BOZKIR VE DNCE

Deleuzen Nietzsche konferansnda Gebe Dnce balyla sunduu metnin1,

bugn gen Nietzscheci kimdir? sorusuyla, Nietzsche felsefesinin ancak bu soru
eliinde doru bir biimde dnlebileceini iddia ederek balamas rastlantsal
deil; balnn gebe dnce olmasnn rastlantsal olmamas gibi. Kim sorusu
belirli bir dnme biiminin karsna, bir dnme edimi koymaya dayanr:
Dncenin nedir sorusuna yaslanan zc, hiyerarik, dogmatik imgesinin yerine
yaratc, gebe bir dnceyi.

Deleuzen, Nietzschecilik nedir? diye sormamas, hatta bu soruyu tehlikeli

bulmas felsefe tarihi almalarnda kulland sra d diyebileceimiz metoda bal
olarak anlalabilir (GD, 391). Nedir sorusu, filozoflar ve yaptlarn kapal sistemler
olarak ele alan bir okumaya ynlendirirken, Deleuze daha ok, deyim yerindeyse
onlar biraz zorlamay, kavramlarn eip bkmeyi de dlamayan, yaratc bir metotla
ilerler. Bir filozofun eserini ve kavramlarn zorlamak, snrlarna tamak ise Deleuze
iin, onun gerekten ne dedii ile ilgilenmemek anlamna gelmez, daha ok bir
filozofun ne dediinin ancak bugn ne diyebileceini anlamaktan getiini
sylemektir bu. Deleuze Nietzschecinin bugn kim olduunu sorar. Bu soruya cevap
verebilmek iin problemleri ortaya koymak gerekir; problemleri grmekse,
kavramlar zorlamakla mmkndr, yani neye yetkin olduklarn, neyi stlendiklerini
ve ne yapabileceklerini sylemekle.

Nietzscheci felsefenin ne olduu yerine, Nietzschecilerin, Nietzschenin gen

okurlarnn bugn kim olduuyla ilgilenmek, Nietzscheyi okurlaryla, gncel
kuvvetlerle ilikilendirmek, yani kavramlarn gerek koullara balamaktr.
Deleuzen yalnzca bir filozof zerine alrken deil, kendi zgn felsefi
problemlerini ortaya koyarken yapt da budur: bir kavrama etki eden kuvvetleri ve
onun etkide bulunduu kuvvetleri belirlemek. Bylece geleneksel okumalara gre,
rnein iyilik nedir? eklinde sorulabilecek bir soru Deleuze iin kim iyidir ya da
iyilii kim istere dnr. Bu, onu takip eden dier sorularla birlikte (hangi
durumda, nerede, ne zaman, nasl...), problemi kavramlarla, kavramlarysa kuvvetlerle
ve onlarn dnmyle ilikilendiren sorudur. Bir kiiyi, eyi ya da durumu gerek,
pozitif dinamizmiyle ele alma imkan verdii iin de her eyden nce olumlamann
sorusu.2 Nietzsche okumasn Deleuzen sra d felsefe tarihilii iin bile sra d
hale getiren ey ite bu olumlayc yaklamn, sabit anlamlarn ya da zlerin deil
kuvvetlerin sorgulanmasnn Deleuzee belki de en ok Nietzscheden miras
kalmasdr.3

Yeni bir mekan yaratmak

1
1972 ylnda Cerisy-la-Salle Uluslararas Kltr Merkezinde dzenlenen Nietzsche Bugn
kollokyumu kastediliyor. Konuma metni iin bkz. Gilles Deleuze, Gebe Dnce , Issz Ada ve
Dier Metinler, ev. F. Taylan, H. Ycefer, Balam, 2009, s. 390-404. (Bu metinden yapacam
alntlar GD ksaltmasyla metnin iinde vereceim).
2
Deleuzen yapt boyunca nedir sorusuna benzemeyen bu sorular ve sorulma aralarn olduka
zgn bir ekilde oalttn grrz: Senin arzulayan makinalarn neler?", Yapsalcl nasl ayrt
ederiz? , Hangi izgileri iziyorsun? Nedir sorusunun kapsaml eletirisiyle ilgili olarak Bkz.
Issz Ada, s. 149-184; Deleuze, Nietzsche ve Felsefe, ev. Ferhat Taylan, Norgunk, 2010, s. 103-107 ve
201-206.
3
Nietzsche okumasnn sra d konumu Deleuze tarafndan da aka ifade edilir. Bkz. Mzakereler,
Sert Bir Eletirmene Mektup, ev. nci Uysal, Norgunk, 2006. s. 15.

1
Gebe Dnce metni, gebelerimiz kim bugn, gerek Nietzschecilerimiz
kim? sorusuyla kapanr (GD, 390). Nietzschecilerin, dorudan Nietzsche okurlaryla
ya da Nietzsche zerine alma yapan kiilerle deil de gebelerle
zdeletirilmesini nasl anlamalyz? Niin gebe dnce? Tarihte eser
brakmamalaryla anlan gebelerin yaratclkla nasl bir ilgisi var? Gebelerde,
sabitlenmi anlamlara, zlere, dogmatizme kar olan ey tam olarak nedir? 4
Deleuzen gebeler, Nietzsche ve yaratc dnce arasnda ne tr bir iliki
kurduunu grmek iin, nce, gebelerden ilk defa bahsettii ve felsefe sorununu
toprak sorunuyla ilk defa bir arada ele ald Fark ve Tekrara gz atmak, ardndan da
Guattari ile ortak almalarnda gebe kavramnn nasl ele alndna bakmak
faydal olabilir.

Gebe kavram Fark ve Tekrarda eski Yunancada yasa anlamna gelen nomos
kavramyla birlikte kullanlr. Nomos yani gebe yasa anlamlarndan biri yine yasa
olan logosun bir alternatifi olarak deerlendirilir. Kavramn kk nem,
datmak/paylatrmak anlamlarna gelir. Ancak nomosun yasa ile datm arasnda
kurduu iliki logosunkinden olduka farkldr. Bir tarafta, bir dalm ve bu
dalmn dnda kalarak onu belirleyen, yneten bir dzenleyici yasa, yani logos
vardr. Yasann dayanak noktas (Tanr, Dnya ya da Benlik der Deleuze) durumdan
duruma deise de yasas olduu ey zerinde kurduu egemenlik ekli deimez;
logos dncenin doasn, grevlerini, snrlarn nceden belirleyen bir imge olarak
ortaya kar. Kendini dardan dayatan, temellerini bu dnyann deneyiminden
karamadmz bir yasay varsayd iin, Deleuze buna, dncenin dogmatik
imgesi der. Dier tarafta ise, yapt dalmn kendisinden ayr dnlmeyen bir
dalm ilkesi, nomos, yani gebe yasa bulunur. Nomos akn bir ilkenin dardan
gelen dzenlemesini iddetle reddeder. Bu ayn zamanda dnce ediminden nce
gelen bir imgenin dnceyi belirlemesini de reddetmektir. Dnce kendini,
deneyiminin ak iinde belirlemelidir, tpk bir Nietzschecinin, Nietzsche okumadan
da bir etkilemenin, bir etkilenmenin, bir deneyimin ak iinde son derece tekil bir
biimde, istenli ya da istensiz olarak Nietzscheci szceler retebilmesi gibi (GD,
391). Dncenin bir imgesinin olmamas toptan bir dzensizlii ya da kargaay
ifade etmez. Nomos bir yasa olarak ilemeye devam eder, ama akn bir yasa deil,
ikin bir deerlendirme ilkesi olarak. Bu haliyle, logos/nomos kartl Deleuzen
felsefesini daha ilk yaptlarndan beri belirleyen bir tercihin, aknla kar ikinlii
tercih etmesinin ifadesidir.

Peki bir ilke nasl kendi kendini belirleyebilir? Aslnda ikinlikle gebe dncenin,
nomosun baland nokta tam burasdr: Nem kknden treyen nemo otlatmak
amacyla hayvanlarn datmak demektir. Deleuze, Emmanuel Larocheun konuyla
ilgili almasnda yapt tespitlerden yola karak nomosun kastettii dalmn,

4
Burada, gebelikle ya da bir eit toprak/tarm sorunuyla dnceyi bir arada ele alma fikrinin
Deleuzee ait olmadn sylemek gerekiyor. Onu bu balamda ilk kullananlardan biri Kanttr. Saf
Akln Eletirisinin 1781 basksnn sunu blmnde yle der: Dogmatiklerin egemenlii altnda
bulunduu srada, Metafiziin balangtaki gc despotayd. Fakat yasalar henz antik barbarln
izlerini tad iin bu Metafizik azar azar i savalar yznden tam bir kargaa iine dt: topra
srekli olarak ileyip kesin bir biimde yerlemekten nefret eden bir eit gebeler halindeki septikler
de, zaman zaman toplum birliiyle olan balar paraladlar ( Say yaynlar, ev. Nejat Bozkurt, s. 60).
Bu durum, gebe dncenin saf akln devleti egemenlikle ilikisine kar savunulduu ve
Deleuzen Nietzsche okumalarnn hemen her zaman Kant kart bir izgide ilerledii
dnldnde daha da anlam kazanyor.

2
hayvanlarn datlmasnn, bir paylatrma ileminden ayr dnlmesi gerektiini
vurgular. Sz konusu olan devlet tarafndan snrlar nceden belirlenmi bir toprak
parasnn hayvanlar arasnda paylatrlmas deil; orman ya da da, devlet
otoritesinden muaf, snrsz bir mekanda hayvanlarn dalmasdr. Aradaki fark
Deleuze iin olduka belirleyicidir nk ikinci durumda hayvanlar ya da insanlar
snrsz bir alana, dsal bir yasaya bal olmadan yaylmakla kalmazlar, bu
yaylmalar ile mekann snrn ve yasay belirlerler. Bu da dalmn yasas ile
kendisi arasndaki ilikiyi tamamen deitirir. Deleuzen gebe dnce derken
dikkat ekmek istedii ey bu deiimdir. Yasa dalm ncelemediinde artk
belirlenmi bir hakikatin kiiler, nesneler, olgular arasnda paylatrlmasndan deil,
nceden verili olmayan hakikatin, eyler, kiiler ve olgularla ayn anda, onlarn
dnda kalmayan bir dinamizm ile kurulmasndan bahsediyoruz; tpk bozkrn
gebelere zg bir dinamizmle kurulmas gibi. Dier bir deyile, gebe dalmn
ilkesi, dalmn kendisiyle ezamanldr.5 Bu, bir ilkenin kendi kendini belirlemesinin
de kouludur. Bozkr yani gebenin mekan, gebeler yayldka kurulur, snrlar
bu yzden deikendir. Ayn eyi Nietzsche iin de syleyemez miyiz? Nietzsche,
istenli ya da istensiz Nietzscheci olanlardan, Nietzscheci-olulardan bamsz
dnlebilir mi? Yapt, her okunmada snrlar deien bir bozkr deil midir? l
ya da bozkr, gebelerin bir yeri mekan edinme biimleri, aknlktan, dogmatik
imgeden kurtulmak iin olduka ie yarayan, zel bir dalm tipi sunar.6 Gebelerin
mekan surlar tarafndan snrlanan ehre kar, bozkrdr. Burada hibir ey kimseye
ait deildir, herkes mmkn olan en geni alan kaplayacak ekilde oraya buraya
dalr... Bir mekan doldurmak, onun iinde paylalmak, mekan paylamaktan ok
farkldr 7 . Gebe dnce hakikati kendi deneyimiyle byle ak, kutupsuz ve
ufuksuz bir mekan doldurur gibi kurar.

Bu dalm tipinin dnsel adan zgnlnn yannda, bizzat gebelerle ve

sosyo-politik koullaryla ilgilenilmesi ise daha ileriki yllara rastlar. Gebeliin ve
sunduu politik imkanlarn hem Nietzschenin stilinde arand hem de sava
makinas olarak dnld Gebe Dnce metninin sunumu Deleuze ve
Guattarinin politik felsefe kitabmz dedikleri Anti-dipusun yaynlanmasyla
ayn yla denk der (1972). Devlet/gebe, dnce/imge ilikilerinin daha btncl
bir analizini sunan Bin Yaylada (1980) ise gebe kavramnn erevesi iyice
geniler, politikaya, tarihe, bilim ve sanatlara yaylr. Gebelik, burada, Deleuze ve
Guattarinin gelitirdii devlet kuramnn da temelini oluturur. 8 Bu devlet tezinde,
sadece gebe yaam pratiinin Deleuzec dnce iin nasl imkanlar sunduunu
deil, ayn zamanda, gebe yasaya uygun, yani zlerle deil kuvvetlerle ilgilenen
5
Bu ezamanllk, Deleuze felsefesinde Oluun Varlktan, bir nesne, kii ya da durumun olularnn,
znden nce gelmesiyle ilgilidir. rnein, bir eyin gzel olup olmamasn belirleyen, tm
gzellerden soyutlanm ama yine de onlar nceleyen bir gzellik deil, gzelleme, gzel-olu
olabilir ancak. Bu da soyut bir gzelliin paylalmas (logos) yerine gzel olma ekillerinin
farkllamas, oalmasna, bylece durmadan baka kuvvetler ve olularla ilikiye girmesine yol aar
(nomos).
6
Nomosa ilikin, Deleuze metinlerinde grmeye pek de alk olmadmz etimolojik dikkati
aklayan da bu olsa gerek. Nomos kelimesinin kkenleriyle ilgili olarak E. Laroche kaynakl bu
aklama, Fark ve Tekrardan sonra (Diffrence et rptition, PUF, 1997, s. 54, 1. dipnot) Bin Yaylada
tekrarlanyor. G. Deleuze, F. Guattari, Kapitalizm ve izofreni / 1, ev. Ali Akay, Balam, 1990, s. 81,
dipnot 44.
7
Fark ve Tekrar, s. 54.
8
Bu tez birok farkl alandan beslenerek oluturulur. Antropolojik almalaryla Pierre Clastres,
mitoloji ile ilgili olarak Georges Dumzil, edebiyatta Kleist ve bilimler tarihi asndan Michel Serres,
Deleuze ve Guattarinin en bata saylabilecek kaynaklar arasnda yer alyor.

3
ikin ltlerin, Deleuze ve Guattari tarafndan politikaya nasl uygulandn da
grmek mmkndr.

Buna gre, ilkel toplumlardan modern topluma doru evrilen, evrimci bir tarih
okumas reddedilir. Deleuze ve Guattarinin evrim kart tezlerine gre eteler,
gebeler ya da devlet yaps dnda kalm dier topluluklar, iyi rgtlenmemi,
tarihin ilerleyen dnemlerinde devlet dediimiz yapya dnecek bir ilk biimi
temsil etmezler. yleyse devlet bir evrimin sonucu deildir, aksine o, tpk gebe
topluluklar gibi farkl durumlarda, farkl biimlerde ortaya kmak zere hep vardr.
Devlet ve gebeler, toplumsal yaplarn birbirlerine dsal ama ezamanl iki esini
olutururlar. Bir yandan, devletin ynetme aygtnn karsnda gebelerin sava
makinas bulunur. Dier yandan bunlar bir biimde birbirlerine baldrlar ve
birbirlerine karrlar nk devlet aygt gebelerin sava makinasn ele geirmeye,
gebelerse devletin alanna doru yaylmaya alr. Deleuzec felsefenin farkl
alanlar iin durmadan tekrar ettii bu zel baa gre ilikilerinin koulu birbirlerinin
dnda bulunmalardr.9

Gmen ve onun sava makinas, despota ve onun ynetim makinasna karttr: dsal
gmen birlik, isel/zsel despotik birlie karttr. Ama bir yandan da birbirlerine o
kadar bal, birbirleriyle o kadar i iedirler ki despotun sorunu gebe sava makinasn
iselletirip kendine dahil etmekken, gebenin sorunu fethedilen imparatorlukta bir
ynetim oluturmaktr. Birbirlerine kartklar noktada bile birbirlerine kart olmay
brakmazlar (GD, s. 401).

Bu iki farl eylem tarzndan, ele geirme ve fethetmeden, iki ayr mekan, toprak, yurt
tipi kar: Devlet aygt ele geirme, kapma, kodlama yoluyla varln
srdrdnden kendi dnda bulunanlar durmadan kendi alanna dahil eder, o
alanda sabitler. Bu yolla oluturduu mekan bir isellik mekandr, yani isel/zsel
despotik birlik tarafndan rgtlenen, snrlar yeni kodlama olanaklarnn kefiyle
deise bile, kutuplar ve ufku belli bir mekandr. Buna karlk gebe sava
makinasnn eylemi dahil etmek deil, tersine, dar doru yaylmak, kodlamak deil
kodsuzlamak, kodlar bozmak yani snrlarn durmadan deitirmektir. Merkezde ele
geirilen mekann dnda, ularda, balarn alp giden ve gebeleen gruplar
vardr (GD, 401-402). Gebenin mekan, kaygan mekan 10 iselletirme deil
yaylma yoluyla kurulduu iin ufuksuz ve kutupsuz olarak tanmlanr. Snrlar
belirsizdir ve srekli deiir. Bu yzden kefedilen bir mekandan ok icat edilen,
yaratlan bir mekandr, tpk gebe dncenin bir hakikatin kefi ya da bir yasann
uygulan olmamas gibi. Gebelerin yaylarak kendi mekanlarn kurmalarna
benzer bir ekilde, dnce de bir metnin, kavramn, olayn anlamn, onu snrlarna
doru iterek, bu snrda baka kuvvetlerle ilikiye sokarak oaltmaldr. Dnce
gebe olmaldr ve bu anlamyla devlet aygt karsndaki konumu gebelerle
ayndr. Bir yandan ikisi de devletin dnda yer alr, kar-devlettir, Darya aittirler.
Dier yandan, devlet aygt tarafndan ele geirilmeye allrlar.

9
Deleuze bu ba ierilmi ayrtrma [disjonction incluse] ya da ayrtran sentez [synthse
disjonctive] olarak adlandryor ve ilikisizliin kendisinin nasl bir iliki olabileceini, Hegelci
diyalektiin dnda kalarak aklamak iin kullanyor.
10
Deleuze ve Guattarinin rgtlenmemi birey-ncesi mekanlar tanmlamak iin kullandklar bir
kavram. Gebe sava makinasyla devlet aygtnn bir arada bulunmas gibi, kaygan mekan da
kendisinden farkllaan bir mekan tipiyle, ey durumlarndan, nesneler, kiiler, kurumlar, sokaklardan
oluan, ksaca rgtlenmi bir prtkl mekanla bir arada varolur.

4
Duraan sreler, yeinlik yolculuklar:

Deleuzen dncenin dogmatik imgesi dedii ey de tam olarak devlet tarafndan

ele geirilmi dncedir. mge dnceyi, devleti taklit etmeye, onun kodlamalarn
yeniden retmeye zorlar. Felsefeyi, yasa, szleme ve kurumlar araclyla
kodlayarak, bir doruluk, hakllk ve hukuk modeline bal klar, 11 bu modele gre
brokratiklemesine, kodlamasna ya da yeniden-kodlamasna yol aar (GD, 392).
Ksacas onu kendi isel mekanna hapseder, orada sabitler. Peki dncenin bir
doruluk, hakllk ya da hukuk idealine komamas, hibir yere yerlememesi mi
demek? Dncenin sabitlenmemi, yerleik olmayan, hareket halindeki bir dnce
olmas, deerce birbirinden ayrlamayan dorular arasnda gidip gelmesi anlamna m
gelir? Bu yzden mi Deleuze ona gebe der?

ncelikle Deleuzen gebe, gebebilim ya da gebe dnce kavramlarn and

hibir pasajda gebeleri, durmadan yer deitirenler eklinde tanmlamadn
sylemek gerekir. Hatta gebe topluluklarn yalnzca zorunda kaldklarnda, daha iyi
yerleebilmek iin hareket ettiklerinin altn izer. Deleuzen, zellikle gebe
yaam tarzyla ilgili olarak ska faydaland tarihi Toynbeeye gre gebeler,
hareket etmeyenlerdir, gebe olurlar, nk ekip gitmeyi reddederler. 12 yleyse
onlar gebe yapan ilk olarak devletin yerleik dzenine kartlklar ise, ikinci
olarak ekilsiz ve verimsiz bir ortam terk eden13 gmenlerden ayrldklar nokta
olmal. Gmenin aksine,

Gebenin sonsuz bir sabr vardr ve beklemesini bilir. Hareketsizlik ve hz, katatoni ve
acelecilik, duraan sre, sre olarak durak, Kleistn bu izgileri gebelere
aittirler.14

Dncenin gebelii de ayn ekilde hareket ve hz, yer deitirmek ve olu

arasndaki balantszl gzetir. Deleuze yer deitirmekle gebelemek arasndaki
fark iyice derinletirerek, 1988 ylnda yapt bir syleide seyahat etmeye ok
meyilli deilim, olular rktmemek iin ok hareket etmemek gerekir 15 der.
Deleuzen syleilerinde ya da kitaplarnda kiisel veri ya da tavsiyelere neredeyse
hi rastlanmad dnldnde, bu szlerden u anlalabilir : Gebe yasa
yerinde durmamak, yer deitirmek, hibir mekan ya da dnceye balanmamak
anlamna gelmemekle kalmaz; bazen, yani belli koullar altnda, bir yer ya da
dncede srar etmek anlamna gelir. Gebeler yerlerini terk etmemekte srar
ettikleri iin toplumlarn kodlanma hareketinin dnda kalrlar.

Peki bu srar, yer deitirmenin bu ekilde nemsizletirilmesi, tam tersini ifade

edebilecekken ne anlamda dogmatizme ve kodlanmaya karttr? Bunu anlamak iin,
dorudan Deleuzen felsefe yapma tarzna baklabilir. Deleuze okurken, youn
kavram retimine ramen ilk eserlerde ortaya kan temel kavramlardan asla
vazgeilmemesi dikkat ekici. stisnalara ramen, (rnein, yorum ve z
kavramlarna yklenen pozitif anlam neredeyse tamamen yok olur) burada bir eit
srardan bahsetmek mmkn grnyor. Belki, tm felsefesinin kk ve gelimemi

11
Bin Yayla, s. 75.
12
Mzakereler, s. 156.
13
Bin Yayla, s. 82.
14
A.g.y.
15
Mzakereler, s. 156.

5
bir kopyasnn daha ilk eserlerde bulunuyormu gibi grnmesinin nedeni de budur.
Dier yandan bu srar da gebelerinki gibi bir eit kodlanma karsnda direniyor
gibidir. Ayn kavramlar yeni varyasyonlarla geri gelirler, yle ki bu yaratc
varyasyonun koulu yerinde kalmakta srar etmektir sanki. Bir kavram kaybolur ve
bazen aradan geen uzun zamana ramen, bu sefer baka kavramlarla ilikiye girecek
ekilde, geri dner. Ya da varln srdrr ama srekli baka kavramlarla
zdeletirilir, ismi durmadan deiir ve her yeni deiimde tm sistem de bu
kavrama gre yerinden oynar.16 Tam da gebelerin hareket etmeyenler, ayn yerde
kalarak kodlarndan kurtulmak iin gebeleenler eklindeki tanmn
dorularcasna, Deleuzec dnce iin, sadece yeni kavramlar retmek deil,
kavramlardan vazgememek de, onlar baka kavramlarla ama zellikle de daryla
durmadan yeni ilikiler iine sokmann bir koulu gibi grnyor (GD, 402). Dnce
ediminin Dar ile karlamak, yeni kuvvetlerle ilikiye girmek, kodsuzlatrmak
zerine kurulmasyla herhangi bir dncede srar etmemek, durmadan fikir ve
balam deitirmek arasnda bir balant yoktur. Hatta bu ikinciler sk sk
kodsuzlatrma deil, yeniden-kodlama anlamna gelirler.

Gebelerin hareketinin durmadan yer deitirmek olmamasnn, imgenin belirledii

doruluk idealine komamann gereklikle ilgili bir ltten yoksun olmak anlamna
gelmemesinin nedeni, devleti kodlama ile gebe kodsuzlatrmann kart olmakla
birlikte simetrik hareketler olmamasdr. Gebe kavramna tm zenginliini veren bu
asimetriyi iki farkl dzeyde anlamak mmkn.

lk dzey daryla ilikinin yapsyla ilgilidir. Gebelerin mekan devlet aygtnn

kendine dahil etme yoluyla yaratt iselliin karsna baka bir isellik olarak
kmak yerine, tamamen daryla balant zerine kurulur. Bylece devlet aygtnn
dnda gebeler bulunurken, gebeler sadece devletin dnda kalmazlar, onlar
mutlak olarak Dardadr. Tam olarak bu yzden yalnzca devletin yerleiklik
modeline deil, gmenin ya da seyyahn yer deitirme modeline de kardrlar.
Nietzsche iin olduu kadar Deleuze iin de nihilizm ya da snrsz bir grecelilik,
gebe dncenin deil, dncenin dogmatik imgesinin tarafndadr. Belki de
gebelerin mekann, bir uzamdan ok bir snr olarak dnmek gerekir. Deleuzen
yaptnda ve Guattariyle ortak almalarnda gebe kavramyla paralellik iinde
kullanlan yzey, organsz beden, izoanaliz, kksap, gibi dier kavramlar da bunu
dorular. Dar tam olarak kodlama ve yeniden-kodlamann arasnda yer alr.
Gebe, devletin snrnda yaylarak kaygan mekan yaratr; dnce dnemez
olduu eyin snrna kadar giderek bir edime dnr, yeni dnceler yaratr.

Asimetrinin ortaya kt ikinci dzey ise bu snr-mekann, Darnn, sarslmaz,

snrlar belli zne, nesne ve niteliklerden, sabit zdeliklerden deil yeinliklerden,
yani kuvvet derecelerinden ve onlarn artmas ya da azalmasyla, balanp
zlmesiyle ortaya kan aklardan olumasdr. Bozkr ya da l elbette bir yandan
uzamsal ve bir lde dzenli mekanlardr ama bu onlarn ancak ikincil zelliidir.
Gebelerin yaylmak, fethetmek iin hareket ettii, bir noktadan dierine ilerledii
dorudur ama su imek iin durduklar noktalar, ancak onlar durduklar iin vardr,
yani aldklar yola gre ikincildirler. Buna gre gebe sava makinasnn igal ettii
mekann tamamyla bir kuvvet ilikileri sahas olduunu, noktalara indirgenemedii
gibi tarihsel zne ve olgulara da indirgenemeyeceini sylemek gerekiyor.

16
Birinci durumun rnei olay, ikincinin rnei virtel kavram olabilir.

6
Yeinlikler, devlet tarafndan ele geirilmi tm alann, tm kodlarn, yasa, szleme
ve kurumlarn yan sra zne ve nesne olarak belirlenmi eylerin de altnda bir aklar
ve kesintiler alan olarak kaygan mekan kurarlar. Kodlarn altnda bulunan, onlarn
elinden kaan ve kodlarn evirmek, kendi yanlarna ekmek, paraya dntrmek
istedikleri bu alandr (GD, 398).

Nietzschenin stilinin zgnl de kodsuzlatrmann bu iki zelliinden gelir:

Aforizma sadece daryla deil, ayn zamanda yein olanla da iliki iindedir. Ve bu
aslnda ayn eydir [] nk her yeinlik bir eyin iletilmesini salayacak ekilde
bir dieriyle iliki iindedir (GD, 397). Nietzschenin kitabndan bir eyler durmadan
Darya, kodlarn dna atlar, yeni kuvvetlerle ilikiye girer, bu kuvvetler deitike
anlamlar da deiir (GD, 396). Nietzscheyi kat ettii noktalar deil de temas ettii
dsall gz nnde bulundurarak okuduumuzda, gerek kuvvetlerinin ne olduunu
da grm oluruz. Bu, yanl anlama hakkn, yani her seferinde yeni kuvvetlere
balanma hakkn oaltmaktr. Gayrimeru yanl anlama ise tersine, metnin
zdeletirilebilecei noktalara (faist, burjuva ya da devrimci, der Deleuze) taklp,
onlar nceleyen, iinde saf birer kuvvete dntkleri dsall grememeye dayanr
(GD, 397). Deleuzee gre mgenin ya da devlet felsefesinin kodlayc bak as
budur.

Deleuzen yeinlik yolculuklar derken kastettii ey, gebe dncenin ne yer

deitirmeye ne yerlemeye dayanan bu zgn hareketidir (GD, 402). Bu yolculuk bir
noktadan dierine uzamsal bir hareket deil, kuvvetler arasndaki derece farklarna
bal yeinsel bir harekettir. Bylece geilen, izilen yol, yolculuu ncelemez,
yolculuk ilerledike oluur. Tpk gebelerin dalmasyla mekanlarnn snrnn
belirlenmesinin e zamanl olmas gibidir bu. Ya da Deleuzen syledii gibi bir
nehrin, yatan, akarken izmesine benzer. Bunu, iki nedenden dolay, yolculuun
kendisinin, yolculuun varaca yerden nemli olmas eklinde anlamamak gerekiyor.
Bir yandan yolculuun sonu, tek bir sona indirgenmemek kaydyla, aslnda Deleuze
iin nemlidir, tpk bir filozofun ne dediinin ya da problemlerden yola karak
vardmz zmlerin nemli olmas gibi. 17 Dier yandan Deleuzen gidilecek
yolun yolculuktan nce varolmadn sylerken vurgu yapt ey yolculuun
bilinemeze doru yaplmas deil, zorunlu olmasdr. Gebeler, gitmeye
zorlandklar iin gebeleir. Daha ak ifade edersek, yolculuk zorunludur, nk
nceden bilinmeyen bir yolda, bilinemeze doru yaplr. Deleuze, Claire Parnet ile
yapt uzun syleinin yolculukla ilgili blmnde Beckettin u cmlesine duyduu
hayranl dile getirir: Aptalz ama zevk olsun diye yolculuk edecek kadar da
deil.18 Dnce gerek bir yaratma edimi olacaksa, bir keif, bir tekrar deil de bir
icat olacaksa ancak bir zorunluluun, zorlamann sonucunda, yani Dar ile
karlaarak olabilir. Snrlar nceden belirlenmi bir hakikati kefetmeye
indirgenmesi ayn zamanda zorunluluunun da elinden alnmas, keyfiletirilmesi

17
Deleuze Bergsonculuk adl kitabnda, problemlerin sonular ncelemesinin, sonularn
nemsizliinden kaynaklanmadn sylerken de aka ortaya koyar bunu. Doruluu ve yanll
zmlerde deil problemlerde aramak, yalnzca problemlerin nemli olduunu sylemek deildir;
tersine, nemli olan zmdr ama problem her zaman ortaya konu tarzna, problem olarak
belirlendii koullara, onu ortaya koyarken kullanlan aralara ve terimlere uygun den zme
sahiptir. Bergsonculuk, ev. H. Ycefer, Otonom yay, stanbul, 2010, s. 56.
18
Abcdaire de Gilles Deleuze, V comme voyage, Claire Parnet et Pierre-Andr Boutang, 1988-89.
Cmlenin orijinali yledir: Bildiim kadaryla yolculuk etmek iin yolculuk etmiyoruz, dedi Camier.
Hyarsak da, o kadar uzun boylu deil. Bkz. Beckett, Mercier ile Camier, ev. Uur n, Ayrnt,
1998, s. 60.

7
demektir. Dnceyi dorudan ve dolaysz olarak daryla ilikiye sokmak iin ak
havadan ve dardan bahsetmek yetmez der Deleuze (GD, 395). Politika, sanat eseri,
matematik ya da bir gezinti zerine dnmek, daryla karlamak deildir;
bunlarla Darda, gebelerin mekannda, yani kodlarndan ayr, saf birer kuvvet
olduklar yerde karlamak gerekir. Dncenin bir sava makinasna dnmesi de
byle bir karlamaya baldr.

Dnceden bir sava makinas yapmak:

yleyse devletle gebenin kartl eitsiz, asimetrik bir kartlktr. Devlet

iselletirme yoluyla edindii bir modele sahiptir, buna uygun kodlamalar
gerekletirir; gebelerinse bir modeli yoktur, saf oluu, sreci, ak, snra
dayanmay ve bu yolla kodlardan kurtulmay ifade ederler. Bu iki konum arasndaki
fark, Deleuzec felsefenin ortaya koyduu en belirleyici ayrmlardan biri olan
Tarih/Olu ayrmyla aklamak mmkn. Devletin tarihi vardr, gebelerin yoktur.
Devlet aygt, zne ve nesneler, tarihsel devamlln ve kodlamalarn tarafnda
kalrken, gebeler ve onlarn sava makinalar yeinliklerin, aklarn yani Oluun
tarafnda, kodlarn altnda bulunurlar. Darnn, saf kuvvet ilikilerinin, tarihsel
belirlenimler karsndaki bu bamszlklar, gebe mekann kodlanmaya kar
garantisidir. Gebe dnce bylelikle yeni karlamalar ve olanaklar yaratmann da
koulu olan, dnceye ait, zgr, ele geirilmemi bir alan ifade eder.

Ancak, gebe dnce ve devletin, olularn ve tarihin, noktalarn ve yeinliklerin

dsall gz nnde bulundurulduunda, dnceden bir sava makinas yapmann,
eer bu sava gerekten de politik, dntrc bir ierik ifade ediyorsa, ne demek
olduunu anlamak kolay grnmyor. Gebenin sosyal yaam belirleyen kodlardan
kap kurtulmak, ele gememek zerine kurulu yaamndan somut olarak nasl bir
politik tutum retilebilir? Deleuzee, gebe kavramnn politik vurgusuyla ilgili
yaplan eletirilerin ounun, farkllk ve zenginliklerini u an iin bir yana koyarsak,
az ok bu noktada temellendiini syleyebiliriz. Gebelerle yasa, szleme ve
kurumlar arasndaki mutlak dsallk Deleuzen etik-politik izgide gerek neriler,
projeler ortaya koymasn engeller. 19 Dncenin, gebeliin sunduu kavramsal
imkanlar yararna gndelik hayatta belirleyici olan kodlayc dzeni terk etmesi,
gebelerin zgr mekanna, bozkra yaylmas, kanlmaz olarak kurumlar ve
yasalar dzeyinde en kk bir normatif neri sunmamas demektir.

Byle bir eletiriye karlk olarak, ncelikle, devlet aygt ile gebe sava
makinasnn sadece rettikleri mekanlar asndan deil, birbirlerini belirledikleri
ilikide de asimetrik olduklar sylenebilir. u ana kadar, gebe yaam tarznn
devletin yapt kodlamalarn dnda kaldn ancak bu dsallnn mutlak
olduunu yani belirsizlii deil, kendi kendini belirlemeyi temsil ettiini grdk. Bu
son noktayla ilgili olaraksa unu eklemek gerekiyor: Deleuze ve Guattari toplumsal

19
Alain Badiou, Philip Mengue, Peter Hallward ve Slavoj Zizekin eletirilerden bahsedilebilir.
Bunlara gre Deleuzede ya hibir politik tn bulunmamaktadr, ya da sonular itibariyle etkisiz, hatta
ktdr. Bkz. Alain Badiou, Deleuzec Siyaset Diye Bir ey Var mdr?, ev. Burcu Yalm, Emre
Koyuncu, Norgunk, 2013; Peter Hallward, Out of this World : Deleuze and Philosophy of creation [Bu
Dnyann Dnda : Deleuze ve Yaratm Felsefesi], Verso, 2006, s. 130-139 ; Philip Mengue, Deleuze
et la question de la dmocratie [Deleuze ve Demokrasi Sorunu], LHarmattan, 2003, s. 50-52 ; Slavoj
Zizek, Organs without bodies :Deleuze and consquences [Bedensiz Organlar: Deleuze ve Sonular],
Routledge, 2004, s. 20.

8
dnmler asndan nihai olann gebenin bulunduu, kendi kendini belirleyen bu
konum, yani aklar ve olular olduunu savunur. Sava makinas devletin
olumasnn nedeni deildir ama onun tarihsel deiimlerini belirler. Yaratc
etkinliiyle dnce, dogmatik imgenin biimini srekli deitirir, onda atlaklar
aar, bu atlaklar yoluyla tm yapy dntrecek krlmalar yaratr. Bylece
gebeliin ya da gebe dncenin iaret ettii ka, kodlarn bozulmas, kat
sistemin tmn etkilemedii, onu tekrar dzenlemedii srece hibir ey demek
deildir. Gebeliin Deleuzede ynetsel ya da adaletle ilgili sorunlarn dnda,
snrnda olduu dorudur ama bu, politikann da dnda olduu anlamna gelmek
zorunda deildir. Gebelii, tersine, despotik devlet ve onun taklitleri ile kargaa
arasnda bir denge noktas, bir orta, politikaya balang noktas olarak ele almak da
mmkndr. Bir gebe olarak belki de Nietzsche bu anlamda kendisiyle birlikte
yeni bir politikann baladn ilan eder (GD, 401).

Buna bal olarak gebelik, Deleuze gibi, devlet yapsn taklit etmeyecek bir
birlikteliin nasl mmkn olabileceini soranlar iin kavramsal olanaklar sunar.
Gebe dnce ve gebebilim kavramlarnn yan sra minrleme, arzulayan
makinalar, yersizyurtsuzlama, ka izgisi, kadn-olu Deleuze ve Guattarinin tam
da bu olanaklara dayanarak politik alana tercme edilen etkili kavramlarndan birka.
talyadaki Otonomi hareketi, zellikle 70lerin ikinci yarsndan beri, Toni Negri ve
Micheal Hardtn yaptklar katklarla birlikte mikropolitik diyebileceimiz bu fay
hattndan ilerleyen en nemli hareketlerden biri saylabilir. Ortaya k tarihi
itibariyle daha gncel bir rnek, Wall Streette, Zuccotti Parkn igaliyle balayan,
dnyann farkl yerlerinde, farkl taleplerle karlk bulan Occupy hareketi olabilir.
Genel anlamyla kresel kapitalizme kartlyla 2011 ylndan bu yana etkili olan
hareket, Deleuze ve Guattarinin zellikle kksap kavramn, merkezi olmayan bir
rgtlenmeye imkan vermesi lsnde kullanr. Ayrca bir alan mekan edinme,
eylemi mekann kendisine dntrme biimleri de Deleuzen gebe dalmn
hatrlatr. Ayn ekilde feminist teori ve aktivizm hem gebelik hem de kadn-olu
kavramlaryla gncel kadn hareketleri arasnda hatr saylr balar kurar.20

Yine de dncenin bir sava makinasna dnt yer burasdr demek tam olarak
doru olmayabilir. Gebe dncenin bu almada bahsedilen nitelikleri
dnldnde, tm bu politik yanklanmalar, Deleuzec politikadan kan teorik
sonularn pratie dklmesi olarak deil de ona balanan ve onun balanabilecei
indirgenemez olaylar olarak grmek gerekmez mi? Tarihsel olgular yerine olular,
devlet aygt yerine devlet dnda kalanlar ne karan bir bak asna gre klasik
bir teori/pratik ya da proje/uygulama emasnn ilemesi pek mmkn deildir. nk
Darya yaplan srekli ar ve bunun sonucu olan oalma, kapsayc,
btnletirici bir teori imkann ortadan kaldrrken, bunun yerini gebelerin
mekann da tarif eden bir ufuksuzluk ve ngrlemezlik alr. Bozkr ya da l
snrlarndan itibaren durmadan geniler. Tutuklularn talepleri, kadn hareketine,
kadn hareketi Nietzschenin bir aforizmasna, aforizma yoksullua, yoksulluk
gmen sorunlarna, gmen sorunlar etnik aznlklarn, ecinsellerin ve rencilerin
haklarna, bunlar kksap kavramna ve Baconn bir tablosuna... balanr. Bu ekilde
ortaya kan ey, belli bir amaca ynelmi bir g birlii deil, dar ile balantl
gebe birliidir (GD, 402). Bir eyin iletilmesini salayacak ekilde bir dieriyle

Deleuzec gebe kavramn feminist teori iinde en etkin kullananlardan biri Rosi Braidottidir.
20

Bkz. Feminist Post-postmodernizmin Eletirel Bir Kartografyas Cogito, say 58, ev. eyda ztrk,
YKY, 2009. S. 225-242.

9
iliki iinde olan kuvvetler, birbirlerine balanarak atla bytr, kopulara yol
aarlar (GD, 398). Dier yandan bu balanmalar sadece btnsel bir teoriyi deil,
onun varsayd bilinli zneyi de dlar (tek bir kii ya da kolektif bir zne, rnein
nc parti olabilir). Deleuze ve Guattariye gre politika belirli bir znenin
bilinlenmesi varsaym altnda yapldnda temsili olmaktan ileri gidemez. Daha
bilinli olduklar dnlenlerin nclnde despotik rgtlenmeyi yeniden
retmeye mahkum olur, yani kodlarn altnda bulunan yeniden-kodlar. Buna
karlk gebe birlik kodlarn uzanda kurulur ve kendiliindendir.

ngrlemezlik ve kendiliindenlik Deleuzede, bir eksikliin ifadesi olarak deil,

hem gebe mekan ayrt etmek hem de yeniden-kodlamann tuzaklarna dmemek,
kendini kodlamaya brakmayan ve brakmayacak bir eyi aktarmak iin kullanlan
iki etkili lt olarak grlmelidir. (GD, 392 ). Bir sava makinas olarak dnce,
temelde devletle, devlet felsefesi ile savasa da, devlet aygtn, yani kodlama
iktidarn ele geirmeye deil, ilevsiz klmaya alr; bu ise ondan kaan izgiye
yeni paralar eklemekle mmkndr. Bu yzden dncenin devletle sava her
zaman bir yaratma savadr. Bilimsel, sanatsal ve felsefi yaratma, kitaplardan dar
atlayan bir eylere, erevenin dnda balayan izgilere, daryla karlamann yeni
yollarn yaratmaya dayanr. Bu yollar, bu balantlar kavramlarla, teorilerle, eitli
mcadele ve direnilerle keise bile onlara indirgenemez.

eride mi yoksa Darda m olduumuzu, yeniden-kodlamakla m kodlar bozmakla

m uratmz anlamann nc ve belki en nemli lt ise devrimci nee ve
mizahtr. Deleuze, Nietzscheyi, Kafkay, Becketti ve kar-kltrmzn ufkunu
oluturan daha birok yazar okurken glmemenin imkansz olduunu syler. nk
kodlar birbirine katarken glmemezlik edilemez (GD, 399). ten bir kahkaha
yalnzca Darda atlr. Bunun basit, anlalr bir nedeni var: Neenin zevk almaktan,
keyifli olmaktan bamsz olarak, bir znenin i dengelerine gre deil de bir gc
doldurma durumuna bal olarak tanmlanyor olmas. 21 Kayg, sululuk, hn,
vicdan azab gibi duygular her zaman bir kiiye, yani kodlanm bir zneye ve onun,
tpk devlet gibi ancak ele geirerek varolabilen iselliine aittirler. Bu isellie
gmldke, needen, dier kuvvetlere balanmaktan uzaklamak kanlmazdr.
sellik, ieri dnme saf kuvvetler arasndaki karlamalar, kuvvetlerin etkin
olmasn, bir gc doldurmay engellerler. Nee ise hibir dolayma gerek
duymadan dar ile kurulan badr nk her eyden nce, ele geirmeye ihtiya
duymadan varolmann, yani olumlamann, kodlar bozmann, yeni bir kuvvete
balanmann, yaplabilecek olan yapmann sonucunda ortaya kar.

Dier yandan bu ekilde tanmlanan nee irkinlii, umut krcl, korkunluu

dlayan bir nee deildir (GD, 399). Hatta sanki insan basit bir irkinlikten tiksintiye,
korkudan dehete doru ykseldike daha neeli olur. Bunun nedeni tiksinti verici
bir ey karsnda atlan kahkahann daha st dereceden bir olumlamaya iaret
etmesidir. Tiksinti verici eyin kuvveti, olumlandnda, daha kuvvetli bir neeye
dnr. Bu, bamza ne gelirse gelsin kahkaha atmay becerebilmeye deil,
dncenin yaratc edimine yaplan bir ardr. nk nce her bir ey iin,
sayesinde olumland, olumsuz olmaktan kt zel aralar bulmak gerekir. 22
Dncenin yaratclnn devreye girdii yer burasdr.

21
Abcdaire... J comme joie [Nee].
22
Nietzsche ve Felsefe, s. 32.

10
Nee, olumlama, okluk Deleuze iin her zaman kodlarn bozulmasyla, snrn, eiin
almasyla ilgilidir. Sz konusu olan bizi zne olarak kodlayan ey olduunda bile
amak, snra dayanmak, yeni bir kuvvetle karlamak byk bir sevintir. Aslnda
Deleuzede karmza kan kavramsal zorluklarn, bavurulan alanlarn eitliliinin
ve gebelere kadar uzanan bu arayn temelini de burada bulmak mmkn. Her
zaman snrlarndan itibaren byyen eyler vardr: Hem anlalmazn snrnda hem
yaratc bir dnce; ayn anda devlet rgtlenmesine kar ama tamamyla dzensiz
olmayan bir birliktelik, talandrlm anari, en byk tiksintinin karsndaki
kahkaha. Bu anlamyla Deleuze iin bir eyi snrna iterek snamak, onu bir arlkta
kaybetmek anlamna gelmez. Bu daha ok onun gcn, yapabilecei eyi grmenin
akn yasalara bal olmayan bir yoludur, deneyimlemedir. Spinoza zerine verdii
derslerden birinde, bir altn parasnn sahte olup olmadn anlamak iin yaplacak
en makul eylerden birinin onu srmak ve bklp bklmediine bakmak olduunu
sylediinde bahsettii ey de tam olarak budur 23 . Bylece altn paras kendisini
nceleyen ve ona dardan dayatlan bir altn fikrine gre yarglanmaz, kendi kendini
snar. Gebe dnce de byledir. Dilerin arasnda bklp bklmemek...
Bozkrda hayatta kalmak...

23
Deleuzen 02/12/1980 tarihinde verdii ders.

11