Anda di halaman 1dari 40

Capfiulo5

A arte como um sistema cultural

I
COIJlO e not6rio, e dificH falar de arte. Po is a acre parece
e.xistir em um mundo pr6prio, que o discu rso nfio pode
alcan~ar. (SSO a<:Ontt<:c! mesmo quando ela e composta de
palavras, como no caso das ancs litcr::lrias, mas a dificu1dade
(; ainda maior qua.o do se cornp6e de pigmentos, ou sons, ou
pcdra.o;, como 110 caso das artes n.:l.o-Hter.il'ias. J'oderiamos
dizer que a artc fa.la por si mesma: urn poema na.o deve
s ignificar e sim sc) e ninguCm pod era nos dar uma resposta
exam se quisermos sabe r o q\e e o ja?.z.
ArliSl.a s sentem isso ma.is do que ninguCm. A maier pactc
deles considera o que foi escl'ito c dito sobrc sua o bra, o u
sobrc uma obra QUe.! admirarn, quando multo, irrelevance c,
no minimo, uma distra!;30 que os afasra de seu trnbalho.
''lbdos querem cntcndcr a artc", cscrcvcu Picasso, "por que
1

nao ten tam <;ntendc r a can~ ao de urn p:issaro.. .? Quc:m tenta


explicar quadtos, acaba se e::sfor~ando e m v5o.'.J Ou, se isto
par~ce demasiado avant-garde, podemos citar Millet, quan-
do sc opOs ~' que o dassificassc:Jn como um saint simonism: 4

"Os comcnt~ldos sobre mcu Uvro J\1an with a boe ne pare-


ccm muito cscranhos. c Ihe agradt\.0 por ccr me informado
sobre ele.s. pois isso me dcu mais uma opo rtunidadc deane
maravilJ)at com as id<!ias que me atri bucm. Mcus criticos sao
pessoas d e bom gos10 e educa~iio, m as niio sou capa.z de:
colocac-mc no Iugar ddts. c como, d esde que nasci, nunca

1. Cita(.ioem R <rt>h.hv.atcr e M. Tr\'c;l).,Arl lf-t.t (m drt . iNC)Va lorque. 1945, p. 42 1.

142
vi outra coisa scnao o campo, temo cxpressar da melhor
fonna possivcl o que vie o que sen !I quando trabalhava".'
Qualqucr pessoa que scja sensfvel a fonnas estcticas
partilha de sse scntimcnto. Att! mesmo :aqueles entre n6s que
nio s:io ncm mlsticos ncm scntimencais, c ncm dados ~
impetos de clc;:''~ao esu!cical se scntcm pouco 3 vonradc
quando dicursam prolongadamente sobrc urn a obr'.t de arte
na qual julgam tcr visto algo de valor. Aquilo que vimos, ou
quc imagil1:'tmos tcr visto, p:trece scr tiio maior e rao l'nais
impol'tantc que o que logr:unos cxprtss:'r com nossa balbU
d e, que noss:1s palavras soam vazi:ts. chcias d e ar, atC falsa'i.
Ap6s quaJqucr convcrsa sabre arcc, a exprcssao '"quando n3o
somos cap:u.cs de falar, devemos ficar em ~ih!ncio" chega a
pareccr uma doutrina basrame acctivcl.

A excc~:io daqude que s:io ,crdadcll'.tlllt:nte indifc-


rcmcs a Artc, no cntanto, pouquissim:l5 pc~soas, t: entre eJas
os pr6prlos artistas, conscgw:m m:antcr esse silCndo. Ao
comr:ll"io, a pcrccp~3.o de algo imporcantt.-.: etn alguma obra
espcci:ll ou nas :lrtcs dt: um mocio gct":l l, cnc.:oraj a comcntfi
rios inccssantc~. scjam estes fal:ldo'\ ou cscritos. Nio podc-
mos simp l c~menrc c-squcccr ctn seu canto, banh:tndo-se em
sua prOpria ~igrtifidinci~ algo que:: signif'ica tanto para n6s.
Ponanto, dc!'ten....,cmos. analisamos, romparamos. julgamos,
dassil'icamo~. cl,abor..unos teoria..~ ~rc cn:tLividade, forma,
perct!~lo, fun~d.o social; caraeteri1...am05 ;a artc como uma
linguagcm, um:t cstrutu.ra., um sistema, um ato, urn s imbolo,
\lm p=tdr!lu de ~cntimcnto: bu:,camos mcr:iforas dc:nti.ficas,
t:spirin1ais, tccnol6gicas, poHtic:tS; c :,c n:d:l disso ct:i ccrto,
jumamos v:irlas fl'ases iocom ptccnslvcis n:t expectativa de
que a.lguCm nos ajudard, tornando-:as mais hueligiveis. A
inutilid:1dc superficial de uma convcrsa sobre acte parece
correspond<:r uma necessidadc profund:a de f.dar sobre eta

2. Cl ibill., p . 29293

143
inccssantemente. E e esta sima~ao bastame peculiar que
que('o invcstigar aqui, parcialmc:nte para explica..la, e, mais
importance, para ten tar descobrir sc o faro de que da exist.:
rem ou n.1.o consequencias.
Em quase todo o mundo, falasc da :Lrtc em tcrmos que
podt:-riatnos ch;unar de artesaoais- progressOes de tonalida
des, rcla~Ocs entre as cqrcs, ou formas prosOdicas. Esta
tradi~ao e ainda mais cornum no Ocidcnte, ondc temas
como hatmonia ou con1posi~1io pict6rka dcsc.nvolveram-se
de tal fOrma que pas.sanun a ser coosjderados como ciCncias
menores e ondt: o movin'lento modetno, ol.'ientado l>ara urn
fOrmalismo cstCtico cujo mc U10r represent~uHe no momeoto
seria o estruturalismo, ou p~tra ( )S varios tipos de senti6tica
que busc.am stguir-lhc OS passos, nfto s3.0 sc:nfto uma tenta
elva de generaJiza.r esta mane im de ver a artC tornandoa 1

mais abrangente, e elaborando Ullla Hnguagem tCcnica capaz


de cxpressar as rela~Oes ir'llernas entre mi,os, poemas, dan
~as ou melodias e m tenl10S rtbsnatos e petmtnavcis. falar de
artc ern termos anesan.ais, no e otnmo, como nos lembram
as teorias e l.aboradas sobre ntusicologia indiana, cocogratla
javanesa, versificac;iio ;\rube, 0\1 gravuras iOl"Ubas n;io e_ uma
abord agem caracceristica unicolnlente do Ocidenrc ou da
!dade Moderna . .Mtsmo OS aborigines a_usu:alianos, que s3.o
scmprc o exemplo mais citado quando se faJa de povos
prin1itivos, analis:un seus desenhos copol"ais e suas pinturas
no solo, utiJizando inl.lmeros elementos fot1.n ais espedficos
a que dcr::un nomes t::unbenl especlficos, como grMkos
uniHidos en uma g.ram:ltica icOnica de ~epresenta~ao.l
0 que! C n1ais imcress:mtc, por6n1, c, :.\ meu ver, mais
i.mp01'tantc, t: que s6 no Ocidcntc c talvcz ~6 na ldade
Modefna, surgiJ-am pcssoas (ainda uma mlnoria que:, suspei
ratnos, est:i destinada a permancccr como minoria) capazes

~. \'cja N.D..\1uoo, \fh/blri lconogmpb)\ hhttca. N.J .. 1973.

144
a
dt' chcgar COOclus;lo de que faJar SObrc artt: unicame i'HC
em tcnnos tCcnicos, por mais claboradn que seja csta di_scu~
sao, e 0 sufocicntc para cmende-la. e que 0 scgredo total do
poder estctico localiz:l-se oas rcb~c:X:s ronnais entre sons,
imagen>, volumes, temas ou gesto>. Em qu:dqucr parte do
mundo, c mc~mo, como mencionet :anttrionnente, para
uma rnaioria entre n6s, outros tipos de discurso cujos ter
mos e conccicos dc1iv:tm de inLcrcsscs culrura.is que a ane
podc scrvir, reflcl i r, desafiar, ou dcscrcvcr, rnas n5o, pol' si
s6, criar, sc congrt.:g:un ao tedor d:1 artc par~ concctar suas
cncrgi:1s cspcclfic:L;; f1 dinftmic.1 gcraJ d:a t:x.pcriCncia burna
na. "0 objctlvo dt.: um piotor", cscrcvcu M:uissc, a quem
njnguCm pode :cusar de dar pouco v:dor la forma. 'mto deve
ser con!)idcr:ado ~cpar:adamcotc de !!cus mcios pict6ricos, e,
poe !)Ua vcz, estes devem sc:r tanco rnaatt compll'tos (e n3o
qucro dizcr maio, complicados) quanto rnai~ profundo for
scu pcnsamcnto. N:io consigo distinguir entre o semimento
que tcnho (X:I:l vida e tninha forma de cxpress:\lo.~4
0 scntlrncnto que u n.1 iHdh1iduo, ou, o que.; mais critk"',
j:i qut: nc nhum homcm e uma Him c ~hn p;utc de um todo.
0 sentimt:ll lO ((UC um povo tem pd:l vida n5o C lmnsmitido
unicamcntc ntravCs da actc. Elc ~urge ern \'iirios outros
segmc:nto~ da cultul"3 deste JXWO: n;, rcligl{lO, na moralidadc,
na ciincia, no comCrcio, na tecnologi:al na politica. nas
fonn ru. de lazcr, no direito e arC na ronna em que organizam
sua vida pr:iuca c c::oridiana. OC,cur..os sobrc artc que n3o
sejam mcmmente tC::cnicos ou cspiritu~llil'~1~6es do tc!cnico -
ou pdo mcnos a maioria ddcs - u~m. como ttfna de suas
fun~&:s pdncipais, busca_. wn Iugar para n :artc no contcxto
das dcnuis cxprcss6cs dos objctivos hum:tnos, c dos m ode
los de vid~' :l que essas exprcssOc~, em scu conjunto, dio
suslcnta~:io. M:ti~ que a pa.i.x;.\o ~exu:ll c: o contato com o
sagrado, outros dois 3.SS\uuos sobrc os quais. mesmo quan-

145
c.lo necesstirio, tambCm C d ificil falar, nao pode1uos deixar
que o confonto com os objetos cst.,ticos llurue. opaco c
hermetic<>, fora do curso normal da vida social. Eles e.xigem
que os assimilcmos.
0 que isso implica, entre OtttraS coisas, f:_ que, tm qua1-
quer socledadc, a dcfinic;ao de arte nunca e r.otalmcnte
intra-cstc!tica; t':l verdade, na maioria das sodedades e la s6
e m arginaJmente intra-csll!tica. 0 maior proble.ma que surge
con1 a mcra prestn~a do fen6meno do podcr cstC:tico. seja
qu;u foe a forma em que sc aprcscnte ou a habilidade que o
produ:du, e como anex:i-lo as outras formas de atividade
s<X:ial, como incorpor!i-lo na textura de um padrfto de vida
especlfico. E csta incorporac;ao, esre proce~~o de atribui.r aos
objetos de artc urn significado cultural. e sempe um proces-
so local; o que e a.r tc na China ou no Isla em seus pcl'iodos
d:is~icos, ou o que e artc no suclcstc Pueblo ou nas n\onta-
nhas da Nov:\ Guin:, niio C: ccrtamcntt: a mesma coisa,
mcsmo qLlt: <~S qualidades intrinsccas que tr:msformam a
for~ cmocional em coisas conc.l'er.as (c nao tt:.nho a menor
inrcn~ao de negac ~l exist~ncia desras quaJidades) possa ser
universal. A varh::dadt, que o s antrop61ogos j{t aprc.:nderan1
a espcrar, de cren~as espirituais, de sistema~ de dassifica~o,
ou de estrururas de p~utntc;SCO que e.xjsrem entre os v~irios
povos. c n5.o s6 c:m suas form as mais 1mediatas, mas t:unbCm
na m.ancira de est~u no mun.do que encorajam c cxcmpli-
ficam , tambCm st aplic:t a suas b:uidas de tambor, a scus
eotalhes, a scus cantos c d;.m~as.
Ea incapacidade de comprccndc:r c:ssa v:ui~dade que
leva a muitos dos cstudiosos cla ;trtc nao-ocidental* pdnci-
pa1mentc daquela a qt1e chamamo~ de ~.art<:: primitiva", a
exprcssar um lipo de com.entil:io queouvimoscom freqli~n
cia: que os povos dcssas cuhuras n3o faJam, ou falan1 pou co,
sobre artc. 0 que cssts comentirios, na verdadc, querem
clizer. e que, :tnfio ser de forma lacbnica. ou ctlprica, como
se tivessen\ muiro pouca cspcran~a de seretn compreendi ..
dos, os povos que esses estudiosos obstiVam niio falam de

146
arte como des, es[lldiosos. falam, ou como gosrariam que
os obj~tos de seus esrudos fabsscm: em rermos de suas
propriedades formais, de seu contcucto simb6lico, de seus
,'3Jorcs afetivos, c de seus derncntos estilisticos.
N:io h:l duvida, porem, de que csses povos falam sobce
a artc, como fa! am sobre qualqucr coisa fora do com urn, ou
sugestiva, ou cmociommtc que surja em ~uas vidas- da7.cm
como dcvc scr u"ada, quem e scu dono, quando c rocado,
q uem toea, <>U quem f~tz, que papcl dc~cflll>cnh~ ncssa ou
naqucla :tividade, pelo que pode scr trocado, qual scu
nome, como con1c~ou, c assim por di:lJllc. Na maio ria da.<i
vezes, porCm, c~sa.."' lnfonna~Oes nao ~~10 considt:r.tclas urn
discurso sobrc artc, mas sim sobn: a.lguma outr.1 cotsa-vida
cotidiano1, mhos. comCrcio, ou c01sas scmclhanrcs. Para
aqucle que nao sabe do que gost;;a. nu~ s~lbc Q que (; an.e, 0
que fuz um nv <tuando passa horns coM urando r.ifia em um
pcdat;<> de tela ames d~ tcr a coragcm de cingi.Ja (clc nc:m
examin:a o que ;:'i fez., arC <ru<: o rrab:alho cMc.ja conplctamen
tc tcttninado), o u o que diz, como um cJclcs disse a Paul
Ro hann;ln, ''sc o dcsenho sair t'Uim, eu vcH.lo p~lra os Jbo~
se sair bom, cu flco com de; sc ~air muho, muito bom cu
ciou para tninh:l so~r.t", n:io parecc: ..:star rebcionado com
sua obr.t arri~tic-a, mas sim com algumas de suas atitudcs
sociais.' A abordagcm que sc miliza para a arte deste !ado da
cstetica ocdcntal (caut:, como nos lembra K.r,qciJer, ~surgiu
em snc:ados do sCculo XVIII, ;unto com nosso con ceito
bast:tntc pcculi~r d~ "bdas artes") c por qualqu~r tipo de
fonnali~mo fl pritJri, nos ccga paru a pr6pria cx istCncia dos
dados que pos~:~ibiHtariam a consttu~r,o de wu csluclo com
parativo. 0 q ue os so bra, como acont cd:l :lntcs noscsnados
sobrc totcmi~mo, casra. ou sisu::nus de dOL<::S, e acontcce
ai.nda em cMudo~ cstrutut"3listas, C uma conce~5.o c..xlema.

~- I' IJOhamun, M i "' ;\nd cn1 ic n an afric2n ~Kty, ln Aml)H)pok.~gy mrdart. C'Jt'g..
C..M Oucn, No\'li IOftJu<::. 1971. p, 178.

147
Hzada dt: um fcnOmcno que, suposamcntc, esti sendo
in~pec-lonado intcnsamente, quando, na rc-.J.Hdade, nao esui
ncm mcsmo na nossa linha de visfio.
Pois. como nao {: nenhuma surprcs:.a, Matisse estava
ccno: os mcios atravC.S dos quais a arte se exprcssa e o
semimcnto rx:la vida que os estimula siio msepa.civeis. A.'isim
como n~to podcmos considerat a linguagcm como urna Lista
de vari:s:Ocs sim3ticas, ou o milo como urn conjunto de
transforma~6(;:S estnatu rais, tampouco podcn1os cntcnd~r
objeros cstCLicos como um mero cncadc:uncmo de form~tS
puras. 'fb mcmos con1o exemplo um ccma apan:ntemcntc
tio t..ransculrural c abstrato como a linhu, c consideremos
seu significado na esculrura ioruba, cgundo a dcscri\-'iO
bnlhanu: (eila por Robert Faris Tioompson.6 A prccisao U-
ncar, dtz n,ompson, a meta clan:za do tr.u;o, C a prt:OCU
pa~ao proncipal dos esculrorcs ioruba e daquclcs que
anliam a obr;o do <:>cul!or. E o voc:obul:ino de qualidadcs
line:tres, que o~ ioruba us am co1oquialnlc nu: c em refcrCncia
a un"' cspccuo de interesses muito mais amp lo do que
simplesn1c ntc a csc:ullUr:t, Csutil c cxtcn~o. I! naosfios6 suas
est:lnras, potc~ e ou eros objetos scmc:lhantcs, que os ion1ba
marcam com Unhas: faz.em o mesmo COI'Il ~cu rosto. Con.es
em (onna de linha. com proftondidadc, dfrc<;io e compri-
menco ,-r;arlivci.s, fchos no m::Lxila.r, torn:amsc cicatrizes que
servem como indi~"dores da linhagcm, do po;i\30 pessoal,
e do scatu, daquclcs que e..xibem :as cicatnzcs em suas faces;
e a cc nninologia usada pelo escuhor c pdo cspccialjsta em
cicatrizes - cortes .. sio diferences de "tal hm~" c .. c:,petadela"
ou "'m:uca de ganas''. de ..fendas :abcrcas" - sao precisa e
CJGttame n le corrcspondcntcs. nos <lois ca~os. Mas a il'lli>OI'-
tincia d o tra~o n:io tcrmina ai'. Os ionb; associam a linha
com civiliZ::l~:io: "Estc pais tontOUSc civilizado'\ em ioruba1

6. R F 'l1sOmptM)n, "'Orub<a anutic c;ritid~, in Ylw trtUIItiO#IIII nrli$1 In ofrktl"


soctetlts, Ol')l WL d 'A<r.urt:tlo, Llloocnin~ton. lndt.tn.;t, 19?$, p. 19-61.

1 48
quer dizer literalmcnte: "esta terra tern llnhas c::m sua face:"'.
'"Cwd~ao em ioruba." continua Thompson,

C i!Ojtl - rosto tom m;trtas de linhas. 0 mesmo vcrbo que


Civiliza o rosto com marc:as que identiflcam 0$ mcmbros de
Y2ria> Unhagens urbaruas e cftodinas, dvlliza a terra 6sa /reM,
6 sdko (de <alhou os marca.Jda dcatrl>.]; elc Umpa .,;,o). o
0 m esmo vcrbo que abrc marcas (:m Ulna face yoruba, ahrc
estrad>S ou frontcira< na Ooresu, 6 lanqn, Oltl tltiltl: 6kptt
(elc: abrm urna n0\':1. estl'3<.1a; clc dc1n:trcou uol:l nova fron~
te.i r;t ; clc abru um novo c:aminho). Na vcrdttdc, o vcrbo
b:lslco p:m' cicatrlzar (!) ccm assoda,6es m(hiplas relacio-
nad'" com a m1posi~o t.lc um paddo bumano sobrc a
d esordcm da na1ute"L2: ped.ac;os de madeira, o ro~to humano,
c a n urc~ ta , 1odc':, :,fo abc.nos' ... p :.m pcrmitlr que a q\l:tll
dade inte rior d;u.auclc objcto ou sub,t:inda surj:a c sc de~Ha
que. 7

A preocupa~ao constanu.: <1uc os c~cultorcs ioruba. tCm


com a Lmha, c;; com fonna.s cspecificas de linha, nasce.
p Ort:lnto , de :llgo 1'11:lis qut.: um I>J"a:lcr dc:sintccssado e m
suas propricdades hurinsecas, ou d e problcrnas lCcnicos d:t
escuhura, o u mcsmo de alguma noc;ao cuhural gcncralizada
que poderi:unos isolar e considcrar como estCLica nativa. Ela
sw-gc como conscqi.iCnda de \ l l'lla scn~ibilidadc cspedOc:a,
em cuja fonn:u;iio participa arotaUdadc da vida - c, segundo
a qual, o pr6prio sig.mficado d:t~ coisa.' s:to as cic;nrizes com
caue os homcns :s m :trc::u n .
A comprccn.siio desta n:alidade, ou scja, de que esrudar
ane c cxplorar um:o scnsibWdade; de que esta scnsibilid:tdc
6 cs!\cncialmcnte u1na fom1a<;!io colctiva~ e de que as b-a~cs
d e tal rorma~iio sao tao ampl:as c tao profundas como
propria oda social, nos a(asta daquela vi>ao que consider:o a
ror~a cstCI i~ como uma exprcssao grandiloqlicnlc dos pra

1./bld. p. 3S.J6

t49
zcrc:s do :. t1<.:~anato. Afasta-nos tambCm da visao ~l que cha-
tnamos de funcionalista, que, na maioria das vexes, se op6s
a anterior, c para a qual obras de anc l\:iio rnccanismos
elaborndo~ par.> definir as cela~ soclais, manter as regtaS
sociais c foruk-ccr os valort:.s sociais N3da muito mensur:ivcl
acontcceria 3 soccdadc ioruba sc os c;cultoces dcllClSSC:m de
se inrcrcl<.<M peL dcliCldeza da linha, ou, ouso afumar, pcla
pr6pri3 l"SCulntra. Ccrtcuneote, nfio cmr:tria em colapso. Ape-
nas algum:~ coisas scnlida~i nflo podcri~ul, mais ser ditas c,
ta.lvez, dcpois de a.lgum tempo. clcixnsscm j\t(: de ser scnridas
- e1 com isso, :1 vida ficaria om pouoo nwis cin7..cnta. E daro
que qunlqucr coi>a podc ajudar uma socicdadc a funcionar,
inclusi, e a pintura e a c:sculnra como t:ambCm qua1quer coisa
podc Jud.ola a sc dcstruir totalmcmc. A concx.'io central cntce
a arte e a 'ida roh:tiva, no c:nl2tlto, nao sc cnrontt3 nestc tipo
de plano in*itrumc-nta.l e siin em urn plano s.cmi6t1co. A nao ser
multo incJu"Clamcntc, os rabiscos colorido!) d\! MatL"\SC (em suas
pr6prias palavras) c '" composi~ocs de llnha> dos iomba n:io
celcbr-:un uma cstrututa ~ocia1 ncm prcgnm duuu"inas lttcis.
Apenas malcl"i~dJzoun. uma tf,rma de vivcr, c t r:'l7.cm urn 11Joctclo
cspcdfko de pcns;:u- para o mundo dos objctos, to rnando-o
visivcl.
Os sinab ou dcmentos simb61icos- o amarclo de Matis-
se. o talho ioruba - que com pOem urn st~lcma sem6Lico que,
por razOcs tc6ncas. gostariamos de cham~tt aqu de ~-stttko.
rem um:t conc..xao idt:acional - e nao mccftntca - com a
socicdadc em que se aprc:scnt:tm. S:ao, em urn~t Crase de
Robcrr Goldwater, documcntos prim(LI"ios; nf1o ilusLra~Oes
de conccitos jfL em vigor, massim conccitos que huscam, dcs
pr6prios - ou para os quais as pcsso:as buscam- um Iugar
signiAcntiv(.) em u m repen6rio de ouuos documc:ntos tam-
bern prim:irios.

8. R. Gnhh,'JtC'r. "AAt .and ;amh.ropo(ogy. ~c corup;.\riJOns of mcthc:xlolo:ey;'" Jn


Primilf1 -e ttr'lmul sockiJ. o.rx. A ~. Londru , L 97.~. p. 10

150
Para dcscnvolver o argum cnto de forma mais concrcta,
c p ara dissipar qualqucr aura intdcctualista ou litc:.r.iria que
~L._ palavras "ide.acionaY' c 'conccp<;ao" possam tra7.er consi
go, cxaminemos por um mornento aJguns aspectos de unl
dos outros poucos debates sobre arre tl"ibaJ. que coosegue
~er sensivel a preocupac;6t:s semiOtic-as sem Ues3parecer em
um oevoeiro de f6nnuhts: :o am\Jise feita por Antho)Y l'orge
da pirnur.l plana etn qualro cores dos abela.rn da Nov~~
Guir>e.9 Nas palavr.ts dt: Forge. u grupo prodtlZ ":1cres dt:
pinn:1ra" nas fol.has estt:ndidas de estap<:::s dt: sagu, todas
produ:ddas em circunst5.ncias rclacionadas a algum tipo de
culto. En1 scus v{LriOS trabalhos, Forge csbo~a os dcta1hcs
destas c.:ircunstanci;_ts. 0 que. para n6s C dt interesse.:: lmcdia
((), no tntanto, c 0 raw de que, embora a pintura abclam va
desde 0 figurativo mab 6bvio au~ a
abstm~iio total (um:t
distin\'flo que nflo tcm qual<tucr significado para clc:s, que ;a
Stl3 pin.rura C dechun:n6ria t nfto descritiv~'), eta Sc rdadon.a
com os de,nais componemes do universo de experiCncias
dos abel:un nttaves de um rnmivo quase obscssivam.ente
re::corr<:nlc: uma fOrma oval pomhlRUda, que tem o mcsmo
n ome que o ventre de uma mu lhct~ co rcpl'csenta. E. claro
que csta rcprcsc.:nta~fto C ligeir'!lmcntc icOnie:.:1, mas, para os
abc.hun, o podcr da contxfio rdacionaSc mcnos com a
tecnica - que niio ~ uma i~u;anba assim tao cxtraordin::lria -
e m ais corn. o faro de que, a rcprcsct'ltru;ao, em tccmos de cor
c fOrm as (a linha tcm, para eles, pouco valor como elememo
cstCtic01enquanto que a pintu1'll tem um poder m:igico) lhes
p crmitc: lidar com uma prt:ocupa~5.o con.stantc, pi"COCU
pa~~lo est-a que abordam de formas distintas no trabalho, nos
cicos, e na vida domesrka: a criativjdade na.tural da m uJhcr.
0 interesse pcla distin~ao entre a criatividadc fcminlna,
que os abdam considcram p r6..cultur.tl, um produto da

9. A. I~OrJ.,."C, "Scyk :md rneanin!t in t~cpik :art,", in Primith"e llrl and sr)Cictl)' <)rg.
Forge. p . 16?.92. \ 'l:p 1:uub6n A. Fo rge, "The abcbm :MtJSL", In SocJnf OYJ:mu'
mtl<nt. Otf(. M. f-reedman, Chieaf.O, 1967, JJ. 6584.

151
r>r6prla biologla feminina, c, portanro. primario, e criati
\'idadc masculona. que considcram cultural, dependent<: do
accsso que os homens tenham a poderes sobrc:nanarais
aLr:avt:s dos rilos. e, portanto, dedvado, permcl:. toda a
cuhuca abelam. As mulberes criaram a vcgcta<;io c dcscobri
rant o inhame que os homcns comt:m . r"()ram as mulhcrc:s
que se encontrar.un pel::t prime ira vez com os sercs sobrena-
rur:ais, de quc n1 sc cornaram am;tntc.s, atCCJue seus ho mens
COI'Ilc-;arant a suspcitac e, final.menh:: dcscobrindo o que: se
pass:ava, fizc.r.un dcstcs entes sobrc:nat\lrais - agora trans
ronnados em csculruras de madeira- 0 roco central de suas
e
ccrlrnOnias rituuJs. E, claro, as mulhercs produzcm ho mens
da incha<;Oo de scus ventrcs. 0 poder m:.-culino, que de pen
de dos ritos - urn assunto que hojc o~ homc:ns escondcm
zclo.samentc cl:ls mulhere~ -. csti, portanto, cnc:ap~ulado no
podcc fcminino, que dcpt:nde de fatorc~ biol6gico~; c (: c-stt
f:tto prodigioso ( !UC as plnturas cobcrtns de formas ovais
vcnnelhas, ~unarclas. branc:oas c ncgr~a.:. (l~org<: contou onzc
dcstas fonnas em um pcqucno quadro composro quasc que
cxclusivamcntc delas) "'rctr:ttant".
llc:tr:uam de uma forma clirct:l, ma' nflo ilust.rarivu. Pode-
ri:tmos mcsmo argumcnt:ar que ritos, mhos c a organizac;io
d~ nda f.uniliar ou da dhoM10 do rrabalho s:io ac;<>cs que
rcflctcm os conccitos dc.scn\olvido~ na pmturn da mcs.m a
form:' que a pincura renee<! os conccitO,!\ ~ubjac enccs da vida
social. Todas cf.lsa..~ qucscoc~ ~ao rdacion ~tdas com tuna visio
do mundo segundo a qual a cultura roi gcrada no utero da
natureza, como o homcm fo1 gcrado no ventre da mulhcr. e
rod :.< das Jlle d:lo um tipo c~pcclfoco de cxprcssiio. Como as
linhas talhaclas das cscuhUt":IS io ruba, os l'onnas ov,lis colori
das das pinturas abc lam r~u..cm scntido porquc sc rdadonam
OOI'Il uma St!nt;ibilidadc.! que elas mc.smas ajudam a criar. ~o
caso dos abelam, em vez de cicatrizes como smais de civiH
z:1~ao. temos pigrnentos como simbo los do podc1;

Em ger.tl, pabvras n:fcn:ntcs a cor (ou mais cstnl..uncntc a


tinta.'\) s:do ulikt::ad:as somcnle p:ara elementos rcbcton.adn\
com os rims. lsso fica cl.1rn oa fornu cmno os abcl:am dust~

152
ftc:un a n:uure-ta.Os v:1rios tipos de 4n.'Orcs. por CXt!mplo,
sAo sujc:.itos a unu da~..ireca~o elabor.tda mas. o critCrio
utilizado n:1 cla:tsifica')lO ~o as semcntes c o fonn:uo das
folh:-t,). .Sc n :tnore d(\ ou n:io na rcs, c :1 cor das Oorcs o u das
folhas s:iv 1'aramenu: mcncionados como um erirCrio. De
uma formJ Stenl. os a.bel:am s6 con~ldcr.tm imponanu:s o
hthisco c um2 flor ;~marcia. :Jm~ udhzados como decora-
~Ocs rritu;ll~i> J para OS homcns ou p;tr:;l 0 inh amc J1 1:tntas
pe qucnas c :-.u:l.!t no rcs, etc qu:dq u<.:r cur, n:io dcspcrt:im o
mcnor intcrc'\SC e s:io cl:a"iSaflcad::~ mctamentc como capitn
ou vcgcu\.ao r.1stcir.a. 0 mcsmosuct..'<.lc com os ln~tf)'\ mdos
21quelcs que rnordem ou fciTOam SAU d:t'-'-OC~doo cuidado-
sameruc, mas as ho l'bnlctas. por cxcmplo, f ol'll'HHn uma
cbssc \m lc~1 c cxtrcm;:uncnlc :tmpl.t, itldep cndcntc de seu
l~utu.n.ho ou cor. Na t:b~slftc-.1~"'.io de C"'Jll:cics de p(~,.v.,.ll'os, no
cntamo. :a -.:or 1cm imponlncia 'it.tl pi~~aros. pc>rCm. tio
t6tcmc:~. c, ao con1rlrio de borholcca~ c Oon:s, ,.ao pattc
(un cJamcnt:al d;a CSf(.!f':;l de rtiOS... J,at'C<:c ri ~t . .. <l UC p :ara ((UC a
cor scj: (fl'o;cd :1, ~ p rcd~o que sej:J ubjcto de i mc tc<~'c rituaL
A:-. poal~wr.l!!l p:&r~t as qu;uro cores slo.. tU re:alidadc. p;alavr.s
p1r3 hnta ...A tima e Ufll.a ~utxtanda. c~~nci:almenlc p<Kk"f'osa
c ufycz n.ao scp tio 'urprcendcn tc que o uM) d.1s J):tlflvras
que sc t'dtt"t.'m :a cot scja rc!'!tfiro ;h p :t t'tc.s do m elc.' amhicntc
t jUC (o ram ~lccion:acJaS COtlltl n:Jcv~HUC' r a r:1 0 rlu_m l...
A .1~i.:~,_.io entre cor c tmpt,rcincia ruu:ll podc tolmht:m scr
obsetVadJ na r<.-ayio do.. abclam a unpon:a~:\ lumpi':ias.
JtcviSt:tS COIOndaS c;hcJ.t.tll1 1 :)s Ye,.-./;~ , :'UC :) taldci,l, C, OC.ISiO-
n ;ll ntCOCC, :aiAumas de :..WI\ p;\ginas s:io dc,tacadns c prcgadas
!as e~tc.r:..' <.JUC forr.tm u p.artc inferit)l' d:a f.achacb d" casa de
cc..Tim6ni:b Afo pig;~ .,c)ccionad-" -..:io as de cor m:tis vi
brantc, gtt;llmcrnc an undo~ de comjd:~:-. ... lc) o~ abcbm nao
r h,h :am ncr'l h u nl :t idCin d o q ue :rquchas fij;turn-. rcp rc-
.-.cnt'.tV~tlll ,
m:.-. adlaV"Jm que com MI~IS c.:orcs VIV:l"' c suas
Ogur.a.., incornpreensivcl'i, :aqucbs p:\A.u'l:ti s6 podcri..tm scr
(descnho., ......eros) dos curopc:us. c, porcuuo. dt."\cnam tcr
10
muiLo pod cr.

10. A r'Or'f:e, t.nmnJI: ro ~U'I 1\"-Gutna- , m .\orlnii:WII<HJ. .A/.-f)t'OilCbjrom


,\()('tnl A.rrtbropoiOJl.J'. Of'S P. M:t)'er, l,nnd~. t970, I' 18'1-1:\6,

153
Vemos, portanto, que pelo menos em dois lug:ues. dois
clemcntos tais corno tr.l~o e cor que, a primc.:ira vi~ta. pa.re-
cem ser tao resplandeccntes por si mc~mo~t e..nraem sua
vit:llidade de :tlgo mais que o apclo estctico neles conrldo,
por mais real que estc seja. Sejam quais forem as capacidadt'S
in:uas de reagir a ddicadeza d~ esculwra ou ao drama
ctomitico, cssas rca~;(>c:t esc:1o hg:tdas a intctc$Scs mais
amplos, mcnos genCrie:os e com contc:Udos mais profundos,
e c cssa concxao com o que e a rc:aliclade local que revela
seu pocler construti\o. A unidade da fonna c do coorcudo
C, onde qucrcauc ocorra, c sej:' em que grau ocorr.t , um fcito
cultural e nao uma tautologia filos6fica. P>r:t que possa
aistir uma eiCncia scmi6tk~l d:1 attc f:. prt,;ciso que csta
expliquc esrc fei>- E, paca cxplic:a-lo. terii que dar mais
atcn~ao do que nonnalmenle se predl~p6c u d:tt'- ao que
sc fala e no que ~c: (ala aiCm do di.;cu.rso n:conlu:cidarncnte
c:su!tico.

11
Um:l rc:.v-ao comum a esse tipo de ~rgumcnto, cspcda-
lmcntc quando su.-gc entre antrop61ogos, C a que di.z que
C!'it:t um:m de forma e contcUdo pode 'er adcquada pa.ra
povOS primitiVOS que, S\.'fll muita rcncxfi(J, (undcm OS v:ll'ios
domimo~ de su:t c.xpcra~nda em um todo gtga.ntcsco, mas
que nio 5C aplica a cuJtura."' ma.i.s dcscnvolvidas ondc a artt
e m t:L"gC como um:t ::ttivid:tdc difcrcnc~.tda, que n:spondc:-
pritcip:almc:nte a suas pr6pria~ occcssidndcs. Como a maior
p-:tt"Lc rlcMes COJl[f':tMes Ci.ccis enuc povo~ que ~c cncontr:un
em Iados opo>tos d revolu~io da cscrirura c da lcitura, csrc
tambCm C falso, e para ambos os lndos: C t:tnto \.Hn:t subes-
tima~o da dimimica intcrna d:t an.c em - Como as chama-
remos? Sodcclades Hctradas? - como um~t sohrcslima~:lo da
su:a autonom1a na.s sociedades lctrndas Dcixcmos de lado o
primciro ripo de erro - :a no<;:lo de que as tradits artlsticas
como as dos torub~ e <.los abelan\ nio rem um:. cinCtica
prOpria - talvez co1n a. inten,ao de tr:uar do assunto um

154
pouco mais a fre nte. No momento, quero conce ntr.u.me no
segundo tipo de erro, examinand o su cin tamente a tnatrizda
sensibilidadc: em dois empreendimemos c:steticos bastan te
dt:st:nvoJvidos e basr~uue d istintos: a p intura do quatlrocen
to e a poesia isi!Lmka.
Para refer~ncias 3 pintura italiana) utilizarei como fonce
pri ncipal o livo r"ceme de Michael Baxandall, Painti"g and
experience in fifteenth ceutw:y italy, que usa cxaramente o
ll\eStno tipo de abotdageol que dc:fcndo ncst.e ensalo. 11
BaxandaU busca ddin ir o que clc chama de "o olhar d a
epoca" - o u scja, "a bagagem intelecmal que: 0 publico de
u m pintor do secuJo X\~ isto c, outros piototes e as 'classes
pat.tocinadora.s, trazia no confromo com c.;stfmulos visuais
cornplexos como quadros." 12 Um quad ro, diz de, e $Cnslvel
aos v.lrios tipos de habilidadc intcrpretativa - estcuturas.
ca1-.:=gotias, infcrCncias, anaJogias - que a mente lhe t.r.tZ:
A capae:idarle q ue urn .h omem possa tcr para df:uinguir \lm:r
c.:crta forma, ou uma n::.la.,;ao cntn: fOrmas, ir:l tnnuenciar a
awnc;ao com que clc exam ina um q uadro. Se elc C <:a paz de
notar rcla-;6es ruoporcionais, por cxcmplo, ou sc [Cill :'lftu
ma. pr:hica em rcduzir form:ts cornplex;ts tr:tnsformando.as
ern t:nnjuntos de formas m:tis simples, o u sc possui um
conJunto afl')pJo de cucgori~ts para tonaHdades dtfercrucs de
venn e1ho c de m:urorn, esr:as habi lid:tdc-s podcm Jc~llo a
Ol'dcn:lr M.l:t ~xpcri(ncia d:tAnwJclt./{:eio <Le Pico della 1:r:tn
cesca de uma maneh-::1 d iferc ntc d<~qucla que s<:l"i:l ulili?:ada
pnr p~so~t,:, t )liC n;'io po~su;lm estas hahilid:ulcs, c d e uma
f'll3 fte ha m u ito mai,:, r;lpida c proftand:l <Jue;: a \l li l iz~' d :l por
pcssoas cuja expcril:nd:a de vid:e n:1o induiu mnt:l s tCt:l)icas
refev;tn lCS 3.0 <)uaclro. l)ois e_ eviclen i.C lJUC :1lgum:ts qualidadcs
pci'CCplivas s;io mai~ rclcv;tntcs para um dctcnnil):ldQ qu:1clro
que omras: um virtuosismo em da!>sificar a tnalcabiUdade de
lir'lft:=~s Jlcxivcis - uma u:cnlca q ue muhos :dcmat.-s, por cxcm

II. M. lklx:.n(l:all, lttiuthfgOtl<l t!.\'jW1'/ence fnjiftt>eutb ceui'"J' lt<tl)', Londres, 1?72.


I 'l. l bM., p. 3~.

155
plo, possuiam oessa epoca - nao e ncontraria muito camp<>
de a~-ao na Atllmcitlftio. Mu ito daquilo que chamamos de
bom gosto.. reside n isso, nessa conformidade entre as dis~
c rimlnac;Oes cxigidas por um quadro c os talcmos discrimi
nat6.rios que o o bscrvador po~sui". 13
0 que, no entanto, C a.inda mais importante. e que estas
h abilidadcs apropriada.o;, tanto no caso do o bservador como
do pin.tor, nio sfio , e m sua maloria, inatas, como a sensibi-
lidade retinica para d ist3ncia focal, mas sim adquiridas atra-
vC:.S da txpt::ri~ncia tolal de vida) n_es[e c.aso, a de vivcr uma
vida quatrocentista, vendo o t'O.undo de urn m odo tambCm
quatrocentista:
... p:lrte da hagagem imeJectual com a q u:tl um homcm
ordcna sm1 c.xpcriCncia visual C \~l.ri;~vcl, c gr.ande pat"[C dcsta
b~g;.gcfn va.riavel (: cullutahnemc rdadva, no sentido de <tU<.:
C dctcnninada.pda socicdadc que inlluenciou :a exped Cnda
de vida desu:: hom em. F.ntrc cssas v:ui:lveis csciio as catq~ori:s
com as q u:tis clc dassifica seus c:scimolos visu:-lis, o conhccl
m c fl[() que u tili:.-.:arl pata cornpkrncntat aquilo que a visio
imcdl.:ua lhc fornccc, c :l :'\titudc que cit: ir:i :adoliU' com
rc.l a~o :10 d po de ohj elo :LJ'l:ifid:tl q ue vC. Ao olhar o t JU:td ro 1
o obscrv;~dor Ie m q u <.: lltiliZ:lr t.c xb s ~iS habilidad es visuals que
possuii poucas delas ,c;fto normalmcntc cspcdflc:.u. p:t1-a a
pintur:l, c p rov:.avdmc ntc elc u dliz~~r~ :ls habHidatlcs que sua
socicd adc mais valoriza.. 0 pin tor rcagc a tudo issc)o :1capaci-
dade visual d e seu pUblk'O dcve set scu vckulo tmnsmi.SSO[,
Scjam q u:ais forc m sua.s habilidaclcs e cspcciali:t;a~Ocs pi'Ofis
,sic)n ;liS, clc pr6pl"i() e Ulll rncmbl'O da Sodcd:ldC par~1 -a ( JUo\1
tmb~'lh: c p:trtilha <lc s u:1 cxperit:nci~l e coscumes visuals. 14

0 prim.eiro fator (ernbot."a, como dizcm os abcl::un. so~


mente o primeiro) a ser considerado ncstc aJgumcnto, (: 1

ob"(.iamente, que a lnaior p:u'te da pjntura ilaliana do sCcuJo

1!}. Ibid., p. 34.

14. IbM., p. 40.

156
)(Vera rcligiosa.. niio some:nre em seu tema, mas tambtm nos
fins que sc d~stinavam a scrvir. Quadros tinham a fun~ao de
toroa.r os sercs bumanos mais prof\.mdamcnu;: conscient.es
das dimens6es cspirituais d:t vida~ ernm um convitc visual :t
rcflexOes sobre a~ vcrdadcs do crist ianismo. Frentc a uma
imagem atracnte da Anunci:t~o, da Assun~io da Virgcm, da
Adora<;iio dos Rds Magos, da llxo"ta~:\o a Sao Pedro, ou da
Paix.io, o obsc:rvador dcvcria oomplemcntilla, rcflctindo
sobrc .)CU pr6prio coohcchneniO do evcnto, ou sobre ~c.u
relacionamcmo pcssoaJ com os mistl:.rios que: a p incura
rcgistr:wa. ;' l'ois unta coisa C 2dorar um quadro"' - como sc
exprc~!->OU um prcgador dominicano dcfcndcnclo a p u re7..1.
da :\ftc -, c outr:t bcm difcn:-nte C aprcndcr o que adorar
t Ie: u ma n .trr:HIV
at ravcs ' . :t p .mtad a. .. n
Apc~ar disso. a rda~ao entre idCi:1s rcligio:,ns c mugc:r1.S
pic16ricas (c pcssoalmcntc creio que isso se aplica il :lrtc de
um modo gcraJ) n:1o era mcramcntc cxposiliva; <1uadros n:io
cr:am ilustr.1~6cs do c;ueclSmo. 0 pintor, ou pclo menofi o
pin lor acligioso, 1inha com() objctivo cneor:aja seu pUblico
a intcrcs.:ta..r~ pclas coisas primciras t: Ulumas. e nao rornc
ccr um :1 rcccita ou urn substituto p-::arJ. cstc intcrc-.S.)C~ ncm
uma transcri~3.o ddc. Sua n:la~;lo, ou mais cxatamcnrc a
rcla~io que ~ua pintura aprescntava com a culrur:1 a ~cu
rcdor1 era intcrativa, o u, comodiz Baxand:all, compJc.: rncntar.
Rcfcrindo-sc a 1ran$Jigurafdo de Giovanni lleU1ni, uma
rcprcscntas-:i.o <1:1 ccn:t q ue C bast:tntc inddinida, qu:a~c
tipol6g.ia.., m:as. ao mc5mo tempo, m:tr.tv1lhos::amen1c phhli
ca, d e a ch:una de um :1 rclfqui:1 da coopcr:1~io entre Bellini
c ~cu pUbltco - ..a c:xpcriCnci:~ que: o sCculo )..'V tcm da
'liansflgurttflio cr;Luma intc:ra,ao entre o quadro, a confi.
gura~:io na paredc, e :t atividadc de visu:1l iza~ao na m cu tt::
do pUblico - uma mente com cquapamcnro II! prt:disposi~s

I S,Citadoemlbld..p .. I.

\57
difcrentes das nossas." ' 6 Bellini J>Odla conmr com a colabo-
ra~iio de seu publico, c desenhou scu paind para atrair essa
col>bora~.io, e nao para reprcsent:ilo. Sua v<X'a~O era cons
ttUir uma imagcm a que uma cspiritualidadc cspecific:a
pudesse ro._canente reagir. Como obsenou 8axandal~ o
pUblico nao ncccs!uta aquilo que ji pos5ul. Nccessira, sim,
urn objcto precioso, no qual !he seja po$ivd vcr aquilo que
sabe; prccioso o bastanre, para q ue, ao vcr nclc o que sabe,
possa aprofundar esse seu conhccirncn10.
Exibli:un, na lt.Uia do sGcu lo X~ v:lrios tipos t.le institui
~ocs cuhuris ocupadas em formar a scn,ihilidade do publi-
co, que CQnvcrg.iam com a pintura para criar o olbar da
epoca..: c nc:m todas eram rcligio~mo;;, :a~ ...im tambi:m como
nem todos os <1uadros tinham mouvos rehgosos. Entre as
inslirui~Ocs rchgos:lS, talvez as mais imponantes fosscm os
sermOc.; popularcs, que d:assifiC'l.v:tm c subclassiflcavam os
cvcntO:t revt:lat6rio~ cos personagcns d:a mitologia cri.sri, c
cst:tbelccian1 os tipos de attmdc - in<lllle!ta~ao, rcflc:xfio,
quc.::Siionnmcnto, humild:ade, dignidadc, admira~ao - apro..
prittdos J):lf'n cad a c-aso, bem COI'IlO ufcrcci:un rnftximas sobn:
como dcvcri:m1 !ocr ru. rept'CSCIU:t~<k.s vhuab desscs tcmas.
"'Pre,A~adorcs popu lart:-s ... treinavam 1'1U:l~ congrcga~Oes em
urn conjumo de habWdades intcrprcl:uwas que cram ctn ..
tr.lis para a f<:>J>0Sl3 que o scculo XV dava l pin turn. - 0s
gestos cram d:usificados, as ftS1onomias c:tt'3ctcri7..adas, as
cores 1r:u1111fonnada.s ern slmbolos, c :a nparCncia fisica da.s
figuras principab discurid.a com um cuicl:ado :apologt!tic:o.
"Voces me pe,-gunltlm.", u m outro prcgado dominic:mo
anunci:IV:t,

a Vi-,;tcm era morena ou Jour:-1? AJbcrtus M.agnu:. t.hz que cl:t


1\:io cr~a b6 n'l<,rena, nem simpk.,mcnlc ruiv;a. ncm s6 lo ur.a,
Pols qualqucr um:t dcssas cores, so.tJn.h:-., d~ ~ pessoa um:J

16. Jblll. , p .. 8
17. Ibid.

158
ecru impc-rfci~do. t1 por cssa r::t.ao que di:zcmo~: '"Dcu, me
livre de um lombado de cabclos ruho.s.. ou "Deus rnc livre
de U fll alcmfto com c:abelos ncgros" ou de um cspanhol com
cahclos touros ou "de um bc:lga sejJ l:i de que cor. Mari:l
tinha uma fus:io de cores na c(uis, tendo uma r):lnc de todas
cla'l, porquc uma foacc que tl'll1 parte de tod:'~ cssas cures(!
um:t face lincb. l'or essa r.a.t:lo, drtbr.mt ;&.~ l.Utoridades
l'l"'l.dicas que um-a cutis que ~c;a o:)mpost.l de vennc:lho c
brnnco p:i.lido fie. mclhor qu:ando sc ntJicion:t uma tcn:cir.a
cor: o negro. M3.lo apcsar dluo, th:l Albe.nu~. tc.mtx que
admt10: cia es1-:"-" m:ai.s pa.r:a :1 cor c..cu ra, 11:1 rrC:-s IIMOes
pa1a pcnsa1mos asslm - pimciro, pur qucsl;'o de cUti"i. pois
o~ judcll.) 1cndem :~ '<!t morcnos. c eLl era juclt::a.; "'C'gundo,
d.._..,ido a tC!<oiCmunh~'' ;a que .,ao Luc;L" fC/ os trd rctr;nos
que cxiste.n c.lda, hofc en.-. Hnma, l.o cm e Uolcmha, c esse~
sao IOdos de le;:zcscun; tCfCCIN), por I"'.V6cs de .Afinidadc. Um
filho nom"'.llmcme "ili a "iu.t mile, e vice-vct!<oa : Cn!liO cr-.1
1
tll 4)r'CI\C), pOrlft n1(),, ," H

Entr~ as outras :Jrc:as d::t c\ll111ra a-ena~ce11is1a que.: con-


uibuimm pam a mancira como os halianos do sC:culo XV
olh:lV".tm a pintura. as duas que BaxandaU conS1dc.ra mais
importanlcs ~ao urn a oucra ~utc, t:mbora um~t ~utc mc nor, a
dan~ social; e uma onivldade bat; I ante pdtica (lliC cle chama
de -avalJJ.~O.. - Lo;;IO C, [azcr cStiffi:li iY::tS de (IU3ntidadcs,
volumes, proporc;Ocs. razOcs c \lUtas mc.:;did:t!:t scmdh:mtcs,
com objctiVos come:rci.ai".
A d~m~a era rdc.v;uuc para a obscrva~au de qu:ulros
porquc n!io cJ";:a, na Cpoca. uma anc tcmpor:al rdadonada
com a mU"ica como C.: cnt re n6~, c sim uma artc mais gr.\fica,
rcbcionada corn cspcHkulos - procissnes rcliKiosas, fcs1as
de m:iscaras n:13- ruas. c as.sim por di:uuc. Como tal, n:lacio-
n;~va-sc como agrupamcn1o de figura.~, t: nio, ou pelo mc:nos

159
n.10 principalmente, com o movimento ritrnico. A clan~.
portanto, nlo s6 dcpendia da capacidade de distinguir o
imcrciim b io psicol6gico enrre Cigu ras estaticns agrupadas em
dcscnhos sutis. u ma cs1>ede de organiz:~ao de corpos,
como agu~ova essa copacidadc - uma habllidade que os
pintores rambCm possuiam e us:warn parol provocar uma
rcsposta do pUblico. l:spccialmentc a bas~o;a danza, uma
doan~a de p:l..Ssos Jc::nto~ t! movimentos gconlCt ricos qu~ era
popular n lt:iha da cpoca, tinha configura~6cs de agrupa-
mcmo de Ciguras que pmorcs 1:11.; como BouiceHi, m1 sua
Primavera (que, corno Mtbemos, gira e m tor110 da dan<;ot das
Grac;a.s) ou em seu Nascimento de venus, utilizou para
orgill\izar scu ttabalho.
A s~nsibilidad e q ue a bctssa dan.za rcprcse:ntavn. diz
13axandall, "comprcendia uma capacidadc por parte do pu
blico de imcrprctar a.; configura~s de figuras, c uma
cxpcriCncia gcnt-r.tl.izada de arrnnjo scmidr:tm:itico (de cor 4

pos humanos l que permitiu ~1 Bolticclli t: a omros pi ntorcs


presumir C(Uc e!tle rnesmo pUbl ico fosse iAualmentc c:Lpaz
de onterprc1:1r os gnpos que pintavam."'' Dada uma ompb
f:amUiaridadc com rormas :thamcntc escillzad;tS de d:m~2,
quc..:consisliam e-ssencinJme-rlte em se-qUencias i ndividu:-~ is de
tt1bleau:r: tJirJflnts, o pintor podia con tar com Ul'na com prcc::"'
s:to \'isual imediat.a do tipo de <1uadros de figuras, uma
comprecns:lo que nfto C c:io comum em uma cultura como
:t nossa o ndc a dam;:1 (: mais wn:1 q ucst~lo de movilnc nto
emoldurado entre pose~ que poses cmo1dur:adas entre mo~
\'imcntos, e onde nao exl5te muita scnsibilid:adc para o gc.sco
t:lcito. "'A tr:m~muta~:\o de urna aru; social c popular de
agn.ap~unento~. em um tipo de :utc ondc um gnapo de
pcssoas- J>CSM)a5 que n_.o c:.stio gc~Liculando ou inve..~tindo,
ou fazendo ucjeiros - amda conscgue estlmular um forte

19. 111/d., p. so

160
sentimcnto de ... intercimbio psicoiOgico, e 0 problema: e
pouco provavcl que n6s <enhamos a predisposi~iio adcqua-
da para pe rcchcr esponr:tneanH:n[e a1us6es t;1o sutis. Jo
Na sociedadc como urn todo, c: pnncipalmentc: entre: as
classe;:s m ai_s educadas, cxis1e u m a lc ndc?:ncia a <:ons idcrar a
mane ira como :t'i pes.soas se agrupam. a posi~o de cad a uma
delas em rela~5o is outr.as, os odenamc nros d:a p osLurn c:m
cauc: sc colocam qu:mdo .,a compWia de O\JLro, nio como
ac-idc:ntal e stm como rc'\ultado do upo de ndacioumcmo
q u e existe e ntre cssas pcssoas. C! est~l cc nd&?nci::t que SCI"\'e
como paJ\0 de fundo c ao mcsmu tempo :aprofunda a
conccp~:io de danc;-:u c pintu~.,. como padrOcs de :'IAI"Upa-
mento~ de <:orpos com um signiflcaclo cspednco e imp licito.
No c:ntanto. cs1a rx:ncrra~io nlais profund:' dos h:ibttOS
vbuai.s na vida ~ocial, c da vtda soci~1l (;Ol h :,biiOS vi~uais, C:
uujs :apnrcntc na segu nda :tlivldacle q ue, na visiio de U:Lxan-
daU, u ..-ve urn~ inftuc?ncta fomuri'"'a na mancira como os
rcnasccnrista~ viam l!lll:l pintura: aquilo que chamamos de
ava.ti:u;Uo.
Fo1amporume pam a hist6ria da a ric:, obscrva 13a.xandall,
que s6 a partir do seculo 'XIX (c. ainda assim, ~6 no Oddcnte)
comc~as~m a cmbalar mercadorias em redpicmes rom um
1.1manho padr;.IO. "'Antes dis so, urn n:cit>ien.t c barn s, sacos
cn1 fardos - cr:m_1 Unicos, c. poruuuo. a eupac:ido:tdc de
c~cular o volume de cada recipic:nlc de romu r-dpada c:
prc:cis:1 era uma condi\iiO e~scnci~tl l)ar:a q ue <1u:dqucr em-
presa progrcc1.l'iSc:."" 0 mt:Smo acontcca . com compnmen-
tos, como no CI.)O do com~re:io rom tccidos~ pt'OJ>O~OCs. no
caso cia corrct-:tgcm ; o u indicc:<:, no c:1:0:0 de in:o:pe~<ks. Nao
era po,\{vcl sobrcviver no mundo do comCrcio sem cssa.s

10. fbi(/ . 1> .,.6


%1./b/d, p M

161
u:cnkas, e na maioria das vezes eram os mercaclorcs quem
comissionav::un os quadJos, ou attS mesmo os pintavam . Esse
era o caso de l'iero delb franccsca que chegou a escrever
urn manual de matematka sobre avalia~ao.
De qualque forma, tanto os pinto res como os merca-
dores que os patrocinavam tinhan."' forma~iio scmclhant<:
ncsscs assuntos- nao sc.r analfabeto significava tambCm
ter comando dos vtlrios tipos de tC<:nicas para avaliar a
dimensao de objetos exislentes na Cpoca. No caso de
s61idos, CSS:\S tCcnicas conlpteendiam a capad dade de
decom por mass as irrcguhLres ou <ksconhecidas e m gcu
pos de outras inais regu larcs c conhecidas - cilindros,
cones, cubos, e assifn por diantc; no caso de objetos
bidime nsionais, era prcciso \lfna capacidade scrnclhantc
para analis;u s uperficies nao unifoC'J'nes e m tcrmos de
fol'nlas mais simples: quadrados, drculos, ujtngulos. he~
x3.gonos. (Jma pa.'isagcm do manual de Picro della Fran-
c~sca, ciLada pol' Baxandall, mostra a que nhreis de
complexidade esse tipo de cxcrdcio podia cbeg;tr;
Um barril tcm, em cadn um:1 de.: suas cx1re Midadc-.o;, um
diftmetro de 2 braccl: o di~mcti'O na ahu ra <.1:1 rolha Cd e 2 V-'
brace; c, .-t mcio caminho t.:ntn: :l rollm e tL exlt'Crn idadc, de
2W braccf. 0 banH tcm 2 IJ,.acci d e comp rimento. Qual C
sua mt:c.lid::t cUbic:::l?
Trata.SC de uma fonu:a ~cmc.:J h:mc e tL <,lois COt)CS OOI'tados pol'
um p hlt)O scc~Lmc. O b1Cm-sc o qu:tdrado do d i:lmt:lrQ d~t$
cxtrcmid~tdes: 2 x 2 = 4. A scguh o lnCmsc o qu:tdrado do
dJim cuo mcdiano 21./9 x 2 119 = 4 76181 . Som;a-se os dots
re~uh~tdos, 0 que d<l 8 76181. MultipUcasc 2 x 2.'9 = 4 4l). Ac:sce
v:dor,som:t:,cos~P6/RI = 13 3 1,.81. Dlvide.sepot3=4 112ll43 ...
Agora obtCm-sc o quadrado de 2 114 q ue stri:t 5 1116. Soma-se
isto ao quadrado do d iamcuo mccliano: 5 1116 + 47618 1 =
11
10lltl?. MulcipU,a~sc 2 219 x 2 '' = 5. Soma-se c ste valor ao
res-u1t~do anu:.tiot, obtcndosc 15 1112?. OividC$C p0( 3 (o q ue
d:i) 5 c I/3S88, Some.:-sc: i.sto a() primeiro r<:sultado o btido... =
9 179Z13AAS. Muhipfiquese cstc vaJor por 11 c :1 seguir divid:

162
se o result.'tdo por 14~u seja, multipliquc poe pVf ): o
rcsultado fi nal t;_ 72360 4) 2 Esta C :l medida cllbica do
22
hatriJ.
Como diz Baxandall, esse e um nmndo intdecrual muito
esp ecifico; m as t! n esse mun.d o, em Jugares como Veneza e
Floren.t;a, que vivian). todas as cJasses culta.~. A concxio d cst e
tipo d e habilidadc com a pintura, c com a pcrccpc;:5.o de uma
pintura, n:lo dcpcnde tanto d os proccssos de c::ileulo pro-
priamentc ditos, mas princip;~lmente de unta capacidade de
vera esu'\.nuta d e fol'n_1as comple:xa..~ como combina~Ocs de
fo rmas mais simpJcs, mais rcgularcs c mais comprccnsfvcis.
Atf os objetos induldos nas pinLuras - cisternas, colu nas,
cones de tijolo. assoa.l hos l.'evcsLidos, e ntr'e ouros- e ram os
mcsmos que os manuajs utiliz:.w~\m pam que cstudtmtcs
pralicasscm a ~trte de avalhu;ao. Por t~mto, quando Pieto, em
sua outra profiss:io de pintoJ', coloca a Anuncia~iio em urn
pOrtico de Pc nJgia., com colunas 1 em v:irios nlvcis, que
avan~mn c rt:cuam, ou :1. l\lado na e rn um paviJhao de tecido.
arrcdondado c com c Upula, com o uma scgunda roupagcm
emoldurando o pr6prio manto da Vi rgen1, cit: apcb p:H:t :l
capac idade que scu pUblico tem de vcr L'lis form as como uma
compos i~:io d e vflrias Oulras c, po rtanto, d e inlcrpretar- ou
poderi:un.os di.ze avalbr- seu s quadros~ c."lpL:lndo scu s ig-
nificado.
Para o romcrdao rc, qu:tsc tudo sc rcduzia a Oguras gcomC
trh.::\.S :-;ubjaccntc.'l as i ncgul:i.-icladc:s <Ia :<>upcl'iic::ic - aqut:Jc
monte de gr:'i<)~ p:tSS":l\':1 ~~ scr u.n cone, o h:trril um Cilindro,
ou um gl"Upo de cones ttuncados, ~t cobcna de urn circulo
de m<: rC~ldnrb)~ po<li:l tr:ln~forrn :lr-sc e m um cone de rnerca-
dori:u;, a torrc d e tijolo pass~n-:t ~' scr um corpo tlbico,
COOlJ:>OMO de um nUmci'O calcul:ivcl de corpos d 1bicos me
norc.:s, c ... es[a form :'I dt: ~m:U ise (; muito semelha rue :\ ~)nalise
que um pintor f:tz de apruCncias. Assim como lUll homcm
qutkJut:r :tvalia\1::. um f~rdo, o pintor inspcdonava figuras.

22. C(. O:u:andall, op. cit., p 86.

163
Nos dois (.."aSOS exisLe um.a l"Cdu~ao consckntc de l'na:;sa.'i
inegu lares e vazios, em combin:l~Oes de corpos geomCui<:os
passiveis de m;u1ipu!a~:ao. Como los italianos do sCculo ).'VJ
tinham pnltica Stllicicnte na maoipulas:ii.o dt indices e em
analisar o volume ou a area de objetos composros. tinham
tambC.m uma ccrta scnsibilid:~de p:ua pimul'as q ue aprescn
tasscm c:r.v;os de p roccssos :r\<::mclhantcs.23

A famosa intel ig:ncia IUdd..1. da pintura renasccntista


originou-se pdo menos parcialmcntc em algo ma_is que as
proprit'dade-s int::t"t:.ntes a represcnta~ao de areas pl :u'I~\Sl as
a
Le is da matcm:ltica c visao binoctal(l r.
N~t vcrdade, e este eo
fator fundame ntal, todos esses
tcmas culturais rnais amplos <:: outros que nao nu:ncionei sc
cmrclac;aram para gerar ;.1 sensibilidadc na qual a arre do
quallroccntu foi criada t:. subsist.iu . (Em u rn trab:tlho :lnte-
r ior, Giou o and Jba ortlturs, Baxandall relaciona o dcsen
volvirncnLo da composi~fto plct6xica a fo\m as de narrativa d:l
tet6rica humanista, cspeci;'lhnenre a frase p~ri6dica; a hi~
r:=uquia gram atic-al de um orador, isto e,
perlodo, ora~ao,
frase c palavra, foi conscientemen1 e conr.rapost:a, por Alberti
e outros, ~l hkrarquia do pimor: quadi'O, corpo. mc:mbro e
pl:tno.) 24 Pintorcs c.l ifcrcntes jogavam com aspectos difcrel\
les dcssa scnsibiUdade, porCll'l o mor~alismo da prc:ga~:'io
religiosa, as conflgum~6cs da dan~a populru, a ast(u~i:t d:l
avalia~io comcrdal c a grandHoqUCncb da otat6 ria c:m l:ttim,
jumaramSC para formar aquilo Q\-IC C 0 vcfcu(o gcnui110 de
urn pin tor: a capaddadc que seu ptiblico tcnha de cntt:nder
o s ignificado de scus quadros. Um quad1o antigo, disse
Ba.xandall (embora a palavra "antigo" pudc~sc tcr sido Ollli
tid a) C Utn registrO de atividade visual que Lemos qut:. aprt:f\-

23.Tbid., p. A789, 10 1.
24. M. B3xa.nd:,ll, GiOII() multiJe Qrato;-s.. O~focd, l971

164
der a lee, exatam.ente como Lemos que aprender a ler um
texto de Ullla cultur.l clifcrentc da nossa. 'JSe observannos
que Piero della Fraocesca se inclina para um tipo de pinrura
rclacjonada com a avaHac;ao, Fra Angelico com a pregac;ao
reJigiosa, e Bouicelli com a dan<;a, nao s6 estaremos obser
vando algo sobrc csses artistasJ mas tanlbt:m sobrc a socic
.veram. '''5
d a d c em que v1 -
A capacidadc de uroa pincura de fazer scntido (ou de
pocma.~, melodias, edificios, vasos, pt:.\:L'i tcatrais, ou est3
ruas) , que v:u:ia de urn povo p:tra outro1 bcm :tssim corno de
um indlvlduo p~lfa outro, e. como todas as ouuas capaci-
dades plcnamcntc humanas, wn ptoduto da cxpcriCncia
colctiva que vai hem mais ruel\1 dessa pr6pria cxperi~ncia. 0
mcsmo sc a plica a c.1.pacldadc aind:' ma.is rara de criar essa
sensibilidade onde nio cxistia. A participa~fio no s islenla
panicularqut;: ehamamos de a.rtt: s6 sc (Orna posslvel atr.wes
da pouricipa~ao no sistema gcral de fo rma.s s in1b6Jkas que
chaJ'narnos de cultura. poi.s o pl"im.eio sisten'la nada m~Lis C
qu~ um sctor do segundo. Uma ceoria da :artc, portanto. C,
ao mcsmo tt:mpo, uma tcoria da cu ltura e nflO um tmprccn
dilncnto autOnomo. E, sobretudo se nos referim('>S a uma
teoria scmi6tica da ane, esta de,'er-.l desc.:obrir a cx.istCncia
dcssc-s sinais na pr6pl"ia sociedade, c; nf.to em um mundo
fktido de dualictadcs, tr:lnsfotma~Oes, paraJdos c t:quiva
l~ncias.

m
Nao h~'i neU1or e.xemplo- para o argumcn[o de que urn
lrabalha tonl sinais que fazem pa.ne de sistemas
arliSl:\
semi6ticos que transcc:ndcm em muito a arte que ele pratica
-que o poeta no isla. Um mu~ulrnaoo que escrevt! versos sc

25. Oa-:1nd:LIJ, Painting a11d e:.:pPrltmce, p. IS2.

165
dcpua com um conjunto de n:alidadcs culturais rio objctt
vas para scus pf"Op6sitos como rochas ou chuvn, n.fio menos
sub.~ta.od:us por :,erem absrratas, c n3o meoos coovincences
por >erem criadas pelo proprio bomem. llle opcr;,, e scmpre
operou, em um contexto onde o i~trumcnlo de sua arre, a
Ling\mgem, tem u m s1atus peculiar c dev.tdo. e uma signif1
cinc-:1 t:io c:,pc::ci.tl c tJ.o mi.slerios:l quanto a pintura para os
abd:1m. Da metafisica a morfologia, da tscrintra 3 caligrafia,
dos padr<ks com que se rccita .:m publico aos cstllos de
convc(sa informal, rudo conspir:t par:~. dar a pabvra e ao
prOprio (alar uma imponincia que, se n:io CUnlca na hist6rla
hurn:tna, C cen-::tn'leotc basrante fora do coroum. 0 homem
que desempcnha 0 papcl de poet a no islii faz 0 tr.lllco- nao
totalmentc legithno- d,t substiincia n>or:tl de sua cuhura.
Para que po~.samo, scqucr tenca.r dcrnon<;lra.r est a pre
IniSSU, e prc.ciSO primcir:tr'I1Cilte rcdu?ir 0 ~l..iSUntO a Ulll
l.an\anbo opencional Nio tcnho a inccn~ao de a:w....in:l.r
todo o processo do dcscnvolvtmento poetico dcsde a Profc-
cia em diarue, c si.m f~cr uns pout..--os C01uenu\..-ios gcr:ais c
n:io muito sisrcmatizados, .sobre o Iugar crue a poesia ocupa
na ~ociedadc t.r:dicional i.sJiimica - principalmcncc a poesl:1
:irabc, m:us particulanncntc em Mart"OCOS, c ainda mai"i.
pal'ticubrmcntc com I"CfcrCncia a poesia popular c oral. A
rda~o entre a pcx:sia c o~ cstimulos ccntrai\ da cultur.t
mu~ulm:ma e. creio cu. bal'\rantc simil:tr em quasc todas as
regiOcs. e mais ou me nos dcsdc seu mido. Ao inn~s de tcntar
demonsrrat' tal aOnna~ii.u, rent:u-ei :Lpenas p;tnirdo prmdpio
que cia e corrcra c ptOS.Seguir como argumenro, uciliz.ando
como bast um m:ucri:ll um t:tnto ou quanto c~peci:ll, para
sugcrir quais parecem ~eros termos dcst:1 rela~ao incerta c
dilkol.
Oesta pcrs[><.-<:tiva, c.xisu:m t.ri: dimensoes do problema
a serem examinadas c iruer-rclacionadas. A pnmeita, como
sempre qu:mdo )(; tr3(:l de tCn\as Jsl!llniCOS, e :1 n:1l11rcz.1 e 0
.status peculiar do Cor:lo, .. o Unico rnilagrc no 1513." A sc..--gun
da C 0 COill.,_'tO ero que a J)Oesia C decl:unad>, pois, COillO

166
uma cois:a viv:t, a poc:sia is1imica e \Hn:t artt' canto m.usical t;
dram:itica como litcdria. E a terceir:l, c t:tmbCm a rnais dificil
de <:>bo~;ar c:m um espa~o limitado, (: :o n:oturcza mais geral
da comunlca~o intcrpcssoal oa sociedadc marroquina, que
chamarci de: agonistica. Juntas, cs.~as dimensi>c=s fuzem da
pocsia uma espede de ato paradigm:itc:o da cxpressiio ver-
bal, um arquctipo da fala, que para scr d<:cifrado nccessita
ria, sc tal coisa fo>sc concebivcl, uma an:\lisc de toda a
cultur-a mu~ulm:ma.
Mas scja ondc for que cenuine o :1ssunto 1 clc se inlcia com
o Cor.to. 0 Co1-:1o (que niosigniflca 'ccstamc:I'HO", o u ensina-
mento" ncm scquer .. livro" mas s im ''I."Ccita~fio') difere das
cscritur:tS mais imponant~ do mundo porque n:io
outra.~~
comem rdatos sobre Deus fcito.. por um profeta ou scus
discipulos, c sim a p.'\l>ln dircta d' Elc, as ,ilabas, palavras e
Crase$ de AI:\. Como Ala, o Corio c etcnlo c n:io foi criado, .:
um de Scu!) atributos, como Picdotdc ou OniJ>OtC:ncia, c nft.o
uma de Sua~ crhtl11t!"lSt como o ho mcm n: 'ICn-;. A mttafisica
C ObtuSU C clabornd:1 dt: uma f0 1111a JlOUCO COnsistence. C a
c
ju>tlllcal iv:t que o Corio scria a ll':ldu~:io fcit:o por Ahi d e
trecho~ de um tcxto tterno, a 'J(ibua Bem (,'uardtuln, e n1 prosa
3rabe rim:da Estes rrcchos tr.u.luzido.o, foram, por sua vcz,
ditado~ um por um. sem nenhuma ordcrn estabclcdda c
durante ,o[lJ"ios anos, pol" Gabriel a Muh:unm:ad, c mais tarde
JX.l~" Muhammad a scus seguklorcs, O\ chaJn~dos n.citadorcs
do Corjo", que os mcmori7.annl e o~ u~tn\mltiram para a
comunidadc e m gcral. Estes (1h..in1os, rq>ctindo-os djaria-
mcnte, continuam a transmili-los dc:;;dc cn1ao . 0 nutis impor-
tante, n o c ruanto, C que os C:Juc Cantam os versos do Corao -
~ejam clcs Oabrid, Muh:unmad, os rcdtado rcs, ou qualqucr
mu<;ulmano viVCndO trczc sculos :t fn: lllC, nt"S:t lo nga COI't'eO-
Cc - nfto cant a p:tlavras sobre Deus, m~as sbn as palavras d'Eie,
t".ponanto, como cssas palaVI"".b sao Sua cssCncia, canurn o
proprio Deus. 0 Corio, como foi dito por Marshall Hodgson.
n.&o C um trntado ou u rn a dce.lara~o de fa tO!-. c nom1as, mas
ttm urn cvcnto c urn aro:

167
0 Cor:io n!io foi criado para s~;;:r una fol'uc de informa~o ou
ale rnc\mo de inspira~ao1 mas sim pam scr recitado como um
:UO de fe no C.."Uito religioso. Nao sc c:;tudava 0 Corio m.1.s .Siffi
f32i3~c um :uo de dC\~o atraves dele. n:io era rccebido
passh-:ameme, e sim, ao rcdt:ito. fu.ia~c. para si mesroo. uma
confim1ac;-l.o de sua cxist&tcia: o ;uo cb rC\--c:la9lo M: re:novava
cada Vt*"6 que um fic:l. em um ato de dl"\-~:ii.o, reviVJa ~islo C,
pronunc.ava uma vcz maisl a afimuyio nclc c;ontida. 6

Essa vis:lo do Con'i.o rem varias impliCni)Oc;s, entre etas o


fato de que scu cquivalente ma.is p1'6ximo no cristianismo
oao e a 6iblia c s lm 0 proprio Cristo. l':ara IH)S>OS prop6sitos,
no entamo, a mais imporrante C que a linguagcm em que foi
cscrito, 0 ir:\bc da Mc:cado seculo VII, sc dc>taca por sec nao
s6 o \'ciculo da mensagcm divina, como o grcgo. o pali, o
aramaico ou o ~inscritot mas como sendo cia prOpria um
objeto sagr:rdo. Um texto cspc:ciflco do Corio, ou panes
dele, sao considcrados entjdades que nunca foram criadas,
algo que intriga os dcvotos dt: outras rcligi6t=s, cuja fC tcm
como b:tsc scrcs divinos. No caso da fC lsl:\mic;t, cujo ponto
cent!':\ I c a rct6l'ica divina, . lingu:ogem e consideradas:ogr:tda
porquc c scmdh:tnte a palavra de Ocu>. Uma das consc
qiiCnci~ de~ta crcn~a C a conhecida csquU.ofrenia Lingi.iistica
dos povos de lingua :irabe: a pcnnancncia de um :irabc
escrito "cl:lssoco" (mtufiin) ou puro" (/it~~NI), arquite<ado
para scr tio d\:otico ao irabc corinico quanto po.s.sivel, e
nunca uuliz:tdo verbaJn1entc a n3o str em contcxtos relado-
nados ao culto rcligioso, ao lado de tuna llnguagem popular
c or:ol, ch:omad:o dc"vulgar" (f.mmiya) ou"comum" (diirija) ,
que c consldcrada incapaz dt: cxprcssnr vcrdades serias.
Uma scgunda conseqili:ncia t:. que o :,latus daquc::lt!S que
busc:am crhlt atra\1t!S de palavras, t:!,pcci:llm cntc com objcti..

26. M C: 1\ llmljt..OI\, fbe 1-~nrture ofIslam. \VI 1, Chk:a~. 197 -t. p. ,$-67

168
vos seculares, eprofundamentc ambiguo Poi.s cstc~ utiliz.1m
a linguagcm de Deus para fin~ pr6prios, algo que niio sendo
ex:namente urn ato sacrilege, dele se aproxima~ por ourro
bdo, demo nstram o poder incomparuvcl das palavras em
suas obras, algo que, nio scndo propnameote urn ato de
dcvoc;ao, dele se :oproxima. A poesia, cujo unico rival c a
arquitetura, tornou-sc a bela :Lrtc mais importantc da civiJi ..
za~:io islamica, princopalmentc nas regiO<:s de lingua :irabc,
mas semJ>I"C sob o risco de ~cr considcrada, a qualqucr
momcnto, :1 forma mals s6ria clc blas fCm ia.
II percc~:io do :\rabc cor:inico como um modclo para a
linguagcm, aliada a uma critica pcrmanentc: da mancira
COI"'lO as p CSSOas l"C!l lmcnre r-alnm, (: l''<.:for~adu J)Ot toda a
cscn.nura da vida mu~ulrnana tradicionat. Quasc rodos os
menino~ (c. mais n:cc;ntcmemc. muitao; me ninas) sno envta-
ctos a uma cscola c:tl>ccifica, ondc: ap.-endem a rccit:1r c :a
clccorar versos do Corfio. Sc :a crian\:l for compc1cnu: c
c.studios~ conseguiri dccorar todos ott 6.200 ,-crsos e cor
nar se-a urn !Jiif~ ou ''dtcorador" trazcnclo unw ccna fum:1
9

prtr~ seu~ p:is; ::oe, como (: mai't prov:1vd, nao C ncm uma
col":t nem o utra, aprcndcr3 pclo menos o suflcicnrc pant
administrar ~uas pr6 prias prccc~. ou malar galinhas, c para
acornpanhar scmu>c~ . Se cspcci:.lmentc devote>, pot.lcd. au!
scr cnviado para uma eseola scculd:ira em algum centro
urbano como Fez ou ~btTakcch c logra_r obtcr um conbc-Ct
m e:nto mai~ preciso do signiOcado daquilo que dccorou. No
entanto, scum hornc.:m lenl1ina com un\ punhado de Vt!ntOS
m:ais ou mcnos cnu:ndidos, ou com um conhecimento ra
zo:\"e1 de todos de~. d:i-s e ~em pre mnis importdncia a so:
capacidadc de recitfllos, c ao csfor~o mcc5nko que lht: fol
nccess:iroo para aprcndl:-los 0 que Hodgson disse do i>li
medieval - que rodas as aforma~oc:s >:OO con,idcradas o u
verdadcirns ou falsns; que o :;abt:r C ;t soma de [Odas as
atlmu~Ocs verdadt:ir:L\, um t.'Orpo detenninado que icradia
do Cor:io, o qual, pelo mcno>rmplicirame me, conteria todas
cl:as; c que p:lra obtcl' CSle s~tbcr C nece;;~s:\rio mcmoriz~u a~
fr:scs com qut: foram ditas cslas afirnuu;Ocs verdaddras -

169
pode scr dlto sobre a maior parte do Marrocos, on.de a
paixiio pelas vcrdades recit:ivcis que a fc! propaga nao dimi-
1
nuiu, por mais que a pr6pria fC se tenha enfr.1quecido?
Tais atitudc> c tal fonna~o faz com que a ,-ida cotidiana
seja pontuada por lin has do Coriio e outras cita~6es dassicas.
Alem das situo~6es especi6comente rcligoo>as - as prcccs
diirias, o cu Ito das sextas-feiras, os scnn6cs nas mcsquitas,
os c3nricos acornpanhando os ros5rios n:~ irmandades mls
ticas, a tccit~t~:lo couplcta do Corao em ocasiOes especiais
tais como o mC:s do J cjum~ a ofcrt:.nda d to: \'t:I'SOS em funerais,
ca~amcniOS c circunds6es - a con vcrsa cot idiana t 3.0
inrercalada com f6n11ulac; d o Corfto que atC os assuntos mais
rnundanos p:u-..:ccrn estar inscrido:, em uma moldura sacra.
Osdiscursos publicos mais importantc - como porexemplo
os do trono - sao preparados em uon ripo de :irabe tiio
cl:issico <tue a ma.ior parte d3quclcs que OS escutam sO s;io
capazcs de compreendClos rnuito supcrfici:Wnentc. Como
;ornais, rcvistas e livros sao rambt:.m cscrlto.) em urn :ira~
semelhnntc 0 ll\~lll1t~1o de p~SSO:lS que OS podcrn ler C mini
mo. A dcmanda pot antbiza~fto - uma dc nl!tnd a popular,
kvada no aoldfio de paixO<:s rcligios:as, que cxigc que o irabc:
d:tssico scja cn~inado oas c.scolas c us:ado no govemo e na
:odminisrra~ao - e urna forc;:a idco16gica potencial que da
Iugar a muita hipocri>ia lingiiisuca por parte da elite polirica
c a uma ccna inC(Uiela~3.o pUblica quando csta hipocrisia
toma-se muho 6bvia. E: em um mundo com o esse, onde 3
Linguagem C t:mto slmbolo como vcicu lo tr.m smissor, onde
o cstilo verb:' I C u m a <tuestao moral, c on de: a experiCncia
da cloql'tl:nci:l d ivina compere com a ncccssidadc de comu-
nicar-sc, que 0 poem o ral vivc, c cujo scminlento r or dinti
cos e f6rmul~1s e le cxpJora, como Picro d ciJ a Franccsca
explorava os sentimcntos italianos por sacos e barris... Eu

21./bid. vol l , p U8.

170
dccorei 0 Corio", dissc um dcs.ses poet~, tentando dest:!Y'
pc.:radamcnrc eJCI>Iicar sua ane. "Dcpois esc1ued os versos c
.<6 me lcmbrei das p'll.avras."
Esqucccu-se dos ,ersos em uma medua~ao de Ires dias
de dura~flo, ao l:odo do tumulo de um santo conhecido por
scu podcr de insph:u- poems, mas lcmbra as palavr:b quando
tern que n:cit3b.s. No contc...xto ~limico, :1 poesta nao C
escrita primciro c dcpois dcdamada. Compoe. .sc :\ mcdida
que se dccl:un:l, c as v{ltbs partes v:io scndo unidas no
pr6prio ato de cant:i-l:c. em o.lgum Iugar publico.
Norm:llmenu;: cste lug:u pUblico Cum cspa~o, iluminado
apenas por uma lampada, em frcnrc a ca<a de algucm que
cclebr.a um C"dSamcnto ou uma circunctsao. 0 poet:. fica em
J>C, apnun:tdo L'(ll'nO uma ~ rvo1e, no ccnuo da :in:a, rendo
:~jud:~mcs que o :tcompanham tocando tambonm, 3 sua
dircita c :t sua esqucrda. 0 plibhco ntasculino acocora-sc a
sua frenl c, c ocasionalrncnlc algum dos hon1 cns ~c levant:t
c coloca dinheiro no aurb:mu: do pot-ta; cnq_uanto isso 3.)
mu1hercs cspiam discrctamcntc da.s casa~ vi.z inhas, de den~
tru, pe lus frc~ms c.las janclas, oll de cim:t , escondidas m1
cscuridiio dos rclhados. A<.r:is do poc1a, duas filciras de
homens d::tnt;am l:ucra1menrc, cad: um ai>Oiando ~uas ntfiO.\
11os o mbros dos companhciros :1 scu Jado, bal::m~ando as
cabe~as cnquaJHO d:io dois mcio-passos para a dircila, e doi~
para a C!'ttiUcrda. 0 poem a(: cant ado, verso a verso, earn urn a
voz falsc:tcad:., mclflJica e choro.sa, bCU itmo marcado 1>dO.\
t::tmborms; :1.5 vozcs dos ;ljudantc' :,6 acompanham o pocu
no estnb1lho que {; nonnalmente fixo c s6 vagamcntt: rcla
cionado :10 textoi os dant;arinos, como u ma ornamenta~ao
c.xrra. em detenuinados rnomenlOb sol tam C!ttranhO$ huncn
tos ciurucos.
Como os fomosos iugoslavos de Alber! l.ord, c daro que
o poeta. n5o tira o tt::xto de algum~ mc:ra (;anlasia sua, e sim
que o con~tr6i, molccul:trmcnre, pcda~o por peda~o. como
ern a.lgum proccsso de Markow a.rtisrico usando um nlimcro
Umitado de formulas csrabelecidas. Algum>s destos sao te-

171
m:ltica!): a incvi[abilidade da mortc (''mc~rno que vivas sobrc
um tapetc de prcccs'); a nao-conflabilidade das mulhercs
(Deus lhe ajude, 6 amante, que sc dcixa cnvolvcr pelos
ollios"); a dc:sesperant;a da paixao ("Iantos foram para o
tumulo por causa do ardor"); o orguUto do c:nsino religiose
("onde est:i o estudioso que e capaz de: caiar oar?"). Outras
siio figurallva~: jovcns mulberes sao jardin.s. o amor. j6ias,
os poet as, c:walos. Out.r.ts sao fonnais - csqucmas mccfuljcos
e prccisos de rima. metro, linha e c!Jolrofc. 0 canto, os
tamborins, os dan~arinos. o papel dt!sempcn hado pelo pU-
blico segundo scu gcnero, e os g.l'itos de aprovac;iio ou
assobios de ccnsura en'litidos por cMc, dcpendcndo do grau
de sucesso corn que rodos esses clcmcnros se combinararn
OU n3o, (onnam um lodO integrado d O qu:al 0 pcx:ma nio
pode scr absrraido, assim como o Cor:io n3o podc ser
abstraido de sua declarna~o. Tcmo~. :tqui tambC.m, um
evemo, um :uo; constantemc:ntc novo, p~rman<:nte mcnte
renov:\vcl .
E, cOI'110 ocorrc com o Co:!io, tarnbCm ncste caso as
pe;ssoa.,., ou pclo m cnos muitas dcl:ls, imcrc:alam sua f.tla
cotidiana com linhas, versos, t.ropos c alusOcs exrraidas da
poesia oraJ, algumas vczc:s de urn poema C~JX:cifico. o utr.c,
associad~u rom urn poeta cuja obra conhcccm e apredam..
OUU"aS do corpus pc>Ctico como um todo, o qual, embora
extenso, conccmn-se em urn nltmcro limuado de f6m1ulas
basrantc dcl'inidas. Nessc scntido, e visaa como urn 1odo, a
poesia, que C dcclamada e c;mtada nc~sc lipo de (:vcnro de;:
foma n:gul"r c em lOdas as rcgiOcs, mas pincip:::tJmerne no
campo c cnlrc :.s classes mcnos privilc{;i:.das d:ts cidades
ntenorcs, forma um tipo de "rccita~!io'' que lhc e prOpria,
uooa OUU'a colct::io de verdadc:s a serem mcmori7..adas, que,
em bora mcnos enah(..""Cidas. nio sao mcnos prc:ciosaoo; que as
vetdad<!> do Coriio: lux:Uria c uma docn~a incuriivd, as
mulhen:s sio uma cu.ra ilus6riai a cornrovCrsia C. a base da
socicdade, a npacidade de rcivindicar, sua vinudc-me.stta;
o oq,oulho e a mol para a a~ao, a absu:t~ao do rnundo, uma
hipocrisia moral; o prazcr e a Oor da vida, a mon.e, o fim do

172
prnzer. Asslm, a palavra para poesia, I'tr, signlfica "saber", c
ainda que nenhum mu~ulmaoo assim se c:xpresse expUdta-
mente, eb e uma cspecie de contcapane secular, uma nota
de rodape mundana para a propria Revela~io. Enquanto
que, no Corio, o bomem ouvc: sobrc: Oeus e as obri~
que the sao devidas, faros que sio estabelc:ddos pelas pab-
vras, na pocsia, t:lc ouve sobre os sercs hum:mos e sobce as
conseqoenclas de ser urn deles.
A cstnJttara pcrform3rica da poesia, scu car.itcr de a to de
d iscurso colctlvo, s6 (; cap:v. de refor-.r sua qualidade rnista,
intemlcdi:i_ria - mcio mt'isica ritual, meio convcrsa COO\\.IJ))-
porque, sc suas dimcnsoes formals e qu:t>c-linorglcas a fuzem
seneJha.nu: :o clinlico cor3nico, se;:u~ elementos ret6ricos e
quase-popul:ores a fuzcm semelb:tnte ~ hnguagem coridiana.
Como j:i mcncaonei 3nterionnentc, n;io me e posSi\el des-
cn:vcr aqui, com qualque.r exatid:io, o eari.ter geral das
rela~ocs lntcrpcssoais no Marrocos; s6 podemos :lfinnar, e
ter espcran~a de <(Uc me creiam, que cssllS rcla<;6es sao antes
de rudo con1bacivas, um lesmr consuncc de arbirrios, a
medid:a CJUC OS lndivlduos lutam par:t ob1ct o que cobit;am,
defender o que: possucm, c recobrar o que pcrdcram. No
que se refcrc :i linguagcm, essa d:i a todo rlpo de convers.a
que nao >e:ja totalmcntc: null uma qualidadc de um pega-
pega com p:tlavras, uma colisao frontal de lmpn:c:a~ocs,
promessas, mentiras, dcsculpas, rogos, ordens, provctbios,
argumentos, analogias, citaif0es, amc~as, cva.s<ks, lisonjas,
que nio s6 v:aloriza enonncmcntc: a AuCnci:l verbal como <13..
a rct6rica, lift\ podtr incquivocamcntecoercivo: }uldll ktam.
.. cle tcm palavr~1s. orat6ria, m:iximas, cloqUCnd:", t::unbC:m
quer dize;:r, c nao s6 mctaforicamcntc, 'clc tcm podcr, in..
fluC:ncia, J)CSO, :wmridadc:."
Este cplrito polcmico esta pl'<!sentc em rodos os ele-
mentos do contcxto poetico. 0 conteudo daquilo que o
poeta db: e niio s6 argumentatlvo - ataca a >uperftcialidade
dos dtadinos, a desonestidade dos mcrcadores, a perfidia
das mulbcres, a avareza dos ricos, a trai~ao dos politicos, e

173
hipocrisia dos moralistas-mas dirigesc: a alvos cspt:cfficos,
:1
normalmente presentes e atentos. Um professor local que
ensinava o Corao, e fez criticas as festas d e casam e nto (c.: a
J?Oesja q ue s~ cantava ncssas festas), considerando-as pcca
28
nlinosas, foi scvcramcntc ct:nsurado e expu lso da aldeia:
Vc:ja quantas coi$aS vet'gonh osas o professor fc:G;
Elc s6 trabalba\'':t. p~ar~ e ncher seu bolso.
me (! amhicioso c cor.rupto.
l'o r Ocus, com tod :t css:\ co1.1fus:lo.
06-lhc logo seu dinheiro e digll-Lhc que "v~l cmbonC;
..,'1 comer carne de gaco c dcpois coma c:~rnt;: de:: e u:horro".
De.~c:obrirarn que o J')l'()fessor sO [inha dccorado
qu:uro cap-ltulos do Corao l unu rcfc.rCnd:t a s u:l ailnna(j<'i.O de
que tinha ctecotado o Cor:io intdroJ.
Sc clc soubcssc o Coda d~ cor, c pudcssc sc chamar de douto,
me nlo diria as prcccs com tanta pre:sS:L,
Ele cem pensamentO$ lll:JUS <:m scu corasolo.
t)ois, mcsmo no mcio de om<;Ocs, cl<.: s6 r ens:l ern n'\ulhel'cs:
\:It; corr<:ria au:'i:o: de uma, sc pudcssc cncontrar -alg1.un:t.

Um anfitri:'io avarcnto n:i:o tc.n\ rnclho r sortc:


Qu::uuo a clc que C avarcnto c frtu.:o, que s6 nc:-1 :lli s-emado c
niio o usa dizcc nada.
Os que vicr:un j::anr:tr, cSiav. un Ci)mo e m um:t cadci.a 1~ com ida
cstava t:'io ruiml,
0 po,o teve rome a 11oitc roda c ninguCm th e:; :;alisfez.
A c-sposa do ~mlitri!io passou :L noile. fazcndo o q ue bcm qucri;a,
Por Deus, cla ncm quc.ria sc lcvanf~lr p:ar.a prepa.t:u o cafC.

E urn curador, anLes amigo do poe r.a, ma.5 com quem est~
havia brig~\do, gan ha lrinta linhas do tipo de c.rltica que se
segue:

:za. A~.kl~ 2 HUdrc:d Gecnz. que coktou .- nuior p:tn<: dc:n~ pt>en\:ts, t'>CI:l
prrmis~lo de U!!;i..los.

174
Oh, 0 curador n.io (; mais um homem raz.o-.tvel.
Etc SCf:,.'lJi U a eSl.tad:l qur: o farin podcroso,
f. rooou-se um ll"".tidor enlo uquecido.
Elc scguh.t a profis.s:io do dhtbo; elc disse que Linha sucesso, mas
n:io crcio nisso.

E assim por diante. 0 poeta nao cnuca unicamcnte


indivfduos (ou podc sel pago paLa critica-tos. pois a rnaioria
desses assassinatos verbals sao feiws sob contrato): critica
os habitantes de t.n na aldeia rhttl. urn grupo ou un1a f;unilia;
um partido politico (o confronco po-tico entre rnerobros
d estcs p~utidos, cada tnn dcles com s<:u p-6prio poet.a,
muitas vczcs teve que ser interrompido pda policia, pois as
palavras lcvamm OS prCSCiltCS 3 !uta COrporal) ; ~lit! lll.t:.SfllO
da.s scs imeiras, como padciros, ou fu ncion3rios pl1bJicos.
pockm ser alvo do poeta . AlcSm d isso, durame o espet~lculot
ele podc selec.ionar, cnue o pUblico prcscntc, aqueles a
quem cspt:ci1icanu:nte se dirjge. Quando Lamcma a incons-
dincia etas muU1cJ"CS1 fala par:t as soJnbras nos tclhados;
quando :H;H.::-. :1 promisculdadc dos homcns, seu olhar rccai
sobre o grupo ::a seus pCs. Na verdade, en1 seu conju nto, o
cspcciculo poC:tico temum canhcr agonistico na rnedida em
que o ptrhlico gtira e m aprovac;iio (c cobe o pocta de
djnhl'i.ro) ou assobia c v:tia, desaprovando-o, as
vezes :ue
obrig(L-Jo a sair de ccna.

Talvcz a cxpr<:ssao rn:tis genulna dcstc ca. niter sc ja os


cornbatcs cntre poetas q ue terllatn s upcra1 um ao ou1 ro
corn seus versos. Escolhc-se qualquer assunto - um s irn-
p les objeto como urn copo o u uma :lrvore- para dar inicio
ao processo, e a seguir os poetas se allermlm e rn scus
dinricos. alg1..unas vczes durante toda a noi.te, enquanto a
m-ultidao grita seu parecer1 arC quc 1 sobl'epujado pelo
o utro, um dos poetas d esiste. Cito1 a segui1, u ns pouc::os
[r <:chos cxtr-::tidos de um combat~ de rrCs horas. JnfeliZ
n1entc. pcrdcsc quase rudo o a trndu~fLO, cxccto o espil'ico
da atlvidad~.

175
J;'l no mcio cia hatalh a, o poeta A, <ksan:uue, "fica de pe
c diz..:

Aquilo que Dcu' lhe concedeu lao poet~ ri\.aJI clc gastou pilt"..
cotnp~ar roupa" de nyton par.~ unu g;uua: de cnconrr.tri
o que csta procur.mdo.
h de comprad o que qucr IL\tO C:. 'ICXO) c
iri a lnuiros tipos de lugare~ rdc m;i rcpul:a~iol.

0 Poc1a U rc~pondc:
Aquilo ncu" Jhc concedcu 1is to c. conc<:dcu :a clc pl"6prio,
t i UC
(')04.:1:1 llJ etc u.sou em ora~fio, dizmo' c C"Jddade
& clc rUo ~cgulu a.s mis renta~(lc). ncm :a' g,.tnu.a~ clcg:a_mc-s
new ~tnt.&...\ utu.ld:as, cle se l~brou de com:r do (ogo do irafemo.

Quast! um:1 hora depois) o Pocta A. :tinda desafiantc, e


ainda rccc-benc1o n:spostas a altura, muct3 o estilo para
enignta~ mctaJT~icos:

Oc um c{:u ao o u uo cCu lcvari:un o~ ~00.000 :mos.


c dcpois disso, o CJuc h,:a :u;ontcccr?

P~gu de sur(')r.:s:-t, o pocta B n~ao rc~polldc d iret:amt:nlc,


c, par.t g..anh:tr 1cmpo. irrompc em amc~c;;a~:
l..c\.-e-o 1o PoetaAJ pan. Ionge dt" mim~
ou cu pt.-dirci bomh;;b
cu tx'"ditc:J .avi6c:"'
c sold:tdos de apart:nci:. :.tlosu~lador:..
Eu f.uci 1 nh scnhores, cu fard J:!I.ICff':l :tf;or:t,
Mt:smo c.auc S:c;ja u mrl guc r:a pcqucna.
Vcj:hn, cu tenho malo poc.kr.

Ainda mais tarde, o Pacta 6. que tlnha sido pro"'ocado,


se recupcrn c d.t uma n-spos1a ao enigrna sobrc os cCus, sem
responder ditctamente mas sim com uma. sitir:t comendo
urn a st!nc de com.ra.enigm.as, CUJO objctivo !>Cria cxpor o tipo
de toltcc de ...anjo~em<abe~a-dc alf'inctc"' dos enigmas de
~cu ad\er,:lr;i o.

176
Eu ia responder :to que dssc . .. ~uba atC o c;C:u c.: veja qual C a di:o,
t~ncia de ct!u a cfu~ pel a cscrada "
r:u ia Ihe cl7--Cr, c..once todas a~ COh-:lS que estl\o na T(:rr:1 para
mim:''
Vou responder ao poe cmbol':~ de ~c.;Ja lou co.
r)fgotmC, quant.J CJpi'C~~:iO ji ti\CffiO$, QUCIO SCri punido 0~ Yid:l
dc.:pob des~?
Oga-me, qu3ntos g:r'o~_o~ ClWiiCm no mundo. corn ~ quai~ podc-
mos nos h:t)qut'ICa'
J)iga-mc, quanu madeira txistc na Oorcst.l, que podc scr qud
m.ad;'
t>iga-m c. quanr;,s l3mpa<1.~ ciCtrc:l:o. cX"'Icm do oe:;tc: au lcsll;?
l)fga-mc qu.mms buk~ csllo chctos de dti'

A cssa altum, o Poc.:ta A, in~ultado. vai:tdo. flwioso e


vcncido, diz:
Me ,1~ o hulc <lc eM
\'ou h;mhar-mc par,1 :l::. prccc~
Jd me c.:ansci dt:~I.L fc'''

e \C re1ira.
Em sun1a, em termo~ de lingungem, ou mnis pretltoanlen-
tc em 1ermos de Unguagcm aruoHb, a pocsia t~tc encontr:a
entre o~ imper.uavo~ divino:, do Co:1o co cmpurr:a-em1>urr:1
da vida cotidiana, c CbS(') que lhc outorna :,.cu statu~ anceno
c ~eu csLranho podc Por um !ado , d:t forma uma cspCcie
de complcmc:niO do Cono, <:.&rllando \Crdacl(~s <tllt: sao mais
que tr;msit6ri:L~ c mcnos que etcrna.s em urn eMilo ling\H')-
tiCO m:tis culto que o ruloquial e mc.:no~ e rudito que o
cl:\ssico. l)or outro, da faz com que o cspirito da ' tida
cotidiana :ninja, sc n:io :t csfl:ra do sagrado, pclo mcnos
aqucla dos inspirados. A poesi:t C moralmt:ntc ambigua
e
por-quc nao sacra 0 suJiciente para justiflca.r 0 podcr que
rc:1lnn:ntc cern, nem secular o haswn u: pant ser comp:~rada
com a cloqUC.nci-a cornum. 0 1>0e1:t onlmarroquino hab1ta
U lll;t rcgHio e ntre cspCcics de Unguagcln que simuhanc~ e.
mente. uma rcgi3o enr.re mundos, entre o cliscurso de Deus

177
c a briga dos homens. E, sem co.m preender isso, nem ele
ncm sua potsia podem sec compreendidos, por mai~ que
nos ocupemos em dcslinrlar esu-uturas lalcnces 0\1 em ana
lisar gramacicalmeoce as formas do verso. Poesia, ou pelo
mt:nos esra poesia, constr6i uma voz com as vozcs que a
rodeiam. Sc e possiveJ diicr que ela tem uma fun~.1.o,
. esta C
a sua fun9ao.
'~ artc'', d iz mcu d idoniirio, que por sinal t! apropriada-
mente mediocre, (: "'a produc;,flo conscience, ou arranjo de
cores, form.asJ movirt'\entos, sons ou outre>~ dcmcntos de
uma forma que coc.1. o sentido de bclcza'\ uma mancira de
exprcssar qw: pan::ce sugerir que os homens nasccm corn o
poder de aprcciar. como nasct:m co1n o poder de en tender
piadas, c s6 prccisam que sc lhes de! ocasi6es para execcitar
esse poder. Como o que dissc aqui dcvc dcmonstrar> nao
creio q\le isso seja verdade (ncm scqucr crcio scr ve;:rdade
no caso do humor); ao coo.tr:irio, o dito "scntido de beleza"
ou seja h\ que nome se de, a essa habilidadc de responder
inteHgemen'leme a cicatrizes em faces, a formas O\ais pinta
das, a pavilh6es com cUpulas> ou a insultos rimados, m'io 6
mcnos UJn ~utefato cultural que os objetos c instrumentos
invencados para "sensibiliz.l-la''. 0 anisra rrabalha com a
cap~tcidadc de seu pUblico- capacidade de ve. de ouvir, de:
toc:r. as vezes ate de serui.t gosto e de cheirnl". com uma c~rta
compreensao. E embora alguns eJememos destas capad-
dades possam ser realmente inatos - nonnalmentc C uma
vantagem nflO sec dah6n ico - clas sio arivada."i c passam a
existir vcrdadeiram.ence com a expeiencia de uma vida que
sc passa entl'c decenninados lipos de coisas para screm
o lhada..<;, ouvidas> coc1das, admin isu:adas, e sob(e as quais sc
possa pensar. ou a.s quais se possa reag;r, variedades espt:ci
!leas dt! repolho, [ipos individuais de reis. A arre e os instru-
mentos para tntcnde~la sao feicos na mesma f:ibrica.
Esta \tisao da arte sugere Q\Je, p:-tl"a que uma abordagem
da cstCtica possa ser cha1nada de sem.i6tica- ou seja, uma
abordagem cujo objetivo seja explicar o significado de de-

178
termin:tdos indicadores - ela nio podc: ser uma ciCncla
fonn:1l como a f6gica ou a m:u~martca c sbn uma ciCncia
~ial como a h.ist6ria ou a :mlt'Opologia. Neste caso, a
h:tnno nia c: a pros6d ia s:io 1ao importantes como a compo-
si~io c a si.Juaxe, e nio pod em scr dispensadas. No entanto,
ex.por a e~tnnura. de um_a obra :lni~tic" c cxplicar scu impac..
to s:io coisas bem dUE:rcmcs. A(tuilo "JU~ Ncbon Goodman
chamou de o mito absurdo e inoponuno da insubridade
da cxperiCncia eslCcica'', :a idei~t de que a mccftnic; cia :artc
geca ~u significado. nao ~era capaz de produLir uma cCnc:t
de indicadores ou de qu:1lqucr ou trn coisa :1 n:lo scr um
virtuosismo de a.n:Uise verbal s..:m nenhum scmido.J<J
Sc <(UiM.:rmos clabornr uma semiOtic.-. dn artc (ou de
qllal(llJCr sistem a de indtcadorcs que n3o sqa a,.'Ciomarica-
nu:ntc in.dcpcndcnrc) u.:r-cmos que nos dedicar a uma e~pc.
cic de hist61ia nacuraJ de inclic:dorc.s ~ de "'lmbol~. um:a
ctnografia dos \'Ci<:ulos que tr:msmucm Slftnilkados. '13is
indic:ldorcs c simholos. ffis tmrlSnliS~ores d e signHkado.
desc:mpcnham um p-:tpd na \'ida de um:t soccdadc, ou em
e
-:1Jgwl'l secor d::a sociccla<.Jc, c isso que lhes pcrrn itc cxisdr.
Neste caso "lgnific..-ado t.lmbem (: uso, ou. para s~r moti'i
prt."Ch.o, surge grat;as ao uso. Sornentc pe:squisando es~cs
usos com o mesmo afinco com que ~s~:amo~ acostuma.do~ a
esrudar t&ni~ de itrig~ao ou costumes nu1 rimoniai),
.~cremos c:p:a.zcs de dcscobriraJAo mai.s proftndosobrc d es.
E i.sso n3o C uma d~fcsa do indutivismo, pois nio temos a
menor nccc~sidadc de um cat:ilogo d e in.st:il'lcias. 0 que
dt:scj:uuos C qu~ os podcrcs an:alitic~ da u:oria semi6tica -
sejam ess~ os de Pcir<:c:, Saus~urc, Lt':vi..Strauss, o u Good
man. - nao .scjam u tillz:ados em uma investigac;ao de indic-a
dor~ abstr:nos, c sim no tipo de inve~lig3\io que os
exami ne em seu habitat nnturaJ - o universo cotidlano c n1
que 0~ St:-rcS humanos olh:un_t nomeiam, e.seu tam c razem .

179
l:unpouco (: urn argumcnto em dcfcsa da negligCnci:l
pela forma. Tra1a-sc, ao contra rio, de buscar a rai.z das form as
nf10 em alguma \ersio atualizada da psicologia acad&njc2,
mas sim naquilo que, no segundo caplru1o dt:ste livro,
ch:Hl"'ci de "hist6ria social d:1 Jmagjna~ao" - ou seja, n:1
conSU"U\!iO e dcstru i~io de sistemas simbOiicos, a mcdid:t
em que individuos, ou grupos de indjviduos tcnaro fazcr
senlido da profusiio de coisas que lhcs acon1ece. Quando
um chcfe 13amilckc omou posse, nos relatajacqu<:S Maquc1,
otdcnou que Ihe csculpissem uma cst\tua; "ap6s sua mortc,
a cst:ltua ainda era rcspcilad=t, mas pouco :\ pouco foi
dcstruida pela imcmp&ie, mcdida em que a memoria do
chcfc ia endo apag:<d:t das mentes do povo."10 Onde est~ a
forma ncstc caso? No formato d:t t:statua. ou no formato de
su: uajcr6ria? E cl:tro que cst.1 em ambos. Mas nenhum:1
an:\lbc da esr!in1:1 c1uc nao leve em considerat!to scu des ino.
um dc~tino tao inu.:noonai corno tinha sido o coilculo de seu
\TOiumc ou o brilho em sua Sli()Ctficic, poded cntcnder ::.eu
signincado ou c:pt:1r sua impon:1ncia.

Afinal de conras, nio C s6 com csr.3tuas (ou pjnturas. ou


poemas) que tcmos que uabalhar, mas sim rom os farorcs
que tornam csS<:s objetos imponarues - mclhor djto, que
.. arcc:tm" de mancira intportamc aqudes que O!t faztom ou os
possucn_ t - e cssc:c; sao tao v:.lri:'ivcis como a pt6ptia vida. Sc
C que cx.iste aJgo c.:.m comum cnctc todas as artcs e:m todo~
os locais onde as d<:Seobrimos (em 13ali fazcm cst:ituas com
m ocdas, na Aus1r:ilia dcscnhos com lixo) que jus1ifoquc
incluilas sob uma (mica .nbl"ica inveotada no ntundo oci
dental, certamcnlc nao st:t'!l 0 fato de que nfctam aJgltfl"'
scntido Ul\iversal de bdcZ<l. Esse scntido pode ou mio c.x.istir,
mas se existe, em nunha experiCncia. nao parccc tomar a.:,
pessoas capa.Zes de reagir as ancs ex6ricas com outra cosa

30. J M~. -~~~ 10 Aest.bnk Mth~, In A Ntlll'b Moduk in


"'"''~ Rnd~t'J. M.a...o;s, l971, p l.f

LSO
aiCm de um st:ntimcot:alism o elnocCntrico, na au~Cncia de
q ualquer conhedrnento sobre o que signillcam aqudas ar
tes, ou qu.Jquer comprcensio da culmra onde sc origin
ram . (0 uso que o Oddcntc fuz das obras d e "p rimitivos'.
deixando de l"do o valor que cssas obras certamcntc po.s-
suem em ~cus pr6prios 1crmos, cont rtbuiu para accnn.1ar
essa nusendn de conhecin1cnto: cs1ou ccrlo de que a maiori:..
das pessoas considcra a csculrura afncana como um Picasso
do mato, ou ouvc a mlasica javancsa como sc fossc urn
Debussy barulhento.) Sec quo: cxiste algo em comum, c que
em qualqucr Iugar do mundo cercas atividndes parecc m
estar cspt:cifkamcole dcsrinada..' a dcmo~trar que: as idCia~
sio vsivcis, audfvcis e - ~cr.i. prcciso invc:ntar uma r>alavro -
tt-lctlveis; que podem st!r COtltidns em j(Jrmtls que pennile11t
llOS sentidos, e atravCs destes, as cnuJfiJes, comturicar-se
cotn clas de tuua nwneira rejle~~iva. A tJarictltule dtl expn:s
SiiQ fiYtistica e resu/tadO t/a tltlYiedatJe de ClJilceJ>fiJeS qtte
os sercs bumanos tim .~ob,.e t.:OI1tO ,flio e funcio nam as
coi.sas. Na realidtuJe, s.tio uma tlnica tJQricdt~de.
Pfl -a q ue r>ossa csrud :r a a.r tc de form a ellcaz) a scmi6tic:1
tera que ir 2IC.m do estudo de stnais cotno meios de comu-
nica~t,o, como um c6diAO a scr dedfrado, c con::,iderol-Jos
como fOrmas de:: pcnsamcnto, um idjoma a ~cr iotcrpreudo.
0 que ncccssitamos n:io (: uma nova criJ)lOgrnfia, princip:l-
n1entc sc cst:t consfstir em substiruir uma cifra por outta
ainda mt:nos intchAivel, mas sim um n 0\'0 <.h3An0stico. unu
ciCnda que scja <:ap:tZ- de detcrmirla.r o semldo que a,(~ cob:.s
tCm p:tra a vida a scu rcdor. Os que claborarcm C5lc diagn6s-
rico tcr.l o <JUC sc.r rreinados em signific:l~ito c ofao em paLO-
Iogia, c o tralamcnto ter.i que scr fdro com idCias, nio com
sinto mas. ltc ladon:mdo t:Slirua.s ciw..cladas, foU1as de sagu
pigmcntadas, pare des cobertas de afrcscos, ou versos canm-
dos, com a limpc1..a da florest:a., os citos totCmicos, a inferCn -
cia comcrci:t l o u a discussiio de rua, (: posslv<.::l que t.-st e
diasn6stico com ecc: por lim " Jocaliz;u, no significado do
contcxro onde surgcn cssas artcs, as origens de scu podcr.

181

Anda mungkin juga menyukai