawicieli i ich wielbdy potracio nogi
w wyniku wybuchw na polach minowych.
Z kolei aliancka 1. Armia gwnie prowadzia walki w terenie grzystym, na
wschodnim skraju masywu Atlasu, a batalie te miay o wiele brutalniejszy charakter.
Wstrzs wywoany bezporednim zetkniciem si z dziaaniami wojennymi, gdy zanadto
pewni siebie, niedowiadczeni onierze, zwaszcza z formacji amerykaskich, starli si
z zaprawionymi w bojach niemieckimi jednostkami pancernymi i grenadierw pancernych,
by traumatyczny. Zdarzay si przypadki zupenego zdziczenia, sadystycznego zabijania
jecw, a nawet strzelania dla zabawy do tunezyjskich Arabw, celowania z broni do ludzi
na wielbdach jak do strzelniczych tarczy. Brytyjscy onierze wykazywali zazwyczaj
wiksze zdyscyplinowanie od Amerykanw, lecz i oni byli przesiknici wczesnymi
rasistowskimi przesdami. Tylko nieliczni zaprzyjaniali si z miejscow ludnoci.
Francuzi okazali si pod tym wzgldem nie lepsi. Jak na ironi niektrzy oficerowie
i szeregowcy z byej armii Vichy szukali zemsty na arabskich poddanych, ktrzy nierzadko
kolaborowali z Niemcami, gwnie ze wzgldu na antyydowsk polityk tych ostatnich.
Gdy pnocnoafrykaska kampania zbliaa si do zwyciskiego koca, relacje pomidzy
aliantami zdaway si pogarsza, a brytyjska arogancja rozbudzaa gwatown anglofobi
wrd wielu amerykaskich oficerw.
Eisenhower odzyskiwa wiar we wasne siy, bardzo nadweron w trakcie
miesicy zimowych. Jego wojsko uczyo si na bdach. Plany operacji Husky, czyli
inwazji na Sycyli, byy znacznie zaawansowane i wygldao na to, e armie pastw osi
uda si na dobre wyprze z Afryki Pnocnej, za system zaopatrzenia wci dziaa.
Amerykaska potga przemysowa wprawia Brytyjczykw w prawdziwe osupienie.
Zdumiewao ich te marnotrawstwo Amerykanw, cho nie mieli powodw do narzeka,
gdy sami rwnie korzystali ze szczodroci sojusznika. Kiedy jednak doszo do tego, e
personel kwatery gwnej si alianckich rozbudowano do trzech tysicy oficerw
i szeregowcw, wywoao to zmieszanie nawet Eisenhowera.
Na pocztku maja walczce nadal w Afryce wojska osi zajmoway ju tylko pnocny
skrawek Tunezji, w tym Bizert, Tunis i przyldek Ar-Ras at-Tajjib (fr. Cap Bon). I cho
liczyy ponad wier miliona onierzy, to Niemcy stanowili mniej ni poow ich skadu,
a wikszo Wochw suya w formacjach tyowych. Wobec niedostatku amunicji,
a przede wszystkim paliwa Niemcy wiedzieli, e zblia si koniec, i opowiadali sobie
podszyte gorycz dowcipy o Tunisgradzie. Fakt, e Hitler sprzeciwi si ewakuowaniu
swoich onierzy, cho mogli zosta wykorzystani do obrony poudnia Europy przed
aliantami, nie przydawa Niemcom w Afryce zapau bojowego. Wprost nie mogli
uwierzy, e Fhrer jeszcze w kwietniu i maju wysya tam posiki wojskowe: onierze
wszystkich tych jednostek mieli niebawem trafi do niewoli.
Junkersy Ju 52 i gigantyczne transportowe messerschmitty Me 323 stanowiy atwy up
dla alianckich myliwcw patrolujcych niebo nad Morzem rdziemnym. Ponad poowa
maszyn z floty transportowej Luftwaffe ulega zniszczeniu w dwch ostatnich miesicach
kampanii afrykaskiej. W niedziel 18 kwietnia cztery dywizjony amerykaskich
myliwcw i dywizjon brytyjskich spitfirew zaatakoway w powietrzu grup
szedziesiciu piciu niemieckich samolotw transportowych eskortowanych przez
dwadziecia myliwcw. W trakcie starcia, ktre przeszo do historii jako polowanie na
indyki w Niedziel Palmow, alianckie myliwce zestrzeliy siedemdziesit cztery
maszyny przeciwnika. W czasie gdy Armia Czerwona nieustannie wyczerpywaa w bojach
zdecydowan wikszo niemieckich wojsk ldowych, zachodni alianci przystpili do
amania krgosupa Luftwaffe. Air Marshal Coningham, dowdca Pustynnych Si
Powietrznych, nie skrywa oburzenia z powodu tego, jak niewielkie zasugi Montgomery
przypisywa roli odegranej przez RAF w Afryce Pnocnej. W istocie to, e lotnictwo
sprzymierzonych wesp z okrtami Royal Navy atakowao szlaki zaopatrzeniowe pastw
osi na caym Morzu rdziemnym, przyczynio si do ostatecznego zwycistwa na tym
teatrze wojny co najmniej w takiej mierze jak dziaania alianckich wojsk ldowych.
Ostatnia faza niszczenia tunezyjskiego przyczka nie bya jednak atwa. Montgomery
prowadzi walki w grzystym rejonie An-Nafida (fr. Enfidaville) na wybrzeu na poudnie
od Tunisu z niewielkim efektem, za to kosztem znacznych strat wasnych. sma Armia
pozostawaa w tyle za Amerykanami pod wzgldem wycigania trudnych wnioskw z walk
w grach. Ataki przeprowadzane przez 1. Armi nieco nalej na zachd natrafiay na zacity
opr nieprzyjaciela. Gwardia Irlandzka nacieraa przez pola uprawne, szturmujc
niemieckie pozycje pod ogniem broni maszynowej, artylerii i nowych szeciolufowych
wyrzutni pociskw rakietowych Nebelwerfer. Kiedy gwardzista pada, ktry z jego
towarzyszy wbija w pobliu w ziemi jego bro. Wszdzie widniay sterczce
karabinowe kolby, wskazujce miejsca, gdzie leeli zabici, umierajcy i ranni pisa
pewien kapral. Przystanem przy nieszczsnym gwardzicie, ktry chcia wody. Mia
okropne rany. Mogem dostrzec roztrzaskane koci w jego ramieniu i ziejc ran
w boku . 28

Ci, ktrzy przetrwali, przypucili szturm na gaj oliwny na wznoszcym si przed nimi
wzgrzu, zmuszajc Niemcw do ucieczki. Ale w jednym z okopw wspomniany kapral
i dwaj inni gwardzici dosyszeli w bunkrze niemieck mow. Wrzucili do rodka granaty
i odstpili. Pniej kapral zajrza do ciemnego wntrza. Leao tam pewnie ze dwudziestu
Niemcw. Wszyscy byli zabandaowani, a ci, ktrzy jeszcze nie skonali, krzyczeli
wniebogosy. W tamtym miejscu wycofujcy si nieprzyjaciel pozostawi swoich rannych.
Odwrciem si, nie majc dla nich ani krzty wspczucia. Wczeniej sami byli duo
okrutniejsi wobec moich polegych i rannych towarzyszy broni, lecych tam, na
wypalonych polach . 29

Tylko II Korpus Bradleya na zachd od Tunisu poczyni w pocztkach maja

znaczniejsze postpy. Zrozumiawszy wreszcie swj bd popeniony pod An-Nafid,
Montgomery przekona Alexandra, e aby zakoczy pozycyjne zmagania, konieczne jest
koncentryczne uderzenie i obejcie obrony przeciwnika. Szstego maja Horrocks rozpocz
siami 7. Dywizji Pancernej, hinduskiej 4. Dywizji i 201. Brygady Gwardii operacj
Strike uderzenie z poudniowego zachodu. Po przygotowaniu artyleryjskim, jeszcze
silniejszym od tego spod Al-Alamajn, ruszyo natarcie na Tunis, ktre rozdzielio
niemieckie zgrupowanie obronne na dwie czci, a tymczasem Amerykanie zdobyli Bizert
na pnocnym wybrzeu. Oddziay brytyjskie, w ktrych awangardzie raz jeszcze poda
11. Puk Huzarw w swoich wyprbowanych w wielu walkach samochodach pancernych,
nastpnego popoudnia wkroczyy do Tunisu. Do 12 maja walki dobiegy koca. Aliantom
poddao si prawie wier miliona nieprzyjacielskich onierzy, w tym dwunastu
generaw.
Hitler wmawia sobie, e susznie podtrzymywa do samego koca batali w Afryce
Pnocnej, aby opni alianck inwazj na poudniu Europy i utrzyma Mussoliniego
u wadzy w Rzymie. Jednake przy tym utraci wojska, ktre bardzo przydayby mu si
w pniejszych zmaganiach.

1 K. Douglas, Alamein to Zem Zem, London 1992, s. 73.

2 Ibidem, s. 80.
3 Cy t. za: R. Atkinson, Afryka Pnocna, 19421943. Jak rodzia si militarna potga Ameryki, tum. B. Grecka, Warszawa 2005, s. 284.
4 Dziennik Pattona, 16 sty cznia 1943 r., cy t. za: The Patton Papers, t. 2: 19401945, red. M. Blumenson, Boston 1974, s. 155.
5 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 361.
6 Dziennik Pattona, 12 kwietnia 1943 r., The Patton Papers, t. 2, op. cit., s. 218.
7 Macmillan do Richarda Crossmana, cy t. za: N. Fisher, Harold Macmillan, New York 1967, s. 100101.
8 Eisenhower do Paula Hodgsona, 4 grudnia 1942 r., EP 687, cy t. za: D.K.R. Crosswell, Beetle. The Life of General Walter Bedell Smith, Lexington 2010, s. 360.
9 I. Dunajewska, 1516 sty cznia 1943 r., Zwiezda 2010, nr 5, s. 64.
10 D. Kabanow, Pamiat pisem ili czeowiek iz tridcatczetwierki, Moskwa 2006, s. 36.
11 WCD, 22 lutego 1943 r.
12 Na temat historii Bkitnej Dy wizji zob.: S.G. Pay ne, Franco and Hitler. Spain, Germany and World War II, New Haven 2008, s. 146154; X. Moreno Juli, La Divisin Azul. Sangre espaola en Rusia, 1941
1945, Barcelona 2004; J.M. Reverte, La Divisin Azul. Rusia 19411944, Barcelona 2011.
13 N. Ajrchajew, Far Eastern Affairs 1990, nr 4, s. 124.
14 I.I. Korolkow, 10 lutego 1943 r., w: Pisma z ogniennogo rubiea (19411945), Sankt Pietiersburg 1992, s. 3034.
 15 G. Mouminoux (pseud. Guy Sajer), Zapomniany onierz, tum. R. Kortas, Gdask 2001, s. 160161.
16 O proporcji si na froncie wschodnim zob. D.M. Glantz, J. House, When Titans Clashed. How the Red Army Stopped Hitler, Lawrence, KS 1995, s. 151.
17 Na temat kobiet w Armii Czerwonej oraz ich udziau w bitwie stalingradzkiej zob. R. Pennington, Women and the Battle of Stalingrad, w: Russia. War, Peace and Diplomacy, red. L. Erickson, M. Erickson, London
2005.
18 I. Erenburg, Ludzie, lata, ycie, cz. 5, tum. W. Komarnicka, Warszawa 1984, s. 7980.
19 J.F. Okiszew, w: Swiaszczennaja wojna. Ja pomniu, red. A. Drabkin, Moskwa 2010, s. 172.
20 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/50.
21 Starszy szeregowy Karl B., 28 grudnia 1942 r., 334. Dy wizja Piechoty, BfZ-SS 48 037A.
22 Starszy szeregowy Siegfried K., 15. Dy wizja Pancerna, 16 lutego 1943 r., BfZ-SS 09 348.
23 Cy t. za: J. Ellis, The Sharp End. The Fighting Man in World War II, London 1993, s. 265.
24 Na temat amery kaskich strat zob. R. Atkinson, Afryka Pnocna, 19421943, op. cit., s. 376378.
25 The Patton Papers, t. 2, op. cit., s. 163.
26 R. Atkinson, Afryka Pnocna, 19421943, op. cit., s. 389.
27 Rodzaj islamskiego zakonu bd ruchu religijno-polity cznego (przy p. tum.).
28 J. Kenneally, The Honour and the Shame, London 1991, s. 8385.
29 Ibidem.
 ROZDZIA 28

Europa za drutami kolczastymi

19421943

Agresja na Zwizek Radziecki wywara wpyw na niemieck polityk okupacyjn

w prawie caej Europie. Na obszarach wschodnich odurzajca, ale i zatrwaajca
perspektywa podboju milionowych rzesz ludnoci sprawia, e nazici w coraz wikszym
stopniu uciekali si do stosowania terroru dla osigania swoich celw. Pomimo ywionych
wczeniej przez pewnych niemieckich wyszych urzdnikw pastwowych i zarzdcw
nadziei na wcignicie niektrych nacji, choby Batw czy Ukraicw, do udziau
w antybolszewickiej krucjacie, Hitlera interesowao na wschodzie wycznie sianie
strachu. Uwaa, e tamtejsze kraje uda si cakowicie wymaza z mapy wiata, tak jak
Polsk.
Mimo e Fhrera nader odstrczaa myl o Sowianach w mundurach Wehrmachtu, to
ogem niemal milion sowieckich obywateli suyo u boku Niemcw w siach zbrojnych
Rzeszy oraz w SS. Wikszo z nich zwerbowano spord morzonych godem jecw
w obozach do nieuzbrojonych pomocniczych oddziaw hiwisw w niemieckich
dywizjach. Niektrzy z owych iwanw stali si z czasem, po cichu, penoprawnymi
onierzami armii niemieckiej. Dowdca 12. Dywizji Pancernej SS Hitlerjugend
przechwala si pniej swoim szoferem i ochroniarzem Rosjanami, ktrzy zawsze mu
towarzyszyli.
Znacznie ponad sto tysicy penio sub, z bardzo rnym zaangaowaniem
i skutecznoci, w Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej (ROA) generaa Wasowa oraz
w korpusach kozackich, zwalczajcych partyzantk na zajtych terytoriach radzieckich,
a pniej take w Jugosawii i we Woszech. Ukraiscy milicjanci i stranicy z obozw
koncentracyjnych zasynli z niesychanego okruciestwa. Ponadto Himmler werbowa
otyszy, Estoczykw, przedstawicieli nacji kaukaskich, a nawet boniackich muzumanw
do formacji Waffen-SS. W 1943 roku sformowa ukraisk dywizj grenadierw, ktr
jednak nazwano Dywizj SS-Galizien, aby nie drani Hitlera. Zgosio si do niej sto
tysicy ukraiskich ochotnikw, z ktrych przyjto zaledwie jedn trzeci .
1

Ludno cywiln na okupowanych obszarach oraz radzieckich jecw wojennych

nadal traktowano w nieludzki sposb. Do lutego 1942 roku okoo szedziesiciu procent
z trzech i p miliona wzitych do niewoli czerwonoarmistw zmaro z godu, chodu
i chorb. Zaprzysigli nazici nie tylko szczycili si swoim okruciestwem.
Dehumanizowanie ofiar rnych kategorii ydw, Sowian, Azjatw czy Romw
stanowio form samospeniajcej si przepowiedni: poprzez upokarzanie, zadawanie
cierpie i godzenie sprowadzano ich do poziomu zwierzt, tym samym dowodzc ich
rasowej niszoci.
Chaotyczna rywalizacja midzy satrapami Hitlera na terenach wschodnich rozcigna
si na same Niemcy, gdzie partia nazistowska konkurowaa z rnymi organami wadzy
pastwowej. Alfred Rosenberg zosta mianowany na ministra do spraw okupowanych
terytoriw wschodnich, lecz na kadym kroku utrudniano mu dziaalno. Z jego
Ostministerium szydzono, po czci dlatego, e Rosenberg nalea do tych nielicznych
cywilnych niemieckich oficjeli, ktrzy chcieli zaangaowania byych nacji ZSRR do wojny
z bolszewizmem. Gring, ktry kierowa gospodark wojenn Rzeszy, dy po prostu do
ogoocenia ze wszystkiego zajtych ziem i zagodzenia tamtejszej ludnoci, podczas gdy
Himmler chcia raczej oczyszczenia ich poprzez masowe mordowanie w trakcie
przygotowa do skolonizowania tych obszarw przez Niemcw. W zwizku z tym
Rosenberg nie mia wpywu na poczynania sub bezpieczestwa, zaopatrzenie w ywno
ani na sprawy gospodarcze czyli w istocie nie sprawowa kontroli nad niczym wanym.
Nie podlega mu nawet Erich Koch, komisarz Rzeszy na Ukrainie oraz gauleiter Prus
Wschodnich. Koch, nieokrzesany pijak, okrela miejscowych ludzi mianem
czarnuchw .
2

Plan godowy (Hungerplan) Herberta Backego, przewidujcy likwidacj okoo

trzydziestu milionw sowieckich obywateli, nie doczeka si realizacji. Wprawdzie szala
gd, ale wbrew zamiarom nazistw nie by skutkiem zorganizowanych dziaa. Dowdcy
wojskowi uchylali si od wypeniania rozkazw zamykania czy te otaczania miast
szczelnymi kordonami w celu zagodzenia yjcej tam ludnoci, poniewa Wehrmacht
potrzebowa licznych zastpw ywych sowieckich robotnikw, ktrzy pracowali na jego
potrzeby. Rzucony przez Backego pomys wyywienia populacji Rzeszy oraz formacji
Wehrmachtu na froncie wschodnim przynis jeszcze wiksze fiasko. Rolnictwo na
chlebodajnej Ukrainie faktycznie popado w ruin na skutek zastosowanej przez
wycofujcych si Sowietw taktyki spalonej ziemi, a take zniszcze wojennych,
wyludnienia, ewakuacji cignikw, wreszcie dziaa partyzanckich. ywienie Wehrmachtu
podami ukraiskich pl oznaczao w praktyce rekwizycje paszy i zb oraz masowe
wyrzynanie drobiu, ywca i byda bez mylenia o koniecznoci odkadania zapasw na
zasiewy, a ju na pewno bez przejmowania si tym, jak miao przey miejscowe
chopstwo. Niedostatek taboru kolejowego i transportu motorowego wiza si z tym, e
wikszo zarekwirowanej ywnoci i tak nie podlegaa planowej dystrybucji.
Nazistowskie koncepcje odnoszce si do przyszoci niewiele si rniy od
groteskowych fantazji. Plan Generalny Wschd przewidywa stworzenie germaskiego
imperium a po Ural, gdzie autostrady miay czy nowe miasta, mniejsze miasteczka
i wzorcowe wsie z farmami, na ktrych gospodarowaliby uzbrojeni osadnicy, a zniewoleni
Untermenschen oraliby pola. Himmler snu marzenia o gemtlich (przytulnych)
niemieckich koloniach z ogrodami i sadami, utworzonych w pobliu miejsc masowych
zbrodni dokonanych wczeniej przez jego Einsatzgruppen SS. Orodek wypoczynkowy na
Krymie, przemianowanym na Gotengau, mia si sta Niemieck Riwier. Zasadniczy
problem polega wszak na tym, skd wzi dostatecznie wielu zgermanizowanych
przedstawicieli do zasiedlenia bezkresw na wschodzie. Zgosili si bowiem tylko bardzo
nieliczni Duczycy, Holendrzy i Norwegowie. Zrodzi si nawet szalony zamys
wyekspediowania Sowian do Brazylii i sprowadzenia stamtd z powrotem do Europy
niemieckich osiedlecw z prowincji Santa Catarina. Po klsce pod Stalingradem
i odwrocie z Kaukazu stao si oczywiste, e zabraknie Niemcw rodowitych czy
przyszywanych do osignicia studwudziestomilionowego progu, a tym samym do
urzeczywistnienia roje Hitlera i Himmlera.
Czystki etniczne i przemieszczanie caych grup ludnoci w rodkowej Europie nie
tylko miay okrutny charakter, ale i byy zwizane z niewiarygodnym trwonieniem zasobw
ludzkich oraz materialnych w okresie krytycznym dla ostatecznego rezultatu wiatowej
wojny. Okazao si, e kolonici nie uprawiali zdobytych ziem tak dobrze jak ci, na ktrych
miejscu si znaleli, wic produkcja rolna na obszarach zajtych przez Rzesz
katastrofalnie spada.
Przecionej niemieckiej machinie wojennej rozpaczliwie brakowao rk do pracy,
wobec czego Fritz Sauckel, podlegajcy ministrowi uzbrojenia Albertowi Speerowi,
objeda okupowane terytoria i kraje, organizujc obawy na pi milionw robotnikw
do fabryk, kopalni, stalowni i gospodarstw rolnych w Niemczech. W Rzeszy zaroio si od
obozw dla tych mas przymusowej siy roboczej. Niemieccy cywile lkliwe zerkali
ukradkiem na obcych, postrzegajc ich jako wewntrzne zagroenie. Wikszo czoowych
nazistw byo wiadomych pewnego budzcego ich niepokj paradoksu: oto po
zdziesitkowaniu rodzimej niepodanej rasowo czci populacji przystpiono do
sprowadzania do Niemiec setek tysicy obcokrajowcw.
Nazistowscy oficjele obiecywali utworzenie wielkoniemieckiej strefy gospodarczej
i nowej europejskiej unii ekonomicznej, co miao doprowadzi do podniesienia poziomu
ycia, jednake niekonsekwentne poczynania i konieczno eksploatacji zasobw podbitych
krajw przyniosy przeciwny skutek . Podbite kraje musiay pokrywa koszty niemieckiej
3

okupacji. Wiele przedsibiorstw czerpao zyski z kolaboracji z okupantami, ale generalnie

niemal wszdzie, z wyjtkiem Danii, ktra zachowaa pewn autonomi, miejscowa
ludno bardzo zuboaa. Wikszo podbitych pastw zachodnioeuropejskich musiaa
oddawa Niemcom od jednej czwartej do jednej trzeciej swoich dochodw, ponadto
Niemcy zabierali lwi cz produkcji rolnej tyche krajw, aby uchroni obywateli
Rzeszy przed godem. Na okupowanych obszarach doprowadzio to do gwatownego
rozkwitu czarnego rynku i wielkiego wzrostu inflacji.

Niemale od samego pocztku wojny Churchill pokada ogromne nadzieje

w przeksztaceniu powszechnego niezadowolenia w zajtej przez nazistw Europie
w otwart zbrojn rewolt. W maju 1940 roku mianowa doktora Hugh Daltona, zamonego
brytyjskiego socjalist, na stanowisko ministra wojny gospodarczej i nadzorcy dziaa
Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE). Dalton nie cieszy si zbytni popularnoci
w Partii Pracy, ale wczeniej, jako przeciwnik ugodowej polityki wobec Niemiec, uczyni
duo pod koniec lat trzydziestych na rzecz przeamania programowego pacyfizmu
brytyjskich laburzystw. Od dawna wielce podziwia Churchilla, cho sam premier
osobicie nie przepada za nim. Churchill nie znosi jego grzmicego gosu i chytrych
oczu , a o Robercie Vansittarcie, staym podsekretarzu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
4

w latach trzydziestych, wyrazi si tak: Nadzwyczajny czek z tego Vana [Vansittarta]! On

naprawd lubi doktora Daltona! .
5

Dalton, gorcy zwolennik Polakw, zatrudni pukownika Colina Gubbinsa, ktry

podczas kampanii wrzeniowej roku 1939 by brytyjskim oficerem cznikowym przy
dowdztwie wojsk polskich. Nieco pniej Gubbins stan na czele Kierownictwa
Operacji Specjalnych. Dziaania polskiego ruchu oporu stanowiy inspiracj dla SOE.
Nawet po pokonaniu ostatnich regularnych jednostek wojskowych na pocztku padziernika
1939 roku polscy onierze kontynuowali walk w okrgu kieleckim pod dowdztwem
majora Henryka Dobrzaskiego (Hubala) a do maja roku 1940, a mniejsze oddziay
stawiay zbrojny opr w okolicach Sandomierza nad Wis. W SOE powstaa sekcja
polska, ale jej rola ograniczaa si do wsppracy z Oddziaem VI dowdztwa Polskich Si
Zbrojnych w Londynie i zapewniania mu wsparcia. Do okupowanej Polski nie przerzucono
adnej misji wojskowej i w rezultacie polskie podziemie zbrojne dziaao samodzielnie.
Doceniajc wielki wkad polskich pilotw w powietrznej bitwie o Angli, SOE zdoao
nakoni RAF do zaopatrzenia starego bombowca typu Whitley w dodatkowe zbiorniki
paliwa, aby mona byo lata nad Polsk z jednej z baz w Szkocji. Pierwszy przerzut
polskich kurierw mia miejsce 15 lutego 1941 roku. Zaprojektowano take specjalne
zasobniki do zrzucania na spadochronach broni i materiaw wybuchowych dla
podziemnego Zwizku Walki Zbrojnej, przemianowanego w 1942 roku na Armi Krajow.
Patriotyzm Polakw by w znacznej mierze podszyty nieco utopijnym romantyzmem,
niemniej jednak pozosta niezachwiany nawet w najmroczniejszym okresie nazistowskich
i radzieckich przeladowa. Po niemieckiej inwazji dochodzio w Polsce do zbiorowych
i pojedynczych egzekucji, a dziesitki tysicy Polakw zesano do obozw, w tym do
nowego obozu koncentracyjnego w Auschwitz (Owicim). Cho polskie wojska poniosy
klsk we wrzeniu 1939 roku, ju wkrtce zorganizowa si podziemny ruch oporu.
W szczytowym okresie Armia Krajowa liczya prawie czterysta tysicy czonkw. Nader
sprawne polskie suby wywiadowcze, ktre przyczyniy si w latach trzydziestych do
zamania kodu Enigmy, nieprzerwanie wsppracoway z aliantami. W pniejszym okresie
wojny Polakom udao si nawet zdoby i rozmontowa egzemplarz prbny pocisku
rakietowego V-2, ktry nie uleg zniszczeniu, ldujc na bagnach. Specjalnie
przystosowany samolot transportowy C-47 Dakota zosta wtedy wysany do Polski,
sprowadzajc stamtd elementy tej rakiety, ktrych badaniem zajli si alianccy naukowcy.
Zarwno Armia Krajowa, jak i siatka wywiadowcza przesyay meldunki polskim
wadzom emigracyjnym w Londynie, ktre Stalin niechtnie uzna w lipcu 1941 roku po
nazistowskiej inwazji na Zwizek Radziecki. Armii Krajowej cigle brakowao broni.
Pocztkowo AK koncentrowaa si na odbijaniu winiw i wysadzaniu w powietrze linii
kolejowych, co stanowio wielk pomoc dla Armii Czerwonej, pomijan wszak
milczeniem przez Sowietw. Pniej przyszed czas na wiksze akcje zbrojne.
Polacy zwolnieni z radzieckich obozw pracy i wstpujcy do armii organizowanej
pod komend generaa Wadysawa Andersa nie przestali ywi nienawici do swoich
sowieckich ciemiycieli. Nieufno polskiego rzdu w Londynie wobec Stalina wzmoga
si jeszcze na wie o tym, e zacz si on domaga od Brytyjczykw uznania granicy
ustalonej z Hitlerem przez Sowietw na mocy paktu radziecko-nazistowskiego. W kwietniu
1943 roku kryzys si zaogni, gdy Niemcy obwiecili caemu wiatu o odkryciu w Lesie
Katyskim masowych grobw ze zwokami polskich oficerw straconych przez NKWD.
Dotd radzieckie wadze konsekwentnie zaprzeczay, e wiedz cokolwiek o losach
tych jecw, a w owym okresie nawet Polacy nie mogli uwierzy, i reim Stalina mg si
posun do takiej zbrodni. Kreml twierdzi uparcie, e Katy to sztuczka niemieckiej
propagandy, tamtejsze ofiary za z pewnoci zginy z rk nazistw. Polski rzd na
uchodstwie zada przeprowadzenia dochodzenia przez Midzynarodowy Czerwony
Krzy, natomiast Brytyjczykw caa sytuacja wprawia w wielkie zmieszanie. Churchill
podejrzewa, e Sowieci byli zdolni do popenienia takiej zbrodni, lecz nie czu si na
siach podj tego tematu w rozmowach ze Stalinem, zwaszcza w czasie gdy przyszo mu
po raz kolejny przyzna, i w owym roku nie wchodzia w gr aliancka inwazja we Francji.
W czerwcu spady na Polakw dalsze nieszczcia. W Warszawie Niemcom udao si
schwyta dowdc Armii Krajowej Stefana Grota Roweckiego, ale wkrtce nadej
miay jeszcze wiksze tragedie.

Latem 1941 roku doszo do pierwszych atakw na oddziay Wehrmachtu w Zwizku

Radzieckim, przeprowadzanych przez pozostajcych na wolnoci na niemieckich tyach
czerwonoarmistw odcitych od gwnych si radzieckich. Jednake pierwsze powstanie
zbrojne przeciw nazistowskim wojskom miao miejsce w Serbii, tu po rozpoczciu przez
Niemcw operacji Barbarossa. Insurekcja ta cakowicie zaskoczya zbyt pewne siebie
niemieckie oddziay okupacyjne. Wkrtce po wiosennym podboju Jugosawii pewien
podporucznik przechwala si w licie do rodziny: My, onierze, yjemy tutaj jak
bogowie! . Wobec byskawicznej klski przeciwnika w kwietniu 1941 roku nie
6

spodziewali si wikszych problemw w zajtym kraju, jednak nie wzili pod uwag, jak
wielu jugosowiaskich onierzy zatrzymao lub ukryo posiadan bro.
Serbia znalaza si pod zwierzchni komend kwatery gwnej feldmarszaka
Wilhelma Lista w Grecji. Stacjonujce tam trzy dywizje niemieckiego LVI Korpusu
generaa porucznika Paula Badera byy le wyszkolone i sabo wyekwipowane.
Otrzymawszy rozkaz odpowiedzenia represjami na akcje podziemia, przystpiy do
rozstrzeliwa wielu ydw, schwytanych wczeniej w obawach. Ale egzekucje
wieniakw w pobliu miejsc organizowanych zasadzek w istocie byy wod na myn
jugosowiaskich partyzantw, ktrych zastpy szybko si powikszay; przystpowali do
nich ci, ktrzy chcieli pomci mier swoich krewnych.
Feldmarszaek Keitel w kwaterze gwnej Fhrera domaga si przeprowadzenia
surowych akcji odwetowych. Proporcj Serbw likwidowanych za kadego zabitego
Niemca podniesiono do stu za jednego, w przewiadczeniu, e na bakask mentalno
moe wpyn jedynie przemoc . We wrzeniu miaa miejsce wielka operacja karna, do
7

udziau w ktrej wyznaczono te 342. Dywizj Piechoty. Dowdcy lokalnych niemieckich

garnizonw ponownie postanowili j rozpocz od zabijania zaaresztowanych ydw. Tak
wic w poowie padziernika 1941 roku zastrzelono okoo 2100 ydw i Cyganw
w odwecie za zabicie dwudziestu jeden niemieckich onierzy przez komunistyczn
partyzantk. By to pierwszy masowy mord ydw dokonany poza zajtymi terytoriami
polskimi i radzieckimi.
Akcjami zaczepnymi partyzantw kierowa Josip Broz, alias Tito, sprawny
organizator i dziaacz Kominternu w latach hiszpaskiej wojny domowej. Tito, mocny
czowiek o niezej, cho surowej prezencji, ktry wczeniej doprowadzi do odrodzenia
jugosowiaskiego ruchu komunistycznego, wyznawa pogld, e komunici z caego wiata
powinni pomaga swoim towarzyszom ze Zwizku Radzieckiego. Internacjonalistyczny
program partii komunistycznej zaciera tak ostro dochodzce do gosu w Jugosawii
podziay etniczne i religijne midzy katolickimi Chorwatami, prawosawnymi Serbami
i muzumaskimi Boniakami.
Rywalizujc z komunistami organizacj jugosowiaskiego ruchu oporu byli czetnicy,
dowodzeni przez generaa Dragoljuba Dra Mihailovicia niemal bez wyjtku
Serbowie. Noszcy okulary i brod, pospny Mihailovi, ktry z wygldu bardziej
przypomina popa anieli wojskowego, nie dorwnywa Tito charyzm. Dy do
rozbudowy wasnej siy zbrojnej, ktr chcia trzyma w gotowoci a po dzie, kiedy
zachodni alianci wylduj na Bakanach, a wtedy mia zamiar si do nich przyczy
i ponownie osadzi na tronie modego krla Piotra II. Susznie przewidywa, e Tito
posuy si swoj partyzantk, by zdoby wadz absolutn po wkroczeniu Armii
Czerwonej do Jugosawii. Mihailovi nie chcia prowokowa represji, niemniej jednak
wbrew komunistycznej propagandzie jego oddziay czasami atakoway Niemcw. Inne
grupy, rwnie okrelajce si jako czetnicy, cile wspdziaay z Niemcami
i marionetkowymi wadzami generaa Milana Nedicia, a wynikajce z tego zamieszanie
uatwio potem komunistom oczernianie Mihailovicia w oczach Brytyjczykw.
O szczeglnym okruciestwie wojny domowej, ktra w istocie rozptaa si
w okupowanej Jugosawii, decydowaa zwaszcza dziaalno zawzicie antyserbskich
i antysemickich chorwackich ustaszy. Chorwackie pastwo Antego Pavelicia byo lojalnym
sojusznikiem Niemiec, a ustasze zaprowadzili rzdy terroru na obszarach znajdujcych pod
ich kontrol. Znacznie ponad p miliona Jugosowian zgino w latach wojny
w zmaganiach prowadzonych przez zwalczajce si wzajemnie jugosowiaskie frakcje.
Nowe potyczki pocigny za sob kolejne dokonywane przez Niemcw masakry;
zabito midzy innymi kilka tysicy serbskich cywilw w odwecie za niemieckie ofiary.
Niektrzy nazistowscy oficerowie zaczli pojmowa gupot takich akcji represyjnych
wymierzonych w przypadkowych ludzi, ktrzy nie zbiegli, a wobec tego nie mieli nic
wsplnego z napaciami na niemieckich onierzy. Po tym jak stracono okoo pitnastu
tysicy ofiar, a przy yciu pozostao ju tylko niewielu okolicznych ydw i Cyganw,
zakres odwetowych egzekucji nieco ograniczono, nie informujc o tym Berlina.
Liczba uwizionych zakadnikw znacznie zacza si zmniejsza w marcu 1942 roku,
kiedy do Belgradu sprowadzono mobiln komor gazow zamontowan na podwoziu
ciarwki. Zgadzono dziki niej okoo siedmiu i p tysica ydw z obozu w Zemunie,
zagazowanych w drodze do masowych grobw wykopanych na strzelnicy na obrzeach tego
miasta. Niemiecki ambasador by nader zakopotany z powodu pjawnego charakteru
owych egzekucji, ale 29 maja 1942 roku szef lokalnej suby bezpieczestwa uzna za
stosowne pochwali si w Berlinie, e Belgrad to jedyne wielkie miasto w Europie
wolne od ydw .8

Walki w Jugosawii staway si coraz okrutniejsze wraz z kolejnymi niemieckimi

antypartyzanckimi operacjami w boniackich grach. Ranni partyzanci, schwytani przez
niemieckie wojska, byli miadeni pod gsienicami czogw. Tito zorganizowa swoje siy
w liczce po tysic ludzi brygady, jednak by na tyle roztropny, by nie stosowa
konwencjonalnych metod walki zbrojnej. W oddziaach obowizywaa surowa dyscyplina
i nie dopuszczano do fraternizacji midzy mczyznami a znaczn liczb modych kobiet
walczcych w partyzanckich szeregach. Do jesieni roku 1942 partyzanci Tity w praktyce
opanowali grzyste regiony zachodniej Boni i wschodniej Chorwacji, a on sam zaoy
swoj kwater gwn w miecie Biha, po wyparciu stamtd ustaszy.
Uznawszy oficjalnie rojalistyczny jugosowiaski rzd na uchodstwie w Londynie,
Brytyjczycy udzielali pomocy Mihailoviciowi, wyznaczonemu na przedstawiciela tych
wadz w okupowanym kraju. Moskwa w zasadzie si temu nie sprzeciwiaa, formalnie
take uznajc w rzd. Ale w trakcie 1942 roku przechwycone przez Ultr niemieckie
depesze i meldunki wskazyway, e oddziay Tity atakoway Niemcw, podczas gdy
czetnicy wstrzymywali si od podejmowania otwartej walki z okupantem. Wprawdzie
oficerowie cznikowi SOE przerzuceni do Jugosawii usiowali nakoni tamtejsze
rywalizujce ugrupowania ruchu oporu do wspdziaania, lecz z mizernym skutkiem.
Wobec tego kiedy zainteresowanie aliantw regionem bakaskim wzroso po pokonaniu
Niemcw w Afryce Pnocnej, Brytyjczycy nawizali kontakty z Tit.
Niemcy, obawiajc si ldowania aliantw na Bakanach i zdecydowani na obron
tamtejszego wybrzea wraz z jego zasobami surowcowymi, podjli nowe operacje
zaczepne z udziaem swoich wojsk oraz oddziaw woskich. Tito, prowadzc walki
odwrotowe, wycofa si do Czarnogry, ledwie unikajc okrenia nad rzek Neretw.
Jego wojska nie zostay rozbite, a niebawem zacza do nich dociera brytyjska pomoc,
zrzucana na spadochronach lub dostarczana samolotami transportowymi ldujcymi na
prowizorycznych pasach startowych; partyzanckie zgrupowanie Tity szybko uroso w si.
Mihailovi, opuszczony przez sprzymierzonych po tym, jak nie przeprowadzi konkretnych
dziaa, ktrych dali od niego alianci, by skazany na klsk w toczcej si rwnolegle
wojnie domowej.
 Wysunit dalej na poudnie Albani nadal okupoway wojska woskie. Abaz Kupi,
zwolennik krla Ahmeda Zogu, ktry opuci kraj po inwazji armii Mussoliniego na
Albani w 1939 roku, podj ograniczone dziaania partyzanckie na wiosn roku 1941. Po
ataku nazistw na Zwizek Radziecki albascy komunici pod wodz Envera Hody
rozpoczli znacznie agresywniejsz kampani w poudniowej czci kraju. Tak jak
w Jugosawii Brytyjczycy postanowili pomaga tamtejszym komunistom w zwizku z tym,
e ci ostatni walczyli dzielniej. Abazowi Kupiemu udzielono tylko nieznacznego wsparcia,
ku niesmakowi brytyjskich oficerw z SOE, i ostatecznie komunici Hody zdoali
wyeliminowa swoich rywali.
Znacznie wiksze zainteresowanie Wielkiej Brytanii wzbudzaa Grecja. Churchill
zdecydowanie popiera greckiego krla Jerzego II i nie mia zamiaru oddawa tego kraju
komunistycznemu ruchowi partyzanckiemu EAM-ELAS. Jednake Brytyjczykw
konfundowao to, e wielu greckich monarchistw kolaborowao z Niemcami i Wochami
pod wpywem antykomunizmu i oportunizmu. Autorytarne rzdy generaa Metaksasa
wzmogy w spoeczestwie nastroje antymonarchistyczne, a saba pocztkowo
Komunistyczna Partia Grecji (KKE) rycho zacza zdobywa wpywy.
Grabiee, jakich dopuszczay si w Grecji wojska osi, w poczeniu z niekompetencj
woskich wadz okupacyjnych doprowadziy w tym kraju do straszliwej klski godu
w zimie 1941 roku. Syncy z bezwzgldnoci przywdca greckich komunistw Aris
Weluchiotis zacz organizowa siy partyzanckie w grach Pindos w 1942 roku. Jego
gwnym rywalem by pukownik (pniej genera) Napoleon Zerwas, jowialny brodacz,
ktry utworzy Narodow Republikask Lig Greck (EDES) niekomunistyczn,
lewicujc organizacj. Oddziay Zerwasa byy duo sabsze od partyzantki komunistycznej
i dziaay gwnie w Epirze w pnocno-zachodniej czci kraju. Wraz z rozrostem si
komunistycznych znalazy si one w izolacji, natomiast inne, mniejsze grupy podziemne,
takie jak Wyzwolenie Narodowe i Spoeczne (EKKA), zostay ostatecznie wchonite
przez kontrolowany przez komunistw ruch EAM-ELAS.
Dwaj brytyjscy oficerowie z SOE, zrzuceni na spadochronach do Grecji latem 1942
roku, po wielu perypetiach nawizali kontakt zarwno z Zerwasem, jak i z ELAS. Ich
zadanie polegao na zniszczeniu gwnej linii kolejowej, ktr przewoono na poudnie
zaopatrzenie z Niemiec dla Panzerarmee Rommla w Afryce Pnocnej. Brytyjscy agenci
zdoali nakoni Zerwasa i ELAS do wysadzenia w powietrze wielkiego wiaduktu
kolejowego w Gorgopotamos. Kiedy partyzanci zaatakowali woskie posterunki na obu
skrajach wiaduktu, grupa saperw przerzucona z Kairu umiecia potne adunki
wybuchowe na filarach. Bya to jedna z najbardziej udanych akcji sabotaowych podczas
caej wojny i doprowadzia do unieruchomienia wspomnianej linii kolejowej na cztery
miesice.
W marcu 1943 roku oddziay Wehrmachtu i SS schwytay w apankach szedziesit
tysicy greckich ydw, gwnie w Salonikach, gdzie liczna spoeczno ydowska
zamieszkiwaa od stuleci. Cho greckiemu ruchowi oporu udao si zapewni schronienie
nielicznym uciekinierom, to nie zdoano zatrzyma ruchu pocigw, wiozcych winiw
do obozw koncentracyjnych na obszarze podbitej Polski, gdzie wiele ofiar poddano
straszliwym eksperymentom medycznym.
Akcja w Gorgopotamos bya do wyjtkowym przykadem wspdziaania ELAS
i EDES, a po jej przeprowadzeniu brytyjscy agenci SOE znaleli si na minowym polu
politycznych konfliktw, gdy w Grecji doszo w istocie do wojny domowej pomidzy
rywalizujcymi z sob ugrupowaniami podziemnymi. Zerwas znacznie chtniej
wsppracowa z aliantami, ale by doszo do zaplanowanej operacji Animals,
Brytyjczycy musieli uzbroi take ELAS. Wspomniana akcja polegaa na serii dziaa
zaczepnych latem 1943 roku, w przededniu desantu na Sycyli. W poczeniu z planem
dywersyjnym, znanym jako operacja Mincemeat, a ktry sprowadza si do podrzucenia
na brzeg morza na poudniu Hiszpanii ciaa upozorowanego na zwoki oficera brytyjskiej
piechoty morskiej majcego przy sobie wane dokumenty, miao to zasugerowa Niemcom,
e alianci zamierzaj ldowa w Grecji. Tak jak w wypadku wielu innych skutecznych
dziaa dezinformacyjnych chodzio o umocnienie Hitlera w przewiadczeniu, e przejrza
zamiary przeciwnika, i podtrzymanie go w wierze, i Brytyjczycy zaplanowali atak na
poudnie Europy przez Bakany. Hitler, z pochodzenia Austriak, obsesyjnie wraca mylami
do tego regionu. W rezultacie tu przed ldowaniem sprzymierzonych na Sycylii Niemcy
przerzucili do Grecji dywizj pancern oraz inne formacje.
W kierownictwie ELAS nie byo zgody co do tego, jak wspdziaa z Brytyjczykami.
Wprawdzie wsppraca z aliantami zapewniaa ELAS podan pomoc i formalne uznanie,
lecz nadzwyczaj podejrzliwie odnoszono si do pobudek, jakimi kierowali si Brytyjczycy.
W sierpniu 1943 roku przedstawicieli greckiej partyzantki przewieziono samolotem na
narad w Kairze. Komunici, jak zreszt wikszo Grekw w owym okresie,
przeciwstawiali si restauracji monarchii. Twierdzili, e krl Jerzy II nie powinien
powraca do kraju po zwycistwie, chyba e zadecyduje o tym wynik plebiscytu. Z kolei
grecki rzd na uchodstwie oraz sami Brytyjczycy, pod wpywem nalega Churchilla, nie
chcieli si z tym pogodzi i niesusznie zarzucali SOE dopuszczenie do politycznego
impasu w okupowanej Grecji. Emisariusze ELAS wrcili do rodzimego kraju ze
stanowczym postanowieniem pokonania wewntrznych rywali, powoania rzdu
tymczasowego oraz zapobieenia wszelkim brytyjskim prbom przywrcenia monarchii
w Grecji.
Na Krecie znowu dziaajcy tam ruch oporu nie nastrcza specjalnych problemw
natury politycznej. Wikszo przywdcw lokalnej partyzantki, znanych jako
kapitanowie, akceptowaa brytyjskie przewodnictwo i cho nie naleeli oni do
zwolennikw monarchii, to byli zarazem zdeklarowanymi antykomunistami. Tylko
pomniejsze grupy we wschodniej czci Krety popieray EAM-ELAS.

We Francji zdecydowana wikszo ludnoci tego kraju, w tym republikanie, powitaa

z ulg zawieszenie broni zawarte przez Ptaina z Niemcami. Francuzi nie znali jeszcze
wtedy wczesnych niemieckich planw sprowadzenia Francji do poziomu kraju
turystycznego oraz przyczenia Alzacji i Lotaryngii do Rzeszy, co wizao si z tym, e
9

mczyni z tamtych regionw musieli suy w niemieckim wojsku.

Francuzi nie buntowali si i prowadzili codzienne ycie w nowych warunkach tak, jak
si dao, cho byo to bardzo trudne dla on ptora miliona francuskich jecw wojennych
przetrzymywanych w obozach w Niemczech. Okupacyjna grabie Niemcy zabierali
znaczn cz francuskiej produkcji rolnej wywoaa wielkie trudnoci w miastach
i miasteczkach, zwaszcza tych, ktre nie miay bliskich powiza z okrgami wiejskimi.
W trakcie wojny dorastaa sabsza fizycznie francuska modzie; chopcy byli nisi rednio
o siedem centymetrw, a dziewczynki o jedenacie w porwnaniu z okresem
przedwojennym . 10

Pod koniec 1940 roku niewielkie grupy ruchu oporu zaczy drukowa podziemn
bibu, nierzadko pod wpywem nadawanych z Londynu radiowych wystpie de Gaullea,
ktry gosi, e walka z wrogiem nadal trwa. Do francuskiej partyzantki wstpoway osoby
z rnych krgw i partii. W owej fazie rzadko jednak podejmowano we Francji otwarte
zmagania z niemieckim okupantem. Dopiero po zaatakowaniu przez Niemcy Zwizku
Radzieckiego doszo do zbrojnych akcji, przeprowadzanych przez francuskich komunistw.
Francuska Partia Komunistyczna, ktra wczeniej utracia dobre imi, a take wielu swoich
czonkw w rezultacie paktu Ribbentrop-Mootow, w 1941 roku zacza si przeksztaca
w sprawn podziemn organizacj.
Niemiecka okupacja wojskowa, trwajca od 1940 roku, z pocztku bya tam
wzgldnie agodna, jednak coraz bardziej bezwzgldny, totalny charakter wojny, a take
przeprowadzane przez francuskich komunistw zamachy na nazistowskich oficerw
i onierzy doprowadziy do tego, e SS stopniowo roztaczao coraz wiksz kontrol nad
Francj. W maju 1942 roku Heydrich uda si do Parya, gdzie wyznaczy na miejscowego
szefa SS i policji Karla Albrechta Oberga. Hitler traktowa Francj lepiej od wikszoci
innych podbitych krajw, wychodzc z pragmatycznego zaoenia, e jeli Francuzi sami
dopilnuj u siebie porzdku, bdzie to leao w interesach Niemiec, gdy zaoszczdzi
Wehrmachtowi utrzymywania tam znacznych si okupacyjnych. Jednake nadzieje Ptaina
na zjednoczenie pokonanego kraju pod egid jego tat Franais musiay si rycho rozwia.
Militarna klska pogbia ostre podziay we francuskim spoeczestwie. Nawet
przedwojenna prawica ulega rozbiciu na rne frakcje. Bardzo nieliczna mniejszo
chciaa zmy hab klski i przeciwstawi si niemieckiemu panowaniu. Z kolei
faszyzujcy germanofile, pogardzajcy Ptainem, uwaali, e jego ograniczona kolaboracja
z Rzesz to za mao. Francuska Partia Ludowa (PPF) Jacquesa Doriota, Zgromadzenie
Narodowo-Ludowe (RNP) Marcela Data oraz Rewolucyjny Ruch Spoeczny (MSR)
Eugnea Delonclea popieray ide nazistowskiego nowego porzdku europejskiego,
wierzc, i Francja moga odzyska status mocarstwa u boku Trzeciej Rzeszy. W istocie
ulegali jeszcze wikszym zudzeniom ni stary marszaek Ptain, gdy Niemcy nigdy nie
traktowali powanie wspomnianych politykw. W najlepszym razie byli oni dla nazistw
odpowiednikami ludzi niegdy okrelonych przez Lenina mianem poytecznych idiotw.
Konflikty wewntrzne w gronie zelotw ze skrajnej francuskiej prawicy szy w parze
z rywalizacj wrd samych Niemcw majcych wpywy we Francji. Czoowi nazici,
zwaszcza Gring, na og szydzili z Ottona Abetza, frankofila i ambasadora Rzeszy
w Paryu. SS i Wehrmacht czsto dary z sob koty, w Paryu powstawao mnstwo
rnorakich niemieckich siedzib sztabw i orodkw administracyjnych, a wszystkie one
prowadziy wasn polityk. Centrum okupowanej stolicy wprost roio si od tablic
i znakw ulicznych wskazujcych we wszystkich kierunkach drog do tych urzdw.
Jednak Gruppenfhrer SS Oberg by nader zadowolony z asysty, jakiej udzielaa mu
reimowa policja. W tym stadium wojny Trzeciej Rzeszy brakowao ludzi na froncie
wschodnim, a Oberg dysponowa zaledwie niespena trzema tysicami niemieckich
policjantw w caej okupowanej Francji. Ren Bousquet, wyznaczony przez Pierrea
Lavala na sekretarza generalnego sub policyjnych Vichy, by modym, energicznym
organizatorem, nie za prawicowym ideologiem. Podobnie jak inni modzi technokraci, po
cichu reorganizujcy i umacniajcy vichystowski system rzdw, Bousquet ywi
stanowcze przekonanie, i wadze tat Franais powinny utrzyma w swoich rkach
kwestie bezpieczestwa wewntrznego, jeeli maj zachowa jakiekolwiek znaczenie.
Jeli natomiast wizao si to z rozszerzeniem jego uprawnie, gdy doszo do obaw na
zagranicznych ydw przewidzianych do deportacji, to Bousquet gotw by zignorowa
zalecenia Ptaina, aby francuska policja nie uczestniczya w takiej akcji.
Szesnastego lipca 1942 roku dziewi tysicy paryskich policjantw pod rozkazami
Bousqueta przystpio o wicie do apanek na bezpastwowych ydw w Paryu. Okoo
trzynastu tysicy schwytanych, w tym trzy tysice dzieci ktrych wydania Niemcy wcale
si nie domagali przetrzymywano w welodromie zimowym i w obozie przejciowym
w Drancy na paryskich przedmieciach przed wyekspediowaniem ofiar do obozw zagady
na wschodzie. Dalsze obawy miay miejsce w nieokupowanej zonie na poudniu Francji.
Oberg by wielce usatysfakcjonowany z efektw stara Bousqueta, cho Eichmann wci
uznawa je za niedostateczne.
Pojawienie si armii amerykaskiej w strefie rdziemnomorskiej i wyrane oznaki,
e wojska osi zostan tam pokonane, wpyny na raptowny rozrost francuskiego ruchu
oporu. Powanie przyczynio si do tego take zajcie przez Niemcw nieokupowanej
czci Francji oraz zabjstwo Darlana pod koniec 1942 roku. Z kocem stycznia roku 1943
reim Vichy, w prbie wzmocnienia swej pozycji, powoa do istnienia Milicj Francusk
(Milice Franaise), organizacj paramilitarn pod wodz Josepha Darnanda. W jej szeregi
napyna zbieranina zwolennikw skrajnie prawicowej ideologii i antysemitw,
reakcjonistw nierzadko wywodzcych si ze zuboaej prowincjonalnej szlachty, naiwnej
wiejskiej modziey skuszonej perspektyw wydania jej broni, wreszcie przestpcw,
zwabionych moliwoci rabunku w domach aresztowanych osb.
Utworzenie tej milicji rozniecio tlcy si, wewntrzny konflikt midzy dwiema
Francjami, ktry istnia w utajonej formie ju od rewolucji roku 1789. Po jednej stronie
znajdowali si przedstawiciele katolickiej prawicy, ktra nienawidzia
wolnomylicielstwa, lewicy i republiki, okrelanej pogardliwym mianem la gueuse
(zdziry). Z drugiej byli republikanie i przeciwnicy klerykalizmu, ktrzy w 1936 roku
gosowali na Front Ludowy. A jednak i licznych rzesz Francuzw w okresie okupacji nie
mona byo zaliczy do adnej z okrelonych kategorii. Zdarzali si nawet poczciwi
wieniacy o lewicujcych pogldach, ktrzy denuncjowali ydw, oraz czarnorynkowi
spekulanci ratujcy ydowskie ofiary i to nie zawsze za pienidze.
Operacja Anton, czyli zajcie przez Niemcw poudniowej i wschodniej Francji,
rwnie skonia wielu tych, ktrzy bez przekonania popierali Ptaina, do zmiany postaw.
Jedynym wyszym rang oficerem stutysicznej armii Vichy, ktry przeciwstawi si
wojskom niemieckim, by genera Jean de Lattre de Tassigny, ekstrawagancki dowdca,
ktremu alianci uatwili ucieczk z kraju, a pniej obj komend francuskiej 1. Armii
walczcej u boku sprzymierzonych. Wielu innych ukrywao si i przystpio do nowego
zbrojnego ugrupowania podziemnego ORA (Organisation de Rsistance de lArme
Organizacja Ruchu Oporu Armii). Niechtni wobec de Gaullea, pocztkowo uznali tylko
zwierzchnictwo generaa Girauda.
Zrozumiae, e Francuska Partia Komunistyczna odnosia si nadzwyczaj podejrzliwie
do tych, ktrzy tak pno przechodzili na stron alianck, z ironi okrelajc t fal
powrotem Vichy na front. Inni francuscy wojskowi i politycy zbiegli do Afryki
Pnocnej, gdzie wadze admiraa Darlana nazywano Vichy la sauce amricaine
(Vichy w sosie amerykaskim). Kiedy Franois Mitterrand, reimowy oficjel, ktry
wiele lat po wojnie zosta wyniesiony przez socjalistw do rangi prezydenta Republiki
Francuskiej, dotar do Algieru, genera de Gaulle odnis si do nieufnie nie dlatego, e
Mitterrand przyby z Vichy, ale z powodu tego, i przylecia na pokadzie brytyjskiego
samolotu.
De Gaulle nie mg cierpie ingerencji Brytyjczykw w sprawy francuskie,
a zwaszcza tego, e SOE wspomagao oddziay francuskiego ruchu oporu. Chcia
podporzdkowa cae francuskie podziemie swojej organizacji BCRA (Bureau Central de
Renseignements et dAction Centralne Biuro Wywiadu i Operacji), a najbardziej
irytoway go poczynania Sekcji F (francuskiej) SOE, kierowanej przez pukownika
Mauricea Buckmastera, ktra doprowadzia do utworzenia ponad setki niezalenie
dziaajcych siatek podziemnych na okupowanym terytorium.
Pocztkowo brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych polecio Sekcji F trzyma
si z dala od struktur Wolnej Francji w Londynie. Podwadni Buckmastera chtnie si
zastosowali do tego yczenia, czciowo ze wzgldw bezpieczestwa Wolni Francuzi
synli z gadatliwoci oraz stosowali prymitywne szyfry, ktrych amanie nie nastrczao
Niemcom adnych kopotw ale rwnie dlatego, e wkrtce okazao si, jak
niebezpiecznego charakteru nabraa rywalizacja polityczna w gronie Francuzw. Jak
zauway pniej jeden z oficerw Kierownictwa Operacji Specjalnych, wielk korzyci
wynikajc z niewikania si SOE we francuskie spory, a jednoczenie zachowania
kontroli nad dostarczaniem broni francuskiemu podziemiu, bya moliwo zmniejszenia
groby wybuchu wojny domowej we Francji ju po wyzwoleniu tego kraju . 11

SOE powoao te do istnienia Sekcj RF, wsppracujc cile z BCRA

i dostarczajc Francuzom bro oraz samoloty; miaa sw siedzib w pobliu kwatery
gwnej BCRA przy londyskiej Duke Street, nieco na pnoc od Oxford Street. Szefem
BCRA by Andr Dewavrin, lepiej znany pod pseudonimem pukownik Passy. Jego
organizacja pocztkowo skadaa si z dwch wydziaw: wywiadowczego oraz
zajmujcego si dziaaniami bojowymi, ktry utrzymywa kontakty ze zbrojnymi grupami
francuskiego podziemia. Pono Passy cho nigdy tego nie dowiedziono nalea do
radykalnie antykomunistycznego sprzysienia La Cagoule (Kaptur), a na pewno mia pod
swoj komend paru kapturowcw. Piwnic na wgiel w siedzibie BCRA przy Duke
Street przerobiono na cele, w ktrych przetrzymywano przesuchiwanych przez kapitana
Rogera Wybota francuskich ochotnikw podejrzanych o to, e byli szpiegami Vichy albo
komunistami. Ku rozdranieniu i zaenowaniu SOE kryy suchy o zadawanych tam
torturach i niewyjanionych, tajemniczych wypadkach zgonw. Czternastego stycznia 1943
roku szef brytyjskiej suy bezpieczestwa (MI5) Guy Liddell zapisa w swoim dzienniku:
Osobicie sdz, e najwysza pora na zamknicie [centrali BCRA przy] Duke Street .
12

De Gaulle z coraz wiksz determinacj dy do zjednoczenia caego francuskiego

ruchu oporu pod swoj komend, cho jako zawodowy wojskowy nie mia zbytniego
zaufania do czonkw zbrojnych ugrupowa podziemnych. Gdyby ruch oporu we Francji
uzna jego zwierzchnictwo, wwczas Brytyjczycy, a potem i Amerykanie musieliby wzi
to pod uwag. Poza nielicznymi podziemnymi siatkami w rodzaju Confrrie Notre-Dame,
ktr kierowa pukownik Rmy (pseudonim konspiracyjny reysera Gilberta Renaulta),
wikszoci z tych ugrupowa nie tworzyli gaullici. Jednake takie grupy jak Combat,
zorganizowana przez Henriego Frenaya, stopniowo zrozumiay potrzeb wspdziaania.
Ale komunici nie ufali de Gaulleowi, ktry jak przypuszczali, po wyzwoleniu przeobrazi
si w prawicowego dyktatora.
Jesieni 1941 roku Jean Moulin, ktry we Francji roku 1940 by najmodszym
z prefektw, zjawi si w Londynie. Moulin, urodzony przywdca, wywar pozytywne
wraenie zarwno na SOE, jak i na de Gaulleu, ktry z miejsca uzna go za czowieka
mogcego zjednoczy francuski ruch oporu. Pierwszego stycznia 1942 roku Moulin
powrci do Francji z rozkazem de Gaullea mianujcym go na delegata generalnego
w okupowanym kraju. Zadanie Moulina polegao na zreorganizowaniu moliwie wielu
siatek ruchu podziemnego w mae komrki, do ktrych trudniej byo przenika agentom
Abwehry lub Sicherheitsdienstu (SD) suby bezpieczestwa SS, czsto mylonej
z Gestapo. Ruch oporu mia nie podejmowa otwartej walki, tylko czyni przygotowania
do wyzwolenia Francji przez wojska alianckie.
Moulin, ktry potrzebowa pomocy wojskowego do dowodzenia ugrupowaniami
majcymi z czasem przeksztaci si w podziemn armi, zwerbowa generaa Charlesa
Delestrainta. Pracujc niestrudzenie, Moulin przecign na swoj stron gwne
ugrupowania podziemne w nieokupowanej czci Francji: Combat, Libration i Franc-
Tireur (podobn nazw do tej ostatniej nosia inna, komunistyczna organizacja Francs-
Tireurs et Partisans). Pomimo tych sukcesw wadze brytyjskie nadal wzbraniay si przed
przekazaniem Wolnym Francuzom kontroli nad Sekcj F SOE.
Jak na ironi amerykaskie poparcie dla Darlana bardzo dopomogo de Gaulleowi
w porozumieniu z francuskimi komunistami. Komunistw oburzao, e alianci opowiedzieli
si za Darlanem, ktry de facto wczeniej sta na czele rzdu Vichy w okresie, kiedy
czonkw francuskiego podziemia komunistycznego likwidowano jako zakadnikw.
W styczniu 1943 roku Fernand Grenier przyby do Londynu jako delegat Francuskiej Partii
Komunistycznej przy wadzach Wolnej Francji. W nastpnym miesicu Pierre Laval,
ulegajc naciskom Niemcw, ktrzy domagali si wysyania do Rzeszy wikszej liczby
robotnikw przymusowych, powoa Obowizkow Sub Pracy (Service du Travail
Obligatoire). We Francji ten przymusowy nabr do pracy w Niemczech wywoa wielkie
wzburzenie i skoni dziesitki tysicy modych mczyzn do ucieczki w gry i do lasw.
Zbrojne grupy podziemia niemal nie poradziy sobie z takim napywem ludzi; cho ledwie
mona ich byo wyywi, nie wspominajc nawet o ich uzbrojeniu, to francuska partyzantka
zwana Maquis przeksztacia si w ruch masowy.
Na wiosn Moulin zorganizowa Krajow Rad Ruchu Oporu (Conseil National de la
Rsistance, CNR) i nawiza kontakty z podziemiem w pnocnej czci Francji,
nakaniajc tamtejsze grupy do przyczenia si. Ale w czerwcu zacza si seria
katastrofalnych wsyp, spowodowanych przede wszystkim zaniedbywaniem wymogw
konspiracji. Agentom SD udao si przenikn do wielu grup. Generaa Delestrainta
aresztowano w paryskim metrze, a 21 czerwca zostali schwytani w jednym z domw na
obrzeach Lyonu Jean Moulin i wszyscy pozostali czonkowie CNR. Haupsturmfhrer SS
Klaus Barbie podda Moulina tak bestialskim torturom, e w zmar dwa tygodnie pniej,
nikogo jednak nie wydajc. Brytyjczycy, przeraeni wpadkami we Francji i seri
aresztowa, jaka potem nastpia, jeszcze mniej chtnie zaczli dzieli si tajnymi
informacji z BCRA.
Gaullici zajli si odtwarzaniem kierownictwa francuskiego ruchu oporu, na ktrego
czele stan wtedy Georges Bidault, uczciwy, lecz pozbawiony charyzmy lewicujcy
katolik. W zwizku z tym, e Bidaultowi brakowao konsekwencji i determinacji,
cechujcych wczeniej Moulina, komunici, ktrych cile zakonspirowane komrki
w duej mierze unikny wrogiej infiltracji, znacznie rozszerzyli posiadane wpywy.
Nawizawszy wspprac z podziemn armi gaullistw, komunici liczyli na przejcie od
SOE wikszych dostaw uzbrojenia i pienidzy. Starali si ponadto umieszcza swoich
agentw, udajcych, e nic ich nie czy z Francusk Parti Komunistyczn, w rozmaitych
komitetach kierujcych podziemn walk zbrojn. Ich wizja oswobodzenia Francji rnia
si wielce od koncepcji gaullistw. Poprzez nadzr nad komitetami i wraz ze wzrastaniem
w si ich wasnych zbrojnych ugrupowa w skadzie Francs-Tireurs et Partisans chcieli
przeksztacenia wyzwolenia w rewolucj. Nie wiedzieli jednak, e Stalin ma odmienne
plany, a poza tym nie docenili politycznego sprytu gaullistw.
Sam de Gaulle, wczeniej niemal zupenie zepchnity na boczny tor w rezultacie
alianckiego porozumienia z Darlanem i poparcia udzielonego przez Amerykanw
generaowi Giraudowi, rycho zyska przewag nad swoim konkurentem. Roosevelt
przydzieli Giraudowi doradc w osobie Jeana Monneta, lecz Monnet, cho wczeniej
przeciwny de Gaulleowi, wykaza si w tym czasie poczuciem realizmu, dziaajc
zakulisowo na rzecz pynnego przejcia wadzy przez generaa. Trzydziestego maja 1943
roku de Gaulle wyldowa na lotnisku Maison Blanche w Algierze, gdzie zosta powitany
przez Girauda oraz orkiestr grajc Marsyliank. Brytyjczycy i Amerykanie
przypatrywali si temu z boku. Wkrtce wybuchy nieporozumienia i rozeszy si pogoski
o spiskach, a nawet porwaniach. Intrygi te skoniy generaa Pierrea de Bnouvillea do
wyraenia opinii, e nic tak bardzo nie przypominao [sytuacji w] Vichy jak Algier .
13

Trzeciego czerwca ukonstytuowa si Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego,

a de Gaulle decydowa o dosownie kadym aspekcie dziaalnoci tego rzdu
tymczasowego. Wykazujc si wielk przenikliwoci, de Gaulle uzna rwnie za
nieodzowne nawizanie kontaktw ze Stalinem, nie tylko po to, aby lepiej radzi sobie
z francuskimi komunistami. Postanowi wysa do Moskwy swojego przedstawiciela. Siy
Wolnej Francji, jako jedyne z zachodnich aliantw, ju miay swoj jednostk myliwsk
na froncie wschodnim. Pierwszego wrzenia 1942 roku w Baku w Azerbejdanie
sformowano Grup Myliwsk Normandia, ktra przeprowadzaa loty wiczebne na
radzieckich myliwcach Jak-1. Po wczeniu si do walki 22 marca 1943 roku, po
przemianowaniu jednostki na Puk Lotnictwa Myliwskiego Normandia-Niemen, piloci
tej formacji zniszczyli cznie 273 samoloty Luftwaffe . De Gaulle kalkulowa, e dobre
14

stosunki midzy Zwizkiem Radzieckim a Francj dadz do rki Stalinowi atut w relacjach
z Zachodem, a take wzmocni jego wasn pozycj w oczach Anglosasw.

Po podboju Belgii Hitler rozkaza, by Flamandw traktowano tam w sposb

uprzywilejowany. Nosi si z myl, e ich pastwo moe si sta na poy germaskim
dodatkiem do Rzeszy, po przyszej reorganizacji porzdku europejskiego. Fragment
belgijskiego terytorium na poudnie od Akwizgranu, a take Wielkie Ksistwo
Luksemburga zostay przyczone do Rzeszy.
Brak wystarczajcej liczby niemieckich onierzy na froncie wschodnim skoni
w 1942 roku Himmlera do rozbudowy Waffen-SS i zasilenia tych formacji jednostkami
z krajw germaskich, to jest ze Skandynawii, Holandii i Flamandii. W skadzie Waffen-
SS, poza Legionem Waloskim, sformowanym przez faszyst Lona Degrellea, ktry
widzia si w roli przyszego przywdcy Belgw w ramach nazistowskiego nowego
porzdku, znalaz si te Ochotniczy Legion Holenderski. Ogem w SS suyo okoo
czterdziestu tysicy Belgw Flamandw i Walonw czyli dwukrotnie wicej ni
Francuzw, z ktrych utworzono Dywizj SS Charlemagne.
Wikszo Belgw miaa jednak zdecydowanie nieprzychylny stosunek do drugiej
niemieckiej okupacji w trakcie wierwiecza. Drukowano wiele nielegalnych broszur
i ulotek, a nastawiona buntowniczo modzie dawaa wyraz swojej niechci do okupanta
malunkami na murach. Tak jak w innych zajtych przez Niemcw krajach wyrysowywano
kred liter V oznaczajc alianckie zwycistwo. Kiedy w 1941 roku Rudolf Hess odby
lot do Wielkiej Brytanii, pojawiy si na murach napisy Heil Hess! . Niemieckie wojska
15

okupacyjne wykazyway si w tej mierze pragmatyzmem i pewn pobaliwoci, nie

zwracajc specjalnej uwagi na takie zaczepki. Ale kiedy seria strajkw zagrozia spadkiem
produkcji przemysowej, Niemcy zareagowali surowiej.
Zbrojny opr byby dziaaniem samobjczym, wic wielu Belgw na waniejszych
stanowiskach, w tym byli oficerowie wywiadu, czynio wszystko, by zdoby informacje
cenne dla aliantw. Ostatecznie powstaa podziemna Arme Secrte, liczca okoo
pidziesiciu tysicy czonkw, ale z podjciem akcji zbrojnych trzeba byo zaczeka na
okres tu przed wyzwoleniem. Belgijskie wadze emigracyjne w Londynie i belgijska
sekcja SOE traktoway si wzajemnie bardzo nieufnie. Wzgldnie najlepsze relacje
z Belgami utrzymywa Hardy Amies, ktry w poowie roku 1943 stan na czele
wspomnianej sekcji, a po wojnie zaj si projektowaniem sukni szytych dla brytyjskiej
krlowej.
Bardziej wojownicz organizacj by kierowany przez komunistw Front
Niepodlegociowy, ktry poza organizowaniem wspomnianych strajkw przeprowadza
na ulicach zamachy na kolaborantw. Inne grupy dzielnych ludzi uatwiay ucieczki
alianckim lotnikom zestrzelonym podczas kampanii bombardowa strategicznych Niemiec.
Najbardziej zasuya si pod tym wzgldem moda kobieta, Andre de Jongh, pseudonim
Dde, ktra zorganizowaa szlak przerzutowy Comet. Ponadto wielu Belgw
podejmowao wielkie ryzyko osobiste, ukrywajc ydw belgijskiego pochodzenia.
ydowscy uciekinierzy z innych krajw, ktrzy znaleli si w Belgii, mieli mniej szczcia.
Stanowili zdecydowan wikszo trzydziestu tysicy ofiar wywiezionych do obozw.

Holandia, ktra utrzymaa neutralno podczas pierwszej wojny wiatowej, ucierpiaa od

wstrzsu, jakim bya okupacja, zapewne jeszcze bardziej od Belgii. Mimo e nieliczna
mniejszo podja kolaboracj z okupantem albo wstpia pniej do Dywizji SS
Nederland, to wikszo ludnoci tego kraju prezentowaa zdecydowanie antyniemieckie
nastawienie. Tak jak w Belgii obawy na ydw w lutym 1941 roku wywoay strajk, ktry
z kolei sprowokowa ostre represje. Jedna z grup holenderskiego ruchu oporu spalia
w Amsterdamie rejestr z aktami urodzenia, aby utrudni Niemcom poszukiwania, niemniej
jednak ostatecznie wikszo spord stu czterdziestu tysicy holenderskich ydw zostaa
wywieziona do obozw zagady wrd tych ofiar znalaza si take moda Anne Frank.
Wraz z rozpoczciem zmaga na froncie wschodnim niemieckie wadze okupacyjne
wprowadziy znacznie surowsze rzdy w Holandii. Czwartego maja 1942 roku Niemcy
rozstrzelali siedemdziesiciu dwch czonkw holenderskiego podziemia i uwizili setki
kolejnych.
SD dziaaa aktywnie na terenie Holandii ju przed wojn, tak wic kiedy narasta tam
opr wobec przymusowego werbunku siy roboczej, okupanci dobrze wiedzieli, kogo
aresztowa. Uzyskawszy list kontaktw holenderskiego wywiadu od dwch oficerw SIS
pojmanych w Venlo w 1940 roku, Niemcy szybko zdjli holenderskich agentw.
Ponadto Abwehra odnosia powane sukcesy w walce z holenderskim ruchem oporu
od pocztkw marca 1942 roku. Akcj kontrwywiadu prowadzono pod kryptonimem
operacja Biegun Pnocny (Unternehmen Nordpol) albo Englandspiel . Do tej16

katastrofalnej wpadki doszo niemal cakowicie wskutek naiwnoci pracownikw Sekcji N

(holenderskiej) w londyskiej centrali SOE. W czasie jednej z obaw w Hadze Niemcy
schwytali tamtejszego radiooperatora SOE. Abwehra zmusia go do dalszego
przekazywania meldunkw do Londynu. Agent czyni to, przypuszczajc, e w Londynie
zorientuj si, i dziaa pod kontrol wroga, gdy na kocu meldunku umieszcza umwiony
znak. Jednak ku jego przeraeniu Londyn uzna, e radiooperator po prostu si zapomnia,
i w odpowiedzi przekazano mu informacj o strefie zrzutu nastpnego agenta.
Niemiecki komitet powitalny ju czeka na zrzutka, ktrego take zmuszono do
wysania, zgodnie z otrzymanymi instrukcjami, podsunitego mu meldunku. Cykl wpadek
trwa; aresztowano kolejnych agentw zaraz po tym, jak docierali do Holandii. Kady
z nich przekonywa si zaszokowany, e Niemcy wszystko o nim wiedz, znajc nawet
kolor cian w sali odpraw londyskiej centrali. W taki sposb Abwehra i SD, w danym
wypadku harmonijnie z sob wspdziaajc, zdoay pojma okoo pidziesiciu
holenderskich agentw i pracownikw wywiadu. Opisana katastrofa rzucia cie na
brytyjsko-holenderskie relacje; w istocie wiele osb w Holandii podejrzewao, i
w Londynie doszo do zdrady. Tymczasem faktycznie cae to nader niefortunne zdarzenie
byo tylko skutkiem karygodnej niekompetencji i samozadowolenia ludzi z SOE
w poczeniu z zupen nieznajomoci warunkw panujcych w okupowanej Holandii.

Dania, zupenie zaskoczona niemieck inwazj w 1940 roku, w pierwszym okresie

okupacji stawiaa najedcom bierny opr. Niemieckie wadze nie stosoway tam
surowych metod i zasadniczo pozostawiy Duczykom znaczne swobody, co skonio
Churchilla do niesprawiedliwego okrelenia Danii mianem oswojonego hitlerowskiego
kanarka. Wysoce wydajne duskie rolnictwo zaspokajao prawie jedn pit potrzeb
Rzeszy w zakresie dostaw masa, wieprzowiny i woowiny . Nazici, a zwaszcza
17

Himmler, chcieli zwerbowa moliwie wielu Duczykw do Waffen-SS, jednak wikszo

zgaszajcych si z Danii ochotnikw wywodzia si z niemieckojzycznej mniejszoci
z poudniowej czci tego kraju.
W listopadzie 1942 roku Hitler, poirytowany nieskrywan niechci duskiego krla
Chrystiana X wobec Rzeszy, zada zaprowadzenia w Danii bardziej posusznych wobec
Niemiec rzdw. Premierem zosta nielubiany przez Duczykw pronazista Erik Scavenius.
Doprowadzi on do przystpienia Danii do paktu antykominternowskiego i wezwa
duskich ochotnikw do udziau w walce ze Zwizkiem Radzieckim. Mimo wszystko
warunki panujce w Danii pod rzdami nazistw byy znacznie lepsze anieli w innych
okupowanych krajach Europy, a Duczycy zdoali przyczyni si do ocalenia wikszoci
miejscowych ydw, przemycajc ich kutrami rybackimi przez cienin Kattegat do
poudniowej Szwecji. Duski ruch oporu Dansk Frihedsrdet dostarcza do Londynu
dane wywiadowcze, cenne zwaszcza dla RAF-u. Przeprowadza take akcje sabotaowe,
a w roku 1943 zorganizowa podziemny rzd.
 *

Spord wszystkich przedstawicielstw emigracyjnych w Londynie najwikszymi

wpywami i zasobami dysponoway norweskie wadze na uchodstwie. Wielka norweska
flota handlowa zostaa na czas wojny oddana do dyspozycji Brytyjczykw, w bardzo
znacznym stopniu wspomagajc wysiek wojenny na Atlantyku oraz konwoje arktyczne.
Sama Norwegia, ktrej ludno w latach wojny powszechnie popieraa krla Haakona VII
przebywajcego w Wielkiej Brytanii, bya w duo mniejszym stopniu, w porwnaniu
z innymi okupowanymi krajami, zagroona widmem walk wewntrznych, zarwno podczas
okupacji, jak i po zakoczeniu dziaa wojennych.
Po podboju ich kraju przez Niemcy norwescy oficerowie przystpili u schyku 1940
roku do organizowania armii podziemnej, Milorg. Pod koniec wojny liczya ona okoo
czterdziestu tysicy czonkw. Norwedzy mieli spory al do aliantw z powodu ich
nieporadnej interwencji militarnej pn wiosn 1940 roku, a w pierwszych latach
niemieckiej okupacji dochodzio do napi midzy Norwegami a SOE, ktre chciao
podjcia w tym kraju agresywnych podziemnych akcji zbrojnych.
Churchill nalega na przeprowadzanie rajdw na Norwegi, a w 1941 roku
rzeczywicie brytyjscy komandosi dokonali dwch wypadw na archipelag Lofotw;
pniej, w roku 1942, domaga si inwazji na Norwegi, co przyprawiao o bl gowy jego
sztabowcw, jednake wspomniane rajdy rzeczywicie umocniy Hitlera w przekonaniu, e
alianci zaatakuj przez Morze Pnocne. W zwizku z tym niemiecki dyktator upiera si
przy utrzymywaniu w Norwegii czterystutysicznego kontyngentu wojsk Wehrmachtu, ku
frustracji jego generaw na innych frontach z powodu wizania tak znacznych wasnych si
przez prawie cay okres wojny. Z powodu pobytu w ich kraju tak silnej armii okupacyjnej
nie powinno dziwi, e Milorg nie chciaa rozptywania walk partyzanckich, ktre
przyniosyby wielkie ofiary wrd ludnoci cywilnej.
Samozwaczy przywdca norweski Vidkun Quisling sta przed wojn na czele
niewielkiej pronazistowskiej partii Nasjonal Samling (NS). Ogosiwszy si szefem
nowego rzdu w czasie niemieckiej inwazji, zosta niebawem pozbawiony realnych
wpyww przez niemieckiego namiestnika, komisarza Rzeszy Josefa Terbovena, ktry
pogardza Quislingiem. W lutym 1942 roku Hitler oficjalnie mianowa Quislinga
premierem marionetkowego rzdu norweskiego, ale Terboven w dalszym cigu skutecznie
powciga ambitne zapdy Norwega. Powoano do istnienia organizacj Hird (Rikshird),
wzorowan na nazistowskich SA, do ktrej wstpio pidziesit tysicy Norwegw,
w wikszoci oportunistw. Skopiowano i inne nazistowskie ruchy masowe, takie jak
Hitlerjugend. Nieuchronnie dochodzi musiao do intymnych kontaktw wielu Norweek
z onierzami tak licznej niemieckiej armii okupacyjnej, a z takich zwizkw urodzio si
ponad dziesi tysicy dzieci.
Mimo to gros norweskiej ludnoci nienawidzio niemieckich okupantw. W kwietniu
1942 roku zdecydowana wikszo norweskiego luteraskiego duchowiestwa
opowiedziaa si przeciwko rzdowi Quislinga, a kiedy Niemcy przystpili do obawy na
miejscowych ydw, ostatecznie udao im si deportowa zaledwie 767 z dwch tysicy
dwustu schwytanych. Przewaajc liczb pozostaych Norwedzy przemycili przez granic
do Szwecji, ktrej wadze, cho chtnie sprzedaway Niemcom swoj rud elaza i inne
surowce dla przemysu wojennego, zdystansoway si od nazistowskich partnerw
handlowych, gdy dziaania zbrojne na wiecie zaczy ukada si niepomylnie dla
Niemiec.
Bardzo wanym celem dla RAF-u byy zakady chemiczne Norsk Hydro w okrgu
Telemark produkujce cik wod dla, jak podejrzewano w obozie sprzymierzonych,
prototypu niemieckiej bomby atomowej. Ale z czasem naloty powietrzne na ten cel uznano
za bezskuteczne, wic SOE otrzymao zadanie zorganizowania akcji sabotaowej. Atak
brytyjskich komandosw w listopadzie 1942 roku zakoczy si katastrofalnym fiaskiem,
a dwa szybowce desantowe typu Horsa rozbiy si z powodu bardzo zej pogody. Niemcy
schwytali ocalaych z jednego z tych szybowcw, skrpowali im rce drutem kolczastym
i zabili na miejscu. Odbyo si to na podstawie wydanego nieco wczeniej przez Hitlera
Kommandobefehl dyrektywy nakazujcej rozstrzeliwanie wszystkich nieprzyjacielskich
czonkw personelu si specjalnych lub oddziaw komandosw pojmanych w mundurach
albo w cywilnych ubraniach. Na podstawie map odnalezionych w rozbitym szybowcu
Niemcy od razu przekonali si, co byo celem tej udaremnionej akcji.
Nastpnie, w padzierniku, zwiadowczy zesp trzech norweskich komandosw
zrzucono ze spadochronami w okolicznych grach. Przetrwali tam mron zim, mieszkajc
w przysypanych niegiem szaasach i ywic si misem reniferw. Jedyne rdo
witaminy C w ich poywieniu stanowi grr na poy strawiona rolinna papka
z odkw tych upolowanych zwierzt. Wreszcie 17 lutego 1943 roku odby si zrzut
nastpnych szeciu norweskich komandosw przeszkolonych w Wielkiej Brytanii;
wyldowali oni na spadochronach na zamarznitym grskim jeziorze, z dala od tego, na
ktrym mieli si znale. W kocu obie grupy si spotkay, a noc 28 lutego udao im si
podoy adunki wybuchowe w hydroelektrowni Vermork w ssiedztwie zakadw Norsk
Hydro. Dostali si do rodka i bez wdawania si w strzelanin spowodowali znaczne
zniszczenia. Niemcy przeprowadzili naprawy, a produkcja cikiej wody zostaa
wznowiona cztery miesice pniej. Bomby zrzucone przez samoloty amerykaskiej 8.
Armii Powietrznej nie trafiy w cel, wic na pomoc ponownie wezwano norweski ruch
oporu.
Gdy w lutym 1944 roku gotowa bya wystarczajca ilo cikiej wody, Niemcy
zaadowali j do wagonw towarowych, zaplanowawszy przetransportowanie ich promem;
nie wiedzieli o tym, e dwaj starsi wiekiem czonkowie norweskiego zbrojnego podziemia
zakradli si do tych wagonw noc wczeniej i umiecili w nich bomby z zapalnikami
czasowymi wykonanymi z przerobionych budzikw. Prom zaton, zgodnie z planami
norweskiego ruchu oporu, na najwikszej gbinie pobliskiego zbiornika wodnego. W akcji
tej zgino czternastu cywilw, ale wadze norweskie w Londynie zawczasu przyznay, e
cel zamachu uzasadnia podjte ryzyko. Cho niemieccy naukowcy bynajmniej nie byli
bliscy skonstruowania pierwszej bomby nuklearnej, to w tej sprawie alianci woleli
dmucha na zimne. W kadym razie obie akcje na Vermork naleay do najbardziej udanych
operacji sabotaowych sprzymierzonych w trakcie caej wojny . 18

Czechosowacja, pierwsza ofiara niemieckiej agresji, zostaa pozostawiona bez pomocy

przez Brytyjczykw i Francuzw w 1938 roku, a w marcu nastpnego roku Niemcy zajli
cae Czechy i Morawy. Jednake 28 padziernika 1939 roku czescy studenci uczcili
rocznic uzyskania niepodlegoci przez ich kraj wielk demonstracj. Nazici ku
przestrodze pozamykali wszystkie uniwersytety w Czechach i dokonali stracenia
dziewiciu studentw. Byy premier Edvard Bene zorganizowa w Londynie rzd
emigracyjny, a czescy onierze i lotnicy przedostali si do Anglii. Czescy piloci wykazali
si wietnymi umiejtnociami i wielk odwag, walczc w skadzie RAF-u.
Niemcy dokonali rozbioru Czechosowacji. Okrg sudecki ju wczeniej zosta
przyczony do Rzeszy, Sowacja staa si marionetkowym pastwem pod rzdami ksidza
Jozefa Tiso, reszt za kraju przemianowano na Protektorat Czech i Moraw. Mimo e
nazistowski reim pocztkowo wystrzega si stosowania szczeglnie surowych represji, to
SD dusia w zarodku wszelkie oznaki niezadowolenia ludnoci po czerwcu 1941 roku
i wczeniu si Zwizku Radzieckiego do wojny po stronie sprzymierzonych. Czeski ruch
oporu VOD (stedn veden odboje domcho) rozpocz, podobnie jak czescy
komunici, akcje sabotaowe, wysadzajc w powietrze skady paliw i linie kolejowe.
Hitler wyznaczy Reinharda Heydricha na nowego zwierzchnika Protektoratu Czech
i Moraw, aby w rozprawi si z czeskim ruchem podziemnym. Heydrich niezwocznie
wprowadzi rzdy terroru, zamierzajc radykalnie zapobiec dalszym zakceniom
produkcji wojennej. Zaaresztowa czoowych urzdnikw i doprowadzi do ich skazania na
mier. Ogem w trakcie pierwszych dni wadzy nowego protektora rozstrzelano
dziewidziesit dwie osoby, a kilka tysicy zesano do obozu koncentracyjnego
w Mauthausen. Dalekosiny plan Heydricha polega na zgermanizowaniu czeskich
terytoriw poprzez masowe deportacje. Rozpocz te wywzk stu tysicy tamtejszych
ydw do obozw koncentracyjnych, gdzie niemal wszyscy oni zginli.
W Londynie czeski rzd emigracyjny postanowi przeprowadzi zamach na
Heydricha. Dwaj modzi czescy ochotnicy zostali przeszkoleni przez SOE i pod koniec
1941 roku zrzuceni ze spadochronami nad Protektoratem Czech i Moraw. Dwudziestego
sidmego maja 1942 roku, po dugotrwaych dziaaniach rozpoznawczych, ta dwjka
zorganizowaa zasadzk na trasie przejazdu Heydricha. Jeden z zamachowcw usiowa
ostrzela nazistowskiego dygnitarza, gdy jego samochd zwolni przed ostrym zakrtem,
ale zaci si pistolet maszynowy. Wtedy drugi cisn sporzdzon w warunkach
chaupniczych bomb. Wybuch rani Heydricha; cho odniesione przeze rany nie byy
miertelne, to wdao si zakaenie i 4 czerwca Heydrich zmar wskutek posocznicy.
Hitler piekli si, uwaajc, e Heydrich nie powinien by podejmowa ryzyka
zwizanego z jedeniem po Pradze w otwartym aucie, a furia, do jakiej doprowadzili
Fhrera Czesi, poskutkowaa zbiorowymi represjami masowymi egzekucjami
i deportacjami. Wsie Lidice i Leaki zostay zrwnane z ziemi, wszystkie zamieszkujce
w nich osoby pci mskiej powyej szesnastego roku ycia zgadzone, a kobiety zesane
do obozu koncentracyjnego w Ravensbrck. Cho nazici dopucili si jeszcze wikszych
zbrodni, to tragiczny los Lidic sta si symbolem niemieckich przeladowa
w wiadomoci caego wiata zachodniego.

1 O Dy wizji SS-Galizien zob. M. Mazower, Hitlers Empire. Nazi Rule in Occupied Europe, London 2008, s. 459.
2 Cy t. za: ibidem, s. 152.
3 GSWW, t. II, s. 322.
4 Cy t. za: T. Charman, Hugh Dalton, Poland and SOE, 194042, w: Special Operations Executive. A New Instrument of War, red. M. Seaman, London 2006, s. 62.
5 Cy t. za: J.G. Beevor, SOE. Recollections and Reflections, 19401945, London 1981, s. 64.
6 Podporucznik Peter G., 714. Dy wizja Piechoty, 24 czerwca 1941 r., BfZ-SS 41 768 B.
7 Ch.R. Browning, Geneza ostatecznego rozwizania. Ewolucja nazistowskiej polityki wobec ydw, wrzesie 1939 marzec 1942, tum. B. Gutowska-Nowak, Krakw 2012, s. 358362.
8 Cy t. za: ibidem, s. 423.
9 GSWW, t. II, s. 323.
10 L. Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food, London 2011, s. 172.
11 Rozmowa autora z Brookesem Richardsem przeprowadzona w 1993 roku.
12 Dziennik Guy a Liddella, 14 sty cznia 1943 r., TNA KV 4/191.
13 Rozmowa z generaem Pierreem de Bnouvilleem w sty czniu 1993 roku.
14 T. Polak, Stalins Falcons. The Aces of the Red Star, London 1999, s. 355.
15 M. Mazower, Hitlers Empire, op. cit., s. 476477.
16 Najlepszy jej opis znalaz si w ksice: M.R.D. Foot, SOE in the Low Countries, London 2001.
17 L. Collingham, The Taste of War, op. cit., s. 175.
18 Szczegowy opis tej operacji zob. J.A. Poulsson, The Heavy Water Raid. The Race for the Atom Bomb 19421944. Counter Sabotage 19441945, Oslo 2009.
 ROZDZIA 29

Bitwa o Atlantyk i strategiczne

bombardowania
19421943

Sukcesy Royal Navy oraz RAF-u w zwalczaniu statkw z zaopatrzeniem dla Afrikakorps
Rommla jesieni 1941 roku skoniy Hitlera do wydania rozkazu przerzutu niektrych U-
Bootw z Atlantyku na Morze rdziemne oraz na jego podejcia. Admira Dnitz
energicznie protestowa, ale bez skutku. U-Booty odniosy na akwenach
rdziemnomorskich pewne spektakularne sukcesy, w listopadzie zatapiajc lotniskowiec
HMS Ark Royal oraz pancernik HMS Barham, lecz do przetrwania brytyjskiej 8.
Armii w Afryce Pnocnej znacznie przyczynia si Ultra brytyjskie rdo informacji
pochodzcych z przechwyconych i rozszyfrowanych meldunkw nieprzyjaciela.
Szef sztabu US Navy admira Ernest King ociga si z wprowadzeniem systemu
konwojw wzdu amerykaskiego wschodniego wybrzea, mimo i jego kraj znalaz si
w stanie wojny z Niemcami. Admira Dnitz rozkaza niektrym U-Bootom typu IX
przejcie na tamte wody, gdzie miay atakowa statki, przede wszystkim tankowce, dobrze
widoczne nocami na tle rozwietlonego wybrzea. Amerykaskie straty byy tak wielkie, e
King, pod naciskiem generaa Marshalla, musia na pocztku kwietnia zaj si
organizowaniem konwojw. Wtedy Niemcy przenieli gwny ciar podwodnych atakw
w rejon Morza Karaibskiego i Zatoki Meksykaskiej.
W lutym 1942 roku Kriegsmarine wprowadzia w maszynach kodujcych typu Enigma
czwarty wirnik. W Bletchley Park okrelono ten nowy system kodowania mianem Shark
i przez wiele miesicy usiowano go bez powodzenia zama. Co gorsza, Niemcy zamali
w tym czasie szyfr brytyjskiej Admiralicji, znany jako Naval Cipher 3, sucy do
kodowania wymienianych z Amerykanami szczegowych informacji o konwojach. Cho
Brytyjczycy ju w sierpniu zaczli podejrzewa, e doszo do jego zamania, to
Admiralicja z niejasnych powodw korzystaa z niego przez nastpnych dziesi miesicy
z katastrofalnymi dla aliantw konsekwencjami.
Ogem w 1942 roku ulego zatopieniu tysic sto alianckich statkw, przy czym 173
w samym tylko czerwcu. Jednake pod koniec padziernika udao si zdoby na
uszkodzonym niemieckim okrcie podwodnym na Morzu rdziemnym sprawny egzemplarz
Enigmy wraz z instruktaem jej obsugi. W poowie grudnia kryptolodzy z Bletchley Park
rozgryli kod Shark. Od tej pory znowu mona byo tak wytycza szlaki rejsowe
konwojw, by te omijay rejony koncentracji U-Bootw na morzu, a alianckie samoloty do
zwalczania broni podwodnej z baz w Kanadzie, na Islandii i w Wielkiej Brytanii
kierowano do stref, gdzie operoway U-Booty. Zmusio to niemieckie podwodne wilcze
stada do przeniesienia dziaa zaczepnych do luki na rodkowym Atlantyku,
pozostajcej poza zasigiem lotnictwa morskiego sprzymierzonych startujcych z baz na
ldzie.
W celu zwikszenia praktycznego zasigu U-Bootw oraz czasu spdzanego przez nie
na otwartym morzu Grossadmiral Dnitz, ktry nieco wczeniej zastpi Raedera na
stanowisku szefa Kriegsmarine, wprowadzi do uycia mleczne krowy (Milchkhe)
okrty podwodne przystosowane do zaopatrywania w paliwo i inne zapasy podwodnych
wilczych stad na Atlantyku. W grudniu skierowa nawet kilka swoich U-Bootw na
Ocean Indyjski. W czasie operacji Torch U-173 zatopi jeden i uszkodzi dwa jednostki
alianckiej floty inwazyjnej opodal Casablanki, a nastpnej nocy U-130 pod dowdztwem
Ernsta Kalsa storpedowa kolejne trzy.
Przez cay ten okres odbyway si piekielne rejsy konwojw atlantyckich.
W miesicach letnich noce byy tak krtkie, e okrty eskortowe i statki transportowe
sprzymierzonych ucierpiay znacznie od nieustannych atakw przeprowadzanych przez
samoloty Luftwaffe z baz w pnocnej Norwegii. Poza U-Bootami dowdztwo
Kriegsmarine rzucao przeciwko konwojom due niszczyciele z kotwicowisk
w tamtejszych fiordach. Z kolei w zimie pokady alianckich statkw i okrtw pokryway
si warstw lodu, ktry trzeba byo odrbywa toporkami. Zaogi storpedowanych,
toncych jednostek nie miay wikszych szans na przeycie w lodowatej wodzie, w ktrej
marynarze ginli pod wpywem wychodzenia organizmu w cigu trzech minut.
Churchill, przekonany o koniecznoci zwikszenia bezpieczestwa konwojw
pyncych do ZSRR, chcia przeprowadzenia desantu i opanowania pnocnej Norwegii
w ramach operacji Jupiter. Ju od jesieni 1941 roku zadrcza swoich sztabowcw
planami inwazji we wspomnianym rejonie. Za kadym razem przedstawiano mu na to
rzeczowe argumenty, dlaczego taka akcja mija si z celem. Brakowao dostatecznej liczby
transportowcw i okrtw nawodnych, a obszary te byy zbyt odlege, aby mc zapewni
tam desantowi naleyt oson powietrzn. Churchill powrci do forsowania tej koncepcji
w maju 1942 roku. W lipcu wpad na pomys, e akcja taka byaby odpowiednim zadaniem
dla Korpusu Kanadyjskiego, ktrego onierze przywykli do surowych warunkw
zimowych. Dowdca owego korpusu, genera Andrew McNaughton, ocenia, e
potrzebowaby do takiej operacji piciu dywizji, dwudziestu dywizjonw [lotniczych]
oraz wielkiej floty . Churchill zamierza wysa McNaughtona do Moskwy w celu
1

przedyskutowania tego projektu ze Stalinem. Dopiero po stanowczym sprzeciwie

Kanadyjczykw oraz brytyjskich szefw sztabw premier ostatecznie zarzuci te plany
wiele miesicy pniej. W Waszyngtonie genera Marshall rwnie zdecydowanie
przeciwstawia si podobnemu rozpraszaniu si.
Trzydziestego pierwszego grudnia 1942 roku konwj JW-51B pyncy do Murmaska
zosta zaatakowany koo Przyldka Pnocnego przez ciki krownik Admiral Hipper,
pancernik kieszonkowy Ltzow i sze niszczycieli. Cztery eskortowce Royal Navy
natychmiast podjy walk. Cho w wyniku tego starcia poszy na dno jeden z brytyjskich
niszczycieli, HMS Achates, oraz traowiec, to okrty Royal Navy uszkodziy Hippera
i zatopiy niemiecki niszczyciel. Odparszy atak potniejszych nieprzyjacielskich si,
eskorta, na czele z HMS Onslow, zdoaa doprowadzi konwj do docelowego portu.
Na konferencji w Casablance w styczniu 1943 roku uznano bazy i stocznie U-Bootw
za priorytetowe cele atakw brytyjskiego lotnictwa bombowego. W nocy z trzynastego na
czternastego lutego dokonano cikiego nalotu na Lorient, jedn z najwaniejszych
niemieckich baz na francuskim wybrzeu Atlantyku. Zaatakowany zosta te port w Saint-
Nazaire. Ale elbetowe schrony przetrzymay te naloty, mimo e na cele zrzucono wielk
liczb bomb, po okoo tysica ton na kady z nich. Alianci doszli do wniosku, e
skuteczniejsze okazao si stawianie mnstwa min opodal wybrzey Bretanii.
Udoskonalone radary, montowane na przeznaczonych do walki z okrtami
podwodnymi samolotach Liberator i odziach latajcych Sunderland, wkrtce zaczy
dowodzi swej przydatnoci. Zatoka Biskajska staa si poniekd terenem owieckim
dywizjonw Bomber Command, operujcych z lotnisk w poudniowo-zachodniej Anglii.
A jednak podwodne wilcze stada U-Bootw na rodkowym Atlantyku, gdzie jeszcze nie
docieray alianckie samoloty, nadal zadaway flocie sprzymierzonych powane straty.
W marcu 1943 roku na wzburzonym morzu szybki konwj HX-229 wyprzedzi wolniejszy
SC-122. Stworzyo to zgrupowaniu U-Bootw okazj do zaatakowania dziewidziesiciu
statkw handlowych, osanianych przez zaledwie szesnacie eskortowcw. Dnitz
skoncentrowa na tamtych wodach trzydzieci osiem okrtw podwodnych, ktre pomidzy
16 a 19 marca zatopiy dwadziecia jeden alianckich jednostek. Dopiero pojawienie si
nastpnego ranka liberatorw z lotnisk na Islandii ocalio pozostae statki z obydwu
konwojw.
Dnitz dysponowa w owym okresie dwustoma czterdziestoma sprawnymi U-
Bootami. Trzydziestego kwietnia skoncentrowa pidziesit jeden z nich midzy
Grenlandi a Now Fundlandi w celu przechwycenia konwoju ONS-5. Poniewa
w Bletchley Park udao si zama nieco wczeniej szyfr Shark, z St. Johns w Kanadzie
wyruszyo w tamten rejon pi dodatkowych niszczycieli, a w stan pogotowia postawiono
zaogi odzi latajcych Catalina Krlewskich Kanadyjskich Si Powietrznych (ktre
w RCAF znane byy pod nazw Canso). Liberatory dalekiego zasigu zwziy w tym
okresie atlantyck luk, a alianckie okrty eskortowe zostay wyposaone w nowe
radionamierniki wysokiej czstotliwoci, za pomoc ktrych mona byo wykry
wynurzonego U-Boota z odlegoci dochodzcej do szedziesiciu piciu kilometrw.
Oson konwojw wzmocniono lotniskowcami eskortowymi, niszczycielami i korwetami
wyekwipowanymi w nowe wyrzutnie typu Hedgehog, miotajce bomby gbinowe przed
dzib wczeniej zrzucano je za ruf okrtu nawodnego, atakujcego zanurzonego U-
Boota. W pierwszym tygodniu maja U-Booty Dnitza przechwyciy konwj ONS-5.
Zatopiy trzynacie statkw, lecz kontratak przeprowadzony z udziaem nawodnych
eskortowcw oraz lotnictwa doprowadzi do zniszczenia siedmiu U-Bootw. Zmusio to
Dnitza do wydania zaogom pozostaych okrtw rozkazu przerwania akcji.
W maju Dnitz zmuszony by uzna, e taktyka operowania podwodnymi wilczymi
stadami przestaa si sprawdza. Grupa trzydziestu trzech U-Bootw prbowaa wtedy
atakowa konwj SC-130. Nie zdoay zatopi ani jednego statku, a Niemcy stracili pi
okrtw podwodnych. Jeden z nich, U-954, pad upem liberatora brytyjskiego lotnictwa
morskiego (Coastal Command). Zgina caa zaoga U-Boota, w tym dwudziestojednoletni
syn Dnitza Peter. cznie podczas owego miesica Kriegsmarine stracia trzydzieci trzy
U-Booty. Dwudziestego czwartego maja Dnitz rozkaza kapitanom prawie wszystkich
swoich okrtw podwodnych wycofanie si z pnocnego Atlantyku i przejcie na nowe
pozycje na poudnie od Azorw. Churchillowi kamie spad z serca. Po radykalnym
zredukowaniu niebezpieczestwa ze strony U-Bootw mona byo take przystpi do
przerzucania przez Ocean Atlantycki amerykaskich wojsk z myl o inwazji na
kontynencie europejskim.

Hitler traktowa podwodn kampani przeciwko Wielkiej Brytanii jako sprawiedliw

odpat za morsk blokad Niemiec podczas pierwszej wojny wiatowej. Niewtpliwie
te kampania bombardowa strategicznych Niemiec wizaa si u Anglosasw z siln
chci odwetu za Blitz wczeniejsze naloty Luftwaffe na Angli. Ponadto chciano
pomci nazistowskie zbrodnie w okupowanych krajach, ofiary, ktre nie mogy same si
broni. Jednake gwny bodziec powietrznych uderze na Rzesz stanowia wzgldna
brytyjska sabo militarna i niemono skutecznego zaatakowania wroga w inny sposb.
Dwudziestego dziewitego czerwca 1940 roku, tu po klsce Francji, Churchill uzna,
e kontynuowanie morskiej blokady Niemiec jest ju niemoliwe. Wobec tego dodawa
jedynym rozstrzygniciem w naszych rkach pozostanie potny atak powietrzny na
Niemcy . Strategiczna ofensywa bombowa przeciwko Rzeszy rozpocza si ju 15 maja
2

1940 roku, gdy dziewidziesit dziewi bombowcw przeprowadzio nocny nalot na

zakady petrochemiczne w Zagbiu Ruhry. Przez pierwszy rok ataki z udziaem maszyn
Bomber Command byy jednak w bardzo znacznym stopniu nieskuteczne. Pod koniec
wrzenia 1941 roku Churchill z przeraeniem zapozna si z tak zwanym raportem Butta; na
podstawie zdj lotniczych oszacowano, e tylko co pity brytyjski samolot zrzuca bomby
w promieniu omiu kilometrw od wyznaczonego celu . 3

Szef sztabu brytyjskich si powietrznych, genera RAF-u (Air Chief Marshal) Charles
Portal, nieco wczeniej opracowa dla premiera dokument, w ktrym opowiada si za
utworzeniem potnego lotnictwa bombowego, zoonego z czterech tysicy samolotw,
ktrego dziaania miay zama niemieckie morale. Portala, czowieka wielce
inteligentnego, nie odstrczyy konsternacja i zo Churchilla po zapoznaniu si z raportem
Butta. Wysun argument nie do odrzucenia: brytyjskie wojska ldowe nie s w stanie
pokona Niemiec. Tylko RAF mg liczy na miertelne osabienie Rzeszy do dnia powrotu
Brytyjczykw do kontynentalnej Europy. Churchill przypomnia w odpowiedzi
o prezentowanych przed wojn przesadnych zapewnieniach RAF-u dotyczcych rzekomo
rozstrzygajcych skutkw bombardowa. W owym czasie odmalowywano obraz zniszcze
spowodowanych przez lotnictwo, i to tak znacznych, e wprawiao to w przygnbienie
mw stanu odpowiedzialnych za przedwojenn polityk, co odegrao decydujc rol
w pozostawieniu Czechosowacji [przez Wielk Brytani i Francj] w sierpniu 1938
roku .
4

Churchill mg rwnie dobrze stwierdzi, e zapewnienia skadane przez RAF

wynikaj z rywalizacji brytyjskiego lotnictwa wojskowego z armi ldow i Royal Navy.
Naloty bombowe na Niemcy podczas pierwszej wojny wiatowej byy zarwno
kosztowne, jak i nieskuteczne. Nowo zorganizowany wwczas RAF walczy o swoje
przetrwanie, po czasie przytaczajc zawyone dane na temat poczynionych przez siebie
zniszcze, a zwaszcza sukcesw w osabianiu ducha bojowego nieprzyjacielskiej ludnoci
cywilnej. Od roku 1918 uzasadnieniem utrzymania niezalenoci od pozostaych rodzajw
si zbrojnych przez lotnictwo by argument o tym, e bombardowania z powietrza stanowi
czynnik strategiczny, zdolny do rozstrzygania wynikw wojen. Doprowadzio to do
schematu przesadnych zapewnie, ktre w ostatecznym rozrachunku sprzyjay powstaniu
przepaci midzy deklaratywn polityk RAF-u a ich rzeczywistymi moliwociami . 5

Jednake Churchill bynajmniej nie chcia rezygnowa z atutw oferowanych mu przez

Bomber Command. Bardzo zajmowaa go historia i by a nadto wiadom tradycyjnej
brytyjskiej strategii unikania bezporedniego starcia z wrogami na europejskim ldzie a
do czasu powanego osabienia przeciwnika na morzach i na obszarach peryferyjnych.
Przede wszystkim zaleao mu na unikniciu powtrki z pierwszej wojny wiatowej
i krwawej ani na frontach.
Dla Churchilla najpilniejsza potrzeba w czasie nocnych nalotw Luftwaffe na Angli
w 1940 roku i wiosn roku 1941 sprowadzaa si do udowodnienia rozczarowanemu
przebiegiem wojny i zmczonemu spoeczestwu, e Wielka Brytania moe odpaci si
wrogowi tym samym. W okresie kiedy brytyjskie wojska ldowe znajdoway si
w odwrocie po katastrofach w Grecji, na Krecie i po uderzeniach Rommla w Afryce
Pnocnej, lansowana przez RAF strategia ofensywy lotniczej, sformuowana przez
pierwszego szefa sztabu Krlewskich Si Powietrznych lorda Trencharda bombardowa
ich [nieprzyjaci] bardziej, anieli oni bombarduj nas brzmiaa na tyle atrakcyjnie, e
6

zasugiwaa na wyprbowanie. Fakt, e formacje bombowe Trencharda podczas pierwszej

wojny wiatowej ponosiy olbrzymie straty, nie osigajc przy tym wiele, pomijano.
Przymykano te oko na oczywist implikacj, i strategia bombardowa bya wymierzona
zasadniczo przeciwko ludnoci cywilnej w celu osignicia efektu moralnego
podobnie jak naloty przeprowadzane przez Luftwaffe. W kadym razie bombardowania
okazyway si w owym okresie na tyle nieprecyzyjne, e tylko rozlege cele, w rodzaju
gsto zaludnionych duych miast, mogy realnie ucierpie w wyniku takich atakw.
W odrnieniu od jednostek Luftwaffe, ktre w wymiarze taktycznym cile
wspdziaay z niemieckimi formacjami wojsk ldowych, RAF stara si maksymalnie
zdystansowa od pozostaych rodzajw si zbrojnych w trakcie dugotrwaych zmaga
o wasn niezaleno i odrzuca koncepcj bliskiej wsppracy z nimi. Taka wewntrzna
rywalizacja w brytyjskich siach zbrojnych nasilia si zwaszcza w latach trzydziestych.
Zarwno brytyjska armia ldowa, jak i Royal Navy podwaay aspekt moralny
i legalno proponowanej przez RAF strategii nalotw bombowych. Admiralicja wrcz
okrelaa bombardowania miasta mianem budzcych odraz i nieangielskich . RAF 7

protestowa energicznie, e dzieciobjstwo nie stanowi jego celu . A jednak podkrelana

8

nieustannie potrzeba osabiania ducha bojowego nieprzyjaci nie sza w parze

z podsuwaniem alternatywnych rozwiza.
W chwili wybuchu wojny Bomber Command pozostawao daleko z tyu za brytyjskim
lotnictwem myliwskim (Fighter Command) pod wzgldem gotowoci do wykonywania
swoich zada bojowych. Nie tylko brytyjskie bombowce byy wtedy nieodpowiednie do
ich przeprowadzania, ale i powanie zaniedbywano takie kwestie jak nawigacja, zwiad,
rozpoznanie lotnicze i uycie systemw lokalizowania celw. Ponadto Bomber Command
nie przewidziao skutecznoci niemieckiej obrony powietrznej.
Na pocztku wojny dowdcw RAF-u poinformowano oficjalnie, e celowe
bombardowania [skupisk] ludnoci cywilnej s w zasadzie bezprawiem . Byo to reakcj
9

na apel prezydenta Roosevelta do walczcych pastw o powstrzymanie si od

bombardowa miast. Naloty brytyjskiego lotnictwa bombowego na Niemcy ograniczay si
zrazu do nieskutecznych atakw na transporty i porty przeciwnika oraz do zrzucania
propagandowych ulotek. Nawet po uderzeniach Luftwaffe na wielkie miasta, takie jak
Warszawa, a nieco pniej Rotterdam, strategia ta nie ulega zmianie a do czasu
pomykowego zbombardowania przez niemieckie samoloty Londynu zamiast portw
u ujcia Tamizy, w nocy 24 sierpnia 1940 roku. Wydany przez Churchilla rozkaz ataku
odwetowego, o ktrym ju bya mowa, w konsekwencji przywid do Blitzu serii
nalotw na Londyn oraz do rozlunienia ogranicze narzuconych dziaaniom RAF-u.
Jednake mimo wszelkich przechwaek Bomber Command w latach midzywojennych
dywizjony bombowcw Wellington i Handley Page Hampden okazay si prawie
bezbronne w starciach z niemieckimi myliwcami; ponadto miay trudnoci z docieraniem
nad wyznaczone cele nawet za dnia, a jeli ju si to udawao, nie wyrzdzay wikszych
szkd. Dla RAF-u oznaczao to powan kompromitacj.
Churchill, majc nader nieobiektywne wyobraenia na temat wraliwoci gospodarki
Niemiec na ataki i blokad, forsowa plany rozbudowy Bomber Command. Oceniajc
perspektywy osignicia zwycistwa wycznie za spraw bombardowa Rzeszy,
pomijano fiasko ofensywy powietrznej Luftwaffe przeciwko Wielkiej Brytanii, ktra nie
doprowadzia do zniszczenia infrastruktury i zamaa morale ludnoci. Przy tym niemieckie
zakady petrochemiczne i lotnicze okazay si zbyt niewielkimi celami w obliczu
chaotycznego przebiegu atakw powietrznych. Tak wic Portal, przekonujc, e niemieckie
naloty na Londyn w 1940 roku day Wielkiej Brytanii prawo do zdjcia rkawiczek , 10

zaproponowa powrt do przedwojennej strategii RAF-u, przewidujcej moralny efekt

bombardowa miast, ktre jego samoloty mogy niszczy. Churchill wyrazi na to zgod.
W nocy z 16 na 17 grudnia 1940 roku, miesic po niszczycielskim ataku Luftwaffe na
Coventry, Bomber Command przeprowadzio pierwszy celowy nalot dywanowy na
Mannheim.
Coraz trudniejsza sytuacja aliantw w bitwie o Atlantyk zmusia nastpnie Bomber
Command do skupienia si na nalotach na bazy U-Bootw, stocznie oraz fabryki, gdzie
produkowano samoloty Focke-Wulf Condor, wykorzystywane przez Niemcw do atakw
na konwoje. Ale w lipcu 1941 roku spory w onie RAF-u dotyczce nalotw dywanowych
na miasta nasiliy si, a gorco opowiada si za ich podjciem lord Trenchard. Panowao
bdne przewiadczenie, e morale ludnoci niemieckiej jest znacznie bardziej kruche od
tego prezentowanego przez Brytyjczykw i e zaamie si ono pod wpywem nieustannej
kampanii nocnych bombardowa. Raport Butta na temat niecelnoci dotychczasowych
atakw bombowych przekona jednak nawet krytykw tej koncepcji, i nie ma innego
wyjcia poza podjciem nalotw dywanowych.
W lutym 1942 roku gabinet wojenny zezwoli Bomber Command na realizacj
strategii takich nalotw, a dowodzenie brytyjskim lotnictwem bombowym obj genera
RAF-u (Air Chief Marshal) Arthur Harris. Harris, krzepkie chopisko ze szczeciniastymi
wsami, nie mia wtpliwoci, e klucz do zwycistwa tkwi w niszczeniu niemieckich
miast. To, jego zdaniem, pozwolioby na uniknicie koniecznoci wysyania si
inwazyjnych na kontynent europejski, aby podjy tam walk z Wehrmachtem. Przywyky do
twardego ycia w Rodezji Harris nie widzia specjalnych powodw, by i na kompromisy
z ludmi, ktrych uznawa za bojaliwych dentelmenw.
Poczynajc od nocy w czasie niemieckiej ofensywy powietrznej na Angli, ktr
Harris spdzi na dachu gmachu Ministerstwa Lotnictwa, obserwujc, jak bomby zrzucane
przez samoloty Luftwaffe spaday na Londyn, pilno mu byo przeprowadzi odwetowe
uderzenie, zwaszcza z uyciem mnstwa adunkw zapalajcych te bowiem mogy
wywoa poary, z jakimi nie poradziyby sobie nieprzyjacielskie suby straackie.
W wyniku niemieckich nalotw na Londyn i inne angielskie miasta zgino czterdzieci
jeden tysicy cywilw, a 137 tysicy odnioso rne obraenia. W zwizku z tym Harris nie
chcia sucha adnych krytycznych uwag, ani te podporzdkowywa si yczeniom
generaw i admiraw, ktrzy o czym by przekonany prbowali ograniczy swobod
dziaa i samodzielno RAF-u. Uwaa ich za dywersantw, zamierzajcych
pokrzyowa urzeczywistnienie jego najwaniejszego planu.
Pierwszym zadaniem, jakie postawi przed sob Harris, byo doprowadzenie do
podniesienia morale swoich lotnikw. RAF ponis dotkliwe straty tracc prawie pi
tysicy ludzi i 2331 samolotw w pierwszych dwch latach wojny osigajc, wedle
raportu Butta, niewiele. Podczas licznych przeprowadzonych wczeniej nalotw gino
wicej brytyjskich lotnikw ni Niemcw na ziemi w wyniku tyche atakw z powietrza.
Zag brytyjskich bombowcw nie otacza taki nimb wietnoci jak pilotw
myliwskich z dywizjonw spitfirew w poudniowo-wschodniej Anglii, ktrych
dosownie noszono na rkach w trakcie ich czstych wizyt w Londynie. Wikszo baz
jednostek bombowych znajdowaa si na prowincjonalnych lotniskach, na paskich,
wietrznych terenach hrabstw Lincolnshire i Norfolk, ktre leay na tej samej szerokoci
geograficznej co Berlin. Zaogi bytoway w barakach z blachy falistej, gdzie cuchno
dymem z papierosw i koksowych piecykw, a krople deszczu zdaway si niemal bez
przerwy bbni w dach. Lotnicy dostawali po powrocie z misji bojowych posiki zoone
z jajek na boczku, a poza tym na ich nieurozmaicon diet skada si makaron zapiekany
z serem, rozgotowane jarzyny, buraki i mielonka z konserw, wobec czego wikszo
cierpiaa na zaparcia. Do picia mieli herbat, ktr, jak podejrzewali, zaprawiano bromem
zmniejszajcym popd seksualny, a w pobliskich pospnych pubach, do ktrych trzeba byo
dojeda w deszczowe wieczory rowerami lub autobusami, serwowano im wodniste
piwo. Szczciarze mogli liczy na towarzystwo modych dziewczt z Pomocniczej
Lotniczej Suby Kobiet (WAAF), pracujcych na lotniskach. Innym marzyo si na
potacwkach nawizanie znajomoci z miejscowymi dziewczynami lub kobietami
zatrudnionymi przy pracach rolnych .
11

Tak jak w brytyjskim lotnictwie myliwskim piloci i inni czonkowie zag samolotw
bombowych byli w wikszoci ochotnikami. Jedna czwarta z nich pochodzia z krajw
podbitych przez nazistw oraz z brytyjskich dominiw: Kanady, Australii, Nowej Zelandii,
Rodezji i Afryki Poudniowej. Kanadyjczykw byo tak wielu, e tworzono z nich osobne
dywizjony RCAF, a nieco pniej powstay w skadzie RAF-u take dywizjony polskie
i francuskie. Okoo omiu tysicy lotnikw Bomber Command zgino w wypadkach
w trakcie lotw wiczebnych, co stanowio a sidm cz cznych strat.
Podczas gotowoci bojowej, w oczekiwaniu na start, musieli zmaga si z chodem,
nud, strachem, niewygod i cigym haasem silnikw lotniczych. mier moga nadej
w kadej chwili, od ognia artylerii przeciwlotniczej albo niemieckich myliwcw nocnych.
ut szczcia oraz pech zdaway si odgrywa w ich yciu najwaniejsz rol, a wielu
lotnikw nabierao obsesyjnych przesdw, wykonujc prywatne rytuay i noszc przy
sobie talizmany w rodzaju krliczej apki albo medalikw z wizerunkiem witego
Krzysztofa. Niezalenie od celu akcji kada rozpoczynaa si od ustalonej procedury
odprawy, ktrej pierwsze sowa brzmiay: Celem na dzisiejsz noc..., kontroli sprztu
radiowego, startu, zataczania krgw na niebie a do chwili uformowania szyku; nad
kanaem La Manche strzelcy pokadowi oddawali prbne serie z kaemw, a napicie na
pokadzie samolotw narastao, gdy tylko w suchawkach rozlegaa si informacja: Przed
nami nieprzyjacielski brzeg. Wszyscy wyczekiwali na charakterystyczne poderwanie
maszyny, odcionej po zrzucie adunku bomb.
Bya to wojna modych ludzi. Pewien trzydziestojednoletni pilot mia przydomek
Grandpa (Dziadzio). Przezwiska nadawano wszystkim i kwity silne braterskie wizi,
ale aby radzi sobie z wiadomociami o mierci przyjaci, trzeba byo rozwin w sobie
doz cynizmu i beznamitnoci, chronic si w ten sposb przed poczuciem winy z powodu
tego, e samemu si przeyo. Widok innego poncego samolotu wywoywa mieszanin
przeraenia i ulgi, e nieszczcie przytrafio si kolegom. Pewien bombowiec powrci
do bazy tak podziurawiony kulami przez myliwce nocne, e obsuga naziemna musiaa
wyciga po kawaku szcztki tylnego strzelca pokadowego z jego wieyczki . 12

Oczekiwanie w punkcie zbiorczym, bez wiedzy o tym, czy niebawem nastpi start, czy te
zostanie on przeoony, a nawet odwoany z powodu niesprzyjajcej pogody nad celem,
wizao si z wielkim napiciem nerwowym. Zwaszcza piloci bombowcw byli napici
jak postronki , mimo e sami czasem z przeksem okrelali siebie mianem kierowcw
13

lepszych autobusw .14

Sia uderzeniowa Bomber Command zacza si zwiksza dopiero wwczas, gdy

cikie bombowce najpierw typu Stirling, a pniej take czterosilnikowe halifaksy
i lancastery zaczy zastpowa w jednostkach starsze hampdeny i wellingtony. W nocy 3
marca 1942 roku zgrupowanie 235 bombowcw rzucono do pierwszego zmasowanego
nalotu na cel we Francji zakady Renault w Boulogne-Billancourt na przedmieciach
Parya. By to cel militarny, gdy w fabryce tej produkowano pojazdy dla Wehrmachtu. Po
raz pierwszy uyto wtedy wietlnych markerw, a poniewa w okolicy Niemcy mieli
niewiele dzia przeciwlotniczych, samoloty mogy zej na puap nieco powyej tysica
metrw, aby celniej zrzuci bomby. Skutkiem tej akcji byy bardzo powane zniszczenia
wspomnianego kompleksu przemysowego, ale zgino take 367 francuskich cywilw,
gwnie z pobliskich blokw mieszkalnych.
Dwudziestego smego marca RAF zbombardowa port w Lubece na pnocy Niemiec,
rzucajc adunki burzce i zapalajce, zgodnie z koncepcj Portala i Harrisa. Dzielnica
staromiejska spona. Hitler szala. Teraz na terror bdziemy odpowiada terrorem,
mia stwierdzi, jak odnotowa jego adiutant z Luftwaffe . Fhrer by tak rozwcieczony, e
15

zada, aby przerzuci samoloty z frontu wschodniego na zachd, lecz genera

Jeschonnek, szef sztabu Luftwaffe, przekona go, e lepiej wykorzysta niemieckie formacje
bombowe z pnocnej Francji . Gdy brytyjska kampania bombardowa zacza jednak
16

nabiera tempa, wzmogy si naciski na wycofanie jednostek myliwskich Luftwaffe

i cikich baterii przeciwlotniczych z frontu wschodniego do obrony Rzeszy. Miesic po
ataku na Lubek Bomber Command przeprowadzio seri czterech nalotw na Rostock,
miasto lece osiemdziesit kilometrw dalej na wschd, dokonujc tam jeszcze wikszych
zniszcze. Goebbels okreli to jako Terrorangriff atak terrorystyczny a od tej pory
lotnikw Bomber Command nazywano w Niemczech Terrorflieger. Harris otwarcie
wyraa skal odnoszonych sukcesw liczb akrw miejskiej zabudowy obrconych
w gruzy.
W nocy 30 maja 1942 roku Harris przeprowadzi pierwszy nalot z udziaem tysica
bombowcw na Koloni. Pierwotnym celem tej akcji mia by Hamburg, gdzie
znajdoway si stocznie U-Bootw, ale za pogoda wymusia zmian planu. Churchill,
w nieco teatralnym gecie, zaprosi na obiad do swojej rezydencji w Chequers
amerykaskiego ambasadora Johna Winanta oraz generaa Henryego Hapa Arnolda,
szefa Si Powietrznych Armii Stanw Zjednoczonych (USAAF). Gdy gocie zasiedli do
stou, premier obwieci nowin. Byo to bardzo nieskromne, ale i kuszce przedstawienie
w roku naznaczonym kompromitujcymi niepowodzeniami Brytyjczykw. Winant wysa
Rooseveltowi depesz, w ktrej stwierdzi: Anglia to miejsce, z ktrego wygramy t
wojn. Prosz o przysanie tu samolotw i onierzy tak szybko, jak to moliwe .
17

Zniszczenia w Kolonii byy bardzo znaczne, ale i tak wzgldnie mae w porwnaniu
ze skutkami pniejszych nalotw. Zgino okoo czterystu osiemdziesiciu osb. Harris,
niestrudzony propagator skutecznoci Bomber Command, skoncentrowa do tej akcji niemal
wszystkie bombowce, ktre byy w stanie wzbi si w powietrze, nawet maszyny
wiczebne, aby sformowa swoj zoon z tysica samolotw armad powietrzn. On
take chcia zaimponowa Amerykanom i Sowietom. Zaczyna si odpata! gosi
nagwek w gazecie Daily Express. A jednak Harris wiedzia, e musi zwodzi brytyjsk
opini publiczn, a nawet niektrych swoich zwierzchnikw, zwaszcza Churchilla, ktry
odnis si do tej akcji z bardzo mieszanymi odczuciami; trzeba byo utrzymywa, e
w atakowanych miastach znajduj si cele wojskowe, takie jak skady paliw czy wzy
komunikacyjne. Wiksze stacje kolejowe stanowiy dla Harrisa usprawiedliwienia zrzutu
bomb na cae centralne dzielnice wielkich miast. Mimo wszystko Harris orientowa si te,
e rodzima opinia publiczna go popiera. W Wielkiej Brytanii odezway si tylko nieliczne,
odosobnione gosy sprzeciwu; zaprotestowa na przykad George Bell, biskup Chichester.
W sierpniu owego roku, kiedy Churchill polecia do Moskwy wyjani Stalinowi, e
inwazja na pnocn Francj nie wchodzi na razie w rachub, bombardowania niemieckich
miast stanowiy jego najwaniejszy atut w rokowaniach. Mg bowiem argumentowa, e
ofensywa prowadzona przez Bomber Command to co w rodzaju drugiego frontu. Minister
uzbrojenia we wadzach Hitlera Albert Speer wyraa zreszt taki pogld. Kampania
bombardowa bya jedyn brytyjsk akcj zbrojn, ktr Stalin pochwala. Radziecki
wywiad ju uzyskiwa od przesuchiwanych jecw informacje, ktre wskazyway, e na
morale niemieckich onierzy na froncie wschodnim le wpywa niepokj o losy ich rodzin
w Rzeszy, w miastach bombardowanych przez Brytyjczykw. Stalin zawsze paa dz
zemsty, tym silniejsz, e do tego czasu okoo p miliona radzieckich obywateli zgino
w wyniku nalotw Luftwaffe. W sowieckim lotnictwie wojskowym w zasadzie nie istniay
wtedy formacje bombowcw strategicznych, Stalin zatem by rad, e Brytyjczycy wzili na
siebie to zadanie.
Wraz z decyzj o uyciu naprowadzajcego sprztu radionawigacyjnego zaogom
samolotw Bomber Command atwiej ju byo w tym okresie wyszukiwa naziemne cele.
Tak zwane pathfindery, czyli samoloty oznaczajce cele wietlnymi markerami, stanowiy
inne novum, ktremu Harris pocztkowo zdecydowanie si opiera, lecz przewayo zdanie
Portala i sztabu si powietrznych. W tym samym okresie Niemcy przystpili do
wzmacniania obrony powietrznej Rzeszy. W Berlinie Hitler nakaza budow wielkich
betonowych wie, z bateriami cikich armat przeciwlotniczych na ich szczycie.
Straty Bomber Command wzrastay nieubaganie wraz z przyspieszeniem rytmu
nalotw na Niemcy, zwaszcza na Zagbie Ruhry, nazywane z gorycz dolin
szczliwoci. Krewni polegych lotnikw otrzymywali oficjalne zawiadomienie,
a nastpnie list kondolencyjny od dowdcy dywizjonu lub bazy. Po upywie pewnego czasu
rodzinie zwracano przedmioty osobiste spinki do mankietw, ubrania, grzebienie
i przybory do golenia, a jeli lotnik posiada auto, take mona je byo odebra.
Najgorsze jest patrzenie na ogie przeciwlotniczy napisa dwudziestoczteroletni
podpukownik Guy Gibson, ktry kierowa akcj 617. Dywizjonu Dambusters w nocy 16
maja 1943 roku. Trzeba stumi wyobrani, bo inaczej stanie si czowiekowi
krzywda . Skutki trafienia pociskiem przeciwlotniczym i zwizane z tym odczucia byy
18

oczywicie jeszcze gorsze. Pocisk wybuchajcy pod samolotem unosi go o jakie

pitnacie metrw zauway aktor Denholm Elliott, podwczas penicy sub jako
radiooperator na pokadzie bombowca typu Halifax. Czowiek natychmiast staje si
religijny .
19

Pomijanymi ofiarami wojny byli ci, ktrzy zaamywali si nerwowo przed kocem
tury, na jak skadao si uczestnictwo w trzydziestu lotach bojowych. LFM lacking in
moral fibre, czyli brak krgosupa moralnego tak okrelano w RAF-ie przypadki
tchrzostwa lub wstrzsu wywoanego udziaem w walkach. Przez wikszo czasu wojny
w RAF-ie najwyraniej jeszcze bardziej bezdusznie anieli w wojskach ldowych
odnoszono si do kwestii leczenia urazw psychicznych. Ogem u 2989 osb z personelu
latajcego Bomber Command rozpoznano nerwic lub zaamanie nerwowe. Nieco ponad
jedn trzeci z tych ludzi byli piloci. Najbardziej niezwyke byo to, e loty wiczebne
najwyraniej wywoyway jeszcze silniejszy stres ni udzia w nocnych bombardowaniach.

Latem 1942 roku rozpoczo si koncentrowanie amerykaskiej 8. Armii Powietrznej

w Wielkiej Brytanii. W maju przyby tam genera major Carl Andrew Spaatz, aby kierowa
wszystkimi amerykaskimi operacjami lotniczymi w Europie, a dowdztwo formacji
bombowych 8. Armii Powietrznej obj genera brygady Ira C. Eaker. Ku zdumieniu
Brytyjczykw, ktrzy wczeniej prbowali przeprowadza dzienne bombardowania i le
na tym wyszli, Amerykanie obwiecili, e bd prowadzili swoj kampani nalotw na
Niemcy za dnia.
W Siach Powietrznych Armii Stanw Zjednoczonych odrzucano kontrowersyjn
teori RAF-u o osabianiu ducha bojowego wroga za pomoc bombardowa. Dowdcy
amerykaskiego lotnictwa wojskowego twierdzili, e dysponujc celownikiem bombowym
typu Norden, bd w stanie przeprowadza precyzyjne bombardowania kluczowych
wzw nieprzyjacielskiej sieci zakadw przemysowych. Ale informacje
wywiadowcze na temat atakowanych celw byy cokolwiek nieprecyzyjne, poza tym
osignicie naleytej celnoci bombardowa wymagao doskonaej widocznoci podczas
nalotw oraz wyboru celw atwo rozpoznawalnych, ktre w dodatku nie miayby zbyt
silnej obrony przeciwlotniczej. Zapewnienia o bombardowaniach tak celnych, e mona
byo trafi w beczk z kiszonymi ogrkami, rzadko odpowiaday rzeczywistoci rozrzut
bomb spadajcych na ziemi by znaczny. Uniki wykonywane przez pilotw bombowcw,
aby ochroni si przed ogniem przeciwlotniczym, rozchwieway czue yroskopy
celownikw Norden, a zaoenie, i celowniczy zachowa cakowity spokj w trakcie
wprowadzania wszystkich niezbdnych danych, byo nader optymistyczne, nawet
przyjmujc, e w czonek zaogi w ogle potrafi dostrzec cel pord dymu, chmur i mgy.
Techniki bombardowa z powietrza stosowane przez Amerykanw nie byy lepsze od tych
obowizujcych w RAF-ie .20

Uzbroiwszy swoje B-17 w cikie karabiny maszynowe w obrotowych wieyczkach,

USAAF przewidyway, e naloty na znacznych wysokociach w ciasnym szyku umoliwi
skuteczne odpieranie atakw myliwcw nieprzyjaciela za pomoc koncentrycznego ognia
zaporowego. Niedowiadczeni strzelcy pokadowi czciej jednak trafiali ssiednie
samoloty formacji bombowcw ni atakujce messerschmitty. Spaatz pocztkowo nie
uwaa eskorty myliwskiej za niezbdn, mimo e ju w poowie lat dwudziestych w US
Army Air Service, gdy tak nazw nosiy wtedy amerykaskie siy powietrzne,
przetestowano dodatkowe, odrzucane zbiorniki paliwa, zapewniajce samolotom
myliwskim wikszy zasig. Tak jak wczeniej Brytyjczycy, Amerykanie zlekcewayli
wnioski z przebiegu walk powietrznych podczas hiszpaskiej wojny domowej i zmaga
w Chinach. Rycho okazao si to bardzo powanym zaniedbaniem, gdy 8. Armia
Powietrzna przystpia do przeprowadzania misji bojowych nad Niemcami.
Z pocztku Spaatz rozsdnie postanowi posya swoje niedowiadczone zaogi
bombowcw na stosunkowo mniej niebezpieczne akcje nad Francj. Siedemnastego
sierpnia dwanacie Latajcych Fortec wystartowao pod wodz Eakera do pierwszej
misji bojowej w Europie. Spaatz chcia polecie sam, ale ostatecznie wyperswadowano
mu ten pomys, gdy zna sekret Ultry wiedzia, e alianci mog korzysta
z przechwyconych i rozszyfrowywanych niemieckich meldunkw. Celem amerykaskich
bombowcw byy stacje rozrzdowe w Rouen w pnocnej Francji miejscowoci
znajdujcej si na tyle blisko, by Amerykanie mogli korzysta z osony myliwskiej
zapewnianej przez spitfirey. W Rouen nie byo obrony przeciwlotniczej, a eskortowe
spitfirey odpdziy w trakcie lotu powrotnego znad celu nieliczne messerschmitty. Po tej
akcji alianccy dziennikarze zgotowali amerykaskim zaogom huczne powitanie. Jednake
Churchilla i Portala niepokoio do powolne tempo rozbudowy amerykaskich si
bombowych w Wielkiej Brytanii oraz uparte obstawanie sojusznikw przy planach
dziennych nalotw. Gwn przyczyn wspominanych opnie byo to, e cz
samolotw i ich zag przerzucono w region rdziemnomorski w celu wzmocnienia 12.
Armii Powietrznej operujcej nad Afryk Pnocn.
Pod kierownictwem generaa Arnolda USAAF rozrastay si w zdumiewajcym
tempie. W pocztkowym okresie sprzyjay temu przyjacielskie ukady w dowdztwie
amerykaskich si powietrznych. Z kolei w RAF-ie czsto dochodzio do sporw,
zazwyczaj wywoywanych przez przekor i upr Harrisa oraz ywion przeze gbok
niech wobec personelu i sztabowcw brytyjskiego lotnictwa wojskowego; uwaa ich za
jeszcze bardziej ograniczonych umysowo od oficerw wojsk ldowych i Royal Navy,
ktrych wprost nie cierpia. Harris otwarcie szydzi z ropniakw, jak okrela
zwolennikw nalotw bombowych na nieprzyjacielskie zakady petrochemiczne, oraz ze
sklepikarzy, ktrzy domagali si atakowania innych, konkretnych celw naziemnych.
A jednak amerykaskie koncepcje precyzyjnych nalotw dziennych cechoway si
podobnym brakiem elastycznoci. Nawet specyfika panujcej w Europie pogody, fakt, i
nad tym kontynentem czsto wisiaa gruba warstwa chmur, nie rozwieway u dowdcw
USAAF przekonania o skutecznoci takich bombardowa.
W trakcie kryzysowej fazy bitwy o Atlantyk pod koniec 1942 roku zarwno Bomber
Command, jak i amerykaska 8. Armia Powietrzna skoncentroway wysiki na atakowaniu
schronw dla U-Bootw na francuskim wybrzeu atlantyckim. Ale potne betonowe
bunkry okazay si odporne na bomby; dochodzio nawet do bezporednich trafie, co
zdarzao si dosy rzadko przy bardzo zej pogodzie owej zimy. Z kolei pobliskie miasta
portowe, Saint-Nazaire i Lorient, zostay obrcone w perzyn. Z perspektywy czasu jedyn
korzy dla aliantw stanowio to, e budowa tych wielkich elbetowych schronw
znacznie spowolnia wznoszenie przez Niemcw wau atlantyckiego linii brzegowych
umocnie, ktre miay strzec okupowane obszary pnocno-zachodniej Europy przed
inwazj.
Podczas nalotu 8. Armii Powietrznej na schrony dla okrtw podwodnych w Saint-
Nazaire, przeprowadzonego 23 listopada, myliwce Luftwaffe wyprboway now taktyk
walki z Latajcymi Fortecami. Do tej pory niemieccy piloci niezmiennie atakowali
amerykaskie bombowce od tyu, tym razem jednak, dysponujc trzydziestoma nowymi
focke-wulfami FW 190, przypucili szturm bezporednio od czoa. Wymagao to od
niemieckich pilotw myliwskich elaznych nerww i wielkich umiejtnoci, ale
pleksiglasowy dzib kaduba B-17, w ktrym znajdowao si stanowisko celowniczego,
by w istocie najbardziej wraliwym punktem tej maszyny. Poza tym taki atak wprawia
w przeraenie wszystkich czonkw zaogi w przedniej czci bombowca.
Podobnie jak to si dziao w przypadku lotnikw RAF-u, Amerykanom najbardziej
doskwierao wyczerpujce nerwowo oczekiwanie na start oraz odwoywanie
zaplanowanych akcji wskutek zej pogody. rednio tylko w dwa lub trzy dni na dziesi
widoczno bya na tyle dobra, by mona byo dostrzec atakowany cel. Modzi czonkowie
zag amerykaskich bombowcw take mieli swoje przesdy i rytuay, w rodzaju
zakadania swetra na lew stron, noszenia przynoszcych szczcie monet czy te latania
t sam maszyn. Nie znosili przesiadek na zapasowe samoloty.
Mrony wiatr, zwaszcza na otwartym stanowisku pokadowego strzelca bocznego,
powodowa zdrtwienie. Niektrzy z lotnikw mieli ogrzewane elektrycznie buty,
rkawice i kombinezony, ale te rzadko dziaay naleycie. W pierwszym roku operacji
powietrznych wicej lotnikw ucierpiao z powodu odmroe ni na skutek odniesionych
w walkach ran. Strzelcy w wieyczkach, nie mogc opuszcza swoich niewygodnych
stanowisk przez kilka godzin, gdy samolot znajdowa si nad wrogim terytorium, czsto
musieli moczy si w spodnie; wilgotne plamy moczu szybko zamarzay. Jeli karabin
maszynowy si zaci, trzeba byo zdj rkawice, aby usun usterk, a palce przymarzay
do lodowatego metalu broni. Kademu lotnikowi ranionemu odamkiem pocisku
przeciwlotniczego lub pociskiem z dziaka grozia mier z powodu wychodzenia
organizmu, nim podziurawiony bombowiec powrci do bazy. Jeli nieprzyjacielski ogie
doprowadza do uszkodzenia aparatury tlenowej, czonkowie zaogi popadali w omdlenie,
zanim pilotowi udawao si sprowadzi maszyn na puap poniej siedmiu tysicy metrw.
I chocia do mierci w wyniku anoksji dochodzio rzadziej ni raz na sto takich
przypadkw, to wikszoci lotnikw zdarzao si ucierpie z powodu niedotlenienia.
W gstych chmurach nierzadko dochodzio do kolizji, a wiele samolotw ulegao
katastrofom w trakcie ldowania w bazie w trudnych warunkach meteorologicznych. Ale
najwikszym wstrzsem by widok innego bombowca, leccego nieco z przodu lub tu
obok, zamieniajcego si w gigantyczn ognist kul. Nic dziwnego, e piloci sigali
wieczorami po whisky, aby uspokoi roztrzsione nerwy, w nadziei na odegnanie w taki
sposb nawracajcych koszmarw sennych, ktre nkay coraz liczniejszych lotnikw.
nili im si pokiereszowani, okaleczeni koledzy, palce si silniki albo kaduby
podziurawione ogniem dziaek i armat przeciwlotniczych.
Tak jak w RAF-ie, przypadki nerwicy wywoanej przebytymi walkami byy na
porzdku dziennym, a amerykascy lotnicy, wedle ich wasnych sw, stawali si skrajnie
pobudliwi albo dostawali dreszczy od focke-wulfw. Liczni cierpieli na drczk,
a niektrzy take na omdlenia, przejciow lepot lub nawet na katatoni. Byy to
zrozumiae reakcje na silny stres, wywoany poczuciem bezradnoci w warunkach
skrajnego niebezpieczestwa. Czasami takie reakcje wystpoway po czasie,
z opnieniem. Ludzie sprawiali wraenie, e otrzsnli si ze strasznych przey, a kilka
tygodni pniej popadali w gbokie zaamanie. Dysponujemy niewieloma wiarygodnymi
statystykami na temat liczby przypadkw zaamania nerwowego, poniewa dowdcy
jednostek dyli do ukrywania tego problemu.
Major Curtis LeMay, ktry w owym czasie podj sub w 305. Grupie Bombowej,
przekona si przeraony, e amerykascy piloci po dotarciu nad cel starali si
manewrowa i koysa samolotami, aby unikn ognia przeciwlotniczego, tym samym
niweczc jakkolwiek szans przeprowadzenia celnego zrzutu bomb. Zdaniem
wojowniczego LeMaya, ktry pniej sta si pierwowzorem postaci generaa Jacka D.
Rippera w filmie Stanleya Kubricka Doktor Strangelove, odbierao to jakikolwiek sens
takiej operacji bojowej. Rozkaza wic swoim pilotom, by lecieli prosto i nie schodzili
z kursu w trakcie nalotu na cel. Rozpoznanie lotnicze wykazao, e podczas ataku na Saint-
Nazaire 23 listopada 305. Grupa zaliczya dwukrotnie wicej bezporednich trafie w cele
w porwnaniu z poprzednimi akcjami. A jednak nawet mimo tej innowacji LeMaya
przecitnie zaledwie niespena trzy procent bomb spadao w promieniu trzystu metrw od
wyznaczonych celw. Pocztkowe zapewnienia USAAF o trafianiu w beczk z ogrkami
okazay si, mwic delikatnie, przesadzone. Wtedy LeMay zastosowa inn taktyk.
Umieci swoich najlepszych nawigatorw i bombardierw w samolotach leccych na
czele formacji, w pozostaych maszynach poleci zdemontowa celowniki Norden,
a dowdcom zag rozkaza zrzuca adunek bomb dopiero po uczynieniu tego przez
prowadzce samoloty. Ale fakt pewnego rozproszenia bombowcw w szyku powodowa,
e wiele bomb spadao z dala od celu, i to mimo precyzyjnego ataku wiodcych maszyn
formacji.
Ogie niemieckich baterii przeciwlotniczych, prowadzcych w tym czasie ostrza
strefowy, i agresywniejsze dziaania nieprzyjacielskich myliwcw jeszcze bardziej
redukoway celno amerykaskich bombowcw. Lot w ciasnej formacji, zapewniajcej
obron przed samolotami myliwskimi, uatwia prowadzenie bardziej skoncentrowanego
ognia artylerii przeciwlotniczej. Historyk zajmujcy si amerykask kampani
bombardowa strategicznych uj to nastpujco: 8. Armia Powietrzna nigdy nie
wypracowaa metody bombardowania z maksymaln precyzj i z zachowaniem
maksymalnej ochrony. A to, e uporano si z tym problemem, musiao nieodwracalnie
prowadzi do bombardowa dywanowych, podczas ktrych cz bomb trafiaa w cele,
a reszta leciaa gdzie popadnie. Realia pola walki, a nie przedwojenne teorie, nieuchronnie
popchny 8. Armi Powietrzn ku zmasowanym nalotom dywanowym [preferowanym
przez] Bombera Harrisa .21

Na konferencji w Casablance w styczniu 1943 roku genera Arnold powiedzia

generaowi Eakerowi, e Roosevelt zgodzi si ju na przestawienie 8. Armii Powietrznej
na nocne bombardowania prowadzone wraz z RAF-em. Eaker usiowa przekona
Churchilla, e naloty bombowe za dnia s skuteczniejsze. Twierdzi, e jego bombowce
zestrzeliwuj co najmniej dwa lub trzy niemieckie myliwce za kady strcony wasny
samolot, cho Brytyjczycy wiedzieli, i nie ma to nic wsplnego z prawd. Churchill
milcza, gdy Portal zawczasu uprzedzi go, aby nie wdawa si z Amerykanami w spory
w kwestii dziennych bombardowa. Poczenie dziennych nalotw USAAF z nocnymi
atakami RAF-u przekuto w odpowiadajcy Amerykanom i Brytyjczykom kompromis,
okrelony mianem bombardowa caodobowych.
Sprzymierzeni uzgodnili wydan wsplnie dyrektyw w tej sprawie, w ktrej
stwierdzono, e gwnym celem bdzie stopniowe niszczenie i rozmontowanie
niemieckiego systemu militarnego, przemysowego i gospodarczego oraz osabianie morale
niemieckiego narodu a do momentu, kiedy jego zdolno do stawiania zbrojnego oporu
ulegnie decydujcemu obnieniu . Oczywicie Harris uzna to za ostateczne
22

zaaprobowanie swojej strategii. I cho poczon ofensyw bombow mia pokierowa

Portal, podejmowanie najwaniejszych decyzji w tej mierze przypado Eakerowi
i Harrisowi, ktrzy wybierali cele atakw powietrznych.
Nawet po uzgodnieniu rzeczonej dyrektywy, znanej jako Pointblank, poczona
ofensywa bombowa nie miaa w istocie charakteru cile skoordynowanej operacji, mimo
e Harris i Eaker niele si dogadywali, a Harris uczyni wszystko, co w jego mocy, aby
dopomc 8. Armii Powietrznej w podjciu i kontynuowaniu bombardowa. Eaker,
czciowo pod wpywem wskazwek generaa Marshalla, ktry nadzorowa
przygotowania do inwazji na kontynentaln Europ, mia si skupi na niszczeniu Luftwaffe
zarwno niemieckich wytwrni samolotw, jak i myliwcw w powietrzu. Z kolei
Harris, zamierzajc po prostu nadal robi swoje, zrwnywa z ziemi niemieckie miasta,
z pozoru traktujc jako pierwszorzdne zadanie atakowania celw wojskowych. Lubowa
si w prezentowaniu odwiedzajcym go w jego kwaterze gwnej w High Wycombe
okazaych, oprawionych w skr niebieskich ksig. Te wypenione byy wykresami
i diagramami przedstawiajcymi strategiczne znaczenie bombardowanych orodkw
miejskich i niszczonych obszarw. Rozalenie i frustracja Harrisa narastay pod wpywem
ywionego przeze przekonania, e dziaaniom Bomber Command nie powicano
naleytej uwagi i niedostatecznie je doceniano.
Szesnastego stycznia 1943 roku, kiedy bitwa stalingradzka wkraczaa w dramatyczne,
ostatnie stadium, Bomber Command przeprowadzio pierwszy z serii nalotw na Berlin.
By to zarazem pierwszy wikszy nalot poprzedzony zrzuceniem na cele wietlnych
markerw przez pathfindery. Osiem dni pniej 8. Armia Powietrzna po raz pierwszy
uderzya na cele w Rzeszy, atakujc stocznie na pnocnym wybrzeu Niemiec, w ktrych
budowano U-Booty. Po upywie kolejnego miesica amerykaskie samoloty, z omioma
reporterami na pokadach, wrd ktrych by Walter Cronkite, znalazy si ponownie nad
Wilhelmshaven. Niebawem w skadzie 8. Armii Powietrznej podjli sub reyser
William Wyler i aktor Clark Gable, co przydao dziaaniom tej formacji publicznego
rozgosu; Bomber Command RAF-u nie by w stanie jej w tym wzgldzie dorwna.
Harrisowi marzyy si prasowe relacje opisujce wyczyny jego lotnikw, ale suby
informacyjne Spaatza i Eakera biy go w tym na gow.
Pitego marca samoloty Bomber Command na nowo zaatakoway gwne zagbie
przemysowe Niemiec, zwaszcza miasto Essen. Nalot z 12 marca doprowadzi do
zniszczenia zakadw produkujcych czogi, co opnio dostawy cikich Tygrysw
i Panter i przyczynio si do przesunicia daty rozpoczcia przez Niemcw wielkiego
kontruderzenia pod Kurskiem. sma Armia Powietrzna wkrtce przyczya si do tak
zwanej powietrznej ofensywy na Zagbie Ruhry, a czna liczba ofiar nalotw na Niemcy
wzrosa do dwudziestu jeden tysicy ludzi.
Gring, skompromitowany z powodu saboci Luftwaffe w zmaganiach z alianckimi
atakami lotniczymi, wycofa kolejne jednostki myliwskie z frontu wschodniego do
wzmocnienia obrony powietrznej Rzeszy. Mimo e nie byo to jednym ze sprecyzowanych
celw dziaa sprzymierzonych, to wpyw ofensywy powietrznej na ostateczny rezultat
wojny okaza si zapewne o wiele wikszy od zniszcze przez ni spowodowanych.
Radzieckie lotnictwo wojskowe tu i wdzie uzyskao dziki niej przewag, o ile nie
supremacj w powietrzu. Ponadto wykorzystanie samolotw rozpoznawczych Luftwaffe
musiao ulec drastycznemu ograniczeniu. To z kolei umoliwio Armii Czerwonej,
zwaszcza w nastpnym roku, znaczne sukcesy w dziedzinie maskirowki dziaa
maskujcych i dywersyjnych.
Chocia wbrew nadziejom aliantw nie udao si zama ducha niemieckiej ludnoci,
to Goebbels i inni nazistowscy przywdcy byli powanie zaniepokojeni. Krcy w owym
czasie popularny wierszyk brzmia:

Lieber Tommy fliege weiter,

Wir sind alle Ruhrarbeiter,
Fliege weiter nach Berlin,
Die haben alle ja geschrien.

(Drogi Tommy [Brytyjczyku], przelatuj

Nad nami, robotnikami z Ruhry,
Le dalej na Berlin,
A wszyscy krzycz: Tak!)
Byo to nawizanie to przemwienia wygoszonego przez Goebbelsa po bitwie
stalingradzkiej w berliskim Paacu Sportu w lutym 1943 roku, gdy pobudza audytorium
woaniem: Czy chcecie wojny totalnej? a wszyscy na to chrem odpowiadali
twierdzco .
23

Owej wiosny 1943 roku straty alianckiego lotnictwa rosy w zastraszajcym tempie.
Tylko niespena co pity lotnik RAF-u przeywa cykl trzydziestu lotw bojowych.
Siedemnastego kwietnia 8. Armia Powietrzna stracia nad Brem pitnacie bombowcw,
zestrzelonych przez niemieckie myliwce. Eaker, wcieky z powodu tego, e nie dosta
obiecanych mu wczeniej posikw, ostrzeg generaa Arnolda w Waszyngtonie, e do
przeprowadzenia kolejnego nalotu pozostay mu maksimum 123 bombowce. sma Armia
Powietrzna po prostu nie bya w stanie wywalczy przewagi w przestworzach,
nieodzownej do pomylnego przerzutu si inwazyjnych za kana La Manche.
Arnold znalaz si w trudnym pooeniu. Ze wszystkich teatrw wojny woano
o wicej bombowcw. W maju jednak wzmocni amerykaskie jednostki lotnicze
stacjonujce w Wielkiej Brytanii, a we wschodniej Anglii podjto gigantyczny program
budowy lotnisk. Nowi ludzie byli tam pilnie potrzebni, gdy 8. Armia Powietrzna
w pierwszym roku dziaa nad Europ stracia 188 samolotw bombowych i 1900
lotnikw. Eaker w kocu zrozumia te naglc potrzeb wprowadzenia do akcji
myliwcw eskortowych dalekiego zasigu. Pkate myliwce P-47 Thunderbolt
dysponoway zasigiem umoliwiajcym dotarcie tylko do przedwojennej niemieckiej
granicy.
Dwudziestego dziewitego maja RAF przeprowadzi nalot na Wuppertal, wywoujc
tam za spraw zrzuconych bomb zapalajcych pierwsz burz ogniow. Po tym jak
pathfindery zrzuciy znaczniki owietlajce cele ataku, pierwsza fala bombowcw
dokonaa zrzutu adunkw zapalajcych w celu wywoania poarw, a bomby burzce
z nastpnej grupy samolotw niszczyy ponce budynki. Palce si zabudowania
niebawem przeobraziy si w gorejce pieko, zasysajce powietrze z caej okolicy. Wielu
ludzi dusio si od dymu albo z powodu braku tlenu, lecz innych spotka jeszcze gorszy los.
Na ulicach topi si od gorca asfalt, w ktrym grzzy obute stopy. Niektrzy uciekali nad
rzek i skakali do wody, aby uchroni si przed wszechobecnym arem. Po dogasajcych
poarach pozostaway zwglone, skurczone zwoki, pozbawione wytopionego tuszczu,
a ekipom zajmujcym si urzdzaniem zbiorowych pogrzebw udawao si pomieci
szcztki trzech osb naraz w baliach i po siedem lub osiem w cynkowych wannach.
Ogem tamtej nocy zgino 3400 osb. Tak jak Luftwaffe w 1940 roku, dowdztwo RAF-u
przekonao si, e bomby zapalajce wywouj najwiksze, rozlege zniszczenia. adunki
tego rodzaju byy take lejsze od konwencjonalnych bomb i nadaway si do zrzucania
caymi seriami.
Harris nadal odnosi si nadzwyczaj niechtnie do wszelkich ingerencji w bezlitosn
kampani bombardowania orodkw miejskich, zwaszcza kiedy musia wydzieli cz
swoich bombowcw do nalotw na bazy U-Bootw. Zintensyfikowa bombardowania
miast, szczeglnie tych, ktre ju ulegy czciowemu zniszczeniu. Dziesitego czerwca
1943 roku oficjalnie rozpocza si ofensywa Bomber Command Pointblank. Dwa
tygodnie pniej, nieco ponad rok po pierwszym nalocie tysica bombowcw, Harris
znowu rzuci swoje samoloty do uderzenia na Koloni. Bomby zapalajce i burzce zaczy
spada na to miasto we wczesnych godzinach porannych 29 czerwca, w dniu witych
Piotra i Pawa.
Wszyscy mieszkacy domu przebywali w piwnicy zapisa Albert Beckers. Nad
nami przez duszy czas silniki samolotw sprawiay, e powietrze drao.
Przypominalimy krliki w klatkach. Niepokoiy mnie rury wodocigowe co bdzie, jeli
popkaj; czy wszyscy si potopimy? Powietrze trzso si od wybuchw. Do naszej
piwnicy nie dotara burza ogniowa, ale ponad nami wszystko pono. Potem nadleciaa
druga fala [samolotw], z bombami burzcymi. Nie sposb opisa, jakie to odczucie kuli
si ze strachu w dole, kiedy powietrze dry, bbenki w uszach pkaj od huku, wiato
ganie, brakuje tlenu, a tynk sypie si ze stropu. Musielimy przedosta si przez wyom
w murze do ssiedniej piwnicy . 24

Reporter Heinz Pettenberg opisa panik w podziemiach domu swego znajomego,

gdzie trzysta osb szukao schronienia, gdy na zewntrz wybuchy poary. Razem z dwoma
innymi ludmi Fischer gania jak wariat, eby ocali dom. W trakcie tego czsto musia
zbiega na d, aby zapobiec wybuchowi paniki wrd oszalaej ze strachu grupy
w piwnicach. ona Fischera da w gwizdek, a wtedy przybiega Fischer z pistoletem,
eby opanowa zamt. Odrzucano wszelkie zahamowania . 25

Waidmarkt przedstawia straszny widok relacjonowa dalej Beckers. Snopy

iskier wypeniay powietrze. Wiksze i mniejsze drewniane drzazgi latay wszdzie
i podpalay ubrania oraz wosy. Jaki chopczyk, ktry zgubi rodzicw, stan obok mnie
i wskazywa na te iskry. Na placu zrobio si nieznonie gorco. Wiatr roznieca ogie
i brakowao tlenu.
Na ulicach dzieci biegay w kko w poszukiwaniu rodzicw napisaa
szesnastoletnia uczennica. Maa dziewczyna prowadzia za rk swoj matk, ktra
w nocy olepa. Koo duej kupy gruzu zobaczyam pastora, ktry zaciskajc zby, uczepi
si kamieni i odrzuca ceg za ceg, poniewa bomba burzca zasypaa tam ca jego
rodzin. (...) Szlimy przez mae, wskie zauki jak przez rozgrzany piec, a nad piwnicami
unosi si swd spalonych cia .
26

Wszdzie sycha byo krzyki rannych, rozpaczliwe nawoywania i stukanie

uwizionych pod ziemi napisaa pewna czternastolatka ze Zwizku Niemieckich
Dziewczt (Bund Deutscher Mdel, BDM), eskiego odpowiednika Hitlerjugend.
Ludzie woali zaginionych po imionach, a ulice zasane byy ciaami zabitych, wyoonymi
tam w celu ich identyfikacji. (...) Ci, ktrzy pniej wrcili, stali oszoomieni przed tym, co
kiedy byo ich domami. Musiaymy zbiera kawaki cia do cynowych balii. To byo
straszne i przyprawiao o mdoci, (...) wymiotowaam jeszcze dwa tygodnie po tym
nalocie . Sprowadzono winiw obozw koncentracyjnych, aby wydobywali zwoki
27

spod zawalonych budynkw.

Suba Bezpieczestwa raportowaa o reakcjach ludnoci na nalot na Koloni
i uszkodzenie tamtejszej zabytkowej katedry. Cho wiele osb domagao si odwetu, to
nazistw zaalarmoway reakcje katolikw. Tego wszystkiego mona byo unikn,
gdybymy nie zaczynali tej wojny, stwierdzi jeden z nich. Bg nie dopuciby do czego
takiego, gdyby racja bya po naszej stronie i gdybymy walczyli o suszn spraw, uzna
inny . W raportach SD znalazy si nawet doniesienia, e niektrzy wyraali pogld, i
28

bombardowanie koloskiej katedry i innych niemieckich kociow ma zwizek ze

zburzeniem synagog w Rzeszy i e to kara boska. Nadawszy zniszczeniom w Kolonii
wielkiego rozgosu propagandowego i powiciwszy temu wydarzeniu kroniki filmowe,
Goebbels naraz si rozmyli, z obawy, e takie informacje mog bardziej zniechci
niemieckie spoeczestwo, anieli je wzburzy. SD ustalia, e ludzi denerwowao cae to
propagandowe zamieszanie wok zniszczonych kociow i zabytkowych gmachw,
z pomijaniem przez wadze cierpie ludnoci a przecie zgino 4377 osb. Tysice
ucieko z Kolonii, rozpowiadajc o tym straszliwym nalocie.
Harris stanowczo dy do dalszego wzmoenia presji na przeciwnika, mimo e
postanowi rzuci swoje formacje z dala od Zagbia Ruhry, gdzie Niemcy wzmacniali
obron przeciwlotnicz. Ataki powietrzne trway nieprzerwanie, a seria cikich nalotw
na Hamburg zacza si w nocy z 24 na 25 lipca. Wtedy po raz pierwszy zrzucono
zawczasu paski aluminiowej folii nazywanej Window; zakcay one prac niemieckich
radarw i caego systemu obrony przeciwlotniczej. Brytyjczycy uderzyli w nocy, a 8.
Armia Powietrzna dwukrotnie za dnia. Harris nada tej operacji kryptonim Gomorrah
(Gomora). Tragedi mieszkacw Hamburga byo to, e lokalny gauleiter Karl Kaufmann
zabroni opuszczania miasta bez specjalnego zezwolenia, decyzj t faktycznie skazujc na
mier tysice osb. W nocy 27 lipca 722 samoloty RAF-u nadleciay ponownie.
Panoway idealne warunki do wywoania rozlegych poarw: tak si zoyo, e lipiec
1943 roku by najbardziej suchym i upalnym miesicem od dziesiciu lat.
Setki bomb zapalajcych zrzucono na stosunkowo niewielki rejon we wschodniej
czci miasta, co przyspieszyo zlanie si pojedynczych poarw w gigantyczn poog.
Nad ni unosi si ku niebu sup aru, tu nad ziemi wywoujc trb powietrzn, ktra
jeszcze bardziej rozprzestrzeniaa ogie. Zaogi alianckich samolotw wyczuway odr
spalonych ludzkich cia nawet na wysokoci prawie szeciu tysicy metrw. Tymczasem na
ziemi podmuchy rozgrzanego powietrza zdzieray z ludzi odzie i podpalay nagie ciaa,
ktrych miso odpadao od koci. Tak jak w Wuppertalu, asfalt si gotowa, a ludzie
przylepiali si do niego niczym owady do lepu na muchy. Domy w mgnieniu oka staway
w ogniu. Stra poarna nie bya w stanie podoa zadaniom. Cywile, ktrzy pozostali
w piwnicach, podusili si lub zmarli, wdychajc dym albo zatruwajc si czadem. Wedle
pniejszych szacunkw wadz Hamburga wanie ci ludzie stanowili siedemdziesit
osiemdziesit procent spord czterdziestu tysicy miertelnych ofiar nalotu. Wiele zwok
ulego takiemu zwgleniu, e nigdy nie wydobyto ich spod gruzw .
29

Ocalali uciekali na pobliskie wsie i odleg prowincj. Lokalne wadze radziy sobie
w warunkach kryzysu nader sprawnie, jeli uwzgldni skal katastrofy. Wieci
o koszmarze w Hamburgu przekazywano z ust do ust w caym kraju, po tym jak
ewakuowanych przewieziono przez Berlin i rozlokowano we wschodniej i poudniowej
czci Niemiec. Wielu z nich przeszo zaamanie nerwowe. Nie brako pogronych
w obdzie po stracie najbliszych; ludzie ci wydobywali z ruin skurczone zwoki swoich
dzieci i wywozili je w walizkach.
Wstrzs, jaki ogarn ca Rzesz, porwnywano do cywilnej wersji szoku
wywoanego przez klsk pod Stalingradem. Nawet nazistowscy przywdcy, tacy jak Speer
czy inspektor generalny Luftwaffe feldmarszaek Erhard Milch, zaczli sdzi, e takie
bombardowania mog doprowadzi do rychego pokonania Niemiec. Zacietrzewiony
Harris zorganizowa nastpny nalot 29 lipca, ale Bomber Command ponioso wtedy
znacznie wiksze szkody, tracc 28 samolotw. Nowa niemiecka formacja myliwska
Wilde Sau, czyli Dzik zastosowaa nowatorsk taktyk walki, polegajc na
atakowaniu nieprzyjacielskich bombowcw z gry, nawet nad samym celem, gdy te byy
dobrze widoczne na tle poarw. Drugiego sierpnia wyruszyo nad Niemcy kolejne
zgrupowanie brytyjskich maszyn bombowych, wpado jednak w burz z piorunami. Byo to
kosztowne fiasko: Brytyjczycy stracili wtedy trzydzieci samolotw, nie wyrzdzajc
wikszych szkd przeciwnikowi.

W pierwszych dniach sierpnia genera Eaker, po intensywnych bombardowaniach w trakcie

tak zwanego Blitz Week (tygodnia nalotw) i stracie dziewidziesiciu siedmiu
Latajcych Fortec, zdecydowa przejciowo wycofa z walki zaogi swoich
bombowcw, aby mogy odpocz przed innymi wanymi misjami bojowymi. Tymczasem
podlegajce mu zgrupowanie samolotw bombowych B-24 Liberator przeleciao do Afryki
Pnocnej, aby stamtd atakowa pola naftowe koo Ploeszti w Rumunii. Operacja ta, pod
kryptonimem Tidal Wave, zacza si 1 sierpnia. Nie poprzedzono jej lotami
zwiadowczymi, by nie alarmowa tamtejszej obrony przeciwlotniczej. Liberatory
nadleciay z kierunku naddunajskiej doliny w celu przeprowadzenia ataku z niskiego
puapu, co okazao si powanym bdem. Niemcy zawczasu rozstawili wok baterie
armat przeciwlotniczych 40 mm i 20 mm, a nawet karabiny maszynowe na wszystkich
pobliskich dachach. Zgrupowanie bombowcw utrzymywao w trakcie caego lotu cisz
radiow, ale Niemcy przygotowali si do odparcia tego ataku. Zamawszy amerykaskie
szyfry wojskowe, wiedzieli z wyprzedzeniem o tym nalocie.
Lecce na maej wysokoci pord kbw gstego czarnego dymu bombowce
ucierpiay straszliwie od ognia przeciwlotniczego, by nastpnie natkn si na siln
formacj myliwcw Luftwaffe, ktra stacjonowaa w pobliu. Tylko trzydzieci trzy
liberatory ze 178 powrciy z tej akcji do bazy w stanie umoliwiajcym nastpne loty
bojowe. I cho koo Ploeszti dokonay bardzo powanych spustosze, to Niemcy cignli
na miejsce mnstwo robotnikw i po upywie kilku tygodni rafinerie przetwarzay jeszcze
wicej ropy naftowej ni przed owym nalotem.
Kolejne zadanie, jakie zostao zlecone przez Waszyngton, polegao na rzuceniu
samolotw 8. Armii Powietrznej na cele w gbi Niemiec. Siedemnastego sierpnia 146
bombowcw pod dowdztwem Curtisa LeMaya zaatakowao zakady Messerschmitta
w Ratyzbonie, a dwiecie trzydzieci maszyn zrzucio bomby na wytwrni oysk tocznych
w Schweinfurcie. Zgrupowanie LeMaya, ktre wystartowao pomimo gstej mgy, w celu
zdezorientowania Niemcw nadleciao nad Ratyzbon z Afryki Pnocnej i znad Alp.
Jednake myliwsk defensyw Luftwaffe zwikszono do czterystu samolotw,
wycofawszy cz z nich z frontu wschodniego. Formacja LeMaya stracia czternacie
bombowcw jeszcze przed dotarciem nad Ratyzbon. Jeden ze strzelcw pokadowych
stwierdzi, nasuchujc w suchawkach modlitw innych lotnikw, e poczu si jak
w napowietrznym kociele . Tyle tylko, e Amerykanie uniknli pocigu, docierajc
30

z powrotem nad Alpy po zrzucie bomb.

Zgrupowanie, ktre otrzymao zadanie ataku na Schweinfurt i ktre zatrzymano na
lotniskach do czasu, a rozwiaa si mga, znalazo si nad celem z kilkugodzinnym
opnieniem. Ta katastrofalna w skutkach zwoka oznaczaa, e niemieckie myliwce, ktre
wczeniej stary si w powietrzu z grup LeMaya, zdyy tymczasem wyldowa,
zatankowa ponownie paliwo i uzupeni amunicj. I znowu amerykaskie myliwce
Thunderbolt z osony Latajcych Fortec zmierzajcych nad Schweinfurt musiay, ze
wzgldu na swj ograniczony zasig, zawrci ku Belgii w pobliu niemieckiej granicy.
Zaraz potem jednostki focke-wulfw FW 190 i messerschmittw Bf 109 wzbiy si
w powietrze, by zaatakowa amerykaskie samoloty ze wszystkich stron. Szacuje si, e
poderwano do alarmowego startu okoo trzystu niemieckich maszyn myliwskich, to jest
znacznie wicej, ni walczyo ze zgrupowaniem LeMaya. Strzelcy w Latajcych
Fortecach ju wkrtce stali po kostki w uskach pociskw z broni maszynowej
w obrotowych wieyczkach, gorczkowo usiujc ostrzeliwa wrogie myliwce
przemykajce pomidzy amerykaskimi bombowcami. Tak liczne samoloty zostay trafione
i tak wielu czonkw zag wyskoczyo z nich ze spadochronami, e jak zauway jeden
z lotnikw, przypominao to desant spadochronowy .
31

Nad Schweinfurtem ocalae z pogromu samoloty nie byy w stanie celnie zrzuci
bomb. Formacje si wymieszay w trakcie ataku, wok nich nieustannie pojawiay si
czarne chmurki rozrywajcych si pociskw artylerii przeciwlotniczej, ponadto Niemcy
przesonili cel za pomoc generatorw dymu. Poza tym
czterystapidziesiciokilogramowe bomby nie powodoway wystarczajcych zniszcze,
nawet trafiajc w cele. sma Armia Powietrzna stracia szedziesit zestrzelonych
bombowcw i nastpn setk uszkodzonych tak powanie, e trzeba je byo wykreli ze
stanu jednostek a take prawie szeciuset lotnikw.
Wobec takich strat Churchill ponowi wywieranie naciskw na dowdztwo USAAF,
aby Amerykanie przestawili si na nocne bombardowania. Arnold stanowczo si temu
opiera, wiedzia jednak, e jego zaogi bd wystawione na wielkie ryzyko a do czasu
wprowadzenia do walki przez aliantw myliwcw eskortowych dalekiego zasigu.
Kierownictwo USAAF musiao przyzna, e koncepcja uycia samodzielnie operujcych
silnie uzbrojonych Latajcych Fortec, przy ktrej Amerykanie obstawali stanowczo zbyt
dugo, ma powane minusy. Potwierdzi to dobitnie przebieg nastpnej akcji 8. Armii
Powietrznej, ktra ponownie zaatakowaa cel poza zasigiem osony myliwskiej,
zrzucajc bomby na Stuttgart. Skoczyo si utrat czterdziestu piciu z 338 uczestniczcych
w tym nalocie bombowcw B-17.
W trakcie opisanych atakw na Ratyzbon i Schweinfurt Luftwaffe stracia w wielkiej
batalii powietrznej, jaka si wtedy wywizaa, czterdzieci siedem myliwcw, a cznie
podczas caego sierpnia 334 zestrzelone maszyny. Jeszcze bardziej zowieszcza dla
Niemcw bya utrata wielu dowiadczonych pilotw myliwskich. Ich mier osabia
powietrzn oson Rzeszy znacznie powaniej ni zniszczenia poczynione w fabryce
Messerschmitta w Ratyzbonie przez bombowce LeMaya. Osiemnastego sierpnia, pod
wpywem wciekych oskare rzucanych przez Hitlera o dopuszczenie do zburzenia
Hamburga i innych nalotw, zastrzeli si szef sztabu Luftwaffe, genera Jeschonnek. Hitler
nie przej si zbytnio tym samobjstwem. Bardziej zajmowaa go kwestia rozwoju broni
odwetowej, latajcych bomb V-1 i rakiet V-2. Za najwaniejsze uzna zasianie grozy
w obozie wrogw Niemiec.

Brytyjskie lotnictwo bombowe, po atakach na baz w Peenemnde nad Batykiem, gdzie

Niemcy testowali bro rakietow, rozpoczo powietrzn bitw o Berlin. Harris by
przekonany, e gdyby udao si uczyni z nazistowsk stolic to samo, co jego samoloty
zrobiy z Hamburgiem, Niemcy skapitulowayby do 1 kwietnia 1944 roku. Hitler, ku
rozpaczy asa myliwskiego Luftwaffe generaa Adolfa Gallanda oraz feldmarszaka
Milcha, zabroni zwikszenia produkcji myliwcw. Jego zaufanie do Gringa i caej
Luftwaffe powanie osabo. Powierzy obron przestrzeni powietrznej nad Berlinem
bateriom artylerii przeciwlotniczej, umiejscowionym na masywnych betonowych
wieycach. Ale mimo e zaporowy ogie przeciwlotniczy i snopy wiata z naziemnych
reflektorw trwoyy lotnikw RAF-u nadlatujcych nad stolic Rzeszy, to niemieckie
dziaa przeciwlotnicze zaday im znacznie mniejsze straty w porwnaniu z myliwcami
nocnymi Luftwaffe.
Pathfindery zrzuciy na Berlin czerwone i zielone wietlne markery; Niemcy
przezwali je witecznymi choinkami. Potem cikie bombowce typu Lancaster i Halifax
przeprowadziy nalot dywanowy na cae miasto. Na rozkaz Harrisa kady lancaster
dwiga adunek piciu ton bomb. Niebo nad Berlinem rozwietla pikna, nieziemska
krwawoczerwona una zapisa w swym dzienniku Goebbels po jednym z najciszych
nalotw. Nie jestem w stanie ju duej na nie patrze . Mimo wszystko Goebbels
32

nalea do tych bardzo nielicznych nazistowskich przywdcw, ktrzy zdobyli si na to, by

wyj w miasto i porozmawia z ofiarami nalotw.
ycie przecitnych berliczykw stao si udrk, gdy usiowali dotrze na czas do
pracy przez zasypane gruzami ulice, na ktrych utkny porozbijane i groteskowo
zdeformowane wraki tramwajw; kolej miejska (S-Bahn) wstrzymaa ruch ze wzgldu na
uszkodzenia torw. Bladzi i niewyspani cywile podali w popiechu, by nadrobi
spnienia. Ci ze zniszczonych przez bomby mieszka albo przenosili si do znajomych,
albo te liczyli na to, e wadze przydziel im jakie lokale. Zazwyczaj umieszczano ich
w siedzibach odebranych ydowskim rodzinom, ktrych wikszo do owego czasu
zesano na wschd. Tak jak w wikszoci miast ludno Berlina nabywaa za grosze
ubrania i domowe przybory z poydowskich domostw. Tylko niewielu zastanawiao si nad
losem poprzednich wacicieli.
A jednak zaskakujco dua liczba berliskich ydw, oceniana na okoo pi do
siedmiu tysicy, ukrywaa si; czasami nazywano ich U-Bootami. Niektrzy przebywali
w kryjwkach w samej stolicy, w domostwach sympatyzujcych z nimi antynazistw albo
te w domkach letnich na dziakach. Ci z ydw, ktrzy mieli dostatecznie aryjski wygld,
pozbywali si noszonych na ubraniach tych Gwiazd Dawida, zaatwiali sobie faszywe
dokumenty tosamoci i wtapiali si w tum. Wszyscy oni obawiali si w kadej chwili
aresztowania, poszukiwani na ulicach przez patrole SA lub gestapowskich tajniakw,
ktrym pomaga ktry z ydowskich Greiferw, czyli apaczy, zmuszonych szantaem
bd faszyw obietnic ocalenia swoich rodzin do wypatrywania i denuncjowania
ukrywajcych si pobratymcw.
Nocami, przy akompaniamencie wyjcych syren alarmowych, ludzie toczyli si
w schronach, piwnicach kamienic albo w wielkich schronach wie przeciwlotniczych.
Mieli przy sobie termosy i kartonowe pakunki z kanapkami, cennymi drobiazgami
i wanymi dokumentami. Wyrniajcy si specyficznym, kliwym poczuciem humoru
berliczycy nazywali syreny trbami Meyera, nawizujc do niefortunnych przechwaek
Gringa z pocztkowego okresu wojny, e jeli RAF kiedykolwiek zbombarduje Berlin,
wtedy on, Gring, zmieni nazwisko na Meyer. Wielki schron znajdujcy si wiey
przeciwlotniczej w stoecznym Tiergarten (ogrodzie zoologicznym) mg pomieci
osiemnacie tysicy osb. Ursula von Kardorff przyrwnaa to miejsce w swoich
pamitnikach do wiziennej scenerii z Fidelia . Pary zakochanych tuliy si do siebie na
33

betonowych spiralnych klatkach schodowych, jak gdyby odgrywajc role z parodii balu
maskowego .34

W typowych schronach, znanych jako Luftschutzrume, unosi si w powietrzu fetor

mnstwa niedomytych cia i cuchncych wyzieww, co stanowio wszechobecny problem.
Wikszoci ludzi psuy si zby z powodu awitaminozy. Wntrza schronw owietlay
niebieskie lampy, a wskazujce kierunki strzaki i napisy na cianach wymalowywano
fosforyzujc farb na wypadek przerwy w dopywie elektrycznoci. W piwnicach pod
budynkami, gdzie wikszo osb szukaa schronienia, rodziny zasiaday w rzdach
naprzeciwko siebie, jak w wagonikach kolejki podziemnej (U-Bahn). A gdy gmachy
zaczynay dre od wybuchw bomb, niektrzy odprawiali osobliwe rytuay majce
zapewni przeycie na przykad owijali gowy rcznikami. Kiedy budynki sypay si
w gruzy lub staway w ogniu, a dym i py wdzieray si do podziemnych pomieszcze,
przebywajcy tam ludzie czsto wpadali w histeri. W bocznych cianach wybijano
otwory, ktre w razie potrzeby miay uatwi przedostanie si do piwnic ssiednich
blokw mieszkalnych. Zagranicznym robotnikom, rozpoznawanym po wielkich literach
wymalowanych na ich ubraniach, nie wolno byo wchodzi do schronw i przebywa tam
w uatwiajcej zblienia ciasnocie razem z niemieckimi kobietami i dziemi .
35

Zgodnie z obietnic zoon Churchillowi Harris oznajmi swoim lotnikom, e

powietrzna bitwa o Berlin bdzie decydujc batali tej wojny. Ale te wyczerpujce
zmagania, naloty przeprowadzane noc po nocy, zszargay nerwy jego ludziom, a take
berliczykom. Zaogi bombowcw RAF-u powracay w swych samolotach nad stolic
Rzeszy, wierzc w sowa Harrisa, e doprowadzi to do skrcenia wojny, a w ostatecznym
rozrachunku do ocalenia wielu istnie ludzkich.
Ta kampania powietrzna trwaa od sierpnia 1943 roku do marca roku 1944, a mimo to
siedemnacie tysicy ton bomb burzcych i szesnacie tysicy ton bomb zapalajcych nie
zniszczyo niemieckiej stolicy. Miasto to zajmowao zbyt rozlegy obszar, by mogo zosta
strawione przez burze ogniowe, a wikszo bomb spadaa na niezabudowane tereny
midzy osiedlami. Harris fatalnie si przeliczy i ostatecznie musia przerwa t
powietrzn ofensyw. Wszelkie zapewnienia, jakie zoy Churchillowi, okazay si
goosowne. Bomber Command stracio ponad tysic samolotw, w wikszoci
zestrzelonych przez niemieckie myliwce nocne. W wyniku nalotw na Berlin zgino 9390
niemieckich cywilw, ale jednostki bombowe RAF-u straciy przy tym a 2690 lotnikw.
Podjta przez Harrisa prba zamania morale Niemcw skoczya si fiaskiem,
jednake on sam nie chcia si z tym pogodzi i na pewno nie zamierza przyznawa si do
niepowodzenia. Z pogard traktowa rzdowe starania zmierzajce do wybielenia
kampanii bombardowa za pomoc stwierdze, e RAF atakuje tylko cele militarne,
a zabijania ludnoci cywilnej nie dao si przy tym unikn. Harris po prostu uwaa
robotnikw przemysowych w Niemczech i ich siedziby za cele o charakterze wojskowym
we wspczesnym zmilitaryzowanym pastwie. Odrzuca wszelkie sugestie, e Brytyjczycy
powinni si wstydzi przeprowadzania nalotw dywanowych . 36

Tymczasem Amerykanie zrobili si rwnie powcigliwi i ostroni w sowach jak

krytycy Harrisa z brytyjskiego Ministerstwa Lotnictwa. Mimo i genera Arnold prywatnie
przyznawa, e Brytyjczycy najczciej bombardowali na lepo i w rezultacie przeszli na
naloty dywanowe, to nie chcia stwierdzi tego publicznie. Wbrew wszelkim
zapewnieniom o trafianiu bombami w beczki z ogrkami skutki amerykaskich nalotw
z jesieni 1943 roku nie byy wcale lepsze od tych opisanych w cytowanym wczeniej
raporcie Butta. Podczas utrzymujcej si zej pogody jak stwierdzi pewien historyk
lotnictwa wojskowego Amerykanie generalnie nie wykazywali si wiksz celnoci
bombardowa w porwnaniu z Bomber Command, a czsto bya ona jeszcze gorsza . 37

Dowdcy USAAF nie chcieli uwierzy nawet w przedstawiane im niezbite dowody.

Hitler wyda rozkaz nalotw odwetowych na historyczne miasta angielskie Bath,
Canterbury, Exeter, Norwich i York. Rzecznik prasowy niemieckiego Ministerstwa Spraw
Zagranicznych na Wilhelmstrasse obwieci, e Luftwaffe zajmie si kad budowl
oznaczon trzema gwiazdkami w przewodniku Baedekera . Z czasem nazwa tych
38

popularnych przewodnikw turystycznych w czerwonych okadkach przylgna do

wspomnianych atakw, okrelanych jako naloty baedekerowskie. Rozwcieczony Goebbels
uzna t akcj za duy bd, bo chcia, aby wycznie Brytyjczycy okryli si hab
niszczenia zabytkowych miast.
Bez wzgldu na to, czy Harris cierpia na kompleks Zeusa , mciwie ciskajc 39

gromy z niebios (co zasadniczo brytyjska opinia publiczna popieraa), czy te nie,
waciwie zainicjowa wasn wersj wojny totalnej, do ktrej Goebbels nawoywa
histerycznie z mwnicy berliskiego Paacu Sportu w lutym owego roku. Wiara Harrisa
w to, e jego strategia skrci czas wojny i ocali ycie wielu ludzi, uderzajco
przypominaa slogan na wielkim afiszu, na ktrego tle przemawia Goebbels przy
wspomnianej okazji: Wojna totalna to krtka wojna. Nie sposb udzieli zadowalajcej
odpowiedzi na narzucajce si pytanie, czy prowadzenie powietrznej wojny totalnej
przeciwko niemieckiej ludnoci cywilnej byo, w wymiarze etycznym, rwnoznaczne
z bombardowaniami przeprowadzanymi przez Luftwaffe. Jednake w ujciu statystycznym
aliancka ofensywa bombowa okazaa si ostatecznie nieco mniej okrutna, jeli uwzgldni
czn liczb cywilnych ofiar niemieckich atakw powietrznych na wszystkie miasta
zachodnio- i rodkowoeuropejskie, bakaskie i te w Zwizku Radzieckim.

1 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 285.

2 J. Colville, The Fringes of Power. Downing Street Diaries, 19391955, London 1985, s. 145.
3 Por. SOAG, t. IV, s. 205213.
4 PP, folder 2c, cy t. za: T.D. Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare. The Evolution of British and American Ideas about Strategic Bombing, 19141945, Princeton 2002, s. 2.
5 Ibidem, s. 69.
6 Sowa Trencharda, cy t. za: ibidem, s. 71.
7 Zwrot z memorandum Admiralicji z kwietnia 1932 roku, cy t. za: U. Bialer, The Shadow of the Bomber. The Fear of Air Attack and British Politics, 19321939, London 1980, s. 24.
8 S.B. Joubert de la Fert, The Aim of the Royal Air Force, maj 1933, TNA AIR 2/675.
9 TNA AIR 14/249.
10 Cy t. za: T.D. Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, op. cit., s. 188.
11 Na temat codziennego by towania lotnikw z dy wizjonw bombowy ch RAF-u zob.: P. Bishop, Chopcy z bombowcw. Odpowied na atak 19401945, tum. R. Bartod, Pozna 2010; D. Swift, Bomber County. The
Poetry of a Lost Pilots War, London 2010.
12 Cy t. za: D. Swift, Bomber County, op. cit., s. 56.
13 Ibidem, s. 70.
14 P. Bishop, Chopcy z bombowcw, op. cit., s. 51.
15 N. von Below, Byem adiutantem Hitlera, 19371945, tum. Z. Ry bicka, Warszawa 1990, s. 295.
16 Ibidem.
17 D.L. Miller, The Eighth Air Force. The American Bomber Crews in Britain, New York 2006, s. 5859.
18 Cy t. za: D. Swift, Bomber County, op. cit., s. 95.
19 P. Bishop, Chopcy z bombowcw, op. cit., s. 145.
20 D.L. Miller, The Eighth Air Force, op. cit., s. 89136.
21 Ibidem, s. 109.
22 Cy t. za: T.D. Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, op. cit., s. 215.
23 Opis alianckich nalotw bombowy ch na miasta Rzeszy z perspekty wy niemieckiej zob.: Die Deutsche Kriegsgesellschaft, 1939 bis 1945, red. J. Echternkamp, Mnchen 2004; R.M. Ellscheid, Erinnerungen von
18961987, Kln 1988; J. Friedrich, Pooga. Bombardowania Niemiec w latach 19401945, tum. P. Dziel, D. Kocur, J. Liniwiecki, Warszawa 2011; O. Groehler, Bombenkrieg gegen Deutschland, Berlin 1990; H.W.
Hermans, Kln im Bombenkrieg, 19421945, Wartberg 2004; H. Pettenberg, Starke Verbnde im Anflug auf Kln. Eine Kriegschronik in Tagebuchnotizen 19391945, Kln 1981; M. Rther, Kln im Zweiten Weltkrieg.
Alltag und Erfahrungen zwischen 1939 und 1945, Kln 2005; M. Rther, 31. Mai 1942. Der Tausend-Bomber-Angriff, Kln 1992; P. Simon, Kln im Luftkrieg. Ein Tatsachenbericht ber Fliegeralarme und Fliegerangriffe,
Kln 1954; A. vom Stein, Unser Kln. Erinnerungen 19101960. Erzhlte Geschichte, Kln 1999.
24 H.W. Hermans, Kln im Bombenkrieg, 19421945, op. cit., s. 30.
25 H. Pettenberg, Starke Verbnde im Anflug auf Kln, op. cit., s. 162168.
26 Relacja Liny S. w: M. Rther, Kln im Zweiten Weltkrieg, op. cit., s. 167.
27 Ibidem, s. 243.
28 Meldungen aus dem Reich. Die Geheimen Lageberichte des Sicherheitsdienstes der SS, 19381945, red. H. Boberach, Herrsching 1984.
29 Bardziej szczegowy opis burzy ogniowej w Hamburgu zob.: J. Friedrich, Pooga, op. cit., s. 210217; P. Bishop, Chopcy z bombowcw, op. cit., s. 169172; D.L. Miller, The Eighth Air Force, op. cit., s. 180
184; K. Lowe, Inferno. The Devastation of Hamburg, 1943, London 2007.
30 Cy t. za: D.L. Miller, The Eighth Air Force, op. cit., s. 198.
31 Ibidem, s. 199.
32 TBJG, cz. II, t. X, s. 136 (27 listopada 1943 r.).
33 Opery Ludwiga van Beethovena (przy p. red.).
34 U. von Kardorff, Moe to po raz ostatni, tum. E. Bielicka, Warszawa 2011, s. 150.
35 Naloty na Berlin zob.: J. Friedrich, Pooga, op. cit., s. 190205, 223228; P. Bishop, Chopcy z bombowcw, s. 253261; R. Moorhouse, Stolica Hitlera. ycie i mier w wojennym Berlinie, tum. J. Wsiski,
Krakw 2011, s. 391426.
36 Harris do Arthura Streeta, podsekretarza stanu w bry ty jskim Ministerstwie Lotnictwa, 25 padziernika 1943 r., TNA AIR 14/843, cy t. za: T.D. Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, op. cit., s. 22.
37 Ibidem, s. 229.
38 D. Swift, Bomber County, op. cit., s. 143.
39 Cy t. za: J. Friedrich, Pooga, op. cit., s. 289.
 ROZDZIA 30

Na Pacyfiku, w Chinach i w Birmie

marzecgrudzie 1943

Po wyczerpujcych bataliach o Guadalcanal i wschodni cz Papui-Nowej Gwinei

Amerykanie wiedzieli, e likwidacja japoskiej bazy w Rabaul bdzie trudna i potrwa
dugo. Nie uatwiaa tego rywalizacja midzy MacArthurem a US Navy. Kiedy jednak
admira William Bull Halsey, ktry obj naczelne dowdztwo si amerykaskich na
poudniowym Pacyfiku, odwiedzi MacArthura w jego kwaterze gwnej w Brisbane,
o dziwo obydwaj znaleli wsplny jzyk. W kwietniu 1943 roku zostao uzgodnione, e
siy Halseya podejm ofensyw ku pnocnemu zachodowi, z Guadalcanal przez archipelag
Wysp Salomona. Rwnoczenie wojska MacArthura miay wyprze Japoczykw z Nowej
Gwinei i uchwyci pwysep Huon w pobliu Nowej Brytanii, w ten sposb atakujc
Rabaul z dwch stron. Opanowa miano rwnie dwie wyspy i zarazem bazy lotnicze na
poudnie od Nowej Brytanii Kiriwin i Woodlark.
Japoczycy wzmocnili garnizony w Rabaul, Nowej Gwinei i w zachodniej czci
Wysp Salomona stu tysicami onierzy przerzuconych z Korei, Chin i innych obszarw.
Najwaniejsze ich zadanie polegao na umocnieniu Lae na pwyspie Huon oddziaami 51.
Dywizji. Pierwszego marca japoski konwj, zoony z omiu wojskowych
transportowcw pod eskort omiu niszczycieli, wpyn na Morze Bismarcka (obecnie
Morze Nowogwinejskie) opodal zachodniego skraju Nowej Brytanii. Zgrupowanie to
zostao zauwaone przez zaogi Latajcych Fortec B-17 ze skadu 5. Armii Powietrznej
wspierajcej wojska MacArthura. Pita Armia Powietrzna bya naprdce zorganizowan
formacj, gwnie z inicjatywy jej nowego dowdcy generaa Georgea C. Kenneya.
Kenney wprowadzi rozmaite innowacje, midzy innymi zakazujc zaogom rednich
bombowcw B-25 atakowania wrogich okrtw ze znacznej wysokoci, co wczeniej
okazao si zupenie nieskuteczne. Zamiast tego miay przeprowadza naloty z niewielkiego
puapu, a ogie karabinw maszynowych zamontowanych w przedniej czci kaduba
bombowcw winien odstrasza obsug dzia przeciwlotniczych na pokadach japoskich
okrtw tu przed zrzuceniem przez amerykaskie samoloty bomb w pobliu burt
atakowanych jednostek nawodnych.
Bitwa na Morzu Bismarcka zacza si od nalotw australijskich beaufighterw, ktre
atakoway z niskiego puapu, po czym miaa miejsce seria bombardowa z duej
wysokoci, w ktrych wyniku zaton jeden japoski transportowiec, a kilka innych ulego
uszkodzeniom. Japoskie myliwce Zero, zapewniajce oson powietrzn, zostay
odpdzone przez nowe amerykaskie cikie myliwce P-38 Lightning, ktre co najmniej
dorwnyway im walorami bojowymi. Przez dwa nastpne dni japoski konwj
przedziera si przez cienin Vitiaz ku Nowej Gwinei. Trzeciego dnia lotnicy Kenneya po
raz pierwszy wyprbowali w boju now taktyk tak zwanych bombardowa z odbicia.
Po kolejnym nalocie beaufighterw, ktre miay wyeliminowa z walki obsug
nieprzyjacielskich pokadowych dzia przeciwlotniczych, samoloty typu B-25 i A-20
zrzuciy bomby z zapalnikami o opnionym dziaaniu, aby bomby te wybuchay dopiero po
przebiciu burty lub pokadu statku czy okrtu. Okazao si to wielce skuteczne. Na dno
poszo pozostaych siedem japoskich transportowcw wraz z czterema niszczycielami.
Przyjwszy zaoenie, e Japoczycy si nie poddadz, szybkie kutry patrolowe i samoloty
myliwskie ostrzeliway z broni maszynowej japoskie szalupy ratunkowe i ludzi
w wodzie; zgino okoo trzech tysicy Japoczykw. Wraz z zastosowaniem nowej
techniki bombardowa Stany Zjednoczone odkryy skuteczn metod walki na morzu,
natomiast Japoczycy nie mogli ju spokojnie wzmacnia ani zaopatrywa swoich
garnizonw, zmuszeni wykorzystywa w tym celu okrty podwodne albo szybkie
niszczyciele. W wielu miejscach japoskie oddziay zaczy godowa.
Admira Yamamoto zdwoi wysiki zmierzajce do podtrzymania sprawnoci swoich
si wojskowych w owym regionie. Parti dwustu samolotw wysano do Rabaul i na
Wysp Bougainvillea w zachodniej czci archipelagu Wysp Salomona, podwajajc ich
liczebno w tamtejszych bazach. Japoski dowdca osobicie polecia do Rabaul, aby
stamtd nadzorowa przebieg operacji militarnych. Siedemnastego kwietnia, w trakcie
najsilniejszego japoskiego uderzenia powietrznego od czasw ataku na Pearl Harbor,
bombowce nurkujce pod oson myliwcw Zero zaatakoway Guadalcanal i Tulagi.
W trakcie kilku nastpnych dni japoskie samoloty bombardoway Port Moresby i rejon
Milne Bay na wschodnim skraju Papui.
Czternastego kwietnia Amerykanie przechwycili meldunek radiowy, ktrego tre
wskazywaa, e Yamamoto mia 18 kwietnia przelecie z Rabaul na Wysp Bougainvillea.
Admira Nimitz uzyska od wadz w Waszyngtonie zgod na zorganizowanie zasadzki. Zna
godzin planowanego przylotu Yamamoty. Osiemnacie dwukadubowych lightningw P-38
z lotniska Henderson Field na Guadalcanal ju tam czekao na japoskiego admiraa.
Wikszo lightningw podja walk z eskort zoon z dziewiciu japoskich
myliwcw Zero, a pozostae zaatakoway dwa bombowce; na pokadzie jednego z tych
ostatnich lecia Yamamoto. Porucznik Thomas Lanphier odstrzeli skrzydo admiralskiego
samolotu, ktry rozbi si na wyspie. Drugi bombowiec spad do morza. Zwglone zwoki
dowdcy Cesarskiej Marynarki Wojennej zostay pniej odnalezione w dungli przez
wysany na poszukiwania pododdzia japoskich onierzy. Pitego czerwca urzdzono
w Tokio uroczysty pogrzeb prochw Yamamoty.
Operacja Cartwheel, czyli natarcie na Rabaul, rozpocza si 30 czerwca. Jeden
z pukw 41. Dywizji pod komend MacArthura wyldowa na Nowej Gwinei w pobliu
Lae. Niektre barki desantowe osiady na mielinie na skutek wysokiej fali, a rozlegajce
si w ciemnociach odgosy ich silnikw pracujcych na najwyszych obrotach podczas
prb zejcia z pycizny wystraszyy Japoczykw, ktrzy sdzili, e to pywajce czogi.
onierze japoscy pouciekali w gb dungli, Amerykanom za udao si szybko umocni
na zdobytym przyczku. Tego samego dnia wojska amerykaskie wyldoway na wyspach
Kiriwina i Woodlark, oddalonych o okoo piset kilometrw na poudnie od Rabaul. Nie
napotkano tam oporu, wic Amerykanie przystpili do budowy lotnisk polowych, z ktrych
dywizjony samolotw P-38 Lightning mogy bez trudu atakowa japoskie bazy.
Rwnie 30 czerwca okrty admiraa Halseya wysadziy na brzeg dziesi tysicy
onierzy na Nowej Georgii, na pnocny zachd od Guadalcanal. Do tego czasu
Amerykanie bardzo usprawnili taktyk desantu morskiego, stosujc o wiele wicej
gsienicowych amfibii (LVT) oraz szeciokoowych pywajcych DUKW. Oddziay
desantowe miay silne wsparcie lotnicze z Guadalcanal, jednak gsta dungla na Nowej
Georgii okazaa si znacznie trudniejsza do przebycia, ni wyobraali to sobie sztabowcy.
Wysadzeni na brzeg onierze 43. Dywizji atwo gubili si w dungli i szybko opadali z si,
zdezorientowani w nocy przez docierajce zewszd odgosy. Jednemu z pukw zajo a
trzy dni przebycie dystansu niecaego ptora kilometra. Nie nauczywszy si jeszcze
skutecznych metod prowadzenia walk w takim otoczeniu, byli nkani i atwo zastraszani
przez niewielkie japoskie oddziay dokonujce wypadw z bazy w Munda na zachodnim
skraju wyspy. Jeszcze przed przystpieniem do walki niemal jedna czwarta onierzy
zapada na nerwic frontow. Halsey musia zdymisjonowa niektrych dowdcw
liniowych i cign nowe oddziay, zwikszajc liczebno wojsk ldowych do
czterdziestu tysicy ludzi.
Fakt, e amerykaskie natarcie rozwijao si powoli, umoliwi Japoczykom
podciganie rezerw nocami i wzmocnienie swojego kontyngentu do dziesiciu tysicy
onierzy. Podjta przez kontradmiraa Waldena Ainswortha pierwsza prba
przechwycenia tych japoskich nocnych konwojw przyniosa pocztkowy sukces,
zwizany z zatopieniem Jintsu nieprzyjacielskiej jednostki flagowej. Kiedy jednak
amerykaskie okrty przystpiy do pocigu, jeden z niszczycieli zosta zniszczony, a trzy
krowniki doznay cikich uszkodze w wyniku kontrakcji japoskich okrtw
nawodnych uzbrojonych w zabjczo skuteczne torpedy typu Long Lance, o wiele
groniejsze od wszelkiej broni tego rodzaju z amerykaskich arsenaw.
W trakcie tych nocnych star japoski niszczyciel zniszczy szybki kuter torpedowy
PT-109 dowodzony przez kapitana US Navy Johna F. Kennedyego. Kennedy z pozostaymi
ocalaymi czonkami zaogi zdoa dotrze do pobliskiej wyspy. Dziki temu, e zostali
zauwaeni przez jednego z Australijczykw, uratowano ich sze dni pniej. Szstego
sierpnia w innej nocnej zasadzce, zastawionej przez sze amerykaskich niszczycieli,
udao si, za pomoc radaru, przechwyci cztery japoskie niszczyciele zaadowane
wojskiem. Okrty US Navy wyczekiway, a nieprzyjacielskie okrty podeszy blisko,
a wtedy odpaliy w ich stron dwadziecia cztery torpedy. Tylko jedna cesarska jednostka
ocalaa z pogromu; trzy pozostae zatony wraz z dziewiciuset onierzami.
Japoskie odwody, ktre zdoano przerzuci na Now Georgi, wysano do
potrjnego przeciwuderzenia, a jedno z cesarskich zgrupowa otoczyo miejsce postoju
dowdztwa 43. Dywizji. Dopiero bardzo celny ogie zaporowy amerykaskiej artylerii,
ktrej pociski spaday wszdzie wok, zmusi Japoczykw do odwrotu.
Atak na Munda okaza si duo trudniejszy, anieli wyobraali to sobie Amerykanie.
Japoczycy zawczasu stworzyli w dungli sie dobrze zamaskowanych schronw.
Ostatecznie udao si je zniszczy z uyciem dzia, modzierzy, miotaczy ognia i lekkich
czogw, a lotnisko w Mundzie zostao zdobyte 5 sierpnia. Walki na Nowej Georgii
uwiadomiy Amerykanom, jak trudne s zmagania w dungli; opanowanie tej wyspy
wymagao osignicia a czterokrotnej przewagi liczebnej nad obrocami, nie
wspominajc o dominacji na morzu i w powietrzu.
Sztab Halseya, wstrznity tym, ile czasu i wysiku wymagao osignicie tego
ograniczonego sukcesu, skorygowa stosowan wczeniej strategi. Amerykanie uznali, e
zamiast wyzwala kolejne wyspy archipelagu Salomona, mona omija te silniej bronione,
budowa lotniska w wysunitych bazach i nastpnie, z wykorzystaniem si powietrznych
i nawodnych, odcina pozostawione przez Japoczykw garnizony. W rezultacie za cel
kolejnego ataku obrano nie Kolombangar, lecz sabo bronion wysp Vella Lavella. To
zmusio Japoczykw do ewakuacji dopiero co wzmocnionych oddziaw z Kolombangary.
Gwnym zadaniem na niemal kadej z opanowanych wysp bya budowa lotniska
polowego. Morskie bataliony inynieryjne (Construction Battalions, CB), ktre stay si
znane jako Seabees (morskie pszczoy), karczoway dungl za pomoc dynamitu,
wyrwnyway podoe spychaczami, ukaday pasy z perforowanej stali (zwane matami
Marstona) i przysypyway je zmielonym koralowcem. Czasami oddziay te ldoway tu za
pierwszym rzutem desantu piechoty morskiej i przygotowyway nowe ldowisko przed
upywem dziesiciu dni. Jeden z oficerw powiedzia o tych niewiarygodnie twardych
i pomysowych saperach, e cuchnli jak kozy, yli jak psy i harowali jak konie . To oni
1

mieli si w duej mierze przyczyni do ostatecznego zwycistwa na Oceanii.

Tymczasem na Nowej Gwinei Amerykanie MacArthura i onierze australijscy
wsplnie zaatakowali japosk baz w Lae przed uchwyceniem pwyspu Huon.
Amerykaski 503. Puk Spadochronowy zrzucono na lotnisko w Dadzab, nieco na zachd
od Lae, a nazajutrz samoloty transportowe C-47 wyldoway tam z oddziaami
australijskiej 7. Dywizji. Poniewa od wschodu nadcigaa australijska 9. Dywizja, los
wspomnianego miasteczka by przesdzony i w poowie wrzenia znalazo si ono
w rkach aliantw. Opanowanie pwyspu Huon okazao si wszak duo trudniejszym
zadaniem. Japoczycy, zdecydowani utrzyma si tam moliwie najduej, aby chroni
Rabaul za Vitiaz Strait, zostali wyparci z wybrzea dopiero w padzierniku, a nastpne
dwa miesice zajo odrzucenie ich z okolicznych gr.
W listopadzie wojska Halseya wyldoway na Wyspie Bougainvillea, ostatniej
wikszej wyspie na drodze do Rabaul. Namorzynowe mokrada, dungla i gry stanowiy
jeszcze trudniejsz przeszkod od terenw na Nowej Georgii. Ponadto tamtejszy
czterdziestotysiczny japoski garnizon wspieray samoloty z czterech lotnisk. Halsey
rozpocz ofensyw od dywersyjnych atakw na pobliskie wysepki, a potem przeprowadzi
ldowanie siami dwch dywizji na zachodnim wybrzeu, w sabo bronionym miejscu, by
nastpnie zarzdzi zmasowane uderzenia powietrzne na sam Rabaul, niszczc tam ponad
setk japoskich samolotw. Nowe, szybkie amerykaskie myliwce F4U Corsair
dowiody swej przydatnoci. Japoczycy stracili wikszo swoich dowiadczonych
pilotw, a ich myliwce Zero, ktre dominoway w walkach powietrznych w 1941 roku,
byy ju nieco przestarzae. Po dwch dniach amerykaskich nalotw nowy dowdca
japoskiej Poczonej Floty admira Mineichi Koga rozkaza wycofanie wszystkich
okrtw z Rabaul do Truk, gwnej bazy na Pacyfiku, znajdujcej si o tysic trzysta
kilometrw dalej na pnoc.
Genera Hyakutake, dowdca cesarskiej 17. Armii na Wyspie Bougainvillea, uzna,
e desant przeciwnika na zachodnim wybrzeu wyspy to jeszcze jedna akcja dywersyjna,
i nie przeprowadzi kontrataku. To dao Amerykanom szans na zorganizowanie tam
rozlegego i silnie umocnionego przyczka, zanim Hyakutake zrozumia, e popeni ciki
bd.
Pitnastego grudnia stra przednia wojsk MacArthura wyldowaa na poudniowym
skraju Nowej Brytanii. Jedenacie dni pniej 1. Dywizja Piechoty Morskiej, odwieona
po dugim okresie odpoczynku w Melbourne, znalaza si na przyldku Gloucester, na
poudniowo-zachodnim cyplu tej wyspy. Dla MacArthura ta cz Nowej Brytanii miaa
szczeglne znaczenie, gdy jej zdobycie oznaczao zabezpieczenie flanki przed inwazj na
Filipiny.
Marines wyldowali na plaach pokrytych czarnym wulkanicznym miaem dzie po
Boym Narodzeniu, usyszawszy od swego dowdcy: Nie pocigajcie za spust, dopki nie
zobaczycie w celowniku misa. A kiedy je ujrzycie przelewajcie krew, nie szczdcie
krwi tkw . Panowaa pora deszczowa, z botami, wszechobecn wilgoci, zgnilizn
2

i pijawkami; dochodzio do potyczek patroli w deszczu tak rzsistym, e niemal nic nie
byo wida. Gdy po zacitych zmaganiach udao si zaj kluczowe Wzgrze 660, grujce
nad tamtejszym lotniskiem, przyldek Gloucester znalaz si w alianckich rkach. Od tej
pory mona byo przeprowadza naloty bombowe na Rabaul z kilku kierunkw, cho wraz
z odejciem japoskiej floty port ten utraci swoje znaczenie militarne. Wojska MacArthura
musiay jednak jeszcze doprowadzi do koca oczyszczanie z nieprzyjacielskich oddziaw
pnocnych wybrzey Nowej Gwinei.
Podczas gdy MacArthur by bliski urzeczywistnienia swych marze o powrocie
w chwale na Filipiny, Nimitz podj ofensyw na pnoc od Japonii, planujc zajcie
kolejnych wysp na rodkowym Pacyfiku. Pod komend Nimitza znajdowaa si midzy
innymi V Flota wiceadmiraa Spruancea, bardzo powanie wzmocniona szybkimi,
wielkimi lotniskowcami klasy Essex, z ktrych kady mia po sto samolotw, i lekkimi
lotniskowcami klasy Independence, dysponujcymi pidziesicioma samolotami. Uycie
tak potnych si lotnictwa morskiego oznaczao, e inwazj na Wyspy Gilberta, pierwszy
cel zaplanowanego ataku, mona byo przeprowadzi bez osony samolotw z baz
zlokalizowanych na ldzie. Wspomniane atole, bez gr, poronite gwnie palmami,
wydaway si niemal idylliczne w porwnaniu z upalnymi, podmokymi i grzystymi
terenami na wielkich wyspach poudniowego Pacyfiku. Ale sztabowcy troch zlekcewayli
problemy zwizane z rafami koralowymi wok atoli.
Dwudziestego listopada 2. Dywizja Piechoty Morskiej przeprowadzia szturm na atol
Tarawa. Trzy pancerniki, cztery cikie krowniki i dwadziecia niszczycieli ostrzeliway
japoskie pozycje i pas startowy dla samolotw. Bombowce nurkujce Dauntless dokonay
te silnych uderze z powietrza, a widok eksplodujcych bomb bardzo podnis na duchu
szykujcych si do ldowania marines. Wygldao to tak, jakby caa wyspa zostaa rozbita
na kawaki. Jednake wkopane w podoe japoskie bunkry, zbudowane z betonu i pni
palm, okazay si o wiele bardziej odporne na bomby i pociski, ni si to wydawao
amerykaskim dowdcom.
Amfibiom i barkom desantowym dotarcie do brzegu zabrao wicej czasu, ni
planowano. Bombardowanie si zakoczyo, a z powodu problemw z cznoci na
amerykaskim okrcie flagowym USS Maryland nastpia duga pauza, co dao
Japoczykom czas na otrznicie si z szoku i wzmocnienie zagroonego odcinka. Ale
najpowaniejszego bdu dopuci si admira Turner, uparty dowdca zgrupowania
szturmowego, ktry nie chcia usucha przestrg pewnego brytyjskiego oficera,
zajmujcego si wczeniej odnotowywaniem fal przypywowych na tej wyspie. w ostatni,
popierany przez dowdc marines, oznajmi Turnerowi, e o tej porze roku barkom
desantowym zabraknie niezbdnego ptorametrowego zanurzenia.
Amfibie z pierwszymi oddziaami desantu przeszy ponad rafami, ale potem natkny
si na bardzo silny, skoncentrowany ogie. Utknwszy na pytkiej wodzie, stay si atwym
celem dla japoskiej piechoty miotajcej granaty. Pewien grywajcy w baseball onierz
amerykaskiej piechoty morskiej zdoa pochwyci kolejno pi granatw i odrzuci je, ale
szsty rozerwa mu si w rku. Nadpywajce z tyu barki desantowe niebawem weszy na
rafy i take wystawiy si na nieprzyjacielski ogie. Rozpoczo si chaotyczne
przewoenie onierzy za pomoc ocalaych amfibii, z raf ku play. Lecz nawet ci
Amerykanie, ktrym udao si z trudem dotrze na brzeg, zostali tam przygwodeni przez
silny ostrza. Radiostacje zalane morsk wod nie dziaay, wic nie byo cznoci midzy
oddziaami na play a nieco oddalonymi od brzegu wyspy okrtami.
Do czasu zapadnicia zmroku okoo piciu tysicy amerykaskich onierzy znalazo
si na brzegu, ale kosztem straszliwych strat tysica piciuset zabitych i rannych oraz
wielu spalonych amfibii. Zwoki zalegay na caej play, a niektre z nich pytka fala
przybrzena wprawiaa w rytmiczne poruszenia. W trakcie nocy japoscy piechurzy wdarli
si do kilku ze zniszczonych amfibii, inni natomiast zaatakowali te na wodach zatoki, aby
zmusi ich zaogi do ostrzeliwania si zza stanowisk marines na play. Strzelcy obsadzili
nawet unieruchomiony przez bomby japoski frachtowiec i prowadzili ogie z jego
pokadu.
Walki miay podobny przebieg o wicie nastpnego dnia, kiedy kolejny rzut desantu
usiowa wyj na ld. Na szczcie dla Amerykanw jeden z batalionw ich piechoty
morskiej, ktry opanowa wczeniej pnocno-zachodni skraj wyspy, zosta niebawem
wsparty czogami. W zacitych zmaganiach doszo wreszcie do przeomu, gdy marines
zaczli likwidowa kolejne bunkry za pomoc adunkw wybuchowych, benzyny
i miotaczy ognia; z japoskich obrocw wewntrz pozostaway najczciej tylko
zwglone szkielety. Niektrzy Japoczycy ginli zagrzebani ywcem w schronach, gdy
amerykaskie spychacze zasypyway piaskiem strzelnice w bunkrach.
Bj dobieg koca trzeciego dnia po samobjczym zmasowanym japoskim natarciu,
podjtym zgodnie z ide gykusai mierci ponad dyshonor aby nie trafi do niewoli .3

Amerykanie z dzik radoci kosili ogniem z broni maszynowej atakujcych.

W cigu tych trzech dni zgino prawie pi tysicy japoskich onierzy i koreaskich
robotnikw budowlanych. Cena za zdobycie jednej wysepki ponad tysic polegych
i dwa tysice rannych zaszokowaa amerykaskich dowdcw i opini publiczn
w Stanach Zjednoczonych, przeraon zdjciami przedstawiajcymi martwych marines.
Niemniej jednak poniesione straty przyczyniy si do usprawnienia przyszych
analogicznych operacji, midzy innymi za spraw wprowadzenia do akcji zespow
nurkw wyposaonych w adunki wybuchowe, silniej uzbrojonych pojazdw amfibijnych
oraz kontroli stanu cznoci i korygowania danych wywiadowczych przed nastpnym
ldowaniem. Analizie poddano take ograniczenia zwizane z bombardowaniami i uyciem
pociskw burzcych artylerii okrtowej. Do niszczenia bunkrw takich jak te na Tarawie
niezbdne okazao si zastosowanie amunicji przeciwpancernej.

Na wiosn 1943 roku Roosevelt i Marshall skonkretyzowali strategi w odniesieniu do

Chin. Preferujc ofensyw powietrzn, nadal odrzucali argumenty Stilwella na rzecz uycia
w Chinach alianckich si ldowych, by pokona operujce tam wojska japoskie. Gwnym
celem staa si rozbudowa 14. Armii Powietrznej Chennaulta na obszarze kontynentalnych
Chin. Rozszerzono jej zadania: odtd jej samoloty miay te atakowa japoskie transporty
na Morzu Poudniowochiskim oraz przeprowadza naloty na nieprzyjacielskie bazy
zaopatrzeniowe i dopomc w ten sposb amerykaskiej flocie wojennej na Oceanie
Spokojnym. Lecz plan ten mia pewn skaz. Ot sukcesy Chennaulta musiay
sprowokowa reakcj Japoczykw, a bez dostatecznie silnych wojsk chiskich do obrony
lotnisk kampania 14. Armii Powietrznej grozia fiaskiem. W zwizku z tym zamierzano
wzmocni armie Chiang Kai-sheka w prowincji Junnan, ale w istocie te otrzymyway
niewiele broni. Wikszo pierwszej partii 4700 ton zaopatrzenia przeznaczono dla
Chennaulta, a zoona przez Roosevelta obietnica pniejszego comiesicznego przewozu
dziesiciu tysicy ton zapasw drog powietrzn ponad Himalajami bya, mwic
delikatnie, przesadnie optymistyczna.
W maju Japoczycy podjli swoj czwart ofensyw na Changsh w prowincji
Hunan, wysadzajc desant na brzegu jeziora Donting Hu. Pomocnicze natarcie
z poudniowej czci Hubei sugerowao, e wojskom japoskim chodzi o okrenie
przeciwnika i zdobycie tamtejszych wanych, zasobnych w ry regionw. Bombowce B-24
Liberator z 14. Armii Powietrznej Chennaulta zaatakoway japoskie bazy i transporty
kolejowe z zaopatrzeniem. Zaogi liberatorw i piloci ich eskorty myliwskiej zestrzelili
cznie dwadziecia japoskich samolotw, co wpyno nader korzystnie na morale wojsk
ldowych chiskich nacjonalistw.
Cho wojska Kuomintangu poniosy znacznie wiksze straty ni Japoczycy, to
oddziay Chiang Kai-sheka powstrzymay nieprzyjacielskie uderzenie z Hubei i odpary
nacierajc cesarsk armi. W prowincji Szantung na poudnie od Pekinu dywizja
chiskich nacjonalistw, operujca na gbokich japoskich tyach, zostaa zaatakowana
zarwno przez Japoczykw, jak i przez formacje chiskich komunistw.
Wczeniej wadze Kuomintangu w Chongqingu zerway stosunki dyplomatyczne
z Francj Vichy, natomiast marionetkowy rzd Wang Jingweia wypowiedzia wojn Stanom
Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii. Reim Vichy musia take zrzec si na rzecz Wang
Jingweia francuskich koncesji w Chinach. Wrd licznej spoecznoci biaogwardyjskich
rosyjskich emigrantw w Szanghaju, do tego czasu wspdziaajcej cile
z Japoczykami, po radzieckim zwycistwie pod Stalingradem zapanoway nastroje coraz
wikszego przygnbienia. Znienawidzony bolszewicki reim w ZSRR wydawa si
silniejszy ni kiedykolwiek, a przebieg walk na Pacyfiku oraz na froncie wschodnim by
w tym okresie zupenie odmienny od tego, na co liczyli biali Rosjanie . Perspektywa
4

komunistycznych rzdw w Szanghaju stawaa si cakiem realna. Na pnocnym

wschodzie Chin Japoczycy nie nkali zbytnio wojsk Mao Zedonga, a w razie wkroczenia
sowieckiej Armii Czerwonej po pokonaniu Niemiec do Chin przejliby tam wadz
chiscy komunici.
Trway zakulisowe rozgrywki dyplomatyczne. W Tokio ogoszono, e Birma ma
uzyska suwerenno w ramach wschodnioazjatyckiej strefy pozostajcej pod japosk
kuratel. Wobec tego marionetkowe wadze birmaskie wypowiedziay wojn Wielkiej
Brytanii i Stanom Zjednoczonym. Rzd japoski, aby podeprze swoje zapewnienia
o toczeniu wojny z kolonializmem, zorganizowa te Indyjsk Armi Wyzwolecz, na
ktrej czele stan Subhas Chandra Bose, a w jej skad weszli Hindusi zwerbowani
w japoskich obozach jenieckich.
Owej wiosny jeszcze bardziej nasiliy si konflikty Stilwella z Chennaultem. Ich
ktnie, ku konsternacji alianckich oficerw, zaczy utrudnia sprzymierzonym
prowadzenie dziaa wojennych na Dalekim Wschodzie. Brooke okreli Stilwella mianem
beznadziejnego maniaka pozbawionego wyobrani, a Chennaulta jako bardzo dzielnego
lotnika z maym mdkiem . Ponadto Stilwell nastawi wrogo wobec siebie Chiang Kai-
5

sheka, gdy chcia udziela pomocy chiskim komunistom. Chiang by wcieky, poniewa
komunici Mao Zedonga odmawiali choby formalnego podporzdkowania swoich wojsk
dowdztwu nacjonalistw. Stilwell twierdzi, e komunici wojuj z Japoczykami
twardziej ni Kuomintang, co dodatkowo rozdranio Chianga. Z kolei brytyjski wywiad
by przekonany, e chiscy komunici zawarli po cichu niefortunny ukad z japoskimi
okupantami, na mocy ktrego obie strony ograniczyy skal zbrojnych zmaga. Mao
zaleao na zachowaniu swoich sabo uzbrojonych wojsk na wojn domow, do ktrej
musiao doj po ostatecznej klsce Japoczykw. Oczywicie podobnie postpowa te
Chiang.
W maju 1943 roku podjto prb rozwizania sporu Stilwella z Chennaultem, a obaj
zostali wezwani na spotkanie z Rooseveltem tu przed waszyngtosk konferencj
opatrzon kryptonimem Trident. Roosevelt potwierdzi priorytetow rol przyznan
powietrznej ofensywie Chennaulta prowadzonej z obszaru Chin, jednak zezwoli te
Stilwellowi na kontynuowanie kampanii majcej na celu odzyskanie pnocnej Birmy.
Amerykaski prezydent stara si agodzi konflikty midzy podlegymi mu dowdcami
wojsk poprzez umoliwianie rwnoczesnego wprowadzania w ycie sprzecznych czasem
planw militarnych, tak jak to byo w przypadku MacArthura i szefostwa US Navy,
realizujcych dwuosiow strategi na Oceanii.
W lipcu zostaa wysunita propozycja operacji Buccaneer wysadzenia wielkiego
desantu na birmaskim wybrzeu w celu wyparcia Japoczykw znad Zatoki Bengalskiej.
Chiang Kai-shek zasadniczo popar t koncepcj, ale nie wyzby si pewnych
uzasadnionych podejrze, e alianci nie s skonni uy silnych wojsk ldowych w gbi
ldu w Azji Poudniowo-Wschodniej. Nic dziwnego zatem, e bynajmniej nie przypad mu
do gustu pomys skierowania chiskich oddziaw do wyzwalania Birmy, w czasie gdy
amerykaskie i brytyjskie formacje przydzielone do jego wojsk w Chinach nie odgryway
powaniejszej roli militarnej. Tak czy owak, brak dostpnych rodkw transportu
ostatecznie doprowadzi do tego, e plany operacji Buccaneer odoono na pk.

Relacji z Chiang Kai-shekiem nie poprawiy rwnie rezultaty konferencji Quadrant,

ktra odbya si w drugiej poowie sierpnia w Quebecu, gdzie uzgodniono powoanie do
istnienia Dowdztwa Azji Poudniowo-Wschodniej (South-East Asia Command, SEAC)
pod komend admiraa Louisa Mountbattena. Brooke, ktry nie mia zbyt pochlebnego
zdania na temat kompetencji Mountbattena, zauway, e dowdcy SEAC potrzebny bdzie
bardzo inteligentny szef sztabu, aby umoliwi mu wypenienie powierzonych zada. Kim
takim by genera porucznik Henry Pownall. Ale zastpc Mountbattena na nowym
stanowisku zosta Vinegar Joe Stilwell, ktry go serdecznie nie znosi. Mountbatten,
czowiek o wietnej prezencji i wielkim uroku osobistym, czynicy uytek ze swoich
koneksji w rodzinie krlewskiej, mia dar publicznego kreowania wasnego pozytywnego
wizerunku, niemniej jednak w istocie by byskawicznie i stanowczo zbyt wysoko
awansowanym dowdc niszczyciela.
Chiang Kai-shek przerazi si na wie, e jego onierze maj odtd walczy
w Birmie pod brytyjsk komend. Chcia poprosi o odwoanie coraz bardziej krnbrnego
Stilwella, ale potem, w padzierniku, zmieni zdanie, zdawszy sobie spraw, e bez niego
Amerykanie mogliby w ogle zaniecha bezporedniego militarnego angaowania si
w walki w Chinach. Jak na ironi w tej sprawie uzyska poparcie Mountbattena, w
obawia si bowiem, i odwoanie Stilwella nasili podejrzenia amerykaskiej prasy, e
Brytyjczycy zechc odzyska dominujc pozycj w Azji Poudniowo-Wschodniej.
Amerykascy oficerowie ju artowali, e skrtowiec SEAC oznacza Save Englands
Asian Colonies (Ocali dla Anglii jej azjatyckie kolonie). Stalin umiaby si, gdyby
zna szczegy rywalizacji i osobistych antypatii, ktre krzyoway strategi jego
zachodnich sojusznikw.
Brookea jeszcze bardziej zatrwoya przed rozpoczciem konferencji Quadrant
propozycja Churchilla, aby powierzy dowodzenie zgrupowaniem o sile armii Ordeowi
Wingateowi, niedawno awansowanemu do stopnia brygadiera. Nieco wczeniej,
w kwietniu, Churchill odnis si nieprzychylnie do brytyjskich planw zwizanych
z Birm, powiadajc: Rwnie dobrze mona by je jeozwierza, przeykajc po jednym
kolcu . A jednak, co dla niego typowe, z czasem podchwyci zamys podjcia tam dziaa
6

podjazdowych na japoskich tyach.

Wingate, gboko wierzcy chrzecijanin, asceta i wizjoner, ktrego genera Slim
przyrwnywa do Piotra Pustelnika, nie by szarlatanem. Niemal na pewno cierpia na
psychoz maniakalno-depresyjn, a swego czasu prbowa popeni samobjstwo,
podcinajc sobie gardo. Kontakty z nim nie naleay do atwych. By twardy dla swoich
ludzi, w istocie nie okazujc wspczucia nawet rannym ale rwnie surowo traktowa
samego siebie. Zaronity i niechlujny, nosi staromodny hem tropikalny, ktry wydawa
si na niego za duy; nie odpowiada typowemu wizerunkowi starszego rang oficera
brytyjskiej artylerii krlewskiej. Bywao, e pokazywa si nago, przegryza surow
cebul, przecedza herbat przez skarpety, a czasami nosi zawieszony na sznurku na szyi
budzik. Zdoby reputacj mistrza w dziaaniach partyzanckich po tym, jak w Palestynie
zorganizowa ydowskie Specjalne Jednostki Nocne (Special Night Squads, SNS),
zwalczajce arabskie bojwki, i dowodzi tak zwanymi Siami Gideona (Gideon Force)
w Etiopii. Churchill zawsze lubi niekonwencjonalne pomysy i wydao mu si, e Wingate
doprowadzi do rozwizania patowej sytuacji w pnocnej Birmie.
W 1942 roku w Indiach Wingate zasugerowa w rozmowie z Wavellem, e oddziay
zbrojne zaopatrywane z powietrza i operujce na japoskich tyach bd bardzo przydatne
do atakowania nieprzyjacielskich linii zaopatrzeniowych i komunikacyjnych. W lutym 1943
roku dosta pierwsz szans potwierdzenia susznoci takich teorii. Siy Wingatea zwane
czinditami 77. Brygada podzielona na dwa zgrupowania, zoone z kolei z kolumn
bojowych przekroczyy rzek Czinduin (Kyindwin Myit). Kady z oddziaw mia
w swoim skadzie grup zwiadowcz strzelcw birmaskich, a racje ywnoci, amunicj,
karabiny maszynowe i modzierze transportowano na grzbietach muw.
W trzecim tygodniu marca wikszo kolumn czinditw Wingatea przeprawia si
przez Irawadi (Eyawadi Myit), ale utrzymywanie cznoci radiowej byo coraz bardziej
skomplikowane, a zrzuty zaopatrzenia na spadochronach coraz trudniejsze do
zorganizowania, gdy dwie japoskie dywizje prowadzce pocig zmuszay ich do cigych
przemarszw. Z powodu braku poywienia czindici zaczli zarzyna juczne muy i zjada
ich miso, co oznaczao konieczno porzucenia wikszoci cikiego sprztu. Wkrtce
kolumny Wingatea znalazy si w odwrocie, a wczeniej nie powiodo im si odcicie
drogi z Mandalaju do Lasho; w trakcie tej nieudanej akcji Wingate straci jedn trzeci
z trzech tysicy ludzi, z ktrymi rozpocz dziaania. Dyscyplin wrd czinditw
utrzymywano drastycznymi metodami, kilkakrotnie stosujc kar chosty, a nawet
przeprowadzajc kilka egzekucji. Bardzo wielu rannych i chorych porzucono podczas
wdrwki. Spord tych, ktrzy powrcili do bazy, wyczerpani, cierpicy z powodu febry
i wygodzeni, szeciuset zostao uznanych na dugie miesice za niezdolnych do penienia
suby wojskowej.
By moe ten daleki wypad na zaplecze wroga nie przynis sukcesu, niemniej
podbudowa morale 14. Armii Slima oraz przynis czinditom rozgos wrd opinii
publicznej w Wielkiej Brytanii, ktrej prezentowano wysoce optymistyczne relacje na
temat ich dziaa. Z walk tych wycignito wane wnioski dotyczce przede wszystkim
potrzeby organizowania odpowiednich stref zrzutw, a nawet oczyszczania z zaroli
prowizorycznych ldowisk w dungli. W warunkach gdy alianci mogli zapewni
wystarczajcy transport oraz wsparcie myliwcw, podobne operacje zdecydowanie mogy
przynosi korzyci. Mimo wszystko ten pierwszy daleki rajd na terytorium przeciwnika
mia pewien wany skutek: skoni Japoczykw do przygotowa do duej ofensywy
zaplanowanej na wiosn 1944 roku, co miao doprowadzi do rozstrzygajcych bitew
w kampanii birmaskiej.

1 Cy t. za: R. Steinberg, Island Fighting, New York 1978, s. 194.

2 R. Leckie, Helmet for My Pillow, London 2010, s. 214.
3 Zob. H. Kawano, Japanese Combat Morale, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 328.
4 B. Wasserstein, Secret War in Shanghai. An Untold Story of Espionage, Intrigue, and Treason in World War II, London 1998, s. 239.
5 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 479.
6 Ibidem, s. 394 (19 kwietnia 1943 r.).
 ROZDZIA 31

Bitwa pod Kurskiem

kwieciesierpie 1943

Nieczsto si zdarzao, by plany wielkiej ofensywy znane byy tak dobrze przeciwnikowi,
jak te dotyczce niemieckiej operacji Cytadela (Zitadelle), w wyniku ktrej miaa
nastpi likwidacja radzieckiego wybrzuszenia na linii frontu w okolicach Kurska.
Generalicja Stalina oceniaa, e Niemcy w tym czasie mogli przeprowadzi tylko jedno
powaniejsze uderzenie, a wypuko frontu pod Kurskiem stanowia najbardziej wraliwy
odcinek sowieckich linii. ukow i Wasilewski zdoali przekona swojego niecierpliwego
przywdc, e najlepsz strategi bdzie solidne przygotowanie si do tego podwjnego
natarcia, zamanie go w walkach obronnych, a nastpnie przejcie do dziaa zaczepnych .
1

Koncentracj niemieckich wojsk w kwietniu 1943 roku uwanie obserwoway zaogi

radzieckich samolotw rozpoznawczych, partyzanckie oddziay na niemieckich tyach oraz
sowieccy agenci. Brytyjczycy przesyali ostrzeenia, czerpic informacje
z rozszyfrowanych przez Ultr, przechwyconych niemieckich meldunkw, przy tym jednak
starannie ukrywali rdo tych wiadomoci. Sowiecki szpieg John Cairncross podsuwa
duo bardziej szczegowe dane. Jednake wielokrotnie zmieniany przez Niemcw termin
rozpoczcia ofensywy wywoa w Moskwie stan niepewnoci. Feldmarszaek von
Manstein chcia, aby operacj t rozpocz na pocztku maja po ustaniu wiosennych
deszczw, ale tym razem Hitler jakby straci zimn krew i co rusz przesuwa w czasie jej
podjcie.
 Bitwa pod Kurskiem (523 lipca 1943)

Fhrer zamierza wykorzysta dosownie wszystkie posiadane rezerwy w tej

ryzykownej zagrywce, majcej na celu skrcenie frontu i odzyskanie inicjatywy, aby
przekona swoich chwiejnych sojusznikw, i klska pod Stalingradem i odwrt z Kaukazu
nie oznaczaj krachu na wschodzie. Zwycistwo pod Kurskiem bdzie sygnaem dla
caego wiata, oznajmi Hitler w swym rozkazie z 15 kwietnia . A jednak gdy alianci
2

odnosili zwycistwa w Tunezji, zacz te nerwowo zerka na Sycyli i Wochy na

mapach. Kiedy myl o tym ataku wyjawi Guderianowi przewraca mi si
w odku .
3

Wielu wyszych rang nazistowskich oficerw ywio wtpliwoci dotyczce tej

ofensywy. Aby zrekompensowa sabo liczebn, niemiecka armia ldowa zawsze dotd
korzystaa ze swojego najwikszego atutu: zdolnoci do prowadzenia wojny manewrowej
(Bewegungskrieg). Ale ofensywa pod Kurskiem grozia przeksztaceniem si w walki
pozycyjne. Tak jak w partii szachw, po utracie kilku figur, ryzyko bardzo znacznie wzrasta
w chwili, gdy traci si inicjatyw i prbuje wznowi atak. Szachowa krlowa w armii
niemieckiej, czyli jej formacje pancerne, miaa zosta wprowadzona do gry o wiele
bardziej niebezpiecznej dla Wehrmachtu ni dla Armii Czerwonej, ktra w tym czasie
uzyskaa ju przewag pod wzgldem liczby onierzy i uzbrojenia.
Sztabowcy z OKW zaczli zgasza uwagi odnoszce si do samej koncepcji
zaczepnej operacji Cytadela, lecz te tylko umacniay Hitlera w podjtym postanowieniu.
Planowanie nabierao tempa. Fhrer ju nie by w stanie si cofn. Zlekceway meldunki
zwiadu powietrznego o sile radzieckiej defensywy, utrzymujc, e byy przesadzone.
Jednake pomimo ponagle ze strony Mansteina dat rozpoczcia Cytadeli wiele razy
przesuwano, aby wicej czogw, w tym nowe PzKpfw V Panther, mogo dotrze na front
wschodni po opnieniach bdcych skutkami bombardowa przeprowadzanych przez
RAF. Wielka ofensywa ostatecznie rozpocza si dopiero 5 lipca.
Armia Czerwona nie zmarnowaa nader cennego czasu na zapanie oddechu. Jej
oddziay oraz okoo trzystu tysicy zmobilizowanych cywilw zapdzono do pracy przy
omiu liniach obrony, z gbokimi rowami przeciwpancernymi, podziemnymi schronami,
polami minowymi, zasiekami z drutu kolczastego i ponad dziewicioma tysicami
kilometrw okopw. Kady onierz, w icie radzieckim stylu, dosta zadanie wykopania
piciu metrw okopu co noc, gdy za dnia byo to zbyt niebezpieczne. Tu i wdzie
gboko linii defensywnych dochodzia do prawie trzystu kilometrw. Wszystkich
cywilw, ktrzy nie brali udziau w robotach ziemnych, a ktrzy mieszkali w odlegoci
dwudziestu piciu kilometrw od linii frontu, ewakuowano. Nocami wysyano zwiady
w celu pochwycenia Niemcw, ktrych nastpnie przesuchiwano. Do pododdziaw tych
wybierani byli postawni i silni fizycznie czerwonoarmici, zdolni do obezwadnienia
niemieckich wartownikw i opanowania wozw dostarczajcych ywno. Do kadej
grupy zwiadowczej przydzielano paru saperw, ktrzy przeprowadzali pozostaych przez
nasze miny i oczyszczali dla nich przejcia na niemieckich polach minowych .
4

Co najwaniejsze, Sowieci skoncentrowali na zapleczu uku Kurskiego potny

odwd strategiczny, znany jako Front Stepowy, pod dowdztwem generaa armii Iwana S.
Koniewa. W skad tego zgrupowania weszy 5. Armia Pancerna Gwardii, pi armii
polowych, kolejne trzy korpusy czogw i korpusy zmechanizowane oraz trzy korpusy
kawalerii. W sumie wojska Frontu Stepowego liczyy prawie 575 tysicy onierzy.
Wspieraa je 5. Armia Lotnicza. Ruchy i pozycje tych formacji starannie maskowano, aby
ukry przed Niemcami przygotowania Armii Czerwonej do przeprowadzenia bardzo
silnego przeciwuderzenia. Dalsze poczynania, majce na celu zdezorientowanie
nieprzyjaciela, obejmoway koncentracj innych wojsk na poudniu i budow
pozorowanych lotnisk polowych, co sugerowao, i Sowieci szykuj si do ofensywy
wanie tam, na poudniu Rosji.
Zazwyczaj atakujce siy powinny mie trzykrotn przewag liczebn nad obrocami,
ale tym razem, w lipcu 1943 roku, proporcja ta bya odwrotna. Wyznaczone do operacji
kurskiej zgrupowania armii radzieckiej Front Centralny Rokossowskiego, Front
Poudniowo-Zachodni pod komend Malinowskiego i Front Stepowy Koniewa liczyy
ogem ponad milion dziewiset tysicy ludzi. Z kolei siy niemieckie, ktre miay
uczestniczy w operacji Cytadela, nie przekraczay siedmiuset osiemdziesiciu tysicy
onierzy. Dowdztwo Wehrmachtu podejmowao wielkie ryzyko . 5

Niemcy pokadali nadzieje w swoich pancernych klinach formacjach, w ktrych

szpicy miay naciera kompanie cikich czogw Tiger; ich zadanie polegao na przebiciu
radzieckich linii obronnych. Drugi Korpus Pancerny SS, ktry w marcu odzyska Charkw,
a nieco pniej Biegorod, otrzyma uzupenienia. Wzmocniona gwnie ludmi z personelu
naziemnego Luftwaffe 1. Dywizja Pancerna SS Leibstandarte SS Adolf Hitler przystpia
do intensywnego szkolenia swoich nowych onierzy. Untersturmfhrer SS (podporucznik)
Michael Wittmann, ktry zasyn z czasem jako najwikszy as pancerny tej wojny, obj
w owym okresie dowdztwo swojego pierwszego plutonu cikich Tygrysw . Ale 6

pomimo niewtpliwych walorw bojowych czogw typu Tiger dywizje grenadierw

pancernych SS odczuway dotkliwy niedostatek sprztu. W Dywizji SS Das Reich trzeba
byo wyposay jedn z kompanii w zdobyczne T-34.
Dane wywiadowcze Ultry, przekazane przez Cairncrossa za porednictwem
prowadzcego go agenta z Londynu radzieckiemu Wydziaowi Wywiadu Zagranicznego,
dopomogy te w zlokalizowaniu lotnisk Luftwaffe w rejonie Kurska . Niemcy 7

skoncentrowali tam okoo dwch tysicy samolotw, czyli wikszo z tych, ktre
pozostawiono na froncie wschodnim po odesaniu licznych jednostek myliwskich do
obrony Rzeszy przed alianckimi nalotami powietrznymi. W tej sytuacji radzieckie puki
lotnicze mogy przeprowadza poprzedzajce uderzenia na pocztku maja, co
prawdopodobnie doprowadzio do zniszczenia na ziemi ponad piciuset niemieckich
samolotw. Ponadto formacje Luftwaffe odczuway niedostatek paliwa lotniczego, co
ograniczao moliwo taktycznego wsparcia z powietrza nacierajcych wojsk ldowych.
Niemieckie problemy z zaopatrzeniem narastay w rezultacie energicznych dziaa
partyzanckich na tyach Wehrmachtu. Pewne obszary, takie jak lasy na poudnie od
Leningradu czy rozlege tereny na Biaorusi, znalazy si pod niemal cakowit kontrol
radzieckich oddziaw partyzanckich, kierowanych bezporednio z Moskwy.
Antypartyzanckie akcje Niemcw byy coraz okrutniejsze. Zgrupowanie Brigadefhrera SS
Oskara Dirlewangera, sformowane z kryminalistw pozwalnianych z obozw, palio cae
wsie i mordowao ich mieszkacw. Przed niemieck ofensyw pod Kurskiem sowieckie
grupy partyzanckie postawiono w stan gotowoci, nakazujc im atakowa linie kolejowe,
eby w ten sposb opnia dostawy zaopatrzenia dla jednostek frontowych Wehrmachtu.
Odraczanie niemieckiej ofensywy skonio zniecierpliwionych radzieckich dowdcw
w rodzaju generaa pukownika Watutina do przekonywania, i nie naley duej czeka i e
Armia Czerwona sama powinna przeprowadzi atak. ukow i Wasilewski znowu musieli
uspokaja Stalina i wyjania mu, e trzeba zachowa zimn krew. Prowadzenie dobrze
przygotowanej obrony pozwalao, w porwnaniu z dziaaniami zaczepnymi, na
wyeliminowanie z walki duo wikszej liczby niemieckich onierzy za cen mniejszych
strat wasnych. Stalin nie by w najlepszym nastroju, usyszawszy na pocztku czerwca od
Churchilla, e termin alianckiej inwazji na pnocn Francj zosta odoony do maja 1944
roku.
 Stalina wprawi take w wielkie rozdranienie midzynarodowy skandal, ktry
wybuch po odkryciu masowych grobw ze zwokami polskich ofiar w lasach pod
Katyniem i w innych miejscach. Pod koniec kwietnia Niemcy, po natkniciu si na te
zbiorowe mogiy, powoali midzynarodow komisj, zoon z lekarzy z krajw
neutralnych i okupowanych, do przebadania wiadectw odnalezionych na miejscu zbrodni.
Polskie wadze na uchodstwie w Londynie zaday penego dochodzenia pod egid
Midzynarodowego Czerwonego Krzya. Zirytowany Stalin uparcie twierdzi, e katyskie
ofiary zostay zabite przez Niemcw, a kady, kto w to powtpiewa, pomaga i sprzyja
Hitlerowi. W nocy z 25 na 26 kwietnia Moskwa zerwaa stosunki dyplomatyczne
z polskim rzdem w Londynie. Czwartego lipca zgin w tragicznym wypadku lotniczym
genera Sikorski, gdy adunek na pokadzie liberatora przemieci si podczas startu w ty
kaduba samolotu. Po wieciach o Katyniu i wysuwanych przez Sikorskiego daniach
przeprowadzenia skrupulatnego ledztwa w sprawie tej zbrodni Polacy oczywicie
podejrzewali, e Sikorski zgin w wyniku zamachu .
8

Pitnastego maja Stalin, najwyraniej prbujc rozwia obawy Brytyjczykw,

a zwaszcza Amerykanw, ktrzy udzielali Zwizkowi Radzieckiemu tak wanej pomocy
w ramach programu Lend-Lease, oficjalnie rozwiza Komintern (Midzynarodwk
Komunistyczn). Lecz gest ten mia te na celu odwrcenie uwagi od kontrowersji wok
mordu katyskiego. W rzeczywistoci Komintern, pod kierownictwem Georgija
Dymitrowa, Dymitra Manuilskiego i Palmira Togliattiego, nadal kontynuowa dziaalno
jako Sekcja Midzynarodowa KC radzieckiej partii komunistycznej.

Popoudniem 4 lipca, w upalny i wilgotny dzie z przelotnymi ulewami, niemieccy

grenadierzy pancerni z Dywizji Grossdeutschland i 11. Dywizji Pancernej podjli
wstpny atak na wysunite radzieckie pozycje na poudniowym odcinku frontu kurskiego
koo Biegorodu. Teje nocy hitlerowskie kompanie saperw z 9. Armii, ktr dowodzi
Model, przystpiy do przecinania drutw kolczastych i usuwania min w pnocnym
sektorze. Jeden z niemieckich onierzy zosta schwytany przez czerwonoarmistw
i przesuchany. Uzyskan informacj o tym, e godzina W zostaa wyznaczona na trzeci
rano, przekazano generaowi Rokossowskiemu, dowdcy Frontu Centralnego. w
niezwocznie wyda rozkazy podjcia zmasowanego ostrzau pozycji niemieckiej 9. Armii
z dzia, cikich modzierzy i wyrzutni rakietowych Katiusza. ukow zadzwoni do Stalina,
aby mu oznajmi, e bitwa wreszcie si zacza.
Wojska Watutina na poudniowym skraju uku Kurskiego, gdzie take przesuchano
innego niemieckiego jeca, wkrtce potem otworzyy ogie do szykujcej si do natarcia 4.
Armii Pancernej Hotha. Zarwno 9. Armia, jak i 4. Armia Pancerna musiay opni
rozpoczcie ataku o dwie godziny. Ich dowdztwa zastanawiay si nawet, czy Sowieci
sami nie rozpoczn lada chwila ofensywy. Mimo e Niemcy nie ucierpieli zbytnio od tej
nawanicy ogniowej, to wiedzieli ju na pewno, i Armia Czerwona czeka na nich w penej
gotowoci w gwnych punktach zaplanowanego uderzenia. Wobec tego, e rozptaa si
jeszcze gwatowna burza, nie by to zbyt zachcajcy pocztek operacji.
O wicie radzieckie lotnictwo przeprowadzio naloty na niemieckie lotniska, na
ktrych jednak prawie nie zastao samolotw wroga. Maszyny Luftwaffe wystartoway
wczeniej i doszo to potnej bitwy powietrznej, co byo pomylne dla nazistowskich
pilotw. Po otrzymaniu rozkazu do ataku niemieckie czowki pancerne wyruszyy naprzd
o godzinie pitej rano. Na poudniowym odcinku kolumny Hotha skaday si z czogw
Tiger i cikich dzia szturmowych w szpicy, z czogami Panther i PzKpfw IV na
skrzydach, za ktrymi podaa piechota. Szybko si okazao, e Pantery, w popiechu
zmontowane w halach fabrycznych w Niemczech, maj wiele usterek technicznych, a liczne
egzemplarze czogw tego typu strawi ogie. Jednake cho spord cznej liczby
niemieckich 2700 czogw wyznaczonych do udziau w operacji Cytadela znalazo si
niespena dwiecie cikich Tygrysw, to stanowiy one potny taran.
Najwyraniej Niemcom nie brako zapau bojowego. Uwaam, e tym razem
Rosjanie dostan straszne lanie, napisa pewien Fahnenjunker z jednego z batalionw
przeciwlotniczych . Z kolei plutonowy z 19. Dywizji Pancernej uzna, e eksplozje
9

i zestrzelone radzieckie myliwce stanowiyby wietne obrazy dla kronik filmowych,

tylko pewnie nikt nie chciaby w nie uwierzy . Oficerowie podtrzymywali morale
10

swoich podwadnych za pomoc innej optymistycznej refleksji. Oto bowiem Stalin robi
si zy na Angli, e ta nie otwiera drugiego frontu. Jeli co takiego [jak otwarcie frontu
na zachodzie] nie wydarzy si wkrtce zapisa szeregowiec z 36. Dywizji Piechoty
wtedy [Stalin] wystpi wobec nas z pokojow propozycj . 11

Hoth atakowa na poudniowym odcinku trzema kolumnami. Na lewej flance 3. i 11.

Dywizja Grenadierw Pancernych operoway na skrzydach Dywizji Grenadierw
Pancernych Grossdeutschland. W centrum sektora wprowadzi do walki II Korpus
Pancerny SS Obergruppenfhrera Paula Haussera, z dywizjami Leibstandarte SS Adolf
Hitler, Das Reich i Totenkopf. Z prawej nacieray 6., 19. i 7. Dywizja Pancerna III
Korpusu Pancernego. Na jego prawym skrzydle i nieco z tyu Grupa Operacyjna Kempf
prowadzia atak na poudnie od Biegorodu, prbujc si przeprawi w pnocnym biegu
rzeki Doniec. Dalej na pnocy nacierao na miejscowo Ponyry centralne zgrupowanie,
ktrym dowodzi Model, zoone z dwch korpusw pancernych, na czele kadego z nich
za poda batalion Tygrysw i wielkich, ociaych samobienych dzia pancernych
typu Elefant, znanych take pod nazw Ferdinand.
Lekko pofadowany teren, z nielicznymi lasami i osadami rolniczymi, nadawa si
idealnie do prowadzenia walk z uyciem jednostek zmechanizowanych, niemniej jednak
zaogi niemieckich czogw szybko si przekonay, e trudno im byo wypatrzy setki
zamaskowanych stanowisk armat przeciwpancernych. Baterie takich dzia zostay
przydzielone do pierwszoliniowych dywizji Armii Czerwonej, w istocie je powicajc,
aby wziy na siebie pocztkowe uderzenie niemieckich pancernych czowek i zwizay je
walk. Pociski artyleryjskie duego kalibru wkopano w ziemi w wielu miejscach, by
detonowa je z oddali.
Na niebie, z wyciem syren, niezgrabne stukasy z charakterystycznie zaamanymi
skrzydami nurkoway na radzieckie pozycje i okopane czogi T-34. As niemieckich
jednostek bombowcw nurkujcych Hans Rudel wyprbowa wasny wynalazek,
polegajcy na zastosowaniu dwch dziaek BK 37 mm zamontowanych pod patami
nonymi . Niemcy szybko uporali si z wieloma T-34, do prymitywnie ukrytymi
12

w stertach siana. Sowieccy czogici, ktrzy przeyli podziurawienie ich wozw pociskami
przeciwpancernymi, musieli ucieka z poncych stogw. onierze niemieccy radowali si
na ten widok. Nasze lotnictwo wojskowe jest naprawd fantastyczne pisa w licie do
rodziny pewien starszy sierant ze 167. Dywizji Piechoty. A jak tylko wrg oberwie,
nasze czogi mog rusza naprzd na penej szybkoci .
13

Jednak radzieckie dziaa przeciwpancerne byy lepiej zamaskowane. Dowiadczeni

w walkach artylerzyci czekali z otwarciem ognia do chwili, a niemiecki czog znajdzie
si w odlegoci zaledwie dwudziestu metrw. Na odcinku pnocnym, tu na zachd od
Ponyry, gdzie Tygrysy przerway sowieck obron, Wasilij Grossman sysza, jak
czterdziestopiciomilimetrowe przeciwpancerne pociski trafiay w czogi, ale odbijay
si od nich jak groch. Zdarzao si, e kanonierzy wariowali na ten widok. Nie lepiej byo
w poudniowym sektorze, jak mia okazj si przekona. Pewien adowniczy wystrzeli
z bliska do Tygrysa z armaty 45 mm. Pocisk odbi si od pancerza. adowniczy straci
gow i rzuci si pod czog .
14

Mimo e wikszo przeciwpancernych pociskw nie przebio grubego przedniego

pancerza czogw Tiger, to gsienice tych wozw bojowych ulegay uszkodzeniom,
wjedajc na miny. Z samobjcz brawur sowieccy saperzy podkadali zapasowe miny
przeciwpancerne na ich drodze. Czerwonoarmici podczogiwali si te, by obrzuca
czogi granatami, wizkami dynamitu i butelkami z benzyn.
Obawiajc si powikszenia przez Niemcw wyomu w linii frontu na zachd od
Ponyry, Rokossowski rzuci tam oddziay przeciwpancerne oraz brygady dzia
i modzierzy. Wezwa rwnie myliwce 16. Armii Lotniczej do walki z niemieckimi
bombowcami i messerschmittami, te jednak poniosy cikie straty w starciach
z maszynami Luftwaffe. Niemieccy dowdcy byli wstrznici tym, e bynajmniej nie
zaskoczyli nieprzyjaciela i e radzieccy onierze tym razem nie uciekali przed
nacierajcymi czogami. Pomimo dotkliwych strat niemieckie czowki wdary si na
gboko prawie dziesiciu kilometrw na pitnastokilometrowym froncie. Rokossowski
szykowa si do kontruderzenia w nastpnym dniu, lecz chaos panujcy na rozlegym polu
bitewnym utrudnia skoordynowane dziaania.

Batalia w przestworzach miaa rwnie bezlitosny przebieg, a niemiecka VI Flota

Powietrzna i radziecka 16. Armia Lotnicza rzuciy do walki dosownie wszystkie sprawne
samoloty. Focke-wulfy, stukasy i messerschmitty cieray si ze szturmowikami (I-2),
jakami i awoczkinami. Sporadycznie zdesperowani sowieccy piloci po prostu taranowali
niemieckie maszyny.
Podniebne zmagania nad stref dziaa 4. Armii Pancernej Hotha na poudniowym
odcinku uku Kurskiego byy jeszcze bardziej zacieke. Czwarta Flota Powietrzna,
uniknwszy o wicie wyprzedzajcego ataku radzieckiego lotnictwa, zadaa atakujcym
dotkliwe straty. Batalia pod Kurskiem od dawna jest przedstawiana czemu czasem
towarzyszy podawanie zawyonych danych liczbowych jako najwiksza bitwa wojsk
pancernych w historii, lecz i walki powietrzne w czasie tych zmaga naleay do
najintensywniejszych w drugiej wojnie wiatowej.
W poudniowym sektorze natarcie Dywizji Grossdeutschland utkno po pewnym
czasie na polu minowym, ktre zrobio si zdradliwie bagniste po ulewnej burzy
poprzedniej nocy. Bataliony inynieryjne, wysane na pomoc czogom, znalazy si pod
silnym ostrzaem i tylko rozpaczliwy szturm spieszonych grenadierw pancernych
doprowadzi do likwidacji radzieckich stanowisk obronnych osaniajcych ogniem
wspomniane pole minowe. Mimo to wyciganie czogw z bota i wytyczanie przej w tej
niebezpiecznej strefie zabrao wiele godzin. Niemcom dodatkowo podcio skrzyda to, e
brygada nowych czogw typu Panther, ktra miaa udzieli wsparcia, narzekaa na liczne
usterki mechaniczne swoich wozw bojowych. Problemy tego rodzaju nie ograniczay si
wycznie do Panter. Moja dywizja ju schodzi na psy pisa pewien kapral z 4.
Dywizji Pancernej. Psuje si bardzo duo pgsienicowych cignikw, rwnie wiele
czogw, a i [cikie] Tygrysy zawodz . Pomimo trudnoci natarcie zostao jednak
15

wznowione.
Raszyd Ziewadinowicz Sadriedinow, Tatar z pochodzenia, suy w baterii
przeciwlotniczej, ktrej wszystkie cztery dziaa zostay rozbite przez stukasy. Wysokie yto
wok ich stanowisk pono. Artylerzyci schowali si w podziemnych schronach, gdy
mijay ich niemieckie czogi. Kiedy czerwonoarmici w kocu wyonili si spod ziemi,
stwierdzili, e znaleli si poza stref walk, na tyach nieprzyjaciela, daleko od
przesunitej linii frontu. Sadriedinow i jego towarzysze broni zdjli mundury z zabitych
Niemcw i zaoyli je na swoje. Warty zatrzymay ich, kiedy zbliali si do radzieckich
linii. Ktry z onierzy Armii Czerwonej uzna, e to Rosjanie w niemieckich mundurach,
i zwymylano ich: Ach, wy dranie, jestecie wasowcami!. Dotkliwie ich pobito.
Sadriedinow wraz z kolegami w kocu zdoali dowie swej tosamoci, gdy umoliwiono
im skontaktowanie si z szefem sztabu ich dywizji .
16

Luftwaffe nas bombardowaa wspomina Nikifor Dmitriewicz Czewoa, dowdca

27. Brygady Przeciwpancernej rzuconej przeciwko Dywizji Grossdeutschland. Otacza
nas ogie i dym, ale moich ludzi ponioso. Cigle strzelali, nie zwracajc na nic uwagi .17

Myliwce typu Messerschmitt, czyli messery, jak zwali je czerwonoarmici, ostrzeliway

z broni maszynowej radzieckie okopy, od koca do koca. Nawet wielokrotnie ranieni
onierze nie odchodzili na punkty opatrunkowe. Nieustanny grzmot, ziemia draa, poary
wszdzie wokoo. Porozumiewalimy si krzykiem. Jeli chodzi o czno radiow, to
Niemcy prbowali nas nabiera. Wydzierali si przez radio: Tu Niekrasow, tu
Niekrasow! [Chodzio o pukownika Iwana Michajowicza Niekrasowa, dowdc 52.
Gwardyjskiej Dywizji Strzeleckiej, zajmujcej stanowiska bojowe w przylegym sektorze.]
Odkrzyknem im: Gwno prawda! Chrzacie si!. Zaguszali nasze gosy wyciem . 18

Bya to walka bezporednia powiedzia adowniczy Trofim Karpowicz Teplenko.

Przypominaa pojedynek dziaa przeciwpancernego z czogiem. Sierantowi Smirnowowi
urwao gow i nogi. Przynielimy jego gow, a pniej i nogi, uoylimy je w maym
rowie i przysypalimy. Drobiny czarnoziemu i dymicy kordyt sprawiay, e prowiant
czerwonoarmistw zabarwia si na ciemnoszaro, o ile w ogle by dostarczany. W trakcie
krtkich pauz w walkach onierze nie mogli usn, gdy odwykli od ciszy. Im spokojniej,
tym wiksze napicie si odczuwa, wyjania podpukownik Czewoa . 19

Kilkanacie kilometrw dalej na wschd II Korpus Pancerny SS, wspierany przez

brygad wyrzutni rakietowych typu Nebelwerfer, wdar si na pozycje 52. Gwardyjskiej
Dywizji Strzeleckiej Niekrasowa. Za podajcymi na czele czogami postpoway
pododdziay z miotaczami ognia, niszczce punkty oporu w bunkrach i okopach. Byo to
niemal samobjcze zadanie, gdy na druynach tych natychmiast skupia si
nieprzyjacielski ostrza. Ale buchajce pomienie z tych miotaczy pozostawiay po sobie
odr benzyny i spalonych cia.
Dywizja Leibstandarte SS Adolf Hitler (LSSAH) na lewym skrzydle kontynuowaa
marsz na Prochorowk, a jednostki Das Reich i Totenkopf nacieray na prawo od niej
na kierunku pnocno-wschodnim. Lecz nawet doborowa LSSAH zostaa tego wieczoru
powstrzymana przez kolejn radzieck brygad przeciwpancern, wprowadzon do walki
z zadaniem utrzymania linii obrony. Trzydzieci kilometrw dalej na poudniowy wschd
Grupa Operacyjna Kempf, po sforsowaniu Doca na poudniowy wschd od Biegorodu,
zdoaa osign tylko lokalny sukces. Cel jej dziaa, czyli dalsze natarcie z zadaniem
osony prawej flanki Hotha, stawa si nader trudny do osignicia.
Niemieccy czogici, zwaszcza adowniczy, cierpieli z powodu przegrzania podczas
tego upalnego dnia. Tygrysy przystosowano do pomieszczenia w ich wntrzu stu
dwudziestu zamiast dziewidziesiciu pociskw kalibru 88 mm. Celw do ostrzau byo
tak duo, e adowniczy, uwijajc si w popiechu w rozgrzanej wiey czogu, padali ze
zmczenia. Czasami zachodzia konieczno uzupeniania zapasu amunicji dwukrotnie lub
trzykrotnie w cigu dnia, a umieszczanie armatnich pociskw we wntrzu wozu bojowego
rwnie byo bardzo wyczerpujce, nawet gdy kto w tym pomaga. Jeden z niemieckich
korespondentw wojennych, przydzielony do kompanii czogw Tiger, nieomal oszala od
szumw i piskw w suchawkach hemofonu, nieustannego grzechotu karabinw
maszynowych i oguszajcego huku wystrzaw z czogowego dziaa.

Watutin, zdajc si gwnie na swoje jednostki przeciwpancerne w trakcie pierwszego

dnia walk pod Kurskiem, przystpi do podcigania w rejon zmaga 1. Armii Pancernej
generaa porucznika Katukowa oraz dwch gwardyjskich korpusw czogw, wzmacniajc
nimi drug lini obrony. Cho pniej skrytykowano jego decyzj wykorzystania tych
pancernych odwodw w defensywie, zamiast zachowania ich do potnego
przeciwuderzenia, w istocie Watutin prawie na pewno postpi susznie. Zmasowany
kontratak na otwartym terenie oznaczaby wystawienie jego wozw bojowych na ogie
Tygrysw, ktrych osiemdziesicioomiomilimetrowe dziaa mogy niszczy radzieckie
T-34 z odlegoci dochodzcej do dwch kilometrw, a te ostatnie z takiego dystansu nie
byy w stanie wyeliminowa z walki niemieckich cikich czogw. Zaoga jednego
z Tygrysw zdoaa zniszczy w cigu niespena godziny dwadziecia dwa radzieckie
czogi, jej dowdc za niezwocznie odznaczono za to osignicie Krzyem Rycerskim.
Szstego lipca, gdy Dywizja Grossdeutschland na lewym skrzydle zostaa
powstrzymana przez rozmoky grunt i zacity opr nieprzyjaciela, LSSAH wraz z Dywizj
Das Reich u boku szturmoway dalej na pnoc, przeamujc drug lini obrony. Wizao
si to jednak z odsoniciem flanek, a wywierany przez wojska radzieckie nacisk na
zachodnim odcinku zmusi wspomniane jednostki niemieckie do zejcia z wyznaczonej osi
natarcia na pnocy i skierowania si ku pnocnemu wschodowi w kierunku wza
kolejowego w Prochorowce.

Tymczasem w pnocnym sektorze niemiecka 9. Armia, ktr dowodzi Model, ponosia

cikie straty. Piechota, a nawet zmotoryzowane oddziay grenadierw pancernych nie byy
w stanie dotrzyma kroku pancernym zagonom. Z kolei sowieccy piechurzy, pozostajc
w ukryciu, organizowali zasadzki na wielkie samobiene dziaa Elefant, saperzy natomiast
nadal ukadali miny na drodze ich przejazdu. Ku konsternacji Niemcw nawet takie kolosy
jak elefanty nie wywoyway wrd radzieckich onierzy Panzerschreck paniki na
widok nieprzyjacielskich czogw.
Podczas boju, jaki rozegra si 7 lipca w pobliu stacji kolejowej Ponyry, wszystko
si palio, i pojazdy, i ludzie. Prawie wszystkie domy i wsie w promieniu wielu
kilometrw spony do szcztu. Piechurzy Armii Czerwonej z trwog patrzyli na
straszliwie poparzonych czogistw, ewakuowanych na zaplecze. Pewien porucznik, ranny
w nog i z urwan rk, dowodzi bateri atakowan przez [niemieckie] czogi. Po tym jak
szturm wroga zosta powstrzymany, zastrzeli si, bo nie chcia dalej y jako kaleka .
20

Czerwonoarmici najbardziej lkali si okaleczenia. I nic dziwnego, jeli wemie si pod

uwag los ich kalekich towarzyszy. Weteranw walk, ktrzy przeszli amputacje koczyn,
bezdusznie przezywano samowarami.
Model zdawa sobie spraw, e cho jego wojskom udao si posun naprzd
o kilkanacie kilometrw na jednym z odcinkw na zachd od Ponyry, to radzieckie linie
obronne okazay si rozmieszczone daleko bardziej w gb, anieli wczeniej sdzili
Niemcy. Rokossowski take mia powody do niepokoju. Jego kontratak z uyciem czogw,
zaplanowany na wit, nie doszed do skutku. W tej sytuacji Rokossowskiemu pozostao
tylko wydanie swoim czogistom rozkazu wzmocnienia pozycji obronnych przez okopanie
wozw bojowych a po wieyczki. Okazao si to dobrym posuniciem, gdy Model
postanowi wprowadzi do walki swj gwny odwd w desperackiej prbie przeamania
frontu.
 Zacieke zmagania, ktre toczyy si na pnocy a do godzin nocnych 8 lipca,
doprowadziy do zatrzymania i zdziesitkowania pancernych czowek Modela. Mimo e
zaday one obrocom kolosalne straty, to liczebna przewaga Armii Czerwonej w czogach
i dziaach przeciwpancernych w kocu daa o sobie zna. Rwnie radzieckie samoloty
szturmowe I-2, atakujce cele naziemne, zniszczyy wiele niemieckich czogw
i samobienych dzia. Dziewita Armia, ktr dowodzi Model, stracia okoo dwudziestu
tysicy onierzy i dwiecie wozw bojowych . Kiedy stao si jasne, e niemieckie
21

natarcie utkno w miejscu, Rokossowski i genera Popow z dowdztwa Frontu

Briaskiego zaczli przygotowania do przeciwuderzenia na wybrzuszenie w linii frontu
pod Orem, zaplanowanego na 10 lipca. Operacji tej miano nada kryptonim Kutuzow
na cze sawnego rosyjskiego wodza, ktry kierowa kampani 1812 roku.

W poudniowej czci uku Kurskiego znalazy si w niebezpieczestwie armie Watutina.

Stawka oczekiwaa, e gwne niemieckie uderzenie nastpi na pnocnym skrzydle,
podczas gdy faktycznie Niemcy skoncentrowali najwiksze siy w sektorze poudniowym,
gdzie operowaa 4. Armia Pancerna Hotha. Wydawao si, i niemieckie natarcie na
Prochorowk, prowadzone przez II Korpus Pancerny SS, zakoczy si sukcesem, nawet
mimo cignicia tam do obrony 1. Armii Pancernej Katukowa. Wieczorem 6 lipca
Watutin, popierany przez marszaka Zwizku Radzieckiego Wasilewskiego zada od
moskiewskiej centrali pilnego wzmocnienia swoich oddziaw.
Sytuacja wygldaa na tyle powanie, e Front Stepowy Koniewa otrzyma rozkaz
przygotowa do wymarszu, a 5. Armia Pancerna Gwardii pod komend generaa
porucznika Pawa Rotmistrowa zostaa niezwocznie skierowana na pomoc Watutinowi. Na
osobiste polecenie Stalina 2. Armia Lotnicza miaa osania z powietrza jej
trzystukilometrowy przemarsz za dnia, poniewa kby kurzu, wzbijane przez kolumny
czogw, od razu przycignyby uwag lotnikw Luftwaffe.
Pita Armia Pancerna Gwardii wyruszya we wczesnych godzinach porannych 7 lipca,
a jej pancerne kolumny rozcigny si na stepie na odcinku okoo trzydziestu kilometrw.
W poudnie pisa Rotmistrow wznosiy si skbione chmury pyu, zalegajc grub
warstw na przydronych zarolach, anach zb, czogach i ciarwkach.
Ciemnoczerwona tarcza soca bya ledwie widoczna. Twarze onierzy poczerniay od
kurzu i spalin. Panowa nieznony upa. onierzy drczyo pragnienie, a ich koszule, mokre
od potu, lepiy si do cia .
22

Gigantyczna bitwa wzdu pnocnego odcinka uku Kurskiego toczya si

nieprzerwanie 7 lipca, a radzieckie dywizje strzeleckie, brygady czogw i jednostki
przeciwpancerne 6. Armii Gwardyjskiej i 1. Armii Pancernej broniy si z samobjcz
zaciekoci. Wojska Hotha przekonay si, e zaraz po zniszczeniu jednej sowieckiej
dywizji wyania si nastpna, blokujc Niemcom drog. Nikt nie mia czasu na grzebanie
zwok polegych, ktre obsiaday muchy. onierze obu walczcych stron popadali w obd
ze strachu, pod wpywem stresu i oguszajcego bitewnego haasu. Pewien niemiecki
onierz zacz taczy kankana, zanim nie powalili go na ziemi jego towarzysze broni.
W pewnym momencie wydawao si, e Dywizja Grossdeutschland jest bliska
dokonania znacznego wyomu w linii frontu wiodcej ku miejscowoci Oboja, lecz wtedy
natkna si na brygad radzieckiego 6. Korpusu Pancernego, w por przerzucon na pole
walki. Dywizje Leibstandarte SS Adolf Hitler i Das Reich zdoay posun si
naprzd wzdu drogi do Prochorowki na wschodniej flance 6. Armii Gwardyjskiej, jednak
cigle musiay odpiera kontrataki, nkajce ich odsonite skrzyda.
Piloci Luftwaffe zestrzelili wiele radzieckich samolotw. As niemieckiego lotnictwa
Erich Hartmann strci ich siedem tylko tego dnia; z czasem zdoby miano
najskuteczniejszego pilota myliwskiego caej wojny, majc 352 zwycistwa powietrzne na
koncie. Sowieccy lotnicy rwnie odnotowywali sukcesy. Nad poudniowym sektorem
zestrzelili cznie okoo setki myliwcw i bombowcw nieprzyjaciela. Jednostki
Luftwaffe, traktujc jako swe gwne zadanie taktyczne wsparcie wojsk ldowych, nie byy
w stanie uwika w walki powietrzne dostatecznie wielu maszyn przeciwnika, a dotkliwe
braki paliwa wymuszay ograniczenie liczby prowadzonych lotw bojowych. Po raz
pierwszy podczas tej wojny Sowieci zaczli uzyskiwa przewag w powietrzu i ju
wkrtce przystpili do conocnych nalotw bombowych na niemieckie lotniska. A jednak,
pomimo znacznych strat, jeden z pilotw z jednostki Hansa-Urlicha Rudla zapisa, e ju
o brzasku ponownie wzbijali si w powietrze. Z niezomnym duchem, typowym dla
lotnikw w stukasach, spadamy na wroga i zrzucamy na niego nasze niszczycielskie
bomby .
23

smego lipca Hausser przerzuci Dywizj Totenkopf z prawego skrzyda swojego

korpusu na lewe, aby przenie ciar natarcia z kierunku Prochorowki z powrotem ku
Obojaniowi na gwnym szlaku wiodcym do Kurska. W trakcie tego przegrupowania
korpusu zosta on zaatakowany przez radziecki 10. Korpus Pancerny, lecz bya to tak
chaotyczna akcja zaczepna, e zostaa odparta, a Sowieci ponieli znaczne straty. Ponadto
radziecki 2. Korpus Pancerny, ktry mia uderzy na odsonit flank II Korpusu
Pancernego SS, zosta zdziesitkowany przez nowe szturmowe samoloty Henschel Hs 129
(zwane Panzerknacker, czyli niszczycielami czogw), uzbrojone w dziaka 30 mm.
Dywizje Haussera (zapewne zapisujc te na wasne konto pojazdy rozbite przez maszyny
Luftwaffe) odnotoway owego dnia zniszczenie 121 radzieckich czogw.
Dziewitego lipca II Korpus Pancerny SS przeprowadzi atak na ostatni lini obrony
Watutina. Ci w maskujcym umundurowaniu [stosowanym w jednostkach Waffen-SS]
walczyli wyjtkowo dobrze, przyzna jeden z radzieckich onierzy z 6. Armii
Gwardyjskiej . Ten sam czerwonoarmista widzia te, jak jeden z Tygrysw zniszczy po
24

kolei siedem T-34. Skrajnie wyczerpani niemieccy czogici przeykali pobudzajce

pastylki Pervitinu (metamfetaminy), ktre przytpiay poczucie niebezpieczestwa
i odpdzay senno. Hausser liczy te na wsparcie swojego prawego skrzyda, ale Grupa
Operacyjna Kempf nadal zmagaa si z twardym oporem Sowietw na wschd od
Biegorodu, gdy tymczasem jej prawej flance zagrozia 7. Armia Gwardyjska generaa
Szumiowa.
 Puk grenadierw pancernych Dywizji Totenkopf dotar do rzeki Psio, ale natarcie
pozostaych jednostek II Korpusu Armijnego SS spowolniy radzieckie dywizje rzucone do
walki, by wspomogy 6. Armi Gwardii i 1. Armi Pancern. Pniej tego popoudnia
niemieckie dowdztwo ponownie postanowio skierowa atak Haussera ku Prochorowce.
Niemcy liczyli na to, e z Grupa Operacyjna Kempf po prawej, ktrej nie udawao si
dotd przeama pozycji przeciwnika, zdoa teraz przywrci ofensywie gasncy impet.
Dywizje Wernera Kempfa byy jednak nieprzerwanie atakowane z obu skrzyde.
Dziesitego lipca, to jest w dniu, kiedy alianci wyldowali na Sycylii, radziecka 1.
Armia Pancerna oraz niedobitki 6. Armii Gwardyjskiej w dalszym cigu, kosztem
straszliwych strat, opniay niemieckie ataki w kierunku Obojania. Zmuszao to XLVIII
Korpus Pancerny generaa Ottona von Knobelsdorffa do wsparcia prowadzonego przez
Haussera natarcia na Prochorowk. Dywizja Grossdeutschland bya ju zupenie
wyczerpana, niemniej grenadierzy pancerni zdoali jeszcze uchwyci dwa kluczowe
wzgrza siami puku pancernego, dowodzonego przez grafa Hyazintha Strachwitza, tego
samego pancernego kawalerzyst, ktry wczeniej jako pierwszy niemiecki oficer dotar
nad Wog na pnoc od Stalingradu. Niemcy widzieli wyranie Oboja przez lornetki, ale
wyczuwali, e nie zdobd ju tego miasta. Dla Strachwitza byo to pewnie znajome
odczucie. W 1914 roku jego kawaleryjski patrol znalaz si w miejscu, skd wida byo
Pary, lecz wkrtce Francuzi przeprowadzili kontratak nad Marn.
Dywizje SS pod komend Haussera nie maszeroway na Prochorowk w takim
tempie, jakiego by sobie Niemcy yczyli, gwnie ze wzgldu na to, e wiele ich pukw
toczyo boje na obu skrzydach. A jednak, mimo huraganowego ognia radzieckiej artylerii,
Dywizja Leibstandarte SS Adolf Hitler z czci Dywizji Das Reich dalej pary
naprzd. Pi kilometrw dalej na lewym skrzydle Dywizja Totenkopf zdoaa
przeprawi si na drugi brzeg Psiou, musiaa si jednak zatrzyma, napotykajc
rozpaczliw radzieck obron na pobliskich wzniesieniach, ktre strzegy dostpu do
doliny lecej na pnocny wschd od owego miejsca. Do tego czasu wilgotny grunt
podsech. Bardzo tu teraz gorco napisa niemiecki sanitariusz w licie do rodziny
a na drogach mona si zapa po kolana w piachu. Szkoda, e nie moecie zobaczy mojej
twarzy; pokrywa j gruba na milimetr warstwa kurzu . Dla pilotw stukasw
25

intensywno przeprowadzanych nalotw nie saba. W cigu piciu dni pisa pewien
podporucznik Luftwaffe odbyem trzydzieci lotw bojowych, a cznie mam ich na
koncie ju 285. Doda, e odgrywali decydujc rol w wielkiej bitwie pancernej .26

Jedenastego lipca Watutin przegrupowa swoj lini obrony na poudniowy zachd od

Prochorowki, cigajc wiee dywizje z 5. Armii Gwardyjskiej, aby te zablokoway
natarcie II Korpusu Pancernego SS. Kempf, na ktrego Manstein wywiera siln presj,
domagajc si przeamania frontu, posuy si Tygrysami z 503. batalionu czogw
cikich i wozami bojowymi 6. Dywizji Pancernej do uderzenia na pozycje dwch
radzieckich dywizji strzeleckich. Obergefreiter z 6. Dywizji Pancernej zanotowa, e by to
pity dzie z kolei, kiedy on i jego koledzy nie opuszczaj czogw. Rosjanie nie
odpuszczaj, poniewa przez ostanie trzy miesice mieli dosy czasu na zbudowanie takiej
linii obronnej, na jak wczeniej jeszcze nie natrafilimy . Dziewitnasta Dywizja
27

Pancerna take nacieraa na drugim brzegu Doca, zmierzajc w kierunku Prochorowki.

Watutin, wiadom tego zagroenia i cile nadzorowany przez marszaka
Wasilewskiego, ktry pozostawa w staym kontakcie ze Stalinem, poleci generaowi
Rotmistrowowi wprowadzenie do walki jego 5. Armii Pancernej Gwardii, kiedy tylko ta
dotrze na front. Ale tego samego wieczoru, w trakcie wizytacji na froncie przeprowadzonej
razem z Wasilewskim, Rotmistrow dostrzeg przez lornetk, e zauwaone w oddali czogi
to w rzeczywistoci niemieckie wozy bojowe. Drugi Korpus Pancerny SS,
przeprowadzajc nage natarcie, ju dotar do punktu, z ktrego Rotmistrow zamierza
nazajutrz wyprowadzi kontruderzenie. Rotmistrow odjecha amerykaskim jeepem,
dostarczonym Sowietom w ramach ukadu Lend-Lease, aby skorygowa swoje plany.
Razem ze sztabem przepracowa ca noc, przygotowujc nowe rozkazy, ale
o godzinie czwartej nad ranem 12 lipca dowiedzia si od Watutina, e niemiecka 6.
Dywizja Pancerna podchodzia nad Doniec koo Rawca. Oznaczao to, e Grupa
Operacyjna Kempf oskrzydlaa radzieck 69. Armi i moga zagrozi tyom 5.
Gwardyjskiej Armii Pancernej Rotmistrowa.
Faktycznie Kampfgruppe (zgrupowanie bojowe) 6. Dywizji Pancernej pod oson
ciemnoci ju dotara do Rawca, wykorzystujc zdobyczne T-34, ktre jechay na czele
kolumny czogw. Cho saperzy Armii Czerwonej wysadzili w powietrze most nad
Docem, w panujcym zamieszaniu nie zniszczyli pobliskiej kadki i o wicie grenadierzy
pancerni znaleli si za rzek. Kampfgruppe wydzielona ze skadu 19. Dywizji Pancernej
pospieszya naprzd, aby ich wesprze, ale nie powiadomiono Luftwaffe o sukcesie pod
Rawcem. Formacja heinkli He 111 zbombardowaa przyczek, ranic midzy innymi
generaa majora Walthera von Hnersdorffa, dowodzcego 6. Dywizj Pancern, oraz
pukownika Hermanna von Oppeln-Bronikowskiego, dowdc Kampfgruppe.
Aby zlikwidowa zagroenie w okolicach Rawca, Watutin w trakcie tej gorczkowej
nocy rozkaza Rotmistrowowi uy odwodu w celu powstrzymania nieprzyjaciela. Na
zachd od Prochorowki XLVIII Korpus Pancerny Knobelsdorffa wyranie zamierza
wznowi natarcie na miasto Oboja, wic Watutin wyda rozkaz przeprowadzenia
wyprzedzajcego uderzenia siami brygady czogw z 1. Armii Pancernej oraz 22. Korpusu
Strzeleckiego Gwardii. Wojska Hotha byy wyczerpane. Rozpoczynajc t ofensyw,
dysponoway dziewiset szesnastoma czogami; w tym czasie pozostao im niespena
piset. W dodatku ulewne deszcze znowu zamieniy piaszczysty grunt w lepkie boto, co
bardziej utrudniao dziaania Niemcom ni Sowietom, posiadajcym zaopatrzone
w szerokie gsienice czogi T-34.
Dwunastego lipca, tu po brzasku, genera Rotmistrow znalaz si w bunkrze
wzniesionym w sadzie na stoku wzgrza, ponad polami pszenicy i lini kolejow
przebiegajc na poudniowy wschd od Prochorowki; miecio si tam stanowisko
dowodzenia radzieckiego 29. Korpusu Pancernego. Skorygowane rozkazy do
przeprowadzenia przeciwuderzenia zostay ju rozesane, a puki artylerii i wyrzutni
rakietowych Katiusza skoncentrowano i rozmieszczono na wyznaczonych pozycjach
w trakcie wczesnych godzin porannych. Za polami by las, w ktrym skrya si cz II
Korpusu Pancernego SS. Na niebie ponownie wisiay burzowe chmury, zwiastujce now
fal rzsistych deszczw.
Naloty stukasw rozpoczy bj. Wkrtce pojawiy si myliwskie jaki i awoczkiny
z radzieckiej 2. Armii Lotniczej, aby podj z nimi walk. Zaraz po nich nadleciay
sowieckie bombowce, a ich atakowi towarzyszy oguszajcy grzmot dzia i przeraajce
wycie rakietowych baterii katiusz, ktrych pociski sprawiy, e any pszenicy stany
w ogniu. Kiedy II Korpus Pancerny SS wyoni si ze skraju lasu i wyszed na otwart
przestrze, Rotmistrow rzuci haso Stal!, nakazujc swoim czogom przejcie do
natarcia. Czogi te oczekiway zamaskowane na zboczu niewielkiego wzniesienia, a na
dane haso ruszyy naprzd na penej szybkoci. Rotmistrow wyjani w wydanym
rozkazie, e w walce z Tygrysami jedyna szansa polega na podejciu moliwie najbliej
i wykorzystaniu przewagi liczebnej w starciu na niewielkim dystansie.
Obersturmfhrer Rudolf von Ribbentrop, syn ministra spraw zagranicznych Rzeszy,
obserwowa t scen z wiey swojego czogu Tiger z 1. Puku Pancernego SS. Na ten
widok zaniemwiem. Zza niewysokiego pagrka, wznoszcego si jakie sto pidziesit
dwiecie metrw przede mn, wyonio si pitnacie, potem trzydzieci, wreszcie
czterdzieci czogw. W kocu byo ich za wiele, eby je zliczy. T-34 pdziy w naszym
kierunku na penej szybkoci, przewoc na kadubach piechot .
28

Bitwa ta przypominaa redniowieczne starcie zakutych w pancerze rycerzy. Ani

artyleria, ani samoloty nie mogy wesprze adnej z walczcych stron, gdy ich siy
wymieszay si z sob. Szyki si rozpady, nie byo mowy o uporzdkowanym dowodzeniu,
czogi za strzelay do siebie z bliska. Po eksplozji amunicji i zbiornika z paliwem
podmuch wyrzuca wysoko w powietrze wie trafionego czogu. Niemieccy celowniczy
pocztkowo koncentrowali ogie na czogach dowdcw nieprzyjacielskich oddziaw,
gdy tylko te byy wyposaone w radiostacje, a potem zaczli mierzy w pokane metalowe
beczki przymocowane do tylnej czci kaduba T-34, w ktrych znajdowa si zapas
paliwa.
Byli wokoo nas, nad nami i pomidzy nami zapisa pewien Untersturmfhrer z 2.
Puku Pancernego SS. Toczylimy indywidualne pojedynki . Niemiecka przewaga
29

w zakresie cznoci, ruchliwoci i siy ognia zatracia si pord chaosu, haasu i dymu.
Panowaa duchota zanotowa kierowca jednego z radzieckich czogw. Z trudem
apaem oddech, a pot spywa mi strugami po twarzy. Walczcy znajdowali si w stanie
skrajnego stresu. W kadej chwili spodziewalimy si, e zginiemy . Ci, ktrzy po
30

upywie paru godzin toczyli bj, nie mogli si nadziwi, e jeszcze yj. Czogi czasami
taranoway si nawzajem pisa radziecki czogista. Pali si metal . Niewielkie pole
31

bitewne zasane byo spalonymi wozami pancernymi, z ktrych wznosiy si supy

czarnego, oleistego dymu.
Nadzieje Hotha na to, e Grupa Operacyjna Kempf zaatakuje flank 5. Gwardyjskiej
Armii Pancernej Rotmistrowa, legy z gruzach. Wspomniana grupa operacyjna zostaa
zatrzymana w odlegoci dziewitnastu kilometrw, cho z najwyszym trudem, przez
odwody Rotmistrowa. Jedyne powodzenie Niemcy odnotowali na lewym skrzydle, kiedy
wydawao si, e Dywizja Totenkopf przeamie pozycje 5. Armii Pancernej Gwardii na
pnocny wschd od Prochorowki. Jednake radzieckie posiki wojskowe przybyy na
czas, uszczelniajc wyom. Cho XLVIII Korpus Pancerny Knobelsdorffa odpar
przygotowane zawczasu przeciwnatarcie wojsk Watutina, ten czciowy sukces zosta
osignity za pno, by przynie zasadniczy zwrot w przebiegu bitwy.
Gdy o zmierzchu znw spad ulewny deszcz, obie strony wycofay swoje czogi, aby
uzupeni w nich zapas paliwa i amunicji. Druyny sanitariuszy ewakuoway rannych,
a ekipy naprawcze penetroway w nocy pole walki, na ktrym zalegy setki uszkodzonych
i wypalonych czogw. Nawet bezlitosnego ukowa poruszy widok, jaki ujrza,
objedajc bitewne pole dwa dni pniej.
Wzitych do niewoli esesmanw zabijano na miejscu, wiedzc, e SS nie dawao
pardonu jecom. Polegym wrogom nie okazywano szacunku. Niemcy byli miadeni pod
koami i gsienicami pojazdw zanotowa pewien mody radziecki oficer. Leay tam
stosy martwych Niemcw, ktrzy nadal mieli przy sobie mapniki i inne przybory.
Widziaem, jak czogi przejedaj po ich ciaach .
32

Hoth nie wiedzia a do wieczora, e na pnoc od uku Kurskiego Armia Czerwona

wanie przystpia do operacji Kutuzow, dc do odzyskania Ora. Rozmiary tej
ofensywy przeciwnika zaskoczyy wyczerpan 9. Armi Modela i niemieck 2. Armi
Pancern. Raz jeszcze niemiecki wywiad nie doceni skali koncentracji si Armii
Czerwonej na zapleczu frontu. Jedenasta Armia Gwardyjska generaa Iwana Bagramiana
zaatakowaa tyy wojsk, ktrymi dowodzi Model, i w cigu dwch dni posuna si
naprzd o szesnacie kilometrw. Wykorzystujc ten sukces, radziecka 4. Armia Pancerna,
3. Armia Pancerna Gwardii, a nawet wyczerpana 13. Armia Rokossowskiego przeszy do
dziaa zaczepnych.
Trzynastego lipca Hitler, wielce zaabsorbowany udan inwazj aliantw na Sycyli,
rozpoczt trzy dni wczeniej, wezwa na narad do Wilczego Szaca feldmarszakw
von Mansteina i von Klugego. Ju wczeniej Manstein wyda II Korpusowi Pancernemu SS
oraz Grupie Operacyjnej Kempf rozkaz wznowienia ataku, ale Fhrer oznajmi, e musi
wycofa cz wojsk z frontu wschodniego do obrony Woch. Operacja Cytadela zostaa
niezwocznie przerwana. Hitler podejrzewa, e Wosi nie s gotowi do walk na Sycylii,
a to wizao si z grob ldowania sprzymierzonych w samej Italii.
Jednak Manstein, majc w tej sprawie poparcie Hotha, chcia kontynuowania boju
pod Kurskiem, choby tylko dla ustabilizowania frontu w tamtym rejonie. Grupa
Operacyjna Kempf ostatecznie poczya siy z wojskami Hotha, lecz 17 lipca OKH
wydao rozkazy, zgodnie z ktrymi II Korpus Pancerny SS mia si wycofa z frontu
wschodniego i przygotowa do przerzutu do zachodniej Europy. Desant na Sycyli, chocia
waciwie nie oznacza wyczekiwanego przez Stalina otwarcia drugiego frontu, wywar
pewien skutek. Tego samego dnia wojska dwch radzieckich frontw, Poudniowo-
Zachodniego i Poudniowego, przystpiy do poczonych atakw wzdu rzek Doniec
i Mius, a po Morze Azowskie. Czciowo by to manewr pozorowany, majcy na
wzgldzie odcignicie niemieckich si z okolic Charkowa, ktrego odzyskanie stanowio
gwny cel radzieckiego kontruderzenia.
Tym razem Stalin dobrze wybra por przejcia do generalnej ofensywy. Niemcy byli
wstrznici liczb wieych bd odtworzonych sowieckich formacji, ktre pojawiy si
na froncie, oraz zdolnoci Armii Czerwonej do przeprowadzenia nowych uderze zaraz
po gigantycznej batalii na uku Kurskim. Ta wojna nigdy dotd nie bya tak straszna
i okrutna pisa pilot stukasa, ualajc si poniewczasie. I wcale nie wida jej koca .
33

Na domiar zego nasiliy si akcje sabotaowe radzieckiej partyzantki na linie kolejowe

nieprzyjaciela. Dwudziestego drugiego lipca Model otrzyma od Hitlera zgod na
wycofanie si spod Ora.
Konsekwencje zwycistwa pod Kurskiem byy tak wakie, e Stalin postanowi
jedyny raz w trakcie caej tej wojny wybra si na lini frontu. Pierwszego sierpnia uda
si bardzo silnie strzeonym i zamaskowanym pocigiem do kwatery dowdztwa Frontu
Zachodniego. Nastpnie zwizytowa Front Kaliniski na pnocy. Ale poniewa nie
rozmawia tam ani z oficerami frontowymi, ani z onierzami, mona przyj, e wyjazd ten
przeprowadzi po to, aby mie si czym pochwali Churchillowi i Rooseveltowi.
Trzeciego sierpnia Front Stepowy Koniewa wraz z armiami Frontu Woroneskiego
przeprowadziy operacj Wdz Rumiancew, z udziaem niespena miliona onierzy,
ponad dwunastu tysicy armat, haubic i wyrzutni Katiusza oraz blisko 2500 czogw
i samobienych dzia pancernych. Manstein nie spodziewa si tak potnego uderzenia tak
szybko. Przemczonej niemieckiej piechocie wydao si, e pobity nieprzyjaciel powsta
z martwych ze wieymi siami . Dwa dni pniej Sowieci odbili Biegorod, a Armia
34

Czerwona moga si teraz skupi na zadaniu odzyskania Charkowa.

Pitego sierpnia wojska radzieckie wkroczyy te do Ora w pnocnej czci uku
Kurskiego, nie zastajc tam Niemcw, ktrzy nieco wczeniej zdyli si stamtd wycofa.
Wasilij Grossman, ktry a za dobrze pamita popoch w tym miecie w 1941 roku, dotar
do Ora tego samego popoudnia. W powietrzu unosi si swd spalenizny zapisa.
Jasnoniebieski, mleczny dym kbi si nad dogasajcymi poarami. Z gonika na placu
rozlegay si dwiki Midzynarodwki. (...) Rumiane dziewczta, kierujce ruchem
drogowym, stay na wszystkich skrzyowaniach, szykownie wymachujc swoimi
czerwonymi i zielonymi chorgiewkami . 35

Osiemnastego sierpnia zosta wyzwolony Briask, lecz w tym samym tygodniu, gdy
wojska Koniewa maszeroway na Charkw, Niemcy przeprowadzili kontratak. Tym razem
Armia Czerwona nie zostaa zaskoczona i podja walk. Dwudziestego smego sierpnia
Charkw ostatecznie pad, po zacitej obronie stawianej przez jednostki Grupy
Operacyjnej Kempf, przemianowanej w tym czasie na 8. Armi. Hitler rozkaza utrzyma
Charkw moliwie najduej, starajc si powstrzyma proces demoralizacji wojsk
sojusznikw Niemiec. Katastrofalna sytuacja we Woszech wstrzsna nim i obawia si,
e wywrze to wpyw na postaw Rumunw i Wgrw. Jak na ironi Hitler upiera si
wczeniej przy przeprowadzeniu ofensywy pod Kurskiem, by doda zapau bojowego
swoim sprzymierzecom.
Armia niemiecka doznaa druzgoccej poraki. Stan liczebny wielu jej dywizji by
w tym czasie zbliony do wielkoci sabego puku; cznie Niemcy stracili okoo
pidziesiciu tysicy onierzy. Ale i Armia Czerwona zapacia za to zwycistwo bardzo
wysok cen. Z powodu stosowanej przez ukowa taktyki bezporednich szturmw sama
tylko ofensywa biegorodzko-bogoduchowska pod Charkowem pochona wier miliona
ofiar wicej nawet ni 177 tysicy onierzy, ktrych Sowieci stracili pod Kurskiem.
Operacja Kutuzow, podjta w celu odzyskania okolic Ora, bya pod tym wzgldem
jeszcze gorsza, okupiona strat okoo czterystu trzydziestu tysicy ludzi. Przecitnie Armia
Czerwona tracia pi opancerzonych pojazdw za kady zniszczony niemiecki wz
bojowy, w tym okresie jednak Niemcy nie mieli wyboru i wycofali si na lini Dniepru
oraz zaczli ciga niedobitki swoich oddziaw z przyczka w okolicach Pwyspu
Tamaskiego. Snute od dawna przez Hitlera marzenia o zdobyciu pl naftowych na
Kaukazie rozwiay si na zawsze.
Armia Czerwona rozrastaa si i nabieraa dowiadczenia bojowego, ale nadal nie
wyzbya si pewnych zakorzenionych saboci. Po bitwie Wasilij Grossman odwiedzi
generaa majora Gleba Bakanowa, ktry wczeniej obj dowodzenie 13. Dywizj
Strzeleck Gwardii. Bakanow powiedzia mu, e onierze walcz teraz inteligentnie, nie
gorczkujc si. Walcz tak, jak gdyby pracowali , lecz przy tym wyraa si pogardliwie
36

o poczynaniach sztabowcw Armii Czerwonej w czasie planowania dziaa zaczepnych

oraz o wielu dowdcach pukw, ktrzy nie dopilnowywali szczegw przed atakiem
bd skadali kamliwe meldunki o pozycji swoich oddziaw. Wci uwaa, e bojowy
okrzyk Naprzd! to albo efekt gupoty, albo lku przed ktrym z przeoonych. Dlatego
dochodzi do takiego rozlewu krwi.
W armii niemieckiej po fatalnej w skutkach utracie inicjatywy pod Kurskiem
i Charkowem panoway nader pesymistyczne nastroje. Nazistowscy przywdcy stali si
nerwowi i rozdranieni. Nadal zazdroszczc Sowietom instytucji politrukw, ponownie
domagali si, aby oficerowie w wojsku odgrywali te rol narodowosocjalistycznych
komisarzy politycznych. Jednak nie mogli zrobi zbyt wiele, aby ukrci krytyk pod
adresem dowdztwa wojskowego frontu wschodniego i planw batalii pod Kurskiem.
Odkadanie terminu rozpoczcia tej operacji przez Hitlera, ktry wyczekiwa na dostawy
nowych czogw typu Panther, niewtpliwie zawayo na skali tej katastrofy militarnej, ale
bynajmniej nie jest pewne, czy operacja kurska przyniosaby Niemcom sukces, gdyby
nastpia w maju, a nie w lipcu.
Niemieccy dowdcy frontowi wskazywali, e onierze chc zna prawd na temat
oglnej sytuacji wojennej, a ich przeoonym trudno udziela jasnych odpowiedzi na
zadawane pytania. onierz z 1943 roku to inny czowiek od tego z roku 1939! zapisa
genera pukownik Otto Whler, ktry obj komend niemieckiej 8. Armii po utracie
Charkowa. Od dawna pojmuje, jak straszliwie wana jest walka o istnienie naszego
narodu. Nienawidzi frazesw i mydlenia oczu, pragnie zna fakty i chce, by przedstawiano
mu je w jego jzyku. Instynktownie odrzuca wszystko, co trci propagand . Manstein, 37

gwnodowodzcy Grupy Armii Poudnie, bez wahania podpisa si pod treci

zacytowanego raportu.
Wtedy OKH usiowao zrzuci win na nowego szefa sztabu 8. Armii, generaa
majora Hansa Speidla, przedstawianego karykaturalnie jako intelektualizujcy,
introspektywny, analitycznie usposobiony Wirtemberczyk, zawsze skonny do podkrelania
tego, co ze, i pomijajcy to, co dobre . Whler odpar te zarzuty, uywajc mocnych 38

sw, a Keitel (szef OKW) stanowczo zabroni nadsyania dalszej korespondencji w tej
kwestii. Keitel zada, eby wszyscy oficerowie demonstrowali niezomn wiar w swoje
dowdztwo i przywdcw kraju. Jakakolwiek inna postawa rwnaa si defetyzmowi,
a stosowanie wszelkich rodkw zaradczych, nawet bardzo surowych, byo uzasadnione
koniecznoci zwalczania tych, ktrzy prbuj osabia wol narodu. Ta wojna nie miaa
si zakoczy zawarciem traktatu pokojowego. Stawk byo zwycistwo lub unicestwienie
Niemiec. Niezbyt inteligentny i napuszony Keitel tym razem ywi suszne podejrzenia.
Speidel ju wtedy nalea do czoowych figur wojskowej opozycji przeciwko Hitlerowi
i mia odegra istotn rol w lipcowym zamachu na Fhrera rok pniej.

1 Szczegwa analiza bitwy pod Kurskiem zob.: D.M. Glantz, J.M. House, The Battle of Kursk, Lawrence, KS 1999; Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Zwizek Sowiecki w II wojnie wiatowej, tum. M. Antosiewicz, M.
Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010.
2 Ch. Bellamy, Wojna absolutna, op. cit., s. 642.
3 H. Guderian, Wspomnienia onierza, tum. J. Nowacki, Warszawa 1958, s. 255.
4 M.P. Czeby kin, Ja pomniu. Wospominania wietieranow Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny , 11 listopada 2004 r., http://www.iremember.ru/pekhotintsi/chebikin-mikhail-petrovich (dostp: 1.09.2012).
5 Na temat proporcji si wojskowy ch oby dwu stron zob. D.M. Glantz, J.M. House, The Battle of Kursk, op. cit., s. 65.
6 Wicej o Wittmannie zob. P. Agte, Michael Wittmann and the Waffen SS Tiger Commanders of the Leibstandarte in World War II, t. 1, Mechanicsburg, PA 2006, s. 60.
7 Ch. Andrew, W. Mitrochin, Archiwum Mitrochina. KGB w Europie i na Zachodzie, tum. M.M. Brzeska, R. Brzeski, Warszawa 2001, s. 140171.
8 Rozmowa autora z Victorem Cazaletem.
9 Werner K., 2. bateria 74. baonu przeciwlotniczego, BfZ-SS L 20 909.
10 Plutonowy Herbert Peter S., 19. Dy wizja Pancerna, 7 lipca 1943 r., BfZ-SS 13 925.
11 Szeregowy Karl K., 36. Dy wizja Piechoty, 7 lipca 1943 r., BfZ-SS 08 818C.
12 P. Agte, Michael Wittmann and the Waffen SS Tiger Commanders..., op. cit., s. 100.
13 Willy P., 167. Dy wizja Piechoty, BfZ-SS 19 279 D.
14 RGALI 1710/3/51.
15 Kapral Ludwig D., 103. Puk Arty lerii Polowej, 4. Dy wizja Pancerna, 12 lipca 1943 r., BfZ -SS 44 705.
16 R.Z. Sadriedinow, 4. bateria 1362. Puku Arty lerii Przeciwlotniczej 25. Dy wizji Przeciwlotniczej, w: Swiaszczennaja wojna. Ja pomniu, red. A. Drabkin, Moskwa 2010, s. 137.
17 RGALI 1710/3/51.
18 Ibidem.
19 Ibidem.
20 Ibidem.
21 D.M. Glantz, J. House, The Battle of Kursk, op. cit., s. 121.
22 P. Rotmistrow, Tanks against Tanks, w: Main Front. Soviet Leaders Look Back on World War II, red. J. Erickson, London 1987, s. 106109.
23 Podporucznik Paul D., 2. Puk Lotnictwa Szturmowego Immelmann, 18 lipca 1943 r., BfZ-SS L 16 641.
24 A.A. Mamutow, Ja pomniu. Wospominania wietieranow Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny , 16 listopada 2010, http://www.iremember.ru/pekhotintsi/mamutov-amza-amzaevich/stranitsa-3.html (dostp:
1.09.2012).
25 Szeregowy Helmut P., 198. Dy wizja Piechoty, 10 lipca 1943 r., BfZ-SS 29 740.
26 Podporucznik Paul D., 2. Puk Lotnictwa Szturmowego Immelmann, 10 lipca 1943 r., BfZ-SS L 16 641.
27 Kapral Robert B., 6. Dy wizja Pancerna, 10 lipca 1943 r., BfZ-SS 24 924.
28 Cy t. za: F. Kurowski, Panzer Aces, Winnipeg 1992, s. 279.
29 R. Lehmann, The Leibstandarte, t. 3, Winnipeg 1993, s. 234, cy t. za: D.M. Glantz, J. House, The Battle of Kursk, op. cit., s. 185.
30 A. Wokow, cy t. za: L. Clark, The Battle of Kursk 1943, The Wishstream 2010, s. 140.
31 A.A. Mamutow, Ja pomniu, op. cit.
32 Ibidem.
33 Podporucznik Paul D., 2. Puk Lotnictwa Szturmowego Immelmann, 18 lipca 1943 r., BfZ-SS L 16 641.
34 D.M. Glantz, J. House, The Battle of Kursk, op. cit., s. 246247.
35 RGALI 1710/3/50.
36 Ibidem.
37 BA-MA RH 13/50, cy t. za: GSWW, t. IX/1, s. 597.
38 Ibidem, s. 598.
 ROZDZIA 32

Z Sycylii na kontynentalne Wochy

majwrzesie 1943

Jedenastego maja 1943 roku, czyli w dniu, kiedy wojska amerykaskie wyldoway na
Aleutach na odlegym pnocnym Pacyfiku, Winston Churchill i jego sztabowcy dotarli do
Nowego Jorku na pokadzie liniowca Queen Mary. Genera Alan Brooke mia ze
przeczucia zwizane ze zbliajc si konferencj Trident, ktra miaa si zacz
nastpnego dnia w Waszyngtonie. Podejrzewa, e Amerykanie chc po cichu wycofa si
ze strategii przewidujcej pokonanie Niemiec w pierwszej kolejnoci za spraw
skierowania znacznych posikw wojskowych na Daleki Wschd. Tak naprawd zaley
im na Pacyfiku zapisa w swoim dzienniku niespena miesic wczeniej. Usiujemy
prowadzi dwie wojny jednoczenie, co jest prawie niemoliwe wobec ograniczonych
rodkw transportu .
1

Brooke musia te hamowa zapdy Churchilla, ktry forsowa nastpny ze swoich

projektw pomys inwazji na Sumatr w celu pozbawienia Japoczykw tamtejszej ropy
naftowej. Brytyjski premier nie zarzuci te myli o przeprowadzeniu operacji Jupiter,
czyli desantu na pnocn Norwegi. Prby powcignicia nierealistycznych zamiarw
Churchilla, ktry nie liczy si zbytnio z ograniczonymi zasobami i moliwociami Wielkiej
Brytanii, przede wszystkim w zakresie transportu i osony powietrznej, wyczerpyway siy
Brookea.
W Waszyngtonie natychmiast zarysoway si linie podziau midzy zachodnimi
koalicjantami, zapewne wyraniejsze ni wczeniej. Wielu wyszych rang amerykaskich
oficerw uwaao, e zostali sprowadzeni na rdziemnomorskie manowce przez
Brytyjczykw. Genera Marshall, ktry musia si zgodzi na przeprowadzenie operacji
Husky, to jest desantu na Sycyli, nadal stara si nie dopuci do tego, aby
amerykaskie wojska ugrzzy w basenie Morza rdziemnego. Twierdzi, e trzeba je
skoncentrowa z powrotem w Wielkiej Brytanii i przysposobi do inwazji na pnocn
Francj do pnej wiosny 1944 roku. Gdyby si to nie udao, naleao przerzuci je na
Daleki Wschd. Zapewne bya to bardziej groba anieli przemylana propozycja, a przy
tym miaa na celu zmuszenie Brytyjczykw do peniejszego zaangaowania w ofensywne
dziaania militarne. Jednake admira King chcia wanie tego skupienia wysiku
zbrojnego na dalekowschodnim teatrze wojny.
Brooke argumentowa na to, z naciskiem wypowiadajc sowa, i zachodni alianci nie
mog czeka biernie przez dziesi miesicy, gdy Armia Czerwona samotnie toczy
zmagania z gwnymi siami Wehrmachtu. Tym samym opowiada si w dyskusjach
z Amerykanami za przeprowadzeniem operacji Sledgehammer. Zmusiaby ona Hitlera
albo do przerzutu znacznych si wojskowych do Woch, kosztem frontu wschodniego
i osabienia obrony wybrzey kanau La Manche, albo do opuszczenia prawie caej Italii
i ustanowienia linii defensywnej na pnoc od Padu u podny Alp. Poza tym, cign
Brooke, uderzenie na Pwysep Apeniski przez Cienin Mesysk, ju pod zdobyciu
Sycylii, doprowadzioby do obalenia Mussoliniego i kapitulacji Woch. Odzyskanie przez
aliantw kontroli nad basenem rdziemnomorskim winno skrci szlaki morskie wiodce
na Daleki Wschd i przyczyni si do zaoszczdzenia rwnowartoci przewozu miliona ton
zaopatrzenia rocznie.
Z kolei Brytyjczycy okazali si krtkowzroczni lub te przesadnie optymistyczni
w swoich zapewnieniach, e kampania woska bdzie wymagaa zaangaowania najwyej
dziewiciu dywizji. Sowa Churchilla o mikkim podbrzuszu Europy, ktre po raz
pierwszy wypowiedzia w rozmowie ze Stalinem, stay si czym w rodzaju mantry.
Churchill zacz nawet wspomina o moliwoci inwazji na Bakany, aby nie dopuci do
zajcia rodkowej Europy przez Sowietw; pomys ten wzbudzi gbok nieufno wrd
Amerykanw. Uznali go za kolejn prb politycznych rozgrywek Brytyjczykw, majcych
na wzgldzie okres powojenny.
Dziewitnastego maja, na nieoficjalnym spotkaniu z udziaem wycznie szefw
sztabw obu stron, brytyjskiej i amerykaskiej, zosta osignity kompromis. Ustalono, e
dwadziecia dziewi dywizji bdzie przygotowywao si w Wielkiej Brytanii do inwazji
na Francj na wiosn 1944 roku, a wczeniej sprzymierzeni uderz na Wochy. Marshall
postawi pewien warunek. Po zdobyciu Sycylii siedem alianckich dywizji miano cign
znad Morza rdziemnego do Wielkiej Brytanii, by wziy udzia w desancie na francuskie
wybrzee nad kanaem La Manche.
Brooke by z tego zadowolony, wyzbywszy si zych przeczu. Jego plany zmierzajce
do rozproszenia niemieckich si przed atakiem sprzymierzonych przez La Manche zostay
zaakceptowane. Tak czy owak, koncentracja amerykaskich wojsk w Wielkiej Brytanii
odbywaa si stanowczo zbyt wolno, by moliwa bya inwazja na Francj w roku 1943,
a aliantom niewtpliwie brakowao barek desantowych i nieodzownej przewagi
w powietrzu, aeby w tym czasie taka operacja przyniosa sukces.
Churchill i Brooke udali si samolotem do Algieru w towarzystwie generaa
Marshalla w celu zapoznania Eisenhowera z postanowieniami przyjtymi w Waszyngtonie.
Marshall wci sprzeciwia si inwazji na Wochy i nalega, aby ostateczn decyzj w tej
sprawie podj dopiero wwczas, gdy wynik kampanii sycylijskiej bdzie ju jasny.
W trakcie lotu, ilekro Churchill stara si wcign go w dywagacje dotyczce kwestii
strategicznych, Marshall kontrowa go niewinnymi pytaniami, ktre skaniay Churchilla do
rozwlekych wywodw na dany temat. Ale cho Marshall nadal wypowiada si
niezobowizujco w sprawie nastpnej fazy dziaa zaczepnych po opanowaniu przez
wojska alianckie Sycylii, to Churchill i Brooke przekonali Eisenhowera o korzyciach
inwazji na Wochy, przyjmujc zaoenie, e zbrojny opr wojsk osi w tym kraju zostanie
atwo przeamany.
Stalin, ktry w owym czasie oczekiwa niemieckiej ofensywy na uku Kurskim,
z duo mniejszym entuzjazmem odnis si do planw uderzenia na Wochy, co jasno
stwierdzi w depeszy skierowanej do Roosevelta i Churchilla. Churchill wystosowa
utrzyman w do stanowczym tonie odpowied, lecz faktycznie brytyjski premier ponosi
win za to, e wczeniej, w lutym, zapewnia Stalina o deniach do przeprowadzenia
w sierpniu desantu na francuskim brzegu kanau La Manche, podczas gdy Brooke wiedzia,
i podobna operacja bdzie w tym czasie niewykonalna. Obietnica ta bya zupenie
niepotrzebnym podstpem, ktry musia utwierdzi Stalina w mocnym przekonaniu
o wiaroomnoci Brytyjczykw.
Planowanie operacji Husky, czyli inwazji na Sycyli, byo skomplikowane
i czasami doprowadzao do zadranie midzy sojusznikami. W kwietniu Eisenhower
rozwaa nawet jej odwoanie, gdy dowiedzia si, e dwie niemieckie dywizje zostay
przerzucone na t wysp. Churchill odnis si do takich obaw pogardliwie.
[Eisenhower] bdzie musia sprosta o wiele wikszym siom ni dwie niemieckie
dywizje zauway po przeprowadzeniu inwazji na Francj. Ufam, e szefowie sztabw
odrzuc takie bojaliwe i defetystyczne obiekcje, bez wzgldu na to, kto je zgasza .
2

Montgomery, powanie zaangaowany w prowadzenie kocowych walk o Tunezj,

uwaa, e sztabowcy opracowujcy plany operacji Husky kierowali si sprzecznymi
przesankami i opacznym rozumowaniem. Problemy natury logistycznej nasuway myl, e
lepiej wysadzi na Sycylii wiele desantw. Montgomery krytykowa takie zaoenie
i przekonywa, e 8. Armia powinna wyldowa w poudniowo-wschodniej czci wyspy,
co uatwi koncentracj jej jednostek, natomiast 7. Armia Pattona na jej lewym skrzydle, co
umoliwiao obu tym armiom wzajemne wspomaganie si. Z kolei Patton podejrzewa, i
Montgomery chce sam osign zwycistwo i wykorzysta Amerykanw do osony swojej
flanki.
 Sy cy lia i poudniowe Wochy (lipiec 1943czerwiec 1944)

Doprowadzio to do pewnych tar midzy sojusznikami. Patton uzna wrcz, e

alianci musz walczy na osobnych teatrach [operacyjnych], albo znienawidz si
nawzajem bardziej ni nienawidz wroga . Brytyjski szef sztabu w dowdztwie
3

Eisenhowera, genera RAF-u (Air Chief Marshal) Arthur Tedder, podziela sceptyczne
nastawienie Pattona wobec Montgomeryego. To may czowieczek o przecitnych
zdolnociach mia pono powiedzie Pattonowi ktry tak urs w si, e uwaa si za
[nowego] Napoleona, lecz nim nie jest . Ponadto Patton sdzi, e Alexander obawia si
4

Montgomeryego i dlatego nie by wobec niego do stanowczy.

Jeszcze wiksze intrygi od tych w onie dowdztwa si alianckich rozgryway si we

francuskiej posiadoci kolonialnej Algierii. Od chwili koniunkturalnego mariau
generaw Henriego Girauda i Charlesa de Gaullea, wymuszonego w styczniu
w Casablance przez Roosevelta i Churchilla, gaullici wyczekiwali na swoj chwil.
Dziesitego maja, w trzeci rocznic niemieckiego ataku na Francj, tamtejsza Krajowa
Rada Ruchu Oporu uznaa zwierzchnictwo de Gaullea. Ani Roosevelt, ani Churchill nie
mieli pojcia, jak doniose okae si z czasem to wydarzenie.
Trzydziestego maja genera de Gaulle ostatecznie przyby do Algieru, ldujc na
lotnisku Maison Blanche co od dawna utrudniay mu amerykaskie wadze wojskowe,
dziaajc na podstawie wskazwek Roosevelta. W olepiajcym blasku soca orkiestra
odegraa Marsyliank, a brytyjscy i amerykascy oficerowie starali si nie uczestniczy
w tej ceremonii. Mieli powane powody, by okazywa powcigliwo. Dzie wczeniej
Giraud odznaczy Eisenhowera orderem Wielkiej Komandorii Legii Honorowej, a de
Gaulle, jak stwierdzi Brooke, by oburzony, e Giraud zrobi co takiego, nie konsultujc
si z nim! .
5

Kluczem do wadzy byo przejcie kontroli nad francusk Armi Afrykask, ktr
zaczto przezbraja w amerykaskie wyposaenie. Nieuchronnie nadal panowaa
wzajemna nieufno pomidzy moustachis, czyli oficerami byej armii Vichy, a hadjis, to
jest tymi, ktrzy odbyli pielgrzymk do Londynu, aby tam wstpi do wojsk de Gaullea.
Obie te frakcje rniy si znacznie pod wzgldem liczebnoci. Moustachis dowodzili
dwustu trzydziestoma tysicami onierzy, natomiast siy Wolnej Francji z Bliskiego
Wschodu oraz oddziay Kniga, ktre chlubnie odznaczyy si w walkach pod Bir al-
Hakim, liczyy zaledwie pitnacie tysicy ludzi. Gaullici przystpili do przecigania
onierzy do swoich formacji, co wywoao oburzenie zwolennikw Girauda. Moralny
autorytet de Gaullea i jego wikszy zmys polityczny miay jednak ostatecznie wynie go
na szczyt.

Dziesitego lipca operacja Husky rozpocza si od przeprowadzonego jeszcze przed

witem zrzutu spadochronowego, a nastpnie z 2600 statkw i okrtw zeszo na ld osiem
dywizji wicej ni w Normandii jedenacie miesicy pniej. Do zapadnicia zmroku
alianci mieli ju na brzegu osiemdziesit tysicy onierzy, trzy tysice pojazdw, trzysta
czogw oraz dziewiset dzia.
Akcja ta zaskoczya Niemcw. Operacja Mincemeat, polegajca na podrzuceniu na
hiszpaskim wybrzeu zwok rzekomego oficera brytyjskiej piechoty morskiej z faszywymi
planami, wraz z innymi podobnymi fortelami sprawiy, i Hitler spodziewa si raczej
nieprzyjacielskiej inwazji na Sardyni albo Grecj. Cho feldmarszaek Kesselring mimo
wszystko uwaa, e to Sycylia i poudnie Woch byy bardziej prawdopodobnym miejscem
desantu, jego opini w tej kwestii zlekcewaono. Mussolini wzmocni garnizon wojskowy
na Sardynii, przekonany, e alianci wylduj wanie tam, po serii nalotw bombowych na
t wysp. W dodatku w Turynie i Mediolanie wybuchy strajki i zamieszki, co wzmogo
nerwowo faszystowskiego reimu.
 Morze byo spokojne, kiedy flota inwazyjna wypywaa z portw, ale niebawem silny
wiatr wzburzy jego powierzchni; okrty i transportowce zaczy si koysa na falach,
a onierze upchani na ich pokadach dostali choroby morskiej. Najbardziej ucierpieli ci na
paskodennych okrtach desantowych LST, ktrymi rzucao na wszystkie strony. Na
szczcie wiatr osab, gdy alianci zbliali si do wybrzea. sma Armia Montgomeryego
skierowaa si ku poudniowo-wschodniemu skrajowi sycylijskiego trjkta. Po
wyldowaniu jego wojska miay wyruszy na pnoc, wzdu brzegw wyspy, ku Mesynie,
by odci dywizjom osi drog ucieczki do kontynentalnych Woch. Amerykaska 7. Armia
Pattona ldowaa nieco dalej na zachd, w trzech miejscach na poudniowym wybrzeu,
nakierowana tam przez okrty podwodne Royal Navy, wysyajce w stron otwartego
morza wietlne, niebieskie sygnay. Przed 7. Armi po jej wyjciu na brzeg nie postawiono
konkretnych zada, a wobec tej mglistoci planw Patton zamierza wykaza wasn
inicjatyw.
Na krtko przed godzin drug nad ranem 10 lipca pad rozkaz wodowania odzi
desantowych i spuszczania barek z urawikw. Morze nadal byo troch wzburzone i ju
wkrtce onierze w barkach desantowych zaczli si lizga na wymiocinach tych, ktrzy
cierpieli z powodu koysania. Potem na wodzie znalazy si amfibie, a jeden
z korespondentw patrzy, jak hordy maych jednostek, przypominajcych wodne
robaczki, sun w kierunku brzegu . Ldowanie na zaminowanych plaach przy wysokiej
6

fali bynajmniej nie byo atwe. Nierzadko oddziay wychodziy na brzeg w niewaciwych
miejscach, a tu i wdzie panowao niemal tak wielkie zamieszanie, jak wczeniej w czasie
operacji Torch. Kilka godzin pniej weszy do akcji pojazdy amfibijne DUKW,
dowoc zaopatrzenie, paliwo, a nawet dziaa.
W gbi wyspy, z powodu porywistego wiatru, desant powietrzny mia chaotyczny
przebieg, a spadochroniarze z brytyjskiej 1. Dywizji Powietrznodesantowej
i amerykaskiej 82. Dywizji Powietrznodesantowej rozproszyli si na znacznym obszarze.
Wielu z nich doznao urazw ng. Brytyjski desant szybowcowy, ktry otrzyma zadanie
uchwycenia Ponte Grande kluczowego mostu na poudnie od Syrakuz ucierpia
w najwikszym stopniu. Piloci maszyn holujcych szybowce transportowe nie mieli
naleytego dowiadczenia i co rusz si gubili. Jeden z szybowcw wyldowa na Malcie,
a inny koo Mareth w poudniowej Tunezji. Liny holownicze szedziesiciu szybowcw
zwolniono zbyt szybko, przez co szybowce te rozbiy si o powierzchni morza. Jednake
trzydziestu onierzy, ktrzy dotarli w poblie celu, zdoao mimo wszystko uchwyci
wspomniany most i usun zaoone adunki wybuchowe. Rankiem doczyo do nich
pidziesiciu kolejnych ludzi; przez wikszo popoudnia Brytyjczycy odpierali cikie
ataki, a tylko pitnastu z nich nie odnioso ran. I cho ostatecznie musieli skapitulowa, to
most zosta rycho odzyskany przez Krlewski Puk Szkockich Fizylierw, ktry nadcign
od strony wybrzea. W caej operacji alianci stracili szeciuset onierzy, z ktrych prawie
poowa utona.
Zamieszanie panowao po alianckiej stronie, ale jeszcze wikszy zamt powsta
wrd trzystutysicznego zgrupowania wojsk osi. Z powodu sztormu na morzu nie
spodziewali si owej nocy nieprzyjacielskiego desantu. Szsta Armia generaa Alfreda
Guzzoniego teoretycznie liczya trzysta tysicy onierzy, lecz w jej skadzie znajdoway
si tylko dwie niemieckie wielkie jednostki 15. Dywizja Grenadierw Pancernych
i Dywizja Pancerna Hermann Gring. Pierwsz z nich rozmieszczono w zachodniej
czci wyspy, zbyt daleko, aby moga przeprowadzi kontratak, wic Kesselring wyda
rozkaz Dywizji Hermann Gring niezwocznie wyruszy ku miejscowoci Gela, zdobytej
przez rangersw Pattona w centralnej strefie rejonu ldowania pierwszego dnia akcji.
Stamtd amerykaska 1. Dywizja Piechoty, sawetna Wielka Czerwona Jedynka, ruszya
w gb wyspy, by zaj pobliskie wzniesienia i lokalne lotnisko.
Kontruderzenie Dywizji Hermann Gring przeprowadzone rankiem 11 lipca
zaskoczyo czoowe bataliony amerykaskiej piechoty, pozbawione chwilowo wsparcia
czogw typu Sherman, ktre jeszcze nie znalazy si na brzegu. Od strony zachodniej
woska Dywizja Livorno take ruszya na Gela, lecz wkrtce zostaa powstrzymana
ogniem modzierzy, strzelajcych pociskami fosforowymi genera Patton osobicie
pokierowa tym ostrzaem oraz ogniem artyleryjskim dwch operujcych opodal brzegu
krownikw i czterech niszczycieli. Oddziay Dywizji Hermann Gring na pnocy
i pnocnym wschodzie od miasta nieomal dotary do pla. Dowdca tej jednostki
poinformowa nawet generaa Guzzoniego, e Amerykanie przystpili do ewakuacji.
Tymczasem w sam por przetransportowano na brzeg pluton shermanw i pewn liczb
dzia. Te o kalibrze 155 mm, nazywane Long Tom, niezwocznie weszy do walki, rac
bezporednio nieprzyjaciela.
W winnicy u podny acucha grskiego Biazza troch dalej na wschodzie 505. Puk
Piechoty Spadochronowej pod dowdztwem pukownika Jamesa M. Gavina natkn si na
cikie czogi Tiger przydzielone do Dywizji Hermann Gring. Gavin nie wtpi
w bojowo swoich onierzy, ktrzy wczeniej, przed opuszczeniem Algierii, wiczyli si
w strzelaniu do niektrych gronie wygldajcych Arabw . Ale Tygrysom mogli
7

przeciwstawi tylko pancerzownice Bazooka i par przeciwpancernych armat 75 mm.

Na szczcie dla spadochroniarzy pewien chory marynarki wojennej zaopatrzony
w radiostacj zaoferowa, e poprosi o wsparcie ogniowe artylerii okrtowej. Gavin, co
zrozumiae, niepokoi si i zastanawia, na ile celnie strzela bd kanonierzy na okrtach.
Chcia, aby najpierw oddano pojedynczy strza dla okrelenia dokadnej odlegoci. Strza
ten trafi w cel. Potem wezwa do skoncentrowania ognia. Niemcy zaczli si wycofywa,
a wtedy z play nadjechay pierwsze czogi Sherman, ku radoci wiwatujcych
spadochroniarzy. Majc wsparcie wozw pancernych, zaatakowali pobliskie wzniesienia
i udao im si zastrzeli zaog jednego z Tygrysw, ktra daa si zaskoczy obok
swojego pojazdu; zdobyczny Tiger okaza si cennym upem. Amerykanie przypatrywali
si miejscom na pancerzu PzKpfw VI, w ktre trafiay pociski z bazooki, i przekonali si,
e ich pancerzownice ledwie wyszczerbiy potn przedni oson niemieckiego czogu.
Wozy bojowe Dywizji Hermann Gring musiay si szybko cofa na caej linii,
ostrzeliwane nieustannie przez okrty US Navy. Patton, ktry naprzemiennie dopingowa
i przeklina swoje oddziay pod Gel, mia powody do zadowolenia. Bg na pewno
czuwa dzi nade mn, zapisa w swoim dzienniku .
8

W nocy nastrj Pattona znowu uleg zmianie. Piset czwarty Puk Piechoty
Spadochronowej mia wylecie z Tunezji we wczesnych godzinach porannych, wyldowa
na spadochronach na zapleczu 7. Armii i niezwocznie wzmocni jej wojska. Patton chcia
odwoa t operacj, ale stwierdzi, e ju na to za pno. Podejrzewa, i jego rozkaz
wstrzymania ognia wydany bateriom przeciwlotniczym na brzegu i w gbi ldu nie zosta
odpowiednio przekazany. Obsuga tych dzia nie potrafia odrni wasnych samolotw
od maszyn wroga, zwaszcza w ciemnociach, i reagowaa nerwowo po wielu atakach
Luftwaffe przeprowadzonych za dnia. Dowdcy oddziaw desantowych uskarali si na
brak alianckiej osony powietrznej nad plaami, z kolei dowdcy jednostek lotniczych nie
chcieli naraa na ryzyko swoich myliwcw, skoro obsuga alianckich baterii
przeciwlotniczych strzelaa do wszystkiego, co lata.
Najgorsze obawy Pattona miay si wkrtce speni. Jeden z karabinw maszynowych
otworzy ogie na widok nadlatujcych amerykaskich samolotw transportowych C-47,
a w chwil potem wszyscy przyczyli si do ostrzau, nawet czogici prowadzcy ogie
z zamontowanych na wieach czogw kaemw kalibru 12,7 mm. Bya to odruchowa
reakcja. Amerykanie nieprzerwanie ostrzeliwali ldujcych spadochroniarzy, nawet gdy ci
znaleli si ju na ziemi lub w wodzie. By to jednej z najtragiczniejszych w skutkach
przypadkw ostrzelania wasnych oddziaw przez wojska sprzymierzonych w trakcie tej
wojny zestrzelono dwadziecia trzy samoloty, trzydzieci siedem powanie uszkodzono,
a ponad czterystu spadochroniarzy zgino lub odnioso rany. Eisenhower, kiedy w kocu
si o tym wszystkim dowiedzia, wpad we wcieko, obwiniajc Pattona o w incydent.
Jednake pooenie oddziaw Pattona nieco si poprawio, gdy genera Guzzoni
rozkaza Dywizji Hermann Gring przemieci si na wschd i zatrzyma 8. Armi na
drodze wiodcej na pnoc do Mesyny. Wczeniej Brytyjczycy zdobyli Syrakuzy, nie
napotkawszy tam powaniejszego oporu. Ale w trakcie nastpnych kilku dni, kiedy
nacierali drog przebiegajc wzdu wybrzea w kierunku Katanii, walki nabray duo
bardziej zaciekego charakteru. W tym czasie Niemcy wzmocnili obron wyspy 29.
Dywizj Grenadierw Pancernych i oddziaami 1. Dywizji Strzelcw Spadochronowych.
Drog powietrzn przerzucono dowdztwo i sztab XIV Korpusu Pancernego generaa
Hubego, by kierowa na miejscu dziaaniami jednostek Wehrmachtu. Gwne zadanie
Hubego, uzgodnione z Guzzonim, polegao na prowadzeniu walk obronnych
i opniajcych w celu osony Mesyny i pobliskich cienin, aby udao si w razie
koniecznoci ewakuowa wojska osi na Pwysep Apeniski i unikn kapitulacji takiej
jak ta, do ktrej doszo w Tunezji.
Trzynastego lipca Brytyjczycy dokonali nastpnego zrzutu spadochronowego, tym
razem w celu uchwycenia mostu Primosole koo Katanii. Ponownie samoloty transportowe
zostay ostrzelane przez flot inwazyjn, a take przez niemieckie i woskie dziaa
przeciwlotnicze, co doprowadzio do wielkiego chaosu. Spord 1856 onierzy 1.
Brygady Spadochronowej niespena trzystu dotaro na wyznaczony punkt zborny w pobliu
wspomnianego mostu. Opanowali go nastpnego poranka i rozbroili zaoone adunki
wybuchowe. Kontrataki przeprowadzone przez nieco wczeniej przerzucony w ten rejon
niemiecki 4. Puk Strzelcw Spadochronowych nieomal doprowadziy do wyparcia
brytyjskich spadochroniarzy, ci jednak, mimo utraty jednej trzeciej ludzi, zdoali z trudem
utrzyma si na mocie.
Brytyjska 151. Brygada, z trzema batalionami Puku Lekkiej Piechoty z Durham, sza
im na odsiecz, podejmujc forsowny czterdziestokilometrowy przemarsz w penym
rynsztunku, w upale dochodzcym do 35 C. Po drodze zostaa ostrzelana przez niemieckie
myliwce i obrzucona bombami przez amerykaskie samoloty. Dziewity batalion puku
z Durham od razu przeszed do ataku, ponoszc cikie straty od ognia dobrze
zamaskowanych niemieckich spadochroniarzy, ostrzeliwujcych si ze swoich kaemw
MG 42, ktrym Brytyjczycy nadali nazw Spandau. Ze wzgrza, z ktrego
obserwowalimy, jak 9. batalion przeprowadza frontalny szturm napisa jeden z onierzy
puku widok by wstrzsajcy. Rzeka Simeto dosownie zabarwia si na czerwono od
krwi [polegych z] 9. batalionu. Do 9.30 byo po wszystkim. Udao im si zapobiec
wysadzeniu w powietrze mostu przez Niemcw . 9

Innemu batalionowi tego samego puku powiodo si pniej sforsowanie owej rzeki
przez odkryty brd i zaskoczenie Niemcw, niemniej jednak zaarty bj trwa nadal.
Brytyjczycy utrzymywali, e niemieccy snajperzy strzelali do noszowych, ktrzy wynosili
rannych z pola walki. Gdy onierzom batalionu skoczya si amunicja, dowoono j na
pierwsz lini gsienicowymi transporterami Bren Carrier. Odr zwok rozkadajcych si
w upale skoni kierowcw transporterw do okrelania tego miejsca mianem cuchncej
doliny. Ostatecznie niemieccy spadochroniarze zostali zmuszeni do odwrotu po nadejciu
brytyjskiej 4. Brygady Pancernej.
Gdy toczyy si walki o most Primosole, nieco dalej na zachd brytyjska 51. Grska
Dywizja Piechoty zaatakowaa Francoforte, typow sycylijsk grsk wiosk, lec nad
gajami oliwnymi na tarasowych zboczach, do ktrej wioda jedyna krta drka, wijca si
jak serpentyna na stromym stoku. Na lewym skrzydle inne oddziay teje dywizji zdoay
zaj po krtkim, zacitym starciu miejscowo Vizzini. Pewni swego Szkoci z 51. Dywizji
przypucili atak. Wkrtce jednak, pod Gerbini, oczekiwaa ich przykra niespodzianka, tam
bowiem Niemcy stawili twardy opr na pobliskim lotnisku. Dywizja Hermann Gring
i 1. Dywizja Strzelcw Spadochronowych uyy swoich dzia przeciwpancernych kalibru
88 mm z niszczycielskim skutkiem. Brytyjski XIII Korpus zosta zatrzymany na nadmorskiej
rwninie, a oddziay XXX Korpusu musiay prowadzi walki o poszczeglne wzniesienia.
Brytyjskim onierzom szybko obrzydy zmagania na skalistych wzgrzach Sycylii
i zaczynali z sentymentem wspomina pnocnoafrykask pustyni.
Montgomery postanowi przerzuci swj XXX Korpus do strefy Pattona, aby
Brytyjczycy mogli ruszy do natarcia, obchodzc od zachodniej strony szczyt Etny.
Alexander zgodzi si na to, nie porozumiewajc si w tej sprawie z Pattonem, ktry
susznie si zirytowa. Genera major Omar Bradley, dowdca amerykaskiego II Korpusu,
by z tego powodu jeszcze bardziej rozdraniony i powiedzia Pattonowi, e nie powinien
pozwala Brytyjczykom na co podobnego. Ale Patton, zrugany wczeniej przez
Eisenhowera za katastrof desantu powietrznego i brak naleytych informacji z kwatery
gwnej 7. Armii, wola unikn kolejnego konfliktu z przeoonym. Bradley ledwie mg
uwierzy, e Patton okaza si taki potulny.
Cho Bradleya przezywano onierskim generaem z powodu demonstrowanej
przeze bezpretensjonalnoci i swojskiej aparycji, to by on w istocie czowiekiem
bezwzgldnym i ambitnym. Patton nie wiedzia, jak niechtnie odnosi si do niego Bradley.
Obydwaj jednak musieli si liczy ze skutkami pewnego incydentu, ktry zagraa
wybuchem skandalu. Ot w walczcej pod komend Bradleya 45. Dywizji Piechoty,
formacji amerykaskiej Gwardii Narodowej, ktr Patton przed inwazj na Sycyli
zachca do przybrania nazwy dywizja zabjcw, pewien sierant i kapitan dopucili si
masakry ponad siedemdziesiciu nieuzbrojonych jecw. Patton pocztkowo wpad na
pomys, aby zamordowanych nieprzyjacielskich onierzy uzna za snajperw albo
winiw zastrzelonych w czasie prby ucieczki. Alianckie wadze wojskowe postanowiy
zatuszowa ca spraw z obawy, e Niemcy mog si zemci na jecach wojennych
w swoich obozach.
Patton zdoa przekona Alexandra, e zamiast tylko osania lew flank
Montgomeryego, powinien rwnie zdoby port Agrigento na zachodnim wybrzeu
Sycylii, co usprawnioby zaopatrywanie wojsk alianckich. Alexander zgodzi si, nie
odgadujc prawdziwych zamiarw Pattona. w bowiem postanowi skorzysta z okazji do
uderzenia na pnocny zachd od strony wybrzea i dalej na pnoc, przez gry, w kierunku
Palermo. Dysponujce wielk liczb pojazdw i dzia samobienych wojska amerykaskie
mogy przemieszcza si znacznie szybciej ni formacje brytyjskie, ktrym take
najwyraniej zaczynay dawa si we znaki walki w winnicach na stokach wzniesie
i w spalonych socem sycylijskich grach. Brytyjczycy nie zrozumieli pewnej kardynalnej
zasady, ktr Patton wzi sobie do serca po katastrofie pod Kasserine: zawsze naley
szybko i w pierwszej kolejnoci zaj najwyszy punkt w okolicy. Topografia liczya si
nade wszystko.

Siedemnastego lipca Patton dowiedzia si, e Alexander i Montgomery oczekuj, i

amerykaska 7. Armia ograniczy si zasadniczo do osaniania brytyjskiej flanki. Jednak
Patton nie mia ju zamiaru odgrywa drugorzdnej roli. Polecia do Tunisu na spotkanie
z Alexandrem, zabierajc z sob znanego z anglofobii generaa Wedemeyera, ktry mia
bardzo duo do powiedzenia jako przedstawiciel generaa Marshalla. Alexander,
zakopotany z powodu wasnej wczeniejszej ulegoci wobec nalega Montgomeryego,
od razu zezwoli Pattonowi na kontynuowanie rozpocztego natarcia. Wprawdzie Patton
jakby odtd darzy Alexandra mniejszym respektem, ale teraz mia przyzwolenie dowdcy
grupy armii na rzucenie swoich dywizji do ataku.
Generaa Pattona, podobnie jak jego onierzy, przeraziy ubstwo, brud, kupy gnoju
i choroby, jakie napotkali w sycylijskich miasteczkach i wioskach. Lud w tym kraju
zapisa w swoim dzienniku naley do najbardziej wyndzniaych i zacofanych spord
tych, z ktrymi si zetknem . Wielu Amerykanw uznao, e warunki yciowe na Sycylii
10

s gorsze od tych w Afryce Pnocnej. Wygodniali cywile dopraszali si u onierzy

o jedzenie, a w niektrych miejscowociach zaczynali si o nie midzy sob bi;
amerykaska andarmeria polowa rozpdzaa takie zajcia, strzelajc z pistoletw
maszynowych typu Thompson ponad gowami zbuntowanej ciby, a czasem nawet w jej
stron.
Mimo e w letnim, upalnym, skalistym pejzau mona byo natkn si na miejsca
naprawd pikne, gaje oliwne i cytrusowe, to ludno bytowaa w prymitywnych, niemale
redniowiecznych warunkach, a gwnym rodkiem transportu pozostaway osy
i drewniane wozy. Patton zauway w licie do ony, e na tej wyspie mona kupi kad
kobiet za puszk fasoli, ale nie ma zbyt wielu nabywcw . Tu wyranie si myli, gdy
11

liczba przypadkw chorb wenerycznych w obu alianckich armiach wzrosa niepomiernie.

W pewnym brytyjskim szpitalu polowym tylko jednego dnia przyjto 168 zaraonych . 12

Dziewitnastego lipca Hitler i Mussolini spotkali si w Feltre w pnocnych

Woszech. Patos i bezgraniczna pewno siebie, cechujce wczeniej Duce, do tego czasu
zupenie wyparoway. Hitler budzi w nim teraz przeraenie, dlatego Mussolini nie
odezwa si ani sowem w trakcie dwugodzinnego wykadu niemieckiego przywdcy
o sabociach Woch. Fhrer, zapewne pod wpywem amfetaminy, ktr przyjmowa w tym
okresie, zdawa si kipie energi. Duce z kolei jakby si skurczy w sensie fizycznym
i psychologicznym. Niegdy szczyci si swoj sprawnoci fizyczn i uwielbia wypra
obnaony tors co Hitler uwaa za zachowanie niegodne ma stanu teraz za cierpia
na ble odka i popada w melancholi, apati oraz niezdecydowanie. Mussolini darzy
Wochw takimi samymi odczuciami jak pniej Hitler Niemcw: uzna, e jego rodacy nie
s nic warci i nie zasuyli na takiego wodza jak on. Podobnie te jak Hitler nigdy nie
wyjecha na front ani nie odwiedzi ofiar nieprzyjacielskich bombardowa.
Mussolini nie by w stanie zwierzy si z trosk nikomu ze swego otoczenia, wobec
czego zatraci poczucie realizmu. Udawa wszechwiedzcego, widzcego wszystko
dyktatora, a jednak nikt z jego wity nie omieli si wyzna mu, e jest znienawidzony
przez wikszo Wochw, ktrzy nie chc mie nic wsplnego z t wojn. Duce odczuwa
przymus wydawania rozlicznych dyrektyw dotyczcych dosownie kadej kwestii,
w zwizku z czym by, wedle sw jednego z sekretarzy partii faszystowskiej,
czowiekiem, ktremu okazywano najwiksze nieposuszestwo w caej historii . Woski
13

rzd przestawa panowa nad sytuacj w kraju, a zi Mussoliniego hrabia Ciano, cho nie
odway mu si otwarcie przeciwstawi, zacz spiskowa przeciwko Duce w nadziei na
przejcie wadzy i podjcie rokowa pokojowych z zachodnimi aliantami.
W trakcie spotkania w Feltre nadeszy wieci, e Amerykanie po raz pierwszy
zbombardowali stacje rozrzdowe na przedmieciach Rzymu. Mussolini by tym
wstrznity, szczeglnie kiedy dowiedzia si, e nalot wywoa panik w miecie. Hitler,
ktry obawia si, i reimowi Mussoliniego zagrozi upadek, nie tylko zawczasu wydzieli
znaczny kontyngent niemieckich wojsk do zajcia Woch, ale take przekaza pewn liczb
czogw woskim Czarnym Koszulom (milicji faszystowskiej), aby umoliwi im
zdawienie wszelkich prb antyfaszystowskiego przewrotu.
Dwudziestego drugiego lipca amerykaska 3. Dywizja generaa majora Luciana K.
Truscotta wkroczya do Palermo, zrujnowanej sycylijskiej stolicy, a II Korpus Bradleya
dotar na pnocne wybrzee koo miejscowoci Termini Imerese. Uradowany Patton
rozlokowa si we wspaniaym paacu krlewskim w Palermo, gdzie posila si
onierskim prowiantem podawanym mu na ozdobnej porcelanowej zastawie stoowej
w sali jadalnej i popija go szampanem. Tymczasem Brytyjczycy nadal czynili powolne
postpy po obu stronach Etny. Jeden z pukw kanadyjskiej 1. Dywizji zdoa zaj
miasteczko Assoro, wdrapujc si na pobliskie skay na podobiestwo zdobycia
Quebecu przez generaa Jamesa Wolfea niemal dwa stulecia wczeniej.
Dwudziestego czwartego lipca zebraa si w Rzymie Wielka Rada Faszystowska.
Pocztkowo paday tylko ostrone zarzuty, a Mussolini nie poj, co si szykuje. Sprawia
wraenie zbolaego, apatycznego, niemale sparaliowanego. Posiedzenie trwao przez
ca noc. Po dziesiciu godzinach hrabia Dino Grandi, przedwojenny ambasador woski
w Londynie, zoy wniosek w sprawie przywrcenia monarchii konstytucyjnej
i demokratycznego parlamentu. Mussolini nie zareagowa, co skonio niektrych obecnych
do przypuszcze, e Duce po prostu szuka jakiego dogodnego dla siebie wyjcia. Wniosek
Grandiego przeszed zatwierdzony dziewitnastoma gosami przeciwko siedmiu.
Nazajutrz Mussolini, zapomniawszy si ogoli, uda si na spotkanie z krlem
Wiktorem Emanuelem III w Willi Sabaudzkiej. Zachowywa si tak, jak gdyby nie zaszo
nic nadzwyczajnego. Ale kiedy zacz mwi, filigranowy krl przerwa mu i oznajmi, e
marszaek Pietro Badoglio obejmie urzd premiera. Gdy oszoomiony Mussolini opuszcza
monarsz rezydencj, zosta aresztowany przez karabinierw i przewieziony wizienn
karetk do silnie strzeonych koszar. Pod wpywem wiadomoci podanych przez radio tej
nocy ludzie wylegli na ulice, skandujc Benito finito (Koniec z Benito). Woski
faszyzm zawali si w cigu kilku godzin, znikajc niby teatralna sceneria, zastpiona przez
inn. Nawet uzbrojeni milicjanci z formacji Czarnych Koszul, wzmocnionych niemieckimi
czogami, nie prbowali przeciwdziaa upadkowi Mussoliniego. W Mediolanie robotnicy
wtargnli do wizie, by uwolni antyfaszystw.
Usyszawszy o zamachu stanu w Rzymie, Hitler chcia zrzuci na to miasto dywizj
spadochroniarzy, aby jej onierze pochwycili nowe woskie wadze oraz rodzin
krlewsk. Podejrzewa, i do pozbawienia Mussoliniego wadzy przyczynili si jako
masoni i Watykan. Rommel, Jodl i Kesselring ostatecznie wyperswadowali mu pomys
ataku na Rzym. Fhrer na pewno nie wierzy w obietnic marszaka Badoglia, e Wochy
bd kontynuoway wojn. Niemieckie wojska w sile omiu dywizji zajy przecz
Brenner i najwaniejsze obiekty w pnocnych Woszech. W toku byy ju przygotowania
do operacji Alarich (Alaryk), czyli do okupacji caego kraju na wypadek kapitulacji
Wochw. Hitler rozkaza niemieckim subom wywiadowczym ustalenie, gdzie
przetrzymywano Mussoliniego i to za pomoc wszelkich metod, cznie z przekupstwem
i skorzystaniem z usug jasnowidzw.
Patton, ktry zasmakowa w sukcesie, stanowczo dy do zajcia Mesyny, zanim uczyni to
Montgomery. Nieubaganie popdza swoich podwadnych, mimo e wielu onierzy
rozchorowao si pod wpywem intensywnego upau i odwodnienia. Malaria, dyzenteria,
denga i leiszmanioza trzewna byy przyczyn znacznego odsetka strat niewynikajcych
z dziaa bojowych. Sama malaria wykluczya z udziau w walkach dwadziecia dwa
tysice onierzy obu alianckich armii na Sycylii.
Dwudziestego pitego lipca Patton na danie Montgomeryego polecia do Syrakuz,
aby omwi plany natarcia na Mesyn. Brak konkretnych dyrektyw z kwatery naczelnego
dowdztwa sprzymierzonych zmusza do przeprowadzenia takich konsultacji. Montgomery
pokrtnie przyzna, e jego wojska utkny na poudnie od Katanii, i nie czekajc na
Alexandra, obaj zajli si omawianiem sytuacji nad map rozoon na masce sztabowego
humbera, ktrym jedzi Montgomery. Ku zdumieniu Pattona Montgomery zgodzi si, eby
oddziay amerykaskie przekroczyy lini graniczn midzy sojuszniczymi armiami, jeli
miaoby im to uatwi szybsze dotarcie do Mesyny. W kocu przyby i Alexander
w towarzystwie Bedella Smitha, a jego spnienie wynikao z nadejcia wieci
o doniosych wydarzeniach w Rzymie. Dowodzcy grup armii Alexander wyranie si
zirytowa, zorientowawszy si, e obaj generaowie doszli do porozumienia bez jego
udziau. Ale mimo i Montgomery w Syrakuzach pogodzi si ju w duchu z tym, e
amerykaska 7. Armia wygra wycig do Mesyny, to Pattonowi bardzo zaleao, aby
odnie w tych zawodach zdecydowane zwycistwo.
Jego onierze, przepoceni i pokryci warstw kurzu, zdobywali kolejne skaliste
wzniesienia. Podobnie jak Brytyjczycy musieli transportowa amunicj i inne zaopatrzenie
na grzbietach muw. Dwie niemieckie dywizje grenadierw pancernych zmuszay ich do
nieustannych bojw, wysadzajc w powietrze mosty i przy kadej okazji podkadajc miny
i bomby puapki. Amerykaskich onierzy oburzay takie podstpne metody walki, wic
czasami mcili si na jecach. Pola cuchny od rozkadajcych si zwok, tak jak
niszczone przez alianck artyleri i bombardowane przez samoloty miasteczka, w ktrych
gino mnstwo ludnoci cywilnej. Pord rumowisk ukadano ciaa zabitych w stosy,
oblewano benzyn i podpalano, aby zapobiec wybuchowi epidemii.
Podczas pierwszego tygodnia sierpnia w batalii o grskie miasto Troina amerykaska
1. Dywizja Piechoty stracia piciuset onierzy. Patton ju wczeniej uzna, e jej
dowdca Terry Allen jest przemczony i wkrtce po walkach o Troin zdymisjonowa go,
a take jego zastpc generaa brygady Teddyego Roosevelta jr. Bradleya, ktry nie znosi
Allena, ten bowiem okazywa mu nieposzanowanie, wielce to uradowao.
Trzeciego sierpnia Patton zwizytowa polowy szpital ewakuacyjny nr 15. By
wyranie poruszony widokiem rannych, ale nie mia cierpliwoci dla ofiar zaamania
nerwowego. Zapyta pewnego onierza z 1. Dywizji, modego rzemielnika z Indiany
cierpicego na nerwic frontow, co mu dolega. Chyba nie mog ju tego znie,
odpowiedzia bezradnie onierz. Patton na te sowa wpad w sza, spoliczkowa go
rkawiczkami i wywlk z namiotu. Kopn go w poladek, wrzeszczc: Posuchaj mnie,
tchrzliwy draniu. Wracasz na front!. Tydzie pniej dosta podobnego napadu, wizytujc
93. szpital ewakuacyjny. Wycign nawet pistolet z kabury, groc jednemu z pacjentw,
e zastrzeli go za tchrzostwo. Brytyjski reporter obecny na miejscu tego zdarzenia
usysza, jak Patton powiedzia zaraz potem: Nie ma czego takiego jak nerwica frontowa.
To wymys ydw! .14

Aby przyspieszy tempo natarcia wzdu pnocnego wybrzea, Patton nakoni US

Navy do wydzielenia dostatecznej liczby barek desantowych do przerzutu batalionu
pitnacie kilometrw za niemieckimi liniami. Zarwno Bradley, jak i Truscott stanowczo
przeciwstawiali si temu planowi i zgodnie z ich obawami wspomniany batalion uleg
niemal cakowitej zagadzie po uchwyceniu kluczowego wzniesienia o nazwie Monte
Cipolla. Patton uwaa jednak, e ta kosztowna zagrywka bya w peni uzasadniona. Nie
mia pojcia, i Niemcy ju przystpili do ewakuacji swoich wojsk przez Cienin
Mesysk w ramach dobrze zorganizowanej operacji. Niemiecki odwrt zacz si na
dobre 11 sierpnia. Naczelne dowdztwo si sprzymierzonych nie zrobio niczego, by
zapobiec tej akcji. Zamiast tego Tedder nakaza zaogom Latajcych Fortec B-17
bombardowa wzy kolejowe wok Rzymu, a Royal Navy i US Navy nie chciay
wystawia na szwank swoich wielkich okrtw nawodnych w potyczkach z artyleri
pastw osi rozmieszczon na woskim wybrzeu. Pniej Eisenhower aowa, e nie
zdecydowa si na przeprowadzenie desantu na pnocnych brzegach Cieniny Mesyskiej;
ostatecznie z Sycylii ewakuowano, prawie bez strat, sto dziesi tysicy niemieckich
i woskich onierzy. W znacznej mierze to alianckie niedopatrzenie wynikao z niechci
generaa Marshalla do dokonania zakrojonej na du skal inwazji na kontynentalne
Wochy.
Pattona duo bardziej zajmowa fakt, e jego wojska dotary do Mesyny przed
oddziaami Montgomeryego i rankiem 17 sierpnia wkroczyy triumfalnie do zrujnowanego
miasta. Wkrtce jednak na ten sukces pad cie. Rozptaa si prawdziwa burza wok
dwch opisanych wczeniej incydentw w szpitalach polowych, gdy tego samego dnia
Eisenhower dowiedzia si o nich w Algierze od amerykaskich korespondentw
wojennych. W Stanach Zjednoczonych nic o tym nie wiedziano. Prezydent Roosevelt
skierowa nawet do porywczego Pattona depesz gratulacyjn, stwierdzajc w niej, e
Harry Hopkins zaproponowa, aby po wojnie nada panu tytu markiza Etny .15

Czynne zniewaenie podwadnego przez oficera stanowio wykroczenie, ktrym

powinien si zaj sd wojenny, niemniej Eisenhower, cho wcieky na Pattona, nie chcia
si go pozbywa. Zdoa nakoni amerykaskich i brytyjskich dziennikarzy do wyciszenia
caej sprawy. Zastanawiajc si usilnie nad tym incydentem przez kilka dni i nocy,
Eisenhower poleci w kocu Pattonowi przeprosi publicznie, przed obliczem oddziaw,
dwch onierzy, ktrych zwymyla, oraz personel medyczny, ktry by wiadkiem zaj.
Niektrzy zgotowali mu owacj, ale onierze 1. Dywizji Piechoty, nadal uraeni z powodu
zdymisjonowania Allena i Teddyego Roosevelta, wysuchali go w milczeniu.
Kampania sycylijska, mimo e z wyspy tej ewakuowano tak liczne wojska osi, na
pewno okazaa si wan i potrzebn operacj wojskow. Straty sprzymierzonych byy
wysokie brytyjska 8. Armia utracia 12 800 onierzy, a 7. Armia Pattona 8800 ludzi
niemniej jednak osignite zwycistwo znacznie poprawio morale w alianckich wojskach
i wizao si z nabyciem cennych militarnych umiejtnoci w zakresie desantu morskiego
i walk w terenie grzystym. Alianci opanowali waciwie cay region rdziemnomorski
i zdobyli wiele lotnisk, z ktrych mogli atakowa Wochy i bardziej oddalone cele.
Inwazja na Sycyli doprowadzia rwnie do upadku Mussoliniego i sprawia, e Hitler
w Wilczym Szacu dostawa napadw szau i panicznego lku, a take ogarnia go stan
przygnbienia. Zniszczenie Hamburga przez RAF wstrzsno Fhrerem bardziej, ni
odway si to przyzna, kolejne ofensywy Armii Czerwonej na froncie wschodnim po
bitwie pod Kurskiem wykazay natomiast, jak bardzo brakowao mu wojskowych rezerw.

W sierpniu Churchill, Roosevelt i szefowie ich sztabw zebrali si ponownie, tym razem
w Quebecu, na konferencji Quadrant, zorganizowanej przez kanadyjskiego premiera
Williama Mackenziego Kinga. Kilka dni wczeniej Churchill poruszy w rozmowie
z Rooseveltem kwesti projektu budowy bomby atomowej. Amerykanie usiowali
wykluczy Brytyjczykw z udziau w tych pracach badawczych, okrelanych kryptonimem
Tube Alloys, niemniej Churchill przekona Roosevelta, e powinny by one
kontynuowane jako wsplne amerykasko-brytyjskie przedsiwzicie.
Na konferencji w Quebecu omawiano spraw spodziewanej kapitulacji Woch
w zwizku z propozycjami skadanymi za porednictwem Madrytu i Lizbony przez
emisariusza Badoglia generaa Giuseppego Castellana. Otworzyoby to korzystne dla
aliantw perspektywy. Z woskich lotnisk mona byo bombardowa Niemcy oraz pola
naftowe wok Ploeszti, jak podkrela szef amerykaskich si powietrznych genera Hap
Arnold. Jednake Amerykanie nie podzielali entuzjazmu Brytyjczykw wobec planw
zakrojonej na szerok skal kampanii woskiej i natarcia w kierunku pnocnym ku
Padowi, mimo e Brooke przekonywa z naciskiem, i doprowadzioby to do odcignicia
niemieckich dywizji z Normandii.
Roosevelt i Marshall nie chcieli, aby ich wojska kontynuoway natarcie po zdobyciu
Rzymu, nawet gdyby oznaczao to pozostawianie amerykaskich si zbrojnych w Italii
w bezczynnoci. Nie bez powodu podejrzewali, e Brytyjczycy wykorzystaj kampani
wosk do opnienia ldowania we Francji i bd dyli do pokierowania koalicyjnych
wojsk na pnocny wschd, ku Bakanom i rodkowej Europie. Niestety preferowana przez
Churchilla strategia ksania nieprzyjaciela na peryferiach brytyjski premier domaga
si w tym czasie przeprowadzenia desantu na Rodos i wyspy Dodekanezu w celu
wcignicia Turcji do wojny zdawaa si tylko potwierdza takie przeczucia. Marshall
uparcie obstawa przy tym, eby siedem dywizji, przewidzianych do udziau w ldowaniu
w Normandii, wycofa z Woch do 1 listopada, jak uzgodniono wczeniej na konferencji
Trident.
Termin inwazji na Normandi, opatrzonej kryptonimem Overlord, zosta ustalony na
maj 1944 roku. Genera porucznik Frederick Morgan, szef sztabu naczelnego dowdztwa
alianckiego (ktremu nie nadano jeszcze oficjalnej nazwy), ju zaj si opracowywaniem
wstpnych planw tej operacji. Majc poparcie generaa Arnolda, podkrela piln
potrzeb wczeniejszego osabienia Luftwaffe. Do tego czasu Churchill dosy pochopnie
trzykrotnie obiecywa generaowi Brookeowi, e odda w jego rce dowodzenie siami
inwazyjnymi. Teraz jednak musia uwzgldni fakt, i Roosevelt nalega na powierzenie
takiej funkcji Amerykaninowi, gdy to amerykaskie jednostki miay stanowi wikszo
wojsk inwazyjnych. Poza tym Amerykanie bdnie uwaali, e Brooke przeciwstawia si
desantowi na Francj.
Brooke by gboko rozczarowany, kiedy Churchill oznajmi mu ostatecznie, i nie
obejmie dowodzenia operacj Overlord, i tak naprawd nigdy nie otrzsn si z tego
ciosu. Jeszcze bardziej zdeprymowao go odkrycie, e Churchill, w zamian za to ustpstwo
wobec sojusznikw, wywalczy po cichu zgod na wyznaczenie admiraa Louisa
Mountbattena na stanowisko szefa SEAC, czyli nowego dowdztwa
wschodnioazjatyckiego teatru dziaa wojennych. Do oczywistym kandydatem do
pokierowania operacj Overlord wydawa si genera Marshall, cho on sam nie
wysuwa swojej kandydatury.
Trzeciego wrzenia Churchill wyruszy pocigiem z Quebecu do Waszyngtonu. Dotar
tam w dniu przeomowego wydarzenia. Wytworny genera Castellano, szef sztabu
Badoglia, oraz szef sztabu Eisenhowera genera Bedell Smith podpisali w tajemnicy, po
trudnych negocjacjach, zgod na odstpienie Woch od wojny. Do tego czasu Niemcy
powikszyli swj kontyngent w Italii do szesnastu dywizji, a Wosi nie bez podstaw lkali
si niemieckich represji.
O wicie tego samego dnia wojska brytyjskie i kanadyjskie wyldoway koo Reggio
di Calabria. Wspieray je okrty nawodne oraz artyleria prowadzca ostrza zza Cieniny
Mesyskiej, ale w ten pikny wrzeniowy poranek desant nie napotka zbrojnego oporu,
a morze byo spokojne. Brytyjczycy nazwali t akcj regatami w Cieninie Mesyskiej.
Wkrtce potem miay miejsce kolejne ldowania na czubku woskiego buta i koo bazy
morskiej w Tarencie. Admira Cunningham zaryzykowa przerzucenie 1. Dywizji
Powietrznodesantowej do Tarentu na pokadach krownikw Royal Navy. Woska flota
wypyna w kierunku Malty, aby tam podda si aliantom, niemniej samoloty Luftwaffe
zdoay zatopi za pomoc jednej z nowych bomb z napdem rakietowym pancernik
Roma, na ktrego pokadzie zgino ponad tysic trzystu marynarzy.
Na przebiegu caej woskiej kampanii zawayy niekorzystnie rne bdne koncepcje
i yczeniowe mylenie. Na podstawie przejtych wczeniej przez Ultr nieprzyjacielskich
meldunkw w kwaterze gwnej dowdztwa si alianckich uznano, e w razie kapitulacji
Woch Niemcy wycofaj si na lini PizaRimini w pnocnej Italii. Jednake Hitler
postanowi nieco pniej, e taki odwrt byby rwnoznaczny z pozostawieniem
przeciwnikowi Bakanw i sprzeniewierzeniem si chorwackim, rumuskim i wgierskim
sprzymierzecom Rzeszy. Ponadto Wosi, wbrew uprzednim zapewnieniom zoonym
Bedellowi Smithowi, nie mieli zamiaru broni Rzymu przed Niemcami. Zaplanowany zrzut
amerykaskiej 82. Dywizji Powietrznodesantowej na Rzym, ktry miano przeprowadzi
rwnoczenie z gwnym desantem pod Salerno, na szczcie odwoano tu przed startem
samolotw ze spadochroniarzami na pokadach. Caa ta jednostka ulegaby zagadzie,
gdyby wspomniana akcja dosza do skutku.
smego wrzenia Hitler, powiciwszy za duo czasu na rozmylania o wypadkach
we Woszech, polecia do kwatery Mansteina na poudniu ZSRR, aby omwi kryzysow
sytuacj na froncie wschodnim. Armia Czerwona przeamaa lini frontu na styku Grupy
Armii rodek Klugego i Grupy Armii Poudnie Mansteina. Kiedy Fhrer jeszcze tego
samego wieczoru powrci do Wilczego Szaca, dowiedzia si o wanie ogoszonym
przerwaniu walk we Woszech oraz o tym, e pierwsze formacje amerykaskiej 5. Armii
generaa Clarka wyldoway pod Salerno, pidziesit kilometrw na poudniowy wschd
od Neapolu. Mona sobie wyobrazi, w jakim nastroju Hitler si znalaz, usyszawszy
o zdradzie Badoglia cho na dobr spraw mg si spodziewa takiego rozwoju
wydarze. Nazajutrz zwoa narad z udziaem Goebbelsa i innych czoowych nazistw.
Fhrer zapisa Goebbels w swoim dzienniku jest zdecydowany uczyni z Woch
tabula rasa .
16

Operacja Achse (wczeniej Alarich) zostaa przeprowadzona byskawicznie

i nader sprawnie. Jednym z gwnych zada feldmarszaka Kesselringa byo opanowanie
Rzymu. Niemieccy spadochroniarze wmaszerowali do woskiej stolicy, gdy jej mieszkacy
nadal witowali, sdzc, e wojna ju si dla nich skoczya. Krl i marszaek Badoglio
zdyli uciec. Szesnacie niemieckich dywizji rozbroio wojska woskie, zgniatajc
wszelkie przejawy oporu. Wzito do niewolo okoo szeciuset pidziesiciu tysicy
woskich onierzy, z ktrych wikszo zapdzono pniej do robt przymusowych.
Niebawem Himmler poleci szefowi niemieckiej tajnej policji w Rzymie
Obersturmfhrerowi SS Herbertowi Kapplerowi zaaresztowa osiem tysicy miejscowych
ydw.
W czasie gdy Niemcy zajmowali Rzym, skierowali te cz wojsk do zablokowania
moliwego brytyjsko-amerykaskiego desantu nad Zatok Salernesk, w dogodnym do
ldowania rejonie Morza Tyrreskiego. Dowdztwo zorganizowanej nieco wczeniej
niemieckiej 10. Armii obj genera Heinrich von Vietinghoff. Niezwocznie posa 16.
Dywizj Pancern, formacj odtworzon po jej rozbiciu pod Stalingradem, by zaja
pozycje na wzgrzach nad wspomnian wielk zatok. Tego wieczoru, 8 wrzenia, tu po
tym jak alianccy onierze na pokadach jednostek desantowych ucieszyli si z wieci
o kapitulacji Woch, niemieckie oddziay znalazy si na wyznaczonych stanowiskach,
gotowe powita ogniem desant, ktry mia ldowa we wczesnych godzinach porannych
nastpnego dnia.
Nieoczekiwanie silny opr zaskoczy wojska sprzymierzonych. Dopiero kiedy
traowce do nastpnego ranka oczyciy z min korytarz wodny, alianckie okrty mogy na
tyle zbliy si do brzegu, by zidentyfikowa nieprzyjacielskie zgrupowania czogw
i baterie niemieckich dzia. Pod Salerno niemal wszystko, co mogo pj le, przebiego
w ten wanie sposb. Dowdca amerykaskiego VI Korpusu genera major Ernest Dawley
przyczyni si do dodatkowego spotgowania zamieszania na brzegu. Nie zabezpieczy
swojej lewej flanki przy pomocy brytyjskich oddziaw w siach inwazyjnych, pki trzy
dni pniej nie zmusi go do tego Clark, lecz niemieckie siy zostay ju wwczas znacznie
wzmocnione. Na front pod Salerno przybyy kolejno Dywizja Pancerna Hermann Gring
i 29. Dywizja Grenadierw Pancernych.
Brytyjczycy i Amerykanie ugrzli na poronitych tytoniem polach, w sadach penych
jaboni i brzoskwi albo na piaszczystych wydmach, gdzie krzaki i zarola nie daway
osony. Ewakuacja rannych w zasigu niemieckich artylerzystw rozlokowanych na
pobliskich wzgrzach bya trudna za dnia, a sanitariusze musieli radzi sobie na miejscu,
korzystajc z sulfamidw i doranych opatrunkw.
Na skraju lewego skrzyda tylko rangersi podpukownika Williama Darbyego
odnieli pewien sukces, szybko wdzierajc si w gb ldu i zajmujc kluczowe punkty na
przeczy Chiunzi. Ten krty szlak wid z grzystego Pwyspu Sorrentyskiego do
Neapolu. Z uchwyconych pozycji rangersi mogli kierowa ogniem cikich dzia okrtw
z zatoki, ktre strzelajc na maksymaln odlego, bombardoway pociskami niemieckie
konwoje zaopatrzeniowe i kolumny z wojskiem, nadcigajce nadmorsk drog z Neapolu.
Clark, wiadom tego, e jego siy inwazyjne nie mog mie wikszych nadziei na
wyrwanie si z tej puapki, skoni Dawleya rankiem 13 wrzenia do skierowania 36.
Dywizji Piechoty teksaskiej Gwardii Narodowej do zdobycia wioski na pobliskich
wzniesieniach. Niemcy bronili si zawzicie, dziesitkujc Teksaczykw. Potem byo
jeszcze gorzej. Genera von Vietinghoff doszed do wniosku, e dwa alianckie korpusy
szykuj si do ewakuacji, wic uderzy na poudnie z Eboli siami jednostek wyposaonych
w czogi i samobiene dziaa pancerne. Rozptay si zacieke walki, a groba przeamania
frontu przez Niemcw bya tak realna, e Clark istotnie rozwaa wycofanie si,
Vietinghoff za uzna, i odnis zwycistwo.
Natarcie 8. Armii na pnocy nie nabierao tempa; jej stra przednia nadal znajdowaa
si w odlegoci prawie stu kilometrw na poudniowy wschd. Opnienia byy
spowodowane midzy innymi przez to, e Niemcy zniszczyli wiele mostw w trakcie
odwrotu. Admira Henry Kent Hewitt, dowdca morskiego zgrupowania uderzeniowego
pod Salerno, by przeraony perspektyw zaokrtowania wojsk desantowych z brzegu.
Wczenie rano 14 wrzenia zadepeszowa do admiraa Cunninghama na Malcie, ktry
natychmiast przysa pancerniki HMS Warspite i HMS Valiant, aby ich cikie dziaa
zapewniy dodatkowe wsparcie ogniowe. Poza tym Cunningham rozkaza trzem
krownikom z posikami wojskowymi wyruszy pen par z Trypolisu. Jednak
tymczasem sytuacja na ldzie nieco si ustabilizowaa. Twardo bronili si amerykascy
kanonierzy, strzelajc na wprost z haubic 105 mm i zatrzymujc niemieckie pancerne
natarcie; alianckie dowdztwo zareagowao te na danie Clarka, aby zasili alianckie
wojska na przyczku poprzez dokonanie zrzutu jednego z pukw 82. Dywizji
Powietrznodesantowej.
Rankiem 15 wrzenia w rejon walk przyby na pokadzie niszczyciela genera
Alexander. W penej zgodzie z admiraem Hewittem odwoa wszelkie plany ewakuacyjne.
Przyczek pod Salerno mia zosta wkrtce wsparty przez bombowce oraz silny i celny
ogie alianckiej artylerii okrtowej. Okrty amerykaskiej floty oraz Royal Navy zaday
powane straty niemieckim jednostkom pancernym i artyleryjskim. Niestety w czasie
jednego z nocnych nalotw Luftwaffe Warspite otworzy ogie z dzia kalibru 152 mm do
nisko przelatujcego samolotu, trafiajc niszczyciel HMS Petard i powodujc na nim
powane uszkodzenia .
17

Bombowce generaa majora Jamesa Doolittlea zniszczyy miasteczko Battipaglia tu

za niemieckimi liniami w takim stopniu, e genera Spaatz przesa Doolittleowi
wiadomo nastpujcej treci: Opuszczasz si, Jimmy. Nadal stoi tam jedna rajska jabo
i jedna stajnia . Ale wypracowywano now taktyk bombardowa, ktr Amerykanie
18

nazywali wyprowadzaniem miast na ulice. Oznaczao to w praktyce obracanie

atakowanego miasta w gruzy, aby nie mogy przez nie przejecha nieprzyjacielskie
transporty z zaopatrzeniem i wojskiem. Miao to stanowi gwn taktyk w czerwcu
nastpnego roku w Normandii.

Do tego czasu niemiecki wywiad ustali miejsce pobytu Mussoliniego. Pocztkowo

przetrzymywano go na wyspie Ponza, nastpnie na La Maddalenie, wreszcie marszaek
Badoglio nakaza przewie go w tajemnicy do narciarskiego kurortu w Apeninach na
pnoc od Rzymu, znanego jako Gran Sasso. Hitler, zatrwoony upokorzeniem, jakie
spotkao jego sprzymierzeca, rozkaza przeprowadzenie akcji uwolnienia go. Dwunastego
wrzenia Hauptsturmfhrer Otto Skorzeny wyldowa na grze Gran Sasso dItalia wraz
z oddziaem specjalnym Waffen-SS w szybowcach. Karabinierzy strzegcy Mussoliniego
nie stawiali oporu. Mussolini obj serdecznie Skorzenyego, mwic, e wiedzia, i jego
przyjaciel Adolf Hitler nie opuci go w potrzebie. Duce zosta wywieziony z Woch
samolotem i dostarczony do Wilczego Szaca. Adiutant Fhrera z ramienia Luftwaffe
okreli Mussoliniego mianem czowieka zamanego (Ein gebrochener Mann) . 19

Niemcy zaplanowali postawienie go na czele tak zwanej Woskiej Republiki Socjalnej

(Repubblica Sociale Italiana, RSI) dla podtrzymania fikcji uzasadniajcej okupacj Woch
przez wojska osi.
Dwudziestego pierwszego wrzenia oddziay Wolnej Francji wyldoway na Korsyce,
z ktrej Niemcy wczeniej si ewakuowali, aby umocni si w samej Francji. Pod Salerno
niemiecki odwrt rozpocz si trzy dni wczeniej. Kesselring zawczasu rozkaza
Vietinghoffowi stopniowe wycofywanie wojsk na lini rzeki Volturno na pnoc od
Neapolu. Tymczasem Clark wreszcie zdymisjonowa dowodzcego podlegym mu
korpusem generaa Dawleya, a Brytyjczycy na lewym skraju przyczka uderzyli na pnoc,
aby uchwyci podstaw Pwyspu Sorrentyskiego i przygotowa si do marszu wzdu
wybrzea na Neapol. Po tym jak brytyjski puk Coldstream Guards opanowa w wyniku
nocnego ataku jedno ze wzgrz, dowodzcy plutonem Michael Howard opisa zastan
sceneri: Stanlimy o wicie. Byli tam pierwsi martwi, na jakich si natknem:
skurczone, aosne kuky, lece sztywno lub poskrcane, z byszczcymi oczami. aden
z nich nie mg mie wicej ni dwadziecia lat, a niektrzy przypominali jeszcze dzieci.
Ze straszliw nonszalancj pospychalimy ich do ich wasnych okopw i przysypalimy
ziemi . 20

Dwudziestego pitego wrzenia 8. Armia i 5. Armia Clarka poczyy si i ustanowiy

cig lini frontu przecinajc w poprzek Wochy. Wojska amerykaskie pod Salerno
straciy okoo 3500 onierzy, natomiast brytyjskie 5500 ludzi. sma Armia nacierajca
w kierunku Adriatyku zdobya rwninn prowincj Foggia wraz z jej lotniskami, aby
przeprowadza z nich naloty na poudniowe Niemcy, Austri i pola naftowe koo Ploeszti.
Na zachodzie Woch 5. Armia Clarka obesza Wezuwiusza a 1 padziernika samochody
pancerne Dragonw Krlewskich Gwardii wjechay do Neapolu, gdzie wszdzie na
ulicach byy rozwieszone sznury, na ktrych jednak tym razem nie suszyo si pranie.
Neapol pozosta bez wody, poniewa Niemcy wysadzili w powietrze akwedukty
w odwecie za opr stawiany przez podziemie w odpowiedzi na brutaln okupacj.
Oddziay niemieckie zniszczyy w tym miecie tyle, ile zdoay, midzy innymi stare
biblioteki, kanay ciekowe, elektrownie, fabryki, a przede wszystkim miejscowy port.
Bomby z zapalnikami czasowymi, pozostawione w innych wanych budynkach, wybuchay
w trakcie nastpnych tygodni. Wojna we Woszech stawaa si niemal rwnie okrutna jak ta
na froncie wschodnim.
Po przechwyceniu i rozszyfrowaniu w orodku Bletchley Park meldunkw, ktre
wskazyway, e Hitler zaplanowa ewakuowanie niemieckich wojsk z wikszej czci
Woch, alianci nie przejli pniejszych, ujawniajcych, e w kwaterze gwnej Fhrera
zmieniono zdanie w tej kwestii gwnie pod naciskiem Kesselringa, ten bowiem chcia
si broni we Woszech na poudnie od Rzymu. Rady Rommla, aby si wycofa, zostay
odrzucone, czciowo dlatego, e Hitler obawia si wpywu, jaki wywarby taki odwrt
na jego bakaskich sojusznikw, ale take dlatego, i woska ofensywa sprzymierzonych
kulaa. Mimo wszystko determinacja nazistowskiego dyktatora, aby utrzyma Wochy, oraz
ywione przez niego przekonanie, e Brytyjczycy zaatakuj Bakany i Wyspy Egejskie
poskutkoway tym, i cznie trzydzieci siedem niemieckich dywizji pozostawao
zwizanych w tym regionie w czasie, gdy Wehrmacht walczy na mier i ycie na froncie
wschodnim.
Goebbels i Ribbentrop namawiali Hitlera do podjcia rozmw pokojowych ze
Stalinem, lecz Fhrer ze zoci odrzuca takie pomysy. Nie mia zamiaru negocjowa
z pozycji sabszej strony. Genera Jodl i OKW dostrzegali obkacz logik, ktra wizia
ich w nazistowskim sloganie de do ostatecznego zwycistwa. To, e wygramy, bo
musimy zwyciy zanotowa wkrtce potem oznacza, e historia wiata utracia
wszelki sens . A skoro nie byo ju nadziei na rokowania z pozycji siy, konsekwencje
21

tego byy a nadto jasne. Niemcy miay walczy a do samozagady.

1 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 393 (15 kwietnia 1943 r.).
2 Cy t. za: M. Hastings, Finest Years. Churchill as Warlord, 194045, London 2009, s. 375.
3 The Patton Papers, t. 2: 19401945, red. M. Blumenson, Boston 1974, s. 234 (28 kwietnia 1943 r.).
4 Ibidem, s. 237.
5 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, op. cit., s. 414.
6 J. Belden, Still Time to Die, New York 1943, s. 269.
7 Cy t. za: R. Atkinson, The Day of Battle. The War in Sicily and Italy, 19431944, New York 2007, s. 40.
8 The Patton Papers, t. 2, op. cit., s. 280.
9 Joe Kelley, SWWEC.
10 The Patton Papers, t. 2, op. cit., s. 291.
11 Ibidem, s. 295 (20 lipca 1943 r.).
12 Jim Williams, SWWEC.
13 Cy t. za: D. Mack Smith, Mussolini, tum. J.G. Brochocki, Warszawa 1994, s. 341.
14 R. Atkinson, The Day of Battle, op. cit., s. 147148.
15 The Patton Papers, t. 2, op. cit., s. 313314.
16 BJG, cz. II, t. IX, s. 460.
17 R. Crang, SWWEC, Every ones War 2009, nr 20 (zima).
18 GBP, grudzie 1943 r.
19 N. von Below, Byem adiutantem Hitlera, 19371945, tum. Z. Ry bicka, Warszawa 1990, s. 332.
20 M. Howard, Captain Professor. A Life in War and Peace, London 2006, s. 73.
21 Dokumentacja Jodla, 7 listopada 1943 r., BA-MA N 69/17.
 ROZDZIA 33

Ukraina i konferencja w Teheranie

wrzesiegrudzie 1943

Po odzyskaniu Charkowa przez Armi Czerwon 23 sierpnia 1943 roku wojska

niemieckie na froncie wschodnim stany w obliczu kryzysu na poudniu Rosji i we
wschodniej Ukrainie. Linia obronna nad rzek Mius zostaa przeamana, a 26 sierpnia
Front Centralny Rokossowskiego przebi si na styku Grupy Armii Poudnie i Grupy
Armii rodek. Trzeciego wrzenia Kluge i Manstein zwrcili si do Hitlera z prob
o wyznaczenie naczelnego dowdcy frontu wschodniego. Hitler nie zgodzi si na to i nadal
twierdzi uparcie, e przemysowy region Donbasu naley utrzyma, nawet gdy okazao si
konieczne wycofanie znad Miusu. Ponownie obieca przysanie rezerw, ale teraz Manstein
ju w to nie wierzy. W tym samym dniu wojska brytyjskie wyldoway na poudniu
Pwyspu Apeniskiego.
Pi dni pniej, pod wpywem dalekopisowego meldunku Mansteina o skali
radzieckiej ofensywy, Hitler uda si samolotem do kwatery dowdztwa Grupy Armii
Poudnie w Zaporou. Relacja Mansteina bya tak sucha i surowa, e nawet Fhrer
poczu si zmuszony do zatwierdzenia odwrotu nad Dniepr. By to ostatni pobyt
niemieckiego dyktatora na okupowanych terytoriach Zwizku Radzieckiego. Po powrocie
do Wilczego Szaca tego niefortunnego dla dnia dowiedzia si o alianckim desancie
pod Salerno i pogoskach o kapitulacji woskiej armii.
Na podstawie niechtnie wydanego przez Hitlera polecenia niemiecka armia musiaa
w wielkim popiechu wycofywa si nad Dniepr, aby nie znale si w okreniu. Armia
Czerwona, mimo e te osabiona po bitwie pod Kurskiem, natara z impetem, by uchwyci
przyczki na tej rzece, zanim Niemcom uda si zorganizowa skuteczn obron. Rozlegy
Dniepr mia stanowi podstaw linii defensywnej, przebiegajcej od Smoleska do
Kijowa i dalej do Morza Czarnego. Podobnie jak wikszo wielkich rosyjskich rzek
pyncych z pnocy na poudnie Dniepr mia wysoki zachodni brzeg, ktry tworzy
naturaln zapor obronn.
W trakcie odwrotu przez wschodni Ukrain Niemcy prbowali wprowadza w czyn
bezwzgldn taktyk spalonej ziemi, ale nie mieli czasu na zniszczenie wszystkiego, co
planowali. Niemieccy piechurzy, napychajc swoje kieszenie i plecaki, niemal pakali na
widok podpalanych skadw zaopatrzeniowych. Nkani za dnia przez szturmowe samoloty
I-2, przeprawiali si przez Dniepr pod oson nocy i porannych jesiennych mgie.
Stalin obieca Order Bohatera Zwizku Radzieckiego pierwszemu onierzowi, ktry
znajdzie si na zachodnim brzegu Dniepru. Pync na pozbijanych z desek i pustych beczek
po nafcie prowizorycznych tratwach, w maych dkach, a nawet wpaw, czerwonoarmici
dyli do zdobycia tego odznaczenia. Ostatecznie udao si to czterem onierzom
z pistoletami maszynowymi, ktrzy wdarli si szturmem na zachodni brzeg rzeki. Zdarzao
si zapisa w swoim dzienniku Wasilij Grossman e onierze transportowali pukowe
dziaa polowe na drewnianych wrotach i przeprawiali si przez Dniepr na plandekach
wypchanych sianem . Wojska Watutina uchwyciy przyczki na pnoc i poudnie od
1

Kijowa w trzecim tygodniu wrzenia. Niebawem radzieccy onierze znaleli si

w czterdziestu miejscach za Dnieprem, lecz wikszo przyczkw miaa zbyt niewielkie
rozmiary, by wyprowadzi z nich dalsze uderzenia na zachd. Jeden z pododdziaw,
ktrego d zatona, dotar do pewnej chopskiej chaty. Tam powitaa ich staruszka:
Dzieci, synkowie, chodcie do mnie, powiedziaa. Gdy rozgrzali si i wysuszyli
rozpadajce si mundury, napoia ich samogonem .2

W wielu miejscach Sowieci ponieli dotkliwe straty. Specjalne oddziay, podajce

za wojskiem, musiay zajmowa si zwokami. Zbieralimy tych, ktrzy zginli albo si
potopili wspomina czonek jednego z takich oddziaw i grzebalimy ich w okopach,
po pidziesiciu. Tylu onierzy tam pado. Niemiecki brzeg by stromy i silnie
ufortyfikowany, a nasi chopcy nacierali na otwartej przestrzeni .
3

W celu powikszenia przyczka w pobliu miejscowoci Wielki Burin na

poudniowy wschd od Kijowa na zachodni brzeg Dniepru zrzucono trzy brygady
spadochronowe. Ale radziecki wywiad nie odnotowa koncentracji niemieckich jednostek
na tym obszarze dwch dywizji pancernych i trzech dywizji piechoty. Wielu
spadochroniarzy wyldowao na pozycjach zajmowanych przez niemieck 19. Dywizj
Pancern i zostao dosownie zmasakrowanych. Najwikszy sukces udao si osign na
przyczku pod Liteziem koo Kijowa. Tam dywizje strzeleckie Armii Czerwonej zdoay
przeprawi si przez Dniepr na podmoke tereny, ktre Niemcy uznali za niemoliwe do
przejcia. Korzystajc z tej okazji, Watutin podj wielkie ryzyko, ktre si opacio.
Wzmocni przyczek jednostkami 5. Korpusu Pancernego Gwardii. Wiele czogw T-34
ugrzzo na bagnach, niemniej jednak wystarczajca liczba si przedostaa, rozpdzajc si
do maksymalnej prdkoci.
Dalej na pnocy pod koniec miesica Sowieci po zaciekych zmaganiach odzyskali
ostatecznie Smolesk. Ofensywa pod Rewem, ktra zapocztkowaa parcie Rosjan na
zachd w tej czci frontu, pozostawia straszliwe spustoszenia. Australijskiego
korespondenta Godfreya Blundena zabrano na objazd po okolicy. Niektre chopskie
rodziny zoone ze starcw, kobiet i dzieci powrciy i mieszkay w szaasach. Tu i wdzie
wywieszano pranie na sznurach midzy drzewami, zupenie jak gdyby normalne byo
organizowanie dnia przepierki na tej zbezczeszczonej ziemi niczyjej. Jest co pouczajcego
w ludzkim uporze, w tym, jak ludzie wracaj do swoich dawnych domw, ale nie mona
si nie zastanawia, jak przetrwaj nadchodzc zim. Wstrzsno nim odkrycie, e
drobna, pomarszczona staruszka, ktr pozna, okazaa si w rzeczywistoci
trzynastoletni dziewczynk .
4
 Na poudniu Front Poudniowy generaa Fiodora Tobuchina odci na Krymie
niemieck 17. Armi, wczeniej ewakuowan z przyczka kubaskiego na Kaukazie.
Wojska Frontu Centralnego, ktrymi dowodzi Rokossowski, wbiy duy klin w lini frontu
na zachd od Kurska, a w padzierniku podeszy do miasta Homel na obrzeach Biaorusi.
Dla Stalina i oczywicie dla Watutina najwaniejszym celem pozostawaa stolica Ukrainy
Kijw. Do koca padziernika Watutin stopniowo przerzuca nocami na przyczek pod
Liteziem jednostki 3. Armii Pancernej generaa Pawa Rybaki oraz 38. Armii. wietne
maskowanie, akcje dywersyjne w innych miejscach i fakt, e Luftwaffe nie przeprowadzia
naleytego rozpoznania lotniczego, doprowadziy do tego, i Niemcy przeoczyli zagroenie.
Kiedy wspomniane dwie armie zaatakoway z przyczka, zdoay otoczy Kijw, ktry
pad 6 listopada, czyli na dzie przed moskiewskimi uroczystociami na cze rocznicy
bolszewickiej rewolucji. Stalina bardzo to ucieszyo. Watutin nie prnowa i rzuci obie
armie do boju o ytomierz i Koroste. Pomimo jesiennych bot jego wojska ju wkrtce
dokonay wyomu we froncie, gbokiego na sto pidziesit i szerokiego na trzysta
kilometrw.
Kiedy maszeroway naprzd, napotykay zniszczenia i chopstwo oniemiae od
zaznanych cierpie. Starcy, syszc rosyjsk mow zanotowa Wasilij Grossman
wybiegaj onierzom na spotkanie i pacz bezgonie, nie mogc wydoby z siebie ani
sowa. Pewna staruszka powiada: Mylelimy, e bdziemy piewa i mia si na widok
naszego wojska, ale tyle smutku w naszych sercach, e z oczu pyn zy . Miejscowi
5

wspominali z odraz, jak niemieccy onierze paradowali nago, nawet przed kobietami
i dziewcztami, oraz ich aroczno; potrafili pore dwadziecia jajek za jednym razem
albo kilo miodu. Grossman spotka pewnego chopczyka, bosego i w achmanach. Zapyta,
gdzie jego ojciec. Zabity, odpowiedzia chopiec. A twoja matka? Nie yje. Masz
braci albo siostry? Siostr. Zabrali j do Niemiec. Masz jakich krewnych? Nie,
wszystkich spalili w partyzanckiej wiosce.
Byli jednak i tacy Ukraicy, ktrym nie umiecha si powrt radzieckich rzdw.
Wielu kolaborowao z Niemcami, organizujc paramilitarne milicje, a nawet suc
w niemieckim wojsku lub jako stranicy w obozach koncentracyjnych. Nacjonalici
z Ukraiskiej Powstaczej Armii (UPA), ktrzy zwrcili si przeciwko Niemcom,
szykowali si teraz do walki partyzanckiej z Armi Czerwon. Ich najsynniejsz ofiar by
sam genera Watutin, ktry zmar w wyniku ran odniesionych w zastawionej zasadzce.
Rzeczywisto wykraczaa poza najgorsze przewidywania Grossmana. Po
wyzwoleniu Kijowa potwierdziy si pogoski o masakrze w Babim Jarze. Wczeniej
Niemcy usiowali zatuszowa t zbrodni, palc i usuwajc ludzkie szcztki, lecz tych
ostatnich byo zbyt wiele. Po pierwszej masowej egzekucji w 1941 roku w miejscu tym
rwnie pniej dokonywano strace ydw, Romw i komunistw. Szacuje si, e do
jesieni 1943 roku zabito tam prawie sto tysicy osb.
Grossman stwierdzi, e takie suche statystyki budz groz. Nie znajc nazwisk
zamordowanych, stara si nada ludzkiego wymiaru tej niewyobraalnej zbrodni. By to
mord wyniky z wielkiego i pradawnego fachowego dowiadczenia pisa
przekazywanego z pokolenia na pokolenie w tysicach rodzin rzemielnikw
i przedstawicieli inteligencji. By to mord wyniky z codziennej tradycji, ktr dziadkowie
przekazywali wnucztom, mord zaklty we wspomnieniach, aobnej pieni, poezji
ludowej, w yciu, szczliwym i penym goryczy; przynis on zniszczenie ognisk
domowych i cmentarzy, mier narodu, ktry y u boku Ukraicw przez setki lat.
Wspomnia o losie bardzo lubianego ydowskiego lekarza o nazwisku Feldman; w unikn
egzekucji w 1941 roku, kiedy wstawi si za nim tum ukraiskich wieniaczek, ktre
przebagay lokalnego niemieckiego komendanta. Feldman mieszka dalej w Browarach
i leczy miejscowych chopw. Zosta stracony wiosn tego roku. Christia Czuniak kaa,
a w kocu zalaa si zami, kiedy mi opowiadaa, jak zmuszono tego starca, eby wykopa
sobie grb. Przyszo mu gin samotnie. aden inny yd nie doy wiosny 1943 roku .6

Stalin, nie bez powodu dumny z wielkich sukcesw militarnych Zwizku Radzieckiego
odniesionych w owym roku, wreszcie zgodzi si wzi udzia w spotkaniu wielkiej
trjki, z Rooseveltem i Churchillem. Pod koniec listopada 1943 roku mieli zebra si
w Teheranie, miecie okupowanym przez wojska radzieckie i brytyjskie podobnie jak
wikszo terytorium Iranu, w celu zabezpieczenia pobliskich pl naftowych i szlakw
ldowych wiodcych na Kaukaz. Stalin wybra na miejsce spotkania irask stolic, aby
mc pozostawa w bezporednim kontakcie ze Stawk.
W ramach przygotowa do konferencji w Teheranie w padzierniku odbyo si
w Moskwie spotkanie ministrw spraw zagranicznych pastw koalicji. Liczba spraw do
omwienia w paacyku zwanym popularnie Spiridonowk bya ogromna. Brytyjczykw
zajmoway takie problemy jak kwestia polska, sprawy powojennych relacji
midzynarodowych, traktowania pokonanych krajw, Europejskiej Komisji Doradczej,
majcej zaj si Niemcami, procesy zbrodniarzy wojennych oraz postanowienia
dotyczce Francji, Jugosawii i Iranu. Cordell Hull, amerykaski sekretarz stanu,
podkrela yczenie Roosevelta, aby powoa nastpczyni zdyskredytowanej Ligi
Narodw. Byo to draliw kwesti dla Mootowa i Maksima Litwinowa, zastpcy
sowieckiego komisarza spraw zagranicznych, gdy Zwizek Radziecki zosta usunity
z Ligi Narodw po napaci na Finlandi w 1939 roku. Projekt Roosevelta, przewidujcy
powoanie do istnienia wraz z kocem wojny Organizacji Narodw Zjednoczonych,
przydaby zwyciskim krajom wiodc rol na arenie midzynarodowej.
Strona radziecka nalegaa, aby Brytyjczycy i Amerykanie przedstawili szczegowe
propozycje dotyczce tematw, ktre zamierzano omawia w Teheranie. Z kolei sama nie
zdradzaa wasnych planw, uparcie powracajc do tylko jednej kwestii: moliwoci
skrcenia wojny z Niemcami i ich sojusznikami w Europie . Oznaczao to w praktyce, e
7

dy do ustalenia cisej daty inwazji na Francj. Podniosa te spraw wcignicia Turcji

do wojny po stronie alianckiej i zaproponowa wywarcie nacisku na neutraln Szwecj,
by jej rzd zezwoli sprzymierzonym na zaoenie baz powietrznych na swoim terytorium.
Zasadniczo wszyscy wyraali zadowolenie z przebiegu tej narady.
 Najwikszy sukces w Moskwie, wedug Australijczyka Godfreya Blundena, odnioso
mae drewniane pudeko z dwoma wizjerami. Byo ono pod kadym wzgldem podobne
do fotoplastykonw, widywanych niegdy na jarmarkach, tyle e zamiast taczcych
dziewczt ogldao si w nich cykl przeraajcych stereoskopowych zdj
zbombardowanych Niemiec . Ten pomys Air Chief Marshala Harrisa, polegajcy na
8

prezentowaniu trjwymiarowych fotografii zniszczonych miast, zafascynowa w Moskwie

generaw Armii Czerwonej.
Blunden usysza o tym od samego Harrisa, kiedy spotka si z nim w siedzibie
dowdztwa brytyjskiego lotnictwa bombowego. Harris pokaza mu wielki album ze
zdjciami, ktry poleci specjalnie oprawi w skr o granatowej barwie mundurw RAF-
u, aby wywiera wraenie na zaproszonych gociach. Kad z serii fotografii lotniczych
w tej samej skali przesania arkusz kalki krelarskiej z zaznaczonym zarysem dzielnic
przemysowych i mieszkalnych. Na pierwszej z nich wytyczono zakres zniszcze
w Coventry. Potem Harris przewraca karty, pokazujc kolejne zaatakowane niemieckie
miasta. W pewnej chwili Blunden a zawoa na widok tych zniszcze: Pomiecioby si
tam co najmniej sze takich miast jak Coventry.
O nie, myli si pan odpar Harris z satysfakcj w gosie. A dziesi. Kiedy
doszli do nastpnego miasta, w ktrym zniszczenia nie byy a tak wielkie, Harris
zauway: Jeszcze jeden porzdny nalot i wykoczymy je na amen.
Te zdjcia napisa Blunden prezentuj nadzwyczaj wymownie, jak naloty
dywanowe, po raz pierwszy zastosowane przez Niemcy, przeobraziy si w or
o niesamowitej mocy. Zniszczenia poczynione w Coventry przed trzema laty, ktre skoniy
Niemcw do wprowadzenia sowa coventryzacja, oznaczajcego cakowite zniszczenie
jakiego miasta, wydaj si teraz prawie nieznaczne wobec o wiele wikszych szkd
spowodowanych w niemieckich wielkich orodkach miejskich.

W tym okresie Amerykanie starali si rwnie wprowadzi nacjonalistyczne Chiny do

koalicji, ktra miaa sta si wielk czwrk. Roosevelt, wiedzc o ambicjach Chiang
Kai-sheka w tym wzgldzie, liczy, i dopomoe to w utrzymaniu Kuomintangu
w dziaaniach wojennych mimo rozczarowania Chiczykw niedostatkiem alianckiego
zaopatrzenia dla ich wojsk. Chiang rozgrywa ze Stanami Zjednoczonymi t sam parti,
ktr wczeniej gra ze Zwizkiem Radzieckim: posugiwa si zawoalowan grob
zawarcia separatystycznego pokoju z Japoni, aby uzyska wiksz pomoc. Cho oznaczao
to celowe podkrelanie wasnej saboci, to w chiski gambit wywiera pewien skutek,
gdy armie chiskie przynajmniej teoretycznie wizay na kontynencie azjatyckim ponad
milion japoskich onierzy. Ale Roosevelt mia te na uwadze powojenny wiat, uwaajc
za nieodzowne wczenie Chin do kierownictwa Narodw Zjednoczonych. Bya to idea,
ktrej Churchill i jego wsppracownicy na pewno nie popierali. Sowieci okazali si
jeszcze bardziej niechtnie nastawieni do tego pomysu po tym, jak Chiang wywar nacisk,
by usun ich z prowincji Sinkiang, ale na konferencji w Moskwie w zasadzie osignito
porozumienie w tej kwestii.
Chiang zmieni swoje nastawienie w pewnej wanej sprawie. Chcia teraz
amerykaskiej pomocy, aby mie pewno, e Zwizek Radziecki nie zagarnie obszarw
w pnocnych Chinach po przystpieniu do wojny z Japoni. Uczyniwszy wczeniej
wszystko, co w jego mocy, w celu przekonania Roosevelta, by ten zmusi Stalina do
wypowiedzenia wojny Japoczykom, Chiang w tym okresie yczy ju sobie pokonania
Japonii bez radzieckiego udziau. Nie bez przyczyny lka si, e sowieckie zaangaowanie
militarne na Dalekim Wschodzie przyniesie wzmocnienie i dozbrojenie chiskich
komunistw.
W czwartym tygodniu listopada 1943 roku Roosevelt i Churchill spotkali si
w Kairze, w drodze do Teheranu. Podczas tej naprdce zorganizowanej narady Roosevelt
postara si o to, by Chiang Kai-shek wczy si w obrady od pocztku, a nie pod ich
koniec, jak to sobie wyobraali Brytyjczycy. Caa sytuacja wyranie ich zdenerwowaa.
Generalissimus przypomina mi bardzo skrzyowanie kuny z fretk zapisa Brooke.
Przebiega, troch lisia twarz. Najwyraniej nie rozumie wojny w jej rozlegym wymiarze,
ale dy do tego, eby wytargowa moliwie najwicej . Ku jeszcze wikszemu
9

rozbawieniu brytyjskich generaw maonka Chiang Kai-sheka, wystrojona w czarn

chisk sukni z rozciciem na udzie, nierzadko si wtrcaa, korygujc dokonany przez
tumacza przekad tego, co rzek generalissimus, a nastpnie przedstawiaa wasn
interpretacj wypowiedzianych sw. Stalin, nadal rozdraniony niepowodzeniem
w kwestii Sinkiangu, odmwi przysania swojego przedstawiciela na t narad,
argumentujc, e Zwizek Radziecki wci pozostaje zwizany ukadem o nieagresji
z Japoni.
Churchill a nadto dobrze zda sobie spraw, e jego wyjtkowe relacje
z Rooseveltem wyranie si pogorszyy. Wynikao to czciowo z jego wasnej niechci
wobec angaowania Wielkiej Brytanii w operacj Overlord oraz de do zaatakowania
w centralnej Europie, nim na ziemie te wkrocz Sowieci. Ponadto Churchillowi
przysporzyo kopotw jego emocjonalne przywizanie do tradycji brytyjskiego imperium.
Roosevelt, deklarujc w penej zgodzie z Chiang Kai-shekiem, i dzieje zachodniego
imperializmu w Azji powinny dobiec kresu wraz ze zwycistwem nad Japoni, obieca, e
Indochiny nie zostan zwrcone Francji co rozwcieczyoby de Gaullea, gdyby
dowiedzia si o takiej inicjatywie. Na kairskiej konferencji atmosfera bya daleka od
przyjaznej, a czasem przeradzaa si w otwart wrogo. Amerykanie byli zdecydowani
nie da si wyprowadzi na kolejne manowce, zwaszcza jeli oznacza to miao
rezygnacj z desantu w Normandii na rzecz akcji militarnej na Bakanach. Brytyjczycy
stwierdzili, e Amerykanie stali si gusi na ich argumenty, i zaczynali nabiera podejrze
co do tego, jak Roosevelt zachowa si w Teheranie, kiedy bdzie mia poparcie Stalina
w najwaniejszych kwestiach.
Roosevelt i Churchill udali si samolotem z Kairu do Teheranu na spotkanie ze
Stalinem, ktre rozpoczo si 28 listopada. Roosevelt, na wyrane yczenie sowieckiego
przywdcy, zatrzyma si w ambasadzie radzieckiej, naprzeciwko budynkw brytyjskiej
ambasady po drugiej stronie ulicy. Stalin odwiedzi amerykaskiego prezydenta wystrojony
w marszakowski mundur, ze spodniami wetknitymi w cholewy kaukaskich butw, aby
sprawia wraenie wyszego. Obaj mowie stanu przystpili do wymiany uprzejmoci
i okazywania pozorw zayoci, ktre zwiody tylko jednego z nich Roosevelta.
Prezydent usiowa zdoby przychylno radzieckiego dyktatora kosztem Churchilla.
Poruszy kwesti kolonializmu. Mwi o tym pod nieobecno naszego towarzysza broni
Churchilla, gdy nie lubi on dyskutowa na ten temat. Stany Zjednoczone i Zwizek
Radziecki nie s potgami kolonialnymi i atwiej porozmawia nam o tych sprawach . 10

Wedle tumacza Stalina w trakcie spotkania w cztery oczy nie pali si on do roztrzsania
tego delikatnego tematu, ale przyzna, e Indie to czuy punkt Churchilla . Pomimo
11

wszelkich wysikw prezydenta, ktry chcia stworzy atmosfer wzajemnego zaufania,

Stalin nie mg mu zapomnie nieprzemylanej obietnicy otwarcia drugiego frontu w 1942
roku, zoonej tylko po to, aby podtrzyma Zwizek Radziecki w prowadzeniu dziaa
wojennych.
Jednake Stalin wypowiada si twardo na temat Francji po zamieszkach w Libanie,
gdzie wojska Wolnych Francuzw staray si umocni rzdy kolonialne. Uzna wikszo
Francuzw za kolaborantw i stwierdzi nawet, e Francj naley ukara za pomoc, jakiej
udziela Niemcom . Stalin bez wtpienia nadal myla o tym, jak kapitulacja armii
12

francuskiej w 1940 roku przyczynia si do wyposaenia Wehrmachtu w wiele pojazdw,

uytych rok pniej podczas napaci na Zwizek Radziecki.
Kiedy pnym popoudniem rozpocza si sesja plenarna, gwnym przedmiotem
obrad bya operacja Overlord. Stalin, przy niemym poparciu Roosevelta, rozprawi si
z deniami Churchilla do podjcia dziaa militarnych na pnocnym Adriatyku
i w rodkowej Europie. Podkrela pierwszorzdne znaczenie Overlorda i popar plany
rwnoczesnego uderzenia na poudnie Francji. Stanowczo odrzuca pomysy wszelkich
innych operacji, uwaajc je za rozpraszanie si. Zareagowa rozbawieniem na sowa
Churchilla, e realizacja jego planu pomoe Armii Czerwonej. Wedug radzieckiego
tumacza Roosevelt mrugn porozumiewawczo do sowieckiego przywdcy, gdy ten
kruszy papierosy marki Hercegowina Flor, by nabi tytoniem swoj fajk. Stalin uzna, e
moe sobie pozwoli na docinki wobec Churchilla w tej sprawie, poniewa wiedzia, i
Amerykanie sprzeciwiaj si brytyjskiej koncepcji; zreszt trzyma w rku wszystkie atuty,
gdy przyszo do ustalania alianckiej strategii. Presja, konsekwentnie wywierana przeze na
koalicjantw, aby ci wypenili obietnic przeprowadzenia wielkiej inwazji na Francj
wiosn 1944 roku, oznaczaa, e ich zaangaowanie w pnocno-zachodniej czci Europy
pozostawi, zgodnie z obawami Churchilla, Bakany i centraln Europ na asce Armii
Czerwonej.
Przysuchujc si wymianie zda trzech przywdcw, genera Brooke by pod silnym
wraeniem tego, jak Stalin prowadzi dyskusj. Sowiecki dyktator odnosi si
z lekcewaeniem do kampanii woskiej, przypuszczalnie dlatego, e zirytowao go, i
sojusznicy nie zaprosili Zwizku Radzieckiego do uczestnictwa w przyjciu kapitulacji
Wochw. Okazao si to z ich strony bdem, poniewa Stalin mg pniej powoywa
si na ten fakt w rozmowach o przyszoci krajw zajtych przez Armi Czerwon. Stalin,
wiadom tego, e zwycistwa pod Stalingradem i Kurskiem uczyniy ze Zwizku
Radzieckiego supermocarstwo, ju przechwala si osobom ze swojej wity, e obecnie
los Europy Wschodniej zosta przesdzony. Za zgod naszych sprzymierzecw zrobimy
tam, co bdziemy chcieli .
13

Zrelacjonowano mu take przemylenia i reakcje Brytyjczykw oraz Amerykanw.

Przed spotkaniem na szczycie Stalin wezwa do siebie syna Berii Sergo i powierzy mu
zadanie, ktre jest delikatne i odraajce pod wzgldem moralnym . Chcia wiedzie
14

o wszystkim, o czym Amerykanie i Brytyjczycy mwi na osobnoci. Kade ich sowo

miao by rejestrowane przez mikrofony ukryte w pokojach sojusznikw i co rano Sergo
Beria winien meldowa Stalinowi o wszystkich ich rozmowach. Sowieckiego przywdc
zdumiewaa naiwno aliantw, rozmawiajcych tak otwarcie, kiedy musieli wiedzie, e
s podsuchiwani. Wod chcia zna nie tylko tre konwersacji, ale i ich ton. Czy mwili
o czym z przekonaniem, czy te bez entuzjazmu, i jak reagowa Roosevelt?
Stalin wyrazi zadowolenie, gdy Sergo Beria poinformowa go o szczerym podziwie,
jakim darzy radzieckiego wodza Roosevelt, i o tym, e amerykaski prezydent nie chcia
posucha rady admiraa Leahyego, ktry namawia go do zaprezentowania twardszej
postawy. Ilekro jednak Churchill komplementowa Stalina w trakcie konferencji, sowiecki
lider przypomina o wrogich opiniach wyraanych przez brytyjskiego premiera
w przeszoci. Tajne nagrania z podsuchu pomogy te Stalinowi w wykorzystaniu
rozbienoci midzy Churchillem a Rooseveltem. Najwyraniej kiedy Churchill prywatnie
narzeka na Roosevelta, e w pomaga Stalinowi w narzuceniu komunistycznych wadz
Polsce, prezydent odpowiada, i Churchill popiera polski rzd antykomunistyczny, zatem
nie ma to wikszego znaczenia.
Polska istotnie stanowia powany problem i dla Churchilla, i dla Stalina, natomiast
Roosevelt przejmowa si tylko zdobyciem gosw amerykaskiej Polonii w wyborach
prezydenckich, majcych si odby w nastpnym roku. Wobec tego z pozoru przyjmowa
podczas rozmw ze Stalinem twarde stanowisko w tej kwestii, a do czasu kiedy stay si
znane wyniki gosowania w USA. O ile Roosevelt odrzuca wczeniej wszelkie pomysy
zmiany polskich granic na podstawie postanowie Karty atlantyckiej, o tyle w tym czasie
i on, i Churchill doszli do wniosku, e s zmuszeni do uznania roszcze Stalina do
wschodniej czci tego kraju, wczonych w 1939 roku do ZSRR jako zachodnia
Biaoru i zachodnia Ukraina. Perspektywa rychego odzyskania tych ziem przez Armi
Czerwon w praktyce czynia z ich ponownej sowietyzacji polityczny fakt. Zgodnie
z planami Stalina Polska miaa uzyska w zamian niemieckie obszary wschodnie a po
Odr. Prezydent USA i brytyjski premier wiedzieli, e w aden sposb nie zdoaj zmusi
Sowietw do rezygnacji z takiego upu jak polskie Kresy Wschodnie, lecz to, jak atwo
Roosevelt ustpi w tej sprawie, utwierdzio Stalina w przewiadczeniu, e nie bdzie
wikszych kopotw z ustanowieniem w Polsce komunistycznych rzdw . 15

Stalinowi udao si te skoni zachodnich aliantw do okrelenia konkretnej daty

inwazji na Francj, ale kiedy Amerykanie i Brytyjczycy byli zmuszeni przyzna, e nie
wyznaczyli jeszcze naczelnego dowdcy si inwazyjnych, odnis si pogardliwie do
podobnej niefrasobliwoci. Zgodzi si jednake na rozpoczcie silnej ofensywy wkrtce
po ldowaniu desantu we Francji i zgosi zamiar przystpienia do wojny z Japoni od razu
po pokonaniu Niemiec. Tego wanie chcia Roosevelt, cho wielce si tego obawia
Chiang Kai-shek. Po zakoczeniu teheraskiej konferencji Stalin uzna, e wygra parti .
16

W rozmowach prywatnych Churchill podobnie ocenia wyniki tego spotkania na szczycie.

By nader zdeprymowany z powodu tego, e Roosevelt we wszystkich sprawach spornych
bierze stron Stalina, w naiwnej wierze, i zdoa go powcign. Teraz [Churchill]
rozumie, e nie moe polega na poparciu prezydenta zapisa w swoim dzienniku lekarz
Churchilla, lord Moran, po tym jak Churchill podzieli si z nim swymi obawami
dotyczcymi przyszoci. Jeszcze bardziej liczy si to, e zdaje sobie spraw, i Rosjanie
rwnie to widz .
17

Nasuchawszy si upokarzajcych docinkw na konferencji w Teheranie, Roosevelt

stanowczo postanowi mianowa naczelnego dowdc operacji Overlord zaraz po
powrocie wraz z innymi alianckimi delegatami do Kairu. Poleci Marshallowi wezwa
generaa Eisenhowera. Kiedy tylko Eisenhower i Roosevelt wsiedli do limuzyny, prezydent
zwrci si do generaa: A wic, Ike, bdzie pan dowodzi operacj Overlord . 18

Roosevelt uzna zawczasu, e nie moe zrezygnowa z Marshalla jako swego szefa sztabu
ze wzgldu na jego wiedz na temat wszystkich teatrw wojny, wielki talent organizacyjny,
a przede wszystkim umiejtno komunikowania si z Kongresem. Marshalla uwaano
rwnie za jedynego czowieka potraficego utrzyma w ryzach generaa MacArthura na
Pacyfiku. Marshall by rozczarowany (cho nie tak bardzo jak nieco wczeniej Brooke),
ale lojalnie zaakceptowa t decyzj . Eisenhowerowi sprzyja los, co zdawao si
19

potwierdza trafno przezwiska nadanego mu przez Pattona Divine Destiny

(Wybraniec Bogw), od inicjaw dwch jego imion (Dwight David).
Wrd alianckich szefw sztabw w Kairze zapanowaa irracjonalna euforia.
Wszyscy wydawali si pewni, e wojna zakoczy si do marca, a najpniej do listopada
1944 roku, i gotowi si byli o to zakada. Jeli wzi pod uwag, e do rozpoczcia
operacji Overlord pozostawao jeszcze ponad p roku, a Armia Czerwona nadal
znajdowaa si wiele setek kilometrw od Berlina, by to, ujmujc rzecz delikatnie,
przejaw przesadnego optymizmu. Z kolei Churchill sprawia wraenie cakowicie
wyczerpanego trudnymi bataliami dyplomatycznymi w Kairze i Teheranie. W Tunezji
zapad na zapalenie puc i omal nie umar. Jego rekonwalescencji w okresie wit Boego
Narodzenia sprzyjao nieco brandy i nowiny, e okrty Royal Navy zatopiy niemiecki
pancernik Scharnhorst opodal wybrzey pnocnej Norwegii. W lodowatym morzu
zgino wtedy prawie dwa tysice marynarzy Kriegsmarine.

Zgodnie z tym, co Stalin podkrela w Teheranie, wojska Watutina musiay odpiera

nieustanne kontrataki niemieckiej Grupy Armii Poudnie Mansteina. Manstein, liczc na
powtrk swego spektakularnego sukcesu pod Charkowem sprzed roku, rzuci dwa korpusy
pancerne do uderzenia na formacje Watutina w skadzie 1. Frontu Ukraiskiego. Chcia
odrzuci Sowietw z powrotem za Dniepr, odzyska Kijw i zamkn w okreniu silne
zgrupowanie jednostek Armii Czerwonej koo Korostenia.
Hitler, ktry w trakcie owych miesicy wyranie si postarza pod wpywem silnego
stresu, coraz bardziej traci poczucie rzeczywistoci. Nie chcia sysze o adnym
odwrocie. Nawet faworyzowany przez niego genera Model okreli sytuacj wojsk
niemieckich na froncie wschodnim mianem walk na wstecznym biegu . Fatalizm ogarn 20

niemieckie oddziay wojskowe. Pewien oficer piechoty wzity do niewoli na froncie

leningradzkim przyznawa to w czasie przesuchania: Wszystko to wistwo.
Beznadzieja . Ale cho Hitler obwinia za kade niepowodzenie swoich generaw i brak
21

woli walki, by te powanie zaniepokojony propagandowymi akcjami dziaajcej pod

kontrol radzieck antyfaszystowskiej organizacji zoonej z niemieckich jecw
wojennych, Freies Deutschland (Wolne Niemcy). Skonio go to do wprowadzenia 22
grudnia we wszystkich jednostkach Wehrmachtu funkcji narodowosocjalistycznego oficera
politycznego, odpowiednika sowieckiego komisarza politycznego czy te politruka.
Trzy dni pniej Mansteina, ktremu si wydawao, e ustabilizowa sytuacj na
froncie, czekaa bardzo niemia niespodzianka. Sowieci niezauwaenie przerzucili w rejon
Brusiowa 1. Armi Pancern i 3. Armi Pancern Gwardii, a w Boe Narodzenie
przypucili atak na ytomierz i Berdyczw. Wkrtce potem 2. Front Ukraiski Koniewa
dalej na poudniu take przeama lini frontu, niebawem za dwa niemieckie korpusy,
nadal trzymajce obron na linii Dniepru na poudniowy wschd od Kijowa, zostay
okrone w kotle pod Korsuniem. Hitler nie zezwoli na ich wycofanie, a los onierzy tych
korpusw nalea do najokrutniejszych, nawet na tle tego, co przecierpieli Niemcy z innych
formacji Wehrmachtu na froncie wschodnim.

1 RGALI 619/1/953.
2 R.Z. Sadriedinow w: Swiaszczennaja wojna. Ja pomniu, red. A. Drabkin, Moskwa 2010, s. 196.
3 M.P. Czeby kin, Ja pomniu. Wospominania wietieranow Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny , 11 listopada 2004 r., http://www.iremember.ru/pekhotintsi/chebikin-mikhail-petrovich (dostp: 1.09.2012).
4 GBP.
5 RGALI 1710/1/100.
6 RGALI 1710/1/101.
7 Moskowskaja Konfierencja Ministrow Inostrannych Die SSSR, SSzA i Welikobritanii, Moskwa 1984; cy t. za: G. Roberts, Wojny Stalina. Od drugiej wojny wiatowej do zimnej wojny 19391953, tum. M. Antosiewicz,
G. Sowula, Warszawa 2010, s. 208.
8 GBP.
9 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 477 (23 listopada 1943 r.).
10 V.M. Berezhkov, At Stalins Side. His Interpreters Memoirs from the October Revolution to the Fall of the Dictators Empire, New York 1994, s. 239.
11 V.M. Berezhkov, History in the Making. Memoirs of World War II Diplomacy, Moscow 1983, s. 259.
12 Cy t. za: G. Roberts, Wojny Stalina, op. cit., s. 212.
13 S. Beria, Beria, mj ojciec. W sercu stalinowskiej wadzy, tum. J. Waczkw, Warszawa 2000, s. 143.
14 Ibidem, s. 139.
15 Ibidem, s. 104.
16 Ibidem, s. 105.
17 Ch. Moran, Wojna Churchilla 19401945, tum. P. Bieliski, R. Januszewski, S. Kdzierski, Warszawa 2006, wpis z 28 i 29 listopada 1943 r.
18 D.D. Eisenhower, Krucjata w Europie, tum. H. Krzeczkowski, Warszawa 1959, s. 285.
19 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, op. cit., s. 492 (7 grudnia 1943 r.).
20 27 sty cznia 1944 r., GSWW, t. IX/1, s. 614.
21 A. Werth, Leningrad, London 1944, s. 81.
 ROZDZIA 34

Shoah
19421944

Zakres eksterminacyjnych planw Heydricha, nakrelonych na konferencji w Wannsee

w styczniu 1942 roku, by wprost niewiarygodny. Jak przyznawa jeden z najbliszych
wsppracownikw Heydricha, czowiek ten odznacza si niepohamowanymi ambicjami,
inteligencj i bezlitosn energi . Ostateczne rozwizanie miao dotyczy, wedle rachub
1

Adolfa Eichmanna, ponad jedenastu milionw ydw. Liczba ta obejmowaa rwnie

ludno ydowsk z pastw neutralnych, takich jak Turcja, Portugalia czy Irlandia, a take
z Wielkiej Brytanii, ktrej przecie Niemcy nie pokonay.
W istocie fakt, e plany te nabray ksztatu w cigu kilku tygodni poprzedzajcych
niepowodzenia Wehrmachtu pod Moskw i przystpienie Stanw Zjednoczonych do wojny,
zdaje si wskazywa albo na niewzruszon wiar nazistw w ostateczne zwycistwo,
albo te na to, i poczuli si oni zmuszeni do wypenienia swego dziejowego zadania,
zanim kolejne poraki militarne miay to uniemoliwi . Prawdopodobnie do gosu dosza
2

kombinacja obu tych motyww. Z pewnoci perspektywa rychego zwycistwa pnym

latem 1941 roku przyczynia si do gwatownej radykalizacji nazistowskiej polityki. Kiedy
wydarzenia na wiecie doszy do punktu krytycznego, nie byo ju drogi powrotu. W ten
sposb zagada za pomoc kul przeobrazia si w zagad z uyciem gazu.
Podobnie jak w wypadku planu zagodzenia Rosjan i bestialskiego traktowania
radzieckich jecw wojennych, ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej miao
dwojaki cel. Poza eliminacj rasowego i ideologicznego wroga chodzio o zapewnienie
Niemcom dostatecznych zapasw ywnoci. Uznawano to za tym bardziej pilne, e wielkie
zastpy zagranicznych robotnikw sprowadzono do Rzeszy, gdzie przymusowo pracowali.
Samo ostateczne rozwizanie miao zawiera w sobie rwnoczesn eksterminacj
poprzez prac przymusow oraz niezwoczne zabijanie ofiar a obydwoma tymi zadaniami
obarczono SS Totenkopfverbnde (Oddziay Trupiej Gwki). Jedynymi ydami, ktrych
tymczasowo miano nie likwidowa, byli starsi i prominentni ydzi z pokazowego obozu-
getta w Terezinie, a take fachowa sia robocza niezbdna pewnym gaziom niemieckiego
przemysu oraz p-ydzi z mieszanych maestw. O ich losie mona byo zadecydowa
pniej.
Obz zagady w Chemnie (Kulmhof) ju dziaa; wkrtce potem uruchomiono obz
w Becu i kompleks obozowy Auschwitz-Birkenau. W Chemnie komory gazowe na
ciarwkach posuyy do zabijania ydw z okolicznych miasteczek. W styczniu 1942
roku przywieziono tam z Austrii i zagazowano rwnie 4400 Romw. Ekipy
wyselekcjonowanych ydw pod stra Ordnungspolizei (policji porzdkowej)
zakopyway zwoki ofiar w lasach. Chemno miao si sta gwnym orodkiem masowej
zagady ydw stoczonych w getcie dzkim, oddalonym o pidziesit pi kilometrw
na poudnie.
Obz w Becu, midzy Lublinem a Lwowem, stanowi, w sensie zastosowanej
technologii zabijania, krok naprzd, gdy znajdoway si tam komory gazowe, do ktrych
wpompowywano tlenek wgla ze spalin stojcych w pobliu pojazdw z pracujcymi
silnikami. Po prbnym mordzie na stu pidziesiciu ydach, dokonanym w styczniu,
w poowie marca ruszyo tam zagazowywanie ydw, gwnie galicyjskich. Na obrzeach
Lublina powsta obz w Majdanku.
Auschwitz, czyli Owicim, to miasto w pobliu Krakowa i nieodlege od lska,
z dziewitnastowiecznymi koszarami kawalerii, jeszcze z czasw monarchii austro-
wgierskiej. W 1940 roku SS zorganizowao w tych koszarach wizienie, gdzie
przetrzymywano Polakw. By to tak zwany obz Auschwitz I. Tam wanie odbyy si we
wrzeniu 1941 roku pierwsze prby z cyklonem B cyjanowodorowym granulatem
sucym do trucia gryzoni przeprowadzone gwnie na sowieckich jecach wojennych.
Pod koniec 1941 roku rozpoczy si prace w pobliskiej Brzezince (Birkenau)
obozie znanym te pod nazw Auschwitz II. Dwa wiejskie domy zaadaptowano na
prowizoryczne komory gazowe, ktre zostay uruchomione w marcu 1942 roku. Dopiero
w maju zaczo si zabijanie na wiksz skal, lecz do padziernika komendant obozu
Rudolf Hss zrozumia, e dotychczasowe rozwizania byy cakowicie niewydajne,
a zbiorowe groby zatruway pobliskie wody gruntowe. W zimie wybudowano zupenie
nowy system komr gazowych i piecw krematoryjnych.
Cho obz Auschwitz znajdowa si w oddaleniu od innych osiedli, pord bagnisk,
rzek i brzezin, to do miejsca tego wioda dogodnie przeprowadzona linia kolejowa. Byo to
jednym z powodw, dla ktrych koncern chemiczny IG Farben zainteresowa si
zorganizowaniem w tym miejscu zakadw produkcji buny, czyli kauczuku syntetycznego.
Himmler, dc do germanizacji okolicznego regionu, z entuzjazmem popiera ten pomys,
oferujc wspomnianemu koncernowi darmow si robocz winiw owicimskiego
obozu koncentracyjnego. Nawet rozmwi si osobicie na ten temat z Hssem
i poredniczy w jego kontaktach z przedstawicielami IG Farben. Zaskoczony skal
projektu i wielk liczb niewolniczej siy roboczej, jakiej wymagaa jego realizacja,
Himmler oznajmi Hssowi, e jego obz, w ktrym znajdowao si wwczas dziesi
tysicy winiw, bdzie musia trzykrotnie si powikszy. Zarzd finansowy SS da do
czterech marek dziennie za kadego winia dostarczonego IG Farben. W zamian SS
zobowizao si do przetransportowania z innych obozw najbardziej brutalnych
i bezwzgldnych kapo, aby ci biciem przymuszali winiw do jeszcze ciszej pracy.
Budowa gigantycznych zakadw Buna-Werke ruszya latem 1941 roku, kiedy
wydawao si, e niemieckie dywizje na wschodzie podbij Zwizek Radziecki. Wobec
cigego niedostatku siy roboczej Himmler w padzierniku przej od Wehrmachtu
pierwsz parti dziesiciu tysicy wzitych do niewoli czerwonoarmistw. Sam Hss
stwierdzi przed straceniem go za ludobjstwo, e jecy ci przybyli do obozu w bardzo
zym stanie. Po drodze nie otrzymywali prawie adnego poywienia, podczas przerw
w marszu prowadzono ich na pooone w pobliu pola i tam zjadali wszystko, co tylko
nadawao si do jedzenia . Pracujc w trakcie najciszej pory zimowej, w marnej
3

odziey, a czasem posuwajc si do kanibalizmu, wszyscy ci skrajnie wyczerpani i chorzy

jecy padali jak muchy jak napisa Hss. To ju nie byli ludzie wyjania.
W cigym poszukiwaniu poywienia zupenie zezwierzceli . Nic dziwnego, e nie byli
3

w stanie zbudowa wicej ni paru barakw zamiast przewidzianych dwudziestu omiu.

Esesowska strategia eksterminacji poprzez prac bya jeszcze mniej wydajna od
obozw karnych Guagu podlegych Berii. Jedyn koncesj nazistw na rzecz
pragmatycznych rozwiza stanowia budowa nowego obozu Auschwitz III
w Monowicach (Monowitz) ssiadujcego z Buna-Werke, aby niewolnicza sia robocza
koncernu IG Farben nie tracia czasu na dugie przemarsze do pracy. Esesmascy stranicy
oraz kapo z tego na poy prywatnego obozu koncentracyjnego rwnie tam bili winiw,
jak gdyby katowaniem mogli ich zmusi do wydajnoci dalece przekraczajcej ich
moliwoci i siy.
Po wojnie dyrektorzy koncernu IG Farben, w ktrego skad czciowo wchodzia
wytwrnia cyklonu B, twierdzili, e nic nie wiedzieli o masowym mordowaniu ydw.
A jednak wielkim kompleksem fabrycznym Buna-Werke zarzdzao dwa i p tysica
pracownikw z Rzeszy, ktrzy mieszkali w pobliu i kontaktowali si ze straami SS
z Auschwitz-Birkenau. Jeden z nich, zaraz po przybyciu, zapyta esesmana o rdo
okropnego odoru rozchodzcego si w caej okolicy. Esesman opowiedzia, e to
bolszewiccy ydzi wylatujcy przez komin w Birkenau .5

W maju 1942 roku, gdy do Auschwitz przybywao coraz wicej transportw

z ydami, SS wywiozo reszt polskich winiw politycznych z Owicimia na roboty
przymusowe do Niemiec. Siedemnastego lipca Himmler przyjecha na inspekcj
rozrastajcego si obozowego kompleksu. Gdy jego limuzyna przemkna przez bram
obozu Auschwitz I, obozowa orkiestra zoona z ydowskich muzykw zagraa marsz
triumfalny z Aidy Verdiego.
Reichsfhrer SS wysiad z wozu, przystan, aby posucha muzyki, a potem
odwzajemni powitalny salut Hssa. Razem dokonali inspekcji kompanii honorowej
winiw w nowiutkich pasiakach. Himmler, w okularach, z charakterystycznym cofnitym
podbrdkiem, przypatrywa im si chodno, przechodzc przed ich frontem. Hss uda si
za nim do biura zakadw, pokazujc najnowsze plany komr gazowych i krematoriw.
Potem Himmler wraz ze sw wit pody na bocznic kolejow, aby popatrze na
wyadunek transportu holenderskich ydw, a obozowa orkiestra znowu zacza gra.
Ludzie pocztkowo ulegali zudzeniu stwarzanemu przez pozornie panujcy porzdek
i rozbrzmiewajc muzyk zezna pniej radzieckim wojskowym ledczym pewien
oficer Wolnej Francji wywieziony do Auschwitz. Ale wkrtce domylali si prawdy,
czujc odr martwych cia i widzc winiw pogrupowanych podug ich stanu
fizycznego .
6

Najpierw oddzielano mczyzn od kobiet i dzieci, rozczajc rodziny, co

wywoywao najwiksze zamieszanie, pki nie poradzili sobie z nim stranicy z psami
i pejczami. Himmler szczeglnie chcia zobaczy proces selekcji dokonywanej na
rampie przez dwch lekarzy z SS, ktrzy do pracy wybierali winiw wygldajcych na
silnych i zdrowych, podczas gdy sabych i chorych czekaa likwidacja na miejscu.
Wytypowani do pracy fizycznej wcale nie mieli wicej szczcia ni ci, ktrych zabijano
od razu. Oni take mieli zosta zagazowani albo umrze z przepracowania w cigu dwch
bd trzech miesicy.
Himmler pody za grup skierowan do komr gazowych w bunkrze numer 1
i obserwowa przez mae okienko, jak ofiary giny. Zerka te, jaki efekt wywiera taki
widok na obozow zaog SS, rok wczeniej wielce poruszony obcieniem psychicznym
nakadanym na personel Einsatzgruppen. Nastpnie przyglda si ydom z roboczego
komanda uprztajcym martwe ciaa i powiedzia Hssowi, e w przyszoci naley pali
zwoki. Himmler, ktry wzdraga si na sam myl o masowym zabijaniu zwierzt
w rzeniach, po prostu wykazywa profesjonalne zainteresowanie masakrowaniem tego,
co uznawa za ludzkie robactwo. Tpienie wszy nie jest kwesti wiatopogldu
[Weltanschauung] pisa pniej do jednego ze swoich podwadnych. To sprawa
higieny . W swoich dziaaniach przypomina aseptycznego dentyst, cho lubowa si te
7

w neogotyckich sagach o wojownikach, usiujc przedstawia SS jako zakon rycerski.

Z obozu Auschwitz-Birkenau jego grupa przejechaa krtki odcinek, aby zwizytowa
Buna-Werke w Auschwitz-Monowitz. Koncern IG Farben ponosi odpowiedzialno za
mier dziesitkw tysicy robotnikw przymusowych, a mimo to wielki kompleks
zakadw Buna-Werke nie zdoa wyprodukowa syntetycznego kauczuku.
Przedsibiorstwo to finansowao take nieludzkie eksperymenty medyczne,
przeprowadzane przez Hauptsturmfhrera doktora Josefa Mengelego w Auschwitz-
Birkenau na dzieciach, zwaszcza na blinitach jednojajowych, lecz rwnie na dorosych.
Poza usuwaniem narzdw, sterylizacj i celowym zaraaniem starannie wybranych ofiar
wieloma chorobami Mengele testowa prototypowe szczepionki i leki z ktrych wiele
byo dostarczanych przez oddzia farmaceutyczny firmy Bayer [wchodzcej w skad] IG
Farben .
8

Mengele nie dziaa sam. Doktor Helmut Vetter, take nalecy do SS, zosta
zatrudniony w Auschwitz przez IG Farben. Przeprowadza pseudomedyczne eksperymenty
na kobietach. Kiedy koncern poprosi Hssa o dostarczenie stu pidziesiciu winiarek
na potrzeby eksperymentw Vettera, w zada wynagrodzenia w wysokoci dwustu
marek za kad z kobiet, ale IG Farben zbio t stawk do stu pidziesiciu marek.
Wszystkie winiarki zmary, co firma potwierdzia w licie do Hssa. Vetter by
zachwycony swoj prac. Mam okazj do wyprbowania naszych nowych preparatw
pisa do kolegi po fachu. Czuj si jak w raju . Zagraajcym yciu ofiar testom
9

farmakologicznym poddawano rwnie winiw obozw koncentracyjnych w Mauthausen

i Buchenwaldzie. Kierownictwu IG Farben szczeglnie zaleao na odkryciu skutecznej
metody kastracji chemicznej, moliwej do zastosowania na okupowanych obszarach
Zwizku Radzieckiego.
Ponadto Himmler energicznie popiera eksperymentaln sterylizacj, przeprowadzan
w Auschwitz przez profesora Carla Clauberga. Groteskowe wypaczenie powinnoci
lekarskich w czasach nazizmu, czym splamio si wielu czoowych niemieckich lekarzy,
stanowi przeraajcy przykad tego, jak perspektywa niemal nieograniczonych moliwoci
i prestiu w prowadzeniu tajnych bada medycznych moe zdeprawowa inteligentnych
ludzi. Wspomniani lekarze prbowali usprawiedliwia swoje nader okrutne eksperymenty,
przedstawiajc je jako badania prowadzone dla dobra caej ludzkoci. Znamienne, e
w wiadomym bd niewiadomym utosamianiu si z profesj medyczn nazici
w Niemczech oraz inne dyktatury z tego okresu czsto czerpay z lekarskiego argonu,
chtnie wspominajc zwaszcza o odcinaniu zrakowaciaych naroli z politycznego ciaa.
Przykadem chorego poczucia humoru nazistw i ich zamiowania do podstpu byo to, e
partie cyklonu B dostarczano furgonetkami z wymalowanym emblematem Czerwonego
Krzya.
Pomimo skadanej przez oficerw SS i szeregowych esesmanw przysigi
dochowania tajemnicy rozchodziy si, czasem osobliwymi drogami, pogoski o ich
poczynaniach w obozach. Pnym latem 1942 roku Obersturmfhrer SS Kurt Gerstein,
lekarz i ekspert w dziedzinie gazu, by tak poruszony tym, co widzia podczas
inspekcyjnego objazdu, e w zaciemnionym przedziale nocnego ekspresu z Warszawy do
Berlina wyzna wszystko, co wiedzia o obozach, szwedzkiemu dyplomacie, baronowi
Granowi von Otterowi. Otter powtrzy to w Ministerstwie Spraw Zagranicznych
w Sztokholmie, lecz szwedzkie wadze, nie chcc drani Niemcw, po prostu zataiy te
informacje. Jednake wieci o obozach zagady niebawem zaczy dociera do dowdztwa
aliantw innymi kanaami, gwnie za spraw emisariuszy polskiej Armii Krajowej.

Rudolf Hss, komendant Auschwitz, bardzo rni si od przedstawicieli intelektualnej

elity SS, skupionej gwnie w SD. Hss by flegmatycznym czowiekiem w rednim wieku,
byym wojskowym, ktry awansowa w hierarchii personelu obozw koncentracyjnych, nie
podwaajc otrzymywanych rozkazw. Primo Levi okreli go nie jako potwora czy
sadyst, tylko prymitywnego, tpego, butnego, nudnego drania . Hss okazywa wielk
10

sualczo zwierzchnikom, przede wszystkim Reichsfhrerowi SS Himmlerowi, ktrego

uwaa za wspaniae boyszcze, dorwnujce samemu Hitlerowi. Brak wyobrani, jaki
ujawnia si wyranie we wspomnieniach Hssa, wydaje si a niewiarygodny: ceni on
wartoci rodzinne i wid we wasnym domu przykadny ywot, a jednoczenie dzie po
dniu zajmowa si unicestwianiem tysicy innych rodzin.
Niemal ualajc si nad sob, skary si w tyche wspomnieniach na niski poziom
esesowskiego personelu przysyanego do Auschwitz, a zwaszcza kapo, rekrutowanych
spord kryminalistw. Tych nazywano zielonymi, ze wzgldu na kolor
indentyfikacyjnego trjkta na ich pasiakach. (ydzi nosili te trjkty, winiowie
polityczni czerwone, hiszpascy republikanie w Mauthausen granatowe,
a homoseksualici fioletoworowe). Owi kapo, a zwaszcza winiarki-kryminalistki,
ktrym powierzano piecz nad oddziaem karnym w Budach, poza granicami obozu, synli
z okruciestwa. Nie przypuszczam, by mczyni byli zdolni do takiego bestialstwa
pisa Hss aby mc postpi w ten sposb jak zielone winiarki, ktre mordoway
francuskie ydwki, rozryway je, zabijay siekierami, dusiy. Byo to straszne .
11

A jednak, mimo swego rzekomego przeraenia z powodu okruciestw kapo, Hss

zorganizowa dla stranikw pci mskiej obozowy burdel. By to w istocie barak, gdzie
ydowskie winiarki trzymano dla sadystycznych uciech, zanim i je posano do komr
gazowych. Z kolei wzgldnie uprzywilejowanymi winiarkami byy te z grona wiadkw
Jehowy, przezywane molami biblijnymi, zsyane do obozw za to, e ich wiara odrzucaa
jakkolwiek form suby wojskowej. Oficerowie SS wyznaczali je do sprztania swoich
domw i obsugi mes. Jedna z nich pracowaa jako niaka, dogldajc maych dzieci
Hssa. Winiarki te byy tak pilne i sumienne, e esesmani nie narzekali nawet wtedy, gdy
przestrzegajc swoich pacyfistycznych zasad, odmawiay czyszczenia czy choby dotykania
ich mundurw.
Kobiet na terenie obozu pilnoway straniczki z psami z tak zwanych Hundestaffel.
Winiarki bardziej nawet ni winiowie bay si warczcych czworonogw, ktre
straniczki od czasu do czasu dla zabawy spuszczay ze smyczy. By moe wanie
obecno stray z psami odstrczaa wizione kobiety od wzgldnie najprostszego sposobu
popenienia samobjstwa, do jakiego uciekali si mczyni czyli rzucania si na druty
w nadziei, e wartownicy bd celnie strzelali. Uciekajce winiarki najczciej szczuto
psami.
Jak zauway Hss, kobiety nastrczay pewnych problemw. Jeden z nich dotyczy
rozbieralni przed komorami gazowymi, gdzie wiele kobiet ukrywao swoje niemowlta
w stosach ubra . Tak wic kierowano tam do pracy ydowskie ekipy robocze. Musiay
12

one wrzuca znalezione niemowlaki do komory gazowej, zanim jej drzwi zostay zamknite
i zaryglowane.
Hssa intrygowao takie posuszestwo okazywane przez czonkw owych
ydowskich roboczych komand, ktrzy tymczasowo zachowywali ycie, idc na icie
faustowski pakt z diabem. Usiowa ich przedstawia jako gorliwych wsplnikw
zbrodni. W istocie rozpaczliwe pragnienie przeycia zaguszao normaln moralno
zjawisko prawie nieznane w warunkach upodlenia i ponienia panujcych w Auschwitz
a nawet przymiewao wiadomo wasnej nieuchronnie nadcigajcej mierci. Tylko
nieliczni czonkowie wspomnianych komand ostrzegali nowo przybyych, co ich niebawem
czeka. Nazici stworzyli skrajnie nieludzkie warunki, zdajce si potwierdza suszno
nieskrpowanego darwinizmu, w ktry rzekomo wierzyli.
Takie dawienie wszelkich instynktw spoecznych i rozrywanie midzyludzkich
wizi, w poczeniu z wrcz niewyobraalnym koszmarem katorniczej pracy, miao na
celu stumienie jakichkolwiek humanitarnych odruchw. Wszystkie te prace wykonywali
z tp obojtnoci napisa Hss jak gdyby to byo czym powszednim. Wlokc zwoki,
jedli lub palili. Nawet przy tak okrutnej pracy jak palenie zwok lecych ju przez duszy
czas w masowych grobach nie przestawali je . 13

Najbardziej uprzywilejowanymi winiami byli ci, ktrzy pracowali w komandzie

magazynw, nazywanym Kanad, gdzie sortowano wszystkie rzeczy osobiste, odzie,
obuwie i okulary, a take zwizywane w bele ludzkie wosy. Lecz i oni wiedzieli, e s
poniekd ywymi trupami. Ostatecznie jesieni 1944 roku Sonderkommando Kanada,
zoone z ydowskich jecw, podjo prb zbrojnego buntu i ucieczki z Auschwitz-
Birkenau. W jej trakcie zgino czterech esesmanw, a 455 winiw zastrzelono.

Poza obozami eksterminacyjnymi, zorganizowanymi w Chemnie, Becu i Owicimiu-

Brzezince, nowe orodki masowej zagady przygotowywano w Treblince i Sobiborze.
Program ten otrzyma kryptonim Aktion Reinhard, na cze Heydricha, ktry zgin
w wyniku zamachu.
Obergruppenfhrer Oswald Pohl z Gwnego Urzdu Gospodarki i Administracji SS
(SS-Wirtschafts- und Verwaltungshauptamt, SS-WVHA) zosta obarczony
odpowiedzialnoci za nadzorowanie i koordynowanie tej akcji, co stanowio trudne
zadanie w warunkach rywalizacji rnych nazistowskich frakcji. Pohl, pilny biurokrata,
dy do maksymalnego usprawnienia tego procesu i uczynienia go zyskownym. Wszelkie
wartociowe rzeczy winiw wymagay zgromadzenia i zliczenia, cho korupcja
w niektrych obozach zatrwaaa Himmlera i wprawiaa go w konsternacj. Z zbw ofiar
naleao pozyska zote korony i plomby przed spaleniem lub zakopaniem zwok. Odzie,
obuwie, okulary, walizki i bielizn gromadzono i wywoono do Rzeszy, gdzie mogy zosta
wydane potrzebujcym, zazwyczaj tym, ktrzy stracili cay dobytek wskutek alianckich
nalotw bombowych. Wosy, ktre golono ofiarom, zanim te weszy do komr gazowych,
podobno lepiej od weny trzymay ciepo, wic tkano z nich skarpety dla lotnikw
Luftwaffe i zag U-Bootw, ale wikszo ludzkiego wosia posza na wypchanie
materacw. Na marynarzy niemieckich okrtw podwodnych czekay po powrocie
z rejsw bojowych prezenty w postaci skrzy z zegarkami. Ci jednak ju niebawem
dowiedzieli si, skd si wziy te szczodre podarki.
Skuteczne masowe zabijanie wymagao nieprzerwanego, pynnego funkcjonowania
caego tego ludobjczego systemu, sprawnego kierowania nagich i ulegych ofiar do komr
gazowych. Pohlowi nie udao si wszak nigdy rozwika pewnego zasadniczego problemu,
zwizanego z wykorzystaniem niewolniczej siy roboczej z obozw koncentracyjnych. Ot
maltretujc pracujcych przymusowo winiw i dziesitkujc w ten sposb ich szeregi,
nie sposb ich byo zmusi do wydajnego wysiku co obozowa rzeczywisto nieustannie
potwierdzaa.

Analiza tego, co dziao si w Treblince, dokonana latem 1944 roku przez Wasilija
Grossmana, podkrelaa znaczenie owej pynnoci w funkcjonowaniu obozw.
Grossmanowi pozwolono uczestniczy w prowadzonych przez ledczych z Armii
Czerwonej przesuchaniach, ktrym poddano schwytanych stranikw obozowych,
przedstawicieli okolicznej polskiej ludnoci oraz czterdziestu ocalaych winiw obozu
roboczego Treblinka I (Treblinka II bya pobliskim obozem zagady). Od razu uzna to za
kluczowy aspekt nazistowskiego systemu eksterminacyjnego. Nigdy wczeniej w dziejach
ludzkoci tak wielu ludzi nie zgino z rk tak nielicznych katw. Personel Treblinki,
skadajcy si z okoo dwudziestu piciu esesmanw i okoo setki ukraiskich
Wachmnner, zdoa wymordowa blisko osiemset tysicy ydw i Cyganw czyli,
jak to uj Grossman, liczb odpowiadajc populacji mniejszej europejskiej stolicy
w okresie od lipca 1942 do sierpnia 1943 roku.
Najwaniejsze dla sprawnego przebiegu ludobjczej operacji byy zachowanie
tajemnicy i uciekanie si do podstpu. Ludziom mwiono, e jad na Ukrain, aby
pracowa na roli . Ofiary nie domylay si a do ostatniej chwili swojego prawdziwego
14

losu. Nawet wartownicy w pocigach nie znali ponurej prawdy i nie pozwalano im
wchodzi na teren cisego obozu.
W Treblince lepy tor kolejowej bocznicy upozorowano na stacj (...) z kas
biletow, bagaowni i sal restauracyjn. Wszdzie byy kierunkowskazy, tablice
z napisami Do Biaegostoku, Do Baranowicz. Gdy przyjeda pocig, w budynku
dworca graa orkiestra, a wszyscy muzycy byli dobrze ubrani. Kiedy zaczy kry
pogoski na temat Treblinki, nazw stacji zmieniono na Ober-Maidan.
Nie wszyscy dawali si na to nabiera. Bystrzy i dociekliwi szybko orientowali si,
e co jest nie tak, zauwaajc na przykad osobiste przedmioty porzucone na placu przed
stacj, ktry nie zosta naleycie uprztnity przez komando robocze po poprzednim
transporcie, dostrzegajc wysokie ogrodzenie albo to, e tory kolejowe prowadz donikd.
Esesmani nauczyli si wykorzystywa instynktowny optymizm wikszoci ludzi,
rozpaczliw nadziej, e w owym miejscu nie moe by gorzej ni w getcie lub w obozie
przejciowym, z ktrego wyruszyli. Jednake sporadycznie ofiary domylay si, co ich
czeka, i rzucay si na stranikw otwierajcych drzwi bydlcych wagonw. Winiw
uciekajcych pdem w kierunku lasu zabijano z broni maszynowej.
Ludzie w trzy- lub czterotysicznym tumie pochodzcym z nowego transportu, ktrym
kazano pozostawi bagae na placu, martwili si, czy odnajd potem swoje rzeczy
w panujcym zamieszaniu. Podoficer SS poleca dononym gosem zabra z sob
kosztownoci, dokumenty i przybory do mycia, potrzebne pod natryskami. Niepokj si
wzmaga, gdy uzbrojeni stranicy, czasem obnaajc zby w gronym umiechu, zapdzali
cae rodziny za bram w wysokim na sze metrw ogrodzeniu z drutu kolczastego,
pilnowanym przez posterunki z karabinami maszynowymi. Za nimi, na placu przy stacji,
roboczy oddzia ydw z Treblinki I ju sortowa dobytek przywiezionych, dzielc go na
to, co nadaje si do przechowania i odesania do Niemiec, i na rzeczy do spalenia.
Sortowacze musieli uwaa, jeli ukradkiem napychali usta jedzeniem znalezionym
w ktrej z walizek. Ukraiski stranik wywleka wtedy tak nieostron osob, by j
skatowa albo zastrzeli.
Na drugim placu, bliej rodka obozu, starzy i chorzy byli odprowadzani do wejcia,
nad ktrym widnia napis sanatorium, gdzie czeka na nich lekarz w biaym kitlu,
z przepask z czerwonym krzyem na rkawie. Nastpnie Scharfhrer SS rozkazywa
pozostaemu na placu tumowi rozdzieli si; kobiety i dzieci miay si rozebra
w barakach po lewej stronie. Wtedy wybucha wielki lament, gdy rodziny, co zrozumiae,
obawiay si rozki na stae. Ale esesmani interweniowali stanowczo, wydajc ostrym
tonem zwize komendy: Achtung! (Uwaga!) i Schneller! (Szybciej!), a potem
mwic: Mczyni zostaj! Kobiety i dzieci rozbieraj si w barakach po lewej!.
Wszelkie przejawy rozpaczy byy zaguszane przez kolejne wykrzykiwane polecenia,
ale i rozniecan iskierk nadziei, e nie dzieje si jednak nic strasznego. Kobiety i dzieci
musz zdj obuwie przed wejciem do barakw. Poczochy naley umieci w pantoflach;
dziecice skarpetki w sandaach, bucikach i pantofelkach. Zachowa porzdek! (...) Udajc
si do ani, musicie mie przy sobie dokumenty, pienidze, rcznik i mydo.
Powtarzam....
Kobiety w barakach musiay zdj ubrania, a potem podda si goleniu gowy,
rzekomo w ramach odwszenia. Nagie, skaday dokumenty, pienidze, biuteri i zegarki
w boksie, gdzie siedzia kolejny podoficer SS. Jak zauway Grossman, w nagim
czowieku od razu sabnie opr, wtedy poddaje si losowi. Mimo wszystko zdarzay si
jednak nieliczne wyjtki. Pewien yd z warszawskiego getta, powizany z ruchem oporu,
zdoa przemyci granat, ktry rzuci w stron jednej z grup esesmanw i Ukraicw. Inny
ukry n, ktrym dgn Wachmanna. Postawna moda kobieta wyrwaa karabin
zaskoczonemu stranikowi, by si broni. Zostaa jednak obezwadniona, a pniej zabita,
po poddaniu jej wczeniej straszliwym torturom.
Gdy ofiary nie miay ju wikszych wtpliwoci, e zblia si nieuchronna mier,
esesmani w szarych mundurach i stranicy w czarnych uniformach zaczynali krzycze
jeszcze goniej, aby zdezorientowa winiw i zmusi ich do popiechu: Schneller!
Schneller!. Zapdzano ydw na wysypan piaskiem alejk midzy jodami, ktre
przesaniay rozcignite za nimi kolczaste druty. Ofiary, ktrym rozkazywano podnie
rce nad gow, byy poganiane razami paek, pejczw i kolb pistoletw maszynowych.
Niemcy nazywali ten przemarsz drog w jedn stron.
Szczeglny sadyzm stray potgowa oszoomienie winiw, redukujc szans
podjcia buntu w ostatniej chwili. Ale stranicy czerpali z tego take upiorn, perwersyjn
przyjemno. Pewien nadzwyczajnie silny esesman, znany jako Zepf, chwyta ydowskie
dziecko za nogi, jak maczug, i rozbija gwk modocianej ofiary o ziemi. Zapdzone
na trzeci z placw ofiary widziay tam niby-witynn fasad z kamienia i drewna,
skrywajc komory gazowe. Podobno grupa naiwnych Cyganek, ktre wci nie
pojmoway, co je czeka, przyklasna w donie, podziwiajc ten budynek na co esesmani
i ukraiscy stranicy zaczli pokada si ze miechu.
Aby zapdzi winiw do komr gazowych, stranicy spuszczali ze smyczy psy.
Wrzaski ofiar ksanych przez zwierzta syszano pono w odlegoci wielu kilometrw.
Jeden ze schwytanych stranikw oznajmi Grossmanowi: Rozumieli, e nadchodzi ich
koniec, a poza tym byo tam bardzo ciasno. Byli katowani, a psy rozszarpyway ich ciaa.
Ciszej robio si dopiero po zamkniciu cikich drzwi gazowych komr. Dwadziecia
pi minut od chwili wpuszczenia gazu do wntrza tych pomieszcze otwierano boczne
drzwi, a robocze komanda z obozu Treblinka I zaczynay wynosi zwoki o zaconych
twarzach. Inna grupa ydowskich winiw przystpowaa wtedy do wyrywania obcgami
zotych koronek na zbach zagazowanych. Ludzie z tych komand na og yli nieco duej
od zabitych, ktrymi musieli si zajmowa, ale i ich los by nie do pozazdroszczenia.
Luksusem byo zgin od kuli, powiedzia Grossmanowi jeden z nielicznych ocalaych.
Stoczone w komorach gazowych ofiary umieray do dwudziestu, czasem nawet do
dwudziestu piciu minut. Gwny stranik, zerkajc przez szklany wizjer, czeka a do
chwili, gdy w rodku nikt si ju nie porusza. Wtedy otwierano wielkie drzwi
naprzeciwko wejcia do komory i wywlekano zwoki na zewntrz. Jeli ktrakolwiek
z ofiar zdradzaa jeszcze oznaki ycia, podoficer SS dobija j szybko strzaem z pistoletu.
Potem dawa sygna grupie winiw z obcgami, aby przystpia do wyrywania zotych
zbw. Na koniec jeszcze inna ekipa robocza tymczasowo zachowywanych przy yciu
ydw z obozu Treblinka I zaadowywaa ciaa zabitych na wozy lub wzki, ktre
transportoway je na miejsce, gdzie parowe koparki wykopay nastpny rzd masowych
grobw.
Tymczasem starzy i schorowani, skierowani do obozowego sanatorium, byli
zabijani za pomoc Kopfschuss strzau z pistoletu w ty czaszki. Robocze komanda
ydw z Treblinki I zacigay ich zwoki do dow. Jednake, podobnie jak w Auschwitz,
tym winiom, ktrych na pewien czas oszczdzano, nie byo czego zazdroci. Naraeni
byli bowiem na niewiarygodny sadyzm; do winiw strzelano, a mode ydwki
gwacono, by nastpnie je zabi. Esesmani zmuszali winiw do piewania hymnu
Treblinki, skomponowanego przez jednego z nich. Grossman zanotowa rwnie szczegy
na temat Treblinki I, gdzie wrd personelu by jednooki Niemiec z Odessy, Svidersky,
przezywany panem Motem. Uwaano go za niezrwnanego specjalist od chodnego
zabijania i to wanie on w cigu kilku minut zgadzi pitnacioro dzieci w wieku od
omiu do trzynastu lat, uznanych za niezdolne do pracy .
15

Na pocztku 1943 roku Himmler zwizytowa Treblink i rozkaza komendantowi

obozu ekshumacj oraz spalenie wszystkich ludzkich szcztkw. Popioy miay by
rozrzucone na wszystkie strony. Wydaje si, e po batalii stalingradzkiej szefostwo SS
nagle musiao wzi pod uwag konsekwencje odkrycia przez Armi Czerwon miejsc,
gdzie nazici dokonywali masowych mordw. Rozkadajce si zwoki, do czterech tysicy
naraz, ukadano na kolejowych szynach ponad gigantycznymi paleniskami, nazywanymi
piecami. Cia byo tak duo, e zacieranie ladw zbrodni trwao nieprzerwanie przez
osiem miesicy.
Omiuset ydw z roboczych komand, zmuszonych do wykonywania tak
makabrycznej pracy, zdecydowao si wzi odwet na oprawcach. Wiedzieli, e dugo nie
poyj, kiedy ju wszystkie zwoki zostan spalone. Drugiego sierpnia 1943 roku, po
dugotrwaej fali upaw, wzniecili powstanie pod kierownictwem Zelo Blocha,
ydowskiego porucznika armii czeskiej. Uzbrojeni gwnie w opaty i siekiery zaatakowali
wiee stranicze i pomieszczenie dla stranikw, zabijajc szesnastu esesmanw
i Wachmnner. Podpalili cz obozu i rzucili si na ogrodzenie. Doszo do masowej
ucieczki okoo siedmiuset pidziesiciu ludzi, a SS cigno oddziay posikowe z psami
tropicymi, przeczesujc okoliczne lasy i bagna, nad ktrymi nieustannie kryy samoloty
obserwacyjne. Wyapano okoo piciuset pidziesiciu uciekinierw i zamordowano ich
w obozie, innych zabijajc od razu po schwytaniu. Zaledwie siedemdziesiciu ocalaych
przeyo do czasu nadejcia Armii Czerwonej w nastpnym roku.
Bunt ten nie oznacza jednak koca Treblinki. Zniszczono pozostae zabudowania,
w tym komory gazowe i faszyw stacj kolejow. Rozrzucono ostatnie prochy z palenisk,
a potem, w groteskowej prbie upozorowania, e obz nigdy nie istnia, na caym terenie
zasiano ubin. Jednake, jak zauway Grossman, chodzc po tamtym miejscu, ziemia
wyrzuca z siebie pogruchotane koci, zby, ubrania, papiery. Nie chce dochowa
tajemnicy .
16

W Treblince cykl zabijania by o wiele intensywniejszy ni ten w Auschwitz-Birkenau.

Zdoano tam umierci okoo omiuset tysicy ludzi w cigu trzynastu miesicy, czyli
niewiele mniej od miliona ofiar obozu owicimskiego w trakcie trzydziestu trzech
miesicy jego istnienia. O ile do Treblinki transportowano gwnie polskich ydw, i tylko
nieznaczn ich liczb z Rzeszy oraz z Bugarii, o tyle do Auschwitz-Birkenau trafiaa
ydowska ludno z caej Europy. Poza ydami z Polski znaleli si tam take ich
pobratymcy z Holandii, Belgii, Francji, Grecji, Woch, Norwegii, Chorwacji, Sowacji,
a pniej rwnie z Wgier. W Becu zgino okoo piciuset pidziesiciu tysicy osb,
w wikszoci polskich ydw. W obozie w Sobiborze, gdzie umierconych zostao blisko
dwiecie tysicy ludzi, zabijano ydw z Lubelszczyzny, a ponadto pewn ich liczb
z Holandii, Francji i Biaorusi. Kolejnych sto pidziesit tysicy gwnie polskich ydw
zgino w Chemnie, a okoo pidziesiciu tysicy ydw z Polski i Francji
w Majdanku.
Szstego padziernika 1943 roku Himmler przemawia do reichsleiterw
i gauleiterw na konferencji w Poznaniu. Jego wystpienia wysuchali take admira
Dnitz, feldmarszaek Milch oraz Albert Speer (cho ten ostatni prbowa si tego
wypiera do koca ycia). Rezygnujc tym razem z typowych eufemizmw, ktrymi
okrelano ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej takich jak ewakuacja na
wschd czy specjalne traktowanie Himmler w kocu wyzna ludziom spoza SS, czym
si zaj. Stanlimy przed problemem, co powinnimy zrobi z kobietami i dziemi.
Postanowiem znale cakowicie jasne rozwizanie. Nie uwaabym si za
usprawiedliwionego, gdybym przeprowadza eksterminacj mczyzn to znaczy zabija
ich lub wydawa rozkaz ich zabicia i pozwala dorasta dzieciom, ktre zemszcz si na
naszych synach i wnukach. Trzeba byo podj trudn decyzj wymazania tych ludzi
z powierzchni ziemi .
17

Dwudziestego pitego stycznia 1944 roku, ponownie w Poznaniu, Himmler wygosi

przemwienie do prawie dwustu generaw i admiraw. Oni te powinni byli si
dowiedzie o powiceniach czynionych przez SS. Walka rasowa prowadzona przez
jego ideologiczne oddziay, raz jeszcze wyjania Himmler, nie dopuszcza, eby
wyroli mciciele przeciwko naszym dzieciom . W planach totalnej eksterminacji ydw 18

nie przewidywano adnych wyjtkw.

Himmler mg pochwali si przed swoimi suchaczami, e jeszcze nigdy w dziejach
ludzkoci tak nielicznym nie udao si wymordowa tak wielu. Dziki wykorzystaniu
wiadomych podstpw, niepewnoci ofiar oraz niewyobraalnego okruciestwa skromnej
liczebnie grupy przeladowcw i katw udao si zapdzi w mierteln puapk niemal
trzy miliony ofiar, ktre nie potrafiy uwierzy, e obozy zagady mogy powsta w Europie
tej rzekomej kolebce cywilizacji.

1 Sowa Brigadefhrera SS Wernera Besta, cy t. za: P. Padfield, Himmler. Reichsfhrer SS, tum. S. Baranowski, Warszawa 2005, s. 395.
2 Ch.R. Browning, The Origins of the Final Solution. The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939March 1942, London 2004, s. 415.
3 R. Hss, Autobiografia Rudolfa Hssa, komendanta obozu owicimskiego, tum. W. Grzy mski, Warszawa 1989, s. 119120.
4 Ibidem, s. 122.
5 Sowa Hermanna Mllera, cy t. za: D. Jeffrey s, Hells Cartel. IG Farben and the Making of Hitlers War Machine, New York 2008, s. 322.
6 Z raportu Szy kina, zastpcy szefa Gwnego Zarzdu Polity cznego Armii Czerwonej, 9 lutego 1945 r., RGASPI 17/125/323, s. 14.
7 24 kwietnia 1943 r., IMT 1919 PS.
8 D. Jeffrey s, Hells Cartel, op. cit., s. 327.
9 Ibidem, s. 328.
10 Z napisanego przez Leviego wprowadzenia do angielskiego wy dania autobiografii Rudolfa Hssa (Commandant of Auschwitz, London 2000, s. 19).
11 R. Hss, Autobiografia Rudolfa Hssa..., op. cit., s. 133.
12 Ibidem, s. 147.
13 Ibidem, s. 149.
14 RGALI 1710/1/123.
15 Ibidem.
16 Ibidem.
17 Cy t. za: I. Kershaw, Hitler, 19411945. Nemezis, tum. P. Bandel, R. Bartod, Pozna 2003, s. 199.
18 BA-B NS 19/4014, cy t. za: GSWW, t. IX/1, s. 628629.
 ROZDZIA 35

Wochy twarde podbrzusze Europy

padziernik 1943marzec 1944

Aliancka inwazja na kontynentalne Wochy we wrzeniu 1944 roku wydawaa si dobrym

pomysem wobec upadku woskiego faszyzmu i perspektywy opanowania tamtejszych
lotnisk. Mimo to zaznaczy si wyrany brak jasnoci w myleniu o celach tej kampanii
oraz o tym, jak naleao je osign. Alexander, dowdca alianckiej 15. Grupy Armii we
Woszech, nie potrafi odpowiednio koordynowa operacji 5. Armii generaa Marka
Clarka oraz 8. Armii generaa Montgomeryego. Clark wci by niezadowolony
z powolnego rozwijania si ofensywy Montgomeryego, ktry mia przyj mu z odsiecz
pod Salerno, zgodnie z nadsyanymi optymistycznymi depeszami o treci: Trzymajcie si,
nadchodzimy! . Co gorsza, Montgomery jakim cudem zdawa si wierzy, e to wanie
1

on ocali 5. Armi pod Salerno.

Wzajemnym relacjom sprzymierzonych nie pomagao rwnie to, e niski, ylasty
Monty i wysoki, tyczkowaty Clark mieli obsesj na punkcie wasnego wizerunku. Clark,
ktry niebawem rozbudowa swoj ekip suby informacyjnej do pidziesiciu osb,
upiera si, aby na zdjciach uwieczniano go z profilu, prezentujc jego icie cesarski nos.
Niektrzy jego oficerowie nadali mu nawet przezwisko Marek Aureliusz Clarkus . Monty
2

natomiast zacz osobicie rozdawa swoje opatrzone autografem fotografie niczym

gwiazdor filmowy.
Ich zwierzchnik, czarujcy, lecz niemiay Alex (Alexander), zdawa si sdzi, e
planowanie operacji wojskowych mogo si odbywa w trybie doranym, co z pewnoci
odpowiadao Churchillowi, ktry chcia, aby kampania woska wykroczya daleko poza
ramy przewidziane dla niej przez Amerykanw. Z kolei Montgomery nie lubi
przeprowadza adnych akcji, o ile nie zostay one zawczasu starannie przygotowane. Jak
na razie zapisa kliwie w swoim dzienniku nie ma wiadomych mi planw
dotyczcych dalszego przebiegu wojny we Woszech, ale ju do tego przywykem! . 3

Jednak, o czym Alexander wiedzia z dowiadczenia, Montgomery robi tylko to, do czego
mia przekonanie. Jak zauway jego biograf, Alexander odgrywa rol wyrozumiaego
ma w trudnym maestwie . Take Eisenhowerowi nie udao si uj swoich
4

podkomendnych w karby i sprecyzowa, co tak naprawd usiowali osign we

Woszech.
Prawdziwe rdo tego problemu tkwio oczywicie na samym szczycie, a bya nim
zasadnicza niezgoda w wanych kwestiach, ktra niekorzystnie wpywaa na alianck
strategi od 1942 roku. Roosevelt i Marshall dyli stanowczo do tego, aby nic nie
opnio operacji Overlord. Z kolei Churchill i Brooke nadal uwaali basen
rdziemnomorski za najwaniejszy teatr dziaa wojennych w tym okresie, gdzie naleao
wykorzysta kapitulacj wojsk woskich. W rzeczywistoci obaj Brytyjczycy, ktrzy
pozostali niepewni co do szans powodzenia militarnej przeprawy przez kana La Manche
bez uprzedniego zdobycia supremacji w powietrzu, po cichu liczyli na to, e pasmo
sukcesw nad Morzem rdziemnym bdzie dobrym pretekstem do odoenia na pniejszy
termin operacji Overlord. Jedynym wysokim rang oficerem amerykaskim, ktry w tej
sprawie si z nimi zgadza, by genera Spaatz, dowdca si powietrznych USA w strefie
rdziemnomorskiej. Spaatz, podobnie jak Harris, uwaa, e same tylko bombardowania
mog doprowadzi do wygrania tej wojny w cigu trzech miesicy, i nie sdzi, eby
[operacja] Overlord bya konieczna czy te podana . Chcia kontynuowania ofensywy
5

we Woszech, sforsowania Padu, a nawet wkroczenia do Austrii, skd jego bombowce

miayby bliej do Niemiec.
Churchill bez wtpienia mia suszno, kiedy wbrew oporowi Marshalla forsowa
przeprowadzenie operacji Torch i Husky. Jeeli nawet kierowa si przy tym
faszywymi zaoeniami, to uchroni aliantw przed katastrofaln w skutkach inwazj na
Francj w 1943 roku. Teraz jednak zaczyna traci wiarygodno w oczach Amerykanw,
a to za spraw jego nowej obsesji zwizanej z odzyskaniem Rodos i innych wysp na Morzu
Egejskim, zajtych przez Wochw. Naturalnie genera Marshall podejrzewa, e zamiar
odbijania kolejnych wysepek we wschodniej czci Morza rdziemnego to cz
sekretnego brytyjskiego planu inwazji na Bakany. Nic dziwnego, i stanowczo odmawia
jakiejkolwiek amerykaskiej pomocy czy udziau w realizacji podobnych pomysw.
Nawet Brooke, ktry popiera prowadzenie kampanii woskiej i innych operacji
wojskowych w tym regionie, ywi obawy, e co, co nazwa szalestwem Rodosu , 6

zupenie wytrcio premiera z rwnowagi i poczucia rzeczywistoci. Wprowadzi si

w stan gorczkowego podniecenia w sprawie ataku na Rodos, wyolbrzymia znaczenie tej
wyspy do tego stopnia, e nie potrafi ju dostrzec niczego innego i uwzi si, by zdoby t
jedn wysp nawet za cen zepsucia swoich relacji z prezydentem [Rooseveltem]
i Amerykanami, a take kosztem caej kampanii woskiej. (...) Amerykanie ju stali si
wobec niego skrajnie podejrzliwi, a to jeszcze o wiele bardziej pogorszy sprawy . 7

Zbyt optymistyczne przewidywania, e alianci wkrtce bd w Rzymie, zainfekoway

mylenie nie tylko Churchilla, ale take amerykaskich dowdcw. Mark Clark czyni
wszystko, aby uzyska laury zdobywcy Rzymu, i nawet Eisenhower uwaa, i woska
stolica padnie przed kocem padziernika. Alexander nieroztropnie owiadczy, e na Boe
Narodzenie znajdzie si we Florencji. A jednak nie brako wiadectw, e Niemcy bd
prowadzili twarde walki odwrotowe, bezlitonie mszczc si na tych woskich onierzach
i partyzantach, ktrzy czynnie pomagali aliantom.
Na wschd od Neapolu, w pewnej wsi pod Acerr, szwadron B brytyjskiego 11.
Puku Huzarw zasta miejscow ludno na cmentarzu, gdzie chowano dziesiciu
mczyzn, ktrych Niemcy postawili pod murem i rozstrzelali. Tu po tym jak [nasze]
samochody pancerne odjechay zanotowano w ksidze puku kolejna grupa Niemcw
nagle wyskoczya zza cmentarnego muru i ostrzelaa z pistoletw maszynowych tum
stojcy nad grobami . Wcieko Hitlera na Wochw za przejcie do obozu
8

przeciwnikw udzielia si rwnie szeregowym niemieckim onierzom.

Pita Armia Clarka, nacierajca na pnocny zachd od strony Neapolu, na pierwsz
powaniejsz przeszkod natrafia trzydzieci kilometrw dalej nad rzek Volturno. We
wczesnych godzinach porannych 13 padziernika artyleria dywizyjna i korpuna otworzyy
zmasowany ogie ku tej dolinie. Brytyjska 56. Dywizja miaa trudnoci w pobliu
wybrzea, ale rzeka na gwnym odcinku, cho szeroka, nadawaa si do sforsowania
w brd, a nastpnego dnia na przeciwnym brzegu alianci zorganizowali duy przyczek.
Ale niemieckie pozycje nad Volturno byy ledwie tymczasowe, gdy Kesselring ju
wytyczy zasadnicz lini defensywn, przebiegajc na poudnie od Rzymu. Podobnie jak
Hitler chcia zatrzyma sprzymierzonych moliwie najdalej na poudniu Pwyspu
Apeniskiego. Opinii Rommla, ktry dowodzi niemieckimi dywizjami na pnocy Woch
i opowiada si za wycofaniem tam wszystkich wojsk, nie uwzgldniono.
Obie armie sprzymierzonych szybko przekonay si podczas nastpnej fazy natarcia,
e grzyste tereny i pogoda nie odpowiadaj wyobraeniom o sonecznej Italii,
wyrobionym na podstawie przedwojennych afiszy biur turystycznych. Jesie we Woszech
przypominaa raczej rosyjskie roztopy la nieustanny deszcz, zamieniajcy grunt
w gbokie bota. Brytyjskie mundury polowe i amerykaskie oliwkowe uniformy nie schy
czasem caymi tygodniami. Przemarznite i przemoczone stopy wkrtce zaczy dokucza
tym, ktrzy codziennie nie zmieniali skarpet na suche. Pnojesienne ulewy przemieniy
rzeki w rwce potoki, a cieki w kaue, wycofujcy si Niemcy wysadzali za
w powietrze wszystkie mosty i zaminowywali wszelkie drogi. Brytyjczycy, cho wynaleli
most skadany Baileya, zazdrocili Amerykanom licznych i dobrze wyekwipowanych
brygad inynieryjnych. Ale nawet armii amerykaskiej brakowao sprztu przeprawowego
wobec mnogoci przeszkd terenowych w kolejno nastpujcych po sobie grskich
dolinach.
Niemcy przeprowadzali odwrt, bronic si na zabarykadowanych drogach, na
pozycjach osonitych przez pola minowe i dobrze zamaskowane dziaa przeciwpancerne.
Prowadzenie natarcia wizao si w tym czasie z wyczekiwaniem, a kierowca czogu czy
samochodu pancernego wjedzie na min, albo te zostanie wyeliminowany z walki przez
pocisk przeciwpancerny nadlatujcy znikd. Trzeba byo zapomnie o rozmachu walk
manewrowych z czasw zmaga na pustyni. Wskie drogi w ciasnych dolinach i silnie
bronione grskie wsie oznaczay, e to piechota musi szturmowa wrogie punkty
umocnione. Jednake niespena trzydzieci kilometrw na pnoc od Volturno alianckie
natarcie zupenie stano w miejscu.
Linia Gustawa, stanowica cz Linii Zimowej, wybrana przez Kesselringa na
rubie obronn, rozcigaa si na dugoci stu czterdziestu kilometrw od miejsca
w pobliu Ortona nad Adriatykiem po Zatok Gaeck na Morzu Tyrreskim. Byo to
w najwszym miejscu woskiego buta i w okolicach dogodnych do obrony. Gwnym
punktem umocnionym na Linii Gustawa bya naturalna twierdza Monte Cassino.
Nieuzasadniony optymizm alianckich dowdcw ulotni si, kiedy nadeszo potwierdzenie
Ultry, e Hitler i Kesselring postanowili stawi tam twardy opr. Wanie wtedy
Eisenhower powinien by domaga si dokonania ponownej oceny caej kampanii
woskiej. Poniewa siedem alianckich dywizji naleao odesa do Anglii, by wziy
udzia w operacji Overlord, sprzymierzeni nie mieli ju we Woszech takiej przewagi
liczebnej, ktra bya wymagana do przeprowadzenia wikszej ofensywy. Churchill
i Brooke najwyraniej uwaali, e niepotrzebnie upierali si przy konsekwentnej realizacji
porozumienia zawartego podczas majowej konferencji Trident.

Rozpoznanie terenu niebawem potwierdzio to, na co wskazyway mapy. Dla 5. Armii

Clarka jedyna droga do Rzymu wioda szos nr 6, ktra przebiegaa przez przecz
Mignano, strzeon z obu stron przez potne gry. Za ni pyna rzeka Rapido, nad ktr
z kolei wznosio si Monte Cassino.
Na lewym skrzydle brytyjski X Korpus mia przed sob przeszkod w postaci rzeki
Garigliano. Pitego listopada korpus ten prbowa obej Mignano i zdoby Monte
Camino, lecz Brytyjczycy przekonali si, e tego wielkiego masywu zoonego z serii
zdradliwych wzniesie broni 15. Dywizja Grenadierw Pancernych na wysunitym
sektorze Linii Gustawa. onierze brytyjskiej 201. Brygady Gwardii, nie mogc przeama
niemieckiej defensywy, stwierdzili, e niemoliwe jest okopanie si na tym, co nazwali
gr goego tyka. W lodowatym deszczu byli zmuszeni wznosi prowizoryczne schrony
z fragmentw ska. Spadajce pod ostrym ktem pociski niemieckich modzierzy okazay
si wtedy jeszcze groniejsze, gdy skalne odamki rozpryskiway si na wszystkie strony.
Po kilku dniach Clark nie mia wyboru i musia zgodzi si na wycofanie oddziaw z tego,
co w tym czasie okrelano mianem Morderczej Gry. Polegych pozostawiono na
pozycjach, z broni wymierzon w kierunku przeciwnika, a ocalali wycofali si .
9

W wyszych partiach centralnych Apeninw dalej na pnocny wschd amerykaskie

34. i 45. Dywizje pdziy przed sob kozy przez grskie ki, aby detonowa pozostawione
na nich miny. Przykra prawda bya taka, e ani Brytyjczycy, ani Amerykanie nie opanowali
jeszcze sztuki prowadzenia walk w grach. W takim terenie ciarwki nie mogy
podjeda ku wysunitym pozycjom. Muy albo ludzie musieli dwiga prowiant
i amunicj, wdrapujc si po stromych, krtych ciekach. W drodze powrotnej zaprzgi
muw czsto znosiy zabitych ze szczytw. Poganiacze, najczciej miejscowi wglarze
najmowani z dnia na dzie, bali si transportowanych trupw. Rannych udawao si
wynosi jedynie nocami na noszach, a schodzenie w ciemnoci po stromych, liskich
zboczach byo trudne i ryzykowne zarwno dla noszowych, jak i dla tych, ktrych dwigali.
Popoudniem 2 grudnia, pod niebem ciemnym od chmur i w trakcie kolejnej
gwatownej ulewy, dziewiset dzia jednostek artyleryjskich 5. Armii otworzyo
intensywny ogie, podczas gdy przemoczeni do suchej nitki piechurzy wspinali si po
stokach Brytyjczycy znowu ku Monte Cassino, a Amerykanie, ktrych atak poprowadzia
tak zwana Diabelska Brygada (1st Special Service Force), ku wzgrzu La Difensa. Do
witu nastpnego dnia wspomniana brygada komandosw zdobya szczyt i szykowaa si
do odparcia kontrnatarcia grenadierw pancernych. Przez kolejne doby trway
bezpardonowe zmagania o La Difensa. Amerykanie, doprowadzeni do furii podstpami
przeciwnika, nie brali jecw.
Nieco dalej na poudniowy zachd Brytyjczycy ostatecznie opanowali Monte Camino,
zatem centraln niemieck pozycj po obu stronach szosy nr 6 mona byo czciowo
oskrzydli. Clark przerzuci 36. Dywizj na stron pnocno-wschodni, aby przeama
Lini Bernhardta na przedpolach wioski San Pietro. Monte Lungo na poudniowo-
zachodniej stronie przeczy Mignano musiao by pierwszym celem ataku, poniewa
w przeciwnym razie rozmieszczona tam niemiecka artyleria moga rozbi gwne alianckie
uderzenie. Brygada woskich strzelcw alpejskich, paajc dz zemsty na swoich byych
sprzymierzecach, ktrzy tak le potraktowali ich kraj, ruszya dzielnie do ataku, ale
zostaa zdziesitkowana przez silny ogie karabinw maszynowych. Clark usiowa nawet
wprowadzi do walki czogi, lecz te nie miay wikszych szans na udane natarcie w tak
trudnym terenie, gdzie na skaach pkay ich gsienice. Po kilku dniach zmaga, okupionych
cikimi stratami, Monte Lungo zdobyto od zachodu, a wkrtce potem pado rwnie San
Pietro. Niemcy po prostu wycofali si na nastpn lini obrony.
onierze Clarka w poowie grudnia przedstawiali aosny widok. Byli nieogoleni,
mieli dugie, zwilgotniae wosy i oczy podkrone z wyczerpania. Ich mundury
zesztywniay od bota, buty si rozlatyway, ich skra za zbielaa i pomarszczya si od
cigej wilgoci. Wielu cierpiao z powodu przemoczonych i przemarznitych ng. Woscy
wieniacy z San Pietro, ktrzy ukryli si przed walkami w jaskiniach, take budzili
wspczucie. Wyonili si z pieczar, aby stwierdzi, e z ich domw niewiele pozostao,
a grzdki warzywne i winnice pozarastay chwastami. Ogie artyleryjski roztrzaska
prawie wszystkie drzewa na stokach wzniesie wok wsi.

Po adriatyckiej stronie Apeninw 8. Armia Montgomeryego toczya jakby zupenie

odrbn wojn. Koncentracja jej si przebiegaa powoli, a do czasu opanowania
pobliskich portw, dziaania 8. Armii spowalniay natomiast braki zaopatrzeniowe,
zwaszcza w zakresie dostaw paliwa. Wikszo zapasw docierajcych do Bari
przeznaczano dla szybko rozbudowywanej 15. Armii Powietrznej Doolittlea, ktrej
jednostki stacjonoway na trzynastu lotniskach w prowincji Foggia.
Montgomery rozumia, e zasadniczy cel kampanii woskiej polega na zwizaniu
moliwie najwikszej liczby niemieckich dywizji oraz na bombardowaniu z baz w Foggii
Bawarii w poudniowych Niemczech, Austrii oraz dorzecza Dunaju. Grzyste obszary
centralnych Woch sprzyjay prowadzeniu obrony przez Niemcw i niemal wykluczay
uycie tam przez sprzymierzonych ich si pancernych, znacznie wikszych od tych, ktrymi
dysponowaa strona przeciwna. W trakcie walk Niemcy okazali si duo bardziej
bezwzgldni ni wczeniej, na pustyni. Wojska hitlerowskie odznaczay si czym, co jeden
z korespondentw wojennych okreli mianem zorganizowanego okruciestwa . Niemcy
10

rozstrzelali na przykad cay pluton Kanadyjczykw, ktry zosta otoczony, odcity i da

zna, e si poddaje. Ponadto kady cywil, na ktrego natrafi si w pobliu pola walki,
jest niezwocznie rozstrzeliwany [przez Niemcw], nawet jeli stoi tam jego dom.
Montgomery chcia si przebi i zaatakowa flank wojsk niemieckich walczcych
z 5. Armi Clarka, ale ulewne jesienne deszcze w drugim tygodniu listopada opniy
podjt przez niego prb sforsowania rzeki Sangro. Grunt by tak rozmiky, e brytyjskie
czogi nie mogy po nim przejecha, a warstwa chmur wisiaa zbyt nisko, by wsparcie
lotnicze, nadal noszce nazw Pustynnych Si Powietrznych, byo w stanie operowa.
Wody w Sangro wezbray do takiego stopnia, e zryway mosty pontonowe. Dwudziestego
sidmego listopada, mimo i opady deszczu tylko troch osaby, nowozelandzka 2.
Dywizja przeprawia si przez t rzek i rozgorzay zacite walki wrcz o opanowanie
pobliskiego wzniesienia .
11

Montgomery zawezwa na odpraw wszystkich korespondentw wojennych z frontu

woskiego. Przemwi do nich ze schodkw swojej przyczepy mieszkalnej, nadal pokrytej
pustynnym kamuflaem i zamaskowanej w gaju oliwnym ponad dolin Sangro. Mia na
sobie pustynne zamszowe buty, sztruksowe spodnie koloru khaki i rozpit pod szyj,
owinit jedwabnym szalikiem, kurtk munduru polowego. Jak zapisa australijski
korespondent Godfrey Blunden, by drobnym czowieczkiem z wydatnym nosem
i przebiegymi, chodnymi bkitnymi oczami, ocienionymi przez siwiejce brwi. Mwi
suchym, pedantycznym tonem, troszeczk przy tym seplenic. Jego wystpienie, w ktrym
wyoy swe gwne zasady wojenne, (...) byo zakcane tylko przez wiergotanie
dochodzce z klatki z papukami nierozczkami i kanarkami opartej o bok przyczepy .
12

Na pocztku grudnia Montgomery wyda kanadyjskiej 1. Dywizji rozkaz

przeprowadzenia ataku wzdu wybrzea ku miejscowoci Ortona. Dwadziecia pi
kilometrw za ni leay Pescara i szosa nr 5, wiodca przez Apeniny do Rzymu. Dowdca
Kanadyjczykw genera major Christopher Vokes, rudowosy gral, rozkaza swoim
onierzom przypuci seri frontalnych atakw na 90. Dywizj Grenadierw Pancernych.
Po pocztkowym powodzeniu natknli si oni na niemieckie pozycje, osaniane przez
wwz przebiegajcy na poudniowy zachd od Ortony, zawczasu zaminowany przez
Niemcw. Przez dziewi dni Vokes rzuca do natarcia batalion za batalionem, a jego
podwadni nadali mu przydomek Butcher (Rzenik). Montgomery sa depesze,
dopytujc si o przyczyn tak powolnych postpw. Tymczasem Kanadyjczycy przekonali
si, e maj przed sob nie tylko grenadierw pancernych, lecz rwnie 1. Dywizj
Strzelcw Spadochronowych , ktrej onierze byli rozpoznawalni po charakterystycznych
owalnych hemach.
Dwudziestego pierwszego grudnia Kanadyjczycy w kocu przeamali obron
przeciwnika. Niemieccy saperzy na ich oczach wysadzili w powietrze zabytkowe
miasteczko, lecz mimo to spadochroniarze bronili si w ruinach przez nastpny tydzie, na
kadym kroku zastawiajc puapki i miny. Zwalisty Vokes paka ze wciekoci na wie
o stratach w jego dywizji w owym miesicu wynosiy 2300 ludzi, z tego piciuset
polegych, a liczne przypadki nerwicy frontowej paralioway onierzy i odbieray im
mow. Montgomery na pewien czas wstrzyma dalsze ataki.
System zaopatrzenia wojsk Montgomeryego znalaz si w stanie bezadu. Drugiego
grudnia alianci zostali zaskoczeni przez silny nalot Luftwaffe na port w Bari. Zatono tam
siedemnacie okrtw i statkw, w tym jedna jednostka klasy Liberty, SS John Harvey,
z adunkiem 1350 ton bomb iperytowych na pokadzie. Bomby te, dostarczone w cisej
tajemnicy, miay by trzymane w zapasie na wypadek, gdyby Niemcy sami uyli broni
chemicznej. W porcie zapanowa chaos; ulegy uszkodzeniu i stany w ogniu rurocigi
z rop naftow. Eksplozje, wyrzucajc w powietrze wielkie strugi wody, rozerway na
strzpy Johna Harveya, na ktrym zgin kapitan tej jednostki wraz z ca zaog. Iperyt
zatru wszystkich tych, ktrych wybuchy wrzuciy do morza, a take wiele osb
przebywajcych w pobliu portowych dokw. Korespondenci wojenni szybko si
przekonali, e cenzorzy usuwali z ich relacji wszelkie wzmianki o tym nalocie.
W zwizku z zachowaniem tajemnicy wok owego incydentu z iperytem i mierci
wszystkich na pokadzie Johna Harveya lekarze opiekujcy si rannymi onierzami
i cywilami z Bari nie rozumieli, dlaczego tak wielu poszkodowanych umiera w takich
mczarniach, nie mogc otworzy oczu. Upyny dwa dni, zanim suby lekarskie ustaliy
przyczyn. ycie stracio ponad tysic onierzy i marynarzy alianckich oraz nieznana
liczba Wochw. Sam port pozosta nieczynny a do lutego 1944 roku. By to jeden
z najbardziej niszczycielskich w skutkach nalotw Luftwaffe w trakcie caej wojny.
Obie armie Alexandra byy w tym czasie skazane na prowadzenie kosztownych
kampanii w niesprzyjajcym, surowym otoczeniu. Poudniowe Wochy nie okazay si
szczliwym miejscem tej chodnej zimy 1943 roku, jak zauway pewien onierz
gwardii irlandzkiej . Najbardziej cierpieli i biedowali miejscowi cywile, rzucajc si na
13

odpadki jedzenia albo niedopaki papierosw wyrzucane przez onierzy wojsk

sprzymierzonych. Przeycie stawao si rozpaczliwie trudne. W Neapolu kobiety dorabiay
prostytuowaniem si, oferujc swoje usugi za dwadziecia pi centw albo puszk
konserwy. W Bari na wybrzeu Adriatyku za pi papierosw mona byo kupi
kobiet . Na nielegalnych domach publicznych wywieszano tablice Wstp wzbroniony,
14

ale to wydawao si tylko dodatkowo kusi licznych onierzy. Amerykascy andarmi,

ktrych przezywano przebiniegami ze wzgldu na ich biae hemy, czerpali wielk
przyjemno z nalotw na takie miejsca w poszukiwaniu wojskowych. Choroby
weneryczne rozprzestrzeniay si znacznie bardziej ni na Sycylii, a w pewnym okresie
zaraony by nimi co dziesity aliancki onierz. Dopiero wczesn wiosn 1944 roku
mona byo korzysta z penicyliny w ich leczeniu, co uzasadniono potrzeb szybszego
odsyania wykurowanych z powrotem na lini frontu.
Chocia mnstwo rnorodnych podkradanych amerykaskich wyrobw
przemysowych przywoonych do portu w Neapolu trafiao na czarny rynek, przecitni
Wosi niemal godowali. Niemcy wczeniej skonfiskowali zapasy ywnoci, ktre i tak
zostay ju drastycznie ograniczone wskutek niegospodarnoci faszystowskich wadz.
Jedynymi jadalnymi produktami pozostawionymi przez niedawnych okupantw byy
kasztany z grskich lasw, ktre Niemcy uznali za karm dla wi. Wosi, pozbawieni
pszenicy, mielili je na mk. Nadzwyczaj dawa si we znaki brak soli, ktry
uniemoliwia konserwowanie wieprzowiny, nawet jeli po przejciu Niemcw pozosta
komu prosiak. Nazistowscy dowdcy i urzdnicy zignorowali nawet bagalne proby
ministra rolnictwa we wadzach Mussoliniego. Nie byo komu uprawia pl, gdy Niemcy
wywieli woskich onierzy na roboty przymusowe. Powszechne niedoywienie
spowodowao, e dzieci cierpiay na krzywic. Ale najwiksze miertelne niwo,
zwaszcza w Neapolu, zbiera dur plamisty, czyli tyfus. Wobec skrajnych niedoborw
myda i ciepej wody wszy rozpleniay si gwatownie a do czasu, kiedy Amerykanie
sprowadzili znaczne iloci DDT, ktrego insektobjczemu dziaaniu poddano lokaln
ludno.

Churchill, dochodzc do siebie w Marrakeszu po zapaleniu puc, na ktre zachorowa

podczas boonarodzeniowych wit, zacz si niecierpliwi z powodu statycznego
charakteru walk we Woszech. Z entuzjazmem podchwyci wczeniejszy plan generaa
Marka Clarka, przewidujcy oskrzydlenie niemieckich linii za spraw desantu morskiego
gdzie bliej Rzymu. Eisenhowera wyranie niepokoi ten zamys, znany jako operacja
Shingle, ale zarwno on, jak i Montgomery opuszczali rdziemnomorski teatr wojenny
i wracali do Londynu, by uczestniczy w przygotowaniach do operacji Overlord. Dao to
Churchillowi wiksz swobod dziaa i na dobr spraw przej on osobicie
dowodzenie. Sam Clark mniej ju by w tym czasie przekonany do powodzenia operacji
Shingle, do ktrej wydzielono zaledwie dwie dywizje. Jeli 5. Armii nie udaoby si
przeama Linii Gustawa, to siy desantowe atwo mogy znale si w potrzasku.
Operacja polegajca na wysadzeniu na ld i zaopatrywaniu dwch dywizji wymagaa
uycia znacznej liczby rodkw transportowych prawie dziewidziesiciu okrtw
desantowych LST oraz stu szedziesiciu barek desantowych. Wikszo z nich miaa
wyruszy do Wielkiej Brytanii w poowie stycznia 1944 roku, aby tam przyszykowano je
do operacji Overlord. Churchill, onglujc i manipulujc faktami oraz datami, zdoa
przekona Roosevelta, e operacja Shingle nie opni ldowania w pnocno-zachodniej
Francji. Cho Brooke w zasadzie popiera ten plan, niepokoia go myl o tym, e premier
zajmie si odgrywaniem roli naczelnego dowdcy w basenie Morza rdziemnego.
Winston, tkwic w Marrakeszu, ma mnstwo pomysw i usiuje stamtd wygra wojn!
zapisa w dzienniku Brooke, wieo awansowany do stopnia marszaka polnego. Modl
si do Boga, eby powrci do kraju i znalaz si pod kontrol .
15

Churchill, tymczasowo urzdujcy w hotelu Mamounia, wezwa do siebie wszystkich

starszych rang oficerw ze rdziemnomorskiego teatru dziaa wojennych. Zby wszelkie
wtpliwoci i uwagi i nie chcia przeoy na pniejszy termin zaplanowanej na 22
stycznia operacji, aby by czas na jej przewiczenie. Na miejsce desantu wybrano plae
koo Anzio, sto kilometrw za niemieckimi liniami. Wikszo obecnych popara ten plan,
gwnie ze wzgldu na potrzeb przeamania impasu na froncie woskim, ale bya w peni
wiadoma zwizanego z nim powanego ryzyka. Churchill lekceway problemy
logistyczne i zdolno Niemcw do zorganizowania przeciwuderzenia szybciej, anieli
alianci zdoaj umocni si na przyczku. Tak wic wszystko zaleao od tego, czy 5.
Armii uda si przekroczy rzek Rapido, przechwyci silnie bronione miasto Cassino oraz,
co byo najtrudniejsze, zdoby grujc nad nim twierdz Monte Cassino. Forteca ta nie
tylko dominowaa nad najblisz okolic, ale take zapewniaa obserwatorom niemieckiej
artylerii wietny widok na pobliskie tereny.
Ponownie brytyjski X Korpus mia naciera na lewym skrzydle, bliej morza. Clark
rozsdnie rozlokowa na swojej prawej flance nowo przybyy na front Francuski Korpus
Ekspedycyjny, z dwiema dywizjami zaprawionych w bojach onierzy z Afryki Pnocnej.
Owi goumiers dobrze walczyli w grach. Nie byli obcieni cikim sprztem, bardzo
umiejtnie wykorzystywali wszelkie zagbienia terenu i obchodzili si bezlitonie
z wrogami, zabijajc ich po cichu za pomoc noa lub bagnetu. Gwne uderzenie znw
miao pj rodkiem, tym razem kilka kilometrw na poudnie od Cassino, w kierunku
doliny Liri. Wizao si to z forsowaniem rzeki Rapido, ktrej najeone minami brzegi
znajdoway si pod ostrzaem nieprzyjaciela, a nastpnie z atakowaniem silnych
niemieckich umocnie na wzgrzu.
Plan Clarka nie by zbyt byskotliwy. Kilku dowdcw podlegych mu dywizji
odczuwao zaniepokojenie, ale nie wyraao na gos swoich wtpliwoci. Podejrzewali, e
obsesja Clarka dotyczca zdobycia Rzymu przyniesie mier wielu ich onierzom. Mimo
wszystko Clark musia przystpi do generalnej ofensywy, aby stworzy w ten sposb
szans sukcesu desantowi pod Anzio. Trzydziesta szsta Dywizja, wykrwawiona pod
Salerno, miaa poprowadzi atak II Korpusu na miejscowo SantAngelo, grujc nad
Rapido i bronion przez 15. Dywizj Grenadierw Pancernych. Na poudnie od niej 19
stycznia w nocy brytyjska 46. Dywizja przekroczya Garigliano. Jej oddziay musiay
wszak wycofa si w nieadzie po tym, jak Niemcy przypucili byskawiczny kontratak,
a ich saperzy otwarli wrota niektrych luz w grnym biegu rzeki, powyej miejsca, gdzie
zbiegaa si z Liri. Rwcy rzeczny nurt rozproszy odzie szturmowe.
Noc 20 stycznia 36. Dywizja w gstej nadrzecznej mgle zacza zblia si do koryta
Rapido. Zapanowa chaos, kiedy wiele kompanii si pogubio. Niemieccy saperzy
ukradkiem przedostali si przez rzek i wkopali miny na jej wschodnim brzegu, a gdy
atakujcy ruszyli naprzd, wlokc cikie pontony szturmowe, jeden z onierzy wrzasn,
kiedy wybuch urwa mu stop. Obsuga modzierzy jednostki grenadierw pancernych na
ten odgos wystrzelia szybkie serie pociskw. Karabiny maszynowe strzelajce po staym
torze podziurawiy wiele zwodowanych pontonw.
Bataliony, ktre dotary na przeciwlegy brzeg, musiay si wycofa, lecz nazajutrz
dowdca dywizji znowu wyda im rozkaz forsowania rzeki. Za drugim razem poszo nieco
lepiej, ale Brytyjczycy znaleli si w puapce na maych przyczkach, nieustannie
ostrzeliwanych z dzia i modzierzy. Ostatecznie niedobitki dywizji, ktra stracia ponad
dwa tysice onierzy, zostay wycofane. Bya to niepotrzebna, krwawa bitwa, stanowica
powd ostrych wzajemnych oskare wtedy i pniej. Jednake wobec rwnoczesnego
brytyjskiego ataku na lewym skrzydle Kesselring nabra przewiadczenia, e nadchodzi
przeomowy moment batalii. Rozkaza wyruszy spod Rzymu swoim dwm odwodowym
dywizjom grenadierw pancernych, 29. i 90., aby wzmocni nimi Lini Gustawa wzdu
Garigliano i Rapido. Oznaczao to, e dwie noce pniej pozosta bez osony sektor Anzio
Nettuno.

Dwudziestego stycznia brytyjska 1. Dywizja Piechoty oraz amerykaska 3. Dywizja,

wspierane przez komandosw i trzy bataliony rangersw pukownika Darbyego,
rozpoczy zaokrtowanie w portach Zatoki Neapolitaskiej. Jednostki wchodziy na
pokady statkw i okrtw przy akompaniamencie grajcych orkiestr, co przywodzio na
myl parad zwycistwa jeszcze przed bitw. Pierwszy batalion Gwardii Irlandzkiej
maszerowa przy dwikach Saint Patricks Day. Zdumiewa mnie widok Wochw
stojcych na chodnikach, wiwatujcych i oklaskujcych nas po drodze napisa jeden
z onierzy tej formacji. Zrozumiaem, e wielu gwardzistw ma w wiwatujcym tumie
dziewczyny; cz z nich sza krok w krok za swoimi onierzami i podawaa im kwiaty
oraz byskotki . Wymg dochowania tajemnicy zaniedbano tak raco, e wikszo
16

miejscowych wiedziaa, dokd zmierzaj alianccy onierze.

Naczelnym dowdc VI Korpusu oraz operacji Shingle by genera major John P.
Lucas. Ten yczliwy czowiek sprawia wraenie dobrotliwego wujaszka ze swoimi
siwymi wsami i w okularach w drucianych oprawkach; brako mu wszak instynktu
zabjcy. Wysi stopniem oficerowie nie potrafili si oprze pokusie udzielania mu dobrych
rad, prawie zawsze sprzecznych i niecisych. Najgorsz podsun sam genera Clark: Nie
ryzykuj zanadto, Johnny powiedzia Lucasowi. Ja zrobiem to pod Salerno
i wpakowaem si w kopoty . Clark nie wyznaczy mu jasnych zada. Zasugerowa tylko,
17

e Lucas powinien umocni si na przyczkach i nie naraa swojego korpusu na

niebezpieczestwo.
Ku zdumieniu wszystkich po radosnym poegnaniu zgotowanym aliantom przez
Wochw Niemcy nie mieli zielonego pojcia o zaplanowanym desancie pod Anzio
i Nettuno. Zostali tym cakowicie zaskoczeni. W istocie kiedy Amerykanie i Brytyjczycy
wyldowali tam we wczesnych godzinach porannych 22 stycznia i wypytywali
miejscowych ludzi, gdzie s Niemcy, odpowiadano im wzruszeniem ramion i wskazywano
w kierunku Rzymu. Udao si schwyta tylko nielicznych jecw, z ktrych cz
rekwirowaa pasz i ywno dla swoich jednostek w tej spokojnej okolicy, gdzie
wczeniej wypoczywali faszystowscy oficjele z rzymskich wadz.
Mimo e Niemcy nie przygotowali tam typowych rubiey obronnych, to z rozmysem
wyniszczyli okoliczn przyrod. W latach trzydziestych Mussolini powici znaczne
nakady finansowe na osuszenie Bot Pontyjskich i zasiedli je stu tysicami weteranw
wielkiej wojny, aby uprawiali odzyskane w ten sposb tereny. Udao si zlikwidowa
plag komarw, uprzednio rojcych si na tamtym obszarze. Po kapitulacji Woch dwaj
naukowcy na usugach Himmlera zaplanowali odwet na swoich byych sprzymierzecach.
Po unieruchomieniu urzdze pompujcych wikszo owych ziem znowu znalaza si pod
wod; zniszczono te pobliskie luzy. Nastpnie rozpleni si tam szczep przenoszcych
malari komarw, ktre potrafiy przey nad sonawymi wodami. Wadze niemieckie
skonfiskoway te zapasy chininy, wic wybucha epidemia malarii. W nastpnym roku
okoliczni mieszkacy nie tylko potracili grunty rolne i domy, ale i ponad pidziesit pi
tysicy ludzi zapado na wspomnian chorob. By to jawny przypadek signicia po
metody wojny biologicznej przez Niemcw . 18

Alexander i Clark, niewiadomi zagroenia, jakie stwarzaa malaria, odwiedzili te

spokojne z pozoru obszary. Obaj sprawiali wraenie nieporuszonych brakiem zapau
bojowego u starszej kadry oficerskiej, lecz w batalionach pierwszego rzutu zaczy
narasta nerwowo i konsternacja. Wszyscy mielimy paskudne poczucie zawodu
napisa pewien onierz Gwardii Irlandzkiej. Kady, co do jednego, nastawi si
wczeniej na udzia w miaym natarciu na Rzym. Mogo by trudne i krwawe, ale
zdobylibymy to miasto. Moglimy wykorzysta element zaskoczenia. Niemcw nie byo.
Co na lito bosk powstrzymywao nasz dywizj przed atakowaniem? W szeregach
19

Brytyjczykw zapanowao nieuzasadnione podejrzenie, e celowo si ich wstrzymuje,

poniewa to jankesi chcieli jako pierwsi wkroczy do Rzymu. W rzeczywistoci Lucas
wcale nie ponagla 3. Dywizji generaa majora Luciana Truscotta do aktywniejszych
dziaa i to pomimo koniecznoci uchwycenia wzgrz nieco dalej na pnocy oraz odcicia
szlaku zaopatrzeniowego niemieckiej 10. Armii, przebiegajcego szos nr 7.
Alianckie ldowanie wywoao panik w Rzymie i w kwaterze gwnej Kesselringa
nad dolin Tybru, zwaszcza e Kesselring wczeniej wprowadzi swoje dwie odwodowe
dywizje do walk nad rzekami Garigliano i Rapido. Zbudzono go na krtko przed witem,
przekazujc te wiadomoci, a zaraz potem skontaktowa si telefonicznie z Berlinem.
Niezwocznie wprowadzono w ycie plan awaryjny, znany pod kryptonimem operacja
Richard, ktry polega na cigniciu dywizji z pnocnych Woch i jednostek
rezerwowych z innych regionw. Genera kawalerii Eberhard von Mackensen mia
przenie z Werony kwater dowdztwa swojej 14. Armii. Z kolei sztab 10. Armii
Vietinghoffa otrzyma rozkaz odesania wszystkich jednostek, ktre nie bray czynnego
udziau w walkach, ku Grom Albaskim oraz Colli Laziali, dominujcym nad Botami
Pontyjskimi na rwninnych terenach wybrzea. Kesselringowi zaleao przede wszystkim,
by rozmieci na tych wzniesieniach moliwie najwiksz liczb baterii artyleryjskich.
Najpierw jednak wprowadzi do akcji swoj latajc artyleri, a samoloty Luftwaffe
zaatakoway bombami szybujcymi okrty nieprzyjaciela zakotwiczone w pobliu
brzegu. Jedna z tych bomb dosownie rozerwaa na dwie poowy niszczyciel Royal Navy,
HMS Janus. Inna zatopia owietlony i wyranie oznakowany okrt szpitalny. Dodatkowe
zagroenie dla floty inwazyjnej stanowiy miny.
Dwudziestego czwartego stycznia Brytyjska 1. Dywizja w zachodniej czci
przyczka podja wreszcie energiczne natarcie, a nastpnego dnia zaja miasteczko
Aprilia. Trzecia Dywizja Truscotta zaatakowaa w kierunku Cisterny, gdzie natkna si na
Dywizj Pancern Hermann Gring. Wkrtce potem artylerzyci Kesselringa rozpoczli
niemal nieprzerwane ostrzeliwane pobliskiej rwniny. Opieszao Lucasa, ktry nie
opanowa w por tych wzniesie, miaa przynie katastrofalne skutki. Wykazujc
niezrozumiay upr, Lucas roztrwoni wielk przewag. Win za to ponosili jednak take
Clark i Alexander, ktrzy powinni byli skoni go do rzucenia naprzd wojsk w cigu
pierwszych czterdziestu omiu godzin operacji. Z drugiej strony mona stwierdzi, e VI
Korpus Lucasa z zaledwie dwiema dywizjami nie dysponowa wystarczajcymi siami, by
podj natarcie w gb ldu i chroni przy tym swoje flanki, a caa operacja zostaa
niewaciwie zaplanowana.
Do czasu gdy Clark ponownie zwizytowa przyczek 28 stycznia, Niemcy
byskawicznie skoncentrowali siy w rejonie Anzio i zrwnowayli je liczebnie z zaledwie
szedziesiciotysicznymi wojskami desantowymi aliantw. Na poudnie poday
kolejne niemieckie rezerwy. Optymistyczne zaoenie, i potga lotnicza sprzymierzonych
uniemoliwi Niemcom wprowadzenie ich do walki, okazao si iluzoryczne, a tymczasem
ogie niemieckiej artylerii stawa si coraz silniejszy. Pewna osiemnastoletnia Woszka
zacza rodzi, kiedy grupa cywilw i alianckich onierzy szukaa schronienia przed
ostrzaem na cmentarzu. Gdy jej matka wznosia mody do wszystkich witych, kapral
z Krlewskiego Wojskowego Korpusu Medycznego jak gdyby nigdy nic odebra pord
dorodnego chopca.
Rangersi Darbyego i 3. Dywizja Truscotta zaatakoway w trakcie nastpnej nocy,
lecz zostay odparte przez niemieckie wojska, kilkukrotnie silniejsze od tych, z jakimi
spodzieway si zetrze. Ponowny szturm przynis rangersom katastrof wielu z nich
zgino lub dostao si do niewoli. Pniej Niemcy z dum obwozili jecw po Rzymie na
uytek fotoreporterw i operatorw Deutsche Wochenschau (niemieckiej kroniki
filmowej). Hitler, obsesyjnie odnoszcy si do symbolicznej roli stoecznych miast, czyni
wszystko, aby nie utraci stolicy swojego najwaniejszego sprzymierzeca. W rezultacie
przydzieli Kesselringowi do obrony Woch nawet wicej wojsk, anieli w o to prosi.
Alianckie pukowe punkty pomocy medycznej i odprawy rannych oraz polowe szpitale
ewakuacyjne byy przepenione onierzami na noszach, gdy niemiecki ostrza artyleryjski
bardzo si wzmaga. Sama bitwa sprowadzaa si do serii krtkich, zacitych star, jak
napisa sierant Gwardii Irlandzkiej. Tyle byo kryjwek w kanaach i gbokich rowach
melioracyjnych, e wrg wyskakiwa z nich na czowieka w cigu paru sekund . 20

Z powodu gstej warstwy chmur sprzymierzeni nie mogli ju liczy na wsparcie lotnicze.
Amerykanie i Brytyjczycy musieli si okopa i wyczekiwa na spodziewany, wcieky
kontratak Mackensena, ktrego wojska, zasilone przybyymi rezerwami, liczyy ju w tym
czasie prawie sto tysicy onierzy.

Desant pod Anzio w adnym stopniu nie doprowadzi do osabienia linii obronnej
niemieckiej 10. Armii nad Garigliano i Rapido. Wielka gra Monte Cassino, z klasztorem
benedyktynw na szczycie, stanowia jej najsilniej umocniony punkt. Ale niecae dziesi
kilometrw dalej na pnocny wschd francuski korpus pod dowdztwem generaa
Alphonsea Juina, zoony z dwch pnocnoafrykaskich dywizji, przekroczy rzek Sacco
i opanowa Monte Belvedere na Linii Gustawa. W skrajnie zaciekych grskich bojach
Francuzi stracili osiem tysicy onierzy. Tymczasem w dolinie Rapido trway nieustannie
zmagania artyleryjskie.
Trzydziestego stycznia amerykaska 34. Dywizja Piechoty po pocztkowych
niepowodzeniach zdoaa przedosta si w brd przez Rapido na pnocy od Cassino.
W cigu kilku nastpnych dni walczya o poszczeglne wzgrza wok Monte Cassino.
Jednak zmagania o miasto Cassino i sam poblisk fortec miay zmienny przebieg,
w mronej pogodzie i wrd nienych zamieci. Trzydziesta czwarta Dywizja, wyczerpana
i zdziesitkowana w trakcie mnego natarcia, musiaa zosta wkrtce wycofana
i zastpiona przez hindusk 4. Dywizj.
Genera porucznik Bernard Freyberg, dowdca korpusu nowozelandzkiego, przej
kierowanie walkami na tym odcinku. Zwalisty i nieustraszony Freyberg, znany wrd
swoich brytyjskich kolegw jako niedwied z malekim mzgiem, ocenia zaistnia
sytuacj do prostolinijnie. Doszed do wniosku, e wielki benedyktyski klasztor na
Monte Cassino pki sta cay, by nie do zdobycia. Zamiast stara si oszczdzi t
zabytkow budowl, zgodnie z wczeniejszymi wskazwkami Eisenhowera i Alexandra,
sprzymierzeni powinni zrwna j z ziemi. Przyjto na wiar niecise meldunki, e
Niemcy potajemnie przeksztacili w klasztor w fortec, a raporty o tym, i peno w nim
uciekinierw, zostay zlekcewaone. Genera Juin stanowczo przeciwstawia si
zniszczeniu Monte Cassino, podobnie zreszt jak Clark oraz dowdca amerykaskiego II
Korpusu. Jednake Alexander zdecydowanie popar Freyberga. Naciski wywierane
z Londynu przez Churchilla byy zbyt silne.

Czwartego lutego rozpocz si atak Mackensena na brytyjskie pozycje pod Anzio,

a grenadierzy pancerni gnali przed sob przez pola minowe wielkie stado owiec. Pierwszy
batalion Gwardii Irlandzkiej i 6. Puk Gordon Highlanders wziy na siebie gwny ciar
tego uderzenia, wspartego przez Niemcw czogami PzKpfw IV. Pierwsza Dywizja
Piechoty musiaa si wycofa, tracc ptora tysica ludzi, z ktrych dziewiset trafio do
niewoli. Kolejne niemieckie natarcie nastpio trzy dni pniej, skierowane na Aprili.
Raz jeszcze Niemcom nie udao si przebi ku morzu tylko dlatego, e zostali zatrzymani
przez zmasowany ogie artylerii, w tym dziaa okrtw znajdujcych si w pobliu brzegu.
W Wilczym Szacu Hitler, lczc nad szczegowymi mapami przyczka pod
Anzio, wyda Mackensenowi szczegowe rozkazy przeprowadzenia potnego natarcia
w celu cakowitego rozbicia nieprzyjacielskiego zgrupowania desantowego. Chcia
udzieli przeciwnikowi surowej i przykadnej nauczki, a przy okazji zniechci aliantw
do wikszej operacji inwazyjnej nad kanaem La Manche w pniejszym okresie tego roku.
Szesnastego lutego walki rozgorzay z now si. Niemieckie 3. Dywizja Grenadierw
Pancernych i 26. Dywizja Pancerna ponownie zaatakoway Aprili oraz odcinek na styku
amerykaskiej 45. Dywizji i przybyej niedawno na front brytyjskiej 56. Dywizji. Dwa dni
pniej rwnie Mackensen wprowadzi do walki swoje odwody.
Grenadierzy pancerni nacierali niemal jak za czasw Napoleona rwnolegle
nadcigajcymi kolumnami z Cartoceto. Zostali dostrzeeni przez obserwatorw alianckiej
artylerii i ju po kilku minutach baterie dzia polowych wojsk sprzymierzonych wstrzeliy
si w cele, z niszczycielskimi rezultatami. Amerykanie przezwali drog, po ktrej
nadchodzili Niemcy, krgielni . Cho straty alianckie byy wysokie, to i Mackensen
21

straci ponad pi tysicy onierzy.

Clark, pod presj Alexandra, powrci na przyczek pod Anzio, eby zdj Lucasa ze
stanowiska dowdcy VI Korpusu i zastpi go Truscottem. Jak na ironi decyzj tak
podjto tu po tym, gdy szala zwycistwa zacza si przechyla na stron
sprzymierzonych. Churchill rwnie troch nie w por poczyni synn uwag na temat
Anzio tydzie pniej podczas narady szefw sztabw w Londynie: Spodziewalimy si
wysadzi na ld bika, ktry wypatroszy szkopw. Zamiast tego na brzeg wyleg
gigantyczny wieloryb trzepicy wod petw ogonow! .22

Dwudziestego dziewitego lutego Mackensen, dziaajc na podstawie rozkazw

Kesselringa i tych nadesanych z kwatery gwnej Fhrera, wyprowadzi nastpne silne
uderzenie. Hitler interesowa si kilkunastokilometrowym przyczkiem pod Anzio rwnie
pilnie jak frontem wschodnim. Nie chcia jednak przyj do wiadomoci, e jego wojska
nie zdoaj odnie zwycistwa, jeeli zabraknie im amunicji artyleryjskiej i osony
z powietrza, podczas gdy alianci stawali si coraz silniejsi pod wzgldem
Materialschlacht wyposaenia wojskowego. Z kolei Kesselring pojmowa, e kampania
woska oznacza punkt zwrotny wojny. Wehrmacht nie by w stanie w dalszym cigu trwoni
wojsk i uzbrojenia w walce z przeciwnikiem, ktry najwyraniej dysponowa
niewyczerpanymi zapasami ora. Pod Anzio trzy czwarte zabitych i rannych niemieckich
onierzy pado ofiar ostrzau artyleryjskiego.

Pitnastego lutego alianci obrcili ca sw niszczycielsk moc przeciwko Monte Cassino.

Dzie wczeniej wieczorem zrzucono na tamtejszy zabytkowy klasztor ulotki ostrzegajce
tych wszystkich, ktrzy szukali w nim schronienia, aby dla wasnego dobra moliwie
najprdzej opucili to miejsce. Jednak z powodu zamieszania i ywionych podejrze
niewielu to uczynio. Opat nie chcia uwierzy, e sprzymierzeni s zdolni do takiego
barbarzystwa. Samoloty B-17 Flying Fortress oraz fale bombowcw B-25 Mitchell i B-
26 Marauder bombardoway na zmian grski szczyt, a artyleria 5. Armii skoncentrowana
w dolinie rzeki Rapido dooya swoje. W klasztorze zgino kilkuset uchodcw.
Plan Freyberga zawid w zupenoci. Zbyt dugo ociga si on z atakiem po tym, gdy
odleciay ju alianckie bombowce. Kiedy wreszcie szturm nastpi, by niewystarczajco
silny i le skoordynowany. Naloty aliantw umoliwiy Niemcom przeksztacenie
czciowo zniszczonego klasztoru w prawdziw fortec. Wysunite wobec nazistw
faszywe zarzuty okupowania klasztoru zostay zdecydowanie odrzucone przez tamtejszego
opata w wywiadzie z generaem wojsk pancernych Fridolinem von Senger und Etterlin,
dowdc XIV Korpusu Pancernego.
Miasto Cassino, bronione w tym czasie przez 1. Dywizj Strzelcw
Spadochronowych, stao si dla Freyberga gwnym celem, ale jego plan przeprowadzenia
ataku siami nowozelandzkiej 2. Dywizji i hinduskiej 4. Dywizji pokrzyowa nieustannie
padajcy deszcz. Uycie czogw wymagao suchego podoa, a wszdzie grunt nasik
wod. Kiedy 15 marca deszcz w kocu usta, Cassino zostao obrzucone bombami przez
samoloty i ostrzelane przez artyleri. Wbrew chepliwym zapewnieniom zag
bombowcw 15. Armii Powietrznej nie wykazay si one podczas tego nalotu szczegln
precyzj i celnoci. Pomykowo zbombardowano take pi innych miejscowoci;
faktycznie amerykaskie samoloty zrzuciy bomby na swoich sojusznikw, przedstawicieli
niemal wszystkich narodowoci oddziay dywizji hinduskiej, siedzib dowdztwa
brytyjskiej 8. Armii, nowo przybyych na front woski Polakw oraz na kwater generaa
Juina wskutek czego zgino lub odnioso rany trzystu pidziesiciu alianckich onierzy
i siedemdziesiciu piciu cywilw.
Niemcy zastosowali typow dla siebie taktyk na wypadek, gdy spodziewali si
zmasowanego ataku, pozostawiajc do obrony Cassino tylko nieznaczne siy. Wikszo
spadochroniarzy wycofali na drug lub trzeci lini. Tempu natarcia wojsk Freyberga nie
sprzyja gruz lecy na ulicach oraz wielkie leje po bombach i pociskach. Czogi Sherman
nie mogy si przedrze, a potem, wbrew zachcajcym prognozom pogody, znowu
nadeszy deszcze.
Niemieccy spadochroniarze bronili zrujnowanego miasta z zabjcz skutecznoci.
Nowozelandczykom, ktrzy chcieli sobie powetowa klsk na Krecie, z pewnoci nie
brakowao odwagi, podobnie jak onierzom dywizji hinduskiej, zwaszcza Gurkhom z 9.
Puku Strzelcw. Ku bezsilnej irytacji Clarka Freyberg prowadzi jednak walki po
swojemu, bez zmysu taktycznego, uparcie atakujc pozycje nieprzyjaciela. Bj toczy si
przez osiem dni, a korpus Freyberga straci dwukrotnie wicej ludzi, ni wynosiy straty
niemieckie. Pojedyncze oddziay, ktre odnotoway lokalne sukcesy na przykad
Gurkhowie, ktrzy wielkim kosztem opanowali okoliczne wzgrza dostay rozkaz
odwrotu. Wycofany zosta cay korpus pobity, rozgoryczony i zniechcony.

Tymczasem pod Anzio trway walki, nabierajc charakteru typowego dla kampanii
woskiej; wojska alianckie na przyczku zwikszono do prawie stu tysicy onierzy,
a zatem dorwnay pod wzgldem liczebnoci Niemcom na tamtym krwawym odcinku
frontu. Pozycyjne zmagania miay swoicie monotonny rytm, zakcany jedynie przez
conocne potyczki patroli. onierze uprawiali jarzyny i odkupywali ywiec od
ewakuowanych miejscowych woskich rodzin; znudzeni, zakadali si o niemal wszystko,
od rezultatw wycigw samochodowych po wyniki meczw baseballowych. Kwita
typowo amerykaska przedsibiorczo handlowano bimbrem pdzonym
w zaimprowizowanych alembikach. Przemytnicy alkoholu ze 133. Dywizji Piechoty
dodali do pidziesiciu funtw sfermentowanych rodzynek nieco wanilii, wytwarzajc
trunek o nazwie Paryski pochlej. Z kolei onierze brytyjscy apali szczury w worki na
piasek i ciskali je niczym adunki wybuchowe w stron niemieckich okopw . Liczba
23

przypadkw samookalecze bya zatrwaajco wysoka i jak si wydaje, wynikaa nie tyle
z samego lku, ile z obawy przed strachem. Jak niebawem odnotowali wojskowi
psychiatrzy, nerwica frontowa zawsze dawaa si bardziej we znaki onierzom na
przyczkach tych nad morzem i nad rzekami, ustpujc wyranie dopiero wwczas, gdy
wznawiano dziaania manewrowe.
Dwudziestego trzeciego marca, w okresie szczytowego nasilenia walk o Cassino,
woscy partyzanci zorganizowali pod Rzymem zasadzk na oddzia niemieckiego wojska
maszerujcy przez miasto. Rozwcieczony Hitler rozkaza przeprowadzenie egzekucji
dziesiciu osb za kadego zabitego Niemca. Herbert Kappler, szef SD w Rzymie,
wyselekcjonowa 335 zakadnikw, polecajc straci ich nazajutrz w Jaskiniach
Ardeatyskich w pobliu woskiej stolicy. Prowadzone przez Kapplera obawy na ydw
przyniosy skromne rezultaty; zaledwie 1259 z nich schwytano i zesano do Auschwitz.
Wikszo znalaza schronienie u Wochw, a w ich ratowaniu uczestniczy te Koci
katolicki, mimo e papie nie wypowiedzia si oficjalnie przeciwko przeladowaniom
ludnoci ydowskiej.
Po drugiej stronie Adriatyku niemieckie represje w Jugosawii staway si coraz
okrutniejsze. Himmler wyrazi zgod na werbunek boniackich muzumanw do 13.
Dywizji Grskiej SS Handschar, aby zwalczali partyzantk Tity, zoon rzekomo
gwnie ze znienawidzonych Serbw. onierze tej jednostki nosili na gowach szare fezy,
przyozdobione esesowskim emblematem trupiej gwki. W rzeczywistoci do partyzantw
przyczali si coraz czciej jugosowiascy nacjonalici wszelkiej maci, natomiast
niemal wycznie serbscy czetnicy generaa Mihailovicia unikali star z Niemcami po
krwawym odwecie okupantw na ludnoci w padzierniku 1941 roku. Z kolei
komunistyczne oddziay Tity bez skrupuw zaostrzay konflikt zbrojny, liczc na to, e
niemieckie zbrodnie spowoduj zwikszony napyw ludzi do formacji partyzanckich. Kiedy
dla Brytyjczykw stao si jasne, e czetnicy wstrzymuj si z podejmowaniem otwartej
walki z Niemcami, Kierownictwo Operacji Specjalnych wycofao swoj misj wojskow
przy dowdztwie czetnikw i zwikszyo pomoc udzielan brygadom Tity. Zaopatrzenie
byo dostarczane do Jugosawii drog powietrzn z bazy SOE w Bari, a 2 marca 1944 roku
alianci przystpili do bombardowania celw w tym kraju, korzystajc z lotnisk we
woskiej prowincji Foggia.

Gdy nasiliy si naloty bombowe sprzymierzonych na Niemcy, Hitler pragn odwetu

i sterroryzowania ludnoci Wielkiej Brytanii, ale mciwe nazistowskie tyrady wprawiay
wikszo przecitnych Niemcw w coraz wiksze przygnbienie. Pragnli oni bowiem
ochrony przed bombami i nadziei, i usysz, e wojna si wreszcie skoczy. Ju tylko
zagorzali stronnicy nazistowskiej partii pozdrawiali si w tym czasie salutem Heil
Hitler!. Obalenie Mussoliniego we Woszech rozbudzio w umysach wielu Niemcw
niejasne oczekiwania, e co podobnego wydarzy si rwnie w Rzeszy, ale w istocie oba
reimy, faszystowski i nazistowski, znacznie si od siebie rniy, a ten ostatni dziery
wadz tward rk. W celu dodatkowego wzmocnienia nazistowskiego nadzoru nad
Niemcami Hitler mianowa Reichsfhrera SS Heinricha Himmlera ministrem spraw
wewntrznych. Jednake, ku silnemu niepokojowi Goebbelsa, Hitler jeszcze bardziej
odseparowa si od narodu niemieckiego i nadal wzbrania si przed bezporednimi
kontaktami z pozbawion domw na skutek bombardowa ludnoci cywiln oraz rannymi
onierzami.
Fhrer dooy wszelkich stara wiadomie bd podwiadomie aby spali za
sob i za swoim krajem wszystkie mosty. Nie byo alternatywy dla zwycistwa lub
cakowitego zniszczenia Niemiec. Zapewniwszy niegdy rodakw o nieuchronnoci triumfu
nazizmu, teraz bezwstydnie roztacza przed nimi przeraajce widmo klski, nie przyznajc
nawet, e cokolwiek si zmienio czy te e on sam by w jaki sposb odpowiedzialny za
katastrofalny stan rzeczy. Hitler obwinia za niedawne niepowodzenia militarne
zdradzieckich Francuzw z Afryki Pnocnej, jeszcze bardziej wiaroomnych Wochw
oraz reakcyjn generalicj Wehrmachtu, ktrej zabrako nazistowskiej wiary w wodza
i ktra nie suchaa jego rozkazw.
Wydaje si, e w tych krtkich chwilach kiedy Hitler by w stanie przejrze na oczy,
potrafi sobie wyobrazi, jak zakoczy si ta wojna. Trzeba przyzna, e konsekwentnie
wyznawa swoje spoeczno-darwinistyczne pogldy, zgodnie z ktrymi silniejszy ma
zawsze racj. Po katastrofie stalingradzkiej zacz to odnosi do swych pobratymcw.
Owiadczy Goebbelsowi, e skoro nard niemiecki okaza si saby, to nie zasuguje na
nic poza tym, by zosta unicestwionym przez silniejsz nacj; w takim razie nie mona
ywi do wspczucia . Powraca coraz czciej do tej myli, gdy zblia si upadek
24

Rzeszy.

1 N. Hamilton, Monty. Master of the Battlefield, 19421944, London 1985, s. 405.

2 R. Atkinson, The Day of Battle. The War in Sicily and Italy, 19431944, New York 2007, s. 237.
3 N. Hamilton, Monty, op. cit., s. 409.
4 N. Nicolson, Alex. The Life of Field Marshal Earl Alexander of Tunis, London 1973, s. 163.
5 H.C. Butcher, My Three Years with Eisenhower. The Personal Diary of Captain Harry C. Butcher, USNR, Naval Aide to General Eisenhower, 19421945, London 1946, s. 384 (23 listopada 1943 r.).
6 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 458 (7 padziernika 1943 r.).
7 Ibidem, s. 459.
8 D. Clarke, The Eleventh at War. Being the Story of the XIth Hussars (Prince Alberts Own) through the Years 19341945, London 1952, s. 319.
9 R. Atkinson, The Day of Battle, op. cit., s. 260.
10 GBP, listopad 1943 r.
11 N. Hamilton, Monty, op. cit., s. 439.
12 GBP.
13 J. Kenneally, The Honour and the Shame, London 1991, s. 142.
14 Ibidem.
15 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, op. cit., s. 510 (6 sty cznia 1944 r.).
16 J. Kenneally, The Honour and the Shame, op. cit., s. 152.
17 Cy t. za: R. Atkinson, The Day of Battle, op. cit., s. 355.
18 R.J. Evans, The Third Reich at War. How the Nazis Led Germany from Conquest to Disaster, London 2008, s. 477478.
19 J. Kenneally, The Honour and the Shame, op. cit., s. 158.
20 Ibidem, s. 165.
21 R. Atkinson, The Day of Battle, op. cit., s. 426.
22 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, op. cit., s. 527 (29 lutego 1944 r.).
23 R. Atkinson, The Day of Battle, op. cit., s. 488489.
24 TBJG, cz. II, t. VII, s. 296 (8 lutego 1943 r.).
 ROZDZIA 36

Radziecka ofensywa wiosenna

styczekwiecie 1944

Czwartego stycznia 1944 roku feldmarszaek von Manstein uda si samolotem do

Wilczego Szaca, aby jasno przedstawi Hitlerowi zagroenia, przed ktrym stana
niemiecka Grupa Armii Poudnie. Czwartej Armii Pancernej midzy Winnic
a Berdyczowem grozio zniszczenie, a jej zagada spowodowaaby powstanie wielkiej luki
midzy wojskami Mansteina a Grup Armii rodek. Jedyne rozwizanie polegao na
wycofaniu oddziaw z Krymu i znad zakola Dniepru.
Hitler nawet nie chcia o tym sysze. Opuszczenie Krymu wizao si z ryzykiem
utraty poparcia Rumunii i Bugarii, poza tym nie wchodzio w rachub wycofanie si
z pnocy, gdy mogoby to skoni Finw do odstpienia od wojny. Fhrer twierdzi, e
wrogw Niemiec dzieli tyle nieporozumie, i ich koalicja nieuchronnie si rozpadnie.
Chodzio wic o to, by wytrwa. Wtedy Manstein poprosi wodza o rozmow na
osobnoci; mia im w niej towarzyszy jedynie genera Kurt Zeitzler, szef sztabu wojsk
ldowych. Hitler dobrze wyczuwa, co si szykuje, i wcale nie by tym zachwycony.
Manstein ponownie zaproponowa, aby Hitler przekaza mu dowodzenie frontem
wschodnim. Majc na wzgldzie fakt, e kwatera gwna Fhrera nieustannie odmawiaa
zgody na wycofywanie wojsk, a do czasu kiedy byo ju na to za pno, Manstein rzuci
uwag, e niektre z problemw trapicych niemieckie wojska wynikay ze sposobu
dowodzenia nimi. Nawet ja nie potrafi zmusi feldmarszakw do posuszestwa!
odpar na to dyktator z chodn wciekoci. Czy wyobraa pan sobie, e panu
podporzdkuj si chtniej? Manstein odpowiedzia, e jego wasne rozkazy nie budz
sprzeciwu. Dowid swoich racji, ale Hitler nagle przerwa to spotkanie. Manstein,
ktremu przebiego i elokwencja nie wyszy na dobre, nie osign przy tej okazji
niczego poza tym, e Hitler nabra do niego gbokiej nieufnoci. Dni Mansteina na
stanowisku dowdcy Grupy Armii Poudnie byy odtd policzone .
1

W styczniu 1944 roku, mimo straty 4,2 miliona onierzy od pocztku wojny,
niemieckie siy zbrojne znalazy si w szczytowym okresie swojej rozbudowy; suyo
w nich wtedy dziewi i p miliona ludzi. Z tego prawie dwa i p miliona walczyo na
froncie wschodnim, majc u boku okoo siedmiuset tysicy onierzy krajw
sprzymierzonych byo to nieco wicej ni w chwili rozpoczcia operacji Barbarossa
dwa i p roku wczeniej. Suche dane liczbowe byy jednak zudne. Armia niemiecka
znacznie si rnia od tej, ktra uderzya na Zwizek Radziecki. Przecitnie tracia
dziennie ekwiwalent puku, a wielu najlepszych modszych oficerw i podoficerw gino
w walkach . Stan liczebny podtrzymywano, przymusowo wcielajc Polakw, Czechw,
2

Alzatczykw i folksdojczw do Wehrmachtu i Waffen-SS. Od dziesiciu do dwudziestu

procent personelu osobowego stanowili hiwisi i robotnicy przymusowi. Innym nader
wanym czynnikiem byo to, e niemiecka armia ldowa nie moga ju liczy na skuteczne
wsparcie ze strony Luftwaffe, gdy wikszo samolotw bojowych Niemcy wycofali
z frontu do obrony Rzeszy przed alianckimi bombardowaniami .3

Z kolei Armia Czerwona miaa 6,4 miliona onierzy, znajdujcych si prawie

wycznie na froncie wschodnim, a ponadto przytaczajc przewag w czogach, dziaach
i samolotach. Jednak nawet w Zwizku Radzieckim odczuwano niedobr rezerw ludzkich
po straszliwych stratach w poprzednich dwch latach oraz w wyniku masowej mobilizacji
do pracy w fabrykach zbrojeniowych. Wiele radzieckich dywizji strzeleckich liczyo
zaledwie po dwa tysice onierzy lub nawet mniej. Mimo wszystko Armia Czerwona bya
w tym okresie nieporwnanie lepsz i skuteczniejsz organizacj wojskow ni w czasie
klsk militarnych z 1941 roku. Paraliujcy strach przed karzc rk NKWD zosta
zastpiony przez znacznie rozwinite poczucie inicjatywy albo wrcz eksperymentowanie
na polu walki. Na pocztku 1944 roku radzieckie cele wojenne byy jasno okrelone:
odrzucenie Niemcw spod Leningradu, odzyskanie Biaorusi i wyzwolenie pozostaych
obszarw Ukrainy .
4

Po udanej operacji ytomiersko-berdyczowskiej, przeprowadzonej przez 1. Front

Ukraiski Watutina, ktry skutecznie odpar wszelkie kontrataki wojsk Mansteina,
przedstawiciel Stawki marszaek ukow dy do rozbicia silnego niemieckiego
zgrupowania nad Dnieprem w okolicach Korsunia. Dwudziestego czwartego stycznia
Korpusy XI i XLII, ktrych Hitler nie pozwoli Mansteinowi wycofa, zostay zaskoczone
i odcite przez 5. Gwardyjsk Armi Pancern i 6. Armi Pancern ze skadu 2. Frontu
Ukraiskiego Koniewa. Manstein, zdecydowany wyprowadzi okrone korpusy z kota po
niepowodzeniu wczeniejszej odsieczy pod Stalingradem, skoncentrowa cztery dywizje
pancerne.
Wielkiemu rywalowi ukowa generaowi Koniewowi rwnie mocno zaleao na
zniszczeniu czterech niemieckich dywizji piechoty oraz 5. Dywizji Pancernej SS Wiking,
zanim inne formacje przyszyby im w sukurs. Koniew, ktry wedle opisu syna Berii mia
ze oczka, ogolon gow podobn do makwki, pyszakowaty wyraz twarzy, dorwnywa
ukowowi bezwzgldnoci . Rozkaza 2. Armii Lotniczej udzieli jego wojskom wsparcia
5

poprzez zrzucenie mnstwa bomb zapalajcych na drewniane zabudowania miasteczek

i wiosek obwodu czerkaskiego. Miao to wypdzi niedoywionych niemieckich onierzy
z chat na siarczysty mrz.
Siedemnastego lutego okrone niemieckie formacje prboway si przebija, brnc
przez gbokie niegi. Koniew przewidzia to i uruchomi przygotowan zapadni. Jego
czogi T-34, wyposaone w szerokie gsienice, mogy pokonywa niene zaspy. Ich zaogi
cigay osabionych niemieckich piechurw, miadc ich gsienicami. Nastpnie przesza
do natarcia kawaleria na kozackich konikach, tnc szablami uniesione w gr rce tych
nieprzyjaci, ktrzy prbowali si podda. Podobno tylko tego jednego dnia zgino okoo
dwudziestu tysicy Niemcw. Stalin by pod takim wraeniem mciwoci Koniewa, e
nada mu rang marszakowsk. Zapewne awansowany na marszaka zostaby take
Watutin, gdyby 29 lutego nie wpad w zasadzk zorganizowan przez ukraiskich
nacjonalistw, ktrzy miertelnie go ranili. ukow obj dowodzenie 1. Frontem
Ukraiskim i kontynuowa atak na pnocn flank Grupy Armii Poudnie, a tymczasem
3. Front Ukraiski Malinowskiego i 4. Front Ukraiski Tobuchina rozbiy lub zmusiy do
odwrotu niemieckie jednostki w zakolu Dniepru .6

Hitler z jeszcze wiksz niechci odnis si do myli o wycofaniu wojsk spod

Leningradu. Wszelkie nadzieje na zniszczenie tej kolebki bolszewizmu ju dawno si
rozwiay, lecz on obawia si, e taki odwrt daby Finom wyczekiwany pretekst do
zawarcia pokoju ze Zwizkiem Radzieckim. Niemieccy onierze nie rozumieli, dlaczego
musz pozostawa na bagiennych obszarach koo Leningradu, zwaszcza gdy rozeszy si
pogoski o tym, e Armia Czerwona poczynia znaczne postpy na poudniu.
Spodziewajc si rychego nieprzyjacielskiego ataku, niemieckie wadze wojskowe
zajy si przesiedlaniem ludnoci cywilnej pnocnej Rosji na dalekie zaplecze, aby w ten
sposb udaremni Armii Czerwonej wcielanie jej do armii w trakcie ofensywy. Nasz
samochd min ciao kobiety lece na niegu zanotowa Godfrey Blunden w pobliu
Wielkich ukw. Kierowca si nie zatrzyma. Takie widoki s codziennoci
w ogarnitej wojn strefie Rosji. Owa kobieta pewnie wypada z szeregu w trakcie marszu
do Niemiec i zostaa zastrzelona albo zmara z zimna. Kt si kiedykolwiek dowie, kim
bya? Tylko jedn z wielu milionw polegych Rosjan . 7

Czternastego stycznia 1944 roku Fronty Leningradzki, Wochowski i 2. Front

Nadbatycki rozpoczy seri atakw majcych na celu zniesienie oblenia Leningradu.
W trakcie poprzednich dwch miesicy potajemnie, po nocach przetransportowano morzem
2. Armi Uderzeniow ze skadu Frontu Leningradzkiego na przyczek w Oranienbaum na
batyckim wybrzeu, na zachd od Leningradu. Nastpnie, kiedy Zatoka Fiska pokrya si
grub tafl lodu, przerzucono tam jeszcze dwadziecia dwa tysice onierzy, sto
czterdzieci czogw i trzysta osiemdziesit dzia .
8

W gstej, mronej mgle Armia Czerwona i Flota Batycka rozpoczy niezwykle silny
ostrza z 21 600 dzia oraz 1500 baterii wyrzutni rakietowych Katiusza. Ziemia draa tak
bardzo od dwustu dwudziestu tysicy pociskw artyleryjskich wystrzelonych w cigu stu
minut, e w oddalonym o dwadziecia kilometrw Leningradzie z sufitw sypa si tynk.
Pociski wyrzucay w gr cay wa, z ziemi, dymu i kurzu, z byskami ognia w jego
rodku, napisa pewien onierz z obsugi modzierza . Atak z przyczka
9

oranienbaumskiego doprowadzi do poczenia si z wojskami nacierajcymi ze Wzgrz

Pukowskich na poudniowo-zachodnim skraju Leningradu. Feldmarszaek Georg von
Kchler, dowdca Grupy Armii Pnoc, nie spodziewa si tak sprawnie
skoordynowanego uderzenia. Ale niemieckie Kampfgruppen (improwizowane grupy
bojowe) broniy si z typow dla nich skutecznoci. Jedna z armat 88 mm niszczya
kolejne radzieckie czogi z solidnego bunkra. Nacierajca sowiecka piechota czua swd
zwglonych cia tych, ktrzy sponli w pojazdach.
Czerwonoarmici nie zastali ludnoci w wyzwalanych wsiach, gdy ta zostaa
ewakuowana na niemieckie tyy. Trwao natarcie w kierunku miejscowoci Puszkin (do
1918 roku Carskie Sioo) i Peterhof (Pietrodworiec). Zwoki Niemcw, ktrzy padli
twarzami w nieg, byy rozjedane przez gsienice atakujcych czogw T-34. Niektrzy
onierze piewali podczas szturmu, inni si modlili. Przyapaem si na tym, e sam
prbuj przypomnie sobie modlitwy, ktrych uczono mnie w dziecistwie zapisa
pewien oficer ale adnej nie pamitaem . Kiedy radzieccy onierze dotarli do
10

Gatczyny, zastali tamtejszy paac zasrany . Zamieszkujcy tam wczeniej Niemcy nie
11

wychodzili na mrz, by zaatwia potrzeby fizjologiczne. Z kolei brytyjski korespondent

Alexander Werth twierdzi, e czerwonoarmici przekonali si ze wzburzeniem, i cz
paacu w Gatczynie suya wczeniej jako burdel dla niemieckich oficerw . 12

Rankiem 22 stycznia Kchler polecia do Wilczego Szaca, aby uzyska od Hitlera

przyzwolenie na wycofanie si z Puszkina, lecz wyprawa ta nie miaa wikszego sensu,
gdy odwrt ju trwa. Nastpnego dnia ostatni niemiecki pocisk artyleryjski spad na
Leningrad. Dwudziestego sidmego stycznia 1944 roku, po omiuset osiemdziesiciu
dniach, oblenie tego miasta ostatecznie si zakoczyo. W Leningradzie oddano salut
armatni z okazji zwycistwa, jednak na witowanie pooyy si cieniem myli o tych
wszystkich, ktrzy tam zginli. Ocalaych przytaczao nieuzasadnione poczucie winy za to,
e przeyli.
Wrd frontowcw panowao silne pragnienie zemsty na wrogu. Wasilij Czurkin
opisa w swoim dzienniku, jak po wkroczeniu do wsi Wyrica onierze zapali czterech
rosyjskich wyrostkw w niemieckich mundurach. Od razu ich zastrzelono, tak wielka bya
nienawi do wszystkiego, co niemieckie. A przecie tamci chopcy byli niewinni. Niemcy
zatrudniali ich jako wozakw na tyach. Dali im szynele i kazali je nosi .
13

Hitler niebawem zdymisjonowa Kchlera; zastpi go feldmarszaek Model, ktrego

Fhrer najchtniej posya na najbardziej zagroone odcinki, lecz i to nie zatrzymao
radzieckiego natarcia, w trakcie ktrego Sowieci przemiecili si naprzd o ponad
dwiecie kilometrw. Zagraniczne formacje Waffen-SS, w tym zoony z Belgw Legion
Waloski Lona Degrellea, zostay zepchnite do Narwy. Dalej na poudnie w centralnym
sektorze frontu przebiegajcego przez Biaoru nie zaszy wiksze zmiany w pierwszych
miesicach 1944 roku. Ale niemiecka kampania antypartyzancka na Biaorusi dorwnywaa
okruciestwem walkom na froncie. Niemiecka 9. Armia zapdzia pidziesit tysicy
biaoruskich cywilw, uznanych za niezdolnych do pracy, na ziemi niczyj, w praktyce
skazujc ich na mier .
14

W zachodniej czci Ukrainy wojska niemieckie nadal doznaway klsk, nie majc
czasu na otrznicie si pomidzy kolejnymi radzieckimi ofensywami. Czwartego marca
dowodzony przez ukowa 1. Front Ukraiski przeama niemieckie linie siami dwch
armii pancernych i skierowa si ku granicy rumuskiej. Inna armia pancerna sforsowaa
Dniestr i wkroczya do pnocno-wschodniej Rumunii.

Hitler wyjecha z Wilczego Szaca w Prusach Wschodnich 22 lutego, w trakcie

trwajcej tam budowy betonowych schronw, gdy kwatera gwna wodza pod Ktrzynem
znalaza si w zasigu radzieckiego lotnictwa. Przenis si do Berghofu, bliej swoich
coraz bardziej chwiejnych sojusznikw ze rodkowo-poudniowej Europy. Na pocztku
marca, dowiedziawszy si o potajemnych rokowaniach nawizanych przez admiraa
Miklsa Horthyego z zachodnimi aliantami, postanowi upora si z problemem zdrady,
jakiej dopuciy si Wgry. Hitler zamierza zaj zbrojnie ten kraj, internowa Horthyego
i rozprawi si z wgierskimi ydami.
Osiemnastego marca Horthy przyby do paacu Klessheim w towarzystwie czoowych
przedstawicieli swojego rzdu. Sdzi, podobnie jak ludzie z jego otoczenia, e zosta
wezwany, by przedyskutowa zgoszony przez Budapeszt wniosek o wycofanie wojsk
wgierskich z frontu wschodniego w celu obrony granicy karpackiej przed Armi
Czerwon. Jednake Hitler po prostu przedoy Horthyemu ultimatum. Ten, cho oburzony
otwartymi grobami niemieckiego dyktatora, skierowanymi nawet pod adresem jego
rodziny, nie mia wyboru. Wrci pocigiem do Budapesztu praktycznie
ubezwasnowolniony, a towarzyszy mu Obergruppenfhrer SS Ernst Kaltenbrunner, szef
RSHA. Nazajutrz na Wgrzech powoano marionetkowy rzd, a wojska niemieckie
wkroczyy do tego kraju. W lad za nimi przybyli eksperci od Eichmanna, aby
zorganizowa obaw na siedemset pidziesit tysicy wgierskich ydw i wywie ich
do obozu Auschwitz-Birkenau.
Dziewitnastego marca, w chwili gdy niemieckie oddziay wkraczay do Budapesztu,
Hitler urzdzi w Berghofie dziwaczn ceremoni. Wezwa wszystkich feldmarszakw
Wehrmachtu, aby zoyli mu deklaracje swej lojalnoci. Nestor niemieckiej generalicji
feldmarszaek Gert von Rundstedt zacz od odczytania owiadczenia, podpisanego
zawczasu przez wszystkich obecnych. Fhrer wydawa si poruszony tym jake sztucznym
przedstawieniem, ktre sprawio, e feldmarszakw zaniepokoi stan jego zdrowia
psychicznego.
Hitlera i Goebbelsa wprawiaa w coraz wiksze zdenerwowanie antyfaszystowska
propaganda Zwizku Oficerw Niemieckich (Bund Deutscher Offiziere, BDO). Chodzio
o dziaalno grupy prominentnych niemieckich jecw w Zwizku Radzieckim, sterowan
przez NKWD, na ktrej czele stali genera artylerii Walther von Seydlitz-Kurzbach i inni
wysi rang oficerowie wzici do niewoli pod Stalingradem. Seydlitz, w tym czasie
usposobiony zdecydowanie antynazistowsko, zaproponowa we wrzeniu kierownictwu
NKWD, e zorganizuje z niemieckich jecw wojennych trzydziestotysiczny korpus, ktry
mona bdzie przerzuci do Niemiec, aby tam pozbawi Hitlera wadzy. Beria,
dowiedziawszy si o tym, bdnie podejrzewa, e to misterna i nader ambitna prba
doprowadzenia do masowej ucieczki . 15

Wspomniane uroczyste zoenie przysigi lojalnoci przez feldmarszakw zakrawao

na pusty gest, zwaszcza e 30 marca Manstein, dowodzcy Grup Armii Poudnie,
i Kleist, dowdca Grupy Armii rodek, zostali ponownie zawezwani do Berghofu, gdzie
pozbawiono ich zajmowanych stanowisk. Cikim przewinieniem, jakiego si dopucili,
bya proba o wyraenie zgody na odwrt podlegych im wojsk, aby te unikny kolejnego
okrenia.
Zaledwie nieco ponad tydzie pniej oddziay niemieckie i rumuskie, zamknite
w puapce na Krymie przez wojska 4. Frontu Ukraiskiego, musiay si wycofywa po
niszczycielskim ataku na Przesmyk Perekopski. Dziesitego kwietnia niemieckie formacje
w Odessie ewakuoway si przez morze. Po upywie kolejnego miesica i kilku dni
skapitulowao dwadziecia pi tysicy niemieckich i rumuskich onierzy, ktrzy
pozostali w Sewastopolu. Formacje Wehrmachtu zostay zatem cakowicie wyparte znad
Morza Czarnego i odrzucone ku bagiennemu Polesiu na polskich kresach. Na poudniu
Armia Czerwona odzyskaa niemal wszystkie radzieckie obszary i wkroczya na obce
terytoria. Na pnocy wojska Frontu Leningradzkiego dotary do granicy estoskiej. Dla
Stalina nastpny cel by oczywisty. Gdyby powid si plan odcicia caej niemieckiej
Grupy Armii rodek na Biaorusi, oznaczaoby to najwiksze zwycistwo w tej wojnie,
zwaszcza jeli zbiegoby si w czasie z alianck inwazj na Normandi.

Po nocach bombowce Lancaster z jednostek RAF-u nadal przeprowadzay cikie naloty na

Berlin w ramach walk na otwartym przez Brytyjczykw powietrznym drugim froncie
cho za cen straty wielu samolotw i zag. W Niemczech Gring ju nie pokazywa si
publicznie. Hitler rozpacza z powodu tego, e Luftwaffe jest niezdolna do prawdziwie
niszczycielskiego odwetowego uderzenia na Angli, a mimo to nie mg si zmusi do
zdjcia swego starego towarzysza ze stanowiska szefa si powietrznych. Niemniej jednak
plan generaa RAF-u Harrisa, przewidujcy zrujnowanie Berlina od jednego koca po
drugi, co miao doprowadzi do wygrania tej wojny, jawi si jako wymys jego
uporczywej wyobrani. Zniszczenia, bdce skutkiem powietrznej bitwy o Berlin, okazay
si ogromne, lecz miasto to nie spono do szcztu.
Szczytowy okres nasilenia nalotw amerykaskiego lotnictwa i jednostek RAF-u
nastpi w trakcie wielkiego tygodnia pod koniec lutego 1944 roku. Wprowadzenie
myliwcw eskortowych dalekiego zasigu typu Mustang wpyno radykalnie na
zredukowanie amerykaskich strat, a cikie bombowce zaatakoway wytwrnie paliw
syntetycznych i zakady lotnicze w Ratyzbonie, Frth, Grazu, Steyr, Gotha, Schweinfurcie,
Augsburgu, Aschersleben, Bremie i Rostocku. Dugo potrwao, zanim dowdztwo si
powietrznych w Waszyngtonie uznao, e doktryna nalotw przeprowadzanych za dnia
przez pozbawione myliwskiej osony bombowce bya bdna, ale mustangi z silnikami
Rolls-Roycea wreszcie okazay si odpowiednimi maszynami eskortowymi. Zastosowana
nowa taktyka przyczynia si te w wielkim stopniu do niezbdnego osabienia Luftwaffe
przed operacj Overlord.
Pomimo prowadzonej przez aliantw kampanii bombardowa produkcja samolotw
w Niemczech, tu i wdzie przeniesiona do podziemnych sztolni, zwikszya si. Ale po
zacitych powietrznych bataliach w Luftwaffe pozostao niewielu dowiadczonych
pilotw. Nowicjusze, po skrconych na skutek brakw paliwa kursach w szkoach pilotau,
trafiali prosto do bojowych jednostek lotniczych i padali ofiar alianckich myliwcw.
W Luftwaffe, podobnie zreszt jak w lotnictwie Cesarskiej Marynarki Wojennej,
zaniedbano wymg odsyania najlepszych pilotw na tyy jako instruktorw pilotau i walk
powietrznych. Zamiast tego nieustannie kierowano ich do walki, a zupenie wyczerpani
popeniali bdy, przypacajc to yciem. Do czasu alianckiej czerwcowej inwazji na
kontynent Luftwaffe bya ju tylko cieniem swej dawnej potgi.

1 E. von Manstein, Stracone zwycistwa. Wspomnienia 19391944, tum. J. Babor, Warszawa 2003, s. 499519.
2 GSWW, t. IX/1, s. 805.
3 Ibidem, s. 671.
4 D.M. Glantz, J. House, When Titans Clashed. How the Red Army Stopped Hitler, Lawrence, KS 1995, s. 179181.
5 S. Beria, Beria, mj ojciec. W sercu stalinowskiej wadzy, tum. J. Waczkw, Warszawa 2000, s. 194.
6 Zob. J. Erickson, The Road to Berlin. Stalins War with Germany, London 1983, s. 177179.
7 GBP, grudzie 1943 r.
8 Bardziej szczegowy opis tej operacji zob. Ch. Bellamy, Wojna absolutna. Zwizek Sowiecki w II wojnie wiatowej, tum. M. Antosiewicz, M. Habura, P. Laskowicz, Warszawa 2010, s. 461477.
9 P. Zootow, Zapiski minomiotczika, 19421945, Moskwa 2009, s. 107.
10 Ibidem, s. 112.
11 Ibidem, s. 119.
12 A. Werth, Leningrad, London 1944, s. 188.
13 WCD, 8 lutego 1944 r.
14 GSWW, t. IX/1, s. 689690.
15 CChIDK 451p/3/7.
 ROZDZIA 37

Na Pacyfiku, w Chinach i w Birmie

1944

Po opanowaniu wysp Tarawa i Makin w listopadzie 1943 roku oraz wycigniciu

odpowiednich wnioskw z przebiegu walk o nie Nimitz zacz planowa zdobycie Wysp
Marshalla, lecych dalej na pnocy. Jego pierwszym celem by atol Kwajalein w centrum
wspomnianego archipelagu. Wprawdzie niektrych amerykaskich dowdcw niepokoia
spora liczba japoskich baz lotniczych w tamtym rejonie, niemniej jednak Nimitz twardo
obstawa przy swoim zamiarze.
Stosunek si na Oceanie Spokojnym zdecydowanie zmieni si do tego czasu na
korzy US Navy. Zdumiewajce tempo amerykaskiego programu budowy nowych
okrtw okazao si znacznie wysze nawet od tego, czego obawia si admira Yamamoto
jeszcze przed uderzeniem na Pearl Harbor. Ponadto Stany Zjednoczone dogoniy, a potem
wyprzedziy Japoczykw pod wzgldem techniki lotniczej. Lotnictwo Cesarskiej
Marynarki Wojennej przystpio do wojny, dysponujc duo lepszym myliwcem (typu
Zero) od wszystkich, jakie podwczas mieli Amerykanie, lecz zaniedbano wymg
modernizacji tego samolotu. Tymczasem amerykaska marynarka wojenna wprowadzia do
uycia nowe maszyny, zwaszcza znakomite grummany F6F Hellcat, i nieustannie
eksperymentowaa z nowatorskimi technologiami.
Trzydziestego pierwszego stycznia 1944 roku nawodne zgrupowanie uderzeniowe,
Task Force 58, ktrym dowodzi kontradmira Marc A. Mitscher, zaatakowao Wyspy
Marshalla, znacznie wyprzedziwszy zasadnicze siy inwazyjne. Podczas tego ataku szeset
pidziesit maszyn tego zgrupowania zniszczyo z zaskoczenia niemal wszystkie japoskie
samoloty na archipelagu, a pancerniki ostrzelay pasy startowe. Amerykanie przysposobili
si zawczasu do przeprowadzenia dugotrwaego i potnego przygotowania
artyleryjskiego oraz wprowadzili o wiele silniej opancerzone amfibie. W rezultacie desant
na Kwajalein i ssiednie wyspy, rozpoczty 1 stycznia, pocign za sob znacznie
mniejsze straty w ludziach zgino zaledwie trzystu czterdziestu czterech onierzy,
podczas gdy na Tarawie a 1056.
Zachcony pomylnym przebiegiem tej operacji admira Nimitz postanowi zaraz
potem uderzy na atol Enewetak (Eniwetok Atoll), lecy prawie szeset pidziesit
kilometrw dalej na zachd. Zdecydowa si ponownie wykorzysta w tym celu zesp
szybkich lotniskowcw, aby wyeliminowa japoskie zagroenia z powietrza.
W przypadku Enewetak sprowadzao si to do ataku na wielk japosk baz si morskich
i powietrznych w Truk (obecnie Chuuk), o 1240 kilometrw dalej na zachd, na
Karolinach. Gdy dziewi lotniskowcw admiraa Mitschera znalazo si w takiej
odlegoci od Truk, by moliwe byo przeprowadzenie ataku, do akcji weszy kolejne fale
myliwcw i bombowcw nurkujcych. W cigu trzydziestu omiu godzin piloci
samolotw US Navy zniszczyli na ziemi dwiecie japoskich maszyn i wesp
z amerykaskimi okrtami nawodnymi zatopili czterdzieci jeden japoskich statkw
i okrtw o cznej wypornoci ponad dwustu tysicy ton. Japoska Poczona Flota nie
moga ju od tamtej pory korzysta z bazy w Truk, a Amerykanie szybko zajli Enewetak
i ssiednie wyspy.

Genera MacArthur, wicekrl strefy poudniowo-zachodniego Pacyfiku, zorganizowa

swoj baz w Brisbane i stopniowo rozbudowywa wojska, aby wypeni zoone
zobowizanie odzyskania Filipin. Z kocem roku zebra pod sw komend 6. i 8. Armi, 5.
Armi Powietrzn oraz VII Flot, znan jako armada MacArthura.
MacArthur podejrzewa, i nie bez powodw, e cho zgodnie z oficjaln strategi
plany uderzenia na Filipiny traktowano rwnie powanie jak dziaania Nimitza na
rodkowym Pacyfiku, to w istocie US Navy miaa odegra na Oceanii pierwszoplanow
rol. Jej koncepcj ofensywy ku Wyspom Japoskim zdecydowanie popiera szef sztabu
amerykaskich si powietrznych Henry Hap Arnold. Wprowadzano wanie do suby
nowe bombowce B-29 Superfortress, o zasigu okoo 2300 kilometrw, ktre mogy
atakowa Japoni bezporednio z Wysp Mariaskich.
W tej sytuacji MacArthur nie mia wyboru i musia kontynuowa swoj ofensyw
w kierunku zachodnim, wzdu pnocnych wybrzey nowogwinejskich, w nadziei e
naczelne dowdztwo przydzieli mu siy i zasoby nieodzowne do odzyskania Filipin.
Jednake MacArthur nagle postanowi zaj, wczeniej, anieli to zaplanowano, Wyspy
Admiralicji, lece dwiecie czterdzieci kilometrw dalej na pnoc. Rozpoznanie
lotnicze wskazywao, e Japoczycy opucili tamtejsze lotnisko. Byo to nadzwyczaj
ryzykowne przedsiwzicie, zwaszcza e wydzielono do jego przeprowadzenia skromne
liczebnie siy inwazyjne, niemniej jednak si opacio. Japoczycy musieli zrezygnowa
z planw obrony Madangu na pnocnym wybrzeu Nowej Gwinei, natomiast amerykaskie
okrty wojenne mogy odtd korzysta z dogodnej naturalnej zatoki na Wyspach
Admiralicji i odci japoski szlak zaopatrzeniowy wiodcy do Nowej Gwinei.
wiee dywizje wojsk ldowych nadal powoli dostosowyway si do warunkw,
w jakich toczyy si walki na wyspach Pacyfiku. Nocne warty reagoway nerwowo na
odgosy dungli lub przesadnie na celowe sztuczki Japoczykw, majce na celu ich
zastraszenie, co prowadzio do chaosu. Oddziay 24. Dywizji, strzegce kwatery gwnej
dowdztwa I Korpusu generaa porucznika Roberta Eichelbergera w Hollandii (obecnie
Jayapura) na zachodnim skraju Nowej Gwinei, wday si nawet pomykowo w bratobjcz
walk, otwierajc ogie z broni maszynowej i obrzucajc si granatami, mimo e
Japoczykw wcale nie byo w pobliu. Eichelberger okreli to mianem
kompromitujcego popisu , jednak wymg strzelania wycznie na rozkaz wci nie by
1

przestrzegany w wielu amerykaskich jednostkach, i to pomimo nieustannych utyskiwa

starszych oficerw na przypadkowe strzelaniny.

Chiang Kai-shek by a nadto wiadom tego, e dwutorowa amerykaska strategia

wspierania operacji MacArthura i US Navy czynia z Chin trzecioplanowy, marginalny
teatr dziaa wojennych. Dowiedzia si po konferencji w Teheranie, e odwoano
operacj Buccaneer, czyli plany desantu na wybrzeach Zatoki Bengalskiej, gdy amfibie
i barki desantowe byy potrzebne do operacji Overlord. Naczelne dowdztwo
w Waszyngtonie byo w tym okresie zainteresowane przeksztaceniem Chin w rodzaj
niezatapialnego lotniskowca, z ktrego samoloty mogyby atakowa Japoni. I to jednak
nieco tracio na znaczeniu po zdobyciu Marianw i budowie na wspomnianych wyspach
baz powietrznych dla superfortec B-29.
W dodatku Chiang ywi podejrzenia, e gdy alianci skoncentruj si na inwazji na
Francj, Japoczycy podejm przeciwko nim wielk ofensyw, zanim Stanom
Zjednoczonym uda si przerzuci wojska z Europy na Daleki Wschd. Przestrzeg przed
tym Roosevelta w depeszy z 1 stycznia 1944 roku. Generaa Stilwella take niepokoiy
ponawiane przez Japoczykw prby zniszczenia amerykaskich baz powietrznych
w Chinach, po ofensywie ZhejiangJiangxi z poprzedniego roku. Ale jego plany
modernizacji wikszej liczby jednostek chiskiej armii znacznie okrojono. Japoczykw
szczeglnie draniy naloty amerykaskiej 14. Armii Powietrznej na baz lotnictwa
morskiego w Xinzhu na Tajwanie, po ktrych przysza kolej na ataki na same Wyspy
Japoskie.
 Birma

Amerykanie i Brytyjczycy lekcewayli przestrogi dotyczce silnej japoskiej

kontrakcji czciowo dlatego, e chiski generalissimus ju wczeniej straszy ich
w podobny sposb, ale przede wszystkim z powodu nader niewaciwej analizy danych
wywiadowczych. Uwaali armi japosk za niezdoln do przeprowadzenia powaniejszej
kampanii i przypuszczali nawet, i Japoczycy zaczn wycofywa wojska z Chin w celu
wzmocnienia garnizonw na Filipinach .2

W istocie Cesarska Kwatera Gwna ju zaaprobowaa plany ofensywy Ichi-g

w poudniowych Chinach, w ktrej miao wzi udzia p miliona ludzi, oraz operacji U-
g, czyli uderzenia z pnocnej Birmy na Indie siami osiemdziesiciu piciu tysicy
onierzy. Ju w pierwszej poowie 1943 roku wydzia operacyjny Cesarskiej Kwatery
Gwnej pracowa nad dalekosinym planem strategicznym . Stanowio to milczce
3

uznanie faktu, e Japonia nie jest ju w stanie przeama amerykaskiej supremacji

morskiej na Pacyfiku. Zamiast tego miaa wznowi dziaania ofensywne na kontynencie
azjatyckim w celu rozbicia wojsk Kuomintangu.
Cesarz Hirohito pragn spektakularnego zwycistwa, ktre jak uwaa, umoliwioby
Japonii wynegocjowanie korzystnych warunkw pokojowych z zachodnimi mocarstwami.
Genera Yasuji Okamura, gwnodowodzcy wojskami japoskimi w Chinach, uznawa
ofensyw Ichi-g za jedyn szans zniszczenia wojsk chiskich nacjonalistw, zanim
silne formacje amerykaskie wylduj w 1945 roku na poudniowo-zachodnim wybrzeu
Chin. Dwa zasadnicze cele ofensywy Ichi-g, wytyczone przez Cesarsk Kwater
Gwn, sprowadzay si do zniszczenia amerykaskich lotnisk w Chinach oraz
doprowadzenia za spraw naziemnej operacji oczyszczajcej do poczenia japoskich
4

wojsk z Chin z tymi w Wietnamie, Syjamie (Tajlandii) i na Malajach.

Dwudziestego czwartego stycznia genera Tj ograniczy owe cele do zniszczenia
lotnisk amerykaskich si powietrznych w Chinach, na co cesarz wyrazi zgod. Plan
opanowania pasa ziem przebiegajcego z Mandurii przez Chiny a do Indochin, Syjamu
i Malajw nadal jednak kusi japoskich sztabowcw. Panowanie przez Amerykanw
w powietrzu nad Morzem Poudniowochiskim w poczeniu z dziaaniami amerykaskich
okrtw podwodnych oznaczao powane zagroenie dla japoskich szlakw morskich.
Wobec tego przejcie szlaku ldowego uznano za kluczowe zadanie.
W Birmie obie strony szykoway si do dziaa zaczepnych. Genera porucznik Renya
Mutaguchi, dowdca liczcej sto pidziesit sze tysicy onierzy japoskiej 15. Armii,
uleg obsesji na punkcie podboju Indii. Inni starsi rang japoscy oficerowie, zwaszcza ci
z 33. Armii operujcej w pnocno-wschodniej Birmie, odnosili si do tego bardzo
sceptycznie. Chcieli zaatakowa od zachodu wojska chiskich nacjonalistw nad rzek
Saluin i zniszczy amerykask baz lotnicz w Kunmingu.
Brytyjczycy zwykle wspominaj kampani birmask 1944 roku przez pryzmatw
przemarszw kolumn Czinditw w dzikiej dungli oraz dzielnej obrony Imphalu i Kohimy,
ktra pod przywdztwem Slima zakoczya si zwycistwem. Amerykanie, o ile w ogle
pamitaj o walkach w Birmie, przywouj wspomnienia o Vinegar Joe Stilwellu
i Maruderach Merrilla. Z kolei dla Chiczykw bya to kampania w prowincji Junnan i na
pnocnych obszarach Birmy. Ich najlepsze dywizje odegray tam wan rol w czasie, gdy
naleao je wykorzysta do obrony poudniowych Chin przeciwko wojskom prowadzcym
ofensyw Ichi-g, ktre rozbiy wojska Kuomintangu i dopomogy w pniejszym
zwycistwie komunistw w wojnie domowej.
Dziewitego stycznia wojska hinduskie i brytyjskie z 14. Armii nacierajce wzdu
wybrzey Arakanu zdobyy Maungdaw. Znowu chciay zaj wysp Akyab wraz z jej
lotniskiem, ale ponownie zostay zmuszone do odwrotu, kiedy japoska 55. Dywizja
zagrozia ich odciciem. Tymczasem Stilwell wkroczy do pnocno-wschodniej Birmy na
czele chiskich dywizji zgrupowania X-Force, przeszkolonego i wyekwipowanego przez
Amerykanw w Indiach. Planowa zdobycie wza komunikacyjnego, jakim bya
Myitkyina, wraz z tamtejszym lotniskiem. Alianci chcieli unieszkodliwi lokaln japosk
baz, gdy operujce z niej samoloty atakoway bezporedni szlak powietrzny do Chin
przebiegajcy ponad Himalajami. Po opanowaniu Myitkyiny szos do Ledo mona byo
natomiast poczy z Drog Birmask i na nowo otworzy szlak ldowy do Kunmingu
i Chongqingu. Uderzenie przeprowadzone na poudnie przez chiskie dywizje X-Force
miao rwnie na celu poczenie si z Chiskim Korpusem Ekspedycyjnym, znanym lepiej
jako Y-Force, nacierajcym z prowincji Junnan nad rzek Saluin ku Birmie.
Y-Force liczyy niespena dziewidziesit tysicy ludzi, ponad dwukrotnie mniej, ni
to planowano. Gwn przyczyn takie stanu rzeczy stanowi niedobr broni i innego
sprztu wojskowego. Czternasta Armia Powietrzna Chennaulta przejmowaa zdecydowan
wikszo zaopatrzenia przerzucanego drog powietrzn nad Himalajami, a poniewa
czsto nie realizowano zaplanowanych dostaw siedmiu tysicy ton zaopatrzenia
miesicznie, w rezultacie chiskim dywizjom przypadao niewiele. Stilwell przyrwna
zadanie ich uzbrojenia do prb nawoenia czterdziestohektarowego pola ajnem wrbli . 5

Relacje midzy Chennaultem a Stilwellem jeszcze bardziej si zepsuy. Chennault, usiujc

uzasadni swoje pierwszestwo w przydziaach zaopatrzenia, twierdzi, e jego samoloty
zatopiy latem 1943 roku japoskie transportowce o cznej wartoci czterdziestu tysicy
BRT, podczas gdy faktycznie liczba ta tylko nieznacznie przekraczaa trzy tysice ton .
6

Wojska Stilwella na pnocnym wschodzie kraju zasilono jedyn amerykask

jednostk bojow znajdujc si podwczas w kontynentalnej Azji. By to 5307. Puk
Improwizowany, oficjalnie okrelany kryptonimem Galahad, a przezwany przez pewnego
reportera Maruderami Merrilla od nazwiska jego dowdcy, generaa brygady Franka
Merrilla. Sztabowcy w Waszyngtonie byli pod takim wraeniem wyczynw Ordea
Wingatea, e przystali na zorganizowanie amerykaskiej wersji Czinditw. Czonkowie
lokalnego plemienia grali z pnocno-wschodniej Birmy, nazywani lenikami z Kaczin,
wyszukiwali kandydatw do tej formacji, tak jak wczeniej do brytyjskich wojsk
kolonialnych.
Wojska Stilwella odrzuciy dowiadczon japosk 18. Dywizj ku dolinie Hukawng,
ale nie udao im si zamkn jej w puapce. Jednake Japoczycy przystpili do jeszcze
bardziej pospiesznego odwrotu, kiedy Czindici wyldowali 5 marca w szybowcach daleko
na poudniu i przecili lini kolejow wiodc do japoskiej bazy i lotniska w Myitkyinie.
Operacja Thursday naleaa do przeprowadzonych z najwikszym rozmachem akcji na
nieprzyjacielskich tyach podczas wojny na Dalekim Wschodzie. Bya o wiele lepiej
przygotowana i wspierana w porwnaniu z pierwszym wypadem Czinditw za japoskie
linie.
Szesnasta Brygada pod dowdztwem brygadiera Bernarda Fergussona stana przed
zadaniem bardzo mudnego przemarszu z Ledo do Indaw. W linii prostej miasta te
dzielio trzysta szedziesit kilometrw, ale w istocie trzeba byo kluczy midzy
wysokimi wzgrzami i brn przez gst dungl, gdzie poprzez zarola rzadko widziao
si niebo. Pokonanie jednego z pidziesiciopiciokilometrowych etapw zajo a
siedem dni. Tropikalne ulewy sprawiy, e wezbray rzeki i strumienie, a Czindici nie
schli przez cztery tygodnie. Fergusson zanotowa: Cztery tysice ludzi i siedemset
zwierzt szo gsiego na przestrzeni stu piciu kilometrw, od koca do koca kolumny,
poniewa cieki i drki byy takie wskie .
7

Dwie inne brygady plus jeszcze dwa bataliony przerzucono szybowcami i samolotami
transportowymi typu C-47 po utworzeniu w dungli prowizorycznego ldowiska.
Uczyniono to z uyciem lekkich spychaczy przewiezionych na pokadach wielkich
amerykaskich szybowcw transportowych Waco. Muy, dwudziestopiciofuntowe dziaa
polowe (kalibru 87,6 mm), armaty przeciwlotnicze Bofors i cay pozostay ciki sprzt
take dotar na miejsce drog powietrzn. Jednego z oszalaych ze strachu muw trzeba
byo zastrzeli na pokadzie samolotu C-47 w trakcie przelotu, a wikszo poniesionych
strat okazaa si skutkiem ldowania pierwszej fali szybowcw w przygodnym terenie.
Buldoer po prostu spycha wraki na skraj lotniska, z rozkadajcymi si we wntrzu
ciaami tych, ktrzy zginli, gdy nikt nie mia czasu na ich pochowanie. Odr nie stanowi
zbyt zachcajcego powitania dla nastpnych przybywajcych oddziaw.
Po przygotowaniu ldowisk owe bazy w dungli otoczono drutem kolczastym
i pozycjami obronnymi, szykujc si na nieuchronne japoskie kontrataki. Pewien
sztabowiec z dowdztwa brygady zauway, e niesamowite byo ldowanie dakot [C-
47] na owietlonym racami pasie startowym na terytorium wroga . Ataki Japoczykw
8

nabray samobjczo-metodycznego charakteru, poniewa zjawiali si oni niezmiennie

w tym samym miejscu o identycznej porze. Z poczucia uraonej dumy co rusz ponawiali
prby, bez wzgldu na ponoszone straty. Ogie z gniazd karabinw maszynowych za
kadym razem kosi ich w pobliu zasiekw, a zalegajce na drutach kolczastych zwoki
polegych Japoczykw przycigay roje much.
Niebawem hurricaney RAF-u zaczy operowa z Broadwayu najwikszej lokalnej
bazy. Dwudziestego czwartego marca wyldowa tam amerykaski bombowiec B-25,
przywoc Wingatea. Przed lotem powrotnym dwaj amerykascy korespondenci wojenni
poprosili go o podwiezienie, a on wzi ich z sob mimo protestw pilota, ktry zwraca
uwag na przecienie samolotu. Maszyna rozbia si w dungli, a wszyscy na jej
pokadzie zginli.
Dalej na pnocny wschd zgrupowanie Galahad, ktrego onierze byli
wyczerpani, chorzy i niedoywieni, brno w zatrwaajcych warunkach ku Myitkyinie.
Monsunowe ulewy, pijawki, wszy i typowe schorzenia rozwijajce si w dungli nawet
malaria mzgowa zbieray swoje niwo, podobnie jak zakaenia, zapalenie puc
i zapalenie opon mzgowych. Zmarych grzebano, ale szakale szybko dokopyway si do
zwok. Zaopatrywanie ludzi Merrilla z powietrza byo prawie niemoliwe w terenie
penym gbokich jarw, poronitych bambusowym gszczem nie do przebycia
i miskantem chiskim, pord stromych grzbietw gr Kumon, dochodzcych do tysica
omiuset metrw.
Rwnie Czindici byli wyzuci z si i morzeni przez gd, a wielu z nich chorowao,
ale tym razem chorych i rannych, o ile tylko przebywali w pobliu lotniska, ewakuowano
lekkimi samolotami; nie pozostawiajc ich na miejscu, jak w trakcie poprzedniej operacji.
Tych, ktrzy odnieli zbyt cikie rany i nie nadawali si do transportu, dobijano
mierteln dawk morfiny albo strzaem z rewolweru, aby nie wpadli ywcem w rce
Japoczykw.
Niemal wszyscy cierpieli z powodu wycieczenia, jedzc standardowe racje
ywnociowe typu K, ktre byy nie do kaloryczne. Wyczerpanie fizyczne i napicie
nerwowe osigny taki stopie, e z kocem operacji wielu onierzy doznawao
psychicznych zaburze. Widywao si ludzi, ktrzy wariowali zanotowa szef suby
medycznej w 111. Brygadzie. Niektrzy nawet umierali we nie. Gurkhowie okazali si
w naszej brygadzie najodporniejsi. Lud ten dorasta w bardzo surowych warunkach
w Nepalu i jest przyzwyczajony do trudnoci i katastrof .
9

Stilwell zupenie nie zdawa sobie sprawy z tego, z jakimi przeciwnociami zmagali
si Czindici i ile osignli, odcinajc Myitkyin od poudnia i zachodu. czno midzy
Stilwellem a Brytyjczykami prawie nie funkcjonowaa, co prowadzio do jeszcze
wikszych wzajemnych zadranie. Znany z chorobliwej anglofobii Stilwell wydawa si,
w opinii jednego z wczesnych komentatorw, toczy nieustann wojn
o niepodlego [Ameryki] .
10

Kiedy wojska Stilwella przedzieray si ku Myitkyinie, decydujce batalie kampanii

birmaskiej rozgryway si dalej na pnocy zachd. Genera Mutaguchi postawi przed
swoj 15. Armi niesychanie ambitne zadania. Pod wpywem Subhasa Chandry Bosego
uwierzy, e z pomoc tak zwanej Indyjskiej Armii Wyzwoleczej, do ktrej rekrutowano
hinduskich jecw wojennych z japoskich obozw, marsz na Delhi bez trudu obali
w Indiach brytyjskie rzdy. Jednake Mutaguchi powanie zlekceway problemy natury
logistycznej, zwizane z ofensyw podjt przez jego trzy dywizje.
Zaplanowa zdobycie w pierwszej kolejnoci dobrze zaopatrzonej brytyjskiej bazy
w Imphalu i wykorzystanie tego, co nazywa zapasami Churchilla. Po pobiciu hinduskiej
dywizji w Imphalu zamierza przeci lini kolejow z Bengalu do Asamu, ktrym to
szlakiem zaopatrywano chiskie dywizje Stilwella, aby w ten sposb zmusi je do odwrotu
na wyjciowe pozycje pod Ledo. Nastpnie chcia zniszczy lotniska w Asamie, z ktrych
dostarczano zaopatrzenie dla 14. Armii Slima i skd samoloty transportowe startoway do
lotw ponad Himalajami do Chin.
smego marca, trzy dni po tym jak Czindici wyldowali na gbokim zapleczu
Japoczykw, 15. Armia Mutaguchiego przystpia do przeprawy przez rzek Czinduin
(Kyindwin Myit). Slim poleci dowdztwu IV Korpusu cignicie dywizji na pozycje
obronne na rwninie koo Imphalu. Mimo e taki odwrt wpyn demoralizujco na jego
onierzy, Slim dostrzeg potrzeb rozcignicia linii zaopatrzeniowych Japoczykw
i skrcenia wasnych. Logistyka miaa odegra gwn rol w walkach na takim terenie.
Slim rozkaza zaogom amerykaskich samolotw transportowych zasilenie hinduskiej 5.
Dywizji i ju post factum zwrci si do Poczonego Komitetu Szefw Sztabw
w Waszyngtonie o zgod na to.
Z kolei Brytyjczycy nie pojmowali, e Kohimie, miastu oddalonemu o osiemdziesit
kilometrw na pnoc od Imphalu, zagroziy znacznie wiksze siy japoskie, anieli sobie
to wczeniej wyobraali. Mogo doj do odcicia IV Korpusu, co stanowio grob dla
innej bazy zaopatrzeniowej oraz lotniczej w Dimapurze. Japoska 31. Dywizja nacieraa
szybko znad Czinduinu na pnoc ku Kohimie, przemieszczajc si gwnie ciekami
w dungli. Zaskoczyo to Brytyjczykw, ktrzy nie spodziewali si, e jest to moliwe bez
transportu motorowego. Ale indyjska 50. Brygada Spadochronowa zatrzymaa
nieprzyjaciela, toczc bohaterskie tygodniowe walki wok Sangshak.
Kohima to w istocie niewielka grska miecina, pooona na wysokoci tysica
piciuset metrw wrd wzgrz Naga. Stay tam biae kolonialne bungalowy i kaplica
misjonarzy z dachem z czerwonej blachy falistej, w otoczeniu lasw i sinych gr w oddali.
Zastpca miejscowego komisarza mia na Garrison Hill kort tenisowy z nawierzchni
z utwardzonej gliny, a miejsce to stao si ziemi niczyj w miertelnym boju, ktry si
wywiza.
Dzielna postawa 50. Brygady Spadochronowej daa Slimowi do czasu na
przerzucenie niektrych odwodw. Ale 6 kwietnia, kiedy pojawili si tam Japoczycy,
Kohimy broniy tylko 4. Puk Krlewski z Zachodniego Kentu, oddzia radputw,
jednostka strzelcw z nieodlegego Asamu, bateria artylerii grskiej i nieliczni saperzy.
Wojska japoskie odciy te siy, okrajc miasto i opanowujc drog do Dimapuru.
Walki o Garrison Hill i wspomniany kort tenisowy byy wyjtkowo zaarte. O dziwo,
Japoczycy przed atakiem zakrzyknli po angielsku: Poddajcie si!, co tylko wzmogo
determinacj obrocw. Wojska brytyjskie nie daway pardonu. Po tym jak Japoczycy
zadgali bagnetami rannych jecw w Arakanie, dowdca jednej z kompanii 4. Puku
stwierdzi: Wyzbyli si wszelkich praw do traktowania ich po ludzku i uwaalimy ich za
szczury, ktre trzeba wyniszczy. (...) Bylimy przyparci do muru i zamierzalimy sprzeda
ycie tak drogo, jak tylko si da .
11

Czynili to, uywajc kaemw typu Bren, granatw i karabinw i zadajc

przeciwnikowi kolosalne straty. Sam impet atakw grozi rozbiciem batalionu
wspomina dowdca kompanii sztabowej. Na zewntrznej linii obrony zalegay stosy
zwok Japoczykw . Brytyjczycy ginli gwnie od ognia snajperw i lekkiej artylerii.
12

Ich ranni leeli pod goym niebem we wszystkich okopach. Dotkliwie brakowao wody,
ktr trzeba byo zrzuca na spadochronach w metalowych kanistrach. Tymczasem
Japoczykom koczy si ry wskutek bdnego zaoenia Mutaguchiego, e uda si atwo
przej brytyjskie zapasy. Ich desperacka, wrcz szalecza odwaga wynikaa z pragnienia
zdobycia jakiego poywienia.
Brytyjska 2. Dywizja, podajca drog z Dimapuru wraz z czogami 3. Puku
Karabinierw (Gwardii Dragonw Ksicia Walii), zacza si przebija przez piercie
okrenia, aby przyj z odsiecz obrocom Kohimy. Kiedy jej onierze dotarli
ostatecznie na Garrison Hill, miejsce to przypominao pobojowiska z lat pierwszej wojny
wiatowej zniszczone drzewa, okopy pozasypywane w wyniku artyleryjskiego ognia,
odr mierci. Lecz cho zdziesitkowany 4. Puk doczeka si odsieczy, to zmagania
o Kohim trway jeszcze prawie przez cztery tygodnie. Potem jednak nadesza pora
deszczowa, co oznaczao, e do Japoczykw dociera coraz bardziej skpe zaopatrzenie.
Trzynastego maja przerwali walk, a wielu z nich zgino w trakcie odwrotu.

Dwa dni wczeniej, 11 maja, chiskie dywizje Y-Force w prowincji Junnan rozpoczy
przepraw przez rzek Saluin, aby poczy si z X-Force Stilwella. Dowdztwo
japoskiej 56. Dywizji, bronicej si na linii Saluin, przejrzao zawczasu te plany . Ju
13

wczeniej przeprowadzaa ona wypady za t rzek, aby odrzuci Chiczykw z powrotem

do Junnanu, ale zwikszona liczebno wojsk Kuomintangu, wspieranych przez cz 14.
Armii Powietrznej Chennaulta, wskazywaa na ich przygotowania do powaniejszej
ofensywy. Znalazo to potwierdzenie w przechwyconych meldunkach. Japoczycy, ktrzy
zdobyli chisk ksig kodw, byli w stanie rozszyfrowywa wszystkie radiodepesze
z Kunmingu i Chongqingu. Chocia osignli pewne sukcesy w kontratakach na oddziay
forsujce Saluin, to wojska chiskie byy tam zbyt silne.
Siedemnastego maja Stilwell przeprowadzi szturm siami desantu szybowcowego,
wydzielonego ze zgrupowania Galahad, na lotnisko w Myitkyinie i opanowa je. To
dopiecze Angolom zapisa triumfalnie w swoim dzienniku . Ale Japoczycy szybko
14

wzmocnili trzystuosobowy garnizon w tym miecie i wkrtce Amerykanie znaleli si

w obleniu. Wojska japoskie zgromadziy tam bardzo znaczne zapasy amunicji.
Tymczasem ludzie Merrilla, wyczerpani walkami i owrzodzeni z powodu nabytych
w dungli zakae, zaczli sabn. Niektrzy cierpieli na tak powan dyzenteri, e
wycinali otwory w siedzeniach spodni, aby oszczdzi sobie fatygi z czstym ich
ciganiem.
Stilwell nie okazywa zbytniego wspczucia ani swoim onierzom, ani te
Czinditom. Jego wzmocnione chiskie dywizje otoczyy miasto i teraz to Japoczycy zostali
okreni. Dwudziestego czwartego czerwca rwnoczesny atak oddziaw chiskich oraz
Czinditw ze znacznie osabionej 77. Brygady pod wodz brygadiera Michaela Calverta
pozwoli na zajcie kluczowego pod wzgldem taktycznym miasteczka Mogaung nieco
dalej na zachodzie. A jednak dopiero na pocztku sierpnia japoski dowdca w Myitkyinie
popeni seppuku, niedobitki za jego oddziaw przedostay si przez Irawadi do dungli.
Ostatecznie droga z Ledo do Chin zostaa otwarta, a amerykaskie samoloty transportowe
mogy odtd lata znacznie krtsz i mniej niebezpieczn tras, prawie podwajajc tona
zaopatrzenia przewoonego do Chin.

Gdy trwaa wielka batalia pod Imphalem z 15. Armi Mutaguchiego, puki
sprzymierzonych przeszy do przeciwuderzenia. Ale Brytyjczycy, podobnie jak
Amerykanie, byli zdumieni i zatrwoeni talentem Japoczykw do przeobraania wzgrz
w wielkie podziemne schrony. Pewien nowo przybyy podoficer, ktry znalaz si w 2.
Puku Obrony Pogranicza, usysza od sieranta ze swojego plutonu takie sowa: Chryste
Panie, te mae dranie potrafi si okopywa. Znikaj pod ziemi, zanim nasze chopaki
skocz zaciera cholerne donie .
15

Przewidywania generaa Slima, e monsun utrudni Japoczykom dowz zaopatrzenia

w o wiele wikszym stopniu ni wojskom alianckim, okazay si trafne. Jego 14. Armia
moga polega na zrzutach, podczas gdy podwadni Mutaguchiego przymierali godem.
Genera porucznik Noburo Tanaka, ktry przyby 23 maja, eby obj dowdztwo 33.
Dywizji na poudniu, zapisa w dzienniku: Oficerowie i szeregowcy wygldaj strasznie.
Pozapuszczali wosy i brody i przypominaj dzikusw z gr. (...) Nie maj prawie nic do
jedzenia s niedoywieni i bladzi . Do czerwca jego dywizja stracia siedemdziesit
16

procent stanu osobowego. Niektrzy z jego onierzy caymi dniami ywili si tylko
zielskiem i jaszczurkami. W wielu przypadkach atakowali w ponnej nadziei na znalezienie
puszek z konserwowan woowin w nieprzyjacielskich okopach . 17

Japoscy onierze byli rwnie podatni jak alianci na nerwic frontow i psychozy,
ale tylko niewielu z nich ewakuowano na tyy. Ci, ktrzy nie potrafili znie psychicznego
obcienia, popeniali samobjstwo. Japoczycy mieli rozmaite okrelenia na paraliujcy
ich strach, takie jak straci nogi czy samurajskie dreszcze na drczk nie do
opanowania. Zazwyczaj radzili sobie z lkiem, uciekajc si do jednej ze skrajnych metod:
albo gbokiego fatalizmu, godzc si, e musz zgin, albo psychologicznego wyparcia,
wmawiajc sobie, i nic im si nie stanie. W chwili wstpienia do wojska wikszo
z nich dostawaa od matek szarfy tysica szww, ktre rzekomo miay chroni ich przed
kulami. Kiedy jednak klska Japonii stawaa si coraz bardziej realna, fatalizm zapanowa
w armii niemal powszechnie, gdy regulamin suby polowej zabrania japoskim
onierzom, nawet tym ciko rannym, poddawania si wrogowi.
Genera Mutaguchi popad w obd. Wydawa rozkazy przeprowadzania kolejnych
atakw, ignorowane przez dowdcw podlegych mu dywizji. Trzeciego lipca ofensywa na
Imphal zostaa odwoana. Japoski odwrt przez Czinduin by istnym koszmarem.
Maszerujcy naprzd alianccy onierze mijali pozostawionych rannych Japoczykw,
atakowanych przez larwy. Najczciej litociwie ich dobijali. Pitnasta Armia
Mutaguchiego stracia pidziesit pi tysicy ludzi, z ktrych okoo poowa pada ofiar
wygodzenia albo chorb. Zarwno genera Masakazu Kawabe, dowdca Terytorialnej
Armii Birmaskiej, jak i Mutaguchi zostali zdymisjonowani. Straty alianckie w czasie walk
pod Imphalem i Kohim wynosiy 17 587 zabitych i rannych.

W Chinach ofensywa Ichi-g zacza si w kwietniu. Bya to najwiksza operacja

kiedykolwiek podjta przez Cesarsk Armi Japosk, a wzio w niej udzia piset
dziesi tysicy onierzy z liczcej cznie szeset dwadziecia tysicy ludzi Armii
Ekspedycyjnej w Chinach. Ale tym razem Japoczycy nie panowali w powietrzu.
Faktycznie z pocztkiem 1944 roku ukad si zaczyna si odwraca. Chiscy nacjonalici
dysponowali stu siedemdziesicioma samolotami, a amerykaska 14. Armia Powietrzna
dwustu trzydziestoma maszynami, natomiast lotnictwo Cesarskiej Marynarki Wojennej
zaledwie setk; reszt wycofano z Chin, aby uzupeni katastrofalne straty poniesione na
Pacyfiku. Chennault uwaa, e wystarczy mu samolotw do obrony baz, jednak naczelne
dowdztwo w Tokio zatwierdzio plan dwukrotnego zwikszenia si powietrznych,
przeznaczonych do uycia w zbliajcej si operacji .
18

Gwnym celem ofensywy Ichi-g byo przed czym przestrzega midzy innymi
Chiang Kai-shek zniszczenie lotnisk 14. Armii Powietrznej. Pierwsza jej faza, tak zwana
ofensywa Kog, zostaa przeprowadzona przez japosk 1. Armi na pnocy, powanie
wzmocnion przez oddziay Armii Kwantuskiej z Mandukuo. Japoczycy nie atakowali
baz wojsk komunistycznych Mao Zedonga w Yananie na zachodzie kraju, te bowiem
zachowyway bierno, ograniczajc si do likwidowania kolaborantw. Japoczykw
interesowao tylko rozbicie nacjonalistw.
W kwietniu 1. Armia uderzya na poudnie, przekraczajc Huang He, aby spotka si
z czci 11. Armii, nacierajcej ku pnocy z okolicy Wuhanu. Doprowadzio to do
opanowania linii kolejowej z Pekinu do Hankou i pierwszego odcinka przebiegajcego
przez Chiny korytarza. Wojska chiskich nacjonalistw w prowincji Hunan wycofyway si
w nieadzie i popochu. Oficerowie uciekali, rekwirujc wojskowe ciarwki, wozy
drabiniaste oraz woy i wywoc nimi swoje rodziny oraz wszystkie upy zagrabione
w prowincjonalnych miasteczkach. Rozwcieczeni chopi, obrabowani z ywnoci
i ndznego dobytku, rozbrajali oficerw i onierzy. Wielu z nich pozabijali, niektrych
grzebic ywcem.
Ich nienawi do lokalnych wadz oraz wojska bya zupenie zrozumiaa. Dotkliwa
susza w roku 1942, ktrej skutki zostay nasilone przez rnego rodzaju rekwizycje
ywnoci przeprowadzane przez nacjonalistw oraz cyniczne naduycia, jakich dopuszczali
si lokalni urzdnicy i waciciele ziemscy, doprowadziy owej zimy i na wiosn 1943
roku do straszliwego godu. Szacuje si, e zmary wtedy trzy miliony spord trzydziestu
milionw ludnoci wspomnianej prowincji.
Najgorsze obawy Chiang Kai-sheka si speniay, a najlepiej wyekwipowane z jego
dywizji uczestniczyy, wskutek nalega Amerykanw, w kampanii w Birmie i Junnanie. Po
tym jak Chennault zagarn lwi cz dostaw, a Stilwell przydzieli reszt zgrupowaniom
X-Force i Y-Force, niewiele pozostao dla wyposaenia innych armii Kuomintangu. Tym
w centralnych i poudniowych Chinach brakowao broni i amunicji, a w wielu przypadkach
nie wypacano odu. Kiedy Chiang poprosi Roosevelta o poyczk w wysokoci miliarda
dolarw na utrzymanie swoich wojsk, w Waszyngtonie od razu uznano to za form szantau,
sdzc, i przywdca chiskich nacjonalistw chcia te pienidze dla siebie jako zapat za
dalsze prowadzenie wojny przez Chiny .19

W styczniu niech Chianga wobec planw militarnego zaangaowania Y-Force na

froncie nad Saluin, ywiona z obawy przed japosk ofensyw, skonia Roosevelta do
zagroenia wykluczeniem Chin z programu Lend-Lease. Z kolei ju po rozpoczciu przez
Japoczykw ofensywy Ichi-g Roosevelt nie chcia, aby 14. Armia Powietrzna
Chennaulta albo niedawno przerzucone do Azji nowe bombowce B-29 w skadzie 20.
Grupy brytyjskiego Bomber Command wspieray z powietrza wojska chiskich
nacjonalistw, mimo e to wanie dziaania lotnictwa Chennaulta w znacznej mierze
sprowokoway Japoczykw do operacji zaczepnych. Roosevelt, pomimo caego swego
poparcia dla Kuomintangu, by cyniczny i nieufny wobec kadego pomysu, ktry w bliskiej
perspektywie nie przyspiesza triumfu amerykaskiej zbrojnej potgi. Przekonany, e
Narody Zjednoczone pod wodz Ameryki i Zwizku Radzieckiego zdoaj pniej
rozwiza wszelkie problemy midzynarodowe, niebezpiecznie lekceway powojenne
konsekwencje takiego nastawienia.
Pierwszego czerwca, gdy trzystutysiczna chiska armia z prowincji Henan przesza
do chaotycznego odwrotu, rozpoczo si japoskie natarcie z Wuhanu na Changsh.
Gwny cel tego ataku stanowia amerykaska baza lotnicza w Guilinie, na poudnie od
Changshy i Hengyangu. Japoski wywiad otrzymywa od swoich agentw, majcych
kontakty z mnstwem prostytutek wiadczcych swe usugi personelowi USAAF-u w tym
miecie, bardzo szczegowe informacje. Genera Xue Yue, kantoski dowdca, ktrego
wojska ju trzykrotnie z powodzeniem broniy Changshy, by wielce rozczarowany. Jego
oddziay nie doczekay si obiecanego amerykaskiego zaopatrzenia, a mimo to wymagano
od nich, by osaniay bazy 14. Armii Powietrznej. Nawet Theodore White, najbardziej
zjadliwy krytyk chiskich nacjonalistw, pisa: Xue broni tego miasta tak jak dawniej,
tymi samymi jednostkami i z zastosowaniem tej samej taktyki, ale jego formacje byy o trzy
lata starsze, ich bro o trzy lata bardziej zuyta, a jego onierze o trzy lata bardziej godni
w porwnaniu z ich ostatnim zwycistwem . 20

Chennault nie waha si rzuci swoich myliwcw typu Mustang i bombowcw B-25
do nocnych atakw na japoskie kolumny maszerujce drog z Changshy. Jego bazy
w okolicy oraz koo Hengyangu znalazy si w niebezpieczestwie. Lotnicy 14. Armii
Powietrznej, ktrzy przeprowadzali po trzy lub cztery misje bojowe dziennie, posilajc si
kaw i kanapkami, na pewno czynili wszystko, co mogli. Impet japoskiego natarcia
jeszcze wzrs, kiedy 15 czerwca superfortece B-29 operujce z bazy lotniczej Chengtu
dalej na zachodzie podjy seri cikich nalotw na Wyspy Japoskie. Owe powietrzne
ataki raptownie osaby, gdy zaczo brakowa paliwa lotniczego.
Genera Xue zastosowa analogiczn taktyk jak wczeniej pod Changsh, ustpujc
nieprzyjacielowi na centralnym odcinku, by nastpnie oskrzydli go i wyj na jego tyy.
Jego niedoywionym onierzom brako jednak si do powstrzymania Japoczykw,
natomiast ktnie w gronie dowdcw doprowadziy do katastrofy. Japoczycy za cen
minimalnych strat zdobyli Changsh i ca artyleri Xue. Dowdca chiskiej 4. Armii,
ktry zbieg wraz z konwojem wojskowych ciarwek wiozcych jego dobytek i upy, na
rozkaz Chiang Kai-sheka zosta aresztowany i rozstrzelany. Poudniowo-zachodnie Chiny
stany otworem przed wojskami japoskimi, a 26 czerwca pada baza amerykaskiego
lotnictwa w Hengyangu.
Chocia Japoczycy nasilili swoj ofensyw, aby zniszczy amerykaskie bazy lotnicze
w kontynentalnych Chinach, to nie mieli pojcia, e ich starania niebawem straciy,
w ujciu strategicznym, wiksze znaczenie. Pita Flota admiraa Spruancea bya
najpotniejszym zgrupowaniem morskim na wiecie, liczc piset trzydzieci pi
okrtw wojennych. Podaa ku Marianom, aby przeksztaci je w lotniska, z ktrych
superfortece B-29 mogyby bombardowa Japoni. W skadzie V Floty znalazy si
studwudziestosiedmiotysiczne Siy Ekspedycyjne wiceadmiraa Turnera.
Japoskie pozycje na Saipanie, najwikszej spord Wysp Mariaskich, ktra
stanowia pierwszy cel ataku, ju od pewnego czasu byy bombardowane przez lotnictwo
operujce z baz staych na ldzie. Do pierwszych dni czerwca japoskie siy powietrzne na
Marianach zostay znacznie zredukowane, niemniej jednak liczcy trzydzieci dwa tysice
onierzy garnizon nadal by duo silniejszy, anieli spodziewali si tego Amerykanie.
Zgrupowanie uderzeniowe admiraa Mitschera, Task Force 58, prowadzio przez dwa dni
ostrza z dzia siedmiu pancernikw, zanim do akcji wesza piechota morska, jednak owa
kanonada nie przyniosa wikszego efektu. Pociski rozbiy dobrze widoczne cele w rodzaju
zakadw przetwrstwa trzciny cukrowej, ale nie trafiy w pobliskie bunkry.
Rankiem 15 czerwca pierwsze oddziay 2. i 4. Dywizji Piechoty Morskiej przystpiy
do ldowania na Saipanie w opancerzonych amfibiach, ostrzeliwane przez japosk
artyleri, modzierze i silny ogie z broni maszynowej. Zakadano, e amfibie szybko
znajd si na plaach i podejm dalszy atak, ale tylko nielicznym udao si dotrze do
brzegu. Natrafiy na zbyt wiele przeszkd i nie miay dostatecznie grubego opancerzenia
przedniego, chronicego przed japoskimi pociskami. Jednake przynajmniej desantujca
piechota unikna tak dotkliwych strat jak w poprzednich akcjach, gdy musiaa brn przez
przybrzene fale. Do zapadnicia zmroku na wyspie dwudziestodwukilometrowej dugoci
zorganizowano przyczek, na ktrym znalazo si prawie dwadziecia tysicy onierzy.
Japoczycy przeprowadzili dwa samobjcze kontrataki z udziaem piechoty, lecz
amerykaskie niszczyciele strzelay w powietrze pociskami owietlajcymi i marines
mogli prowadzi zabjczy ogie.
Tej samej nocy, 2400 kilometrw dalej na zachd, zaoga okrtu podwodnego USS
Flying Fish dostrzega cz Cesarskiej Marynarki Wojennej koo Filipin, w cieninie
San Bernardino. Jednostka ta wynurzya si, aby nada meldunek ostrzegawczy dla
dowdztwa amerykaskiej V Floty. Japoska I Flota Operacyjna wiceadmiraa Jisabur
Ozawy miaa zosta wzmocniona gigantycznymi pancernikami Yamato i Musashi.
Ozawa planowa skoncentrowanie do decydujcej bitwy niemal caych si nawodnych
Japonii na Oceanie Spokojnym dziewiciu lotniskowcw z czterystu trzydziestoma
samolotami, piciu pancernikw, trzynastu krownikw i dwudziestu omiu niszczycieli.
Z kolei admira Spruance dysponowa pitnastoma szybkimi lotniskowcami i omiuset
dziewidziesicioma jeden samolotami Task Force 58 Mitschera, podczas gdy Ozawa
jeszcze nie wiedzia, e wikszo japoskiego lotnictwa z baz ldowych w tym rejonie
zostaa wyeliminowana z walki. Jednake najwiksz saboci zgrupowania Ozawy byo
niedowiadczenie jego pilotw. Tylko nieliczni z nich mieli za sob proczn sub,
a wikszo zaliczya nieco ponad dwa miesice lotw wiczebnych.
Spruance wysa zesp uderzeniowy Mitschera z zadaniem przechwycenia floty
Ozawy dwiecie dziewidziesit kilometrw na zachd od Marianw, ale nastpnie
wycofa je z powrotem w poblie Saipanu, na wypadek gdyby Japoczycy rozdzielili
swoje siy. Zaogi samolotw zwiadowczych Ozawy wypatrzyy amerykaskie
zgrupowanie 18 czerwca, a nazajutrz wczesnym rankiem Ozawa nakaza wystartowa
pierwszej grupie uderzeniowej zoonej z szedziesiciu dziewiciu maszyn. Samoloty te
zostay wykryte przez radary niszczycieli, stanowicych stra przedni zgrupowania
Mitschera. Myliwce typu Hellcat, przeprowadzajce nalot na Guam, zostay wezwane do
powrotu na macierzyste lotniskowce, natomiast zaogi amerykaskich bombowcw dostay
rozkaz zniszczenia pasw startowych na lotniskach na Guam, w razie gdyby piloci Ozawy
prbowali tam ldowa. Amerykanie wykorzystali swoj zdecydowan przewag liczebn.
Na ich pitnastu lotniskowcach znajdowao si dosy samolotw, by myliwce mogy
nieprzerwanie zapewnia oson okrtom.
O 10.36 patrol hellcatw natkn si na nadlatujce japoskie bombowce i przeszed
do ataku. Amerykanie zestrzelili czterdzieci dwie z szedziesiciu dziewiciu maszyn
wroga, tracc zaledwie jeden myliwiec. Gdy pniej nadcigna druga fala stu
dwudziestu omiu samolotw, piloci myliwscy US Navy zniszczyli siedemnacie
kolejnych japoskich maszyn. Ozawa, nie potrafic pogodzi si z porak, rzuci do ataku
nastpne dwie fale samolotw. cznie ulego zestrzeleniu dwiecie czterdzieci
japoskich maszyn startujcych z pokadw lotniskowcw oraz prawie pidziesit innych,
nadlatujcych z Guam. Amerykaskie okrty nawodne doznay tylko paru nieznacznych
uszkodze, a okrty podwodne US Navy zatopiy dwa nieprzyjacielskie krowniki
Shkaku i flagow jednostk Ozawy, Taih.
Kiedy wikszo samolotw Ozawy nie powrcia, japoski wiceadmira wycign
z tego fatalny w skutkach, bdny wniosek. Uzna, e liczne z nich musiay wyldowa na
Guam i wkrtce znajd si z powrotem na pokadach lotniskowcw, wobec czego
pozostawa wraz ze swoj flot na miejscu. Wiceadmira Mitscher uzyska zgod
Spruancea na podjcie nastpnego dnia pocigu. Ostatecznie pnym popoudniem 20
czerwca jeden z rozpoznawczych samolotw Mitschera namierzy japosk flot.
Nieprzyjaciel znajdowa si na skraju zasigu amerykaskiego lotnictwa i niebawem mia
zapa zmierzch, ale taka okazja do ataku moga si nie powtrzy. Lotniskowce ustawiy
si pod wiatr, a z ich pokadw w cigu dwudziestu minut zdoao wystartowa dwiecie
szesnacie samolotw. Hellcaty szybko si rozprawiy z myliwcami Ozawy, strcajc
szedziesit pi z nich, natomiast bombowce nurkujce i samoloty torpedowe zatopiy
lotniskowiec Hiy oraz dwa tankowce, powodujc znaczne uszkodzenia na innych
japoskich okrtach.
Pomimo zagroenia ze strony okrtw podwodnych Mitscher kaza pozapala na
swoich jednostkach wszystkie wiata i reflektory oraz wystrzeli race, aeby uatwi
ldowanie powracajcym samolotom. Jeden z pilotw przyrwna sceneri do
hollywoodzkiej premiery, chiskiego Nowego Roku i 4 Lipca [narodowego wita
w USA] w jednym . Wielu maszynom koczyo si paliwo. cznie osiemdziesit rozbio
21

si podczas ldowania albo musiao wodowa Amerykanie stracili w taki sposb

czterokrotnie wicej samolotw ni w trakcie samego ataku. Byo to kosztowne
zakoczenie bitwy, niemniej wielkie polowanie na indyki na Marianach, jak lubili
okrela j lotnicy US Navy, doprowadzio do zniszczenia ponad czterystu japoskich
samolotw oraz trzech lotniskowcw. Straty Japoczykw mogy by jeszcze wiksze, jeli
Spruance nie unikaby ryzyka, trzymajc zgrupowanie uderzeniowe Mitschera w pobliu
Saipanu.
Na przebiegu walk o sam wysp zawaya postawa generaa porucznika Hollanda
Smitha, porywczego dowdcy z Korpusu Piechoty Morskiej, ktry zdymisjonowa
pewnego generaa amerykaskich wojsk ldowych dowodzcego 27. Dywizj, bdc
formacj Gwardii Narodowej. Wcieky z powodu powolnego, przesadnie ostronego i le
skoordynowanego ataku, ktry wstrzymywa dziaania jego dwch dywizji marines,
Holland Smith zapewni sobie poparcie admiraa Spruancea. Zasadniczy problem tkwi
w tym, e Korpus Piechoty Morskiej nawyk do innych, bardziej bezporednich akcji
militarnych.
Mimo wszystko Japoczycy zostali zmuszeni do wycofania si na pnocny skraj
wyspy, a rano 7 lipca ich niedobitki przeprowadziy najwikszy samobjczy atak w tej
wojnie. Ponad trzy tysice japoskich onierzy i marynarzy, uzbrojonych w bagnety,
miecze i granaty, uderzyo na dwa bataliony 27. Dywizji. Amerykascy marines i piechurzy
nie strzelali wystarczajco szybko, nim doszo do star wrcz. Bitwa zakoczya si dwa
dni pniej. Straty amerykaskich si inwazyjnych wynosiy czternacie tysicy zabitych
i rannych, natomiast wojska japoskie pozostawiy na wyspie zwoki trzydziestu tysicy
swoich onierzy. Ponadto okoo siedmiu tysicy z dwunastu tysicy japoskich cywilw
popenio samobjstwo, najczciej rzucajc si ze ska do morza. Apele, kierowane do
nich przez tumaczy przy uyciu gonikw, aby si nie zabijali, na og nie znajdoway
posuchu.
Po Saipanie przysza kolej na desanty na Tinian i Guam. Tinian zdobyto za spraw
miaej, zaskakujcej akcji, gdy dwa puki amerykaskiej piechoty morskiej
niespodziewanie dla Japoczykw znalazy si na brzegu, podczas gdy po drugiej stronie
wyspy trway dziaania pozorujce. Na Guam, pierwszym odzyskanym terytorium
zamorskim Stanw Zjednoczonych na Pacyfiku, doszo do nastpnego japoskiego
samobjczego kontrataku. Ale tym razem Japoczycy natknli si na skoncentrowane
baterie artylerii, strzelajce ogniem na wprost. Lotniska na Guam zostay zdobyte przed
kocem lipca, a wkrtce potem bataliony inynieryjne i Seabees (oddziay budowlane US
Navy) przystpiy do ich rozbudowy, aby mogy tam ldowa superfortece B-29. Mariany
stanowiy duo lepsz baz od kontynentalnych Chin do przeprowadzania nalotw
bombowych na Japoni. Nie zagraay im japoskie wojska ldowe, za wyposaenie
i uzbrojenie, czci zamienne oraz paliwo lotnicze docieray tam morzem, a nie ponad
Himalajami. Sztabowcy z kwatery gwnej Cesarskiego Sztabu Generalnego w Tokio
rozumieli ju jasno, e wojna na Pacyfiku wesza w kocow faz.
1 Eichelberger, cy t. za: J. Ellis, The Sharp End. The Fighting Man in World War II, London 1993, s. 19.
2 H.J. van de Ven, War and Nationalism in China, 19251945, London New York 2003, s. 46.
3 T. Hara, The Ichig Offensive, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 393394.
4 Ibidem, s. 397.
5 Cy t. za: T.H. White, In Search of History. A Personal Adventure, New York 1978, s. 142.
6 R.H. Spector, Eagle against the Sun. The American War with Japan, London 2001, s. 350.
7 Sowa bry gadiera Bernarda Fergussona, IMW 2586, cy t. za J. Thompson, Forgotten Voices of Burma. The Second World Wars Forgotten Conflict, London 2009, s. 158.
8 Porucznik Richard Rhodes-James, 111. Bry gada, IWM 19593.
9 Major Desmond Why te, RAMC, 111. Bry gada, IWM 12570.
10 Cy t. za: L. Allen, Burma. The Longest War, 19411945, London 1984, s. 320321.
11 Major John Winstanley, kompania B 4. baonu puku Queens Own Roy al West Kent, IWM 17955.
12 Major Harry Smith, kompania sztabowa 4. baonu puku Queens Own Roy al West Kent, IWM 19090.
13 T. Asano, Japanese Operations in Yunnan and North Burma, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 365366, 369371.
14 R.H. Spector, Eagle against the Sun, op. cit., s. 359.
15 Sowa porucznika K. Coopera, cy t. za: J. Ellis, The Sharp End, op. cit., s. 84.
16 Cy t. za: W. Fowler, We Gave Our Today. Burma, 19411945, London 2009, s. 147.
17 H. Kawano, Japanese Combat Morale, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 349.
18 M. Hagiwara, Japanese Air Campaigns in China, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 250251.
19 E.L. Drey er, China at War, 19011949, London 1995, s. 284285.
20 T.H. White, A. Jacoby, Thunder Out of China, New York 1946, s. 183.
21 S.E. Morison, History of United States Naval Operations in World War II, t. 8: New Guinea and the Marianas, Annapolis, MD 2011, s. 302.
 ROZDZIA 38

Wiosna nadziei
majczerwiec 1944

Po wynikajcych ze wszelkich przyczyn opnieniach szczegowe planowanie operacji

Overlord rozpoczto w popiechu w styczniu 1944 roku. Wiele cennej pracy woy w to
ju wczeniej zesp kierowany przez generaa porucznika Fredericka E. Morgana, szefa
sztabu naczelnego dowdztwa alianckiego, okrelanego akronimem COSSAC (Chief of
Staff to the Supreme Allied Commander). Poniewa jednak grupa ta dopiero czekaa na
wyznaczenie zwierzchnika, czyli gwnodowodzcego, pojawiay si trudnoci
z podejmowaniem pewnych kluczowych decyzji.
Zarwno Eisenhower, naczelny dowdca sprzymierzonych, jak i Montgomery,
dowodzcy 21. Grup Armii, zareagowali podobnie na opracowane przez COSSAC
wstpne plany desantu w Normandii. Doszli do wniosku, e trzy dywizje wyznaczone do
tego zadania to za mao, poza tym wojskom alianckim potrzebnych byo wicej dogodnych
pla do ldowania. Naleao rozszerzy obszar objty desantem a po podstaw pwyspu
Cotentin. Eisenhower nalega rwnie, aby powierzono mu pen kontrol nad siami
powietrznymi sprzymierzonych. Oznaczao to zakcenie kampanii bombardowa Niemiec,
co nie wprawio w zbytni zachwyt baronw lotnictwa bombowego Harrisa i Spaatza.
Genera porucznik Bedell Smith, szef sztabu Eisenhowera, zawzicie spiera si
z Montgomerym. Przesunicie w czasie terminu operacji inwazyjnej wizao si w sporym
stopniu z brakiem dostatecznej liczby barek desantowych oraz obnieniem zapau
Brytyjczykw do angaowania si w tak akcj. Operacja Overlord nabieraa realnych
ksztatw i miaa nastpi niebawem, cho Brooke i Churchill nadal po cichu ywili
obawy dotyczce widokw na jej powodzenie. Wysi rang brytyjscy oficerowie,
zaznajomieni z planami strategicznymi, nie mogli oprze si wraeniu, e trudno skojarzy
amerykask polityk pokonania Niemiec w pierwszej kolejnoci z masowym
angaowaniem ludzi, rodkw transportowych, broni i innego sprztu na Pacyfiku.
W Waszyngtonie zaczynay przewaa wpywy US Navy i MacArthura. Za cichym
przyzwoleniem generaa Hapa Arnolda w rejon Oceanu Spokojnego przerzucono nawet
nowe bombowce strategiczne B-29 Superfortress do atakw na Tokio, podczas gdy
przeprowadzajca naloty na Niemcy 8. Armia Powietrzna Iry C. Eakera nie otrzymaa
takich maszyn.
Inny problem, z ktrym Bedell Smith stara si upora w trakcie krtkiej wizyty
Eisenhowera w Stanach Zjednoczonych, wiza si z operacj Anvil, czyli inwazj na
poudniu Francji. Eisenhower uwaa, e USA poczyniy bardzo znaczn inwestycj,
uzbrajajc francusk armi, a tej naleao otworzy furtk do Francji . Jednake
1

niedostatek barek desantowych, czciowo spowodowany forsowanym przez Churchilla

ldowaniem pod Anzio, oznacza, e rwnoczesna inwazja na poudniu Francji musiaa
redukowa siy wydzielone do operacji Overlord. Bedell Smith zgadza si
z Brytyjczykami, e operacj Anvil trzeba odwoa albo przynajmniej przesun j na
pniej. Z kolei Eisenhower bardzo si denerwowa na jakkolwiek wzmiank o tym, e
Anvil trzeba [bdzie] powici . Mimo uporu, prezentowanego przeze w tej
2

sprawie, by zmuszony uzna, i akcja ta ma drugorzdny charakter.

Perspektywa oczekiwanej od dawna inwazji na Francj, cho stanowia wsplny
aliancki cel, wywoywaa te napicia wrd samych Francuzw. Ani Roosevelt, ani
Churchill nie mieli jasnego wyobraenia o warunkach panujcych we Francji,
o powszechnym tam poparciu dla de Gaullea oraz jego ludzi, tworzcych w praktyce
nieformalny rzd tymczasowy. Francuska Krajowa Rada Ruchu Oporu uznaa jego
przywdztwo i nawet francuscy komunici opowiadali si za nim. Jednake Roosevelt nie
wyzby si gbokiej nieufnoci wobec de Gaullea, a nieco lepiej usposobionymi do
Brytyjczykami wstrzsny marcowe wypadki w Algierze. Odby si tam sd nad
Pierreem Pucheu, byym ministrem spraw wewntrznych rzdu Vichy, ktry w 1941 roku
zatwierdza przeprowadzane przez Niemcw egzekucje zakadnikw spord uwizionych
komunistw. Pucheu zjawi si w Algierze z zamiarem przystpienia do walki z Niemcami.
Genera Giraud zaopatrzy go w rodzaj glejtu dokument, ktry okaza si wistkiem
papieru, co zniweczyo wszelkie nadzieje zwolennikw Girauda na odegranie
powaniejszej roli politycznej.
Komunici i ich stronnicy w Algierze niezwocznie zadali wydania wyroku
skazujcego. De Gaulle zatwierdzi wyrok mierci w tym pierwszym procesie
przedstawiciela wadz Vichy. Uzna, e nie ma wikszego wyboru. Bezlitosna wojna
domowa we Francji pomidzy znacznie powikszon vichystowsk milicj a rosncym
3

w si podziemnym ruchem oporu grozia linczami i samosdami po wyzwoleniu tego

kraju. Taki chaos, jak obawia si de Gaulle, daby Amerykanom powd do narzucenia
Francji Alianckiego Zarzdu Wojskowego na Okupowanych Terytoriach, okrelanego
akronimem AMGOT (Allied Military Government of Occupied Territory).
Francuskie ugrupowania podziemne w rwnej mierze dyy do wyzwolenia Francji
siami Francuzw i dziaay coraz bardziej niezalenie i samodzielnie w przededniu
zbliajcej si inwazji sprzymierzonych. Na paskowyu Glires koo Annecy w Grnej
Sabaudii czterystu pidziesiciu partyzantw, w tym pidziesiciu szeciu hiszpaskich
republikanw, podjo heroiczn, cho beznadziejn walk z dwoma tysicami czonkw
Gardes Mobiles, Francs-Gardes i milicjantami oraz picioma batalionami wojsk
niemieckich.

We Woszech genera Mark Clark wraz ze swoj amerykask 5. Armi z jeszcze wiksz
determinacj dy do zdobycia Rzymu przed rozpoczciem operacji Overlord. Jednake
pomimo alianckiej supremacji w powietrzu, ktra uniemoliwiaa Niemcom za dnia
korzystanie z transportu motorowego i kolejowego, opr stawiany we Woszech przez
wojska Wehrmachtu pod dowdztwem Kesselringa okaza si o wiele twardszy nawet od
tego, czego oczekiwa Hitler.
Krwawy pat w Apeninach wywiera demoralizujcy wpyw na oddziay alianckie.
Dochodzio do licznych przypadkw nerwicy frontowej i samookaleczania si przez
onierzy. W brytyjskich jednostkach we Woszech odnotowano prawie trzydzieci tysicy
dezercji i samowolnych oddale si bez przepustki, a podobne rzeczy dziay si tam
i w amerykaskich dywizjach.
Zjawisko nerwicy frontowej rzadko natomiast wystpowao wrd pidziesiciu
szeciu tysicy onierzy 2. Korpusu Polskiego pod dowdztwem generaa Wadysawa
Andersa. Po nieudanej marcowej prbie zdobycia Monte Cassino przez
Nowozelandczykw Freyberga i oddziay hinduskie zadanie to powierzono Polakom. Ci
jasno dali do zrozumienia swoim brytyjskim sojusznikom, e nie zamierzaj atwo
oddawa pola Niemcom. Polacy nie tylko aknli odwetu; wiedzieli, e musz odnie
spektakularne zwycistwo, aby dopomc sprawie odtworzenia wolnej Polski. Stalin nie
ukrywa wrogoci wobec ich wadz na uchodstwie, zwaszcza po odkryciu w Katyniu
masowych grobw polskich oficerw wymordowanych przez NKWD. Radziecki
przywdca planowa utworzenie marionetkowego rzdu komunistycznego, gdy Armia
Czerwona szykowaa si do ponownego wkroczenia na polskie ziemie.
Wznowione natarcie na Cassino byo czci operacji Diadem, generalnej
ofensywy zaplanowanej przez Alexandra. Wzio w niej udzia prawie p miliona
onierzy z dziesiciu krajw. Pita Armia Clarka na zachodzie, na wybrzeu Morza
Tyrreskiego, wraz z Korpusem Francuskim w grach oraz brytyjsk 8. Armi pod
dowdztwem generaa porucznika Olivera Leesea, ktry zastpi Montgomeryego, miay
rozbi wojska Kesselringa na Linii Gustawa. Alexander poleci przeprowadzenie rnych
dziaa pozorujcych i maskujcych. W sektorach przewidzianych do przeprowadzenia
natarcia wzniesiono w widocznych miejscach bunkry, a meldunki radiowe i atrapy amfibii
sprawiay wraenie, e alianci szykuj nastpny desant morski. Siy Truscotta na
przyczku bardzo powanie wzmocniono. Plan Alexandra przewidywa atak na Lini
Gustawa, aby Niemcy podcignli tam swoje odwody, a nastpnie uderzenie korpusu
Truscotta na pnocy wschd ku Valmontone i odcicie niemieckiej 10. Armii Vietinghoffa.
Clarka wprawio to we wcieko. Nie interesowao go zamknicie w puapce 10.
Armii. Zdobycie Rzymu to jedyny wany cel oznajmi Truscottowi . Clark, nieomal
4

ulegajc paranoi, zdawa si sdzi, e plan Alexandra to podstpna sztuczka

Brytyjczykw, zmierzajca do uniemoliwienia mu triumfalnego wkroczenia do Rzymu, aby
zaszczyt ten przypad brytyjskiej 8. Armii. Skadane przez Alexandra zapewnienia, e 5.
Armia bdzie moga zaj Rzym, najwyraniej tylko wzmogy podejrzliwo Clarka.
Rozkazy dowdztwa grupy armii byy nader jasne, jednak Clark w skrytoci ducha nie mia
zamiaru ich wykona.
 Jedenastego maja o 23.00 aliancka artyleria dziaa dwudziestopiciofuntowe,
haubice 105 mm, armaty polowe kalibru 140 mm oraz stupidziesiciopiciomilimetrowe
dziaa Long Tom otworzyy ogie, czemu towarzyszy oguszajcy huk i rozbyski z luf
na caym horyzoncie. Polacy od razu ruszyli do ataku, ale ku swej konsternacji przekonali
si, e Niemcy tej nocy wzmocnili na pierwszej linii frontu swoje bataliony. Siy
nieprzyjaciela zostay zatem niemal podwojone, a polskie oddziay poniosy straszliwe
straty. Podobnie doszo do zdziesitkowania hinduskiej 8. Dywizji na ich lewym skrzydle,
przeprawiajcej si przez rzek Rapido w pobliu ufortyfikowanej osady SantAngelo,
gdzie wczeniej, na pocztku roku, bardzo ucierpiaa amerykaska 36. Dywizja.
Ostatecznie saperom udao si przerzuci pontonowe mosty, a Gurkhowie, wspierani przez
czogi, opanowali wspomnian miejscowo. Ale brytyjski przyczek by niewielki,
a Monte Cassino growaa nad okolic.
Amerykaski II Korpus operujcy w pobliu wybrzea natrafi na twardy opr nad
rzek Garigliano. Francuskie dywizje kolonialne pod komend Juina, rozlokowane midzy
Amerykanami a Brytyjczykami, take natkny si na zabjczo skuteczn obron. Juin
postanowi wic zmieni taktyk najpierw zdoby Monte Majo za spraw nagego ataku
przy silnym wsparciu artyleryjskim. Przypaci to utrat blisko dwch tysicy zabitych
i rannych onierzy, lecz Linia Gustawa zostaa przeamana. Jego goumiers parli naprzd,
zaknieni krwi i upw. Wikszo nosia sanday, weniane skarpety, rkawice
z obcitymi palcami dla atwiejszego pocigania za spust oraz pasiaste delaby; mieli
brody, miskowate hemy i trzydziestocentymetrowe noe zatknite za pasami . Noe te
5

suyy do odcinania palcw i uszu zabitym Niemcom, zbieranych jako trofea. Owi
goumiers byli wymienitymi grskimi wojownikami, ale terroryzowali te wosk ludno
cywiln; kryy opowieci o brutalnych gwatach, jakich si dopuszczali, lecz francuscy
oficerowie na og zbywali takie doniesienia wzruszeniem ramion, traktujc to jako rzecz
normaln na wojnie.
Clark wcieka si, e jego amerykaskie korpusy, nadal powstrzymywane pod Monte
Cassino przez niemieck 1. Dywizj Strzelcw Spadochronowych, nie czyniy tak szybkich
postpw jak Francuzi i pogardzana przeze brytyjska 8. Armia. Jednake odwaga
Polakw i zarysowujca si stopniowo groba okrenia zmusiy niemieckich
spadochroniarzy do wycofania si. Osiemnastego maja biao-czerwona polska flaga
zaopotaa nad ruinami wielkiego benedyktyskiego opactwa. Polacy okupili to
zwycistwo strat czterech tysicy zabitych i rannych.
Niemiecki odwrt na Lini Hitlera, rozcigajc si od dziesiciu do dwudziestu
kilometrw za Lini Gustawa, nie przebiega gadko. Oddziay Juina nie daway Niemcom
wytchnienia, a kiedy 8. Armia ostatecznie dotara do wskiej doliny Liri, stao si jasne, e
nad drug lini obrony zawiso zagroenie. Kesselring, rozpaczliwie prbujc j utrzyma,
przerzuci dywizje z 14. Armii Mackensena znad przyczka pod Anzio. Bya to chwila, na
ktr wyczekiwa Alexander.
Szsty Korpus Truscotta, stopniowo rozbudowany do siedmiu dywizji, w tym czasie
przewaa ju liczebnie nad ca armi Mackensena. Dwudziestego drugiego maja Clark
polecia na przyczek pod Anzio, eby zademonstrowa wiatu, i to on, a nie Alexander,
kieruje ca operacj. Nastpnego poranka dywizje Truscotta zaatakoway na kierunku
pnocno-wschodnim ku Valmontone, zgodnie z rozkazami Alexandra. Straty byy znaczne,
ale nazajutrz, odkrywszy, e Niemcy si wycofali, II Korpus na wybrzeu poczy siy
z wojskami na przyczku w okolicach Anzio. Clark, wraz z grup korespondentw
wojennych i fotoreporterw w dipach, objeda pole bitwy, aby ci uwiecznili owo
wydarzenie.
Dwudziestego pitego maja 1. Dywizja Pancerna korpusu Truscotta dotara w poblie
Valmontone, a w trakcie nastpnej doby Truscott mg odci niemieckiej 10. Armii drog
odwrotu. Jednake tego samego popoudnia otrzyma od Clarka rozkazy przesunicia osi
natarcia na pnocny zachd, w kierunku Rzymu. Polecenie to wprawio w gbokie
zaniepokojenie Truscotta i dowdcw jego dywizji, lecz ostatecznie Truscott lojalnie
podporzdkowa si dyspozycjom Clarka, ktry z kolei ukrywa swoje zamiary przed
Alexandrem. Clark ulega tak wyranej obsesji, i mona przypuszcza, e nieco utraci
kontakt z rzeczywistoci. Podejmowane przeze pniej prby uzasadnienia swoich
poczyna byy chaotyczne i pene sprzecznoci. Swego czasu stwierdzi nawet, i
przestrzega Alexandra, e jeeli jednostki 8. Armii postaraj si zaj Rzym przed jego
wojskami, to wyda swoim onierzom rozkaz otwarcia do nich ognia.
Clark nie tylko zawzi si, by odebra Alexandrowi wszelkie laury nalene
zwycizcom, lecz take umniejsza rol odegran przez Truscotta. Druga wojna wiatowa
stanowia pole do popisu dla wielu megalomanw. Denie Clarka, aby wkroczy do
Rzymu w glorii zdobywcy, zanim rozpocznie si operacja Overlord, naleao do
skrajnych przejaww takiego egotyzmu. Marszaek polny Brooke pewnego razu tak zapisa
w swoim dzienniku: Zdumiewajce, jak wielu maostkowych i maodusznych ludzi moe
by powizanych z kwesti dowodzenia . Alexander okreli postaw Clarka mianem
6

niewytumaczalnej, ale zaraz potem postara si j objani: Mog tylko przypuszcza,

e bliska pokusa zdobycia Rzymu i zwizanego z tym rozgosu skonia go do zmiany
kierunku natarcia .
7

Kiedy wojska Alexandra toczyy gwn batali w kampanii woskiej, znacznie waniejsze
dla wyniku wojny wydarzenia szykoway si w pnocno-zachodniej Europie. Overlord
miaa by najwiksz operacj desantow w historii, z uyciem ponad piciu tysicy
okrtw i statkw, omiu tysicy samolotw oraz omiu dywizji w skadzie wojsk
pierwszej fali inwazyjnej. Panowaa znaczna nerwowo, nazywana drczk D-Day (D-
Day jitters). Starsi brytyjscy oficerowie zachowali bolesne wspomnienia z Dunkierki
i innych akcji ewakuacyjnych, by nie wspomnie o katastrofalnym w skutkach desancie pod
Dieppe. Ale planowanie operacji Neptune fazy Overlord zwizanej z przerzutem
wojsk za kana La Manche byo nader drobiazgowe i skrupulatne. Po otrzymaniu
pisemnych rozkazw, ktrych tekst zajmowa kilkaset stron, kanadyjska 3. Dywizja na poy
artobliwie nadaa szykowanej operacji kryptonim Overboard (Za burt).
 Niemcy oczekiwali inwazji, jednak nie wiedzieli, w jakim miejscu do niej dojdzie.
Brytyjczycy przeprowadzili seri wyszukanych dziaa pozorujcych, okrelanych oglnym
mianem planu Fortitude. Fortitude North mia na celu przekonanie Niemcw, e
brytyjska 4. Armia wylduje w Norwegii, a Hitler, ku rozpaczy swojej generalicji,
upiera si przy utrzymywaniu tam ponadczterystutysicznego garnizonu okupacyjnego.
Fortitude South, czyli rozmieszczenie licznych atrap czogw, samolotw, a nawet barek
desantowych w poudniowo-wschodniej Anglii, skania Niemcw do mylenia, e druga
inwazja zostanie przeprowadzona w Pas-de-Calais przez 1. Grup Armii generaa Pattona
alianckiego dowdc, ktrego obawiali si najbardziej.
Wykorzystujc podwjnych agentw i schwytanych oraz nakonionych do wsppracy
szpiegw, podjto akcj Double Cross, aby przekona Niemcw, e ldowanie
w Normandii ma stanowi tylko wstpn czy te dywersyjn operacj desantow, a gwny
atak nastpi na pnocny wschd od Boulogne-sur-Mer. Niemiecki wywiad wojskowy,
znacznie zawyajc w swoich szacunkach siy i liczb onierzy, ktrymi dysponowali
alianci, pokn haczyk. Pniej, gdy wyszed na jaw zakres dziaa zmierzajcych do
zwiedzenia przeciwnika i odkryto spisek oficerw, ktrzy w lipcu prbowali zgadzi
Hitlera, Gestapo zaczo podejrzewa, e oficerowie niemieckiego wywiadu celowo dali
si wyprowadzi w pole w ramach zdradzieckich knowa, majcych na celu
doprowadzenie do klski Rzeszy w tej wojnie.
Sztabowcy planujcy operacj Overlord przewidzieli, e o jej sukcesie bd fiasku
zadecyduj krytyczne dni bezporednio poprzedzajce ldowanie. Alianci mogli nie by
w stanie przerzuca na przyczki swoich wojsk w takim tempie jak Niemcy szykujcy si
do przeciwuderzenia. Rozwizanie tego problemu podsuwaa taktyka wypracowana
podczas walk we Woszech, polegajca na odciciu strefy walk od zaplecza poprzez
niszczenie wszelkich szlakw i wzw komunikacyjnych na nieprzyjacielskich tyach:
mostw, linii kolejowych, stacji rozrzdowych i gwnych skrzyowa drg. Zamierzano
odizolowa objty inwazj obszar Normandii i maksymalnie utrudni Niemcom przerzut
rezerw zza Sekwany na wschd i przez Loar na poudnie. Jednake aby ukry przed
nieprzyjacielem gwny rejon inwazji, naleao przeprowadzi akcje dywersyjne na caym
pnocnym wybrzeu Francji i dalej w Holandii, a nawet w Danii.
Na upartym generale RAF-u Harrisie plany te nie zrobiy wikszego wraenia.
Wmwi sobie, e jeli jego bombowce typu Lancaster nadal bd niszczyy Berlin i inne
niemieckie miasta, wwczas inwazja na Francj stanie si zbyteczna. Usiowa take
przekonywa, e zaogi bombowcw nie s w stanie przeprowadza precyzyjnych uderze
na takie stosunkowo mae cele jak linie kolejowe. Genera Spaatz domaga si
kontynuowania realizacji swojego planu naftowego, czyli atakw na rafinerie i skady
benzyny syntetycznej oraz nalotw bombowych na niemieckie wytwrnie lotnicze. Morale
8. Armii Powietrznej nie byo jednak wysokie. Prawie dziewidziesit amerykaskich
zag rozmylnie wyldowao w Szwecji lub w Szwajcarii, gdzie zostay internowane do
czasu zakoczenia wojny. Dowdztwo USAAF-u chepliwie zapewniao o celnoci
dokonywanych dziennych bombardowa, podczas gdy w istocie naloty te byy tylko
nieznacznie skuteczniejsze od nalotw przeprowadzanych przez brytyjskie lotnictwo
bombowe nocami. Amerykaskim samolotom zdarzao si nawet pomykowe zrzucanie
bomb na miasta szwajcarskie.
Eisenhower postanowi przywoa bombowych baronw do porzdku za
porednictwem swego zastpcy, generaa armii (Air Chief Marshal) Teddera.
W dowdztwie RAF-u panowaa wzajemna nienawi, wic Tedder zwrci si do
Eisenhowera o wykorzystanie zwierzchnoci, majc pene poparcie Roosevelta. Harris
i Spaatz zostali nieco usadzeni. Churchill z przeraeniem odkry, e alianccy stratedzy
szykuj si do systematycznego niszczenia francuskich miast, gdy byo to jedynym
sposobem na zablokowanie waniejszych drogowych wzw komunikacyjnych. Francuzi
musieli zareagowa oburzeniem na wielkie straty wrd ludnoci cywilnej i obracanie ich
miast w gruzy na skutek owych bombardowa. Sprzeciwi si wobec tego elementu planu
atakw na transporty w rozmowach z Eisenhowerem, a potem z Rooseveltem, ten ostatni
jednak popar argument naczelnego dowdcy wojsk alianckich, i ocali to ycie wielu
onierzy sprzymierzonych. Churchill zwrci si z prob o wyznaczenie grnego limitu
dziesiciu tysicy ofiar cywilnych, lecz nawet na t teoretyczn granic nie byo zgody.
Ostatecznie w nalotach poprzedzajcych D-Day, czyli ldowanie w Normandii, zgino
okoo pitnastu tysicy francuskich cywilw, a dziewitnacie tysicy innych odnioso
powane obraenia.
Inn kwesti, ktra absorbowaa Churchilla, bya sprawa generaa Charlesa de
Gaullea. Brytyjscy i amerykascy dowdcy nie chcieli powierza sekretw operacji
Overlord francuskim przywdcom w Algierze, poniewa wiedzieli, e Niemcy zamali
starowieckie francuskie szyfry. Jednake Eisenhower nalega na dopuszczenie do grona
wtajemniczonych generaa Marie-Pierrea Kniga. Knig, jako zwierzchnik wszystkich
ugrupowa francuskiego ruchu oporu, przemianowanych w tym czasie na Francuskie Siy
Wewntrzne (Forces Franaises de lIntrieur, FFI), mia poleci tym oddziaom zbrojnego
podziemia przeprowadzenie akcji sabotaowych na linie komunikacyjne i transport tu
przed alianckim ldowaniem. Przewidziano te udzia w inwazji pewnej liczby francuskich
okrtw wojennych, dywizjonw lotniczych i jednostek wojsk ldowych.
Roosevelt chcia przypomnie swoim podwadnym, e sprzymierzeni nie po to
przystpowali do wyzwolenia Francji, aby wynie tam do wadzy generaa de Gaullea.
Taka nieprzejednana postawa prezydenta przygnbiaa wielu amerykaskich politykw
i urzdnikw pastwowych, a Churchill czyni, co w jego mocy, eby przekona
Roosevelta, i trzeba wspdziaa z de Gaulleem. Niemniej jednak Roosevelt nadal
zamierza narzuci Francji rzdy wojskowe do czasu rozpisania tam wyborw i nalega na
wprowadzenie okupacyjnej waluty. Wydrukowane banknoty miay tak nieprzekonujcy
wygld, e onierze przyrwnywali je do talonw na cygara.
W kocu Roosevelt niechtnie zgodzi si, aby Churchill zaprosi de Gaullea do
Londynu, a do Algieru wysano dwa samoloty typu York, ktre miay przywie
francuskiego generaa do Anglii. Pocztkowo de Gaulle odmawia udania si tam, gdy
Roosevelt nie chcia rozmawia o ustanowieniu we Francji po jej wyzwoleniu rzdw
cywilnych. Duff Cooper, przedstawiciel Churchilla w Algierze, ostrzeg jednak de
Gaullea, e uatwi tylko spraw Rooseveltowi, jeeli nie poleci do Londynu. Trzeciego
czerwca Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego w Algierze oficjalnie przyj nazw
Rzdu Tymczasowego Republiki Francuskiej, a de Gaulle w ostatniej chwili wyrazi zgod
na to, by towarzyszy Cooperowi w drodze do Anglii.

Tymczasem na poudnie od Rzymu pragnienia Clarka miay si zici. Jedna

z amerykaskich dywizji piechoty zdoaa wedrze si w luk w ostatniej linii niemieckiej
obrony i doprowadzi do jej przeamania. Kesselring niezwocznie wyda rozkaz do
odwrotu. Hitler zezwoli, by ogoszono Rzym miastem otwartym, i nie poleci, eby je
zniszczono. Byo to z jego strony nie tyle przejawem miosierdzia czy te zamiowania do
rzymskich zabytkw i dzie sztuki, ile efektem skupienia przeze uwagi na strefie kanau La
Manche oraz myli, e ju niebawem uda mu si zrwna z ziemi Londyn za pomoc
latajcych bomb.
Czwartego czerwca w Rzymie Mark Clark wezwa podlegych mu dowdcw na
odpraw w paacu Campidoglio, zebrawszy tam take wszystkich korespondentw
wojennych we Woszech. Pozujc reporterom do zdj, rozradowany Clark trzyma w rku
map i wskazywa na niej kierunek pnocny, gdzie wycofywali si Niemcy; dowdcy jego
korpusw na ten widok a wzdragali si z zaenowania. Ale rzymski triumf Marka
Aureliusza Clarkusa okaza si krtkotrway. Wkrtce po wicie 6 czerwca pewien oficer
sztabowy wszed do jego apartamentu w hotelu Excelsior w Rzymie i obudzi go,
przynoszc wiadomo o alianckim desancie w Normandii. No i co pan na to? zapyta
z gorycz w gosie Clark. Nie pozwolili, eby w gazetach zamieszczano choby przez
jeden dzie nagwki o zdobyciu przez nas Rzymu .8

Hitler niecierpliwie czeka na t inwazj, przekonany, e alianckie oddziay desantowe

rozbij si o Wa Atlantycki. To umoliwioby wyeliminowanie Brytyjczykw
i Amerykanw z wojny, a wtedy rzuciby cae niemieckie siy zbrojne przeciwko Armii
Czerwonej. Feldmarszaek Rommel, ktremu powierzy kierowanie obron pnocnej
Francji, wiedzia jednak, e Wa Atlantycki istnieje bardziej jako slogan propagandowy ni
rzeczywisty system obronny. Jego zwierzchnik, feldmarszaek Gerd von Rundstedt, uwaa
ow lini umocnie za tandetny blef .
9

Zapoznawszy si z alianck potg lotnicz w Afryce Pnocnej, Rommel zdawa

sobie spraw, e podciganie rezerw i zaopatrzenia bdzie we Francji wyjtkowo trudne.
Wda si w spr z generaem wojsk pancernych Leo Geyrem von Schweppenburgiem,
dowdc Grupy Pancernej Zachd, oraz Guderianem, ktry w tym okresie zajmowa
stanowisko inspektora generalnego wojsk pancernych. Obaj chcieli zatrzyma dywizje
pancerne w lasach na pnoc od Parya, gotowe do potnego przeciwuderzenia, ktre
zepchnoby aliantw do morza czy to w Normandii, czy w departamencie Pas-de-
Calais. Ale Rommel podejrzewa, e jednostki te zostayby zdziesitkowane przez
dywizjony myliwsko-bombowych samolotw Typhoon i P-47 Thunderbolt podczas
przemarszu w rejon walk. Wola wic rozmieci czogi bliej przypuszczalnej strefy
ldowania.
Hitler, w swoim deniu do utrzymania penej kontroli za spraw polityki dziel
i rzd, nie wyrazi zgody na utworzenie we Francji jednolitego dowdztwa. W rezultacie
nie byo tam naczelnego dowdcy, ktremu podporzdkowane byyby take lokalne
formacje Luftwaffe i Kriegsmarine. Fhrer nalega nawet, aby wikszo niemieckich
dywizji pancernych we Francji znalaza si pod bezporednimi rozkazami OKW i nie
mona ich byo uy bez jego osobistego rozkazu. Rommel nie ustawa w staraniach,
zmierzajcych do rozbudowy umocnienie na plaach, zwaszcza w sektorze 7. Armii
w Normandii, gdzie o czym by stopniowo coraz bardziej przekonany mia nastpi
desant. Z kolei Hitler wci zmienia zdanie w tej kwestii, zapewne czciowo po to, by
mc pniej utrzymywa, e przewidywa prawidowo. W regionie Pas-de-Calais,
bronionym siami 15. Armii, znajdowao si najwicej wyrzutni pociskw typu V, gdy
bya to najkrtsza droga przez kana La Manche, a i alianckim myliwcom z baz
w hrabstwie Kent atwiej przyszoby zapewnienie osony powietrznej wojskom
inwazyjnym ldujcym na owym obszarze.
Niemieckie suby kontrwywiadowcze nie miay wtpliwoci, e do inwazji dojdzie
lada chwila, o czym wiadczyy wzmoona aktywno francuskiego ruchu oporu i liczba
meldunkw radiowych, niemniej jednak dowdztwo Kriegsmarine na podstawie analizy
raportw meteorologicznych doszo do wniosku, i ze wzgldu na z pogod desant jest
wykluczony w dniach od 5 do 7 czerwca. W nocy 5 czerwca niemiecka marynarka wojenna
odwoaa nawet wasne rejsy patrolowe na kanale La Manche. Rommel, zapoznawszy si
z takimi prognozami, postanowi zoy urodzinow wizyt swej onie w Niemczech,
a potem uda si do Hitlera w Berghofie i nakoni Fhrera do przekazania mu wikszej
liczby dywizji pancernych.
Stan zachmurzenia i morza stanowi najwiksz trosk Eisenhowera w pierwszym
tygodniu czerwca. Pierwszego czerwca szef jego suby meteorologicznej nagle uprzedzi
go, e okres upalnej pogody rycho si skoczy. Tego samego dnia pancerniki, majce
zapewni desantowi wsparcie artyleryjskie, opuciy baz w Scapa Flow. Wszystko byo
gotowe do rozpoczcia inwazji rankiem 5 czerwca, ale 4 czerwca prognozy pogody nadal
byy tak ze, e Eisenhower musia wyda rozkaz przeoenia operacji na pniejsz por.
Wkrtce wiee dane wykazay, e pogoda moe si poprawi w nocy 5 czerwca. Kiedy na
kanale La Manche nie ustaway sztormy i przewalay si wysokie fale, Eisenhower stan
przed strasznym dylematem. Czy powinien zawierzy prognozom? Genera Miles Dempsey,
ktry mia dowodzi podczas inwazji brytyjsk 2. Armi, uzna decyzj Eisenhowera
o przystpieniu do dziaa za najodwaniejszy akt w caej wojnie .
10

Nerwowe napicie nieco osabo, gdy Eisenhower wreszcie si zdecydowa,

a Montgomery popar podjte przeze postanowienie. Dalsza zwoka oznaczaa
przesunicie terminu inwazji o kolejne dwa tygodnie, co wynikao z cyklu morskich
pyww. Odbioby si to katastrofalnie na morale wojska i zapewne wytrcioby aliantom
z rki atut, jakim byo zaskoczenie przeciwnika. Dwutygodniowa zwoka spowodowaaby
w istocie, e zaplanowana operacja zbiegaby si w czasie z najgorszym sztormem, jaki
mia miejsce na kanale La Manche od czterdziestu lat. Tak wic operacja Overlord
wcale nie musiaa si powie tylko z uwagi na alianck dominacj w powietrzu i na
morzu.

Wczesnym wieczorem 5 czerwca Francuzi na falach rozgoni BBC nadali cykl hase
stanowicych sygna dla ruchu oporu, aby przystpi do akcji. Obcieni ekwipunkiem
spadochroniarze z amerykaskich 82. i 101. Dywizji Powietrznodesantowych oraz
brytyjskiej 6. Dywizji Powietrznodesantowej zaczli wchodzi na pokady samolotw
i szybowcw transportowych. Na poudnie od wyspy Wight w konwojach inwazyjnych
zgrupowano wszelkiego rodzaju okrty i statki oraz przerne barki desantowe. onierze
toczyli si przy relingach i spogldali ze zdumieniem na szare, lekko wzburzone wody
kanau La Manche, na ktrych jak okiem sign koysay si jednostki pywajce flot
kilkunastu krajw, w tym trzysta okrtw wojennych: pancerniki, kanonierki, niszczyciele
i korwety.
Armad t poprzedzio dwiecie siedemdziesit siedem traowcw, pyncych
w zapadajcym zmroku na poudnie, ku wybrzeom Normandii. Admira Ramsay ba si, e
zaogi tych jednostek z kadubami z drewna ponios cikie straty. Bombowe Liberatory
i latajce odzie Sunderland brytyjskiego lotnictwa morskiego nieprzerwanie penetroway
morskie akweny od poudniowej Irlandii po Zatok Biskajsk, wypatrujc U-Bootw. Ku
wielkiemu zakopotaniu admiraa Dnitza ani jednemu niemieckiemu okrtowi
podwodnemu nie udao si przedosta na wody kanau La Manche, by zaatakowa alianck
flot inwazyjn.
Setki samolotw transportowych przewocych spadochroniarzy i holujcych
szybowce zatoczyo nad La Manche wielki uk, aby nie przelatywa ponad flot inwazyjn
i nie ryzykowa, e dojdzie do tragicznej pomyki, jaka wydarzya si wczeniej podczas
desantu na Sycyli. Mimo to trzy samoloty C-47 Skytrain zostay zestrzelone przez
alianckie okrty ju po zrzuceniu spadochroniarzy na pwysep Cotentin .11

Zrzuty spadochronowe nie przebiegay zgodnie z planem. Silny niemiecki ogie

przeciwlotniczy i fale samolotw transportowych nad wybrzeem spowodoway, e
formacje si rozproszyy. Czsto popeniano bdy nawigacyjne. Tylko nieliczne maszyny
dotary nad wyznaczone strefy zrzutu, a wielu spadochroniarzy musiao wdrowa przez
dziesitki kilometrw w poszukiwaniu swoich oddziaw. Niektrzy ginli od
nieprzyjacielskiego ostrzau, zrzuceni na niemieckie pozycje. Inni wpadali do rzek i bagien,
gdzie obcieni sprztem i zapltani w swoje spadochrony, potonli. A jednak przy tym
znaczne rozproszenie zrzutw przynioso i niezamierzony skutek, gdy Niemcy nie byli
pewni, co stanowi prawdziwy cel alianckiej operacji, i odnieli wraenie, i w Normandii
doszo do wielkiej akcji dywersyjnej przed gwnym atakiem w rejonie Pas-de-Calais.
Tylko jedna misja bojowa majca na celu opanowanie mostu Pegasus na rzece Orne
przyniosa efektowny sukces. Piloci wyldowali tam szybowcami dokadnie
w wyznaczonym miejscu, a wspomniany most udao si zdoby w cigu niewielu minut.
Przed brzaskiem 6 czerwca na niemal wszystkich lotniskach w Anglii rozlega si huk
uruchamianych silnikw, gdy dywizjony bombowcw, myliwcw i samolotw
myliwsko-bombowych zaczy startowa, by lecie cile wytyczonymi korytarzami
powietrznymi w celu uniknicia kolizji i zderze. Lotnicy wywodzili si z niemal
wszystkich krajw antyniemieckiej koalicji: Wielkiej Brytanii, Stanw Zjednoczonych,
Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Republiki Poudniowej Afryki, Rodezji, Polski,
Francji, Czechosowacji, Belgii, Norwegii, Holandii i Danii. Niektre z dywizjonw
bombowych, wyposaonych gwnie w halifaksy i stirlingi, wystartoway wczeniej do
misji dywersyjnych, zrzucajc paski folii aluminiowej oraz manekiny na spadochronach,
12

ktre wybuchay po zetkniciu z ziemi.

Zaogi traowcw i sam admira Ramsay wprost nie mogli uwierzy w swoje szczcie,
gdy jednostki te powrciy po wykonaniu zadania, przy czym obeszo si bez choby
jednego wystrzau. Wzburzone morze, ktre sprawio, e okrty Kriegsmarine pozostay
w portach, okazao si dla alianckich traowcw najwikszym bogosawiestwem.
Marynarze z tyche yczyli powodzenia niszczycielom, ktre podpyny bliej ldu, aby
przed witaniem zaj pozycje do prowadzenia ostrzau artyleryjskiego. Krowniki
i pancerniki rzuciy kotwice znacznie dalej od brzegu.
Sto trzydzieci tysicy onierzy stoczonych na okrtach niewiele spao tej nocy.
Niektrzy uprawiali hazard, inni prbowali nauczy si kilku zwrotw po francusku, inni
rozmylali o rodzinnych domach, pisali listy poegnalne, czytali Bibli. Zaraz po pierwszej
nad ranem oddziaom, zwaszcza tym na jednostkach US Navy, wydano poywne niadanie,
po ktrym zajli si nerwowym sprawdzaniem ekwipunku, palc przy tym nieustannie.
Okoo godziny czwartej dostali rozkaz zbirki na pokadach. Schodzenie po linowych
drabinkach do barek desantowych, ktre koysay si i chwiay na wysokiej fali, byo
niebezpiecznym przedsiwziciem, zwaszcza e tak wielu ludzi byo przecionych
dwigan broni i amunicj.
 Operacja Overlord (6 czerwca 1944)

Gdy wszystkie barki desantowe byy ju gotowe, ich sternicy odbili od burt okrtw
i statkw transportowych, aby doczy do zataczajcej krgi kolejki, podajc za
wiatekami na rufach poprzedzajcych je jednostek. Pewien onierz z 1. Dywizji
Piechoty, ktry zszed do barki z pokadu USS Samuel Chase, opisywa, jak wiateko
to znikao i wyaniao si na nowo, kiedy wznosilimy si i opadalimy na falach . Ju
13

niebawem, wymiotujc za burty, do hemw albo pod wasne nogi, onierze poaowali,
e zjedli tak obfity posiek. Pokady zaczy by liskie od wymiocin i morskiej wody.
Kiedy na zachmurzonym niebie zacza si pojawia szarawa powiata, pancerniki
otworzyy ogie z dzia gwnych kalibru 356 mm. Krowniki i niszczyciele natychmiast
przyczyy si do tej kanonady. Genera porucznik Joseph Reichert, dowdca niemieckiej
711. Dywizji Piechoty, ktry przypatrywa si temu z wybrzea, zauway, e cay
horyzont wyda si nieprzerwanym cigiem pomieni . Do tego czasu zrobio si ju na
14

tyle jasno, by Niemcy dostrzegli, jak wielka jest flota inwazyjna przeciwnika. Na
stanowiskach dowodzenia rozdzwoniy si telefony polowe. Dalekopisy terkotay
w kwaterze gwnej dowdztwa Grupy Armii B w La Roche-Guyon nad Sekwan oraz
w sztabie Rundstedta w Saint-Germain pod Paryem.
Podczas gdy trwa ostrza artyleryjski z morza, barki desantowe z wyrzutniami
rakietowymi zbliyy si do brzegu, ale wikszo wystrzelonych z nich pociskw spada
do wody. Wtedy nadszed najbardziej dramatyczny moment dla zag shermanw DD
(Duplex Drive), ktre zaczy zjeda z trapw barek desantowych do morza, duo
bardziej wzburzonego ni w czasie wczeniejszego testowania tych pywajcych czogw.
Nierzadko opuszczony poniej obrotowej wiey brezentowy ponton ulega zniszczeniu
zalany przez fal, a wielu czogistw utono wraz ze swoimi wozami.
 Na play Utah u podstawy pwyspu Cotentin amerykaska 4. Dywizja Piechoty
dotara do brzegu, odnotowujc straty o wiele mniejsze od oczekiwanych, i podja marsz
w gb ldu, aby przyj z odsiecz spadochroniarzom z 82. i 101. Dywizji
Powietrznodesantowej. Tworzca dugi uk plaa Omaha, ze skaami oblepionymi przez
wodorosty, okazaa si natomiast znacznie trudniejsza do zdobycia, anieli spodziewali si
tego alianci. Powane problemy wyniky, zanim jeszcze wyldowali tam pierwsi onierze
z 1. i 29. Dywizji Piechoty. Cho ostrza z morza by intensywny, to pociski spaday zbyt
blisko brzegu, by odnie wikszy skutek, a bombardowanie lotnicze przynioso tylko strat
czasu. Zamiast nadlatywa ponad lini brzegow, co przy zej widocznoci uatwioby
zadanie celowniczym, dowdcy amerykaskiego lotnictwa uparli si przy nalocie znad
morza, aby nie mona byo strzela do samolotw z boku. Przelatujc nad dopywajcymi
do brzegu barkami, lotnicy postanowili wstrzyma si przez chwil ze zrzutem bomb, eby
nie spuci ich na swoich onierzy, i ostatecznie spady one na pola i wsie w gbi ldu.
Niemieckie umocnienia na brzegu morza, bunkry i stanowiska ogniowe, nie doznay
uszczerbku. Na play zabrako nawet lejw po bombach, w ktrych moga si skrywa
atakujca piechota. W rezultacie oddziay pierwszej fali desantu poniosy bardzo cikie
straty, a ogie nieprzyjacielskich karabinw maszynowych i lekkich dzia sia spustoszenie
na barkach desantowych opuszczajcych rampy. Wiele z tych barek utkno na mieliznach.
Niektre odzie wracay po wysadzeniu desantu pisa onierz 1. Dywizji Piechoty
inne znalazy si czciowo pod wod, ale nadal pyny. Niektre ugrzzy z ruf ponad
wod, z pracujcymi na najwikszych obrotach silnikami, co jednak nic nie dawao. Pewne
zawracay na krtko i prboway od nowa. (...) Widziaem barki przewrcone na burt, do
gry dnem, z ktrych onierze spadali do wody. Widziaem te powanie uszkodzone przez
pociski artylerii rykoszetujce od fal. Widziaem te takie bez onierzy i czciowo zalane
przez wod, jakby porzucone, obmywane przez morsk pian. Ludzie byli pomidzy nimi,
szukajc aosnej ochrony, jak te barki daway .
15

Wstrznici onierze tkwili nieruchomo przy urwiskach, pki oficerowie nie zmusili
ich do dziaania ostrzeeniami, e zgin na plaach, jeli nie przedostan si dalej i nie
zaczn zabija Niemcw. Siy obrocw zostay wzmocnione niewielk czci 352.
Dywizji Piechoty, bynajmniej jednak nie byy tak liczne, jak to si twierdzi w niektrych
relacjach. Na szczcie dla Amerykanw gwne rezerwy 352. Dywizji, liczce prawie
trzy tysice onierzy, we wczesnych godzinach porannych zostay skierowane do akcji
przeciwko zrzucanym na spadochronach, wybuchajcym manekinom, a potem rozbite przez
jedn z brytyjskich brygad, ktra nacieraa ukonie od play Gold. Tak czy owak rze
i chaos na Omaha w czasie owego poranka skoniy generaa Bradleya do rozwaenia
pomysu cakowitej ewakuacji wojsk z tej play. W sam por nadeszy jednak wieci
o tym, e niektrym oddziaom udao si bez wikszych strat wdrapa na przybrzene
urwiska, a Omaha mona jednak opanowa. Wsplna akcja nielicznych czogw typu
Sherman atakujcych bunkry i amerykaskich oraz brytyjskich niszczycieli, ktre
podpyny niebezpiecznie blisko i ostrzeliway z imponujc precyzj niemieckie pozycje,
ostatecznie przechylia szal zwycistwa na stron si inwazyjnych.
 Na play Gold brytyjska 50. Dywizja nie tracia czasu, posuwajc si w gb ldu.
O zmroku jedna z brygad zatrzymaa si pod Bayeux, a nazajutrz rano zdobya to miasto, nie
ponoszc przy tym strat. Kanadyjska 3. Dywizja natrafia na duo wiksze trudnoci
w sektorze Juno, gdzie Niemcy ufortyfikowali nadmorskie wsie i przekopali sie tuneli.
Na play Sword, rozcigajcej si do niewielkiego portu w Ouistreham, brytyjska 3.
Dywizja miaa kopoty z niespodziewanie wysok fal przypywu, ktra opnia
ldowanie czogw. Pola minowe po obu stronach drg i ogie artylerii, ktry sprawi, e
szosy zostay zatarasowane przez ponce pojazdy, poskutkoway tym, i zaplanowany
szybki atak na miasto Caen take si opni. Zacita obrona, prowadzona przez zaogi
wielkiego kompleksu niemieckich schronw, dodatkowo pogarszaa sytuacj wspomnianej
jednostki. Na jej skrzydle brytyjska 6. Dywizja Powietrznodesantowa opanowaa
wyznaczony obszar midzy rzekami Orne a Dives, niszczc mosty, aby zapobiec
niemieckiemu pancernemu kontruderzeniu ze wschodu.
Plan Montgomeryego przewidywa zajcie Caen i okolic, by moliwie szybko
utworzy tam lotniska, lecz opr Niemcw, ukrytych w solidnych normandzkich
zabudowaniach gospodarczych i ostrzeliwujcych si z broni maszynowej oraz dzia
przeciwpancernych, okaza si duo trudniejszy do przeamania, ni si spodziewano. Poza
tym aliancki wywiad przeoczy niemieck 21. Dywizj Pancern, ktra ju znalaza si
w pobliu Caen. Nadto w planie Montgomeryego tkwia pewna osobliwa sprzeczno.
Z jednej strony chcia on zaj zabytkowe Caen w trakcie pierwszych dwudziestu czterech
godzin walk, co wyranie stanowio nazbyt optymistyczne zaoenie. Z drugiej za nakaza
zniszczenie Caen przez potny nalot cikich bombowcw 6 czerwca, cho gruzy
blokujce ulice mogy tylko utrudni zadanie jego onierzom i uatwi je obrocom.
W trakcie owego nalotu nie zgin prawie aden Niemiec, natomiast bombardowanie
przynioso straszliwe cierpienia wstrznitej ludnoci cywilnej tego miasta.
Alianccy dowdcy obawiali si potnego niemieckiego pancernego przeciwnatarcia,
co wyjania ich przesadn ostrono. Na szczcie sprzyja im fakt, e Hitler zwleka
z decyzj o wprowadzeniu do walki swoich formacji czogw a do pnego popoudnia 6
czerwca. I o ile dowdcy wojsk ldowych przeceniali skuteczno nalotw
przeprowadzanych przez cikie bombowce, o tyle nie docenili sukcesw odnoszonych
przez dywizjony myliwsko-bombowe, grasujce ponad zapleczem strefy walk, gotowe
atakowa wszystkie niemieckie kolumny pancerne zmierzajce w rejon inwazji. Pierwsza
Dywizja Pancerna SS Leibstandarte SS Adolf Hitler, 12. Dywizja Pancerna
Hitlerjugend, a przede wszystkim elitarna Szkolna Dywizja Pancerna (Panzer Lehr)
doznay powanego uszczerbku na skutek atakw przeprowadzanych przez samoloty typu
Typhoon i P-47 Thunderbolt.
Kanadyjska 3. Dywizja uznaa za konieczne zajcie okolicznych wiosek i szybkie
podcignicie na pierwsz lini swoich armat przeciwpancernych w celu wzmocnienia
obrony. Ale brytyjska 3. Dywizja Piechoty nacieraa opieszale cho niektre jej oddziay
stanowiy chlubny wyjtek. W sumie jednak brytyjska 2. Armia na wschodniej flance nie
zdoaa opanowa wyznaczonych terenw do czasu, gdy mona to byo osign za cen
stosunkowo nieznacznych strat. Po tym jak Rommel rzuci Grup Pancern Zachd
przeciwko Brytyjczykom i Kanadyjczykom, zgodnie z przewidywaniami generaa Morgana
upyn mia cay miesic, nim wojska Montgomeryego zdobyy miasto bdce ich
pierwszym celem. Brak miejsca w brytyjskim sektorze na przyczku uniemoliwia RAF-
owi zaoenie tam przyfrontowych lotnisk i spowalnia koncentrowanie si. Zaskakuje,
w wietle fiaska zajcia lotnisk w Caen lub Carpiquet, e Montgomery nada
Eisenhowerowi 8 czerwca meldunek takiej treci: Jestem bardzo zadowolony z zaistniaej
sytuacji .
16

Pierwsza Armia Bradleya na zachd od Caen i na pwyspie Cotentin napotkaa sabszy

opr, ale za to o wiele trudniejszy teren. Marszaek polny Brooke zawczasu przestrzega
przed problemami z normandzkimi bocage, poletkami otoczonymi przez bardzo wysokie,
gste ywopoty wyrastajce z solidnych ziemnych waw, wrd ktrych przebiegay
cieki. Sam Brooke zaznajomi si z osobliwociami takiej topografii w 1940 roku, lecz
ci, ktrzy nie zetknli si wczeniej z tak osobliwym pejzaem, wyobraali sobie, e
Normandia przypomina zachodni Angli z niskimi ywopotami, przez jakie czogi
Sherman przejad z atwoci. Jednake pierwszym problemem napotkanym przez
amerykaskie wojska byy bagniska i obszary pod wod. Spadochroniarze wpadali
w bagna, czsto z fatalnym skutkiem, a wikszo podstawy pwyspu Cotentin, ktry
przyszo im zdobywa, stanowiy tereny podmoke.
Po opanowaniu przyczka na play Omaha genera porucznik Leonard Gee
Gerow rozkaza swoim dywizjom podjcie moliwie najszybciej marszu w gb ldu.
Pierwsza Dywizja Piechoty uderzya na poudnie i wschd, aby 7 czerwca poczy si
z Brytyjczykami w Port-en-Bessin. Dwudziesta dziewita Dywizja Piechoty, ta sama, ktra
poniosa dotkliwe straty podczas akcji desantowej, skierowaa swj odwodowy puk na
zachd, ku Isigny-sur-Mer. Bradley liczy na szybkie poczenie przyczkw na plaach
Omaha i Utah, lecz dwie dywizje powietrznodesantowe nadal toczyy zaarte walki
nad rzekami Merderet i Douve oraz wok Sainte-Mre-glise, pki 4. Dywizja Piechoty,
wsparta przez bataliony czogw, nie przypucia natarcia z Utah.
Kiedy Niemcy musieli wycofa si z poudniowo-wschodniego skraju pwyspu
Cotentin, amerykaska 101. Dywizja Powietrznodesantowa zdoaa zaj miasteczko
Carentan, gwnie za spraw zamieszania, do jakiego doszo po niemieckiej stronie.
Trzynastego czerwca 17. Dywizja Grenadierw Pancernych Gtz von Berlichingen
przypucia kontratak. Bradley wiedzia o jej zblianiu si dziki meldunkom przejtym
przez Ultr i szybko rzuci przeciwko niej 2. Dywizj Pancern. Amerykascy
spadochroniarze na poudnie od Carentan przeprowadzali na poy partyzancki odwrt
w kierunku tego miasta, pki nie zjawi si genera brygady Maurice Rose, dowodzcy
swoimi shermanami z otwartego pojazdu pgsienicowego. Grenadierzy pancerni z SS
uciekli w popochu. Nazajutrz nastpio poczenie obu alianckich przyczkw.
Niemcy oczekiwali silnego uderzenia na poudnie od Carentan, ale Bradleyowi
przywieca duo istotniejszy cel: opanowanie pwyspu Cotentin z portem Cherbourg na
jego kracu. Czternastego czerwca 9. Dywizja Piechoty, ktr wanie przetransportowano
na kontynent, oraz 82. Dywizja Powietrznodesantowa przeprowadziy atak w poprzek
podstawy wspomnianego pwyspu. Ponaglane przez dowdc VII Korpusu generaa
majora Josepha Lawtona Collinsa, znanego jako Lightning Joe, po czterech dniach
dotary do wybrzea atlantyckiego. Nastpnie VII Korpus, ktrego trzy dywizje operoway
na pwyspie, zaatakowa w kierunku pnocnym, majc silne wsparcie z powietrza,
i zdoby Cherbourg 26 czerwca. Hitler wpad w sza, gdy si dowiedzia, e genera
porucznik Karl-Wilhelm von Schlieben podda si nieprzyjacielowi.
Alianci, ktrym pogoda tak sprzyjaa w pierwszym dniu inwazji, wkrtce mieli
wielce ucierpie z jej powodu. Potny sztorm na kanale La Manche zniszczy sztuczny port
Mulberry uruchomiony na play Omaha, wyrzucajc na brzeg statki i barki desantowe.
Amerykanom nagle dotkliwie zabrako amunicji artyleryjskiej, co pokrzyowao ich
natarcie na poudnie w czasie operacji cherbourskiej.
Koncentracja si brytyjskich take stana w miejscu i wytworzya si sytuacja
patowa. Niemiecki opr pod Caen wzmg si wraz z przybyciem tam Dywizji SS
Hitlerjugend. Co gorsza, nisko wiszce chmury uziemiy lotnictwo sprzymierzonych.
Brytyjska 50. Dywizja wraz z 8. Brygad Pancern uderzyy na poudnie z Bayeux, lecz
natkny si na gwatowne kontrataki Dywizji Panzer Lehr koo Tilly-sur-Seulles
i Lingvres.
Dziesitego czerwca Montgomery spotka si z Bradleyem w Port-en-Bessin.
Rozoywszy map na przodzie swego wozu sztabowego, Monty wyjani, e nie chce
przeprowadza bezporedniego szturmu na Caen. Zamierza okry to miasto siami 51.
Dywizji Grskiej, ktra zaatakowaaby z sektora 6. Dywizji Powietrznodesantowej na
wschd od Orne. Rwnoczenie 7. Dywizja Pancerna ukradkiem przemieciaby si na
poudnie zza prawej flanki jego wojsk na skraj amerykaskiego sektora koo Caumont, by
nastpnie zawrci na wschd w kierunku Villers-Bocage i wyj na tyy Dywizji Panzer
Lehr. By to miay plan i pod wieloma wzgldami dobry, gdyby tylko wprowadzono go
w ycie bezzwocznie i z uyciem odpowiednich si. Ostatecznie okaza si tylko rodzajem
silniejszego rozpoznania walk, ktremu w dodatku w skandaliczny sposb nie zapewniono
wsparcia.
Trzynastego czerwca czowki, skadajce si z zaledwie jednej grupy bojowej w sile
puku, dotary do Villers-Bocage, nie poprzedzaa ich jednak osona jednostek zwiadu.
W rezultacie czogi Cromwell z formacji Sharpshooters (4. Puku Londyskiej Krlewskiej
Gwardii Przybocznej) wpady w zabjcz puapk, zastawion przez czogi Tiger pod
wodz asa niemieckich wojsk pancernych Michaela Wittmanna ze 101. batalionu czogw
cikich. To, w poczeniu z niespodziewanym pojawieniem si niemieckiej 2. Dywizji
Pancernej na odsonitej poudniowej flance brytyjskiej 7. Dywizji Pancernej, zmusio
atakujcych do niesawnego odwrotu. Mieszkacy francuskiego miasteczka, ktrzy dzie
wczeniej tak radonie witali Szczury pustyni, pozostali bez dachu na gow, gdy
bombowce RAF-u obrciy ich domy w sterty gruzu.
 Montgomery chcia mie pod sw komend w Normandii trzy ze swoich dywizji,
z ktrymi walczy na pustyni 7. Pancern, 50. Northumbryjsk i 51. Grsk (Highland).
Kilka z ich zasuonych w bojach pukw walczyo dzielnie w Normandii, ale morale,
a czasem i dyscyplina w wielu innych nie byy naleyte. onierze tych jednostek od zbyt
dawna uczestniczyli we frontowych zmaganiach i woleli nie podejmowa ryzyka. Taka
zmylna ostrono spowalniaa ich postpy. W przypadku brytyjskich pukw
pancernych lk przed wietnie zamaskowanymi niemieckimi dziaami przeciwpancernymi
by zupenie zrozumiay, skoro armata 88 mm bya w stanie wyeliminowa z walki aliancki
wz bojowy z odlegoci ponad ptora kilometra. Do tego tylko niespena jedna trzecia
brytyjskich czogw miaa wietne dziao siedemnastofuntowe (kalibru 76,2 mm), ktre na
pewnym dystansie umoliwiao podjcie w miar skutecznej walki z tygrysami
i panterami. Po fiasku pod Villers-Bocage pewno siebie onierzy brytyjskiej 7.
Dywizji Pancernej bardzo wyranie osaba. Nie powid si rwnie atak 51. Dywizji
Grskiej na wschd od Caen. Montgomery by tak zatrwoony niepowodzeniem
wspomnianej dywizji, e zdymisjonowa jej dowdc i rozwaa odesanie tej jednostki
z powrotem do Anglii na doszkalanie. Dopiero pod sam koniec kampanii normandzkiej
Highlanders odzyskali wczeniejsz znakomit reputacj.
Take formacje wojsk amerykaskich prezentoway si w walce bardzo rnie, przy
czym dotyczyo to nawet jednostek w skadzie tych samych dywizji. W niedowiadczonych
dywizjach zaamywao si psychicznie wielu onierzy, a liczba przypadkw szoku
nerwowego w le wyszkolonych i sabo dowodzonych rezerwach bya wrcz katastrofalnie
wysoka. Przybycie noc na front, do nowej jednostki, w ktrej nie znao si nikogo
i najczciej po rozpaczliwie niedostatecznym przeszkoleniu musiao oddziaywa
demoralizujco. Inni onierze trzymali si z daleka od todziobw, ci bowiem zjawiali
si na miejscu ich kolegw, ktrzy polegli i ktrych nadal opakiwali.
Wszelkie myli o tym, e Niemcy musieli ju zrozumie, i przegrali t wojn,
rozwieway si brutalnie wobec nader skutecznej obrony prowadzonej przez wojska
niemieckie, uciekajce si do mnstwa zabjczych sztuczek, jakich wyuczyy si na froncie
wschodnim. Poza elitarnymi formacjami alianckimi, takimi jak oddziay spadochroniarzy
czy rangersw, wikszo onierzy po stronie sprzymierzonych stanowili zmobilizowani,
uzbrojeni cywile, ktrzy pragnli tylko tego, by wojna si zakoczya i aby mie j ju za
sob. Trudno byo oczekiwa, e dorwnaj zapaem bojowym Niemcom
indoktrynowanym od wczesnej modoci i wychowywanym na nazistowskich wojownikw,
a w owym czasie przekonywanym te przez propagand Goebbelsa, e jeli nie zdoaj si
utrzyma w Normandii, to ich rodziny, domy i caa ojczyzna przepadn z kretesem.
Najbardziej sfanatyzowana bya 12. Dywizja SS Hitlerjugend. Jej oficerowie
wpajali podwadnym przed walk, e kady onierz Waffen-SS, ktry podda si, nie
odnisszy powanej rany, zostanie uznany za zdrajc. W razie gdyby onierze Dywizji
Hitlerjugend dostali si ywi w rce wroga, mieli si nie zgadza na transfuzj obcej
krwi i umrze za Fhrera. Trudno sobie wyobrazi brytyjskich czy amerykaskich jecw
wojennych, ktrzy chcieliby z wasnej woli umiera za krla Jerzego VI, Churchilla czy
prezydenta Roosevelta. Oczywicie nie wszyscy niemieccy onierze byli tak wierni
sprawie nazistowskiej. Wielu z frontowych dywizji piechoty po prostu chciao przey
i powrci do swoich narzeczonych i rodzin.
Zaraz po tym jak Amerykanie zdobyli Cherbourg, rozpocza si zaarta batalia
pord ywopotw i bagien w poudniowej czci pwyspu. Byy to krwawe zmagania,
okupione wysokimi stratami, gdy dywizje Bradleya rozcignite na obszarze od Caumont
po wybrzee Atlantyku pary naprzd, by wyj na otwarte przestrzenie, gdzie
amerykaskie dywizje pancerne mogy zademonstrowa w peni swoj potg.
Niemieccy generaowie twierdzili, zapewne susznie, e stosowana przed Bradleya
taktyka atakowania siami rzadko wikszymi od batalionu, wspieranymi przez nieliczne
czogi i niszczyciele czogw, nie nastrcza im wikszych problemw. Dowdca
niemieckiej 3. Dywizji Strzelcw Spadochronowych chepi si wrcz, e to wietny
poligon wiczebny dla jego wasnych niedowiadczonych onierzy, spord ktrych wielu
przeniesiono z jednostek Luftwaffe i szk lotniczych, uzupeniajc nimi poniesione straty.
Wykorzystujc stosunkowo niedue zespoy bojowe, zoone z pododdziaw piechoty,
saperw, instalujcych miny i bomby puapki, samobienych dzia szturmowych oraz
dobrze uplasowanych armat przeciwpancernych, wojska niemieckie zadaway atakujcym
Amerykanom znacznie wiksze straty od tych, jakie same ponosiy. Ich gwny problem
wiza si z niedostatkiem amunicji i innego zaopatrzenia, poniewa alianckie samoloty
atakoway wszystkie transporty na tyach.
Celem Bradleya byo zdobycie Saint-L i opanowanie drogi z Priers do Saint-L,
skd chcia wyprowadzi zasadnicz ofensyw, podczas gdy Montgomery podj ponown
prb okrenia Caen. Nie wiedzia jednak, e Rommel i Rundstedt 17 czerwca zwrcili
si do Hitlera z prob o zgod na wycofanie ich wojsk na atwiejsz do obrony lini za
rzek Orne, poza zasig dzia alianckiej artylerii okrtowej. Fhrer, po krtkiej wizytacji
we Francji, w trakcie ktrej usiowa narzuci swoj wol niemieckiej generalicji, nie
chcia nawet sysze o niczym podobnym. Jego obdny upr i cige ingerowanie
w decyzje frontowych dowdcw zaciyy w decydujcym stopniu nie tylko na przebiegu
kampanii w Normandii, ale i na losie caej Francji.
Hitler, pograjcy si w swoim iluzorycznym wiecie, nabra przekonania, e
latajce bomby V-1, ktre Niemcy zaczli odpala na Londyn, rzuc Wielk Brytani na
kolana, a nowe niemieckie myliwce odrzutowe rycho zniszcz alianckie siy powietrzne.
Rommel, ktry wiedzia, e to tylko mrzonki, namawia go do zakoczenia wojny. Hitler
odpar, e alianci nie bd negocjowa i tu mia racj. Po krtkim wypadzie do Francji
powrci do Berghofu. Pi dni pniej niemieckie wojska na froncie wschodnim poniosy
najwiksz klsk w caej wojnie.

1 H.C. Butcher, My Three Years with Eisenhower. The Personal Diary of Captain Harry C. Butcher, USNR, Naval Aide to General Eisenhower, 19421945, London 1946, s. 403 (18 sty cznia 1944 r.).
2 Bedell Smith do Eisenhowera, 5 sty cznia 1944 r., akta COSSAC, dokumenty W. Bedella Smitha, cy t. za: D.K.R. Crosswell, Beetle. The Life of General Walter Bedell Smith, Lexington 2010, s. 557.
3 Cy t. za: J. Lacouture, De Gaulle. The Rebel, 18901944, New York 1990, s. 508.
4 Cy t. za: R. Atkinson, The Day of Battle. The War in Sicily and Italy, 19431944, New York 2007, s. 516.
5 Ibidem, s. 528.
6 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 561.
7 H. Alexander (Earl Alexander of Tunis), The Alexander Memoirs, 19401945, London 1962, s. 127.
8 V.A. Walters, Silent Missions, New York 1978, s. 97, cy t. za: R. Atkinson, The Day of Battle, op. cit., s. 575.
9 Genera piechoty Blumentritt, zeznanie z 6 sierpnia 1945 r., NA II 407/427/24231.
10 Dempsey o Eisenhowerze: rozmowa z Cliveem Duncanem, ktremu autor chciaby wy razi gorce podzikowania za ten szczeg, zamieszczony w licie z 7 wrzenia 2011 roku.
11 B. Goff, HMS Scy lla, SWWEC, Every ones War, nr 20, zima 2009.
12 Zakcaa ona dziaanie nieprzy jacielskich radarw (przy p. tum.).
13 H.A. Rey nolds, The First Wave, American Valor Quarterly , wiosnalato 2009, s. 1522.
14 FMS B-403.
15 H.A. Rey nolds, The First Wave, op. cit.
16 N. Hamilton, Monty. Master of the Battlefield, 19421944, London 1985, s. 621.
 ROZDZIA 39

Operacja Bagration i walki w Normandii

czerwiecsierpie 1944

W czasie, kiedy w OKH i kwaterze gwnej Fhrera troch lekcewaono

prawdopodobiestwo radzieckiego uderzenia na Biaorusi, we frontowych jednostkach
niemieckiej Grupy Armii rodek narastao zaniepokojenie. Dwudziestego czerwca 1944
roku atmosfer podgrzeway upa towarzyszcy latu w peni i odlegy grzmot , gdy na
1

niemieckich tyach doszo do szczytowego nasilenia dziaa partyzanckich. Dziesi dni

wczeniej niemiecki nasuch przechwyci radziecki radiogram z rozkazem wzmoenia
aktywnoci na zapleczu 4. Armii. W tej sytuacji Niemcy przeprowadzili wielk akcj
antypartyzanck, operacj Kormoran. Wzia w niej udzia niesawna brygada
Kamiskiego, ktra postpowaa z ludnoci cywiln na okupowanych obszarach z wrcz
redniowiecznym okruciestwem, a race niezdyscyplinowanie w tej jednostce stanowio
afront dla przywizanych do wojskowych tradycji niemieckich oficerw.
Moskwa wydaa konkretne polecenia wielkim partyzanckim oddziaom w lasach
i wrd bagien Biaorusi. Miay w pierwszej kolejnoci atakowa linie kolejowe,
a nastpnie, ju po rozpoczciu ofensywy, nka oddziay Wehrmachtu. Polegao to na
zajmowaniu mostw, blokowaniu szlakw zaopatrzeniowych przebiegajcych przez lasy za
pomoc citych drzew oraz atakowaniu i spowalnianiu zmierzajcych na front niemieckich
posikw wojskowych.
O wicie 20 czerwca na pozycje 25. Dywizji Grenadierw Pancernych spady
godzinne bombardowanie i krtkotrway szturm. Potem wszystko znowu ucicho. By to
albo rozpoznawczy atak, albo te prba wywoania wrd Niemcw niepokoju.
W kwaterze gwnej Fhrera nie wierzono, e radziecka letnia ofensywa nastpi
w sektorze Grupy Armii rodek. Oczekiwano raczej natarcia na pnoc od Leningradu,
przeciwko Finom, oraz kolejnego potnego uderzenia na poudnie od bagien nad Prypeci,
ku Polsce i Bakanom.
Hitler uwaa, e strategia Stalina polegaa na atakowaniu sojusznikw Niemiec
Finw, Wgrw, Rumunw i Bugarw aby wyeliminowa ich z wojny, podobnie jak si
to stao z Wochami. Te jego podejrzenia zdaway si znajdowa potwierdzenie, gdy
najpierw ruszyy do ataku wojska Frontu Leningradzkiego, a nastpnie Frontu Karelskiego.
Ale Stalin, w tym czasie na tyle roztropny, by przedkada pragmatyzm ponad mciwo,
nie zamierza cakowicie niszczy Finlandii. Oznaczaoby to bowiem konieczno
zaangaowania przeciwko Finom zbyt licznych wojsk, potrzebnych gdzie indziej. Chcia po
prostu wykluczy Finw z walk i odzyska ziemie, utracone, ale wczeniej odebrane im
w 1940 roku. Poza tym liczy na to, e operacje na pnocy odwrc uwag Hitlera od
Biaorusi.
Armia Czerwona skutecznie zastosowaa dziaania maskujce, ktre miay wskazywa
na wielk koncentracj wojsk na Ukrainie, podczas gdy w istocie Sowieci potajemnie
przerzucali czogi i armie na pnoc. Byo to o tyle uatwione, e formacje Luftwaffe
praktycznie zniky z frontu wschodniego. Aliancka strategiczna ofensywa bombowa,
a potem inwazja na Normandi, doprowadziy do zredukowania wsparcia powietrznego
dla niemieckich armii polowych na wschodzie do minimalnego poziomu. Dominacja
radzieckiego lotnictwa prawie cakowicie uniemoliwiaa Niemcom przeprowadzanie
lotw rozpoznawczych, wic do kwatery dowdztwa Grupy Armii rodek w Misku
docierao niewiele informacji o gigantycznej koncentracji sowieckich si. cznie Stawka
zebraa tam okoo pitnastu armii, liczcych ogem 1 670 000 onierzy z niemal
szecioma tysicami czogw i dzia samobienych oraz ponad trzydziestoma tysicami
armat, haubic, cikich modzierzy i baterii wyrzutni katiusza. Wojska te byy wspierane
przez ponad siedem i p tysica samolotw.
Siy niemieckiej Grupy Armii rodek prezentoway si przy tej potdze nader
skromnie. Niektre odcinki frontu byy tak sabo obsadzone, e nieliczne strae musiay po
nocach trzyma szeciogodzinne warty. Niemieccy onierze i oficerowie nie mieli pojcia
o gorczkowych przygotowaniach, jakie si odbyway za sowieckimi liniami. Lene cieki
poszerzano z myl o wielkich opancerzonych pojazdach, na moczarach ukadano wyoone
balami drogi dla czogw, przewoono pontony, utwardzajc te dno brodw na
przeprawach, a nawet budujc mosty tu pod powierzchni wody w rzekach.
 Operacja Bagration (czerwiecsierpie 1944)

Konieczno rozmieszczenia tak wielkich si opnia dat rozpoczcia ofensywy

o trzy dni. Dwudziestego drugiego czerwca, w trzeci rocznic operacji Barbarossa, 1.
Front Nadbatycki i 3. Front Biaoruski przeprowadziy rozpoznanie walk. Waciwa
operacja Bagration, ktrej kryptonim nada sam Stalin na cze gruziskiego ksicia,
bohatera z roku 1812, zacza si na dobre nazajutrz.
 Plan Stawki przewidywa obejcie Witebska w pnocnej czci wybrzuszenia linii
frontu w sektorze Grupy Armii rodek oraz Bobrujska nieco dalej na poudniu,
a nastpnie wyprowadzenie z tych sektorw ukonych uderze i zamknicie w ich
kleszczach Miska. Na pnocnej flance 1. Front Nadbatycki generaa Iwana Bagramiana
oraz 3. Front Biaoruski modego generaa Iwana Czerniachowskiego przypuciy szybkie
uderzenie, aby zamkn w okreniu wojska nieprzyjaciela na uku witebskim, zanim
Niemcy zd zareagowa. Postanowiono nawet zaniecha przygotowania artyleryjskiego,
poza wybranymi odcinkami, gdzie zostao uznane za nieodzowne. Fale szturmowikw
I-2 wspieray z powietrza radzieckie pancerne szpice. Niemiecka 3. Armia Pancerna
zostaa cakowicie zaskoczona. Witebsk znajdowa si w rodku wraliwego na ataki
wybrzuszenia w linii frontu, ktrego centralny sektor by broniony tylko przez dwie sabe
dywizje polowe Luftwaffe. Bezradny dowdca niemieckiego korpusu dosta rozkaz
utrzymania Witebska jako ufortyfikowanego punktu, cho nie mia si wystarczajcych do
wypenienia takiego zadania.
W centrum, od Orszy po Mohylew, gdzie miecia si carska kwatera gwna w latach
pierwszej wojny wiatowej, 4. Armia generaa piechoty Kurta von Tippelskircha take
niczego si nie spodziewaa. Za nami prawdziwie czarny dzie pisa w licie do
rodziny pewien kapral z 25. Dywizji Grenadierw Pancernych taki, ktrego szybko nie
zapomn. Rosjanie zaczli od najciszego z moliwych ostrzau artyleryjskiego. Trwa
przez okoo trzy godziny. Z caych si prbowali przeama front. Parli niepowstrzymanie.
Naprawd musiaem ratowa si ucieczk, eby nie wpa w ich apy. Ich czogi nacieray
z czerwonymi flagami . Tylko oddziay 25. Dywizji Grenadierw Pancernych i 78.
2

Dywizji Szturmowej z dziaami samobienymi zaarcie odpieray ataki na wschd od

Orszy.
Nastpnego dnia Tippelskirch poprosi o zezwolenie na podjcie odwrotu nad
pnocny Dniestr, lecz kwatera gwna Fhrera nie wyrazia zgody. Dysponujc zaledwie
kilkoma rozproszonymi dywizjami zoonymi z wyczerpanych onierzy, Tippelskirch
postanowi zignorowa obkacze rozkazy utrzymania obrony, potwierdzone przez
sualczego wobec Hitlera dowdc grupy armii feldmarszaka Ernsta Buscha,
stacjonujcego w Misku. Niemieccy frontowi dowdcy zdali sobie spraw, e jedynym
sposobem ocalenia ich jednostek jest przedstawianie nieprawdziwego stanu rzeczy
w meldunkach sytuacyjnych i dziennikach wojennych w celu uzasadnienia odwrotw.
Niemiecka 12. Dywizja Piechoty na froncie pod Orsz wycofaa si w ostatniej
chwili. Kiedy pewien major zapyta oficera saperw, po co taki popiech z wysadzaniem
mostu, przez ktry wanie przeszed jego batalion, zagadnity poda mu lornetk i wskaza
za rzek. Obrciwszy si, major dostrzeg kolumn czogw T-34, ktra ju podchodzia na
odlego strzau. Orsza i Mohylew nad Dnieprem zostay okrone i zdobyte przez
Sowietw po trzech dniach. Niemcy musieli pozostawi tam kilkuset rannych. Niemiecki
genera, ktry dosta rozkaz bronienia si w Mohylewie do koca, znalaz si na skraju
zaamania nerwowego.
Na radzieckich tyach najwiksze problemy nastrczay przymusowe przestoje dugich
kolumn pojazdw wojskowych. Czogu, ktry uleg awarii, nie udawao si tak atwo
wymin z powodu bagien i lasw po obydwu stronach drg. Czasami dochodzio do tak
wielkiego zamieszania, e pukownik mgby kierowa ruchem na skrzyowaniach, jak
wspomina pniej jeden z oficerw Armii Czerwonej . Wskaza te, jak bardzo
3

poszczcio si radzieckim wojskom wobec minimalnej aktywnoci Luftwaffe, gdy

pojazdy zablokowane na drogach stanowiyby dla niemieckich samolotw atwe cele.
Na poudniowej flance 1. Front Biaoruski generaa Rokossowskiego przystpi do
natarcia poprzedzonego potnym przygotowaniem artyleryjskim, ktre zaczo si
o czwartej rano. Wybuchy wyrzucay w gr fontanny ziemi. Podoe na wielkiej
przestrzeni byo podziurawione lejami i zryte przez pociski. Drzewa paday pokotem,
a niemieccy onierze, kulc si odruchowo w schronach, dreli wraz z gruntem
poruszajcym si jak podczas trzsienia ziemi.
Pnocne zgrupowanie wojsk Rokossowskiego przeamao obron na odcinku
pomidzy 4. Armi Tippelskircha a 9. Armi odpowiedzialn za sektor bobrujski. Genera
piechoty Hans Jordan, dowdca 9. Armii, podcign rezerwy w postaci 20. Dywizji
Pancernej. Ale gdy tej samej nocy dywizja ta rozpocza kontruderzenie, rozkazano jej
wycofa si na poudnie od Bobrujska. Przeamanie dokonane przez drugie zgrupowanie
Rokossowskiego, na ktrego czele operowa 1. Korpus Pancerny, okazao si o wiele
bardziej niebezpieczne, zagraao bowiem okreniem Bobrujska oraz odciciem lewego
skrzyda 9. Armii. Przeprowadzone przez Rokossowskiego zaskakujce uderzenie na skraju
bagiennego Polesia odnioso sukces zbliony do tego, ktry by udziaem Niemcw w 1940
roku, gdy zaatakowali przez Ardeny.
Hitler nadal nie chcia si zgodzi na odwrt, wic 26 czerwca feldmarszaek Busch
polecia do Berchtesgaden, by zoy mu raport w Berghofie. Towarzyszy mu Jordan,
ktrego Fhrer zamierza przesucha w zwizku z rozkazami wydanymi 20. Dywizji
Pancernej. Kiedy jednak Busch i Jordan znajdowali si daleko od swoich sztabw na
froncie wschodnim, niemal caa 9. Armia skapitulowaa. Nazajutrz obydwu
zdymisjonowano, a feldmarszaek Model niezwocznie zosta wezwany na pomoc przez
Hitlera. Jednake, mimo opisanej klski i zagroenia Miska, w OKW nie miano pojcia
o skali radzieckich ambicji.
Model, jeden z nielicznych dowdcw frontowych, ktry z powodzeniem potrafi
przeciwstawi si Hitlerowi, zdoa przeprowadzi nieodzowny odwrt na lini Berezyny
w okolicach Miska. Fhrer pozwoli te skierowa 5. Dywizj Pancern na pnocny
wschd od tego miasta, w okolicach Borysowa. Dotara tam 28 czerwca, lecz wkrtce
zostaa zaatakowana z powietrza przez szturmowe Iy-2. Wzmocniona przez batalion
czogw Tiger i nieliczne oddziay SS, rzeczona dywizja zaja stanowiska po obu stronach
szosy przebiegajcej z Orszy przez Borysw do Miska. Oficerowie i szeregowcy tej
formacji nie mieli wikszego rozeznania w oglnej sytuacji, cho syszeli pogoski, e
Armia Czerwona gdzie nieco dalej na pnocy sforsowaa ju Berezyn.
W trakcie tej nocy czoowe oddziay radzieckiej 5. Gwardyjskiej Armii Pancernej
stary si z grenadierami pancernymi niemieckiej dywizji. Batalion czogw typu Panther
wspar obron, ale na pnocy wojska Czerniachowskiego wdary si midzy 3. Armi
Pancern a 4. Armi. Niemcy zaczli cofa si w nieadzie, nieustannie atakowani przez
szturmowiki i pod ostrzaem radzieckiej artylerii. Niemieckie transporty pdziy
w popochu ku ostatniemu ocalaemu mostowi na Berezynie, tarasujc sobie wzajemnie
drog, aby przedosta si na drugi brzeg, zanim most zostanie trafiony przez nieprzyjaciela.
Miejscem przeprawy Napoleona przez Berezyn podczas straszliwego odwrotu w roku
1812 byy okolice nieco na pnoc od Borysowa.
Witebsk ju pon, gdy oddziay niemieckiego LIII Korpusu wycofyway si
w bezskutecznej prbie przebicia si przez piercie okrenia i doczenia do 3. Armii
Pancernej. Magazyny i skady paliwowe stany w ogniu i buchay z nich kby czarnego
dymu. Niemcy stracili prawie trzydzieci tysicy ludzi, zabitych lub wzitych do niewoli.
Owa katastrofa zachwiaa te wiar wielu ocalaych w Fhrera i dalszy sens tej wojny.
Iwan przebi si o poranku pisa w licie do domu pewien kapral z 206. Dywizji
Piechoty. Krtka przerwa [w walkach] pozwala mi na napisanie listu. Mamy rozkaz
oderwania si od nieprzyjaciela. Moi drodzy, sytuacja jest rozpaczliwa. Ju w nikogo nie
wierz, jeeli ma to wyglda tak jak tutaj .4

Dalej na poudnie wojska Rokossowskiego zamkny w okreniu niemal ca 9.

Armi i miasto Bobrujsk, ktre niebawem zdobyy. Kiedy wkraczalimy do Bobrujska
zapisa Wasilij Grossman, znajdujcy si wtedy w 120. Dywizji Strzeleckiej Gwardii,
ktr zna jeszcze spod Stalingradu niektre budynki si paliy, a inne leay w gruzach.
Do Bobrujska wioda droga odwetu! Nasze auto z trudem przeciska si midzy spalonymi
i powyginanymi niemieckimi czogami oraz dziaami samobienymi. onierze przechodz
ponad zwokami Niemcw. Ciaa, cae ich setki, zalegaj na szosie, le w rowach, pod
sosnami wrd zielonego jczmienia. Gdzieniegdzie pojazdy musz po nich przejeda,
tak gsto trup si ciele. Ludzie si uwijaj, grzebic je, ale zwok tak duo, e nie sposb
upora si z tym w cigu dnia. Dzie jest mczco upalny i bezwietrzny, a ludzie chodz
i jed, przyciskajc chusteczki do nosw. Wrza tu kocio mierci bezlitosna, straszliwa
zemsta na tych, ktrzy nie zoyli broni i przebijali si na zachd .
5

Po rozbiciu Niemcw wyonili si cywile. Nasi, ktrych wyzwolilimy, opowiadaj

nam swoje historie i pacz (pacz gwnie starsi) napisa w licie mody
czerwonoarmista. A modzi s w takim wietnym humorze, e miej si bez przerwy, nie
zamykaj im si usta. miej si i gadaj .
6

Dla Niemcw odwrt ten przebieg katastrofalnie. Pojazdy wszelkiego rodzaju trzeba
byo porzuca, poniewa skoczyo si w nich paliwo. Nawet przed radzieckim atakiem
przydzia na kady z nich ograniczono do dziesiciupitnastu litrw na dzie. Prowadzona
przez generaa Spaatza strategia nalotw bombowych na zakady naftowe w Rzeszy
z pewnoci sprzyjaa Armii Czerwonej na froncie wschodnim, a take wojskom
zachodnich aliantw w Normandii. Ranni Niemcy, ktrym poszczcio si na tyle, e ich
ewakuowano, cierpieli katusze na cignionych przez konie wozach, trzscych si
i podskakujcych na wybojach. Wielu zmaro z upywu krwi, zanim dotarli do punktw
opatrunkowych. W zwizku z tym, e wobec braku sanitariuszy drastycznie zredukowano na
froncie niesienie pierwszej pomocy, powane rany oznaczay niemal pewn mier. Tych,
ktrych udao si wywie z linii frontu, zabrano do szpitali wojskowych w Misku, ale
wanie Misk by gwnym celem radzieckiej ofensywy.
Po lasach niedobitki niemieckich formacji uciekay na zachd. Brakowao im wody,
a wielu onierzy cierpiao w upale z powodu odwodnienia. Wszyscy oni byli naraeni na
skrajnie silny stres, lkajc si zasadzek organizowanych przez partyzantw oraz
schwytania przez Armi Czerwon. Sowieckie bombowce i dziaa nkay wycofujcych si
Niemcw, zwalajc drzewa, ktre trafione pociskami, rozsypyway si na drzazgi.
Okruciestwo i brutalno walk byy tak wielkie, e polego w ich trakcie a siedmiu
generaw ze skadu Grupy Armii rodek.
Nawet Hitler musia wyzby si swego nawyku okrelania mianem twierdz zupenie
nieprzystosowanych do prowadzenia w nich obrony miasteczek w strefie frontowej.
Wanie z tego powodu dowdcy liniowi starali si unika bronienia si w miastach. Do
koca czerwca radziecka 5. Gwardyjska Armia Pancerna przedzieraa si naprzd
i przystpia do okrania Miska od pnocy. Zapanowa tam prawdziwy chaos, gdy
kwatera gwna Grupy Armii rodek i wszystkie niemieckie placwki na tyach
przystpiy do pospiesznej ewakuacji. Ciko rannych w szpitalach pozostawiono ich
wasnemu losowi. Misk zosta zdobyty od poudnia 3 lipca, a wikszo niemieckiej 4.
Armii znalaza si w puapce midzy owym miastem a Berezyn.
Nawet pewien Obergefreiter suby medycznej, ktry nie mg mie wgldu w mapy
sztabowe, wyranie dostrzega gorzk ironi sytuacji, w jakiej znalazy si oddziay
niemieckie. Pisa on: Wrg postpuje teraz tak jak my w czterdziestym pierwszym [roku]:
okrenie za okreniem . onierz tej samej rangi z Luftwaffe zauway w licie do ony
7

mieszkajcej w Prusach Wschodnich, e znalaz si ju zaledwie dwiecie kilometrw od

miejsca jej pobytu. Jeli Rosjanie nie zmieni kierunku swojego natarcia, to ju niedugo
stan u twoich drzwi .
8

Mszczono si w Misku, zwaszcza na byych onierzach Armii Czerwonej, ktrzy

podjli sub w formacjach pomocniczych Wehrmachtu, czyli tak zwanych hiwisach.
Dochodzio do samosdw w reakcji na okrutne represje na Biaorusi, gdzie zgina
w czasie okupacji jedna czwarta ludnoci. Pewien partyzant, drobny czowieczek pisa
Grossman zatuk drgiem dwch Niemcw. Baga strae kolumny [jecw], eby mu
tych Niemcw wydali. By przekonany, e to wanie oni zabili jego crk Ol i dwch
synw. Pogruchota im wszystkie koci, porozbija czaszki, a kiedy ich tuk, paka
i wrzeszcza: A masz za Ol! A masz za Kol!. Gdy ju nie yli, opar ich zwoki
o pie drzewa i okada je nadal .
9

Zmechanizowane wojska Rokossowskiego i Czerniachowskiego kontynuoway atak,

a dywizje strzeleckie maszerujce za nimi niszczyy zamknite w okreniu siy niemieckie.
Radzieccy dowdcy poznali do tego czasu korzyci wynikajce z prowadzenia
energicznego natarcia w momencie, gdy nieprzyjaciel znajdowa si w penym odwrocie.
Nie chciano da Niemcom wytchnienia i nie pozwalano na zorganizowanie nowych linii
obrony. Pita Armia Pancerna Gwardii skierowaa si na Wilno, natomiast inne formacje
ruszyy w kierunku Baranowicz. Wilno zostao zdobyte 13 lipca po zacitych walkach,
w ktrych uczestniczyli take onierze Armii Krajowej. Nastpny cel stanowio Kowno.
Niemieckie obszary Prus Wschodnich byy ju bardzo blisko.
Stawka zaplanowaa wtedy uderzenie ku Zatoce Ryskiej, aby zamkn w puapce
wojska Grupy Armii Pnoc w Estonii i na otwie. Owa grupa armii walczya
rozpaczliwie o utrzymanie korytarza wiodcego na zachd, rwnoczenie stawiajc opr
omiu radzieckim armiom napierajcym od wschodu. Tymczasem na poudnie od poleskich
bagien 13 lipca wojska 1. Frontu Ukraiskiego marszaka Koniewa rozpoczy ofensyw,
ktra przesza do historii pod nazw operacji lwowsko-sandomierskiej. Po rozbiciu sabej
niemieckiej defensywy formacje Koniewa ruszyy dalej, by otoczy Lww. W szturmie na
to miasto pomagao im dziesi dni pniej trzy tysice onierzy polskiej podziemnej
Armii Krajowej pod dowdztwem pukownika Wadysawa Filipkowskiego. Ale od razu
po zdobyciu Lwowa NKWD, ktre zajo siedzib Gestapo i przejo pozostawion tam
dokumentacj, aresztowao oficerw AK, zmuszajc onierzy tej organizacji do
wstpienia w szeregi podlegej komunistom 1. Armii Wojska Polskiego . 10

Po opanowaniu Lwowa wojska 1. Frontu Ukraiskiego Koniewa ruszyy na zachd ku

Wile, jednake najwikszy strach budziy w Niemcach myli o zblianiu si sowieckich
formacji do Prus Wschodnich prowincji starej Rzeszy. Jedyn nadziej pokadano,
podobnie jak w Normandii, w broni odwetowej, zwaszcza w pociskach rakietowych V-
2. Efekt ich uycia powinien by wielokrotnie potniejszy ni V-1 pisa w licie do
rodziny pewien Obergefreiter Luftwaffe, ale nie tylko on lka si, e alianci odpowiedz
na to zastosowaniem gazw bojowych . Nieliczni doradzali nawet swoim bliskim
11

w rodzinnych domach nabycie w razie koniecznoci masek gazowych. Inni zaczli ywi
obawy, e sami Niemcy mog zacz uywa gazw (jako ostatniej deski ratunku).
Niektre niemieckie oddziay zajmoway kolejne linie obrony w daremnej nadziei na
powstrzymanie nieprzyjacielskiej ofensywy. Rosjanie atakuj bez ustanku pisa
Gefreiter kompanii budowlanej wcielony do piechoty. Bombardowanie trwa od pitej
rano. Chc si przebi. Ataki ich lotnictwa szturmowego s dobrze zgrane z ogniem
artyleryjskim. Uderzenie nastpuje za uderzeniem. Siedz w naszym solidnym bunkrze
i pisz pewnie swj ostatni licik . Prawie kady niemiecki onierz modli si w duchu
12

o to, by powrci ywym do rodzinnego domu, ale niewielu tak naprawd w to wierzyo.
Wypadki nastpoway po sobie w takim tempie, jak zauway inny Obergefreiter
wcielony do jednej z zaimprowizowanych grup bojowych, e ju nie ma mowy
o [jednolitym] froncie. I dalej: Mog wam tylko przekaza, e obecnie jestemy
niedaleko od Prus Wschodnich, a najgorsze pewnie dopiero nastpi . W samych Prusach
13

Wschodnich ludno cywilna z coraz wikszym zaniepokojeniem przypatrywaa si

wzmoonemu ruchowi na drogach. Pewna kobieta, mieszkajca w pobliu wschodniej
niemieckiej granicy, obserwowaa przechodzce koo jej domu kolumny onierzy
i uciekinierw z Tyly, ktre byy ciko bombardowane . Naloty radzieckiego lotnictwa
14

zmuszay cywilw do chowania si w piwnicach i zabijania deskami rozbitych okien.

Warsztaty i fabryki praktycznie przestay dziaa, poniewa tylko nieliczne kobiety
przychodziy do pracy. Zakazano wyjazdw dalej ni o sto kilometrw. Gauleiter Prus
Wschodnich Erich Koch chcia zapobiec masowej ucieczce ludnoci na zachd,
oznaczajcej niewiar w zwycistwo Niemiec.
Natarcie wojsk Koniewa postpowao szybko z okolic Lublina, a na zachodnich
obrzeach tego miasta Sowieci wyzwolili obz koncentracyjny w Majdanku. Grossman
towarzyszy w tym czasie generaowi Czujkowowi, ktrego stalingradzka armia,
przemianowana na 8. Armi Gwardii, wkroczya do Lublina. Czujkowa troskao gwnie
to, e mg nie zosta wyznaczony do przeprowadzenia ofensywy na Berlin, ktry by dla
niego rwnie wany jak Rzym dla generaa Marka Clarka. To cakiem logiczne i rozumne
przekonywa Czujkow. Pomyle tylko: stalingradcy szturmujcy Berlin! Grossman,
15

zdegustowany egomani dowdcw i rozalony z powodu tego, e to Konstantin Simonow,

a nie on sam, mia opisa obz w Majdanku, wyjecha do Treblinki, gdzie wanie
dokonano makabrycznego odkrycia.
Simonow wraz z bardzo liczn grup zagranicznych korespondentw zosta wysany
do obozu w Majdanku przez Gwny Zarzd Polityczny Armii Czerwonej, aby da tam
wiadectwo nazistowskim zbrodniom. Stanowisko Stalina w tej kwestii, ujte sloganem
Nie dzielmy zabitych, byo jasne. Miano nie wspomina o ydach jako o specjalnej
kategorii osb szczeglnie przeladowanych przez nazistw. Ofiary Majdanka naleao
okrela wycznie jako radzieckich i polskich obywateli. Hans Frank, zwierzchnik
nazistowskiego Generalnego Gubernatorstwa, by przeraony, kiedy szczegowe
informacje na temat ludobjstwa w Majdanku pojawiy si w zagranicznej prasie. Tempo
radzieckiego natarcia zaskoczyo SS, nie pozwalajc esesmanom na zatarcie wiadectw
popenionych zbrodni. Do Franka i innych czoowych nazistw po raz pierwszy dotaro, e
po wojnie czeka ich stryczek.
SS miao wicej czasu w Treblince. Dwudziestego trzeciego lipca, gdy w oddali
sycha ju byo huk artylerii Koniewa, komendant obozu Treblinka I otrzyma rozkaz
zlikwidowania ostatnich ocalaych tam winiw. Esesmanom i ukraiskim stranikom
wydano sznapsa, nim przystpili do zabijania pozostaych w obozie ofiar. Jedynym
winiem, ktry przey t masakr, by Maks Lewit, stolarz z Warszawy. Raniony na
pocztku strzelaniny znalaz si pod ciaami innych winiw. Udao mu si przeczoga do
lasu, skd nasuchiwa odgosw nieregularnych salw. Jeden z modocianych Rosjan
z Treblinki zakrzykn przed mierci: Stalin nas pomci!
16

Na krtko przed tym jak w trakcie operacji Bagration zostay rozbite jego armie na
wschodzie, Hitler przerzuci stamtd do Normandii II Korpus Pancerny SS: 9. Dywizj
Pancern SS Hohenstaufen i 10. Dywizj Pancern SS Frundsberg. Na podstawie
przejtych i rozszyfrowanych niemieckich meldunkw alianccy dowdcy w Normandii
zostali ostrzeeni, czego mog si spodziewa. Eisenhower nader si niecierpliwi, gdy
nastpny atak Montgomeryego na Caen po walkach o Villers-Bocage mia si rozpocz
dopiero 26 czerwca. Nie wynikao to z winy Montyego; silny sztorm na kanale La
Manche opni koncentrowanie si do operacji znanej pod kryptonimem Epsom.
Montgomery zamierza ponownie uderzy na zachd od Caen, a nastpnie zawrci
i otoczy to miasto.
Dwudziestego pitego czerwca jeszcze dalej na zachd nastpi atak dywersyjny, gdy
XXX Korpus star si na nowo z Dywizj Panzer Lehr; 49. Dywizja, zwana Dywizj
Niedwiedzi Polarnych od wizerunku na jej insygniach, zdoaa wyprze Dywizj Panzer
Lehr z miejscowoci Tessel i Rauray, gdzie walki miay szczeglnie bezwzgldny
charakter. Odkd 12. Dywizja Pancerna SS Hitlerjugend dopucia si mordw na
jecach, obie strony nie okazyway litoci. Tu przed atakiem na las koo Tessel sierant
Kuhlmann, dowdca plutonu modzierzy 6. baonu Krlewskiego Puku Lekkiej Piechoty
z Yorkshire (KOYLI), zapisa tre rozkazw w swoim polowym notatniku. Na samym
kocu zanotowa: n.b.j. [nie bra jecw] poniej rangi majora . Inni take zapamitali
17

w rozkaz o tym, by nie dawa pardonu, oraz to, e niemiecka propaganda zacza nazywa
49. Dywizj rzenikami-niedwiedziami polarnymi . Meldunki przejte przez Ultr
18

potwierdziy, e Dywizja Panzer Lehr poniosa cikie straty .

19

Montgomery przedstawi Eisenhowerowi operacj Epsom jako ostateczn

rozgrywk, podczas gdy w istocie mia zamiar prowadzi t batali w typowy dla siebie,
kunktatorski sposb. W oficjalnej historii kampanii woskiej zauwaono pniej, e
Montgomery mia nadzwyczajny dar przekonujcego czenia miaych zapowiedzi
z bardzo ostronymi poczynaniami . Znalazo to potwierdzenie zwaszcza w Normandii.
20

Nowo przybyy VIII Korpus wyprowadzi zasadnicze uderzenie siami szkockiej 15.
Dywizji i 43. Dywizji Wessex, natomiast 11. Dywizja Pancerna wyczekiwaa w gotowoci
na wykorzystanie przeamania frontu. Operacja zostaa zainicjowana przez kanonad
artylerii dywizyjnej i korpunej oraz ostrza z dzia gwnych pancernikw operujcych na
wodach przybrzenych. Szkocka 15. Dywizja szybko posuwaa si naprzd, ale 43.
Dywizja na lewym skrzydle musiaa odpiera kontrataki niemieckiej 12. Dywizji Pancernej
SS. O zmroku Szkoci dotarli do doliny rzeki Odon. Cho ruch wojsk by spowolniony
natokiem pojazdw na wskich normandzkich drogach, natarcie nadal trwao. Nazajutrz
onierze 2. batalionu 5. Puku Szkockiego, roztropnie ignorujc obowizujce zaoenia
taktyczne, przeprawili si maymi grupami przez Odon i zdobyli most na tej rzece.
Dwudziestego smego czerwca genera porucznik Richard OConnor, ktry wczeniej
uciek z obozu jenieckiego we Woszech, a w tym czasie dowodzi VIII Korpusem, chcia
przeprowadzi gboki wypad siami 11. Dywizji Pancernej i opanowa przyczek nad
rzek Orne, za Odon. Genera Miles Dempsey, dowdca brytyjskiej 2. Armii, wiedzia
z rozszyfrowanych meldunkw wroga o zjawieniu si w strefie walk II Korpusu
Pancernego SS i za rad Montgomeryego postanowi unikn ryzyka. By moe
zadziaaby energiczniej, gdyby orientowa si, jakie niecodzienne wydarzenia rozgryway
si po niemieckiej stronie.
Oto bowiem Hitler wezwa Rommla do Berghofu co byo zupenie niezwyke
w warunkach toczcej si bitwy. Zamieszanie zostao dodatkowo spotgowane mierci
dowdcy 7. Armii generaa pukownika Friedricha Dollmanna ktry oficjalnie zmar na
atak serca, cho wikszo niemieckich oficerw podejrzewaa, e popeni samobjstwo
po kapitulacji garnizonu Cherbourga. Nie konsultujc si z Rommlem, Hitler poleci
przej komend nad 7. Armi dowdcy II Korpusu Pancernego SS, Obergruppenfhrerowi
SS Paulowi Hausserowi. Tene, wczeniej otrzymawszy rozkaz przeprowadzenia
kontrataku na nacierajce brytyjskie wojska siami Dywizji Pancernych SS Hohenstaufen
i Frundsberg, musia przekaza dowodzenie swemu zastpcy i pospieszy do nowej
kwatery gwnej w Le Mans.
Dwudziestego dziewitego czerwca 11. Dywizja Pancerna, pod wietnym
dowdztwem generaa Philipa Pipa Robertsa, zdoaa opanowa czogami ze swojej
szpicy Wzgrze 112 kluczowy punkt na obszarze midzy Odon a Orne. Nastpnie
odpieraa przeciwuderzenia 1. Dywizji Pancernej SS Leibstandarte SS Adolf Hitler,
a take czci 21. Dywizji Pancernej i 7. Brygady Modzierzy wyposaonej w wielolufowe
wyrzutnie pociskw rakietowych Nebelwerfer, ktre wydaway odgosy podobne do ryku
osw. Niemcy rozumieli znaczenie Wzgrza 112. Nastpca Haussera Gruppenfhrer
Wilhelm Bittrich dosta pilny rozkaz zaatakowania w cigu godziny drugiej
nieprzyjacielskiej flanki siami II Korpusu Pancernego SS, wzmocnionego przez grup
bojow wydzielon z 2. Dywizji Pancernej SS Das Reich. Tak wic na brytyjsk 2.
Armi spado uderzenie siedmiu niemieckich dywizji pancernych, w tym niecaych piciu
dywizji pancernych SS. W tym samym czasie caa niemiecka Grupa Armii rodek na
Biaorusi liczya i to po wzmocnieniu zaledwie trzy dywizje pancerne. Ironiczna uwaga
Ilii Erenburga o tym, e alianci w Normandii walczyli z popuczynami niemieckiej armii,
nie moga by bardziej odlega od prawdy.
Montgomery, przed czym zreszt ostrzegano go, nim rozpocza si inwazja na
Normandi, mia przed sob wikszo nieprzyjacielskich dywizji pancernych, a to z tej
prostej przyczyny, e brytyjska 2. Armia na wschodnim skrzydle zgrupowania
sprzymierzonych znajdowaa si stosunkowo najbliej Parya. Gdyby Brytyjczykom
i Kanadyjczykom udao si przeama front, wwczas niemiecka 7. Armia nieco dalej na
zachodzie i wszystkie wojska w Bretanii zostayby odcite.
Sia niemieckiego oporu w sektorze brytyjskim zmusia Montgomeryego do
skorygowania planw przewidujcych zajcie paskich obszarw na poudnie od Caen
w celu zorganizowania tam lotnisk. Stara si on przedstawi bolesn konieczno jako
sukces, twierdzc, e powstrzymuje niemieckie dywizje pancerne, aby stworzy
Amerykanom okazj do przedarcia si dalej na zachd. Nie przekonao to jednak ani jego
amerykaskich sojusznikw, ani te RAF-u, ktrym rozpaczliwie brakowao lotnisk
polowych.
Pomimo swojej werbalnej bojowoci, wykazanej w rozmowie z Eisenhowerem,
Montgomery da do zrozumienia generaowi majorowi Georgeowi Erskineowi z 7.
Dywizji Pancernej, e na ostatecznej rozgrywce bynajmniej mu nie zaleao. Cakowita
zmiana, jeli chodzi o nas zanotowa w dzienniku oficer wywiadu ze sztabu Erskinea tu
przed operacj Epson poniewa Monty nie chce, ebymy szli naprzd. Zadowolony
z tego, e 2. Armia cigna na siebie wszystkie dywizje pancerne nieprzyjaciela, teraz
chce na froncie tylko zajcia Caen, a Amerykanie mieliby naciera na porty Bretanii.
A wic VIII Korpus zaatakuje, ale w bardzo ograniczonym zakresie .
21

Niemieckie kontruderzenie popoudniem 29 czerwca wymierzone byo gwnie

przeciwko szkockiej 15. Dywizji po zachodniej stronie wybrzuszenia w linii frontu. Szkoci
walczyli dobrze, lecz najwiksze szkody w nowo przybyym korpusie pancernym SS
wyrzdzia Royal Navy. Dempsey, bojc si silniejszego kontrataku od poudniowo-
wschodniej strony Wzgrza 112, rozkaza OConnorowi wycofa czogi. Nastpnego dnia
Montgomery zatrzyma ofensyw, gdy VIII Korpus straci ponad cztery tysice onierzy.
Raz jeszcze brytyjskie dowdztwo nie wykorzystao energicznie uzyskanego sukcesu.
Tragedi okazao si to, e prowadzone przez kilka nastpnych tygodni walki o odzyskanie
Wzgrza 112 miay kosztowa Brytyjczykw o wiele wicej zabitych ni ewentualna
obrona tego wzniesienia.
Zarwno Rommel, jak i genera Geyr von Schweppenburg byli przeraeni na widok
skutkw ognia artylerii okrtowej, prowadzcej ostrza dywizji Hohenstaufen
i Frundsberg z odlegoci trzydziestu kilometrw. Leje po pociskach miay
czterometrow rednic i dwa metry gbokoci. Uznali za jeszcze pilniejsz konieczno
przekonanie Hitlera, e trzeba wycofa wojska za rzek Orne. Geyr dozna wstrzsu na
wie o stratach poniesionych w tych walkach obronnych, wczeniej opowiadajc si za
uyciem swoich formacji pancernych do potnego przeciwuderzenia. Tymczasem
wprowadzono je do walki, aby usztywniay gorset sabych niemieckich dywizji piechoty,
a potem zabrako Niemcom dostatecznej liczby jednostek piechoty na froncie, by
umoliwi wycofanie formacji pancernych w celu uzupenienia ich stanu. Zatem
Montgomery, rzekomo nadajc ton dziaaniom na polu bitewnym, jak sam utrzymywa,
w istocie uwika si w walki pozycyjne na skutek problemw, ktre trapiy armi
niemieck.
Geyr sporzdzi wysoce krytyczny raport na temat niemieckiej strategii w Normandii,
zalecajc prowadzenie bardziej elastycznej obrony i wycofanie jego pancernych wojsk za
rzek Orne. Uwagi dotyczce ingerencji OKW, wyranie skierowane pod adresem samego
Hitlera, doprowadziy do rychego zdymisjonowania Geyra. Zastpi go genera wojsk
pancernych Heinrich Eberbach. Nastpnym kozem ofiarnym w niemieckim dowdztwie
okaza si sam feldmarszaek von Rundstedt, ktry zawczasu uprzedza Keitla, e nie zdoa
zatrzyma Anglosasw w Normandii. Powinnicie doprowadzi do zakoczenia caej tej
wojny, powiedzia Keitlowi . Na miejsce Rundstedta, ktry w dodatku zaaprobowa tre
22

wspomnianego raportu Geyra, zosta wyznaczony feldmarszaek Gnther von Kluge. Hitler
yczy sobie zastpienia innym dowdc take Rommla, to jednak wywoaoby
katastrofalne dla Niemcw reperkusje w Rzeszy i za granic.
Kluge zjawi si w kwaterze Rommla w zamku La Roche-Guyon nad Sekwan
i poczyni szydercze uwagi na temat dotychczasowego sposobu prowadzenia batalii. Na to
Rommel si wciek i poradzi mu wybra si na front i osobicie zapozna z sytuacj.
Przez nastpne dni Kluge wizytowa lini frontu i dozna wstrzsu pod wpywem swych
obserwacji. Rzeczywisty obraz by zupenie inny od tego, ktry mu odmalowano
w kwaterze gwnej Fhrera, gdzie twierdzono, e Rommel z przesadnym pesymizmem
traktowa fakt alianckiej przewagi w powietrzu.

Troch dalej na zachd amerykaska 1. Armia Bradleya wpltaa si w krwawe zmagania

na bagnach na poudnie od pwyspu Cotentin i pord poprzedzielanych ywopotami
poletek na pnoc od Saint-L. Nieustanne, prowadzone siami pojedynczych batalionw
ataki na oddziay niemieckiego II Korpusu Spadochronowego przynosiy Amerykanom
cikie straty. Niemcom niewiele zostao zauway z kliwym respektem dowdca
jednej z amerykaskich dywizji ale cholernie dobrze umiej z tego korzysta .
23

Wykorzystujc dowiadczenia zebrane na froncie wschodnim, Niemcy potrafili

nadrabia braki liczebne, sabo wasnej artylerii, a przede wszystkim niedostatek
samolotw. Kopali mae schrony w ziemnych waach gstych ywopotw, co byo trudnym
i mozolnym zadaniem, zwizanym z koniecznoci wyrbywania starych, spltanych
korzeni, gdzie organizowali gniazda karabinw maszynowych na pierwszej linii obrony.
Dalej z tyu znajdowaa si zasadnicza linia defensywna, na ktrej ulokowano na tyle duo
oddziaw, by mona je byo niezwocznie rzuci do przeciwuderzenia. Jeszcze dalej,
zazwyczaj na wzniesieniach i pagrkach, Niemcy ustawiali dziao 88 mm do niszczenia
czogw Sherman wspierajcych szturmy piechoty. Wszystkie stanowiska i pojazdy byy
pieczoowicie maskowane, wskutek czego alianckie myliwce bombardujce nie mogy
zbyt wiele pomc atakujcym. W tej sytuacji Bradley i podlegli mu dowdcy zdawali si
na ogie artylerii przesadnie, jak uwaaa miejscowa francuska ludno, co nie powinno
zbytnio dziwi.
Sami Niemcy okrelali walki pord bocage mianem brudnej wojny w krzakach . 24

Na dnie lejw po pociskach wkopywali miny, a te uryway nogi amerykaskim onierzom,

ktrzy szukali w nich osony w trakcie boju. Na ciekach zagrzebywali w podou to, co
Amerykanie zwali minami kastrujcymi lub te podskakujcymi Elbietkami
(Bouncing Betty) adunki wybuchowe, ktry wylatyway w gr i rozryway si na
wysokoci krocza. Niemieccy czogici i kanonierzy nabrali wprawy w celowaniu do
drzew; pocisk eksplodujcy w koronie drzewa rozbija je na drzazgi, race wszystkich
chowajcych si poniej.
Taktyka amerykaska zwykle polegaa na zdawaniu si na si ognia marszowego
w trakcie natarcia piechoty, czyli nieustannego ostrzeliwania prawdopodobnych pozycji
nieprzyjaciela. Rezultatem tego byo kolosalne zuycie amunicji. Niemcy musieli walczy
poniekd wydajniej. Schowany za drzewem niemiecki strzelec wyczekiwa, a
nieprzyjacielski piechur go minie, a potem strzela mu w plecy. Wtedy inni Amerykanie
wybiegali na otwart przestrze, za wrogie pododdziay modzierzy ostrzeliway ich
granatami, ktre wybuchay w powietrzu, by odamki poraniy lecych na ziemi.
Z premedytacj strzelano do sanitariuszy przybywajcych rannym na pomoc. Wcale
nierzadko jeden z Niemcw wyania si z podniesionymi na znak poddania rkami,
a kiedy Amerykanie chcieli wzi go do niewoli, ten nagle rzuca si w bok, by obsuga
ukrytego w pobliu kaemu skosia alianckich onierzy. Nic dziwnego, e po takich
incydentach niewielu Amerykanw brao jecw.
W niemieckiej armii nie uznawano czego takiego jak wyczerpanie walkami;
przypadki zaamywania si onierzy byy traktowane jako przejaw tchrzostwa. Tych,
ktrzy usiowali unikn udziau w bojach i sami zadawali sobie rany, po prostu
rozstrzeliwano. W porwnaniu z tym w wojsku amerykaskim, brytyjskim i kanadyjskim
panoway nader owiecone warunki. Wikszo przypadkw neuroz i psychoz we
wspomnianych armiach bya rezultatem bojw pord normandzkich bocage; ich ofiar
padali najczciej rezerwici, wprowadzeni do walk bez naleytego przeszkolenia
i niegotowi do zastpienia kolegw, ktrzy padli w bojach. Do koca kampanii
w Normandii u okoo trzydziestu tysicy onierzy amerykaskiej 1. Armii stwierdzono
zaburzenia psychiczne. Naczelny lekarz US Army szacowa, e w amerykaskich
formacjach liniowych okoo dziesiciu procent ludzi wymagao pomocy psychiatrycznej . 25

Psychiatrzy z armii brytyjskiej i amerykaskiej pisali po wojnie, jak bardzo uderzya

ich niewielka liczba przypadkw nerwicy frontowej wrd niemieckich jecw, cho
przecie ci ucierpieli szczeglnie od alianckich bombardowa i ostrzau artyleryjskiego.
Wspomniani lekarze doszli do wniosku, e propaganda nazistowskiego reimu od 1933
roku prawie na pewno dopomoga w przygotowaniu niemieckich onierzy do wojny.
Analogicznie mona by stwierdzi, e wielkie trudnoci codziennego ycia w Zwizku
Radzieckim zahartoway wszystkich tych, ktrzy suyli w Armii Czerwonej. Od wojsk
demokracji zachodnich nie mona byo oczekiwa podobnej odpornoci.
Cho Rommel i Kluge zakadali, e alianci w Normandii bd prbowali
przeamywa front w brytyjsko-kanadyjskim sektorze pod Caen, przypuszczali rwnie, e
Amerykanie podejm atak w pobliu atlantyckiego wybrzea. Jednake Bradley skupi si
na Saint-L, na wschodnim skraju rejonu koncentracji jego si, jako na celu gwnego
uderzenia.

Po rozczarowujcych rezultatach ofensywy Epsom Montgomery nie kwapi si

z poinformowaniem o swoich dalszych zamierzeniach Eisenhowera, ktrego coraz bardziej
dranio pozorne samozadowolenie Montyego. Montgomery nigdy nie potrafi przyzna,
e ktra z kampanii nie przebiegaa zgodnie z jego planem generalnym. Mimo to by
wiadom niechci narastajcej w sztabie Eisenhowera oraz w Londynie wobec braku
czynionych przeze postpw. Ponadto dobrze zdawa sobie spraw z tego, jak dotkliwie
brakowao jego krajowi rezerw ludzkich. Churchill ywi obawy, e w razie wyczerpania
si militarnych Wielka Brytania bdzie miaa niewiele do powiedzenia w powojennych
ukadach.
W prbie przeamania frontu bez naraania si na strat wielu onierzy Montgomery
by gotw zada kam swemu ulubionemu powiedzonku. Podczas odprawy z udziaem
korespondentw wojennych, jaka miaa miejsce poprzedniej jesieni we Woszech,
stwierdzi kategorycznie, e cikie bombowce nie mog bezporednio uczestniczy
w ldowej bitwie na linii frontu . Szstego lipca 1944 roku zada jednak od RAF-u
26

pomocy w zdobyciu Caen. Eisenhower, zdesperowany z powodu braku postpw, popar

go w peni, a nazajutrz spotka si w zwizku z tym z generaem RAF-u Harrisem. Harris
zgodzi si na wysanie jeszcze tego samego wieczoru czterystu szedziesiciu siedmiu
czterosilnikowych bombowcw typu Lancaster i Halifax w celu przeprowadzenia nalotu na
pnocne przedmiecia Caen, bronione przez 12. Dywizj SS Hitlerjugend. Ale atak ten
si nie powid wskutek nieudanego podejcia nad cel.
Tak jak podczas uderzenia na pla Omaha celowniczy w samolotach opnili
o chwil zrzut bomb, aby mie pewno, e te nie spadn na wysunite oddziay alianckie.
W efekcie wikszo bomb trafia w centrum zabytkowego normandzkiego miasta. Straty
niemieckie byy stosunkowo nieznaczne w porwnaniu z tymi wrd francuskich cywilw
anonimowych ofiar walk w Normandii. W kampanii w tym regionie doszed do gosu
straszny paradoks: anglosascy dowdcy, dc do ograniczenia strat wasnych, szafowali
yciem francuskiej ludnoci cywilnej, nie szczdzc zrzucanych na jej miasta bomb
burzcych.
Brytyjczycy i Kanadyjczycy przeszli do ataku nastpnego przedpoudnia. Zwoka ta
daa Dywizji Hitlerjugend prawie dwanacie godzin na pozbieranie si i w rezultacie
stawia ona zacieky opr, zadajc szturmujcym dotkliwe straty. Potem Niemcy
nieoczekiwanie ulotnili si z miasta, otrzymawszy rozkazy wycofania si na poudnie od
Orne. Brytyjczycy szybko opanowali pnocn cz i centrum Caen. Ale nawet ten jake
poowiczny aliancki sukces nie rozwiza zasadniczego problemu 2. Armii. Wci
brakowao miejsca do budowy wysunitych lotnisk polowych oraz rozmieszczenia na
przyczku reszty kanadyjskiej 1. Armii, oczekujcej w Wielkiej Brytanii na przerzut do
Normandii.
Montgomery nader niechtnie przysta na zaproponowany przez Dempseya plan
wykorzystania wszystkich trzech dywizji pancernych 7., 11. oraz niedawno
przetransportowanej na kontynent Dywizji Pancernej Gwardii do przebicia si
w kierunku Falaise z przyczka na wschodnim brzegu Orne. Wtpliwoci ywione przez
Montgomeryego wynikay w sporej mierze z jego antykawaleryjskich uprzedze wobec
buszujcych formacji pancernych. Bdc typowym wojskowym konserwatyst, nie tak
sobie wyobraa typow, zorganizowan ofensyw, niemniej jednak nie mg sobie
pozwoli na kolejne straty wrd piechoty i musia co pocz. Uskarali si na niego
i docinali mu nie tylko Amerykanie. Dowdztwo RAF-u byo rozwcieczone. O zwolnieniu
Montgomeryego przebkiwali zastpca Eisenhowera genera lotnictwa (Air Chief
Marshal) Tedder oraz genera RAF-u (Air Marshal) Coningham, ktry nie darowa
Montyemu tego, e w przypisywa sobie ca saw za zwycistwo w Afryce
Pnocnej i prawie nie wspomina o zasugach Powietrznych Si Pustynnych.
Operacja Goodwood, podjta 18 lipca, stanowia najbardziej jaskrawy przykad
czenia miaych zapowiedzi z bardzo ostronymi poczynaniami w caej karierze
Montgomeryego. Roztacza on przed Eisenhowerem perspektywy rozstrzygajcego
przeamania frontu, na co naczelny dowdca odpar: Traktuj te perspektywy
z najwyszym optymizmem i entuzjazmem. Wcale nie bd zaskoczony, jeli osignie pan
zwycistwo, w porwnaniu z ktrym wybrane klasyczne bitwy wydadz si potyczkami
patroli . Montgomery roztoczy podobne widoki przed marszakiem polnym Brookiem
27

w Londynie, ale ju nastpnego dnia postawi przed Dempseyem i OConnorem znacznie

skromniejsze cele, czyli przebycie jednej trzeciej drogi do Falaise i tam dalsze rozeznanie
si w sytuacji. Niestety podczas odpraw dla oficerw dano do zrozumienia, e chodzi
o akcj zaczepn nawet na wiksz skal ni pod Al-Alamajn, a przedstawicieli prasy
poinformowano, i moe doj do przeamania frontu w rosyjskim stylu, w ktrego
wyniku 2. Armia przemieci si naprzd o sto szedziesit kilometrw. Zdumieni
dziennikarze zwracali uwag, e tyle wanie dzieli lini frontu od Parya.
RAF, ktremu nadal brakowao lotnisk na bezporednim zapleczu rejonu walk, znw
szykowa si do uycia bombowcw. Tak wic 18 lipca o godzinie wp do szstej rano
2600 samolotw RAF-u i USAAF-u zrzucio 7567 ton bomb na siedmiokilometrowy
odcinek frontu. Na nieszczcie wywiad 2. Armii nie zdoa ustali, e niemiecka obrona
przebiegaa w piciu rwnolegych liniach a po wzniesienia Bourgbus, ktre naleao
zdoby, jeli 2. Armia miaa naciera na Falaise. Co gorsza, trzem dywizjom pancernym
wyznaczono bardzo skomplikowan marszrut, wiodc przez skadane mosty Baileya nad
kanaem Caen i rzek Orne na znajdujcy si za nimi niewielki przyczek, gdzie brytyjska
51. Dywizja Grska ju uoya gste pola minowe. Nie chcc alarmowa nieprzyjaciela,
OConnor dopiero w ostatniej chwili wyda rozkaz oczyszczenia korytarzy wiodcych
przez te pola, zamiast poleci usun wszystkie miny. Ale Niemcy i tak dobrze wiedzieli
o zbliajcym si ataku. Zauwayli przygotowania do niego z wysokich hal fabrycznych
dalej na wschodzie oraz za spraw zwiadu lotniczego. Ultra rozszyfrowaa meldunki
wskazujce, i Luftwaffe wie o szykujcej si operacji, a mimo to 2. Armia nie zmienia
przyjtego planu.
onierze wdrapywali si na czogi, aby w zadziwieniu i podnieceniu przyjrze si
dzieu zniszczenia czynionemu przez bombowce, ale zatory na drogach, ktre narastay na
zapleczu ze wzgldu na wskie przejazdy przez pola minowe, spowodoway fatalne
spowolnienie ataku. Faktycznie opnienia byy tak znaczne, e OConnor musia zatrzyma
przewoon ciarwkami piechot, aby czogi mogy przejecha pierwsze. Jedenasta
Dywizja Pancerna nacieraa w szybkim tempie po przedostaniu si przez pas pl
minowych, lecz wkrtce wpada w zasadzk, ktr zorganizoway dobrze zamaskowane
niemieckie oddziay, zaczajone z dziaami przeciwpancernymi wrd kamiennych
zabudowa gospodarczych w wioskach. Likwidacj tych baterii wroga powinna si bya
zaj piechota, ta jednak nie towarzyszya czogom, z ktrych bardzo wiele ulego
zniszczeniu. Dywizja stracia rwnie we wczesnym etapie bitwy przydzielonego jej
oficera cznikowego z lotnictwa, nie bya wic w stanie wezwa na pomoc krcych
w powietrzu dywizjonw myliwcw bombardujcych typu Typhoon. Nastpnie jednostka
znalaza si pod niszczycielskim ostrzaem dzia 88 mm ze wzgrz Bourgbus oraz spado
na ni kontrnatarcie 1. Dywizji Pancernej SS. Tego dnia brytyjskie 11. Dywizja Pancerna
i Dywizja Pancerna Gwardii straciy cznie ponad dwiecie czogw.
 Genera Eberbach spodziewa si wczeniej, e brytyjskie formacje pancerne przebij
si przez jego zbyt rozcignite zgrupowanie obronne i ledwie mg uwierzy swemu
szczciu. Druga Armia wesp z Kanadyjczykami zdoaa nastpnego dnia posun si
nieco naprzd i zdoby kilka miejscowoci, opanowujc wiksze obszary na poudnie od
Caen, niemniej jednak Bourgbus pozostay w niemieckich rkach. Niebawem spady
ulewne deszcze. Montgomery mia wymwk, by przerwa natarcie, ale jego reputacja
i tak doznaa uszczerbku.
Amerykanie i ludzie z RAF-u byli jeszcze bardziej rozdranieni jego przedwczesnymi
zapewnieniami i wyrazami samozadowolenia po bitwie, skoro osignito tak niewiele.
Z drugiej strony niesawna operacja Goodwood utwierdzia i Klugego, i Eberbacha
w przekonaniu, e gwnego uderzenia w Normandii wci mona si byo spodziewa
wzdu szosy do Falaise. W rezultacie, kiedy genera Bradley w kocu pi dni pniej
rozpocz operacj Cobra, Kluge pocztkowo nie rzuci przeciwko uczestniczcym
w niej wojskom adnej ze swoich dywizji pancernych. Za 20 lipca, czyli tego
przedpoudnia, gdy w Normandii zaczy pada deszcze, w Wilczym Szacu koo
Ktrzyna eksplodowaa bomba.

1 Podporucznik Rudolf F., 6. Dy wizja Piechoty, 23 czerwca 1944 r., BfZ-SS 27 662 A.
2 Kapral Julfried K., 125. baon rozpoznawczy 25. Dy wizji Grenadierw Pancerny ch, 24 czerwca 1944 r., BfZ-SS 45 402.
3 Sowa porucznika Degana, cy t. za: P. Adair, Hitlers Greatest Defeat. The Collapse of Army Group Centre, June 1944, London 1994, s. 106.
4 Kapral Alfons F., 206. Dy wizja Piechoty, 28 czerwca 1944 r., BfZ-SS 56 601 C.
5 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/50.
6 Z listw Wadimira Coglina do matki, w: Sochrani moi pisma, red. I. Altman, Moskwa 2007, s. 260275.
7 Starszy kapral Otto H., 6. kompania sanitarna, 13 lipca 1944 r., BfZ-SS 24 740.
8 Starszy kapral Otto L., komendantura lotniska ty pu E 209/XVII, 10 lipca 1944 r., BfZ-SS L 55 922.
9 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/47.
10 L. Rees, World War II behind Closed Doors. Stalin, the Nazis and the West, London 2009, s. 274.
11 Starszy kapral Otto L., komendantura lotniska ty pu E 209/XVII, 10 lipca 1944 r., BfZ-SS L 55 922.
12 Kapral Heinrich R., 735. baon budowlany, 26 lipca 1944 r., BfZ-SS 03 707 D.
13 Starszy kapral Karl B., 332. Grupa Pukowa, 28 lipca 1944 r., BA-MA H 34/1.
14 Erika S., miejscowo Nieman, 28 lipca 1944 r., BA-MA H34/1.
15 P.I. Trojanowski, Na wosmi frontach, Moskwa 1982, s. 183.
16 RGALI 1710/1/123.
17 Chciaby m wy razi wdziczno S.W. Kuhlmannowi za przesanie mi 5 lutego 2011 roku fotokopii notatnika polowego jego ojca, w ktry m znalazo si przy toczone zalecenie.
18 G. Steer, 1/4 KOYLI, SWWEC 2002.1644.
19 27 czerwca 1944 r., TNA KV 9826.
20 C.J.C. Molony, The Mediterranean and Middle East, t. VI, cz. 1, London 1984, s. 511; cy t. za: R. Atkinson, The Day of Battle. The War in Sicily and Italy, 19431944, New York 2007, s. 300.
21 Z niepublikowanego dziennika My lesa Hildy arda, zapis z 22 czerwca 1944 r. (ze zbiorw pry watny ch).
22 Sowa przy toczone przez Blumentritta, ETHINT 73.
23 Cy t. za: M. Blumenson, The Duel for France, 1944. The Men and Battles That Changed the Fate of Europe, New York 2000, s. 23.
24 Schmutziger Buschkrieg: P. Lieb, Konventioneller Krieg oder NS-Weltanschauungskrieg? Kriegfhrung und Partisanenbekmpfung in Frankreich 1943/44, Mnchen 2007, s. 176.
25 Na temat ofiar psy choz i nerwicy frontowej wrd amery kaskich onierzy podczas drugiej wojny wiatowej por. A.J. Glass, Lessons Learned, w: Neuropsychiatry in World War II, t. 2, red. A.J. Glass,
Washington 1973, s. 10151023.
26 Sowa Montgomery ego cy towane za GBP.
27 14 lipca 1944 r., PDDE, s. 2004.
 ROZDZIA 40

Berlin, Warszawa i Pary

lipiecpadziernik 1944

Od chwili wybuchu wojny niemiecka armia bya jedyn organizacj w Rzeszy

teoretycznie zdoln do zorganizowania spisku dcego do obalenia Hitlera
i nazistowskiego reimu. Oficerowie Wehrmachtu mieli dostp do Fhrera, a pod swoj
komend siy wojskowe, ktre mogy zapewni bezpieczestwo nowym wadzom. Z do
mglistych planw, snutych przez niektrych generaw w 1938 roku i w pocztkowym
okresie wojny, przewidujcych usunicie niemieckiego dyktatora, nic nie wyszo; day
o sobie zna bojaliwo albo wypaczone ideay, nakazujce zachowanie posuszestwa
i honoru.
Konkretniejsze plany zabicia Hitlera zrodziy si tu w trakcie stalingradzkiej klski
zim 1942 roku. Dyskusje na ten temat odbyy si w kwaterze dowdztwa Grupy Armii
rodek w krgu przyjaci generaa majora Henninga von Tresckowa. Pierwsza prba
zamachu miaa miejsce w marcu 1943 roku, kiedy to adunki wybuchowe dostarczone przez
admiraa Canarisa przemycono na pokad samolotu Focke-Wulf Condor, z ktrego korzysta
Hitler. Jednak detonator nie zadziaa, przypuszczalnie z powodu silnego mrozu, a bomb,
ukryt w butelce likieru Cointreau, wyniesiono z maszyny po ldowaniu. Nie uday si
take dwie nastpne prby tego rodzaju podjte w owym roku; jedn z nich mia
przeprowadzi kapitan Axel von dem Bussche, niedoszy zamachowiec samobjca podczas
zaplanowanej przez Fhrera inspekcji nowych wzorw umundurowania.
Pukownik Claus Schenk von Stauffenberg nada nowego rozmachu poczynaniom
spiskowcw, gdy dosta przydzia subowy do kwatery gwnej Ersatzheer, czyli Armii
Rezerwowej, przy Bendlerstrasse na pnocnym skraju berliskiego Tiergarten. Jego
zamys polega na przeprowadzeniu zamachu w ramach operacji Walkiria planu
alarmowego opracowanego z myl o krytycznej sytuacji na froncie wschodnim jeszcze
w zimie 1941 roku. W lipcu roku 1943 genera major Friedrich Olbricht zacz
wprowadza do planw Walkirii drobne zmiany, aby ruch oporu w niemieckim wojsku
mg to wykorzysta, gdy bdzie gotowy do dziaa. Plan w powsta na wypadek buntu
zagranicznych robotnikw przymusowych, zakwaterowanych w Berlinie i w pobliu
stolicy. Tamtej jesieni Henning von Tresckow i Stauffenberg uzupenili go tajnymi
rozkazami, ktre miano ogosi po mierci Hitlera. Zasadniczo chodzio o wykluczenie
udziau SS w zaprowadzaniu porzdku oraz powierzenie caej odpowiedzialnoci za
utrzymanie wewntrznego adu w Rzeszy Armii Rezerwowej.
 Konspiratorzy stanli w obliczu licznych przeszkd. Sympatyzujcy ze spiskiem
oficerowie otrzymali przydziay z dala od Berlina, poza tym rycho wyszo na jaw, e
genera pukownik Friedrich Fromm, ktry stan na czele Armii Rezerwowej, to nie kto,
na kim mona byo bezwzgldnie polega. Ponadto spiskowcy nie ywili specjalnych
zudze. Wiedzieli, e reprezentuj drobn mniejszo Niemcw, mogc liczy na
minimalne tylko poparcie ludnoci. Po zamachu zostaliby uznani w caym kraju za
zdrajcw, a w razie niepowodzenia spisku nazici zemciliby si srodze na nich i ich
rodzinach. W swoim wiatopogldzie, nierzadko uksztatowanym pod wpywem silnej
wiary religijnej, konspiratorzy skaniali si ku politycznemu konserwatyzmowi: kilku z nich
popierao Hitlera a do czasu rozpoczcia operacji Barbarossa. Rzd, ktremu pragnli
powierzy wadz, mia wicej wsplnego z kajzerowskimi Niemcami anieli
z nowoczesn demokracj. Propozycje pokojowe, jakie zamierzali zoy zachodnim
aliantom, byy zupenie nierealistyczne, gdy przewidyway kontynuowanie walki na
froncie wschodnim ze Zwizkiem Radzieckim oraz utrzymanie w niemieckich rkach
niektrych z okupowanych terytoriw. Jednake mimo nikych perspektyw na powodzenie
ich akcji odczuwali silny moralny przymus przeciwstawienia si zbrodniczemu reimowi.
Praktyczny problem sprowadza si do tego, e Stauffenberg, ktry w praktyce
kierowa spiskiem, by rwnie jedynym czowiekiem majcym okazj do podoenia
bomby w siedzibie Hitlera. Straci oko i do w Tunezji, co utrudniao uzbrojenie bomby
na krtko przed jej zdetonowaniem, niemniej jako szef sztabu Fromma pozostawa jedynym
czonkiem cisego krgu konspiratorw, ktry bywa subowo w wojennych kwaterach
gwnych Fhrera.
Kilku oficerw zostao wcignitych do spisku z grona krewnych i przyjaci
zamachowcw, albo te wywodzili si z 17. Puku Kawalerii bd 9. Puku Piechoty
w Poczdamie, czyli jednostki, ktra przeja tradycje pruskiej gwardii. Niektrzy
odmwili przystpienia do konspiracji, argumentujc, e zmienianie koni na rodku rzeki
byoby zbyt niebezpieczne dla Niemiec w tej fazie wojny . Inni powoywali si na zoon
1

Hitlerowi przysig wiernoci. Nie dawali posuchu twierdzeniom, e wdz, na skutek

swych zbrodniczych poczyna, nie moe ju wymaga posuszestwa.
Dziewitego lipca krewny Stauffenberga podpukownik Csar von Hofacker
odwiedzi Rommla w La Roche-Guyon. Zada mu pytanie, jak dugo niemieckie wojska
w Normandii mog jeszcze si broni, a Rommel oceni, e przez par tygodni. Bya to
nader wana informacja dla spiskowcw, ktrzy uwaali, e ucieka cenny czas na podjcie
rokowa z Amerykanami i Brytyjczykami. Inne szczegy wspomnianej rozmowy pozostaj
jednak kwesti sporn. Nie jest jasne, czy Hofacker namawia Rommla do przyczenia si
do antyhitlerowskiej konspiracji, a tym bardziej czy Rommel si na to zgodzi. Wydaje si
wszake, i Rommel faktycznie poprosi Hofackera o sporzdzenie szkicu listu do
Montgomeryego z namow do omwienia warunkw przerwania walk na froncie
zachodnim.
Zgodnie z przewidywaniami Stauffenberga najmniej mona byo polega na
najstarszych rang oficerach. Feldmarszaek von Manstein, a nawet Kluge, ktry wczeniej
przymyka oko na poczynania grupy konspiratorw pod kierownictwem Henninga von
Tresckowa w dowdztwie Grupy Armii rodek, sprzeciwili si otwartemu wystpieniu
przeciwko nazistom. Ale spiskowcy byli pewni, e Kluge przyczy si do nich po mierci
Hitlera. We Francji szef sztabu Rommla, genera porucznik Hans Speidel, nalea do
gwnych konspiratorw, a cho Rommel by przeciwny pomysowi zabicia Fhrera, to jak
liczono, take doczyby do grona spiskowcw ju po zamachu. Siedemnastego lipca
przelatujcy spitfire ostrzela jednak wz sztabowy Rommla, gdy ten wraca z frontu do La
Roche-Guyon, i w ten sposb Rommel praktycznie zosta wyczony z udziau
w konspiracji.
Plan Stauffenberga zdecydowanie za bardzo opiera si na istniejcych strukturach
dowdczych co byo wielce ryzykowne w warunkach upolitycznienia Wehrmachtu przez
nazistw. Miao to zaway na przebiegu przewrotu, oto bowiem dowdc batalionu
wartowniczego Grossdeutschland w Berlinie by w tym czasie major Otto Ernst Remer.
Stauffenberga ostrzegano, e Remer to zaprzysigy nazista. Ale genera Paul von Hase,
inny konspirator i zarazem przeoony Remera, wyraa przekonanie, i posucha on jego
rozkazw. Podczas zamachu stanu spiskowcy liczyli na wiczebn jednostk pancern
w Krampnitz oraz inne jednostki stacjonujce w pobliu Berlina. Jednake nie zadbali przy
tym o zajcie najwaniejszych rozgoni radiowych i nadajnikw w Berlinie i w okolicach
stolicy.
Pech pokrzyowa kilka prb zamachu, a le pojty maksymalizm zniweczy akcj
w Wilczym Szacu zaplanowan na 15 lipca. Nieobecni byli tam wtedy Himmler
i Gring, wic konspiratorzy w Berlinie poradzili Stauffenbergowi poczekanie na kolejn
okazj. Poniewa przebieg walk w Normandii nagli spiskowcw, postanowili jednak
skorzysta z ostatniej szansy. Wszystko ustalono na 20 lipca.
Udawszy si samolotem z Berlina do Ktrzyna, Stauffenberg wzi udzia w naradzie
sytuacyjnej, ktra odbywaa si w sosnowym baraku. W odpowiedniej chwili Stauffenberg
wyszed do ubikacji wraz ze swoj teczk, a tam uruchomi zapalniki dwch bomb
wniesionych do Wilczego Szaca. Trwao to dosy dugo ze wzgldu na obraenia,
jakich Stauffenberg dozna wczeniej na froncie tunezyjskim, a zanim udao mu si w peni
z tym upora, przywoano go z powrotem na narad. Po tym jak odpowiedzia na pytania na
temat Armii Rezerwowej, wsun teczk z jedn tylko uzbrojon bomb pod ciki st,
przy ktrym sta Hitler. Kiedy wszyscy przy stole pochylili si nad rozoon na blacie
map, Stauffenberg dyskretnie wymkn si z baraku. Wyjeda w chwili, kiedy podoona
bomba wybucha.
Stauffenberg, przewiadczony, e Hitler zgin, odlecia do Berlina. Niepewno,
zamieszanie i nieprzewidziane komplikacje w stolicy przyczyniy si do fiaska zamachu
stanu. Konspiratorzy na pewno popenili wiele bdw w trakcie planowania akcji i jej
przeprowadzania, niemniej wobec faktu, e Hitler przey eksplozj, i tak nie mieli
najmniejszych szans na powodzenie puczu.
Mussolini zjawi si Wilczym Szacu tego samego popoudnia 20 lipca, skadajc
tam od dawna zaplanowan wizyt. Zosta powitany przez Fhrera, ktry w szaleczo
radosnym nastroju nalega na pokazanie Ducemu miejsca jego cudownego ocalenia.
Niemiecki dyktator mwi bez ustanku o swym przekonaniu, i uratowaa go boska
interwencja, aby mg dalej prowadzi wojn. Z kolei Mussolini by nie cakiem
niezadowolony z tego zamachu bombowego, gdy dowodzio to, e zdrada nie ogranicza
si tylko do Woch .
2

W przemwieniu do narodu, wygoszonym pnym wieczorem, Hitler przyrwna ten

zamach do ciosu noem w plecy z 1918 roku. Uzna odtd, e jedyn przyczyn, za
spraw ktrej Niemcy nie pokonay Zwizku Radzieckiego, byo rozmylne, nieustanne
sabotowanie jego rozkazw przez wojskowy korpus oficerski. Analogiczne teorie
spiskowe odniesiono do niepowodze w Normandii, a te do dzi kr w niektrych
niemieckich ksikach i na neonazistowskich stronach internetowych. Wedle tyche
Speidel, ktry dowodzi Grup Armii B od 6 czerwca w miejsce Rommla, ten bowiem
uda si wtedy do Niemiec, z rozmysem utrudnia wprowadzenie do walki dywizji
pancernych. We wspomnianych rdach Speidel jest okrelany mianem raka zdrady
w niemieckich siach zbrojnych na zachodzie.
Wszystko, co nie udao si Niemcom 6 czerwca, bywa przypisywane Speidlowi.
Zarzuca mu si, e owego przedpoudnia skierowa 21. Dywizj Pancern w pocig za
widmowym nieprzyjacielem po zachodniej stronie rzeki Orne, podczas gdy w istocie to
lokalny dowdca wyda rozkaz zaatakowania brytyjskiego desantu spadochronowego
w tamtym rejonie. Speidla oskara si te o powstrzymywanie przejcia 12. Dywizji
Pancernej SS Hitlerjugend, 2. Dywizji Pancernej oraz 116. Dywizji Pancernej
w kierunku obszaru objtego inwazj. Rzekomo na tym mia polega jego wspudzia
w spisku; chcia zatrzyma 2. i 116. Dywizj Pancern, aby formacje te dopomogy
zamachowcom z 20 lipca w opanowaniu Parya ptora miesica pniej.
Speidel rzeczywicie nalea do grupy czoowych konspiratorw, niemniej jednak
utrzymywanie, e sabotowa cae dziaania obronne w Normandii 6 czerwca, zakrawa na
niedorzeczno. Po 20 lipca cudem ustrzeg si najbardziej krwawych gestapowskich
przeladowa, co czciowo wyjania, dlaczego nazici pniej obrzucali go rnymi
inwektywami. W latach pidziesitych piastowa wysokie stanowiska
w zachodnioniemieckiej Bundeswehrze, a potem by nawet dowdc wojsk ldowych
NATO w Europie. Nazici i neonazici uznali to za nagrod za zdradzieck pomoc aliantom
w Normandii. W owej przewrotnej legendzie o ciosie noem w plecy w czasach drugiej
wojny wiatowej zdrajcami stali si nie ydzi i komunici, jak w 1918 roku, lecz
arystokraci i oficerowie Sztabu Generalnego.
Gestapo i SS, owadnite gorczkow dz odwetu na armii ldowej, a przede
wszystkim jej Sztabie Generalnym, rozpoczy obaw na ludzi powizanych ze
spiskowcami i na ich krewnych. W sytuacji gdy niemieckie wojska cofay si na
wszystkich frontach, a Hitler obwinia sztabowych zdrajcw za wasne bdy na
wschodzie, nawet wpywy feldmarszakw skurczyy si dramatycznie. Dla nazistw
oznaczao to zwycistwo na froncie wewntrznym. Za swe gwne zadanie uznali nie
maksymalizacj wysiku wojennego, tylko zmian struktury wadzy w samej Rzeszy na
niekorzy tradycyjnych elit . cznie w Niemczech zaaresztowano ponad pi tysicy
3

podejrzanych o przeciwstawianie si reimowi oraz czonkw ich rodzin . 4

Zgodnie z obawami konspiratorw wikszo Niemcw bya wstrznita zamachem

na Hitlera w tak krytycznym okresie wojny. onierze z Normandii w listach do rodzinnych
domw deklarowali lojalno albo stali si ostroniejsi w wyraaniu pogldw, ale
niektrzy z tych z frontu wschodniego, zwaszcza z jednostek Grupy Armii rodek, duo
bardziej otwarcie wspominali o koniecznoci zmian. Generaowie, ktrzy dokonali
zamachu na Fhrera pisa 26 lipca pewien Gefreiter wiedz bardzo dobrze, e zmiany
we wadzach s niezbdne, poniewa ta wojna dla nas, Niemcw, nie rokuje adnych
nadziei. Zatem byoby ulg dla caej Europy, gdyby trzej panowie, Hitler, Gring
i Goebbels, mieli odej. Wraz z tym konflikt zakoczyby si, gdy ludzkoci potrzebny
jest pokj. Wszystko inne to kamstwo. (...) Nasze ycie nie jest nic warte, dopki nic si
nie zmieni . Inni take czynili tak krytyczne uwagi na temat reimu, e z pewnoci
5

zostaliby aresztowani, gdyby tylko ich listy trafiy w rce cenzorw.

Dwudziestego trzeciego lipca nazici wymusili wprowadzenie w Wehrmachcie
niemieckiego pozdrowienia, czyli hitlerowskiego salutu, w miejsce tradycyjnego
wojskowego salutowania. Wywoao to gbok odraz u tych wszystkich, ktrzy nie
zaliczali si do grona zdeklarowanych stronnikw nazizmu. Dziki niemieckiemu
powitaniu wygramy t wojn! napisa z gryzc ironi pewien lekarz wojskowy . 6

Doszo do nieuniknionej polaryzacji opinii, goszonych przez wierzcych w nazistowsk

spraw i tych, ktrzy spodziewali si nieszcz. Dwudziestego smego lipca w biuletynie
OKW poinformowano w kocu o ewakuacji czterech wikszych miast na wschodzie, w tym
Lublina i Brzecia. Na pewno nie wyglda to dobrze pisa do ony plutonowy
przydzielony do 12. Dywizji Pancernej ale to jeszcze nie powd, eby traci odwag.
Przedwczoraj doktor Goebbels w wanym przemwieniu wspomnia o nowych zmianach
(nowym uzbrojeniu, zarzdzeniach Himmlera w Armii Rezerwowej, penym
zaangaowaniu w wysiek wojenny), ktre nawet w napitej sytuacji na wschodzie odnios
pozytywne skutki. O tym wszyscy jestemy przekonani .7

Nowiny o wyznaczeniu Himmlera na zwierzchnika Armii Rezerwowej i o nowej fali

poboru do wojska nie zachwyciy bynajmniej wszystkich niemieckich onierzy
frontowych. Niedugo zaczn powoywa [do wojska] niemowlaki napisa 26 lipca
pewien kanonier w licie do rodziny. Tu, na froncie, prawie nie widuje si nikogo poza
smarkaczami i starcami .
8

Jednake inni bali si trzewo spojrze na rzeczywisto. Wierzyli tylko w to, e

rozpaczliwa sytuacja zmusi ich do jeszcze wikszych stara na rzecz obrony ich rodzin
w kraju. Najdrosi pisa do bliskich pewien Obergefreiter powtarzajc slogany
nazistowskiej propagandy nie lkajcie si, nie pozwolimy Rosjanom wkroczy do naszej
ojczyzny. Lepiej walczy do ostatniego onierza, bo nie zniesiemy wdarcia si tych hord
do Niemiec. Co oni zaczliby wyprawia z naszymi kobietami i dziemi nie, do tego nie
wolno dopuci. Byoby to dla nas wielk hab i std nasze haso: nasili walk a do jej
zwyciskiego zakoczenia! 9
Gdy w Rzeszy zapanowaa nazistowska gorczka po nieudanym zamachu stanu, wkrtce po
zaamaniu militarnym na froncie wschodnim doszo do podobnej katastrofy na zachodzie.
Dwudziestego pitego lipca genera Bradley rozpocz operacj Cobra od uderzenia
z odcinka na pnoc od szosy z Saint-L do Priers. Akcja ta miaa si zacz dzie
wczeniej, ale zostaa przesunita po tym, jak amerykaskie samoloty zrzuciy bomby na
wasne wysunite oddziay. O dziwo, w tragiczny incydent obrci si ostatecznie na
korzy aliantw. Feldmarszaek von Kluge uzna bowiem, e to tylko dziaania
pozorowane, majce odwrci jego uwag od innej ofensywy, prowadzonej przez
Montgomeryego wzdu drogi do Falaise. W trakcie drugiej prby silny poudniowy wiatr
zwia chmury kurzu w stron amerykaskich wojsk czekajcych na sygna do natarcia,
a bombowce zrzuciy adunki, celujc w te wanie tumany pyu, co spowodowao kolejne
straty. Mimo to Bradley nie rezygnowa.
Z pocztku ofensywa zdawaa si rozwija powoli, wic genera major Collins
wczenie wprowadzi do walki swoje formacje pancerne. Dowdztwa czterech dywizji
pancernych wysforoway si naprzd razem z czogami Sherman i piechot
w pgsienicowych transporterach, a take saperami ze spychaczami. W kocu i Niemcy
zaznali smaku bdnego koa niepowodze. czno urywaa si w czasie pospiesznego
odwrotu, dowdcy nie wiedzieli, co si dzieje, w pojazdach wyczerpywao si paliwo,
a onierzom nie dostarczano amunicji. Podczas wycofywania si Niemcw ostrzeliway
ich alianckie myliwce, za silnie uzbrojone samoloty myliwsko-bombowe P-47
Thunderbolt przelatyway nad pancernymi kolumnami, gotowe do zaatakowania
wszystkiego, co wygldao na zastawion zasadzk. Gdy Kluge ostatecznie zda sobie
spraw, gdzie tak naprawd doszo do gwnego przeamania frontu, przerzuci w kierunku
zachodnim 2. i 116. Dywizj Pancern, lecz te przybyy na miejsce za pno, a ich
kontruderzenia okazay si spnione.
W Londynie brytyjski Gabinet Wojenny niepokoi si skutkami atakw z uyciem
latajcych bomb V-1. Dwudziestego czwartego lipca jego czonkowie dowiedzieli si, e
liczba ofiar wynosia przeszo trzydzieci tysicy, w tym ponad cztery tysice zabitych .
10

Przez kilka nastpnych dni ministrowie omawiali te zagroenie ze strony rakiet V-2, ktre
jak wiedzieli, wkrtce miay by gotowe.
Trzydziestego lipca Montgomery przeprowadzi pospiesznie przygotowan operacj
Bluecoat, aby osoni lewe skrzydo wojsk Bradleya. Nazajutrz amerykaskie kolumny
pancerne dotary do Avranches i przekroczyy przepywajc za tym miastem rzek Slune.
W ten sposb wyszy z Normandii i nie napotkay na swojej drodze oporu. Nastpnego
dnia, 1 sierpnia, formalnie powoano do istnienia 3. Armi pod dowdztwem generaa
Georgea Pattona. w dosta rozkazy zajcia portw na wybrzeu Bretanii, niemniej Patton
dobrze wiedzia, e gdyby ruszy w przeciwnym kierunku, to droga nad Sekwan stoi przed
nim otworem.

Cho niemieckie dowdztwo na froncie zachodnim rozpaczliwie domagao si uzupenie,

to przerzut II Korpusu Pancernego SS do Normandii przekona dowdcw Wehrmachtu na
froncie wschodnim, e ich teatr dziaa wojennych jest traktowany drugorzdnie. Skutki
wielkich star zbrojnych na zachodzie i wschodzie wzajemnie na siebie oddziayway
przyzna Jodl w trakcie powojennego przesuchania. Wojna na dwa fronty stana przed
oczami z ca surowoci . Dla wielu niemieckich onierzy na froncie wschodnim stres,
11

na jaki byli naraeni, stawa si nie do zniesienia.

Zaamania nerwowe byy w tym okresie znacznie czciej poruszanym problemem
w listach do rodzin. Pewien kanonier z baterii cikiej artylerii pisa: Na duszy coraz mi
ciej, kiedy na przykad ucinam sobie przyjacielsk pogawdk z towarzyszem broni,
a p godziny pniej widz, e zostay z niego tylko ochapy misa, jak gdyby nigdy nie
istnia; albo kiedy kolega ley przede mn w kauy wasnej krwi i baga mnie wzrokiem
o pomoc, bo najczciej ju nie moe si odezwa, bl odbiera mu mow. To jest
straszne... Ta wojna wykacza czowieka nerwowo . 12

W ostatnich dniach lipca radzieckie 1. Armia Pancerna Gwardii i 13. Armia zdoay
sforsowa Wis na poudnie od Sandomierza i zdoby kilka przyczkw, ktre poczono
z sob pomimo rozpaczliwych niemieckich kontratakw. W OKH a nadto dobrze
pojmowano skutki przeprawienia si Armii Czerwonej na zachodni brzeg Wisy. Nastpna
ofensywa miaa doprowadzi do wyjcia Sowietw nad Odr, skd do Berlina
pozostawao ju zaledwie okoo osiemdziesiciu kilometrw.
Jak co roku dostalimy w lecie tgie lanie zauway cynicznie podporucznik jednej
z niemieckich lekkich baterii przeciwlotniczych. Rosjanie wyprowadzili niespodziewane
uderzenie z Lublina na Dblin. Poza bateriami przeciwlotniczymi i kilkoma rozbitymi
jednostkami nic nie stao na ich drodze. Po wysadzeniu w powietrze mostu zajlimy nowe
pozycje w okopach na drugim [zachodnim] brzegu Wisy. On take nie potrafi uwierzy,
e armi niemieck mona byo zaskoczy i pobi w taki sposb. Jestemy wciekli na te
winie, ktre ponosz odpowiedzialno za kryzys na froncie wschodnim . 13

Z drugiej strony onierze z niektrych baterii przeciwlotniczych odczuwali dum ze

swoich wyczynw podczas walk. Wokoo naliczylimy a czterdzieci sze zniszczonych
przez nas czogw! przechwala si pewien Obergefreiter z 11. Dywizji Piechoty. Sami
zestrzelilimy dziesi opancerzonych samolotw szturmowych [I-2] w cigu piciu dni . 14

Armia Czerwona w istocie poniosa gigantyczne straty w trakcie operacji Bagration:

cznie 770 888 onierzy, w tym sto osiemdziesit tysicy nieodwracalnie . Wprawdzie
15

straty niemieckiej Grupy Armii rodek nie byy a tak wysokie i wynosiy 399 102
zabitych, rannych i zaginionych, ale ludzi tych nie byo kim zastpi, podobnie jak nie dao
si uzupeni utraconych dzia i czogw, porzuconych na ponadpisetkilometrowym
szlaku odwrotu. Ogem tylko w cigu trzech miesicy Wehrmacht straci na froncie
wschodnim 589 425 polegych . 16

Nieco dalej na pnocy 28 lipca radziecka 2. Armia Pancerna zaatakowaa Dywizj

Pancerno-Spadochronow Hermann Gring i 73. Dywizj Piechoty w odlegoci
zaledwie czterdziestu kilometrw od Warszawy. Na podejciach do polskiej stolicy
rozgorzay zacieke walki. onierze Armii Czerwonej, ktrych nie informowano
o niedawnych wydarzeniach i stosunku Stalina do Polski, nie bardzo wiedzieli, jak
traktowa ten kraj. Polacy s dziwni pisa jeden z nich w licie do domu. Jak nas
witaj? Bardzo trudno na to odpowiedzie. Przede wszystkim bardzo si nas boj (nie
mniej ni boj si Niemcw). Postpuj zupenie inaczej od tego, co przyjte w Rosji. To
oczywiste, e nie chcieli Niemcw, ale nas take nie witaj chlebem i sol. (...)
Oczywicie czstokro zbija ich z tropu rosyjskie nieokrzesanie i nieszczero .
17

Chocia liczba mieszkacw Warszawy ulega w okresie wojny powanemu zmniejszeniu,

to w tym czasie nadal dochodzia do miliona. Dwudziestego sidmego lipca niemiecki
zarzdca wyda rozkaz, aby nastpnego dnia stawio si do robt fortyfikacyjnych sto
tysicy mczyzn. Owo wezwanie zostao powszechnie zignorowane. Dwa dni pniej
zjawi si w miecie Jan Nowak-Jezioraski, emisariusz londyskich wadz na
uchodstwie. Rozmawia z Janem Stanisawem Jankowskim, Delegata Rzdu RP na Kraj
i wicepremierem w jednej osobie, i usysza od niego o zbliajcym si powstaniu
zbrojnym. Nowak-Jezioraski ostrzeg Jankowskiego, e pastwa zachodnie nie bd
w stanie pomc, i spyta, czy dat wybuchu powstania mona przesun na pniej.
Jankowski odrzek, e nie ma wikszego wyboru. Przeszkolona i uzbrojona modzie rwie
si do walki. Modzi Polacy pragn wolnoci i nie chc jej nikomu zawdzicza.
Jednoczenie Jankowski uwaa, e jeli wadze londyskie nie wezw ludzi do
powstania, uczyni to komunici z podziemnej Armii Ludowej. W Warszawie przebywao
zaledwie czterystu komunistw, niemniej gdyby zdobyli gwne gmachy w miecie
i wywiesili na nich czerwone sztandary na powitanie wkraczajcej armii radzieckiej,
uznaliby si za uprawnionych do objcia wadzy w Polsce. Jeli za Armia Krajowa
pozostaaby bezczynna, Sowieci mogliby oskary j o kolaborowanie z Niemcami
i ukrywanie broni, aby stawia pniej opr Armii Czerwonej. AK grozio zniszczenie, bez
wzgldu na to, czy doszoby do powstania, czy te nie .
18

Tego samego dnia radio moskiewskie obwiecio, e nadszed ju czas na dziaanie

i wezwao ludno Warszawy do powstania i przystpienia do walki z Niemcami . 19

Jednake Sowieci i Armia Krajowa nie podjli prb nawizania wzajemnych kontaktw.
Tak jak pod Monte Cassino Polacy byli zdecydowani pokaza wiatu, e maj prawo do
ycia w wolnym kraju, nawet mimo nader niefortunnego pooenia geograficznego midzy
Niemcami a Zwizkiem Radzieckim.
Wiedzieli ju, e nie naley liczy na brytyjskich czy amerykaskich sojusznikw
w sporze z Sowietami. Brutalne realia polityczne drugiej wojny wiatowej zmuszay
Amerykanw i Brytyjczykw do wspdziaania ze Stalinem, gdy to Armia Czerwona
przetrcia kark Wehrmachtowi za cen kolosalnych powice i strat. Wymowne byo
milczenie zachodnich aliantw wobec radzieckich prb obcienia win Niemcw za
masakr katysk. Stalin lekcewaco okrela czterystutysiczn polsk Armi Krajow
mianem bandytw i traktowa j podobnie jak ukraisk partyzantk spod znaku UPA,
ktra w zorganizowanej zasadzce zabia generaa Watutina. Niebawem zacz wmawia
zachodnim koalicjantom, e AK zamordowaa dwustu czerwonoarmistw. Prawda
wygldaa tak, e kada niezalena polska organizacja bya w jego oczach antyradziecka.
Polskie wadze przyjanie nastawione do ZSRR, ktrych powoania da, musiay
cakowicie podporzdkowa si Kremlowi.
Genera Tadeusz Br-Komorowski, komendant Armii Krajowej, wyda rozkaz
wzniecenia powstania o godzinie W, czyli 1 sierpnia o siedemnastej. Wydaje si, i
uwaa, e wojska radzieckie lada chwila wkrocz do Warszawy. atwo wszak obwinia
go o to, nie uwzgldniajc panujcej wtedy w tym miecie atmosfery nerwowego
wyczekiwania. Prawie dwadziecia pi tysicy czonkw AK w Warszawie oraz drugie
tyle ochotnikw i przyjezdnych palio si do podjcia walki. Syszeli ju o przeladowaniu
ich towarzyszy broni przez NKWD na obszarach zajtych przez Armi Czerwon
i wiedzieli, e nie ma co ufa sowieckiemu przywdcy. Rozumieli, e jeeli Stalin
wykorzysta dokonan przez siebie masakr [na polskich oficerach w 1940 roku] jako
powd do zakoczenia relacji z polskimi wadzami [w Londynie], jak mona byo
oczekiwa, i uda si z nim wynegocjowa cokolwiek w dobrej wierze? . 20

Pierwszym celem akcji zbrojnej AK byo zaatakowanie niemieckich koszar w celu

zdobycia broni. Okazao si to nieatwe, zwaszcza za dnia, gdy Niemcy spodziewali si
zbrojnej insurekcji. Starwka i centrum Warszawy zostay szybko opanowane przez
powstacw, ale dzielnice nad Wis, gdzie skoncentrowano wikszo niemieckich
oddziaw do obrony miasta przed wojskami radzieckimi, pozostay niezdobyte. Po
pewnym czasie bojownicy AK opanowali gmach PAST-y (Polskiej Akcyjnej Spki
Telefonicznej) ze stylizowan wieyc, oblewajc go benzyn i podpalajc. Zaoga tego
budynku poddaa si; wzito stu pitnastu jecw, przejmujc ich bro.
Powstacy z Armii Krajowej nosili biao-czerwone opaski, ktre wyrniay czynnie
uczestniczcych w walkach. Niebawem wielu z nich zaczo nosi zdobyczne niemieckie
hemy, malujc na nich biae i czerwone paski. Polscy komunici oraz ydzi, ktrzy
ukrywali si od czasu powstania w getcie, przyczyli si do zmaga. Pitego sierpnia AK
zaatakowaa obz na skraju zburzonego getta, zabijajc strae z SS i uwalniajc
pozostaych przy yciu trzystu czterdziestu omiu ydowskich winiw .
21

Masowo przyczali si do powstacw ochotnicy. Zgodnie z opracowanymi

zawczasu planami lekarzy i pielgniarki kierowano do punktw opatrunkowych i szpitali
polowych, a miejscowi ksia suyli jako wojskowi kapelani. Metalowcy
przekwalifikowali si na zbrojmistrzw, wytwarzajc prowizoryczne miotacze ognia oraz
pistolety maszynowe typu Byskawica, zaprojektowane na podstawie brytyjskiego stena.
W warsztatach znajdujcych si w piwnicach domw produkowano granaty z puszek po
konserwach i inne chaupnicze bomby, wykorzystujc najczciej materia wybuchowy
pochodzcy z niemieckich niewypaw. Zostay zorganizowane suby zaopatrzeniowe,
a bye restauracje dziaay jako kuchnie polowe. Oddziay propagandowe drukoway ulotki
i powstacze gazetki Biuletyn Informacyjny i Rzeczpospolit Polsk a take afisze
rozlepiane w caym miecie, ktre wzyway: Po jednej kuli na kadego Niemca! . 22

Powstacy mieli nawet wasn rozgoni radiow, ktra nadawaa, pomimo wszelkich
podejmowanych przez Niemcw prb jej zniszczenia, do samego koca, do 2 padziernika.
Mode kobiety pracoway w roli noszowych. Chopcy za modzi, by walczy,
zgaszali si na ochotnika na gocw. Pewien dziewiciolatek wdrapa si na niemiecki
czog, eby wrzuci do rodka granaty; Niemcy i Polacy zamarli na ten widok w bezruchu.
Kiedy zeskoczy wspomina naoczny wiadek popdzi do bramy [kamienicy] i tam
wybuch paczem . Odwaga i powicenie, jakimi wykazao si to dziecko, byy
23

bezprzykadne.
Czwartego sierpnia Stalin niechtnie zgodzi si przyj delegacj polskich wadz
emigracyjnych. Premier Stanisaw Mikoajczyk nie najlepiej przeprowadzi to spotkanie,
ale niemal na pewno nie miao to wikszego wpywu na jego wynik. Stalin twierdzi
uparcie, e przybyli powinni rozmawia z marionetkowym Polskim Komitetem
Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Ju wczeniej poleci, aby ten tymczasowy rzd
przewieziono na polskie terytorium pocigiem towarowym Armii Czerwonej. Na siedzib
tych wadz wyznaczono Lublin, w zwizku z czym znane byy na Zachodzie jako lubelscy
Polacy w odrnieniu od Polakw z Londynu.
Lubelski PKWN naturalnie zaakceptowa wytyczon przez Stalina granic,
odpowiadajc tej z paktu Ribbentrop-Mootow oraz, w przyblieniu, linii Curzona, od
nazwiska brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Georgea Curzona, ktry
zaproponowa j w 1919 roku. Lubelskie wadze dziaay pod cisym nadzorem Nikoaja
Buganina oraz czoowego funkcjonariusza radzieckich organw bezpieczestwa
pastwowego Iwana Sierowa, tego samego, ktry po radzieckiej agresji na Polsk z 17
wrzenia 1939 roku kierowa masowymi deportacjami i likwidacj Polakw na Kresach
Wschodnich. Buganin i Sierow mieli te oko na marszaka Rokossowskiego, w poowie
Polaka, dowodzcego wojskami 1. Frontu Biaoruskiego dziaajcymi na obszarach
polskich. Wydaje si, e nastawienie Stalina do Polakw mona okreli sowami: Wrg
mojego wroga nadal jest moim wrogiem.
Przestawszy si niemal zajmowa polskimi wadzami w Londynie, Churchill by
gboko poruszony dzielnoci Armii Krajowej i czyni, co w jego mocy, by jej pomc.
Czwartego sierpnia zadepeszowa do Moskwy i poinformowa Stalina, e samoloty RAF-u
rozpoczn zrzuty broni i innego zaopatrzenia dla powstacw w Warszawie. Jeszcze tego
samego dnia zaogi bombowcw, zoone gwnie z lotnikw polskich
i poudniowoafrykaskich, podjy niebezpieczne loty nad Polsk.
Dziewitego sierpnia Stalin, przypuszczalnie dla zachowania pozorw, obieca
Mikoajczykowi, e Zwizek Radziecki rwnie wspomoe powstacw, mimo i
powstanie wybucho za wczenie. Twierdzi, e niemieckie przeciwuderzenie odrzucio
jego wojska spod Warszawy. Czciowo odpowiadao to prawdzie, ale bardziej liczy si
fakt, e po wielkich postpach w ramach operacji Bagration czoowe formacje Armii
Czerwonej byy wyczerpane i brako im paliwa, a ich pojazdy rozpaczliwie wymagay
napraw. Tak czy owak, Stalin ju wkrtce dowid, e nie ma zamiaru udziela realnej
pomocy ani te pomaga w funkcjonowaniu alianckiego mostu powietrznego. adnemu
alianckiemu samolotowi nie zezwalano na ldowanie na zajtych przez Sowietw
terytoriach, cho jednego razu zaodze amerykaskiego bombowca umoliwiono
zatankowanie tam paliwa. Radzieckie samoloty zrzucay powstacom troch broni, ale
w zasobnikach bez spadochronw, co sprawiao, e okazywaa si bezuyteczna. Stalinowi
po prostu zaleao na utrzymaniu pewnych pozorw, aby pniej mie argumenty na
odparcie ewentualnej krytyki.
Niemcy cignli do Warszawy swoje najzacieklejsze formacje antypartyzanckie,
znane z sadyzmu i popenionych okruciestw. Wrd tyche znalazy si Brygada
Szturmowa SS RONA Kamiskiego, bdca czci kozackiego XV Korpusu Kawalerii,
oraz oddzia zoony z kryminalistw pod dowdztwem Brigadefhrera SS Oskara
Dirlewangera, ktry paradowa z mapk na ramieniu, gdy kierowa dokonywan przez
podwadnych rzezi . Owa Korpsgruppe znajdowaa si pod zwierzchnictwem
24

Obergruppenfhrera SS Ericha von dem Bacha, tego samego, ktry wczeniej z poruczenia
Himmlera nadzorowa masakry biaoruskich ydw i oznajmi Reichsfhrerowi przy tej
okazji, e jego zabjcy cierpieli wskutek silnego stresu. W Warszawie jego ludzie
najwyraniej ju si nie skaryli. Rannych w polskich lazaretach palono ywcem przy
uyciu miotaczy ognia. Dzieci byy zabijane dla zabawy. Sanitariuszki z AK chostano,
gwacono, a nastpnie mordowano. Himmler popiera zamys fizycznego
i propagandowego unicestwienia Warszawy wraz z jej ludnoci. W tym czasie
najwyraniej zdawa si uznawa Polakw za rwnie niebezpiecznych jak ydw. Okoo
trzydziestu tysicy niebiorcych udziau w walkach warszawiakw pozabijano na samej
tylko stoecznej Starwce.

We Francji w pierwszym tygodniu sierpnia Kanadyjczycy, Brytyjczycy i polska 1. Dywizja

Pancerna prowadzili trudne walki wzdu drogi do Falaise. Trzecia Armia Pattona zdobya
Rennes i wkroczya do Bretanii. Szstego sierpnia Hitler zmusi feldmarszaka von
Klugego do rzucenia niemieckich dywizji pancernych do skazanego na niepowodzenie
przeciwnatarcia na Mortain, w nadziei e oddziaom tym uda si dotrze do Avranches na
wybrzeu i odci wojska Pattona. Wobec determinacji i odwagi wykazanych przez
Amerykanw podczas obrony Mortain plan ten z czysto wojskowego punktu widzenia
okaza si szalestwem i w bardzo znacznej mierze przyspieszy klsk niemieckiej armii
w Normandii. Hitler popycha Klugego ku jeszcze wikszej katastrofie, rozkazujc mu
wznowienie dziaa ofensywnych, ale do tego czasu pancerne czowki Pattona zawrciy
na wschd w kierunku Sekwany i wyszy na gbokie niemieckie tyy, zagraajc bazie
zaopatrzeniowej Klugego. Niemieckiej 7. Armii i 5. Armii Pancernej zagrozio cakowite
okrenie pod Falaise.
Pitnastego sierpnia, kiedy kocio pod Falaise zacz si kurczy, w ramach operacji
Anvil (przemianowanej na Dragoon) sto pidziesit jeden tysicy alianckich
onierzy wyldowao na Lazurowym Wybrzeu midzy Marsyli a Nice. Wikszo
z tych wojsk przerzucono z frontu woskiego. Marszaek polny Alexander, bardzo
niezadowolony z powodu koniecznoci wydzielenia siedmiu dywizji do tej operacji
desantowej, okreli Dragoon mianem strategicznie bezuytecznej akcji zbrojnej . 25

Podobnie jak Churchill wola skierowa te siy na Bakany i Wiede. Ale Brytyjczycy
niesusznie sprzeciwiali si przeprowadzeniu operacji Dragoon. Ldowanie
sprzymierzonych na poudniu Francji zmusio Niemcw do szybkiego odwrotu, a tym
samym oszczdzio francuskiej ludnoci wikszych zniszcze i cierpie.
Droga odwrotu formacji niemieckich z kota pod Falaise nie zostaa im odcita
z wielu powodw, przede wszystkim jednak dlatego, e Bradley, ktry podwczas obj
dowodzenie 12. Grup Armii, i Montgomery, dowdca 21. Grupy Armii, nie utrzymywali
naleytej cznoci ani te nie okrelili jasnych celw. Montgomery, zgodziwszy si na
krtkie okrenie pod Falaise, i sdzc, e kanadyjska 1. Armia szybko si tam przebije,
nie skoncentrowa dostatecznych si do tej akcji. Bardziej zajmowao go wyjcie nad
Sekwan, w ktrej kierunku skierowa wikszo jednostek pod swoj komend.
Wyczuwa, e ma czas na zorganizowanie wielkiego okrenia i schwytanie w potrzask
Niemcw na podejciach do tej rzeki. W rezultacie szyjka butelki kota pod Falaise
pozostaa niedomknita. Polskiej 1. Dywizji Pancernej wskutek skandalicznego
zaniedbania nie udzielono naleytego wsparcia, gdy musiaa stawia czoo niedobitkom
dywizji pancernych SS i innych niemieckich formacji, usiujcych wydosta si
z okrenia.
Jedyn alianck jednostk prbujc zamkn im wyjcie bya francuska 2. Dywizja
Pancerna (2me Division Blinde) pod komend generaa Philippea Leclerca. Leclerc
energicznie protestowa u swoich amerykaskich przeoonych, kiedy wczeniej
przeniesiono jego dywizj z 3. Armii Pattona. Zarwno Leclerc, jak i de Gaulle chcieli,
aby ta wyposaona w amerykaski sprzt francuska jednostka wkroczya do Parya jako
pierwsza, zgodnie z tym, co obiecywa Eisenhower. Ale genera Gerow, dowdca korpusu,
odnosi si nader nieprzychylnie do francuskich trosk natury politycznej. Nie wiedzia
wszak, i francuscy onierze przy kadej okazji podkradali benzyn, gromadzc jej zapas,
ktry mia im umoliwi uderzenie na Pary nawet bez jego rozkazu.
Kwestia wyzwolenia Parya nie bya traktowana przez Eisenhowera priorytetowo.
Oswobadzanie francuskiej stolicy oznaczaoby bardzo powane rozproszenie si
wojskowych i zapasw, i to akurat w chwili, gdy Eisenhower chcia uniemoliwi
Niemcom ucieczk ku granicom Rzeszy. Dywizje Pattona przedary si na niemieckie tyy
w trakcie dynamicznej, kawaleryjskiej akcji formacji zmechanizowanych, w ktrych
Patton si specjalizowa. Kiedy wizytowa sztab 7. Dywizji Pancernej pod Chartres, spyta
dowdc tej jednostki, kiedy zamierza zaj wspomniane miasto. w odrzek, e nadal
walczyli tam Niemcy, a wic pewnie zabierze to nieco czasu. Patton przerwa mu:
Niemcw nie ma. Teraz mamy godzin trzeci. Chc zdobycia Chartres o pitej, bo
inaczej paska dywizja bdzie miaa nowego dowdc . 26

Dziewitnastego sierpnia, w przeddzie walk w kotle pod Falaise, genera de Gaulle

przyby z Algieru do kwatery gwnej Eisenhowera. Musimy maszerowa na Pary
owiadczy naczelnemu dowdcy. Zorganizowane siy musz tam zaprowadzi
porzdek . Nie powinny dziwi obawy de Gaullea, e komunistyczna partyzantka
27
wywoa w stolicy powstanie i sprbuje powoa rewolucyjne wadze. Tymczasem sam
potajemnie wysya swoich urzdnikw do okupowanego Parya, aby utworzyli
szkieletow administracj i organizowali ministerstwa.
Nazajutrz w Rennes de Gaulle dowiedzia si, e w stolicy zacza si insurekcja.
Natychmiast posa generaa Juina do Eisenhowera z listem, w ktrym nalega, aeby
skierowano do Parya dywizj Leclerca. Paryscy policjanci zastrajkowali pi dni
wczeniej, protestujc przeciwko niemieckiemu rozkazowi ich rozbrojenia. Z Londynu
genera Knig wysa do Francji Jacquesa Chabana-Delmasa, by w przekona
podziemny ruch oporu, e naley jeszcze zaczeka ze zbrojn rewolt. Komunici pod
wodz pukownika Henriego Rol-Tanguya, lokalnego lidera Francuskich Si Wewntrznych
(FFI), chcieli jednak wyzwoli Pary sami. Dziewitnastego sierpnia paryska policja,
uzbrojona w pistolety, ale bez mundurw, zaja gmach prefektury i wywiesia na nim
trjbarwny francuski sztandar.
Genera porucznik Dietrich von Choltitz, dowdca niemieckiego garnizonu w Paryu,
poczu si zmuszony do wyprowadzenia wojska na ulice i rozgorzay bardzo chaotyczne
starcia. Hitler rozkaza Choltitzowi broni miasta do koca i zniszczy je, ale oficerowie
przekonali tego ostatniego, e z militarnego punktu widzenia niczego to nie da.
Dwudziestego sierpnia grupa stronnikw de Gaullea opanowaa Htel de Ville, realizujc
sw taktyk zajmowania najwaniejszych gmachw i siedzib urzdw pastwowych.
Z kolei komunici, wierzc wasnej propagandzie, wedle ktrej wadza ley na ulicy, nie
zorientowali si w por, e zostali wymanewrowani.
Patriotyczny zapa, wyraajcy si w wywieszaniu w oknach narodowych flag
i spontanicznym intonowaniu Marsylianki, przeobrazi si w gorczkowy ferwor. Ulice
barykadowano, aby utrudni Niemcom poruszanie si po miecie, organizowano zasadzki
na niemieckie ciarwki, tu i wdzie rozbrajajc i zabijajc onierzy okupanta. Szwedzki
konsul generalny wynegocjowa rozejm. Choltitz zgodzi si uzna grupy FFI za regularne
oddziay wojskowe i zezwoli im na pozostanie w zajtych budynkach. W zamian ruch
oporu mia si powstrzyma od atakowania niemieckich koszar i sztabw. Komunici,
twierdzc, e nie s naleycie reprezentowani, wypowiedzieli ten tymczasowy ukad.
Chabanowi-Delmasowi udao si jedynie nakoni ich do zaczekania przez jeden dzie ze
wznowieniem szturmw.
Kiedy niedobitki niemieckich wojsk z Normandii zaczy ucieka za Sekwan, do
kanadyjskiej 1. Armii i 2. Armii brytyjskiej doczyy belgijska 1. Brygada Piechoty,
czeska Brygada Pancerna oraz Krlewska Brygada Holenderska (im. Ksiniczki Ireny).
Dowodzona przez Montgomeryego 21. Grupa Armii, w ktrej skad wchodziy wojska co
najmniej siedmiu krajw, zaczynaa przypomina wymarzone przez Roosevelta Narody
Zjednoczone.
Dwudziestego drugiego sierpnia, gdy FFI podchwycia rozkaz Rola-Tanguya Tous
aux barricades! (Wszyscy na barykady!), Eisenhower i Bradley nabrali przekonania, e
jednak bd zmuszeni skierowa wojska na Pary. Eisenhower wiedzia, e trzeba bdzie
przedstawi to generaowi Marshallowi oraz Rooseveltowi w kategoriach czysto
militarnych. Prezydent zezociby si na myl, e to amerykaskie oddziay wyniosy de
Gaullea do wadzy we Francji. Z kolei de Gaulle stara si w ogle nie zauwaa, e
Stany Zjednoczone maj cokolwiek wsplnego z wyzwoleniem Parya.
Bradley polecia samolotem cznikowym typu Piper Cub, aby przekaza Leclercowi
dobre wieci, i moe naciera na stolic. onierze Leclerca zareagowali na to wielk
radoci. Rozkazy generaa Gerowa, nakazujce im wymarsz nastpnego poranka,
zignorowano; francuska 2. Dywizja Pancerna wyruszya jeszcze tej samej nocy. Po ostrych
walkach na obrzeach Parya stoczonych 24 sierpnia Leclerc nakaza niewielkiej kolumnie
pojazdw wjecha do miasta bocznymi uliczkami. Kiedy tylko oddzia ten dotar noc na
Place de lHtel de Ville, rowerzyci roznieli wie o tym po caej stolicy i uderzono
w wielki dzwon katedry Norte Dame. Genera von Choltitz i jego oficerowie zrozumieli
w lot, co to oznaczao.
Nazajutrz rano francuska 2. Dywizja Pancerna i amerykaska 4. Dywizja Piechoty
wkroczyy do Parya witane przez wiwatujce tumy, mimo e wci gdzieniegdzie
dochodzio w miecie do star. W istocie byo to tylko kilka zacitych potyczek w pobliu
budynkw zajmowanych przez Niemcw Choltitz chcia zachowa pozory stawiania
oporu przed podpisaniem kapitulacji. De Gaulle na widok aktu kapitulacyjnego zirytowa
si bardzo, zauwaywszy, e podpis Rola-Tanguya widnia powyej tego zoonego przez
Leclerca, jednak ostatecznie strategia gaullistw zatriumfowaa. Postawili wybrane osoby
na czele ministerstw i w ten sposb tymczasowy rzd Republiki Francuskiej znalaz si
w zasadzie w ich rkach. I komunici, i Roosevelt zostali postawieni przed faktem
dokonanym.

Pary ocalono, a tymczasem Warszawa gina. Wiwaty, trjkolorowe flagi, wrczane

w prezencie butelki z trunkami i szczodre obcaowywanie wyzwolicieli wszystko to
wydawao si w stolicy Polski czym nie z tego wiata. Trway barbarzyskie i bezmylne
mordy dokonywane na ludnoci przez formacje pomocnicze SS, a Armia Krajowa miaa
coraz mniej szans na zwycistwo. W walczcej Warszawie pisa polski poeta nikt nie
pacze . Polacy ostrzeliwali si z piwnic i kanaw ciekowych, gdy niemiecka artyleria
28

i stukasy systematycznie burzyy ich miasto. Oddziay okupanta, atakujce kolejne kwartay
ulic, odzyskay Starwk. Niszczono jeden po drugim znane warszawskie zabytki,
zwaszcza kocioy. Nie byo wody do gaszenia poarw, a w szpitalach polowych
brakowao medykamentw do leczenia poparzonych. Ranni umierali w mkach.
Dyscyplina w powstaczych oddziaach bya zadziwiajco wysoka; pijastwo prawie
si nie zdarzao. Kierownictwo Armii Krajowej wydao rozkaz niszczenia skadw
alkoholu. Niektrzy powstacy wobec niedostatku wody obmywali spirytusem stopy.
Przeycie i utrzymanie obrony zaleao od przejcia zasobnikw zrzucanych na
spadochronach, z ktrych bardzo liczne spaday na pozycje Niemcw, gdy tereny w rkach
AK kurczyy si coraz bardziej. Alianckie bombowce z cennymi adunkami dla
powstacw nie nadlatyway codziennie, lecz tylko wwczas, gdy w polskim programie
rozgoni BBC nadawano popularnego Mazura kajdaniarskiego (Do mazura sta
wesoo...) .
29

Powstacom brakowao broni przeciwpancernej, poza nielicznymi pancerzownicami

typu PIAT pochodzcymi ze zrzutw, a mimo to niszczyli niemieckie czogi i wozy
opancerzone butelkami z benzyn i granatami domowego wyrobu. Barykady wraz z ich
obrocami byy miadone gsienicami czogw. Tynk ze zburzonych budynkw miesza si
z dymem poncych krokwi. Jednake inni, stosunkowo niedaleko od Warszawy, cierpieli
jeszcze bardziej ni powstacy.
Oto bowiem gdy Armia Krajowa wzniecia powstanie w stolicy, w dzkim getcie
nadal przebywao szedziesit siedem tysicy ydw. Wiedzc o byskawicznych
postpach Armii Czerwonej w trakcie operacji Bagration, sdzili, e nadchodzi dla nich
chwila wyzwolenia. Ale po tym jak armia radziecka zatrzymaa si na wschodnim brzegu
Wisy, Himmler uzna, e nie ma czasu do stracenia. Zdecydowan wikszo dzkich
ydw wywieziono na mier do Auschwitz-Birkenau.
Ju w styczniu 1941 roku hrabia Stefan Zamoyski, adiutant generaa Sikorskiego,
zada od dowdztwa lotnictwa bombowego RAF przeprowadzenia nalotu na obz
Auschwitz. Genera Portal nie wyrazi na to zgody, argumentujc, e brytyjskie lotnictwo
zrzucao bomby nie na tyle precyzyjnie, aby mona byo liczy na zniszczenie linii
kolejowych wiodcych do Owicimia. Z kocem czerwca 1944 roku, kiedy potwierdzono
istnienie komr gazowych w Auschwitz, ponowiono usilne proby, kierowane pod adresem
alianckich wadz w Londynie i Waszyngtonie, aeby zbombardowano szlaki kolejowe
prowadzce do tego obozu.
Auschwitz-Birkenau by wwczas ostatnim wielkim nazistowskim obozem mierci,
ktry nadal funkcjonowa. Na w okres przypado szczytowe nasilenie masowej zagady
wgierskich ydw; zabito ich w cigu kilku miesicy czterysta trzydzieci tysicy.
W sierpniu zginli w Auschwitz ostatni ydzi z dzkiego getta, a po nich ydzi ze
Sowacji oraz ci rzekomo uprzywilejowani z Terezina. By to kocowy etap ostatecznego
rozwizania, przeprowadzony na polecenie Himmlera przed ewakuacj i zniszczeniem
obozw.
Harris nadal znajdowa si pod wpywem obsesyjnego przewiadczenia, e
najlepszym rozwizaniem dla wszystkich, w tym dla nazistowskich winiw, byoby
przyspieszenie koca wojny za spraw strategicznych bombardowa Niemiec.
Przekonywa rwnie, e obz w Auschwitz mg stanowi cel nalotu dziennego, a wic
byo to zadanie dla USAAF-u. Amerykanie odmwili, ale o dziwo, poczynajc od 20
sierpnia, alianckie samoloty z baz lotniczych w Foggii podjy bombardowania zakadw
w Monowicach, wchodzcych w skad obozu Auschwitz III, gdy produkowano tam
metanol a tym samym wspomniane zakady zaliczono do wytwrni paliw syntetycznych,
atakowanych w ramach planu Spaatza. Rzeczone naloty rzeczywicie zniweczyy nadzieje
koncernu IG Farben na produkcj buny (kauczuku syntetycznego) i paliw w Auschwitz. Po
zakoczeniu operacji Bagration Armia Czerwona podesza zbyt blisko obozu.
Pracownikw IG Farben ewakuowano na zachd . 30
 W okolicach Warszawy wojska sowieckie pozostaway prawie bezczynne. Stalinowi
wyranie zaleao na upadku powstania. Im wicej Niemcy zabiliby potencjalnych
przywdcw powojennej Polski, tym lepiej dla niego. Wreszcie 2 padziernika, po
szedziesiciu trzech dniach powstania, genera Komorowski skapitulowa. Von dem
Bach, bez wiedzy Himmlera, uzna ocalaych powstacw za kombatantw, gwarantujc im
status jecw wojennych. Liczy na to, e zwerbuje ich do walki z Armi Czerwon, jednak
aden powstaniec nie przyczy si do Niemcw. Mimo i von dem Bach obiecywa, e
nie bdzie dalszego niszczenia Warszawy, Himmler wkrtce potem wyda rozkaz
cakowitego spalenia i wyburzenia tego miasta. Zachowano tylko obz na zgliszczach getta,
gdzie przetrzymywano jecw z Armii Krajowej. Polacy nie mieli zudze, znalazszy si
pomidzy dwoma bezlitosnymi systemami totalitarnymi, ktre w walce z sob wzrosy
w potg. Inny poeta z szeregw AK napisa: Czekamy na ciebie, czerwona zarazo, by
wybawia nas od czarnej mierci . 31

1 GSWW, t. IX/1, s. 855.

2 D. Mack Smith, Mussolini, tum. J.G. Brochocki, Warszawa 1994, s. 387.
3 GSWW, t. IX/1, s. 829.
4 Ibidem, s. 912.
5 Kapral Heinrich R., 735. baon budowlany, 5 lipca 1944 r., BfZ-SS 03 707 D.
6 Doktor K., 8. Szpital Polowy, 8. Dy wizja Strzelcw, BA-MA RH 13 v.53.
7 Podoficer Werner F., 12. Dy wizja Pancerna, 28 lipca 1944 r., BfZ-SS 23 151 E.
8 E.H., 26 lipca 1944 r., BA-MA H 34/1.
9 Starszy kapral M., 195. Dy wizy jny Puk Zaopatrzeniowy, 27 lipca 1944 r., BA-MA H 34/1.
10 Cy t. za: A. Roberts, Masters and Commanders. How Roosevelt, Churchill, Marshall and Alanbrooke Won the War in the West, London 2008, s. 504.
11 Zapis przesucha Keitla i Jodla, FMS A-915.
12 Kapral Karl B., 460. dy on arty lerii przeciwpancernej, 20 lipca 1944 r., BfZ-SS 25 345 D.
13 Podporucznik Hans R., 783. dy on arty lerii przeciwlotniczej (lekkiej), 30 lipca 1944 r., BfZ-SS L49 812.
14 F.-H.B., 11. Dy wizja Piechoty, 30 lipca 1944 r., BfZ-SS 34 427.
15 Na temat radzieckich strat poniesiony ch w trakcie operacji Bagration por. G.F. Krivosheev, Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century, London 1997, s. 144146.
16 Straty Wehrmachtu por. R. Overmans, Deutsche militrische Verluste im Zweiten Weltkrieg, Mnchen 1999, s. 238 i 279; cy t. za: GSWW, t. IX/1, s. 66, 805.
17 Z listu Efraima Genkina do rodziny, w: Sochrani moi pisma, red. I. Altman, Moskwa 2007, s. 276282 (18 sierpnia 1944 r.).
18 Tre rozmowy Jana Stanisawa Jankowskiego z Janem Nowakiem-Jezioraskim por. W. Bartoszewski, Abandoned Heroes of the Warsaw Uprising, tum. A Ptak, M. Pawica, Krakw 2008, s. 17.
19 MPW.
20 T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2011, s. 326.
21 Ibidem, s. 330331.
22 Brok: Eugeniusz Lokajski 19081944, fotoreporter, oprac. D. Niemczy k, Warszawa 2007 (CD-Rom).
23 W. Bartoszewski, Abandoned Heroes..., op. cit., s. 50.
24 O zbrodniach formacji Dirlewangera w Warszawie por. H. Friessner, Verratene Schlachten, Hamburg 1956, s. 205.
25 H. Alexander (Earl Alexander of Tunis), The Alexander Memoirs, 19401945, London 1962, s. 136.
26 Cy t. za wspomnieniami generaa majora Alberta W. Kennera, szefa sub medy czny ch SHAEF, OCMH-FPP.
27 Z rozmowy z generaem de Gaulleem, OCMH-FPP.
28 Jan Lissowski, w: Brok: Eugeniusz Lokajski 19081944, op. cit.
29 Wspomnienia Romana Lotha, w: ibidem.
30 O bombardowaniu zakadw IG Farben w obozie Auschwitz III por. D. Jeffrey s, Hells Cartel. IG Farben and the Making of Hitlers War Machine, New York 2008, s. 288289.
31 T. Sny der, Skrwawione ziemie, op. cit., s. 336337 (fragment ostatniego wiersza poety Jzefa Szczepaskiego, pseudonim Ziutek, ktry zgin w powstaniu warszawskim w wieku dwudziestu jeden lat).
 ROZDZIA 41

Operacja Ichi-g i bitwa w zatoce Leyte

lipiecpadziernik 1944

Dwudziestego szstego lipca 1944 roku, kiedy Amerykanie przeamali front

w Normandii, Armia Czerwona wysza nad Wis, a piechota morska Stanw
Zjednoczonych koczya zdobywanie Marianw, do Pearl Harbor wpyn krownik USS
Baltimore, na ktrego maszcie powiewaa prezydencka flaga. Na nabrzeu czekaa grupa
admiraw w odprasowanych biaych mundurach.
Admira Nimitz wszed na pokad, aby poinformowa prezydenta Roosevelta, e
wanie wyldowa samolot generaa Douglasa MacArthura, ktry przylecia z Brisbane.
P godziny pniej MacArthur, celowo opniwszy swj przylot, by nada mu szczeglnej
rangi, podjecha wielkim otwartym wozem sztabowym otoczony postronnymi osobami.
Pozdrawiajc zebrany tum, wkroczy na pokad okrtu niby gwiazda przedstawienia.
Zapewne MacArthur by chorobliwym egocentrykiem, pochonitym obsesj na
punkcie wasnej rozdmuchanej legendy. Nie kry swej pogardy dla prezydenta, ktrego
uwaa niemale za komunist. Nie widzia te powodu, dla ktrego sam miaby uznawa
zwierzchno generaa Georgea C. Marshalla, ponadto bardzo nie odpowiada mu fakt, i
admira Nimitz nie znalaz si pod jego, MacArthura, komend. Mimo to MacArthur
wiedzia dobrze, czego potrzebuje do ochrony wasnych wpyww i prestiu, nawet jeli
wizao si to ze schowaniem dumy do kieszeni i byciem miym dla Franklina Delano
Roosevelta.
MacArthur uzna t zaplanowan konferencj za wydarzenie polityczne, w ktrym
Roosevelt odgrywa rol naczelnego wodza z myl o nadchodzcych listopadowych
wyborach. Na szczcie podbj Papui-Nowej Gwinei przez wojska MacArthura przebiega
sprawniej, anieli on sam si tego spodziewa, a jego oddziay usadowiy si ju
w Hollandii na zachodnim kracu tego kraju. Zbliaa si chwila wypenienia jego
osobistej misji, czyli odzyskania Filipin, na ktre obieca powrci. Czekaj tam na
mnie pompatycznie owiadczy reporterom. To, e jako jedyny spord najwyszych
rang dowdc i szefw sztabw opowiada si za cakowitym wyzwoleniem Filipin, nie
zniechcao go w najmniejszym stopniu. Niektrzy podejrzewali, e gryzo go troch
sumienie po opuszczeniu Corregidoru i Bataanu, cho uczyni to na rozkaz prezydenta. Ale
Filipiny stanowiy wan cz jego ycia, nie wspominajc nawet o majtku, po tym, jak
jego przyjaciel, filipiski prezydent Manuel Quezn, przekaza mu w darze p miliona
dolarw.
 Kilku czoowych amerykaskich dowdcw godzio si z pomysem wyzwolenia
Luzonu, gwnej wyspy Filipin, ktra moga posuy za odskoczni do pniejszego
uderzenia na Formoz (Tajwan). Wizano to z ide wykorzystania Chin jako najwaniejszej
bazy do nalotw bombowych na Japoni. Inni, przede wszystkim admira King, twierdzili,
e mona omin Luzon i od razu zaatakowa Formoz.
MacArthur, wykorzystujc zarwno osobisty urok, jak i niezbyt subtelne metody
perswazji, zdoa przekona prezydenta Roosevelta, e naley oswobodzi Filipiny, choby
tylko z pobudek honorowych. Roosevelt, majc wiadomo, e jego odmowa w tej
kwestii zostaaby le przyjta przez pras i amerykask opini publiczn przed
zaplanowanymi na listopad wyborami, pozwoli si do tego nakoni. Niektrzy daj do
zrozumienia, e obaj zawarli przy okazji cichy ukad: MacArthur mia otrzyma moliwo
powrotu na Filipiny w zamian za to, e powstrzyma si od krytykowania Roosevelta
w Stanach Zjednoczonych. Jednake Marshall oraz szef amerykaskich si powietrznych
Hap Arnold wiedzieli, e realizacja wymarzonej przez MacArthura operacji bynajmniej
nie przyspieszyaby zakoczenia wojny na Pacyfiku. Po opanowaniu Marianw
Amerykanie dysponowali teraz bazami lotniczymi do bezporednich atakw na Wyspy
Japoskie. Nieco wczeniej ujawnione szczegy marszu mierci na Bataanie wywoay
fal oburzenia i nawoywa do bombardowania Japonii.
Ostatecznie po tym jak admira William Bull Halsey przeprowadzi seri uderze na
Filipiny siami III Floty i zespou szybkich lotniskowcw Mitschera, Kolegium
Poczonych Szefw Sztabw ustalio na konferencji Ocatogon w Quebecu, e
MacArthur moe zacz swoj operacj. Pierwszym etapem mia by, przeprowadzony
w padzierniku, atak na wysp Leyte w pnocno-wschodnich Filipinach. Wszelkie
wstpne akcje zbrojne zostay odwoane z jednym wyjtkiem: zdobycia wyspy Peleliu
lecej w archipelagu Palau, okoo omiuset kilometrw na wschd od Leyte. Inwazji na
Formoz zaniechano z wielu powodw, a jednym z nich bya katastrofalna sytuacja
w kontynentalnych Chinach i trwajca tam japoska ofensywa Ichi-g.

Dramatyczne wypadki w Paryu i Warszawie trudno byo sobie wyobrazi tym, ktrzy
prowadzili gwnie morsk wojn po drugiej stronie globu, tak jak palmy, namorzyny
i ciemnobkitny Pacyfik pozostaway niewyobraalne dla ludzi toczcych mierteln
walk na kontynencie europejskim.
Zmagania na wyspach Pacyfiku z japoskimi onierzami, ktrzy nie chcieli si
podda, nasuway amerykaskim dowdcom myli o uyciu gazw bojowych do likwidacji
nieprzyjaciela w schronach i tunelach, ale Roosevelt sprzeciwi si takiemu pomysowi.
Generalnie US Navy nabraa biegoci w ocenie, ktre archipelagi i atole mona pomija
w ofensywie na Oceanie Spokojnym. Amerykanie, dobrze wiedzc o koszmarnych
warunkach, w jakich wegetowali japoscy onierze na oddalonych od siebie wyspach,
pozostawiali ich tam w spokoju, aby zagodzili si na mier.
Blokada prowadzona przez amerykaskie okrty podwodne przynosia straszliwe
skutki. Japoczycy dopiero co zaczli wprowadza system konwojw, poza tym brakowao
im transportowcw. Wynikao to gwnie z faktu, e dowdztwo Cesarskiej Marynarki
Wojennej wolao kierowa rodki i zasoby na budow okrtw klas gwnych
(pancernikw, krownikw i lotniskowcw). onierzom japoskim, pozostawionym na
pastw losu przez Cesarsk Kwater Gwn w Tokio, nie wolno byo si poddawa.
Rozkazywano im po prostu przejcie na samowystarczalno, co oznaczao, e nie mog
liczy ani na dostawy, ani na odsiecz. Ocenia si, e szedziesit procent spord 1,74
miliona japoskich onierzy, ktrzy zginli w tej wojnie, pado ofiar chorb i godu . 1

Niezalenie od skali zbrodni wojennych popenionych na przedstawicielach innych nacji

japoscy dowdcy i sztabowcy powinni byli zosta potpieni przez swoich rodakw za
zbrodnie na wasnych onierzach co takiego stanowio jednak rzecz nie do pomylenia
w tak konformistycznym spoeczestwie.
Japoczycy w miar moliwoci zabierali ywno miejscowej ludnoci, ale na
obszarach wiejskich chopom czsto udawao si ukrywa produkty spoywcze tak
zmylnie, by zachowa je dla siebie. Jednake ludzie w miastach, mniejszych i wikszych,
ucierpieli bardziej, podobnie jak robotnicy przymusowi i alianccy jecy wojenni. Japoscy
oficerowie i szeregowcy posuwali si do kanibalizmu, ywic si nie tylko zwokami
wrogw. Ludzkie miso uwaano za niezbdne rdo poywienia i organizowano
wyprawy owieckie w celu zdobywania go. W Nowej Gwinei Japoczycy zabijali,
wiartowali i zjadali przedstawicieli lokalnej ludnoci oraz robotnikw przymusowych,
a take wielu australijskich i amerykaskich jecw, okrelanych mianem biaych wi
w odrnieniu od azjatyckich czarnych wi . Gotowali i spoywali misiste czci ciaa
2

oraz mzgi i wtroby ofiar. Cho japoscy dowdcy zabraniali swoim podwadnym
zjadania zmarych i polegych ziomkw, japoskich onierzy takie zakazy nie
powstrzymyway przed tym procederem. Sporadycznie wybierali na ofiar ktrego
z kolegw, najczciej tego, ktry nie chcia je ludzkiego misa, albo uprowadzali
jakiego onierza z innej jednostki. Japoczycy odcici w nieco pniejszym okresie
wojny na Filipinach przyznawali, e bali si nie partyzantw, tylko wasnych onierzy .
3

Japoskie rekwizycje i konfiskaty podw rolnych doprowadziy do godu w rnych

czciach poudniowo-wschodniej Azji, Holenderskich Indiach Wschodnich (pniejszej
Indonezji) i na Filipinach. Rabunki wyniszczay rolnictwo, gdy pozostawao mao ziarna
na nastpne zasiewy. Birma, bdca wczeniej regionalnym ryowym spichlerzem,
z kocem wojny ledwie produkowaa pody rolne na wasne potrzeby. W Indochinach
lokalne wadze reprezentujce Vichy za zgod swoich japoskich zwierzchnikw ustalay
ceny i normy przymusowych dostaw. Jednake oddziay armii japoskiej wdroway od
wioski do wioski i zabieray wszystko, zanim jeszcze zjawiali si francuscy urzdnicy.
W pnocnych Indochinach wynika jeszcze bardziej katastrofalna sytuacja, poniewa
tamtejszych chopw zmuszano do uprawy juty, a skoro Japoczycy konfiskowali niemal
wszystkie transporty ywnoci, prawie nie dociera tam ry z poudnia kraju. W rezultacie
chopstwo Tonkinu cierpiao z powodu godu, w ktrego wyniku w latach 19441945
4

zmaro ponad dwa miliony osb. Japoczycy nie mieli zamiaru udziela pomocy temu
regionowi, gwnie ze wzgldu na rosnce tam poparcie dla komunistycznego Vit Minhu,
kierowanego przez Ho Chi Minha. Organizacji tej jak na ironi, z perspektywy wydarze
pniejszych dziesicioleci udzielao pomocy i dostarczao broni amerykaskie Biuro
Sub Strategicznych (Office of Strategic Services, OSS). Roosevelt, w porozumieniu ze
Stalinem uzgodnionym na konferencji teheraskiej, postanowi nie dopuci, aby Francja
odzyskaa t koloni, ale w zamys upad wraz ze mierci amerykaskiego prezydenta tu
przed kocem wojny w Europie.
Japoski reim, zdominowany przez wojskowych, przyj zaoenie, e to Niemcy
zwyciaj w wojnie europejskiej, a Amerykanom zabraknie odwagi do podjcia otwartej
walki. Wykazujc zdumiewajcy brak wyobrani, japoscy przywdcy uwaali, e nadal
mog liczy na wynegocjowanie korzystnych warunkw pokojowych pomimo
amerykaskiego oburzenia za napa na Pearl Harbor. Na skutki tych skrajnie bdnych
rachub naoya si nieelastyczna strategia dowdztwa wojskowego w Tokio. Podczas gdy
cesarscy wysi oficerowie odrzucali wszelkie innowacje, wojska amerykaskie, zasilone
inteligentnymi i dynamicznymi ludmi z rozmaitych krgw spoecznych, uczyy si bardzo
szybko nowinek technologicznych i taktycznych. Nade wszystko za gwatownie
rozwijajcy si przemys militarny w Stanach Zjednoczonych produkowa gigantyczne
iloci uzbrojenia; samych tylko lotniskowcw Amerykanie zwodowali do koca 1944 roku
prawie setk.
Niektrzy historycy przekonuj, e z powodu katastrofalnych strat japoskiej floty
handlowej wielka armia Japoczykw w kontynentalnych Chinach nie moga zosta uyta
do walki z zachodnimi aliantami na innych teatrach wojny, a zatem kwestia, czy wojska
Chiang Kai-sheka faktycznie j wizay, ma si nijak do rzeczy. W istocie cz japoskich
wojsk ldowych i wikszo lotnictwa morskiego przerzucono z Chin w inne regiony,
niemniej jednak nadal zwolennicy wspomnianej powyej tezy utrzymuj, e caa pomoc,
udzielana przez sprzymierzonych Chinom, posza na marne. Twierdzc tak, nie bierze si
pod uwag, e gdyby nie opr chiskich armii, stawiony wczeniej Japoczykom, oraz
wytrwanie przez nie w dziaaniach wojennych, to japoskie siy na innych obszarach
mogyby by znacznie potniejsze.
Przebieg japoskiej ofensywy Ichi-g, rozpocztej w kwietniu 1944 roku, zdawa
si potwierdza najbardziej pesymistyczne opinie na temat bojowych zdolnoci chiskich
nacjonalistw. Nawet oficerowie Chianga popadali w rozpacz. Dostalimy rozkaz
odwrotu zanotowa pewien kapitan. Na tyy napyway masy ludzi, koni, wozw.
Panowa baagan. Naraz ujrzaem Huang Qixianga, naszego generaa, ktrzy przejecha
koo nas w piamie i tylko jednym bucie. Wydawao si to takie przygnbiajce. Skoro
generaowie uciekaj, dlaczego zwykli onierze mieliby si zatrzyma i podj walk?
Japoczycy rzucili na nas czogi, a my nie mielimy czym z nimi walczy .
5

Caa sprzeczno azjatyckiej polityki USA, zakadajcej maksymalne wykorzystanie

Chin przy udzielaniu temu krajowi minimalnego poparcia, przyniosa efekty przeciwne do
zamierzonych. Skoncentrowawszy si niemal cakowicie na Birmie i otwarciu ldowej
drogi do Chin, a take skupiajc wysiki na uzbrojeniu i przeszkoleniu znajdujcych si tam
dywizji Kuomintangu, Stilwell uzyska niewiele dla armii Chiang Kai-sheka, zmagajcych
si z Japoczykami w samych Chinach. Amerykanie a nadto zdawali sobie spraw, e
onierze chiskich wojsk nacjonalistycznych s zbyt osabieni z powodu niedoywienia,
by skutecznie walczy, nawet gdyby otrzymali odpowiedni bro. Nieuczciwe byo zatem
obwinianie ich za to, e nie obronili amerykaskich baz lotniczych, zwaszcza e wanie
amerykaskie naloty bombowe na Wyspy Japoskie i inne cele sprowokoway
Japoczykw do akcji zaczepnych w Chinach. Roosevelt nie chcia wykorzystywa
samolotw B-29 do wspierania chiskich oddziaw ldowych. Jedyny wyjtek od tej
reguy uczyniono w listopadzie i grudniu, kiedy bombowce typu Superfortress zniszczyy
japoskie skady zaopatrzeniowe w Hankou.
Zdarzao si, e chiskie wojska walczyy dobrze. Pod Hengyangiem okrona 10.
Armia, korzystajc ze skutecznego wsparcia udzielonego przez myliwce i bombowce
Chennaulta, zatrzymaa Japoczykw na ponad sze tygodni. Pewien amerykaski
korespondent opisa onierzy prbujcych przyj 10. Armii z odsiecz. Co trzeci mia
karabin. (...) Ani jednego motocykla, adnej ciarwki w caej kolumnie [wojska]. Nie
byo ani jednego dziaa. Sporadycznie juczne zwierzta dwigay cz adunku. (...)
Ludzie ci szli w milczeniu, z t zadziwiajc gorycz chiskich onierzy, ktrzy
spodziewaj si tylko klski, (...) mieli stare strzelby, te i brunatne mundury
w strzpach. Kady nis po dwa granaty zatknite za pasem; na szyi kady z onierzy mia
rodzaj niebieskiej poczochy, wypchanej jak pto kiebasy boloskiej suchymi ziarnami
ryu, ich jedynymi polowymi racjami prowiantu. Ich stopy w sandaach z yka byy spkane
i opuchnite . Tak prezentoway si aonie wyekwipowane alianckie wojska, ktre
6

w Waszyngtonie potpiano za to, e nie powstrzymay najwikszej japoskiej ofensywy

ldowej w caej wojnie na Dalekim Wschodzie.
Utrata Hengyangu 8 sierpnia oznaczaa, e przed Japoczykami stana otworem droga
ku innym bazom amerykaskiego lotnictwa w Guilin i Liuzhou. Relacje midzy
Amerykanami a chiskim generalissimusem i nie tylko stay si tak napite, e groziy
zerwaniem. Chennault zarzuca Stilwellowi, i nie sucha ostrzee o zbliajcej si
ofensywie Ichi-g, natomiast Stilwell oskara Chennaulta o to, e w ogle do niej
doszo i o zabieranie wikszoci zaopatrzenia transportowanego ponad Himalajami,
wskutek czego prawie nic nie pozostawao dla chiskich wojsk ldowych. Na pewno
wczeniejsze zapewnienia Chennaulta, e jego 14. Armia Powietrzna zdoa pokona
nacierajcych Japoczykw, okazay si bezpodstawne. Stilwell domaga si
zdymisjonowania Chennaulta, na co jednak Marshall nie wyrazi zgody. Marshall i genera
Arnold odrzucili take danie Chennaulta, by przekazywano mu wszystkie bombowce B-
29 Superfortress kierowane do strategicznych si powietrznych.
Administracja Roosevelta i amerykaska prasa, ktre w 1941 roku idealizoway
Chiang Kai-sheka i zbrojny opr stawiany Japoczykom przez wojska Kuomintangu, teraz
zwrciy si przeciwko chiskim nacjonalistom, okazujc im przesadn niech.
Niezdolno zrozumienia zasadniczych problemw Chin i niewtpliwych saboci
Chiczykw zaowocoway przyjciem przez Amerykanw nowej, nielogicznej polityki
w tym regionie wiata. Stilwell, Departament Stanu i OSS, zirytowani na Chianga i jego
nacjonalistw, zaczli idealizowa Mao Zedonga oraz chiskich komunistw.
W lipcu Roosevelt poleci Chiangowi mianowanie Stilwella naczelnym wodzem
wszystkich wojsk chiskich, w tym oddziaw komunistycznych. Chiski generalissimus nie
mia zamiaru czyni niczego podobnego, zwaszcza e Amerykanie myleli o uzbrojeniu
komunistw, ale mg tylko gra na czas. Otwarta odmowa grozia przerwaniem
gospodarczej i militarnej pomocy udzielanej Chinom przez USA. Ofensywa Ichi-g, cho
zabjcza dla armii Kuomintangu, wielce dopomoga chiskim komunistom, poniewa
wikszo japoskich si, ktre wziy w niej udzia, przerzucono z pnocnych Chin
i Mandurii. Nastpnie komunici skorzystali na klsce nacjonalistw, przemieszczajc
wasne oddziay na obszary, ktre wojska Kuomintangu musiay opuci.
Amerykanie, w skazanej na niepowodzenie prbie skonienia obu stron
nacjonalistw i komunistw do wspdziaania, zadali prawa skierowania grupy
ekspertw do kwatery gwnej Mao w Yananie. Owa misja Dixie przybya tam w lipcu
i odniosa korzystne wraenie zgodnie z intencjami Mao. Amerykanie, ktrym pokazano
niewiele i powanie ograniczono grono tych, z ktrymi rozmawiali, nie mieli pojcia
o deniu Mao do cakowitego zniszczenia chiskich nacjonalistw ani o krwawych
czystkach wykorzenianiu zdrajcw pord nas [chiskich komunistw] i wprowadzaniu
maoistowskiej ideologii w partyjnych szeregach . Zaprowadzono rzdy terroru poprzez
7

organizowanie masowych wiecw, na ktrych denuncjowano podejrzanych; ci ostatni byli

przy takiej okazji publicznie zniewaani. Zeznania wymuszano torturami fizycznymi
i psychicznymi oraz za pomoc prania mzgw. Reim Mao, z jego obsesyjnym deniem
do stamszenia swobodnej myli i wymuszaniem samokrytyki, okaza si jeszcze bardziej
krwawy od stalinizmu. Mao nie posugiwa si tajn policj. Przecitni obywatele byli
zmuszani do polowania na czarownice i uczestnictwa w drczeniu oraz mordowaniu
rzekomych zdrajcw. Kult osoby Mao przewyszy nawet kult Stalina.
Komunistyczni dziaacze i wojskowi dowdcy yli w strachu przed popenieniem
jakiego bdu czy niedopatrzenia. W tym okresie, kiedy charakter dziaa wojennych
w Chinach zacz odbiega od typowych akcji partyzanckich, obawiali si przede
wszystkim oskare o przeciwstawianie si maoistowskiej ideologii, ktra potpiaa
prowadzenie konwencjonalnej walki zbrojnej od czasu katastrofalnej bitwy stu pukw.
Mao nadal wola nie wystawia na ryzyko swoich wojsk, ktre chcia zachowa do
pniejszych zmaga z nacjonalistami, mimo e liczebno jego armii szybko si
zwikszaa. Z kocem roku 1944 chiscy maoici rozbudowali stan swoich regularnych
formacji wojskowych do dziewiciuset tysicy onierzy, natomiast lokalne siy chopskiej
milicji liczyy cznie okoo dwch i p miliona ludzi .
8

Sytuacja w Chinach podczas ofensywy Ichi-g stawaa si na tyle rozpaczliwa, e

Chiang chcia cignicia z powrotem dywizji Y-Force znad Saluin, aby pomogy
w powstrzymaniu japoskiego natarcia. Poniewa zbiego si to w czasie z krytyczn faz
kampanii birmaskiej, Roosevelt, Marshall i Stilwell zareagowali na taki pomys
oburzeniem, jednake nadal nie zamierzali uzna swojej odpowiedzialnoci za
katastrofalne pooenie wojsk Kuomintangu. Marshall sporzdzi bardzo lakoniczn not,
utrzyman w ultymatywnym tonie, polecajc chiskiemu generalissimusowi
natychmiastowe mianowanie Stilwella na gwnodowodzcego i wzmocnienie frontu nad
Saluin.
Stilwell nie ukrywa radoci, zapoznawszy si z treci tego dokumentu. Dosownie
wprosi si na spotkanie generalissimusa z generaem majorem Patrickiem J. Hurleyem,
nowym emisariuszem Roosevelta. Stilwell z poczuciem triumfu zapisa w swoim
dzienniku: Wrczyem ten wianuszek papryki Orzeszkowi [Chiangowi], a potem
wycofaem si z westchnieniem ulgi. Harpun trafi tego maego drania prosto w splot
soneczny i przebi go na wylot. Z kolei Hurley by przeraony tonem owej noty i utrat
zaufania Chiczykw do Amerykanw, ktr miaa spowodowa. Chiang Kai-shek skry
swoje wzburzenie. Powiedzia tylko: Rozumiem i zakoczy spotkanie .9

Pniej generalissimus przekaza Rooseveltowi za porednictwem Hurleya posanie,

domagajc si odwoania Stilwella. Chiang stwierdzi, e jest w zupenoci gotw
zaakceptowa ktrego z amerykaskich generaw na czele chiskich wojsk byle nie
Stilwella. Roosevelt nie uwaa ju jednak udziau Chin za niezbdny czynnik wiodcy do
zwyciskiego zakoczenia wojny z Japoni, gdy Stalin zobowiza si, i Zwizek
Radziecki uderzy na Manduri zaraz po pokonaniu Niemiec. W tej sytuacji bra pod
uwag tylko to, jak ewentualna awantura z Chiczykami moga wpyn na jego notowania
w kraju na progu listopadowych wyborw prezydenckich.
W tym czasie amerykaska prasa zwrcia si przeciwko reimowi Kuomintangu,
opisujc go jako dyktatorski, niekompetentny, skorumpowany i nepotyczny. W gazetach
zarzucano mu unikanie walki z Japoczykami i obojtno wobec cierpie chiskiego ludu,
zwaszcza w okresie wielkiego godu w Henanie sprzed roku. W New York Timesie
pisano, e popieranie chiskich nacjonalistw uczynio z Ameryki wsplniczk
nieowieconego, bezwzgldnego autokratycznego reimu . Wpywowi autorzy, tacy jak
10

Theodore White, szkalowali Chiang Kai-sheka i przedstawiali go w niekorzystnym wietle

na tle komunistw . W wczesnej erze liberalizmu spod znaku Nowego adu wielu
11

urzdnikw amerykaskiego Departamentu Stanu wyraao zblione pogldy.

Sondae opinii publicznej w Stanach Zjednoczonych przeprowadzane podczas
kampanii przedwyborczej wykazyway, e niewielka przewaga Roosevelta nad Thomasem
Deweyem szybko topniaa. W tej sytuacji Roosevelt, z obawy przed niekorzystnym
wpywem moliwej klski chiskich nacjonalistw na wynik tej kampanii, postanowi
odwoa Stilwella do Waszyngtonu, starajc si przy tym stworzy wraenie, e Stilwell
stara si zrobi wszystko, aby owieci Chiang Kai-sheka, ale uczyni wicej ju nie by
w stanie. Prawd o tym, jak to Chiczykw pozostawiono bez pomocy w czasie ofensywy
Ichi-g, skrupulatnie skrywano, nie wspominajc te ani sowem o ktniach Stilwella
z Chiangiem, Chennaultem i Mountbattenem.
Genera Marshall, ktry swego czasu wyznaczy Stilwella na jego stanowisko
w Chinach i przymyka oko na jego win w doprowadzeniu tam do katastrofalnej sytuacji,
sporzdzi szkic odpowiedzi na danie Chiang Kai-sheka. Wymagane jest pene i szczere
wyjanienie przyczyn odwoania generaa Stilwella napisa Marshall w dokumencie,
ktry Roosevelt mia wysa Chiangowi. Nard amerykaski bdzie wstrznity
i wprawiony w zakopotanie tym aktem; wyraam al z powodu szkody, jak nieuchronnie
wyrzdzi to sympatii Amerykanw wobec Chin . 12

W swoim posaniu dla Chiang Kai-sheka Roosevelt ostatecznie nie zdecydowa si na

zamieszczenie tej ledwie zamaskowanej przez Marshalla groby ujawnienia okolicznoci
odwoania Stilwella, niemniej dooy stara, aby pewne informacje w tej sprawie dostay
si do amerykaskiej prasy. W kadym razie Stilwell przedstawi wasn wersj wydarze
korespondentom w Chongqingu przed swoim wyjazdem z Chin. Zadba te o to, eby jego
sympatycy w Stanach Zjednoczonych potpili Chianga jako odraajcego wojskowego
dyktatora i zarzucili mu bierno wobec Japoczykw oraz gromadzenie zapasw
amerykaskiej broni do walki z chiskimi komunistami. Nie podejrzewano, e to wanie
Mao celowo szykuje swoje wojska do otwartej wojny domowej i po cichu dogaduje si
z Japoczykami.
Genera major Albert C. Wedemeyer, ktry dotd peni sub jako szef sztabu
Mountbattena, zastpi Stilwella w padzierniku, wkrtce po tym jak Japoczycy wznowili
ofensyw. Niedola uchodcw dorwnywaa tej, ktra staa si udziaem pobitych
chiskich onierzy. Zupenie zdemoralizowane i wygodniae armie Chianga znowu poszy
w rozsypk, a wojska japoskie zdobyy kolejne bazy lotnicze, zniszczone przez
Amerykanw tu przed ich opuszczeniem. Ci ostatni zaczynali si ju przyzwyczaja do
wysadzania w powietrze wszystkich barakw, hangarw i magazynw oraz do niszczenia
za pomoc ptonowych bomb pasw startowych, by uniemoliwi nieprzyjacielowi ich
wykorzystanie.
Pooenie byo na tyle rozpaczliwe, e Wedemeyer zgodzi si na powrt do Chin
dywizji ze zgrupowania Y-Force i wystara si o niezwoczny przerzut wszystkich formacji
si powietrznych wspierajcych kampani birmask. Japoskie natarcie i tak jednak
wytracio impet. W ramach ofensywy Ichi-g Japoczycy osignli zamierzone cele,
poza tym nadchodzia zima. Trzynacie amerykaskich lotnisk zostao unieszkodliwionych,
Japoczycy wyeliminowali z walki ponad trzysta tysicy onierzy Kuomintangu, a ich
armie w Chinach poczyy si z japoskimi oddziaami z Indochin .
13

Utrata caego wsparcia lotniczego stanowia nader przykr niespodziank dla generaa
Slima w czasie, gdy jego 14. Armia miaa forsowa wielk rzek Irawadi. Niektrzy
spord brytyjskich oficerw podejrzewali, e znany z anglofobii genera Wedemeyer i tak
nie pali si do pomagania sojusznikom, skoro ci ju odegrali swoj rol w otwarciu
wiodcej do Chin Drogi Birmaskiej.

Gdy MacArthur cieszy si z zaaprobowania przez Roosevelta planw inwazji na Luzon,

co oznaczao jego zwycistwo nad koncepcjami admiraa Kinga, trway przygotowania do
poprzedzajcego t akcj desantu na Leyte. Ale admira Nimitz wczeniej nie zgodzi si na
odwoanie ataku na wysp Peleliu, na ktrej znajdowao si gwne japoskie lotnisko
w archipelagu Palau. Amerykascy dowdcy zakadali, e zdobycie Peleliu zajmie 1.
Dywizji Piechoty Morskiej zaledwie trzy do czterech dni.
Pitnastego wrzenia rozpocz si morski desant, poprzedzony tradycyjnym ostrzaem
z cikich dzia pancernikw i nalotem bombowcw nurkujcych z pokadw
lotniskowcw. Otwary si obe dzioby okrtw desantowych LST, a z ich pokadw
zjechao do wody kilkaset amfibii obadowanych onierzami piechoty morskiej. Peleliu,
wyspa o dugoci niespena osiemdziesiciu kilometrw i szerokoci zaledwie niecaych
trzech, przypominaa na mapie czaszk krokodyla z lekko rozwart paszcz. Skaday si na
ni acuch ostrych koralowych wzniesie wzdu pnocno-zachodniego brzegu, paski
interior z lotniskiem oraz namorzynowe bagna na poudniowo-wschodnim skraju. Wysp
okalaa rafa koralowa, ktra uniemoliwiaa barkom desantowym dotarcie do samego
brzegu. Tylko amfibie byy w stanie si przez nie przedosta.
Dla amerykaskiej piechoty morskiej, ktra stoczya wikszo bitew na wyspach
Pacyfiku, walki o Peleliu okazay si najgorsze. Panowa upa, dochodzcy czasem do
czterdziestu szeciu stopni Celsjusza. Woda w manierkach niemal si gotowaa, lecz
onierze pili j i tak. Pragnienie i odwodnienie stanowiy powany problem. Na samej
wyspie brak wody tak dotkliwie dawa si we znaki, e na pokadach okrtw floty
inwazyjnej napeniano ni brudne beczki po nafcie i nastpnie przewoono je na brzeg.
Woda ta miaa posmak rdzy i ropy naftowej, lecz innej nie byo. Wskutek ukropu wielu
onierzy zemdlao przed upywem pierwszej doby.
Marines dotarli na skraj lotniska, a niebawem usyszeli haas czyniony przez czogi.
Pocztkowo przypuszczali, e to amerykaskie wozy bojowe. Kiedy zrozumieli, i
z kryjwek wyoni si tuzin japoskich czogw, rozptao si istne pieko. Piechurzy
mieli z sob niewiele broni przeciwpancernej, ale pewna liczba shermanw oraz
samolotw myliwsko-bombowych wkrtce zamieniy przestarzae nieprzyjacielskie
pojazdy pancerne w kopcce wraki.
Amerykascy onierze przybyli na wysp w nadziei, e Japoczycy rycho rzuc si
do banzai zbiorowego samobjczego szturmu, jak to czynili na innych wyspach, a to
oznaczaoby szybkie zakoczenie walk na Peleliu. Ale wrg zmieni taktyk. Okopywanie
si w twardym koralowym podou byo niemoliwe. Co wicej, ostre kawaki korali
leciay pod wpywem eksplodujcych pociskw artyleryjskich na wszystkie strony, co
znacznie potgowao si raenia tych ostatnich. Jedyne schronienie daway leje po
bombach. Wszdzie wok zalegali ranni, a wobec tego, e caa okolica znajdowaa si
pod ostrzaem japoskich karabinw maszynowych, ich ewakuacja wizaa si z jeszcze
wikszymi stratami. W kocu pewien mody oficer zmusi opornego kierowc amfibii,
przystawiajc mu pistolet do gowy, do zebrania z pola walki tych, ktrzy na nim padli.
 Ley te i Filipiny (padziernik 1944)

Koralowe wzniesienia za lotniskiem, rozcigajce si wzdu pnocno-wschodniej

czci wyspy, byy poprzecinane tunelami czcymi naturalne pieczary. Japoczycy
rozmiecili tam dziaa polowe za stalowymi przesuwanymi przesonami. Zainstalowali
nawet elektryczne wentylatory, aby rozpraszay kordytowe opary podczas strzelania. Aby
upora si z obrocami, onierze amerykaskiej piechoty morskiej musieli wpierw
przedosta si za lotnisko i zniszczy bunkier oraz koszary, przeksztacone w betonow
fortec. W opinii wielu boje na Guadalcanalu przypominay przy tym wakacyjny wypad.
Rankiem 16 wrzenia cztery bataliony przypuciy szturm przez ziemi niczyj na
terenie lotniska. onierze biegli naprzd zgici wp i padali gromadnie pod ogniem
przeciwnika. Ostatecznie jednak udao im si opanowa zabudowania i zlikwidowa
bronicych si tam Japoczykw. Pierwsza Dywizja Piechoty Morskiej stracia od chwili
rozpoczcia desantu ponad tysic ludzi. Jeszcze wiksze trudnoci nadeszy wraz ze
zdobywaniem koralowego wzniesienia wysokiego na szedziesit do dziewidziesiciu
metrw, ktre nazywano Wzgrzem Rozkrwawionego Nosa (Bloody Nose Ridge). Tej
nocy amerykascy onierze prawie nie zmruyli oka. W ciemnociach Japoczycy skradali
si ku ich liniom, pojedynczo lub w parach, aby zadga obsug kaemw bd modzierzy
na stanowiskach, albo wdrapywali si na korony drzew i przywizywali si do nich, by
wraz z nadejciem witu prowadzi stamtd ostrza snajperski.
Zajmowanie Wzgrza Rozkrwawionego Nosa byo mozolne, a najbardziej przydatne
okazay si w tym granaty i miotacze ognia. Jaskinie zapewniay Japoczykom moliwo
wzajemnego osaniania si i wsparcia ogniowego, walki za toczyy si z tak zacitoci,
e wikszo wyspy udao si opanowa dopiero z kocem wrzenia. Do tego czasu straty
1. Dywizji Piechoty Morskiej wzrosy do 6526 ludzi, w tym 1252 zabitych. Z kolei 81.
Dywizja, cignita na pomoc, utracia kolejnych 3278 onierzy. A przecie w istocie nie
byo konieczne zdobywanie Peleliu. By to jeden z niewielu bdw Nimitza.

Innego bdu dopuci si admira Halsey w najwikszym starciu morskim tej wojny, ale na
szczcie dla amerykaskiej Floty Pacyfiku japoski admira nie wykorzysta okazji, ktra
si nadarzya. Japoczycy spodziewali si ataku na Filipiny i zamierzali, kiedy ju do niego
dojdzie, wyda tam przeciwnikowi decydujc bitw.
Pozostae pancerniki japoskiej Poczonej Floty stacjonoway w pobliu gwnego
rda ropy naftowej, znajdujcego si w Holenderskich Indiach Wschodnich.
Amerykaskie okrty podwodne zatopiy zbyt wiele tankowcw, by Japoczycy mieli w tej
mierze jaki wybr. Ocalae z dotychczasowych bitew pancerniki trzymali w pobliu Wysp
Japoskich. Admira Shigeru Fukudome, ktry w padzierniku przetrwa na Okinawie kilka
silnych atakw lotnictwa amerykaskiej III Floty, by zatrwoony nadzwyczaj cikimi
stratami wrd swoich niedostatecznie wyszkolonych pilotw, w trakcie tych batalii ulego
bowiem zestrzeleniu ponad piset japoskich samolotw. Przyrwna swych lotnikw do
zbyt wielu jaj ciskanych o kamienny mur nieustraszonych formacji wroga . Jednake
14

Japoczycy ze wszech miar starali si zachowa twarz, wic usiowali przedstawi

wspomnian klsk jako zwycistwo. Podali do wiadomoci informacj o zatopieniu a
dwch pancernikw i jedenastu lotniskowcw nieprzyjaciela, cho faktycznie w starciu
tym straty alianckie ograniczyy si do zaledwie dwch uszkodzonych krownikw.
Cesarz Hirohito wezwa swoich poddanych do witowania z tej okazji. Dowdztwo
Cesarskiej Marynarki Wojennej ukryo przed generalicj armii ldowej prawd
o rzeczywistym przebiegu owej batalii. W rezultacie marszaek polny Hisaichi Terauchi
uzna, e mona jednak broni wysp Leyte oraz Luzon, i zdoa nakoni Cesarsk Kwater
Gwn do stosownej korekty planw.
Genera MacArthur, pewny wwczas, e spenia si jego przeznaczenie, wszed na
pokad krownika USS Nashville towarzyszcego transportowcom przewocym
wydzielon do przeprowadzenia inwazji amerykask 6. Armi. Osaniaa je VII Flota
wiceadmiraa Thomasa C. Kinkaida, z osiemnastoma lotniskowcami eskortowymi
i szecioma starymi pancernikami. Jak mona si domyli, VII Flot ochrzczono mianem
armady MacArthura. Podchodzia ona do Leyte od poudnia. Z kolei III Flota Halseya,
z szesnastoma szybkimi lotniskowcami, czterema szybkimi pancernikami oraz
osiemdziesicioma jeden krownikami i niszczycielami w swoim skadzie, strzega wd
na pnocny wschd od Filipin. Ogem amerykaska marynarka wojenna posaa w morze
do operacji wok Leyte dwiecie dwadziecia pi okrtw wojennych.
Ani Halsey, ani Kinkaid nie spodziewali si, e Japoczycy stan tam do walki.
Logika zdawaa si podpowiada, i raczej skoncentruj siy do odparcia inwazji na
Luzon. W istocie tak si przedstawia pierwotny japoski plan, ale ldowanie wojsk
przeciwnika na Filipinach grozio odciciem Japonii od z ropy naftowej na Jawie
i Sumatrze. Cesarska Kwatera Gwna nie moga zlekceway takiego zagroenia. Halsey
by na tyle pewny zwycistwa, e odesa jeden ze swoich zespow lotniskowcw do
nowej, wielkiej bazy US Navy w lagunie atolu Ulithi na Karolinach, aby zainstalowano na
nich nowe uzbrojenie i wyposaenie.
Wczesnym rankiem 20 padziernika flota inwazyjna i jednostki eskortowe wpyny
w cieniny wiodce do zatoki Leyte. Tego samego przedpoudnia rozpoczo si
wyokrtowanie czterech dywizji, ktre przebiegao bez zakce. We wczesnych godzinach
popoudniowych genera MacArthur zszed na brzeg wraz z nowym prezydentem Filipin.
Zadbawszy o to, by obecni byli przy tej okazji dziennikarze, kamerzyci kronik filmowych
i fotoreporterzy, MacArthur brodzi w pytkiej wodzie i obwieci: Narodzie filipiski,
wrciem! Z aski Boga Wszechmogcego nasze wojska stany znowu na filipiskiej
ziemi. W trakcie swojej akcji propagandowej z poprzedniego roku, dorwnujcej niemal
rozmachem kampanii prezydenckiej, MacArthur nakaza przemycanie na Filipiny ulotek,
pudeek z zapakami, paczek papierosw i znaczkw ze swoj podobizn, flagami
amerykask i filipisk oraz sloganem: Powrc. Rozprowadzano je wrd czonkw
licznego ruchu oporu na tych wyspach, a wikszo Filipiczykw znaa powysze sowo
po angielsku, zanim jeszcze nastpio ldowanie alianckich si.
Walki na Leyte wkrtce si nasiliy. Ponownie szturmujce plutony natykay si
dobrze zamaskowane gniazda karabinw maszynowych i okopy, ponoszc znaczne straty.
Kapitan James Carruth z 302. batalionu inynieryjnego przyszed w sukurs 77. Dywizji,
nacierajc w opancerzonym spychaczu, ktry przysypywa albo odsania japoskie okopy
i stanowiska kaemw, a czasem wychyla si z szoferki, eby ostrzela z pistoletu
maszynowego typu Thompson ktrego z pozbawionych nagle osony japoskich onierzy.
Dwudziestego trzeciego padziernika, kiedy MacArthura honorowano podczas
kolejnej ceremonii w prowincjonalnym miecie Tacloban, flota inwazyjna u brzegw
Filipin wyruszya na otwarte wody. Oto bowiem zaogi dwch amerykaskich okrtw
podwodnych wypatrzyy japosk Poczon Flot pync w jej kierunku.
Admira Soemu Toyoda, dowdca Poczonej Floty, dysponowa silnym zespoem
pancernikw i cikich krownikw. Jego siy zostay nawet wzmocnione dwoma
pancernikami klasy Yamato najwikszymi tego typu jednostkami na wiecie,
o wypornoci szedziesiciu omiu tysicy ton i uzbrojonymi w dziaa kalibru 460 mm.
Wobec tego, e Toyoda pozosta prawie bez samolotw i pilotw po katastrofalnym starciu
koo Formozy, zdecydowa si na wykorzystanie swoich dwch lotniskowcw w roli
wabika, majcego odcign amerykask flot spod Leyte. Potem zamierza uderzy na
nieprzyjacielskie transportowce i ich eskort.
Zapewne w plan Toyody okaza si zanadto zoony. Admira rozdzieli swe siy na
cztery zespoy. Majce zwabi przeciwnika zgrupowanie lotniskowcw operowao na
pnocy. Dwie eskadry miay si poczy w cieninie Surigao, do czego jednak
ostatecznie nie doszo, gdy ich dowdcy wzajemnie si nie znosili. Byy wreszcie tak
zwane Siy Centralne, najwikszy z zespow pod dowdztwem wiceadmiraa Takeo
Kurity, z superpancernikami Yamato i Musashi w skadzie. Toyoda liczy na przebicie
si przez archipelag Filipin i dotarcie w rejon cieniny San Bernardino na pnoc od Leyte.
Wanie ta eskadra nadcigajca z kierunku Brunei na pnocnym wybrzeu Borneo zostaa
zauwaona przez zaogi amerykaskich okrtw podwodnych.
Wysawszy meldunek o nawizaniu kontaktu z nieprzyjacielem, wspomniane okrty
podwodne niezwocznie przystpiy do ataku torpedowego, zatapiajc okrt flagowy
Kurity, ciki krownik Atago, powanie uszkadzajc inny krownik, Takao,
i posyajc na dno trzeci, Maya. Cokolwiek wystraszony admira Kurita, w granatowym
mundurze galowym i biaych rkawiczkach, zszed z pokadu nabierajcego wody Atago
i rozkaza wywiesi swoj bander na maszcie pancernika Yamato.
Dwudziestego czwartego padziernika podekscytowany admira Halsey szykowa si
do boju. Wyda rozkaz flotylli lotniskowcw Mitschera, by zaatakowaa zesp Kurity, lecz
wtedy radary wykryy formacj okoo dwustu japoskich samolotw z baz ldowych
zmierzajcych w kierunku amerykaskiego zgrupowania. Pokadowe myliwce typu Hellcat
szybko wzbiy si w powietrze i zestrzeliy siedemdziesit z tych maszyn. Podczas owego
starcia pewien amerykaski pilot strci a dziewi nieprzyjacielskich samolotw.
Jednake jeden z japoskich bombowcw zdoa si przedrze. Jego bomba przebia
pokad lotniskowca USS Princeton i wywoaa poar na tym okrcie, ktry spowodowa
eksplozj paliwa i torped pod pokadem.
O 10.30 amerykaskie myliwce bombardujce Curtiss SB2C Helldiver
o charakterystycznym ksztacie pata nonego oraz bombowo-torpedowe avengery uderzyy
z powietrza na potn eskadr nawodn admiraa Kurity, w ktrej pyny silnie
opancerzone pancerniki Yamato i Musashi. Avengery zdoay uszkodzi i spowolni
okrt Musashi, trafiajc go torpedami w nieco wraliwy dzib. Kolejne fale
amerykaskich samolotw uzyskay siedemnacie bezporednich trafie bombami i cznie
dziewitnacie torpedami, praktycznie unieruchamiajc Musashiego. Trbacz odegra
japoski hymn narodowy, gdy okrt zacz nabiera przechyu, a bander powierzono
najlepszemu pywakowi zaogi, ktry wyskoczy za burt. Niebawem gigantyczny
pancernik, wikszy nawet od niemieckiego Bismarcka, wywrci si do gry dnem, a na
jego pokadzie utono ponad tysic marynarzy. Yamato i dwa inne japoskie pancerniki
take doznay uszkodze, uniemoliwiajcych rozwijanie penej prdkoci, natomiast
dziewi krownikw i niszczycieli poszo na dno lub zostao wyeliminowanych z walki.
Admira Kurita, obawiajc si wpywania do cieniny San Bernardino za dnia
i niezbyt pewien, co robi dalej, poleci swoim okrtom zawrci. Gdy Halsey dowiedzia
si o tym od swych pilotw, ktrzy optymistycznie poinformowali go o wikszych stratach
przeciwnika od tych, jakie faktycznie zadali Japoczykom, doszed do wniosku, e
nieprzyjaciel przystpi do ucieczki. W trakcie tego popoudnia Halsey nada depesz,
w ktrej obwieci, e wydzieli ze swojej III Floty cztery pancerniki, pi krownikw
i czternacie niszczycieli, tworzc z nich zgrupowania uderzeniowe Task Force 34 (TF-
34). Admira Kinkaid w pobliu Leyte, admira Nimitz w Pearl Harbor i admira King
w Waszyngtonie zaaprobowali to posunicie, przypuszczajc, e TF-34 bdzie strzeg
cieniny San Bernardino. Ale o 17.30 Halsey odebra meldunek, z ktrego wynikao, e
japoskie zgrupowanie lotniskowcw po raz ostatni widziano w odlegoci 260 mil
morskich na pnoc od wspomnianej cieniny. W nadanym raporcie pilot nieumylnie
zawyy liczb pancernikw w eskadrze pod dowdztwem wiceadmiraa Jisabur Ozawy
do czterech. Niewiadom tego, e Ozawa celowo pyn po trjkcie, aby przeciwnik
dostrzeg jego okrty, porywczy Halsey rzuci si na przynt.
Kinkaid i MacArthur spodziewali si, i III Flota dopomoe w osanianiu wojsk
inwazyjnych. Z kolei Halsey chcia dziaa w duchu rozkazu Nimitza, ktry poinstruowa
go, e w razie gdyby nadarzya si okazja do zniszczenia znacznej czci nieprzyjacielskiej
floty, naley to uzna za najwaniejsze zadanie. Halsey pamita rwnie krytyk pod
adresem admiraa Raymonda Spruancea za to, e w nie pody ladem japoskich
lotniskowcw koo Marianw. Wobec tego wyruszy w pocig caoci si III Floty, nie
pozostawiwszy zespou TF-34 do ochrony wd cieniny San Bernardino. Halsey pokn
haczyk zastawiony przez nieprzyjaciela pomimo przestrg ze strony dowdcw podlegych
mu zgrupowa nawodnych.
Gdy zapad zmrok, admira Kinkaid rozmieci pancerniki VII Floty na skraju cieniny
Surigao. Na podstawie rozpoznania lotniczego i przechwyconych japoskich meldunkw
wiedzia, e niebawem zostanie zaatakowany przez dwie pozostae eskadry nawodne
Toyody. Nadal przypuszcza, e podej do Leyte w cieninie San Bernardino pilnie
strzegy okrty zespou TF-34. Pi z szeciu starych pancernikw Kinkaida byo
wyremontowanymi ofiarami nalotu na Pearl Harbor. Reszt jego si w zastawionej
zasadzce stanowiy niszczyciele. Zawczasu rzucono do walki szybkie kutry typu PT (Patrol
Torpedo), ale ich atak torpedowy, przeprowadzony na krtko przed pnoc, nie przynis
rezultatw.
Japoska eskadra bojowa, zoona z czterech niszczycieli, dwch pancernikw oraz
krownika, wpyna wprost w zastawione w nocy sida. Amerykaskie i australijskie
niszczyciele przemkny koo niej w ciemnociach, odpalajc torpedy. Nastpnie, stosujc
stary, ale wysoce skuteczny manewr, sze leciwych pancernikw ustawio si w rzdzie
w poprzek cieniny. Radary kierujce ogniem gwnej artylerii okrtowej zapewniay
celno potnym salwom burtowym. Tylko jeden japoski niszczyciel uszed z pogromu.
Wszystkie pozostae okrty, w tym pancerniki Fus i Yamashiro, zatony wtedy lub
pniej. W zespole Kinkaida tylko jeden niszczyciel dozna powaniejszych uszkodze.
Dowdca drugiej z japoskich eskadr bojowych, ten sam, ktry nie poczy si ze
znienawidzonym rywalem, postanowi nie naraa si na podobny los.
Admira Kinkaid by, co zrozumiae, zadowolony z przebiegu i wyniku tej nocnej
bitwy. Zanim jednak uda si na spoczynek a byo to okoo czwartej nad ranem 25
padziernika zapyta swojego szefa sztabu, czy naley jeszcze o czym pomyle. w
odrzek, e nie zawadzioby upewni si, czy okrty TF-24 Halseya nadal strzeg cieniny
San Bernardino na pnoc od Leyte. Kinkaid przyzna mu racj i wysano odpowiedni
depesz. W zwizku z opnieniem z jej rozszyfrowaniem Halsey odebra j dopiero po
trzech godzinach. Odpowiedzia: Nie. TF-34 wraz ze mn ciga nieprzyjacielskie
lotniskowce. Informacja ta bya do niepokojca, lecz oto o 7.20 Kinkaid dosta
meldunek nadany z pokadu jednego z maych lotniskowcw eskortowych znajdujcych si
opodal Leyte. Na okrty te spad silny atak. Pancerniki admiraa Kurity, midzy innymi
Yamato, zawrciy i przeszy przez cienin San Bernardino, nie napotykajc tam oporu.
Nad ca flot inwazyjn MacArthura zawiso zagroenie.
Wezwania o pomoc, kierowane do Halseya i III Floty, nie wywoay spodziewanej
reakcji. Halsey, ktry bynajmniej nie uzna swojego bdu, zamierza kontynuowa pocig.
Samoloty ju wczeniej wystartoway z pokadw lotniskowcw Mitschera do uderzenia
na okrty Ozawy, do tego czasu zatapiajc dwa japoskie lotniskowce oraz niszczyciela.
W wynikej trudnej sytuacji Halsey by gotw przysta jedynie na odwoanie zoonego
z lotniskowcw zespou uderzeniowego, ktry mia zasili zgrupowanie w atolu Ulithi.
Nawet Nimitz, starajcy si nie ingerowa w poczynania podlegajcych mu dowdcw
w trakcie toczcej si bitwy, wysa o 9.45 depesz z zapytaniem o miejsce pobytu Task
Force 34. Bull Halsey szala; jego zawzito wzrastaa z kad godzin.
Tymczasem Kinkaid skierowa niektre ze swoich pancernikw na pnoc, by
pomogy osonie zoonej z lotniskowcw eskortowych i niszczycieli, majcej przed sob
potn eskadr bojow Kurity. Rzeczone okrty liniowe US Navy byy niedostatecznie
szybkie, aby si naprawd przyda, jednak co zdumiewajce ich wsparcie nie okazao
si potrzebne. Wykazujc si wielkimi umiejtnociami i odwag, piloci samolotw do
zwalczania okrtw podwodnych z lotniskowcw eskortowych maszyn, ktre nie
przenosiy bomb ani torped przeprowadzili seri pozorowanych nalotw, odcigajc
uwag zag pancernikw Kurity. W pewnym momencie Yamato obrci si
w niewaciwym kierunku w celu uniknicia pozorowanego ataku torpedowego i do
chwili, nim ruszy, eby ponownie doczy do reszty okrtw, pozosta daleko w tyle.
Przez cay ten czas amerykaskie niszczyciele wyaniay si zza zasony dymnej, aby
odpali torpedy. Amerykanom sprzyjaa te nawanica poczona z ulew. Na jednym
z lotniskowcw eskortowych, USS Gambier Bay, wybuch poar, utracono rwnie trzy
niszczyciele, ale generalnie zesp nawodny US Navy dozna jeli wzi pod uwag
okolicznoci, w jakich si znalaz zaskakujco nieznacznego uszczerbku. Nagle, ku
zdumieniu i radosnej uldze zag pozostaych lotniskowcw eskortowych i niszczycieli,
ujrzano, e okrty Kurity zawracaj na pnoc. Kurita, ktry do tego czasu nie dowiedzia
si jeszcze od Ozawy, e Halsey ruszy za nim w planowany pocig, obawia si, i sam
moe zosta zaatakowany od tyu przez III Flot. Jego cznociowcy przechwycili nadany
otwartym tekstem meldunek, w ktrym Kinkaid domaga si od Halseya powrotu.
W godzinach przedpoudniowych Kurita postanowi wycofa si przez cienin San
Bernardino.
Halsey, ktry do owej pory zatopi wszystkie cztery lotniskowce Ozawy, w kocu si
opamita. Odesa swoje szybkie pancerniki z powrotem na poudnie, lecz te nie zdyy
odci Kuricie drogi ucieczki. Halsey usprawiedliwia wasne poczynania rozkazem
Nimitza, aby ciga nieprzyjacielsk flot w celu jej zniszczenia, ale wci nie chcia
przyzna, i pody w lad za niewaciwym zgrupowaniem. Amerykaska prasa okrelia
przeprowadzony przez niego pocig mianem Battle of Bulls Run (bitwy szarujcego
byka) . Nimitz nie wycign konsekwencji wobec swojego miaego dowdcy. Bitwa
15

w zatoce Leyte, jak uznali sami Japoczycy, i tak przyniosa decydujce zwycistwo
Amerykanom. Flota japoska stracia podczas niej wszystkie cztery lotniskowce,
gigantyczny pancernik Musashi i dwa inne pancerniki, dziewi krownikw oraz
dwanacie niszczycieli.
Owego przedpoudnia, 25 padziernika, pod sam koniec bitwy Japoczycy
zastosowali now bro samobjcze ataki pilotw I Floty Powietrznej z baz na Luzon.
Nazwano ich kamikadze, czyli boskim wiatrem, przywoujc pami o tajfunie z XIII
wieku, ktry zniszczy flot inwazyjn Kubilaj-chana. Lotnictwo Cesarskiej Marynarki
Wojennej miao pewien atut: wikszo z jego pozostaych przy yciu pilotw nie bya
zdolna do prowadzenia walk powietrznych, wic wszystkim, czego wymagano od tych
modych ludzi, byo nakierowanie swych samolotw na nieprzyjacielski okrt, zwaszcza
pokad startowy lotniskowca. Amerykanie stracili w rezultacie takich atakw jeden
lotniskowiec eskortowy, a trzy inne ulegy powanym uszkodzeniom, niemniej jednak
wstrzs wywoany przez kamikadze przynis Japonii skutki przeciwne do zamierzonych.
Ujawniony fanatyzm Japoczykw bez wtpienia przyczyni si do podjcia decyzji
o uyciu broni atomowej przeciwko ich krajowi przed upywem kolejnego roku zamiast
przeprowadzenia konwencjonalnej inwazji na Wyspy Japoskie.

1 O japoskich stratach w wy niku godu por. A. Fujiwara, Uejini shita eireitachi, Tky 2001, s. 135138; cy t. za: L. Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food, London 2011, s. 10 i 303.
2 M. Ogawa, Kyokugen no naka no ningen. Shi no shima Nyginia, Tky 1983, s. 167.
3 H. Nogi, Kaigun Tokubetsu Keisatsutai. Anbont BC-ky senpan no shuki, Tky 1975, s. 207; cy t. za: Y. Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Crimes in World War II, Oxford 1996, s. 114.
4 Dzisiejszy pnocny Wietnam (przy p. tum.).
5 Sowa Al Ying Yunpinga, cy t. za: M. Hastings, Nemesis. The Battle for Japan, 19441945, London 2007, s. 12.
 6 T.H. White, A. Jacoby, Thunder Out of China, New York 1946, s. 187.
7 Kuisong Yang, Nationalist and Communist Guerrilla Warfare, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s.
324.
8 Na temat represji i tortur, a take kultu Mao por. J. Chang, J. Halliday, Mao. The Unknown Story, London 2007, s. 288305.
9 Na temat spotkania Stilwella i Hurley a z Chiang Kai-shekiem por.: Ch.F. Romanus, R. Sunderland, Stilwells Command Problems, Washington 1959, s. 379384; B.W. Tuchman, Stilwell and the American
Experience in China, 191145, New York 1971, s. 493494; R.H. Spector, Eagle against the Sun. The American War with Japan, London 2001, s. 368369.
10 Cy t. za: B.W. Tuchman, Stilwell and the American Experience in China, op. cit., s. 646.
11 Por.: H.J. van de Ven, War and Nationalism in China, 19251945, London New York 2003, s. 3; T.H. White, A. Jacoby, Thunder Out of China, op. cit.
12 Cy t. za: H.J. van de Ven, War and Nationalism in China, op. cit., s. 60.
13 Skutki ofensy wy Ichi-g por. T. Asano, Japanese Operations in Yunnan and North Burma, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 361.
14 Sowa Fukudome, cy t. za: R.H. Spector, Eagle against the Sun, op. cit., s. 424.
15 Halsey nosi przy domek Bull, czy li By k, ale ukuta przez pras nazwa stanowia take aluzj do dwch krwawy ch bitew stoczony ch podczas wojny secesy jnej nad strumieniem Bull Run w stanie Wirginia
(Battle of Bull Run) (przy p. red.).
 ROZDZIA 42

Niespenione oczekiwania
wrzesiegrudzie 1944

W ostatnich dniach sierpnia 1944 roku poraka niemieckich wojsk w Normandii oraz
wyzwolenie Parya przez aliantw wywoay na zachodzie euforyczne nastroje
i przewidywania, e wojna zakoczy si przed Boym Narodzeniem. Wraenie to zostao
spotgowane przez byskawiczne natarcie wojsk sprzymierzonych w kierunku Renu.
Trzeciego wrzenia brytyjska Dywizja Pancerna Gwardii wkroczya do Brukseli, gdzie
ludno witaa j rwnie ekstatycznie jak ta w Paryu tydzie wczeniej. Trzecia Armia
Pattona zbliaa si do Metzu.
Dzie po wyzwoleniu Brukseli Antwerpia zostaa zdobyta przez 11. Dywizj
Pancern, ktra wczeniej przebya piset pidziesit kilometrw w cigu szeciu db.
Na jej prawym skrzydle amerykaski VII Korpus zamkn w puapce koo Mons znaczne
siy niemieckie wycofujce si z Normandii i Pas-de-Calais. Amerykanie zabili dwa
tysice onierzy nieprzyjaciela, a trzydzieci tysicy wzili do niewoli. Wrd tyche
musieli znale si i ci, ktrzy w odpowiedzi na dziaania belgijskiego ruchu oporu
podpalili domy w pobliu Mons i zlikwidowali szedziesiciu cywilw. Rwnie inne
zbrodnie i grabiee, jakich dopuszczay si gwnie oddziay Waffen-SS, zdarzay si na
obszarze Belgii w ostatnich dniach niemieckiego odwrotu .
1

Wydawao si w owym czasie, e amerykaska 1. Armia niebawem zdobdzie

Akwizgran, pierwsze wielkie miasto w Niemczech. Wielu jego mieszkacw uciekao
w popochu na wschd. Wydarzenia nastpoway po sobie lawinowo i mona byo odnie
wraenie, i niemiecki opr wkrtce si zaamie. Alianci nie sdzili, e opuszczony przez
wojska Wa Zachodni, ktry sami zwali Lini Zygfryda, okae si powaniejsz
przeszkod. Hitler odwoa ze stanowiska gwnodowodzcego frontu zachodniego
feldmarszaka von Rundstedta, a feldmarszaek Model, ktry, by przytoczy sowa generaa
Omara Bradleya, cudem jakby stworzy nowy krgosup niemieckiej armii , powstrzyma
2

panik. Gring skierowa na front sze pukw strzelcw spadochronowych oraz dziesi
tysicy osb ze skadu Luftwaffe, w tym personel naziemny, a nawet szkolonych pilotw,
prowadzone kursy wiczebne przerwano bowiem z powodu brakw paliwa. Z ludzi tych
zostay utworzone gwne formacje 1. Armii Spadochronowej generaa pukownika Kurta
Studenta rozmieszczonej w poudniowej Holandii.
Wanie wtedy przesadny optymizm sprzymierzonych zderzy si z niedoborami
paliwa na froncie, ktre nadal trzeba byo przewozi a z Cherbourga cysternami
i ciarwkami Red Ball Express . Rozmach alianckiej ofensywy zalea od
3

dostarczonego formacjom frontowym tonau zaopatrzenia oraz odpowiedniej proporcji

paliwa i amunicji w planie dostaw. Kanadyjskiej 1. Armii nie udao si do tej pory zdoby
portw nad kanaem La Manche, twardo bronionych z rozkazu Hitlera. Zatem jedyne
rozwizanie stanowio uruchomienie portu w Antwerpii. Jednak mimo tego, e brytyjska 2.
Armia opanowaa to miasto wraz z niemal niezniszczonym portem, Montgomery nie zdoa
zaj terenw i wysepek w pobliu ujcia Skaldy do Morza Pnocnego. Zlekceway
przestrogi admiraa Ramsaya, i miny oraz niemieckie baterie przybrzene na tych
wyspach, w szczeglnoci na Walcheren, czyniy te wody niedostpnymi dla alianckiej
eglugi i w praktyce wykluczay korzystanie z arcywanego antwerpskiego portu.
Win za to ponosili te Eisenhower i Naczelne Dowdztwo Alianckich Si
Ekspedycyjnych (Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force, SHAEF), gdy nie
nalegali na Montgomeryego, by oczyci z nieprzyjaci ujcie Skaldy, zanim sprbuje
podj natarcie w kierunku Renu. Niemcy mieli czas na wzmocnienie garnizonw na
wspomnianych wyspach. W rezultacie wywizay si o nie dugotrwae i trudne walki,
poczone z desantem morskim, ktry pniej musieli przeprowadzi Kanadyjczycy w celu
naprawienia tego bdu. W operacji stracili 12 873 onierzy, a strat owych mona si byo
ustrzec, gdyby kopotliwymi obszarami zajto si bezporednio po zdobyciu Antwerpii.
Skalda zostaa oczyszczona z min 9 listopada, natomiast pierwsze statki zawiny do portu
antwerpskiego dopiero 26 listopada. Ta zwoka w bardzo znacznej mierze utrudnia
aliantom koncentracj si przed nadejciem zimy.
Montgomery nadal zoci si z powodu podjtej przez Eisenhowera decyzji
o nacieraniu szerokim frontem w kierunku Renu i Niemiec. Poleganie na przewadze
liczebnej zawsze byo obowizujc amerykask doktryn, wic owa koncepcja nie
powinna bya zaskakiwa Montyego. Ale by on take gboko przewiadczony o tym,
e Eisenhower nie sprawdzi si jako dowdca wojsk w polu i e to on sam, Montgomery,
powinien pokierowa operacjami na froncie zachodnim. Chcia, aeby jego 21. Grupa
Armii i 12. Grupa Armii Bradleya wyruszyy wsplnie na pnoc od Ardenw i okryy
Zagbie Ruhry. Jednake Eisenhower na naradzie 23 sierpnia nalega, aby 3. Armia
Pattona poczya si z amerykask 7. Armi oraz francusk 1. Armi, nadcigajcymi
z poudniowej Francji.
Eisenhower, wci poirytowany na Montgomeryego z powodu jego samowoli
w czasie walk w Normandii, nie mia zamiaru zmienia przyjtego planu. Jedyne ustpstwo
z jego strony polegao na przydzieleniu 21. Grupie Armii wikszych rezerw i zapasw oraz
na zatrzymaniu 3. Armii Pattona nad Mozel. Reakcja Pattona bya atwa do przewidzenia.
Monty robi, co mu si ywnie podoba, a Ike tylko mu potakuje zapisa w swoim
dzienniku . Awansowanie Montgomeryego na marszaka polnego rozsierdzio nie tylko
4

Pattona; Churchill zatwierdzi ten awans, aby przypodoba si brytyjskiej prasie, gdy
Eisenhower obj 1 wrzenia kierowanie operacjami sprzymierzonych na froncie
zachodnim. Patton wyruszy wraz ze swymi wojskami naprzd i przekroczy Mozel, lecz
ufortyfikowane miasto Metz okazao si o wiele twardszym orzechem do zgryzienia, anieli
to sobie wyobraa.
Mimo e Eisenhower obj zwierzchnictwo nad siami sprzymierzonych w polu, to
w tych nader wanych dniach trudno byo mwi o sprawnym dowodzeniu, czy choby
o efektywnym komunikowaniu si alianckich dowdcw. Eisenhower nabawi si urazu
kolana i utkn w kwaterze gwnej SHAEF, ktra wci znajdowaa si w Granville na
atlantyckim wybrzeu Normandii. Montgomery denerwowa si z powodu opnie
w odpowiadaniu na jego sygnay. Tak wic kiedy Eisenhower uda si samolotem do
Brukseli, Montgomery by w zym nastroju, gdy spotka si z przejciowo
niepenosprawnym naczelnym dowdc w jego samolocie na poboczu pasa startowego.
Wymachiwa kopiami depesz i wygosi tyrad na temat tego, co myli o proponowanej
strategii. Eisenhower wyczeka, a Montgomery zaczerpnie oddech, potem nachyli si,
pooy mu rk na kolanie i powiedzia cicho: Spokojnie, Monty! Nie wolno ci mwi
do mnie w taki sposb. Jestem twoim szefem. Montgomery, skutecznie usadzony,
wymamrota: Przepraszam, Ike .
5

Montgomeryemu nadzwyczaj zaleao na tym, aby to on pierwszy sforsowa Ren

i wraz z tym otworzy moliwo przeprowadzenia wielkiej ofensywy w gb Niemiec,
ktr, jak sdzi, powinien pokierowa. Doprowadzio to do jednej z najbardziej sawnych
klsk alianckich podczas tej wojny. Bradleya wprawi w zdumienie brawurowy plan
Montgomeryego, przewidujcy przekroczenie dolnego Renu pod Arnhem za spraw serii
powietrznych desantw. Uderzyo go, a take innych, e to pomys zupenie nie w stylu
ostronego Montyego. Gdyby nabony abstynent Montgomery wtoczy si pijany jak
bela do Naczelnego Dowdztwa Alianckich Si Ekspedycyjnych zapisa pniej nie
bybym bardziej zdumiony anieli proponowanym przez niego awanturnictwem . Ale 6

Montgomery mia pewien argument, ktrego Bradley nie uznawa. Oto na Londyn zaczy
spada rakiety V-2, wystrzeliwane z pnocnej Holandii, a brytyjski Gabinet Wojenny
chcia wiedzie, czy nie daoby si temu jako zaradzi.
Siedemnastego wrzenia zacza si operacja Market Garden. Zoyy si na ni
spadochronowe i szybowcowe desanty przeprowadzone przez brytyjskie, amerykaskie
i polskie formacje powietrznodesantowe, ktre miay opanowa cig mostw na dwch
kanaach, na Mozie, rzece Waal i na Renie. Ostrzeenia, e w pobliu Arnhem stacjonuj
wrogie jednostki, zidentyfikowane jako dywizje pancerne SS, zlekcewaono.
Przeladowana przez pecha i z pogod akcja desantowa nie powioda si, gwnie
dlatego, e strefy zrzutu znajdoway si zbyt daleko od wyznaczonych celw, czno
radiowa katastrofalnie szwankowaa, a Niemcy zareagowali znacznie szybciej, ni si
spodziewano. Wynikao to z faktu, e energiczny Model niezwocznie podj
przeciwdziaanie, a take z uwagi na to, i 9. i 10. Dywizja Pancerna SS rzeczywicie
znajdoway si blisko Arnhem.
Powodzenie planu Montgomeryego zaleao od byskawicznego natarcia XXX
Korpusu Horrocksa po jedynej dostpnej szosie i nadejciu z odsiecz oddziaom
powietrznego desantu, jednak niemiecki opr w kluczowych punktach uniemoliwi
utrzymanie impetu ataku. Pomimo bohaterskiej brawury wszystkich uczestniczcych
w operacji alianckich formacji spadochronowych, a zwaszcza amerykaskiej 82. Dywizji
Powietrznodesantowej forsujcej rzek Waal za dnia, XXX Korpus nie zdoa dotrze do
strefy zrzutu brytyjskiej 1. Dywizji Powietrznodesantowej. Dwudziestego sidmego
wrzenia alianccy spadochroniarze bronicy przyczka w Arnhem musieli si podda
z powodu braku wody, ywnoci, a przede wszystkim amunicji. Niedobitki 1. Dywizji
Powietrznodesantowej trzeba byo ewakuowa noc przez dolny Ren. Niemcy wzili do
niewoli prawie sze tysicy jecw, z ktrych poowa bya ranna. czne straty
sprzymierzonych w tej operacji wynosiy prawie pitnacie tysicy ludzi.

Na froncie wschodnim Armia Czerwona powikszya ogromne zdobycze terytorialne,

bdce efektem operacji Bagration, dziki nastpnej ofensywie nieco dalej na poudniu,
ktra rozpocza si 20 sierpnia. Genera Guderian, nowy szef sztabu niemieckich wojsk
ldowych, wyznaczony przez Hitlera na to stanowisko po lipcowym zamachu w Ktrzynie,
prbowa wzmocni wojska Grupy Armii rodek picioma dywizjami pancernymi
i szecioma dywizjami piechoty ze skadu Grupy Armii Poudniowa Ukraina.
Generaowi pukownikowi Ferdinandowi Schrnerowi pozostay zaledwie jedna dywizja
pancerna i jedna dywizja grenadierw pancernych, wspierajce niemieckie dywizje
piechoty i formacje rumuskie rozcignite na froncie od Morza Czarnego, wzdu Dniestru
a po wschodnie rubiee Karpat.
Stawka wydaa dyspozycje marszakom Malinowskiemu i Tobuchinowi. Dowodzone
przez nich fronty, 2. i 3. Ukraiski, miay wyeliminowa Rumuni z udziau w wojnie oraz
zdoby zoa ropy naftowej w okolicach Ploeszti. Rumuskie oddziay zaczy i
w rozsypk ju w pierwszym dniu radzieckiej ofensywy. Niemiecka 6. Armia, ktr Hitler
usiowa odtworzy w miejsce tej rozbitej pod Stalingradem, take zostaa okrona
i zniszczona. Grupa Armii Poudniowa Ukraina stracia ponad trzysta pidziesit
tysicy ludzi, zabitych lub wzitych do niewoli. Rumunia przystpia do rokowa
rozejmowych ze Zwizkiem Radzieckim, a Bugaria uczynia to samo dwa tygodnie
pniej. Poudniowy sektor frontu wschodniego zaama si duo szybciej, ni spodziewali
si tego i Niemcy, i Sowieci.
Dla Niemcw najdotkliwszym ciosem bya utrata rumuskiej nafty. Ponadto wszystkim
ich wojskom okupacyjnym na Bakanach, zwaszcza tym w Jugosawii i Grecji, zagrozio
odcicie. Gdy siy radzieckie przedzieray si przez Karpaty, Sowacja i ostatnie
pozostajce w dyspozycji Hitlera zoa ropy nad Balatonem na Wgrzech stany otworem
przed Armi Czerwon.
Drugiego wrzenia, tego samego dnia kiedy wojska sowieckie zajy Bukareszt
i okolice Ploeszti, rwnie Finlandia, zgodnie z przewidywaniami Stalina, przyja
warunki pokojowe narzucone jej przez Zwizek Radziecki. Sowiecki przywdca nadal
prbowa doprowadzi do odcicia na batyckim wybrzeu niemieckiej Grupy Armii
Pnoc, dowodzonej w tym czasie przez znanego z brutalnoci Schrnera, zaprzysigego
nazist, ktry lubowa si w wieszaniu dezerterw i defetystw. Przeprowadzone na rozkaz
Guderiana kontrnatarcie przebio, za cen kolosalnych strat, korytarz ku Zatoce Ryskiej.
Schrner pokierowa walkami odwrotowymi 16. i 18. Armii wok Rygi. Ale radzieckie
uderzenie za zachd, w kierunku Kajpedy, odcio Grup Armii Pnoc na Pwyspie
Kurlandzkim.
Jestemy umysowo i duchowo u kresu si napisa pewien onierz z baterii
przeciwlotniczej strzegcej kwatery dowdztwa 16. Armii. Mog tylko opakiwa tak
wielu kolegw, ktrzy polegli, nie wiedzc, o co walcz . Cz wojsk Grupy Armii
7

Pnoc ewakuowano drog morsk, ale wier miliona onierzy miao pozosta
w Kurlandii, nie mogc uczestniczy w obronie Rzeszy, poniewa Hitler nie chcia
zrezygnowa ze zbytecznego ju Niemcom skrawka obcego terytorium.

W czasie tych przeomowych wydarze Churchill w towarzystwie marszaka polnego

Brookea, admiraa Cunninghama, nowego szefa sztabu si morskich, oraz generaa RAF-u
Portala pyn przez Atlantyk na pokadzie liniowca Queen Mary. Kolejna aliancka
konferencja w Quebecu rozpocza si 13 wrzenia. Brooke bardzo si trapi z powodu
Churchilla. Uwaa, e premier nadal jest chory i nie wydobrza do koca po przebytym
zapaleniu puc. Poza tym Churchill nie potrafi wyzby si pomysw, ktre mogy tylko
rozdrani Amerykanw. Nadal chcia desantu na Sumatrze i odebrania Japoczykom
tamtejszych z ropy naftowej, a take zdobycia Singapuru. Utraci natomiast wszelkie
zainteresowanie przebiegiem kampanii birmaskiej.
Churchill myla rwnie o ldowaniu alianckich wojsk na skraju Adriatyku, na
wybrzeach Istrii, aeby zaj Triest i zrealizowa swj wymarzony projekt wkroczenia
do Wiednia przed Armi Czerwon. Pod wpywem tych mrzonek brytyjski premier,
podobnie jak Alexander i genera Mark Clark, opowiada si za ofensyw na froncie
woskim, daleko za Lini Gotw midzy Piz a Rimini. Gdy jego sztabowcy
argumentowali, e woski teatr wojny nabra w tym czasie drugorzdnego znaczenia,
Churchill uzna, i wojskowi po cichu zmwili si przeciwko niemu. Nie mg pogodzi
si z myl, e nawet gdyby wojska Alexandra wdary si do doliny Padu, to dalsze
natarcie na pnocny wschd przez okolice Lublany w Alpach ku Wiedniowi byoby
zupenie niemoliwe wobec twardego oporu stawianego przez Niemcw w grach.
Ostatecznie konferencja Ocatogon w Quebecu wcale nie posza tak le, jak obawia
si tego Brooke. O dziwo, sam Brooke dokona wolty, popierajc wiedesk strategi
Churchilla, cho pniej powstydzi si takiego braku rozsdku. Zapewne jeszcze
dziwniejsze byo to, e genera Marshall zaproponowa wydzielenie Brytyjczykom barek
desantowych i amfibii do ldowania w Istrii, cho Amerykanie nie zamierzali angaowa
si w adn kampani militarn w rodkowo-poudniowej Europie.
Napicie wzroso jednak, kiedy admira King ujawni, i nie chce, aby Royal Navy,
w tym czasie nie w peni wykorzystywana na Atlantyku, odegraa powaniejsz rol na
Oceanie Spokojnym. King podejrzewa, i nie bez powodu, e Churchillowi pilno do
zwikszonego zaangaowania si na Dalekim Wschodzie, aby Wielka Brytania moga tam
odzyska swoje kolonialne posiadoci. Jednak King zachowywa si tak agresywnie na
spotkaniu Poczonego Komitetu Szefw Sztabw posun si wrcz do okrelenia Royal
Navy mianem kuli u nogi e nie uzyska poparcia ani generaa Marshalla, ani admiraa
Leahyego .
8

Pitnastego wrzenia Roosevelt i Churchill, podejmujc jedn z najbardziej

nieprzemylanych decyzji podczas tej wojny, zgodzili si na realizacj planu Morgenthaua,
amerykaskiego sekretarza skarbu, przewidujcego rozparcelowanie Niemiec
i przeobraenie ich w kraj o zasadniczo rolniczym i wiejskim charakterze . W istocie
9

Churchill odnis si do tego planu nader niechtnie, kiedy po raz pierwszy o nim usysza,
ale gdy uzgodniono poyczk w wysokoci szeciu i p miliarda dolarw w ramach
programu Lend-Lease, zgosi swoje poparcie.
Planowi Morgenthaua stanowczo natomiast przeciwstawia si Anthony Eden.
Przewidzia, e demokratyczny Zachd bdzie w przyszoci potrzebowa demokratycznych
Niemiec jako zapory przeciwko sowieckiemu zagroeniu. Na szczcie po pewnym czasie
Roosevelt si opamita, aczkolwiek dopiero pod wpywem ostrej krytyki w amerykaskiej
prasie. Ale szkoda ju wynika. Goebbels otrzyma propagandowy prezent, dziki ktremu
mg przekonywa nard niemiecki, e nie powinien oczekiwa miosierdzia od
zachodnich aliantw, nie mwic ju o Sowietach. Kiedy alianckie wadze okupacyjne
kolportoway pniej proklamacj generaa Eisenhowera, w ktrej ogoszono:
Przybywamy jako zwycizcy, ale nie przeladowcy, niemiecka ludno cywilna czytaa
j ze zdumieniem z rozdziawionymi ustami .10

Bardzo niewiele mwio si w Quebecu o relacjach ze Zwizkiem Radzieckim, gdzie

Churchill wkrtce si wybiera na drug konferencj moskiewsk, i wrcz zdumiewajco
mao o Polsce oraz powstaniu warszawskim, ktre nadal trwao. Roosevelt i Churchill
mieli zupenie odmienne opinie na temat Stalina i jego reimu. Roosevelt w dalszym cigu
nie przejmowa si powojennym zagroeniem ze strony komunizmu. ywi przekonanie, e
zdoa oczarowa Stalina, i powiada, e tak czy owak Zwizek Radziecki skada si z tak
wielu nacji, i pastwo to rozpadnie si po pokonaniu wsplnego wroga, czyli Niemiec.
Z kolei Churchill, cho nader niekonsekwentny pod wieloma wzgldami, nieprzerwanie
uznawa zajcie rodkowej i poudniowej Europy przez Armi Czerwon za gwne
zagroenie dla pokoju w erze powojennej. W opisywanym czasie, przekonawszy si, jak
nieznaczne byy szanse uprzedzenia wojsk sowieckich za spraw ofensywy
wyprowadzonej z Woch w kierunku pnocno-wschodnim, podj jedn z najbardziej
skandalicznych i niestosownych prb w dziejach dyplomacji.
Wieczorem 9 padziernika w gabinecie Stalina na Kremlu brytyjski premier
i radziecki przywdca spotkali si na osobnoci; towarzyszyli im tylko tumacze. Churchill
otworzy dyskusj, proponujc, aby zacz od najbardziej uciliwej kwestii Polski . 11

Usiowania premiera, by spoufali si z sowieckim tyranem, nie byy ani zbyt subtelne, ani
skuteczne. Wydaje si, e Stalin od razu zacz si dobrze bawi, wyczuwajc, co si
szykuje. Churchill stwierdzi wwczas, e powojenna granica polska zostaa ustalona,
cho z polskim rzdem na uchodstwie dotd nie porozumiano si w sprawie decyzji
podjtych za jego plecami w Teheranie. Wynikao to z faktu, e Roosevelt nie chcia
drani polskiego elektoratu w Ameryce przed wyborami prezydenckimi. Kiedy premier
Mikoajczyk dowiedzia si o tym w czasie kolejnego spotkania, na ktre nalega Churchill,
by wstrznity do gbi takim podstpnym postpowaniem sojusznikw. Odrzuci
wszelkie argumenty Churchilla, podobnie jak groby zmuszenia Polakw do uznania
granicznej linii Curzona na wschodzie. Wkrtce potem poda si do dymisji. Stalin
ignorowa protesty polskich wadz emigracyjnych. Dla niego prawdziwymi wadzami
Polski by rzd lubelski (PKWN), popierany przez 1. Armi Polsk generaa Zygmunta
Berlinga cho wielu sucych w niej radzieckich oficerw uwaao za fars udawanie,
e s Polakami. Rzecz w tym, i w odrnieniu od korpusu armijnego generaa Andersa,
wojska te znalazy si na polskim terytorium. Zawadnicie przewaao nad prawami,
o czym Stalin wiedzia a za dobrze. Podobnie zreszt jak Churchill, ktry mimo to cign
ow rozgrywk, nie majc w niej wikszych widokw na sukces.
Kiedy temat rozmowy przeszed na kwesti bakask, Churchill przedstawi, jak sam
stwierdzi, mizerny dokument, znany pniej jako podstawa porozumienia
procentowego. By to w istocie spis krajw z zaproponowanym podziaem wpyww
radzieckich i anglosaskich na ich obszarach.

Rumunia: ZSRR 90 procent; pozostali sojusznicy 10 procent.

Grecja: Wielka Brytania (w porozumieniu z USA) 90 procent; ZSRR 10 procent.
Jugosawia: 50/50 procent.
Wgry: 50/50 procent.
Bugaria: ZSRR 75 procent; alianci zachodni 25 procent.

Stalin przypatrywa si temu dokumentowi przez pewien czas, a potem zwikszy

sowieckie wpywy w Bugarii do 90 procent, co potwierdzi ptaszkiem, postawionym
w grnym lewym rogu kartki swoim synnym niebieskim owkiem. Nastpnie odsun
kartk po blacie stou w stron Churchilla. Churchill z do niestosown, faszyw
skromnoci zauway, e mogoby zosta uznane za cokolwiek cyniczne, gdyby odnioso
si wraenie, i zaatwilimy te sprawy, tak doniose dla milionw ludzi, na poczekaniu.
Zapyta, czy nie naleaoby raczej spali tego dokumentu.
Nie, prosz go zatrzyma odpowiedzia Stalin beztrosko. Churchill zoy kartk
i schowa j do kieszeni .
12

Premier zaprosi Stalina na kolacj w ambasadzie brytyjskiej, a w, ku szczeremu

zdumieniu oficjeli z Kremla, przyj to zaproszenie. By to pierwszy przypadek, kiedy
wdz zdecydowa si na odwiedziny w obcej ambasadzie. Podczas rzeczonej kolacji los
rodkowej Europy i Bakanw zaprzta myli wszystkich obecnych. W trakcie spoywania
jednego z da gocie posyszeli grzmot armatniego salutu z okazji zdobycia Segedynu na
Wgrzech. W przemwieniu wygoszonym po posiku Churchill powrci do sprawy
polskiej: Wielka Brytania przystpia do tej wojny dla ratowania wolnoci
i niepodlegoci Polski stwierdzi. Nard brytyjski ma poczucie moralnej
odpowiedzialnoci za nard polski i jego duchowe cnoty. Wane te jest to, e Polska jest
krajem katolickim. Nie wolno dopuci, aby wydarzenia wewntrzne w tym kraju
skomplikoway nasze stosunki z Watykanem.
A ile dywizji ma papie? wtrci Stalin. Ten lakoniczny, sawny wtrt dowodzi,
e sowiecki przywdca nie oddaje tego, co zdoby . Wkroczenie Armii Czerwonej
13

automatycznie prowadzio do ustanowienia w danym kraju wadz usposobionych

przyjanie do Zwizku Radzieckiego. Zdumiewa musi, e Churchill, pomimo caego
swego zaciekego antybolszewizmu, uwaa, i owa wyprawa do Moskwy zakoczya si
sukcesem, a Stalin osobicie powaa go, a moe nawet i polubi. Bywao, e Churchill
dorwnywa prezentowan naiwnoci Rooseveltowi.
Jednake brytyjskiemu premierowi udao si ostatecznie uzyska zgod Stalina na
interwencj w Grecji, aby ocali j przed bolszewickim potopem, jak pniej twierdzi .
14

Trzeci Korpus generaa porucznika Ronalda Scobiego postawiono w stan gotowoci dla
zapobieenia wszelkim prbom przejcia wadzy przez zdominowane przez komunistw
ugrupowanie EAM-ELAS po wycofaniu si Niemcw. Churchill, nadzwyczaj dobrze
odnoszcy si do greckiej rodziny krlewskiej, zamierza ustanowi w Atenach rzd
przyjazny wobec Wielkiej Brytanii.

Cho marszaek polny Brooke omawia sytuacj militarn z generaem Aleksiejem

Antonowem i innymi przedstawicielami Stawki, temat pokonania Wehrmachtu ledwie si
wyoni w rozmowach przywdcw w Quebecu i w Moskwie. Rzesza bya atakowana
z obu stron. Na podobiestwo Wau Zachodniego tworzono Wa Wschodni (Ostwall).
W Prusach Wschodnich caa dorosa ludno, mczyni i kobiety, zostaa zapdzona przez
gauleitera Ericha Kocha i oficjeli z partii nazistowskiej do kopania umocnie polowych.
Uczyniono to bez porozumienia z wojskiem, a wikszo tych okopw i nasypw okazaa
si nieprzydatna.
Pitego padziernika Armia Czerwona uderzya na Kajped. Dopiero dwa dni
pniej wydano rozkaz ewakuacji tamtejszej ludnoci cywilnej, wkrtce jednak odwoany.
Kochowi nie spodoba si pomys ewakuowania cywilw, a Hitler go w tym popar,
poniewa akcja ta wywaraby defetystyczny wpyw na ca populacj Rzeszy. Wybucha
panika i w rezultacie wiele kobiet z dziemi nie wydostao si z Kajpedy. Mnstwo osb
potopio si w wodach Niemna w trakcie prb ucieczki z poncego i pldrowanego
miasta.
Szesnastego padziernika Stawka wydaa rozkaz wojskom 3. Frontu Biaoruskiego
pod dowdztwem generaa Czerniachowskiego do wkroczenia do Prus Wschodnich midzy
Gbinem a Godapi. Guderian posa pancerne odwody na zagroony front, aby odrzuciy
15

jednostki Armii Czerwonej. Po sowieckim odwrocie odkryto scen zbrodni. Wiele kobiet
i dziewczt z miejscowoci Nemmersdorf zgwacono i zamordowano, a ciaa niektrych
ofiar podobno odnaleziono ukrzyowane na wrotach stodoy. Goebbels w popiechu wysa
tam fotoreporterw. Rozniecajc oburzenie, nie przepuci okazji do pokazania narodowi
niemieckiemu, dlaczego musi walczy do samego koca. Wydaje si, e zrazu ta akcja
propagandowa przyniosa skutki raczej odwrotne do zamierzonych. Kiedy jednak trzy
miesice pniej inwazja na Prusy Wschodnie zacza si na dobre, koszmarne zdjcia
opublikowane w nazistowskiej prasie na nowo odmaloway si w pamici Niemcw.
Jeszcze przed wypadkami w Nemmersdorfie liczne Niemki lkay si tego, co mogo
je czeka. Mimo i po wojnie twierdzio si inaczej, to jednak znaczna cz ludnoci
cywilnej Rzeszy sporo wiedziaa o masakrach, jakich na froncie wschodnim dopuszczali
si Niemcy. Wyobraano sobie, e po wkroczeniu Armii Czerwonej do Rzeszy zemsta
bdzie straszna. Wiadomo, e Rosjanie nadcigaj w naszym kierunku napisaa we
wrzeniu pewna moda matka wic nie zamierzam na nich czeka; wol zabi si sama
i pozabija dzieci .
16

Ogoszone 18 padziernika przez Himmlera powoanie pospolitego ruszenia, czyli

Volkssturmu, rozbudzio w niektrych wol oporu, lecz wikszo Niemcw wprawio
w przygnbienie. Uzbrojenie tych oddziaw miao by aosne rne stare karabiny,
zdobyte na obcych wojskach we wczeniejszym okresie wojny, oraz rczne pancerzownice,
znane jako pancerfausty. Poniewa wszyscy sprawni Niemcy w wieku poborowym ju
suyli w wojsku, szeregi Volkssturmu zapeniono starcami i modocianymi. Formacj t
rycho zaczto nazywa gulaszem (Eintopf), gdy skadaa si z niewieego misa
i zieleniny. W zwizku z tym, e wadze nie wyday czonkom Volkssturmu
umundurowania, jeli nie liczy opasek, wielu powtpiewao, czy nieprzyjaciel uzna ich za
kombatantw, zwaszcza wobec wczeniejszego okrutnego traktowania partyzantw przez
Wehrmacht na wschodzie. Po pewnym czasie Goebbels zorganizowa w Berlinie wielk
parad przed kamerami kroniki filmowej, a w jej trakcie powoani musieli zoy
przysig na wierno Adolfowi Hitlerowi. Weterani frontu wschodniego nie wiedzieli,
czy mia si, czy paka podczas ogldania tego spektaklu.
Hitler, przekonany, e 3. Armia Pattona stanowi najpowaniejsze zagroenie, rozkaza
przerzut wikszoci niemieckich dywizji pancernych do Zagbia Saary. Utworzono z nich
now 5. Armi Pancern pod dowdztwem generaa pukownika Hasso von Manteuffla
co byo do zniechcajce, gdy dwie poprzednie 5. Armie Pancerne zostay rozbite.
Rundstedt, domylajc si, e Amerykanie najpierw skoncentruj siy do ataku na
Akwizgran, skierowa tam wikszo dywizji piechoty, ktre zdoa zebra.
Amerykaska 1. Armia dowodzona przez generaa porucznika Courtneya Hodgesa
uderzya na Akwizgran, a jej onierze mieli silne poczucie tego, e wreszcie wdarli si na
niemieckie terytorium. Zdobyli dziewitnastowieczny neogotycki zamek w stylu
Bismarcka, z mnstwem elaznych przyborw i masywnymi meblami, lecy zaledwie
kilkaset metrw za granic. Posiado ta naleaa do bratanka byego naczelnego dowdcy
niemieckich wojsk ldowych, feldmarszaka von Brauchitscha. Australijski korespondent
Godfrey Blunden opisa t pierwsz batali na niemieckich ziemiach zachodnich.
Stoczono j w jasnym blasku promieni sonecznych, pod bezchmurnym niebem, na ktrym
obserwacyjne samoloty Piper Cub kryy jak latawce. Stoczono j na tle bardzo piknego
pejzau, pord zielenicych si pl z przycitymi ywopotami, agodnych lesistych
pagrkw i maych wsi z kocioami ze strzelistymi wieami .
17

Ale odkd Model obj dowodzenie obron Wau Zachodniego, niemiecki opr sta.
Alianci poaowali, e logistyczny kryzys z pocztkw wrzenia zatrzyma ich tu przed
tymi umocnieniami. Pewien oficer sztabowy z kwatery gwnej 1. Armii zauway: Wtedy
mogem je przej ze swoim psem i z crk . Tymczasem teraz wojska sprzymierzonych
18

natkny si na polowe umocnienia wykopane przez zmuszon do robt ludno cywiln,

wiejskie domki zamienione w schrony i betonowe bunkry z elaznymi wazami. cignito
na pomoc czogi Sherman, aby si z nimi uporay, strzelajc pociskami kumulacyjnymi.
Kiedy tylko amerykaska piechota zlikwidowaa zaog bunkra granatami, a czasami
miotaczami ognia, wzywaa saperw, ktrzy zaspawywali wazy za pomoc acetylenowych
palnikw, aeby uniemoliwi innym niemieckim onierzom ponowne wykorzystanie
takiego opuszczonego schronu.
Dwunastego padziernika Hodges wyda ultimatum, dajc bezwarunkowej
kapitulacji; w przeciwnym razie Akwizgran mia by zrwnany z ziemi przez bomby
i pociski artyleryjskie. Uchodcy powiedzieli alianckim oficerom, e od piciu do
dziesiciu tysicy cywilw odmwio opuszczenia miasta pomimo rozkazw partii
nazistowskiej. Hitler wyda rozporzdzenie, zgodnie z ktrym dawna stolica Karola
Wielkiego i niemieckich cesarzy miaa si broni do koca. Pierwsza Armia Hodgesa
otoczya Akwizgran; oddziay, ktre zamkny piercie okrenia, musiay odpiera
zacieke niemieckie kontrataki, a caa sytuacja nasuwaa pewne zwodnicze i do mylce
porwnania z bitw stalingradzk. Skoncentrowany ogie amerykaskiej artylerii rozbija
wzgldnie atwo nieprzyjacielskie przeciwuderzenia. Wiele alianckich dzia strzelao
niemieckimi pociskami zdobytymi we Francji.
Bronicy miasta garnizon stanowi zbieranin oddziaw piechoty, grenadierw
pancernych, Luftwaffe, SS, piechoty morskiej i ochotnikw z Hitlerjugend. Uszkodzenia
w miejskiej zabudowie byy znaczne, a gmach ratusza uleg cakowitemu zniszczeniu.
Gruzy i rozbite szko na ulicach, ziejce otwory okienne i pozrywane przewody
telefoniczne nadaway Akwizgranowi zowrogi wizerunek pokonanego miasta . Na 19

szczcie amerykascy artylerzyci i piloci myliwcw bombardujcych P-47 Thunderbolt

zgodnie z otrzymanymi rozkazami unikali ostrzeliwania wspaniaej miejscowej katedry.
Bezlitosne zmagania o kady dom trway przez cay padziernik. Wdrapujc si na
dachy zdobytych budynkw, Amerykanie ostrzeliwali ssiednie zabudowania
pancerzownicami typu Bazooka. Wychodzenie na ulice byo zbyt niebezpieczne.
Trzydziesta Dywizja poniosa takie straty, e pewien rezerwista w stopniu szeregowca,
ktry przyby na front na pocztku bitwy, zaledwie trzy tygodnie pniej dowodzi ju
plutonem awansowany na sieranta.
Akwizgran by bogatym, gwnie mieszczaskim orodkiem miejskim. Amerykascy
onierze przeszukiwali mieszkania pene masywnych mebli, portretw Hindenburga
i kajzera, ozdobnych tureckich fajek z pianki morskiej, zdobionych kufli do piwa oraz
zbiorowych fotografii czonkw bractw uczelnianych. Ale Niemcy zaminowywali budynki,
rozcigajc tu nad podog druty poczone z adunkami wybuchowymi, ktre Amerykanie
zwali szkrabami w becikach (bundling babies). Pewien amerykaski szeregowiec
stwierdzi ze zoci: Nie rozumiem tego. Oni wiedz, e najprawdopodobniej zgin.
Dlaczego si nie poddaj? . onierze wrzucali granaty do prawie wszystkich
20

opustoszaych pokojw przed wejciem do rodka, gdy niemieccy obrocy chowali si

tam, gotowi otworzy ogie. Kilku z nich, strzeliwszy Amerykaninowi w plecy,
wyskakiwao nastpnie z ukrycia z podniesionymi rkami na znak, e si poddaj
zupenie jak gdyby bya to jaka dziecinna zabawa. Nic dziwnego, e amerykascy
onierze traktowali wielu jecw do brutalnie.
Pewnego razu czterech niemieckich chopcw, z ktrych najmodszy mia osiem lat,
zaczo strzela z porzuconych karabinw do obsugi amerykaskiego dziaa polowego.
Wysano patrol, aby ustali, skd pady strzay. Dowdca amerykaskiego patrolu by tak
wkurzony poczynaniami tych dzieciakw, e spuci lanie najstarszemu z nich, a potem
zameldowa, e bity chopak sta na baczno i zachowywa si w trakcie tej kary jak
onierz .
21

Amerykaskie wadze wojskowe zdoay zorganizowa ewakuacj niemieckich

cywilw z piwnic i schronw przeciwlotniczych jeszcze w trakcie trwajcych walk.
Zauwaano, e pod wpywem nazistowskiej propagandy ludzie ci niespokojnie zerkali na
czarnoskrego kierowc ciarwki, ktry przewozi ich do obozu zbiorczego. Spord
cywilw starano si wyawia czonkw partii nazistowskiej, ale byo to nadzwyczaj
trudne. Wikszo narzekaa na ze traktowanie ich przez niemieckich onierzy bronicych
miasta, z powodu tego, e nie usuchali polecenia opuszczenia Akwizgranu. Zdarzali si
dezerterzy, ktrym udao si zdoby cywilne ubranie. Jeden z jeepw wpad w zasadzk
pod miastem, co rozbudzio obawy zwizane z pogoskami o dziaaniach nazistowskiego
ruchu partyzanckiego Werwolfu.
W dodatku amerykaskie wadze wojskowe nie bardzo wiedziay, co pocz z okoo
trzema tysicami polskich i rosyjskich robotnikw przymusowych, wrd ktrych znalazy
si wielkie kobiety o twarzach pozbawionych wyrazu, w starych zachmanionych
spdnicach, z chustami na gowach, niosce szmaciane toboki . Niektrzy z tych
22

cudzoziemskich robotnikw uzbrojeni w noe ju zajli si napadami na niemieckie

domostwa, domagajc si ywnoci, a czasem po prostu rabujc. Mieli powody do
mciwoci, ale amerykaska andarmeria schwytaa siedmiuset czy omiuset sprawcw
takich wykrocze i zamkna ich w prowizorycznym areszcie wojskowym. By to zaledwie
przedsmak komplikacji zwizanych z obecnoci w Niemczech szacunkowej liczby omiu
milionw przesiedlecw.

Nazistowski reim nie zamierza tolerowa adnych przejaww niezdyscyplinowania

w Rzeszy. Od czasu nieudanego lipcowego zamachu, ktry w rezultacie doprowadzi do
znacznego rozszerzenia wadzy Martina Bormanna, sekretarza partii nazistowskiej, a take
Goebbelsa i Himmlera, ideologi narodowosocjalistyczn w coraz wikszym stopniu
zaszczepiano w Wehrmachcie. Wykluczyo to jakiekolwiek nowe prby usunicia Hitlera.
Poza symbolik, w rodzaju zastpienia tradycyjnego wojskowego salutu niemieckim
pozdrowieniem, wzrosa w siach zbrojnych liczba NSFO (Nationalsozialistischer
Fhrungsoffizier), czyli narodowosocjalistycznych oficerw politycznych. Szeregowi
onierze i oficerowie napotkani bez przydziau na tyach oraz ci, ktrzy wycofywali si
bez rozkazu, byli odtd w o wiele wikszym stopniu naraeni na rozstrzelanie,
a esesowskie strae rewidoway sztabowcw wchodzcych na teren kwatery gwnej
Fhrera.
Represje zaczy si te wzmaga w wojsku radzieckim. W celu uzupenienia
poniesionych gigantycznych strat do Armii Czerwonej przymusowo wcielano Ukraicw,
Biaorusinw, Polakw i mczyzn z krajw nadbatyckich, ktre ponownie znalazy si
pod sowieckim panowaniem. Litwini nienawidz nas jeszcze bardziej ni Polacy
napisa 11 padziernika pewien czerwonoarmista w licie do domu a my odpacamy im
tym samym . Wspomniani dopiero co powoani pod bro onierze dezerterowali
23

najczciej. Suby specjalne [Smiersz] miay na mnie oko, jako na syna czowieka
represjonowanego podczas czystek wyjania pniej pewien sierant. W mojej
jednostce byo wielu Azjatw, ktrzy czsto uciekali, albo na tyy, albo do Niemcw.
Kiedy zbiega caa grupa. Po tym nam, Rosjanom, kazano mie baczenie na Uzbekw.
Byem wtedy sierantem, a oficer polityczny powiedzia do mnie tak: jak kto z twojej
druyny ucieknie, zapacisz za to yciem. Mogli mnie rozstrzela. Pewnego razu zbieg
jeden Biaorusin. Zapali go i przywieli do jednostki. Pracownik sub specjalnych
powiedzia mu: jak bdziesz dzielnie walczy, zatuszujemy ca t spraw. Ale uciek
znowu i znw go schwytali. Powiesili go. Nie rozstrzelali, tylko powiesili jako dezertera.
Ustawili nas w szeregu przy lenej drodze. Nadjechaa ciarwka z zamontowan na niej
szubienic. Czekista [enkawudzista] odczyta na gos rozkaz: Stracony za zdrad
ojczyzny. Powiesili go, a potem czekista jeszcze go zastrzeli .
24

Niemcy, wycofujc si z Biaorusi po klsce Grupy Armii rodek, nie mieli zudze
co do losu miejscowych cywilw, ktrzy wczeniej byli wobec nich przyjanie nastawieni.
Obergefreiter suby medycznej, ktry zbieg w por i unikn okrenia, zastanawia si:
Co si stanie z tymi biedakami, ktrzy musieli pozosta, to znaczy z miejscowymi? . 25

Niemieccy onierze dobrze wiedzieli, e NKWD i Smiersz pojawi si w lad za

frontowymi formacjami, aby przesuchiwa kolaborantw.
Gdy wojska sowieckie wkraczay do Rumunii, jeden z oficerw zauway, e w jego
kompanii suyli niemal bez wyjtku ukraiscy chopi z obszarw, ktre wczeniej
znajdoway si pod przejciow okupacj wroga. Wikszo z nich nie palia si do
walki i trzeba ich byo do tego przymusza. Pamitam, jak przechadzaem si po okopach.
Kopali wszyscy poza jednym onierzem, ktry mia przygotowa stanowisko ogniowe dla
maxima [cikiego karabinu maszynowego]. Sta bezczynnie. Zapytaem go, o co chodzi.
Pad przede mn na kolana i zacz skamle: Zlitujcie si nade mn! Mam trjk dzieci. Ja
chc y!. C mogem mu odrzec? Wszyscy pojmowalimy, e piechura na froncie czeka
tylko jedno z dwojga: szpital albo grb . Wspomniany oficer, podobnie jak wikszo
26

innych w Armii Czerwonej, ywi przekonanie, e wartociowe kompanie skadaj si

gwnie z onierzy rosyjskich lub syberyjskich. Przed szturmem zawsze wybieraem paru
ludzi spord godnych zaufania rosyjskich onierzy, a kiedy kompania ruszaa do ataku, ci
zostawali w okopie i wykopywali z niego tych wszystkich, ktrzy prbowali si schowa
albo nie chcieli i naprzd .
27

Daleko na tyach zacz si masowy odwet na tych mniejszociach etnicznych, ktre

radonie witay Niemcw w 1941 i 1942 roku. W grudniu 1943 roku Beria deportowa
dwiecie tysicy krymskich Tatarw do Uzbekistanu. Okoo dwudziestu tysicy tych
muzumanw suyo w niemieckich mundurach, wic pozostae dziewidziesit procent
musiao za nich cierpie, mimo e wielu innych Tatarw walczyo dzielnie w Armii
Czerwonej. Osiemnastego maja przeprowadzono na nich obaw, nie dajc im czasu na
przygotowania do wyjazdu. Okoo siedmiu tysicy zmaro w drodze, a znacznie wicej na
wygnaniu z godu. Wyapano take blisko trzysta dziewidziesit tysicy Czeczecw,
zwoc ich na stacje kolejowe ciarwkami marki Studebaker, przekazanych przez
Amerykanw Armii Czerwonej w ramach programu Lend-Lease; w trakcie wywzki
zgino siedemdziesit osiem tysicy ofiar. Stalin wzi si za ludno swojego kraju,
zanim zacz zaprowadza wasne porzdku w pastwach nieprzyjacielskich oraz
u Polakw, ktrzy byli jego sojusznikami przynajmniej w teorii.
U Stalina i jego generaw niepokj wzbudzay marne walory bojowe nowych
poborowych, gdy niemiecki opr ta. W bitwach obronnych w Karpatach, w obronie
wschodnich obszarw Wgier i Sowacji, wojska ostatnich sprzymierzecw Hitlera
zaskoczyy sw bitnoci radzieckich weteranw, zwaszcza po byskawicznym zaamaniu
si armii rumuskiej. Wgrzy rzeczywicie nastrczali nam wielkich problemw
w Siedmiogrodzie zanotowa oficer Armii Czerwonej. Walczyli bardzo odwanie, do
ostatniej kuli i ostatniego onierza. Wcale si nie poddawali .
28

Malinowski na czele wzmocnionego 2. Frontu Ukraiskiego usiowa zamkn wojska

przeciwnika w wielkim kotle na wschodzie Wgier. Ale cho tak zwana operacja
debreczyska rozpocza si od miaego uderzenia 6 padziernika, to zostaa skontrowana
przez przeciwuderzenie przeprowadzone dwa tygodnie pniej przez niemiecki III Korpus
Pancerny i XVII Korpus. Pod naciskiem Stawki Malinowski wyprowadzi nastpny atak
nieco na poudnie od Segedynu i w kierunku Budapesztu, przeamujc obron wgierskiej
3. Armii. Niemniej jednak znaczne siy Malinowskiego powstrzymano na przedpolach
stolicy Wgier za spraw kontrnatarcia trzech niemieckich dywizji pancernych oraz
Dywizji Grenadierw Pancernych Feldherrnhalle. Batalia o Budapeszt przeobraaa si
w jedn z najbardziej zaciekych bitew tej wojny.
Po kapitulacji Rumunii i Bugarii wgierski regent admira Mikls Horthy nawiza
potajemne kontakty ze Zwizkiem Radzieckim. Mootow zada, aby Wgry niezwocznie
wypowiedziay wojn Niemcom. Jedenastego padziernika przedstawiciele Horthyego
podpisali w Moskwie stosowne porozumienie. Cztery dni pniej Horthy poinformowa
o tym niemieckiego posa w Budapeszcie i w wystpieniu radiowym ogosi zawarcie
rozejmu. Niemcy, wiedzc ju o posuniciach Horthyego, zareagowali szybko. Na rozkaz
Hitlera Otto Skorzeny, ten sam zwierzchnik jednostki specjalnej z SS, ktry uwolni
Mussoliniego, poczyni zawczasu przygotowania do pochwycenia Horthyego w jego
naddunajskiej rezydencji, Cytadeli. Niemcy zamierzali zastpi regenta osob Ferenca
Szlasiego, zawzicie antysemickiego przywdcy pronazistowskiego ruchu
strzaokrzyowcw.
Ow operacj, ktrej nadano kryptonim Panzerfaust, mia pokierowa
Obergruppenfhrer SS von dem Bach, ktry wanie krwawo stumi powstanie
w Warszawie. Skorzeny przekona von dem Bacha, eby nie stosowa znanej z Warszawy
brutalnej taktyki i nie wymusza posuszestwa Wgrw niszczeniem Cytadeli. Zamiast
tego rankiem 15 padziernika, tu przed tym jak Horthy obwieci zawieszenie broni, ludzie
Skorzenyego zorganizowali uliczn zasadzk i uprowadzili syna regenta, Miklsa, po
strzelaninie z jego obstaw. Mikls Horthy zosta skrpowany, przewieziony samolotem do
Wiednia, a stamtd trafi do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie ju wiziono
takich prominentw jak Francisco Largo Caballero, byy premier republikaskiej
Hiszpanii.
Horthyemu oznajmiono bez ogrdek, e jeli bdzie obstawa przy zdradzie, jego
syn zostanie stracony. Admira, cho w stanie zaamania nerwowego pod wpywem takiej
groby, mimo wszystko wygosi radiowe przemwienie. Zaraz potem strzaokrzyowcy
zajli gmach rozgoni i zaprzeczyli sowom regenta, deklarujc zdecydowanie Wgier, by
kontynuowa walk z Sowietami. Pniej owego popoudnia Ferenc Szlasi przej wadz
w kraju. Horthy nie mg ju wiele zrobi. Znalaz si w areszcie domowym
w Niemczech .29

Wczeniej Horthy przerwa prowadzon tamtego lata przez Eichmanna deportacj

ludnoci ydowskiej, gwnie do Auschwitz; dotd zgadzono 437 402 wgierskich ydw.
Ale mimo e Himmler wstrzyma program masowej eksterminacji wraz ze zblianiem si
Armii Czerwonej, to pozostaych przy yciu ydw zmuszano do niewolniczej pracy i
wobec braku transportu kolejowego do marszu ku Rzeszy. Wiele tysicy ofiar,
drczonych, bitych i zakatowanych przez esesmanw i strzaokrzyowcw, zgino
w trakcie tej drogi. I cho Szlasi wstrzyma w listopadzie marsze mierci, ponad
szedziesit tysicy ydw wiziono nadal w ciasnym budapeszteskim getcie. Wikszo
jego stronnikw bya wtedy zdecydowana na przeprowadzenie wasnej wersji
ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Niesawny dziaacz ruchu
strzaokrzyowcw, duchowny Alfrd Kun, ktry pniej przyzna si do zamordowania
piciuset osb, zwykle wydawa tak oto komend: W imi Chrystusa ognia! . 30

Bojwkarze strzaokrzyowcw, czasami ledwie czternasto- lub szesnastoletni,

wyprowadzali z getta grupy ydw, kazali im rozbiera si do bielizny i maszerowa
mronymi uliczkami na naddunajskich brzegach do miejsc strace. Czsto strzelali tak
niecelnie, e wiele ofiar zdoao wskoczy do lodowatej rzeki i odpyn. Pewnego razu
niemiecki oficer powstrzyma przeprowadzenie zbiorowej egzekucji i odesa ydw do
domw, cho pewnie ocali ich w ten sposb tylko na krtko.
 Mimo i niektrzy podoficerowie wgierskiej andarmerii przyczali si do liczcej
cztery tysice ludzi milicji strzaokrzyowcw, by drczy i mordowa ydw, to inni
pomagali tym ostatnim. Zdarzali si nawet tacy strzaokrzyowcy, ktrzy uatwiali ydom
ucieczk dowodzi to faszywoci wszelkiego zbytniego generalizowania. Jeden z takich
dobroczycw, doktor Ara Jerezian, zosta po wojnie uhonorowany przez Yad Vashem
izraelski instytut pamici ofiar Holokaustu.
Najaktywniej na rzecz ratowania ydw dziaa Szwed Raoul Wallenberg, ktry mimo
e przebywa na Wgrzech poficjalnie, wyda dziesitki tysicy dokumentw
stwierdzajcych, i zaopatrzone w nie osoby znajduj si pod ochron wadz szwedzkich.
Pniej, w czasie oblenia Budapesztu, strzaokrzyowcy wdarli si na teren szwedzkiej
ambasady i zamordowali kilka osb z jej personelu w odwecie za ich poczynania. Oprcz
Szwedw take dyplomata szwajcarski Carl Lutz, Portugalczyk Carlos Branquinho,
przedstawiciele Midzynarodowego Czerwonego Krzya oraz nuncjusz papieski
wystawiali podobne glejty, aby pomc przeladowanym wgierskim ydom.
Ambasady Salwadoru i Nikaragui dostarczyy kilkuset certyfikatw obywatelstwa,
jednak do najbardziej niezwykego wybiegu uciekli si pracownicy ambasady hiszpaskiej.
Hiszpaski charg daffaires ngel Sanz-Briz wiedzia, e reimowi Szlasiego
rozpaczliwie zaleao na oficjalnym uznaniu go przez rzd Franco. Podsyca w czonkach
wgierskich wadz takie zudzenia, rwnoczenie przeciwstawiajc si zbrodniczym
poczynaniom strzaokrzyowcw bardziej nawet energicznie od pracownikw szwedzkiej
ambasady. Ostatecznie Sanz-Briz zosta zmuszony do opuszczenia Wgier, niemniej
przekaza uprawnienia nowemu rzekomemu charg daffaires Giorgiowi Perlasce, ktry
w istocie by woskim antyfaszyst. Perlasca zebra pi tysicy ydw w schronisku pod
nadzorem Hiszpanw; rzd Franco w Madrycie nie mia pojcia, co wyprawiano na
Wgrzech w jego imieniu. Jeszcze bardziej brawurowy fortel by dzieem Miksy
Domonkosa, czonka lokalnej Rady ydowskiej, ktry podrobi na dokumentach
zapewniajcych nietykalno osobisty podpis nadinspektora wgierskiej andarmerii.
Wszystkie te starania na rzecz ratowania ydw nasiliy si wraz ze zblianiem si Armii
Czerwonej do Budapesztu, gdy strzaokrzyowcy dopuszczali si z kadym dniem coraz
wikszych okruciestw .
31

Osiemnastego padziernika, tu po zdobyciu Akwizgranu przez 1. Armi, Eisenhower

przewodniczy naradzie w kwaterze dowdztwa 21. Grupy Armii w Brukseli, podczas
ktrej omawiano dalsz strategi. Wybr miejsca tej konferencji by do znamienny, gdy
Montgomery rozzoci swoich amerykaskich kolegw nieobecnoci na poprzednim
podobnym spotkaniu 22 wrzenia w siedzibie dowdztwa SHAEF w Wersalu. Wysa
wtedy w zastpstwie generaa porucznika Freddiego de Guinganda, o wiele bardziej
lubianego szefa sztabu i sympatycznego rozjemc, jak okrela go Bradley. Tym razem
Monty nie mg uchyli si od uczestnictwa.
Jedn z opcji byo przesiedzenie nadchodzcej zimy: czekanie, a ze Stanw
Zjednoczonych przybd nastpne dywizje i zostan zgromadzone spore zapasy
zaopatrzenia, dostarczone przez Antwerpi po uruchomieniu tamtejszego portu. Inna
moliwo polegaa na przeprowadzeniu duej ofensywy jeszcze w listopadzie,
z wykorzystaniem dostpnych zasobw. Bierna strategia na froncie zachodnim raczej nie
wchodzia realnie w rachub, gdy obawiano si, e Stalin zarzuci koalicjantom niech do
podejmowania walki. Montgomery ponownie zgosi propozycj silnego natarcia na pnoc
od Zagbia Ruhry, lecz pomys ten znw zosta odrzucony. Eisenhower, zdecydowanie
popierany w tej kwestii przez Bradleya, opowiada si za podwjnym uderzeniem siami 1.
i 9. Armii na pnocy oraz 3. Armii Pattona atakujcej Zagbie Saary. Montgomeryemu
polecono wykonanie zwrotu na poudnie od Nijmegen, midzy Renem a Moz. Taka
koncentracja si na pnoc i poudnie od Ardenw pozostawiaa bardzo sabo broniony
sektor centralny. Dla osony tego odcinka frontu Bradley cign VIII Korpus generaa
majora Troya Middletona, ktry wczeniej likwidowa ostatnie gniazda niemieckiego
oporu w Bretanii.
W samym Akwizgranie walki cigny si do koca trzeciego tygodnia padziernika.
Trzydziestego padziernika na Koloni spad nastpny ciki nalot bombowcw Harrisa.
Zniszczenia na niemieckiej kolei wizay si z tym, e brakowao pocigw do ewakuacji
ludzi, ktrzy przeyli w ruinach tego miasta. W Kolonii miaa miejsce jedyna w Rzeszy
prba stawienia zbrojnego oporu nazistom przez cywilw, a tamtejsi komunici
i zagraniczni robotnicy zdobywali bro, napadajc na pojedynczych policjantw.
Buntownicy, toczc walki partyzanckie, atakowali posterunki policji i zdoali nawet zabi
szefa miejscowego Gestapo, nim zginli w trakcie okrutnej akcji odwetowej .
32

Alianckie bombardowania przybieray na sile. RAF i USAAF nie miay ju zbytniego

powodu, by lka si Luftwaffe, cho Spaatz ywi obawy, e nowe odrzutowe myliwce
Me 262 nagle pojawi si na niebie i zestrzel jego bombowce. Okoo szedziesiciu
procent bomb zrzuconych cznie na Niemcy spado na tej kraj w ostatnich dziewiciu
miesicach wojny . Hitlerowski minister uzbrojenia Albert Speer uzna, e straty w sferze
33

ekonomicznej infrastruktury w Niemczech przekroczyy krytyczny, niemoliwy do

naprawienia poziom dopiero jesieni 1944 roku, przede wszystkim z powodu rozbicia
sieci transportu i cznoci w rezultacie alianckiej kampanii caodobowych nalotw
bombowych, rozpocztej w padzierniku . Pomimo sceptycyzmu Harrisa w tej kwestii
34

realizacja planu Spaatza, przewidujcego atakowanie rafinerii i wytwrni benzolu,

rwnie zaczynaa wyranie paraliowa dziaania niemieckich si zbrojnych, zwaszcza
Luftwaffe. Tylko produkcja uzbrojenia nadal utrzymywaa si na wysokim poziomie,
gwnie za spraw energii i talentu organizacyjnego Speera.
W istocie wytrwao Harrisa w przeprowadzaniu bombardowa dywanowych
orodkw Zagbia Ruhry take przywioda do unieruchomienia tamtejszych zakadw
produkujcych benzol do listopada przestay pracowa wszystkie lokalne wytwrnie
paliw syntetycznych. Rnica midzy strategiami RAF-u i amerykaskiej 8. Armii
Powietrznej tkwia bardziej w sferze ich prezentacji ni skutkw. Cho dowdztwo
USAAF-u zawsze okrelao swoje naloty mianem bombardowa precyzyjnych, to
rzeczywisto wielce odbiegaa od teorii. Atakowanie takich celw jak stacje
rozrzdowe byo zasadniczo eufemizmem, skrywajcym zrzucanie bomb na przylege do
tych stacji miasta. Przede wszystkim z powodu zej widocznoci w miesicach zimowych
ponad siedemdziesit procent bomb zuywanych przez 8. Armi Powietrzn zrzucano na
lepo, niemal tak samo jak czyniy to samoloty Bomber Command. Harris po prostu nie
owija w bawen, e nie bombardowa orodkw miejskich, i pogardza kadym, kto si
przed tym wzdraga. Tyle tylko, e zupenie bdne okazay si powtarzane przeze
zapewnienia, i same naloty bombowe doprowadz do zakoczenia wojny.
Od kryzysowych dni roku 1942 Wielka Brytania przeznaczya tak wiele zasobw
finansowych, przemysowych i ludzkich na rozbudow swojego lotnictwa bombowego,
e rozwijanie tego rodzaju si zbrojnych nabrao niemal niepohamowanego rozmachu.
I trwao, mimo i wiele nalotw przeprowadzonych przez brytyjskie bombowce pod koniec
wojny miao niewielkie uzasadnienie logistyczne, nie wspominajc ju o aspekcie
moralnym. Obsesyjny Harris uzna za punkt honoru zniszczenie wszystkich wikszych
i mniejszych miast w Niemczech do koca wojny. Dwudziestego sidmego listopada
zbombardowano Fryburg Bryzgowijski na skraju Schwarzwaldu, a nalot ten przynis
mier trzem tysicom ludzi i zniszczenie zabytkowego, redniowiecznego centrum tego
miasta. By to rzeczywicie wze komunikacyjny na zapleczu frontu i uzasadniony cel
ataku w wietle dyrektywy Pointblank, jednak bynajmniej nie jest pewne, e nalot ten
skrci wojn o dzie, godzin czy choby o minut.
Bombardowania, podobnie jak skoncentrowany ostrza artyleryjski, ujawniy pewien
niepokojcy paradoks zwizany z prowadzeniem dziaa wojennych przez pastwa
demokratyczne. Ze wzgldu na siln presj, wywieran w rodzimych krajach przez pras
i opini publiczn, dowdcy dyli do maksymalnego ograniczenia strat wasnych. Wobec
tego uciekali si do wykorzystania najbardziej niszczycielskich broni i materiaw
wybuchowych, co musiao prowadzi do mierci wikszej liczby cywilw za liniami
przeciwnika. Wielu Niemcw nawoywao do odwetu. Latajce bomby V-1 nie rzuciy
Wielkiej Brytanii na kolana, take rakiety V-2 jako nie wpyway na zmian przebiegu
wojny, wic rozeszy si pogoski o V-3. Modlitwa za naszego Fhrera i za nard to take
or napisaa pewna Niemka. Pan Bg nie moe opuci naszego wodza . 35

smego listopada genera Patton, nie chcc ju duej wyczekiwa na popraw pogody,
rozpocz ofensyw 3. Armii na Zagbie Saary bez wsparcia lotniczego. O 5.05
przebudzio mnie przygotowanie artyleryjskie zapisa owego dnia w dzienniku. Salwa
z ponad czterystu dzia zabrzmiaa jak trzanicie drzwiami w pustym domu . Jego XX
36

Korpus podj silny szturm na ufortyfikowane miasto Metz. Chmury si rozwiay i do akcji
weszy myliwce bombardujce, ale ulewne deszcze sprawiy, e poziom wody w Mozeli
rekordowo si podnis. Patton opowiada Bradleyowi, jak jedna z jego kompanii saperw
przez dwa frustrujce i pracowite dni usiowaa przerzuci most pontonowy na drugi brzeg
tej rwcej rzeki. Jeden z pierwszych pojazdw, ktry po tym mocie przejecha,
samobieny niszczyciel czogw, zahaczy o linowe zcze i zerwa je. Most rozlecia si
i popyn z nurtem. Caa cholerna kompania wpada w boto relacjonowa Patton
a onierze darli si jak mae dzieci .
37

Pogoda bya rwnie niesprzyjajca dalej na pnocy, na odcinku 1. i 9. Armii.

Samoloty IX Zgrupowania Lotnictwa Taktycznego generaa majora Elwooda Petea
Quesady atakoway mosty na Renie, aby uniemoliwi Niemcom podcignicie odwodw.
Pitego listopada jeden z pilotw myliwskich ze zdumieniem ujrza, jak cay most
wylatuje w powietrze i wpada do wd Renu po tym, jak udao mu si przypadkowo trafi
pociskiem w adunki wybuchowe, zainstalowane przez niemieckich saperw na wypadek
przeamania frontu przez wojska alianckie.
Bardzo ze warunki meteorologiczne nie ulegay zmianie; padao przez trzynacie dni
z rzdu. Czternastego listopada Bradley przejeda przez Ardeny, przysypane cienk
warstw pierwszego niegu. Zmierza do siedziby dowdztwa 1. Armii w belgijskim
kurorcie Spa, gdzie niegdy, w czasie pierwszej wojny wiatowej, miecia si kwatera
niemieckiego naczelnego dowdztwa. Teraz sztabowcy Hodgesa siedzieli przy
prowizorycznych biurkach pod wielkimi yrandolami, a latajce bomby V-1 i pociski
rakietowe V-2 przecinay niebo, lecc na Londyn i Antwerpi.
Wczesnym rankiem 16 listopada raporty meteorologiczne zapowiaday lepsz pogod,
cho Hodges ju wczeniej zdecydowa, e niezalenie od nich i tak przystpi do ataku.
Niedugo po wicie soce wyonio si zza chmur po raz pierwszy od kilku tygodni.
Wszyscy wpatrywali si w nie z pewnym niedowierzaniem. Zaraz po dwunastej
w poudnie Latajce Fortece i liberatory z 8. Armii Powietrznej oraz lancastery
z dywizjonw Bomber Command wzbiy si w powietrzne, by wybi luk w umocnieniach
Wau Zachodniego. Bradley, podenerwowany po katastrofie, jaka wydarzya si na wstpie
operacji Cobra, zadba o to, eby dooono wszelkich stara, aby bomby nie spady
przypadkowo na wasne wojska oczekujce sygnau do ataku. Ale cho tym razem obyo
si bez takiej tragicznej i okupionej stratami pomyki, nacierajca amerykaska piechota
i formacje pancerne rycho si przekonay, i Niemcy zawczasu przygotowali diabelskie
ogrody, rozcignite daleko wszerz i w gb.
Pierwsza Armia miaa atakowa z Akwizgranu przez las Hrtgen ku rzece Rur.
Naleao opanowa zapory na poudnie od Dren, ktre Niemcy mogli zniszczy w celu
zniweczenia wszelkich prb sforsowania wspomnianej rzeki. Pokadajc nadzieje
w potdze bombardowania lotniczego i artyleryjskiego, zarwno Bradley, jak i Hodges nie
przypuszczali, jaka koszmarna przeprawa czeka ich wojska. Rozgorzay walki o wiele
bardziej krwawe i zacieke od tych toczcych si wrd normandzkich bocage.
Las Hrtgen, rozcigajcy si na poudniowy wschd od Akwizgranu, by mrocznym
skupiskiem gstych sosnowych zagajnikw, gdzie trzydziestometrowe sosny porastay
strome zbocza. onierze nieustannie gubili si w tych budzcych groz gstwinach. Uznali
ten region za widmowy, nawiedzony, odpowiedni dla czarownic . Miaa to by bitwa
38

piechoty, jednak rzucone do niej bataliony, puki i dywizje okazay si le przeszkolone

i nieprzygotowane na to, co je tam czeka. Rozpadliny i gsto rosnce drzewa
uniemoliwiay uycie czogw lub niszczycieli czogw, ktre dotd wspieray alianckich
onierzy w walkach; obszar nie sprzyja te dziaaniom amerykaskiej artylerii czy
myliwcw bombardujcych. Z kolei dla niemieckiej 275. Dywizji Piechoty, wietnej
w maskowaniu, korzystaniu z podziemnych schronw, min i puapek, by to teren idealny do
prowadzenia obrony.
Znaczne straty ponoszone przez alianck piechot od D-Day, czyli dnia desantu
w Normandii, powodoway, e frontowe plutony skaday si w znacznym stopniu z ledwie
przeszkolonych rekrutw. Bradleya irytowa nie tyle marny poziom ich wojskowych
umiejtnoci, ile fakt, e niewielu onierzy trafiajcych na europejski teatr dziaa
wojennych w ogle przeszo jakiekolwiek szkolenie. Dowiedzia si, e genera
MacArthur gromadzi najlepsze wojska do swojej kampanii filipiskiej. Wygldao na to, e
w Waszyngtonie nawet z pozoru nie przejmowano si ju wymogiem pokonania Niemiec
w pierwszej kolejnoci. Departament Wojny zredukowa liczb poborowych kierowanych
co miesic do wojsk Eisenhowera z osiemdziesiciu tysicy do szedziesiciu siedmiu
tysicy .
39

Obowizujcy w armii amerykaskiej system uzupenie by nader nieelastyczny

a ten w wojskach brytyjskich tylko nieznacznie lepszy. Po walkach okupionych cikimi
stratami kady w mundurze wojskowym na tyach mg nagle znale si w orodku
uzupenie wesp z nastoletnimi poborowymi, wanie przewiezionymi ze Stanw
Zjednoczonych. Trzeba przyzna, e dokadano wielkich stara w celu usprawnienia tego
systemu, aby nowo przybyli na front przynajmniej nie wchodzili do walki ju pierwszej
nocy, nie wiedzc, gdzie si znaleli albo z kim walcz. Mimo to byli rozpaczliwie
niegotowi na to, co ich oczekiwao. Dopiero po przetrwaniu swej pierwszej walki
zaczynali poniekd tworzy tkank bliznowat wok odczuwanego lku, ktra dawaa
im pewn szans na przeycie kolejnej batalii.
Niemiecka taktyka bya bezlitonie prosta. Zaleao im na zadaniu przeciwnikowi
maksymalnych strat. Niemieccy onierze zdawali si przejawia diaboliczne uzdolnienia
w przygotowywaniu wszelkiego rodzaju puapek i potrzaskw, w rodzaju min z drutami
rozciganymi tu nad ziemi i niesawnych przeciwpiechotnych Schu-mine, ktre uryway
stop pod wpywem nacisku na grunt. Wszystkie lene przecinki i cieki byy zaminowane
i zatarasowane przez cite drzewa. Takie zatory zabezpieczano przy uyciu bomb-puapek,
a onierze z baterii modzierzy i dzia znali dokadnie ich umiejscowienie.
Kolejne ataki koczyy si fiaskiem. Druyny i plutony gubiy si relacjonowa
jeden z pechowcw z 28. Dywizji granaty modzierzowe spaday pomidzy grupy
szturmowe niosce adunki wybuchowe, ktre eksplodoway i rozryway onierzy;
nieustanny grzechot karabinw maszynowych rozlega si echem wrd drzew, kiedy
ktokolwiek si poruszy. Pewien onierz z uzupenie, szlochajc histerycznie, prbowa
wygrzeba sobie palcami jam w ziemi. Pnym popoudniem cay batalion wycofa si na
wyjciowe pozycje .
40

Co gorsza, cigle padao. Z drzew nieustannie kapao, podoe byo podmoke,

a okopy wypenione wod. Wobec braku przeciwdeszczowych kombinezonw czy peleryn
oraz tego, e tylko nieliczni pamitali lekcje wojny okopowej sprzed wierwiecza,
amerykascy onierze cigle cierpieli z powodu przemoczonych stp. Bardzo wielu
nabawio si dyzenterii. Jeszcze wiksze zaniepokojenie wzbudza dramatyczny wzrost
zapewne nasilony zowieszcz atmosfer lasu Hrtgen liczby ucieczek z linii frontu pod
wpywem panicznego strachu, a take samookalecze, przypadkw zaamania nerwowego,
samobjstw i dezercji. Szeregowiec Eddie Slovik z 28. Dywizji w Hrtgen by jedynym
amerykaskim onierzem rozstrzelanym przez pluton egzekucyjny US Army podczas caej
tej wojny. W Wehrmachcie niemal nie wierzono w wyrozumiao aliantw. W wojsku
niemieckim w tym okresie rozstrzeliwano bowiem bez ceregieli nie tylko schwytanych
dezerterw, ale bywao, e i, z rozkazu Himmlera, take ich rodziny.
Kolejni amerykascy oficerowie byli zwalniani ze stanowisk, gdy nie potrafili zmusi
swoich onierzy do podjcia ataku. W 8. Dywizji w jednym z batalionw zdymisjonowano
prawie wszystkich oficerw, a ich nastpcw spotka taki sam los. W tej straszliwej,
krwawej, toczonej wrd bot batalii Amerykanie musieli wycofywa z linii frontu kolejne
dywizje. onierze, wyczerpani fizycznie i psychicznie, patrzyli tpo przed siebie, nie
mrugajc powiekami; nazywano to nieoficjalnie spojrzeniem sprzed dwch tysicy lat . 41

cznie w lesie Hrtgen Amerykanie stracili trzydzieci trzy tysice ludzi, czyli ponad
jedn czwart onierzy uczestniczcych w tych zmaganiach .
42

Hodgesa ostro krytykowano za brak wyobrani, przejawiony w prbach prowadzenia

walki w tak niekorzystnych warunkach, ktre uwypuklay amerykaskie saboci i zalety
oddziaw niemieckich. A jednak przez las Hrtgen prowadzi jedyny szlak do
miejscowoci Schmidt i zapr na Rur, ktre trzeba byo zdoby przed forsowaniem tej
rzeki. Nawet na mniej zalesionych obszarach na pnoc od Akwizgranu niemieckie
jednostki broniy si w ufortyfikowanych miejscowociach do czasu, gdy pozostaway
z nich tylko ruiny. Gdy oficer amerykaskiego wywiadu spyta schwytanego modego
niemieckiego podporucznika, czy w nie auje, e w jego kraju dochodzi do takich
zniszcze, ten tylko wzruszy ramionami: Po wojnie prawdopodobnie i tak nie bdzie nasz
odpowiedzia. Dlaczeg ma nie zosta zniszczony? . Jeszcze dalej na pnocy
43

brytyjska 2. Armia, zawracajca na poudnie spod Nijmegen, napotkaa w gstych lasach

Reichswaldu warunki zblione do tych, w jakich walczyli onierze Hodgesa w Hrtgen.
Walijska 53. Dywizja stracia pi tysicy ludzi w trakcie dziewiciu dni .
44

Wojska sprzymierzonych znacznie dalej na poudniu odniosy duo wikszy sukces.

Dziewitnastego listopada francuska 1. Armia generaa Jeana de Lattre de Tassigny
przeamaa front w pobliu Bramy Burgundzkiej (Troue de Belfort) i dotara nad grny
Ren. Trzy dni pniej w pnocnym sektorze, gdzie operowaa 6. Grupa Armii generaa
Jacoba L. Deversa, XV Korpus generaa Wadea H. Haislipa przebi si w okolicach
Saverne, a 23 listopada francuska 2. Dywizja Pancerna wkroczya do Strasburga, tym
samym wypeniajc obietnic zoon uroczycie na pnocnoafrykaskiej pustyni.

Bardzo ukontentowany z tego powodu genera de Gaulle wyruszy nastpnego dnia

w dug, okrn wypraw na spotkanie ze Stalinem w Moskwie. Towarzyszyli mu szef
jego prywatnego gabinetu Gaston Palewski, minister spraw zagranicznych Georges Bidault
oraz genera Juin.
Podr potrwaa enujco dugo, poniewa przestarzay dwusilnikowy samolot szefa
francuskiego rzdu co rusz ulega awariom. W kocu Francuzi dolecieli do Baku, gdzie
przesiedli si na pocig, podstawiony przez wadze radzieckie. Ulokowano ich
w staromodnych wagonach wielkiego ksicia Mikoaja, naczelnego wodza wojsk carskich
podczas pierwszej wojny wiatowej. Jazda przez zanieone stepy tak bardzo si duya,
e de Gaulle zauway kliwie, i ma nadziej, e w czasie ich nieobecnoci nie dojdzie
do rewolucji.
De Gaulleowi zaleao na ustanowieniu dobrych relacji ze Stalinem, czciowo
dlatego, i liczy na utrzymanie pod swoim nadzorem francuskiej partii komunistycznej. Nie
rozczarowa si pod tym wzgldem. Stalin nie chcia tymczasowo adnych rewolucyjnych
rozruchw we Francji. Komunistyczne powstanie w tym kraju mogo skoni Roosevelta do
odcicia pomocy materialnej dostarczanej Zwizkowi Radzieckiemu w ramach ukadu
Lend-Lease albo czego sowiecki przywdca obawia si najbardziej wykorzystania go
jako pretekstu, by dogada si z Niemcami. Stalin wiedzia, jak bardzo nieufnie Roosevelt
odnosi si do Francuzw. Innym celem de Gaullea byo uzyskanie poparcia Stalina dla
pomysu uczestnictwa Francji w konferencji pokojowej, aby nie wykluczyli jej z niej
Amerykanie.
Po przybyciu do Moskwy francuska delegacja musiaa znie jeden z ponurych
bankietw wydawanych przez Stalina na Kremlu, podczas ktrych zmusza on swoich
marszakw i ministrw do obiegania stou, aby trci si z nim kieliszkiem. Potem Stalin
wznosi toasty, groc im egzekucj w okrutnym przejawie swego wisielczego humoru. De
Gaulle opisa go w pamitnych sowach jako komunist w stroju marszaka, dyktatora
lubujcego si w knowaniach, zdobywc roztaczajcego aur jowialnoci . Celem Stalina
45

w trakcie tych rozmw byo uzyskanie oficjalnego uznania dla marionetkowych wadz
polskich w Lublinie. Wyranie liczy, i kwestia ta wywoa rozam w sojuszu pastw
zachodnich. De Gaulle grzecznie i stanowczo odmwi. W pewnym momencie Stalin
zwrci si do Gastona Palewskiego i powiedzia ze zoliwym umieszkiem: Widz, e
Polakiem nigdy nie przestaje si by, monsieur Palewski .
46

Stalin by gotw wykaza si szczodroci, albo tym, co sam uwaa za szczodro,

cho gardzi Francuzami za ich klsk z roku 1940, ktra tak bardzo pokrzyowaa jego
wczesne plany. (Jako kolejny przytyk pod adresem de Gaullea nakaza Ilii Erenburgowi
sprezentowa mu egzemplarz swojej powieci zatytuowanej Upadek Parya). Mimo
wszystko Stalin, wiadom urazy, jak de Gaulle ywi wobec Roosevelta, wyczuwa ju
wczeniej, e Francja moe by przydatn kart atutow w jego przyszych kontaktach
z zachodni koalicj. Sowiecki przywdca nie ufa ani Brytyjczykom, ani Amerykanom.
Najbardziej lka si tego, e w nadchodzcych czasach mog oni ponownie uzbroi
Niemcy. Wiedzia, e de Gaulle chce nie tylko cakowitego pokonania Niemiec, ale i ich
rozczonkowania. Sam yczy sobie tego samego, cho nie popiera roszcze de Gaullea
do Nadrenii w powojennym ukadzie europejskim.
Opisana wizyta miaa w sumie udany przebieg, pomimo tego, e Bidault bardzo si
upi na wspomnianym bankiecie. Porozumienie francusko-radzieckie zostao podpisane
o czwartej nad ranem, tu przed odjazdem francuskiej delegacji. Zasza konieczno
wypracowania kompromisowej formuy w sprawie marionetkowych wadz polskich,
jednak de Gaulle przynajmniej wiedzia, e nie bdzie mia kopotw z francuskimi
komunistami. Ich przywdca Maurice Thorez, ktry przedosta si do Francji w trakcie
jego nieobecnoci, nie wyda swoim ludziom rozkazu wyjcia na barykady czy te
organizowania nowych strajkw. Zada krwi, znoju, zwikszonej wydajnoci
i narodowej jednoci w celu pokonania Niemiec. Komunistw z francuskiego ruchu oporu
wprawio to w zdumienie, ale nazajutrz ich organ prasowy potwierdzi sowa Thoreza.
Kreml najwyraniej zainterweniowa. De Gaulle wraz z towarzyszcymi mu osobami
wrci do Francji 17 grudnia; wtedy wanie doszo do zupenie nieoczekiwanego kryzysu.
Armie niemieckie przedary si przez Ardeny i jak sdzono zmierzay w kierunku
Parya.

1 W.I. Hitchcock, Liberation. The Bitter Road to Freedom, Europe 19441945, London 2008, s. 6163.
2 O.N. Bradley, onierska epopeja, tum. E. Niemirska, Warszawa 1989, s. 445.
3 Nazwa jednej z najwikszy ch operacji logisty czny ch w czasie drugiej wojny wiatowej, opierajcej si na sy stemie konwojw drogowy ch, ktre dostarczay zaopatrzenie walczcy m wojskom alianckim
(przy p. tum.).
4 The Patton Papers, t. 2: 19401945, red. M. Blumenson, Boston 1974, s. 548.
5 Relacja generaa majora M.A.P. Grahama, cy t. za: Ch. Wilmot, The Struggle for Europe, Ware (Hertfordshire) 1997, s. 560.
6 O.N. Bradley, onierska epopeja, op. cit., s. 445.
7 Szeregowy W.W., 91. Puk Przeciwlotniczy, 16. Oddzia Naczelnej Komendy Armii Ldowej, BA-MA RH 13 v. 53.
8 A. Roberts, Wodzowie i dowdcy. Jak Roosevelt, Churchill, Marshall i Brooke wygrali wojn na Zachodzie, tum. P. Chojnacki, Warszawa 2011, s. 541.
9 M. Gilbert, Druga wojna wiatowa, tum. J. Kozowski, Pozna 2000, s. 630.
10 GBP, 2 kwietnia 1945 r.
11 TNA PREM 3/434/2, s. 45, cy t. za: L. Rees, World War II behind Closed Doors. Stalin, the Nazis and the West, London 2009, s. 309.
12 V.M. Berezhkov, At Stalins Side. His Interpreters Memoirs from the October Revolution to the Fall of the Dictators Empire, New York 1994, s. 304.
13 Ibidem, s. 309310.
14 Cy t. za: A. Roberts, Wodzowie i dowdcy, op. cit., s. 564.
15 Obecnie Niestierow, do 1945 roku Ebenrode (przy p. tum.).
16 Cy t. za: D. Vogel, Der Deutsche Kriegsalltag im Spiegel von Feldpostbriefen, w: Andere Helme andere Menschen? Heimaterfahrung und Frontalltag im Zweiten Weltkrieg, red. D. Vogel, W. Wette, Essen 1995,
s. 4849.
17 GBP, 4 padziernika 1944 r.
18 Ibidem.
19 Ibidem.
20 Ibidem.
21 GBP, 20 padziernika 1944 r.
22 Ibidem.
23 E. Genkin, w: Sochrani moi pisma, red. I. Altman, Moskwa 2007, s. 276282.
24 Relacja M.P. Czeby kina, Ja pomniu. Wospominania wietieranow Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny , 14 grudnia 2010, http://www.iremember.ru/pekhotintsi/chebikin-mikhail-petrovich (dostp: 1.09.2012).
25 Kapral Hans W., 2. Szpital Polowy przy 529. baonie (rezerwowy m), 30 sierpnia 1944 r., BfZ-SS 24 231.
26 E.M. Awrotinski, Ja pomniu. Wospominania wietieranow Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny , 20 listopada 2010, http://iremember.ru/pekhotintsi/avrotinskiy -efim-mironovich.html (dostp: 1.09.2012).
27 Ibidem.
28 Ibidem.
29 Por. I. Kershaw, Hitler, 19411945. Nemezis, tum. P. Bandel, R. Bartod, Pozna 2003, s. 395408.
30 K. Ungvry, Battle for Budapest. 100 Days in World War II, London 2010, s. 241.
31 Ibidem, s. 236252.
32 I. Kershaw, Fhrer. Walka do ostatniej kropli krwi, tum. G. Siwek, Krakw 2012, s. 203204.
33 Ibidem, s. 115.
34 Ibidem, s. 185186.
35 Cy t. za: D. Vogel, Der Deutsche Kriegsalltag..., op. cit., s. 47.
36 The Patton Papers, t. 2, op. cit., s. 571.
37 Cy t. za: O.N. Bradley, onierska epopeja, op. cit., s. 468.
38 R.F. Weigley, Eisenhowers Lieutenants. The Campaigns of France and Germany, 19441945, Bloomington 1990, s. 365.
39 O.N. Bradley, onierska epopeja, op. cit., s. 475.
40 Cy t. za: P. Fussell, The Boys Crusade. The American Infantry in Northwestern Europe, 19441945, New York 2003, s. 87.
41 J. Ellis, The Sharp End. The Fighting Man in World War II, London 1993, s. 252.
42 Por. P. Fussell, The Boys Crusade, op. cit., s. 83.
43 O.N. Bradley, onierska epopeja, op. cit., s. 471.
44 J. Ellis, The Sharp End, op. cit., s. 169.
45 Ch. de Gaulle, Mmoires de guerre, t. 3: Le Salut, 19441946, Paris 1959, s. 61.
46 H. Alphand, Ltonnement dtre. Journal, 19391973, Paris 1977, s. 180.
 ROZDZIA 43

Ardeny i Ateny
listopad 1944stycze 1945

W listopadzie 1944 roku onierze VIII Korpusu generaa majora Troya H. Middletona
nudzili si niezmiernie na froncie ardeskim. Do generaa Bradleya dotara skarga
miejscowego leniczego, i onierze amerykascy, ktrym nia si pieczona na ronie
wieprzowina, urzdzali polowanie na dzika w nisko leccych samolotach, strzelajc do
zwierzyny z pistoletw maszynowych typu Thompson . Wrzucano take granaty do grskich
1

potokw, aby urozmaici monotoni onierskich racji ywnociowych upolowanymi w ten

sposb pstrgami.
Od czasu chaotycznego sierpniowego odwrotu wojsk niemieckich na Wa Zachodni
Hitlerowi marzya si powtrka jego wielkiego triumfu z roku 1940. Znowu pokada
nadzieje w samozadowoleniu aliantw, w wyzyskaniu czynnika zaskoczenia oraz tempie
natarcia, ktre miao doprowadzi do osignicia zasadniczego celu odzyskania
Antwerpii. W owej zredukowanej wersji niegdysiejszego Mansteinowskiego Sichelschnitt
zakadano odcicie kanadyjskiej 1. Armii, 2. Armii brytyjskiej, 9. Armii generaa
porucznika Williama H. Simpsona oraz wikszoci amerykaskiej 1. Armii Hodgesa.
Fhrerowi nia si nawet nastpna Dunkierka, jednak jego generaowie byli przeraeni
podobnymi fantazjami. Guderian chcia wzmocnienia frontu wschodniego przed
rozpoczciem ofensywy zimowej przez Sowietw. Ale w strategii Hitlera, zblionej do
rachub cesarza Hirohito zwizanych z ofensyw Ichi-g, chodzio o uzyskanie
byskotliwego taktycznego zwycistwa w celu wyeliminowania z dalszego udziau
w wojnie przynajmniej jednego z nieprzyjacielskich krajw, by nastpnie negocjowa
warunki pokojowe z pozycji siy.
Popoudniem 20 listopada Hitler wsiad do swojego Sonderzug (pocigu
specjalnego) podstawionego na zamaskowanej lenej bocznicy, na zawsze opuszczajc ju
wschodniopruski Wilczy Szaniec. Zdrowie Fhrera szwankowao; wymaga poddania si
operacji krtani, co dao mu wymwk do wyjazdu z zagroonych Prus Wschodnich. Od
do dawna cierpia na siln depresj, najwyraniej wiadom katastrofy, jaka zawisa nad
Niemcami. Goebbels usiowa go namwi do wygoszenia przez radio ordzia do narodu,
poniewa kryy pogoski, e wdz ciko zachorowa, popad w obkanie, a nawet, e
zmar. Hitler uparcie nie chcia si na to zgodzi.
Oywiaa go jedynie perspektywa odwetu, wic gorczkowo wyczekiwa rozpoczcia
ardeskiej kontrofensywy. Z pomoc sztabowcw z OKW sporzdzi nader drobiazgowe
rozkazy. Pocztkowo kryptonim Wacht am Rhein (Stra nad Renem) posuy do
zasugerowania nieprzyjacielowi, i Niemcy szykuj si do dziaa obronnych, tymczasem
rzeczywistym kryptonimem uderzenia w Ardenach bya Herbstnebel (Jesienna Mga).
Nacierajce armie miay wyj nad Moz w cigu czterdziestu omiu godzin i zdoby
Antwerpi przed upywem dwch tygodni. Hitler oznajmi niemieckim dowdcom, e
zamknie w puapce kanadyjsk 1. Armi i wyeliminuje Kanad z wojny, co z kolei skoni
Stany Zjednoczone do zastanowienia si nad zawarciem pokoju.
Feldmarszaek von Rundstedt, gotowy do przeprowadzenia ograniczonego w skali
przeciwuderzenia i likwidacji wybrzuszenia w linii frontu pod Akwizgranem, pojmowa,
e taki cel jak odzyskanie Antwerpii jest zupenie nierealny. Nawet gdyby utrzymywaa si
na tyle za pogoda, by uniemoliwi dziaania lotnictwu sprzymierzonych, i nawet jeli
udaoby si zdoby alianckie skady paliwa, to Niemcom po prostu brakowao si do
utrzymania wyomu w liniach przeciwnika. Przypominao to wszystko obsesj Hitlera na
punkcie kontrataku pod Avranches z pocztku sierpnia, do ktrego zmusi wwczas
feldmarszaka von Klugego. Spektakularne i niespodziewane dla wroga uderzenie nie
mogo nic da, jeeli nie wchodzio w gr wyzyskanie jego skutkw. Rundstedt czu si
pniej gboko uraony, dowiedziawszy si, e alianci nazwali niemiecki kontratak
w Ardenach ofensyw Rundstedta, jak gdyby by to jego plan.
Trzeciego listopada, kiedy Jodl przedstawi plany operacji dowdcom, wprawiy one
tych wszystkich, ktrzy mieli ni bezporednio pokierowa, czyli Rundstedta
gwnodowodzcego na froncie zachodnim, Modela dowdc Grupy Armii B,
Oberstgruppenfhrera Seppa Dietricha dowdc 6. Armii Pancernej SS, a take
generaa pukownika Hasso von Manteuffla, pod ktrego komend znajdowaa si 5. Armia
Pancerna, w osupienie. W trakcie odpraw w przededniu samej batalii sze tygodni
pniej wielu modszych niemieckich oficerw i szeregowcw nabrao przewiadczenia,
bd te wmawiao sobie, e wraz z pociskami rakietowymi V-2 wystrzeliwanymi na
Angli kontrofensywa ta okae si punktem zwrotnym wojny, na ktry od tak dawna
oczekiwali.

Dwudziestego smego listopada, gdy trway krwawe zmagania w deszczu i deszczu ze

niegiem na pnocnym odcinku niemieckiej granicy, Eisenhower odwiedzi
Montgomeryego w kwaterze gwnej tego ostatniego w Belgii. Jeszcze zanim aliancki
naczelny dowdca usiad nad map w jego przyczepie, Montgomery zacz przemawia
wadczym tonem na temat braku sukcesw w toczcych si bataliach. Liczc ponownie na
wykorzystanie pozornej niezdolnoci Eisenhowera do otwartego sprzeciwienia mu si,
Montgomery uzna, e uzyska zgod na objcie zwierzchniego dowdztwa nad wszystkimi
wojskami sprzymierzonych na pnoc od Ardenw. Ale Bradley, ktry nie mia zamiaru
przekazywa czci swojej grupy armii pod komend Montgomeryego, zdoa wkrtce
potem nakoni Eisenhowera do zmiany zdania. Sidmego grudnia Eisenhower,
Montgomery i Bradley spotkali si w Maastricht. Montgomery usysza wtedy, e
przeprowadzenie przeze ofensywy wzmocnionymi siami na pnocy nie wchodzi ju
w gr. Bradley z pewnoci musia si bardzo stara, by nie umiecha si z zadowolenia.
Kiedy Eisenhower i dowdcy podlegych mu grup armii spierali si o to, czy
skoncentrowa wojska do nastpnego ataku na pnoc lub na poudnie od Ardenw,
wywiadowi sprzymierzonych nagle znikna z oczu niemiecka 6. Armia Pancerna SS.
Nieco wczeniej stacjonowaa w okolicach Kolonii i przypuszczano, e wesp z 5. Armi
Pancern Manteuffla szykuje si do przeciwuderzenia na amerykask 1. Armi, gdy tylko
ta przekroczy rzek Rur. W Maastricht Eisenhower w rozmowie z Bradleyem poruszy
kwesti sektora ardeskiego, osanianego jedynie przez VIII Korpus Middletona, ale
Bradley si tym nie przejmowa. Wyjani, e celowo osabi lew flank z myl
o wzmocnieniu zaplanowanych ofensyw na pnocy i poudniu. aden z dowdcw
obecnych na naradzie w Maastricht nie spodziewa si przeprowadzenia przez
nieprzyjaciela przeciwuderzenia na wielk skal. Niemcom rozpaczliwie brakowao
paliwa do czogw, a gdyby nawet si przebili, to gdzie skierowaliby si dalej?
Wprawdzie oficerowie wywiadu przebkiwali, e Niemcw interesowaoby odzyskanie
Antwerpii, ale aden czoowy dowdca aliancki nie potraktowa tego zbyt powanie.
Montgomery zamierza nawet wyjecha na wita boonarodzeniowe do Anglii.
 Kontrofensy wa w Ardenach (grudzie 1944sty cze 1945)

Pitnastego grudnia Hitler wraz ze wit uda si swoim pocigiem do kwatery polowej
Adlerhorst (Orle Gniazdo) w Ziegenbergu, w pobliu Bad Nauheim. Siedziba
dowdztwa Rundstedta miecia si w pobliskim zamku. Ku zgrozie niemieckiej
generalicji zainstalowaa si tam rwnie kierowana przez Martina Bormanna kancelaria
partii narodowosocjalistycznej, a sam Bormann utyskiwa, e za mao tam miejsca dla
wszystkich jego maszynistek . Nazistowska biurokracja, w Berlinie i na prowincji,
2

wydawaa si jeszcze rozrasta w okresie, gdy Rzeszy zagraaa ju klska, niewtpliwie

po to, aby stworzy wraenie, e partia nadal kontroluje rozwj wydarze. Pitrzyy si
zalecenia, dyrektywy i nakazy dotyczce wszelkich spraw, akurat wwczas, kiedy
transport, a w zwizku z tym i system pocztowy w Rzeszy zaamyway si pod ciarem
alianckich bombardowa.
Niemcy opnili rozpoczcie swojej ofensywy o dwa tygodnie, gdy ich formacje
pancerne i jednostki piechoty nie osigny gotowoci na czas. Hitler chcia
skoncentrowania trzydziestu dywizji do tego przeciwuderzenia. Ostatecznie zebrano
dwadziecia w wojskach pierwszego rzutu oraz pi w rezerwie. Na pnocnym skrzydle
gwnych si uderzeniowych 6. Armia Pancerna SS Dietricha miaa naciera na Antwerpi,
a 15. Armia winna osania jej praw flank. Pita Armia Pancerna na odcinku
poudniowym pocztkowo nacieraa w kierunku Brukseli, majc na lewej flance 7. Armi.
Bardzo nieliczni amerykascy starsi oficerowie, ktrzy obawiali si moliwej
niemieckiej kontrofensywy w Ardenach, naraali si na drwiny swoich kolegw.
Wprawdzie rozpoznanie lotnicze zauwayo zwikszon aktywno wojsk niemieckich za
Renem, ale uznano j za przygotowania do kontrataku, spodziewanego po sforsowaniu
rzeki Rur na pnocy. Dowdztwo 12. Grupy Armii wyraao przekonanie, e Niemcy
zostali na tyle osabieni, i przestali stanowi powaniejsze militarne zagroenie. Kiedy
Middleton powiedzia Bradleyowi, e jednostki jego VIII Korpusu s bardzo rozcignite
na stutrzydziestopiciokilometrowym odcinku Ardenw, szef jego grupy armii stwierdzi:
Nie martw si, Troy. Oni tam nie przyjd. Middleton dysponowa czterema dywizjami
piechoty, w tym dwiema wieymi, 99. i 106., oraz 28. i 4., wyczerpanymi
i wykrwawionymi w walkach w lesie Hrtgen. W odwodzie mia rwnie 9. Dywizj
Pancern i 14. Grup Kawalerii, przeznaczon do dziaa zwiadowczych.
O 5.30 rano 16 grudnia niemiecka artyleria otworzya ogie. Skutek rwnoczesnego
ostrzau z tysica dziewiciuset dzia wzdu frontu by oszaamiajcy. Zdezorientowani
amerykascy onierze wyskakiwali ze piworw, chwytali za bro i kulili si na dnie
okopw, pki kanonada nie ustaa. Ale po jej zakoczeniu ujrzeli niesamowit powiat.
Ten nieprawdziwy wit by w istocie sztucznym blaskiem ksiycowym snopami
wiata niemieckich reflektorw przeciwlotniczych odbijajcymi si od spodniej warstwy
chmur. Niemieccy piechurzy w zimowych, biaych kurtkach maskujcych, nacierajcy
w mronej mgle i wrd wysokich drzew ardeskich lasw, wygldali jak zjawy. Chocia
pojedyncze wysunite oddziay alianckie stawiy dzielny opr, to na wikszo jednostek
dwch niedowiadczonych amerykaskich dywizji na pnocnym skrzydle spado uderzenie
czowek paru armii pancernych. czno ulega zerwaniu, jednak na linii frontu
kompanie niezaprawionej jeszcze w bojach 99. Dywizji Piechoty, wspierane przez cz 2.
Dywizji, podjy zacite walki odwrotowe z Dywizj Grenadierw Ludowych oraz 12.
Dywizj SS Hitlerjugend. Nieco dalej na poudnie dwa puki amerykaskiej 106.
Dywizji Piechoty znalazy si w okreniu.
Szpic poudniowego zgrupowania Dietricha stanowi 1. Puk Pancerny SS z dywizji,
ktr wczeniej Dietrich dowodzi Leibstandarte SS Adolf Hitler. Puk ten,
wzmocniony przez szedziesicioomiotonowe czogi typu Knigstiger (PzKpfw VI B),
walczy pod komend Obersturmbannfhrera Joachima Peipera, dowdcy syncego ze
szczeglnej bezwzgldnoci. Kiedy jego kolumna pancerna natrafia na wysadzony
w powietrze most, a na wskiej drodze zapanowa chaos, Peiper po prostu pokierowa
swoje czogi przez pole minowe, tracc na nim sze z nich, niemniej nadrabiajc stracony
czas.
Z powodu przerwania polowych linii telefonicznych wskutek ostrzau artylerii i oglnego
zamieszania, w kwaterze gwnej 1. Armii Hodgesa w Spa zakadano na podstawie
nielicznych otrzymanych meldunkw, e Niemcy przeprowadzili po prostu lokalny
kontratak. Hodges wyda nawet rozkaz 2. Dywizji Piechoty, aby kontynuowaa prby
podejcia do zapr wodnych na Rur, nie zdajc sobie sprawy, i jednostka ta ju uwikaa
si w zupenie inne zmagania.
Generaowi Eisenhowerowi w siedzibie SHAEF w Wersalu nie zakcano radosnego
dnia. Dowiedzia si on bowiem nieco wczeniej, e na pewno otrzyma awans pit
generaln gwiazdk. Musiaa go drczy myl, i jego podkomendny, Montgomery, zosta
awansowany ju na pocztku wrzenia. Eisenhower zaj si odpisywaniem na listy i wzi
udzia w lubie swojego ordynansa, ktry pobra si z kobiet z eskiej Suby
Pomocniczej (Womens Army Corps, WAC), zatrudnion w roli kierowcy w jego
dowdztwie. Oczekiwa wizyty Bradleya na kolacji; zamierza podzieli si z nim dostaw
wieych ostryg.
Kiedy Bradley przyby, obaj udali si do sali odpraw, aby omwi kwesti
uzupenie. Przerwa im t narad jeden ze sztabowcw, przynoszc wieci o niemieckim
przeamaniu frontu w sektorze ardeskim. Bradley uwaa, e to musi by ograniczona
akcja, majca na celu zakcenie szykowanego przez Pattona ataku, jednak Eisenhowera nie
zawiodo instynktowne przeczucie. Oceni, i to co powaniejszego. Poleci Bradleyowi
udzieli jakiego wsparcia VIII Korpusowi Middletona. W odwodzie znajdoway si 7.
Dywizja Pancerna na pnocy oraz 10. Dywizja Pancerna w zgrupowaniu Pattona na
odcinku poudniowym. Jak mona si byo spodziewa, taka zmiana planw nie wprawia
Pattona w zachwyt, niemniej obie wspomniane dywizje otrzymay rozkaz wymarszu.
Eisenhower i Bradley udali si na posiek, ale Bradley mia uczulenie na ostrygi
i zadowoli si jajecznic. Potem rozegrali pi partii bryda w dwoma oficerami
sztabowymi z SHAEF.
Nazajutrz Bradley, ktry zacz si obawia, e jednak bdnie oceni zaistnia
sytuacj, popdzi subowym packardem do swej kwatery polowej w Luksemburgu. Tam
dosownie wbieg po schodach do sali narad i rzuci okiem na wielk map na cianie.
Due czerwone strzaki oznaczay niemieckie natarcie. Skd, u diaba, ten sukinsyn
wytrzasn wszystkie te wojska? pyta z niedowierzaniem . Nadal byy trudnoci
3

z uzyskaniem dokadnych informacji. Dalekopisowe poczenie z kwater 1. Armii w Spa

ulego zerwaniu. Kiedy adiutant Eisenhowera Harry Butcher dotar do siedziby dowdztwa
12. Grupy Armii w Verdun, zauway, e panujca tam atmosfera przypomina nastroje po
klsce pod Kasserine.
Z kolei w szefostwie 3. Armii rwano si do walki. Dla Pattona kontrofensywa
w Ardenach nie stanowia a takiego zaskoczenia. Stwierdzi: wietnie. Powinnimy
otworzy front i przepuci ich a do Parya. Potem odetniemy ich od zaplecza . Na
4

pnocnym odcinku w kwaterze dowdztwa 9. Armii wci nie pojmowano do koca, co

Niemcy zamierzaj. Wyjtkowo silne ataki Luftwaffe na formacje tej armii skaniay do
przypuszcze, i to akcja dywersyjna przed wiksz kontrofensyw w strefie 1. Armii.
Alianccy sztabowcy powiadali, e wszystko zaley od tego, jakie siy Rundstedt ma do
dyspozycji . W kwaterze gwnej 1. Armii Hodges albo naprawd zachorowa, jak to si
5

twierdzi w niektrych rdach, albo te zaama si pod wpywem stresu. To wanie on

bowiem zlekceway wczeniejsze ostrzeenia szefa swoich sub wywiadowczych. Tak
czy owak ju nastpnego dnia wzi si znowu w gar.

W siedzibie SHAEF 17 grudnia Eisenhower przeanalizowa wraz ze sztabowcami

wszelkie dostpne informacje, prbujc przejrze niemieckie zamierzenia i odpowiednio
na nie zareagowa. Przypuszczano, e Niemcy po prostu starali si wbi klin midzy 12.
a 21. Grup Armii. Jedynymi rezerwami, jakie pozostay aliantom na bezporednim
zapleczu frontu, byy amerykaskie 82. i 101. Dywizje Powietrznodesantowe,
odpoczywajce koo Reims po operacji Market Garden. Po uwanym przestudiowaniu
mapy wybrano okolice Bastogne. Trzy kolejne dywizje z Anglii otrzymay rozkaz
przygotowania si do niezwocznego przerzutu na kontynent. Ostatecznie 82. Dywizja
Powietrznodesantowa zostaa skierowana do Werbomont, bliej Spa.
Mylne przypuszczenie, e celem niemieckiej ofensywy bya francuska stolica,
zataczao coraz szersze krgi, wywoujc alarmistyczne pogoski. Tymczasem kluczowym
elementem niemieckiego planu by desant 6. Puku Strzelcw Spadochronowych
pukownika Friedricha von der Heydtego, ktry mia uchwyci przepraw na Mozie, co
przyspieszyoby postpy czynione przez atakujce wojska. Desant ten zosta zakcony
gwnie przez aliancki ogie przeciwlotniczy, a wikszo spadochroniarzy Heydtego
wyldowaa poza wyznaczon stref zrzutu. Heydte zebra tak nieliczny oddzia, e mg on
tylko ukry si w pobliu mostu i obserwowa rozgrywajce si wydarzenia, oczekujc na
przybycie pancernych czowek. Jednake ten rozproszony na znacznym obszarze zrzut na
pewno pogbi jeszcze zamieszanie panujce po alianckiej stronie.
Niemcy mieli te plan akcji dywersyjnej. Hitler osobicie poinstruowa dowdc
oddziaw specjalnych SS Ottona Skorzenyego, by ten przenikn na tyy przeciwnika
wraz z niewielkim oddziaem mwicych po angielsku ochotnikw przebranych
w amerykaskie mundury i przemieszczajcych si w zdobycznych pojazdach US Army.
Grupa ta miaa zaj inny most na Mozie i generalnie sia zamt na alianckich tyach.
Gwny zesp Skorzenyego utkn w gigantycznych drogowych korkach i nie zdoa si
przez nie przebi, co wszak udao si kilku pomniejszym grupkom. Osiemnastego grudnia
trzej niemieccy dywersanci w jeepie zostali zatrzymani przez aliancki posterunek na szosie.
Nie znali hasa. onierze amerykascy przeszukali ich i odkryli nazistowskie uniformy pod
oliwkowymi amerykaskimi mundurami. Cho wspomniani Niemcy zostali schwytani, a ich
misja skoczya si fiaskiem, to przed pniejsz egzekucj wywoali dodatkowe
zamieszanie, oznajmiajc podczas przesuchania, i zmierzali do Wersalu, aby
zlikwidowa generaa Eisenhowera.
Eisenhower nie mg przez pewien czas opuszcza swojej kwatery, pilnie strzeonej
przez wartownikw z pistoletami maszynowymi. Kryy plotki, e czonkowie
niemieckich oddziaw specjalnych polowali take na Bradleya i Montgomeryego. Kady
szeregowiec i oficer, bez wzgldu na rang, by zatrzymywany na punktach kontroli przez
amerykaskich andarmw i wypytywany na temat geografii USA, baseballu oraz rnych
innych sprawy, znanych gwnie Amerykanom. W Paryu wprowadzono godzin policyjn,
a SHAEF ogosia na dwie doby cisz informacyjn, co jeszcze bardziej rozniecio rne
domysy.
Ludno zaczynaa nabiera przewiadczenia, e Niemcy niebawem ponownie zajm
Pary. Francuscy kolaboranci przebywajcy w wizieniu Fresnes przygadywali stranikom,
twierdzc, i Niemcy rycho wrc i wypuszcz ich na wolno. Stranicy odpowiadali na
to, e wraz z czonkami ruchu oporu pozabijaj kolaborantw, zanim wrg stanie u bram
stolicy. Histeria dotara a do Bretanii, gdzie instytucjom na tyach polecono przygotowa
si do ewakuacji. Kapitan Michael R.D. Foot z SAS (Secret Air Service), powanie ranny,
na rekonwalescencji w szpitalu w Rennes, zapyta brytyjsk pielgniark o przyczyn
wynikego zamieszania. Pakujemy si odpowiedziaa. Ale co z rannymi, ktrzy nie
nadaj si do transportu? spyta. Na pewno zakonnice z ssiedztwa zaopiekuj si
wami odrzeka mu na to .
6

Opowiadano sobie i inne, blisze prawdy historie. Siedemnastego grudnia, w drugim

dniu ofensywy, esesmani Peipera z formacji Leibstandarte SS Adolf Hitler zabili z zimn
krwi szedziesiciu dziewiciu jecw wojennych, a potem, podczas tak zwanej masakry
w Malmedy, zastrzelili i pozostawili na niegu kolejnych osiemdziesiciu szeciu. Dwaj
jecy uciekli i dotarli do alianckich linii. dza zemsty wzmagaa si, gdy relacj z tego
zdarzenia przekazywano z ust do ust, i w rezultacie stracono wielu niemieckich jecw.
Pomimo caego tego rozgorczkowania do wczenie pojawiy si oznaki, e nie wszystko
ukada si zgodnie z niemieckimi planami. Niektre z niedowiadczonych oddziaw 99.
Dywizji Piechoty i zaprawionej w bojach 2. Dywizji Piechoty zdoay powstrzyma
natarcie 12. Dywizji SS Hitlerjugend. Potem wycofay si w naleytym porzdku na
naturaln pozycj obronn na wzniesieniach Elsenborn. Szsta Armia Pancerna SS
Dietricha nie czynia spodziewanych postpw, ale przynajmniej zdobya jeden
z pomniejszych alianckich skadw paliwowych. Na szczcie dla sprzymierzonych jego
wojskom nie udao si zdoby wielkiego zapasu koo Stavelot, gdzie znajdowao si ponad
osiemnacie milionw litrw paliwa.
Utrzymyway si idealne z niemieckiego punktu widzenia warunki
meteorologiczne, a nisko wiszce chmury uniemoliwiay dziaania alianckiemu lotnictwu.
Pita Armia Pancerna Manteuffla nieco dalej na poudnie radzia sobie lepiej od 6. Armii
Pancernej SS Dietricha. Po przebiciu obrony bezradnej 28. Dywizji Piechoty zmierzaa ku
Bastogne. Z kolei dowiadczona amerykaska 4. Dywizja Piechoty na poudniowej flance
dzielnie opieraa si atakom niemieckiej 7. Armii.
Eisenhower zwoa na 19 grudnia narad w Verdun. Kryzys ardeski z pewnoci
wykaza w najwikszym stopniu jego zalety jako naczelnego dowdcy. Wbrew
wczeniejszej krytyce jego skonnoci do kompromisw i przychylania si do opinii
generaw, z ktrymi si komunikowa, tym razem zademonstrowa trzewy osd
i inicjatyw. Twierdzi, e nadarzya si wietna okazja do maksymalnego osabienia
przeciwnika na otwartej przestrzeni zamiast atakowania jego pozycji obronnych za polami
minowymi. Alianckie zadanie polegao na udaremnieniu niemieckim czowkom
pancernym sforsowania Mozy. Nieprzyjaciela naleao zatrzyma a do czasu, gdy zmieni
si pogoda, a nastpnie napuci na niego siy powietrzne. Aby to si powiodo, trzeba
byo wpierw wzmocni sektor, w ktrym wrg chcia si przebi i dopiero potem przej
do przeciwnatarcia.
Patton, dokadnie informowany o aktualnej sytuacji przez szefa swojego wywiadu, ju
poleci swym sztabowcom sporzdzenie awaryjnego planu, przewidujc ewentualno
rezygnacji z silnego ataku na Zagbie Saary na rzecz uderzenia na poudniowe skrzydo
nacierajcego niemieckiego ugrupowania. Cieszya go perspektywa opuszczenia
zagnojonych, podmokych wsi Lotaryngii . Niemiecka ofensywa przywodzia mu na myl
7

wielk akcj zaczepn Ludendorffa z marca 1918 roku Kaiserschlacht. Patton sprawia
wraenie spokojnego, gdy Eisenhower zwrci si do niego w tej fazie kryzysu.
Kiedy moe pan zaatakowa? zapyta go naczelny wdz si alianckich.
Dwudziestego drugiego grudnia, siami trzech dywizji: Czwartej Pancernej,
Dwudziestej Szstej i smej odpowiedzia Patton. Dla niego bya to doniosa chwila.
Wszyscy zebrani dowdcy armii i grup armii oraz szefowie ich sztabw patrzyli na
zdumieni. Wspomniany manewr wymaga zwrotu przeprowadzonego przez wikszo si
armii Pattona o dziewidziesit stopni, co wizao si z koszmarem wytyczania na nowo
przecinajcych si linii zaopatrzeniowych. Zrobio si nieze zamieszanie zanotowa
Patton z satysfakcj w swoim dzienniku . Ale Eisenhower uzna, e trzy dywizje to za mao,
8

na co Patton odpar z typow dla niego pewnoci siebie, e uda mu si pobi Niemcw
trzema dywizjami, a jeli bdzie musia czeka duej, to utraci atut w postaci czynnika
zaskoczenia. Ostatecznie Eisenhower wyrazi zgod.
Nastpnego przedpoudnia, 20 grudnia, Bradley, jak mona byo oczekiwa,
zdenerwowa si na wiadomo, e Eisenhower postanowi przekaza pod komend
Montgomeryego amerykaskie 9. i 1. Armi. Rzecz w tym, e Montgomery mg stale
kontaktowa si z dowdztwami tyche armii, natomiast kwatera gwna 12. Grupy Armii
w Luksemburgu bya odcita na poudniu przez wybrzuszenie w linii frontu, powstae
wskutek niemieckiej kontrofensywy. Eisenhower zosta namwiony do takiej zmiany przez
swojego szefa sztabu Bedella Smitha, czciowo w rezultacie chaosu, jaki zapanowa w 1.
Armii, a take obaw, i Hodges mg si zupenie zaama. Bradley, pocztkowo
zaskoczony przez niemieck kontrofensyw, lka si, e takie posunicie zostanie
potraktowane jako wotum nieufnoci dla jego wasnych umiejtnoci dowdczych. Przede
wszystkim jednak zadrczaa go myl, i rozbudzi to w Montgomerym aspiracje do objcia
zwierzchnictwa nad wszystkimi wojskami sprzymierzonych w polu. W trakcie trudnej
i nerwowej rozmowy telefonicznej Bradley zagrozi nawet zoeniem dymisji. Eisenhower,
mimo dugoletniej przyjani, ktra czya go z Bradleyem, nie ustpi. C, Brad, to mj
rozkaz stwierdzi na zakoczenie .
9

Z kolei Patton by w swoim ywiole, przegrupowujc wojska, wzmacniajc

batalionami niszczycieli czogw swoje formacje pancerne i szykujc si do ataku.
Amerykaska 101. Dywizja Powietrznodesantowa dotara do Bastogne tu przed
pojawieniem si tam 5. Armii Pancernej Manteuffla. W istocie sabe alianckie linie
obronne byy ju tam ostrzeliwane przez nieprzyjaciela z broni rcznej, gdy na miejsce
zajeday ciarwki z wojskiem. Spadochroniarze luzowali wycofujcych si
w popiechu amerykaskich piechurw, ktrzy oddawali im amunicj. Pewien oficer z 10.
Dywizji Pancernej, stwierdziwszy, jak mao amunicji pozostao, pojecha do skadu
zaopatrzeniowego i powrci stamtd ciarwk obadowan nabojami i granatami,
podajc je przemaszerowujcym obok spadochroniarzom. Gdy odgosy strzelaniny
przybray na sile, onierze przystpili do kopania jam i roww strzeleckich w zasypanej
niegiem ziemi.
Podobnie jak niemal wszystkie amerykaskie jednostki podczas zmaga w Ardenach,
101. Dywizja Powietrznodesantowa nie bya naleycie wyekwipowana do walk
w warunkach zimowych. Ze wzgldu na problemy logistyczne w trakcie poprzednich trzech
miesicy absolutne pierwszestwo w dostawach zapewniono materiaom pdnym
i amunicji. Wikszo onierzy nadal miaa letnie umundurowanie i cierpiaa strasznie
z powodu zimna, zwaszcza nocami, kiedy temperatura znacznie spadaa. Nie wolno byo
rozpala ognisk, gdy te cigay od razu ogie niemieckiej artylerii i modzierzy. Liczba
odmroe stp wzrosa alarmujco, a przypado ta eliminowaa z walk duy odsetek
ludzi. Ostrzeliwani w okopach, stojc za dnia w lepkim bocie, ktre w nocy zamarzao,
onierze rzadko mieli okazj do zdjcia butw i osuszenia skarpet. Nie byo gdzie si
umy ani ogoli. Wielu zapado na dyzenteri, a nie mogc opuszcza okopw, musieli si
wyprnia w hemy albo w pudeka po racjach ywnociowych. Dokonywano jeszcze
straszniejszych odkry. Dziki z okolicznych lasw zjaday trzewia niepogrzebanych ofiar
walk; onierzom, ktrzy jeszcze przed batali ardesk urzdzali chaotyczne polowania na
te zwierzta, musiao si przewraca w odkach na myl o tym. Wikszo zobojtniaa
na widok zwok, a personel suby zajmujcej si rejestracj polowych mogi nie mia
innego wyjcia i musia si do tego przyzwyczai.
Mimo e Patton nadal opowiada si za planem wpuszczenia Niemcw dalej, aby
pniej tym atwiej ich rozbi, pogodzi si z decyzj Bradleya, e kluczowego wza
drogowego, jakim byo Bastogne, naley broni za wszelk cen. Sto Pierwszej Dywizji
Powietrznodesantowej zapewniono wsparcie dwch bojowych zgrupowa pancernych,
dwch kompanii niszczycieli czogw oraz batalionu artylerii, ktremu brakowao
pociskw do dzia. Ca nadziej pokadano w poprawie pogody, aby samoloty
transportowe C-47 mogy zrzuca na spadochronach okronym oddziaom zasobniki
z amunicj i innymi zapasami.
Montgomery take nie prnowa. Kiedy tylko uwiadomi sobie, co zagraa jego
tyom, przerzuci XXX Korpus Horrocksa na pozycj obronn na pnocno-zachodnim
brzegu Mozy, by zabezpieczy tamtejsze mosty. Tak si zoyo, e Eisenhower mia w tym
samym czasie plan wysadzenia mostw na Mozie, aby Niemcy nie opanowali tych
przepraw.
 Zaraz po tym jak Montgomery dowiedzia si od Eisenhowera, e przekazano pod
jego komend 1. Armi, pojecha do Spa. Przyby do kwatery Hodgesa, by przytoczy
sowa jednego z jego sztabowcw, niczym Chrystus majcy oczyci wityni . 10

Najwyraniej Hodges pocztkowo znajdowa si w stanie szoku, niezdolny do podjcia

jakiejkolwiek decyzji. Wyszo na jaw, e od dwch dni nie porozumia si z Bradleyem,
wobec czego Eisenhower postpi susznie, wzywajc na pomoc Montyego.
To, co Patton nazwa wypraw po kasztany, mogo si zacz, zgodnie z decyzj
Eisenhowera, 22 grudnia. Powinnimy wedrze si gboko w trzewia wroga i przeci
jego linie zaopatrzeniowe napisa do ony. Przeznaczenie wzywa mnie pospiesznie,
kiedy robi si gorco. Moe Bg naznaczy mnie do tego .
11

Jednake bieg wydarze ju przybiera obrt korzystny dla Amerykanw dziki

determinacji i odwadze onierzy US Army. Na pnocnym skraju strefy przeamania V
Korpus, dowodzony przez zaprzyjanionego od dawna z Eisenhowerem Gee Gerowa,
broni pasma wzniesie Elsenborn siami zbieraniny oddziaw piechoty, niszczycieli
czogw, saperw i przede wszystkim artylerii. Wojskom tym udao si odeprze atak 12.
Dywizji Pancernej SS Hitlerjugend w nocy 20 grudnia oraz nastpnego dnia. Ogem na
opuszczonych przez nieprzyjaciela pozycjach naliczono po tym starciu zwoki siedmiuset
osiemdziesiciu dwch niemieckich onierzy .
12

Montgomery nie pojmowa, z jak zacitoci i brawur formacje amerykaskie

broniy skrajw strefy przeamania frontu. Zamiast tego skupi si tylko na baaganie
zastanym w dowdztwie 1. Armii oraz na wasnej roli w uporzdkowaniu chaosu.
Marszaek polny Brooke bardzo si obawia o zachowanie Montyego, gdy w
ostatecznie otrzyma upragnione dowdztwo, a bieg wypadkw potwierdza suszno tych
niepokojw.
Podczas spotkania z Bradleyem w pierwszym dniu boonarodzeniowych wit
Montgomery stwierdzi, e sytuacja pogorszya si od czasw walk w Normandii,
poniewa nie uwzgldniano jego rad. Bradley a kipia ze zoci, ale sucha tego
w milczeniu. Wykazujc si niezrwnan prnoci, Montgomery uzna, podobnie jak
wczeniej w Normandii, e milczenie to oznacza zgod na wszystko, co powiedzia.
Bradley uda si na spotkanie z Montgomerym, aby skoni go do niezwocznego
przeprowadzenia przeciwuderzenia. Tym razem jednak Montgomery prawie na pewno mia
racj, nie spieszc si z tym. Byskawiczna reakcja Pattona niewtpliwie zaskoczya
Niemcw, lecz rzucajc do ataku zaledwie trzy dywizje, a nie sze, jak chcia
Eisenhower, doprowadzi do przeduenia czasu walk o Bastogne zamiast szybszego ich
rozstrzygnicia. Montgomery, z typowym dla siebie kunktatorstwem, wola najpierw
zablokowa wyom i dopiero pniej go zlikwidowa. Nie okreli dokadnej daty, kiedy
miao to nastpi, gdy musia mie pewno, i poprawa pogody pozwoli na
wprowadzenie do walki alianckich si powietrznych.
Tymczasem pogoda jeszcze si pogorszya, znacznie ograniczajc dziaania lotnictwa.
Poza nalotem na Trewir, w ktrym wziy udzia rwnie cikie bombowce Harrisa,
samoloty aliantw nie wskray wiele i wcale nie z powodu biernoci czy niedostatecznej
wsppracy. Coningham, Nowozelandczyk, ktry w tym czasie dowodzi 2. Armi
Lotnictwa Taktycznego RAF-u, znakomicie si dogadywa z Quesad. Niebo zaczo si
przejania dopiero 23 grudnia. Dwa dni pniej nadesza zimna Gwiazdka, wyborna
pogoda do zabijania Niemcw jak napisa w swoim dzienniku Patton . Alianckie 13

lotnictwo nie zaprzepacio tej okazji. Thunderbolty P-47 i typhoony RAF-u

przeprowadziy seri dobrze zgranych nalotw szturmowych, a myliwce owego dnia
odpieray akcje samolotw Luftwaffe, ktre wykonay dziewiset lotw bojowych.
Sprzymierzeni szybko wywalczyli panowanie w powietrzu. Po tygodniu Niemcy
przeprowadzali ju tylko okoo dwustu lotw bojowych dziennie.
Amerykaskie wojska ldowe wielce podziwiay lotnikw IX Taktycznych Si
Powietrznych Quesady za ich brawur, lecz ci ostatni znani te byli z pomyek
nawigacyjnych i bdnego rozpoznawania. W padzierniku, gdy rzucono ich do ataku na
konkretne umocnienia Wau Zachodniego w Niemczech, aden z pilotw nie odszuka
wyznaczonego celu. Jedna z maszyn zrwnaa nawet z ziemi belgijsk osad grnicz
Genk, zabijajc tam i ranic osiemdziesiciu cywilw. Trzydziestej Dywizji dostao si
bardzo od wasnych lotnikw, gdy dotara do Malmedy. By to trzynasty przypadek od
chwili desantu w Normandii, gdy alianckie wojska ldowe zostay zaatakowane przez
wasne lotnictwo, a amerykascy onierze zaczli nawet nazywa lotnikw Quesady
amerykask Luftwaffe . Zdawao si to potwierdza trafno niemieckiego dowcipu,
14

wedle ktrego od czasu walk w Normandii jeli nadlatuj Brytyjczycy, to si chowamy,

jeeli Amerykanie chowaj si wszyscy, a jeli Niemcy, to nie czyni tego nikt.
Pierwszego stycznia 1945 roku Luftwaffe na rozkaz Gringa maksymalnie nasilia
dziaania, a osiemset myliwcw zebranych w caych Niemczech przeprowadzio
uderzenia na alianckie lotniska. Aby wykorzysta element zaskoczenia, nadleciay lotem
koszcym, poniej strefy penetrowanej przez radary sprzymierzonych. Wymg zachowania
cisej tajnoci do czasu rozpoczcia owej operacji, noszcej kryptonim Bodenplatte,
sprawi jednak, e wielu niemieckich pilotw otrzymao nieprecyzyjne rozkazy, a jednostek
niemieckiej artylerii przeciwlotniczej w ogle nie powiadomiono o tej akcji . Szacuje si,
15

e prawie setka maszyn Luftwaffe zostaa wtedy zestrzelona przez wasne baterie
przeciwlotnicze. cznie alianci stracili okoo stu pidziesiciu samolotw, a Niemcy
blisko trzysta, przy czym dwustu czternastu pilotw zgino bd trafio do niewoli.
Oznaczao to dla Luftwaffe ostateczne upokorzenie. Od tej pory potdze powietrznej
sprzymierzonych nic ju powaniej nie zagraao.

Kiedy 27 grudnia 1944 roku piercie okrenia wok Bastogne zosta ostatecznie
przeamany, na Montgomeryego zaczto wywiera naciski, aby do 3 stycznia przeszed do
kontrataku. Brytyjski marszaek polny nadal jednak pochonity by obsesyjnie kwestiami
zwizanymi z kompetencjami poszczeglnych dowdcw. Brooke mia powody do
niepokoju; oto bowiem Monty zacz poucza Eisenhowera tonem, jakim wczeniej
rozmawia z Bradleyem. Zdaje mi si zapisa Brooke w swoim dzienniku e Monty,
z wrodzonym brakiem taktu, aja Ikea za rezultaty niesuchania jego, Montyego, rad! Za
duo A nie mwiem? jak na wypracowanie podanych przyjacielskich stosunkw
midzy nimi . Ponownie Eisenhower nie zareagowa szorstko, a to skonio
16

Montgomeryego do napisania nieszczsnego pisma uzupeniajcego, w ktrym wyoy

wasne pogldy w dziedzinie strategii i stwierdzi, e powinno si przekaza wanie jemu
dowodzenie 12. Grup Armii Bradleya.
Generaa Marshalla rozdranio rwnie nastawienie brytyjskiej prasy, wtrujcej
Montgomeryemu i nawoujcej do utworzenia zupenie niezalenego brytyjskiego
dowdztwa. W zwizku z tym napisa do Eisenhowera, przekonujc go, by nie szed na
adne ustpstwa. To, w poczeniu z pismem od Montgomeryego, skonio Eisenhowera do
sporzdzenia szkicu depeszy do Poczonego Komitetu Szefw Sztabw, w ktrym
zasadniczo stwierdzi, e jeli Montgomery nie zostanie zastpiony, najlepiej przez
Alexandra, on sam, Eisenhower, ustpi ze stanowiska. Szef sztabu Montgomeryego de
Guingand dowiedzia si o tym ultimatum. Przekona Eisenhowera, by w wstrzyma si
z wysyaniem go przez dob, a sam pospieszy do Montgomeryego z przygotowanym ju
wczeniej tekstem przeprosin, w ktrym proszono Eisenhowera o podarcie rzeczonego,
wczeniejszego pisma od Montyego. Montgomery zosta usadzony, ale tylko na pewien
czas.
Wprowadzenie przez Eisenhowera do walk o Ardeny 3. Armii Pattona wywoao
liczne skutki uboczne nieco dalej na poudniu. Devers musia przej cz frontu Pattona,
co oznaczao konieczno przerzucenia wojsk z poudnia i wycofania ich z okolic
Strasburga w celu wzmocnienia linii obronnych. De Gaulle, ktrego opinii w tej kwestii
nie zasignito zawczasu, zaprotestowa gwatownie, dowiedziawszy si o tym.
Perspektywa oddania przeciwnikowi Strasburga zaledwie ponad miesic od chwili
wyzwolenia tego miasta zagraaa stabilnoci rzdu de Gaullea. Implikacje polityczne
byy o wiele gbsze, anieli uwiadamia to sobie Eisenhower.
Trzeciego stycznia, pod wpywem nalega Churchilla, w kwaterze gwnej
Eisenhowera w Wersalu odbya si konferencja z udziaem de Gaullea, Churchilla
i Brookea. Eisenhower przyzna, e Strasburg ostatecznie mona utrzyma, a de Gaulle tak
si zagalopowa, i niezwocznie opracowa szkic oficjalnego komunikatu. Szef jego
gabinetu Gaston Palewski zanis ten dokument do ambasady brytyjskiej, aby najpierw
pokaza go Duffowi Cooperowi, ambasadorowi Wielkiej Brytanii. Wedle tego
chepliwego owiadczenia to de Gaulle zwoa narad wojskow, do uczestnictwa
w ktrej dopuszczono premiera [Churchilla] oraz Eisenhowera . Duff Cooper zdoa
17

nakoni Palewskiego do zagodzenia tonu treci tego komunikatu.

Zaopatrywane z powietrza Bastogne doczekao si odsieczy, jednak zaraz po tym jak

Niemcy zrozumieli, e nie dotr nawet do Mozy, skoncentrowali ataki na tym miecie.
Tymczasem Hitler postanowi przeprowadzi nastpn kontrofensyw w Alzacji, pod
kryptonimem Nordwind. Bya to w zasadzie operacja dywersyjna i nie daa Niemcom
wiele.
Przeciwnatarcie Montgomeryego zaczo si ostatecznie 3 stycznia. Walki byy
zacieke, a ich prowadzenie utrudniay zaspy niegu, niemniej jednak ich wynik raczej nie
budzi wtpliwoci. Cztery dni pniej znowu doszed do gosu egoizm Montgomeryego,
gdy w zwoa konferencj prasow. Churchill udzieli na ni zgody, poniewa
Montgomery obieca mu, e przyniesie ona zacienienie alianckiej jednoci. Faktycznie jej
skutek by odwrotny. Montgomery, cho pochwali bojowo amerykaskich onierzy
i podkrela swoj lojalno wobec Eisenhowera, da do zrozumienia, i prawie
samodzielnie pokierowa stoczon batali, do ktrej Brytyjczycy wnieli kolosalny wkad.
Przeraeni Churchill i Brooke niezwocznie przedyskutowali wszelkie szkody wyrzdzone
przez wywiad prasowy Montyego . Churchill sporzdzi owiadczenie dla brytyjskiego
18

parlamentu, podkrelajc, e bya to bitwa Amerykanw, a udzia w niej Brytyjczykw by

znikomy. Ale wzajemne relacje sprzymierzonych i tak doznay uszczerbku.

Sojusz brytyjsko-amerykaski ucierpia w tym okresie take pod wpywem wydarze

w poudniowo-wschodniej Europie oraz determinacji Churchilla, by uchroni Grecj przed
rzdami komunistw. Niemiecki krach militarny na Bakanach, przyspieszony
w padzierniku postpami Armii Czerwonej w Rumunii i na Wgrzech, doprowadzi do
wybuchu w Grecji otwartej wojny domowej. Wypadki w Grecji potwierdzay, e druga
wojna wiatowa powoli przechodzi w nowy, utajony globalny konflikt.
Straszliwa okupacja, naznaczona godem i ruin gospodarki kraju, przyczynia si do
silnej radykalizacji nastrojw greckiej ludnoci, przed wojn konserwatywnej pod
wzgldem spoecznym. Wanie ten instynktowny zwrot w lewo, czsto bez wyranej
podbudowy ideologicznej, zapewni masowe poparcie ruchowi EAM-ELAS. Organizacja
EAM, cho kierowana przez komunistw, charakteryzowaa si wieloma sprzecznociami
politycznymi, znajdujcymi odzwierciedlenie w odmiennych wiatopogldach, a zwaszcza
w zapatrywaniach na socjalizm i wolno. Reforma rolna i emancypacja kobiet stanowiy
rda najwikszych sporw. Zasadniczo zgadzano si jedynie co do tego, e tradycyjny
system polityczny, a zwaszcza monarchia, nie nadaje si do rozwizania problemw,
w ktrych obliczu stana Grecja. Nawet sami przywdcy komunistyczni nie zgadzali si
z sob i nie mieli pewnoci, czy dy do przejcia wadzy metodami demokratycznymi,
czy te zdoby j za pomoc siy zbrojnej.
Na kilka miesicy przed nieformalnym porozumieniem z Churchillem na temat stref
wpyww Stalin wysa do Grecji misj wojskow. Jej czonkom kazano ostrzec Greck
Parti Komunistyczn (Kommunistik Kmma Elldas, KKE), aby liczya si
z geopolitycznymi realiami i wsppracowaa z Brytyjczykami . Fakt ten jasno tumaczy,
19

dlaczego Stalin musia skrywa rozbawienie, zapoznajc si z przedstawionym mu przez

Churchilla w jego kremlowskim gabinecie ukadem procentowym.
Pomimo przestrg Stalina w EAM-ELAS dominoway silne nastroje antybrytyjskie,
poniewa Churchill popiera greckiego krla Jerzego II, zdecydowanego na powrt do
kraju zaraz po opuszczeniu Grecji przez Niemcw. Brytyjscy oficerowie z Kierownictwa
Operacji Specjalnych (SOE) zdoali nieco wczeniej wynegocjowa zakoczenie walk
midzy EAM-ELAS a niekomunistycznym ugrupowaniem EDES. Potem, w kwietniu 1944
roku, EAM ogosia rewolucyjne wybory, usiujc tym samym uzyska jaki rodzaj
legalnych uprawnie do przejcia wadzy. Nie trzeba dodawa, e w wyborach tych mogli
zwyciy wycznie kandydaci EAM. Jorgos Papandreu odrzuci propozycje skadane mu
przez EAM, nie chcc odgrywa roli figuranta ani listka figowego w rzdzie sterowanym
zakulisowo przez komunistw. Zamiast tego stan na czele greckich wadz na uchodstwie
z siedzib w Kairze. Jednake innych politykw centrolewicy przekonano do udziau
w wyborach.
EAM-ELAS nasilia przeladowania tych, ktrzy jej si przeciwstawiali, okrelajc
ich mianem zdrajcw lub wrogw ludu. Kolaboranckie wadze w Atenach za namow
Niemcw zorganizoway bataliony bezpieczestwa do walki z EAM-ELAS. Na terror
odpowiedziano terrorem. Poczwszy od marca, bataliony te wraz z andarmeri toczyy
w Atenach okrutne walki z partyzantami ELAS. Wielu ze schwytanych bojownikw ELAS
zesano do Niemiec na roboty przymusowe. Bataliony bezpieczestwa prboway si jako
zrehabilitowa, gdy Niemcy szykowali si do opuszczenia Grecji. Czciej uatwiano
ucieczki wizionym. Do Kairu docieray informacje zapewniajce greckie wadze
emigracyjne oraz Brytyjczykw, e bataliony bezpieczestwa nie bd im utrudniay
wyzwolenia kraju i powitaj ich z otwartymi rkami.
Na pocztku wrzenia oferta pokojowa zostaa rwnie wystosowana do EAM-ELAS,
ktra jednak j odrzucia, mimo e wikszo ludnoci pragna zakoczenia walk.
Rozgorzay na nowo starcia uliczne. Wojska niemieckie, ktre nadal znajdoway si na
obszarze Grecji, obawiay si odcicia przez nacierajc nieco dalej na pnocy Armi
Czerwon, a onierze nieniemieckiej narodowoci, przymusowo wcieleni do Wehrmachtu,
zaczli masowo dezerterowa. Odwrt rozpocz si na pocztku padziernika, przy czym
wielu kolaborantw uciekao wraz z okupantami na pnoc, aby uchroni si przed
krwawym odwetem andartes, czyli greckich partyzantw. EAM -ELAS usiowaa
zaprowadzi porzdek tam, gdzie bya to w stanie uczyni, choby tylko po to, aby odegra
rol wadz tymczasowych, ale w rnych regionach Grecji sytuacja przedstawiaa si
bardzo odmiennie. Dwunastego padziernika, po zdjciu flagi ze swastyk, ktra
powiewaa na Akropolu, ostatni Niemcy opucili Ateny. Rozradowane tumy wylegy na
ulice, a EAM-ELAS zorganizowaa wielk demonstracj, w czasie ktrej ludzie
skandowali: Laokratia! (Rzdy ludu!).
Brytyjskie oddziay III Korpusu generaa porucznika Ronalda Scobiego witano
serdecznie, gdy niebawem przybyy do Grecji. Brytyjska polityka wobec Grecji
uwarunkowana bya jednak czciowo monarchistycznymi sympatiami Churchilla,
nieznajomoci lokalnych warunkw i miejscowych realiw politycznych, a przede
wszystkim ywionym przez premiera zamiarem niedopuszczenia do tego, by Grecja
znalaza si w radzieckiej strefie wpyww. Jorgos Papandreu, ktry stan na czele rzdu
jednoci narodowej, gdzie pocztkowo znalazo si kilku czonkw EAM, wprowadzi do
swej administracji znanych prawicowcw powizanych z batalionami bezpieczestwa.
Churchill nie by w nastroju na kompromisy, zwaszcza po porozumieniu zawartym ze
Stalinem. Udzieli Scobiemu najbardziej wyrobionemu politycznie spord swoich
generaw niedwuznacznych wskazwek, nakazujc mu ostro reagowa na wypadek
jakichkolwiek napaci na brytyjskich onierzy. Drugiego grudnia przedstawiciele EAM
w skadzie greckiego rzdu ustpili z zajmowanych stanowisk w protecie przeciwko
rozkazom rozbrajania andartes. Wadze planoway utworzenie gwardii narodowej, do
ktrej przyjmowano wielu czonkw znienawidzonych batalionw bezpieczestwa.
Podczas masowej demonstracji, zwoanej nastpnego dnia przez EAM na ateskim placu
Syntagma, policja otworzya ogie albo pod wpywem napicia nerwowego, albo te
w odpowiedzi na strzay. Lewica twierdzia, e bya to wiadoma prowokacja, ktra miaa
doprowadzi do wybuchu walk. Zaatakowano posterunki policyjne w miecie. Brytyjskim
onierzom nie czyniono krzywdy, niemniej jednak Scobie wysa oddziay do
zaprowadzenia porzdku w Atenach. Te zostay ostrzelane przez bojownikw ELAS.
Doszo do eskalacji star, a gdy sytuacja wymkna si spod kontroli, beaufightery
i spitfirey RAF-u zaatakoway z powietrza pozycje ELAS co okazao si kardynalnym
bdem. ELAS przystpia do masowego zabijania reakcyjnych rodzin w stolicy, biorc
zakadnikw w Atenach i Salonikach.
Harold Macmillan, nadal sprawujcy funkcj ministra-rezydenta w regionie
rdziemnomorskim, oraz Rex Leeper, brytyjski ambasador, przekonali Churchilla, e krl
nie powinien powraca do Grecji, zanim nie odbdzie si tam plebiscyt. Churchill
niechtnie zgodzi si na wysunit przez nich propozycj ustanowienia regenta w osobie
arcybiskupa Damaskina. Grecki krl Jerzy zareagowa na to wybuchem wciekoci,
sprzeciwiajc si zarwno pomysowi regencji, jak i nominacji Damaskina. Amerykaska
prasa zacza ostro potpia brytyjsk polityk. W naiwnej wierze, i bojownicy ruchu
oporu walczcy z Niemcami to szlachetni bojownicy o wolno, Amerykanie przymykali
oko na krwawe represje, ktrych dopuszczali si zwolennicy Tity w Jugosawii, a take na
przeladowania polskiej Armii Krajowej przez Stalina. Amerykascy dziennikarze nadal
atakowali Churchilla jako imperialist, lekcewacego zasad samostanowienia narodw
zawart w Karcie atlantyckiej. Zamiast piciu tysicy brytyjskich onierzy, ktrzy, jak
pocztkowo sdzono, mieli przywrci porzdek w Grecji, ostatecznie przerzucono tam
osiemdziesit tysicy ludzi w celu rozbrojenia formacji partyzanckich. Admira King
usiowa protestowa przeciwko wykorzystaniu okrtw i barek desantowych do
transportowania wojsk z Woch do Grecji.
Churchill zetkn si te z surow krytyk w Izbie Gmin, lecz niewzruszone
przekonanie, e tylko on sam moe ocali Grecj od komunizmu, skonio go do udania si
samolotem do Aten w Wigili. Miasto to uznano za stref objt walkami, wic Churchill
rozlokowa si na pokadzie krownika HMS Ajax zakotwiczonego opodal Zatoki
Faleroskiej. Na okrt w przyby arcybiskup Damaskin, wysoki i majestatyczny dostojnik
w szatach liturgicznych. Churchill, wczeniej nastawiony nieprzychylnie do Damaskina,
poznawszy si z nim osobicie, od razu uleg jego czarowi. Nazajutrz Churchill, Anthony
Eden, Macmillan oraz ich pomocnicy zostali przewiezieni w opancerzonych pojazdach pod
siln eskort przez pogrone w walkach ulice do gmachu brytyjskiej ambasady. Budynek
ten, wedle sw jednego z historykw, przypomina oblegan placwk w czasach
powstania sipajw, a ona ambasadora prowadzia domostwo z odwag i energi godn
dramatu z epoki wiktoriaskiej .
20

Konferencja majca doprowadzi do przerwania ognia rozpocza si tego samego

popoudnia w siedzibie greckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Spotkaniu
przewodniczy Damaskin, a wzili w nim udzia take delegaci rnych greckich
ugrupowa oraz przedstawiciele amerykascy, francuscy i sowieccy. Churchill zaczepi
rosyjskiego pukownika Gieorgija Popowa i wyjani mu bez ogrdek, e zaledwie kilka
tygodni wczeniej odby bardzo owocne rozmowy z marszakiem Stalinem. Popow nie mia
wyboru i by zmuszony mu si podporzdkowa.
Zebrani musieli czeka na reprezentantw ELAS, zatrzymanych u wejcia, gdy nie
byli skonni odda broni. Ostatecznie jedynym uzbrojonym czowiekiem na tym spotkaniu
by brytyjski premier, ktry przynis z sob may pistolet schowany w kieszeni. Churchill
wymieni powitalne uciski doni z trzema zapyziaymi desperatami, jak okreli potem
przybyych bojownikw . Otworzy narad, owiadczajc, e to, czy Grecja bdzie
21

monarchi, czy te republik, zaley wycznie od Grekw. Nastpnie wraz z pozostaymi

nie-Grekami wsta i opuci pomieszczenie, powierzajc kierowanie obradami
Damaskinowi.
Nastpnego dnia Churchill dowiedzia si, e rozmowy miay nerwowy, chwilami
wrcz burzliwy przebieg. W pewnym momencie byy dyktator genera Nikolaos Plastiras
wykrzykn do jednego z komunistycznych delegatw: Siadaj, rzeniku!. Damaskin
ogosi ustpienie Papandreu ze stanowiska premiera i objcie tej funkcji przez generaa
Plastirasa, ktry jednak musia si jej zrzec, kiedy wyszo na jaw, e w czasie okupacji
wysun swoj kandydatur na szefa kolaboranckich wadz.
Walki w Atenach przecigny si do nowego roku, a wtedy andartes wycofali si
z miasta, nie mogc sprosta przewadze silnych wojsk brytyjskich. To niechlubne
zwycistwo Brytyjczykw doprowadzio do wyniesienia do wadzy w Grecji rzdu, ktry
nie mg zasugiwa na miano liberalnego. Grecka wojna domowa, w ktrej obie strony
dopuszczay si okruciestw, potrwaa z mniejszym lub wikszym nateniem do 1949
roku. Jednake interwencja upartego Churchilla przynajmniej uchronia ten kraj od losu
jego wschodnioeuropejskich ssiadw z pnocy, zmuszonych przez ponad cztery dekady
do znoszenia radzieckiej tyranii.
Na tyach zachodnich aliantw, w Belgii, rwnie doszo to powanych rozruchw.
Rado z wyzwolenia we wrzeniu 1944 roku przesza w trakcie jesieni w nastroje
rozgoryczenia i rozalenia. Rzd na uchodstwie pod kierownictwem Huberta Pierlota
wrci do Belgii i okaza si niezdolny do uporania si z problemami tego kraju. Wczeniej
p miliona Belgw wywieziono do pracy przymusowej w Niemczech, wic w samej
Belgii wystpiy dotkliwe braki siy roboczej. Wydobycie wgla spado do jednej
dziesitej w porwnaniu z poziomem przedwojennym, co oznaczao nieustanne przerwy
w dostawach elektrycznoci przez wikszo dni. Sie kolei nie dziaaa, czciowo
wskutek alianckich bombardowa, ale take w rezultacie zniszcze poczynionych przez
Niemcw w trakcie ich pospiesznego odwrotu . 22

Najbardziej kontrowersyjn kwesti stanowiy aresztowania i karanie kolaborantw

oraz zdrajcw. Dziewidziesit tysicy czonkw belgijskiego ruchu oporu wyraao
oburzenie z powodu nieudolnoci ministrw, ktrzy spdzili wojn na wygnaniu, a po
powrocie nie potrafili zrozumie surowej rzeczywistoci okupacyjnej i gniewu na tych,
ktrzy si wtedy dorobili. Alianckie wadze wojskowe oceniay, e okoo czterystu tysicy
Belgw kolaborowao z Niemcami, jednak aresztowano zaledwie szedziesit tysicy
z nich. Wielu zreszt odzyskao wolno z kocem roku, a ci, ktrzy stanli przed sdem,
dostali wyjtkowo agodne wyroki.
Eisenhower prbowa przywrci spokj. Drugiego padziernika wyda rozkaz,
w ktrym skadajc hod czonkom belgijskiego ruchu oporu za ich dzielno, nakaza im
jednak zoenie broni. Komunistyczny odam podziemia, Front de lIndpendence, by
zdecydowany przeciwstawi si legalnym wadzom. Pierlot ostrzega SHAEF o krcych
plotkach na temat szykowanego przez komunistw powstania, na co Brytyjczycy
w popiechu uzbroili belgijsk policj. W listopadzie rozmieszczono w Belgii brytyjskie
wojska, aby chroniy najwaniejsze gmachy, podczas gdy komunici zorganizowali wielk
demonstracj, przywoc na ni protestujcych i strajkujcych.
Dla belgijskiej ludnoci cywilnej wojenne nieszczcia jeszcze si nie skoczyy.
Latajce bomby V-1 i rakiety V-2 spadajce na Lige i gwnie na Antwerpi zabijay
i raniy wiele osb. Na licznych obszarach objtych owej jesieni walkami rodziny
zawczasu ucieky z domw, lecz w trakcie grudniowej kontrofensywy w Ardenach mao kto
zdy zbiec przed byskawicznym niemieckim atakiem .23

Kampfgruppe Peipera z 1. Dywizji Pancernej SS mordowaa nie tylko amerykaskich

jecw. Mcia si te na Belgach, ktrzy z tak satysfakcj patrzyli na odwrt Niemcw
trzy miesice wczeniej. Rankiem nazajutrz po masakrze w Malmedy oddziay Peipera
wkroczyy do Stavelotu i rozstrzelay tam dziewiciu cywilw. Wtedy jednak okazao si,
e zostay zablokowane przez wojska amerykaskie od pnocy, a cz amerykaskiej 30.
Dywizji wysadzia w powietrze mosty na ich tyach.
Dowodzeni przez Peipera onierze Waffen-SS, nastawieni na natarcie ku Mozie,
wyadowywali swoj wcieko na napotykanych po drodze ludziach. W trakcie kolejnych
dni zabili okoo stu trzydziestu mczyzn, kobiet i dzieci, mordujc pojedyncze rodziny
i wiksze grupy. W sumie podczas walk w Ardenach zgino blisko trzy tysice cywilw
z tego oczywicie wielu od alianckich bomb i pociskw artyleryjskich. W Malmedy, na
skutek pomykowego ataku samolotw IX Taktycznych Si Powietrznych na wasne
oddziay, polego oprcz trzydziestu siedmiu amerykaskich onierzy take dwustu dwch
cywilw. Ci, ktrzy utknli w ogniu walk pod Sankt Vith, Houffalize, Sainlez, La Roche-
en-Ardenne i w innych miejscowociach, prbowali chowa si w piwnicach, lecz domy
zawalay si na ich gowy lub ponli ywcem od fosforowych bomb i pociskw. Nie
wicej ni dwadziecia osb cywilnych stracio ycie w Bastogne od ostrzau niemieckiej
artylerii miasto to nie stao si bowiem celem alianckich nalotw powietrznych.
Niemcy rabowali bez skrupuw, ale i onierze alianccy okazali si pod tym
wzgldem niewiele lepsi. Czasem taki zabr mienia bywa uzasadniony, gdy oddziay
znalazy si w okreniu bez zapasw ywnoci lub kiedy rekwiroway koce, by chroni
si przed zimnem, albo przecierada, suce za maskujce pachty wrd niegw.
Czciej jednak cynicznie korzystano z okazji stwarzanych przez dziaania wojenne.
Zniszczenia domw i innych budynkw byy czym znacznie gorszym. Miasto Sankt Vith
zostao zrwnane z ziemi, a ocalaym, podobnie jak w wielu innych miejscowociach, nie
pozostao nic.
Ardeska kontrofensywa ostatecznie przyniosa Niemcom dotkliw klsk. Stracili
poow czogw i dzia, ponoszc te cikie straty w ludziach 12 652 zabitych, 38 600
rannych i trzydzieci tysicy zaginionych; wikszo z tych ostatnich trafia do alianckiej
niewoli. Amerykanie w trakcie tych zmaga stracili 10 276 polegych, 47 493 rannych i 23
218 zaginionych onierzy.

Ludno Belgii ucierpiaa powanie, ale wikszo Holendrw miaa si jeszcze gorzej.
Nawet ci na terenach wyzwolonych przez sprzymierzonych godowali, a kanadyjscy,
brytyjscy i amerykascy onierze napotykali ebrzcych o jedzenie albo kobiety
proponujce im seks w zamian za ywno. Sytuacj znacznie pogorszyo zalanie ziem
ornych po rozmylnym zniszczeniu grobli, co miao uatwi Niemcom prowadzenie obrony.
Holandia na pnoc od Mozy miaa pozosta pod niemieck kontrol do samego koca
wojny, a poczynania okupantw pogarszay tam klsk godu. Kiedy zastrajkowali
kolejarze, aby pomc w ten sposb wojskom sprzymierzonych w czasie operacji Market
Garden, Arthur Seyss-Inquart, Austriak stojcy na czele Komisariatu Rzeszy
w okupowanej Holandii, w odwecie wstrzyma cakowicie import ywnoci do kraju.
Ludno musiaa je cebulki tulipanw i resztki burakw cukrowych, ktrych Niemcy nie
zabrali. Dzieci zapaday na krzywic, a niedoywienie naraao wszystkich na rne
schorzenia, zwaszcza dur brzuszny i dyfteryt. Seyss-Inquart wsawi si wczeniej
okruciestwami w okupowanej Polsce, zanim przyby do Holandii niedugo po jej podboju
w maju 1940 roku. Poza Grecj wanie Holandia bya najbardziej skrupulatnie
ograbianym krajem zachodniej Europy. Ju w padzierniku 1944 roku stao si jasne, e za
spraw poczyna Niemcw sytuacja na tym obszarze bya tragiczna . 24

Holenderskie wadze emigracyjne zwrciy si do Churchilla z prob o zezwolenie

Szwecji na przesanie ywnoci do okupowanego kraju, ale brytyjski premier
zdecydowanie zaoponowa. Uwaa, e Niemcy po prostu sami przejm te artykuy
spoywcze. Z kolei zarwno Eisenhower, jak i brytyjscy sztabowcy uwaali, e w tym
wypadku naley jednak podj ryzyko, w trakcie zimy Szwedzi przetransportowali wic
statkami do Amsterdamu dwadziecia tysicy ton ywnoci. Dziki temu zachowao ycie
wiele osb, ktre w przeciwnym razie zmaryby z godu, lecz bya to ledwie kropla
w morzu potrzeb. Brytyjskie dowdztwo, cho odnoszce si ze wspczuciem do
Holendrw, nie miao zamiaru zaprzesta minowania niemieckich wd przybrzenych
i pozwoli nieprzyjacielowi na korzystanie z Kanau Kiloskiego.
Krlowa Wilhelmina, zdecydowana pomc swemu godujcemu narodowi, staraa si
interweniowa u Roosevelta i Churchilla. Aby zapobiec gigantycznej katastrofie
demograficznej, zadaa zmiany alianckiej strategii i inwazji na pnocn Holandi
zamiast koncentrowania wysikw na atakowaniu Zagbia Ruhry. Wobec przewidywa, e
silne niemieckie zgrupowanie w Holandii bdzie walczyo do koca, zapewne zalewajc
przy tym dalsze obszary tego kraju, uznano jednak, e takie rozwizanie tylko opnioby
zadanie klski Niemcom.
Wreszcie w kwietniu 1945 roku Churchilla na tyle powanie zaalarmoway
doniesienia o radykalizacji nastrojw holenderskiej ludnoci pod wpywem
komunistycznej agitacji, e skoni si ku udzieleniu nieograniczonej pomocy. Niemcy mieli
zosta uprzedzeni, i wszelkie prby zatrzymania bd przejmowania dostaw ywnoci
dostarczanych do pnocnej Holandii drog morsk lub zrzucanych tam z powietrza zostan
uznane za zbrodnie wojenne. Ale do czasu nadejcia tej pomocy umaro z godu co
najmniej dwadziecia dwa tysice Holendrw. Rzeczywista liczba ofiar bya
prawdopodobnie duo wiksza, gdy nie uwzgldniono w tych szacunkach zmniejszonej
podatnoci niedoywionych ludzi na rne choroby.
Zima pord niegu, mrozu i w podmokych okopach bya te straszna dla alianckich
onierzy, mimo e nie cierpieli z powodu godu. Wyzibienie organizmu i odmroenia stp
eliminoway z walki co najmniej tyle samo ludzi co zbrojne dziaania wroga. Dla
kanadyjskiej 1. Armii po zaciekych i krwawych zmaganiach u ujcia Skaldy zima nad
holendersk czci Mozy okazaa si niemal rwnie trudna i zabjcza, gdy Niemcy
bronili si tam w groblach trzy-, czterometrowej wysokoci. Dla atakujcych
Kanadyjczykw jedyne inne podejcie [ku nieprzyjacielskim pozycjom] wiodo przez
zalane pola midzy groblami, paskie jak tutejsze patelnie, jak to uj pewien dowcipny
artylerzysta. Nic ich tam nie chronio .
25

Kanadyjskie jednostki miay niebezpiecznie niskie stany osobowe, gdy rzd

Mackenziego Kinga nie omiela si wysya swoich onierzy za granic, by tam walczyli
wbrew wasnej woli. Ekwiwalent piciu dywizji pozosta w Kanadzie, ograniczajc si do
pilnowania niemieckich jecw wojennych. To rzecz jasna wzbudzao silne rozalenie tych
kanadyjskich ochotnikw, ktrzy marzli wrd bot i lodw tej zimy, najwilgotniejszej od
1864 roku. Przemoczone kombinezony i siatki maskujce nie wysychay, a buty po prostu
gniy. Warunki bytowe byy wprost nie do opisania; unieruchomione armie zanieczyszczay
odchodami zajmowane pozycje i pola na bezporednim zapleczu.
Morale brytyjskich onierzy te nie przedstawiao si najlepiej, co po czci
wynikao ze zmczenia wojn, cynizmu i pragnienia zachowania ycia, gdy zblia si
koniec walk. Dezercje stay si powanym problemem: okoo dwudziestu tysicy onierzy
oddalio si samowolnie ze swoich jednostek. Zapdzanie onierzy do ataku robio si
coraz trudniejsze, zwaszcza e mieli za przeciwnika 1. Armi Spadochronow pod
dowdztwem Kurta Studenta, bronic si umiejtnie i zaciekle. Starsi stopniem
oficerowie byli a nadto wiadomi kopotw z utrzymaniem stanu osobowego
w jednostkach, ktre cho nie daway si we znaki w takim stopniu jak w formacjach
kanadyjskich, to i tak byy powane. Amerykanie odnosili si z pogard wobec niechci
Brytyjczykw do zbierania ofiar z pola walki, natomiast Brytyjczycy podobnie zreszt jak
Niemcy krytykowali Amerykanw za to, e nie chcieli podejmowa ataku, nie zuywszy
wczeniej ogromnej liczby pociskw artyleryjskich. Ale i brytyjska piechota nie palia si
do tego, by naciera bez wsparcia ze strony cikich dzia. W istocie cae wojska koalicji,
te na froncie zachodnim i wschodnim, rozwiny z biegiem lat wojny psychologiczne
uzalenienie od wsparcia artylerii i lotnictwa . 26

1 O.N. Bradley, onierska epopeja, tum. E. Niemirska, Warszawa 1989, s. 466.

2 I. Kershaw, Fhrer. Walka do ostatniej kropli krwi, tum. G. Siwek, Krakw 2012, s. 199.
3 Z dziennika Ch.B. Hansena, 17 grudnia 1944 r., dokumentacja Hansena, USAMHI.
4 H.C. Butcher, My Three Years with Eisenhower. The Personal Diary of Captain Harry C. Butcher, USNR, Naval Aide to General Eisenhower, 19421945, London 1946, s. 613.
5 GBP, 17 grudnia 1944 r.
6 Rozmowa autora z M.R.D. Footem, 2 grudnia 2009 r.
7 The Patton Papers, t. 2: 19401945, red. M. Blumenson, Boston 1974, s. 589 (9 grudnia 1944 r.).
8 Ibidem, s. 599600.
9 Cy t. za: D.K.R. Crosswell, Beetle. The Life of General Walter Bedell Smith, Lexington 2010, s. 816.
10 Cy t. za: N. Hamilton, Montgomery. Master of the Battlefield, 19421944, London 1985, s. 213.
11 List z 21 grudnia 1944 r., The Patton Papers, t. 2, op. cit., s. 603.
12 H.R. Winton, Corps Commanders of the Bulge. Six American Generals and Victory in the Ardennes, Lawrence, KS 2007, s. 135.
13 The Patton Papers, t. 2, op. cit., s. 606 (25 grudnia 1944 r.).
14 J. Ellis, The Sharp End. The Fighting Man in World War II, London 1993, s. 72.
15 H.R. Winton, Corps Commanders of the Bulge, op. cit., s. 213215.
16 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 638 (2330 grudnia 1944 r.).
17 DCD, 4 sty cznia 1945 r.
18 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, op. cit., s. 644 (8 sty cznia 1945 r.).
19 M. Mazower, Inside Hitlers Greece. The Experience of Occupation 194144, New Haven 1993, s. 268. Przy toczony w niniejszy m fragmencie opis wy darze w Grecji powsta gwnie na podstawie
wspomnianego, znakomitego opracowania autorstwa Mazowera.
20 M. Hastings, Finest Years. Churchill as Warlord, 194045, London 2009, s. 536.
21 Ibidem, s. 537.
22 Por. W.I. Hitchcock, Liberation. The Bitter Road to Freedom, Europe 19441945, London 2008, s. 6469.
23 Por. ibidem, s. 8190.
24 Na temat warunkw panujcy ch w ty m czasie w Holandii por.: ibidem, s. 98122, oraz L. Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food, London 2011, s. 175179.
25 Cy t. za: J. Ellis, The Sharp End, op. cit., s. 363.
26 M. Hastings, Armageddon. The Battle for Germany, 194445, London 2007, s. 171.
 ROZDZIA 44

Znad Wisy ku Odrze

styczeluty 1945

W pierwszych latach wojny, czy to w trakcie kampanii francuskiej w 1940 roku, czy te
w Zwizku Radzieckim rok pniej, wielu niemieckich onierzy pisao w listach do
rodzin: Bogu dziki, e ta wojna nie toczy si w naszej ojczynie . Do stycznia 1945 roku
1

stao si jednak cakiem jasne, e agresja Wehrmachtu na inne kraje przywioda ostatecznie
do koniecznoci obrony samej Rzeszy. Noworoczne przemwienie radiowe Hitlera dodao
otuchy niewielu Niemcom. Fhrer nie wspomnia w nim o Ardenach, co wskazywao na
fiasko tej wielkiej kontrofensywy. Mao te mwi o Wunderwaffe owym gwnym
nazistowskim motorze podtrzymujcym w narodzie nadzieje w obliczu katastrofalnej
rzeczywistoci. Przemwienie Hitlera byo tak bezbarwne, e liczni Niemcy sdzili, i
zostao zawczasu nagrane albo nawet, e kto udawa wodza. Wobec braku wiarygodnych
informacji przybray na sile pogoski o nadcigajcej klsce.
Mimo e Guderian, wczesny szef sztabu wojsk ldowych, usiowa ostrzec Hitlera
o grocym zaamaniu frontu wschodniego na odcinku wzdu Wisy a do Prus
Wschodnich, Fhrer nie chcia tego sucha. Odrzuci te dane wywiadowcze odnoszce
si do radzieckich si, ktre tym razem okazay si do precyzyjne. Od Batyku po
Adriatyk Armia Czerwona miaa 6,7 miliona onierzy, czyli ponad dwukrotnie wicej od
stanu wojsk osi w chwili rozpoczcia operacji Barbarossa.
Chwilowo Hitlera najbardziej niepokoia sytuacja na froncie koo Budapesztu
i Balatonu. Pomimo bezporedniego zagroenia nad Wis kad narad wojskow w jego
kwaterze gwnej rozpoczynano od pooenia armii na Wgrzech. Pod presj Stalina
Tobuchin, dowodzcy 3. Frontem Ukraiskim, rzuca co rusz swoje wojska do atakw na
umocnienia na poudniu od Budapesztu. Stalinowi zaleao na tym, aby za spraw
zbrojnych dziaa uniewani padziernikow propozycj Churchilla, ktra przewidywaa
rwny podzia wpyww na Wgrzech midzy Sowietami a zachodnimi aliantami.
Pewien wgierski oficer opisa martwych radzieckich onierzy wrd zasiekw
z drutu kolczastego. Okazao si, e jeden z nich jeszcze nie skona. Ten mody mczyzna,
z ogolon gow i szerokimi mongolskimi komi policzkowymi, ley na plecach. Porusza
tylko ustami. Straci obie nogi i przedramiona. Jego kikuty przysypaa gruba warstwa
ziemi, wymieszana z krwi i gnijcymi limi. Nachyliem si nad nim. Budapesst...
Budapesst... szepce w ostatnim tchnieniu. W gowie koacze mi si jedyna myl: pewnie
Budapesst roi mu si jako miasto bogatych upw i piknych kobiet. Potem, zaskakujc
tym nawet siebie samego, wycigam pistolet, przeadowuj, przyciskam luf do skroni
konajcego i strzelam . Jednake pomimo zadawania nieprzyjacielowi kolosalnych strat
2

w ludziach Niemcy i Wgrzy wiedzieli, e nie uda im si powstrzyma fali wrogich wojsk.
Szlasi, przywdca strzaokrzyowcw, ktry obj rzdy na Wgrzech w miejsce
admiraa Horthyego, chcia si wycofa i ogosi Budapeszt miastem otwartym, ale Hitler,
ktry nie zamierza z wasnej woli opuszcza stolic, upiera si, by Budapesztu broni do
koca. Szlasiemu chodzio wszak przede wszystkim nie tyle o ocalenie tego miasta, ile
o uchronienie si przed buntem ludnoci, wrd ktrej nie mia wikszego poparcia.
Dowdca niemieckiego garnizonu genera pukownik Hans Friessner podziela te obawy
i wezwa specjalist od tumienia buntw w osobie Obergruppenfhrera SS Karla Pfeffera-
Wildenbrucha. Niemcy nie zasignli opinii wgierskiego Sztabu Generalnego, pomimo
wczeniejszych ustale w tej kwestii, i potraktowali sojusznikw nader lekcewaco.
Specjalny wysannik Hitlera Edmund Veesenmayer domaga si cisego wypenienia
instrukcji Fhrera, wedle ktrej Budapesztu naleao broni do ostatniej cegy. Nie ma
znaczenia, powiada, jeli Budapeszt ulegnie dziesiciokrotnemu zniszczeniu, o ile dziki
temu uda si ocali Wiede . Sam Friessner chcia wycofania wojsk z Pesztu na paskim
3

wschodnim brzegu Dunaju i skupienia si na obronie Budy, z jej wzniesieniami i fortec na

wysokim zachodnim brzegu tej rzeki. Hitler stanowczo si na to nie zgodzi i zastpi
Friessnera generaem wojsk pancernych Hermannem Balckiem.
 Znad Wisy ku Odrze (1231 sty cznia 1945)

Wielu mieszkacw Budapesztu nie miao pojcia, e wgierska stolica znalaza si

w takim niebezpieczestwie. Budapeszteska rozgonia radiowa, jak gdyby nigdy nic, od
tygodnia nadawaa koldy. Choinki przyozdabiano antyradarowymi paskami folii
aluminiowej, zrzucanymi przez alianckie bombowce, a teatry i kina pracoway normalnie.
Dwudziestego szstego grudnia Budapeszt zosta otoczony. Oddziay 3. Frontu
Ukraiskiego wyszy te nad Balaton na poudniowym zachodzie i dotary do miasta
Esztergom na pnocny zachd od stolicy. Ogem siedemdziesit dziewi tysicy
niemieckich i wgierskich onierzy znalazo si w potrzasku w Budzie na zachodnim
brzegu Dunaju i w Peszcie na wschodnim. Wrd niemieckich formacji byy 8. Dywizja
Kawalerii SS Florian Geyer i 22. Dywizja Kawalerii SS Maria Theresia, Dywizja
Grenadierw Pancernych Feldherrnhalle, 13. Dywizja Pancerna oraz niedobitki wielu
innych formacji, a nawet jednostka karna, 500. Strafbataillon.
Hitler zareagowa na ten kryzys w pierwszy dzie Boego Narodzenia. Wgierskie
zoa ropy naftowej stanowiy dla niego ostatnie dostpne rdo naturalnych paliw. Tak
wic, ku rozpaczy Guderiana, wyda rozkaz przerzutu IV Korpusu Pancernego SS,
w ktrego skadzie znajdoway si Dywizja Totenkopf i Dywizja Wiking, z okolic na
pnoc od Warszawy na Wgry, aby przeama piercie okrenia.
W Peszcie zapanowa chaos od razu po wybuchu walk na przedmieciach. Tysice
cywilw starao si uciec, pki jeszcze by na to czas, a wielu z nich dostawao si pod
ostrza prowadzony przez obie strony. Dla pidziesiciu tysicy ydw w Budapeszcie
nadejcie Armii Czerwonej stanowio nadziej ratunku, ale tylko nielicznym z nich udao
si przey, cho Adolf Eichmann wydosta si samolotem z miasta 23 grudnia. O los
ludnoci cywilnej nikt si zawczasu nie zatroszczy. Wkrtce mieszkacy Budapesztu
zaczli prosi o jedzenie obsug wojskowych kuchni polowych. Nie byo biecej wody,
gazu ani elektrycznoci. Brak wody doprowadzi do gronego w skutkach gromadzenia si
nieczystoci z powodu zatkania kanaw ciekowych.
Wgierscy studenci, a nawet uczniowie zgaszali si na ochotnika albo byli
przymusowo wcielani do zaimprowizowanych jednostek, takich jak szturmowy batalion
uniwersytecki. Ale poza pancerzownicami typu Panzerfaust wydano im niewiele broni.
Wikszo z nich nienawidzia faszystowskich strzaokrzyowcw zreszt wielu
czonkw tej organizacji ucieko a jednak nie mogli si pogodzi z myl, e ich miasto
wpadnie w rce bolszewikw. Jednoczenie coraz wiksza liczba oficerw i szeregowcw
regularnej armii wgierskiej zacza przechodzi na stron radzieck. Dla uatwienia
identyfikacji wydawano im przepaski i opaski na czapki wykonane z czerwonego jedwabiu
pochodzcego z czasz spadochronw ze zdobycznych niemieckich zasobnikw.
Chocia wikszo strzaokrzyowcw zbiega z Budapesztu jeszcze przed
obleniem tego miasta, to jednak pozostay w stolicy dwa tysice najbardziej
sfanatyzowanych bojwkarzy. Najwyraniej jednak powicali wicej czasu na zabijanie
ydw, ktrzy jeszcze znajdowali si w miecie, anieli na walk z nieprzyjacielem.
O dziwo, Obergruppenfhrer SS Pfeffer-Wildenbruch zabroni niemieckim onierzom
uczestniczenia w tych zabjstwach, cho inni wysocy rang nazistowscy oficjele z radoci
odnieli si do tego, e sami Wgrzy zajli si entuzjastycznym wypenianiem
makabrycznego zadania. Coraz wicej godujcych ydw decydowao si na
samobjstwo. W pierwszym tygodniu stycznia 1945 roku strzaokrzyowcy pojmali
licznych ydw znajdujcych si pod ochron Szwedw, argumentujc, e skoro rzd
w Sztokholmie nie uzna reimu Szlasiego, to na Wgrzech nie uznaje si dokumentw
wydanych przez szwedzkie wadze. Strzaokrzyowcy przeprowadzili obaw, pobili
schwytanych ydw do nieprzytomnoci, a pniej powlekli ich grupami na miejsce
strace na brzegu Dunaju.
Czternastego stycznia duchowny ojciec Andrs Kun zaprowadzi zgraj
strzaokrzyowcw do ydowskiego szpitala w Budzie. Tam wymordowali chorych,
pielgniarki i wszystkie pozostae zastane osoby cznie sto siedemdziesicioro ludzi.
Dokonali te innych masowych mordw, zabijajc nawet wgierskich oficerw, ktrzy si
im przeciwstawili. Podobno liczni z podopiecznych Kuna dopucili si zbiorowych
gwatw na zakonnicach.
Na wie o snutych przez strzaokrzyowcw planach ataku na getto w Peszcie Raoul
Wallenberg zawiadomi generaa majora Gerharda Schmidhubera, lokalnego niemieckiego
dowdc, e jeli nie zapobiegnie masakrze, to odpowiedzialno za ni spadnie na niego.
Schmidhuber wysa oddziay Wehrmachtu do getta, aby uprzedziy akcj
strzaokrzyowcw. Kilka dni pniej budapeszteskie getto zostao wyzwolone przez
Armi Czerwon.

Trzydziestego grudnia, po odrzuceniu przez Niemcw wezwa do kapitulacji, rozpocz si

potny szturm Budapesztu przez wojska Malinowskiego, poprzedzony trzydniowym
przygotowaniem artyleryjskim i cikimi nalotami bombowymi. W piwnicach miejskich
budynkw, gdzie stoczya si ludno, para wodna skraplaa si i spywaa po cianach.
Pfeffer-Wildenbruch nie usucha apelw i nie ewakuowa cywilw autobusami. W cigu
nastpnych dwch tygodni oddziay radzieckie, wykorzystujc znaczn przewag liczebn,
spychay niemieckich i wgierskich obrocw, ktrym koczya si amunicja, nad Dunaj.
Do kwatery dowdztwa IX Korpusu Grskiego SS na zamku w Budzie docieray coraz
pilniejsze proby o zaopatrzenie, ale zrzucane na spadochronach zasobniki czsto spaday
poza niemieckie linie obronne. Te z zasobnikw, w ktrych znajdowaa si ywno,
przejmowali wygodniali cywile, mimo e grozia za to natychmiastowa egzekucja.
Malinowski, rozumiejc, e Peszt zostanie zdobyty w cigu najbliszych dni, odesa
rumuski 7. Korpus Armijny na pnocny odcinek frontu wgierskiego. Pragn, aby
zdobycie Budapesztu przypado w udziale wycznie wojskom radzieckim. Siedemnastego
stycznia rozpocz ostateczny szturm w kierunku Dunaju. Rycho wikszo zachodniego
Pesztu nad Dunajem staa w ogniu, a ar bijcy z poncych budynkw parzy tych, ktrzy
przebiegali ulicami. Wikszo wgierskich jednostek nie chciaa wycofa si za rzek,
aby zgin w obronie Budy, wic coraz liczniejsze grupki onierzy choway si w tych
niewielu miejscach, gdzie nie byo poarw, aby podda si Armii Czerwonej. Nawet
oficerowie nie suchali rozkazw.
Sowieckie szturmowiki, czyli samoloty I-2, ostrzeliway wycofujcego si
w nieadzie przeciwnika na pozostaociach mostw acuchowego i Elbiety. Mosty te
znajdoway si nieustannie pod zmasowanym ostrzaem zanotowa pewien kawalerzysta
z SS ale ludzie mimo wszystko podali naprzd. Chaotyczna masa samochodw
i ciarwek, furmanek nakrytych derkami, przeraonych koni, cywilnych uchodcw,
zawodzcych kobiet, matek z zapakanymi dziemi i wielu, bardzo wielu rannych spieszya
w stron Budy . Wielu cywilw zgino na tych mostach, gdy znajdowali si na nich
4

jeszcze wtedy, gdy zostay wysadzone w powietrze w momencie zbliania si wojsk

radzieckich. Podobny los spotka czonka wgierskiego ruchu oporu, ktry usiowa
rozbroi adunki wybuchowe na mocie Elbiety.
Z kocem grudnia IV Korpus Pancerny SS by gotowy, by przystpi do walk na
froncie naddunajskim. Nage kontrnatarcie, przeprowadzone w Nowy Rok, spado na
radzieck 4. Armi Gwardyjsk i nieomal doprowadzio do przeamania sowieckich linii.
Kolejny atak dalej na poudniu by tydzie pniej dzieem niemieckiego III Korpusu
Pancernego. Wtedy to po raz pierwszy niemieccy czogici wykorzystali noktowizory na
podczerwie. Ponownie jednak po pocztkowym byskotliwym sukcesie owo pancerne
uderzenie zostao powstrzymane, gdy Malinowski szybko przerzuci w zagroony rejon
sze korpusw z 2. Frontu Ukraiskiego.
Znacznie mniejsza Buda, zasypana niegiem poczerniaym od sadzy z poarw zza
rzeki, bya atwiejsza do obrony. Radzieckie szturmy na stromych wzniesieniach odpierano,
a gniazda niemieckich kaemw MG 42 usytuowanych w kluczowych punktach zadaway
Sowietom cikie straty. Obok regularnych oddziaw, takich jak 8. Dywizja Kawalerii SS
czy niedobitki Dywizji Feldherrnhalle, w walkach uczestniczyli miejscowi ochotnicy,
midzy innymi z batalionu alarmowego Vannay i z uniwersyteckiego baonu szturmowego,
ktrzy wietnie znali okolic. Naddunajskiej skarpy u podna Wzgrza Zamkowego
broniy resztki wgierskiej 1. Dywizji Pancernej, ktrej onierze nie spodziewali si, e
Sowieci zaatakuj po cienkim lodzie, nadwtlonym dziurami po pociskach. Ale niebawem
nadeszy ostrzejsze mrozy i po lodzie dawao si przechodzi; w kadym razie czyniy to
grupki wgierskich dezerterw uciekajcych z Budy, aby podda si Sowietom w Peszcie.
W styczniu radzieckie ataki si nasiliy, a wziy w nich udzia czogi wyposaone
w miotacze ognia i druyny szturmowe z miotaczami pomieni. Niemieckie i wgierskie
straty wzrosy znacznie, rannych upychano za w zaimprowizowanych szpitalach, gdzie
panoway okropne warunki. Niektrych ukadano nawet na korytarzach w budynkach
zamienionych na punkty dowodzenia. Pewien mody onierz, ktry mia dostarczy
meldunek, poczu, jak po jego paszcza schwycia czyja do. Obejrza si za siebie.
Bya to dziewczyna w wieku osiemnastu do dwudziestu lat, z jasnymi wosami i pikn
twarz. Bagaa mnie szeptem: We pistolet i zastrzel mnie. Przypatrzyem si jej
uwaniej i z przeraeniem zdaem sobie spraw (...), e nie ma obu ng .
5

Nawet po nieudanej prbie odsieczy Hitler zabrania, by cho sowem wspomina

o przebijaniu si z okrenia. Budapesztu nadal miano broni do koca. Dowdztwo
niemieckiej Grupy Armii Poudnie, podobnie jak Manstein po fiasku nadejcia
z odsiecz wojskom pod Stalingradem, wiedziao, e oznacza to skazanie
budapeszteskiego garnizonu na zagad. A do 5 lutego niemieckie szybowce, pilotowane
przez nastoletnich ochotnikw z Narodowosocjalistycznego Korpusu Lotniczego
(Nationalsozialistisches Fliegerkorps, NSFK), ldoway na boniach Vrmez,
dostarczajc amunicj, paliwo i nieco ywnoci. Ale wszystko to nie wystarczao.
Sowieckie czogi niebawem rozjechay gsienicami dziaa przeciwnika, do ktrych
zabrako pociskw. Okoo trzystu tysicy ludzi, w tym uciekinierzy, stoczyo si na
ostatnim bastionie, jakim byo Wzgrze Zamkowe. Do tego czasu zjedzono ju wszystkie
konie formacji kawaleryjskich i zapanowa powszechny gd. Rozpanoszyy si te wszy,
a pierwsze przypadki tyfusu wywoay gboki lk. Trzeciego lutego, pod wpywem
bagalnych prb nuncjusza papieskiego, aby przerwa cierpienia ludnoci,
Obergruppenfhrer Pfeffer-Wildenbruch nada do kwatery gwnej Fhrera depesz,
w ktrej domaga si zgody na przebijanie si z okrenia. Proba ta zostaa ponownie
odrzucona dwa dni pniej.
Oddziay radzieckie, korzystajc ze wskazwek wgierskich zbiegw i czonkw
lewicowego podziemia, przystpiy do likwidacji niektrych z okronych garnizonw na
Wzgrzu Zamkowym. Jedenastego lutego zaczto wywiesza biae flagi. Tu i wdzie
jednostki wgierskie rozbrajay Niemcw, ktrzy chcieli kontynuowa walk. Wieczorem
zdawao si, e opr usta, ale Pfeffer-Wildenbruch postanowi przebija si wbrew
rozkazom Hitlera. Niedobitki 13. Dywizji Pancernej i 8. Dywizji Kawalerii Florian
Geyer w pierwszym rzucie oraz resztki Dywizji Feldherrnhalle i 22. Dywizji Kawalerii
SS w drugim zamierzay owej nocy przedziera si na pnocny zachd w pojazdach, ktre
im pozostay. Nadano radiogram do sztabu Grupy Armii Poudnie z daniem
wyznaczenia precyzyjnego kierunku tego kontrataku. Dowdztwo Armii Czerwonej
spodziewao si jednak takiej akcji i odgado, jak drog najprawdopodobniej pody
przeciwnik. Zakoczyo si to straszliw masakr onierzy i cywilw. W chaosie, ktry
zapanowa, kilka tysicy ludzi zdoao uciec na wzgrza na pnoc od miasta, lecz
wikszo utkna w puapce. Sowieci przewanie zabijali Niemcw, a oszczdzali
Wgrw. Okoo dwudziestu omiu tysicy onierzy wzio udzia w tej prbie przebicia
si z Budy. Tylko zaledwie nieco ponad siedmiuset dotaro do niemieckich linii.
Dwunastego lutego w miecie zapanowaa miertelna cisza, przerywana tylko
pojedynczymi strzaami i wybuchami. Pisarz Sndor Mrai wybra si na przechadzk po
Budzie i wstrzsno nim to, co ujrza. Istnienia niektrych ulic trzeba si byo domyla
zapisa w swym diariuszu. Tu by rg domu z kawiarni Flrin, tam ulica, przy ktrej
kiedy mieszkaem po budynku nie pozostao ani ladu ta sterta gruzu na skrzyowaniu
ulicy Statisztika i bulwaru Magorzaty bya jeszcze przed kilkoma dniami czteropitrowym
blokiem z wieloma mieszkaniami i kafejk . 6

Tu po stoczonej bitwie czerwonoarmici dobijali rannych Niemcw niektrych

wywlekano i miadono gsienicami czogw a take wszystkich schwytanych
esesmanw i hiwisw, bdnie okrelanych mianem wasowcw. Kademu
w niemieckim mundurze, kto nie zna jzyka niemieckiego, take grozia mier.
Rozstrzelano natomiast tylko nielicznych wgierskich jecw. Niemal wszyscy mczyni,
nawet komunici z ruchu oporu, ktrzy walczyli ze strzaokrzyowcami, zostali zapdzeni
do przymusowych robt. Ksi Pl Esterhzy musia zakopywa martwe konie w Peszcie.
NKWD i Smiersz daway upust typowo stalinowskiej paranoi, podejrzewajc
wszystkich, ktrzy mieli kontakty z zagranic w tym syjonistw o szpiegostwo. Raoul
Wallenberg zosta aresztowany 19 stycznia wraz z patologiem sdowym Ferencem
Orssem, ktry dawniej wszed w skad grupy zagranicznych ekspertw sprowadzonych
przez Niemcw do Katynia, gdzie ekshumowano zwoki Polakw. Przypuszczalnie rwnie
Wallenberg zapozna si z treci raportu o masakrze katyskiej, a Sowieci podejrzewali
go o bliskie kontakty z Brytyjczykami, Amerykanami i subami wywiadowczymi innych
pastw. Pojmany przez Smiersz, zosta stracony w lipcu 1947 roku .
7

Trway rabunki na masow skal; miay one charakter zarwno indywidualny, jak
i oficjalny. Zabrano dziea sztuki, w tym bardzo znane, nalece do ydw. Pldrowanie
odbywao si nawet w siedzibach ambasad krajw neutralnych, gdzie wamywano si do
sejfw. Cywile na ulicach byli zatrzymywani pod grob uycia broni i okradani
z zegarkw, portfeli i dokumentw. ydw, ktrzy przeyli, upiono tak samo jak ludno
nieydowsk. Niektrzy sowieccy onierze cignli zrabowane przedmioty w dziecicych
wzkach.
Chocia czerwonoarmici odnosili si z wiksz wyrozumiaoci do jecw
wgierskich ni do Niemcw, to nie okazali litoci Wgierkom, kiedy Malinowski odda
Budapeszt na pastw swoich onierzy, aby uczci osignite zwycistwo. W wielu
miejscach gwac kobiety zapisa pewien pitnastolatek w swoim dzienniku. Kobiety
wszdzie si chowaj . Pielgniarki z polowych lazaretw gwacono, a nastpnie
8

zabijano. Wrd pierwszych ofiar znalazy si studentki uniwersytetu. Niektrzy

relacjonowali, e najatrakcyjniejsze kobiety byy wizione przez dwa tygodnie i zmuszane
do nierzdu. Biskup Jzsef Grsz dowiedzia si, e siedemdziesit procent kobiet, od
dwunastoletnich dziewczt po przysze matki w dziewitym miesicu ciy, [zostao]
zgwaconych . Inne, bardziej wiarygodne doniesienia wskazyway, e ofiar gwatw
9

pado dziesi procent budapesztenek.

Wgierscy komunici apelowali do Armii Czerwonej, wspominajc o gwatownej,
obdnej nienawici, ktrej skutkw zaznali nawet ich towarzysze. Pijani onierze
gwacili matki na oczach ich dzieci i mw. Dziewczta nawet w wieku dwunastu lat
odbierano ojcom i matkom, by gwacio je po dziesiciupitnastu onierzy, czsto
zaraonych chorobami wenerycznymi. Po pierwszej grupie przychodziy inne, ktre czyniy
to samo. (...) Kilku towarzyszy stracio ycie, prbujc ochroni swoje ony i crki . 10

Nawet Mtys Rkosi, sekretarz generalny Wgierskiej Partii Komunistycznej,

bezskutecznie interweniowa u radzieckich wadz. Jednake nie wszyscy czerwonoarmici
byli gwacicielami; niektrzy odnosili si do wgierskich rodzin, a zwaszcza do dzieci,
z wielk agodnoci.
Ucierpiao prawie kade miasto na Wgrzech, cho moe nie w takim stopniu jak
Budapeszt. onierze radzieckiej 9. Armii Gwardyjskiej narzekali, e kierunek jej natarcia
nie zapewnia ani kobiet, ani upw, jak zanotowa pewien oficer z jednostki modzierzy,
ktry okreli swoich podwadnych jako niewiarygodnie dzielnych chopakw, ale
i niesychanych szubrawcw. (...) Wyjcie szybko si znalazo. Kolejne grupy onierzy
wysyano do Mr, gdzie zajmowali domy i tamtejsze kobiety, ktre nie ucieky ani si nie
ukryy. Dostawali na to godzin. A po nich przybywaa nastpna grupa. Wykorzystywali
kobiety w wieku od pitnastu lat do pidziesitki. Czynili w domach zupeny pogrom,
zrzucali wszystko na podog, rozbijali i niszczyli, poszukujc zegarkw kieszonkowych
i tych na rk. Jeli znaleli wino, oczywicie je wypijali. W Mr nie brako piwnic, ale
kiedy wkraczalimy do tego miasta, wszystkie je oprniono, rozbijajc beczki
i rozlewajc wino. Tam wanie natknlimy si na dwch onierzy, ktrzy utopili si
w winie .
11

Ucztowanie odbywao si take na wyszych szczeblach. Marszaek polny Alexander,

ktry przylecia do Belgradu na rozmowy z Tit, stamtd uda si nastpnie na Wgry, na
spotkanie z marszakiem Tobuchinem, dowdc 3. Frontu Ukraiskiego. Zwalisty
Tobuchin ugoci go wystawnym bankietem, a nawet poleci jednej z radzieckich
sanitariuszek spa w jego pokoju. Jednake Alexander nie uzna tego za stosowne, wic
spdzia noc pod [jego] drzwiami. Tu przed obiadem, kiedy Alexander i Tobuchin
pozostali sami, sowiecki marszaek przyjrza si odznaczeniom swojego gocia. Wrd
nich dostrzeg carski Order witej Anny ze skrzyowanymi mieczami, ktrym Alexandra
udekorowano, gdy suy jako oficer cznikowy podczas pierwszej wojny wiatowej. Te
mam taki westchn Tobuchin, dotykajc orderu ale nie wolno mi go nosi .
12

Tobuchin by nader odprony, jeli uwzgldni fakt, e 6. Armia Pancerna SS

przerzucona z Ardenw wanie dotara na Wgry. Przybya tam zbyt pno, by wspomc
obrocw Budapesztu, mimo to Hitler rozkaza im wej do walki 13 lutego 1945 roku
w ramach operacji Frhlingserwachen, czyli Wiosenne Przebudzenie. Nie mia
zamiaru ocali budapeszteskiego garnizonu, a tylko chcia go wzmocni i broni
wgierskich pl naftowych nad Balatonem. Niemieckie kontruderzenie zakoczyo si
niepowodzeniem. Gdy Hitler usysza, e dywizje Waffen-SS wycofay si bez rozkazu, tak
si rozeli, i nakaza Himmlerowi odebra onierzom dywizyjne naramienne opaski,
nawet te zdobice mundury jednostki Leibstandarte SS Adolf Hitler. Bya to
upokarzajca kara. Jak zauway Guderian z odcieniem Schadenfreude (radoci z cudzego
pecha), wiele sympatii wrd wojsk SS z pewnoci [Himmler] sobie przy tej okazji nie
zaskarbi .
13

Himmler nalea do tych osb z otoczenia Hitlera, ktre lekcewayy przestrogi

Guderiana o przygotowywanej przez Sowietw potnej ofensywie w Polsce, uwaajc je
za gigantyczny blef. Jednak przewidywania szefa Sztabu Generalnego niemieckich wojsk
ldowych potwierdziy si w drugiej poowie stycznia. Stalin udawa wobec zachodnich
aliantw, e przyspieszy termin tego uderzenia, aeby dopomc Amerykanom uwikanym
w walki w Ardenach, ale faktycznie nie odpowiadao to prawdzie. Ardeskie zmagania
przybray obrt zdecydowanie korzystny dla sprzymierzonych ju w czasie Boego
Narodzenia. Stalin kierowa si bardziej pragmatycznymi przesankami. Formacje
czogowe Armii Czerwonej mogy skutecznie operowa na twardym, przemarznitym
gruncie, a sowieccy meteorolodzy uprzedzali Stawk, e w pniejszym okresie stycznia
wystpi ulewne deszcze i mokre niegi . Stalin mia jeszcze jeden, bardziej cyniczny
14

powd, aby rozpocz ofensyw wczeniej. Chcia bowiem opanowa ca Polsk przed
konferencj koalicji w Jacie, zaplanowan na pocztek lutego, czyli ju za trzy tygodnie.
Wzdu Wisy w gotowoci do uderzenia stay wojska 1. Frontu Biaoruskiego, w tym
czasie pod dowdztwem marszaka ukowa, i 1. Frontu Ukraiskiego pod komend
marszaka Koniewa. Rokossowski zirytowa si, kiedy zosta zastpiony przez ukowa, ale
Stalin nie chcia, aby to Rokossowskiemu, Polakowi z pochodzenia, przypada w udziale
chwaa zdobywcy Berlina. Zamiast tego Rokossowski otrzyma dowdztwo 2. Frontu
Biaoruskiego do ataku na Prusy Wschodnie od poudnia, podczas gdy 3. Front Biaoruski
generaa Czerniachowskiego mia wkroczy tam ze wschodu.
Dwunastego stycznia zmasowana artyleria Koniewa (na kilometr terenu przypadao po
trzysta dzia) rozpocza huraganow kanonad. Jego 3. i 4. Armia Pancerna Gwardii,
wyposaone w T-34 oraz cikie czogi IS-2, wyruszyy z przyczka sandomierskiego na
zachd ku Odrze, kierujc si na Krakw oraz Wrocaw. Stalin wyjani Koniewowi, e
chce zaj lsk bez powaniejszego zniszczenia tamtejszych zakadw przemysowych
i kopal. Trzynastego stycznia Czerniachowski uderzy na Prusy Wschodnie. Rokossowski
zaatakowa nastpnego dnia, nacierajc z przyczkw na pnocnym brzegu Narwi.
Rwnie ukow rozpocz dziaania zaczepne 14 stycznia.
Po przeamaniu niemieckiej linii frontu gwn przeszkod naturaln na drodze wojsk
ukowa okazaa si Pilica. Kady z dowdcw wiedzia, e najbardziej liczy si tempo
natarcia, aby Niemcy nie mieli szans na przegrupowanie. Pewien pukownik dowodzcy
jedn z gwardyjskich brygad pancernych nie chcia nawet czeka na dowz sprztu
przeprawowego. Przypuszczajc, e rzeka jest w danym miejscu pytka, po prostu rozkaza
czogistom skruszy ld ogniem dzia i przejecha po rzecznym dnie, co musiao stanowi
przeraajce przeycie dla kierowcw wozw bojowych. Na prawym skrzydle frontu
ukowa 47. Armia obesza ruiny Warszawy, a 1. Armia Wojska Polskiego wkroczya na
stoeczne przedmiecia.
Hitler nie posiada si ze wciekoci na wie o kapitulacji sabego niemieckiego
garnizonu. Uzna to za kolejny dowd zdrady w Sztabie Generalnym, a trzech sztabowcw
zabrano w zwizku z tym na Gestapo. Nawet Guderian musia podda si przesuchaniom
prowadzonym przez Kaltenbrunnera. Fhrer powrci do Berlina z kwatery gwnej
w Ziegenbergu, by osobicie pokierowa swoimi armiami na froncie wschodnim
z atwymi do przewidzenia, katastrofalnymi rezultatami. Nie pozwala adnemu
z frontowych generaw na odwrt, a wobec tempa radzieckiego natarcia i zerwania
cznoci po stronie niemieckiej wszelkie wiadomoci, na ktrych podstawie podejmowa
decyzje, okazyway si nieaktualne. Nim jego rozkazy dotary na front, byy ju zazwyczaj
o dob spnione.
Poza tym Hitler wtrca si w dowodzenie, nie informujc o tym Guderiana.
Postanowi przerzuci z Prus Wschodnich Korpus Grossdeutschland, by wesprze front
nadwilaski, ale czas, jaki to zabrao, oznacza wyczenie z walki tej silnej formacji na
kilka arcywanych dni. Ku rozpaczy Guderiana Fhrer wci nie zgadza si na cignicie
dywizji uwizionych w Kurlandii w celu wzmocnienia obrony Rzeszy. To samo dotyczyo
zbyt licznego niemieckiego kontyngentu okupacyjnego w Norwegii. Z perspektywy
Guderiana najgorsza bya wszak decyzja Hitlera o przemieszczeniu 6. Armii Pancernej SS
na front wgierski.
Czerniachowski przekona si, e niemiecka obrona na linii defensywnej w okolicach
Wystruci (Insterburga) w Prusach Wschodnich bya o wiele mocniejsza, ni si
spodziewa. W tej sytuacji przeprowadzi sprytny manewr, przejciowo wycofujc
z pierwszej linii 11. Armi Gwardyjsk, przerzucajc j pod oson trzech innych armii
i kierujc do ataku na pnocnym skrzydle, bronionym duo sabiej. W poczeniu z atakiem
43. Armii, ktra sforsowaa Niemen koo Tyly, to przeamanie frontu wywoao panik na
niemieckich tyach.
Armie Rokossowskiego nadcigajce z poudnia zmierzay w kierunku ujcia Wisy,
aby w ten sposb cakowicie odci wojska nieprzyjaciela w Prusach Wschodnich.
Dwudziestego stycznia Stawka nagle wydaa Rokossowskiemu rozkaz rwnoczesnego
zwrcenia si na pnocny wschd i udzielenia pomocy Czerniachowskiemu. Niecae dwa
dni pniej 3. Gwardyjski Korpus Kawalerii na prawej flance wkroczy do Olsztyna,
a nazajutrz pierwsze czogi 5. Gwardyjskiej Armii Pancernej generaa pukownika Wasilija
Wolskiego ominy Elblg i dotary na brzeg Zalewu Wilanego wyduonej, skutej
lodem zatoki, oddzielonej od wd otwartego Batyku piaszczyst Mierzej Wilan. Prusy
Wschodnie zostay niemal odcite. Nieco na zachd od ujcia Wisy znajdowa si obz
koncentracyjny w Sztutowie (Stutthof). Obozowe strae, przeraone zblianiem si Armii
Czerwonej, zabiy trzy tysice ydwek, strzelajc do nich albo zapdzajc je na cienki
ld, aby potopiy si w lodowatej wodzie.
Wschodniopruski gauleiter Erich Koch nadal nie zezwala na ewakuowanie ludnoci
cywilnej. Mieszkacy syszeli w oddali kanonad artyleryjsk, kiedy rozpocza si
radziecka ofensywa, ale podania o wyjazd byy odrzucane przez lokalnych nazistowskich
bonzw. Najczciej owi oficjale z czasem sami pouciekali, pozostawiajc ludno
swojemu losowi. Wycofujcy si niemieccy onierze ostrzegali mieszkacw farm
i wiosek, mwic im, eby moliwie najszybciej opuszczali rodzinne strony. Niektrzy,
zwaszcza najstarsi ludzie, nie mogc si pogodzi z perspektyw porzucenia wasnych
domw, postanawiali pozosta na miejscu. Wobec tego, e niemal wszystkich mczyzn
wcielono do Volkssturmu, na kobiety ktrym czasami pomagali zatrudnieni
w gospodarstwach francuscy jecy wojenni spado zadanie przygotowania chopskich
wozw i zaadowania ich kocami oraz ywnoci dla siebie i swoich dzieci. Rozpoczy
si wdrwki, jak to nazywano, przez onieone pola, w temperaturze, ktra spadaa do
minus dwudziestu stopni Celsjusza.
Uchodcy ze wschodniopruskiej stolicy w Krlewcu sdzili, e udao im si wydosta
z zagroonej strefy pocigiem, ale kiedy dotarli do Olsztyna, zostali wywleczeni
z wagonw przez radzieckich onierzy z 3. Gwardyjskiego Korpusu Kawalerii,
zachwyconych tym, e wpady im w rce bogate upy oraz kobiety. Wikszo z tych, ktrzy
prbowali ucieka drogami, dogoniy sowieckie wojska. Cz ofiar zgina na swoich
wozach, zmiadonych gsienicami radzieckich czogw. Innych spotka jeszcze gorszy los.
Leonid Rabiczew, porucznik cznoci z 31. Armii, opisa sceny, jakie rozegray si
koo Godapi. Wszystkie szosy byy zapchane przez starcw, kobiety i dzieci, liczne
rodziny przemieszczajce si powoli na wozach, pojazdami albo pieszo na zachd. Nasze
oddziay czogw, piechoty, artylerii i cznoci dopdziy ich i toroway sobie drog,
spychajc konne wozy z dobytkiem do roww na poboczach. Potem tysice onierzy
odpdzao staruszki i dzieci. Zapominajc o honorze i o wycofujcych si niemieckich
jednostkach, rzucali si na kobiety i dziewczta. Kobiety, matki z crkami, leay po
prawej, a na lewo od szosy i przed kad Niemk staa grupa miejcych si mczyzn ze
spuszczonymi spodniami. Te ju zakrwawione i nieprzytomne odcigano na bok. Dzieci,
ktre prboway broni matek, zostay zastrzelone. Rozlegay si salwy miechu, ryki
i szyderstwa, wrzaski i jki. A dowdcy onierzy majorowie i podpukownicy stali
sobie na szosie. Niektrzy si zamiewali, ale inni tak wszystko organizowali, eby
wszyscy ich podwadni, co do jednego, wzili w tym udzia. To nie rytua inicjacyjny i nie
miao to nic wsplnego z zemst na przekltych okupantach; to tylko piekielny, diaboliczny
zbiorowy gwat. Byo to oznak wyzbycia si wszelkich hamulcw i okrutnej logiki
oszalaego tumu. Siedziaem wstrznity w szoferce jednej z naszych ptoratonowych
ciarwek, podczas gdy mj kierowca Demidow sta w jednej z kolejek. Przyszed mi do
gowy opis Kartaginy u Flauberta. Pukownik, ktry jeszcze przed chwil kierowa
procederem, nie mg pohamowa pokusy i doczy do jednej z kolejek, a major
rozstrzeliwa wiadkw dzieci i starcw, ktrzy wpadli w histeri .
15

W kocu onierzom rozkazano si pospieszy i wraca do pojazdw, ktre

blokoway przejazd nastpnej jednostce z tyu. Pniej, po dogonieniu kolejnej kolumny
uchodcw, Rabiczew znw by wiadkiem podobnych scen. Jak okiem sign, wida
zwoki kobiet, starcw i dzieci pord stosw ubra i wywrconych wozw. (...) Zapada
zmrok. Dostalimy rozkaz znalezienia noclegu w jednej z niemieckich wsi opodal szosy.
Pojechaem ze swoim plutonem do osady dwa kilometry od szosy. We wszystkich izbach
ciaa dzieci, starych ludzi i kobiet, zgwaconych i zastrzelonych. Bylimy tak zmczeni, e
nie zwracalimy na nie uwagi. Bardzo wyczerpani padlimy pord zwok i usnlimy . 16

Sowieccy onierze gwacili kad Niemk w wieku od omiu do osiemdziesiciu lat

zauwaya radziecka korespondentka wojenna Natalia Gesse, bliska przyjacika
Sacharowa. Bya to armia gwacicieli. Nie tylko dlatego, e byli oszalali z dzy;
stanowio to take form zemsty .
17

Zbyt pobiene wydaje si przypisywanie takiego bezlitosnego postpowania jedynie

fizycznym popdom czy te mciwoci. Przede wszystkim byo wielu oficerw i onierzy,
ktrzy nie brali udziau w gwatach i byli przeraeni poczynaniami swoich towarzyszy
broni. Ideowych komunistw szokowao takie zachowanie, a cisy nadzr sprawowany
nad radzieckim spoeczestwem czyni tak race rozlunienie dyscypliny trudnym do
wyobraenia. Ale skrajnie surowe warunki ycia na froncie doprowadziy do wytworzenia
si nowej, onierskiej braci czy te spoecznoci, a wielu czerwonoarmistw zaczo
wyraa zaskakujco otwarcie sw gbok niech do kochozw oraz ucisku bdcego
czci radzieckiej codziennoci. onierze gorzko wyrzekali na bezsensowno ofiar
gincych w trakcie wielu nieudanych atakw, a take na ponianie, ktre musieli wczeniej
znosi. Byli wysyani na ziemi niczyj, gdzie musieli rozbiera polegych towarzyszy
z mundurw, a nawet z bielizny, w ktr nastpnie ubierano nowych poborowych. Tak wic
mimo e ujawnio si silne pragnienie odwetu na Niemcach, ktrzy napadli na ojczyzn
radzieckich onierzy i zabijali ich rodziny, dochodzio rwnie do gosu odreagowywanie
ucisku, ktre warunkowao te postpki japoskich oddziaw. Pokusa psychicznego
uwolnienia si od wspomnie o wczeniejszych upokorzeniach i cierpieniach bywaa
przemona, a wyywano si najczciej na bezbronnych kobietach wroga.
Pod rzdami Stalina idee mioci i seksualnej swobody zostay bezwzgldnie
zdawione w politycznej atmosferze de do odindywidualizowania osobnikw.
W radzieckich szkoach nie byo wychowania seksualnego. Sowieckie pastwo usiowao
tumi libido u swoich obywateli, tworzc co, co pewien rosyjski pisarz okreli jako
rodzaj koszarowego erotyzmu, o wiele bardziej prymitywnego i przesyconego
okruciestwem ni najbardziej plugawa zagraniczna pornografia . A to, w poczeniu
18

z jake brutalizujcym wpywem rzezi na froncie wschodnim i propagand nawoujc do

zbiorowej zemsty, doszo z wielk si do gosu po wkroczeniu wojsk radzieckich do Prus
Wschodnich.
Nikt nie wykazywa si wikszym okruciestwem od sztrafnikw, czyli majcych
minimalne szanse przeycia skazacw z karnych batalionw. Trafio do nich mnstwo
zatwardziaych przestpcw z obozw Guagu. (Na polecenie Berii do wojska nie
wcielano ludzi skazanych za wykroczenia polityczne). Nawet ich przeoonym udzielaa si
ich skrajna bezwzgldno. Przestpca to zawsze przestpca, na tyach czy na froncie
napisa pewien lekarz wojskowy z kompanii karnej. Na froncie, w roli sztrafnika, ich
przestpcza natura zawsze dojdzie do gosu. A wic w naszej kompanii byo wesoo.
Pewna moda Niemka przybiega do mnie w Halsbergu i zakrzykna po niemiecku:
Zgwacio mnie czternastu!, a ja pomylaem sobie na to: jaka szkoda, e czternastu,
a nie dwudziestu omiu; szkoda, e ci nie zastrzelili, ty niemiecka suko. (...) My,
oficerowie kompanii karnej, przymykalimy oko na wszystko; nie byo nam al Niemcw
i pozwalalimy sztrafnikom wyczynia z cywilami wszystko, na co mieli ochot .19

Rabunki szy w parze z bezmylnym niszczeniem. onierze palili domy, a potem

stwierdzali, e nie ma gdzie si schowa przed zimnem. Rabiczew opisa pldrowanie
w Godapi. Wszystko ze sklepw wyrzucano na chodniki przez rozbite szyby wystawowe.
Tysice par butw, talerzy i radioodbiornikw, wszelkiego rodzaju sprzty domowe
i aptekarskie oraz ywno wymieszay si z sob. Z okien mieszka wylatyway na ulice
ubrania, poduszki, kodry, obrazy, gramofony i instrumenty muzyczne. Wszystko to
zatarasowao przejazdy. I wanie wtedy niemiecka artyleria i modzierze otworzyy ogie.
Kilka zapasowych niemieckich dywizji szybko wyparo nasze zdemoralizowane wojska
z miasta. Ale dowdztwo frontu ju powiadomio o zdobyciu tego pierwszego
niemieckiego miasta. Nie byo wyjcia. Trzeba byo zdobywa je ponownie .20

Aleksander Soenicyn, mody oficer artylerii, ktry walczy w Prusach Wschodnich,

przyrwna sceny rabunku do gwarnego bazaru, gdzie sowieccy onierze przymierzali
obszerne pantalony pozostawione przez Niemki . Niemcy porzucali wszystko zapisa
21
pewien czerwonoarmista po zdobyciu Godapi. A nasi, niczym wielka horda
barbarzycw, wtargnli do domw. Wszystko si pali, nawet poduszki, a pierze lata
w powietrzu. Kady, od szeregowca do pukownika, wynosi zdobycz. Piknie umeblowane
mieszkania, luksusowe domostwa zostay zniszczone w cigu kilku godzin i zamieniy si
w rudery, w ktrych porozrywane kotary le umazane powidami z potuczonych sojw.
(...) To miasto ukrzyowano. Trzy dni pniej dopisa: onierze zamienili si
w nieujarzmione bestie. Na polach zalegaj setki zastrzelonych sztuk byda, a na drogach
winie i kury z odrbanymi bami. Domy spldrowano i podpalono. To, czego nie da si
zabra, jest rozbijane i niszczone. Niemcy maj racj, e uciekaj od nas jak od zarazy .
22

W posiadoci myliwskiej Rominten (w Puszczy Rominckiej), niegdy nalecej do

23

pruskiego rodu krlewskiego, a potem przejtej przez Gringa, radziecka piechota potuka
wszystkie lustra. Jeden z piechurw wymalowa obelywe rosyjskie sowo na ptnie
pdzla Rubensa, przedstawiajcym nag Afrodyt.
rdem obkaczej wciekoci sowieckich onierzy by przede wszystkim zastany
w Prusach Wschodnich poziom ycia, standard domw, nawet tych chopskich,
niewyobraalnie wysoki jak na warunki panujce w Zwizku Radzieckim. Prawie wszyscy
zastanawiali si z gorycz: dlaczego napadli na nas i rabowali nasz kraj, skoro takie u nich
dostatki? Polowa cenzura wojskowa, zaalarmowana treci kontrolowanych listw
pisanych przez onierzy do rodzin, w ktrych opisywali, na co si natknli, przekazywaa
je NKWD. Sowieckie wadze zaczy si niepokoi z powodu zataczajcej coraz szersze
krgi refleksji, i caa ta propaganda o robotniczym raju, jake lepszym od straszliwych
warunkw panujcych w krajach kapitalistycznych, to kamstwo. Czoowi bolszewicy
pamitali a za dobrze, e do buntu dekabrystw w 1825 roku doszo pod wpywem
obrazw duo lepszego ycia, ujrzanych przez rosyjskie armie, ktre wkroczyy do
zachodniej Europy w 1814 roku.

Pierwszy Front Biaoruski ukowa ciga uciekajcego nieprzyjaciela nieprzerwanie,

dniem i noc. Kierowcy w czogach czsto zasypiali ze skrajnego wyczerpania, ale
entuzjazm towarzyszcy pocigowi dodawa im si. Umykajcych niemieckich onierzy
koszono ogniem broni maszynowej, a jeli czogi dopdziy nieprzyjacielski wz sztabowy
z oficerami w rodku, to po prostu miadyy go gsienicami.
Osiemnastego stycznia 8. Armia Gwardyjska generaa Czujkowa przypucia atak na
d, pi dni przed zaplanowanym terminem. Czujkow nie by zbyt zadowolony, kiedy
otrzyma zadanie przeprowadzenia wojskami swojej stalingradzkiej armii szturmu na
przeksztacony w twierdz Pozna. Umiejtno prowadzenia ulicznych walk na nieduo
si tam zdaa. Dopiero po miesicu ostrzau z dzia najciszej artylerii i atakach piechoty
z adunkami wybuchowymi i miotaczami ognia garnizon Poznania skapitulowa.
Na poudniowej flance wojsk nacierajcych znad Wisy oddziay Koniewa zajy
Krakw. Na szczcie Niemcy obawiajc si okrenia opucili to zabytkowe miasto nie
stawiajc wikszego oporu. Dwudziestego sidmego stycznia w godzinach
popoudniowych patrol zwiadowczy radzieckiej 107. Dywizji Strzeleckiej wyoni si
z onieonego lasu i natkn na najbardziej koszmarny symbol nowoytnej historii.
Zaledwie 10 dni wczeniej, wobec zbliajcych si wojsk Armii Czerwonej,
pidziesit sze tysicy winiw obozu Auschwitz uznanych za zdolnych do marszu
popdzono na zachd. Ci, ktrzy przetrwali ten marsz mierci, stanowicy zapewne jeszcze
gorsze dowiadczenie ni wszystkie koszmary, jakie przecierpieli wczeniej, trafili do
innych obozw koncentracyjnych, gdzie liczba ofiar ndzy, godu i chorb wzrosa
dramatycznie w trzech ostatnich miesicach wojny . Doktor Mengele zebra wszystkie
24

zapiski powicone pseudomedycznym eksperymentom i wyjecha do Berlina. Osoby

z kierownictwa zakadw IG Farben zniszczyy dokumentacj w Auschwitz III. Komory
gazowe i krematoria w Birkenau (Brzezince) wysadzono w powietrze. Wydane zostay
rozkazy likwidacji wszystkich winiw zbyt osabionych, by porusza si o wasnych
siach, jednak z jakiego powodu esesmani zabili tylko kilkuset z pozostawionych na
miejscu omiu tysicy. Skupili si bardziej na usuwaniu dowodw popenionych zbrodni,
lecz tych przetrwao bardzo wiele, w tym 368 820 mskich garniturw, 836 255 damskich
paszczy i sukienek, nie wspominajc ju o siedmiu tonach ludzkich wosw.
Dowdztwo 60. Armii niezwocznie polecio caemu swemu personelowi
medycznemu uda si do Auschwitz i zatroszczy si o ocalaych, a sowieccy oficerowie
zajli si przesuchiwaniem wybranych winiw. Adam Kuryowicz, byy prezes
przedwojennego polskiego Zwizku Zawodowego Kolejarzy, zesany do obozu
owicimskiego 24 lipca 1941 roku, wspomina, jak po raz pierwszy wyprbowano
komor gazow na osiemdziesiciu onierzach Armii Czerwonej i szeciuset polskich
winiach . Pewien wgierski profesor opowiedzia o eksperymentach medycznych.
25

Wszystkie te informacje przesano Gieorgijowi F. Aleksandrowowi, szefowi wydziau

propagandowego armii radzieckiej, ale poza krtkim artykuem w organie prasowym
czerwonoarmistw w innych krajach dowiedziano si o tym wszystkim dopiero po
zakoczeniu wojny. Prawdopodobnie skrywanie owych informacji wynikao z polityki
partii bolszewickiej, zgodnie z ktr nie naleao wydziela ydw jako odrbnej kategorii
ofiar nazizmu. Na podkrelanie zasugiway tylko cierpienia narodu radzieckiego.

Ze lska i Prus Wschodnich uciekao coraz wicej ludnoci, a niebawem rodzinne strony
zaczli opuszcza te mieszkacy Pomorza. Nazistowscy urzdnicy oceniali, e do 29
stycznia okoo czterech milionw z ewakuowanych obszarw podao w gb Rzeszy . 26

Liczba ta wydaje si zaniona, gdy wzrosa do siedmiu milionw w cigu nastpnych

dwch tygodni i do 8,35 miliona do 19 lutego. Potna ofensywa Armii Czerwonej
doprowadzia do najbardziej skoncentrowanej w czasie migracji w dziejach ludzkoci.
Taka czystka etniczna w zupenoci odpowiadaa Stalinowi wobec jego planw
przesunicia granic Polski na zachd, nad Odr.
Kilkaset tysicy cywilw nadal pozostawao w Krlewcu i na pwyspie Sambia,
a take w piercieniu okrenia wraz z 4. Armi w okolicach Mamonowa (Heiligenbeil)
i na brzegach Zalewu Wilanego. Kriegsmarine podejmowaa usilne prby wywiezienia
moliwie wielu uchodcw z niewielkiego portu w Piawie (Pillau); zacza si te
ewakuacja ludnoci z miast portowych wschodniego Pomorza. Jednake radzieckie okrty
podwodne storpedoway na Batyku wiele duych statkw, w tym liniowiec pasaerski
Wilhelm Gustloff, ktry zaton w nocy 30 stycznia. Nikt nie wie, ile osb znajdowao
si na pokadzie, ale liczb ofiar szacuje si na 5300 do 7400 osb.
Pomimo ryzyka zwizanego z morskimi rejsami wyczerpane i wygodniae Niemki
z dziemi na rkach wyczekiway na odzie i kutry, czsto na prno. W Krlewcu racje
ywnociowe byy tak mizerne wydawano niecae sto osiemdziesit gramw chleba
dziennie na osob e niektrzy brnli przez niegi i zdawali si na ask
czerwonoarmistw, najczciej jednak nie znajdowali u nich litoci. W samym miecie
gorliwie przeprowadzano egzekucje dezerterw. Zwoki osiemdziesiciu niemieckich
onierzy wystawiono na widok publiczny na kolejowym Dworcu Pnocnym, opatrzone
tablic z napisem: Okazali si tchrzami, ale i tak zginli .
27

Tempo sowieckiego natarcia ku Odrze sprawio, e formacje Armii Czerwonej

wyprzedziy wielu niemieckich onierzy, wdrujcych na zachd w pojedynk lub
w grupach. Dywizje strzeleckie NKWD, odpowiedzialne za bezpieczestwo na zapleczu
frontu, musiay toczy zacieke boje. Gdy wojska Koniewa zmierzay w kierunku
Wrocawia, zacza si tam paniczna ucieczka ludnoci cywilnej; tumy wdzieray si do
pocigw, a inni brnli pieszo przez gboki nieg. Wielu, o ile nie wikszo tych
ostatnich zmaro z zimna. Niektrzy docierali w bezpieczne okolice, niosc na rkach
przemarznite zwoki dziecka. Oblenie Wrocawia, ktre miao potrwa do koca wojny,
zostao zorganizowane przez fanatycznego gauleitera Karla Hankego, sprawujcego rzdy
terroru: wydawa rozkazy egzekucji nieposusznych onierzy i zmusza ludno cywiln,
w tym nieletnich, do odnieania torw kolejowych pod silnym ogniem radzieckiej
artylerii.
Armie ukowa szybko przeszy przez Wielkopolsk zachodni dzielnic Polski,
wcielon do Rzeszy jako Warthegau (Kraj Warty). Uciekajcy Niemcy byli ograbiani
z mienia przez Polakw, zdecydowanych pomci los, jakiego sami zaznali trakcie
okupacji. Utrzymanie tempa natarcia 1. i 2. Gwardyjskiej Armii Pancernej w kierunku Odry
byo moliwe dziki temu, e na ich prawym skrzydle cztery inne radzieckie armie
maszeroway przez poudniowe Pomorze. Najwiksze problemy nastrcza im nie tyle
niemiecki opr, ile trudnoci z dowozem zaopatrzenia; suby logistyczne rozpaczliwie
usioway dotrzymywa kroku czoowym formacjom, gdy z powodu zniszczenia szlakw
kolejowych mogy korzysta wycznie z fatalnych, oblodzonych drg. Gdyby nie
amerykaskie ciarwki, dostarczane w ramach ukadu Lend-Lease, Armii Czerwonej
w aden sposb nie udaoby si dotrze do Berlina przed Amerykanami.
Nasze czogi rozjeday i miadyy wszystko pisa jeden z sowieckich onierzy.
Ich gsienice zgniatay wozy, samochody, konie i wszystko inne na swojej drodze. Haso
Naprzd, na zachd! zostao zastpione sloganem Naprzd, na Berlin! . Po drodze
28

zupiono miasto Skwierzyna (Schwerin an der Warthe). Wszystko ponie zapisa Wasilij
Grossman w swoim notatniku. Jaka staruszka wyskoczya z okna palcego si budynku.
Poary rozwietlay sceny rabunku dokonywanego przez czerwonoarmistw. Grossman
odnotowa te przestrach w oczach kobiet i dziewczt. Straszne rzeczy wyprawia si
z Niemkami. (...) Radzieckie dziewczyny z wyzwolonych obozw take bardzo si
nacierpiay .
29

W bardzo szczegowym raporcie na temat dziaa wojsk 1. Frontu Ukraiskiego

ujawniono potem, e mode kobiety oraz dziewczta wywiezione ze Zwizku Radzieckiego
na roboty przymusowe w Rzeszy rwnie paday ofiar zbiorowych gwatw. Pragny
odzyska wolno, lecz doznay wstrzsu, zmaltretowane przez ludzi, ktrych uwaay za
swoich towarzyszy i braci. Genera Cygankow zakoczy w raport takimi wnioskami:
Wszystko to tworzy yzny grunt dla niezdrowych, zych nastrojw wrd wyzwolonych
obywateli radzieckich; wywouje niezadowolenie i nieufno przed ich powrotem do
ojczyzny. Ale nie wspomnia o koniecznoci zacienienia dyscypliny w sowieckim
wojsku. Doradza zamiast tego, aby zarzd polityczny oraz Komsomo skoncentroway
wysiki na lepszym prowadzeniu pracy politycznej i kulturalnej z repatriowanymi
radzieckimi obywatelami, eby zapobiec ich powrotowi do kraju z niepochlebnymi
mylami o Armii Czerwonej .30

Zdarzay si te nieczste chwile prawdziwej radoci. Wasilij Czurkin, ktry

przeszed cay bojowy szlak spod Leningradu, gdzie bra udzia w straszliwych zmaganiach
na skutym lodem jeziorze adoga, zim roku 1944/1945 walczy w skadzie 1. Frontu
Biaoruskiego ukowa. Zbliamy si do Berlina zapisa w diariuszu pod koniec stycznia
pozostao tylko sto trzydzieci pi kilometrw. Opr niemiecki jest saby. W powietrzu
wida tylko nasze samoloty. Minlimy obz koncentracyjny. Baraki, w ktrych wiziono
nasze kobiety, s ogrodzone kilkoma rzdami drutu kolczastego. Wielki tum winiarek
wybieg przez ogromn bram. Biegy ku nam, paczc i krzyczc. Nie mogy uwierzy, e
to si wydarzyo, nie wiedziay o niczym a do ostatniej chwili. Ten widok by bardzo
poruszajcy. Sam jednak najbardziej si wzruszyem, kiedy jeden z onierzy odnalaz
swoj siostr. Podbiega do niego, kiedy go rozpoznaa. Jake si wyciskali i pakali na
oczach wszystkich. Cakiem jak w bani .
31

Trzydziestego stycznia, w dwunast rocznic objcia wadzy w Niemczech przez

nazistw i zarazem w dniu, kiedy Hitler wygosi przez radio ostatnie ordzie do narodu
niemieckiego, w Berlinie wybucha panika. Czowki pancerne ukowa zbliay si do
Odry, odlegej od Berlina zaledwie o szedziesit kilometrw. Tej samej nocy radziecka
89. Gwardyjska Dywizja Strzelecka opanowaa niewielki przyczek, przechodzc na
zachodni brzeg rzeki po lodzie, nieco na pnoc od Kostrzyna. Nazajutrz wczesnym
rankiem onierze 5. Armii Uderzeniowej take przekroczyli Odr i zajli miejscowo
Kienitz. Trzeci przyczek zosta zdobyty na poudnie od Kostrzyna. W Berlinie
zapanowaa konsternacja, tym wiksza, e Ministerstwo Propagandy w tym czasie
wmawiao niemieckiej ludnoci, e walki nadal tocz si pod Warszaw. Dla nazistw
pozory pozostaway duo waniejsze od ludzkich cierpie, nawet tych, ktre spady na ich
rodakw. W trakcie jednego tylko miesica, w styczniu 1945 roku, straty Wehrmachtu
wzrosy do 451 742 zabitych mniej wicej tylu amerykaskich onierzy polego podczas
caej drugiej wojny wiatowej.
Naprdce formowano oddziay z lokalnych jednostek Volkssturmu, pewnej liczby
kaukaskich ochotnikw (ktrych pniej aresztowano, kiedy odmwili strzelania do swoich
pobratymcw w armii radzieckiej), czonkw Hitlerjugend oraz szkolnych batalionw
zoonych z nastolatkw te miay zasili Dywizj Grenadierw Pancernych
Feldherrnhalle okron w Budapeszcie. Puk wartowniczy Dywizji
Grossdeutschland, ktry (jeszcze jako batalion) zdawi przewrt w lipcu poprzedniego
roku, zosta przewieziony autobusami na wzgrza Seelow. Skarpa ta, grujca nad
nadodrzaskimi rwninami zalewowymi, miaa stanowi ostatni lini obrony na
przedpolach Berlina.
Rano 3 lutego amerykaska 8. Armia Powietrzna przeprowadzia najciszy z nalotw
na niemieck stolic, a wskutek tego bombardowania zginy trzy tysice ludzi. Bomby
spady na Kancelari Rzeszy i Kancelari NSDAP kierowan przez Bormanna, siedziba
za kierownictwa Gestapo przy Prinz Albrecht Strasse oraz gmach Trybunau Ludowego
doznay powanych uszkodze. Roland Freisler, przewodniczcy tego trybunau, ktry
wsawi si publicznym zniewaaniem spiskowcw po nieudanej prbie lipcowego
zamachu, zgin przysypany gruzem w piwnicach owego gmachu.
Tymczasem ukow stan w obliczu dylematu typowego dla zwyciskich dowdcw
po byskawicznych ofensywach. Czy Armia Czerwona powinna stara si szturmowa
Berlin, pki w nieprzyjacielskim obozie panuje zamieszanie i nie zorganizowano jeszcze
obrony, czy te naley pozwoli onierzom odpocz, uzupeniajc stan jednostek
i remontujc czogi? Wrd podkomendnych ukowa spierano si ywo w tej sprawie;
Czujkow, dowodzcy 8. Armi Gwardii, przekonywa gorczkowo, e atakowa trzeba
niezwocznie. Kwestia ta zostaa ostatecznie rozstrzygnita 6 lutego przez Stalina,
telefonujcego z Jaty na Krymie. Poleci on ukowowi przed uderzeniem na Berlin
poczy siy z wojskami Rokossowskiego i zlikwidowa nadbatycki balkon na
Pomorzu, na pnocnej flance radzieckiego ugrupowania, gdzie Himmler, ku rozpaczy
Guderiana i innych wyszych rang oficerw, obj osobiste dowodzenie wojskami Grupy
Armii Wisa.

1 BA-MA MSg 2/5275 v., 1 czerwca 1940 r.

2 G. Thurczy, Kropotov nem trfl, Debrecen 1993, s. 103.
3 Cy t. za: K. Ungvry, Battle for Budapest. 100 Days in World War II, London 2010, s. 32. Relacja Ungvry ego z oblenia Budapesztu naley do najlepszy ch i najpewniejszy ch rde history czny ch na ten temat.
4 H. Bay er, Kavallerie-Divisionen der Waffen-SS, Heidelberg 1980, s. 347.
5 Wspomnienia Dnesa Vassa, cy t. za: K. Ungvry, Battle for Budapest, op. cit., s. 141.
6 S. Mrai, Budai sta, w: idem, Napl: 19451957, Budapest 1990, s. 96; cy t. za: ibidem, s. 234.
7 Na temat Wallenberga w powizaniu z masakr katy sk por. K. Ungvry, Battle for Budapest, op. cit., s. 281; o jego aresztowaniu przez Smiersz i pniejszej egzekucji: S. Beria, Beria, mj ojciec. W sercu
stalinowskiej wadzy, tum. J. Waczkw, Warszawa 2000, s. 168169.
8 Sowa Lszl Deseodiary ego, cy t. za: K. Ungvry, Battle for Budapest, op. cit., s. 234; por. take L. Rees, World War II behind Closed Doors. Stalin, the Nazis and the West, London 2009, s. 322329.
9 Cy t. za: K. Ungvry, Battle for Budapest, op. cit., s. 285.
10 Cy t. za: ibidem, s. 287.
11 P. Zootow, Zapiski minomiotczika, 19421945, Moskwa 2009, s. 187188.
12 H. Alexander (Earl Alexander of Tunis), The Alexander Memoirs, 19401945, London 1962, s. 132133.
13 H. Guderian, Wspomnienia onierza, tum. J. Nowacki, Warszawa 1958, s. 327.
14 RGWA 38680/1/3, s. 40.
15 L. Rabiczew, Wojna wsio spiszet. Wospominania oficera-swiazista 31-oj armii, 19411945, Moskwa 2009, s. 193195.
16 Ibidem.
17 Relacja Natalii Gesse w: Russia Speaks. An Oral History from the Revolution to the Present, red. R. Lourie, New York 1991, s. 254255.
18 Sowa Jurija Polakowa, cy t. za: Sex and Russian Society, red. I. Kon, J. Riordan, Bloomington, IN 1993, s. 26.
19 Relacja N.A. Winokura, Ja pomniu. Wospominania wietieranow Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny , 9 czerwca 2010, http://www.iremember.ru/mediki/vinokur-nikolay -abramovich (dostp: 1.09.2012).
20 L. Rabiczew, Wojna wsio spiszet, op. cit., s. 143.
21 A. Solzhenitsy n (Soenicy n), Prussian Nights, New York 1983, s. 67.
22 Z listw Efraima Genkina do rodziny, w: Sochrani moi pisma, red. I. Altman, Moskwa 2007, s. 321 (22 sty cznia 1945 r.).
23 Obecnie Krasnolesie (przy p. tum.).
24 R. Hilberg, The Destruction of the European Jews, New York 1985, s. 254.
25 Sowa Kury owicza z raportu sporzdzonego przez Szy kina, 9 lutego 1945 r., RGASPI 17/125/323, s. 14.
26 BA-B R55/616, s. 158.
27 Tkaczenko (czonek Smierszy ) do Berii, GARF 9401/2/93, s. 324.
28 WCD, 23 sty cznia 1945 r.
29 Dokumentacja W. Grossmana, RGALI 1710/3/51, s. 231.
30 RGASPI 17/125/314, s. 4045.
31 WCD, 31 sty cznia 1945 r.
 ROZDZIA 45

Filipiny, Iwo Jima, Okinawa i naloty na Tokio

listopad 1944czerwiec 1945

Wkrtce po triumfalnym ldowaniu generaa MacArthura na Leyte w padzierniku 1944

roku jego 6. Armia uwikaa si w zmagania znacznie cisze, ni si tego spodziewano.
Japoczycy wzmocnili garnizon na tej wyspie i szybko osignli przewag w powietrzu.
Lotniskowce admiraa Halseya odpyny, a grunt po monsunowych deszczach, w trakcie
ktrych spado prawie dziewiset milimetrw deszczu, by zbyt podmoky, aby budowa
na nim lotniska. Cho Japoczycy wczeniej zamierzali zachowa siy wojskowe do
obrony Luzonu, gwnej filipiskiej wyspy, to Cesarska Kwatera Gwna nalegaa na to, by
wicej odwodw rzuci do walki o Leyte. Przebazowano tam samoloty nawet z odlegej
Mandurii, lecz do tego czasu Amerykanom udao si jednak uruchomi pi lotnisk
polowych, a w rejon Filipin powrcia flotylla lotniskowcw Halseya.
Boje na Leyte przecigny si do grudnia, po czci z powodu przesadnej ostronoci
generaa porucznika Waltera Kruegera, ktry dowodzi 6. Armi. Najbardziej zacite walki
toczyy si o Wzgrze Zamanego Karku (Breakneck Ridge) koo Carigary na pnocy
wyspy, zaciekle bronione przez oddziay japoskie. Jednake Kruegerowi dopomg
fatalny japoski kontratak na amerykaskie ldowiska. Z kocem grudnia Amerykanie
oszacowali, e na Leyte zgino szedziesit tysicy Japoczykw. Dziesi tysicy z nich
utono wraz z transportowcami zatopionymi u wybrzey wyspy. Po stronie amerykaskiej
polego okoo trzech i p tysica onierzy, a dwanacie tysicy zostao rannych.
MacArthur, ktry nigdy nie grzeszy zbytni skromnoci, okreli to mianem zapewne
najwikszej klski w annaach japoskiej armii.
Upr japoskiego naczelnego dowdztwa w kwestii wzmacniania garnizonu Leyte
oddziaami z Luzonu uczyni inwazj na t ostatni wysp a akcja owa zostaa ostatecznie
zaplanowana na 9 stycznia 1945 roku duo atwiejsz. Najpierw jednak naleao zdoby
Mindoro, wysp nieco na poudnie od Luzonu, i wybudowa tam kolejne lotniska.
Ldowanie i dziaania wojsk amerykaskich przebiegay do pomylnie, niemniej morska
eskadra uderzeniowa ucierpiaa znacznie od atakw kamikadze.
Genera Yamashita, dowdca wojsk japoskich na Luzonie, ktry wczeniej
sprzeciwia si strategii wzmacniania obrony Leyte, wiedzia, e nie moe liczy na
pobicie nieprzyjacielskich si zmierzajcych w jego kierunku. Mia wycofa si wraz ze stu
pidziesicioma dwoma tysicami onierzy, czyli wikszoci swoich wojsk, na
wzniesienia w pnocno-rodkowej czci Luzonu. Mniejsze, trzydziestotysiczne
zgrupowanie dostao zadanie obrony baz powietrznych wok Clark Field, a inne, liczce
osiemdziesit tysicy onierzy, rozmieszczone na wzgrzach koo Manili, mogo odci
dopyw wody do filipiskiej stolicy .
1

MacArthur zamierza zaatakowa Luzon z zatoki Lingayen na pnocny zachd od

wyspy, a pomocniczy desant chcia wysadzi na poudnie od Manili. W oglnych zarysach
przypominao to japoski plan inwazji sprzed trzech lat. W pierwszym tygodniu stycznia
jego flota eskortowa poniosa powane straty w rezultacie samobjczych atakw
japoskich samolotw, nadlatujcych znad wyspy na niewielkim puapie. Na dno poszy
jeden lotniskowiec eskortowy i duy niszczyciel, a znacznych uszkodze doznay kolejny
lotniskowiec, a take pi krownikw, pancerniki USS California i New Mexico
oraz wiele innych okrtw. Liczne grupy kamikadze zostay zestrzelone przez artyleri
przeciwlotnicz i myliwce eskortowe, ale nie sposb byo zapobiec wszystkim takim
atakom. Jednostki desantowe unikny powaniejszych strat, a same oddziay inwazyjne
ldoway 9 stycznia, nie napotykajc adnego oporu. Filipiscy partyzanci zawczasu
poinformowali amerykaskie dowdztwo, e w okolicy nie ma Japoczykw, wobec czego
mijao si z celem bombardowanie sektora wyznaczonego na przeprowadzenie desantu,
jednak kontradmira Jesse B. Oldendorf uzna za konieczne cise wypenienie otrzymanych
rozkazw. Ostrza artyleryjski spowodowa wielkie zniszczenia na tamtejszych osiedlach
i farmach, nie czynic adnej szkody nieprzyjacielowi.
Podczas gdy I Korpus na lewym skrzydle napotka na wzgrzach silny opr
Japoczykw, XIV Korpus na prawej flance na poudniu naciera przez paskie obszary
w kierunku Manili. Genera Krueger podejrzewa, e MacArthur naciska go, domagajc
si zwikszenia tempa ofensywy, gdy pragn powrci do Manili na swoje urodziny,
ktre wypaday 26 stycznia. To przypuszczalnie niesuszny zarzut. MacArthurowi zaleao
na uwolnieniu alianckich jecw przetrzymywanych w japoskich obozach oraz, w miar
moliwoci, na zajciu portu manilskiego, zanim Japoczycy zd go zniszczy. Oddzia
amerykaskich rangersw, wietnie wspomagany przez filipiskich partyzantw, zdoa
oswobodzi czterystu osiemdziesiciu szeciu jecw wojennych, ktrzy przetrwali marsz
mierci na Bataanie, przeprowadzajc udan akcj na obz w pobliu Cabanatuan,
dziewidziesit pi kilometrw na pnoc od Manili. Zniecierpliwienie MacArthura
narastao wobec powolnych postpw czynionych przez jego wojska, bardziej opnianych
przez konieczno forsowania licznych rzeczek, pl ryowych i staww rybnych anieli
przez zbrojny opr stawiany przez Japoczykw. MacArthur zaingerowa w przebieg
operacji, posyajc naprzd 1. Dywizj Kawalerii. Chcia uwolni innych alianckich
jecw przetrzymywanych na terenie Universidad Santo Toms.
Kolejny desant, przeprowadzony przez czterdzieci tysicy onierzy XII Korpusu,
mia miejsce 29 stycznia w pnocnej czci pwyspu Bataan, ale rycho te wojska
inwazyjne natkny si na bardzo siln japosk obron. Jeszcze inne ldowanie na
poudnie od Manili, dokonane przez 11. Dywizj Powietrznodesantow, przynioso nawet
szybsze rezultaty od natarcia przez poblisk rwnin. Czwartego lutego Amerykanie z tej
dywizji dotarli do japoskiej linii defensywnej nieco na poudnie od Manili, cho nie
wiedzieli jeszcze, e inny szturm na stolic zosta odparty poprzedniej nocy. Spektakularny
wypad lotnej kolumny, zoonej z oddziaw 1. Dywizji Kawalerii, przeprowadzony od
pnocy, zaowocowa wdarciem si do pnocnej dzielnicy Manili po jednym z mostw,
po tym jak pewien podporucznik marynarki przeci lont poczony z adunkami
wybuchowymi. Tego samego wieczoru amerykaskie czogi przebiy mury okalajce
Universidad Santo Toms, gdzie Japoczycy internowali cztery tysice alianckich cywilw.
Filipiny, archipelag skadajcy si z okoo siedmiu tysicy wysp, stanowi idealny
obszar do prowadzenia dziaa partyzanckich, a Filipiczycy, bardziej od jakiejkolwiek
innej dalekowschodniej nacji, czynili przygotowania do wyzwolenia swojego kraju ju
wkrtce po nastaniu japoskiej okupacji. Czciowo pod wpywem ufnoci w sowa
Amerykanw, ktrzy obiecali przyznanie Filipinom penej suwerennoci w 1946 roku,
a czciowo z nienawici do butnych i okrutnych Japoczykw, stosujcych tortury
i publicznie cinajcych skazacw, zgrupowania partyzanckie dziaay na wikszoci
wysp. Niektrymi z tych oddziaw dowodzili amerykascy oficerowie, pozostawieni na
Filipinach w 1942 roku. Wielu filipiskich onierzy ukryo bro w czasie kapitulacji. Po
tym jak w kwaterze dowdztwa MacArthura w Brisbane przekonano si, na jak skal
rozwin si na Filipinach ruch partyzancki, alianckie okrty podwodne zaopatryway go
w bro, radionadajniki i medykamenty, a take broszury propagandowe MacArthura.
Na bardziej rozlegych obszarach, gdzie japoscy onierze rzadko si zapuszczali,
lokalne grupy podziemne organizoway cywilne ycie i warsztaty, a nawet drukoway
swoje pienidze, ktre ludno wolaa od japoskich banknotw okupacyjnych. Punkty
obserwacyjne na wybrzeu zaopatrzone w radioodbiorniki przesyay wiadomoci
o japoskich transportach, wykorzystywane przez amerykaskie okrty podwodne
z zabjczymi dla przeciwnika rezultatami. Najwiksze zagroenie stanowiy dla
filipiskich partyzantw japoskie oddziay namiaru radiowego. Ryzyko zadenuncjowania
przez miejscow ludno byo nieznaczne, ta bowiem pomagaa nawet w przenoszeniu
ciszego sprztu, gdy zjawiay si patrole wojskowe Japoczykw. Na Filipinach
wspdziaao z okupantem zaskakujco niewielu kolaborantw; wikszo z tych
mieszkacw Manili, ktrzy pracowali dla japoskiej administracji, dostarczaa podziemiu
tyle informacji, ile zdoaa uzyska.
Japoczycy mcili si srodze na ludnoci po wyldowaniu na Filipinach wojsk
MacArthura, a zwaszcza w trakcie walk o stolic. Yamashita nie zamierza wczeniej
broni Manili, a dowdca lokalnej armii zgodnie z rozkazami planowa wycofanie swych
oddziaw, ale nie mia wikszego wpywu na poczynania japoskiej floty. Ignorujc
polecenia Yamashity, kontradmira Sanji Iwabuchi rozkaza swoim podwadnym podjcie
walki o stoeczne miasto. Pozostae jednostki wojsk ldowych uznay za sw powinno
przyczenie si do nich, a japoskie zgrupowanie liczyo cznie okoo dziewitnastu
tysicy ludzi. Gdy oddziay te wycofyway si do manilskiego centrum, do starej
hiszpaskiej cytadeli Intramuros i okolic portu, niszczyy za sob mosty i zabudowania.
W uboszych dzielnicach, wrd drewnianych i bambusowych domw, rozszalay si
poary. Ale w samym centrum wikszo budynkw bya z betonu i mona je byo
przeksztaci w stanowiska obronne.
MacArthura, ktry chcia urzdzi defilad zwycistwa, skonsternowaa batalia, jaka
rozgorzaa w miecie; ponad siedemset tysicy cywilw znalazo si nagle w potrzasku
w strefie objtej walkami. Pierwsza Dywizja Kawalerii, 37. Dywizja Piechoty i 11.
Dywizja Powietrznodesantowa uwikay si w zmagania o kady dom. Tak jak w trakcie
ataku na Akwizgran Amerykanie rycho stwierdzili, e trzeba zdobywa kolejne budynki od
gry, z poziomu dachw i najwyszych piter, przy uyciu granatw, pistoletw
maszynowych i miotaczy ognia. Amerykascy saperzy wykorzystywali opancerzone
spychacze do rozbijania ulicznych barykad. Prowadzcy obron japoscy marynarze
i onierze, wiadomi, e zgin, mordowali Filipiczykw i bezlitonie gwacili kobiety
przed zabiciem ich. Mimo e MacArthur nie chcia uy lotnictwa, majc na wzgldzie
ycie ludnoci cywilnej, to cznie okoo stu tysicy mieszkacw Manili czyli ponad
jedna sma ludnoci tego miasta zgino podczas walk, ktre potrway do 3 marca.
Dla onierzy generaa Kruegera najpilniejszym celem bya likwidacja japoskiego
zgrupowania na wschd od Manili, w ktrego rkach znajdoway si rda wody, z jakiej
korzystao to miasto. I znowu Japoczycy wykopali jamy oraz tunele na stokach wzgrz,
a Amerykanie ponownie musieli wykurza ich stamtd za pomoc granatw fosforowych
i miotaczy ognia. Niszczyli wejcia do tuneli, nastpnie wlewali i wrzucali przez otwr
benzyn oraz materiay wybuchowe, aby ci, ktrzy znajdowali si w rodku, sponli lub
podusili si. Samoloty typu P-38 Lightning zrzucay napalm, ktry okaza si znacznie
skuteczniejszy od konwencjonalnych bomb. Wielk pomoc zaoferowa miejscowy puk
partyzancki, ktremu w niespodziewanym dla wroga szturmie udao si opanowa
zawczasu gwn zapor wodn. Japoczykom zabrako czasu na zdetonowanie
podoonych adunkw wybuchowych. Resztki obrocw wycofay si na wzgrza pod
koniec maja.
Kiedy jeszcze toczyy si walki w Manili, MacArthur wesp z 8. Armi generaa
porucznika Eichelbergera podj ofensyw majc na celu odzyskanie wysp centralnych
i poudniowych Filipin oraz opanowanie ich, aby Japoczycy nie mogli si na nich
umocni. Uzna to zadanie za pilniejsze od likwidacji gwnego zgrupowania Yamashity na
wzniesieniach na pnocy Luzonu, gdy temu mona byo odci drog odwrotu
i bombardowa do woli. Przeprowadzono seri desantw z morza, wszystkie przy
wsparciu lotnictwa. Eichelberger twierdzi, e jego wojska dokonay czternastu wikszych
i dwudziestu czterech mniejszych ldowa w cigu zaledwie czterdziestu czterech dni.
Nierzadko onierze Eichelbergera przekonywali si, e filipiscy partyzanci zawczasu
rozprawili si z mniejszymi japoskimi garnizonami.
Dwudziestego smego lutego oddziay inwazyjne wyldoway na wyduonej, lecej
w zachodnich Filipinach wyspie Palawan, ktra rozcigaa si midzy Mindoro a Borneo
Pnocnym. Wojska te natkny si na zwglone zwoki stu pidziesiciu amerykaskich
jecw, wczeniej, w grudniu, oblane benzyn i spalone przez obozowe strae. Dziesitego
marca odbya si inwazja na Mindoro, gdzie amerykaski pukownik wojsk inynieryjnych
Wendell W. Fertig na czele silnego zgrupowania partyzanckiego opanowa polowe
lotnisko. Przed zasadniczym atakiem wyldoway tam transportowe samoloty C-47,
dowoc dwie kompanie z 24. Dywizji Piechoty. Nastpnie przybyy rwnie myliwce
Corsair z si powietrznych piechoty morskiej, korzystajc z tego ldowiska jako wysunitej
bazy. Na Mindanao cise wspdziaanie amerykaskiej piechoty, filipiskiej partyzantki
i lotnictwa piechoty morskiej zmusio japoskich obrocw z zachodniej czci pwyspu
Zamboanga do ucieczki na okoliczne wzgrza. Ale operacja majca na celu likwidacj
gwnego japoskiego zgrupowania na wschodzie Filipin rozpocza si dopiero 17
kwietnia.
Po raz wtry partyzanckie oddziay Fertiga zdoay opanowa lotnisko,
a amerykaskie wojska podjy natarcie w gb ldu; niektre korzystay ze zej lokalnej
drogi, natomiast jeden z pukw, po zaokrtowaniu na odzie i barki, wyruszy pod eskort
maych cigaczy rozleg rzek Mindanao, atakujc z zaskoczenia japoskie garnizony.
Amerykanie wiedzieli, e trwa swoisty wycig z nadchodzcym monsunem. Spowalniani
przez zarola dungli i wwozy, nad ktrymi Japoczycy poniszczyli prawie wszystkie
mosty i zaminowali podejcia, toczyli zmagania, ktre miay potrwa o wiele duej, ni
si tego spodziewali. Te ostatecznie dobiegy koca 10 czerwca, miesic po tym jak ustay
walki w Europie. Wojska generaa Yamashity w grach na pnocy Luzonu stawiay opr
do samego koca. On sam podda si dopiero 2 wrzenia 1945 roku, w dniu oficjalnej
kapitulacji Japonii.

W Chinach ofensywa Ichi-g dobiega koca w grudniu 1944 roku. Siy japoskie robiy
wypady w kierunku Chongqingu i Kunmingu, lecz ich linie zaopatrzeniowe byy nader
rozcignite. Nastpca Stilwella genera Wedemeyer przylecia z pnocnej Birmy wraz
z dwiema wyszkolonymi przez Amerykanw dywizjami X-Force, aby utworzy w Chinach
lini obronn, ale Japoczycy ju przeszli do odwrotu. Wspomniane dwie dywizje wrciy
do Birmy, a pod koniec stycznia poczyy si wreszcie z Y-Force nad rzek Saluin.
Pozostae wojska japoskie wycofay si w gry, a Droga Birmaska w kocu stana
otworem. Pierwszy konwj alianckich ciarwek dotar do Kunmingu 4 lutego.
Tymczasem ofensywa Slima zostaa na pewien czas zatrzymana nad Irawadi, po tym
jak genera porucznik Hoyotaro Kimura wraz z niedobitkami japoskiej Terytorialnej Armii
Birmaskiej przeprowadzi odwrt za t wielk naturaln przeszkod wodn. Slim spisa
si wybornie, organizujc wielk przepraw XXXIII Korpusu i po cichu wycofujc IV
Korpus na skrzydle. Na miejscu pozostay upozorowane kwatery dowdztw, ktre wysyay
umwione meldunki, podczas gdy utrzymujce cisz radiow dywizje przemaszeroway na
poudnie, by nastpnie sforsowa rzek duo dalej, nie napotykajc oporu i zagraajc
tyom Kimury. Japoczycy musieli si pospiesznie wycofa, a Mandalaj zosta zdobyty 20
marca po zacitym boju.
Slim nie traci czasu, podejmujc natarcie na poudnie przez dolin Irawadi
w kierunku Rangunu i spieszc si przed nastaniem pory deszczowej. Tymczasem
Mountbatten zorganizowa operacj Dracula, czyli desant powietrzno-morski, ktry na
pocztku maja mia przeprowadzi brytyjski XV Korpus z Arakanu. Monsun nadszed
o dwa tygodnie za wczenie, zatrzymujc wojska Slima szedziesit pi kilometrw od
celu. Trzeciego maja Rangun zosta wzity przez XV Korpus przy wsparciu Birmaskiej
Armii Niepodlegociowej, czyli lokalnych wojsk, ktre przeszy na stron aliantw.
Oddziay Kimury nie miay wyjcia i musiay wycofa si do Syjamu (Tajlandii). Resztki
japoskiej 28. Armii, odcite za alianckimi liniami w Arakanie, usioway przedziera si
na wschd za rzek Sittaung. Ale Brytyjczycy znali plany przeciwnika. Gdy Japoczycy
dotarli nad Sittaung, wpadli w zastawion puapk i zostali zmasakrowani przez hindusk
17. Dywizj. Z siedemnastu tysicy japoskich onierzy ocalao z tego pogromu zaledwie
sze tysicy.

Z punktu widzenia japoskiego dowdztwa ofensywa Ichi-g osigna zakadane cele.

Wojska cesarskie wyeliminoway z walki p miliona onierzy armii chiskich
nacjonalistw i zmusiy te ostatnie do wycofania si z omiu prowincji, zamieszkanych
cznie przez ponad sto milionw ludzi. A jednak oznaczao to take wielki sukces dla
chiskich komunistw. Nacjonalici utracili nie tylko kolejne tereny rolnicze, ale rwnie
bardzo znaczn cz rezerw ludzkich, z ktrych rekrutowano poborowych do wojska.
Cho Chiczycy wielce nienawidzili Japoczykw, to fakt, i chwilowo przesta zagraa
przymusowy werbunek do chiskiej armii, musia stanowi ulg dla lokalnej ludnoci. Jak
zauway genera Wedemeyer: Pobr do wojska spada na chiskiego wieniaka jak gd
i powodzie, tyle e czciej .
2

Po tym jak w trakcie ofensywy Ichi-g zniszczono trzynacie amerykaskich lotnisk,

dwie nowe bazy si powietrznych powstay w Laohekou (trzysta kilometrw na pnocny
zachd od Hankou) i Zhijiang (dwiecie pidziesit kilometrw na zachd od Hengyang).
W kwietniu 1945 roku japoska operacja zaczepna z udziaem szedziesiciu tysicy
onierzy 12. Armii doprowadzia do zniszczenia lotniska w Laohekou, ale atak 20. Armii
na baz w Zhijiang okaza si mniej udany. Pi dobrze wyekwipowanych w ramach
planu modernizacyjnego chiskiej armii realizowanego przez generaa Wedemeyera
dywizji Kuomintangu wraz z pitnastoma innymi czciowo unowoczenionymi
jednostkami przerzucono do obrony Zhijiang. Dwudziestego pitego kwietnia, przy
wsparciu dwustu samolotw, siy te rozbiy liczce pidziesit tysicy onierzy
zgrupowanie nieprzyjaciela w trakcie ostatniej wikszej bitwy w wojnie chisko-
japoskiej. Starcie to dowiodo, e naleycie przeszkolone i wyposaone, a przede
wszystkim wykarmione dywizje Kuomintangu mogy z powodzeniem walczy
z Japoczykami.
Siy japoskie w Chinach i Mandurii ju wczeniej stopniowo redukowano,
przerzucajc cz wojsk do Filipin. Potem naczelne dowdztwo armii cesarskiej uznao
za nieodzowne skierowanie jednostek japoskiej Armii Ekspedycyjnej w Chinach do
obrony Okinawy. Szedziesita Druga Dywizja, ktra wzia udzia w ofensywie Ichi-
g, ju otrzymaa zadanie obrony miasta Shuri.
Inny cel Japoczykw, czyli poczenie si z wojskami w Indochinach, te udao si
osign. W styczniu 1945 roku, kiedy dywizje z Chin przekroczyy granic, wysi rang
oficerowie japoscy z Indochin doznali wstrzsu na widok onierzy z tych jednostek. Ci
z 37. Dywizji mieli dugie wosy i brody, ich mundury byy w strzpach, a na niewielu
zachoway si widoczne dystynkcje . Ludzi tych wcielono do nowo utworzonej 38. Armii,
3

do walki w pnocnym Tonkinie z partyzantk Ho Chi Minha. Wczeniej partyzanci Ho Chi

Minha dostarczali aliantom cennych informacji wywiadowczych i ratowali zestrzelonych
lotnikw, podobnie jak grupy Tajw, zaopatrywane w radiostacje i bro z Indii, zrzucane
na spadochronach przez SOE i OSS.
Dwunastego stycznia III Flota Halseya wpyna na wody indochiskie, by w zatoce
Cam Ranh zaatakowa dwa japoskie lotniskowce (przebudowane pancerniki), Hyga
i Ise. Ten wypad na Morze Poudniowochiskie by poniekd abdzim piewem
Halseya, jego ostatni akcj bojow przed przekazaniem komendy admiraowi
Spruanceowi. Wspomniane dwie japoskie jednostki w istocie odpyny do Singapuru po
tym, jak amerykaskie okrty podwodne zatopiy towarzyszce im tankowce, ale lotnictwo
pokadowe z trzynastu lotniskowcw Halseya zniszczyo lekki krownik, jedenacie
mniejszych jednostek nawodnych, trzynacie frachtowcw i dziesi zbiornikowcw,
a ponadto francuski krownik La Motte-Picquet, uprzednio rozbrojony przez
Japoczykw. Operujc nad tamtym obszarem, lotnicy amerykaskiej floty atakowali
rwnie lotniska wok Sajgonu, niszczc stacjonujce tam japoskie samoloty i skady
paliw.
Dziewitego marca Japoczycy pozbawili wadzy administracj admiraa Decoux
i rozbroili francuskie wojska, cho niektre oddziay stawiy opr, zwaszcza na pnocy
kraju. Gaullistowscy agenci, a take ci z OSS od pewnego czasu kontaktowali si
z francuskimi oficerami, ktrzy byli ju gotowi do przejcia na stron aliantw. Japoskie
siy podjy ofensyw Meig przeciwko francuskim oddziaom kolonialnym bronicym
si w twierdzach, takich jak fort Liangshan, ktrego zaoga liczya siedem tysicy onierzy.
Japoscy dowdcy w Indochinach planowali odesanie p miliona ton zapasw ryu
do Japonii i dla innych cesarskich garnizonw, ale amerykaska blokada i brak rodkw
transportu zniweczyy te zamiary. Cho cz owych zapasw zgnia, to reszt
przechwyciy w listopadzie 1945 roku formacje chiskich nacjonalistw, skierowane do
Indochin w celu rozbrojenia Japoczykw, i wywiozy do Chin. Wielu mieszkacw
Pwyspu Indochiskiego ucierpiao w tym okresie z powodu godu, gorszego nawet od
tego, ktry panowa podczas walk o wyzwolenie spod panowania francuskiego oraz wojny
wietnamskiej .
4

Pierwsze informacje o celach bombardowa w Japonii zostay dostarczone przez

syjamskich dyplomatw z placwki w Tokio, ktrzy przekazali je amerykaskiej
organizacji wywiadowczej OSS za porednictwem tajskiego ruchu oporu. Do grudnia 1944
roku Amerykanie uruchomili bazy lotnicze na Guamie, Tinianie i Saipanie. Z powodu
zdecydowanych korzyci, jakie dawaa lokalizacja lotnisk na Marianach w porwnaniu
z tymi w Chinach, dowodzenie wszelkimi operacjami z uyciem samolotw B-29
Superfortress stopniowo przekazano generaowi majorowi Curtisowi E. LeMayowi.
Jednake straty amerykaskiego lotnictwa bombowego narastay, po czci dlatego, e
bombowce byway przechwytywane przez japoskie myliwce startujce z wysp midzy
Marianami a Japoni, zwaszcza z Iwo Jimy. Piloci myliwscy lotnictwa Cesarskiej
Marynarki Wojennej stacjonujcy na Kiusiu zabijali czas graniem w bryda w oczekiwaniu
na alarm, po ktrym atakowali superfortece lecce na Tokio. Namitno, z jak oddawali
si wspomnianej grze karcianej, stanowia osobliw spucizn po czasach, kiedy japoska
flota wojenna chciaa naladowa we wszystkim Royal Navy .5

Dowdztwo amerykaskie postanowio zdoby Iwo Jim wraz z tamtejszym

lotniskiem, z ktrego japoskie myliwce operoway przeciwko amerykaskim
bombowcom i ich bazom na Marianach. Po opanowaniu wyspy moga ona posuy za
awaryjne ldowisko dla uszkodzonych samolotw.
Dziewitego marca, czyli tego samego dnia kiedy Japoczycy usunli francusk
administracj w Indochinach, samoloty 21. Grupy Lotnictwa Bombowego pod
dowdztwem LeMaya przeprowadziy pierwszy silny nalot na Tokio z uyciem bomb
zapalajcych. Nieco ponad miesic przed nim zaogi maszyn B-29 powtrzyy
wczeniejszy eksperyment z wykorzystaniem bomb napalmowych. W wyniku tego ataku
dzielnica fabryczna w Kobe ulega cakowitemu spaleniu. LeMay doskonale wiedzia, jak
niszczycielskie s naloty z uyciem adunkw zapalajcych ju od czasu straszliwego
w skutkach nalotu na Hankou, przeprowadzonego na pocztku zimy.
Dywanowe bombardowanie Tokio przez trzysta trzydzieci cztery samoloty typu
Superfortress nie oszczdzio ani mieszkalnych, ani przemysowych dzielnic miasta. Ponad
wier miliona budynkw spono w trakcie poarw rozniecanych przez silny wiatr.
Domy z drewna i papieru zapalay si byskawicznie. cznie zgino osiemdziesit trzy
tysice osb, a czterdzieci jeden tysicy kolejnych odnioso powane obraenia liczba
ofiar znacznie przekraczaa t po zrzucie drugiej bomby atomowej na Nagasaki pi
miesicy pniej.
Genera MacArthur sprzeciwia si bombardowaniom Tokio, ale Amerykanie wyzbyli
si skrupuw po atakach kamikadze za okrty US Navy. LeMay nie odpowiedzia na
obiekcje zgaszane przez MacArthura, a jedyne ustpstwo, na ktre poszed, polegao na
zrzucaniu ulotek nakaniajcych japosk ludno cywiln do opuszczania wszystkich miast
i miasteczek, gdzie znajdoway si zakady przemysowe. LeMay by zdecydowany
kontynuowa ataki bombowe na wszystkie wiksze orodki przemysowe a do momentu
cakowitego ich zniszczenia. O dziwo, dowdztwo USAAF-u nadal usiowao zapewnia,
e te nocne naloty z uyciem adunkw zapalajcych to precyzyjne bombardowania . 6

eglug przybrzen pomidzy Wyspami Japoskimi niemal zupenie sparaliowano,

zrzucajc miny na wody Morza Wewntrznego.
 Zaogi amerykaskich bombowcw w pocztkowej fazie tej kampanii byy
wstrznite ponoszonymi stratami. Lotnicy zaczli kalkulowa, jak przedstawiaj si ich
szanse na przetrwanie cyklu trzydziestu piciu akcji bojowych. Jeden z nich rzuci haso:
Przey rok 1945 . Ale niszczenie japoskich wytwrni lotniczych i szkody wyrzdzane
7

nieprzyjacielskim myliwcom, z ktrych wikszo rzucono do samobjczych atakw na

okrty US Navy, sprawiy, e ju niebawem amerykaskim samolotom operujcym
w przestworzach nad Japoni zagraao stosunkowo niewielkie niebezpieczestwo.

Rozpoznanie lotnicze wykazao, e Iwo Jima, cho majca zaledwie siedem kilometrw
dugoci, bya nieatwa do zdobycia. LeMay musia zapewnia admiraa Spruancea, e
opanowanie wyspy jest cakowicie nieodzowne do dalszego prowadzenia ofensywy
bombowej przeciwko Japonii. Na znacznie wiksz Okinaw Amerykanie mieli dokona
inwazji sze tygodni pniej.
Japoskimi obrocami Iwo Jimy dowodzi genera porucznik Tadamichi Kuribayashi,
obyty i inteligentny kawalerzysta. Nie ywi zudze co do ostatecznego wyniku czekajcej
go batalii, ale zawczasu przysposobi pozycje defensywne, aby potrwaa moliwie
najduej. W praktyce znowu oznaczao to przekopywanie tuneli i jam w ziemi, a take
budow bunkrw z betonu wymieszanego ze spoiwem z wulkanicznego wiru. Mimo
niewielkich rozmiarw wyspy tunele pod jej powierzchni miay cznie dwadziecia pi
kilometrw dugoci. Po ewakuowaniu nielicznej ludnoci cywilnej przybyy posiki
wojskowe, a liczebno garnizonu Iwo Jimy wzrosa do dwudziestu jeden tysicy onierzy
piechoty oraz piechoty morskiej. Kady z podkomendnych Kuribayashiego poprzysig
zabi co najmniej po dziesiciu Amerykanw, zanim sam zginie.
Amerykaskie siy powietrzne przez siedemdziesit sze dni bombardoway Iwo
Jim z baz na Marianach. Wreszcie, o wicie 16 lutego, Japoczycy ujrzeli ze swoich
schronw i pieczar, e noc podpyna ku wyspie flota inwazyjna przeciwnika. Nawodne
siy uderzeniowe, zoone z omiu pancernikw, dwunastu lotniskowcw eskortowych,
dziewitnastu krownikw i czterdziestu czterech niszczycieli zakotwiczonych opodal
brzegu, podjy systematyczny ostrza caego obszaru. Ale zamiast dziesiciodniowego
przygotowania artyleryjskiego, ktrego domagao si dowdztwo amerykaskiej piechoty
morskiej, admira Spruance ograniczy ten zmikczajcy przeciwnika ostrza do trzech
dni. Jeli uwzgldni wielki tona bomb i pociskw, ktre spady na Iwo Jim, to
nadwtliy one japoskie umocnienia w minimalnym stopniu. Jedyny wyjtek od tej reguy
nastpi w chwili, gdy japoskie baterie przedwczenie otworzyy ogie do uzbrojonych
w wyrzutnie pociskw rakietowych barek desantowych, uznajc, e to jednostki pierwszej
fali inwazyjnej. Kiedy tylko baterie te zdradziy w ten sposb swe pozycje, wycelowano
w nie cikie dziaa pancernikw. Gdy 19 lutego rozpoczo si desantowanie
amerykaskich oddziaw, wikszo artylerii Kuribayashiego nadal moga jednak
prowadzi ostrza.
Formacje pierwszego rzutu z 4. i 5. Dywizji Piechoty Morskiej ldoway na
poudniowo-wschodnim skraju wyspy, a po nich wyszli na brzeg onierze 3. Dywizji
Piechoty Morskiej. Plae z mikkim wulkanicznym piaskiem byy tak strome, e
obadowani cikim ekwipunkiem marines w hemach z siatkami maskujcymi z trudem
przez nie brnli. Japoski ogie artyleryjski przybra na sile, a wielkie modzierze kalibru
320 mm miotay pociski ku strefie ldowania. Rannych wynoszono na pla, gdzie czsto
ginli, nim zdoano ich ewakuowa na jeden z okrtw. Odamki w straszliwy sposb
kaleczyy i rozryway ich ciaa.
Cz 5. Dywizji zwrcia si w lewo, podejmujc atak na nieczynny wulkan
Suribachi na poudniowym kracu wyspy. Jeden z oficerw przygotowa zawczasu flag,
aby zatkn j na szczycie tej gry. Prawoskrzydowy puk 4. Dywizji wyruszy, eby
zdoby silnie bronione kamienioomy. Wspomagay go czogi typu Sherman, ktrym
z trudem udao si wjecha na strom wirow skarp, ale krwawe walki toczyy si przez
wikszo dnia. Z jednego z amerykaskich batalionw, liczcego pocztkowo siedmiuset
onierzy, pozostao zaledwie stu pidziesiciu ludzi mogcych utrzyma si na nogach.
Do zmroku, pomimo nieustpliwego ostrzau artyleryjskiego i modzierzowego,
znalazo si na brzegu trzydzieci tysicy marines. Okopywali si, aby odeprze kontratak,
lecz nawet to nie byo atwe w podou z miakiego wulkanicznego popiou. Jeden
z onierzy, niewtpliwie pochodzcy ze wsi, przyrwna to zajcie do prb wykopania
doka w beczce z ziarnami pszenicy. Przeciwuderzenie jednak nie nastpio. Kuribayashi
zabroni przeprowadzania takiej kontrakcji, a zwaszcza samobjczych szturmw na
nieosonitym terenie. atwiej byo zabija Amerykanw z zajmowanych pozycji
obronnych.
Bombardowanie wyeliminowao z walki przynajmniej wikszo japoskich dzia
zlokalizowanych u podny wulkanu Suribachi, ale inne stanowiska obronne nie doznay
szkody, o czym przekonali si onierze amerykaskiego 28. Puku, wspinajc si na to
wzniesienie. Japoce spuszczali na nas kamienne lawiny zanotowa jeden z marines
a skay obsuway si te w rezultacie ognia z naszych okrtw. Kady bunkier stanowi
odrbny problem, jak element wymylnej fortecy, ktr trzeba byo obrci w perzyn.
ciany wielu z nich byy betonowymi pytami gruboci co najmniej szedziesiciu
centymetrw, najeonymi elaznymi szynami. Za nimi znajdowaa si trzy-,
trzyipmetrowa warstwa ska, oboona ziemi i brudnym popioem Iwo Jimy . 8

W tunelach i bunkrach na Suribachi bronio si tysic dwustu japoskich onierzy. Ich

schrony, odporne na ogie artylerii i pociski pancerzownic, trzeba byo niszczy z bliskiej
odlegoci. Marines wykorzystywali adunki wybuchowe na tyczkach lub w workach,
ciskajc je z okrzykiem: Ogie w dziurze! (Fire in the hole!), albo wrzucali do
wntrza bunkrw granaty fosforowe. Nieustannie uywano miotaczy ognia, lecz byo to
straszne zadanie dla obsugujcych je onierzy, na nich bowiem od razu koncentrowa si
ostrza nieprzyjacielskich karabinw maszynowych, gdy japoscy strzelcy usiowali
podpali zbiornik na plecach Amerykanina z miotaczem pomieni. Japoczycy wiedzieli, e
takie smocze tchnienie miotaczy ognia smay czowieka jak kurczaka. W pewnym
momencie amerykascy piechurzy usyszeli japosk mow i zorientowali si, e odgosy
te dochodz przez rozpadlin. Na gr wtoczyli wic beczki z paliwem, potem wlali
benzyn przez t szczelin i podpalili j.
Po trzech dniach nieustannych walk niewielkiemu oddziaowi 28. Puku udao si
dotrze na szczyt wulkanu i zatkn tam na metalowym drgu amerykaski sztandar. Bya to
wielce poruszajca chwila. Widok tej flagi wywoa rado i zy ulgi wrd ludzi
zgromadzonych zarwno u podna gry, jak i na morzu. Na okrtach w pobliu brzegw
Iwo Jimy rozlegy si dwiki syren. Sekretarz marynarki wojennej James V. Forrestal,
ktry obserwowa przebieg caej operacji, zwrci si do generaa majora Hollanda
Smitha i stwierdzi: Zatknicie tej flagi na Suribachi oznacza, e Korpus Piechoty
Morskiej bdzie istnia przez nastpnych piset lat . Wkrtce cignito wikszy
9

sztandar, a szeciu onierzy zatkno go na kawaku rusztowania, ktre posuyo za maszt;

wykonane wtedy zdjcie stao si najbardziej znanym obrazem z czasw wojny na
Pacyfiku. Zdobycie Suribachi okupiono yciem omiuset marines, lecz nie bya to gwna
japoska pozycja obronna na Iwo Jimie.
Kwatera dowdztwa Kuribayashiego znajdowaa si gboko pod ziemi w pnocnej
czci wyspy, wrd skomplikowanej sieci tuneli i wydronych jam. Zapanowao tam
wielkie wzburzenie, kiedy dotarli nieliczni ocalali z Suribachi, przecisnwszy si
ukradkiem przez amerykaskie linie. Mimo e ich bezporedni przeoony tu przed
mierci rozkaza im zanie wieci o upadku Suribachi, to powitano ich ze zgroz
i zdumieniem, i nie walczyli tam do koca. Oficer, kapitan marynarki, zosta
spoliczkowany, wyzwany od tchrzy i nieomal city. Klcza ju z pochylon gow, kiedy
w ostatniej chwili wyrwano miecz z doni komandora Samajiego Inouyego.
Do czwartego dnia operacji marines opanowali dwa ldowiska w centralnej czci
wyspy, ale nastpnie ich trzy dywizje rozwinite w jednej linii musiay znowu przej do
natarcia w celu zdobycia wspomnianego podziemnego kompleksu w skalnym
wulkanicznym podou, wrd zupenie jaowego i icie piekielnego pejzau. Japoscy
strzelcy wyborowi chowali si w skalnych rozpadlinach. Karabiny maszynowe
przenoszono z jednej pieczary do drugiej, a straty amerykaskie rosy. onierze piechoty
morskiej byli rozzoszczeni, e nie zezwolono im na wpuszczenie gazu bojowego do sieci
nieprzyjacielskich przekopw. Niektrzy zaamywali si pod wpywem wyczerpania
nerwowego, lecz znacznie liczniejsi wyrnili si nadzwyczajn dzielnoci, walczc
mimo powanych zranie. Za udzia w walkach na Iwo Jimie przyznano a dwadziecia
siedem Medali Honoru. Jecw prawie nie brano: dobijani byli nawet ciko ranni
Japoczycy, poniewa zazwyczaj ukrywali przy sobie granaty, by zgin wraz
z amerykaskimi sanitariuszami, ktrzy usiowali ich ratowa. Niektrzy marines odcinali
gowy japoskim polegym i wygotowywali je, by handlowa czaszkami po powrocie do
kraju.
Zdobywanie kolejnych wwozw i wzniesie, ktrym nadawano takie nazwy jak
Maszynka do Misa, Dolina mierci czy Krwawa Gra, odbywao si powoli
i bywao koszmarne. onierze japoscy, przebierajc si w mundury zabitych marines, po
nocach zakradali si ku amerykaskim pozycjom, aby tam zabija i sia popoch na tyach
przeciwnika. W nocy 8 marca, mimo wydanego przez Kuribayashiego zakazu, komandor
Inouye przeprowadzi samobjczy szturm, kiedy jego zgrupowanie zoone z tysica ludzi
znalazo si w okreniu w pobliu Tachiwa Point na wschodnim skraju wyspy. Kontratak
ten spad na jeden z batalionw 23. Puku, w trakcie chaotycznej walki zabijajc lub ranic
prawie trzystu pidziesiciu Amerykanw, ale nastpnego ranka ci marines, ktrzy
pozostali przy yciu, naliczyli siedemset osiemdziesit cztery trupy Japoczykw wok
swoich pozycji.
Do 26 marca, kiedy zakoczya si batalia o Iwo Jim, polego w walce bd zmaro
na skutek miertelnych ran 6821 onierzy amerykaskiej piechoty morskiej, a kolejnych 19
217 odnioso cikie obraenia. Poza pidziesicioma czterema japoskimi onierzami
wzitymi do niewoli z ktrych dwch odebrao sobie ycie cae wojsko
Kuribayashiego, czyli dwadziecia jeden tysicy ludzi, zgino. Po tym jak Kuribayashi
zosta powanie raniony w ostatniej bitwie i umar z powodu odniesionych obrae, jego
podwadni pochowali go w jednej z gbokich pieczar.

W poowie marca uderzeniowy zesp nawodny admiraa Mitschera, Task Force 58,
z szesnastoma lotniskowcami floty w swoim skadzie, wpyn na japoskie wody, aby
zaatakowa lotniska na Kiusiu i na gwnej wyspie Japonii Honsiu. Byo to
wyprzedzajce uderzenie przed inwazj na Okinaw. Poza zniszczeniem japoskich
samolotw na ziemi lotnikom Mitschera udao si uszkodzi wielki pancernik Yamato
oraz cztery nieprzyjacielskie lotniskowce. Niespodziewany nalot przeprowadzony przez
osamotniony japoski bombowiec, nie kamikadze, spowodowa jednak ogromne
uszkodzenia na pokadzie lotniskowca USS Franklin. Cho zaoga dostaa pozwolenie na
opuszczenie okrtu, marynarzom udao si ostatecznie opanowa poary pod pokadem.
Flotylla Mitschera miaa przey o wiele gorsze ataki, po tym jak znalaza si w pobliu
Okinawy, aby osania ldowanie na tej wyspie. Tam jej okrty stay si celem kolejnych
grup kamikadze.
W trakcie pierwszych dni marca wojska amerykaskie zajy dwa archipelagi
wysepek lecych na zachd od poudniowych brzegw Okinawy; zdobycz ta okazaa si
duo cenniejsza, anieli Amerykanie przypuszczali. Odkryto tam bowiem i zniszczono baz
wypenionych materiaami wybuchowymi kutrw, ktre miay taranowa amerykaskie
okrty nawodne w samobjczych atakach. Wysepki pooone najbliej Okinawy okazay si
take dogodnymi stanowiskami dla baterii cikich dzia 155 mm nazywanych Long Tom,
wspierajcych desant po jego wyjciu na brzeg.
Okinawa, zamieszkana w owym okresie przez czterysta pidziesit tysicy ludzi, to
gwna wyspa archipelagu Riukiu. Japonia zaanektowaa j w 1879 roku i przyczya
administracyjnie do Wysp Japoskich. Mieszkacy Okinawy, bardzo odmienni pod
wzgldem tradycji i kultury od reszty Japoczykw, nie przyjli militarystycznego etosu
swoich nowych panw. Wcielanych do wojska poborowych z Okinawy drczono
w Cesarskiej Armii Japoskiej bardziej ni innych modych onierzy.
 Majca sto kilometrw dugoci wyspa ley okoo piciuset pidziesiciu
kilometrw na poudniowy zachd od Japonii; znajduje si na niej kilka wikszych miast,
w tym pitnastowieczna cytadela Shuri na poudniu. Poza skalistymi grzbietami grskimi,
tworzcymi acuch w centrum wyspy, na wikszoci pozostaych obszarw Okinawy
intensywnie uprawiano trzcin cukrow i ry. Trzydziesta Druga Armia generaa Mitsuru
Ushijimy liczya ponad sto tysicy onierzy i bya silniejsza, anieli ocenia to
amerykaski wywiad, cho w skad tego kontyngentu wchodzia dwudziestotysiczna
zmobilizowana lokalnie milicja, ktr pogardzali rdzenni Japoczycy, namiewajc si
z miejscowego dialektu. Wczeniej Ushijima straci najlepsz ze swych dywizji,
Dziewit, przerzucon na Filipiny z rozkazu Cesarskiej Kwatery Gwnej. Mimo to jego
garnizon dysponowa wyjtkowo siln artyleri i wieloma bateriami modzierzy.
Ushijima, ze swojej kwatery gwnej mieszczcej si w cytadeli Shuri, planowa
broni poudniowej, najbardziej zaludnionej czci wyspy do samego koca. Na
pnocnych, pagrkowatych terenach Okinawy, gdzie Amerykanie spodziewali si natrafi
na najsilniejszy opr, rozmieci tylko niewielkie siy pod dowdztwem pukownika
Takehida Udy. Ushijima nie mia zamiaru broni linii brzegowej. Podobnie jak Kuribayashi
na Iwo Jimie wola poczeka na atak Amerykanw.
Pierwszego kwietnia, w Niedziel Wielkanocn, po szeciu dniach ostrzau
prowadzonego przez pancerniki i krowniki, gigantyczna flota inwazyjna admiraa Turnera
bya gotowa do skierowania ku brzegom Okinawy amfibii i barek desantowych. Po
koszmarze Iwo Jimy ldowanie na Okinawie przebiegao bez wikszych przeszkd, co
wprawio onierzy amerykaskich w stan euforycznej ulgi. Druga Dywizja Piechoty
Morskiej przeprowadzia dywersyjny, pozorowany desant na poudniowo-wschodnim
skraju wyspy, by nastpnie powrci na Saipan. Pierwszego dnia operacji zgino
zaledwie dwudziestu omiu onierzy z liczcych cznie szedziesit tysicy ludzi dwch
dywizji marines i dwch dywizji wojsk ldowych, ktre znalazy si na zachodnim
wybrzeu Okinawy. Napotkawszy minimalny opr, Amerykanie wyruszyli w gb wyspy,
aby zaj dwa tamtejsze lotniska.
Pierwsza i Szsta Dywizja Piechoty Morskiej nacieray na pnocny wschd przez
przesmyk Ishikawa ku gwnej czci wyspy, do obrony ktrej Ushijima pozostawi tylko
nieznaczne siy. Po nieoczekiwanie atwym ldowaniu Amerykanie zaczynali si niepokoi.
Gdzie, u diaba, s Japoce? nieustannie zastanawiali si marines . Napotykali bardzo
10

wielu zatrwoonych i zdumionych mieszkacw Okinawy, kierujc ich do obozw

internowania zorganizowanych na tyach. onierze amerykaskiej piechoty morskiej
rozdawali cukierki i cz swoich racji ywnociowych miejscowym dzieciom, ktre nie
okazyway takiego strachu jak ich rodzice i dziadkowie. Sidma i 96. Dywizja wojsk
ldowych zwrciy si na poudnie, nie wiedzc, e zmierzaj wprost na gwn lini
obronn Ushijimy, przecinajc wysp na podejciach do Shuri.
Dopiero 5 kwietnia, kiedy wspomniane dwie dywizje piechoty dotary do wapiennych
wzgrz, penych naturalnych i wydronych przez Japoczykw jaski, Amerykanie
zrozumieli, jaka bitwa ich czeka. Tam take pieczary zostay poczone sieci tuneli,
a wzgrza byy upstrzone tradycyjnymi dla Okinawy kryptami grobowymi wykutymi
w skaach, ktre nadaway si doskonale na gniazda karabinw maszynowych. Ushijima
rozmieci baterie artylerii na tyach linii obrony, natomiast oficerowie na wysunitych
punktach obserwacyjnych umiejscowionych na wzniesieniach mogli kierowa ogniem
dzia. Zasadnicza taktyka polegaa na odseparowaniu amerykaskiej piechoty od czogw,
a te ostatnie byy atakowane przez przyczajone pododdziay, ktre wyskakiway z kryjwek
i obrzucay shermany butelkami z benzyn i wizkami materiaw wybuchowych.
Nastpnie ostrzeliwano czogistw, ktrzy uciekali z poncych wozw bojowych.

Gdy onierze dwch amerykaskich dywizji wojsk ldowych z przeraeniem przekonali

si, co ich czeka, na flot admiraa Turnera u brzegw Okinawy spady z ca moc ataki
przeprowadzane przez lotnikw kamikadze startujcych z Kiusiu i Formozy. Szstego i 7
kwietnia wzleciao stamtd w powietrze trzystu pidziesiciu piciu pilotw
samobjcw. Maszynie kadego z nich towarzyszy samolot eskortujcy, pilotowany przez
bardziej dowiadczonego lotnika. Wikszo z owych kamikadze ledwie pokoczya
skrcone kursy pilotau i dlatego nakaniano ich, by zgaszali si do odbywania zabjczych
lotw. Po ataku rutynowani piloci wracali do baz, by eskortowa nastpn fal stracecw.
Cho kamikadze dostawali rozkaz atakowania przede wszystkim lotniskowcw, to
wikszo z nich spadaa na pierwszy napotkany nieprzyjacielski okrt. Wanie z tego
powodu pocztkowo najbardziej ucierpiay tworzce osonowe pkole na morzu,
wyposaone w radary amerykaskie niszczyciele. Sabo opancerzone, uzbrojone
w nieliczne dziaa przeciwlotnicze, nie miay w takiej sytuacji wikszych szans.
Obok tych atakw powietrznych w najbardziej spektakularnej samobjczej akcji
bojowej wzi udzia gigantyczny pancernik Yamato, ktremu towarzyszyy lekki
krownik i osiem niszczycieli. Na rozkaz gwnodowodzcego japoskiej Poczonej
Floty okrty te wypyny z Morza Wewntrznego przez cieniny midzy Kiusiu a Honsiu.
Miay uderzy na amerykaskie zgrupowanie nawodne koo Okinawy, wej na mielizn
i wykorzysta swoj artyleri pokadow do wspierania ogniowego wojsk generaa
Ushijimy na wyspie. Wielu starszych stopniem japoskich oficerw marynarki wojennej
byo zatrwoonych takim planem zmarnowania Yamato, ktry pobra paliwo na rejs
w jedn tylko stron.
Sidmego kwietnia admira Mitscher odebra ostrzeenie od zag amerykaskich
okrtw podwodnych o zblianiu si Yamato. Mitscher poderwa w powietrze swoje
lotnictwo pokadowe, cho wiedzia, e admiraowi Spruanceowi zaleao, aby to jego
pancernikom przypad w udziale honor zatopienia japoskiego kolosa. Jednake ostatecznie
Spruance zrzek si podejmowania walki z Yamato na rzecz lotnictwa US Navy.
Japosk eskadr tropiy amerykaskie samoloty zwiadowcze, naprowadzajc na ni
torpedowo-bombowe helldivery i avengery.
Pierwsza fala atakujcych samolotw uzyskaa dwa trafienia bombami i jedno
torped. Druga fala, ktra nadleciaa niespena godzin pniej, trafia Yamato picioma
torpedami. Kolejnych dziesi bomb signo celu, gdy wielki pancernik zwolni i zacz
nabiera wody. Uszkodzono take krownik Yahagi. Potem Yamato przewrci si na
burt i eksplodowa. Na dno poszed rwnie Yahagi oraz cztery cesarskie niszczyciele.
Ten wypad japoskich okrtw nalea do najbardziej bezsensownych misji bojowych
w dziejach nowoytnych wojen i zosta przypacony mierci kilku tysicy marynarzy.
Druga seria uderze kamikadze na amerykask flot inwazyjn zacza si 11
kwietnia, a tym razem Japoczycy rzeczywicie skoncentrowali si na atakowaniu
lotniskowcw. USS Enterprise zosta trafiony przez dwa samoloty, lecz utrzyma si na
wodzie pomimo cikich zniszcze. Take Essex dozna uszkodze, ale mimo to nie
wycofa si z udziau w walce. Nazajutrz dostao si pancernikowi USS Tennessee,
a jeden z amerykaskich niszczycieli poszed na dno. Rozbitkowie ze wspomnianego
niszczyciela zostali ostrzelani na wodzie z broni maszynowej przez inne nieprzyjacielskie
myliwce. Trzeci cykl atakw rozpocz si 15 kwietnia, do tego za czasu zaogi
amerykaskich okrtw zaczy odczuwa skutki silnego stresu zwizanego z uderzeniami
kamikadze. Celem nastpnych atakw by midzy innymi wyranie oznakowany okrt
szpitalny, a ponadto lotniskowce, midzy innymi Bunker Hill i Enterprise.
Japoscy piloci samobjcy atakowali rwnie brytyjsk Flot Pacyfiku, ktr admira
King tak niechtnie widzia na swoim jak uwaa teatrze dziaa wojennych.
Brytyjskie zgrupowanie nawodne, ktremu Spruance nada oznaczenie TF-57,
bombardowao i ostrzeliwao z dzia lotniska na wyspie Sakishima-shot, bliej Formozy.
Pokad startowy brytyjskich lotniskowcw by wzmocniony siedmioipcentymetrowymi
pytami pancernymi. Kiedy myliwiec Zero (Mitsubishi A6M) uderzy w pokad HMS
Indefatigable i eksplodowa na nim, ledwie go uszkodzi. Oficer cznikowy US Navy na
pokadzie tego okrtu zauway: Gdy kamikadze spada na amerykaski lotniskowiec,
oznacza to szeciomiesiczne naprawy w Pearl [Harbor]. A na lotniskowcu Angoli pada
w takim wypadku komenda: Zamiatacze, do miote! . 11

US Navy poniosa znaczne straty. Do czasu zakoczenia kampanii na Okinawie

japoscy piloci samobjcy zatopili dwadziecia dziewi okrtw, uszkodzili sto
dwadziecia, zabili 3048 amerykaskich marynarzy i ranili 6035 innych.

Na pnoc od Shuri 7. Dywizji Piechoty zabrao a siedem dni przebycie okoo szeciu
kilometrw. Dziewidziesita Szsta potrzebowaa trzech na zajcie Cactus Ridge.
Nastpnie udao jej si opanowa znajdujc si dalej gra Kakazu za spraw
zaskakujcego ataku przeprowadzonego przed witem, ale Amerykanie musieli si stamtd
wycofa, kiedy japoska artyleria, ktrej lufy byy wycelowane w Kakazu, skoncentrowaa
na niej cay ogie. Po dziewiciodniowych walkach obie amerykaskie dywizje zostay
zablokowane, tracc do tej pory dwa i p tysica ludzi.
Genera Simon Bolivar Buckner, dowdca 10. Armii, otrzyma nieco pomylniejsze
wiadomoci od formacji piechoty morskiej nacierajcych w kierunku pnocnym. Marines
nieomal dotarli do pnocnego skraju wyspy, przedzierajc si przez sosnowe lasy, ktre
roztaczay jake mi wo w porwnaniu z odorem zgnilizny unoszcym si w dungli.
Japoskie wojska pukownika Udy zeszy pod ziemi. onierze amerykaskiego 29. Puku
Piechoty Morskiej, napotkawszy grup przyjanie nastawionych mieszkacw Okinawy,
ktrzy mwili po angielsku, dowiedzieli si, gdzie jest baza Udy. Wybra na ni szczyt
zwany Yae-dake, gboko w lesie z widokiem na rzek. Czternastego kwietnia 29. i 4. Puk
Piechoty Morskiej zaatakoway z dwch stron. Po dwudniowych zmaganiach, okupionych
znacznymi stratami, puki te zdobyy Yae-dake. Na miejscu Amerykanie odkryli, e
pukownik Udo wymkn si wraz z oddziaem onierzy, aby kontynuowa walk w innej
czci lasu.
Dziewitnastego kwietnia zniecierpliwiony genera Buckner wyda rozkaz
intensywnego ostrzau i bombardowania japoskich linii i cytadeli Shuri przez ca
artyleri, lotnictwo morskie i cikie dziaa okrtw floty, w przygotowaniu do ataku
siami trzech dywizji. Szturm na wzniesienia przecinajce wysp nie przynis rezultatw.
Dwudziestego trzeciego kwietnia na Okinaw przylecia admira Nimitz. By powanie
zaniepokojony stratami ponoszonymi przez jego okrty w pobliu wyspy i chcia szybkiego
opanowania caej Okinawy. Zasugerowa Bucknerowi przeprowadzenie jeszcze jednego
desantu z morza przez 2. Dywizj Piechoty Morskiej na poudniowym wybrzeu
Okinawy. Buckner stanowczo odrzuci ten pomys. Obawia si, e marines znajd si
w puapce na przyczku i bd problemy z zaopatrywaniem ich. Nimitz nie przeciwstawi
mu si, ale da jasno do zrozumienia, e podbj wyspy musi si zakoczy niebawem
w przeciwnym razie Buckner zostanie zastpiony przez innego dowdc.
Owej nocy Japoczycy wycofali si ze swojej pierwszej linii obronnej pod oson
gstej mgy i ognia wasnej artylerii. Ale i perspektywa zdobycia nastpnej linii
defensywnej na skarpie Urasoe-mura z jej klifami nie bya oczywista. Modzi onierze
amerykaskich jednostek, ktrymi uzupeniano straty, a ktrzy nie mieli dowiadczenia
w walkach, czsto zamierali w bezruchu, widzc po raz pierwszy Japoczyka. Niektrzy
krzyczeli nawet, by kto zastrzeli wroga, zapominajc o wasnej broni. Trzysta Sidmy
Puk z 77. Dywizji powstrzyma japoski kontratak niemal wycznie granatami. Jego
onierze rzucali granaty tak szybko, jak tylko umieli wyciga zawleczki zauway
dowdca jednego z plutonw . Dla sprawnego ich zaopatrywania utworzono na zapleczu
12

ywy acuch, podajc na pierwsz lini nowe skrzynie z rcznymi granatami.

Pod koniec miesica Buckner cign z pnocnej czci wyspy dwie dywizje
piechoty morskiej. Wtedy, 3 maja, Ushijima popeni jedyny powany bd. Pod wpywem
natarczywych nalega szefa swego sztabu generaa porucznika Isamu Ch przeprowadzi
przeciwnatarcie. Ch, oficer z krgw skrajnych militarystw, w 1937 roku wyda rozkazy,
ktre doprowadziy do mordw i gwatw w Nankinie, a teraz opowiada si za atakiem
poczonym z wysadzeniem desantu morskiego na amerykaskich tyach. Jednake odzie
zaadowane japoskimi onierzami zostay dostrzeone przez zaogi kutrw patrolowych
US Navy, a na morzu i plaach doszo do prawdziwej masakry. Japoski atak na ldzie
rwnie zakoczy si katastrofalnie. Ushijima by tym przeraony i zoy przeprosiny
jednemu ze sztabowcw, ktry by przeciwny temu szaleczemu planowi.
 smego maja, gdy wieci o kapitulacji Niemiec dotary do kompanii strzeleckich 1.
Dywizji Piechoty Morskiej, najczstsz reakcj na nie byo: I co z tego? . Z perspektywy
13

amerykaskich onierzy walczcych na Pacyfiku wojna europejska moga si rwnie

dobrze rozgrywa na innej planecie. Byli wyczerpani i brudni, a wszystko wok cuchno.
Na Okinawie doszo do niecodziennej koncentracji si wojskowych. Odcinek frontu
przypadajcy na kady z batalionw nie siga nawet piciuset pidziesiciu metrw.
Jego kloaki i cieki byy oczywicie przeraajce pisa William Manchester, sierant
piechoty morskiej walczcy na Okinawie. Smrd frontu czuo si na dugo przedtem,
zanim si go ujrzao; bya to jedna olbrzymia gnojwka .
14

Dziesitego maja Buckner wyda rozkaz generalnego uderzenia na lini Shuri siami
piciu dywizji. Rozptaa si straszliwa batalia. Dopiero czogi typu Sherman,
konwencjonalne i te przerobione na samobiene miotacze ognia, radziy sobie z niektrymi
japoskimi stanowiskami obronnymi w jaskiniach. Walki o jedno tylko niewielkie wzgrze,
nazywane Gow Cukru, zabray marines tydzie walk i kosztoway ich 2662 zabitych
i rannych. Nawet najtwardsi z onierzy amerykaskiej piechoty morskiej doznawali
zaamania nerwowego, gwnie z powodu celnoci japoskiego ognia modzierzowego
i artyleryjskiego. Wszystkim doskwiera rwcy bl gowy od huku dzia i wybuchw
pociskw oraz granatw. Po nocach Japoczycy starali si podkrada ku pozycjom
Amerykanw, wic nieustannie odpalano ku niebu pociski smugowe i race, owietlajce
okolic i rzucajce na ni trupi, zielonkawy blask. Warty musiay odnotowywa pooenie
wszystkich zalegajcych na ziemi zwok, poniewa japoscy onierze, ktrzy
podczogiwali si nocami, przy wietle rac zamierali, udajc martwych.
Dwudziestego pierwszego maja, akurat wtedy gdy Amerykanie przedarli si
w okolic, gdzie mogli uy czogw, spad deszcz, unieruchamiajc pojazdy i zatrzymujc
samoloty na lotniskach. Do wszystkich i wszystkiego lepia si wilgotna glina. Dla
piechurw i marines noszenie amunicji stao si nieopisan udrk, kiedy lizgali si
i przewracali w bocie. Przebywanie w okopach zalanych wod, w pobliu rozkadajcych
si cia zabitych w lejach po pociskach, byo jeszcze gorsze. Na zwokach na otwartym
terenie i na tych czciowo przysypanych ziemi roio si od larw.
Pod oson ulewnych opadw wojska Ushijimy przystpiy do odwrotu na ostatni
pozycj obrony na poudniowym skraju Okinawy. Ushijima wiedzia, e linia Shuri jest na
dusz met nie do utrzymania, a po przeamaniu frontu przez amerykaskie czogi jego
oddziaom zagraao okrenie. Pozostawi siln stra tyln, ale w kocu jeden
z batalionw amerykaskiego 5. Puku Piechoty Morskiej zdoby cytadel Shuri. onierze
tej jednostki mieli z sob tylko sztandar konfederatw, wic ku zaenowaniu niektrych
oficerw wywieszono go, a dopiero pniej zastpiono oficjaln flag Stanw
Zjednoczonych.
Dwudziestego szstego maja chmury si rozwiay, a piloci samolotw
z amerykaskich lotniskowcw dostrzegli pojazdy przemieszczajce si na poudnie od
Shuri. To mieszkacy Okinawy, przeraeni pod wpywem japoskiej propagandy na temat
Amerykanw, podali za japoskim wojskiem, mimo e Ushijima nakaza im szuka
schronienia gdzie indziej. Amerykascy dowdcy uznali za konieczne otwarcie ognia do tej
kolumny, a krownik USS New Orleans rozpocz ostrza drogi z dwustumilimetrowych
dzia. Wraz z uciekajcymi japoskimi onierzami zgino okoo pitnastu tysicy
cywilw.
Po tym odwrocie siy Ushijimy skurczyy si do niespena trzydziestu tysicy
onierzy, lecz zacite boje miay si jeszcze toczy, mimo e koniec by ju bliski.
Osiemnastego czerwca zgin sam genera Buckner, raniony odamkiem w trakcie
obserwowania ataku prowadzonego przez 2. Dywizj Piechoty Morskiej. Cztery dni
pniej genera Ushijima i genera porucznik Ch, obleni w bunkrze bdcym
stanowiskiem dowodzenia, poczynili przygotowania do rytualnego seppuku samobjstwa
polegajcego na wbiciu sobie samurajskiego sztyletu w trzewia, czemu towarzyszyo
cicie gowy dokonane przez wiernego adiutanta. Do tego czasu naliczono 107 539
zabitych japoskich onierzy na Okinawie, ale statystyki te pominy wielu innych,
pogrzebanych zawczasu lub zasypanych w zniszczonych jaskiniach.
Formacje amerykaskiej piechoty morskiej i wojsk ldowych straciy 7613 polegych,
31 807 rannych oraz 26 211 ofiar innych obrae, za czym przewanie kryo si
zaamanie nerwowe. Podobno zgino te okoo czterdziestu dwch tysicy mieszkacw
Okinawy, cho rzeczywista liczba ofiar wrd ludnoci cywilnej moga by znacznie
wysza. Poza tymi, ktrzy polegli od ognia dzia okrtowych, wielu zostao zasypanych
ywcem w pieczarach trafionych przez pociski artyleryjskie obu walczcych stron.
W kadym razie skaniao to do zastanowienia si, ile ludnoci cywilnej zginie podczas
inwazji na Wyspy Japoskie, ktr ju planowano. Zdobycie Okinawy by moe nie
przyspieszyo koca wojny. Wyspa ta miaa posuy gwnie jako baza do
przeprowadzenia inwazji na Japoni, jednak samobjcza desperacja jej obrocw na
pewno skonia strategw w Waszyngtonie do powanego rozwaenia nastpnych krokw.

1 R.H. Spector, Eagle against the Sun. The American War with Japan, London 2001, s. 520523.
2 Ch.F. Romanus, R. Sunderland, The United States Army in World War II. The China-Burma -India Theater, t. 3, Washington 1959, s. 369.
3 H. Kawano, Japanese Combat Morale, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of 19371945, Stanford 2011, s. 328.
4 O Indochinach w latach 19441945 por.: G.R. Hess, Franklin Roosevelt and Indochina, Journal of American History 1972, t. 59, nr 2; R.B. Smith, The Japanese Period in Indochina and the Coup of 9 March,
1945, Journal of Southeast Asian Studies 1978, t. 9, nr 2; L. Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food, London 2011, s. 240242.
5 Por. Toshio Hijikata, cy t. za: M. Hastings, Nemesis. The Battle for Japan, 19441945, London 2007, s. xxiiixxiv.
6 T.D. Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare. The Evolution of British and American Ideas about Strategic Bombing, 19141945, Princeton 2002, s. 268.
7 D. Swift, Bomber County. The Poetry of a Lost Pilots War, London 2010, s. 99.
8 J. Ellis, The Sharp End. The Fighting Man in World War II, London 1993, s. 82.
9 Cy t. za: G.W. Garand, T.R. Strobridge, History of U.S. Marine Corps Operations in World War II, t. 4: Western Pacific Operations, Washington 1971, s. 542.
10 E.B. Sledge, Ze star wiar na Peleliu i Okinawie, tum. T. Stramel, Gdask 2002, s. 206.
11 K. Wheeler, The Road to Tokyo, Alexandria, VA 1979, s. 187.
12 J. Ellis, The Sharp End, op. cit., s. 83.
13 E.B. Sledge, Ze star wiar na Peleliu i Okinawie, op. cit., s. 239.
14 W. Manchester, Poegnanie z ciemnoci. Dziennik wojny na Pacyfiku, tum. R. Stiller, Warszawa 2005, s. 398.
 ROZDZIA 46

Jata, Drezno i Krlewiec

lutykwiecie 1945

Pod koniec stycznia 1945 roku, gdy walki w Budapeszcie osigny szczytowe nasilenie,
a armie radzieckie wyszy nad Odr, trzej przywdcy pastw alianckiej koalicji szykowali
si do spotkania w Jacie, aby zadecydowa tam o losach powojennego wiata. Stalin,
ktry ba si latania, nalega na zorganizowanie tej konferencji w Jacie na Krymie, gdzie
mg dojecha pocigiem, w swojej zielonej carskiej salonce.
Roosevelt zosta zaprzysiony na czwart kadencj prezydenck 20 stycznia.
W swoim krtkim inauguracyjnym ordziu mwi o pokoju, ktrego mia nie doy. Trzy
dni pniej, przy zachowaniu bezprecedensowych rodkw ostronoci, znalaz si na
pokadzie cikiego krownika USS Quincy. Po upywie jedenastu dni Quincy wraz
z okrtami eskorty dopyn do Malty, gdzie Churchill niecierpliwie wyczekiwa
amerykaskiego prezydenta. Ale Roosevelt, pod mask uprzejmoci i gocinnoci,
wykrca si od sprecyzowania tematw jataskich rozmw. Nie chcia, by Stalin
pomyla, e anglosascy przywdcy zmawiaj si przeciwko niemu. Wyranie wola
mie woln rk, bez koniecznoci realizowania uzgodnionej zawczasu strategii. Brytyjska
delegacja bya coraz bardziej zaniepokojona. Stalin wiedzia dokadnie, na czym mu
zaley, i planowa wykorzysta to, co dzielio zachodnich sojusznikw. Roosevelt mia na
uwadze przede wszystkim zdobycie poparcia Sowietw dla Organizacji Narodw
Zjednoczonych, natomiast dla Brytyjczykw najwaniejsze byo uzyskanie gwarancji, e
Polska bdzie faktycznie wolna i niezawisa.
Obie delegacje, amerykaska i brytyjska, przeleciay noc z Malty nad Morze Czarne
i wyldoway 3 lutego w Sakach. W trakcie dugiej podry przez krymskie gry mieli
okazj zobaczy wiele obszarw zniszczonych w czasie wojny. Przybye delegacje
ulokowano w carskich letnich rezydencjach. Roosevelt i pozostali Amerykanie zamieszkali
w paacu w Liwadii, gdzie miay odbywa si spotkania.
Dla Stalina zasadniczy cel konferencji w Jacie sprowadza si do wymuszenia od
sojusznikw zgody na uznanie radzieckiego panowania w rodkowej Europie i na
Bakanach. By tak pewny swego, e uzna, i na wstpnej konferencji moe si troch
podroczy z Churchillem, proponujc ofensyw przez przecze koo Lublany. Wiedzia
doskonale, e owemu ulubionemu pomysowi Churchilla, ktry chcia uprzedzi w ten
sposb wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie bakaskie, Amerykanie konsekwentnie si
przeciwstawiali. W tym czasie kiedy sowieckie armie stay ju na pnocny zachd od
Budapesztu, dla Brytyjczykw byo na tak akcj o wiele za pno. Tak czy owak,
Amerykanie ju wczeniej nalegali na przerzut kolejnych dywizji z Woch na front
zachodni. Churchilla pewnie nader irytowaa udawana szczero Stalina.
Roosevelt, dla ktrego wci byo wane, aby nie stwarza wraenia, i zachodni
alianci graj zespoowo przeciwko Sowietom, nie zgodzi si na spotkanie z Churchillem
przed zasadniczymi obradami. Na niewiele si to zdao, gdy radziecka delegacja i tak
przyja zaoenie, e na Malcie Roosevelt i Churchill przedyskutowali wspln strategi.
Tu przed otwarciem sesji Stalin odwiedzi Roosevelta, ktry od razu usiowa zaskarbi
sobie jego zaufanie, podkopujc pozycj Churchilla. Mwi o brytyjsko-amerykaskich
nieporozumieniach dotyczcych strategii, a nawet z aprobat przypomnia toast wzniesiony
przez Stalina w Teheranie, kiedy to sowiecki przywdca zaproponowa wymordowanie
pidziesiciu tysicy niemieckich oficerw na co zniesmaczony Churchill wyszed
z sali.
Rzucajc uwag, e Brytyjczycy chcieli zje ciastko i nadal je mie, poskary si,
i wojska brytyjskie miay okupowa pnocne Niemcy, ktre sam pragn dla Stanw
Zjednoczonych, lecz nie wspomnia, e na tak zamian byo ju za pno. By wszak
gotw poprze denia Churchilla zmierzajce do przyznania Francuzom ich wasnej strefy
okupacyjnej na poudniowym zachodzie, niemniej jednak rwnie i o tym wzmiankowa
lekcewacym tonem, robic przytyki pod adresem Churchilla i de Gaullea.
Po rozpoczciu pierwszego posiedzenia w sali balowej paacu w Liwadii, pnym
popoudniem 4 lutego, Stalin poprosi Roosevelta, aby to on otworzy obrady. W trakcie
nastpnych kilku dni omawiano militarn sytuacj i strategi, moliwe rozczonkowanie
Niemiec, kwesti stref okupacyjnych, a take reparacji ten ostatni temat najbardziej
zajmowa Stalina. Churchill by przeraony, kiedy Roosevelt oznajmi, e nard
amerykaski nie zezwoli mu na dusze utrzymywanie wojsk w Europie. Zwaszcza
czoowi amerykascy dowdcy chcieli umy rce od spraw europejskich i doprowadzi do
zakoczenia wojny z Japoni. Churchill susznie uzna to za ciki bd w prowadzonych
rokowaniach. Informacja ta bowiem dodaa otuchy Stalinowi. Zauway pniej
w rozmowie z Beri, i sabo demokracji polega na tym, e nard nie udziela
niewygasajcych praw, ktrymi my [wadza radziecka] dysponujemy . 1

Szstego lutego wymarzona przez Roosevelta Organizacja Narodw Zjednoczonych

staa si przedmiotem dugiej i zawiej dyskusji. Kiedy dosza ona do kwestii skadu Rady
Bezpieczestwa i wymogw stawianych przed pastwami majcymi wej w poczet
zgromadzenia oglnego, Stalin powzi podejrzenie, e Amerykanie i Brytyjczycy zastawili
na niego puapk. Nie zapomnia, e Liga Narodw potpia w gosowaniu sowieck
agresj na Finlandi w zimie 1939 roku.
Stalin by przebiegy i pewny siebie. Mwi cicho, ale z przekonaniem, i rozgrywa
atuty, ktrymi rozporzdza rwnie zrcznie jak podczas konferencji w Teheranie
czternacie miesicy wczeniej, kiedy to przyjto strategi majc pozwoli Sowietom
opanowa poow Europy. Przewag zapewniao mu te to, e wiedzia od brytyjskich
szpiegw Berii, co chcieli wynegocjowa zachodni sojusznicy. Dwaj pozostali przywdcy
Wielkiej Koalicji stali pod tym wzgldem na gorszej pozycji. Roosevelt sprawia wraenie
schorowanego i sabowitego; czsto siedzia z otwartymi ustami, a czasami wydawa si
nie nada mylami za tokiem dyskusji. Churchill jak zwykle dawa si ponosi swej
emocjonalnej retoryce; zamiast skupia si na konkretach, najwyraniej nie pojmowa
najwaniejszych aspektw omawianych zagadnie. Odnosio si to szczeglnie do kwestii
polskiej, tak bliskiej jego sercu. Wydawao si, e przeoczy subtelne, cho jasne sygnay
wysyane w tej sprawie przez Stalina.
Dla Churchilla papierkiem lakmusowym intencji Zwizku Radzieckiego miao by
potraktowanie Polski przez Sowietw. Ale Stalin nie widzia powodw, dla ktrych
miaby i w tym wzgldzie na kompromisy. Armia Czerwona i NKWD opanoway do tego
czasu cae polskie terytorium. W sprawie Polski Josif Wissarionowicz nie ustpi ani na
krok powiedzia Beria swojemu synowi Sergowi w Jacie . (Sergo Beria zadba tam
2

o zainstalowanie podsuchu we wszystkich pomieszczeniach, a nawet o rozmieszczenie

czuych mikrofonw, ktre rejestroway tre rozmw prowadzonych przez Roosevelta na
zewntrz budynkw).
Churchill mia poczucie, e znalaz si w osamotnieniu. Amerykanie zupenie nie
rozumiej istoty problemu polskiego rzek do Edena i lorda Morana, swojego lekarza.
Na Malcie wspomniaem o niepodlegoci Polski i spotkaem si z ich strony z ripost:
Ale z pewnoci nie o to idzie gra . W istocie Edward Stettinius, amerykaski sekretarz
3

stanu, zgadza si w tej sprawie z Edenem, lecz Roosevelt wola unikn zadranie ze
Stalinem na tle Polski, zwaszcza jeli miaoby to utrudni porozumienie w kwestii
Organizacji Narodw Zjednoczonych.
Szstego lutego, w trakcie dyskusji na temat Polski, Roosevelt stara si odgrywa
rol szczerego mediatora midzy Brytyjczykami a Sowietami. Wielka Trjka mniej
wicej uzgodnia, e wschodnia polska granica bdzie przebiegaa wzdu linii Curzona,
jednak Roosevelt, ku sporemu zaskoczeniu Churchilla, zaapelowa do Stalina, aby ten
w gecie szczodrobliwoci pozwoli Polakom na zatrzymanie Lwowa. Radziecki dyktator
nie mia najmniejszej ochoty na podobne gesty. W jego pojciu Lww by ukraiski i cho
w samym tym miecie Polacy stanowili zdecydowan wikszo, to przystpiono ju do
wysiedlania ich stamtd. Stalin zamierza przesiedli wszystkich polskich lwowian na
wschodnie ziemie niemieckie, ktre chcia odda Polsce w zamian za jej przedwojenne
Kresy Wschodnie. Ostatecznie wikszo Polakw ze Lwowa wywieziono do Wrocawia.
Znacznie bardziej zaniepokoia Stalina zoona przez zachodnich aliantw propozycja
utworzenia polskiego rzdu koalicyjnego, w ktrego skad weszliby liderzy wszystkich
wikszych ugrupowa politycznych i ktry nadzorowaby przebieg wolnych wyborw.
Z jego punktu widzenia w Polsce dziaa ju Rzd Tymczasowy, ktry w midzyczasie
zdy przenie si do Warszawy. Zgodzimy si na jednego lub dwch emigrantw
w charakterze dekoracyjnym rzek do Berii ale na nic wicej . Ju na pocztku stycznia
4

uzna oficjalnie marionetkowe wadze polskie, nie zwaajc na protesty Brytyjczykw

i Amerykanw. Francuzi te zaaprobowali powoany przez Stalina polski rzd, mimo e
jeszcze w grudniu de Gaulle opiera si temu pomysowi. Rwnie Czesi, ulegajc
naciskom, poparli komunistyczne wadze polskie.
Stalin zacz okazywa podenerwowanie w trakcie tych dyskusji. Po przerwie
w obradach niespodziewanie wsta, aby przemwi. Przyzna, e Rosjanie w przeszoci
wielokrotnie zgrzeszyli przeciwko Polakom, ale przekonywa, i Polska ma kluczowe
znaczenie dla bezpieczestwa Zwizku Radzieckiego. Stwierdzi, e ZSRR w trakcie XX
wieku zosta ju dwukrotnie zaatakowany z obszaru polskiego i choby z tej przyczyny
konieczne jest, aby Polska pozostaa silna, wolna i niezawisa . Ani Churchill, ani
5

Roosevelt nie potrafili w peni poj wstrzsu wywoanego przez niemieck agresj
w roku 1941 i stanowczych de Stalina do utworzenia kordonu pastw satelickich, eby
radziecka Rosja ju nigdy nie zostaa ponownie napadnita z zaskoczenia. Mona by
stwierdzi, e rda zimnej wojny tkwiy wanie w tamtych traumatycznych
wydarzeniach.
Stalinowskie idee wolnoci i niezawisoci rzecz jasna rniy si znacznie od
brytyjskiej czy amerykaskiej definicji tych terminw, poniewa radziecki przywdca kad
gwny nacisk na to, e Polska powinna by zaprzyjaniona z ZSRR. Nie zgadza si na
wejcie do jej rzdu adnego przedstawiciela wadz emigracyjnych, oskarajc je
o wywoywanie rozruchw na sowieckich tyach. Twierdzi, e czonkowie Armii
Krajowej zabili dwustu dwunastu radzieckich oficerw i onierzy, ale naturalnie nie
wspomnia przy tym o straszliwych przeladowaniach, ktrych NKWD dopuszczao si na
polskich antykomunistach. Zgodnie z jego logik AK pomagaa Niemcom.
Nazajutrz stao si oczywiste, e do porozumienia w sprawie Narodw
Zjednoczonych dojdzie kosztem Polski. Stalin odoy na pniej rozstrzygnicie kwestii
polskich wadz i wielce uradowa Amerykanw, zgadzajc si na zaproponowany przez
nich system gosowania w ONZ. Nie chcia, aby na zgromadzeniu oglnym tej organizacji
liczne pastwa gosoway zbiorowo przeciwko ZSRR. W zwizku z tym skoni Mootowa
do wysunicia argumentu, e skoro Brytyjczycy maj dysponowa kilkoma gosami gdy
ich dominia zapewne brayby stron metropolii to i przynajmniej niektrym republikom
radzieckim, zwaszcza Ukrainie i Biaorusi, nale si analogiczne uprawnienia.
Roosevelt nie da si na to nabra. Nikt nie uwaa owych republik za w jakikolwiek
sposb niezalene od Moskwy, a przyjcie zaproponowanego przez Sowietw rozwizania
podkopywao zasad: kade pastwo ma jeden gos. Ku jego zaskoczeniu i irytacji
Churchill popar w tej kwestii Stalina. Roosevelt da za wygran nastpnego
przedpoudnia, liczc na nakonienie sowieckiego przywdcy do wypowiedzenia wojny
Japonii. Z kolei ustpstwa Stalina w sprawie Narodw Zjednoczonych wizay si z prb
przekonania Roosevelta, aby zmikczy swe stanowisko w kwestii polskiej. Ta trjstronna
rozgrywka staa si coraz bardziej zawikana. Jeszcze bardziej skomplikoway j
nieporozumienia w onie samej amerykaskiej delegacji.
Kiedy podczas obrad powrci temat Polski, Stalin udawa, e propozycja
Roosevelta, by zaprosi do Jaty przedstawicieli polskich wadz, komunistycznych
i emigracyjnych, jest niemoliwa do zrealizowania. Rzekomo nie zna miejsc ich pobytu,
a poza tym nie wystarczyoby czasu na ich sprowadzenie. Z drugiej jednak strony stara si
sprawia wraenie, e jest gotowy pj na ustpstwa, zgadzajc si na wczenie polskich
niekomunistw do rzdu tymczasowego oraz pniejsze przeprowadzenie wyborw
powszechnych w Polsce. Odrzuci sugesti Amerykanw, by powoa rad prezydenck do
nadzorowania przebiegu tyche wyborw. Zarwno Mootow, jak i Stalin twardo stali na
stanowisku, e warszawskiego rzdu tymczasowego nie mona zmieni, za to mona
powikszy jego skad.
Churchill udzieli na to bardzo dobitnej odpowiedzi, wyjaniajc, dlaczego w krajach
zachodnich wzbudzi gbok nieufno lub nawet oburzenie pomys powoania w Polsce
wadz, ktre nie miayby powszechnego poparcia w spoeczestwie. Stalin zareagowa
natychmiast, kierujc pod adresem Churchilla wyrany sygna ostrzegawczy. Uhonorowa
porozumienie w sprawie Grecji. Nie protestowa, kiedy wojska brytyjskie zdawiy
komunistyczne powstanie w Atenach. I przyrwna kwesti bezpieczestwa na zapleczu
frontu w Polsce do sytuacji we Francji, gdzie w istocie powciga dziaania tamtejszej
partii komunistycznej. Tak czy owak, przekonywa, rzd de Gaullea nie jest bardziej
demokratyczny, jeli chodzi o jego skad, od tymczasowych komunistycznych wadz
z Warszawy.
Stalin stwierdzi, e wyzwolenie Polski przez Sowietw i ustanowienie
tymczasowego rzdu spotkao si z powszechn aprobat polskiej ludnoci. To wierutne
kamstwo moe i zabrzmiao nader nieprzekonujco, ale wynikajcy z niego przekaz by
jasny: w Polsce w zasadzie wydarzyo si prawie to samo co w Grecji i we Francji.
Grecja, o czym Stalin doskonale wiedzia, bya pit achillesow brytyjskiego premiera,
a radziecki przywdca wypuci celn strza. Churchill by zmuszony wyrazi wobec
Stalina swoj wdziczno za nieingerencj w sprawy greckie. Roosevelt, z niepokoju
o losy idei Narodw Zjednoczonych, nalega, aby chwilowo odoy na bok kwesti
polsk i zleci jej przedyskutowanie komisji zoonej z ministrw spraw zagranicznych.
Amerykaski prezydent przysta na cen, jak Stalin wyznaczy za przystpienie
Sowietw do wojny z Japoni. Na Dalekim Wschodzie Zwizek Radziecki zada
poudniowej czci Sachalinu, a take Wysp Kurylskich, utraconych przez Rosj w wyniku
klski w wojnie z Japoczykami w 1905 roku. Roosevelt zaakceptowa rwnie radzieck
dominacj w Mongolii, pod warunkiem e zostanie to utrzymane w tajemnicy i nie bdzie
stanowio przedmiotu rozmw z Chiang Kai-shekiem. Zupenie nie odpowiadao to
duchowi postanowie Karty atlantyckiej, podobnie zreszt jak ustpstwa Amerykanw
w sprawie Polski, ogoszone przez Stettiniusa 9 lutego.
Roosevelt nie chcia wystawia na ryzyko porozumienia osignitego w dwch
najwaniejszych dla niego kwestiach Organizacji Narodw Zjednoczonych oraz
przyczenia si Sowietw do wojny z Japoni. Porzuci wszelkie nadzieje na zmuszenie
Stalina do uznania demokratycznych wadz w Polsce. Zaleao mu ju tylko na zgodzie na
powoanie w tym kraju tymczasowego rzdu jednoci narodowej oraz przeprowadzenie
wolnych i nieskrpowanych wyborw, co powinno byo usatysfakcjonowa nard
amerykaski, gdy obwieci im o tym po powrocie do Ameryki. Oznaczao to faktycznie
milczc zgod na radzieckie danie, by polskie komunistyczne wadze tymczasowe
stanowiy podstaw nowego rzdu, co si rzeczy spychao wadze na uchodstwie
w Londynie na polityczny margines. Mootow, proponujc nieistotne korekty, domaga si
rezygnacji z takich sformuowa jak w peni reprezentatywny, a zamiast dopuszczenia do
udziau w wyborach partii demokratycznych wola okrela ich mianem
antyfaszystowskich i niefaszystowskich. Skoro za wadze radzieckie i NKWD ju
nazwali Armi Krajow i jej zwolennikw ugrupowaniem obiektywnie faszystowskim,
nie byo to wcale tak bahostk.
Roosevelt lekcewaco uzna niepokoje wyraane przez Churchilla za
nadinterpretacj pewnych sformuowa, ale diabe faktycznie tkwi w szczegach, jak
wkrtce miao si okaza. Brytyjski premier nie da si wszak zbi z tropu. Wiedzc, e nie
postawi na swoim w kwestii skadu polskich wadz tymczasowych, skupi si na problemie
wolnych wyborw i zada nadzoru zagranicznych obserwatorw nad ich przebiegiem.
Stalin odpar cynicznie, e bdzie to zniewag dla Polakw. Roosevelt poczu si
w obowizku poprze w tej sprawie Churchilla, ale nastpnego przedpoudnia
Amerykanie, nie uprzedziwszy o tym Brytyjczykw, nagle przestali obstawa przy
nadzorowaniu wyborw w Polsce. Churchill i Eden znaleli si w mniejszoci. Wszystko,
co udao im si wywalczy, to zgoda, e ambasadorowie bd mogli swobodnie
podrowa po Polsce i informowa o rozwoju wydarze w owym kraju.
Admira Leahy zwrci Rooseveltowi uwag, i zwroty uyte w tym porozumieniu
byy tak elastyczne, e Rosjanie mog ich zastosowanie rozcign od Jaty a po
Waszyngton, technicznie nawet nie zrywajc ukadu . Roosevelt odpar, e nie by w stanie
6

uzyska nic wicej. Bez wzgldu na to, co si mwio, Stalin nie ustpowa ani na krok
w kwestii Polski. Jego wojska i suby bezpieczestwa kontroloway ten kraj. Dla jak si
zdawao szczytniejszego celu, czyli zapewnienia wiatu pokoju, Roosevelt wola nie
podejmowa konfrontacji z sowieckim dyktatorem. Z kolei Stalin, zaniepokojony marnym
stanem zdrowia spolegliwego amerykaskiego prezydenta, poleci Berii zdoby
szczegowe informacje o tym, kto moe w Stanach Zjednoczonych odegra wiodc rol
po mierci Roosevelta. Zada wszelkich dostpnych wiadomoci na temat
wiceprezydenta Harryego Trumana. Obawia si, e szef nastpnej amerykaskiej
administracji okae si duo mniej ulegy. W istocie kiedy Roosevelt zmar dwa miesice
pniej, Stalin by przekonany, e go zamordowano. Wedug Berii piekli si na Zarzd
I (wywiadu zagranicznego) NKGB, i nie dotary do informacje z tym zwizane . 7

Jednym z ostatnich problemw, ktre miay zosta poruszone w Jacie, bya kwestia
repatriacji jecw wojennych. Wobec faktu, e Armia Czerwona wyzwolia ju do tego
czasu niektre z obozw jenieckich, zachodnie demokracje chciay sprowadzenia swoich
obywateli do kraju i odstawienia do Zwizku Radzieckiego wielkiej liczby sowieckich
jecw oraz wzitych do niewoli obywateli radzieckich w mundurach Wehrmachtu. Ani
Brytyjczycy, ani te Amerykanie nie przemyleli w peni konsekwencji tego porozumienia.
Sowieckie wadze zwodziy swoich sojusznikw, twierdzc, e obywateli ZSRR
przymusowo, wbrew ich woli, wcielano do niemieckiego wojska. W zwizku z tym
naleao ich oddzieli od wzitych do niewoli Niemcw, traktowa lepiej i nie uznawa za
jecw wojennych. Oskarali nawet aliantw o bicie tych samych jecw, ktrych sami
zamierzali zlikwidowa bd odesa do obozw Guagu, kiedy tylko ci znajd si w ich
rkach.
Brytyjczycy i Amerykanie odgadywali, e Stalin chce si zemci na tych radzieckich
obywatelach, ktrzy suyli na froncie w mundurach Wehrmachtu lub zostali zmuszeni, pod
wpywem godu, do wstpowania, jako tak zwani hiwisi, w szeregi niemieckich jednostek
pomocniczych czna liczba tych ludzi sigaa miliona. Jednake zachodni alianci nie
przewidzieli, e nawet ci, ktrych Niemcy wzili do niewoli, zostan uznani przez Stalina
za zdrajcw. Do czasu nim Anglosasi dowiedzieli si o mordowaniu zwracanych
Sowietom jecw, woleli nie roztrzsa tej sprawy, aby nie opnia powrotu swoich
onierzy, ktrzy dostali si do nieprzyjacielskiej niewoli. Uznawszy natomiast za
niemoliwe skuteczne wyszukiwanie zbrodniarzy wojennych w gronie schwytanych
onierzy Wehrmachtu i esesmanw bdcych byymi obywatelami sowieckimi, przyjli, e
atwiejszym sposobem jest odesanie ich wszystkich do Zwizku Radzieckiego w razie
koniecznoci przymusowo.
Kwestie militarne, od ktrych rozpoczto konferencj jatask, naleay te do
ostatnich, jakie doczekay si rozstrzygnicia. Amerykanie chcieli, aby Eisenhower mg
bezporednio kontaktowa si ze Stawk, co mogo uatwi koordynowanie planw
wojskowych sprzymierzonych. Mimo e bya to bardzo rozsdna koncepcja, szybko si
okazao, i jej urzeczywistnienie napotykao trudnoci. Genera Marshall i jego
wsppracownicy jako nie rozumieli, e aden z sowieckich dowdcw nie omiela si
samodzielnie uczyni czegokolwiek, co wizao si z utrzymywaniem kontaktw
z obcokrajowcami, bez uprzedniego uzyskania przyzwolenia od Stalina. Marshall zakada
ponadto, e wymiana prawdziwych informacji bdzie leaa w interesie obu stron,
anglosaskiej i sowieckiej, lecz znowu, podobnie jak wszyscy Amerykanie, ktrzy nie mieli
okazji zapozna si osobicie z radzieckimi praktykami, nie pojmowa przewiadczenia
Rosjan, i pastwa kapitalistyczne nieustannie prbuj wywodzi ich w pole, wic naley
je w tym uprzedza. Eisenhower by zupenie szczery a w istocie, w opinii Churchilla, a
nazbyt prostolinijny i naiwny informujc Sowietw o swoich zamiarach i planowanych
terminach. Z kolei Sowieci, gdy doszo do operacji berliskiej, z rozmysem przekazywali
Eisenhowerowi nieprawdziwe dane o wasnych planach i czasie ich realizacji.
Marshall uznawa za spraw piln wytyczenie linii bombardowa, czyli
rozgraniczenia stref operacyjnych zachodniej i radzieckiej. Amerykaskie samoloty
bojowe ju pomykowo atakoway wojska sowieckie, sdzc, e to Niemcy. Przy tej okazji
Marshall znowu przekona si z osupieniem, e genera Aleksiej Antonow, szef Sztabu
Generalnego Armii Czerwonej, nie moe omawia niczego bez wczeniejszej konsultacji
ze Stalinem.
Churchill nie doczeka si specjalnych podzikowa od de Gaullea za to, e udao mu
si przekona i Roosevelta, i Stalina do pomysu dopuszczenia Francji do Alianckiej
Komisji Kontroli i wydzielenia Francuzom ich strefy okupacyjnej w Niemczech. Francuski
przywdca dsa si, e nie otrzyma zaproszenia na konferencj jatask, oraz z powodu
tego, i sprzymierzeni nie chcieli przyzna Francji niemieckiej Nadrenii. Nie poprawio mu
humoru i to, e Roosevelt w drodze powrotnej do Ameryki zaprosi go do Algieru, aby tam
oznajmi mu w skrcie, co ustalono w Jacie. Nader czuemu na wasnym punkcie de
Gaulleowi nie spodobao si wcale, e Amerykanin zaprasza go do zoenia mu wizyty na
francuskim terytorium, wic bezzwocznie takie zaproszenie odrzuci. Pogoska, e
Roosevelt nazwa go w zwizku z tym primadonn, dodatkowo zaognia sytuacj.
Duch Jaty, czyli iluzoryczne wraenie, jakie owadno czonkw amerykaskiej
i brytyjskiej delegacji, mimo e osignite tam porozumienia byy dalekie od trwaych
i ostatecznych, skoni Anglosasw do przekonania, i generalnie Stalin jest gotw do
wsppracy i kompromisw, co dobrze rokuje w kwestii utrzymania pokoju w powojennym
wiecie. Ju wkrtce te optymistyczne myli si rozwiay.

W trakcie omawiania w Jacie tematu rozgraniczenia linii bombardowa genera Antonow

poprosi aliantw o przeprowadzenie nalotw na wzy komunikacyjne na zapleczu
niemieckiego frontu wschodniego. Miao to zapobiec przerzutowi niemieckich wojsk
z frontu zachodniego na wschd, do walki z Armi Czerwon. Mona napotka
stwierdzenie, e bezporednim skutkiem tego porozumienia byo zniszczenie Drezna przez
alianckie bombowce . A jednak Antonow nie wspomnia o Drenie ani sowem.
8

Jeszcze przed konferencj w Jacie Churchillowi zaleao na zaimponowaniu

Sowietom niszczycielsk potg brytyjskiego lotnictwa bombowego w czasie, kiedy
wojska ldowe Wielkiej Brytanii odczuway dotkliwy niedostatek rezerw ludzkich.
Ponadto miao to na celu przypomnienie radzieckim sojusznikom, e kampania
bombardowa strategicznych stanowi zalek drugiego frontu, o czym Churchill usiowa
kilkukrotnie przekonywa Stalina we wczeniejszym okresie wojny.
Take Harrisowi pilno byo zaatakowa Drezno, gdy naleao ono do nielicznych
wikszych orodkw w Rzeszy, ktre do tej pory unikny powaniejszych zniszcze . 9

Wprawdzie amerykaska 8. Armia Powietrzna zbombardowaa w padzierniku tamtejsze

stacje rozrzdowe, ale Harris nie mg tej akcji odnotowa w swoich granatowych
ksigach. W istocie wcale nie obchodzi go fakt, e Drezno, ten klejnot barokowej
architektury nad ab, zaliczano do najwspanialszych skarbnic kultury europejskiej. Fiasko
doprowadzenia do klski Niemiec za spraw nalotw przeprowadzanych przez jego
cikie bombowce, wbrew wczeniejszym zapewnieniom Harrisa, wydawao si
dodatkowo go dopingowa. Pierwszego lutego Portal, Spaatz i Tedder uzgodnili tre
nowej dyrektywy, ktra umieszczaa Berlin, Lipsk i Drezno na licie najwaniejszych
celw, tu za rop naftow .
10

Harris nie wierzy w powodzenie planu niszczenia niemieckich rafinerii, o czym jasno
napisa Portalowi, swemu szefowi sztabu, w korespondencji listowej, jak prowadzili
owej zimy. Rozporzdzenie Poczonego Komitetu Szefw Sztabw z 1 listopada 1944
roku teoretycznie zmuszao Harrisa do skoncentrowania nalotw w pierwszym rzdzie na
zakadach petrochemicznych, a w nastpnej kolejnoci na wzach komunikacyjnych. Cho
przechwycone i rozkodowane przez Ultr nieprzyjacielskie meldunki dowodziy, e
preferowane przez Spaatza skupienie atakw na rafineriach byo nader skuteczne, to Harris
nie chcia rezygnowa z de, ktre sam wyznaczy. Mamy wanie teraz odstpi od
tego wielkiego zadania (...), kiedy bliskie jest realizacji? pyta . Harris musia
11

zareagowa na naciski wywierane przez Portala, niemniej wykorzysta rzeczywiste

problemy zwizane ze z widocznoci celw w miesicach zimowych jako wymwk od
kontynuowania nalotw na wielkie miasta Rzeszy. W styczniu, pod wpywem zaistniaego
konfliktu, Harris zagrozi zoeniem dymisji, ale Portal uzna, e nie moe pozbawi go
dowdczego stanowiska. Mimo i prawie wszystkie nieelastyczne koncepcje Harrisa
okazay si bdne, to mia on zbyt wielu zwolennikw wrd przedstawicieli prasy i caej
opinii publicznej.
Dla wikszoci lotnikw RAF-u Drezno byo po prostu jeszcze jednym celem, cho
bardzo, bardzo odlegym . Oznajmiono im, e maj dopomc Armii Czerwonej poprzez
12

zakcenie niemieckiego wysiku wojennego. Na odprawach nikt nie wspomnia, e jednym

z celw byo doprowadzenie do tego, by tumy uciekinierw na drogach utrudniy
przemieszczanie si jednostek Wehrmachtu cho sami Brytyjczycy potpiali w 1940 roku
analogiczn taktyk Luftwaffe.
Amerykaskie bombowce miay przeprowadzi uderzenie jako pierwsze, 13 lutego,
ale z powodu niesprzyjajcej pogody ich nalot przesunito o dob. W rezultacie atak
powietrzny na Drezno rozpocz si w nocy 13 lutego, a siedemset dziewidziesit sze
brytyjskich bombowcw Lancaster nadleciao w dwch falach. Pierwsza z nich, zrzucajc
jak zwykle bomby burzce i zapalajce, wzniecia poary, zwaszcza w bardziej podatnej
na nie starej czci miasta. Lotnicy drugiej fali, zoonej z wikszej liczby maszyn, mogli
dostrzec jasn un na horyzoncie ju w odlegoci stu pidziesiciu kilometrw od celu.
Poary zlay si w gigantyczne ogniowe pieko, ktre niebawem tu nad ziemi, niczym
kolosalny piec hutniczy, zaczo zasysa wiejce z huraganow si wiatry.
Do czasu gdy nastpnego dnia, w ktrym wypadaa roda Popielcowa, zjawiy si
nad Dreznem amerykaskie Latajce Fortece, dymy nad miastem wznosiy si na
wysoko okoo czterech i p tysica metrw. Na ziemi dziay si rzeczy tak straszne jak
w innych owadnitych burzami ogniowymi miastach Hamburgu, Heilbronnie,
Darmstadcie: zalegay skurczone, zwglone zwoki ofiar, z ktrych wikszo zgina,
zatruwajc si tlenkiem wgla; z dachw spywa roztopiony ow, a rozmiky asfalt na
ulicach chwyta ludzi w puapk niczym wielki lep na muchy. Wane linie kolejowe
przebiegajce przez Drezno i szlaki, z ktrych korzystao wojsko, byy uzasadnionymi
celami militarnymi, jednak obsesyjny pd Harrisa do cakowitego unicestwienia
nieprzyjaciela znowu doszed do gosu. Dziesi dni pniej nowy atak powietrzny spad
na Pforzheim. Tam take burza ogniowa strawia miasto trzydzieste szste na licie tych
zniszczonych przez Harrisa. Pikne miasteczko Wrzburg, jeszcze mniej wane pod
wzgldem militarnym, spono do cna w poowie marca. Do koca swoich dni Harris
utrzymywa, e realizowana przez niego strategia ocalia ycie niezliczonym alianckim
onierzom.
 Zagada Drezna wzbudzia kontrowersje zarwno w Wielkiej Brytanii, jak
i w Stanach Zjednoczonych. Wysunito zarzuty, e alianckie siy powietrzne przyjy
strategi terrorystycznych bombardowa. Churchill, ktry wczeniej opowiada si za
nalotami na Drezno i inne wzy komunikacyjne we wschodnich Niemczech, przelk si
furii kampanii bombardowa strategicznych. Rozesa not brytyjskim szefom sztabw,
w ktrej stwierdzi, e zniszczenie Drezna budzi powane wtpliwoci co do
prowadzenia nalotw bombowych przez sprzymierzonych . Portal uzna ten dokument za
13

przejaw skrajnej hipokryzji i zada uniewanienia go.

Pomimo sporw z Harrisem Portal by zdecydowany broni ofiar poniesionych przez
alianckie lotnictwo bombowe. cznie zgino 55 753 lotnikw Bomber Command
spord stu dwudziestu piciu tysicy, ktrzy suyli w tej formacji. W 8. Armii
Powietrznej USAAF stracio ycie dwadziecia sze tysicy ludzi, czyli wicej ni
w caym amerykaskim Korpusie Piechoty Morskiej . Wedle szacunkw okoo trzystu
14

pidziesiciu alianckich lotnikw zostao zlinczowanych lub zamordowanych po

zestrzeleniu. Szacunkowe dane na temat ofiar bombardowa wrd niemieckiej ludnoci s
do rne, na og uwaa si jednak, e ich liczba wynosi w przyblieniu p miliona
osb. Luftwaffe zabiy duo wicej ludzi, w tym okoo p miliona cywilw w samym
Zwizku Radzieckim, ale to jeszcze nie usprawiedliwia uporczywego przekonania Harrisa,
e samoloty Bomber Command mogy wygra t wojny, zrwnujc z ziemi niemieckie
miasta.

Goebbels podobno trzs si ze wciekoci, kiedy dowiedzia si o zniszczeniu Drezna.

Ogosi, e zgino tam wier miliona ludzi, i zada, aby zgadzono tylu alianckich
jecw wojennych, ilu cywilw stracio ycie podczas tego nalotu. (Komisja niemieckich
historykw niedawno zredukowaa szacowan liczb ofiar do okoo osiemnastu tysicy;
zdecydowanie poniej dwudziestu piciu tysicy) . Pomys rozstrzelania alianckich
15

jecw przypad do gustu Hitlerowi. Podobne pogwacenie konwencji genewskiej

zmusioby jego onierzy do walki do koca. Ale mniej zapalczywi z jego doradcw,
midzy innymi Keitel, Jodl, Dnitz i Ribbentrop, wyperswadowali mu ten zamiar.
Obietnice wietlanej przyszoci dla Niemiec, rozgaszane w pierwszych latach
wojny, zostay w tym czasie zastpione propagand terroru pod hasem Kraft durch
Furcht Siy pod wpywem strachu . Goebbels mwi, midzy wierszami i bez
16

ogrdek, o konsekwencjach klski: unicestwieniu Niemiec oraz radzieckim podboju,

naznaczonym gwatami i wywzkami na przymusowe roboty. Slogan Zwycistwo albo
Syberia okaza si chwytliwym, icie manichejskim hasem . Nieszczcia, ktre
17

nastan, jeli przegramy t wojn, bd niewyobraalne pisa pewien mody oficer .

18

Jednak mimo i nazistowski reim odrzuca myl o jakichkolwiek rokowaniach

z nieprzyjacielem, to tolerowa w niemieckim spoeczestwie wiar, czciowo nawet j
podsycajc, w moliwo jakiego ukadu z zachodnimi aliantami nawet po rozwianiu si
wszelkich nadziei na ostateczne zwycistwo. W owym okresie wikszo ludnoci
Niemiec nie ufaa ju zapewnieniom oficjalnych rodkw przekazu, zdajc si na suchanie
pogosek i plotek powtarzanych w piwnicach oraz schronach przeciwlotniczych.
Najbardziej zatrwaajce historie opowiadali uciekinierzy z Prus Wschodnich,
Pomorza i ze lska. Prawie trzysta tysicy niemieckich onierzy i cywilw nadal tkwio
w puapce w Krlewcu i na pwyspie Sambia. Ci mogli ju liczy tylko na Kriegsmarine.
Rwnie ludno cywilna na Pomorzu niebawem zostaa odcita od reszty Rzeszy. ukow,
ktremu Stalin nakaza z Jaty rozprawienie si z nadbatyckim balkonem, skierowa do
likwidacji tego wystpu w linii frontu kilka swoich armii.
Szesnastego lutego zgrupowane tam wojska niemieckie otrzymay rozkaz uderzenia na
poudnie z okolic Stargardu w operacji, ktrej sztabowcy Wehrmachtu nadali kryptonim
Husarenritt (Szara huzarw), ale SS Himmlera uparo si przy przemianowaniu jej na
Sonnenwende (Przesilenie). Ponad tysic dwiecie czogw miao wzi udzia w tej
akcji zaczepnej, wiele z nich nie dotaro jednak nawet na wyznaczone wyjciowe pozycje.
Naga odwil, ktra przemienia grunt w bota, oraz niedostatek paliwa i amunicji
zadecydoway o tym, e operacja Sonnenwende zakoczya si dla Niemcw
katastrofalnie. Atak wstrzymano ju po dwch dniach.
ukow, przegrupowawszy swe siy, wyda 1. i 2. Armii Pancernej Gwardii oraz 3.
Armii Uderzeniowej rozkaz natarcia ku batyckiemu wybrzeu na wschd od Szczecina.
Nieco wczeniej wojska Rokossowskiego na zachd od Wisy ruszyy czterema armiami na
Gdask. Czoowe radzieckie brygady pancerne przebiy sab obron przeciwnika.
W miastach, ktre rzekomo wci miay si znajdowa daleko od linii frontu, niemiecka
ludno z przeraeniem ujrzaa czogi T-34 wjedajce na gwne ulice i miadce pod
gsienicami wszelkie przeszkody oraz zapory. Jedna z miejscowoci nadmorskich zostaa
zdobyta przez rozpdzon radzieck kawaleri. Jednostki Wehrmachtu, odcite wskutek
tego uderzenia, usioway przedziera si na zachd, brnc grupkami przez ciche,
onieone lasy. Ponadtysicosobowy oddzia, jaki pozosta ze zoonej z francuskich
ochotnikw Dywizji SS Charlemagne, przedosta si w taki sposb do Rzeszy a
z Belgradu.
Partia nazistowska ponownie nie dopucia do zorganizowanej w por ewakuacji
ludnoci cywilnej. W popiechu wyruszano wic na tuaczk przez niegi w chopskich
wozach ze sporzdzonymi naprdce osonami, majcymi chroni przed mronym wiatrem.
Szlak niemieckiej ucieczki naznaczony by szpalerami szubienic, na ktrych SS
i andarmeria polowa wieszay dezerterw z doczepionymi kartkami informujcymi
o winie straconych. Bez wzgldu na to, czy uchodcy podali na wschd, w kierunku
Gdaska i Gdyni, czy te na zachd, ku Szczecinowi, oddziay Armii Czerwonej
wyprzedzay ich i wtedy trzeba byo zawraca. Rodziny ziemiaskie wiedziay, e zgin
pierwsze po nadejciu Sowietw. Wielu ludzi postanawiao zawczasu odebra sobie ycie.
Gdask, wkrtce otoczony przez wojska radzieckie, stawa si piekem poarw
i czarnego dymu. Ludno tego miasta powikszya si, wskutek napywu uciekinierw, do
ptora miliona, a rannych pozostawiano na nabrzeu, by czekali tam na ewakuacj.
Kriegsmarine, wykorzystujc w tym celu wszystkie dostpne jednostki pywajce,
przewozia ich na Hel, skd inne statki i okrty miay odtransportowa ich do portw na
zachd od Odry albo do Kopenhagi. Tylko cikie dziaa okrtu Prinz Eugen i starego
pancernika Schlesien nie dopuszczay wojsk sowieckich do miasta a do 22 marca.
Niemieccy marynarze nadal ratowali cywilw pomimo ostrzau prowadzonego przez
radzieckie czogi na brzegu morza.
Po wejciu czerwonoarmistw do Gdyni miasto to zostao straszliwie zupione.
Nawet radzieckie wadze wojskowe byy wstrznite. Wzrasta liczba niecodziennych
incydentw, podobnie jak niemoralnych czynw i przestpstw wojskowych donosi
wydzia polityczny, posugujc si typowymi dla siebie, pokrtnymi eufemizmami.
W szeregach naszych wojsk maj miejsce haniebne i szkodliwe politycznie zjawiska, gdy
pod hasami zemsty niektrzy oficerowie i onierze postpuj niegodnie, zajmujc si
grabie, zamiast szczerze i z oddaniem spenia swj obowizek wobec ojczyzny . Ci
19

z Niemcw, ktrzy pozostali w Gdasku, te mieli pniej dowiadczy okruciestw.

Niewtpliwie odwet by czym nieuchronnym, zwaszcza po odkryciu przez
radzieckich onierzy wiadectw popenionych zbrodni. Obz koncentracyjny w Sztutowie
(Stutthof), gdzie w trakcie szeciu tygodni szesnacie tysicy winiw zmaro na tyfus,
zosta zawczasu zniszczony w celu zatarcia ladw. Niemieccy onierze i czonkowie
Volkssturmu brali udzia w egzekucji wizionych tam, pozostaych przy yciu sowieckich
jecw, Polakw i ydw . Ale szczeglnie makabrycznego odkrycia dokonano
20

w Instytucie Anatomicznym Akademii Medycznej, gdzie profesor Rudolf Spanner i jego

asystent Volman od 1943 roku prowadzili eksperymenty na zwokach ofiar obozu Stutthof,
preparujc z nich skr i mydo.
Ogldziny przeprowadzone na terenie Instytutu Anatomii stwierdzono w oficjalnym
radzieckim raporcie ujawniy obecno stu czterdziestu omiu ludzkich zwok,
przechowywanych tam w celu wyprodukowania z nich myda. (...) Straceni, ktrych zwoki
suyy do wyrobu myda, byli przedstawicielami rnych narodw, lecz w wikszoci
Polakami, Rosjanami i Uzbekami. Dziaalno Spannera najwyraniej zyskaa aprobat na
wyszym szczeblu nazistowskiej wadzy, poniewa jego placwk zwizytowali minister
edukacji Bernhard Rust i minister zdrowia [Naczelny Lekarz Trzeciej Rzeszy] Leonardo
Conti. Gauleiter Gdaska Albert Forster odwiedzi ten instytut w 1944 roku, kiedy
produkowano tam mydo . Jeszcze bardziej wstrzsajcy jest fakt, e Spanner i jego
21

wsppracownicy nigdy nie stanli przed sdem, gdy eksperymentowanie na ludzkich

zwokach nie byo, w wietle prawa, przestpstwem.
Grabiee stay si zarwno rodzajem masowej rozrywki, jak i powodem do dumy,
zwaszcza w kompaniach karnych. Sztrafrotami stacjonujcymi koo nas wspomina
pewien mody oficer dowodzi yd, Lowka Korsuski, ktry mia maniery typowe dla
kogo z Odessy. Przyjecha do nas w wolnej chwili w piknym zdobycznym powozie
zaprzonym we wspaniae rumaki. Zdj z nadgarstka lewej rk drogi szwajcarski
zegarek i rzuci go komu. Zegarki byy przedmiotem nieustannego podania i czsto
suyy za nagrody. Nasi onierze, ktrzy nie znali ani sowa po niemiecku, szybko
nauczyli si pyta: Wieviel ist die Uhr? [Ktra godzina?], a wtedy niczego
niepodejrzewajcy niemiecki cywil wyciga kieszonkowy zegarek, ktry od razu trafia do
kieszeni wojownika zwycizcy . 22

Prusy Wschodnie pozostay regionem, gdzie Sowieci brali najsroszy odwet. Jestem
na wojnie od roku pisa do rodziny inny mody oficer a jak czuj si ludzie po czterech
latach na froncie? Serca maj jak gazy. Jeli czasem si im powie: onierzu, nie trzeba
zabija tego Hansa [Niemca]. Niech odbuduje to, co zniszczy, spojrzy taki spode ba
i odrzeknie: Zabili mi on i crk. I pociga za spust. Ma racj .
23

Piaszczysta awica na Batyku nad Zalewem Wilanym bya jedyn drog ucieczki
z Prus Wschodnich, jaka pozostaa otwarta. Tysice ludzi doszo tam po lodzie, cho
i wielu potopio si w miejscach, gdzie ld krusza wskutek ostrzau artylerii oraz odwily.
Kiedy dotarlimy do brzegw Zalewu Wilanego pisa Rabiczew caa plaa bya
zamiecona niemieckimi hemami, pistoletami maszynowymi, granatami, puszkami konserw
i paczkami papierosw. Wzdu brzegu morza stay domki. Ranni fryce leeli tam
w kach albo na pododze. Patrzyli na nas w milczeniu. Nie byo ani strachu, ani
nienawici na ich twarzach, tylko tpe zobojtnienie, cho wiedzieli, e kady z nas musia
tylko wzi automat, by ich zastrzeli . 24

Wojska okrone pod Mamonowem, spychane ku morzu, powstrzymyway wspierane

przez czogi radzieckie siy tylko dziki ostrzaowi prowadzonemu z dzia pancernikw
kieszonkowych Admiral Scheer i Ltzow. Jednake 13 marca Armia Czerwona
przypucia potny szturm.
Oddziay niemieckie w innym, mniejszym kotle w okolicach miejscowoci Rosenberg
(Susz) nie otrzymay zgody Hitlera na ewakuacj przez morze. Zostay rozbite po
sowieckim ataku 28 marca. Port w Rosenbergu przypomina kasz pen metalu, brudu
i cia pisa porucznik Armii Czerwonej w licie do matki. Trupy frycw zacielay
ziemi. Ale wszystko tutaj to nic w porwnaniu z tym, co byo na szosie miskiej w 1944
roku. Chodzi si po trupach, siada si dla odpoczynku na trupach, nawet je si posiki
wrd trupw. Przez jakie dziesi kilometrw po dwa martwe fryce przypadaj na kady
metr kwadratowy. (...) Jecw wyprowadza si caymi batalionami, z dowdcami na czele.
Nie rozumiem, po co bra ich do niewoli. Mamy ich ju tylu, a tu nastpnych pitnacie
tysicy. Id bez stray jak barany .25

Sambii na zachd od Krlewca bronia zbieranina onierzy i czonkw Volkssturmu,

ktrzy usiowali osania ewakuacj morzem z portu w Piawie. Jeden z oficerw 551.
Dywizji Grenadierw Ludowych opisywa, jak Sowieci usypiali ich przez goniki,
nadajc muzyk przetykan nawoywaniem po niemiecku do zoenia broni. Ale to nie
wchodzio w rachub, bo w wyobrani nadal widzielimy kobiety z Krattlau i nnchenthal
zgwacone na mier i wiedzielimy, e na naszych tyach tysice kobiet z dziemi jeszcze
si nie zdecydowao na ewakuacj . 26

W samym Krlewcu andarmeria polowa, nazywana psami acuchowymi ze

wzgldu na metalowe ryngrafy noszone na szyjach, przetrzsaa piwnice i zburzone domy,
szukajc tych, ktrzy prbowali uchyla si od suby w Volkssturmie. Wielu cywilw
pragno rozpaczliwie, by miasto si poddao, a ich cierpienia wreszcie si skoczyy, ale
genera Otto Lasch dosta od Hitlera cise instrukcje, aby walczy do samego koca.
Gauleiter Koch, ktry umkn zawczasu i wywiz swoj rodzin w bezpieczne miejsce,
powraca kilkakrotnie do Krlewca cznikowym samolotem typu Storch, eby si
przekona, czy jego rozkazy s wypeniane.
Krlewiec by silnie umocniony, a stare forty i fos uzupeniono nowymi bunkrami
i waami ziemnymi. Pod koniec marca marszaek Wasilewski, ktry obj dowdztwo 3.
Frontu Biaoruskiego po mierci Czerniachowskiego ranionego odamkiem pocisku, wyda
rozkaz zmasowanego ataku na miasto. Operacja ta miaa chaotyczny przebieg, a radziecka
artyleria i lotnictwo czsto pomykowo zabijay lub raniy swoich onierzy. Armia
Czerwona ponosia gigantyczne straty, wic gdy Sowieci wdarli si w kocu do
ufortyfikowanego Krlewca, nie okazywali litoci nawet mieszkacom tych domw,
w ktrych wisiay w oknach biae przecierada na znak kapitulacji. Niemki wkrtce
zaczy baga czerwonoarmistw o to, by je zabijali. Zewszd z ruin dochodziy
rozdzierajce krzyki. Tysice niemieckich onierzy i cywilw popenio samobjstwo.
Ostatecznie genera Lasch podda miasto 10 kwietnia i od razu z rozkazu Hitlera
zosta zaocznie skazany na mier. Gestapo zaaresztowao jego rodzin na mocy
nazistowskiego prawa o zbiorowej odpowiedzialnoci Sippenhaft. Nie zoy broni tylko
oddzia SS i policji na krlewieckim zamku, lecz i ci ludzie niebawem zginli w wielkim
poarze, ktry strawi bezcenne pyty cienne Bursztynowej Komnaty, prawdopodobnie
zabrane przez Niemcw z Carskiego Sioa pod Leningradem i sprowadzone do Krlewca.
Szacowano, e na pocztku oblenia w miecie przebywao sto dwadziecia tysicy
cywilw. Po walkach NKWD naliczyo ich 60 526. Niektrych czonkw Volkssturmu
rozstrzeliwano na miejscu jako partyzantw, poniewa nie mieli mundurw. Wszyscy
pozostali, w tym wiele kobiet, zostali zapdzeni do robt przymusowych, albo
w okolicach, albo w Zwizku Radzieckim. Wschodniopruska kampania dobiega koca.
Wojska 2. Frontu Biaoruskiego pod dowdztwem Rokossowskiego straciy 159 490
zabitych i rannych, a 3. Frontu Biaoruskiego 421 763 ludzi. A jednak mimo takich ofiar
wojna jeszcze trwaa. Przyparta do muru armia niemiecka wci bya grona.
Kontynuowaa walk pod wpywem lku przed odwetem za zbrodnie popenione przez ni
w Zwizku Radzieckim, z lku przed bolszewikami i niewolnicz prac w syberyjskich
agrach. Rosa liczba dezerterw, lecz obawa przed lotnymi sdami polowymi,
wydajcymi wyroki w trybie doranym, oraz przed esesmanami i andarmeri,
wieszajcymi schwytanych zbiegw z wojska, na pewno odegraa wan rol. Jak
zauway pewien wyszy rang oficer Armii Czerwonej: Morale [wojsk niemieckich] jest
niskie, ale utrzymuje si dobra dyscyplina . 27

1 S. Beria, Beria, mj ojciec. W sercu stalinowskiej wadzy, tum. J. Waczkw, Warszawa 2000, s. 160.
2 Ibidem, s. 161.
 3 Ch. Moran (lord Moran), Wojna Churchilla 19401945, tum. R. Bieliski, R. Januszewski, S. Kdzierski, Warszawa 2006, s. 220 (3 lutego 1945 r.).
4 S. Beria, Beria, mj ojciec, op. cit., s. 162.
5 Tegieran. Jata. Potsdam. Sbornik dokumientow, Moskwa 1970, s. 22.
6 W.D. Leahy, I Was There, Stratford, NH 1979, s. 315316, cy t. za: S.M. Plokhy (Plohj), Jata. Cena pokoju, tum. R. Bartod, Pozna 2011, s. 314.
7 S. Beria, Beria, mj ojciec, op. cit., s. 155.
8 S.M. Plokhy (Plohj), Jata, op. cit., s. 241.
9 Na temat Drezna por.: F. Tay lor, Dresden. Tuesday, February 13, 1945, London 2004; Ch. Webster, N. Frankland, The Strategic Air Offensive against Germany, 19391945, t. 3, London 1961; T.D. Biddle, Rhetoric
and Reality in Air Warfare. The Evolution of British and American Ideas about Strategic Bombing, 19141945, Princeton 2002, s. 232261; D.L. Miller, Eighth Air Force. The American Bomber Crews in Britain, New York
2006, s. 427441; J. Friedrich, Pooga. Bombardowania Niemiec w latach 19401945, tum. P. Dziel, D. Kocur, J. Liniwiecki, Warszawa 2011, s. 415426.
10 T.D. Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, op. cit., s. 254.
11 SOAG, t. III, s. 112.
12 P. Bishop, Chopcy z bombowcw. Odpowied na atak 19401945, tum. R. Bartod, Pozna 2010, s. 376.
13 SOAG, t. III, s. 112.
14 D.L. Miller, Eighth Air Force, op. cit., s. 7.
15 Frederick Tay lor w Der Spiegel, 10 lutego 2008 r.
16 GSWW, t. IX/1, s. 23.
17 TNA PREM 3 193/2, cy t. za: ibidem.
18 Cy t. za: D. Vogel, Der Deutsche Kriegsalltag im Spiegel von Feldpostbriefen, w: Andere Helme andere Menschen? Heimaterfahrung und Frontalltag im Zweiten Weltkrieg, red. D. Vogel, W. Wette, Essen 1995,
s. 45.
19 Raport z 12 kwietnia 1945 r., CAMO 372/6570/88, s. 1720.
20 RGWA 32904/1/19.
21 Nikoaj Szwernik do Mootowa, GARF 9401/2/96, s. 255261.
22 J.A. Golbrajch, w: Swiaszczennaja wojna. Ja pomniu, red. A. Drabkin, Moskwa 2010, s. 107.
23 List Wadimira Coglina do matki, 14 lutego 1945 r., w: Sochrani moi pisma, red. I. Altman, Moskwa 2007, s. 260275.
24 L. Rabiczew, Wojna wsio spiszet. Wospominania oficera-swiazista 31-oj armii, 19411945, Moskwa 2009, s. 166.
25 W. Coglin, w: Sochrani moi pisma, op. cit., s. 260275.
26 K.H. Schulze, Der Verlorene Haufen, BA-MA MSg2 242.
27 RGALI 1710/3/47, s. 25.
 ROZDZIA 47

Amerykanie nad ab
lutykwiecie 1945

Amerykascy dowdcy zawsze krytykowali Montgomeryego za przesadn ostrono,

jednak to Eisenhower wykaza si skrajnym kunktatorstwem po nieoczekiwanym
niemieckim ataku w Ardenach. Aliancka kontrakcja przeciwko ardeskiemu wybrzuszeniu
w linii frontu bya powolna, niespieszna, wobec czego Model zdoa wycofa wikszo
swoich wojsk. Na pewnym etapie Eisenhower nie spodziewa si nawet, i uda mu si
sforsowa Ren wczeniej ni w maju, uwaajc, e uniemoliwi to przybr wody w tej
rzece. Znacznie przecenia warto bojow niemieckich armii stojcych naprzeciwko jego
si, gdy w istocie formacje nieprzyjaciela borykay si z ostrym niedostatkiem paliwa
i amunicji. Osigniciom Speera w sferze organizacji masowej produkcji uzbrojenia
w 1944 roku nie dorwna analogiczny wzrost poziomu produkcji amunicji.
Ci Niemcy po prostu nic nie rozumiej narzekali czsto amerykascy onierze . 1

Po co kontynuowali walk, skoro t wojn Rzesza w oczywisty sposb ju przegraa?

Genera Patton identyczne pytanie zada pewnemu niemieckiemu pukownikowi, wzitemu
do niewoli w listopadzie. To strach przed Rosj zmusza nas do powoywania do wojska
kadego czowieka zdolnego do noszenia broni odpowiedzia tamten . Niektrzy 2

historycy przekonuj, e Niemcy walczyy do koca ze wzgldu na ogoszony przez

sprzymierzonych wymg bezwarunkowej kapitulacji, ale faktycznie nie to stanowio
gwny czynnik. Roosevelt i Churchill ywili przekonanie, e nard niemiecki, po
zudzeniach dotyczcych przyczyn klski w roku 1918, tym razem naleao zmusi do
uznania, i Niemcy zostay pobite z kretesem. Jednake plan Morgenthaua okaza si
powanym bdem.
Bardziej chodzio o to, e czoowi nazici mieli wiadomo, i po kapitulacji zostan
straceni za popenione zbrodnie wojenne. Hitler w to nie wtpi. Nie chcia nawet sysze
o kapitulacji, a ludzie z jego otoczenia wiedzieli, e wojna bdzie trwaa, pki Fhrer yje.
On sam najbardziej lka si nie tyle samej egzekucji, ile tego, e zostanie schwytany
i przewieziony do Moskwy w klatce. Od zawsze dy do wpltania niemieckiej hierarchii
wojskowej i cywilnej w przestpcz dziaalno pastwa nazistowskiego, aeby nie mogli
si od niej odci w zupenie beznadziejnej sytuacji.
Na pocztku lutego 1945 roku amerykaska 1. Armia rozpocza, pomimo mrozw,
ofensyw na poudnie od lasu Hrtgen. Dziewitego lutego wojska Hodgesa w kocu
zdobyy tam na rzece Rur w pobliu Schmidt. Tego samego dnia francuska 1. Armia, przy
wsparciu amerykaskich dywizji pancernych, zlikwidowaa kocio pod Colmar. Ofensywa
Bradleya, prowadzona przez XVIII Korpus Powietrznodesantowy generaa majora
Matthew B. Ridgwaya, rozwijaa si pomylnie dziki wielkiej bitnoci spadochroniarzy.
Ale forsowanie rzeki Sre (Sauer), w ktrej wezbray wody po nagej odwily, okupiono
strat wielu onierzy i potrwao trzy dni. Wa Zachodni zosta przeamany, a kolejne
niemieckie oddziay w centralnym sektorze frontu skonne byy zoy bro.
Ku konsternacji Bradleya Eisenhower nakaza wtedy zatrzyma si VII Korpusowi
Collinsa nacierajcemu na Koloni. Byo to powizane z pierwszestwem
w zaopatrywaniu wojsk Montgomeryego przed operacj Veritable, czyli uderzeniem na
poudniowy wschd od Nijmegen przez Reichswald midzy Renem a Moz. Tam Niemcy
bronili si twardo, rzucajc do boju dywizje, ktre zdoali zebra, a walki toczyy si
w nader trudnych warunkach, w padajcym deszczu ze niegiem. Brakowao miejsca na
manewrowanie midzy wspomnianymi rzekami, niemieckie pozycje obronne
w Reichswaldzie zostay za obsadzone nieustpliwymi spadochroniarzami generaa
Studenta. Grunt by wci podmoky, gsienice czogw grzzy w lepkim bocie, a wozy
bojowe nie mogy skutecznie dziaa na lesistym terenie. Brytyjczycy mieli okazj
zasmakowa tego, co wczeniej Amerykanie przeszli w Hrtgen. Sytuacja nie ulega
poprawie, kiedy ich oddziay weszy na obszar redniowiecznego ksistewka Kleve.
Bombowce Harrisa zrzuciy bomby burzce na zabytkowe zabudowania, co znacznie
utrudnio ich zdobywanie, gdy Niemcy bronili si w ruinach.
Fakt skoncentrowania niemieckich si przeciwko brytyjskiej ofensywie przynajmniej
uatwi dziaania 9. Armii Simpsona, ktra 19 lutego przystpia do forsowania rzeki Rur,
ale powd na rwninie po obu jej stronach przeobrazia je w trudn i chaotyczn
operacj. Niemiecka ludno cywilna moga si tylko modli o to, by oddziay Wehrmachtu
wycofay si, zanim lokalne miasteczka i wsie ulegn znacznym zniszczeniom. Pomagaa
take coraz liczniejszym modym onierzom, ktrzy dezerterowali. Pierwszego marca 3.
Armia Pattona zdobya Trewir. Patton postanowi wykorzysta okazj i pj za ciosem,
popdzajc dowdcw swoich dywizji typowym dla siebie, soczystym jzykiem.
Po tym jak 10 marca brytyjska 2. Armia wysza nad Ren koo Wesel, Montgomery
rozpocz przygotowania do wielkiego forsowania tej rzeki, zgodnie z wzorowymi planami
brytyjskiej szkoy sztabowej; miao wzi w tym udzia a pidziesit dziewi tysicy
onierzy formacji wojsk inynieryjnych. Do tej akcji zaczepnej wyznaczono midzy innymi
21. Grup Armii oraz 9. Armi Simpsona, a na wschodnim brzegu mia nastpi zrzut
dwch dywizji powietrznodesantowych. Spadochroniarze i oddziay desantu
szybowcowego poniosy duo wiksze straty od tych, ktre przeprawiay si przez rzek.
Amerykanie nie szczdzili uszczypliwych uwag na temat masowej koncentracji wojsk do
tej operacji i czasu, jaki to zajo.
Ofensywa Montgomeryego stracia sens, zanim jeszcze si zacza. Oto bowiem 7
marca na poudnie od Bonn 9. Dywizja Pancerna zdobya most w Remagen, czciowo
tylko zniszczony przez adunki wybuchowe. Dokonujc miaego wypadu, dywizja ta
wykorzystaa sposobno i znalaza si za Renem, zanim Niemcy zdyli zareagowa.
Dowiedziawszy si o tym, Hitler wyda rozkaz natychmiastowego stracenia oficerw
odpowiedzialnych za obron rzeczonego mostu. Ponadto po raz trzeci zdymisjonowa
Rundstedta i zastpi go Kesselringiem. Wyda te polecenie, by silne odwody
zlikwidoway wrogi przyczek. Doprowadzio to w rezultacie do ogoocenia
z niemieckich wojsk innych odcinkw frontu, a 3. Armia Pattona, ktra pospiesznie
oczyszczaa z nieprzyjacielskich oddziaw region Palatynatu na zachodnim brzegu Renu,
przekroczya t rzek w kilku punktach na poudnie od Koblencji.
Meldunek o brawurowej akcji aliantw w Remagen byskawicznie dotar do Moskwy,
przesany tam przez generaa majora Iwana Susoparowa, oficera cznikowego Armii
Czerwonej w dowdztwie SHAEF. Nastpnego przedpoudnia Stalin rozkaza ukowowi
przyby do Moskwy samolotem, mimo e w kierowa akurat operacjami swoich armii na
Pomorzu. ukowa zawieziono wprost na dacz Stalina, gdzie sowiecki przywdca
odreagowywa stres. Wdz zaprowadzi go do ogrodu, a tam obaj spacerowali
i rozmawiali. ukow przedstawi mu sytuacj na Pomorzu i na nadodrzaskich
przyczkach. Potem Stalin opowiedzia o konferencji w Jacie i stwierdzi, e Roosevelt
by podczas niej nader przyjazny. Dopiero kiedy po wypiciu herbaty ukow chcia si
odmeldowa, Stalin wyjawi mu rzeczywisty cel, dla ktrego go zawezwa. Udajcie si
do Stawki powiedzia i razem z Antonowem oszacujcie, czego potrzeba do
przeprowadzenia operacji berliskiej. Spotkamy si ponownie tutaj jutro o trzynastej .
3

Antonow i ukow, doskonale pojmujc, e polecenie Stalina ma charakter pilny,

przepracowali wikszo nocy. Wiedzieli, e musz wzi pod uwag dziaania naszych
sojusznikw, jak to pniej uj ukow. W chwili gdy Stalin usysza, e Amerykanie
przekroczyli Ren, zrozumia, i zacz si wycig do Berlina. ukow i Antonow wykazali
si przezornoci, pracujc w nocy, gdy ostatecznie Stalin przesun narad na
wczeniejsz godzin i sam przyby na ni do Moskwy, mimo e nadal czu si wyczerpany.
Stalin mia dwa bardzo wane powody, by zdoby Berlin, nim uczyniliby to zachodni
alianci. Zajcie tego legowiska faszystowskiej bestii symbolizowao ostateczne
zwycistwo po wszystkim, co przecierpia Zwizek Radziecki, Stalin natomiast nie
zamierza dopuci do tego, aby sztandar innego pastwa zaopota nad niemieck stolic.
Ponadto Berlin stanowi centralny orodek bada jdrowych w nazistowskich Niemczech,
a prowadzano je gwnie w Instytucie Fizyki im. Cesarza Wilhelma w dzielnicy Dahlem.
Dziki informacjom uzyskanym od swoich agentw Stalin wiedzia dobrze o projekcie
Manhattan w Stanach Zjednoczonych i o postpach, ktre tam czyniono na drodze do
zbudowania bomby atomowej. Radziecki program bada nuklearnych, okrelony
kryptonimem Borodino, traktowano priorytetowo, lecz Rosjanom brakowao uranu
i liczyli na zdobycie go w Berlinie. Sowiecki wywiad, cho zna wszelkie szczegy
projektu Manhattan, nie mia pojcia, e wikszo zapasw uranu i gros niemieckich
fizykw atomowych ewakuowano zawczasu z Berlina do Haigerloch w Schwarzwaldzie.
Na naradzie 9 marca Stalin zaakceptowa wstpny plan operacji berliskiej,
nakrelony przez ukowa i Antonowa. Stawka przystpia gorczkowo do pracy nad jego
szczegami. Gwny problem nastrcza czas potrzebny wojskom 2. Frontu Biaoruskiego
pod dowdztwem Rokossowskiego do likwidacji pozostaych ognisk nieprzyjacielskiego
oporu na Pomorzu. Po uporaniu si z tym zadaniem wojska te mona byo przegrupowa
nad doln Odr a po Szczecin, aby uderzyy rwnoczenie 1. Frontem Biaoruskim
ukowa na wysokoci Berlina oraz 1. Frontem Ukraiskim dalej na poudniu, nad Nys.
Stalin najbardziej ba si tego, e Niemcy otworz front zachodni przed Brytyjczykami
i Amerykanami i przerzuc tamtejsze wojska na wschd, do walki z Armi Czerwon.
Prowadzone przez Amerykanw w Bernie rozmowy z Obergruppenfhrerem SS Karlem
Wolffem w sprawie ewentualnej kapitulacji wojsk niemieckich w pnocnych Woszech
rozbudziy jego najgorsze obawy. Dwudziestego sidmego marca, na krtko przed
finalizacj planw operacji berliskiej przez Stawk, Agencja Reutera donosia,
powoujc si na informacje z dowdztwa 21. Grupy Armii, e wojska brytyjskie
i amerykaskie prawie nie napotykay ju zbrojnego oporu Niemcw we Woszech.

W tym okresie relacje brytyjsko-amerykaskie znowu si zaogniy, poniewa Montgomery

zakada, i to jemu przypadnie w udziale zadanie uderzenia na Berlin od zachodu.
Jednake 30 marca Eisenhower wyda nowe rozkazy. Dwudziesta Pierwsza Grupa Armii
miaa naciera w kierunku Hamburga i Danii. Montgomeryemu odebrano 9. Armi
Simpsona, majc stanowi pnocne zgrupowanie w ofensywie przeciwko bronicej
Zagbia Ruhry grupie armii, na czele ktrej sta feldmarszaek Model, a amerykaska 1.
Armia dostaa zadanie okrenia teje od poudnia. Nastpnie armie Bradleya winny
skierowa si na Lipsk i Drezno. Celem gwnego uderzenia byy rodkowe i poudniowe
Niemcy. Eisenhower twierdzi uparcie, e Berlin to cel ani logiczny, ani te najbardziej
podany dla si zachodnich aliantw . Wszed w posiadanie cokolwiek niepewnych
4

informacji wywiadowczych, zgodnie z ktrymi Hitler zamierza walczy do koca

w twierdzy alpejskiej na poudniu.
Nie tylko Montgomery by rozwcieczony z tego powodu. Churchilla i brytyjskich
sztabowcw zaszokowaa zmiana gwnego kierunku ofensywy z berliskiego na bardziej
poudniowy, czego naczelny dowdca si alianckich nawet z nim nie omwi. Churchill
widzia si z Eisenhowerem niecay tydzie wczeniej nad Renem, skd obserwowa
przebieg wielkiej operacji Montgomeryego pod Wesel, a aliancki gwnodowodzcy nie
wspomnia mu wtedy o zmianie swych planw. Co gorsza, Eisenhower ju zdy
przekaza szczegowe dane na temat szykowanej ofensywy Stalinowi, nie uprzedzajc
o tym choby sowem swojego brytyjskiego zastpcy, generaa RAF-u Teddera. Rzeczona
depesza, SCAF-252, staa si przyczyn powanych tar. Eisenhower zapewnia w niej
Stalina, e nie ma zamiaru naciera na Berlin, tylko uderzy dalej na poudniu.
Churchill ywi obawy, e Marshall i Eisenhower zdecydowanie za bardzo pragnli
si przypodoba Stalinowi, i to w czasie kiedy duch porozumie jataskich ju odchodzi
do przeszoci. Oto w Rumunii Andriej Wyszynski (wicekomisarz spraw zagranicznych)
pod koniec lutego zorganizowa marionetkowe wadze. Zignorowa protesty Alianckiej
Komisji Kontroli, i akt ten stanowi jawne naruszenie uzgodnionej w Jacie deklaracji
w sprawie wyzwolenia Europy, na mocy ktrej w oswobodzonych krajach rzdy wyonione
z przedstawicieli wszystkich partii demokratycznych miay zorganizowa wolne wybory.
Tymczasem napywao coraz wicej raportw, ktre wskazyway, e w Polsce NKWD
aresztuje i rozstrzeliwuje czonkw Armii Krajowej, oskarajc ich o sprzyjanie nazistom.
Uwiziono i wywieziono w gb Zwizku Radzieckiego okoo dziewidziesiciu jeden
tysicy Polakw.
Siedemnastego marca Mootow z irytacj odrzuci proby o wpuszczenie do Polski
zachodnich wysannikw, aby na miejscu zapoznali si z sytuacj co byo kolejnym
pogwaceniem jataskich porozumie. Twierdzi z udawanym oburzeniem, e oznaczaoby
to ujm dla tymczasowych wadz komunistycznych w Warszawie, ktrych Amerykanie
i Brytyjczycy nie chcieli uzna do czasu przeprowadzenia w Polsce wyborw. Mootow
zna stanowisko brytyjsko-amerykaskie w sprawie utworzenia nowego polskiego rzdu.
Informacje na ten temat przekaza mu Donald Maclean, brytyjski szpieg w Waszyngtonie,
a potwierdzi je zapewne take Alger Hiss z amerykaskiego Departamentu Stanu.
Dla Sowietw okrelenie faszysta odnosio si do kadego, kto nie wypenia
polece radzieckiej partii komunistycznej. Dwudziestego sidmego i dwudziestego smego
marca szesnastu dowdcw i dziaaczy politycznych Armii Krajowej zaproszono na
rozmowy z sowieckimi wadzami. Cho zagwarantowano im nietykalno, to po przybyciu
zostali natychmiast zaaresztowani przez NKWD i zabrani do Moskwy. Nieco pniej
stanli przed sdem, a w 1946 roku ich przywdca genera Leopold Okulicki zosta
najprawdopodobniej zamordowany w wizieniu. Churchill stara si skoni Roosevelta
do odkrycia kart, ale amerykaski prezydent, cho wstrznity wiaroomstwem Stalina,
chcia moliwie zminimalizowa oglny sowiecki problem . 5

Brytyjczykw oburzao zwaszcza to, e Eisenhower uparcie nie uznawa, i jego

strategia ma implikacje polityczne. Uwaa on, e jego zadanie polega na zakoczeniu
wojny w Europie tak szybko, jak to moliwe, i nie podziela brytyjskich niepokojw
zwizanych z postpowaniem Stalina wobec Polski. Wysi rang brytyjscy oficerowie
kwitowali okazywan przez Eisenhowera ulego wobec Stalina zwrotem Have a go,
Joe (Jziu, moe pjdziemy na cao), ktrym posugiway si londyskie prostytutki
zaczepiajce amerykaskich onierzy . Eisenhower moe i ujawni sw naiwno
6

polityczn, ale to Churchill wykaza si w tamtym okresie jeszcze mniejsz bystroci

w uchwyceniu geopolitycznych realiw. Co najmniej pod jednym wzgldem decyzje
podjte w Jacie i jego wasne propozycje procentowego podziau wpyww w krajach
europejskich miay si nijak do rzeczywistoci. Ju od konferencji w Teheranie pod koniec
1943 roku, kiedy to Stalin, przy poparciu Roosevelta, doprowadzi do okrelenia alianckiej
strategii na zachodzie, Europ czeka podzia korzystny dla sowieckiego przywdcy.
Zachodni sprzymierzeni przekonywali si stopniowo, e mog wyzwoli p Europy tylko
za cen oddania w niewol pozostaej poowy kontynentu.

Stalin nadal wietrzy podstp w szczeroci Eisenhowera w sprawie alianckich zamierze.

Trzydziestego pierwszego marca przyj na Kremlu amerykaskiego ambasadora Williama
Averella Harrimana oraz ambasadora brytyjskiego Archibalda Clarka Kerra. Omawiali
oglny plan, przedstawiony przez Eisenhowera w depeszy SCAF-252, oraz zamiar
pozostawienia Berlina Sowietom. Stalin stwierdzi, e plan ten wydaje mu si dobry, lecz
musi najpierw naradzi si ze swoimi sztabowcami .7

Ju nastpnego przedpoudnia, 1 kwietnia, marszakowie ukow i Koniew zostali

wezwani do gabinetu radzieckiego przywdcy. Czy wiecie, jak ksztatuje si sytuacja?
zapyta ich. Najwyraniej nie byli pewni, co powinni na to odrzec, wic odpowiedzieli
ostronymi oglnikami.
Odczytajcie im ten telegram poleci generaowi Siergiejowi Sztemience, szefowi
wydziau operacyjnego Stawki. Z treci depeszy wynikao, e Montgomery skieruje si na
Berlin, a 3. Armia Pattona zaniecha natarcia na Lipsk i Drezno, by uderzy na niemieck
stolic z poudnia. Przypuszczalnie Stalin wywiera presj na swoich dwch frontowych
dowdcw, zapoznajc ich z falsyfikatem, ktry mia mao wsplnego z depesz SCAF-
252.
I c rzek, wpatrujc si w obu marszakw. Kto zdobdzie Berlin: my czy
alianci?
To my zdobdziemy Berlin odpowiedzia natychmiast Koniew i to przed
sojusznikami . Koniew wyranie chcia przelicytowa ukowa, a Stalin, ktry lubi, jak
8

radzieccy dowdcy z sob wspzawodniczyli, przytakn mu. Wprowadzi pewn

poprawk do planu Antonowa, usuwajc cz linii rozgraniczenia midzy wojskami
dwch frontw, eby da Koniewowi szans uderzenia na Berlin z poudnia. Stawka
z zapaem wzia si do pracy. W operacji berliskiej miao uczestniczy dwa i p
miliona onierzy, 41 600 dzia i cikich modzierzy, 6250 czogw i samobienych dzia
pancernych oraz siedem i p tysica samolotw. Wszystko to naleao przysposobi
w cigu zaledwie dwch tygodni, do 16 kwietnia.
Po zakoczeniu owej narady Stalin odpowiedzia na depesz Eisenhowera. Oznajmi
mu, e jego plan jest cakowicie zbieny z tym, jaki ma Armia Czerwona, i e Berlin
utraci swoje dotychczasowe znaczenie strategiczne. Zwizek Radziecki mia skierowa
na to miasto tylko drugorzdne siy, natomiast gwne wysiki skoncentrowa na poudniu
Niemiec, by poczy si tam z wojskami amerykaskimi, prawdopodobnie na pocztku
maja. Jednake plan ten moe przej pewne modyfikacje, uzalenione od okolicznoci .9

Byo to najwiksze primaaprilisowe oszustwo w nowoytnej historii.

Na spotkaniu z Harrimanem i Clarkiem Kerrem Stalin sprawia wraenie, e jest pod

silnym wraeniem , zapoznajc si z danymi o gigantycznej liczbie niemieckich jecw,
10

ktrych alianci brali do niewoli na froncie zachodnim. Sama tylko 3. Armia Pattona wzia
ich trzysta tysicy. Ale takie statystyki naturalnie nasilay jego podejrzenia, e Niemcy
poddawali si Brytyjczykom i Amerykanom, rwnoczenie koncentrujc siy na froncie
wschodnim. Ilja Erenburg da temu wyraz w artykule w gazecie Krasnaja Zwiezda.
Amerykascy czogici urzdzaj sobie wycieczki w malownicze gry Harzu, napisa.
Niemcy poddawali si tam z fanatyczn gorliwoci . Jednake Averella Harrimana
11

najbardziej oburzya uwaga, e Amerykanie to zdobywcy z aparatami fotograficznymi,

przyrwnujca ich do turystw .12

Wrd Niemcw nawet najbardziej zagorzali zwolennicy Fhrera zachwiali si

w swej wierze w ostateczne zwycistwo. W trakcie ostatnich kilku dni znajdowalimy
si na fali wydarze zapisa 2 kwietnia w swym dzienniku pewien oficer wojsk
ldowych ze sztabu jednego z korpusw Waffen-SS w Schwarzwaldzie. Dsseldorf pad,
Kolonia pada. Katastrofalny przyczek pod Remagen. (...) Na poudniowym wschodzie
bolszewicy dotarli do Wiener Neustadt. Cios za ciosem. Zblia si koniec. Czy nasi
przywdcy dostrzegaj jeszcze jakie wyjcie? Czy mier naszych onierzy, zniszczenia
w naszych miastach i wsiach maj teraz jeszcze jakikolwiek sens? Jednak oficer w
13

nadal uwaa, e powinien walczy dalej, chyba e otrzyma inny rozkaz.

Korespondent wojenny Godfrey Blunden zauway, e Niemcy wci zastawiali
puapki, zabijali Amerykanw, a potem wyskakiwali z podniesionymi rkami, krzyczc:
Kamerad! i oczekujc dobrego traktowania. Uderzay go kontrasty widywane w trakcie
posuwania si naprzd wojsk alianckich. Przejedalimy przez miasteczka, ktre
w zupenoci uchroniy si przed skutkami wojny, a kilka mil dalej wkraczalimy do miasta
lecego w gruzach . Niemal wszdzie aliantw witay poszewki na poduszki
14

i przecierada wywieszane z okien na znak kapitulacji. Zniszczenia spowodowane przez

poczon amerykask ofensyw bombow wstrzsny wszystkimi, ktrzy mieli okazj
widzie jej skutki na ziemi. Stephen Spender tak pisa pniej o Kolonii: Mija si kolejne
ulice z domami, ktrych okna wydaj si puste i poczerniae jak rozwarte usta
zwglonych zwok . W Wuppertalu linie tramwajowe byy powykrcane jak odygi
15

selera. Drogi nadal s zapchane robotnikami przymusowymi, powoli wdrujcymi na

zachd zanotowa Blunden. Widziaem dzi jednego z trjkolorow flag powiewajc
z jego plecaka . By take wiadkiem, jak uwolnieni przymusowi robotnicy napadli na
16

browar, a potem taczyli na ulicach i wybijali szyby w oknach.

Ju niebawem zacza wychodzi na jaw caa groza reimu nazistowskiego.
Czwartego kwietnia oddziay amerykaskie wkroczyy do obozu koncentracyjnego Ohrdruf,
bdcego fili Buchenwaldu, gdzie natkny si na apatyczne, ywe szkielety wrd
niepogrzebanych zwok. Eisenhower by tym tak przeraony, e rozkaza innym onierzom
zwiedzi obz i cign korespondentw wojennych, aby te to zobaczyli. Niektrzy ze
stranikw usiowali si skry pord winiw, ci jednak wskazywali ich Amerykanom,
a oni rozstrzeliwali ich na miejscu. Inni obozowi stranicy zostali ju wczeniej pozabijani
przez uwizionych, wikszoci z tych ostatnich brako jednak si na wzicie odwetu.
Jedenastego kwietnia amerykascy onierze natrafili na podziemne zakady Mittelbau-
Dora. Cztery dni pniej Brytyjczycy wkroczyli do Belsen. Odr i widoki, ktre tam
zastali, zemdliy wielu z nich. Okoo trzydziestu tysicy winiw wegetowao na granicy
mierci, a wokoo zalegao dziesi tysicy rozkadajcych si zwok. Liczba uwizionych
w Belsen rozrosa si do groteskowych rozmiarw, gdy pozostawiono tam tych, ktrzy
przeyli marsze mierci. Ponad dziewi tysicy zmaro w cigu dwch ostatnich tygodni,
a trzydzieci siedem tysicy podczas szeciu tygodni przed wyzwoleniem, gwnie z godu
i z powodu epidemii duru plamistego. Spord tych, ktrzy przeyli, wkrtce umaro
nastpnych czternacie tysicy ofiar, pomimo wszelkich wysikw ich ratowania podjtych
przez brytyjskie medyczne suby wojskowe. Obecny na miejscu starszy stopniem oficer
rozkaza silnemu oddziaowi onierzy uda si do pobliskiego miasteczka Bergen i pod
przymusem sprowadzi stamtd ca tamtejsz ludno. Zapdzono j do pracy przy
znoszeniu zwok do masowych grobw, a wszyscy ci niemieccy cywile wydawali si
wstrznici i twierdzili, e o niczym nie wiedzieli, ku irytacji i niedowierzaniu
brytyjskich oficerw.
Bezcelowe przeganianie dziesitkw tysicy winiw obozw koncentracyjnych
z miejsca na miejsce nadal trwao, naznaczone mordercz bezsensownoci. Okoo
pidziesiciu siedmiu tysicy kobiet i mczyzn z Ravensbrck i Sachsenhausen
w dalszym cigu pdzono na zachd. Ocenia si, e ogem w trakcie tych marszw
mierci zgino od dwustu tysicy do trzystu pidziesiciu tysicy winiw. Niemiecka
ludno cywilna nie litowaa si zbytnio nad nimi. Blunden usysza o masakrze
w Gardelegen, gdzie esesowskie strae przekazay kilka tysicy winiw obozu
Mittelbau-Dora grupie zoonej z personelu Luftwaffe, Hitlerjugend i miejscowych
czonkw SA. Ta zapdzia ofiary do stodoy, ktr podpalia, strzelajc do tych, ktrzy
prbowali ucieka . Tempo alianckiej ofensywy na zachodzie skaniao oddziay SS,
17

nierzadko wspomagane przez Volkssturm, do dokonywania rwnie wielu innych zbrodni

na winiach.
Wojska sprzymierzonych musiay te zatroszczy si o brytyjskich i amerykaskich
jecw wojennych, uwolnionych z wyzwalanych po drodze obozw. W kwietniu wier
miliona takich ludzi naleao wykarmi i repatriowa. Eisenhower zada, by przeznaczy
do wykonania tego zadania bombowce RAF-u i USAAF-u, gdy te nie miay ju czego
niszczy.
Najwiksz operacj ratunkow zorganizowano z myl o pomocy dla godujcej
Holandii. Kiedy tamtejszy komisarz Rzeszy Arthur Seyss-Inquart zagrozi zatopieniem
rozlegych obszarw, Eisenhower i kwatera gwna SHAEF ogosiy, e jeli do tego
dojdzie, to Seyss-Inquart i genera pukownik Johannes Blaskowitz, dowdca niemieckich
wojsk w Holandii, zostan uznani za zbrodniarzy wojennych. Nastpnie, po trudnych
negocjacjach z holenderskim ruchem oporu, niemieckie wadze zgodziy si nie zakca
zrzutw z dostawami ywnoci na najbardziej dotknite godem tereny, w tym do
Rotterdamu i Hagi. W trakcie operacji Manna bombowce RAF-u przeprowadziy cznie
trzy tysice lotw, zrzucajc ponad sze tysicy ton prowiantu. Dla niezliczonych
Holendrw, bliskich mierci, pomoc ta nadesza w ostatniej chwili.

Po tym jak w pierwszym tygodniu kwietnia w Zagbiu Ruhry niemiecka Grupa Armii B,
ktr dowodzi feldmarszaek Model, znalaza si w okreniu, dywizje 9. Armii Simpsona
byskawicznie ruszyy w kierunku aby. Eisenhower, niemio zaskoczony reakcj
Brytyjczykw na wprowadzone przez niego zmiany do planu strategicznego, waha si, czy
jednak nie uderzy na Berlin. Simpson dosta rozkazy, zgodnie z ktrymi mia wykorzysta
wszelkie okazje do zdobycia przyczkw nad ab i przygotowa si do dalszego marszu
na Berlin lub na pnocny wschd. Pierwsza Armia na jego prawym skrzydle winna
zmierza ku Lipskowi i Dreznu, natomiast 3. Armia Pattona ju znalaza si w grach Harzu
i podaa w stron Czech. W poudniowych Niemczech 7. Armia generaa porucznika
Alexandra M. Patcha oraz francuska 1. Armia Lattre de Tassignyego nacieray przez
Schwarzwald.
smego kwietnia Eisenhower zwizytowa generaa majora Alexandra Bollinga,
dowdc 84. Dywizji Piechoty, po tym jak zdobya ona Hanower. Oto relacja Bolliga:
Alex, dokd si teraz wybierasz? zwrci si do mnie Ike.
Generale, zamierzamy dalej prze do przodu; mamy prost drog do Berlina i nic
nie zdoa nas powstrzyma.
Eisenhower pooy mi rk na ramieniu:
Alex, (...) ycz ci powodzenia i nie pozwl nikomu zatrzyma si .
18

Bolling uzna to za potwierdzenie, e na cel natarcia jego dywizji wyznaczono Berlin.

Jedenastego kwietnia wojska amerykaskie dotary do Magdeburga po autostradzie
z Hanoweru, a nazajutrz przekroczyy ab na poudnie od Dessau. W cigu nastpnych
dwch dni zdobyy kilka innych przyczkw za t rzek. Osiemdziesita Czwarta Dywizja
Bollinga odpara kontruderzenie, przeprowadzone przez cz sabo uzbrojonej 12. Armii
generaa Walthera Wencka. Oddziay Bollinga opanoway mosty na abie, po ktrych
mogy przejecha na drugi brzeg czogi 2. Dywizji Pancernej, a w trakcie nocy 14 kwietnia
pojazdy tej formacji przekroczyy ab, gotowe do podjcia natarcia na Berlin. Zarwno
Simpson, jak i Bolling domylali si, e przeciwnik stawi im tylko saby opr. Mieli racj.
Niemal wszystkie jednostki Waffen-SS Niemcy rzucili do walki z Armi Czerwon, ktra
jak wiedzieli, rwnie szykowaa si do szturmu na stolic Rzeszy. Wikszo formacji
Wehrmachtu w tym czasie ju ochoczo poddawaa si Amerykanom przed nadejciem
Sowietw.
Naraz Eisenhower zmieni zdanie. Porozmawia z Bradleyem, ktry uzna, e
zdobywanie Berlina mogo zosta okupione stu tysicami zabitych i rannych onierzy, cho
pniej sam przyzna, i szacunki takie byy znacznie zawyone. Obydwaj, Eisenhower
i Bradley, zgodzili si co do tego, e tak znaczne straty to wygrowana cena za zdobycie
celu o znaczeniu raczej prestiowym anieli militarnym, z ktrego i tak naleao si
wycofa po tym, jak walki ustan. Europejska Komisja Doradcza ju wyznaczya granic
radzieckiej strefy okupacyjnej wzdu aby, a sam Berlin mia zosta podzielony.
Dwunastego kwietnia Roosevelt umar na wylew krwi do mzgu, co by moe take
zawayo na decyzjach Eisenhowera.
Wczenie rano 15 kwietnia Simpson zosta wezwany do kwatery dowdztwa 12.
Grupy Armii koo Wiesbaden. Gdy jego samolot ldowa, na lotnisku ju czeka na niego
Bradley. Bez zbytecznych wstpw Bradley oznajmi, e 9. Armia ma si zatrzyma nad
ab. adnego natarcia na Berlin. Kto, u licha, wpad na taki pomys? zapyta
Simpson.
Ike odrzek Bradley . Simpson, oszoomiony i przygnbiony, powrci do wasnej
19

kwatery gwnej, zastanawiajc si, jak powie o tym swoim oficerom i onierzom,
zwaszcza e zbiego si to z wieci o zgonie Roosevelta.
Eisenhower podj waciw decyzj, cho pod wpywem faszywych przesanek.
Stalin za nic nie dopuciby do tego, by to Amerykanie pierwsi wkroczyli do Berlina.
Gdyby tylko radzieccy lotnicy zameldowali o natarciu sojusznikw na niemieck stolic,
Stalin prawie na pewno rozkazaby zaogom sowieckich samolotw zaatakowa
Amerykanw. Potem przypuszczalnie utrzymywaby, i to wina aliantw, ktrzy usiowali
zwie go zapewnieniami o ofensywie na poudniowe Niemcy. Eisenhower chcia za
wszelk cen ustrzec si star z Armi Czerwon. Zdecydowanie popierany przez
Marshalla odrzuca argumenty Churchilla, e Amerykanie i Brytyjczycy powinni ucisn
Rosjanom donie moliwie najdalej na wschodzie . Amerykascy dowdcy wiedzieli, e
20

Churchill chce wywrze presj na Stalina w nadziei na lepsze potraktowanie Polski przez
Sowietw, ale te nie zamierzali ulega temu, co uznawali za powojenn polityk
europejsk.

Goebbels, usyszawszy o mierci Roosevelta, nie posiada si z radoci. Niezwocznie

zatelefonowa do Hitlera, ktry tkwi w bunkrze pod Kancelari Rzeszy pogrony
w czarnych mylach. Mj wodzu, gratuluj panu! powiedzia. Roosevelt nie yje. Jest
zapisane w gwiazdach, e druga poowa kwietnia bdzie dla nas przeomowym czasem.
Pitek trzynastego kwietnia okaza si takim przeomem! Goebbels usiowa podnie
21

Hitlera na duchu ju kilka dni wczeniej, odczytujc mu fragmenty z biografii Fryderyka II

Wielkiego autorstwa Thomasa Carlylea, w tym passus powicony temu, jak to Fryderyk
w najgorszym dla Prus okresie wojny siedmioletniej nagle otrzyma nowiny o mierci
carycy Elbiety. Spenia si cud dynastii brandenburskiej, stwierdzi. Nastpnej nocy
alianckie bombowce obrciy w perzyn wikszo Poczdamu, ktrego rozkwit przypad
wanie na czasy Fryderyka Wielkiego.
smego kwietnia, w obliczu zbliajcych si nieprzyjacielskich wojsk, Hitler i inni
nazistowscy przywdcy wpadli w gorczk zabijania w celu przeciwdziaania powtrce
nowego ciosu noem w plecy. Stracono bardziej znanych winiw, zwaszcza tych
zaaresztowanych po nieudanym zamachu lipcowym i innych podejrzewanych o zdrad
midzy innymi admiraa Wilhelma Canarisa, Dietricha Bonhoeffera oraz stolarza Georga
Elsera, ktry prbowa zabi Fhrera w listopadzie 1939 roku. Lotne sdy polowe
wydaway wyroki mierci na dezerterw i tych, ktrzy wycofywali si bez rozkazu.
onierzom niemieckim polecano strzela do tych zwierzchnikw, bez wzgldu na ich
rang, ktrzy nakazywali im przejcie do odwrotu. Dziewitnastego marca Hitler, ktry ju
wyjani swoim najbliszym wsppracownikom, e zamierza zabra ten wiat z sob , 22
wyda tak zwany neronowy rozkaz niszczenia mostw, fabryk i wszystkiego, co nadaje
si do uytku. Skoro nard niemiecki nie potrafi zwyciy, to, w opinii Hitlera, nie
zasuguje na przetrwanie. Albert Speer, popierany przez przemysowcw i niektrych
generaw, zdoa czciowo zapobiec zniszczeniom, posugujc si argumentem, i
rujnowanie instalacji, ktre mogyby zosta odzyskane w wyniku kontratakw, zakrawao
na defetyzm.
Hitler zacz powtpiewa w lojalno enigmatycznego Speera i podejrzewa nawet
najwierniejszego z grona swoich paladynw Heinricha Himmlera, ktry prbowa
sprzeda ydw aliantom albo te wykorzysta ich w charakterze karty przetargowej.
Nazistowskie wadze partyjne szy w rozsypk, gdy rozeszy si pogoski o gauleiterach,
ktrzy rozkazawszy wszystkim walczy do mierci, sami uciekali w bezpieczne miejsca
wraz ze swymi rodzinami. Samochway i brutale okazali si tchrzliwymi hipokrytami.
Pozdrowienia Heil Hitler! i nazistowskiego salutu uywali tylko zatwardziali fanatycy
albo ci zalknieni w ich obecnoci. Ju prawie nikt nie wierzy w pustosowie i czcze
obietnice Fhrera, o czym uprzedzano w jednym z raportw esesowskiej suby
bezpieczestwa . Niemcw irytowao, e reim nie chce pogodzi si z rzeczywistoci,
23

przyzna si do klski i zaprzesta bezsensownego rozlewu krwi. Tylko desperaci wierzyli

w fantazj Hitlera, e ktnie midzy aliantami jakim cudem ocal Rzesz.
Nazistowskie imperium skurczyo si do cienkiego pasa ziem, rozcigajcych si od
Norwegii po pnocne Wochy. Poza tym obszarem w rkach niemieckich pozostay ju
tylko odizolowane punkty oporu. Hitler gniewnie odrzuca dania Guderiana, aby cign
wojska do kraju, zwaszcza silny garnizon z Norwegii i niedobitki Grupy Armii Pnoc
walczce w Kurlandii. Jego opr wobec militarnej logiki doprowadza niemieckich
dowdcw do rozpaczy. Sam Guderian zosta zdymisjonowany 28 marca, po nieudanej
prbie odzyskania Kostrzyna. Ktnia, jaka wybucha wtedy w bunkrze wodza, wstrzsna
wszystkimi, ktrzy byli jej wiadkami. Hitler robi si coraz bledszy zanotowa adiutant
szefa sztabu natomiast Guderian coraz bardziej psowia .
24

Guderiana zastpi genera Hans Krebs, ten sam, ktrego Stalin poklepa po ramieniu
na moskiewskim peronie na krtko przed operacj Barbarossa. Krebs, niski, przebiegy
oportunista, nie mia dowiadczenia w dowodzeniu wojskami, co odpowiadao Hitlerowi,
gdy by mu potrzebny tylko skuteczny podwadny, wypeniajcy otrzymane polecenia.
Oficerowie z kwatery gwnej OKH w Zossen nie wiedzieli, co myle o tej nominacji.
Ju zapadli na rodzaj pomieszania nerwicy z transem, jak stwierdzi jeden z nich, pod
wpywem koniecznoci wykonywania onierskiego obowizku przy rwnoczesnym
rozumieniu, e obowizek ten jest cakowicie bezsensowny . 25

Dziewitego kwietnia aliancka 15. Grupa Armii we Woszech, dowodzona przez generaa
Marka Clarka, podja ofensyw za Lini Gotw na pnoc, w kierunku rzeki Pad.
Amerykaska 5. Armia i brytyjska 8. Armia stanowiy coraz bardziej umidzynarodowione
zwizki operacyjne: w ich szeregach walczyy kanadyjska 1. Dywizja, ktra zdobya
w sierpniu 1944 roku Rimini, hinduska 8. Dywizja, 2. Dywizja nowozelandzka,
poudniowoafrykaska 6. Dywizja Pancerna, 2. Korpus Polski, dwie formacje woskie,
grecka brygada grska, a take jednostki brazylijskie i brygada ydowska. Dwudziestego
pierwszego kwietnia 3. Dywizja Strzelcw Karpackich w kocu zaja Boloni dla
dowodzonej przez Luciena Truscotta amerykaskiej 5. Armii, a 8. Armia zaja Ferrar
i dotara do Padu .
26

Churchill liczy na szybkie postpy wojsk na froncie woskim. Zaniepokoi go traktat

radziecko-jugosowiaski, podpisany dwa dni pniej, ktry potwierdzi roszczenia Tity do
Triestu i Istrii na pnocnym skraju Adriatyku. Churchill odrzuca proby Tity
o zwikszenie pomocy. Odkd Jugosowianie znaleli si w objciach Sowietw, mogli
prosi o wsparcie Moskw. Brytyjski premier obawia si rwnie, e obecno
radzieckiej potgi wojskowej w tym regionie moga pobudzi do dziaania woskich
komunistw, ktrych partyzantka ju dysponowaa znacznymi siami w pnocnej Italii.
Jedenastego kwietnia Armia Czerwona wkroczya do centrum Wiednia. Jeszcze przed
bitw o Berlin rozpocza si rywalizacja, ktrej celem byo uksztatowanie powojennych
granic europejskich. Churchill ponagla Eisenhowera, aby ten zezwoli 3. Armii Pattona
ruszy na czesk Prag, lecz aliancki naczelny dowdca nalega na skonsultowanie si
w tej sprawie ze Stawk. Moskwa od razu i stanowczo oprotestowaa taki plan. Churchilla
niepokoiy te przysze losy Danii. Po pokonaniu ujcia Odry pod Szczecinem 2. Front
Biaoruski Rokossowskiego mg szybko przeby obszar Meklemburgii.
Czternastego kwietnia Hitler wyda rozkaz dzienny swoim wojskom na froncie nad
Odr i Nys. Raz jeszcze zagrozi, e kady, kto nie wypeni swej onierskiej powinnoci,
zostanie potraktowany jak zdrajca naszego narodu. Snujc mtne odniesienia do klski
zadanej Turkom pod Wiedniem w 1683 roku, stwierdzi, e i tym razem bolszewicy
zaznaj losu dawnych Azjatw. (Jako nie wspomnia o tym, i wtedy miasto to zostao
ocalone przez polsk cik jazd). Ponadto wydawa si ignorowa fakt, e Wiede
wanie wpad w rce Armii Czerwonej . Jednoczenie Goebbels rzuci haso: Berlin
27

pozostanie niemiecki, a Wiede znowu niemiecki bdzie. Historyczne porwnania

i nowoytna propaganda ju nie oddziayway na wikszo Niemcw.
Berliczycy z wielkim niepokojem przygotowywali si na nieprzyjacielski szturm.
Kobiety zachcano do wiczenia si w strzelaniu z pistoletu. Czonkowie Volkssturmu
niektrzy z nich we francuskich hemach, zdobytych w 1940 roku zostali skierowani do
wznoszenia barykad na ulicach ju zasypanych tynkiem i potuczonym szkem. Przetaczano
wagony tramwajowe i kolejowe, wypenione kamieniami oraz gruzem, zrywano chodniki,
kopic jamy dla mczyzn i chopcw uzbrojonych w pancerfausty. Gospodynie domowe
odkaday takie zapasy, jakie zdoay zgromadzi, i przegotowyway wod, zlewajc j do
soikw na konserwy, do picia, w razie gdyby zabrako wody w kranach.
Nastolatkw z Reichsarbeitsdienst (RAD), paramilitarnej suby pracy, wcielano
masowo do wojska. Wielu z nich zmuszano do przygldania si egzekucjom: Abycie
przywykli do widoku mierci! jak wyjani im pewien oficer. Ich matki i dziewczyny
przychodziy si z nimi poegna. Owi modociani rekruci, eskortowani przez
podoficerw, prbowali dodawa sobie otuchy wisielczym humorem, gdy odjedali na
front nad Odr ze stacji kolei miejskiej. Do zobaczenia w zbiorowej mogile! takie byy
sowa pewnego poegnania . 28

1 GBP, 2/4/45.
2 The Patton Papers, t. 2: 19401945, red. M. Blumenson, Boston 1974, s. 580 (22 listopada 1944 r.).
3 G. ukow, Wspomnienia i refleksje, t. 2, tum. C. Czarnogrski, F. Czuchrowski, P. Marciniszy n, Warszawa 1976, s. 367.
4 D.D. Eisenhower, Krucjata w Europie, tum. H. Krzeczkowski, Warszawa 1959, s. 524.
5 TNA PREM 3/356/6.
6 Cy t. za: D.C. Large, Funeral in Berlin. The Cold War Turns Hot, w: What If? The Worlds Foremost Military Historians Imagine What Might Have Been, red. R. Cowley, New York 1999, s. 355.
7 NA II RG334/haso 309/zbir nr 2.
8 I. Koniew, Czterdziesty pity, tum. C. Waluk, Warszawa 1968, s. 72; G. ukow, Wspomnienia i refleksje, t. 2, op. cit., s. 387.
9 WOW, t. III, s. 269.
10 NA II RG334/haso 309/zbir nr 2.
11 Krasnaja Zwiezda, 11 kwietnia 1945 r.
12 NA II 740.0011 EW/4-1345.
13 Fritz Hockenjos, BA-MA MSg2 4038, s. 16.
14 GBP, 16 kwietnia 1945 r.
15 S. Spender, European Witness, London 1946, cy t. za: D. Swift, Bomber County. The Poetry of a Lost Pilots War, London 2010, s. 164.
16 GBP, 2 kwietnia 1945 r.
17 Por. GBP, 16 kwietnia 1945 r.
18 Sowa Bollinga cy t. za: C. Ry an, Ostatnia bitwa, tum. T. Wjcik, Warszawa 1992, s. 247.
19 Cy t. za: ibidem, s. 312.
20 NAII 7400011 EW/4-2345.
21 H.R. Trevor-Roper, Ostatnie dni Hitlera, tum. K. Fudakowski, Pozna 1966, s. 9697.
22 N. von Below, Byem adiutantem Hitlera, 19371945, tum. Z. Ry bicka, Warszawa 1990, s. 382; na temat neronowego rozkazu por. ibidem, s. 389.
23 Raport z 28 marca 1945 r., cy t. za: R.J. Evans, The Third Reich at War. How the Nazis Led Germany from Conquest to Disaster, London 2008, s. 714.
24 Rozmowa autora z generaem porucznikiem w stanie spoczy nku Berndem Frey tagiem von Loringhovenem, 4 padziernika 1999 r.
25 Rozmowa autora z by y m inspektorem generalny m Bundeswehry Ulrichem de Maizireem, 9 padziernika 1999 r.
26 Na temat ofensy wy 8. Armii we Woszech por. Churchill Papers 20/215, cy t. za: M. Gilbert, Road to Victory. Winston S. Churchill, 19411945, London 1986, s. 12881289.
27 BA-MA RH19/XV/9b, s. 34.
28 H. Altner, Berliski onierz. Wspomnienia siedemnastoletniego obrocy Rzeszy, tum. M. Kompanowski, Warszawa 2010, s. 20, 46.
 ROZDZIA 48

Operacja berliska
kwieciemaj 1945

Noc 14 kwietnia niemieckie wojska w trakcie okopywania si na wzgrzach Seelow na

zachd od Odry usyszay odgosy czogowych silnikw. Muzyka i ponura radziecka
propaganda, nadawane z ryczcych gonikw, nie zaguszyy haasw czynionych przez 1.
Gwardyjsk Armi Pancern przeprawiajc si przez rzek na przyczek. Ten zajmowa
rwniny zalewowe Kotliny Freienwaldzkiej, gdzie rzeczna mga przesaniaa podmoke
ki. cznie dziewi armii 1. Frontu Biaoruskiego ukowa zajmowao pozycje
wyjciowe do uderzenia na odcinku midzy kanaem Odra-Hawela na pnocy
a Frankfurtem nad Odr na poudniu.
sma Armia Gwardii generaa Czujkowa powikszya w przyczek dzie
wczeniej, w rezultacie przeprowadzonego ataku spychajc niemieck 20. Dywizj
Grenadierw Pancernych. Hitler tak si zirytowa na wie o tym, e rozkaza, aby
wszystkim onierzom i oficerom tej dywizji odebra nadane wczeniej odznaczenia do
czasu, a dowiod w walce, i ponownie na nie zasuyli. Czujkow by niezadowolony
z innego powodu. Dowiedzia si, e pnym wieczorem 15 kwietnia marszaek ukow ma
przej od niego stanowisko dowodzenia na wzgrzach w okrgu Reitwein (Rytwiny), skd
rozciga si najlepszy widok na nadodrzask rwnin i wzniesienia Seelow. Relacje
midzy tym dwoma dowdcami wyranie si pogorszyy, gdy Czujkow ostro skrytykowa
to, e na pocztku lutego wojska sowieckie nie przystpiy do niezwocznej ofensywy na
Berlin.
W odlegoci ponad osiemdziesiciu kilometrw na poudnie od lewej flanki si
ukowa stany nad Nys wojska 1. Frontu Ukraiskiego Koniewa. Wydzia polityczny
tego frontu popracowa nad chwytliwym hasem nawoujcym do zemsty: Nie bdzie
litoci. Zasiali wiatr, a teraz zmiecie ich trba powietrzna .
1

Wiadomoci o zmianie nastawienia w gronie partyjnego kierownictwa w Moskwie

nie dotary jeszcze na lini frontu. Stalin wreszcie zrozumia, e retoryka odwetu, gorliwie
wprowadzana w czyn, tylko umacnia Niemcw w stawianiu zbrojnego oporu. Dlatego
wanie wiele niemieckich wojsk poddawao si tak ochoczo alianckim armiom na
zachodzie. Zdaniem Stalina znacznie zwikszao to ryzyko, e Amerykanie zajm Berlin
przed Armi Czerwon.
Czternastego kwietnia Gieorgij Aleksandrow, szef radzieckiej propagandy,
opublikowa wany artyku w dzienniku Prawda, niemal na pewno napisany pod
dyktando samego Stalina. Zaatakowa w nim Ilj Erenburga za wzywanie do zemsty na
wrogu i za okrelenie Niemcw mianem jednej wielkiej bandy. Publikacja
Aleksandrowa, zatytuowana Towarzysz Erenburg zbytnio upraszcza, informowaa, e
cho niektrzy z niemieckich oficerw walcz za ten ludoerczy reim, to inni
[zamachowcy z lipca 1944 roku] rzucaj bomby w Hitlera i jego klik albo namawiaj
innych Niemcw do skadania broni [genera Walther von Seydlitz i tak zwany Zwizek
Oficerw Niemieckich]. To, e Gestapo urzdza polowania na przeciwnikw reimu
i apeluje do Niemcw, eby na nich donosili, dowodzi, i nie wszyscy Niemcy s tacy
sami. Aleksandrow przytoczy rwnie uwag Stalina: Hitlerowie pojawiaj si
i odchodz, ale Niemcy i ich pastwo pozostaj . Erenburg by zaamany, gdy stwierdzi,
2

e uczyniono z niego koza ofiarnego, jednak wikszo radzieckich oficerw

i szeregowcw nie zwrcia szczeglnej uwagi na t zmian polityki. Propagandowy
wizerunek Niemcw jako wciekych bestii zakorzeni si w umysach zbyt gboko.
Sowieckie wadze, nawet u progu zwycistwa, nie dowierzay wasnym onierzom.
Oficerom kazano podawa nazwiska swoich niepewnych moralnie i politycznie
podwadnych , ktrzy mogli zdezerterowa i uprzedzi wroga o zbliajcym si ataku
3

a komrki Smierszy aresztoway takich czerwonoarmistw. Nadto generaa Iwana Sierowa,

kierujcego NKGB i jednoczenie zastpc szefa NKWD, ktry w 1939 roku nadzorowa
przeladowania we wschodniej Polsce, powanie zaniepokoiy niezdrowe nastroje, jakie
zapanoway pord oficerw i szeregowcw 1. Armii Wojska Polskiego. Suchajc mimo
surowego zakazu audycji rozgoni BBC, polscy onierze radowali si z powodu szybkich
postpw czynionych przez brytyjskie i amerykaskie armie na froncie zachodnim.
Wmawiali sobie, e oddziay generaa Andersa zbliaj si do Berlina. Kiedy tylko nasze
wojska pocz si z siami Andersa mia stwierdzi, wedle donosu jednego
z informatorw Smierszy, pewien wyszy rang oficer polskiej artylerii wtedy bdzie
mona si poegna z [proradzieckimi] wadzami tymczasowymi. Rzd londyski znowu
obejmie wadz, a Polska powrci do stanu sprzed 1939 roku. Anglia i Ameryka pomog
Polsce pozby si Rosjan . Tu przed ofensyw na Berlin ludzie Sierowa aresztowali
4

prawie dwa tysice swoich onierzy.

Oficerw nazistowskich jeszcze bardziej martwio rozczarowanie ich
podkomendnych. Z przeraeniem bywali wiadkami tego, jak modzi onierze
odkrzykiwali na audycje po niemiecku dobiegajce z radzieckich gonikw, pytajc
nieprzyjaciela, czy zostan wywiezieni na Syberi, jeeli zo bro. Oficerowie z 4.
Armii Pancernej, majcej przed sob wojska Koniewa nad Nys, konfiskowali biae
chusteczki, aby nie posuyy do poddawania si. onierze chowali si po kryjwkach
albo usiowali dezerterowa, gdy zapdzano ich na ziemi niczyj i rozkazywano szykowa
tam okopy. Wielu dowdcw uciekao si do ordynarnych kamstw. Utrzymywali, e
tysice czogw zdaj z odsiecz, e na wroga zostanie rzucona nowa cudowna bro,
a nawet e zachodni alianci podejmuj walk z bolszewikami u boku Niemcw. Modszym
oficerom nakazywano bez skrupuw rozstrzeliwa tych podwadnych, ktrzy okazywali
wahanie, jeli za wszyscy ich onierze pouciekaliby, to ich przeoeni powinni zastrzeli
si sami.
Pewien porucznik Luftwaffe, dowodzcy zaimprowizowan kompani zoon
z niedoszych mechanikw, sta w okopie obok starszego podoficera. w dra. Te panu
zimno? zwrci si do szefa kompanii. Nie, panie poruczniku odrzek zagadnity.
Boimy si .
5

W przededniu batalii czerwonoarmici golili si i pisali listy. Saperzy ju przystpili do

pracy w ciemnociach, usuwajc miny w strefie natarcia. Czujkow musia powcign
nerwy na widok konwoju aut sztabowych z marszakiem ukowem i jego wit,
z zapalonymi wiatami zbliajcego si do stanowiska dowdczego na wzgrzach
Reitwein.
Szesnastego kwietnia o pitej rano czasu moskiewskiego w Berlinie wybia godzina
sidma artyleria ukowa otworzya ogie z 8983 dzia, cikich modzierzy i wyrzutni
rakietowych typu Katiusza. Bya to najbardziej zmasowana kanonada w caej wojnie,
a tylko pierwszego dnia wystrzelono 1 236 000 pociskw. Nasilenie ostrzau byo tak
wielkie, e nawet w odlegoci szedziesiciu kilometrw, na wschodnich obrzeach
Berlina, dray ciany. Wyczuwajc, e rozpocza si wielka ofensywa, niemieckie
gospodynie domowe wylegy przed domy i zaczy ciszonymi gosami rozmawia
z ssiadkami, niespokojnie zerkajc na wschd. Kobiety i dziewczta zastanawiay si, czy
Amerykanie dotr do Berlina pierwsi i uchroni je przed czerwonoarmistami.
ukowowi spodoba si pomys uycia stu czterdziestu trzech reflektorw
przeciwlotniczych do olepiania nieprzyjaciela. Ale zarwno kanonada, jak i reflektory
niewiele pomogy jego onierzom. Gdy radziecka piechota przesza do natarcia, krzyczc
Na Berlin!, blask reflektorw za nimi owietla sylwetki czerwonoarmistw, a podoe
byo tak zryte pociskami, e atakujcy czynili powolne postpy. O dziwo, radziecka
artyleria skoncentrowaa si na ostrzale pierwszej linii niemieckiej obrony, mimo e
w Armii Czerwonej znano niemieck taktyk wycofywania si zawczasu i pozostawiania
na wysunitych pozycjach tylko sabych si osonowych, gdy spodziewano si ataku
przeciwnika.
ukow, ktry zazwyczaj przeprowadza staranny rekonesans w okolicy, gdzie
zaplanowano szturm, tym razem tego nie zrobi. Zda si natomiast na zdjcia dostarczone
przez rozpoznanie lotnicze, jednak fotografie te nie przedstawiay wyranie, jak bardzo
uksztatowanie terenu na wzgrzach Seelow sprzyjao prowadzeniu defensywy.
Pocztkowo 8. Armia Gwardyjska na lewym skrzydle oraz 5. Armia Uderzeniowa generaa
pukownika Nikoaja Bierzarina na prawym radziy sobie zupenie dobrze. Po opanowaniu
przez nie wzniesie miaa zaatakowa spoza nich 1. Gwardyjska Armia Pancerna.
O wicie pojawiy si szturmowe Iy-2, przelatujc tu nad gejzerami ziemi wyrzucanymi
w powietrze przez pociski artylerii, ostrzeliwujc i bombardujc niemieckie pozycje
obronne i pojazdy. Ich najwikszym sukcesem okazao si trafienie skadu amunicyjnego
niemieckiej 9. Armii, ktry uleg zniszczeniu w gigantycznej eksplozji.
 Wstrznici ocalali Niemcy na linii frontu zbiegali po stokach Seelow, woajc:
Der Iwan kommt! (Ruscy nadchodz!). Nieco dalej lokalni rolnicy wraz z rodzinami
te rzucili si do ucieczki. Uchodcy spiesz jak stwory z zawiatw pisa mody
onierz. Kobiety, dzieci i starcy wyrwani ze snu, niektrzy tylko czciowo ubrani.
Zapakane dzieci uczepione rk matek patrz na zniszczenia przeraonymi oczami .
6

Na swym stanowisku dowdczym, zlokalizowanym w tak zwanej Reitweiskiej

Ostrodze, ukow stawa si z upywem kolejnych porannych godzin coraz bardziej
podenerwowany. Patrzc przez lornetk, mg si przekona, e tempo natarcia spadao,
o ile w ogle szturm nie zosta powstrzymany. Wiedzc, e Stalin powierzy zadanie
zdobywania Berlina Koniewowi, jeli on sam, ukow, nie przeamie linii frontu, zacz
przeklina Czujkowa, ktrego wojska ledwie dotary do skraju zalewowej rwniny. ukow
odgraa si, e zdegraduje podwadnych dowdcw jednostek, a potem skieruje ich do
karnych kompanii. Pniej jednak postanowi zmieni cay plan ataku.
 Operacja berliska (1945 rok)

Prbujc przyspieszy natarcie, chcia wprowadzi do walki 1. Armi Pancern

Gwardii generaa pukownika Michaia Katukowa przed piechot. Czujkowa przerazi ten
zamys. Potrafi sobie wyobrazi chaos, jaki by wwczas zapanowa. O pitnastej ukow
zatelefonowa do Moskwy i wyjani Stalinowi zaistnia sytuacj. A wic nie
docenilicie przeciwnika na osi berliskiej stwierdzi radziecki przywdca. Mylaem,
e ju zbliacie si do Berlina, a wy nadal tkwicie na wzgrzach Seelow. Koniewowi
poszo lepiej zaznaczy wymownie . Stalin nie skomentowa zaproponowanej przez
7

ukowa zmiany planu ofensywy.

Owa zmiana wywoaa dokadnie takie zamieszanie, jakiego ba si Czujkow. Na
drogach ju potworzyy si wielkie zatory, gdy 1. Armia Pancerna Gwardii utkna za
kolumnami pojazdw nalecych do dwch innych armii, czekajc na przejcie do natarcia.
Kierujcy ruchem zmagali si z koszmarnym zadaniem, usiujc zaprowadzi jaki ad.
Kiedy ju radzieckie czogi wydostay si z zatarasowanych drg i zaczy poda
naprzd, natkny si na ogie baterii dzia 88 mm rozmieszczonych koo Neuhardenbergu.
Pord dymu wpady w zasadzki zastawione przez niemieck piechot z pancerfaustami
oraz pluton samobienych dzia szturmowych. Sytuacja nie ulega poprawie, kiedy
wreszcie zaczy si wtacza na wzgrza Seelow. Botniste, strome stoki, przeorane przez
pociski artylerii, czsto okazyway si nie do przebycia dla cikich czogw typu IS oraz
rednich T-34. Na lewym skrzydle czoowa brygada Katukowa wpada na tygrysy z 502.
batalionu czogw cikich. Tylko na rodkowym odcinku Sowieci odnieli wikszy
sukces, gdy zaamaa si obrona niemieckiej 9. Dywizji Strzelcw Spadochronowych. Do
zmierzchu armiom ukowa nie udao si jeszcze zdoby pasma wzniesie Seelow.

Z bunkra Hitlera pod gmachem Kancelarii Rzeszy nieustannie wydzwaniano do kwatery

gwnej OKH w Zossen, dajc nowin. Ale samo Zossen, lece na poudnie od Berlina,
mogo wpa w radzieckie rce po przeamaniu frontu przez wojska marszaka Koniewa.
Zgodnie z tym, co Stalin oznajmi ukowowi, 1. Front Ukraiski osiga pewne
sukcesy, mimo e przed ofensyw nie opanowa przyczkw nad Nys uyck. Artyleria
Koniewa i lotnictwo wspierajce wojska ldowe zatrzymay Niemcw w okopach, gdy
czoowe radzieckie bataliony forsoway t rzek w odziach szturmowych. Samoloty 2.
Armii Lotniczej postawiy rozleg zason dymn, ktr rozprzestrzeni lekki wietrzyk
wiejcy ze sprzyjajcego kierunku. Niemiecka 4. Armia Pancerna nie moga ustali, gdzie
przeciwnik koncentruje atak. Sowieci zdobyli przyczki i ju niebawem rozpoczo si
przerzucanie czogw na drugi brzeg, a saperzy zajli si wodowaniem mostw
pontonowych.
Koniew nie powieli katastrofalnego w skutkach bdu ukowa, polegajcego na
zmianie planu dziaania. Z gry ustali, e 3. i 4. Armia Pancerna Gwardii poprowadz
natarcie. Wkrtce po poudniu pierwsze mosty pontonowe byy gotowe i przetoczyy si po
nich czogi. W czasie gdy Niemcy jeszcze otrzsali si ze skutkw bombardowania,
zdezorientowani zason dymn, Koniew rzuci swe czoowe brygady pancerne ku
niemieckim liniom, rozkazujc im poda naprzd bez zatrzymywania si. Piechota za
nimi miaa si upora z nieprzyjacielskimi gniazdami oporu.
Noc 16 kwietnia przyniosa ukowowi upokorzenie. Ponownie musia poczy si ze
Stalinem przez radiotelefon i przyzna, e jego wojska jeszcze nie opanoway wzgrz
Seelow. Stalin stwierdzi, e to wina ukowa, gdy zmieni plan ataku. Nastpnie zapyta
go, czy ma pewno, e zdobdzie owe wzniesienia nazajutrz. ukow potwierdzi.
Argumentowa, e atwiej niszczy niemieckie siy na otwartej przestrzeni anieli w samym
Berlinie, wic na dusz met czas nie zostanie zmarnowany. Wtedy Stalin ostrzeg go, i
poleci Koniewowi skierowa dwie jego armie pancerne na pnoc, ku poudniowej czci
Berlina. Zaraz te zakoczy rozmow. Wkrtce potem rozmawia z Koniewem. ukow
nie radzi sobie za dobrze stwierdzi. Skierujcie [Pawa] Rybak [dowodzcego 3.
Armi Pancern Gwardii] i [Dmitrija] Leluszenk [dowdc 4. Armii Pancernej Gwardii]
w kierunku Zehlendorfu .
8

Znamienne, e Stalin wspomnia wanie o Zehlendorfie. Bya to wysunita najdalej

na poudniowy zachd dzielnica Berlina, jednoczenie pooona najbliej amerykaskiego
przyczka nad ab. Zapewne liczyo si te to, e graniczya z Dahlem, gdzie
prowadzono badania nuklearne w Instytucie im. Cesarza Wilhelma. Trzy godziny
wczeniej, w odpowiedzi na prob Amerykanw o informacje na temat sowieckiej
ofensywy na Berlin, genera Antonow, zgodnie z otrzymanymi instrukcjami, odpowiedzia,
e wojska radzieckie po prostu przeprowadzaj rekonesans na du skal w centralnym
sektorze frontu w celu szczegowego rozpoznania niemieckiej obrony . Zabawa9

w ciuciubabk trwaa. Jeszcze nigdy dotd nie przeprowadzay rekonesansu siy zbrojne
liczce dwa i p miliona onierzy.

Za zgod Stalina Koniew zmusza brygady pancerne, ktrymi dowodzi, do zaspokojenia

jego osobistych ambicji chcia pokona swego gwnego rywala w wycigu o chlubn
nagrod. ukow zaczyna si piekli z powodu braku postpw. Na wzgrzach Seelow
trway chaotyczne walki pod przejaniajcym si niebem, a poprawa pogody sprzyjaa
dziaaniom radzieckiego lotnictwa szturmowego. Zaamanie si obrony niemieckiej 9.
Dywizji Strzelcw Spadochronowych, w ktrej szeregach suyo wtedy wicej ludzi
z personelu naziemnego Luftwaffe ni prawdziwych spadochroniarzy, uatwio spraw
czogistom Katukowa, ci ostatni wci jednak musieli odpiera nieprzyjacielskie
przeciwuderzenia Dywizji Kurmark z czogami typu Panther oraz onierzy
i modzikw z Hitlerjugend, strzelajcych z bliskiej odlegoci z pancerfaustw.
W niemieckich punktach opatrunkowych i lazaretach polowych panoway
zatrwaajce warunki. Lekarze zupenie nie mogli sobie poradzi z napywem rannych. Po
stronie radzieckiej wygldao to niewiele lepiej. onierzy ranionych podczas pierwszego
dnia operacji do tego czasu nadal nie zebrano z pola walki i nie opatrzono, jak ujawniy
pniejsze raporty. Liczba rannych i kontuzjowanych nieustannie rosa, zwaszcza po tym
jak artyleria 5. Armii Uderzeniowej pomykowo ostrzelaa brygady czogw Katukowa.
Piloci niemieckich samolotw z tak zwanej eskadry Leonidas (KG-200 V)
stacjonujcej w Jterborgu naladowali japoskich kamikadze w nieudanych na og
prbach zniszczenia mostw na Odrze. Ten rodzaj samobjczych atakw okrelano mianem
Selbstopfereinsatz misji bojowej zwizanej z samopowiceniem. W taki sposb
zgino trzydziestu piciu niemieckich pilotw. Ich dowdca genera major Robert Fuchs
przesa ich nazwiska Fhrerowi na jego zbliajce si pidziesite szste urodziny,
przypuszczajc, e wodza ucieszy taki prezent. Jednake te obdne akcje wkrtce ustay,
wraz ze zblianiem si radzieckiej 4. Armii Pancernej Gwardii do lotniska rzeczonej
eskadry samobjcw.
Brygady pancerne Koniewa pdziy ku Sprewie na poudnie od Chociebua (Cottbus),
aby przedosta si na drugi brzeg tej rzeki, zanim Niemcy zdoaj zorganizowa obron.
Genera Rybako prowadzcy czoow brygad nie chcia traci czasu na ciganie mostw
pontonowych. Po prostu rozkaza zaodze pierwszego z czogw wjecha do Sprewy, ktra
w owym miejscu miaa okoo pidziesiciu metrw szerokoci. Woda sigaa osony
gsienic, ale nie dochodzia do klapy wazu kierowcy, ktry przejecha na przeciwny brzeg,
a za nim podya rzdem reszta wozw pancernych brygady, ktrych zaogi nie
przejmoway si zbytnio pociskami niemieckich karabinw maszynowych odbijajcymi si
od pancerzy. Niemcy nie mieli w tej okolicy armat przeciwpancernych. Droga do kwatery
gwnej OKH w Zossen stana otworem.
Sztabowcy w Zossen nie mieli pojcia, i nieco dalej na poudnie doszo do
przeamania frontu. Nadal skupiali uwag na Seelow, gdzie genera pukownik Gotthard
Heinrici wprowadzi do walki swj jedyny odwd, III Germaski Korpus Pancerny SS,
w ktrego skadzie znajdowaa si midzy innymi 11. Dywizja SS Nordland zoona
z duskich, norweskich, szwedzkich, fiskich i estoskich ochotnikw.
Rankiem 18 kwietnia zmagania na wzgrzach Seelow znowu si nasiliy. ukow
usysza od Stalina, e armie pancerne Koniewa podjy natarcie na Berlin, a jeli wojska
1. Frontu Biaoruskiego nie poczyni wikszych postpw, to Rokossowski na pnocy
otrzyma polecenie skierowania na niemieck stolic take jednostek 2. Frontu
Biaoruskiego. Bya to czcza groba, gdy wojska Rokossowskiego utkny na Pomorzu
i miay przekroczy Odr dopiero 20 kwietnia, niemniej jednak zdesperowany ukow
rozkaza przeprowadzanie kolejnych szturmw. Wreszcie w godzinach przedpoudniowych
Sowieci przeamali front. Jedna z brygad pancernych Katukowa natara wzdu
Reichstrasse I, czyli gwnej autostrady przebiegajcej z Berlina a do zniszczonej ju
w tym okresie wschodniopruskiej stolicy w Krlewcu. Dziewita Armia generaa
pukownika Theodora Bussego zostaa rozbita na dwie czci i rycho posza w rozsypk.
Sowieci sono opacili ten sukces. Pierwszy Front Biaoruski straci ponad trzydzieci
tysicy zabitych, Niemcy za tylko dwanacie tysicy. ukow nie aowa polegych
onierzy. Mia przed oczami tylko jeden cel.
Tego samego dnia Koniewa zaniepokoi kontratak przeprowadzony przez wojska
feldmarszaka Schrnera, ktry spad na 52. Armi na jego poudniowej flance. Byo to
jednak pospieszne, le przygotowane przeciwuderzenie i zostao bez trudu odparte. Dwie
armie pancerne Koniewa zdoay przeby trzydzieci pi do czterdziestu piciu
kilometrw. Zapewne Koniew zadziaaby jeszcze bardziej energicznie, gdyby wiedzia,
jaki chaos zapanowa w Berlinie, w ktrym nazistowscy przywdcy usiowali
zorganizowa obron miasta.
Goebbels, mianowany na komisarza Rzeszy do spraw obrony Berlina, prbowa
zgrywa dowdc wojskowego. Wyda rozkaz, aby wszystkie jednostki Volkssturmu
w stolicy wymaszeroway z miasta w celu utworzenia nowej linii obronnej. Przeraony
takim pomysem dowdca berliskiego garnizonu zaprotestowa. Nie wiedzia jednak, e
tego samego chcieli po cichu Albert Speer i genera Heinrici, ktrym zaleao na
uchronieniu miasta przed cakowitym zniszczeniem. Generaa Helmutha Weidlinga,
dowodzcego LVI Korpusem Pancernym, odwiedzili Ribbentrop i Artur Axmann,
zwierzchnik Hitlerjugend, a ten ostatni zaproponowa wystawienie nowych jednostek
zoonych z nastolatkw uzbrojonych w pancerfausty. Weidling stara si wyperswadowa
mu powicanie dzieci w ju i tak przegranej sprawie .
10

Zblianie si Armii Czerwonej rozbudzio mordercze instynkty reimu

nazistowskiego. Owego dnia cito w wizieniu Pltzensee kolejnych trzydziestu winiw
politycznych. Patrole SS w centrum miasta ju nie aresztoway podejrzanych o dezercj,
tylko wieszay ich na ulicznych latarniach z zawieszonymi na szyjach tabliczkami,
informujcymi o tchrzostwie straconych. Podobne oskarenia ze strony esesmanw
wiadczyy co najmniej o ich hipokryzji. W czasie gdy patrole SS dokonyway egzekucji
dezerterw z wojska, a nawet niektrych modzikw z Hitlerjugend, Heinrich Himmler
i czoowi oficerowie Waffen-SS potajemnie planowali wycofanie swoich jednostek
z frontu i skierowanie ich do Danii.
Dziewitnastego kwietnia niemiecka 9. Armia, rozbita na trzy zgrupowania, cofaa si
w nieadzie. Okoliczne kobiety i dziewczta, przeraone tym, co je czeka, bagay
onierzy, eby zabrali je z sob. Sowiecka 1. Armia Pancerna Gwardii wspierana przez 8.
Armi Gwardyjsk Czujkowa dotara do Mnchebergu, nacierajc wzdu autostrady
Reichstrasse I. Kiedy wojska te kieroway si ku wschodnim i poudniowo-wschodnim
przedmieciom Berlina, inne armie ukowa zaczy obchodzi pnocne obrzea tego
miasta. Stalin nalega na zamknicie niemieckiej stolicy w piercieniu okrenia, aby
Amerykanie nie prbowali przebija si ku Berlinowi, zmieniajc plany w ostatniej
chwili. Amerykaskie wojska owego dnia wkroczyy do Lipska i po zacitych walkach
zdobyy Norymberg, ale dywizje Simpsona nad ab pozostay tam, gdzie Eisenhower
rozkaza im si zatrzyma.

O wicie 20 kwietnia, w urodziny Hitlera, zgodnie z tradycj dopisaa Fhrerwetter

pikna wiosenna pogoda. Alianckie siy powietrzne uczciy t okazj po swojemu.
Gring spdzi przedpoudnie na dogldaniu wywozu zrabowanych przez siebie obrazw
i innych bezcennych dzie sztuki ze swojej wystawnej wiejskiej posiadoci Karinhall na
pnoc od Berlina. Po tym, jak rzeczy te zaadowano na ciarwki nalece do Luftwaffe,
Gring uruchomi detonator poczony przewodami z adunkami wybuchowymi
umieszczonymi wewntrz tej budowli. Gmach run, wzbijajc chmur pyu. Gring
odwrci si i podszed do samochodu, ktrym mia pojecha do Kancelarii Rzeszy, aby
tam wraz z innymi nazistowskimi przywdcami zoy powinszowania Fhrerowi z okazji
jego ostatnich o czym wszyscy wiedzieli urodzin.
 Hitler wyglda przynajmniej o dwadziecia lat starzej, anieli wskazywaaby na to
jego metryka urodzenia. By zgarbiony, twarz mu poszarzaa, a lewa rka draa. Tego
ranka Goebbels wezwa przez radio wszystkich Niemcw, aby lepo wierzyli swemu
wodzowi. Jednak nawet najbardziej oddani Hitlerowi nazici rozumieli jasno, e nie jest
on ju w stanie racjonalnie myle. Himmler, ktry o pnocy, zgodnie ze swoim
prywatnym obyczajem, wznis szampanem toast za zdrowie Fhrera, usiowa potajemnie
nawiza kontakt z Amerykanami. Uwaa, e Eisenhower uzna, i on, Himmler, bdzie mu
potrzebny do utrzymania porzdku w Niemczech.
Wrd nazistowskich prominentw, ktrzy zebrali si w czciowo zrujnowanym,
majestatycznym gmachu Kancelarii Rzeszy, znaleli si midzy innymi admira Dnitz,
Ribbentrop, Speer, Kaltenbrunner oraz feldmarszaek Keitel. Szybko si okazao, e
jedynie Goebbels powzi zamiar pozostania w Berlinie u boku swego wodza. Dnitz,
ktremu powierzono zwierzchni komend nad wszystkimi niemieckimi wojskami na
pnocy Rzeszy, wyjeda z bogosawiestwem Hitlera. Pozostali zwyczajnie szukali
wymwek, eby wydosta si z Berlina, zanim miasto zostanie cakowicie otoczone,
a Armia Czerwona zajmie pobliskie lotniska. Hitlera rozczarowali jego rzekomo wierni
paladyni, szczeglnie Gring, ktry zapewnia, e przystpi do organizowania ruchu oporu
w Bawarii. Kilku nazistw namawiao Fhrera do wyjazdu na poudnie kraju, on jednak
odrzuca takie pomysy. Owemu dniu nadano nieoficjalne miano odlotu zotych baantw,
gdy dziaacze partii nazistowskiej zrzucali swe brunatno-czerwono-zociste uniformy, by
ucieka wraz z rodzinami z Berlina, pki drogi na poudnie pozostaj otwarte.
W samym miecie Niemki ustawiay si w kolejkach po ostatnie wydawane zapasy
kryzysowych racji ywnoci. Z oddali syszay wyranie huk dzia. Tego popoudnia
cika artyleria radzieckiej 3. Armii Uderzeniowej podja ostrza pnocnych przedmie
Berlina. ukow rozkaza Katukowowi za wszelk cen rzuci brygady czogw do szturmu
na niemieck stolic. Wiedzia, e 3. Gwardyjska Armia Pancerna Koniewa podchodzi do
poudniowych granic, ale z czego ukow nie zdawa sobie sprawy natkna si tam na
opr twardszy od oczekiwanego. Znaczna cz 9. Armii Bussego przecia Sowietom
drog w trakcie ucieczki przez Spreewald.
Niemiecki odwrt znad Odry do stolicy wielce utrudniay tysice cywilw,
umykajcych w popochu przed nadcigajcym wrogiem. Niektrzy postanowili pozosta
na miejscu. Rolnicy stali przy potach swoich ogrodw na poboczu drogi i obserwowali
ucieczk z zatroskanymi minami pisa pewien mody onierz. Ich ony ze zami
w oczach podaway kaw, ktr chciwie przeykalimy. Maszerowalimy i uciekalimy,
bez odpoczynku i chwili spokoju . Wielu niemieckich onierzy zajmowao si po drodze
11

pldrowaniem, a niektrzy szukali zapomnienia w zdobycznym alkoholu. Po wytrzewieniu

stwierdzali, e znaleli si ju w niewoli.
Dywizja Grenadierw Pancernych SS Nordland w sosnowych lasach na wschd od
Berlina toczya okupione znacznymi stratami walki opniajce, lecz niewiele innych
nazistowskich formacji byo w stanie stawi nieprzyjacielowi skuteczny opr. Kryy
pogoski o amerykaskich samolotach zrzucajcych ulotki, ktre rzekomo wzyway
Niemcw do wytrwania, gdy zachodni alianci wkrtce przyjd im na pomoc ale tylko
nieliczni dawali temu wiar. Pododdziay andarmerii polowej i SS strzegy skrzyowa
nie tyle przed wrogiem, ile po to, by wyapywa maruderw i wciela ich przymusowo do
zaimprowizowanych jednostek. Kady onierz, ktry porzuci bro, hem i plecak, by
aresztowany i rozstrzeliwany. Do Strausbergu posano policyjny batalion, by likwidowa
tych, ktrzy wycofywali si bez rozkazw, ale wikszo policjantw wymkna si, aby
przetrwa w jakiej kryjwce, nim batalion ten dotar na miejsce.
Dwudziestego pierwszego kwietnia wczesnym rankiem zakoczy si ostatni aliancki
nalot na Berlin. Nienaturalna cisza zapanowaa w miecie, ale ju kilka godzin pniej
seria wybuchw, ktra zabrzmiaa inaczej od eksplozji bomb lotniczych, oznaczaa, e
centrum stolicy znalazo si w zasigu radzieckiej artylerii. Przebudzi si nawet Hitler,
ktry zwykle sypia do pna. Wyoni si ze swojej sypialni w bunkrze i zapyta, co si
dzieje. Udzielone mu wyjanienie wyranie nim wstrzsno. Dowdca artylerii ukowa
genera pukownik Wasilij Kazakow skierowa na wysunite pozycje baterie cikich dzia
152 mm i haubic 203 mm. Od ich ognia poginy gwnie kobiety stojce w kolejkach po
ywno, gdy mao ktra z nich rezygnowaa z ostatniej szansy uzupenienia zapasw.
Jednak intensywno ostrzau szybko zmusia wikszo Niemek do powrotu do piwnic
i schronw przeciwlotniczych.
Mimo e piercie wok Berlina niemal si zamkn, stalinowska paranoja nadal
udzielaa si ledczym z VII Wydziau NKWD. Kadego ze schwytanych wyszych rang
niemieckich oficerw wypytywano, czy sysza o planach Amerykanw, by wsplnie
z Wehrmachtem odrzuci wojska radzieckie spod Berlina. Stalin naciska ukowa na
moliwie najszybsze zamknicie miasta w okreniu, posugujc si w tym celu cakowicie
zmylonym straszakiem. Wobec powolnoci naszego natarcia napisa w depeszy
sprzymierzeni zbliajcy si do Berlina wkrtce go zajm . ukow by w rwnym stopniu
12

zainteresowany zatrzymaniem natarcia wojsk Koniewa na niemieck stolic. Skierowa 1.

Armi Pancern Gwardii i 8. Armi Gwardyjsk Czujkowa na przedpola Berlina dalej na
poudniowy zachd.
Jedna z pancernych szpic Koniewa zostaa zauwaona w pobliu Zossen. Genera
Krebs dowiedzia si, e wyposaony w samochody pancerne oddzia wydzielony do
obrony jego sztabu uleg zniszczeniu w nierwnym starciu z czogami T-34. Zatelefonowa
do Kancelarii Rzeszy, lecz Hitler nie udzieli Krebsowi i jego podwadnym zgody na
opuszczenie Zossen. Krebs wraz ze sztabowcami zaczli si zastanawia, jak bdzie
w sowieckim obozie jenieckim; ostatecznie nie trafili do niewoli tylko dlatego, e
radzieckim czogom oddalonym o zaledwie kilka kilometrw skoczyo si paliwo.
Nastpny telefon z Berlina poinformowa w kocu o zezwoleniu na ewakuacj i konwj
ciarwek sztabu OKH opuci zagroony rejon.

Berliczycy wyczekiwali na nadejcie Armii Czerwonej; mieszkacy w rozmaity sposb

szykowali si na powitanie zdobywcw, w nastrojach albo frywolnych, albo
rozpaczliwych. W hotelu Adlon personel i gocie wsuchiwali si w odgosy wybuchw
pociskw artyleryjskich. W sali jadalnej zapisa pewien norweski dziennikarz
nieliczni gocie byli zachwyceni gotowoci kelnerw do nalewania im wina
nieprzerwanym strumieniem . Nie chciano pozostawia niczego Rosjanom. Niektrzy
13

z ojcw, wstpujc do Volkssturmu, rozmylali tylko o losie czekajcym ich rodziny. To

ju koniec, creczko powiedzia jeden z nich do crki, wrczajc jej pistolet. Obiecaj
mi, e zastrzelisz si, kiedy wejd Rosjanie. Potem w milczeniu ucaowa j i odszed . 14

Inni zabijali ony i dzieci, by nastpnie odebra sobie ycie .

15

Miasto zostao podzielone na osiem sektorw, z Landwehrkanal w poudniowej

i korytem Sprewy w pnocnej czci dzielnicy centralnej, stanowicymi ostatni lini
obrony. Tylko LVI Korpus Pancerny Weidlinga mia zasili stoeczny garnizon, zwikszajc
jego liczebno do osiemdziesiciu tysicy ludzi. Sto Pierwszy Korpus wycofa si na
pnoc od miasta. Pozostae niemieckie siy, w tym XII Korpus Pancerny SS i V Korpus
Grski SS, wci przebijay si przez wojska Koniewa w lasach na poudnie od Berlina.
Koniew rzuci do ataku swoje 3. i 4. Armi Pancern Gwardii i ponagla formacje
piechoty, by szybciej rozprawiy si z wojskami Bussego. Cho te niemieckie siy
stanowiy zdezorganizowan mas, wymieszan z mnstwem cywilnych uchodcw, nie
byo adnych wtpliwoci, e nie przestan desperacko przedziera si ku abie, aby tylko
ustrzec si radzieckich obozw pracy.
Nieznajcy rzeczywistej sytuacji i pogrony w fantazjach Hitler wyda rozkazy,
wedle ktrych 9. Armia miaa utrzyma pozycje na froncie nad Odr. Zarzuca Luftwaffe
bierno i zagrozi szefowi sztabu si powietrznych generaowi lotnictwa Karlowi
Kollerowi egzekucj. Przypomniawszy sobie, e Heinrici dysponowa w swoim czasie
odwodami w postaci III Germaskiego Korpusu Pancernego SS, Hitler poczy si
telefonicznie z Obergruppenfhrerem SS Steinerem. Poleci mu przeprowadzi silne
przeciwuderzenie na pnocne skrzydo 1. Frontu Biaoruskiego. Zobaczy pan, Rosjanie
ponios najwiksz klsk w swojej historii, u samych bram Berlina. Stanowczo zabroni
wycofywania si na zachd. Oficerowie, ktrzy nie podporzdkuj si bezwarunkowo
temu rozkazowi, maj by aresztowani i niezwocznie rozstrzeliwani. Pan, Steiner,
odpowiada gow za wykonanie tego rozkazu . Zdumiony Steiner a zaniemwi.
16

W Korpusie Germaskim, ktremu odebrano niemal wszystkie jednostki, wzmacniajc nimi

9. Armi, pozostao nie wicej ni kilka batalionw. Otrzsnwszy si z szoku, Steiner
oddzwoni, aby przedstawi generaowi Krebsowi faktyczn sytuacj, ale Krebs tylko
potwierdzi rozkaz i doda, e nie moe skontaktowa si z wodzem, poniewa ten jest
zajty.
Oderwanie Hitlera od rzeczywistoci tym bardziej poraao, i Fhrer wiedzia ju, e
okrona w Zagbiu Ruhry grupa armii, ktr dowodzi Model, poddaa si, a do niewoli
trafio trzysta dwadziecia pi tysicy jej onierzy. Sam Model uda si do lasu i tam si
zastrzeli, zgodnie z powinnoci nazistowskiego feldmarszaka. W pnocnych Niemczech
brytyjska 7. Dywizja Pancerna zbliaa si do Hamburga, a 11. Dywizja Pancerna szybko
zmierzaa w kierunku Lubeki nad Batykiem. Formacje te dziaay zgodnie z tajn instrukcj
wydan przez Churchilla marszakowi polnemu Montgomeryemu, zalecajc zapobieenie
zajcia Danii przez Armi Czerwon. Francuska 1. Armia wesza do Stuttgartu, gdzie wielu
jej pnocnoafrykaskich onierzy zajo si grabie i gwatami na miejscowej ludnoci.

Dwudziestego drugiego kwietnia Himmler odby w Lubece potajemne spotkanie z hrabi

Folkem Bernadottem ze Szwedzkiego Czerwonego Krzya. Zwrci si do niego z prob
o wysondowanie u Amerykanw i Brytyjczykw moliwoci poddania si wojsk
niemieckich na zachodzie. W gecie dobrej woli obieca odesanie siedmiu tysicy
winiarek Ravensbrck do Szwecji, ale poniewa wikszo z nich zapdzono ju do
marszu na zachd, wydao si to niezbyt przekonujce. Kiedy tylko Churchill dowiedzia
si o zabiegach Himmlera, powiadomi o nich Kreml, aeby ustrzec si nastpnej ktni ze
Stalinem, do jakiej doszo po zerwanych negocjacjach z Oberstgruppenfhrerem SS
Wolffem we Woszech.
Hitler gorczkowa si z niecierpliwoci, wyczekujc na nowiny o ataku Steinera.
Kiedy w kocu si dowiedzia, e Grupa Operacyjna Steinera gdy przy takiej nazwie
obstawa nie przesza do ofensywy, zaczy w nim narasta podejrzenia dotyczce zdrady
w onie SS. Podczas poudniowej narady sytuacyjnej wrzeszcza w ataku furii, a potem ze
szlochem opad na fotel. Wtedy po raz pierwszy przyzna otwarcie, e Niemcy przegray t
wojn. Ludzie z jego otoczenia prbowali go namwi do wyjazdu do Bawarii, ale
stwierdzi stanowczo, e pozostanie w Berlinie i zastrzeli si. By zbyt osabiony, eby
walczy. Przyby Goebbels, aby go uspokoi, ale nic nie byo w stanie nakoni Hitlera do
opuszczenia stolicy. Minister propagandy ju zawczasu postanowi, i zostanie z wodzem
do koca, by stworzy nazistowsk legend na przyszo. Rozumujc w kategoriach
filmowych, podobnie zreszt jak sam Fhrer, Goebbels uwaa, e ich mier w ruinach
Berlina bdzie bardziej dramatyczna od izolacji w Berghofie.
Hitler ponownie wyszed ze swoich pokojw, podbudowany rozmow z Goebbelsem.
Podchwyci sugesti Jodla, aby cign do Berlina 12. Armi Wencka, przeciwstawiajc
si Amerykanom nad ab, w celu przeprowadzenia kontrataku. By to utopijny plan.
Dwunasta Armia bya na to stanowczo zbyt saba, a do tej pory wok Berlina zamkn si
ju piercie okrenia. Podpukownik Ulrich de Maizire, oficer sztabu generalnego, ktry
owego dnia mia okazj przypatrywa si histerycznym scenom rozgrywajcym si
w bunkrze Fhrera, nabra przewiadczenia, e choroba umysowa, na ktr cierpia
Hitler, polega na jego hipertroficznym utosamianiu si z narodem niemieckim . Wdz
17

uzna, e ludno Berlina powinna samobjczo zgin wraz z nim. Magda Goebbels, ktra
uwaaa, i w Niemczech bez Hitlera nie warto y, tej nocy sprowadzia do bunkra
szecioro swoich dzieci. Sztabowcy przygldali si temu z przeraeniem, wyczuwajc, jaki
koniec je czeka.
Do owego wieczoru 3. Armia Pancerna Gwardii pod dowdztwem Rybaki wysza
nad kana Teltow na poudniowym skraju Berlina. cignito cik artyleri,
przygotowujc si do ataku zaplanowanego na nastpny dzie. Sidmy Wydzia NKWD,
odpowiadajcy za przesuchiwanie jecw i akcje propagandowe, doprowadzi do
zasypania miasta ulotkami, w ktrych wzywano mieszkanki Berlina, aby nakaniay
niemieckich oficerw do skadania broni. Odzwierciedlao to zmian w taktyce partii
bolszewickiej wobec Niemcw, ale nie frontow rzeczywisto. Poniewa faszystowska
klika boi si kary gosiy ulotki liczy na przecignicie wojny. Jednak wy, kobiety, nie
macie si czego obawia. Nikt was nie tknie . Przez radio nadawano podobne wezwania.
18

Dwudziestego trzeciego kwietnia feldmarszaek Keitel dotar do kwatery polowej

Wencka. Przemwi do zebranych tam oficerw niczym na wiecu partii nazistowskiej,
wymachujc marszakowsk buaw i rozkazujc maszerowa na Berlin, by ocali Fhrera.
Ale Wenck mia ju zupenie inne plany. Zamierza wyruszy na wschd, lecz nie
w kierunku Berlina. Chcia poczyni wyom, przez ktry 9. Armia Bussego mogaby uciec
z lasw nad ab.
Dowdca LVI Korpusu Pancernego genera Weidling zadzwoni tego ranka do bunkra
Fhrera, aby zameldowa, e jego wojska wycofuj si do Berlina. Genera Krebs
oznajmi na to Weidlingowi, i skazano go na mier za tchrzostwo. Weidling, wykazujc
niewtpliw odwag, domaga si niezwocznej konfrontacji ze swoimi oskarycielami.
Wbrew temu, co podaway oficjalne raporty, nie opuci swej kwatery gwnej na zachd
od Berlina. Twarde odparcie przez Weidlinga stawianych mu zarzutw wywaro takie
wraenie na Hitlerze, e od razu odda pod jego komend stoeczny garnizon i cae wojska
bronice Berlina. Jak zauway jeden ze starszych rang oficerw, bya to tragikomedia
typowa dla nazistowskiego reimu . Dla samego Weidlinga wspomniana nominacja bya
19

wtpliwym zaszczytem.
Weidling rozlokowa w stolicy swoje wojska, zatrzymujc w odwodzie jedynie 20.
Dywizj Grenadierw Pancernych. Czas nagli. Tego samego popoudnia radziecka 8.
Armia Gwardyjska i 1. Armia Pancerna Gwardii, wspdziaajc z sob, wdary si do
poudniowo-wschodniej czci Berlina. Tam rycho wday si w zacieke walki z Dywizj
SS Nordland na lotnisku Tempelhof i w jego okolicach, pord wypalonych wrakw
myliwcw Focke-Wulf. Pita Armia Uderzeniowa atakowaa od wschodu, 3. Armia
Uderzeniowa wkroczya na pnocne przedmiecia, 47. Armia szturmowaa potn
ceglan twierdz Spandau, za 3. Armia Pancerna Gwardii i 28. Armia z frontu Koniewa
rozpoczy przepraw przez kana Teltow. Zmasowana artyleria generaa Katukowa nie
przerywaa ostrzau miasta do chwili zakoczenia batalii berliskiej miaa wystrzeli
cznie 1,8 miliona pociskw a wspierajce wojska ldowe samoloty radzieckich armii
lotniczych harcoway nad niemieck stolic, bezkarnie ostrzeliwujc pozycje
nieprzyjaciela z broni maszynowej i zrzucajc bomby.
Owego wieczoru Albert Speer przylecia do Berlina maym samolotem, by po raz
ostatni zobaczy si z Hitlerem. Fhrer powiedzia mu o swym zamiarze popenienia
samobjstwa wraz z Ev Braun. Wkrtce potem Martin Bormann przynis depesz nadan
z Bawarii przez Gringa. Do Gringa dotary znieksztacone wieci o wydarzeniach
w Berlinie i histerycznym wybuchu Hitlera z poprzedniego dnia. Zaproponowa wic, e
sam przejmie pene przywdztwo Rzeszy. Bormann stwierdzi, e jest to rwnoznaczne
ze zdrad, a w wysanej odpowiedzi pozbawiono marszaka Rzeszy wszelkich stanowisk
i zaszczytw. Bormann nada do Bawarii jeszcze jeden telegram, nakazujc miejscowemu
SS naoenie na Gringa aresztu domowego.
Wielokrotnie oficerowie SS wydawali si bardziej skorzy do kapitulowania od
oficerw niemieckiej armii ldowej. Tego samego dnia Fritz Hockenjos, oficer
Wehrmachtu, ktry znalaz si w skadzie jednego z esesowskich korpusw okronych
w Schwarzwaldzie przez wojska francuskie, zanotowa w prowadzonym dzienniku
rozmow ze swoim zwierzchnikiem w randze generalskiej. Czy naprawd wierzy pan, e
dalsza walka ma sens? zapyta wspomniany genera SS. Tak, jako onierz wierz w to
odpar Hockenjos. Mnie take sytuacja wydaje si beznadziejna, ale pki nie ma
rozkazu przerwania walki, uwaam, e naczelne przywdztwo wci widzi jakie
wyjcie .
20

Rankiem 24 kwietnia rozpocz si od silnego przygotowania artyleryjskiego szturm wojsk

Koniewa przez kana Teltow. Skonsternowany ukow dowiedzia si od dowdztwa 1.
Armii Pancernej Gwardii, e brygady czogw pod komend Rybaki dotary do Berlina.
Jeszcze mniej spodobaa mu si wiadomo, i owego przedpoudnia przekroczyy
wspomniany kana, a wczesnym popoudniem czogi Rybaki przejechay po mostach
pontonowych na drugi brzeg. Ale i Koniew przey nieprzyjemn chwil, gdy po tym jak
przyglda si forsowaniu kanau, usysza, i dywizje Wencka podjy marsz na wschd,
aby poczy si z niedobitkami niemieckiej 9. Armii.
Wielu z tych berliczykw, ktrzy mieli jeszcze sprawne odbiorniki radiowe,
z podekscytowaniem wysuchao komunikatu Goebbelsa o podaniu 12. Armii Wencka ku
stolicy. Inni obawiali si, e to tylko przeduy walki. Perspektywa odsieczy znowu nieco
uskrzydlia Hitlera. Wyda rozkazy, aby 9. Armia Bussego poczya si z armi Wencka
i obie razem ruszyy na Berlin. Nie przyszo mu jednak na myl, e ani Wenck, ani Busse
nie maj najmniejszego zamiaru wypeni podobnego polecenia. Dnitz obieca dostarczy
samolotami do stolicy marynarzy z portw w pnocnych Niemczech w celu wzmocnienia
obrony Berlina. Mieli przyby samolotami transportowymi Junkers Ju 52, ktre
wyldowayby na Ost-West Achse, czyli alei przecinajcej Tiergarten na zachd od Bramy
Brandenburskiej. Najbardziej zaskakujcymi posikami wojskowymi, jakie dotary owej
nocy do Berlina, byo dziewidziesiciu francuskich ochotnikw z resztek Dywizji SS
Charlemagne, ktrzy przedarli si w ciarwkach przez radzieckie pozycje na pnocy
miasta.
Berliczycy, stoczeni w piwnicach, schronach i wielkich betonowych wieach
przeciwlotniczych, pragnli tylko tego, by bitwa si skoczya. Brakowao tam powietrza,
a wszdzie panowa taki cisk, e nie sposb byo przepcha si do ubikacji albo do kranu
z wod pitn. Z kranw nawet nie kapao. Pozostawao czerpanie wody z rcznych pomp
ulicznych, wystawionych na ostrza. Zrujnowanemu miejskiemu pejzaowi nadano miano
Reichsscheiterhaufen stosu pogrzebowego Rzeszy. Ale kiedy radzieckie wojska
przedzieray si ku centrum Berlina, a walki toczyy si o kady dom, przebywanie
w piwnicach stao si zbyt niebezpieczne. Czerwonoarmici czasami wrzucali do nich
granaty, natrafiwszy w pobliu na zbrojny opr.
Czonkowie Volkssturmu, Hitlerjugend i niewielkie oddziay Waffen-SS ostrzeliway
si zza barykad, z okien i dachw, mierzc z pancerfaustw do radzieckich czogw.
Z pocztku atakujce czogi jechay rodkiem ulic, lecz potem ich zaogi zmieniy taktyk,
przemykajc bokami i siekc z kaemw w kierunku prawdopodobnych nieprzyjacielskich
pozycji. onierze 3. Armii Uderzeniowej na pnocy miasta strzelali w dachy z dzia
przeciwlotniczych, gdy wyloty luf czogowych armat nie podnosiy si na wystarczajc
wysoko. By przeciwdziaa skutkom wybuchw przeciwpancernych pociskw
pancerfaustw, sowieccy czogici przymocowywali metalowe spryny z materacw
z przodu i po bokach swoich wozw bojowych, a te powodoway, e pociski rozryway si
przedwczenie. Barykady niszczono ogniem na wprost z cikich dzia, ktre podcigano
na pierwsz lini. Sowieckie straty od ognia wasnej artylerii, a jeszcze czciej w wyniku
ostrzau prowadzonego przez ssiednie radzieckie armie, wzrastay wraz ze zblianiem si
szturmujcych oddziaw do centrum Berlina. Z powodu dymu i chmur pyu zasnuwajcych
miasto piloci samolotw szturmowych mieli trudnoci z dostrzeeniem, kogo atakuj.
Czujkow skierowa cz swojej 8. Armii Gwardyjskiej nieco na zachd, aby zablokowaa
natarcie 3. Armii Pancernej Gwardii. Wskutek tego wielu jego onierzy zgino od ognia
cikiej artylerii Koniewa i wyrzutni pociskw rakietowych typu Katiusza.
Tego dnia woski Komitet Wyzwolenia Narodowego wezwa do powstania
przeciwko wszystkim niemieckim wojskom, ktre pozostay w pnocnej Italii. Partyzanci
zaatakowali wycofujce si niemieckie kolumny, a nazajutrz opanowali Mediolan.

Dwudziestego pitego kwietnia Amerykanie z 69. Dywizji Piechoty i onierze radzieccy

z 58. Dywizji Strzelcw Gwardii spotkali si w Torgau nad ab. Wiadomo
o rozczonkowaniu nazistowskiej Rzeszy na dwie czci rozgaszano na caym wiecie.
Stalin popdza dowdcw sowieckich frontw, aby, tam gdzie tylko mog, spieszyli nad
ab, cho ostatecznie upewni si w tym, e Amerykanie nie podaj ku Berlinowi.
Genera Sierow z NKWD cign trzy puki wojsk ochrony pogranicza, a te miay
wyapywa niemieckich oficerw usiujcych wymkn si z oblonego miasta.
Wyselekcjonowani ludzie Berii mieli wjecha tu za 3. Gwardyjsk Armi Pancern do
Dahlem, aby zabezpieczy tamtejszy orodek bada nuklearnych.
John Rabe, ten sam niemiecki pamitnikarz, ktry uwieczni masakr w Nankinie,
znajdowa si w tym czasie w Siemensstadt na pnocno-zachodnim skraju Berlina.
Rosyjscy onierze s bardzo przyjani, na razie zanotowa. Nie nkaj nas, nawet
czasami czstuj jedzeniem, tyle e maj bzika na punkcie jakiegokolwiek alkoholu i staj
si nieobliczalni, kiedy wypij za duo. Wtedy zaczynao si na og poszukiwanie
zegarkw i uganianie si za kobietami. Nieco pniej Rabe wspomnia o samobjstwach
popenianych przez osoby z ssiedztwa, ktre wczeniej pozabijay swoje dzieci, oraz
o siedemnastolatce, piciokrotnie zgwaconej, a potem zastrzelonej. (...) Kobiety
w schronie przeciwlotniczym przy Quellweg gwacono na oczach ich mw . 21

W Berlinie mniej byo jednak przemocy i sadyzmu anieli w czasie wciekego

odwetu na Prusach Wschodnich. Sowieccy onierze staranniej wybierali swoje ofiary,
w piwnicach i schronach owietlajc zawczasu ich twarze latarkami. Matki prboway
ukrywa crki na strychach, pomimo zagroenia ze strony pociskw artyleryjskich, ale
ssiedzi czasami zdradzali takie kryjwki, aby w ten sposb odwrci uwag
czerwonoarmistw od siebie lub od wasnych crek. Nawet ydwki nie byy bezpieczne.
onierze armii radzieckiej mieli mae pojcie o nazistowskich przeladowaniach na tle
rasowym, o ktrych sowiecka propaganda prawie nie wspominaa. Dla nich liczyo si, e
Frau ist Frau (kobieta to kobieta) . ydowskie kobiety i dziewczta, nadal
22

przetrzymywane w obozie przejciowym przy Schulstrasse w Wedding, zostay zgwacone

po tym, jak ulotniy si esesowskie strae.
Personel dwch gwnych berliskich szpitali, Charit i Cesarzowej Augusty
Wiktorii, oszacowa liczb zgwaconych kobiet na od dziewidziesiciu piciu tysicy do
stu trzydziestu tysicy. Wikszo ofiar napastowano wielokrotnie. Jeden z lekarzy ocenia,
e okoo dziesiciu tysicy ofiar gwatw stracio ycie albo na skutek zbiorowego
zgwacenia, albo te popeniajc pniej samobjstwo. Liczni ojcowie nakaniali crki, by
same si zabijay dla zmycia haby. Sdzi si, e na terytorium Niemiec ogem pado
ofiar gwatw okoo dwch milionw kobiet i dziewczt. Prusy Wschodnie byy scen
najwikszych okruciestw, co znajdowao potwierdzenie w wielu raportach dowdcw
oddziaw NKWD przesyanych Berii . 23

W Berlinie nawet ony i crki komunistw, ktrzy ochotniczo zatrudniali si

w kantynach i pralniach Armii Czerwonej, spotyka podobny los. Czonkowie
Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), ktrzy wyszli z podziemia, by powita swoich
wyzwolicieli, bywali nierzadko aresztowani jako rzekomi szpiedzy. Enkawudzici
uznawali za zdrad to, e nie udao im si pomc radzieckiej ojczynie komunizmu.
Dlaczego nie wstpilicie do partyzantki? brzmiao oskarycielskie pytanie,
sformuowane zawczasu w moskiewskiej centrali.

Dwudziestego sidmego kwietnia 8. Armia Gwardyjska i 1. Armia Pancerna Gwardii

przeamay lini niemieckiej obrony nad Landwehrkanal, pokonujc ostatni powaniejsz
przeszkod na drodze ku dzielnicy rzdowej. Tymczasem na poudniu Berlina osiemdziesit
tysicy onierzy Bussego usiowao si przebija przez autostrad ze stolicy do Drezna,
obsadzon przez kilka dywizji Koniewa. Sowieci cinali drzewa w lasach, w ktrych rosy
bardzo wysokie sosny, by zablokowa drogi wiodce na zachd. Ale wiele jednostek
Bussego, czasami z nielicznymi czogami Tiger, ktre jeszcze miay paliwo, zdoao
wyszuka luki w kordonie utworzonym przez formacj Armii Czerwonej. Na te
z pojazdw, ktrych nie porzucono, zaadowywano rannych, a ci krzyczeli z blu, gdy wozy
podskakiway na wybojach. Jeli ktry z rannych wypada, by po prostu miadony przez
koa nastpnego pojazdu. Prawie nikt nie przystawa, eby pomc takim nieszcznikom.
Stra przednia tych niemieckich wojsk podajcych w kierunku zachodnim zostaa
dostrzeona przez jeden z samolotw Luftwaffe i zameldowano o tym do bunkra Fhrera.
Hitler ledwie mg uwierzy, e Busse zignorowa jego rozkazy. Poleci wysa mu seri
depesz, z ktrych wynikao, e obowizkiem Bussego jest ocalenie Berlina, a nie 9. Armii.
Tre jednej z nich brzmiaa: Fhrer w Berlinie oczekuje, e wojska wypeni swj
obowizek. Historia i nard niemiecki wzgardz kadym, kto w zaistniaych
okolicznociach nie da z siebie wszystkiego, by ratowa sytuacj i Fhrera . Ale 24

dyspozycje Hitlera byy ju lekcewaone przez wszystkich jego podwadnych. Genera

Heinrici, nie informujc o niczym kwatery gwnej wodza, poleci generaowi
pukownikowi Hasso von Manteufflowi wycofywa si na pnoc przez Meklemburgi
w obliczu natarcia wojsk 2. Frontu Biaoruskiego pod dowdztwem Rokossowskiego znad
dolnej Odry. Kiedy Keitel dowiedzia si o tym akcie nieposuszestwa, rozkaza
Heinriciemu stawi si do raportu w nowej siedzibie dowdztwa OKW na pnocny
zachd od Berlina, lecz sztabowcy Heinriciego przekonali swego przeoonego, e lepiej
ocali gow i przeczeka do koca wojny. W samym Berlinie na coraz liczniejszych
domach wywieszano przecierada i poszwy na znak kapitulacji, mimo zagroenia ze strony
patroli SS, ktrym rozkazano rozstrzeliwa wszystkie osoby zastane w takich budynkach.
Dwudziestego smego kwietnia wojska amerykaskie wkroczyy do obozu
koncentracyjnego w Dachau na pnoc od Monachium. Okoo trzydziestu esesowskich
wartownikw usiowao broni si z wie straniczych, lecz szybko ich zastrzelono.
Zgino tam ponad piciuset esesmanw; niektrych zabili winiowie, wikszo jednak
zlikwidowali amerykascy onierze, oszoomieni tym, co ujrzeli. Obok terenu obozu
natknli si na wagony bydlce pene przypominajcych szkielety ludzkich cia. Pewien
podporucznik wyda rozkaz postawienia pod murem i rozstrzelania z broni maszynowej
trzystu czterdziestu szeciu esesmanw. Z trzydziestu tysicy winiw, ktrzy przeyli
obz, 2466 byo w tak zym stanie, e zmarli w cigu nastpnych tygodni, mimo udzielonej
im pomocy medycznej.
Podejrzenia Hitlera dotyczce zdrady w onie SS znalazy potwierdzenie, gdy
szwedzkie radio obwiecio ze Sztokholmu o podjtych przez Heinricha Himmlera prbach
porozumienia si z aliantami. Poprzedniego wieczoru Hitler zauway nieobecno
w kwaterze gwnej Obergruppenfhrera SS Hermanna Fegeleina, przedstawiciela
Himmlera, a zarazem ma siostry Evy Braun. Wysano oficerw na jego poszukiwanie.
Odnaleli Fegeleina pijanego wraz z kochank w jego mieszkaniu. Para ta zawczasu
spakowaa bagae, szykujc si do ucieczki. Fegelein zosta sprowadzony pod stra do
Kancelarii Rzeszy. Eva Braun odmwia wstawienia si za swoim niewiernym szwagrem.
W jeszcze wiksze rozgoryczenie wprawio Hitlera sprzeniewierzenie si wiernego
Heinricha; przygnbio go to bardziej ni podjta przez Gringa prba przejcia wadzy.
Po fiasku kontrofensywy Steinera wdz wszdzie wok siebie doszukiwa si zdrady.
Zatelefonowa do Dnitza przebywajcego we Flensburgu na batyckim wybrzeu. Ten
rozmawia z Himmlerem, ktry zaprzeczy pogoskom o rokowaniach z zachodnimi
aliantami. Nieco pniej jednak Agencja Reutera powtrzya informacj na temat takich
prb. Rozwcieczony Hitler rozkaza Gruppenfhrerowi SS Mllerowi, szefowi Gestapo,
przesucha Fegeleina. Po tym jak Fegelein przyzna, i wiedzia o kontaktach Himmlera
z hrabi Bernadottem, zosta pozbawiony wszystkich odznacze, zdegradowany,
wyprowadzony na dziedziniec i rozstrzelany przez ludzi z obstawy Fhrera. Hitler wyzna,
e zdrada Himmlera okazaa si dla niego ostatecznym ciosem. Wedug Speera tym, co
pchno Himmlera na drog wiaroomstwa, bya podjta przez Hitlera decyzja o ukaraniu
dywizji Waffen-SS walczcych na Wgrzech, polegajcym na pozbawieniu ich onierzy
prawa do noszenia honorowych opasek.
Kilka godzin po egzekucji szwagra Eva Braun polubia Adolfa Hitlera. wiadkami
tej ceremonii byli Goebbels i Bormann, a poprowadzi j pewien zdumiony urzdnik stanu
cywilnego, sprowadzony z jednego z oddziaw Volkssturmu. Zgodnie z nazistowskim
prawem zapyta Hitlera i Ev Braun, czy oboje mieli wycznie aryjskich przodkw i czy
nie cierpieli na choroby dziedziczne.
We wczesnych godzinach porannych 29 kwietnia Fhrer opuci na chwil swoj
oblubienic, aby podyktowa testament. Jak zwykle wygosi przy okazji obdn tyrad,
owiadczajc, e nigdy nie chcia tej wojny. To midzynarodowe ydostwo mu j
narzucio. Na nowego prezydenta Rzeszy po swojej mierci wyznaczy Dnitza. Goebbels
mia by nastpnym kanclerzem Niemiec. Gauleiter Karl Hanke, ktry wwczas kierowa
zaciek obron Wrocawia, pki nie wymkn si z tego miasta maym samolotem, winien
zastpi Himmlera jako nowy Reichsfhrer SS. Kiedy sekretarka Hitlera Traudl Junge
uporaa si z zadaniem spisywania ostatniej woli wodza, stwierdzia, e nikt si nie
zatroszczy o nakarmienie dzieci Goebbelsa. Udaa si na poszukiwanie produktw
ywnociowych w Kancelarii Rzeszy, lecz tam natkna si na rozpasan orgi, w ktrej
uczestniczyli oficerowie SS i mode kobiety, skuszone obietnic jedzenia i alkoholu.
Ludzie z otoczenia Hitlera nerwowo wyczekiwali na chwil, w ktrej wdz popeni
samobjstwo. Po egzekucji Fegeleina nie mogli liczy na ucieczk, pki Fhrer y.
Dobiegajce z zewntrz odgosy walk przybieray na sile, a niedobitki Dywizji Nordland
i francuscy esesmani bronili si na poudniowym kracu Wilhelmstrasse. Ruiny Anhalter
Bahnhof i gmachu Gestapo przy Prinz Albrecht Strasse zostay zdobyte przez radzieckie
oddziay. Francuscy ochotnicy z Waffen-SS nader skutecznie radzili sobie z ukradkowym
podchodzeniem do sowieckich czogw i niszczeniem ich z pancerfaustw. Tiergarten
przypomina w tym czasie pobojowisko z okresu pierwszej wojny wiatowej,
z roztrzaskanymi drzewami i lejami po pociskach artyleryjskich.
Dwie dywizje radzieckiej 3. Armii Uderzeniowej przedostay si przez Sprew
z Moabitu i opanoway siedzib Ministerstwa Spraw Wewntrznych, ktr nazway
domem Himmlera. O wicie 30 kwietnia Sowieci przypucili szturm na Reichstag,
uznany przez Stalina za symbol Berlina. Pierwszemu onierzowi, ktry zawiesi sowieck
flag na gmachu Reichstagu, obiecano order Bohatera Zwizku Radzieckiego. Reichstagu
bronia zbieranina oddziaw SS, Hitlerjugend i pewna liczba marynarzy, przewiezionych
do stolicy samolotami transportowymi Ju 52, ktre rozbiy si podczas ldowania.
Najpowaniejsze zagroenie dla atakujcych czaio si na ich tyach; z wielkiej wiey
przeciwlotniczej w Tiergarten Niemcy mogli ich ostrzeliwa podczas przebiegania przez
rozlegy Knigsplatz, na ktrym Speer niegdy zaplanowa wzniesienie Volkshalle, gwnej
budowli nowej nazistowskiej stolicy Germanii.
Owego ranka w bunkrze Hitler wyprbowa skuteczno jednej z ampuek z cyjankiem
na swoim ukochanym owczarku alzackim suce Blondi. Widzc, e trucizna podziaaa,
poczyni przygotowania do samobjstwa. Nieco wczeniej dowiedzia si o mierci
Mussoliniego oraz jego kochanki Clary Petacci. Ich podziurawione kulami zwoki
zwieszono z zadaszenia jednej ze stacji benzynowych w Mediolanie. Szczegowe
informacje na temat tej egzekucji przepisano dla niego na specjalnej maszynie z du
czcionk, ktr mg odczyta bez okularw. (Dokument ten znalaz si w rosyjskich
archiwach). Okoo godziny pitnastej Fhrer poegna si z osobami ze swego otoczenia.
Cho powag chwili zakcay odgosy libacji dochodzce z Kancelarii Rzeszy, Magda
Goebbels wpada w histeri na myl o tym, e straci uwielbianego wodza.
W kocu Hitler uda si do swojego salonu wraz ze wieo polubion on, ktra
zachowywaa si radonie w czasie poudniowego posiku, cho dobrze wiedziaa, co j
czeka. Nikt nie usysza huku wystrzau, ale wkrtce po 15.15 wszed tam pokojowy
Hitlera, Linge, a w lad za nim inni. Fhrer strzeli sobie w gow, a Eva Hitler pokna
cyjanek. Ich zwoki zawinito w szare wojskowe koce i wyniesiono do ogrodu Kancelarii
Rzeszy, gdzie zgodnie z wydanymi przed mierci instrukcjami zostay oblane benzyn
i podpalone. Goebbels, Bormann i genera Krebs stanli na baczno i unieli ramiona
w nazistowskim salucie.
Tego samego wieczoru, gdy wojska radzieckie przedary si do Reichstagu, by
zawiesi tam sztandar zwycistwa na czas pierwszomajowych uroczystoci w Moskwie,
genera Weidling zaplanowa przebicie si na zachd na czele tylu onierzy, ilu zdoa
zebra. Wwczas jednak pewien oficer SS przebieg midzy spadajcymi pociskami
z wezwaniem do Kancelarii Rzeszy. Tam Goebbels poinformowa Weidlinga o mierci
Hitlera i doda, e genera Krebs ma wynegocjowa z sowieckimi dowdcami warunki
zawieszenia broni.
Krebs, cho z pozoru opowiada si za stawianiem oporu do koca, faktycznie ju od
pewnego czasu co rano szlifowa swoj znajomo rosyjskiego przed lustrem w trakcie
golenia. Kiedy tylko ogoszono przerwanie walk w sektorze 8. Armii Gwardyjskiej,
zaprowadzono go do kwatery radzieckiego dowdztwa. Czujkow zadzwoni do ukowa,
ktry niezwocznie wysa tam swojego szefa sztabu generaa Wasilija Sokoowskiego.
ukow nie chcia, aby jego najsurowszy krytyk, czyli Czujkow, mg twierdzi, e sam
przyj kapitulacj Berlina. Potem ukow poczy si telefonicznie ze Stalinem, nalegajc,
aby wodza obudzono, i osobicie poinformowa go, e Hitler nie yje. Doigra si, podlec
stwierdzi Stalin. Szkoda, e nie udao nam si pojma go ywego. Gdzie ciao
Hitlera? Stalin oznajmi ukowowi, e nie wolno podejmowa adnych rokowa
25
z wrogiem. Wchodzia w gr tylko bezwarunkowa kapitulacja Niemcw. Krebs chcia
rozejmu. Usiowa przekonywa Sowietw, e tylko nowe wadze admiraa Dnitza mogy
wyda zgod na bezwarunkowe poddanie. Sokoowski odesa Krebsa z posaniem, e jeli
Goebbels i Bormann nie skapituluj bezwarunkowo do 10.15, przedpoudniem 1 maja, to
Rosjanie obrc Berlin w perzyn. Odpowied nie nadesza, wic na centrum miasta
spad huraganowy ogie.
Najbardziej zawzitymi obrocami dzielnicy rzdowej okazay si zagraniczne
oddziay Waffen-SS, skandynawskie i francuskie. Saperzy z Dywizji Nordland zniszczyli
tunel miejskiej kolei podziemnej pod Landwehrkanal za pomoc materiaw
wybuchowych, z ktrych zrobili adunek kumulacyjny. Dwadziecia pi kilometrw tuneli
metra zostao zalanych przez wod. Szacunki dotyczce liczby ofiar tej eksplozji wahaj
si od zaledwie pidziesiciu osb a do pitnastu tysicy, w istocie jednak
prawdopodobnie bya ona stosunkowo niska. W wodzie pod ziemi znalazo si wiele
zwok, gdy zlokalizowane w tunelach szpitale polowe pozostawiay tam ciaa zmarych.
Na poudnie od Berlina okoo dwudziestu piciu tysicy onierzy, stanowicych
niedobitki 9. Armii Bussego, wylego z lasw koo Beelitz; byli cakowicie wyczerpani
i osabieni z godu. Uciekao wraz z nimi kilka tysicy cywilw. Dywizje Wencka, ktre
przebiy drog ucieczki dla nich oraz dla garnizonu poczdamskiego, rekwiroway kady
napotkany pojazd, by zbiec nimi ku abie i unikn radzieckiej niewoli.
Owego popoudnia Brigadefhrer Wilhelm Mohnke, ktry dowodzi obron dzielnicy
rzdowej, wyda rozkaz wycofania z walk ostatnich czogw Tiger z Dywizji SS
Nordland. Chocia Goebbels nadal nie chcia sysze o bezwarunkowej kapitulacji, to
Martin Bormann i Mohnke ju przemycili do Kancelarii Rzeszy cywilne ubrania, szykujc
si tej nocy do ucieczki. Spodziewali si, e niemieccy onierze zatrzymaj wojska
radzieckie na obrzeach dzielnicy rzdowej i bd walczyli, podczas gdy Bormann i inni
sprbuj uciec. Wieczorem ci, ktrzy chcieli wydosta si spod Kancelarii Rzeszy, czekali
niecierpliwie, a Magda Goebbels otruje szecioro swoich dzieci, a nastpnie wraz
z mem popeni samobjstwo.
O 21.30 hamburska rozgonia radiowa Deutschlandsender nadaa pogrzebow
muzyk, nim wystpi z ordziem do narodu Dnitz, by obwieci mier Hitlera, ktry
rzekomo zgin, walczc na czele swych wojsk . Joseph i Magda Goebbelsowie,
26

umierciwszy swe dzieci, wyszli do ogrodu Kancelarii Rzeszy. Magda ciskaa w doni
nalec do Hitlera zot odznak partii nazistowskiej, ktr wdz sprezentowa jej przed
odebraniem sobie ycia. Goebbelsowie rwnoczenie rozgryli kapsuki z cyjankiem.
Potem jeden z adiutantw ministra propagandy dobi oboje strzaami z pistoletu, obla
zwoki benzyn i podpali je.
Zwizane z tym opnienie oznaczao, e uciekinierzy wyruszyli dopiero o jedenastej
wieczorem, o dwie godziny pniej, ni zamierzali. W dwch grupach udali si rnymi
drogami nad Sprew, aby przedosta si za ni i dalej pody na pnoc kraju. onierze
Dywizji Nordland z czogiem Tiger i innymi opancerzonymi pojazdami prbowali si
przebi, szarujc przez most Weidendammer. Czerwonoarmici, spodziewajc si takiej
prby przeomu, wzmocnili siy na tym odcinku i pozabijali wikszo nieprzyjaci
w chaotycznym nocnym boju. Kilku Niemcom, midzy innymi Bormannowi i Arturowi
Axmannowi, przywdcy Hitlerjugend, udao si przedrze w powstaym zamieszaniu.
Bormann, ktry oddzieli si od pozostaych, najwyraniej pobdzi, wpad na grup
radzieckich onierzy i zay trucizn.
Kapitulacja, na ktr zgodzi si Weidling, miaa wej w ycie o pnocy,
a tymczasem inna, wiksza grupa bojowa, zoona z niedobitkw 18. Dywizji Grenadierw
Pancernych oraz Dywizji Pancernej Mncheberg, staraa si przebija w kierunku
zachodnim. Wcieky bj rozgorza nad Hawel w okolicach Charlottenbrcke w Spandau.
Niemieckie wozy opancerzone znw odegray rol tarana w starciu z wojskami radzieckiej
47. Armii. Doszo do chaotycznej masakry, kiedy tumy cywilw i onierzy popdziy na
most pod oson ognia samobienych dzia przeciwlotniczych. Nie sposb ustali, ilu
z nich zgino, ale tylko garstka dotara do aby. ukow wyda rozkaz dokadnych ogldzin
wszystkich nieprzyjacielskich zwok i kadego zniszczonego niemieckiego pojazdu w celu
sprawdzenia, czy nie byo wrd nich ktrego z nazistowskich przywdcw, jednak
wikszo cia bya tak spalona, e wykluczao to ich identyfikacj.
Drugiego maja w poczerniaym, dymicym miecie zapanowa nienaturalny spokj.
Syszao si tylko pojedyncze wystrzay, gdy esesmani odbierali sobie ycie; cisz mciy
te sporadycznie serie z sowieckich pistoletw maszynowych. W Kancelarii Rzeszy
zastrzelili si genera Krebs i gwny adiutant Hitlera genera Wilhelm Burgdorf,
skonsumowawszy przedtem wielkie iloci winiaku. onierze radzieckiej 5. Armii
Uderzeniowej zajli gmach i wywiesili nad nim wielki czerwony sztandar, a inna sowiecka
flaga zaopotaa ostatecznie take na Reichstagu.
Dla ludnoci cywilnej, wylegajcej ostronie z piwnic i schronw przeciwlotniczych,
widok zasanego zwokami i gruzem miejskiego pobojowiska stanowi prawdziwy wstrzs.
Wszdzie znajdoway si spalone wraki sowieckich czogw, zniszczonych z bliska przez
pancerfausty onierzy formacji zagranicznych Waffen-SS i czonkw Hitlerjugend. Niemki
zakryway twarze polegych gazetami lub kawakami tkanin. Wikszo zabitych ledwie
wysza z wieku chopicego. Starsi mczyni z Volkssturmu poddawali si przy pierwszej
sposobnoci. Czerwonoarmici popdzali schwytanych jecw okrzykami Dawaj!
Dawaj! (Prdzej!). Wszystkich Niemcw w mundurach, onierzy, policjantw, a nawet
straakw, zaganiano do kolumn wyprowadzanych z miasta. Wielu pakao, gdy
odprowadzay ich ony, podajc prowiant i ubrania. Bali si, e zostan wysani do
obozw pracy na Syberii.
Operacj berlisk, trwajc od 16 kwietnia do 2 maja, fronty pod dowdztwem
ukowa, Koniewa i Rokossowskiego okupiy strat 352 425 onierzy, z ktrych prawie
jedna trzecia zgina. W wojskach 1. Frontu Biaoruskiego straty byy najwysze, do czego
przyczyniy si desperackie prby zdobycia wzgrz Seelow przez ukowa.
Stalin, nader ciekawy wszelkich szczegw dotyczcych mierci Hitlera, chcc si
upewni, e niemiecki wdz naprawd zgin, rozkaza grupie ledczych ze Smierszy z 3.
Armii Uderzeniowej przeprowadzi dochodzenie w tej spawie. Zapiecztowano bunkier
pod Kancelari Rzeszy, gdy ci przystpili do pracy. Nawet marszakowi ukowowi nie
pozwolono tam wej, tumaczc, e saperzy nie zakoczyli jeszcze szukania min i bomb
puapek. Ekipy ledczych zaczy przesuchiwa wszystkich wiadkw wydarze ostatnich
dni w bunkrze Fhrera, a ciaa Josepha i Magdy Goebbelsw wywieziono z Berlina na
ogldziny laboratoryjne. Z Moskwy coraz bardziej naciskano, nakazujc odnalezienie
szcztkw Hitlera. Agenci Smierszy natrafili na nie, zagrzebane w leju po pocisku razem ze
zwokami Evy Braun, dopiero 5 maja. Zostay wywiezione w najwyszej tajemnicy.
adnego oficera Armii Czerwonej, w tym ukowa, nie poinformowano o tym odkryciu.

1 CAMO 233/2374/92, s. 240.

2 Prawda, 14 kwietnia 1945 r.
3 CAMO 233/2374/93, s. 454.
4 Sierow do Berii, 19 kwietnia 1945 r., GARF 9401/2/95, s. 3135, 91.
5 Rozmowa autora z generaem w stanie spoczy nku Wustem, 10 padziernika 1999 r.
6 H. Altner, Berliski onierz. Wspomnienia siedemnastoletniego obrocy Rzeszy, tum. M. Kompanowski, Warszawa 2010, s. 64.
7 G. ukow, Wspomnienia i refleksje, t. 2, tum. C. Czarnogrski, F. Czuchrowski, P. Marci niszy n, Warszawa 1976, s. 196.
8 CAMO CGV/70500/2, s. 145149.
9 NA II RG 334/haso 309/zbir nr 2.
10 BA-MA MSg2/1096, s. 6.
11 H. Altner, Berliski onierz, op. cit., s. 77.
12 CAMO 233/2374/92, s. 359360.
13 T. Findahl, Letzter Akt. Berlin, 19391945, Hamburg 1946, s. 146.
14 R. Moorhouse, Stolica Hitlera. ycie i mier w wojennym Berlinie, tum. J. Wsiski, Krakw 2011, s. 458.
15 Na temat samobjstw w Niemczech pod koniec wojny por. Ch. Goeschel, Suicide in Nazi Germany, Oxford 2009.
16 Cy t. za: M. Gilbert, Druga wojna wiatowa, tum. J. Kozowski, Pozna 2000, s. 742.
17 Rozmowa autora z by y m inspektorem generalny m Bundeswehry Ulrichem de Maizireem, 9 padziernika 1999 r.
18 CAMO 233/2374/93, s. 414.
19 BA-MA MSg1/976, s. 22.
20 Fritz Hockenjos, BA-MA MSg 2 4038, s. 24.
21 J. Rabe, The Good German of Nanking. The Diaries of John Rabe, New York 1998, s. 218220.
22 Rozmowa autora z Magd Wieland, 11 lipca 2000 r.
23 Ocena liczby gwatw i bdcy ch ich skutkiem zgonw oraz samobjstw por. G. Reichling, w: H. Sander, B. Johr, Befreier und Befreite. Krieg, Vergewaltigungen, Kinder, Mnchen 1992, s. 54, 59.
24 NA II RG 338 R-79, s. 3738.
25 G. ukow, Wspomnienia i refleksje, t. 2, op. cit., s. 213214.
26 H. Trevor-Roper, Ostatnie dni Hitlera, tum. K. Fudakowski, Pozna 1966, s. 196.
 ROZDZIA 49

Miasta-cmentarzyska
majsierpie 1945

Nie znajduj na to adnych piknych sw pisa z Berlina radziecki onierz.

Wszdzie pijastwo. Flagi, flagi, flagi! Flagi na Unter den Linden, na Reichstagu. Biae
flagi. Wszyscy wywieszaj biae flagi. Mieszkaj w ruinach. Berlin zosta ukrzyowany . 1

Sowieccy zdobywcy zdali si uwierzy w stare rosyjskie porzekado, e zwycizcw si

nie sdzi .
2

Wielu Niemcw starao si po prostu przey, zamiast zastanawia si nad

wydarzeniami, ktre cigny na nich daleko wiksze nieszczcia od dawnej klski
z 1918 roku. Ludzie pogodzili si ze swoim losem zauway pewien berliczyk . 3

Wikszo tych, ktrzy wczeniej byli lojalni wobec Hitlera, wmawiaa sobie, e
postpowanie i zachowanie sowieckich onierzy dowiodo, i rzeczywicie naleao
podj prb zniszczenia Zwizku Radzieckiego.
Fritz Hockenjos, oficer sztabowy jednego z korpusw Waffen-SS, ktry uczestniczy
w walkach w Schwarzwaldzie, na kartach prowadzonego przez siebie dziennika duma na
temat odpowiedzialnoci za klsk Niemiec. Narodu nie mona obwinia za przegran
wojn. onierze, robotnicy i rolnicy znosili nadludzkie wyrzeczenia i wysiki, i wierzyli,
pozostawali posuszni, pracowali i walczyli do samego koca. Czy winni byli politycy
i dziaacze partyjni, zarzdcy gospodarki i feldmarszakowie? Czy nie mwili Fhrerowi
prawdy i prowadzili wasn gr za jego plecami? A moe Adolf Hitler nie by takim
czowiekiem, jakim wydawa si rzeszom? Czy byo moliwe, by przenikliwo
i zaciankowo, prostota i wrzenie, lojalno i fasz, wiara i zudzenia szy z sob
w parze w tym samym sercu? Czy Adolf Hitler by wielkim, natchnionym przywdc,
ktrego nie mona ocenia w typowych kategoriach, czy te blagierem, zbrodniarzem,
niekompetentnym dyletantem, szalecem? Czy by wysacem Boga, czy moe diaba? I czy
spiskowcy z lipca 1944 roku w ostatecznym rozrachunku nie okazali si zdrajcami?
Pytania, pytania. Nie znajduj na nie odpowiedzi i nie daj mi one spokoju .
4

Chocia oficjalna wie o mierci Hitlera nie od razu pooya kres toczcym si
walkom, to z pewnoci przyspieszya proces ostatecznego rozkadu Rzeszy. Drugiego
maja skapituloway wojska generaa von Vietinghoffa w pnocnych Woszech
i poudniowej Austrii. Oddziay brytyjskie pospieszyy ku Triestowi na skraju Adriatyku,
aby zaj to miasto. Wprawdzie partyzanci Tity ju tam dotarli, ale byo ich zbyt niewielu,
by przeciwdziaa akcji Brytyjczykw.
 Mieszkacy czeskiej Pragi, wierzc, e 3. Armia Pattona niebawem nadejdzie,
wzniecili powstanie przeciwko Niemcom. Czechom pomogo ponad dwadziecia tysicy
wasowcw z Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej (ROA), ktrzy zwrcili si przeciwko
swoim niemieckim sojusznikom ale nie Amerykanie, wbrew nadziejom powstacw.
Genera Marshall stanowczo odrzuca apele Churchilla o wkroczenie zachodnich aliantw
do czeskiej stolicy.
Wobec tego, e Armia Czerwona znajdowaa si za daleko, aeby interweniowa,
reakcja feldmarszaka Schrnera bya rwnie okrutna jak zgniecenie warszawskiego
powstania w 1944 roku. Zmiana stron nie uchronia Wasowa i jego onierzy przed
sowieck zemst. Wasow zosta wydany przez jednego ze swoich oficerw, gdy prbowa
uciec przykryty kocem w baganiku samochodu. Stalina niezwocznie powiadomiono
o schwytaniu zdrajcy ojczyzny generaa Wasowa przez oddziay 1. Frontu Ukraiskiego
Koniewa. Zosta on przewieziony samolotem do Moskwy i tam pniej stracony . 5

Pitego maja, po rokowaniach z wyszymi rang oficerami z 9. Armii Simpsona, ranni

Niemcy z wojsk Bussego otrzymali zezwolenie na przejcie na zachodni brzeg aby.
Jednake Simpson nie przepuci cywilw z uwagi na zawarte ze Zwizkiem Radzieckim
porozumienie, na mocy ktrego ci mieli nie opuszcza rodzinnych stron. Rycho te
onierze, ktrzy nie byli ranni, a take mode kobiety w wojskowych paszczach i hemach,
zaczli przechodzi po uszkodzonym mocie kolejowym. onierze amerykascy
przeczesywali podajcy tum, wyapujc w nim czonkw SS. Niektrzy
z obcokrajowcw w SS, zwaszcza Holendrzy z Dywizji SS Nederland, udawali
Niemcw albo robotnikw przymusowych powracajcych do kraju. Hiwisi, zatrwoeni
perspektyw dostania si w rce NKWD, rwnie prbowali ucieka. Jeden
z przyczkw bronionych przez sabe dywizje Wencka znalaz si pod ostrzaem
radzieckiej artylerii; Amerykanie wycofali si stamtd, by unikn strat, a Niemcy
w popochu zaczli tumnie biec ku zachodniemu brzegowi aby. Wielu onierzy
i cywilw zabierao odzie lub budowao prowizoryczne tratwy z drewnianych kd
i pustych beczek po paliwie. Niektrzy rekwirowali stare konie gospodarskie i usiowali
przedosta si przez rzek na ich grzbietach. Dua grupa spord tych, ktrzy prbowali
przeby ab wpaw, potona w jej rwcym nurcie. Inni, niepotraficy pywa albo nie
chcc ju y, po prostu popenili samobjstwo.
Genera Bradley spotka si z marszakiem Koniewem, eby dostarczy mu map
z naniesionym na niej pooeniem kadej amerykaskiej dywizji. Sowieci nie udzielili mu
analogicznych informacji na temat dyslokacji swoich wojsk, a tylko wystosowali
niedwuznaczne ostrzeenie, by Amerykanie nie prbowali si wtrca w wydarzenia
rozgrywajce si w Czechosowacji. W Austrii Sowieci zorganizowali bez porozumienia
z aliantami wadze tymczasowe. Z Moskwy nie dobiegay przyjazne sygnay. Mootow,
przebywajcy w tym czasie w San Francisco na konferencji zaoycielskiej Organizacji
Narodw Zjednoczonych, wprawi w osupienie Edwarda Stettiniusa, oznajmiajc mu, e
szesnastu przedstawicieli polskich wadz podziemnych, zaaresztowanych przez NKWD
mimo zapewnienia im wczeniej nietykalnoci osobistej, oficjalnie oskarono
o zamordowanie dwustu onierzy Armii Czerwonej.
Popoudniem 4 maja Stalin rozzoci si na wie o tym, e admira Hans-Georg von
Friedeburg i genera piechoty Eberhard Kinzel przybyli do kwatery polowej
Montgomeryego w okolicy Lneburga, by ogosi tam kapitulacj wojsk niemieckich
w Holandii, Danii i pnocnych Niemczech. Montgomery odesa niemieckich
przedstawicieli do Reims, aby podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji w siedzibie
SHAEF. Sama procedura okazaa si niesychanie skomplikowana. Personel SHAEF nie
dosta jasnych politycznych wskazwek dotyczcych warunkw przyjcia kapitulacji oraz
udziau Francuzw w tym wydarzeniu. Niemcy liczyli na wynegocjowanie zoenia broni
wycznie przed mocarstwami anglosaskimi.
Nie chcc drani Stalina, SHAEF dopucio do tych rokowa generaa Susoparowa,
najwyszego stopniem radzieckiego oficera cznikowego na froncie zachodnim. Szef
sztabu Eisenhowera genera Bedell Smith umiejtnie pokierowa przebiegiem negocjacji.
Szstego maja zagrozi, e jeli genera Jodl, ktry tymczasem przyby, by stan na czele
niemieckiej delegacji, nie podpisze do pnocy zgody na poddanie caych si zbrojnych
Rzeszy, wwczas wojska zachodnich aliantw zamkn front, wobec czego wszyscy Niemcy
pod broni znajd si na asce Armii Czerwonej. Delegacja niemiecka argumentowaa, e
potrzebne s jej dwie doby na rozpowszechnienie rozkazu zoenia broni z powodu
zaamania si cznoci midzy dowdztwami rnych szczebli. W istocie bya to
wymwka majca suy zyskaniu na czasie i przerzuceniu kolejnych wojsk na zachd.
Eisenhower zgodzi si na t zwok. Akt kapitulacji wojsk zosta podpisany przez Jodla
i Friedeburga wczesnym rankiem 7 maja i mia wej w ycie minut po pnocy 9 maja.
Stalin nie mg dopuci do tego, by uroczysto zakoczenia dziaa wojennych
odbya si na froncie zachodnim, wic upar si, aeby Niemcy podpisali jeszcze jedn
kapitulacj minut po pnocy 9 maja, czyli w chwili wejcia w ycie poddania wojsk
uzgodnionego w Reims. Wieci o tym wielkim wydarzeniu dotary do Stanw
Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Churchill zadepeszowa do Stalina z wyjanieniem, e
wobec tego, i w Londynie ju gromadz si tumy, uroczystoci z okazji zwycistwa
w Europie odbd si tam 8 maja; podobnie w USA. Stalin odpowiedzia
z niezadowoleniem, e wojska radzieckie wci kontynuuj walki. Oddziay niemieckie
nadal broniy si w Prusach Wschodnich, w Kurlandii, Czechach i w wielu innych
miejscach. W Jugosawii niemiecki garnizon nie kapitulowa jeszcze przez tydzie. Tak
wic uroczystoci z okazji zwycistwa, odpisa Stalin, w Zwizku Radzieckim nie mog
si zacz przed 9 maja.
Formacje brytyjskie oczekiway w gotowoci na przerzut drog powietrzn przez
Morze Pnocne; miay pomc Norwegom w nadzorowaniu zoenia broni przez
czterystutysiczny niemiecki kontyngent w tym kraju najwiksze zachowane i w zasadzie
nietknite siy Wehrmachtu w omawianym okresie. Na dalekiej pnocy norweskie
jednostki ekspedycyjne z pomoc oddziaw sowieckich ju odzyskay okrg Finnmarku.
Cho komisarz Rzeszy Josef Terboven planowa wczeniej przeksztacenie Norwegii
w ostatni bastion Trzeciej Rzeszy, Dnitz odwoa go do Niemiec, polecajc objcie
zwierzchnictwa nad okupowan Norwegi generaowi pukownikowi Franzowi Bhmemu.
Wieczorem 7 maja Bhme poda przez radio wiadomo o kapitulacji. Zalkowa
administracja norweska w Oslo wezwaa okoo czterdziestu tysicy czonkw
miejscowego ruchu oporu do zaprowadzenia porzdku w kraju. Terboven wkrtce potem
popeni samobjstwo, detonujc adunki wybuchowe w bunkrze, w ktrym si zamkn.
Tu przed pnoc 8 maja rozpocza si w Berlinie, w kwaterze gwnej ukowa
w Karlshorst, ceremonia kapitulacyjna. Radzieckiemu marszakowi towarzyszyli genera
RAF-u Tedder, genera Spaatz oraz genera Lattre de Tassigny. Wprowadzono
feldmarszaka Keitla, admiraa von Friedeburga i genera Hansa-Jrgena Stumpffa
z Luftwaffe. Niemcy zostali wyprowadzeni zaraz po podpisaniu stosownych dokumentw.
Wtedy te rozpocza si zabawa. W caym miecie rozlegy si wystrzay, gdy oficerowie
i onierze Armii Czerwonej, ktrzy chowali wdk oraz wszelkie inne trunki na ten
z dawna wyczekiwany moment, zuyli niemal ca amunicj, jaka im pozostaa. W czasie
tego salutu na cze zwycistwa przypadkowo zgino wiele osb. Mieszkanki Berlina,
wiedzc dobrze, do czego prowadzi pijastwo, dray ze strachu.

Stalin, obawiajc si wielkiej popularnoci ukowa zauwaalnej zarwno w Zwizku

Radzieckim, jak i za granic, zacz go nka na rne drobne sposoby. Obwinia go o to,
e nie odnalaz Hitlera, i to w czasie gdy ludzie ze Smierszy ju dokonali identyfikacji
zwok Fhrera. Odszukali asystentk dentysty Hitlera i polecili jej przeprowadzi
ogldziny mostka w jego szczce. ukow mia si dowiedzie o odnalezieniu szcztkw
niemieckiego dyktatora dopiero po upywie dwudziestu lat. Stalin z rozmysem otoczy t
spraw tajemnic, sugerujc, e Hitler uciek do zajtej przez Amerykanw Bawarii.
Poczynania te miay na celu midzy innymi insynuowanie, e Amerykanie zawarli sekretny
pakt z nazistami.
Pragnienie zmian politycznych, ktre uwidaczniao si w szeregach Armii Czerwonej,
wywoywao wrd radzieckiego przywdztwa wielk podejrzliwo. Sowieccy
szeregowcy i oficerowie zaczli otwarcie krytykowa system komunistyczny. Wadze
radzieckie bay si take obcych wpyww po tym, jak czerwonoarmici zobaczyli
w Niemczech o wiele lepsze warunki ycia od tych, ktre panoway w ZSRR. Smiersz
znowu napomykaa o grobie dekabrystowskich nastrojw, nawizujc do historii grupy
modych carskich oficerw, ktrzy wrcili z Parya po pokonaniu Napoleona i przekonali
si, jak zacofana politycznie bya Rosja. Takie nastawienie naley bezlitonie zwalcza
konkludowa raport Smierszy . Liczba aresztowa za systematyczne antyradzieckie
6

wypowiedzi i wywrotowe zamierzenia raptownie wzrosa. W owym roku zwycistwa

7

nad Niemcami, w ktrym walki zbrojne trway nieco ponad cztery miesice, 135 056
modszych oficerw i onierzy Armii Czerwonej, a take dwustu siedemdziesiciu trzech
wyszych stopniem oficerw aresztowano za przestpcz dziaalno kontrrewolucyjn . 8

W Zwizku Radzieckim znowu uaktywnili si donosiciele, a dokonywane nad ranem przez

NKWD aresztowania ponownie stay si codziennoci.
 Liczba winiw obozw Guagu i tych w batalionach pracy przymusowej osigna
rekordowy poziom. Wrd nowych skazacw znaleli si zarwno cywile, jak i okoo
trzech milionw czerwonoarmistw, ukaranych za kolaborowanie z wrogiem w formacjach
hiwisw lub po prostu za to, e si poddali. Wielu innych, w tym jedenastu generaw,
stracono po okrutnych przesuchaniach w orodkach dochodzeniowych Smierszy i NKWD.
Porzuceni w 1941 roku przez niekompetentnych bd zalknionych przeoonych radzieccy
onierze nacierpieli si w niemoliwy do opisania sposb w niemieckich obozach, po
wojnie za zostali potraktowani jako zdrajcy ojczyzny, poniewa przeyli. Ci, ktrzy
przetrwali t drug rund przeladowa, pozostali napitnowani do koca ycia i wolno im
byo wykonywa tylko najbardziej prymitywn prac. A do roku 1998, czyli jeszcze dugo
po upadku komunizmu, wypeniajc oficjalne rosyjskie formularze urzdowe, naleao
podawa szczegowe informacje na temat tych czonkw rodziny, ktrzy byli
w przeszoci jecami wojennymi. Krwawo tumionymi buntami, do jakich dochodzio
w obozach Guagu dziesi lat po wojnie, niemal bez wyjtku kierowali byli oficerowie
i onierze Armii Czerwonej.

Chaos bdcy skutkiem poczyna nazistw na caym Starym Kontynencie uwidoczni si

w powojennych wdrwkach setek tysicy wysiedlecw. Na drogach dzisiejszych
Niemiec pisa Godfrey Blunden wida ca histori Europy, a waciwie wiata . 9

Miliony robotnikw przymusowych, zwiezionych do Rzeszy z Francji, Woch, Holandii

i Belgii, rodkowej Europy, Bakanw i przede wszystkim ze Zwizku Radzieckiego,
zaczy wraca pieszo do domw. Pewna stara wdrowniczka zanotowa Wasilij
Grossman wychodzi z Berlina, z gow owinit szalem. Wyglda dokadnie tak, jak
gdyby wyruszaa na pielgrzymk pielgrzymk po bezkresach Rosji. Trzyma parasol
przewieszony przez rami. Wielki aluminiowy gar zawiesia za ucho na rczce tego
parasola .
10

Blunden natkn si na grup modych, wygodniaych amerykaskich jecw,

z widocznymi ebrami jak ksylofon, zapadymi policzkami, cienkimi szyjami
i obwisymi ramionami. Z radoci zareagowali troch histerycznie na spotkanie
z czowiekiem take mwicym po angielsku. Niektrzy z amerykaskich jecw, jakich
napotkaem tego poranka, wydali mi si najbardziej aoni ze wszystkich, ktrych
widziaem. Znaleli si w Europie dopiero w grudniu zeszego roku, od razu poszli na front
i w tym samym miesicu spad na nich gwny impet niemieckiej kontrofensywy
w Ardenach. Odkd trafili do niewoli, niemal nieustannie przewoono ich z miejsca na
miejsce. Opowiadali historie o kolegach zakatowanych na mier przez Niemcw tylko
dlatego, e wyrwali si z szeregu, aby zabra z pola buraka cukrowego. Tym bardziej
wzbudzali politowanie, e byli jeszcze chopakami wyrwanymi z adnych domw
w adnym kraju, nie wiedzc nic o Europie; nie przypominali twardych Australijczykw,
sprytnych Francuzw czy niewiarygodnie upartych Anglikw. Nie wiedzieli w ogle, o co
w tym wszystkim chodzi .
11
 Pord osb wysiedlonych nie brako wielu winiw, zatwardziaych wskutek
okrutnego traktowania i pragncych zemsty na Niemcach. Bkajc si, grabic i gwacc,
siali chaos i strach. Komendantury andarmerii polowej wydaway rozkazy niezwocznego
wymierzania sprawiedliwoci takim schwytanym rabusiom. Rozpoznani jako mordercy
i gwaciciele byli rozstrzeliwani na miejscu zapisa jeden z brytyjskich onierzy . 12

Jednake niemieckim cywilom, ktrzy zgaszali si do alianckich wadz okupacyjnych ze

skargami na to, e robotnicy przymusowi okradli ich z ywnoci, okazywano niewiele
wspczucia tylko bardzo drobny odsetek Niemcw litowa si nad zmuszanymi do pracy
obcokrajowcami, kiedy nazici byli u wadzy.

Dla Churchilla w okresie bezporednio po wojnie problem Polski przymiewa niemal

wszystkie inne kwestie. To, e brytyjski premier nie wzi udziau w pogrzebie Roosevelta,
zaskoczyo i zszokowao ludzi po obu stronach Atlantyku. Nie ma wikszych wtpliwoci,
e pomimo pniejszych zapewnie Churchilla o jego przyjani z amerykaskim
prezydentem ugodowo Roosevelta wobec Stalina powanie go rozczarowaa. Potem
Churchilla pocztkowo napawaa optymizmem myl o tym, e Harry Truman, nowy
prezydent, wydaje si gotowy do zaprezentowania znacznie twardszego stanowiska wobec
Stalina, gwnie pod wpywem rad Averella Harrimana.
Niespodziewane obwieszczenie, zoone przez Roosevelta w Jacie, zgodnie z ktrym
zamierza tak szybko, jak tylko byo to moliwe, wycofa wojska amerykaskie z Europy,
nadzwyczaj zaniepokoio Churchilla. Sama Wielka Brytania bya zdecydowanie za saba,
by przeciwstawia si potdze Armii Czerwonej oraz zagroeniu ze strony europejskich
komunistw, korzystajcych z nieszcz wyniszczonej Europy. Przeraay go doniesienia
o sowieckim odwecie i represjach, do jakich dochodzio za tym, co ju wtedy zwa
elazn kurtyn: faktycznie wyraenie to zostao po raz pierwszy uyte przez Goebbelsa.
Przed upywem tygodnia od kapitulacji Niemiec Churchill wezwa dowdcw
brytyjskich si zbrojnych. Zdumia ich pytaniem, czy moliwe byoby zmuszenie Armii
Czerwonej do wycofania si, aby wywalczy sprawiedliwo dla Polski. Taka
ofensywa, owiadczy im, powinna si rozpocz 1 lipca, zanim siy militarne aliantw na
froncie zachodnim ulegn zredukowaniu po demobilizacji lub ich przerzucie na Daleki
Wschd.
Mimo e planowanie operacji Unthinkable odbywao si w cisej tajemnicy, to
jeden z agentw Berii w Whitehallu przekaza jej szczegy do Moskwy. Najwiksze
wzburzenie wywoaa tam instrukcja, aby Montgomery gromadzi bro poddajcych si
Niemcw, na wypadek gdyby przyszo odtwarza jednostki Wehrmachtu z myl o tym
szalonym przedsiwziciu. Nic dziwnego, e Sowieci uznali to za potwierdzenie swoich
najgorszych obaw.
Stratedzy bardzo szczegowo przestudiowali moliwe scenariusze wypadkowe, cho
te konstruowano gwnie na podstawie domysw. Stanowczo pomylono si w ocenie
prawdopodobnej reakcji brytyjskich onierzy, sdzc, i wypeni podobne rozkazy.
W istocie byo to nader mao prawdopodobne. Zdecydowana wikszo Brytyjczykw na
froncie tsknia za powrotem do rodzinnych domw. Poza tym nasuchali si
o gigantycznych radzieckich powiceniach, dziki ktrym sami nie ponieli a takich strat,
i zapewne powitaliby sugesti zwrcenia si przeciwko dotychczasowemu sojusznikowi
z niedowierzaniem i wciekoci. Ponadto brytyjscy sztabowcy przyjli inne
nieprawdopodobne zaoenie, e Amerykanie byliby gotowi przyczy si do takiej nowej
krucjaty .
13

Na szczcie gwne wnioski zawarte w raportach sztabw byy jasne: oceniono to

jako nadzwyczaj ryzykowny pomys; nawet jeli udaoby si zmusi Armi Czerwon do
odwrotu po pocztkowych sukcesach, podobny konflikt zbrojny okazaby si dugotrway
i kosztowny. Ten pomys jest oczywicie czyst fantazj, a szanse na jego powodzenie s
minimalne zapisa w swoim dzienniku marszaek polny Brooke. Nie ma wtpliwoci,
e odtd Rosja stanie si potg europejsk. Rezultaty tego studium dopisa nieco pniej
dowodz, e jedyne, na co moemy liczy, to zepchnicie Rosjan mniej wicej na t sam
lini, do ktrej dotarli Niemcy. I co potem? Mamy pozosta zmobilizowani
w nieskoczono, eby ich tam zatrzyma? Druga wojna wiatowa zacza si
14

w Europie o Polsk, a pomys trzeciej takiej wojny przebiegajcej wedle podobnego

wzorca rodzi przeraajce analogie.
Trzydziestego pierwszego maja Brooke, Portal i Cunningham ponownie dyskutowali
nad niewyobraaln wojn z Rosj (...) i jeszcze bardziej utwierdzili si w przekonaniu,
e jest rzeczywicie nie do pomylenia . Byli zgodni we wnioskach na ten temat
15

przedstawionych Churchillowi. Truman odnis si rwnie niechtnie do idei odrzucenia

Armii Czerwonej w celu uzyskania atutw w rokowaniach z Sowietami. Nie chcia nawet
utrzymywa amerykaskich wojsk w tych regionach Niemiec i Czech, ktre miay zosta
przekazane Sowietom zgodnie z ustaleniami Europejskiej Komisji Doradczej (European
Advisory Commission, EAC). Truman do nieoczekiwanie zaj bardziej pojednawcze
stanowisko wobec Zwizku Radzieckiego w rezultacie dawania posuchu argumentom
Josepha Daviesa, byego ambasadora Stanw Zjednoczonych w Moskwie i bezkrytycznego
wielbiciela Stalina. Davies w latach trzydziestych obserwowa pokazowe procesy
moskiewskie i nie dopatrzy si niczego podejrzanego w wymuszanych biciem
groteskowych zeznaniach skadanych wtedy przez oskaronych.
Premier musia si pogodzi z fiaskiem swych planw, ale niebawem ponownie
skontaktowa si z szefami sztabw brytyjskich si zbrojnych i zwrci si do nich z prob
o przeanalizowanie planw obrony Wysp Brytyjskich na wypadek zajcia przez Sowietw
Holandii, Belgii i Francji. W tym okresie by wyczerpany prowadzeniem kampanii
wyborczej i snu coraz bardziej irracjonalne koncepcje. Przestrzega nawet przed
utworzeniem brytyjskiego Gestapo przez przyszy rzd laburzystowski. Gosowanie
odbyo si 5 lipca, ale ze wzgldu na konieczno zebrania kart wyborczych z placwek
wszystkich jednostek brytyjskich si zbrojnych rozrzuconych po caym wiecie jego wyniki
poznano dopiero trzy tygodnie pniej. Poza problemami zwizanymi z Polsk Churchilla
zirytowaa rwnie podjta w popiechu decyzja generaa de Gaullea o wysaniu wojsk
do Syrii, gdzie miejscowa ludno opieraa si przywrceniu francuskich rzdw
kolonialnych. W tym okresie de Gaulle uleg paroksyzmowi anglofobii i antyamerykanizmu,
ku gbokiej rozpaczy swego ministra spraw zagranicznych Georgesa Bidaulta. De Gaulle
wci nie mg pogodzi si z tym, e nie wszed w skad wielkiej trjki i nie wzi
udziau w konferencji jataskiej; wiedzia te, i nie dostanie zaproszenia na kolejn
konferencj w Poczdamie.
Truman, idc za rad Josepha Daviesa, uzna, e jedynie przyjaniejsze nastawienie
do Stalina bdzie sprzyjao rozwizaniu rnych problemw. Harry Hopkins, ktremu
Sowieci dowierzali bardziej ni wikszoci zachodnich politykw, mia uda si do
Moskwy w celu zaaranowania nowej Jaty . Cho Hopkins by ju wwczas ciko
16

chory, podj si tej misji, a w rezultacie kilku spotka ze Stalinem przeprowadzonych pod
koniec maja i na pocztku czerwca nieporozumienia wok kwestii skadu polskiego rzdu
rozstrzygnito na warunkach stawianych przez sowieckiego dyktatora.
Od owego momentu sprawa polska staa si dla zachodnich aliantw powodem
wstydliwego zakopotania; po cichu porzucono dzielnych polskich sojusznikw, skadajc
ich w ofierze na otarzu Realpolitik. Za kilka dni zapisa Brooke 2 lipca w swoim
dzienniku uznamy oficjalnie [polskie] wadze w Warszawie i zniesiemy te londyskie.
W tej sytuacji polskie wojska stanowi powany problem, dla rozwizania ktrego
brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych nie uczynio wiele mimo wielokrotnie
zgaszanych ju od maja wnioskw o orzeczenia w tej sprawie! Nastpnego dnia
zastanawia si, jak przyjm to polskie oddziay . Nieco wczeniej rozmawia
17

z generaem Andersem, nim ten wyjecha do Korpusu Polskiego we Woszech. Anders

jasno owiadczy Brookeowi, e w razie gdyby nadarzya si taka okazja, chciaby
powrci na czele swoich wojsk do Polski.
Pitego lipca Stany Zjednoczone i Wielka Brytania uznay marionetkowy rzd polski,
ktry zgodzi si na przyjcie w swj skad kilku antykomunistycznych politykw. Jednake
szesnastu aresztowanych przez NKWD miao stan przed sdem pod sfingowanymi
zarzutami zabicia dwustu czerwonoarmistw. W haniebnym gecie przypodobania si
Stalinowi wadze brytyjskie nie zezwoliy polskim oddziaom na wzicie udziau
w defiladzie z okazji zwycistwa.

Szesnastego lipca, dzie przed rozpoczciem konferencji poczdamskiej, Truman i Churchill

po raz pierwszy osobicie si spotkali. Truman by serdeczny, ale i ostrony, gdy Davies
uprzedzi go, e Churchill wci bdzie si stara uwika go w wojn ze Zwizkiem
Radzieckim. Tego samego dnia Stalin przyjecha pocigiem specjalnym z Moskwy do
Berlina. Beria rozstawi po drodze ponad dziewitnacie tysicy enkawudzistw, by
strzegli trasy przejazdu, a bezpieczestwa w Poczdamie pilnowao siedem pukw NKWD
i dziewiciuset ochroniarzy. Szczeglne rodki ostronoci podjto na odcinku kolejowym
przebiegajcym przez Polsk. W Berlinie Stalin pojecha z dworca wraz z ukowem do
swojej siedziby w byym domu generaa Ludendorffa. Wszystko zostao drobiazgowo
zaplanowane przez Beri, nieco wczeniej awansowanego na marszaka Zwizku
Radzieckiego .
18

Pniej tego dnia Truman odebra telegram o treci: Dziecko urodzio si

pomylnie. O 5.30 nad ranem na pustyni koo Los Alamos przeprowadzono prbny
wybuch bomby atomowej. Na wie o tym Churchill ucieszy si, cho musia pogodzi si
z faktem, e operacja Unthinkable ju nie wchodzi w rachub. Marszaek polny Brooke
by zupenie zdruzgotany wygldem premiera oraz tym, jak Churchill da si ponie
temu odkryciu. Zdaniem Churchilla ju nie ma koniecznoci, aby Rosjanie przystpowali
do wojny z Japoczykami, gdy ten nowy adunek wybuchowy sam moe przesdzi o jej
wyniku . Jako nie uwzgldnia faktu, i Amerykanie mimo wszystko zwrcili si do
19

Stalina z prob doczenia do wojny z Japoni i nie mogli tego nie zrobi, obiecawszy mu
wczeniej bogate zdobycze na Dalekim Wschodzie.
Nastpnie Brooke napisa o tym, co najbardziej leao premierowi na sercu,
parafrazujc jego sowa: Wicej, teraz mamy w rku co, co uoy nasze stosunki
z Rosjanami! Sekret tej bomby i jej uyteczna moc cakowicie zmieni dyplomatyczn
rwnowag, zakcon na nasz niekorzy od chwili pokonania Niemiec. Teraz
dysponujemy nowym atutem, ktry wzmocni nasz pozycj (tu Churchill zadar podbrdek
i cign brwi); teraz moemy stwierdzi, e skoro nalegaj na to czy tamto, to bdziemy
w stanie zetrze z powierzchni ziemi Moskw, potem Stalingrad, a pniej Kijw,
Kujbyszew, Charkw, Sewastopol i tak dalej.
Churchill by niewtpliwie w bojowym nastroju, podgrzewanym przez poczucie
gorzkiej frustracji z powodu bezsilnoci Wielkiej Brytanii, ktra nie moga niczego
zmieni, a rwnoczenie dodawaa mu otuchy myl o implikacjach tego nowego wynalazku.
Podczas konferencji w Poczdamie denia Stalina do rozszerzenia radzieckich wpyww
w wielu sferach i kierunkach stay si bardzo wyrane. Wykaza zainteresowanie losem
woskich kolonii w Afryce i zaproponowa, aby alianci odsunli od wadzy generaa
Franco w Hiszpanii. Churchill nabraby jeszcze wikszych obaw, gdyby podsucha tre
wymiany zda midzy Averellem Harrimanem a Stalinem w trakcie jednej z przerw. To
musi by dla pana bardzo przyjemne odezwa si Harriman, nawizujc rozmow.
Znale si w Berlinie po wszystkim, co wycierpia wasz kraj. Sowiecki przywdca
zmierzy go wzrokiem. Car Aleksander pojecha a do Parya, odpar . 20

Nie by to li tylko niewinny art. Na dugo przed tym jak Churchill zacz fantazjowa
o przeprowadzeniu operacji Unthinkable, Stalin na posiedzeniu radzieckiego Biura
Politycznego w 1944 roku poleci Stawce opracowanie planw inwazji na Francj
i Wochy, o czym genera Siergiej Sztemienko opowiedzia pniej synowi Berii.
Ofensywa Armii Czerwonej miaa nastpi rwnoczenie z przejciem wadzy przez
miejscowe partie komunistyczne. Ponadto, jak wyjani Sztemienko, dopuszczano
moliwo ldowania w Norwegii oraz zajcia Cienin [Duskich]. Na realizacj tych
planw zosta wydzielony pokany budet. Spodziewano si, e Amerykanie porzuc
pogron w chaosie Europ, natomiast Wielk Brytani i Francj sparaliuj problemy
z koloniami. Zwizek Radziecki dysponowa czterystoma dowiadczonymi dywizjami,
gotowymi do skoku niczym tygrysy. Obliczano, e caa operacja zajmie najwyej miesic.
(...) Wszystkie te plany zarzucono, kiedy Stalin dowiedzia si [od Berii], e Amerykanie
maj bomb atomow i wdraaj j do masowej produkcji. Stalin rzekomo powiedzia
Berii, e gdyby Roosevelt nadal y, powiodoby si nam . Wydaje si, i to gwny
21

powd, dla ktrego Stalin uwaa, e Roosevelt zosta potajemnie zgadzony.

Churchill nie uzyska specjalnego poparcia ze strony Trumana. Nowy prezydent uleg
urokowi osobistemu przebiegego radzieckiego dyktatora i odczuwa wobec niego podziw,
natomiast Truman w istocie wywoa w Stalinie pogard. Brytyjski premier by najbliszy
czemu w rodzaju spoufalenia si z Trumanem, kiedy obaj omawiali, w jaki sposb
amerykaski prezydent powie Stalinowi o bombie atomowej. Ale sowiecki przywdca ju
zdy dwukrotnie przedyskutowa z Beri to, jak powinien zareagowa na t wiadomo.
Siedemnastego lipca Beria dostarczy szczegowe informacje o udanej prbie z broni
nuklearn, uzyskane od swoich szpiegw powizanych z projektem Manhattan. Tak wic
gdy Truman opowiedzia Stalinowi konfidencjonalnym tonem o bombie, w ledwie
mrugn okiem. Zaraz po obradach wezwa do siebie Mootowa oraz Beri i ryczc ze
miechu, zrelacjonowa t scen. Churchill sta blisko drzwi, wpijajc we mnie oczy,
a tymczasem Truman, z wyrazem hipokryzji na twarzy, powiadomi o zdarzeniu obojtnym
tonem. Sowieccy przywdcy mieli jeszcze wikszy ubaw, gdy nagrania z podsuchowych
mikrofonw zainstalowanych przez NKWD ujawniy, e kiedy Churchill zapyta Trumana,
jak radziecki lider przyj t nowin, Truman odpowiedzia, i Stalin prawdopodobnie nic
[z tego] nie zrozumia .
22

Dwudziestego szstego lipca zawieszono sesj plenarn w Poczdamie. Dzie

wczeniej Churchill wrci do Londynu wraz z Anthonym Edenem i Clementem Attlee na
ogoszenie wynikw wyborw powszechnych. Tu przed wyjazdem Churchilla doszo do
osobliwego zdarzenia: oto Stalin stwierdzi, e jest pewny, i Churchill pokona socjalistw
z Partii Pracy.
Do brytyjskiego premiera ju docieray ostrzeenia, e wybory mogy nie mie dla
niego pomylnego przebiegu, gwnie ze wzgldu na gosy onierzy, ktrzy chcieli
zerwania z przeszoci zarwno z surowym okresem lat trzydziestych, jak i samej wojny.
Podczas jednej z kolacji w Londynie kilka tygodni wczeniej, gdy Churchill mwi
o kampanii wyborczej, genera Slim, ktry akurat wrci z Birmy, odrzek mu tak: C,
panie premierze, ja wiem jedno. Moja armia nie chce na pana gosowa . 23

Dla wikszoci brytyjskich onierzy i podoficerw hierarchia w wojsku zanadto

kojarzya si z systemem klasowym. Pewien kapitan wojsk ldowych, zapytawszy jednego
z sierantw, jak w zamierza gosowa, usysza: Na socjalistw, panie kapitanie,
poniewa mam dosy suchania rozkazw cholernych oficerw . Po podliczeniu gosw
24

okazao si, e siy zbrojne zdecydowanie opowiedziay si za Parti Pracy i zmianami.

Churchillowi najbardziej podcio skrzyda to, e nie chcia sysze o reformach
spoecznych ani w czasie wojny, ani podczas kampanii wyborczej.
Mimo swej niechci do Churchilla Stalin by szczerze wstrznity rezultatami
wyborw w Wielkiej Brytanii, kiedy nowiny o klsce premiera dotary do Poczdamu.
Zwyczajnie nie potrafi sobie wyobrazi, jakim cudem gosy wyborcw mogy pozbawi
wadzy polityka tej miary. W jego mniemaniu demokracja parlamentarna bya najwyraniej
niebezpiecznie niestabilnym systemem rzdw. Mia pen wiadomo, e w kadym
systemie poza jego wasnym, komunistycznym, zostaby odsunity od rzdzenia po
katastrofalnym pocztkowym okresie niemieckiej agresji.
Clement Attlee, nowy premier, i Ernest Bevin, ktry obj po Edenie kierowanie
resortem spraw zagranicznych, zasiedli na poczdamskiej konferencji na miejscach dla
brytyjskiej delegacji. Nie ze swojej winy nie mogli wywiera wikszego wpywu na
przebieg obrad. James F. Byrnes, nowy amerykaski sekretarz stanu, zgodzi si na uznanie
zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie uyckiej, a Attlee i Bevin uczynili to samo.
Stalin osign w Poczdamie wszystko, czego chcia, mimo e ze strachu przed bomb
atomow musia zrezygnowa ze snutych planw podboju zachodniej Europy.

Kwestia repatriacji jecw wojennych, uzgodniona zawczasu w Jacie, wkrtce zacza

nastrcza aliantom kolosalnych problemw. Zarwno amerykaski Korpus
Kontrwywiadu, jak i brytyjskie polowe suby bezpieczestwa miay trudnoci
z wyszukiwaniem zbrodniarzy wojennych, a nawet z ustalaniem narodowoci
przesuchiwanych, gdy wielu z tych ostatnich, faktycznie pochodzc ze wschodniej Europy
czy Zwizku Radzieckiego, udawao Niemcw, aby pozosta na Zachodzie.
Najwiksza mieszanina przedstawicieli rnych narodowoci i grup etnicznych
skupia si w prowincji Karyntia w poudniowo-wschodniej Austrii. Kiedy jednostki
brytyjskiego V Korpusu dotary do malowniczej doliny Drawy, zastay w tamtejszych
obozowiskach dziesitki tysicy osb. Znaleli si tam Chorwaci, Sowecy, serbscy
czetnicy oraz wikszo Korpusu Kozackiego. Mieszkacy Jugosawii uciekali przed
zemst Tity po zwyciskiej dla, krwawej wojnie domowej. Kozacy, pod komend
niemieckich oficerw, odgrywali wczeniej wiodc rol w morderczej kampanii
antypartyzanckiej.
Tito nieomal dorwnywa Stalinowi w zakusach terytorialnych. Liczy na zajcie
Istrii, Triestu, a nawet czci Karyntii. Oddziay jego partyzantw weszy do stolicy tej
prowincji, Klagenfurtu, tu przed Brytyjczykami. Terroryzoway okoliczn ludno
i zagraay zgromadzonym tam masom wojskowych uciekinierw. Brytyjscy oficerowie,
nie otrzymawszy odgrnych wytycznych, stwierdzili, e stanli w obliczu chaosu, a take
groby wkroczenia kolejnych wojsk Tity do Austrii. Wtedy dostali niewdziczne zadanie
przekazania sowieckich obywateli w rce Armii Czerwonej, ktra zatrzymaa si koo
wschodniej granicy.
Kozakw otaczaa niesawa z powodu popenianych przez nich okruciestw. Nawet
Goebbels by wstrznity treci meldunkw o ich poczynaniach w Jugosawii
i pnocnych Woszech. Lecz z Kozakami przebyway ich kobiety i dzieci, a take pewna
liczba rosyjskich emigrantw, zamieszkujcych na Zachodzie od czasu bolszewickiego
zwycistwa w 1921 roku. Na czele tej gromady stali kozacki ataman genera Piotr
Krasnow, oficer wzgldnie honorowy jak na warunki wojen domowych na wschodzie, oraz
okrutnik i psychopata genera Andriej Szkuro. Poniewa wydawao si niemoliwe
oddzielenie ziarna od plew, sztabowcy V Korpusu wydali rozkaz, by wszystkich tych
ludzi odda w rce Armii Czerwonej. Kozacy bardzo dobrze znali mciwo Stalina,
a brytyjscy onierze musieli ich zapdza do podstawionych pojazdw uzbrojeni
w drewniane drki oskardw. Cho Brytyjczycy ywili podziw dla armii radzieckiej, to
wikszo ich onierzy uczestniczcych w tej przymusowej akcji repatriacyjnej odniosa
si z wielk niechci do swojego zadania i niemale doszo do buntu.
Zarazem jednak brytyjskim wojskom wcale si nie umiechaa perspektywa zbrojnych
star z coraz agresywniejszymi oddziaami Tity. Nikt nie chcia gin po zakoczeniu
wojny. Dowdztwo V Korpusu, zmuszone do w miar szybkiego wybrnicia
z niebezpiecznej sytuacji, wydao rozkaz odstawienia si Jugosowian do granicy ich
kraju. I znw wrd nich znaleli si ci, ktrzy mieli na sumieniu zbrodnie wojenne,
zwaszcza chorwaccy ustasze, oraz ludzie mniej winni. Brytyjscy oficerowie i szeregowcy
musieli podstpem zmusi czetnikw, swoich byych sprzymierzecw, zdradzonych na
rzecz Tity, do przejcia jugosowiaskiej granicy. Wikszo czetnikw
najprawdopodobniej zostaa zlikwidowana od razu po jej przekroczeniu. Upadek Niemiec
pocign za sob najokrutniejsz fal masakr dokonanych przez partyzantw Tity w wojnie
domowej. W 2009 roku soweska komisja zajmujca si poszukiwaniem masowych
grobw zidentyfikowaa ponad szeset zbiorowych mogi, w ktrych wedle szacunkowych
ocen spoczyway szcztki ponad stu tysicy ofiar .
25

Odwet i czystki etniczne miay rwnie krwawy charakter w pnocnej i rodkowej

Europie. W wielu Niemcach najwikszy lk wzbudzay pogoski, e wszystkie niemieckie
terytoria na wschd od Odry Prusy Wschodnie, lsk, Pomorze zostan oddane Polsce.
Tu po tym jak ustay walki, niemal milion uchodcw zacz powraca do swoich
opuszczonych siedzib, lecz znowu ich stamtd wypdzono.
Zgodnie z zamiarami Stalina czystkom etnicznym towarzyszyy akty zemsty. Oddziay
1. i 2. Armii Wojska Polskiego wypdzay ludno niemieck za Odr. W pierwszej
kolejnoci los ten spotka Niemcw osiadych na etnicznie polskich, do 1944 roku,
ziemiach tych yjcych tam od pokole oraz folksdojczw, ktrzy wczeniej skorzystali
na czystkach dokonanych przez nazistw w 1940 roku. Upchano ich w bydlcych wagonach
i wywieziono na zachd, po drodze okradajc z resztek dobytku. Analogiczny los sta si
udziaem tych, co pozostali na Pomorzu i lsku, lub wracali na te ziemie, ktre znalazy
si po wojnie w granicach Polski. W Prusach Wschodnich z 2,2 miliona pozostao
zaledwie sto dziewidziesit trzy tysice Niemcw.
W trakcie owych przymusowych wysiedle z terytorium powojennej Polski okoo
dwustu tysicy Niemcw trafio do obozw pracy, a okoo trzydziestu tysicy zmaro lub
zgino. Znaczna grupa znalaza si wrd szeciuset tysicy Niemcw wywiezionych na
roboty przymusowe do Zwizku Radzieckiego. Czesi rwnie wygnali prawie trzy miliony
przedstawicieli ludnoci niemieckiej, gwnie z okrgu sudeckiego. W czasie tego
wysiedlenia stracio ycie trzydzieci tysicy osb, a 5558 popenio samobjstwo.
Kobiety z dziemi musiay wdrowa pieszo setki kilometrw, zanim znalazy schronienie
w Niemczech . 26

Trudno sobie wyobrazi, aby tak niewiarygodnie okrutna wojna nie zakoczya si bez
brutalnego odwetu. Zbiorowa przemoc, jak wskaza polski poeta Czesaw Miosz,
zdruzgotaa zarwno ide powszechnej, niepodzielnej ludzkoci, jak i poczucie naturalnej
sprawiedliwoci. Wojna zniszczya nie tylko gospodark krajw pisa Miosz.
Dokonaa ona obalenia wielu wartoci, ktre dotychczas uchodziy za niewzruszalne. (...)
Napady bandyckie uwaane byy kiedy za przestpstwo. (...) Przechodzie nagle natyka
si na wycelowan w niego luf; (...) odtd jest stracony dla swoich najbliszych.
Natykajc si wieczorem na trupa na chodniku, trzeba szybko min t kuk lec
w ciemnej kauy i nie zadawa niepotrzebnych pyta. Ten, co go zastrzeli, musia mie
jakie swoje racje. Z wszystkich tych powodw, wyjania Miosz, dla czowieka
Wschodu ludzie w krajach Zachodu (a zwaszcza Amerykanie) wydaj si (...)
niepowani gdy ci nie przeszli takich dowiadcze, nie potrafi sobie uzmysowi, co
27

oznaczaj, ani najwyraniej nawet nie s w stanie wyobrazi sobie, jak do nich doszo.
Jeeli jestemy Amerykanami napisaa Anne Applebaum to mylimy, e wojna
bya czym, co zaczo si od Pearl Harbor w 1941 roku i skoczyo wraz ze zrzuceniem
bomby atomowej w 1945. Jeli jestemy Brytyjczykami, pamitamy Blitz z roku 1940
i wyzwolenie obozu w Belsen. Jeli Francuzami pamitamy o Vichy i ruchu oporu. Jako
Holendrzy mylimy o Annie Frank. Nawet bdc Niemcami, znamy tylko cz jej
historii . 28

1 Efraim Genkin, w: Sochrani moi pisma, red. I. Altman, Moskwa 2007, s. 282.
2 I. Erenburg, Ludzie, lata, ycie, cz. 5, tum. W. Komarnicka, Warszawa 1984, s. 154.
3 Rozmowa autora z Lotharem Loewem, 9 padziernika 2001 r.
4 Fritz Hockenjos, BA-MA MSg 2 4038, s. 25.
5 GLAVPURKKA, RGASPI 17/125/310.
6 CAMO 372/6570/78, s. 3032.
7 RGWA 38686/1/26, s. 36.
8 GARF 9401/1a/165, s. 181183.
9 GBP, 19 kwietnia 1945 r.
10 RGALI 1710/3/51.
11 GBP, 19 kwietnia 1945 r.
12 J. Kenneally, The Honour and the Shame, London 1991, s. 205206.
13 Na temat operacji Unthinkable por. TNA CAB 120/691; zob. take M. Hastings, Finest Years. Churchill as Warlord, 194045, London 2009, s. 571577.
14 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, 19391945, London 2001, s. 693694 (24 maja 1945 r.).
15 Ang. unthinkable; ibidem, s. 695.
16 S.M. Plokhy (Plohj), Jata. Cena pokoju, tum. R. Bartod, Pozna 2011, s. 217.
17 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, op. cit., s. 701 (23 lipca 1945 r.).
18 S. Sebag Montefiore, Stalin. Dwr czerwonego cara, tum. M. Antosiewicz, Warszawa 2004, s. 496497.
19 A. Brooke (lord Alanbrooke), War Diaries, op. cit., s. 709.
20 V.M. Berezhkov, History in the Making. Memoirs of World War II Diplomacy, Moscow 1983, s. 168.
21 S. Beria, Beria, mj ojciec. W sercu stalinowskiej wadzy, tum. J. Waczkw, Warszawa 2000, s. 170.
22 Ibidem, s. 178.
23 Cy t. za: M. Hastings, Finest Years, op. cit., s. 578.
24 Na podstawie rozmowy autora z A.H. Brodhurstem.
 25 Dzikuj Keithowi Milesowi i Joemu Demanowi za materiay o masakrach dokonany ch przez oddziay Tity w Sowenii; por. take dokumenty przedstawione na sy mpozjum w Teinach (Austria) 30 czerwca
1995 roku.
26 O wy siedleniach Niemcw z obszarw czeskich por. T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2011, s. 348349.
27 C. Miosz, Zniewolony umys, Krakw 1990, s. 4651.
28 A. Applebaum, The New York Review of Books, 11 listopada 2010 r.
 ROZDZIA 50

Bomby atomowe i kapitulacja Japonii

majwrzesie 1945

W czasie niemieckiej kapitulacji w maju 1945 roku japoskie armie w Chinach otrzymay
z Tokio rozkazy przystpienia do odwrotu w kierunku wschodnich wybrzey. Wojska
chiskich nacjonalistw Chiang Kai-sheka nadal otrzsay si z ciosw zadanych im przez
wroga podczas ofensywy Ichi-g, a ich dowdcy byli wielce rozaleni, e Amerykanie
nie zwaali na ich ostrzeenia.
Nastpca Stilwella genera Albert Wedemeyer zainicjowa program dozbrajania
i szkolenia trzydziestu dziewiciu dywizji. Nakoni Chiang Kai-sheka do skoncentrowania
najlepszych wojsk na poudniu, nad granic z Indochinami. Amerykaski plan polega na
odciciu siom japoskim drogi ucieczki z poudniowo-wschodniej Azji. Chiang chcia
odzyska rolnicze obszary na pnocy, by wykarmi swych onierzy i godujc ludno na
ziemiach znajdujcych si pod kontrol Kuomintangu, lecz Wedemeyer zagrozi
wstrzymaniem caej amerykaskiej pomocy dla Chin, w razie gdyby Chiang nie poszed
Amerykanom na rk. Chiski przywdca wiedzia, e komunici ju wyruszyli na
poudnie, aby wypeni prni powsta po japoskim odwrocie. Ingerencja Wedemeyera
przyczynia si do klski chiskich nacjonalistw w pniejszej wojnie domowej, ale
w owym czasie w Waszyngtonie zakadano, e stawianie zbrojnego oporu przez
Japoczykw przecignie si do 1946 roku.
Przedstawiciel Roosevelta w Chinach, nieobliczalny Patrick Jay Hurley, doprowadzi
do negocjacji midzy komunistami a nacjonalistami w listopadzie 1944 roku. Rozmowy te
zostay zerwane w lutym nastpnego roku, gwnie z powodu tego, e Chiang Kai-shek nie
zamierza podzieli si wadz, a komunici nie chcieli podporzdkowa mu swoich
wojsk. W owym okresie, gdy Kuomintang dzieli si na frakcj liberaln i reakcyjn,
Chiang obieca przeprowadzenie na wiosn gbokich reform, ale jedyne zmiany, jakich
dokona, to te obliczone na usatysfakcjonowanie Amerykanw. Ten wielki reformator
z przeszoci popiera wwczas star gwardi, a korupcja w Chinach nadal kwita.
Otwarte uskaranie si grozio cigniciem na siebie uwagi znanej z okruciestwa tajnej
policji.
W Chongqingu, stolicy Kuomintangu, rzucaa si w oczy przepa midzy poziomem
ycia zamonej mniejszoci i zuboaej wikszoci, ktra ucierpiaa z powodu szalejcej
inflacji. Amerykascy onierze w tym miecie ochoczo korzystali z lokalnych uciech.
Mordownia oddalona o osiem kilometrw od siedziby dowdztwa wojsk amerykaskich
serwowaa rozwodnion whisky i stuprocentowe dziwki pisa Theodore White.
Dziewczyny z jeepw bez skrpowania jedziy po ulicach z personelem armii
amerykaskiej, na oczach zgorszonej ludnoci . Na prowincji przymusowy pobr rekrutw
1

i haracze pacone gangom rozbudzay skrywane wzburzenie chopstwa. Spa spokojnie

mogli tylko ci, ktrych sta byo na dawanie solidnych apwek, a podatek cigany
w zbou zniechca wieniakw do sprzedawania podw rolnych. Komunici w swojej
siedzibie w Yananie take wprowadzili taki podatek, a wraenie, e chiskim chopom
yje si sielankowo pod ich rzdami, nie mogo by odleglejsze od rzeczywistoci. Handel
opium, ktry pokrywa cz wojennych wydatkw Mao, podnosi stop inflacji do
poziomu niemal rwnie skrajnego jak ten na obszarach pod zarzdem Kuomintangu,
kadego za, kto protestowa albo krytykowa przewodniczcego Mao, uznawano za wroga
ludu .
2

Do walk midzy komunistami a nacjonalistami ju dochodzio w prowincji Henan,

a take w Szanghaju i jego okolicach. Pomimo koncentracji znacznych si japoskich
w tamtym rejonie chiscy komunici i nacjonalici toczyli z sob podziemn wojn
w przewiadczeniu, e opanowanie owego wielkiego portu i finansowego centrum kraju
okae si decydujce po opuszczeniu kraju przez okupantw.
Pomimo nadcigajcej klski Japonii akty przemocy na chiskiej ludnoci, zwaszcza
na kobietach, nadal miay miejsce na ziemiach w dalszym cigu kontrolowanych przez
liczc milion ludzi cesarsk armi. Tak jak na innych okupowanych obszarach, takich jak
Nowa Gwinea czy Filipiny, Japoczycy, ktrym brakowao prowiantu, traktowali
przedstawicieli miejscowej ludnoci oraz jecw i winiw jako rdo poywienia.
Japoski onierz Masayo Enomoto przyzna si pniej do zgwacenia, zamordowania
i powiartowania pewnej modej Chinki. Staraem si wybiera te kawaki, na ktrych
byo duo misa zezna. Potem podzieli si tym ludzkim misem z kolegami z oddziau.
Opisa je jako dobre i delikatne. Myl, e byo smaczniejsze od wieprzowiny. Nawet
jego przeoony oficer nie zbeszta go, dowiedziawszy si, skd pochodzio spoywane
miso . 3

Z innymi koszmarnymi historiami alianci zetknli si ju wczeniej. W 1938 roku

w pobliu Harbinu w Mandukuo powstaa Jednostka 731 zajmujca si testowaniem broni
biologicznej, a podlega organizacyjnie Armii Kwantuskiej. Ten wielki kompleks
badawczy, ktrym kierowa genera Shir Ishii, po pewnym czasie zatrudnia na stae
personel zoony z trzech tysicy naukowcw i lekarzy z japoskich uniwersytetw
i uczelni medycznych oraz cznie dwadziecia tysicy osb w placwkach pomocniczych.
Opracowywano tam bro do rozsiewania zarazkw dumy, duru brzusznego, wglika
i cholery, ktr testowano na ponad trzech tysicach chiskich winiw. W Jednostce 731
poddawano te ofiary zwane maruta, czyli kodami dziaaniu iperytu i wystawiano je
na odmroenia. Te ludzkie krliki dowiadczalne, w liczbie okoo szeciuset rocznie, byy
osobami aresztowanymi przez Kempeitai w Mandurii i nastpnie przywoonymi do owej
jednostki.
W 1939 roku, w trakcie walk pod Nomonhan z wojskami ukowa, personel Jednostki
731 zatru poblisk rzek zarazkami tyfusu, jednak skutkw tej akcji nie odnotowano.
W latach 19401941 plewy baweny i uski ryu zaraone dum zrzucano z samolotw
nad rodkowymi Chinami. W marcu 1942 roku cesarska armia japoska planowaa
posuenie si pchami bdcymi nosicielami dumy przeciwko amerykaskim i filipiskim
obrocom pwyspu Bataan, ci jednak poddali si, nim wspomniana bro biologiczna bya
gotowa do uycia. Rok pniej patogeny duru brzusznego, dumy i cholery zostay rozsiane
w prowincji Zhejiang w odwecie za pierwszy amerykaski nalot na Japoni.
Prawdopodobnie zmaro wtedy w owych okolicach tysic siedmiuset japoskich onierzy
oraz setki Chiczykw .
4

Batalion wyposaony w bro biologiczn wysano na Saipan przed amerykaskim

desantem na t wysp, lecz wikszo jego onierzy utona podczas ewakuacji, gdy ich
statek zosta storpedowany przez amerykaski okrt podwodny. Istniay rwnie plany,
zdobyte przez onierzy alianckiej piechoty morskiej na Kwajalein, zrzucenia bomb
biologicznych na Australi i Indie, do atakw takich jednak nie doszo. Ponadto Japoczycy
chcieli skazi wysp Luzon na Filipinach zarazkami cholery tu przed desantem
Amerykanw, ale i to nie doczekao si realizacji.
W bazach Cesarskiej Marynarki Wojennej w Truk i Rabaulu przeprowadzane byy
eksperymenty na alianckich jecach, gwnie na wzitych do niewoli amerykaskich
pilotach, ktrym wstrzykiwano krew chorych na malari . Inni zmarli na skutek
5

dowiadczalnego podawania zastrzykw z rnymi zabjczymi substancjami. Jeszcze

w kwietniu 1945 roku okoo stu australijskich jecw wojennych chorych i zdrowych
zostao poddanych eksperymentom z iniekcjami nieznanych rodkw. W Mandurii na 1485
amerykaskich, australijskich, brytyjskich i nowozelandzkich jecw wizionych
w Mukdenie testowano dziaanie rozmaitych czynnikw chorobotwrczych.
6

Zapewne najbardziej szokujcym epizodem w dziejach Jednostki 731 byo

porozumienie zawarte z MacArthurem, ju po kapitulacji Japonii, ktre chronio od
odpowiedzialnoci karnej cay jej personel, w tym generaa Ishiiego. Ten ukad umoliwi
Amerykanom przejcie wszystkich danych uzyskanych w rezultacie wspomnianych powyej
eksperymentw. Nawet po tym jak dowiedzia si, e rwnie alianccy jecy umierali
wskutek takich testw, MacArthur wyda polecenie przerwania wszelkich dochodze w tej
sprawie. Wysuwane przez Sowietw dania postawienia Ishiiego i jego podwadnych
przed Trybunaem Tokijskim zostay stanowczo odrzucone.
Ukarano tylko nielicznych lekarzy, ktrzy usypiali schwytanych lotnikw
z amerykaskich bombowcw, a po ich mierci dokonywali sekcji zwok, jednak ci
Japoczycy nie mieli nic wsplnego z Jednostk 731. Inni japoscy lekarze wojskowi
przeprowadzali wiwisekcj na setkach przytomnych chiskich winiw w wielu
szpitalach, mimo to nigdy nie zostali osdzeni. Personel japoskiego Korpusu Medycznego
nie wykazywa specjalnego poszanowania dla ludzkiego ycia, gdy ochoczo wypenia
rozkazy likwidacji wasnych niesprawnych onierzy, z dobrymi widokami na
wyzdrowienie (...), ze wzgldu na to, e nie s ju potrzebni cesarzowi . Uczy rwnie,
7

jak popeni samobjstwo, aby uchroni si przed schwytaniem przez wroga.

Do czasu gdy na Okinawie usta zbrojny opr Japoczykw, amerykascy dowdcy na
Pacyfiku na powrt zajli si analizowaniem nastpnej fazy walk, czyli planowanej inwazji
na Wyspy Japoskie. Ataki kamikadze i niezgoda Japoczykw na kapitulacj,
w poczeniu z wiedz na temat broni biologicznej, ktr dysponowali, czyniy z tego
arcytrudne zadanie. Plan owej inwazji zosta zatwierdzony przez szefw poczonych
sztabw ju w 1944 roku. Oceniano, e operacja o kryptonimie Olympic, majca
doprowadzi do zdobycia w listopadzie poudniowej wyspy Kiusiu, pocignie za sob
strat stu tysicy onierzy, a operacja Coronet, przewidziana na marzec 1946 roku
i polegajca na opanowaniu gwnej japoskiej wyspy Honsiu a dwiecie pidziesit
tysicy ludzi. Admira King i genera Arnold opowiadali si za bombardowaniem
i blokad Japonii, aby godem zmusi ten kraj do zoenia broni. MacArthur
i przedstawiciele wojsk ldowych uskarali si, i potrwa to lata i przyniesie niepotrzebne
cierpienia. Oznaczao to take mier godow dla wikszoci alianckich jecw oraz
robotnikw przymusowych w Japonii. Poniewa naloty bombowe na Niemcy nie
przyniosy jednak zwycistwa, dowdztwo US Army przekonao szefostwo amerykaskiej
floty do pomysu inwazji.
Cesarska Armia Japoska zdecydowana bya walczy do koca, czciowo z powodu
wyimaginowanego strachu przed komunistycznym powstaniem, a po czci pod wpywem
dumy wpojonej przez kodeks bushid. Jej dowdcy uwaali, e nie mog zgadza si na
kapitulacj, skoro w Instrukcjach dla onierzy autorstwa generaa Tj nakazywano:
Nie yj w pohabieniu jako jeniec. Zgi, aby sprawi, e nie odejdziesz w niesawie . 8

Cywilni politycy z frakcji pokojowej, ktrzy chcieli negocjowa, zostaliby

zaaresztowani, a nawet zamordowani, gdyby to nie do cesarza naleaa decyzja, co czyni
dalej. Byy premier ksi Fumimaro Konoe wskazywa pniej, e armia okopywaa si
pord grskich pieczar i miaa zamiar prowadzi walk z kadej jamy i zza kadej skay
w grach . Poza tym japoscy wojskowi chcieli doprowadzi, by ludno cywilna kraju
9

zgina wraz z nimi. Tworzono Patriotyczny Korpus Walczcych Obywateli (Kokumin Giy
Senttai), a wielu jego czonkw uzbrojonych byo tylko w bambusowe wcznie. Inni
mieli obwiesi si bombami i zdetonowa je na sobie, rzucajc si pod nieprzyjacielskie
czogi. Nawet mode kobiety zmuszano do ochotniczego powicania ycia.
Japoscy dowdcy wojskowi odrzucali myl o bezwarunkowej kapitulacji, poniewa
uwaali, e ich wrogowie zamierzaj obali cesarza. I cho zdecydowana wikszo
amerykaskiej opinii publicznej wanie tego si domagaa, to Departament Stanu
i szefowie poczonych sztabw wpadli na pomys utrzymania go na tronie jako monarchy
konstytucyjnego oraz zagodzenia warunkw kapitulacyjnych. Poczdamska deklaracja
w sprawie Japonii, ogoszona 26 lipca, ani sowem nie wspominaa o japoskim cesarzu
w celu uniknicia ostrych sprzeciww w Stanach Zjednoczonych. Rzd Japonii ju szuka
kontaktw z wadzami radzieckimi, liczc, i podejm si one roli mediatora, i nie
wiedzc, e Stalin ju zgodzi si na przerzut swoich wojsk na Daleki Wschd, aby uderzy
na Manduri.
Udana prba z pierwsz bomb atomow przeprowadzona w lipcu wydawaa si
podsuwa Amerykanom metod wstrzsowego zmuszenia Japonii do poddania si
i uniknicia jeszcze wikszego koszmaru zwizanego z inwazj na Wyspy Japoskie. Po
wielu analizach i licznych sporach skrelono Tokio oraz dawn japosk stolic Kioto
z listy celw ataku nuklearnego. Hiroszima, nie tak bardzo zniszczona przez bombowce
LeMaya, zostaa wybrana na pierwszy cel, a Nagasaki na kolejny, o ile Japoczycy do tego
czasu jeszcze nie pogodz si z klsk.
Rankiem 6 sierpnia trzy maszyny B-29 Superfortress pojawiy si nad Hiroszim. Na
pokadzie dwch z nich znajdoway si kamery oraz wyposaenie do pomiaru skutkw
wybuchu. Zaoga trzeciej, Enoli Gay, otwara o 8.15 klapy luku bombowego, a nieca
minut pniej wikszo Hiroszimy rozpyna si w olepiajcym blasku. Okoo stu
tysicy ludzi zgino od razu, a wiele tysicy nastpnych zmaro pniej wskutek
napromieniowania, poparze i wstrzsu. Ludzie z otoczenia prezydenta Trumana
w Waszyngtonie wystosowali do Japoczykw ostrzeenie, e jeli ci niezwocznie nie
skapituluj, mog si spodziewa niszczycielskiego deszczu z powietrza, jakiego dotd
nie widziano na tej ziemi .
10

Dwa dni pniej siy Armii Czerwonej przelay si przez granic mandursk. Stalin
nie mia zamiaru rezygnowa z terytorialnych nabytkw, ktre mu obiecano. Dziewitego
sierpnia, wobec faktu, e z Tokio nie nadchodziy adne sygnay, druga bomba atomowa
zostaa zrzucona na Nagasaki, zabijajc trzydzieci pi tysicy osb. Cesarza gboko
poruszy straszliwy los ofiar i zada moliwie najpeniejszych informacji o tym ataku.
Jasne jest, e w przypadku gdyby nie uyto przeciw Japonii broni nuklearnej, nie
wykazaby rozsdnej determinacji, ktra miaa wkrtce doprowadzi do zakoczenia
wojny.
Na naloty na Tokio z uyciem bomb zapalajcych oraz decyzj o zrzuceniu adunkw
atomowych wpyno denie Amerykanw do zaatwienia sprawy moliwie
najszybszego rozprawienia si z Japoczykami. Jednake zagroenie ze strony kamikadze,
a moe nawet i zastosowania przez nieprzyjaciela broni biologicznej kazao obawia si
o wiele bardziej krwawej batalii od tej na Okinawie. Tam w trakcie walk zgino okoo
jednej czwartej ludnoci, podobny za odsetek ofiar na Wyspach Japoskich przewyszyby
wielokrotnie liczb zabitych w wyniku wybuchu bomb atomowych. Take inne czynniki,
przede wszystkim ch zademonstrowania amerykaskiej potgi Zwizkowi Radzieckiemu,
ktry wtedy bezwzgldnie narzuca sw wol krajom centralnej Europy, odegray istotn,
cho nie decydujc rol.
To prawda, e kilku cywilnych czonkw japoskiego reimu skaniao si ku podjciu
negocjacji, ale zasadniczy warunek, przy ktrym obstawali zatrzymania przez Japoni
Korei i Mandurii by dla aliantw absolutnie nie do przyjcia. Nawet tokijska frakcja
pokojowa nie chciaa uzna winy Japonii za rozptanie wojny ani zgodzi si na
midzynarodowe trybunay, ktre osdziyby zbrodnie popenione przez armi cesarsk od
chwili inwazji na chiskie terytorium w 1931 roku.
Na kilka godzin przed tym, jak druga bomba atomowa spada na Nagasaki, zebraa si
japoska Naczelna Rada do spraw Kierowania Wojn (Gunji sangikan kaigi), aby
rozway, czy powinna uzna Deklaracj poczdamsk. Przedstawiciele japoskiego sztabu
gwnego nadal stanowczo si temu przeciwstawiali. Wieczorem 9 sierpnia, tu po
zrzuceniu przez Amerykanw bomby na Nagasaki, cesarz ponownie wezwa do siebie
czonkw rzeczonej rady. Oznajmi, e powinni przyj stawiane przez nieprzyjaciela
warunki, o ile tylko uda si zagwarantowa zachowanie i sukcesj dynastii cesarskiej.
Nazajutrz zastrzeenie to zostao zakomunikowane wadzom w Waszyngtonie. W dyskusji
na ten temat, ktra odbya si w Biaym Domu, wyraano sprzeczne opinie. Niektrzy,
w tym James Byrnes, twierdzili, e nie naley i na adne ustpstwa. Z kolei sekretarz
wojny Stimson argumentowa bardziej przekonujco, i jedynie autorytet cesarza mg
skoni japoskie siy zbrojne do zoenia broni. To oszczdzioby Amerykanom
niezliczonych dalszych bitew, a armie radzieckie miayby mniej czasu na pustoszenie
regionu dalekowschodniego.
Amerykaska odpowied, w ktrej ponownie podkrelano, e Japoczykom pozwoli
si na wybr takiej formy rzdw, jaka bdzie im odpowiadaa, dotara do Tokio za
porednictwem japoskiej ambasady w Szwajcarii. Wojskowi wci nie chcieli pogodzi
si z klsk. W czasie gdy amerykaskie bombowce kontynuoway kampani nalotw, cho
na polecenie Trumana wstrzymano si od kolejnego uycia broni atomowej, spory trway
przez kilka dni. Ostatecznie 14 sierpnia cesarz energiczniej zainterweniowa i owiadczy,
i naley przyj Deklaracj poczdamsk. Ministrowie i wojskowi zalali si zami. Cesarz
powiedzia rwnie, e przemwi przez radio do narodu, co stanowio bezprecedensowe
wydarzenie.
Owej nocy grupa oficerw armii japoskiej dokonaa prby puczu, aby zapobiec
wygoszeniu przez cesarza owiadczenia na falach radiowych. Podstpem skoniwszy do
przyczenia si do puczystw 2. Puk Gwardii Cesarskiej, oficerowie ci wdarli si do
paacu cesarza, by zniszczy nagranie z przemwieniem wadcy ogaszajcego kapitulacj.
Cesarzowi oraz markizowi Kichiemu Kidzie, nadwornemu szambelanowi, udao si
ukry. Buntownicy niczego nie znaleli, a kiedy na miejsce przybyy oddziay lojalne
wobec cesarza, przywdca puczystw major Kenji Hatanaka zrozumia, e pozostao mu
tylko popenienie samobjstwa. Inni wojskowi uczynili to samo.
W poudnie 15 sierpnia japoskie rozgonie radiowe wyemitoway nagrane
wystpienie cesarza, wzywajce cae siy zbrojne kraju do kapitulacji, poniewa przebieg
wojny przybra obrt niezupenie pomylny dla Japonii. Oficerowie i onierze suchali
tych sw ze zami spywajcymi po twarzach. Wielu padao na kolana, skaniajc gowy
na dwik gosu boskiego Mikado, ktry usyszeli po raz pierwszy. Niektrzy piloci
wystartowali do ostatniego lotu bojowego z zamiarem gyokusai chwalebnego
samounicestwienia. Wikszo z tych kamikadze zostaa przechwycona i zestrzelona przez
amerykaskie myliwce. Wykreowany przez Japoczykw wizerunek swojej rasy zdradza
wiele podobiestw do nazistowskiego obrazu Herrenvolku (rasy panw). Prezentujc
postaw zblion do tej powszechnej w armii niemieckiej po pierwszej wojnie wiatowej,
wielu japoskich onierzy dalej wmawiao sobie, e Japonia przegraa wojn, cho nie
ulega w adnej z bitew .
11

Trzydziestego sierpnia wojska amerykaskie wyldoway w Jokohamie i rozpocza

si okupacja Japonii. W trakcie nastpnych dziesiciu dni zameldowano o 1336
przypadkach gwatw w Jokohamie i okolicznym regionie Kanagawa . Najwyraniej
12

wojska australijskie take dopuciy si wielu gwatw w okolicach Hiroszimy. Wadze

japoskie spodzieway si tego. Dwudziestego pierwszego sierpnia, na dziewi dni przed
przybyciem si alianckich, rzd Japonii zwoa ministerialn sesj, na ktrej powoano do
istnienia Towarzystwo Rekreacji i Rozrywki (Tokushu ian shisetsu kykai; ang. Recreation
and Amusement Association, RAA), aby zapewni zwycizcom damskie towarzystwo.
Lokalnym urzdnikom i szefom policji polecono zorganizowanie oglnokrajowej sieci
wojskowych burdeli, w ktrych zatrudniono prostytutki, ale take gejsze i inne mode
kobiety. Miao to sprzyja ograniczeniu liczby gwatw. Pierwszy z takich domw
publicznych uruchomiono na jednym z tokijskich przedmie 27 sierpnia, a wkrtce potem
otwarto setki nastpnych. Jednym z owych burdeli kierowaa kochanka generaa Shir
Ishiiego, szefa Jednostki 731. Do koca roku, w celu przypodobania si okupantom, do
wiadczenia usug w takich placwkach przymuszono mniej lub bardziej okoo
dwudziestu tysicy modych Japonek.
Formalna kapitulacja Japonii miaa miejsce dopiero 2 wrzenia. Genera MacArthur
w towarzystwie admiraa Nimitza przyjmowa j przy stole ustawionym na pokadzie
pancernika USS Missouri, zakotwiczonego w Zatoce Tokijskiej niedaleko Jokohamy.
Ceremoni t obserwowali dwaj wychudzeni ludzie, nieco wczeniej zwolnieni
z japoskiej niewoli: genera Percival, ktry podda wojska brytyjskie w Singapurze, oraz
genera Wainwright, amerykaski dowdca garnizonu Corregidoru.

Cho 15 sierpnia ustay walki na caym Pacyfiku i w poudniowo-wschodniej Azji,

w Mandurii wojna potrwaa a do dnia poprzedzajcego wspomnian ceremoni
w Zatoce Tokijskiej. Dziewitego sierpnia wojska trzech radzieckich frontw, w skad
ktrych wchodzio 1 669 500 onierzy pod naczelnym dowdztwem marszaka
Wasilewskiego, uderzyy na pnocne Chiny i Manduri. Mongolski korpus kawalerii na
skraju prawego skrzyda sowieckiego zgrupowania przeci pustyni Gobi i gry
Wielkiego Chinganu. Czas i tempo tej ofensywy Armii Czerwonej zaskoczyy
Japoczykw. Mimo e ich wojska liczyy milion onierzy, obrona szybko si zaamaa.
Wielu zgino, walczc do koca, wielu popenio samobjstwo, a szeset siedemdziesit
cztery tysice trafio do niewoli.
Los tych, ktrzy zostali wysani do obozw pracy na Syberii i w Magadanie, by
tragiczny. Przeya tam tylko poowa jecw. Rodziny japoskich osadnikw,
pozostawione przez armi, take ucierpiay. Matki, niosc na plecach mae dzieci,
prboway ukrywa si w grach. Z dwustu dwudziestu tysicy osadnikw zgino lub
zmaro okoo osiemdziesiciu tysicy. Niektrzy zostali zabici przez Chiczykw, a mniej
wicej szedziesit siedem tysicy umaro z godu albo odebrao sobie ycie. Zaledwie
sto czterdzieci tysicy przedostao si z powrotem do Japonii. Ich los pod pewnymi
wzgldami przypomina histori niemieckich kolonistw osiadych w Polsce . 13

Czerwonoarmici gwacili do woli Japonki na ziemiach byego marionetkowego

pastwa Mandukuo. Licznej grupie kobiet, ktre dowiedziay si od japoskich oficerw
o tym, e ich kraj przegra wojn, poradzono trzyma si razem. Prawie tysic z nich
upchano w hangarach na lotnisku w Beian. Od tamtej pory zrobio si pieko
zanotowaa osierocona dziewczyna Reiko Yoshida. Przyszli rosyjscy onierze
i powiedzieli naszym przywdcom, e musz dostarczy kobiety rosyjskim wojskom
w charakterze wojennego upu. (...) Codziennie zjawiali si rosyjscy onierze i zabierali
z dziesi dziewczt. Te wracay rano. Niektre kobiety popeniay samobjstwo. (...)
Rosjanie powiedzieli nam, e jeeli adna z kobiet do nich nie wyjdzie, spal hangar do
szcztu, z nami wszystkimi w rodku. Wic niektre najczciej samotne wstaway
i wychodziy. Wtedy nie rozumiaam, co z nimi wyprawiano, ale dobrze pamitam, jak
kobiety z dziemi modliy si za te, ktre poszy, dzikujc za ich powicenie . Oprcz
14

ludnoci cywilnej cierpiay te japoskie pielgniarki ze szpitali wojskowych.

Siedemdziesit pi sanitariuszek ze szpitala w Sun Wu przetrzymywano jako radzieckie
odpowiedniczki tych, ktre wczeniej dostarczay uciech Japoczykom.
Dla Armii Czerwonej duo trudniejszym zadaniem okazao si zdobywanie Wysp
Kurylskich i poudniowego Sachalinu. Wojska bardzo le przygotowane do operacji
desantowych potraciy mnstwo ludzi, na wodach przybrzenych i na samym brzegu, ju po
wyldowaniu. Stalin planowa rwnie okupowanie pnocnej czci wyspy Hokkaido, ale
Truman obcesowo odrzuci t propozycj.
Zwolennicy Mao Zedonga powitali z radoci radzieck inwazj na Manduri
i pnocne Chiny. Kiedy kolumny Armii Czerwonej maszeroway ku Chaharowi, witane po
drodze przez partyzantw z 8. Armii Marszowej, sowieckim onierzom wydawao si, e
to bandyci poubierani w achmany i prymitywnie uzbrojeni, dlatego rozbrajali ich . 15

Niebawem ulego to zmianie. Mimo e Stalin oficjalnie uzna rzd Chiang Kai-sheka, to
radzieckie oddziay pozwalay zaopatrywa si chiskim komunistom w skadach
karabinw i broni maszynowej odebranych Japoczykom. Wojska Mao, zgodnie z obawami
Chiang Kai-sheka, ju niebawem przeobraziy si w dobrze wyekwipowan armi.
Genera Wedemeyer, dziaajc wedug instrukcji z Waszyngtonu, zalecajcych
chiskim nacjonalistom pomoc w odzyskiwaniu kontroli nad krajem, dostarczy
amerykaskie samoloty transportowe w celu przerzutu niektrych jednostek Kuomintangu
do wielkich miast w rodkowych i wschodnich Chinach. Chiangowi zaleao zwaszcza na
ponownym zorganizowaniu stolicy w Nankinie. Wiedzia, e trwa wycig z komunistami
o zajmowanie moliwie najwikszych obszarw. Ale chiskim nacjonalistom nie udawao
si przecign na swoj stron mas ludnoci. Ich dowdcw nie interesoway tereny
wiejskie. Traktowali miasta okupowane wczeniej przez Japoczykw jako zdobycz,
rabujc to, co im si spodobao. Ponowne wprowadzenie nacjonalistycznej waluty
przyczynio si dodatkowo do nieopanowanej inflacji.
Komunici dziaali o wiele rozwaniej. Zdawali sobie spraw, e klucz do wadzy
znajduje si na terenach wiejskich, gdy ci, ktrzy opanowaliby obszary rolnicze w czasie
nadchodzcej wojny domowej, mieli odnie ostateczne zwycistwo w Chinach. Nieco
lepiej traktowali chopstwo, co umoliwio im mobilizacj wiejskich mas po swojej
stronie; nie byo to takie trudne, gdy poparcie dla nacjonalistw kurczyo si wraz ze
zblianiem si klski Japonii. Modzi Chiczycy, zwaszcza studenci, tumnie wstpowali
do partii komunistycznej.
Chiscy komunici, chocia nie przerywali przeladowa wrogw ludu, skrywali
totalitarny charakter rzdw, jakie zamierzali zaprowadzi szczeglnie umiejtnie przed
oczami obcokrajowcw odwiedzajcych ich stolic w Yananie. Dziennikarka Agnes
Smedley, wielbicielka Kominternu i niegdysiejsza agentka tej organizacji, zyskaa
gbokie, nieodwracalne przekonanie, e ich zasady s programem, ktry poprowadzi
i ocali Chiny, ktry przyniesie najwikszy impuls sprawie wyzwolenia wszystkich
uciskanych narodw azjatyckich i da pocztek nowemu spoeczestwu. To
przewiadczenie, ktre nosz w mylach i sercu, zapewnia mi najgbszy spokj, jakiego
kiedykolwiek zaznaam .16

Smedley, Theodore White i inni wpywowi amerykascy literaci ani na chwil nie
dopuszczali myli, e Mao moe si okaza o wiele gorszym tyranem od Chiang Kai-sheka.
Kult jednostki, Wielki Skok, w trakcie ktrego zgino wicej ludzi anieli w caej drugiej
wojnie wiatowej, krwawe szalestwo Rewolucji Kulturalnej i siedemdziesit milionw
ofiar maoistowskiego reimu wszystko to byo pod wieloma wzgldami jeszcze gorsze
od stalinizmu i nie miecio si w wyobraeniach naiwnych stronnikw Mao w krajach
zachodnich.
Ze wzgldu na supremacj US Navy na morzu i w powietrzu silne liczebnie japoskie
wojska utkny w puapce w Kantonie, Hongkongu, Szanghaju, Wuhanie, Pekinie, Tiencinie
(Tianjin) i innych, mniejszych miastach wschodnich Chin. Brytyjczycy nie mieli zamiaru
rezygnowa ze stara o odzyskanie tamtejszych kolonii i przekazanie ich, wbrew swym
wczeniejszym zapewnieniom, chiskim nacjonalistom. Amerykanie starali si wywiera
naciski na Churchilla, w jednak, wobec faktu, e obiecali Stalinowi poudniowy Sachalin,
Wyspy Kurylskie i cz Mandurii, stanowicej wczeniej chiskie terytorium, nie
widzia powodu, dla ktrego miaby i w tej sprawie na ustpstwa. Ale skoro
amerykaskie wojska znajdoway si w kontynentalnych Chinach, a US Navy panowaa
niepodzielnie na Morzu Poudniowochiskim, w Londynie zdawano sobie spraw
z koniecznoci szybkiego dziaania. Nader nieprzychylnie usposobiony do Brytyjczykw
Wedemeyer ju wczeniej nie wyraa zgody na podjcie przez SOE jakichkolwiek
operacji w owym regionie. Chiscy nacjonalici przerzucili swoich ludzi do Hongkongu,
usiujc go zaj po wycofaniu si Japoczykw, a komunistyczna Kolumna Rzeki
Wschodniej rwnie tam dziaaa. Brytyjczycy mieli wiadomo, e bez oddziaw wojsk
ldowych w aden sposb nie zdoaj odzyska tej kolonii.
Na pocztku sierpnia zaczo szybko stawa si oczywiste, e jedyna szansa to
wykorzystanie Royal Navy, i w ten sposb zrodzi si plan operacji Ethelred. Jedenasta
Eskadra Lotniskowcw pod komend kontradmiraa Cecila Harcourta, stacjonujca
w owym czasie w Sydney, 15 sierpnia, zaraz po ogoszeniu kapitulacji Japoczykw,
dostaa rozkaz wyruszenia pen par do Hongkongu. Brytyjska Flota Pacyfiku pozostawaa
pod amerykaskim dowdztwem, wic Attlee, nowy premier, poczu si w obowizku
wystosowa do prezydenta Trumana prob o zgod na jej uycie, a ten udzieli jej trzy dni
pniej. Tego samego dnia brytyjski minister spraw zagranicznych Ernest Bevin wysa
depesz do Chiang Kai-sheka z wyjanieniem, e poniewa wczeniej Brytyjczycy byli
zmuszeni podda si w Hongkongu Japoczykom, to Chiang jako wojskowy na pewno
zrozumie, i honor wymaga od nich osobistego przyjcia kapitulacji wojsk japoskich.
Chiang nie da si nabra i zaapelowa o poparcie do Stanw Zjednoczonych. Truman
nie by a tak zawzitym wrogiem kolonializmu jak Roosevelt i uwaa Brytyjczykw za
waniejszych sojusznikw od Chiczykw. Genera MacArthur popar roszczenia Wielkiej
Brytanii. Wedemeyer pozosta zdecydowanie im przeciwny, ale nie skierowa do
Hongkongu podlegych mu chiskich dywizji. Chiang, mimo e zosta odesany z kwitkiem
przez Trumana, wysa swoj 1. i 13. Armi do prowincji Guangdong, ale nadal wielce mu
zaleao na tym, by nie zadziera z Brytyjczykami i Amerykanami, ktrych pomocy
potrzebowa w zbliajcej si wojnie domowej z komunistami. Partyzancka Kolumna
Rzeki Wschodniej wprawdzie przystpia do rozbrajania wojsk japoskich w Kantonie i na
Nowych Terytoriach Hongkongu, jednak i ona nie miaa w planach walki z siami
brytyjskimi. Komunistom wystarczaa pewno, e Hongkong nie znajdzie si w rkach
nacjonalistw .
17

Eskadra Harcourta wpyna do Zatoki Wiktorii 30 sierpnia. onierze brytyjskiej

piechoty morskiej i marynarze wyszli na brzeg w defiladowym szyku, otrzymawszy
polecenie odpowiedniego zaprezentowania swojego kraju po tym, jak presti Wielkiej
Brytanii podupad pod wpywem wydarze, ktre rozegray si na Dalekim Wschodzie trzy
i p roku wczeniej. Tymczasowa administracja z urzdnikiem penicym obowizki
gubernatora, wyoniona spord osb wizionych w Hongkongu przez Japoczykw, ju
podja niemiae kroki w kierunku zorganizowania prowizorycznego zarzdu tej kolonii.
Dziao si to za zgod japoskich oficerw, ktrzy woleli podda si Brytyjczykom ni
chiskim nacjonalistom bd komunistom.
Wewntrzne walki w Szanghaju midzy oddziaami komunistw i Kuomintangu ustay
przejciowo 19 wrzenia, kiedy przybya tam cz VII Floty admiraa Kinkaida. Jej
okrty, zaadowane zapasami zgromadzonymi wczeniej z myl o inwazji na Japoni,
zostay powitane z radoci przez wygodzon miejscow ludno. Wojna, wraz
z wprowadzonym w jej czasie nowym sownictwem, poniekd omina winiw z krajw
alianckich. Co to takiego jeep? pyta pewien internowany w Szanghaju cywil .
18

Pomoc dla jecw z armii alianckich stanowia pierwszorzdne zadanie do spenienia

zaraz po zoeniu broni przez Japoni. Czasami nadchodzia szybko, nieraz jednak
uwizieni musieli czeka na ni tygodniami. Wielu zostao zamordowanych przez strae ju
po japoskiej kapitulacji. W wizieniu Changi koo Singapuru jecy odnosili si z pogard
do japoskich stranikw, ktrzy nagle zaczli im salutowa i przynosi wod. Alianckie
lotnictwo dokonywao zrzutu dostaw ywnoci do zlokalizowanych obozw. W miar
moliwoci zrzucano na spadochronach rwnie zespoy sanitariuszy, aby zajli si
winiami, a ci witali je ze zami ulgi w oczach, nie mogc uwierzy, e ich niedole
dobiegy koca. Wikszo przypominaa ywe szkielety, a niektrzy byli tak wycieczeni
przez beri-beri i inne choroby, e nie mieli siy utrzyma si na nogach.
Ze 132 134 alianckich jecw wojennych, ktrzy znaleli si w japoskiej niewoli,
zmaro 35 756, a zatem miertelno wrd nich wynosia a dwadziecia siedem procent.
Wskutek okrutnego traktowania nie doya koca wojny o wiele wiksza liczba
przymusowych robotnikw pracujcych dla Japoczykw. Kobiety rnych narodowoci
zmuszane przez wojska japoskie do prostytucji nie otrzsny si do koca ycia z urazw
psychicznych. Nieznany ich odsetek popeni samobjstwo; ofiary te uznay, e nie mog
powrci w rodzinne strony po upokorzeniach, ktre przeszy.
Wielu jecw w japoskiej niewoli spotka szczeglnie ponury i okrutny los. Genera
MacArthur we wczeniejszym okresie powierzy wojskom australijskim niewdziczne
zadanie likwidacji na Nowej Gwinei i Borneo pozostaych tam punktw japoskiego
oporu. Z raportw zebranych pniej przez amerykaskie wadze wojskowe oraz
australijski Wydzia Badania Zbrodni Wojennych wynikao niezbicie, e
rozpowszechniony wrd japoskich onierzy podczas wojny w Azji i na Pacyfiku
kanibalizm nie ogranicza si jedynie do odosobnionych przypadkw tego rodzaju, jakich
dopuszczali si pojedynczy ludzie lub mae grupy po znalezieniu si w skrajnie trudnych
warunkach. Zeznania wykazuj, e kanibalizm by systematyczn i zorganizowan strategi
wojskow .19

w proceder traktowania winiw jako ludzkiego byda bynajmniej nie by

skutkiem zaamania si dyscypliny. Zazwyczaj wprowadzali go oficerowie. Ofiarami
kanibalizmu padali, poza przedstawicielami lokalnej ludnoci, midzy innymi papuascy
onierze, a take australijscy i amerykascy jecy wojenni oraz Hindusi, ktrzy odmawiali
wstpienia to Indyjskiej Armii Wyzwoleczej. Pod koniec wojny japoscy oprawcy
podtrzymywali tych Hindusw przy yciu, aby mc zabija i zjada ich po kolei. Nawet
nieludzki nazistowski plan zagodzenia ludnoci na wschodzie Europy nie dorwnywa
bestialstwem poczynaniom Japoczykw. W trosce o reakcj rodzin onierzy, ktrzy
polegli w wojnie na Pacyfiku, alianci utajniali wszelkie informacje na wspomniany temat,
a kwestia kanibalizmu nie znalaza si w aktach oskarenia wniesionych pod obrady
tokijskiego Midzynarodowego Trybunau Wojskowego dla Dalekiego Wschodu w 1946
roku.

Wojna na poudniowym wschodzie Azji i na Pacyfiku przyniosa nieopisane spustoszenia.

Chiny popady w ruin, ich rolnictwo ulego zniszczeniu, a wymczona ludno stana
w obliczu wojny domowej, ktra miaa potrwa do 1949 roku. Zgino ponad dwadziecia
milionw obywateli tego kraju; w istocie chiscy historycy od niedawna szacuj liczb jej
ofiar na blisko pidziesit milionw. Od pidziesiciu do dziewidziesiciu milionw
ludzi ucieko przed Japoczykami, a po wojnie nie mieli dokd ani do kogo wraca.
Ogromna skala nieszcz niemal przymia t, ktra staa si udziaem Europy,
rozdzieranej przez polityczne napicia.
Od sierpnia 1945 roku wadze sowieckie zaczy odsya do Italii szeregowych
woskich onierzy w niewoli. Grupy komunistw wymachujcych czerwonymi
sztandarami zbieray si, aby powita pocigi z powracajcymi do kraju. Oczekujcy
przekonywali si, ku swemu oburzeniu, e uwolnieni jecy wypisywali na wagonach haso
abbasso il comunismo (precz z komunizmem). Na dworcach dochodzio do bjek.
Prasa komunistyczna uznawaa za faszystw tych wszystkich, ktrzy krytykowali warunki
panujce w sowieckich obozach lub tych, co gosili, e Zwizek Radziecki to wcale nie
raj robotnikw. Palmiro Togliatti, przywdca Woskiej Partii Komunistycznej (Partito
Comunista Italiano, PCI), wczeniej baga swych radzieckich zwierzchnikw, aby opnili
odsyanie woskich oficerw do czasu po wyborach i referendum, zaplanowanych na 2
czerwca 1946 roku. Pierwsi z nich rzeczywicie dotarli do Woch dopiero w lipcu.
W Polsce Sowieci nadal przeladowali niekomunistw. Na priorytetowe cele NKWD
jasno wskazywa fakt, e generaowi Nikoajowi Seliwanowskiemu powierzono komend
nad pitnastoma pukami radzieckich si bezpieczestwa w Polsce, podczas gdy Sierow
w Niemczech mia ich tylko dziesi. Beria poleci Seliwanowskiemu czenie
obowizkw reprezentowania NKWD Zwizku Radzieckiego i doradcy polskiego
Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego . Na nader osobliwe pojmowanie przez
20

Stalina definicji wolnej i niezawisej Polski wywieraa wpyw nie tylko jego nienawi
do Polakw. Wci wstrznity tym, e w 1941 roku Zwizek Radziecki znalaz si na
krawdzi katastrofy, chcia utworzy wok kordon komunistycznych pastw satelickich.
Od klski w wojnie uchronio go tylko powicenie ycia dziewiciu milionw
czerwonoarmistw, by nie wspomnie o mierci osiemnastu milionw sowieckich
cywilw w latach 19411945.

Podczas drugiej wojny wiatowej narodami, ktre w Europie ucierpiay najbardziej, byy
te znajdujce si w potrzasku midzy kamieniami myskimi pastw totalitarnych
ludzie, ktrzy zginli wskutek interakcji tych dwch [totalitarnych] systemw . Od 1933
21

roku czternacie milionw osb stracio ycie na Ukrainie i Biaorusi, w Polsce, krajach
nadbatyckich oraz na Bakanach. Wikszo z tych ofiar to 5,4 miliona ydw z owych
obszarw, wymordowanych przez nazistw w ramach ludobjczej operacji stanowicej
dla Hitlera erzac zwycistw, ktre Niemcy przestali odnosi na frontach.
Druga wojna wiatowa, konflikt zbrojny o globalnym charakterze, bya najwiksz
wywoan przez sam ludzko katastrof dziejow. Szacowana liczba jej ofiar
szedziesit do siedemdziesiciu milionw przekracza wszelkie wyobraenia. Same
dane liczbowe wydaj si niebezpiecznie suche, co instynktownie rozumia choby Wasilij
Grossman. W jego odczuciu powinnoci tych, ktrzy przeyli, bya prba postrzegania
milionw pogrzebanych w masowych grobach jako ludzi, a nie bezimiennych
przedstawicieli skarykaturyzowanych spoecznoci, gdy wanie tego rodzaju
dehumanizacja stanowia cel dla sprawcw popenionych zbrodni.
Poza polegymi byy i nieprzeliczone rzesze okaleczonych psychicznie i fizycznie.
W Zwizku Radzieckim samowarom, czyli tym, ktrzy potracili rce i nogi, zabraniano
pokazywania si na ulicach. Takiego losu, cile powizanego z utrat ludzkiej godnoci,
wszyscy onierze Armii Czerwonej bali si bardziej ni mierci. Kalecy stanowili dowd
na istnienie wprawiajcego w zaenowanie czyca sfery pomidzy heroiczn mierci
a ocalaymi bohaterami, ktrzy w kad kolejn rocznic zwycistwa defilowali
z orderami na piersi.
W krajach alianckich owiana nimbem sprawiedliwej wojny druga wojna wiatowa
rzuca cie na kolejne pokolenia w znacznie wikszym stopniu ni wszelkie inne konflikty
zbrojne w historii. Nadal wzbudza mieszane odczucia, poniewa jej prawdziwy obraz nie
odpowiada sztucznemu wizerunkowi, zwaszcza wobec faktu, e p Europy przyszo
odda na poarcie stalinowskiemu molochowi, aby ocali drug poow. I cho wojna ta
zakoczya si zupen klsk nazistw oraz Japoczykw, to zwycizcom wyranie nie
powiodo si doprowadzenie do trwaego wiatowego pokoju. Najpierw, ju w 1945 roku,
w wielu krajach Europy i Azji wybuchy mniej lub bardziej utajone walki wewntrzne.
Nastpnie poczynania Stalina wobec Polski i caej rodkowej Europy przyniosy zimn
wojn. Ta nowa konfrontacja obja swym zasigiem antykolonialne konflikty
w poudniowo-wschodniej Azji i Afryce. Nadto nie mona zapomina o tym, e cykl wojen
na Bliskim Wschodzie rozpocz si wraz z masowym napywem ydw do Palestyny po
wyzwoleniu obozw koncentracyjnych.
Niektrzy lamentuj, e skutki drugiej wojny wiatowej nadal wywieraj przemony
wpyw, prawie siedem dziesicioleci od jej zakoczenia; wci powica si jej
nieproporcjonalnie wiele ksiek, filmw i sztuk dramatycznych, a wojenne muzea
przeobraaj si w rodzaj martyrologicznych centrw. Zjawisko to nie powinno zbytnio
dziwi, choby dlatego, e natura za w dalszym cigu budzi jake gbok fascynacj.
Moralno to fundamentalny element dramatu ludzkoci, gdy stanowi sam istot
humanizmu.
aden inny okres w dziejach nie jest rwnie bogatym rdem analiz czowieczych
dylematw, indywidualnych i zbiorowych tragedii, zepsucia powizanego z dz wadzy,
ideologicznej hipokryzji, egotyzmu dowdcw, zdrady, perwersji, samopowicenia,
niewiarygodnego sadyzmu i zdumiewajcego altruizmu. Ujmujc rzecz w skrcie, druga
wojna wiatowa wiadczy o faszywoci wszelkiego generalizowania, a take
szufladkowania ludzi, przeciwko ktremu tak gorliwie buntowa si Grossman.
Mimo to realne pozostaje niebezpieczestwo przeobraenia si drugiej wojny
wiatowej w uproszczony punkt odniesienia zarwno dla nowoytnej historii, jak
i wszystkich dzisiejszych konfliktw. W kryzysowych okresach dziennikarze i politycy
instynktownie szukaj porwna z t wojn, albo w celu udramatyzowania powagi sytuacji,
albo te usiujc naladowa dawnych przywdcw, Roosevelta czy Churchilla.
Zrwnywanie zamachu z 11 wrzenia 2001 roku na World Trade Center z atakiem na Pearl
Harbor, czy te przypisywanie Gamalowi Abdelowi Naserowi bd Saddamowi
Husajnowi cech Hitlera to nie tylko niecisa historyczna paralela. Podobne porwnania s
z gruntu zwodnicze i stwarzaj ryzyko podejmowania bdnych decyzji strategicznych.
Przywdcy pastw demokratycznych mog si sta niewolnikami wasnej retoryki, tak
samo jak dyktatorzy.
Kiedy rozmylamy nad potwornociami drugiej wojny wiatowej i nad kolosaln
liczb jej ofiar, staramy si zapoznawa z wszystkimi statystykami odnoszcymi si do
tragedii poszczeglnych krajw i narodw. Wskutek tego tracimy z oczu to, jak druga
wojna wiatowa odmienia ycie wszystkich ludzi w zupenie nieprzewidywalny sposb.
By moe udziaem bardzo nielicznych jej uczestnikw byy dowiadczenia tak osobliwe
jak losy modego Koreaczyka Yanga Kyoungjonga, zmuszonego do suby kolejno
w wojsku japoskim, Armii Czerwonej i Wehrmachcie. Przeycia innych ludzi poruszaj
inaczej i z odmiennych powodw.
W krtkim akapicie pochodzcego z czerwca 1945 roku raportu tajnej francuskiej
policji, zwanej Dyrekcj Nadzoru Terytorium (Direction de la Surveillance du Territoire,
DST), zapisano, e w Paryu odnaleziono on pewnego niemieckiego rolnika, ktra
nielegalnie przedostaa si przez granic pocigiem wiozcym deportowanych Francuzw,
powracajcych do kraju z obozw w Niemczech. Okazao si, e nawizaa ona potajemny
romans z jednym z francuskich jecw wojennych, przydzielonym do pracy w jej
gospodarstwie w Rzeszy, podczas gdy jej m suy na froncie wschodnim. Tak mocno
zakochaa si w tym wrogu swojego kraju, e podya za nim do Parya, gdzie wpada
w rce miejscowej policji. Dalszego cigu tej sprawy nie znamy.
Ta krtka historii rodzi tak wiele pyta. Czy owa Niemka pojechaa za swoim
oblubiecem na prno, nawet gdyby nie zostaa zapana przez francusk policj? Czy jej
kochanek zostawi nieprawdziwy adres, poniewa ju by onaty? A moe wrci do domu
i jak wielu innych przekona si, e ona w czasie jego nieobecnoci wydaa na wiat
dziecko spodzone przez ktrego z niemieckich onierzy? To rzecz jasna tylko stosunkowo
niewielka yciowa tragedia, jeli porwna j z tym, co dziao si daleko na wschodzie.
A jednak daje jake wymowne wiadectwo skutkw decyzji podjtych przez takich
przywdcw jak Hitler czy Stalin, ktre odary tkank codziennego ycia z wszystkiego, co
pewne.

1 T.H. White, A. Jacoby, Thunder Out of China, New York 1946, s. 267.
2 Na temat inflacji oraz handlu opium na terenach kontrolowany ch przez chiskich komunistw por. J. Chang, J. Halliday, Mao. The Unknown Story, London 2007, s. 337341.
3 Masay o Enomoto, w: L. Rees, Their Darkest Hour. People Tested to the Extreme in WWII, London 2007, s. 74; w kwestii kanibalizmu w wojsku japoskim por. Y. Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Crimes in
World War II, Oxford 1996, s. 111134.
4 Por. Y. Tanaka, Hidden Horrors, op. cit., s. 135165.
5 NA II RG 153/haso 143/zbiory nr 10621073 i 13621363; zob. take Y. Tanaka, Hidden Horrors, op. cit., s. 160.
6 Dzisiejszy Sheny ang (przy p. tum.).
7 Aliancka sekcja tumacze i przekadw w regionie poudniowo-zachodniego Pacy fiku; zob. te Y. Tanaka, Hidden Horrors, op. cit., s. 160.
8 Cy t. za: M. Hastings, Nemesis. The Battle for Japan, 19441945, London 2007, s. 57.
9 Cy t. za: R.P. Newman, Truman and the Hiroshima Cult, East Lansing, MI 1995, s. 43.
10 R.H. Spector, Eagle against the Sun. The American War with Japan, London 2001, s. 555.
11 Sowa onierzy japoskiej 37. Dy wizji, cy t. za: H. Kawano, Japanese Combat Morale, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China. Essays on the Military History of the Sino-Japanese War of
19371945, Stanford 2011, s. 328.
12 Y. Tanaka, Hidden Horrors, op. cit., s. 103.
13 Por. L. Collingham, The Taste of War. World War II and the Battle for Food, London 2011, s. 62.
14 Cy t. za: Y. Tanaka, Hidden Horrors, op. cit., s. 102.
15 K. Yang, Nationalist and Communist Guerrilla Warfare in North China, w: M. Peattie, E. Drea, H.J. van de Ven, The Battle for China, op. cit., s. 32.
16 A. Smedley, China Fights Back, London 1938, s. 116.
17 Por. Ph. Snow, The Fall of Hong Kong. Britain, China and the Japanese Occupation, New Haven London 2003, s. 231262.
18 B. Wasserstein, Secret War in Shanghai. An Untold Story of Espionage, Intrigue, and Treason in World War II, London 1998, s. 266.
19 Y. Tanaka, Hidden Horrors, op. cit., s. 126.
20 Beria do Stalina, 22 czerwca 1945 r., GARF 9401/2/97, s. 810.
21 T. Sny der, Skrwawione ziemie. Europa midzy Hitlerem a Stalinem, tum. B. Pietrzy k, Warszawa 2011, s. 441.
 Podzikowania

Niniejsza ksika powstaa z bardzo prostej przyczyny. Zawsze czuem si nieco

nieswojo, gdy zwracano si do mnie jako do eksperta w dziedzinie drugiej wojny
wiatowej, poniewa byem doskonale wiadom powanych luk w swojej wiedzy na ten
temat, co dotyczyo zwaszcza tych jej aspektw, z jakimi byem sabiej obeznany. Ksika
ta jest zatem rodzajem zadouczynienia, ale przede wszystkim prb zrozumienia, z czego
si skadaa owa gigantyczna i rnorodna mozaika, ktr by wspomniany konflikt, oraz
bezporednich i porednich skutkw dziaa i decyzji podejmowanych na bardzo wielu
rnych teatrach wojny.
Ostanie dwadziecia lat przynioso zdumiewajce bogactwo doskonaych analiz
i publikacji powiconych temu jake rozlegemu tematowi, autorstwa wielu moich
kolegw po fachu i zarazem przyjaci. Naturalnie niniejsze opracowanie zawdzicza
bardzo wiele badaniom historycznym i wydanym ocenom takich historykw jak: Anne
Applebaum, Rick Atkinson, Omer Bartov, Chris Bellamy, Patrick Bishop, Christopher
Browning, Michael Burleigh, Alex Danchev, Norman Davies, Tami Davis Biddle, Carlo
DEste, Richard Evans, Michael R.D. Foot, Martin Gilbert, David Glantz, Christian
Goeschel, Max Hastings, William I. Hitchcock, Michael Howard, John Keegan, Ian
Kershaw, John Lukacs, Ben Macintyre, Mark Mazower, Catherine Merridale, Don Miller,
Richard Overy, Laurence Rees, Anna Reid, Andrew Roberts, Simon Sebag Montefiore,
Ben Shephard, Timothy Snyder, Adam Tooze, Hans van de Ven, Nikolaus Wachsmann,
Adam Zamoyski i Niklas Zetterling.
Jestem gboko wdziczny swojemu francuskiemu wydawcy Ronaldowi Blundenowi
za udostpnienie mnstwa dokumentw i sprawozda jego ojca, australijskiego
korespondenta wojennego Godfreya Blundena, ktry opisywa na ywo przebieg walk pod
Stalingradem i innych bitew na froncie wschodnim, a potem przesya korespondencje
z frontu woskiego i towarzyszy wojskom alianckim wkraczajcym do Niemiec. Wrd
innych osb, ktre udostpniy mi rne materiay i nie poskpiy sugestii oraz rad, znaleli
si midzy innymi: profesor Omer Bartov, doktor Philip Boobbyer, doktor Tom Buchanan,
John Corsellis, Sebastian Cox z Oddziau Historycznego RAF-u, profesor Tami Davis
Biddle z US Army War College, James Holland, Ben Macintyre, Javier Maras, Michael
Montgomery (ktry podsun mi relacj z zatopienia HMAS Sydney), Jens Anton
Poulsson z norweskiego ruchu oporu, doktor Piotr liwowski, kierownik Pracowni
Historycznej Muzeum Powstania Warszawskiego, profesor Rana Mitter, Gilles de
Margerie, profesor Hew Strachan, Noro Tamaki, profesor Martti Turtola z Uniwersytetu
Obrony Narodowej w Helsinkach, profesor Hans van de Ven, Stuart Wheeler, Keith Miles,
Joe Deman, ktremu zawdziczam udostpnienie dokumentw o masakrach
dokonywanych przez wojska Tity w Sowenii, Stephane Grimaldi oraz Stephane Simmonet
z Mmorial de Caen.
Chciabym te gorco podzikowa profesorowi Michaelowi Howardowi, ktry
przeczyta rkopis niniejszej pracy i nie poskpi mi cennych krytycznych uwag oraz porad,
Jonowi Hallidayowi i Jungowi Changowi, ktrzy zapoznali si z fragmentami
powiconymi wojnie japosko-chiskiej i skorygowali wiele bdw, na jakie natrafili,
wreszcie Angelice von Hase, ktra starannie sprawdzia fragmenty przeoone przeze mnie
z jzyka niemieckiego. Zawdziczam bardzo wiele jej oraz doktor Lubie Winogradowej za
pomoc w analizach badawczych tematw powizanych z histori Niemiec i Zwizku
Radzieckiego. Nie musz dodawa, e za wszelkie niedopatrzenia w tekcie pen
odpowiedzialno bior na siebie.
Jak zawsze zacignem dug wdzicznoci u swego starego przyjaciela i agenta
literackiego Andrew Nurnberga, a przede wszystkim u Alana Samsona, wydawcy z firmy
Weidenfeld & Nicolson, ktry od samego pocztku zachca mnie do realizacji tego
projektu i na kadym z jego etapw udziela mi znakomitych porad. Ponadto chciabym
podzikowa Bei Hemming, redaktorce, ktra ze spokojem pokierowaa ca prac,
czynic j o wiele mniej stresujc, oraz Peterowi Jamesowi, ktry w peni potwierdzi
sw renom najlepszego adiustatora w Londynie. Raz jeszcze moja ona Artemis Cooper
przerwaa wasn prac, aby przejrze cay rkopis i ku mojej dozgonnej wdzicznoci
znacznie go poprawi, a nasz syn Adam dopomg mi w sporzdzeniu bibliografii
i dokumentacji.
1. Japoczycy przebijaj bagnetami chiskich jecw w Nankinie
2. Japoska artyleria konna w poudniowych Chinach
3. Goebbels i Gring
4. Warszawa w sierpniu 1939 roku
5. Narwik w kwietniu 1940 roku
6. Poddajca si zaoga francuskiego czogu B1
7. Dunkierka. Ocalali czonkowie zaogi niszczyciela Bourrasque
8. Zaoga niemieckiego samolotu wzita do niewoli przez Home Guard, sierpie 1940 roku
9. Gubernator generalny Hans Frank spotyka si z polskimi duchownymi
10. Niemieccy spadochroniarze na Krecie
11. Zaoga brytyjskiego transportera opancerzonego Universal Carrier w Syrii, czerwiec
1941
12. Ukraiska wie w ogniu, lipiec 1941 roku
13. Radzieckie oddziay kontratakuj pod Moskw, grudzie 1941 roku
14. Pearl Harbor, 7 grudnia 1941 roku
15. Hitler wypowiada wojn Stanom Zjednoczonym, 11 grudnia 1941 roku
16. Radziecka kontrofensywa pod Moskw
17. Niemieckie suby zaopatrzeniowe w grudniu 1941 roku
18. Radziecka sanitariuszka
19. Skutki godu. Trzy zdjcia dokumentowe Niny Pietrowej z Leningradu, wykonane
w maju 1941, maju 1942 i padzierniku 1942 roku
20. Ewakuacja z Leningradu po Drodze ycia przez jezioro adoga, kwiecie 1942 roku
21. Rommel w Afryce Pnocnej
22. Japoska ofensywa w Birmie. onierze zastpuj podpory mostu
23. onierze japoscy wituj zwycistwo na wyspie Corregidor u wejcia do Zatoki
Manilskiej, 6 maja 1942 roku
24. Niemieccy oficerowie zaywaj relaksu w Paryu
25. Niemiecka piechota w Stalingradzie
26. Amerykaska piechota morska podczas szturmu Tarawy, 19 listopada 1943 roku
27. Wizie obozu na moment przed egzekucj
28. HMS Belfast biorcy udzia w konwoju arktycznym, listopad 1943 roku
29. Dzieci pracujce na rzecz radzieckiego przemysu zbrojeniowego
30. Pododdzia japoskiej kawalerii w Chinach
31. Hamburg po zmasowanych nalotach bombowych w lipcu 1943 roku
32. Generalissimus Chiang Kai-shek wraz z maonk w towarzystwie generaa Stilwella
33. MacArthur, Roosevelt i Nimitz w Pearl Harbor, 26 lipca 1944 roku
34. Ldowanie oddziaw amerykaskich na wyspie Bougainvillea, 6 kwietnia 1944 roku
35. Awaryjne ldowanie samolotu Hellcat na pokadzie lotniskowca
36. Niemiecki jeniec w Paryu, 26 sierpnia 1944 roku
37. Sanitariuszki z noszami. Zdjcie z powstania warszawskiego
38. Pomoc medyczna podczas bombardowa Berlina
39. Churchill w Atenach wraz z arcybiskupem Damaskinosem, grudzie 1944 roku
40. Wojska brytyjskie rozpoczynaj okupacj Aten
41. Plaa Czerwona na Iwo Jimie, luty 1945 roku
42. Filipiskie kobiety uratowane podczas bitwy o Manil, luty 1945 roku
43. Radzieccy onierze w poncym niemieckim miasteczku
44. Ludno cywilna oczekuje na wejcie do schronu pod wie przeciwlotnicz
w Berlinie
45. Radziecka kontrolerka ruchu drogowego na szosie prowadzcej do Berlina
46. Cywile uprztaj gruzy w zbombardowanym Drenie, luty 1945 roku
47. Samolot transportowy C-46 podchodzi do ldowania w Kunmingu
48. Japoscy piloci kamikadze pozuj do pamitkowego zdjcia
49. Galeria Marmurowa w zniszczonej Kancelarii Rzeszy
50. Niemieccy ranni w Berlinie, 2 maja 1945 roku
51. Akt kapitulacji Japonii na pokadzie USS Missouri, 2 wrzenia 1945 roku
52. Bezdomni cywile na Okinawie
 Wykaz skrtw

Archiw Muzieja Panorami Stalingradskoj Bitwy (Archiwum

AMPSB
Panoramicznego Muzeum Bitwy Stalingradzkiej) w Wogogradzie
AN Archiwa Narodowe w Paryu
BA-B Bundesarchiv (Archiwum Federalne), Berlin-Lichterfelde
BA-MA Bundesarchiv-Militrarchiv, Fryburg Bryzgowijski
BfZ-SS Bibliothek fr Zeitgeschichte, Sammlung Sterz, Stuttgart
CCA Archiwa Kolegium im. Churchilla, Cambridge
Dzienniki Duffa Coopera (niepublikowane; ze zbiorw prywatnych
DCD
w Londynie)
Documents on German Foreign Policy, 19181945 (Zbir dokumentw
DGFP dotyczcych niemieckiej polityki zagranicznej w latach 19181945), seria
D, Waszyngton, 19511954
Hitler. Reden und Proklamationen, 19321945 , red. Max Domarus, t. 1
Domarus
2, Wiesbaden 1973
European Theater Historical Interrogations, 1945 (Historyczne zapisy
ETHINT przesucha jecw na europejskim teatrze wojny w 1945 roku),
USAMHI
Foreign Military Studies (Zagraniczne militarne studia badawcze),
FMS
USAMHI
Final Report by Sir Nevile Henderson, 20 September 1939 (Ostatni
FRNH raport Nevilea Hendersona, ambasadora Wielkiej Brytanii w Niemczech,
20 wrzenia 1939 r.), Londyn 1939
Departament Stanu USA, The Foreign Relations of the United States , t.
FRUS
123, Waszyngton 19552003
Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiedieracji (Archiwum Pastwowe
GARF
Federacji Rosyjskiej), Moskwa
GBP Dokumentacja Godfreya Blundena (ze zbiorw prywatnych w Paryu)
Militrgeschichtliches Forschungsamt (Instytut Badawczy Historii
GSWW Wojskowoci), Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg , t. 113,
Stuttgart, 19792008
Midzynarodowy Trybuna Wojskowy, Trial of the Major German War
IMT Criminals (Proces gwnych niemieckich zbrodniarzy wojennych),
stenogram procesu norymberskiego, Londyn 1946
 Imperial War Museum sound archive (Archiwum dwikowe
IWM
Imperialnego Muzeum Wojny w Londynie)
Dziennik Joan Gibbons, niepublikowany diariusz asystentki Nevilea
JJG
Hendersona (ze zbiorw prywatnych)
KTB Kriegstagebuch (dzienniki wojenne)
Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht
KTB
(Wehrmachtfhrungsstab), 19391945 (Dziennik wojenny OKW),
OKW
Frankfurt nad Menem, 1965
MP Dokumentacja Georgea C. Marshalla, Lexington
MPW Muzeum Powstania Warszawskiego w Warszawie
NA II National Archives II, College Park, Maryland
NHHC Naval History and Heritage Command, Waszyngton
OCMH-
Office of the Chief of Military History, Forest Pogue Papers, USAMHI
FPP
The Papers of Dwight David Eisenhower, vol. 3: The War Years
PDDE (Dokumenty D.D. Eisenhowera, t. 3: Lata wojny), red. Alfred D.
Chandler, Baltimore 1970
Papers of Lord Portal (Dokumenty lorda Portala), Christ Church
PP
Library, Oksford
Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Litieratury i Iskusstwa (Rosyjskie
RGALI
Archiwum Pastwowe Literatury i Sztuki) w Moskwie
Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Socjalno-Politiczeskoj Istorii
RGASPI (Rosyjskie Archiwum Pastwowe Historii Spoeczno-Politycznej)
w Moskwie
Rossijskij Gosudarstwiennyj Wojennyj Archiw (Rosyjskie Pastwowe
RGWA
Archiwum Wojenne) w Moskwie
RGWA- Archiwum specjalne; zbir zdobycznych dokumentw niemieckich
SA w Rosyjskim Pastwowym Archiwum Wojennym
Service Historique de la Dfense, Dpartement de lArme de Terre
SHD-DAT (Sekcja historyczna francuskiego Ministerstwa Obrony; wydzia wojsk
ldowych), Vincennes
Charles Webster i Noble Frankland, The Strategic Air Offensive against
SOAG
Germany, 19391945 , t. 14, London 1961
SWWEC Second World War Experience Centre, Walton, West Yorkshire
Die Tagebcher von Joseph Goebbels (Dziennik Josepha Goebbelsa),
TBJG
red. Elke Frhlich, t. 129, Mnchen 19922005
TNA The National Archives (Brytyjskie Archiwa Narodowe), Kew
Centralnyj Archiw Fiedieralnoj Suby Biezopasnosti (Centralne
 CAFSB Archiwum FSB) w Moskwie
Centralnyj Archiw Ministierstwa Oborony (Centralne Archiwum
CAMO
Rosyjskiego Ministerstwa Obrony) w Podolsku
Centr Chranienija i Izuczenija Dokumientalnych Kollekcyji (Orodek
CChIDK
Przechowywania i Analiz Zbiorw Dokumentw) w Moskwie
US Army Center of Military History (Centrum Historii Militarnej Armii
USACMH
Amerykaskiej) w Waszyngtonie
US Army Military History Institute (Instytut Historii Militarnej Armii
USAMHI
Amerykaskiej), US Army War College, Carlisle, Pensylwania
Dziennik Wasilija Czurkina, Wojennaja litieratura: dniewniki i pisma,
WCD
http://militera.lib.ru/db/churkin
WI Wojenno-Istoriczeskij urna
Wielikaja otieczestwiennaja wojna, 19411945 (praca zbiorowa),
WOW
Moskwa 1984

Bibliografia dostpna na stronie internetowej: www.antonybeevor.com

 Indeks nazwisk

Abakumow Wiktor
Abetz Otto
Abielewicz Jefim
Abrial Jean
Adair Paul
Adamczyk Wesley
Addison Paul
Agte Patrick
Ainsworth Walden
Ajrchajew N.
Aleksander krl Jugosawii
Aleksander car
Aleksander Newski
Aleksandrow Gieorgij F.
Aleksandrow I.G.
Alexander Harold
Al-Gajlani Raszid Ali
Allen Louis
Allen Terry
Alphand Herv
Alsop Susan-Mary
Altman I.
Altmayer Ren
Altner Helmut
Amery Leo
Amies Hardy
Anders Wadysaw
Anderson Kenneth
Andrew Christopher
Andrew Leslie W.
Andronow kapr.
Annet Armand
Antonescu Ion
Antonow Aleksiej
Antonow Boris
Antonow W.
Antosiewicz Maciej
Anurin
Aosta ksi
Applebaum Anne
Arnim Hans-Jrgen von
Arnold Henry Hap
Asano Toyomi
As-Sadat Anwar
Atkinson Rick
Attlee Clement
Auchinleck Claude
Auden Wystan H.
Awrotinski E.M.
Axmann Artur

Bach Erich von dem

Backe Herbert
Bader Douglas
Bader Paul
Badoglio Pietro
Bagramian Iwan
Baker Josphine
Bakanow Gleb
Balbo Italo
Balck Hermann
Bandel Przemysaw
Babor Jan
Baranowski Stefan
Barbie Klaus
Barlow J.G.
Bartod Robert
Bartoszewski Wadysaw
Bartov Omer
Batiuk Nikoaj
Baudouin Paul
Bayer Hanns
Beaufre Andr
Beaverbrook lord
Beckers Albert
Beddie James S.
Bedell Smith Walter
Beethoven Ludwig van
Beevor Antony
Belden Jack
Bell George
Bellamy Chris
Below Nicolas von
Bene Edvard
Bennett Henry Gordon
Bnouville Pierre de
Berezhkov Valentin
Bergonzoli Annibale
Beria awrientij
Beria Sergo
Berlin Isaiah
Berling Zygmunt
Bernadotte Folke
Best Werner
Bethune Norman
Bevin Ernest
Bialer Uri
Bidault Georges
Biddle Tami Davis
Bielewicz Mirosaw
Bielicka Emilia
Bieliski Przemysaw
Bieousow
Bieow Pawie
Bieozowskaja Ida
Bierzarin Nikoaj
Billotte Gaston
Billotte Pierre
Bisch st. szer.
Bishop Patrick
Bismarck Otto von
Bittrich Wilhelm
Blaha Frantisek
Blanchard Georges
Blaskowitz Johannes
Bloch Zelo
Blum Lon
Blumenson Martin
Blumentritt Gnther
Blunden Godfrey
Blunden Roland
Boberach Heinz
Bock Fedor von
Bhler Jochen
Bhme Franz
Bolling Alexander
Bonhoeffer Dietrich
Bonnet Georges
Bonnier Fernand
Boobyer Pilip
Bormann Martin
Bose Subhas Chandra
Bousquet Ren
Br-Komorowski Tadeusz
Bradley Omar N.
Braithwaite Rodric
Brandt Karl
Branquinho Carlos
Brauchitsch Walther von
Bruer Bruno
Braun (Hitler) Eva
Braund H.L.
Breker Arno
Brendon
Brereton Lewis H.
Brochocki Jan G.
Brodhurst A.H.
Brooke Alan
Brooke-Popham Robert
Browning Christopher R.
Broz Tito Josip
Bruce Evangeline
Brning Heinrich
Brzeska Magdalena M.
Brzeski Rafa
Buchanan Tom
Buckmaster Maurice
Buckner Simon Bolivar
Budionny Siemion
Bullitt William
Buganin Nikoaj
Burckhardt kpt.
Burckhardt Carl J.
Burgdorf Wilhelm
Burgdorff Stephan
Burleigh Michael
Busch Ernst
Bussche Axel von dem
Busse Theodor
Butcher Harry C.
Byrnes James F.

Caballero Francisco L.
Cadogan Alexander
Cairncross John
Calvert Michael
Campbell Ian
Canaris Wilhelm
Capa Robert
Carlyle Thomas
Carruth James
Carver M.
Castellano Giuseppe
Caulaincourt Armand de
Cazalet Victor
Chaban-Delmas Jacques
Chamberlain Neville
Chan Chak
Chaney Otto P.
Chang Jung
Charman Terry
Chennault Claire
Chevalier Maurice
Chiang Kai-shek
Ch Isamu
Chojnacki Piotr
Choltitz Dietrich von
Chruszczow Nikita
Chrystian X
Churchill Randolph
Churchill Winston
Ciano Galeazzo
Clark Lloyd
Clark Mark
Clarke Dudley
Clauberg Carl
Clemenceau Georges
Coglin Wadimir
Cole Terence
Collingham Lizzie
Collins Joseph L. Lightning Joe
Colville John
Combe John
Coningham Arthur
Conti Leonardo
Conze Eckart
Cooper Artemis
Cooper Duff
Cooper K.
Coox Alvin D.
Corap Andr
Corbin Charles
Cornwallis Charles
Corsellis John
Coulondre Robert
Cowles Virginia
Cowley R.
Cox Geoffrey
Cox Sebastian
Crang Jeremy
Crang R.
Creagh Michael
Creveld Martin van
Cripps Stafford
Cromwell Olivier
Cronkite Walter
Crossman Richard
Crosswell D.K.R.
Cunningham Alan
Cunningham Andrew
Curzon George
Cutler Lloyd
Cygankow gen.
Czarnogrski Czesaw
Czebykin Michai P.
Czechow Anatolij
Czekrizow Wasilij
Czerniachowski Iwan
Czewoa Nikifor D.
Czuchrowski Franciszek
Czujkow Wasilij
Czuniak Christia
Czurkin Wasilij
Czyngis-chan

DEste Carlo
Dai Li
Daladier duard
Dallek Robert
Dalton Hugh
Damaskin abp.
Danchev Alex
Darby William
Darlan Franois
Darnand Joseph
Davies Joseph
Davies Norman
Davis Kenneth S.
Dawley Ernest
Dat Marcel
Decoux Jean
Degan por.
Degrelle Lon
Delestraint Charles
Deloncle Eugne
Demidow
Dempsey Miles
Dentz Henri
Deseodiary Lszl
Devereux James
Devers Jacob L.
Dewavrin Andr
Dewey Thomas
Deman Joe
Diemianow Aleksandr Max
Dietrich Josef Sepp
Dilks David
Dill John
Dirlewanger Oskar
Dobronin
Dobrzaski Henryk Hubal
Dodds-Parker Douglas
Dollmann Friedrich
Domarus Max
Domonkos Miksa
Dnitz Karl
Dnitz Peter
Doolittle James
Dor Gustave
Doriot Jacques
Dorman-Smith Reginald
Douglas Keith C.
Doumenc Aim
Dowator Lew
Dowding Hugh
Drabkin Artem
Drea Edward
Dreyer Edward L.
Dunajewska Irina
Duncan Clive
Dutrne Christophe
Dymitr Doski
Dymitrow Georgij
Dziel Paulina
Deniskiewicz A.R.
Dugaszwili Jakow

Eaker Ira C.
Eberbach Heinrich
Echternkamp Jrg
Eden Anthony
Edwards Robert
Eichelberger Robert
Eichmann Adolf
Eisenhower Dwight D.
Elliman P.D.
Elliott Denholm
Ellis John
Ellscheid Rosa M.
Elser Georg
Elbieta caryca
Elbieta ks. Windsor
Enomoto Masayo
Epifanov Aleksandr E.
Erenburg Ilja
Erickson John
Erickson Ljubica
Erickson Mark
Erskine George
Esterhzy Pl
Evans Richard J.

Fafalios Maria
Fagalde Robert
Falkenhausen Alexander von
Faruk
Fegelein Hermann
Feldman
Fellers Bonner
Fergusson Bernard
Fertig Wendell W.
Fiebig Martin
Fijakowski Marek
Filipkowski Wadysaw
Findahl Theo
Fischer
Fisher Nigel
Flaubert Gustaw
Flavigny Jean
Fletcher Frank J.
Foch Ferdinand
Foot Michael R.D.
Forbes Charles
Ford Henry
Forrestal James V.
Forrester Larry
Forster Albert
Frster Jrgen
Fowler Will
Franco Francisco (Caudillo)
Frank Anna
Frank Hans
Frankland Noble
Frantzeskakis Stylianos
Fredendall Lloyd
Frei Norbert
Freisler Roland
Frenay Henri
Freyberg Bernard
Friedeburg Hans-Georg von
Friedlander Henry
Friedrich Jrg
Frieser Karl-Heinz
Friessner Hans
Fritsch Werner von
Fromm Friedrich
Fryderyk II Wielki
Fuchida Mitsuo
Fuchs Robert
Fudakowski Kazimierz
Fujiwara A.
Fukudome Shigeru
Funck Hans von
Fussell Paul

Gable Clark
Gablenz Eccard von
Galen Clemens August von
Gallagher O.D.
Galland Adolf
Gambier-Parry Michael
Gamelin Maurice
Gandhi Mahatma
Garand George W.
Gariboldi Italo
Gariejew Mahmut A.
Garver John W.
Gaulle Charles de
Gavin James M.
Gehlen Reinhard
Gellhorn Martha
Gelman st. szer.
Genkin Efraim
Gensoul Marcel
Georges Alphonse
Gerow Leonard Gee
Gerstein Kurt
Gesse Natalia
Gibson Guy
Gierasimow P.
Giesler Hermann
Gilbert Martin
Giraud Henri
Girgensohn Hans
Glantz David M.
Glass Charles
Glass Albert J.
Globocnik Odilo
Goebbels Joseph
Goebbels Magda
Goeschel Christian
Goff B.
Golbrajch Jefim A.
Golikow Filip
Gordievsky Oleg
Gring Hermann
Gorinow M.
Grlitz Walter
Gormin W.W.
Gorodetsky Gabriel
Gort John Vereker
Goryski Max
Goryski S.
Gott William
Grecka Barbara
Graff
Graham M.A.P.
Grandes Agustn Muoz
Grandi Dino
Graziani Rodolfo
Greenwood Arthur
Gregg Victor
Greiser Arthur
Grenier Fernand
Grenville Richard
Grew Joseph C.
Grigg J.W.
Grimaldi Stephane
Griszeczkin
Groehler Olaf
Groscurth Helmuth
Grossman Wasilij
Grsz Jzsef
Grzymski Wiesaw
Gubbins Colin
Guderian Heinz
Guingand Francis de
Guingand Freddy de
Gnsche Otto
Gutowska-Nowak Barbara
Guzzoni Alfredo

Haakon VII
Habura Miosz
Hadjipateras Costas
Haffner Sebastian
Hagiwara Mitsuru
Haislip Wade
Hajime Kondo
Hajle Sellasje
Halbersztat Piotr
Halder Franz
Halifax lord, Edward Wood
Halliday Jon
Halsey William F. Bull
Hambro Charles
Hamilton Nigel
Han Fu-chu
Hanke Karl
Hansen Ch.B.
Hara Takeshi
Harcourt Cecil
Hargest James
Harmon Ernest N.
Harriman Averell W.
Harris Arthur
Hart Basil L.
Hartmann Erich
Harwood Henry
Hase Angelika von
Hase Paul von
Hastings Max
Hatanaka Kenji
Hausser Paul
Hayes Peter
Heath Lewis
Heckmann Wolf
Heer Hennes
Heim Ferdinand
Heimesser Alois
Heinrici Gotthard
Hemingway Ernest
Hemming Bea
Henderson Nevile
Hermans Hans-Willi
Herriot duard
Hess Gary R.
Hess Rudolf
Hesu Lena
Hewitt Henry K.
Heydrich Reinhard
Heydte Friedrich von der
Hijikata Toshio
Hilberg Raul
Hild Peter
Hildyard Myles
Hillgruber Andreas
Himmler Heinrich
Hirohito
Hiss Alger
Hitchcock William I.
Hitler Adolf (Fhrer)
Ho Chi Minh
Hockenjos Fritz
Hodges Courtney
Hodgson Paul
Hoda Enver
Hofacker Csar von
Holdsworth Gerry
Holland Cedric
Holland James
Homma Masaharu
Hopkins Harry
Hppner Erich
Horne Alistair
Horrocks Brian
Horthy Mikls
Horthy Mikls (syn)
Hss Rudolf
Hoth Hermann
House Jonathan
Howard Michael
Huang Qixiang
Hube Hans
Hull Cordell
Hnersdorf Walther von
Huntziger Charles
Hurley Patrick J.
Hussajn Saddam
Hyakutake Harukichi (Haruyoshi, Seikichi)

Iachino Angelo
Ichiki Kiyonao
Iida Shjir
Inouye Samaji
Ironside Edmund
Irwin Noel
Isajew S.I.
Isherwood Christopher
Ishii Shir
Ismay Hastings
Isom Woodbury D.
Ivens Joris
Iwabuchi Sanji
Iwan Grony

Jackson Julian
Jacoby Annale
James Peter
Jania Magdalena
Jankowski Jan Stanisaw
Januszewski Radosaw
Jeffreys Diarmuid
Jerezian Ara
Jeriomienko Andriej
Jerszow Wasilij
Jerzy II
Jerzy VI
Jeschonnek Hans
Jeewski Wadysaw
Jeow Nikoaj
Jodl Alfred
Johnson Chalmers A.
Johr Barbara
Jongh Andre de Dde
Jordan Hans
Jordana Francisco de
Joubert de la Fert Philip
Joyce William
Juin Alphonse

Kabanow D.
Kaku Tomeo
Kaltenbrunner Ernst
Kamiski Bronisaw
Kappler Herbert
Kardorff Ursula von
Karol K.S.
Karol II
Karol Wielki
Karol XII
Katkowska Elbieta
Katukow Michai
Kaufmann Karl
Kawabe Masakazu
Kawaguchi Kiyotake
Kawano Hitoshi
Kazakow Wasilij
Keegan John
Kehrig Manfred
Keitel Wilhelm
Kelley Joe
Kelly Matthew
Kempf Werner
Kennan George
Kenneally John
Kennedy John F.
Kenner Albert W.
Kenney George C.
Kerr Archibald C.
Kershaw Ian
Kershaw Robert
Kesselring Albert
Kdzierski Sawomir
Kido Kichi
Kimball Warren F.
Kimmel Husband E.
Kimura Hoyotaro
King Edward P. jr
King Ernest J.
King William Mackenzie
Kinkaid Thomas C.
Kinzel Eberhard
Kirchheim Heinrich
Kirponos Michai
Kitchen Martin
Klaudiusz
Kleist Ewald von
Kleye Tilman
Klopper Hendrik
Kluge Gnther von
Knobelsdorff Otto von
Koch Erich
Koch Walter
Kocur Damian
Knig Marie-Pierre
Koga Mineichi
Koller Karl
Koontaj Aleksandra
Komarnicka Wacawa
Komatsubara Michitar
Komorowska Magdalena
Kompanowski Micha
Kon Igor
Koniew Iwan
Konoe Fumimaro
Kopelev Lev
Korizis Aleksandros
Korolkow I.I.
Korsuski Lowka
Kortas Jan
Kosygin Aleksiej
Koszczejew
Kozaczuk Wadysaw
Kozowski Jerzy
Krasnow Piotr
Krawiec Adam
Krebs Hans
Kretchmer Otto
Krivosheev Grigoriy F.
Krueger Walter
Krzeczkowski Henryk
Kubikowski Tomasz
Kubilaj-chan
Kubrick Stanley
Kchler Georg von
Ku Artur
Kuhlmann S.W.
Kuhlmann sier.
Kun Alfrd
Kun Andrs
Kupi Abaz
Kuribayashi Tadamichi
Kurita Takeo
Kurnatowski Henryk
Kurowski Franz
Kuryowicz Adam
Kutuzow Michai
Kuzniecow Fiodor

Laborde Jean de
Lacouture Jean
Lafontaine Pierre
Langsdorff Hans
Lanphier Thomas
Large D.C.
Lary Diana
Lasch Otto
Laskowicz Pawe
Lattre de Tasigny Jean
Latzel Klaus
Laval Pierre
Laycock Robert
Leahy William D.
Lebrun Albert
Leckie Robert
Leclerc Philippe
Ledchowicz Ewa
Leeb Wilhelm von
Leeper Rex
Leese Oliver
Lehmann Paul
Lehmann Rudolf
Leigh-Mallory Trafford
Leluszenko Dmitrij
LeMay Curtis
Lenin Wodzimierz
Leopold III
Levi Primo
Lewis David Lanier
Lewis Jon E.
Lewit Maks
Liddell Guy
Lieb Peter
Lightoller Charles H.
Linge Heinz
Liniwiecki Jan
Linlithgow lord
Lissowski Jan
List Wilhelm
Litwinow Maksim
Loewe Lothar
Loringhoven Bernd F. von
Loth Roman
Lourie Richard
Lowe Keith
Lucas John P.
Luck Hans von
Ludendorff Erich von
Lukacs John
Lumsden Herbert
Lundstrom John B.
Luter Marcin
Luther Martin
Ltjens Gnther
Lutz Carl

MacArthur Douglas
Mackensen Eberhard von
Mackinnon Stephen
Mack Smith Denis
Maclean Donald
Macintyre Ben
Macmillan Harold
Magenheimer Heinz
Maizire Ulrich de
Majski Iwan
Malenkow Gieorgij
Malinowski Rodion
Maltby Christopher M.
Magorzata ks. Windsor
Mamutow A.A.
Manchester William
Mandel Georges
Mannerheim Carl Gustaf
Manstein Erich von .
Manteuffel Hasso von
Manuilski Dymitr
Mao Zedong
Mrai Sndor
Marciniszyn Piotr
Margerie Gilles de
Margerie Roland de
Maras Javier
Markowski Jerzy
Marlborough ks.
Marshall George C.
Maskelyne Jasper
Maslennikow
Mast Charles
Matsuoka Ysuke
Maurois Andr
Mazower Mark
McNaughton Andrew
McNish Robin
Mechlis Lew
Mengele Josef
Menzies Stewart
Merridale Catherine
Merrill Frank
Messe Giovanni
Messenger Charles
Metaksas Joannis
Meysztowicz Jan
Middleton Troy
Mierieckow Kiry
Mietkowski Andrzej
Mihailovi Dragoljub Draa
Mikawa Gunichi
Mikoaj wielki ks.
Mikoajczyk Stanisaw
Milch Erhard
Miles Keith
Miller Hugon
Miller Donald L.
Mikowski Maciej
Miosz Czesaw
Mitrochin Wasilij
Mitscher Marc A.
Mitter Rana
Mitterrand Franois
Moczarski Kazimierz
Model Walther
Mohnke Wilhelm
Molony C.J.C.
Mootow Wiaczesaw
Monnet Jean
Montgomery Bernard
Montgomery Michael
Monzie Anatole de
Moorhead Caroline
Moorhouse Roger
Moran Charles
Moreno Jula Xavier
Morgan Frederick E.
Morgenthau Henry
Morison Samuel E.
Morshead Leslie
Mosley Oswald
Mostowska Katarzyna
Moulin Jean
Mouminoux Guy Guy Sajer
Mountbatten Louis
Mhle Hans
Mller Heinrich
Mller szer.
Mller Hermann
Mller-Hillebrand Burkhart
Murison Samuel Eliot
Murphy Robert
Mussolini Benito (Duce)
Mutaguchi Renya

Nagumo Chichi
Nakamura kpr.
Nakayama Mot
Napoleon
Napoleon III
Naser Gamal Abdel
Naujocks Alfred
Naumow L.
Naumow J.S.
Neame Philip
Nebe Arthur
Nedi Milan
Nehring Walter
Nelson
Newman Robert P.
Nicolson Harold
Nicolson Nigel
Niekrasow Iwan M.
Niekrasow Nikoaj
Niemczyk Dorota
Niemirska Emilia
Nimitz Chester W.
Nobutaka Ike
Nogi H.
Nolte Ernst
Nowacki Jerzy
Nowak-Jezioraski Jan
Nurnberg Andrew
Nyiszli Mikls

OConnor Richard
Oberg Karl Albrecht
Obodow Aleksandr
Ogawa M.
Ogryzko Wadimir
Okamura Yasuji
Okiszew Jewgienij F.
Okulicki Leopold
Olbricht Friedrich
Oldendorf Jesse B.
Oppeln-Bronikowski Hermann von
Orss Ferenc
shima Hiroshi
Oster Hans
Otter Gran von
Overmans Rdiger
Overy Richard J.
Owen Frank
Ozawa Jisabur

Padfield Peter
Palaired Michael
Palewski Gaston
Paniuszkin Aleksandr
Panter-Downes Mollie
Papagos Aleksandros
Papandreu Jorgos
Park Keith
Parshall Jonathan
Paschke H.
Patch Alekexander M.
Patterson Charles
Patton George S.
Paul-Boncour Joseph
Paulus Friedrich
Paveli Ante
Pawe ksi
Pawica Micha
Pawow Dymitr
Pawow Iwan
Pawow W.N.
Payne Stanley G.
Peattie Mark
Peiper Joachim
Pennington Reina
Percival Arthur
Perlasca Giorgio
Petacci Klara
Ptain Philippe
Pettenberg Heinz
Pfeffer-Wildenbruch Karl
Phillips Thomas
Piaf dith
Pickert Wolfgang
Piekowska-Wiederkehr Patrycja
Pierlot Hubert
Pietrow Michai
Pietrow-Ennker Bianka
Pietrzyk Bartomiej
Pisudski Jzef
Piotr II
Piotr Pustelnik
Piotrowska Irena
Plastiras Nikolaos
Platt William
Pleszakow Konstantin
Plohij Sergij M.
Plunkett-Ernle-Erne-Drax Reginald
Podewils Clemens
Pohl Oswald
Polak Tomas
Polakow Jurij
Pollak Seweryn
Popow Gieorgij
Popow Markian M.
Portal Charles
Portes Hlne de
Poulsson Jens-Anton
Pound Dudley
Pownall Henry
Prasca Sebastiano V.
Prioux Ren
Prien Gnther
Ptak Aleksander
Puchea Pierre
Pu Yi

Quennell Peter
Quesada Elwood Pete
Qutel Claude
Quezon Manuel Luis
Quisling Vidkun

Rabe John
Rabiczew Leonid
Raeder Erich
Rajzman Wal
Rajzman Zachary
Rkosi Mtys
Ramcke Hermann-Bernhardt
Ramsay Bertram
Rees Laurence
Reichel Joachim
Reichenau Walter von
Reichert Joseph
Reichling G.
Reid Anna
Reinhardt Georg-Hans
Remer Otto E.
Renault Gilbert Rmy
Reverte Jorge M.
Reynaud Paul
Reynolds Harley A.
Rhodes-James Richard
Ribbentrop Joachim von
Ribbentrop Rudolf von
Richards Brookes
Richthofen Wolfram von
Ridgway Matthew B.
Riedel szer.
Ringel Julius
Riordan James
Ritchie Neil
Roberts Andrew
Roberts Geoffrey
Roberts Philip Pip
Rochefort Joseph
Rodimcew Aleksandr
Rokossowski Konstanty
Rol-Tanguy Henri
Romanek Micha
Romanus Charles F.
Rommel Erwin
Romula Carlos P.
Roosevelt Franklin D.
Roosevelt Teddy B. jr
Rose Maurice
Rosen dr
Rosenberg Alfred
Roser Paul
Rotmistrow Pawie
Rowecki Stefan Grot
Rubens Paul
Ruby douard
Rudel Hans-Ullrich
Rudolf Krzysztof
Rundstedt Gerd von
Rupowski Roman
Rust Bernhard
Rther Martin
Ryan Cornelius
Rybako Pawie
Rybicka Zofia
Rydz-migy Edward
Reszewski Oleg A.

Sacharow Andriej
Sadakaji Tetsuo
Sadoul Georges
Sadriedinow Raszyd Z.
Sakai Takashi
Samson Alan
Sander Helke
Sandover Ray
Sanz-Briz ngel
Sarajan Aleksandr
Sartre Jean-Paul
Satoshi H.
Sauckel Fritz
Scavenius Erik
Schellenberg Walter
Schlieben Karl-Wilhelm von
Schlieffen Alfred von
Schmidhuber Gerhard
Schmidt Arthur
Schmidt Paul
Schmundt Rudolf
Schrner Ferdinand
Schulenburg Friedrich von der
Schulze K.H.
Schweppenburg Leo Geyr von
Schwerin Gerhard von
Scobie Ronald
Seaman Mark
Seaufre Andr
Sebag-Montefiore Hugh
Sebag Montefiore Simon
Seeckt Hans von
Seliwanowski
Seliwanowski Nikoaj
Senger und Etterlin Fridolin von
Sereny Gitta
Seydlitz-Kurzbach Walther von
Seyss-Inquart Arthur
Sheng Shicai
Shephard Ben
Sherwood Robert E.
Shigemitsu Mamoru
Shimada Toshio
Shukman Harold
Sierow Iwan
Sikorski Wadysaw
Simmonet Stephane
Simon Peter
Simonow Konstantin
Simpson William H.
Sinclair Archibald
Siwek Grzegorz
Skorzeny Otto
Skowroski Jarosaw
Skrjabina Yelena
Sledge Eugene B.
Slim William
Slovik Eddie
Smedley Agnes
Smirnow sier.
Smith Colin
Smith Harry
Smith Holland
Smith Ralf B.
Smuts Jan Christiaan
Smyth John
Snow Edgar
Snow Philip
Snyder Timothy
Soames lady
Sokoow
Sokoowski Wassilij
Soenicyn Aleksander
Somerville James
Sommer Waldemar
Sontag Raymond J.
Sorge Richard
Sowula Grzegorz
Spaatz Carl Andrew
Spanner Rudolf
Spears Edward
Spector Ronald H.
Speer Albert
Speidel Hans
Spender Steven
Sponeck Hans von
Spruance Raymond
Stafford David
Stahlberg Alexander
Stalin Jzef
Stalin Swietana
Stark Harold R.
Stauffenberg Claus Schenk von
Steer G.
Stein Anja vom
Steinberg Rafael
Steiner Felix
Stettinius Edward
Steward Ian
Stiller Robert
Stilwell Joseph Vinegar Joe
Stimson Henry L.
Strachan Hew
Strachwitz Hyazinth
Stramel Tomasz
Strecker Karl
Street Arthur
Streich Jochannes
Strobridge Truman R.
Stroop Jrgen
Student Kurt
Stlpnagel Carl-Heinrich von
Stumme Georg
Stumpff Hans-Jrgen
Sturm Alfred
Sudopatow Pawie
Sukarno Ahmed
Sully Connie
Sunderland Riley
Suer Ramon Serrano
Sun Yat-sen
Susoparow Iwan
Suworow Alkksandr
Suworow Wiktor
Svidersky
Swift Daniel
Szlasi Ferenc
Szatunowski I.
Szczepaski Jzef
Szczerbakow
Szkuro Andriej
Szostakowicz Dymitr
Sztemienko Siergiej
Szumiow Michai
Szwernik Nikoaj
Szykin

liwowski Piotr

Tamaki Noro
Tanaka Noburo
Tanaka Raiz
Tanaka Yuki
Tarkowski Czesaw
Taylor Frederic
Taysen Adalbert von
Tedder Arthur
Tennant William
Teplenko Trofim K.
Terauchi Hisaichi
Terboven Josef
Thoma Wilhelm von
Thomas mjr
Thomas Shenton
Thompson Julian
Thompson Peter
Thorez Maurice
Thurczy Gyorgy
Tidbury Ord Henderson
Timoszenko Siemion K.
Tippelskirch Kurt von
Tiso Jozef
Tkaczenko
Tobe R.
Todt Fritz
Togliatti Palmiro
Tj Hideki
Tobuchin Fiodor
Tostoj Lew
Tooze Adam
Touchon Robert
Tow E.
Toyoda Soemu
Traudl Junge
Travers Susan
Trenchard lord
Trenet Charles
Tresckow Henning von
Trevor-Roper Hugh R.
Trocki Lew
Trojanowski P.I.
Truman Harry
Truscott Lucian K.
Tsolakoglu Jeorios
Tuchaczewski Michai
Tuchman Barbara W.
Tully Anthony
Turner Richmond K.
Turtola Martti
Tusell Javier
Twardowski Aleksandr
Tyszka Wojciech

Udo Takehido
Ulanoff Stanley M.
Ungvry Krisztin
Upham Charles
Urbaski Jakub
Ushijima Mitsuru
Utkin Josif

Vandegrift Alexander A.
Vansittart Robert
Vass Dnes
Veesenmayer Edmund
Ven Hans van de
Verdi Giuseppe
Vetter Helmut
Vietinghoff Heinrich von
Vigerie Franois dAstier de la
Villelume Paul de
Vogel Detlef
Vokes Christopher
Volman
Vuillemin Joseph

Wachsmann Nikolaus
Waczkw Jzef
Wainwright Jonathan
Wallenberg Raoul
Wallenius Kurt Martti
Walters Vernon
Waluk Czesaw
Wang Jingwei
Warlimont Walter
Wasilewski Aleksandr
Wasserstein Bernard
Waterfield G.
Watutin Nikoaj
Wavell Archibald
Wsiski Jan
Webster Charles
Wedemeyer Albert C.
Weidling Helmuth
Weigley Russell
Weinberg Gerhard
Weizscker Ernst von
Welles Sumner
Weluchiotis Aris
Wenck Walter
Werth Alexander
Wette Wolfram
Weygand Maxime
Wheeler Keith
Wheeler Stuart
White Theodore
Whyte Desmond
Wiegrefe Klaus
Wieland Magda
Wietersheim Gustav von
Wiktor Emanuel III
Wilhelm I
Wilhelm II
Wilhelmina
Williams Jim
Wilmot Chester
Wilniker Karl
Wilson Henry M. Jumbo
Winant John G.
Wingate Orde
Winkelman Henri
Winogradowa Luba
Winokur N.A.
Winstanley John
Winton Gerry de
Winton Harold R.
Wittmann Michael
Witzleben Erwin von
Wadimirow Jurij
Wojciechowicz Wadimir
Wasow Andriej
Whler Otto
Wolfe Charles
Wolfe James
Wolff Karl
Wolski Wasilij
Wokogonow Dmitrij
Wokow
Wopronow Nikoaj
Woroszyow Kliment
Woniecki Bernard
Wjcik Tadeusz
Wust gen.
Wybot Roger
Wyler William
Wyszynski Andriej

Xue Yue

Yamaguchi Tamon
Yamamoto Isoroku
Yamashita Tomoyuki
Yanagimoto Rysaku
Yang Kuisong
Yang Kyoungjong
Yang T.
Yoshida Reiko
Young Katsu H.
Young Marc
Yunping Al Ying

Zajcew Wasilij
Zamoyski Adam
Zamoyski Stefan
Zapantis Andrew
Zbarski Ilija
Zeitzler Kurt
Zerwas Napoleon
Zetterling Niklas
Zhang B.
Zhang Zhizhong
Zhou Enlai
Zich Arthur
Ziemskow W.N.
Zimmermann Moshe
Zogu Ahmed
Zootow P.

danow Andriej
ukow Gieorgij
ukowa E.
 Indeks nazw geograficznych

Abbeville
Abisynia
Adeska Zatoka
Admiralicji Wyspy
Adriatyckie Morze (Adriatyk)
Afryka
Afryka Pnocna
Agrigento
Aire
Aisne
Ajn al-Ghazali
Akka
Akrotiri
Akwizgran
Akyab (Sittwe)
Al-Alamajn (El Alamejn)
Alam el-Halfa
Albania
Albaskie Gry
Alberta Kana
Al-Dabal al-Achdar
Al Dudajjida (Djedida)
Aleksandria
Alerra
Aleuty
Al-Falluda
Algier
Algieria
Al-Habbanija
Al-Kattar (El Guettar)
Alpy
Al-Ukajla
Alzacja
Ameryka zob. Stany Zjednoczone
Amiens
Amsterdam
Amur
Anfa
Angers
Anglia
An-Nafida (Enfidaville)
nnchenthal
Annecy
Antananarywa
Antwerpia
Antyle
Anzio
Apeldoorn
Apeniny
Apeniski Pwysep
Aprilia
Arakan
Archangielsk
Ardeatyskie Jaskinie
Ardeny
Arnhem
Arras
Ar-Ras at Tadib (Cap Bon)
Asam
Aschersleben
As-Sallum
Assoro
Astracha
Ateny
Atlantycki Ocean (Atlantyk)
Atlas
Augsburg
Austen
Australazja
Australia
Austria
Avranches
Azja
Azja Poudniowo-Wschodnia
Azja rodkowa
Azja Wschodnia
Azory
Azowskie Morze

Babi Jar
Bad Nauheim
Bagdad
Baku
Balaton
Baakawa
Bakany
Batyckie Morze (Batyk)
Bamberg
Baranowicze
Bardija (Al-Bardi)
Bari
Barwienkowo
Basra
Bastogne
Bataan
Batanga
Batawia (Dakarta)
Bath
Battipaglia
Batumi
Bawaria
Bayeaux
Beda Fomm
Beelitz
BeiAn
Belgia
Belgrad
Belsen
Beec
Bengal
Bengalska Zatoka
Bengazi
Berchtesgaden
Berdyczw
Bereza Kartuska
Berezyna
Bergen
Bergen
Berghof
Beringa Morze
Berlin
Berno
Besarabia
Betgues-Veurne kana
Bthune
Biaoru
Biaystok
Biazza
Biegorod
Biey
Bieriezowka
Biha
Bir al-Hakeim (Bir Hakeim)
Birma
Birmaska Droga
Birmingham
Biskajska Zatoka
Bismarcka (Nowogwinejskie) Morze
Bitola
Bizerta
Bletchley Park
Bliski Wschd
Bobrujsk
Bolonia
Borneo
Borneo Pnocne
Borodino
Borysw
Bonia
Botnicka Zatoka
Bougainvillea Wyspa
Boulogne-Billancourt
Boulogne-sur-Mer
Bourgbus
Brazylia
Breda
Brema
Brenner przecz
Brest
Bretania
Briask
Briare
Brisbane
Bruksela
Brunei
Brusiw
Brytyjskie Wyspy
Brytyjskie Wyspy Dziewicze
Brze
Brzezinka (Birkenau)
Buchenwald
Buda
Budapeszt
Budy
Buerat
Bug
Bukareszt
Bukowina
Bull Run
Bugaria
Buna
Buqbuq
Burgundzka Brama (Trove de Belfort)
Buthidaung
Bydgoszcz
Bzura

Cabanatuan
Caen
Calais
Cam Ranh
Cambrai
Canal du Nord
Canterbury
Capuzzo
Carentan
Carigara
Carpiquet
Carskie Sioo (Puszkin)
Cartoleto
Caryca
Casablanca
Cassel
Cassino
Caumont
Cejlon
Chahar
Chalchyn gol (Nomonhan)
Changi
Changsha
Chania
Charkw
Charleroi
Chartres
Chasan jezioro
Chemno (Kulmhof)
Chemery
Chequers
Cherbourg
Chichester
Chiny
Chiunzi przecz
Chociebu (Cottbus)
Chom
Chongqing
Chorwacja
Cisterna
Clyde
Colli Laziali
Colmar
Comines
Compigne
Corregidor
Cotentin
Coventry
Crcy-sur-Serre
Cuszima
Cyrenajka
Czarne Morze
Czarnogra
Czech i Moraw Protektorat
Czechosowacja
Czechy
Czeczenia
Czernihw
Czinduin (Kyindwin May)

Dachau
Dadzab
Dahlem
Dakar
Daleki Wschd
Dania
Dardanele
Darmstadt
Darna
Darwin
De Cang
Delhi
Dessau
Dblin
Diamond Head
Diego-Surez (Antsiranana)
Diemiaska
Dieppe
Dijle (Dyle)
Dimapur
Dinant
Dives
Dniepr
Dniestr
Dodekanez
Don
Donbaik
Donbas
Dong Jiang
Doniec
Donting Hu
Douve
Dover
Drancy
Drawa
Drezno
Dubno
Dunaj
Dunkierka
Duska Cienina
Duskie Cieniny
Dren
Dushanzi
Dsseldorf
Dwina

Eauram
Eben-Emael
Eboli
Egejskie Morze
Egejskie Wyspy
Egipt
Eifel
Elblg
Elbrus
Elfadem
Elsenborn
Enewetak (Eniwetok)
Epir
sperance przyldek
Essen
Estonia
Esztergom
Etiopia
Etna
Eupen
Eurazja
Europa
Europa rodkowa
Europa Wschodnia
Europa Zachodnia
Exeter

Fad przecz
Falaise
Faleroska Zatoka
Feltre
Fenglingduzhen
Ferrara
Filipiny
Finlandia
Finnmark
Fiska Zatoka
Flandria
Flensburg
Florencja
Florina
Foggia
Folkestone
Formoza zob. Tajwan
Fort Island
Francja
Francoforte
Frankfurt nad Odr
Freienwaldzka Kotlina
Fresnes
Fryburg Bryzgowijski
Fuka
Frth

Gaecka Zatoka
Galicja
Gallipoli
Gardelegen
Garigliano
Garrison Hill
Gatczyna
Gbin (Gusiew, Gumbinnen)
Gdask (Wolne Miasto Gdask)
Gdynia
Gela
Generalne Gubernatorstwo
Genewa
Genk
Genua
Gerbini
Gezira
Gibraltar
Gilberta Wyspy
Givet
Glires
Gliwice
Gloucester przyldek
Gobi
Godap
Goubiskaja
Gona
Gorgopotamos
Gotha
Grna Sabaudia
Gramos gry
Gran Sasso dItalia
Granville
Graz
Grecja
Grenlandia
Grozny
Guadalcanal
Guam
Guangdong
Guernica
Guilin
Gumrak
Gurnes

Haga
Hajnan
Halfaja przecz
Halifax
Halsberg
Hamburg
Hampton Roads
Hanko
Hankou
Hanoi
Hanower
Harbin
Harz gry
Hawaje
Hawela
Heigerloch
Heilbronn
Hel
Helsinki
Henan
Hendaye
Hengyang
Heraklion
Hickham Field
High Wycombe
Himalaje
Hiroszima
Hiszpania
Hokkaido
Holandia
Holenderskie Indie Wschodnie (Indonezja)
Hollandia (Jayapura)
Homel
Hongkong
Honolulu
Honsiu
Houffalize
Houx
Huang He
Huangpu
Hubei
Hukawng dolina
Hull
Huma
Hunan
Huon pwysep
Hrtgen las

Iba
Illinois
Ilmen jezioro
Ilu
Imphal
Indaw
Indiana
Indie
Indie Zachodnie
Indochiny Francuskie
Indochiski Pwysep
Indyjski Ocean
Irak
Iran (Persja)
Irawadi (Eyawadi Myit)
Irlandia
Ironbottom zatoka
Isigny-sur-Mer
Islandia
Istria
Italia zob. Wochy
Iwo Jima
Iora

Jabonkw
Jata
Jangcy
Japonia
Japoskie Wyspy
Jarosaw
Jasna Polana
Jawa
Jeorjupoli
Jawajskie Morze
Jialing Jiang
Jiang Xi
Jiangxi
Jin Jiang
Jitra
Jiu Jiang
Johor
Johor cienina
Jokohama
Jordania
Juchnow
Jugosawia
Junnan

Kabiska Zatoka (Maa Syrta)

Kabona
Kaczin
Kafsa (Gafsa)
Kai Tak
Kair
Kakazu
Kalamas (Thyamis)
Kalinin (Twer)
Kaacz
Kauga
Kamboda
Kambut
Kamieniec Podolski
Kanada
Kanagawa
Kanaryjskie Wyspy
Kanton
Kapsztad
Karaibskie Morze
Karelia
Karelski Przesmyk
Karet el Himejmat
Karinhall
Karlshorst
Karolewo (Karlshof)
Karoliny
Karpaty
Kartagina
Karyntia
Kaspijskie Morze
Kasserine (Al-Kasrajn)
Katania
Kattegat
Katy
Kaukaz
Kazachstan
Kemijrvi
Kenia
Kent
Kercz
Kerczeski Pwysep
Ktrzyn
Kidney wzgrze
Kienitz
Kijw
Kilonia
Kiloski Kana
Kioto
Kiriwina
Kirkuk
Kiusiu
Klagenfurt
Klessheim
Kleve
Kajpeda
Kobe
Koblencja
Kohima
Kokoda
Koks Badar
Kolombangara
Kolombo
Kolonia
Kolski Pwysep
Komisariat Rzeszy Ukraina
Komisariat Rzeszy Wschd (Ostland)
Knigstein
Konitza
Konstanca
Kopenhaga
Koralowe Morze
Korea
Korfu (Kerkyra)
Koroste
Korsu
Korsyka
Koryncka Zatoka
Koryncki Kana
Kostrzyn
Kota Bharu
Kotielnikowo
Koulun
Kowno
Kra przesmyk
Kraj Warty (Warthegau)
Krakw
Krampnitz
Krattlau
Kresy Wschodnie
Kreta
Kronsztad
Krlewiec
Krym
Kuangsi
Kuantan
Kujbyszew
Kumon gry
Kuncewo
Kunming
Kurlandia
Kurlandzki Pwysep
Kursk
Kurylskie Wyspy (Kuryle)
Kwajalein

La Basse
La Difensa
La Maddalena
La Manche
La Plata
Lae
Landwehrkanal
Laohekou
Laon
La-Roche-Guyon
La-Roche-sur-Ardenne
Las Alamos
Lasho
Lazurowe Wybrzee
Le Mans
Ledo
Lefka Ori
Leie (Lys)
Leningrad
Leyte
Leyte Zatoka
Leaki
Liban
Libia
Libijskie Morze
Lidice
Lige
Lille
Lincolnshire
Lingayen zatoka
Lingvres
Lipsk
Liri
Lite
Litwa
Liuzhou
Liwadia
Lizbona
Loara
Locarno
Lofoty
Londyn
Lorient
Lotaryngia
Louvain
Lubeka
Lubelszczyzna
Lublana
Lublin
Luksemburg
Lukuozhen
Lneburg
Luzon
Lww
Lyon

aba
adoga jezioro
ochwica
otwa
d (Litzmanstadt)
uga

Maastricht
Macedonia
Madagaskar
Madang
Maddalena
Madras
Madryt
Madaz al-Bab (Majez el Bab)
Magadan
Magdeburg
Mainila
Maison Blanche lotnisko
Majdanek
Majkop
Makin
Malaje
Malajski Pwysep
Malakka cienina
Maleme
Malmedy
Malta
Mamonowo (Heiligenbeil)
Mandalaj
Mandukuo
Manduria
Manila
Manilska Zatoka
Mannheim
Mareth
Mariany (Wyspy Mariaskie)
Marna
Maroko
Maroko Hiszpaskie
Marrakesz
Marsa al-Burajka
Marsa Matruh
Marshalla Wyspy
Marsylia
Martynika
Matapan przyldek
Maungdaw
Mauthausen
Mayu Myit
Mayu pwysep
Mazury
Mcesk
Mechila (El-Mechila)
Mediolan
Meklemburgia
Meksykaska Zatoka
Melbourne
Merderet
Mers-el-Kebir (Al-Marsa al-Kabir)
Mersey
Mesyna
Mesyska Cienina
Metz
Mga
Midway
Mignano przecz
Millerowo
Milne zatoka (Milne Bay)
Mindanao
Mindoro
Misk
Mius
Mniszek
Modlin
Mohylew
Monachium
Mongolia
Monowice (Monowitz)
Mons
Montcornet
Monte Belvedere
Monte Camino
Monte Cassino
Monte Cipolla
Monte Lungo
Monte Majo
Montevideo
Montherm
Montoire-sur-Loir
Morawy
Mortain
Moskwa
MoskwaWoga kana
Mosty
Mosul
Moza
Mozela
Moajsk
Mr
Mukden (Shenyang)
Munchafad al-Kattara
Mncheberg
Munda
Murmask
Myitkyina
Myszkowa

Nadrenia
Naga wzgrza
Nagasaki
Namur
Nanchang
Nankin
Nanning
Narew
Narwa
Narwik
Natib
Neapol
Neapolitaska Zatoka
Nemmersdorf
Nepal
Neretwa
Nettuno
Neuhardenberg
New Delhi
Newa
Nicea
Niderlandy
Niemcy (Trzecia Rzesza, Rzesza)
Nieman
Niemen
Nijmegen
Nikaragua
Nil
Ninie-Czirskaja
Norfolk
Normandia
Normandzkie Wyspy
Norwegia
Norwich
Norymberga
Nowa Brytania
Nowa Fundlandia
Nowa Georgia
Nowa Gwinea
Nowa Zelandia
Nowe Terytoria
Nowoczerkask
Nowogrd
Nowomaksimowsk
Nowy Jork
Nysa uycka (Nysa)

Oahu
Oboja
Oceania
Odessa
Odon
Odra
OdraHawela kana
Ohrdurf
Okinawa
Oksywie
Olimp
Oran
Oranienbaum
Orkady
Orne
Orsza
Ortona
Orze
Oslo
Owicim (Auschwitz)
Ouistreham
Ourthe
Owena Stanleya Gry

Pacyfik zob. Ocean Spokojny

Pad
Palatynat
Palau
Palawan
Paleochora
Palermo
Palestyna
Pampanga
Papua
Papua-Nowa Gwinea
Pary
Pas-de-Calais
Pattani
Pearl Harbor
Peenemnde
Pekin
Peleliu
Peloponez
Perekopski Przesmyk
Priers
Persja zob. Iran
Perska Zatoka
Pescara
Peszt
Petershof (Pietrodworiec)
Petsamo
Pforzheim
Pilica
Piawa (Pillau)
Pindos
Pireneje
Pitomnik
Piza
Placentia zatoka
Ploeszti
Poczdam
Polesie
Polska
Potawa
Poudniowochiskie Morze
Pomorze
Pontyjskie Bota
Ponyry
Ponza
Port Moresby
Port-en-Bessin
Porto Rafti
Portsmouth
Portugalia
Pozna (Posen)
Pnocne Morze
Pnocny Przyldek
Praga
Prespa jezioro
Primosole
Prochorowka
Prusy
Prusy Wschodnie
Prusy Zachodnie
Prype
Pukowskie Wzgrza

Quebec

Rabaul
Radastan
Rafina
Ramsgate
Rangun
Rapido
Rathedaung
Ratyzbona
Ravensbrck
Reggio di Calabria
Reichswald
Reims
Reitwein (Rytwiny)
Remagen
Ren
Rennes
Retimno
Rimini
Riukiu Wyspy
Rodezja
Rodos
Romincka Puszcza
Rominten (Krasnolesie)
Rosenberg (Susz)
Rosja
Rostock
Rostw nad Donem
Rotterdam
Rouen
Rwne
Ruhry Zagbie
Rumunia
Rupel przecz
Rur
Ruwejsat
Rybacki Pwysep
Ryga
Ryska Zatoka
Rzesza zob. Niemcy
Rzym
Rawiec
Rew

Saarbrcken
Saary Zagbie
Sabiba (Sbiba)
Sachalin
Sachsenhausen
Safakis (Sfax)
Sainlez
Sainte-Mre-glise
Saint-Germain
Saint-L
Saint-Nazaire
Saint-Omer
Saint-Quentin
Saint-Valry
Saipan
Sajgon
Saki
Sakishima Shot
Saksonia
Salerneska Zatoka
Salerno
Salomona Wyspy
Saloniki
Saluin
Salwador
Sambia
San Bernardino Cienina
San Francisco
San Pietro
Sandomierz
Sangro
Sangshak
Sankt Vith
Santa Catarina
SantAngelo
Saratow
Sardynia
Saverne
Scapa Flow
Scheerness
Schmidt
Schwarzwald
Schweinfurt
Sedan
Seelow
Segedyn
Sekwana
Slune
Serbia
Sewastopol
Sfakia
Shanxi
Shuri
Sidi Barrani
Sidi Bu Zajd (Sidi Bouzid)
Sidi Rezegh
Siemenstadt
Siewiernaja Zatoka
Simeto
Singapur
Siniawino
Siniawino wzgrza
Sinkiang
Sittaung
Skalda
Skandynawia
Skwierzyna (Schwerin an der Warthe)
Sowacja
Smolesk
Sobibr
Soissins
Somali Brytyjskie
Somma
Songkhla
Sorrentyski Pwysep
Southampton
Spa
Spandau
Spokojny Ocean (Pacyfik)
Spreewald
St. Johns
Stalingrad
Stanley
Stany Zjednoczone (USA, Ameryka)
Stargard
Stavanger
Stavelot
Steyr
Stonne
Strasburg
Strausberg
Stuttgart
Subajtila (Sbetla)
Suda zatoka
Sudan
Sudety
Sueski Kana
Suez
Suiyuan
Sumatra
Sun Wu
Suomussalmi
Sre (Sauer)
Suribachi
Surigao cienina
Suzhou miasto
Suzhou rzeka
Syberia
Sycylia
Syczuan
Syjam (Tajlandia)
Syrakuzy
Syria
Szampania
Szanghaj
Szantung
Szczecin
Szkocja
Szlisselburg
Szprewa
Sztokholm
Sztutowo (Stutthof)
Szwajcaria
Szwecja

lsk
lsk Cieszyski (Zaolzie)
rdziemne Morze

Tabaga przecz
Tabassa (Tbessie)
Tachiwa Point
Tacloban
Tacynskaja
Taganrog
Taierzhuang
Tajwan (Formoza)
Tala (Thala)
Tallinn
Tamaski Pwysep
Tamiza
Tannenberg
Tarawa
Tarent
Taszkient
Taungngu
Tawronitis
Teheran
Telemark
Teltow kana
Tempelhof
Terezin (Theresienstadt)
Termini Imerese
Termopile
Tessel
Tichwin
Tiencin (Tianjin)
Tilburg
Tilly-sur-Seulles
Tinian
Tiume
Tobruk
Tokijska Zatoka
Tokio
Tonkin
Torgau
Tours
Tracja
Trafalgar
Transylwania (Siedmiogrd)
Treblinka
Trewir
Triest
Troina
Trondheim
Truk (Chuuk) wyspy
Truscotta
Trynidad
Trypolis
Trypolitania
Trzecia Rzesza zob. Niemcy
Tulagi
Tulon
Tuluza
Tua
Tunezja
Tunezyjskie Gry
Turcja
Turyn
Turyngia
Tyber
Tyla
Tyrreskie Morze

Ukraina
Ulithi
Ural
Urasoe-Mura
Urugwaj
USA zob. Stany Zjednoczone
Uxbridge

Valletta
Valmontone
Vella Lavella
Venlo
Verdun
Vermork
Vichy
Victoria
Villers-Bocage
Vincennes
Vinkt
Vitiaz cienina
Vizzini
Volturno

Waal
Waalhaven
Wake
Walcheren
Wannsee
Wanping
Warszawa
Waszyngton
Waterloo
Watykan
Wavre
Wedding
Werbomont
Werona
Wersal
Wesel
Westerplatte
Westminster
Wewi
Wewntrzne Morze
Wezuwiusz
Wgry
Wheeker Field
Wiama
Wiede
Wielka Brytania (Zjednoczone Krlestwo)
Wielka Syrta
Wielki Burin
Wielki Chingan
Wielkie uki
Wielkopolska
Wiener Neustadt
Wietnam
Wight
Wiktorii Zatoka
Wilhelmshaven
Wilno
Winnica
Wirginia
Wisa
Wilana Mierzeja
Wilany Zalew
Witebsk
Wadywostok
Wochy (Italia)
Woska Afryka Wschodnia
Wochow
Woczask
Woga
Wookoamsk
Woodlark
Wormhout
Worone
Worthing
Wrocaw
Wsplnota Brytyjska
Wuhan
Wuppertal
Wrzburg
Wyrica
Wystru (Insterburg)

XiAn
Xinzhu
Xuanchang
Xuzhou

Yae-Dake
Yanan
Yichang
York
Yorktown
Ypres (Ieper)

Zaporoe
Zehlendorf
Zemun
Zhejiang
Zhijiang
Zhongyuan
Ziegenberg
Zielonego Przyldka Wyspy
Zjednoczone Krlestwo zob. Wielka Brytania
Zossen
ZSRR zob. Zwizek Radziecki
Zwizek Poudniowej Afryki (RPA)
Zwizek Radziecki (ZSRR)

ytomierz
 Tytu oryginau
The Second World War

Antony Beevor 2012

Projekt okadki i opracowanie typograficzne

Witold Siemaszkiewicz

Fotografia na okadce
Bettmann / CORBIS

Opieka redakcyjna
Maciej Gablankowski

Weryfikacja merytoryczna
Rafa Kuzak

Adiustacja
Mirosaw Ruszkiewicz

Korekta
Mirosaw Krzyszkowski
Anastazja Olekiewicz

Indeksy
Artur Figarski

Copyright for the translation by Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak Sp. z o.o., 2013

ISBN 978-83-240-3084-2

Ksiki z dobrej strony: www.znak.com.pl

Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Krakw, ul. Kociuszki 37
Dzia sprzeday: tel. 12 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl

Plik opracowa i przygotowa Woblink

woblink.com
 Table of Contents
Karta tytuowa
Wprowadzenie
Rozdzia 1. Wybuch wojny
Rozdzia 2. Cakowite zniszczenie Polski
Rozdzia 3. Od dziwnej wojny do blitzkriegu na Zachodzie
Rozdzia 4. Chiski smok i Kraj Wschodzcego Soca
Rozdzia 5. Norwegia i Dania
Rozdzia 6. Ofensywa na Zachodzie
Rozdzia 7. Upadek Francji
Rozdzia 8. Operacja Lew Morski i bitwa o Angli
Rozdzia 9. Reperkusje
Rozdzia 10. Bakaska wojna Hitlera
Rozdzia 11. W Afryce i na Atlantyku
Rozdzia 12. Barbarossa
Rozdzia 13. Rassenkrieg
Rozdzia 14. Wielka Koalicja
Rozdzia 15. Bitwa o Moskw
Rozdzia 16. Pearl Harbor
Rozdzia 17. Chiny i Filipiny
Rozdzia 18. Wojna wiatowa
Rozdzia 19. Konferencja w Wannsee i obozowy archipelag
Rozdzia 20. Japoska okupacja i bitwa o Midway
Rozdzia 21. Poraka na pustyni
Rozdzia 22. Fall Blau nowa ofensywa na froncie wschodnim
Rozdzia 23. Kontrofensywa na Pacyfiku
Rozdzia 24. Stalingrad
Rozdzia 25. Al-Alamajn i operacja Torch
Rozdzia 26. Walki na poudniu Zwizku Radzieckiego i w Tunezji
Rozdzia 27. Casablanca, Charkw i Kijw
Rozdzia 28. Europa za drutami kolczastymi
Rozdzia 29. Bitwa o Atlantyk i strategiczne bombardowania
Rozdzia 30. Na Pacyfiku, w Chinach i w Birmie
Rozdzia 31. Bitwa pod Kurskiem
Rozdzia 32. Z Sycylii na kontynentalne Wochy
Rozdzia 33. Ukraina i konferencja w Teheranie
Rozdzia 34. Shoah
Rozdzia 35. Wochy twarde podbrzusze Europy
Rozdzia 36. Radziecka ofensywa wiosenna
Rozdzia 37. Na Pacyfiku, w Chinach i w Birmie
Rozdzia 38. Wiosna nadziei
Rozdzia 39. Operacja Bagration i walki w Normandii
Rozdzia 40. Berlin, Warszawa i Pary
Rozdzia 41. Operacja Ichi-g i bitwa w zatoce Leyte
Rozdzia 42. Niespenione oczekiwania
Rozdzia 43. Ardeny i Ateny
Rozdzia 44. Znad Wisy ku Odrze
Rozdzia 45. Filipiny, Iwo Jima, Okinawa i naloty na Tokio
Rozdzia 46. Jata, Drezno i Krlewiec
Rozdzia 47. Amerykanie nad ab
Rozdzia 48. Operacja berliska
Rozdzia 49. Miasta-cmentarzyska
Rozdzia 50. Bomby atomowe i kapitulacja Japonii
Podzikowania
Fotografie
Wykaz skrtw
Indeks nazwisk
Indeks nazw geograficznych
Karta redakcyjna