ch de Brodgar, A Prehistoria é a etopa mais longa da evolucién da humanidade. Abrangue dende o orixe da especie humana (hoi méis de dous millons de anos) ata a oparicién da escritura (hai mais de 5500 anos). Durante esta longa etapa, os seres hu- manos foron mudando 0 seu aspecto f- sico, desenvolveron novas técnicas (Far bricar instrumentos, dominar o lume, elaborar ceramica, fundir metais...) € ‘aprenderon a vivir en sociedade. Todo isto supuxo un progreso tecnoloxico cultural moi importante Da Prehistoria non existen documentos escrilos, 36 nos chegaron testemufios ar- queol6xicos (pedras talladas, fésiles hu- manos, pinturas...) Que sabemas? + Que diferencia a Prehistoria da Historia? Que 6 a Arqueoloxia? + Observe o eixe e enumera as distintas etapas da Prehistoria. Poderias dicir que coracteriza a cada unha delas? + Sabes © que @ un menhir ou un dolmen? Que nome recibe o monumento da ima x02 Describeo. octano ATLANTICOA PREHISTORIA Cal foi a evolucidn fisica e cultural do ser humano has sas orixes? 1 i 1 1 PALEOLITICO HISTORIA {2300000 a. ‘990000 .¢, ac ipaoac. Hom habiie Primeras evidences Prmelras (primero ities) _humanas na Peninsula comunidades ‘roa ed oom uc, een oe Wom RTS «women Rilo Se ate erent (3500. ‘rise dt esrtaraO ser humano é 0 resultado dunha lenta e cién, Para adaptérense a unhas novas con climaticas (aumento das temperaturas da Terra & desaparicién de zonas de bosque) e poderen so- © brevivir nun medio mais hostil, elgins primates Iniciaron unha serie de cambios. Estas transformaciéns deron lugar 4 aparicién dos primeiros hominidos Cindividuos parecidos ‘20s humanos) e, méis adiante, 4 especie humana. Foi un longo proceso que durou milléns de anos, & ‘que se cofiece como hominizacién. © Sc (LPROCESO.DE HOMINIZACION.~ + O primeiro paso da hominizacién foi por sicin vertical ec marcha bipede, que lles proporcionaban aos hominidos maior cam- po de vision. A liberacién das extremidades superiores da torefa de camifiar facilitou 0 uso das mans para manipular viensilos. (© mantemento da cabeza en equilbrio so- bre as costas trouxo consigo © aumento da copacidade cronial e, con iso, © desenvol vvemento do cerebro. © uso de insirumentos para cortar os li menios @ do lume pare abrandalos dev lv gar 6 diminucién do tomaiio das mendibu- las e dos denies. Finalmente, 0 apericién da frente plane, « diminucién dos arcos superciliares [ésos frontais por enriba das cellas} e o presenza do queixo déronlle co ser humano 0 seu os- ecto actuall Todos estes cambios contibuiron a incre- mentar @ sia intelixencia e a séa capacidade de comunicarse (aparicién da linguaxe}. (Os seres humanos foron capaces de crear instrumentos e técnices para dominar o me dio, de colaborar en grupo para realizaren forefas complexes come ¢ caza e de tronsmi- lirlles ese cofiecemento 4s seguintes xera- ciéns. Coa oparicién dos seres humanos iniciouse © primeito gran periodo do Prehistoric: © Paleolitico. 156 Tema 9 Como evolucionaron os nosos antepasados? PROCESO DE EVOLUCION Cs | __Pouco volume cranial | fronte fuxidia ——— ——. columna inexstencia |“ inclinada de queixo aaa “pele yrans que Hengade | axudan a caminar agen | fronte plana ‘maior volume cranial -columna recta quelxo R De 4 pelve cuta mans tiberadas \ robusta do proceso de | isin) | 1.81 Describe as diferenzasfisicas entre uit gorla e un ser humo, a actos que a prveczn «que cambios cu | turais se derivaron delas.§3_.DDS HOMINIDOS AO SER HUMANO ACTUAL Qs primeiros hominides bipedes (Austrolopithecus) ape- receron en Africa hai sete milléns de cnos. Os individuos do xénero Homo xurdiron hai 2,8 milléns de anos. © xénero Homo evolucionos fisica ¢ culturelmente (Ho- mo habilis, Homo ergaster, Homo antecessor, etc.] ate desembocor no ser humano actual (Homo sapiens) ‘uns 200000 anes. Expandiuse por Asia, Oceanta, Euro a (hai uns 40000) e América. + Utiles: de 650 hasta (propulsr,arpén.... + Outras caracteristcas: primeira mostras de arte, ‘ml expan pa 64 Ep oe Sots ete euin do None ees Se ute tel not wet = Ge dee (ca, pita, pero.) ween * Cronoloxia © expansion: apareceu en Mica oriental ha 4,6 milons de anes Colonizau toda Aca e Asia. * tiles: petra de sllex afiadapolas dias cares (hifoce). + Outrascaracteristicas:cazaras en grupo e uso do lume. CI ++ Cronoloxia e expansién: epareceu en Africa oriental hai uns 2,3 mils de anos e non abandonauo coninete + Utils: primeio fabricate de instruments (sexo aado-chopper. + Outras caractersticas: poi falar. + Gronoloxia e expansion: aparece no val do Rift (Attica oriental) Fai uns 35 mills de anos + Utes: utiliza pause pedias, pro non fbrica instruments. + Outras caracteristicas: bipedismo. 2. Que caracteristicas presentaban os diferentes ‘mo? Que instrumentos usaban? De que lugar é orixinario cada un? Cal foi a sia expansién polo planeta? 3. Cal & a capacidade cranial de cada un dos grupos representados? Argumenta a resposta 4, P2@ Cres que a evolucion foi un proceso lineal? Xustfica a tia resposta a través do debuxo da arbi Macho: 3.781, 7085 Femi 1.50, 505g Nacho: 165m, 7545 > capaciade cant, Feria: 1.501, 85g 1430 on ‘apaldade cla [OMe "1500 on CIs eco Ao Saas 0c Fema: 110 m, 304g + apacidade cranial 450em" Pees AFARENSIS Reproducén de Lucy, exemplar ustaiopitheeus mas completo opato en Eola en 1974 4 nibs de anos2 As comunidades de cazadores-colleiteiros i onineaeeeareeae Co paboamento da Terra polo ser humano iniciouse © primeiro periodo prehistérico, 0 Paleolitico, que significa "pedra vella" Espaliouse ao longo de case dous milléns ¢ medio de anos ¢ di- videse en tres etapas; Inferior, Medio e Superior. As primeiras formas de vida humana AAs pimeiras comunidades de seres humanos vivian da caza de animais, da recoleccién ou colleita de froitos e da pesca. Como ton producian alimentos, dicimos que eran depr za era a sa principal actvidade, Acurralare cazar bisontes, ramats, etc., era unha tarefa complexe que requiria habilidade € tifia que realizarse en grupos. Ademais de grandes mamiferos, ta- mén atrepaban insectos e réptiles e cazaban pequenos animals. Das sas preses aproveitaban_a carne para comeren, as peles para abrigérense, os és0s para faceren instrumentos e os ten- dons para fabricaren cords, Qs primeiros seres humanos eran némades, isto.é, residencia fixa e trasladébanse buscando comida e.refuxio. 0 dominio do lume Hei aproximadamente 400000 anos o Homo erectus descubriu © lume, seguramente de xeito casual (lava dun voleén, raio que provocou un incendio...). Axifa se decatou da sia utilidade e es- forzouse por mantelo vivo, Mais adiante, os neandertals.apcen- deron a prender o lume, © dominio do lume foi un elemento moi importante no progre- s0 do ser humano. Permitiulle quentarse, escorrentar as feras, iluminar as covas e, sobre todo, cocifar e facer méis nutrientes e dixeribles os alimentos, A fabricacidn de instrumentos A fabricacién de instrumentos é un dos signos que diferencia ‘especie humana do resto de animais. Ao principio, os seres hu- ‘manos utilizaban simples pedras talladas (seixos ou croios) para ‘conseguiren un gume ou fio cortante. utilizaron silex, un mineral moi duro que ao golpea- en laminas ¢ produce unha aresta moi afiada. Con el fa- bricaban bifaces, isto é, ferramentas cortadas polas dias caras, ‘que utilizaban pare cortar madeira, despezar animais, arrancer tubérculos, perforer és0s, etc. ron a talla da pedra e fabricaron utiles mo 0 630 e a hasta, cos que facian anzois e arpérs para pescar, agullas para coser e arcos e propulsores para lanzar frechas, 158 Tema 3 ELABORACION DUN BIFACE 41. Configuracién do ndcleo: golpedbase 0 Dbordo da pedra para dalle a forma apro- piads. ndcleo de silex 2. Eliminacién de lascas: cun percutor de peda eliminabanse os fagmentos sobran- tes (lascas) e consegutase un perf cortan- te por ambos os dous lados percutor duro 3. Affado: cun percutor de 6s0 ou hasta de animal afisbase 0 peril pars facelo mais cortante, percutor | brando (650) | 1. ® Describe 0s pasos do proceso de ela- boracién dun biface. 2.Con que material se fabricaba? Que ca racteristicas presentaba? 3. Que utilidade tifa este instrumento?Eaenromeun es irae , {> Para mellorar a sia eficacia, al- {> 0s vestido gins instrumentos (Frechas, mais, que (s primeiras humanos instalabanse en lugares proximos a unha fonte de auga (70, ago... Para protexérense do fifo, da calor e da chuvia, habitaban abrigos naturals de rochas e entradas de covas, pero non ‘adcitaban ocupar o seu interior, demasiado escuro e hmido, Tamén construfan tendas e cabanas con paus, pias e ples. recoleccién de plantas A Obtinan lume ba- tendo dias pecras 9 elaborabanse con peles de ani (pedernal e pirita se raspaban para quitarlles a de ferro) ast como lanzas, arpéns) unianse 2 un ‘graxa e secaban a0 sol rotando e refre- pau (propulsor) de madeira, As diferent ‘que se utilizaba pare Ules dar unha agull maior forza &s frechas. con tend6ns de animal ou tras de coir. 4.1% Observa a escena do Paleolitico e explica onde se instalaban os campamentos, cales eran as sas formas de habitat © as principais actividades cotis: como se elaboraban os vestidos, que instrumentos se fabricaban (como e con que materiais), etc. 5. Mf Que diferenza hai entre utilizar e abter o lume? Que funciéns tia o lume? Xustfica por que o dominio do lu- me mudou de xeito considerable a vida dos homes e das tmutleres do Paleotitico. es partes costanse mediante ganéo un pau de la de G20 e un fio elaborado madera sobre un é tree 6. Cal destas das imaxes 6 un ctil prehistoric? Como 0 recofieci- ches? Cal € 0 seu nome? De que material esta elaborado? Cal era a sia utilidade? 7.® Cres que o feito de que os primeiros seres hhumanos se agrupasen en pequenas comunidades e colaborasen nas sas tarefas foi decisivo para o seu progreso? Razoa a resposta e pon algiins exemptos APrehistoria 159Ei As aldeas agricolas e gandeiras /APEDRA PUIDA, Hai uns 10000.anos, co descubrimento da agricultura e a: gandaria, iniciouse unha nova etapa da Prehistoria, o Neol O seu nome significa "“pedra nova = Producidn de alimentos e sedentarismo Mediante a observacién dos fenémenos da natureza,.os homes @ as mulleres do Neolitico aprenderon que as sementes soterra- ds daban lugar a unha nova planta. Foi a orixe da agricultura. pulidor “ Do mesmo xeito, o exame do comportamento dos animaisdo wy “seu atredor permitiu a sta domesticacién. Foi o nacemento da expresién "pedra nova’ refirese a0 puido da gandaria. pedra, que consistia en eliminar as rugosidades da superficle refregando a pedra con outra mais O feito de non ter que desprezarse constantemente para bus. $a, fge car alimentos e a necesidade de coidar dos cultivos e dos raba- fios fixo que os homes e mulleres se volvesen sedenterios. UTILES E ADORNOS DO NEOLITICO Novas tarefas e novos dtiles ‘ As novas tarefas agricolas fixeron necesaria a fabricacién de instrumentos especializados, como a fouce para segar,.o mulfio pare moer o gran, a alxada para caver a terra e o machado para fouce cortar arbores. A necesidade de almacenar, transportar € cocer os alimentos $15uKO consigo 0 desenvolvemento da cerémica. Aprenderon a 5 modelar o barro himido e a endurecelo secéndoo ao sol ou co- mutio &Adoo nun forno de lena. Para elaborar vestidos © mantas crearon 0 fuso, co que al- / gunhas fibras naturais (la, fio) se convertian en longos fios, € \ tear, que facilitaba o trenzado destes flos para poder elaborar ——_vasitta de cerdmica un tecido. ORIXE E DIFUSION DO NEOLITICO colar de variscita 1. 0 cultivo da terra e a domesticacién de ani- ae ranean ene Pa ars ce, ane Ot imo regada polos ris Tigris, Eufates e Nilo, “8 eo océano | ae se cofece como o Crecente Fértil. Simul- ‘ % SSNS |—ineamente © Heciico desevoleuse noutas icetana ee, + outee, zonas de Asia e América. racinico Satay somes %, octano % inpico 2. A partir do VIE milenio a.C., a agricultura 2 ee foise espallando cara a Europa, a través do _-.Hetiterineo, pola rexions costs, s- i guindo os res entrouropens, scadouo In Ney Scccemiige | ter do continentBy |? No solo esavdbase silos pa- > AS primes plantas cul 05 primetos ant tralnacence gan (qwese |” Gade fo os ermal mala mate ‘ecubian de ala para m= (tig cebada,centen.-) dos forn a8 «a > as aldeas situtbanse on alee Permessilizalos) e buracos e os legumes (lertellas, bras as ovelas © «.” vaclons do terre prxinas 2 \_ bara ota os refugallos. cursor ce auge = acitaben \ proteserse con murs ou toxos, MOS >A aldea era autosufi- Gente, isto é, os seus habitantes consumtan case todo 0 que produ ian, ainda que existian algins intercambios ou "> As vivendas construfanse de adobe (barro e palla) au de ‘traces, sobre todo de ladrilos e cubrianse con pélas e tamén pall, Eran de obsectos moi valorados Planta rectangular ou citcular. Tifan unha dependencia (cunchas, cerémica..) ‘que contifa 0 fogar e outra na que abrigaban os animais 1, Como xurdiron a agricultura e a gandaria? Onde? En que 5. Mi Describe tamén as principais actividades cotiés e os &poca? Como se espallaron por Europa? ‘nstrumentos que utilizaban. Que funcién tifian 0s silos? Por que se impermeabilizaban? 6. #4 Que actividades realizaban as mulleres? Como contri- buian economia domestica? 7. @ Imaxina que es un arquedlogo, Debuxa a estratigrafia dunha escavacion dunha vivenda. No estrato superior, Observa a escena do Neolitico e explica como eran as sitda cinco obxectos do Neolitico e, no inferior, outros aldeas e as vivendas e como estaban construfdas. cinco do Paleolttico. 2. Que novos dtiles apareceron no Neolitico? Cal eva a sda funcién? 3 S1@ due significa a palabra Neolitico? Que relacién ten ‘coa nova técnica de traballar a pedra? APrehistoria 161zi Os primeiros metalurxicos O descubrimento dos metais Hy - ‘A metalurxia iniciouse en Oriente Préximo cara 20 Vmilenio a.C. © primeiro metal que se utilizou foi 0 ouro, que se golpeabe en frio cun martelo ata deixa- lo plano coma unha lamina, martelada). Co our ela- borébanse xoias e obxectos ornamentais. Posteriormente xurdiron o cobre, o bronce © 0 fe- ro; que les dan nome és tres stapas da idede dos “Tretais: + Idade do cobre (5000 a.C.). Co cobre iniciouse 2 forxa, que consiste en quentar-o-metal para mol- ‘dealo mellor (forxa). Actundigién € un proceso mais comolexo mediante @'€al se quenta 0 metal ata licualo pars poder darlle forma envorcandoo en moldes. pezaron @ mesturar cobre e estafio, e obtiveron 0 bronce. Este metal ers méls duro e cortante. + Idade do ferro (2000 a.C.). O ferro é un metal cuxa ‘dureza e resistencia 0 fan idéneo.para a fabricacién de armas e utensilios agricolas. Por primeira vez a maioria da poboa de metal, vt Unha sociedade mais diversificada na sociedade neolitica. A elaboracién de metais era ha tarefa dificil, que requiria de verdadeiros espe- Isto supuxo unha maior divisién do traballo © 3 aparicién de artesdns (metalurxicos, xoieiros, cera- mistas...), que producian novas mercadorias. Todo isto estimulou o intercambio de produtos (co- mercio). Para facilitar 0 transporte maior distancia inicidronse as primeiras formas de navegacién a vela. g inventouse a roda, que se usaba en carros tirados or animais (bois e cabelos Co desenvolvemento de oficios especializados apa- receron grupos sociais diferenciados que empezaron @ acumular riqueza. Annecesidade de defender as terras, os rabafios e os obxectos implicou'o xurdimento de grupos de gue- rreitos, encabezados por un caucillo ou rei que exercia © seu poder sobre unha ou varias aldess (tribo}. 162 Temas sn tive acceso a instrumentos_ netalursie produciu importantes transformaciéns, = oud. braboeue ‘Obxectos de ouro atopados en enxovals funerarios de Ale- ‘mala e Bulgaria, respectivamente EA) * Contas de colar, brazaletes, aneis, dia- ds, alfredo aban oo “a tino social. + Algunhas armas, como frechas, punais e machados. * EXER + Atmas destinadas @ unha minoria social con po- er, como dagas, puiais, coirazas, cascos, pun- ‘tas de lanza, escudos, espadas | + Obxectos omamentais, como broches de cin- to, fibulas, torques e outros. ere “+ Fecramentas pata o campo como machados, coitelos, podadores, aixadas, gadafas, fouces, teixas para os arados, tesoiras,timas, arneses de caro, ete, + Armas moito mis duase resistentes que as de bronce, @amplianaRede..% Para saberes mais sobre a Prehistoriae a ldade dos Metals, ent-= fen: wowwatiching.com/ 12328» As murallas eran de pedra ou de estacas de madeira e presen- taban algunhas fortifieacions. » As vivendas podian ser de planta ciecular ou rectangu- lat. As paredes eran de adobe cunha base de pedra e o te ‘ume, de palla e plas, sosti fase con troncos de madeira, Peed 0s poboados da Idade do Bronce situsbanse en outeitos e rodeabanse de murallas. 3. Extraccién 1. Fuston 2. Moldeado 4, Afiado 5. Enmangado 0 cobre mesturado con estafio quenta- © metal liquide deimpurezas --, | pezace 2 0 itil (macha- base ata conseguir a sua fusion, Como ‘intraducfase nun As impurezas da” metal puiase do) de bronce combustible, utilizabase carbon vere molde. Unha vez peza extrafanse —e afabase, unfase a un tal e para elevar a temperatura inxec- que arrefriaba, —_golpeandoa cun pau mediante tabase aire mediante un fol. 0 bronce _—extrafase a pedra.-—smartelo sobre unka corda. fundido recolliase nun crisol do moide, nha zafra Os transportes: a navegacién a vela e o carro con rodas ‘A navegacién creouse coas primeiras barcas empurradas con remos e unha vela cadrads unida a un mastr. Estas barcas realizaban unha navegacisn de cabotaxe, isto é, sequindo unha lina da cos: 1, Que metais se empezaron a usar a partir do ano 5000 a.C.? Que diferentes utilidades se We deron a cada un deles? 2.% Por que a metalurxia implicou unha ‘maior especializacion do traballo? Que no- Hae pan afpetapeecemenaa aa vos oficios xurdiron? Que vantaxes presen- ‘aban os metais fronte 3 pedra, a madeira 3, Describe, a partir do debuxo sobre a meta- lurxia, que pasos eran necesarios para con- seguir un atil de bronce. 4. @ Por que algiins historiadores afirman que © uso do ferro implicou unha certa "demo- cratizacion" da metalurxia prehistorica? Probablemente as primeiras rodas eran de madeira maciza e mais adiante engadiuselles un aro de ferro a0 seu arredor, ‘Ademais do transporte, utilizéronse para ‘construr as primeiras noras que subian a ‘auga dos ros para regar os campos. APrehistoria 1635) Marta investiga a Prehistoria Marta é unha arquedloga que traballa cun equipo de Cientificos nunha escavacién de tempos do Paleolitico. O seu obxectivo é recuperar os restos que contén o depési- to para estudalos polo middo e explicar como vivian os seres humanos no pasado, A arqueoloxia encérgase de rescatar e analizar 0s ves- tixios materiais (obxectos e monumentos) do pasado. ‘A QUEEUN DerésiTo ARQUEDLEXICO? * Un xacemento ou depésito arqueoléxico é un lu gor que estivo habitedo por seres humanos eno que se mantiveron, ata os nosos dias, restos materiais dos sias acfividades. Estes restos depositanse en capas ov estratos su- perpostes, e cada un deles correspéndese cun perio: do de ocupacién, Os estratos mais fondos son os indi antigos Os seres humanos, a mitdo, habitamos nos mes- mos lugares onde o fixeron as xeraciéns anteriores e construimos edificios sobre as ruinas doutros. No entonto, tomén hai lugares que se abndonan, e ne- les os edificaciéns van derrubéndose e quedan cu- berias de vexelocién e terra Un exemplo de depésito: un enterramento do Paleolitico (0s Homo sapiens comezaran a sepultar 0s mortos hai uns 80000 anos. 0s soterramentos padian ser individuais ou colectvos ¢ seguian determinadas pautas (posiién do esquele- to, orientacin do cranio), que indican a posible exis- tencia de ritos funeraros. ‘a carn do defunto depositaban- se algins obxects (instrumen- tos de stlex, adormos...), que se cofiecen coma enxoval funeraria. Todo iso reflicte unha preocupacién polo que sucedia despois da morte ¢ una posible cenza na existencia dunha vida de ultratumba, 164 Temad E unha ciencia imprescindible para coftecer a Prehisto- ria, un perioda no que non existia a escritura e do que, polo tanto, non temos documentos escritos. © equipo de arquediogos de Marta traballa nunhas es- cavaciéns nas que se atoparon restos dun campamento & dun enterramento, ambos os dous da mesma época do Paleolitico, 1.1% Que & 2 Arqueoloxia? Por que & indispensable pars cofiecermos a Prehistoria? 2. Que @ un depésito ou xacemento arqueoléxico? Por que adoitan atoparse baixo terra? Explica que 6 un estrato. Como se ordena? @® Observa 0 debuxo da estratigrafia. Que estratos ‘ocupacién aparecen? Cal é o mais antigo? Ordena na <2 boa os restos que identificas en cada periodo: am | dade dos HetaisB_ESCAVACION DUN CAMPAMENTO DE CAZADORES Marta € 0 seu equipo de cravedlogos propuxé- ronse escavar un xacemento no que se ctoparan os restos que deixara un grupo de cazadores do Pa- leolitico. Ponte no seu lugar “4.@ Imaxina que es un arque6logo/a que colabora con Marta e 0 seu equipo para interpretar os restos atopa- dos nestes depésitos paleolticos. 8) Observa o plano do enterramento: ~ En que posicién se atopa o esqueleto?E 0 cranio? ~ Que obsectos compotien 0 seu enxoval funeraro? Por que cres que se colacaban na tumba? ~ Que evidencian os restos de pole? ~ Que aspectos sobre as crenzasespirituats do Paleoli- tico podes deducir deste enterramento? © depésito consiste nun campamento temporal de caze establecide neste lugar porque no verén e mois no outono era frecuentado por mandas de renos. Imes estudar unha das stias cabanas. espazo de desc b) Observa o plana e a reconstrucion da cabana: ~ Que tipo de habitat amosa? Como se organizaba 0 seu interior? Que restos se atoparon dentro e fora a vivenda? = Deduce que actividades realizaban decote os habi~ tantes do campamento e debaxaas no seu contex- to, Por que os arquedlogos chegaron & conclusién de que era un campamento temporal de caza? ©) O enterramento e mais o campamento atopéronse a pouca distancia un do outra, e son do mesma perfo- do. Poderias establecer algunha relacién entrambos 0s dous? APrehistoria 165Como se construian os megalitos? En Europa, a partir do V milenio a.C., ¢ durante case tres mil anos, 05 seres humanos construiron uns monumentos con Brandes lousas de pedra que se denominan megalites. (Os megilitos ainda acochan moitos segredos que os arqueé- logos non acabaron de descifrar: Como era posible transportar levantar esas inmensas lousas de pedra que podian chegar 2 pesar moitas toneladas? Que importante funcién lies outorga~ ban para dedicarlles tanto esforzo? As sociedades que construiron estes monumentos debian ser capaces de organizar 0 traballo de forma colectiva ede desen- volver complexos sistemas de construcin. Ademais, estas edificaciéns funerarias indcannos a posible existencia de crenzas espirituats, z Dolmen recuberto por un eimulo de pedras cofeci- e A. TIPOS DE MEGALITOS MeNHIR “> € unha ara pea chantada vertical- mente sobre sol. Crese que os menhi- tes podian ser con- mmerortivoe oy unba marca terol. Menhir de Kergadiou, « Brecaha Francia, | Reproducién do crémlech de Stonehenge, Reino Unido. 166. Tema cROMLECH Esta formado por un conxunto_de pedras verticais ® lousas horizon- mando un cfeulo. A sa funcién po- derfa estar rela- cionada con algin culto agrario, ov solar do como a Table des Marchand, en Locmariaquer, Francia, DOLMEN Baixo o nome de dolmen agri pase unha gran diversidade de monumentos caracterizados por fer_unha cémara formada por grandes pedras verticals que sostefien unhas lousas que ocobren Alginspostien unha dintea eé- mara, ¢ outros, un corredor aus desemboca runta camara Temén os hei que tefn unhe galeria cuberta con pedras planas £ posible que todos estivesen cubertos ® protexidos por iontculos de peas e area, Doimen de Qué. Brecafa, Francs, Dolmen de La « Varde, Guernsey Reine Unido,1. Traslado da pedra con troncos e peda. NNN © encaixe cunha panca no buraco do chan : se % & 2, Alzado da pedra mediante una rample 3. Desprazamento da pedra ho- rizontal e colocacién do lintel Pore a construcién dun megélito os humanos contaban tan sé con rudimen- superior. farias ferramentas de pedra ede metal, troncos ¢ cordas ¢ un bo cofiece- mento do plano inclinado (rampla] e da ponca ‘A complexidade da tarefa indica a existencio dunha organizacién social @ amplia na Rede. superior & dunha simple aldea ov tribo illade. Probablemente existion unha Para saberes mats sobre o megalitis- autoridade unha xerarquia establecidas, unha divisién e especializacién do mo en Europa, entra en: trabollo e moitas persoas dispostas a realizar un grande esforzo coleciivo, REUTILIZABANSE AS PEDRAS? Os prehistoriadores descubriron que @ pe dra. que topaba 0 dolmen de Govrnis, no Bretofa Fronceso, presenlabo un grovade de animais incompleto na cara superior © cories moi limpos realizados. pola. man humana. A cinco quilémetos de ali, no delmen do Table des Marchand, habia unbe.pe- dro que tamén presentaba un gravado in- ‘completo dun animal. Unindo ambas os dios pedras deduciron que formoran por te dun menhir onterior derrubado e frag- mentado voluntariamente. Fragmento 2 Table des Marchand etching. com/ 724951 (A. Que son os megalitos? Cantos tipos podemos dife- ~ renciar? Que funciéns tian? Resolve o enigma 2. Obsera deburo © describe os pasos que se ~ seguian 25 tecnicos que se utizaban para cons truir un megélito. Que podemos deducir da socie- dade que os constr 3. Que explicacién tle podes dar ao feito de que en ous megalitos diferentes se atopasen pedras pro- venientes dun antigo menhir fragmentado? Explica 0 caso dos dolmens de Gavrinis e da Table des Marchand, M @ Consideras que o feito de denominar os me- gilts como as “catedrais’ da Prehistoria ten al- dunia léxica ou &s6 un despropésito? Razéao. APrehistoria 167Arte e maxia ‘Afinais do Paleolitico, os homes e as mulleres comeza- ron a dar mostras de sensibilidade artistica, e crearon as, primeiras mostras de arte, que se coflecen coma arte rupestre (das covas). Nas paredes das covas realizaron multiples pinturas (arte parietal). Tamén esculpiron e gravaron obxectos de pedra, és0 e hasta (arte mobiliar). - Non se sabe con precisién por que empezaron a pintar ou a esculpir, nin o significado preciso que les daban 4s sias obras. Que intencién tifian os nosos antepasados can- do realizaban obras que amosan un claro sentido artstico? Segundo os prehistoriadores, non se trataba de simples obras decorativas que buscaban a beleza da “arte pola arte”. Por iso propuxéronse diversas interpretaciéns e é probable que non haxa unha Gnica explicacién. °_AARTE MOBILIAR Esté constitulda por un conxunte de pequenos ‘anacos de lousa ou caleita con animais gravados ‘ou pintados, asi como propulsores decorados e col: gates de 6s0 ou mari Tamén esculpiron pequenas figuras cofiecidas co- mo Venus poleoliticas. Cabeza de cabalo gravada sobre és0, Venus de « Willendorf, Austria n pera, 650 ou hasta > Representan mulleres de rostro imprecisa e cunha dn daquelas partes do corpo que estan relacionadas coa maternidade (coxas, ca- deiras e peito).. > Crese que formaban parte dun culto-dedicado 4 fecundidade, 168 Temas AS PINTURAS DAS COVAS A meirande parte dos pinturas rupestres otépanse ro interior das covas e en abrigos das rochas. Pintura da cova de Lascaux, Francia. > As pinturas rupestres mais antigas, de hai 30000, anos, tefen unha técnica naturalista. > Representan animais soltos (bisontes, cabalos, cervas, mamuts, rinocerontes, etc.) con moitos detalles e aproveitan os safntes das rochas para dar sensacion de volume. Ainda que mais escasos, tamén existen perfis de mans e estraos simbolos xeométricos. > As cores utilizadas con mais profusién son o ver mello, 0 ocre eo negro. A middo a figura esta contornada cun traza negro. (5 ivrenpretacions Da pinrura RupesTRE Maxia de caza. A pintura formaba parte dun ritual maxico propiciatorio da caza. Representabanse os animais que desexaban cazar, Santuarios. Como as pinturas estan nas paredes profundas mais escuras das covas, que non eran habitadas, crese que constituian santuarios nos que se realizaban as ceri- rmanias rituas dirxidas por un mage ou chamén, Algunhas pinturas representan figuras humanas que pode- rian asociarse cun feiticetro. Culto 4 fertitidade. Algins signs xeométricos interpre- taronse como signos sexuais, que representan homes © mulleres e poden relacionarse coa reproducién ¢ o culto 4 fertilidade.Coy) RPGs de ave lume para | quentar | L 5 1 SE As cores elaborsbanse con pigmentos naturals / (carbon vexetal, dxidos de ferro...), que se mes ‘uraban con graxa de animal para mellorar 2 fixa- cion ds paredes. Pintaban cos cedos) con pumas de anima pé- REE ESE las vexetais. Observe a pintura e elabora a sia ficha: 4) Identificacién e localizacién. Sitda cronoléxica @ xeo- See graficamente a obra. Sobre que soporte se atopa? b) Descricién e fconografia Que representa a escena? Que personaxes e animais aparecen? Que actividade estén a realizar? > As pinturas méis serodias, de hai uns 10000 anos, representan escenas de caza ou da vida cotié, e nelas aparece a figura humana. ) Son mais esqueméticas e adoitan ser mono- cromaticas. ©) Andlise artistica. Que caracteristicas da pintura rupestre podes salientar nesta obra? d)Relacién entre arte e sociedade, Que interpretaciéns existen sobre a finalidade destas pinturas? Cal che parece sméis verosfmit? Por que? 41. Define arte rupestre, arte parietal e arte mobiliar Consideras que & 0 mesmo? Pon exemplos de ca- daunha. 2. Observa 0 debuxo sabre unha escena de pintura prehistorica e describe polo middo o que est’ a facer cada personaxe. 3. Como se iluminaba o interior das covas? Como chegaban as partes mais altas? De que xeito obtifian as cores? E os pinceis Aprecia a arte 4. @@ Debuxade unha pintura rupestre e, en parelas, argumentade cal era a sta Finaidade, Pintura con fguras humanas e animals que represenea unha sequnde as interpretacions que coviecedes danza ritual, Cove de Cogul Lleida, 6000 aC APrehistoria 169& DESCU™ A Prehistoria na Peninsula Ibérica A Peninsula Ibérica esta poboada desde hai mais de 800.000 anos. ‘Ao longo da xeografia hispanica atopamos depésitos de todas as etapas da Prehistoria, que amosan a evolucién das formas de vida das comunidades prehistéricas. Imos estudar algunhas das manifestaciéns culturais e artisticas mais representativas de cada etapa: CRONOLOXIA v Paleolitico (80000-8000 aC.) ¥ Neolitico (8000-3000 aC.) W Idade do Cobre (3000-1700 2.) ¥ Idade do Bronce (1700-1000 aC.) W Idade do Ferro (\ milenio aC.) LEO! \\, prmerros PoBoxooRes Of prmeies pooosdores da Fe- ninsula, chegados de Africa, asentéronse ela hai uns 800000 anos. 0 seus restos fron atopados ro xacemento da Gran Daina, ma sera de Atapuerca (Bur- Ges), corstiien anna expe tie cofecida como Homo anteceso. Reconstrucién 4 ‘do mozo da Gran Dolina @ Amplia na Rede. ara saberes mils sobre Atapuerca,en- tra en wo tchng.com/728113, ‘170 Temas Un dos bisontes da cova de Altamira, Can rabria, DEPGSITOS PREHISTORICOS NA PENINSULA Ca iesisinstnte 1 LLL, rowan TIED Uj) Wien, ge Cig LL parce & coven ce YO athe ee HL monet eis Sameer has | cremeatnesvere ee. A Xratar eee PINTURA RUPESTRE ‘A Peninsula Tbérica & moi rica en arte rupestre e presenta dias grandes zo- nas diferenciadas, segundo o estilo das sas pinturas: + Na zona cantabrica (2 partir do ano 30000 a.) predomina a representa- ci6n naturalista de animais, normalmente ilados e pintados con vivas co- Fes, Salienta especialmente 2 cova de Altamira (Cantabria), considerada linha das mellores mostras de arte rupestre do mundo. Na area medite- rrénea ou levantina (2 partir do ano 6000 a.C), cunha técnica mais es- quematice, aparecen escenas de grupo que adoitan representar a vida co- +i (caza, recoleccién...) ¢ estn pintadas cunha soa cor. Escena de recoleccién do mel, cova da Araia,Valencia,B. ONEoLITICO © Neolitico desenvolveuse na Penn sula Ibética grozos 6 chegade ao le- vante peninsular de poboaderes pro- cedentes do Mediterraneo oriental e & evolucién das poboaciéns autéctonas en contacto con eles. Na Peninsula existe unhe gran di- versidade de cultures neoliicas, repre- sentadas ao longo de costa mediterré- nea © caracterizedas pole tipo de cerdmica que elaboraban. Na costa mediterrénea difundiuse 0 cerdmice cardial, decorada con inci- sins de cunches. En Andalucia destacou a cultura al- meriense, que se distingue pola ceré- mica almagra, de cor avermellade. Cerémica cardial da 4 cova de Or, Alcoy (Walencia). > Cerdmica almagra de Zuheros, Cérdoba 1.1% Observa o mapa dos depésitos prehistéricos: = En que lugares da Peninsula se concentra un maior nnimero de depésitos? = Onde se atopa a pintura rupestre? Que principais dife- renzas existen? ~ Cales son os depdsitos do Neolitico? 2, i@ Completa o seguinte cadro sobre os diferentes pe- \ riodos da Prehistoria peninsular: Aspectos _Principais ' Etapa _Cronoloxia | salfentables _depésitos CA IDADE DOS METAIS Os poboados da [dade do Cobre atépanse asociados 6 difusién do cerémica campaniforme © do megaliismo, moi estendido en to- doo Peninsula, Destaca 0 depésito de Los Millares, un dos primei- res poboades forificados De dade do Bronce sobresce © cultura de El Argar, composia por diferentes poboodos, que adauitiron un lio nivel de desenvolvemen- to tecnoléxico, urbanisico e de intercambios ou trocos comercai © desenvolvemento de metelurxia do fero tivo lugar coa chegoda & Peninsula dos pobos colenizadores. Deles provefen os primeiras nof- clas escritas sobre as nosas terras, que morcan © inicio dos tempos histéricos. Interior do dolmen ¢ de Soto, Huelva Reconstrucién do poboado de Los Millares, Almer Investiga 3.@ Consulta a paxina web do Museo de Altamira en vwwectiching.com/48723 e elabora un folleto informativo: = Como e cando se descubriu a cova e en que data se abriu ao pablico ~ Que tipo de pinturas aparecen na depésito e cal é a sia cronaloxia. = Que representan algunhas das sis pinturas (incluide catro fotos e 2 sia descricién) = For que a cova de Altamira timitou as visitas a0 pabli- co e que se construiu no museo para pader contem- plar as pinturas. Localizacion| APrehistoria 171A Prehistoria de Galicia Os primeiros poboadores Desde as épocas méis remotas do Paleolitico, gru- pos de cazadores-colleiteirs ocuparon 0 territorio galego e estableceron os seus campamentos ao aire libre en Toén (Ourense), na desembocadura do rio Miifo, e nas Gandares de Budifo (Pontevedra) e Ar bo (Pontevedra). En Vilalba (Lugo), nun abeiro rochoso, atopéronse testerufios de ocupaciéns mais recentes de cazado- res-colleiteiros: instrumentos de silex, cristal de rocha @ outras pedras. (Os derradeiros grupos paleoliticos diversificaron os seus recursos econémicos e incorporaron & sta dieta a inxestién de moluscos en grandes cantidades. A acumulacién das cunchas produce un tipo de cimen- to arqueoléxico: os cuncheiros. ae O Neolitico ™ A partir do ano 5000 a.C. principiaron a agricultura @ a gandaria. As comunidades galaicas do Neclitico coidaban animais coma 0 porco, a cabra e a ovella, ¢ cuitivaban cereais coma 0 trigo @ 0 mille mide. Durante © Neoltico desenvolvéronse dilas das mani- festaciéns méis cofecidas de Galicia: os petréglifos (05 megélites. Ambas as dias manteranse ata a Idade dos Metais. Achegada da metalurxia en terras galegas ‘A riqueza mineral de Galicia, especialmente en esta- fio, favoreceu a chegada de buscadores de metais @ partir do Il milenio a.C. que difundiron a metalurxia Xurdiron, daquela, numerosos focos mineiros.¢. de fabricacién de ferramentas de metal Ademais disto, intensificase a explotacién do gando ¢ da agriculture, e sobre todo iniciense trocos.comer- Petréglfo que se stops en Campo Lameiro, Pon- tevedra, tos de altura, Na sia superficie ten unha vintena de cazoletas cesculpicas, 1.8 @@ Existe algin megalito preto de tia casa? Visttao observa como esta construido. Anata calquera detalle que chame 2 tia atencién: 2,0@O Saberias dicir de que tipo de megalito se trata? Conserva restos do tlimulo? Hai alaunha decoracion nas pedras que o forman? 3. Que tipo de economia tiveron os primeiras habitantes da rosa Comunidade? 4. Cales son os principais tipos de megalitos galaicos? Cal € 0 significado da palabra petrogtifo? 5. Que & un cuncheiro? 6. Que aconteceu durante a Idade do Bronce en Galicia? APrehistoria 173Bat 3 ELABORAR UN EIXE CRONOLOXICO &% @ 1. Preparacion ‘© Nunha folla de papel cuadriculado ou milimetrado, de forma apaisada, debuxa un eixe cronol6xico coma este do exemplo. 2. Elaboracion « Escribe e sitda no lugar correspondente do eixe as dife- rentes etapas da Prehistoria na Peninsula Ibérica. ‘Pinta cada etapa dunha cor diferente. Cres que a lonxitude de cada etapa deste eixe € pro- porcional aa nimero de anos que representa? Que in- dica a lifa quebrada que hai debuxade sobre o eixe cronoléxico? = | a Causalidade histarica, Aevotucién humana @ | j (© ser humane & inico ne evelucién do reine ani- mal. Ergueuse e,comezou a camifiar sobre os dios potas trseires, Eo Unico primate que o fixe, Anda {que of nosos mans se porecen és dos simios, 08 no~ 408 pés son mei diferentes Se nés conservésemos un dedo polgar do pe opo- ible ao resto des dedos, © nose bipedismo non teria sido posible, as noses mans non se tericn liberade da torefa de comifor eo noso cerebro non se feria des- envolvido tanto come © fx. Indubidablemente, podemos afar que "o ser hu- sono prncipiow pols pés" Ywonne REEEYROL: Lucy @ os seus, 1989. a) Que entendes por "evoluci6n do reino animat"? Por que ‘0 ser humano € Gnico nesta evolucion? ) Kustifica a frase “o ser humano principiou polos pé | ©) Explica 0s trazos mais importantes da evolucién fisica e cultural do ser humano. ‘14 Temas SL IDADE Dos. | 2.Infomacin compamertara * Copis no teu caderno a téboa sequinte e complétaz cos coflecementos que tes sobre o tema, Prehistoria Falelitco | Neolfico | i. Metals Caracertens | y Economia [ - Tenses % Ls ane x ~ = Fe) Camis e continuidade. Pobos caxadores clleiteiras @ © wen 4) Na actualidade, existen pobos de cazadores colleiteitos que viven de forma semellante a como a facian no leolitica. Fixate no mapa, enuméraos e anota onde 32 (ocatizan, b) Busca informacién na Internet sobre as tribos de uimans africanos e explica as sias formas de vida: = dio natural, tecnicas de caza e recoleccién, habitat, diciéns e costumes, papel do home e da muller, etc.Obradoiro de Historia * Obradoiro de Historia 3\ Fontes secundarias. Pinturas con selo feminino Mi @ Un arqueslogo da Universidade de Pensilvonia pu- blicou un estudo sobre as coves con pinfures rupesies de Expata e Froncio que chega o unhe conclusign sor- prendente: moioria des impresiéns de mans foron realizadas por muleres. Como 6 puido saber? Comparou 0 tomefe dos dedes e o volume des mans que oparecen nos muros das covas e © resultado & que 24 dos 32 mans anclizedas eran femininas. A conclu sign & que 0 75% das mans son de muller. © autor achega unhe reflexién: "canto mais sabe- mos destas pinturas, mais temos que reformularnes © oso cofecemento daquelas sociedades" © feito de que os pintures rupestres méis rechaman- tes representasen animais e escenas de caza levou @ supofer que os primeiros erlsts feron homes, porque les te les otibie o cazo, Pero hai que renderse ante evidencia de que os mulleres tomén se involueraban no cozs pare trans porter, despezor e cocifar os animeis, © cal leva & a) Identifica 0 resultado da investigacin do estudo sobre «2 pintura rupestre publicado na prensa por un grupo de arquedlogos. b)En que consistiu a sia investigacién? Que arguments achegan 0s autores para defenderen a sia hip6tese? Por ‘que 0 artigo finaliza coa frase "o debate cientifico x2 comezou"? a Espazo e tempo. A domesticacién dos animais Mi @ 4) labora un mapa sobre a domesticacion dos animais, Pax ra iso sigue estes pasos: ~ Calca un mapa dun planisferio fsico muna fol ~ Coa axuda dun atas, localiza as zonas onde se domes: ticaron algins dos primetros animais ~ Sitda no lugar indicado do mapa un debuxo que repre- sente cada un dos animals, Escribe o seu nome e a da- ta.en que foi domesticado, by En que periodo da Prehistora tivo lugar este fendmeno? ue actividade econémica iniciou? Siluetas de mans atopadas na cova prehistbrica de El Cast- lio (Cantabria), conclusién de que eles tiveron un gran: protagonismo ras pinturas das covas Ainda que é cedo para acepiar todos os seus resul- fades, o debate cientifico xe comezou. ABC, 18 de outubro de 2013, (Adoptacién e roduc}. €) 0 artigo tamén pon en dibide a vsién que se tifa sobre ‘© papel que desempenaban as mulleres nas sociedades de cazadores. Que nova evidencia proparen? 4) Cres que as mulleres se poden considerar como as gran- des esquecidas da Historia porque estan ausentes na maioria dos relatos histéricos? Debatede esta cuestion os vosos compafeiras ¢ comparieras. ‘Animal | Ano a.c. Lugar so] 300 [bins 7 evoo | i380 surde an | a0 | 4% cone | seco | Sx pao | 7600 | Teta | cba | 3200 | Va Turquia | | wea | oso | RE Yai | zen | stn = ; Bo | 2 om [owe | sr0 [ee APrehistoria 175joradoiro de Historia “5. Fontes materiais. Os enxovais funerarios M%j @ ‘A existencia de persoas con maior posicién social e poder nos poboados de Idade dos Metais constatase polo achado dalgunhas tumbas cun enxoval funerario moito mais rico que as demais. a) Que € 0 enxoval funerario? Que obxectos adoitaba con- ter na Prehistoria? Cal cres que era a sia finalidade? b)Fiate na imaxe. Que obxectos compofien este enxoval funerario? Que obxectos de metal poces identficr? Ca- les serian considerados signos de riqueza naquele épo: ca? Xustifica a tia resposta, c) Se na actualidade tiveses que escoller cinco elementos que representasen 2 riqueze material e 0 luxo, collerias? Compara a tia resposta coas dos teus compa- fieiros e compafeiras. En que elementos houbo mais coincidencias? Traballo colaborativo. Os petréglifos © @ Elaborade unha presentacién dixital en diapositivas sobre 05 petrégtifos, unha particular manifestacion da arte pre- historica en Galicia Para iso consultade na Internet mais informacién sobre es- te tipo de arte a) OrganizSdevos en pequenos grupos. Cada grupo debe responsabilizarse da elaboracién dunha das seguintes diapositivas: ~ Ambito xeografico = Soporte = Tecnica ~ Tematica = Cronoloxta ~ Interpretacion Cada diapositiva debe incluir unha sintese das ideas esenciats e ilustraciéns (fotos ou debuxos) que axuden a comprender o texto. 'b) Desefiade unha portada cada grupo, e entre toda 2 clase elixide a que vos pareza méis axeitada para encabezar a presentacién. ) Unide todas as diapositivas nun Gnico arquivo, Decidide que membro do grupo sera 0 encargado de realizar a presentacién conxunt 146 Temad > Enxoval funerario| dunha sepuleure. Verna (Bulgaria) WV milenio ac, A Pedra da Boullose (Campo Lamel- ro) contén un enorme nimero de agravados con fguras de animals en ‘velazadas con formas xeométrcas Petrégifo do Coto das Sombrifi ‘en Tourén (Ponte Caldelas) @Amplia na Rede. __ Para saberes mis sobre como facerunhaprsertacn en pb ¢o, ena ent wrctehng com) 8885Sintese. a prehistoria © proceso de hominizacién A Prohistoria 6 0 periodo de Historia da humanidede que se estende dende aparicién do ser humano so- bre a Terra aia © descubrimento da escrture. Ao non fermos documentos escrios, © seu cofecemento funder méntase sobre os restos moteriais achedos nos depési tos ov xacementos (Arqueoloxig. @ O proceso de hominizacién é © conxunto de cambios fisicos e cullurais que converleron os primates en seres humanos, que evolucionaron do Homo habilis co Ho- ‘mo ergaster, @ do Homo antecessor oo Homo sapiens. Os primeiros homes oporeceron en Africa hai oprox! madomente 2,8 milléns de anos As sociedades cazadoras-colleiteiras (Paleolitico) 1 Durante o Poleoliico, 0 ser humane evolucionou fisica e culturolmente aio acader 0 seu ospecto actual '& Nosia etapa, os homes © os mulleres vivian da coza, do pesca e da recoleccién, habitaban en covas @ cam omentos ao cite libre [nomadismel, fabricaron os pri- meiros instrumentos e oprenderon a acender e usar 0 lume. '& Hoi uns 40000 anos, © Homo sapiens sopiens creou € primeiras mosircs de arte (pintura rupesre e arte rmobilicr), que se relacionaron con rituis méxicos. 1 CONSOLIDA.0 APRENDIDO a) Cales son os principais homfnidas do proceso de evolu- cién? Describe as sias caracteristicas, b)Que € 0 Paleolitica? Cales eran as formas de vida dos seres humanas nesa época? ©) Que € un xacemento arqueoléxico? Que nos indica a estratigrafia? d) Que cambios se produciron durante o Neolitico? @) Que consecuencias se derivaron da aparicién da meta- lurxia a partir do ano $000 a.C.? Que € o tesoura de Caldas de Reis? Por que é tan importante? ) Que aspectos destacarias da Prehistoria na Peninsula? Cal foi a evolucién fisica e cultural do ser humano nas sas orixes? Practica unha técnica de estudo partindo da sintese, ‘As sociedades agricolas (Neolitico) 1 Hai uns 10000 anes, os humenos aprenderon a culvar ‘aiterra e « domesicar animais (agriculture e gondaril, s= Tomén iniciaron 0 confeccién de vestidos (fuso e tear) & @ eloboracién de cestos e utenslios de cerémica. Creo- ron noves instrumentos para a agriculture ffouce, mut jo... @ construiron os primeiros poboados. As sociedades metalirxicas (Idade dos Metais) 1 Care a0 anc 5000 2.C., os individuos comezaron a fabricar obxectos de metal cobre, bronce e ferro}. A especializacién do traballo implicou a aparicién dos primeiros arteséns e comercientes. Para facilitar © transporte, inventaren ¢ rode e a velo. 1 A finais do Neoltco construiron monumentos con grar- des lousos de pedra: os megélitos. A Prehistoria na Peninsula Ibérica e Galicia = A Peninsule esté poboads desde hai 800000 anos (Atopuerca}. € moi ries na arte rupesire (zonos cantébri- a ¢ levantinal. Os primeires seres humonos osentéronse nas terras de Golici hai méis de medio millén de anos. 1 Presenia: importantes poboades forificados da dade dos Meicis (Los Millores e El Argar] e abundantes mo- numentos megaliicos espallados por todo o territorio. En Golicic salientan os megdlios e mais os petréglifos. 2. DEFINE CONCEPTOS CLAVE + pintura rupestre * arte mobitiar * cerémica cardial + bifece + petrbalifo + menhir * dolmen + erémiech + nomacismo « sedentarisma 3 ESTABLECE ACRONOLOXIA ” + invencién do lume + Homo hails + Homo erectus + fabricacion de instrumentos * Homo sapiens + Homo neanderthalensis / * primeiras evidencias humanas na Peninsula RETOS NAREDE ah INI UNIDADE VISUAL: Arqudlogs ce ure, ACTIVIDADES DE AUTOCORRECCION: Resolve estas activi dads e repasa 0 que aprendiches. 1 www. wvds.link/011782/9 APrehistoria 177 4