AERTSEN
LA FILOSOFA MEDIEVAL Y
LOS TRASCENDENTALES
1
A. Speer y J. H. J. Schneider, Das Mittelalter in Spiegel neuerer Literatur, Theologische
Quartalschrift, 1992 (172), p. 235.
2
Cfr. E. Gilson, The Philosophy of St. Bonaventure, trad. F. Sheed, New York, 1965, p. 437.
3
Buenaventura, Vom Wissen Christi (Quaestiones disputatae de scientia Christi), ed. y trad. de
Andreas Speer, Hamburg, 1992 (Philosophische Biblothek, 446).
4
Buenaventura, Collationes in Hexaemeron, XIX, 6 (Opera omnia, V, p. 421a): sunt ergo
quatuor genera scripturarum, circa quae oportet ordinate exerceri. Primi libri sunt Sacrae Scrip-
14 Jan A. Aertsen
turae []. Secundi libri sunt originalia Sanctorum; tertii, Sententiae magistrorum; quarti, doctri-
narum mundialium sive philosophorum.
5
Cfr. sobre el problema de la filosofa bonaventuriana: A. Speer, Metaphysica reducens.
Metaphysik als erste Wissenschaft im Verstndnis Bonaventuras, Recherches de Thologie
ancienne et mdivale, 1990 (57), pp. 142-149.
6
Ver las contribuciones de Fernand Van Steenberghen, Paul Vignaux y Tullio Gregory al
Symposium La conception de la philosophie au Moyen Age, en el quinto Congreso Internacional
de la Socit Internationale pour ltude de la Philosophie Mdivale (Madrid, 1972), en Actas
del V Congreso internacional de Filosofa Medieval, Madrid, 1979. Cfr. W. Kluxen, Die
geschichtliche Erforschung der mittelalterlichen Philosophie und die Neuscholastik, en E.
Coreth, W. M. Neidl, G. Pfligersdorffer (eds.), Christliche Philosophie im katholischen Denken
des 19. und 20. Jahrhunderts, vol. 2: Rckgriff auf scholastiches Erbe, Graz / Viena / Colonia,
1988, p. 388: Man ist nicht mehr ganz sicher, was eigentlich Philosophie im Mittelalter
bedeutet. R. Imbach, La philosophie mdivale, en Doctrines et Concepts 1937-1987.
Rtrospective et prospective: Cinquante ans de philosophie de langue franaise, A. Robinet (ed.),
Paris, 1988, p. 112: Le dbat sur lobjet mme de lhistorie de la philosophie mdivale tout
comme loptique selon laquelle il conviendrait dtudier cet objet est loin dtre clos.
Introduccin 15
7
E. Gilson, Le philosophe et la thologie, Paris, 1960; traduccin inglesa The Philosopher and
Theology, New York, 1962. Su bibliografa se encuentra en Margaret McGrath, Etienne Gilson: A
Bibliography / Une Bibliographie, Toronto, 1982 (Etienne Gilson Series, 3). Para una pre-
sentacin de la vida y obra de Gilson: L. K. Shook, Etienne Gilson, Toronto, 1984. Ver, sobre el
punto de vista de Gilson: Etienne Gilson et nous: La philosophie et son histoire. Colloque sur
lactualit de la pense dEtienne Gilson, M. Couratier (ed.), Paris, 1980; A. de Libera, Les
tudes de philosophie mdivale en France dEtienne Gilson nos jours, en Gli Studi di
Filosofia Medievale fra Otto e Novecento, R. Imbach y A. Maier (eds.), Roma, 1991, pp. 21-33.
8
E. Gilson, Le philosophe et la thologie, p. 106.
16 Jan A. Aertsen
9
E. Gilson, Lesprit de la philosophie mdivale, Paris, 1969; traduccin inglesa, The Spirit of
Medieval Philosophy, New York, 1940 (repr. Notre Dame, 1991), p. 37.
10
E. Gilson, The Spirit of Medieval Philosophy, pp. 51-63. Cfr. Introduction la philosophie
chrtienne, Paris, 1960, pp. 45 ss.
11
En Philosophische Rundschau, 1969 (16), p. 199 en su resea de K. Kremer, Die neuplato-
nische Seinsphilosophie und ihre Wirkung auf Tomas von Aquin, Leiden, 1966 (21971). Este libro
va directamente contra la metafsica del xodo de Gilson (ver en especial p. XXVIII).
Introduccin 17
12
Siger de Brabante, Quaestiones in IV Metaph. (W. Dunphy, ed., Louvain-la Neuve, 1981, pp.
169-170): si enim quaeratur quare est magis aliquid in rerum natura quam nihil. Cfr. Toms de
Aquino, STh I q44 a2 (para un anlisis de este texto, ver epgrafe III.8).
13
M. Heidegger, Was ist Metaphysik?, en Wegmarken, Frankfurt am Main, 1967, p. 19: die
Grundfrage der Metaphysik []: Warum ist berhaupt Seiendes und nicht vielmehr Nichts?.
14
F. Van Steenberghen, Introduction ltude de la philosophie mdivale, Louvain/Paris,
1974, pp. 78-113.
15
E. Gilson, La notion de philosophie chrtienne, en Bulletin de la Socit franaise de phi-
losophie, Paris, 1931, p. 72: ce que je cherche dans la notion de philosophie chrtienne, cest une
traduction conceptuelle de ce que je crois un object historiquement observable: la philosophie
dans son tat chrtien.
16
Cfr. H. M. Schmidinger, Zur Geschichte des Begriffs christliche Philosophie, en Christli-
che Philosophie im katholischen Denken des 19. und 20. Jahrhunderts, vol. I, Graz / Viena / Co-
lonia, 1987, pp. 29-45.
18 Jan A. Aertsen
17
M. D. Chenu, Les philosophes dans la philosophie chrtienne mdivale, Revue des sci-
ences philosophiques et thologiques, 1937 (26), pp. 27-40.
18
Toms de Aquino, De Ver q2 a2: unde haec est ultima perfectio ad quam anima potest per-
venire secundum philosophos ut in ea describatur totus ordo universi et causarum eius, in quo
etiam finem ultimum hominis posuerunt, quod secundum nos erit in visione Dei.
19
M. D. Jordan, The Alleged Aristotelianism of Thomas Aquinas, Toronto, 1992 (Etienne Gilson
Series, 15), p. 6.
20
Dionisio Areopagita, De divinis nominibus, c. 2, 1, 31; c. 4, 1, 95; c. 13, 3, 452; Toms de
Aquino, STh I q13 a11; Meister Eckhart, Quaestio Parisiensis, I n. 4 (Lateinische Werke, V, 40,
7-9); Nicols de Cusa, De docta ignorantia, I, c. 24, n. 74-77 (ed. P. Wilpert, Die belehrte Unwis-
senheit, I, Hamburg, 1970, pp. 96-99).
Introduccin 19
21
Toms de Aquino, De Malo q1 a2: Platonici [] dicebant quod bonum ad plura se extendit
quam ens. Et hanc uiam uidetur sequtus Dionisius in libro De diuinis nominibus, bonum preordi-
nans enti.
22
E. Gilson, Lesprit de la philosophie mdivale, p. 55; ver tambin p. 51, nota 1 y p. 53, nota
2. Cfr. P. Aubenque, Etienne Gilson et la question de ltre, en Etienne Gilson et nous: la
philosophie et son histoire, Paris, 1981, pp. 81-83.
23
Buenaventura, Itinerarium, V, 2 (Opera omnia, V, p. 309b): Dionysius sequens Christum
dicit, quod bonum est primum nomen.
20 Jan A. Aertsen
24
P. Vignaux, Sur la place du Moyen Agen en historie de la philosophie, Bulletin de la So-
cit franaise de Philosophie, 1974 (68), pp. 5-17. Cfr. Contribution au symposium La concep-
tion de la philosophie au Moyen Age, pp. 81-85.
25
E. Gilson, Le Thomisme. Introduction la philosophie de Saint Thomas dAquin, Paris, 1965
(6 ed.), p. 49. Cfr. Toms de Aquino, CG IV c1: naturalis ratio per creaturas in Dei cognitionem
ascendit, fidei vero cognitio a Deo in nos e converso divina revelatione descendit. Gilson sigue
Introduccin 21
2. El giro lingstico
el mismo orden en su libro sobre Duns Escoto (Jean Duns Scot. Introduction ses positions
fondamentales, Paris, 1952), comenzando por la existencia del ser infinito.
26
Cfr. J. F. Wippel, Thomas Aquinas and the Problem of Christian Philosophy, en Metaphysi-
cal Themes in Thomas Aquinas, Washington, D.C., 1984, pp. 1-33.
27
W. Kluxen, Philosophische Ethik bei Tomas von Aquin, Mainz, 1964 (2 ed., Hamburg,
1980), p. XVIII.
22 Jan A. Aertsen
28
A. Kenny, Wyclif, Oxford, 1985, p. 5.
29
Ver, para la discusin de esta nocin, R. Schnberger, Was ist Scholastik?, Hildesheim, 1991.
30
A. de Libera, Penser au Moyen Age, Paris, 1991, pp. 68-72: Lactualit du Moyen Age et le
nouveau mdivalisme.
Introduccin 23
31
S. Ebbesen, Doing Philosophy the Sophismatic Way, en Gli Studi di Filosofia Medievale
fra Otto a Novecento, Roma, 1991, pp. 331-359; p. 334.
32
The Cambridge History of Later Medieval Philosophy. From the Rediscovery of Aristotle to
the Disintegration of Scholasticism 1100-1600, N. Kretzmann / A. Kenny / J. Pinborg (eds.),
Cambridge, 1982.
33
The Cambridge History of Later Medieval Philosophy, p. 3.
24 Jan A. Aertsen
34
C. H. Lohr, The Medieval Interpretation of Aristotle, en The Cambridge History of Later
Medieval Philosophy, p. 91.
35
A. Kenny, Aquinas, New York, 1980, p. 20.
36
Cfr. R. Schnberger, Was ist Scholastik?, p. 90.
Introduccin 25
37
Ver, por ejemplo, N. Kretzmann, Trinity and Transcendentals, en R. Feenstra / C. Plantinga
(eds.), Trinity, Incarnation and Atonement, Notre Dame, 1989, pp. 79-109; A General Problem
of Creation: Why Would God Create Anything at All?, en S. MacDonald (ed.), Being and
Goodness. The Concept of the Good in Metaphysics and Philosophical Theology, Itaca / London,
1991, pp. 208-228. Cfr. N. Kretzmann / E. Stump (eds.), The Cambridge Companion to Aquinas,
Cambridge, 1993.
38
A. de Libera, La philosophie mdivale, Que sais-je?, Paris, 1989 (2 ed., 1992); Penser au
Moyen Age, Paris, 1991.
39
Boethii Daci Opera... Opuscula, Corpus Philosophorum Danicorum Medii Aevi, vol. 6.2 (N.
G. Green-Pedersen, ed.), Copenhaguen, 1976, p. 377: philosophum autem voco omnem homi-
26 Jan A. Aertsen
nem viventem secundum rectum ordinem naturae, et qui acquisivit optimum et ultimum finem
vitae humanae.
40
El propio De Libera articula su oposicin a Gilson en Les tudes de philosophie mdivale
en France dEtienne Gilson nos jours, en Gli Studi di Filosofia Medievale, p. 32.
41
Ver en particular A. de Libera, Introduction la mystique rhnane dAlbert le Grand Ma-
tre Eckhart, Paris, 1984.
42
A. de Libera, Penser au Moyen Age, p. 9.
43
A. de Libera, Penser au Moyen Age, p. 75.
Introduccin 27
44
A. de Libera, Penser au Moyen Age, p. 12.
45
El texto de las 219 proposiciones aparece en Chartularium Universitatis Parisiensis, H. Deni-
fle / A. Chatelain (eds.), vol. I, Paris, 1889, pp. 544-555. Prop. 40: Quod non est excellentior
status, quam vacare philosophie.
28 Jan A. Aertsen
Hay una filosofa medieval? Hasta aqu he discutido tres concepciones sig-
nificativas, la de Gilson, la de la Cambridge History y la de De Libera. Ellas
han hecho contribuciones importantes al estudio de la filosofa medieval; pero
he formulado objeciones a las tres porque no han dado la suficiente importancia
a la dimensin filosfica del pensamiento medieval. Me intereso ahora para
poder progresar en esta cuestin, en los enunciados de escritores medievales,
en los que indican personalmente lo que consideran que es fundamental para su
pensamiento o lo que consideran decisivo para la posibilidad de la filosofa.
Tales enunciados en primera persona son relativamente raros entre los autores
escolsticos, aunque no estn totalmente ausentes. Menciono cuatro ejemplos,
todos ellos tomados de los theologi.
Hemos citado anteriormente un enunciado hecho por Buenaventura, de su
Itinerarium (c. 5), que seala que lo divino puede ser contemplado de dos mo-
dos. Un modo mira primariamente al ser mismo y afirma que El que es es el
primer nombre de Dios. El modo en el que Buenaventura elabora la conexin
entre el conocimiento del ser y el conocimiento de Dios es particularmente no-
table. l vuelve a referirse a su exposicin en el tercer captulo, en el que ha lle-
46
Cfr. K. Flasch, Meister Eckhart und die Deutsche Mystik. Zur Kritik eines historio-
graphischen Schemas, en Die Philosophie im 14. und 15. Jahrhundert. In memoriam Konstanty
Michalski (1879-1947), O. Pluta (ed.), Amsterdam, 1988, p. 439.
Introduccin 29
47
Buenaventura, Itinerarium III, 3 (Opera Omnia V, p. 304).
48
Buenaventura, Hexaemeron X, 18 (Opera Omnia V, p. 379).
49
Toms de Aquino, De Subs Sep c6; STh I q76 a3. Tratamos ms extensamente el punto de
vista de santo Toms en el epgrafe V.6.
50
Duns Escoto, Lectura In I Sent d.3 n.110 (Opera Omnia, XVI, p. 265).
30 Jan A. Aertsen
51
Meister Eckhart, Prologus generalis in Opus Tripartitum, n.8 y n.11 (Lateinishe Werke, I, pp.
152-153; p. 156). Cfr. J. Koch, Sinn und Struktur der Schriftauslegungen Meister Eckharts, en
Kleine Schriften, I, Roma, 1973, p. 413.
52
Duns Escoto, In Met, prol. (Opera Omnia, ed. Vivs, VII, p. 5): igitur necesse est esse ali-
quam scientiam universalem, quae per se consideret illa transcendentia, et hanc scientiam voca-
mus Metaphysicam, quae dicitur a meta, quod est trans, et physis, scientia, quasi transcendens
scientia, quia est de transcendentibus. Sobre la importancia del pensamiento trascendental de
Escoto para la historia de la filosofa, Ludger Honnefelder ha publicado varios estudios. Ver
especialmente Scientia transcendens. Die formale Bestimmung der Seiendheit und Realitt in der
Metaphysik des Mittelalters und der Neuzeit (Duns Scotus-Surez-Wolff-Kant-Peirce), Hamburg,
1990.
53
Alberto Magno, In Metaph., I trat. I, c.2 (ed. B. Geyer, p. 5).
Introduccin 31
54
Dejamos de lado por ahora la cuestin de si la interpretacin de Alberto Magno es histrica-
mente correcta, cuestin sobre la que volveremos en el epgrafe II.2.
32 Jan A. Aertsen
55
Alberto Magno, In I Sent d46, N, a14 (Opera Omnia, ed. Borgnet, vol. 26, p. 450):
dicendum, quod secundum Philosophum, ante omnia sunt ens et unum. Philosophus enim non
ponit, quod verum et bonum sunt dispositiones generaliter concomitantes ens []. Quia Philoso-
phus non considerat ens secundum quod fluit ab ente primo et uno et sapiente et bono, sed ipse
considerat ens secundum quod stat in ipso intellectus resolvens posterius in prius, et compositum
in simplex []. Et ideo sic generaliter considerando ista, ut consideraverunt Sancti, dicemus [].
Hoc autem ideo dico, quia ista a Sanctis prima ponuntur et in quolibet.
Introduccin 33
56
K. Flasch, Die Metaphysik des Einen bei Nikolaus von Kues. Problemgeschichtliche Stellung
und systematische Bedeutung, Leiden, 1973, pp. 105 ss.
57
Ver la extensa nota en K. Flasch, Die Metaphysik des Einen bei Nikolaus von Kues, p. 103.
58
K. Flasch, Die Metaphysik des Einen bei Nikolaus von Kues, p. 156. Cfr., sobre Dietrich de
Freiberg, K. Flasch, Kennt die mittelalterliche Philosophie die konstitutive Funktion des
menschlichen Denkens? Eine Untersuchung zu Dietrich von Freiberg, Kantstudien, 1972 (63),
pp. 182-206.
59
S. Breton, Lide de transcendental et la gense des transcendantaux chez Saint Thomas
dAquin, en Saint Thomas dAquin aujourdhui, Paris, 1963, p. 45.
60
H. Knittermeyer, Der Terminus Transzendental in seiner historischen Entwicklung bis Kant,
Marburg, 1920; G. Schulemann, Die Lehre von den Transzendentalien in der scholastischen
Philosophie, (Forschungen zur Geschichte der Philosophie und der Pdagogik, vol. IV, 2), Leip-
zig, 1929.
34 Jan A. Aertsen
61
Cfr. J. A. Aertsen, The Medieval Doctrine of the Transcendentals: The Current State of Re-
search, Bulletin de philosophie mdivale, 1991 (33), pp. 130-147. Ver tambin el volumen
especial de Topoi, 1992 (11), dedicado a The Trascendentals in the Middle Ages, (J. J. E. Gracia,
ed.). Contiene contribuciones de J. J. E. Gracia, S. Dumont, J. Marenbon, J. A. Aertsen y S.
MacDonald.
62
L. Honnefelder, Die Rezeption des scotischen Denkens im 20. Jahrhundert, en Theolo-
gische Realenzyklopdie, vol. IX, sv. Duns Scotus/Scotismus II, Berlin/New York, 1982, p.
233; Transzendentalitt und Moralitt. Zum mittelalterlichen Ursprung zweier zentraler Topoi
der neuzeitlichen Philosophie, en Theologische Quartalschrift, 1992 (172), p. 184.