Dialek Melayu Sarawak

April 2015
Maran Ramping
Universiti Putra Malaysia

Abstrak

Penulisan artikel ini memberikan fokus untuk menganalisis dan

menjelaskan tentang dialek Bahasa Melayu Sarawak dibandingkan
dengan Bahasa Melayu Tinggi. Sasarannya adalah melihat perbezaan
istilah dan persamaan makna bahasa dari segi variasi bahasa khususnya
bagi dialek Melayu Sarawak. Penulisan artikel ini mengaplikasikan
kaedah tinjauan perpustakaan bagi mencari maklumat berkaitan dialek
serta fungsi makna selari dengan kepentingan Bahasa Melayu Tinggi.
Dapatan kajian menunjukkan terdapat banyak istilah kosa kata Bahasa
Melayu Sarawak yang berbeza dengan Bahasa Melayu Tinggi namun
mempunyai maknanya tersendiri mengikut konteks, pengucapan, dan
penulisannya. Hasil kajian tinjauan perpustakaan juga mendapati
keunikan dialek Melayu Sarawak dari aspek kosa kata dan fonologi di
dalam pertuturan mereka. Antaranya menyentuh kelainan kosa kata, kata
penguat dan dialek Melayu Sarawak Lama. Tegasnya, kekayaan variasi
bahasa dialek tempatan sewajarnya didokumentasikan sebagai
pengekalan dan pelestarian khazanah warisan tempatan untuk
dimanfaatkan oleh generasi akan datang dan seterusnya dapat
mengangkat martabat serta memperkasakan bahasa, budaya dan
masyarakat Malaysia secara global.

Kata kunci: bahasa, variasi, kosa kata, dialek, perbezaan makna

Pengenalan

Bahasa penting dalam segala aspek kehidupan manusia, masyarakat dan negara. Bahasa juga
disifatkan mempunyai perkaitan yang erat dengan budaya. Oleh yang demikian, bahasa
mempunyai hubungan yang signifikan dengan sesuatu masyarakat. Bahasa adalah sistem
lambang bunyi bahasa yang arbitrer yang digunakan masyarakat untuk bekerjasama, berinteraksi,
dan mengidentifikasikan diri. Dalam kajian yang berkaitan dengan bahasa terdapat banyak aspek
yang perlu diambil penekanan terutama yang berkaitan dengan fonologi, morfologi, sintaksis,
 semantik, leksikografi dan tidak ketinggalan ialah bidang sosiolinguistik (Abdullah Hassan,
1976).

Bidang sosiolinguistik merupakan kajian berkaitan dengan bahasa yang mencakupi struktur
sosial yang berkaitan dengan masyarakat. Sosiolinguistik juga ditakrifkan sebagai satu bidang
yang amat luas dan boleh digunakan untuk menjelaskan pelbagai kaedah dalam kajian bahasa
(Mayerhoff, 2011). Pada awal abad ke-20, De Saussure (1916) telah menyebutkan bahawa
bahasa adalah salah satu lembaga kemasyarakatan, yang sama dengan lembaga kemasyarakatan
lain, seperti perkawinan, pewarisan harta peninggalan, dan sebagainya. Justeru itu, perkataan
sosio adalah merujuk kepada masyarakat, dan linguistik adalah kajian berkaitan dengan bahasa.
Jadi, sosiolinguistik adalah kajian tentang bahasa yang dikaitkam dengan kondisi
kemasyarakatan.

Dalam kajian penulisan jurnal ini, fokus kupasan pengkaji adalah menjurus kepada perkaitan
bidang sosiolinguistik dan bahasa Melayu dan digarapi dengan kewujudan dialek Melayu
terutamanya yang berkaitan dialek Melayu Sarawak. Oleh sebab itu, penghasilan jurnal ini
melihat pertautan fungsi Bahasa Melayu dengan dialek Melayu Sarawak secara keseluruhannya.

Bahasa Melayu Tinggi

Pengertian Bahasa Melayu Tinggi adalah merujuk kepada bahasa baku iaitu satu ragam bahasa
yang digunakan untuk suasana dan keperluan rasmi dan formal. Maknanya sebuah bahasa yang
digunakan dalam urusan yang sah dari segi matlamat dan fungsinya. Bahasa ini juga digunakan
oleh mereka yang dalam jurusan pekerjaan, pendidikan, perdagangan, pentadbiran dan
sebagainya. Dengan kata yang lebih tepat lagi adalah bahasa yang dipakai keperluan rasmi
berlaku dalam ucapan, syarahan, pengajaran, mesyuarat dan taklimat. Menurut Awang Sariyan
(2000) bahasa baku yang ada pada seseorang penutur dapat dikatakan baku apabila ianya
mempunyai ciri-ciri seperti:

(i) Sistem ejaan,

(ii) Peristilahan dan kosa kata,
(iii) Tatabahasa, dan
(iv) Sebutan.

Abdullah Hassan (2012) juga menjelaskan Bahasa Melayu Tinggi ialah bahasa sekolah, iaitu
bahasa yang diajar di sekolah. Itulah bahasa yang digunakan oleh orang terpelajar. Penuturannya
hendaklah seperti bahasa itu ditulis. Maka itulah sebabnya Zaba memanggilnya bahasa sekolah.
Antara lain, Bahasa Melayu Tinggi juga dikaitkan dengan sifat kesantunannya (Awang Sariyan,
2012). Asmah Haji Omar (2000) dalam bukunya Setia dan Santun Bahasa iaitu peraturan
linguistik, peraturan sosiolinguistik dan peraturan pragmatik menegaskan akan ketepatan bentuk
dan binaan bahasa seperti sebutan, intonasi, ejaan, kosa kata dan tatabahasa. Jadi, Bahasa Melayu
Tinggi yang dibincangkan di atas mempunyai sifat-sifat kebakuannya di mana ianya amat
penting dalam menghuraikan pertautan perbendaharaan kata Bahasa Melayu dan dialek Melau
Sarawak yang dibincangkan selanjut dalam penulisan jurnal ini.

Perbendaharaan Kata Bahasa Melayu

Perbendaharaan kata Bahasa Melayu lazimnya merujuk kepada jenis kata atau kelas kata.
Penggolongan kata merupakan proses menjeniskan dan menggelompokkan kata berdasarkan
kriteria tertentu. Antara kriteria yang digunakan untuk menggolongkan perkataan ialah ciri-ciri
persamaan yang dimiliki oleh kategori kata tersebut, makna kata, keserupaan bentuk, taburan
kata dan fungsinya dalam ayat. Dalam bahasa Melayu, perkataan boleh dimasukkan ke dalam
golongan kata yang sama berdasarkan ciri-ciri persamaan. Ciri persamaan ini dikenal juga
sebagai ciri morfologi, iaitu perkataan yang sama dimasukkan dalam golongan yang sama. Selain
itu, penggolongan kata juga dalam kalangan semantik di mana jenis kata-kata tersebut
dimasukkan dalam golongan masing-masing berdasarkan makna perkataan berkenaan. Definisi
semantik ini dapat menggolongkan kata seperti orang, rumah, kereta dan sebagainya. Manakala
penggolongan kata yang ketiga dalam bahasa Melayu adalah sintaksis yang merujuk kepada
fungsi sesuatu kata itu dalam struktur frasa atau ayat. Penggolongan kata dalam aspek sintaksis
ini membolehkan sesuatu kata itu dikelompokkan ke dalam golongan kata yang sama.
Aspek penggolongan kata dalam bahasa Melayu mempunyai cabaran yang amat getir apabila
berhadapan dengan kewujudan variasi bahasa yang merujuk kepada kepelbagaian bahasa yang
ditentukan oleh faktor teknikal bahasa, iaitu sebutan, kosa kata dan tatabahasa. Keadaan ini
seolah-olah memisahkan fungsi dan makna bahasa Melayu yang sebenarnya dalam konteks yang
lebih tepat lagi Bahasa Melayu Tinggi (Baku). Kestabilan bahasa Melayu ini sedikit tergugat
dengan penularan unsur-unsur variasi bahasa ini yang lebih dikenali sebagai dialek (loghat)
negeri, daerah dan seumpamanya.

Dialek Melayu Sarawak

Menurut Asmah Haji Omar (1978) dialek terbahagi kepada dua iaitu dialek sosial dan dialek
daerah. Manakala, Abd Rashid Daing Melebek dan Amat Juhari Moain (2011) mengatakan
selain dialek sosial dan dialek daerah terdapat juga dialek seketika dalam kelompok masyarakat
kita. Secara lebih lanjut lagi dialek diklasifikasikan sebagai varian daripada sesebuah bahasa
mengikut pengguna. Dialek juga dikenali sebagai loghat, iaitu jenis bahasa yang digunakan
dalam percakapan di sesuatu tempat atau bahagian dalam negeri yang mempunyai pelat sebutan
yang khas bagi daerah tersebut. Dialek juga berbeza daripada sebutan umum yang digunakan di
negara ini.

Maka, dialek ialah kelainan bahasa yang berbeza dari segi sebutan, kosa kata dan tatabahasa
berbanding bahasa baku atau bahasa Melayu Standard. Bahasa Melayu Standard pula merujuk
kepada satu jenis bahasa yang menggambarkan keseragaman dalam bentuk dan fungsi
bahasanya. Keseragaman dalam bentuk beerti bahawa bahasa Melayu Standard telah
dikodfikasikan baik dari segi ejaan, peristilahan mahupun tatabahasa. Sebagai contoh, Bahasa
Melayu Tinggi (Baku) yang diguna pakai di Negara kita dalam banyak urusan rasmi seperti
pendidikan, pentadbiran, perdagangan, kehakiman dan sebagai memperlihatkan kekukuhan
bahasa Melayu Standard yang dimaksudkan.

Bagi dialek Melayu Sarawak ianya juga merujuk kepada variasi bahasa merujuk kepada
kepelbagaian bahasa yang ditentukan oleh faktor teknikal bahasa, iaitu sebutan, kosa kata dan
tatabahasa. Dialek ini dipengaruhi oleh faktor geografi di mana lokasi Sarawak yang terletak di
Pulau Borneo meletakkan masyarakat yang anggotanya terdiri daripada pelbagai suku kaum.
 Komunikasi harian mereka adalah kompleks. Semakin luas dan kompleks aktiviti sesebuah
masyarakat, semakin rumit pilihan bahasa mereka (Dewa & Muhammad, 2006).

Masyarakat yang kompleks ini telah membawa kepada kebarangkalian untuk masyarakat
tersebut memilih satu atau beberapa bahasa sebagai alat perhubungan mereka apabila
berkomunikasi antara satu dengan yang lain atau perhubungan dengan suku kaum yang lain.
Keadaan ini akan membentuk kumpulan variasi bahasa Melayu Sarawak yang lebih dominan
dalam perhubungan seharian masyarakat. Memang tidak dapat dinafikan bahawa peranan bahasa
perhubungan atau lebih dikenali sebagai lingua franca sangat penting terutamanya dalam satu
masyarakat yang pelbagai suku kaum atau etnik (penduduk yang menuturkan bahasa pertama
yang berbeza antara satu sama lain) (Hassan, 2009). Keadaan ini akan memangkinkan lagi
penggunaan dialek Melayu Sarawak dalam proses komunikasi penduduk teruma bagi penduduk
yang majoritinya dalam kelompok bumiputera Melayu.

Justeru itu, fokus utama penulisan jurnal ini adalah menjurus kepada variasi bahasa dialek
Melayu Sarawak berbanding dengan bahasa Melayu Standard. Aspek yang ditonjolkan dalam
analisis ini adalah merujuk kepada perbezaan dialek dari segi kosa kata yang dimiliki oleh dialek
bahasa Melayu Sarawak dengan Bahasa Melayu Tinggi.

Perbandingan Dialek Melayu Sarawak Dengan Bahasa Melayu Tinggi

(i) Kosa Kata

Bil Dialek Melayu Sarawak Bahasa Melayu Tinggi

1. pakei pakai
2. manuk ayam
3. sik tak
4. aok ya
5. kamek kami
6. kitak kamu
7. lagik, agik, gik lagi
8. nyapu menyapu
9. jeraya jalan raya
10. pandei pandai
12. ngaja mengajar
13. pusak kucing
14. pisok pisau
15. polah buat
16. molah lakukan, buat
17. iboh jangan
18. ney mana
19. gago sibuk
20. dudi kemudian
21. nemiak budak
22. biak muda
23. gilak sangat
24. tukuk ketuk
25. entingal degil
26. nerais berteriak, menjerit
27. cdak orang
28. nyerin bunyi kuat
29. moncet kedudukan terakhir
30. lejuk jemu
31. lan jom
32. Juh jom
33. bait baik
34. kelaka bercakap
35. empun punya
36. ngelayo merayau
37. raon berjalan-jalan
38. putit kutip
39. heng mabuk
40. dipirit digilis
41. angol pening
42. nilit skodeng
43. bisak koyak
44. serda sendawa
45. puluk sapu ubat
46. licak lembut, becak
47. lowek memuntahkan
48. entam disebabkan, belasah
49. segal disebabkan
50. melungak mendongak
51. ngeredak menindih
52. bante belasah
53. gugok jatuh
54. manas marah
55. begasak sesuka hati
56. berumbak bergaduh dengan tarik menarik
57. nguras sampah
58. tikam baling
59. terusuk terhempas
60. kenak kenapa, kena
61. tanggar tengok, lihat
62. diat lihat, tengok
63. tunggah panggil
64. padah beritahu
65. engkah letak
66. menongkeng jatuh dengan kepala dahulu
67. embak bawa
68. mikik baiki
69. kepak penat
70. neki daki
71. tempek tampal
72. lonjong panjang
73. geruk leher
74. plente gurau
75. pebulak penipu
76. berolah nakal
77. sinun sana, situ
78. sitok Sini, (di sitok = di sini)
79. sine di mana (di sine di mana)
80. tapak pinggan
81. cangkir cawan
82. kedak macam (polah kedak tok juak = buat
macam ni juga)
83. debah di bawah
84. lawa sombong
85. ingga menyampah
86. ngeso menunjuk-nunjuk
87. tapok bersembunyi
88. tapuk dimasukkan
89. tepu memberi makan atau barang dengan
banyak
90. gronjo tinggi Lampai
91. mancal nakal
92. cerdit petah
93. tunok bakar
94. karan elektrik
95. rubit terkoyak sedikit
96. sumpong membotak kepala
97. pejal paksa
98. ngetak kelim
99. rumpong berlubang
100. betekang sangat kotor
 101. petang gelap
102. anggong membawa
103. tebiut bengkok
104. gerek teman lelaki / teman wanita
105. kunin kuning
106. camne bagaimana
107. camya macam tu
108. kembang bengkak
109. kalas merah jambu
110. gadong hijau
111. ngkodok ungu
112. kacak cantik
113. jaik hodoh, jahat
114. asuk anjing
115. semangka tembikai
116. tetak ketawa
117. mauk nak
118. babo nyanyuk

(Sumber: Madzhi Johari, 1988)

(ii) Perkataan kamek dan kitak

Selain itu, terdapat juga perkataan kamek dan kitak di dalam dialek bahasa Melayu Sarawak.
Perkataan ini disifatkan halus dari segi ungkapannya memandangkan ianya digunakan terhadap
individu yang lebih berusia. Di samping itu, perkataan ini lazimnya digunakan bagi orang yang
baru jumpa atau kenal kerana ia menggambarkan sifat bersopan santun.
(a) Kamek - saya
(b) Kitak - awak

(iii) Penggunaan Kata Penguat

 Penggunaan Kata Penguat di dalam Dialek Sarawak tidak jauh bezanya dengan Bahasa Melayu
Tinggi. Contohnya, penggunaan perkataan gik sama maksud dengan perkataan -lah
(a) belaja gik - belajar lah
(b) udah gik - sudah lah

Perkataan indah berfungsi sebagai kata penyudah di akhir ayat dan menguatkan ekspresi
maksud perkataan sebelumnya.

(a) sakit indah - sakit pula

(b) manas indah - marah pula
(c) makan indah - makan pula

Perkataan lok berfungsi untuk menguatkan ekspresi maksud perkataan sebelumnya dan sebagai
kata penyudah di akhir ayat. Sebutan lok perlu panjang bukannya pendek.

(a) nunggu lok - tunggu dulu

(b) nangga lok - tengok dulu
(c) klaka lok - bercakaplah dulu

Perkataan koh, juak, ya dan bah ialah penambahaan perkataan untuk menguatkan lagi
ekspresi maksud perkataan sebelumnya. Huruf a, oh dan ah dipanjangkan atau ditekan untuk
menunjukkan ekspresi maksud perkataan sebelumnya.

(a) aok bah - yalah / baiklah

(b) iboh camya bah - janganlah macam tu
(c) udah gik ya - sudah lah
(d) lamak juak - lama betul
(e) nyalah koh itulah
 Perkataan nya mempunyai banyak makna dan juga digunakan untuk menguatkan ekspresi
maksud perkataan sebelumnya. Sebutan nya bergantung kepada situasi. Samada dalam nada
marah atau biasa.

(a) nya - dia / betul

(b) amak nya juak nya tok koh - Sudah lama betul dia ini

Cara penyampaian Dialek Melayu Sarawak dan Bahasa Melayu Tinggi agak berbeza. Sebutan
Dialek Melayu Sarawak yang ketara adalah pada huruf r dimana ditekankan dengan nada yang
berat sepertimana sebutan orang Melayu diutara Semenanjung.

(a) mirah - merah

(b) geruk leher

Terdapat juga pertukaran huruf f kepada huruf p menyebabkan sebutan huruf f menjadi p.

(a) tepon - telefon

(b) paham - faham
(c) pikir fikir

Pertukaran huruf o kepada huruf u menyebabkan sebutan huruf o menjadi u

(a) urang - orang

(b) tulak - tolak
(c) rusak rosak

Selain itu, perkataan yang mengabaikan sama sekali sebutan huruf vokal.

(a) krusi - kerusi

(b) brani berani
(iv) Maksud Dialek Lama Melayu Sarawak

Terdapat juga Dialek Sarawak lama yang digunakan oleh orang-orang tua Sarawak terutamanya
di Bahagian Kuching. Dialek Sarawak Lama jarang digunakan oleh generasi muda pada masa
sekarang. Berikut ialah beberapa perkataan Dialek Sarawak Lama:

Bil. Perkataan Maksud

1. bekukut bertahan sesuatu benda
2. ngebor labuh
3. belukuk malang
4. nyerindin naik bulu roma
5. belunyak bergolek atas tilam
6. betinjak pijak
7. bekunto berlawan
8. betandak menari
9. bebukut bergaduh
10. bersendik bersebelahan
11. nerebes hampir-hampir di tebing
12. loar pontong seluar pendek
13. tempa marah
14. buk buku
15. unipon uniform
16. bulu bansu bulu kening
17. ladin pisau
18. lang pintu
19. sukut sisi
20. pagu para
21. telok bilik
22. diniari subuh
23. pagi awal awal pagi
24. benghal lapisan
 25. gadong hijau
26. beshedo bersolek
27. kalas merah jambu
28. ngkodok ungu
29. minak cuma
30. baju panas baju-T
31. baju telok belanga baju batik
32. ngetor jalan-jalan
(Sumber: Madzhi Johari, 1988)

Rumusan

Sebagai rumusan dapatlah dikatakan bahawa budaya merupakan aspek penting yang
mempengaruhi individu dalam kebanyakan aspek kehidupan termasuklah dalam hubungan
interpersonalnya. Dalam konteks dialek Melayu Sarawak dengan Bahasa Melayu Tinggi
sememangnya amat berbeza dan mempunyai kelebihan masing-masing. Setiap individu
mempunyai budaya tertentu yang membezakannya di antara satu sama lain. Antara perbezaan
yang ketara ialah perbezaan dari segi dialek (loghat) negeri atau daerah yang akan
mempengaruhi gaya pertuturan seseorang individu itu. Perbezaan ini adakalanya boleh
menimbulkan kesukaran dalam perhubungan sekiranya kedua-dua pihak mengambil sikap tidak
cakna serta tidak berusaha untuk memahami perbezaan tersebut. Justeru itu, setiap individu yang
berada di dalam kelompok masyarakat yang mempunyai kepelbagaian identiti dan budaya
perlulah berusaha memahami perbezaan dialek tersebut dan cuba menyesuaikan diri dengan
mengambil sikap saling menghormati antara satu sama lain, berusaha untuk mempelajari budaya
lain, mengurangkan ketidakpastian dengan bertanya serta menerima perbezaan yang wujud yang
menjadikan sesebuah masyarakat itu penuh warna-warni.

Rujukan

Abdullah Hassan. (1976). Kursus dalam Perkhidmatan Kakitangan Penting Bahasa Malaysia. Artikel.
Kementerian Pelajaran Malaysia. Kuala Lumpur: Universiti Kebangsaan Malaysia.
Abdul Rashid Daing Melebek Amat Juhari Moain. (2011). Sosiolinguistik dan Bahasa Melayu. Bangi:
Penerbit Universiti Kebangsaan Malaysia.

Asmah Haji Omar. (2000). Setia dan Santun Bahasa. Tanjong Malim: Penerbit Universiti Pendidikan
Sultan Idris.

Asmah Haji Omar. (2008). Susur galur bahasa Melayu. Edisi Kedua. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka.

Awang Sariyan. (2012). Penerapan Bahasa Melayu Tinggi dalam Bidang Pendidikan. Kertas Kerja
Seminar Pemantapan Pengajaran dan Pemelajaran Bahasa Melayu. Anjuran Persatuan
Pendidikan Bahasa Melayu Malaysia, Jabatan Pendidikan Sarawak dan Dewan Bahasa dan
Pustaka di Hotel Merdeka Palace, Kuching Sarawak. pada 16-18 September 2012.

De Saussure (1916) de Saussure, Ferdinand, Course in General Linguistics, translation,

introduction, and annotation. By Roy Harris, edited by Bally and Sechehaye and Riedlinger,
Duckworth, 1983.

Madzhi Johari. (1988). Fonologi Dialek Melayu Kuching (Sarawak). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.

Meyerhoff, M. (2011). Introducing Sociolinguistics. New York: Routledge.

Zainal Abidin Merjan. (1992). Daftar Kata. Bahasa Malaysia-Dialek Melayu Sarawak Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.