0001
Eudes Leopoldo *
Resumo
Abstract
The primacy of the metropolitan dimension simultaneously to the domination of the financial sphere revo-
lutionizes social space and determines new forms and content to society. Thus, there is a new process of
production and regional organization: the metropolitan-financial economy. Given this hypothesis, the space
in transition places the imperative on renewal, denial and overcoming categories and concepts: from the city
to the metropolis, from urbanization to metropolization, from industrial to financial, from the urban form to
the metropolitan form. It is verified that the metropolitan form concerns the network, integration and con-
nection; it denies and reaffirms agglomeration, gathering and meeting, shining light on new simultaneities,
which do not erase previous forms, but face them, to converge. Urban Geography needs to advance in the
theoretical and practical field of the metropolization and financialization of the world, in search of the new
determinations of space posed by the metropolitan-financial era under development.
Resumen
A primaca de la dimensin metropolitana simultnea a la dominacin de la esfera financiera revoluciona el
espacio social e impone nuevas formas y contenidos para la sociedad. Por lo tanto, hay un nuevo proceso de
organizacin productiva y regional: la economa metropolitano-financiera. Dada esta hiptesis, el espacio en
transicin pone el imperativo de la renovacin, negacin y superacin de categoras y conceptos: de la ciudad
a la metrpolis, de la urbanizacin a la metropolizacin, del industrial al financiero, de la forma urbana a la
forma metropolitana. En esta direccin, la forma metropolitana se relaciona a la red, integracin y conexin,
que niega y reafirma la aglomeracin, reunin y encuentro, iluminando nuevas simultaneidades, que no borran
las anteriores, pero confrontan-las, convergen-se. Geografa urbana necesita avanzar en el campo terico
y prctico de la metropolizacin y financiarizacin del mundo en busca de las nuevas determinaciones del
espacio planteadas por el desarrollo de la poca metropolitano-financiera.
Palabras clave: poca metropolitano-financiera; Metropolizacin del espacio; Red; Conexin; Integracin.
(*) Doutorando na Universidade Estadual de So Paulo - Avenida Prof. Lineu Prestes, 338, CEP: 05508080 - So Paulo, (SP),
Brasil. Tel: (+55 11) 30913769 - eudesleopoldos@gmail.com
INTRODUO
Nunca antes na geografia e histria global a sensao de ter o mundo na palma da mo foi to
forte. Os avanos tecnolgicos no domnio dos sistemas de informao e meios de transportes, bem
como as promessas efetivas de ligao suprassensvel entre indivduos (interface crebro-crebro,
chips neurolgicos), automatizao do meio (internet das coisas) e novas experincias cotidianas
(o sexto sentido artificial, culos futuristas integrados internet), conduzem o homem a uma nova
composio da simultaneidade espacial.
Hoje, aquilo que David Harvey (1989) chamou de compresso espao-tempo e Milton
Santos ([1996] 2000), mais tarde, denominou convergncia dos momentos o fundamento da
nova relao sociedade-espao, que estabelece a forma da simultaneidade, de que falava Henri
Lefebvre ([1968] 2001), com muito mais intensidade e profundidade do que h meio sculo. O ani-
quilamento da hierarquia urbana clssica e o acirramento das trocas nas e entre as redes de cidades
e centralidades pela imploso-exploso da metrpole (LEOPOLDO, 2013a) revela e aponta para
o espao em transio. Esse cenrio determina a condio metropolitana como presente (atualidade
histrica) e horizonte (limite e possibilidade) da nova produo do espao, que estabelece a rede,
a conexo e a integrao como formas espaciais de segundo grau.
A urbanizao da sociedade avanou por todas as latitudes e longitudes do planeta e abriu
caminhos para a emergncia concreta da metropolizao do espao. Concepes metropolitanas
do planejamento urbano e regional (Nova York e Londres em meados do sculo passado), polticas
do espao de desconcentrao metropolitana e desenvolvimento de metrpoles (Frana e Brasil
nos anos 60 e 70), construo de ilhas artificiais (Dubai nos Emirados rabes, Miami e Balboa nos
EUA, Bahrein, Catar, Kuwait), cidades-fantasma chinesas (Tianducheng, Zhengdong New Area,
8 Kangbashi New Area), falncia de cidades americanas (Detroit, San Bernardino, Orange County,
Harrisburg) e febre dos condomnios fechados e bairros planejados evidenciam que somente a
produo do espao urbano no suficiente para as novas estratgias de acumulao do capital.
Um novo momento da produo do espao precisava nascer para permitir a acelerao do
tempo de giro do capital e a promoo, atualizao e renovao da urbanizao. Assim, a me-
tropolizao surge como fonte inesgotvel de modernizao do modo de produo capitalista,
permitindo um aumento do alcance do controle do territrio e a formao de uma nova poltica do
espao. A metropolizao a reproduo ampliada da metrpole (LEOPOLDO, 2013a), a coloni-
zao da urbanizao. Assim, alcana-se no sculo XXI a consolidao em dupla potncia do poder
das metrpoles e suas regies metropolitanas. Desse modo, emerge a forma metropolitana (rede,
integrao, conexo), que nega, mas no apaga, a forma urbana (aglomerao, reunio, encontro).
As marcas, indcios e desdobramentos do metropolitano esto por toda parte. Condomnios
fechados, shopping centers, redes metropolitanas de transportes, condomnios empresariais, bairros
planejados, hipermercados, condomnios fechados e outros marcam a materialidade da economia
poltica da metropolizao (LEOPOLDO, 2014a, p. 84). Partimos da ideia de que a metropoliza-
o envolve, de um lado, a centralizao do capital nos grandes centros metropolitanos e, de outro,
a difuso dos contedos metropolitanos para alm das metrpoles e seus espaos metropolitanas.
A mudana de orientao da produo do espao (da urbanizao metropolizao) est
diretamente atrelada aos novos espectros do processo predominante do capitalismo mundial: a fi-
nanceirizao da economia. A tese aqui defendida que passamos da economia urbano-industrial
economia metropolitano-financeira, determinando uma nova poca (LEOPOLDO, 2014a e 2014b).
Trata-se da poca metropolitano-financeira.
Diante dos novos desafios do mundo moderno, impem-se novas concepes e questes
Geografia Urbana. Desse modo, o pensamento geogrfico sobre a cidade e o urbano convidado
a atualizar-se, na busca de captar o espao em transio e suas novas determinaes. Os trabalhos
empricos da Geografia Urbana, que virou tradio nessa corrente especializada, precisam caminhar
em conjunto com a renovao terica, caso contrrio estaremos fadados a sermos meros replicadores
de ideias. Na perspectiva de provocar o debate na Geografia Urbana e para alm dela, realizamos
o exerccio de compreender o universal e a diferena do mundo contemporneo, fundado em pes-
quisas prticas e abordagens crticas.
de fato, a globalizao econmica se extende para alm das fronteiras do Estado-nao. Isto
particularmente evidente nos principais setores econmicos. Os sistemas atuais de governana e prestao
de contas para atividades econmicas transnacionais e os atores ficam muito desgovernados, quando
se trata dessas indstrias. Mercados globais em finanas e servios avanados operam em parte atravs
de um guarda-chuva de regulao que no centrado no estado, mas centrado no mercado. A nova
geografia da centralidade transnacional.
Por isso, a nova geografia dos espaos metropolitanos transnacional, mas tambm nacional
e regional. As integraes e conexes em rede so realizadas em todas as escalas geogrficas com
intensidades diferentes entre as metrpoles e seus espaos metropolitanos. A economia metropo-
litano-financeira ilumina novas possibilidades no plano mundial, mas tambm nas articulaes e
especificidades com e nos nveis nacionais e regionais.
A compreenso da relao entre o metropolitano e o financeiro no sculo XXI como um pro-
cesso socioespacial constitui um grande desafio. De fato, a economia metropolitano-financeira no
se encontra em todos os lugares com a mesma intensidade. Entretanto, caso sua presena aparen-
12 temente no se materialize, ela se encontra como determinao ltima, de modo virtual.
Cada vez mais as pessoas vivem em regies metropolitanas, que concentram as principais
atividades econmicas do mundo. Em 1990, existiam 10 regies metropolitanas com mais de 10
milhes de habitantes e, hoje, elas foram quase triplicadas para 28 com 453 milhes de pessoas
(ONU, 2014). Essas so os grandes centros financeiros que impem a nova lgica de acumulao
do capital. O movimento de metropolizao se combina com a dinmica de financeirizao.
A metropolizao do espao e a financeirizao da economia pavimentam um novo mundo
sedimentado pela integrao, disposto em conexo e clivado pela rede. Esse espao-tempo domi-
nado pela economia metropolitano-financeira, guarda em seu cerne as marcas da economia urbano-
-industrial e da economia agrrio-comercial, constituindo-se uma simultaneidade intensa, dispersa
e fragmentada.
CONSIDERAES FINAIS
Cada poca afirma um espao-tempo especfico e dominante. Na poca agrrio-comercial,
predominou um espao-tempo agrrio; na poca urbano-industrial, um espao-tempo urbano. Por
sua vez, na poca metropolitano-financeira, predomina o espao-tempo metropolitano.
A poca metropolitano-financeira apresenta a simultaneidade espacial como simultaneidade em
rede, que demanda a integrao e a conexo. Pois, a centralidade urbana se dispersa, ganha terreno
para alm dos limites territoriais da cidade, emerge ento a policentralidade. No limite, pensando
nos termos da rede de cidades globais (SASSEN, 1996) ou rede de cidades-regio globais
(SCOTT; AGNEW; SOJA; STORPER, 2001), podemos falar de uma transcentralidade. Portanto,
a destruio criativa das centralidades, a intensa construo de policentralidades, a constituio de
metrpoles globais em rede (transcentralidade) e a expanso mundial dos contedos metropolitanos
o desafio contnuo da metropolizao do espao.
A urbanizao mundial alcanou suas ltimas consequncias. Suas aventuras sero ainda
AGRADECIMENTOS
Prof. Dr. Sandra Lencioni pela orientao intelectual permanente e ao Prof. Dr. Wayne
Davies pela crtica propositiva sedimentada. Ao Conselho Nacional de Desenvolvimento Cientfico
e Tecnolgico (CNPq) pela bolsa de estudos.
REFERNCIA BIBLIOGRFICA
AMORA, Zenilde Baima. O espao urbano cearense: breves consideraes. In: AMORA, Z. B. (orgs.). O
Cear: enfoques geogrficos. Fortaleza: FUNECE, 1999.
CASTELLS, Manuel. Materials for an exploratory theory of the network society. British Journal of So-
ciology, n 51, 2000.
DANTAS, Eustgio Wanderley Correia. Maritimidade nos Trpicos: por uma geografia do litoral. Forta-
leza: Edies UFC, 2009.
GOTTMANN, Jean. Megalopolis or the Urbanization of the Northeastern Seaboard. Economic Geography,
vol. 33, n 3, 1957.
HARVEY, David. The Condition of Postmodernity: an inquiry into the origins of cultural change. New
York: Blackwell, 1989.
13
HARVEY, David. The Enigma of Capital: and the crises of capitalism. New York: Oxford, 2010.
LEFEBVRE, Henri. La revolucin urbana. So Paulo: Alianza, 1972.
LEFEBVRE, Henri. O direito cidade. [1 ed., 1968]. So Paulo: Centauro, 2001.
LENCIONI, Sandra. Da Cidade e sua Regio Cidade-regio. In: SILVA, Jos Bozarcchiello; LIMA, Luiz;
ELIAS, Denise (orgs.). Panorama da Geografia Brasileira I. So Paulo: Annablume, 2006.
LEOPOLDO, Eudes. From urbanisation to metropolisation: new concepts and questions open to Urban Ge-
ography. In: MIERZEJEWSKA, Lidia; PARYSEK, Jerzy. (orgs.). Cities in a Complex World: problems,
challenges and prospects. Poznan: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2014a.
LEOPOLDO, Eudes. A Metropolizao como Negcio: conceitos e determinaes emergentes do processo
de transio da urbanizao metropolizao. In: VI CIETA - Congresso Iberoamericano de Estudios
Territoriales y Ambientales, 2014, So Paulo. Anais do VI CIETA - Congresso Iberoamericano de Estudios
Territoriales y Ambientales, So Paulo, 2014b.
LEOPOLDO, Eudes. Metropolizao Litornea: produo dos espaos dos lazeres e mercado imo-
bilirio. Dissertao (Mestrado em Geografia). Programa de Ps-Graduao em Geografia, Universidade
Estadual do Cear, Fortaleza, 2013a.
LEOPOLDO, Eudes. A Metropolizao Latino-americana: dinmicas urbanas e redes de cidades no limiar
do sculo XXI. In: Anais do XIV EGAL Encuentro de Gegrafos de Amrica Latina, Lima, 2013b.
MARX, Karl. O Capital: crtica da economia poltica. Vol. I. [1 ed., 1867]. 2. ed. So Paulo: Nova Cultural,
1985.
ONU. World Urbanization Prospects: the 2014 revision. New York, 2014.
PEREIRA, Paulo Csar Xavier. So Paulo: globalizacin y transicin metropolitana. Diez aos de cambios
en el Mundo, en la Geografa y en las Ciencias Sociales, 1999-2008. Actas del X Coloquio Internacional
de Geocrtica, Universidad de Barcelona, 2008.
QUIJANO, Anbal. Dom Quixote e os moinhos de vento na Amrica Latina. Estudos Avanados, vol. 19,
n 55, 2005.
SANTOS, Milton. A Urbanizao Brasileira. So Paulo: Hucitec, 1993.
SANTOS, Milton. La Naturaleza del Espacio: tcnica y tiempo, razn y emocin. [1 ed., 1996]. Barce-
lona: Ariel, 2000.
SASSEN, Saskia. Whose city is it? globalization and the formation of new claims. Public Culture, n. 8, 1996.
SCOTT, Allen; AGNEW, John; SOJA, Edward; STORPER, Michael. Cidades-regies globais. Espao &
Debates, n 41, 2001.
SILVA, Jos Bozarcchiello da. Quando os incomodados no se retiram: uma anlise dos movimentos
sociais em Fortaleza. Fortaleza: Multigraf Editora, 1992.
14