Dibujos y fotografías:
o OREWA.
o Cabildo Mayor de los Ríos Verde y Sinú.
o Cabildo Menor del Río Esmeralda y Fracción Sinú.
o Programa de Etnoeducación.
o Diccionario El Pequeño Larousse Ilustrado.
a kirui v.tr.hipc.: Kẽberre bara yi ikara ume drasoa a kirua.// a kirui v.intr.:
Mobe wẽi wẽi nu ma kawasi bida, dayi jĩrupoto ma dayi kuku a kiru mae.
‘tener características’
a yirui, o yirui v. v.intr. hipc.: Daiba mea ũdusidadera jẽsẽra burude baniata a
yirusia.// Ikara bi-ia tu a yirasia.// “Muta kora jãwa ẽ bura , mu wĩka yiru
bera; muta ko ẽ buru mua diabueya pakata bi-ia kakua o yiruta. ‘sostener,
mantener, conservar, tener característica
aba, num., comp.: Jũpeta bea panasi juwa aba chu beta. // “Nau baniara mu
aba ita”, asi. “Aba ita ẽ naura, baniara joma ita”.// Mauta ewari aba neburu
bayi mu payõdraba. Mu payõdra bara jarasi wẽrara ãbu zroma chu bura euma
ũduira jaradia be ẽ. Mau ne ẽ buru wãwa to burudera juwa jĩwini aba ne ẽ to
bari bida.// Amayirri kĩra ume chu bua: aba dru kuara chu bua, aba bemara
dru paima chu bua.// Posoa dera ũkuru dayi aba chu bua. ‘uno, solo, otro,
igual’
aba abaka distr.: Aba abaka jaradaya.// ¡Aba abaka zeudua¡// Mara jomaua
aba abaka diaya bari kartata.// Mara joma aba abaka widide bua.// Mara
joma aba abaka kaidu wãña pusa eda. ‘uno por uno’
aba bema pron.: Amayirri kĩra ume chu bua: aba dru kuara chu bua, aba
bemara dru paima chu bua. ‘el otro’
abapai cuant.: Mu payõdra bia ẽ bua, wãjapurura abapai erbu bera. ‘solo’
abari comp.: Abari ode wã bu ba masẽ bu abaria.// Nora bara abari wẽrarãta
kũaga chu bua. ‘mismo, de tanto...’
abarika o kĩrai v.tr.: Mawera wabema Dojura bara abarika o kĩra totosi
bida. “darle ganas, querer hacer lo mismo”
abii v.intr.: Dayirã do barrea wãnera pakuru edre abi, bisiaba ba ẽ marea.
‘resguardarse’
adewara, edewara con.adit.: Adewara zõrarã ena bema ne bea ko bea bada
netata ũdu bisida.// Kore drura drasoa chu bua, adewara juwa jĩwini juesoma
chu bua.// Opoga esugura surru surrua chu bua. Adewara ẽbẽraba wuru ko
bada opoga yarara.// Mu burutu adewara dearua.// ¡Edewara bemata!//
Edaude adewara tau baria ãjarepãba dayi buru pua nu muta. ‘otro, también,
además’
Adichichi
aduada ppio.: Naura o bu kãre ena bedea aduada jẽda juruda ita dai ẽbẽra
kabanane. “olvidado”
adu-a adj.: Mu buwurura pua wã. Mura yõdra ba. Mura jipa ẽnau ẽa. Maena
yumakẽra de eda adu-a jeweda bua. ‘despreocupado, tranquilo’
ai v.tr.: Dai drua trũra Mobu a bada.// Dai bara ãkõrera Karagabi a bada.//
Karagabi bara widisi baniata jẽsẽraa. Jẽsẽra bara “kawa ẽa”, asi. “Sama chu
busida kawa ẽa.”, asi.// “Baniaba bi-ia eryirua druara”, asi. ‘decir’
aku eda ku bai bara mod.: ¡Aku eda ku bai bara! ‘hay que estar pendiente’
akusa aripe adv.: Akusa aripe wãsida. ‘en la misma dirección, al mismo
sitio’
akui, akai v.tr.: Mu payõdra bara mua jara bari dora bi-ia akui bara wãwarã
kĩraka.// Daiba ũrisida korogo trãbita. Jaibanaba korogota bia bi burudera
ẽbẽra joma trũ nu mu, jai do nu mu aku ita, kaya be bi ita.// Mu payõdra jara
bari mau trãbira ũnadru eda trũ nu mina; mawatru jaure bara karba panua kaya
aku ita.// Kuriwaba mea jãpeuba aka yirusi bida.// De oira nara akui bara
sama o ita, yi kima umeba.// Mobe jedekota akuya; jedeko wabida bu buru
kiduata tuya. // Mau de edara bia akusida. ‘cuidar, mirar, observar,
inspeccionar,evaluar’
aku ku bai v.tr.: Kuriwata eterre makẽrara, o mosoa edau nu muta, iyi bi-ia
aku ku ba kãrape, wãri kuriwaba eterre wẽraa widisi bida. ‘mirar
detenidamente, reparar’
aku ku bei. v.tr.: Oigamia kĩra ume bua: aba pada oigamia, aba oigamia oide
bema, daya aku ku beira kĩra awurua dogoa. ‘quedar mirando’
amaei v.tr.: Yi papaba de eda amaesia.// Mau ãkõre bara nau druade nu
manara bi-ia o amaesi jomarã ita. ‘dejar’
amai v. intr.: Maudaucha yõdrara mea wã amasi pada tude. ‘dejar de hacer
algo’
ama ernu mui v.tr.: Kima ama ernu mune itua bio do baria. “abandonar la
pareja”
Amayirri
Amayirri do zakede bema, iyabauta do
zromane bema. Iyi amayirrira kisaba kĩraka
kirua. Iyi amayirri bara dayirã idu ãga bi ẽa.
Iyi amayirrira kisaba kĩraka kirua. Iyi karara
pichia torroa kirua. Amayirri kĩra ume chu
bua: aba bemara dru paima kirua, aba bemata
dru kuara kirua. Ẽbẽraba amayirrira dugatruba
bea baria. Amayirrira bea kãrape jẽsauya,
jẽsau kãrape de eda edeya, mobe yuya; wi
totoira, epedekode tuepe kodaya. Amayirri
neta torro pichi eda warra. ‘sardina’
anatui v. tr.: Jaibanarãba jara bada kãuta daiba bi-ia anatu numunara dota
jipa errauya.// Zobea kimare wape joukuaya; joukuape yi zobea anatu baria.
‘encerrar, cubrir, tapar’
anebari nom.: v.tr.: Mobe uaba joma anebari koyiruya, iya zrogai kãwa.
‘cubrir, arropar’
ara adj.: Euma trũ ara Zaripuma.// Yi noko ara zesia.// Ẽbẽra de ara dera ũtu
chu bua. ‘verdadero’
ara idu, ara eidu, eidu adv.loc.: Ara idu dota egoda nu mua; audre wawara o
ita mejacha nu mua.// Mu dera katumane ũtu chu bua. Mamauba mua puwuru
eidu bemata ũdu chu bua, audre ara eidu dota ũdu chu bua. ‘más abajo’
ara jĩga jĩgaka adv.: Papagarrata ara jĩga jĩgaka buekuaya. ‘separado’
ara kaita adv.loc., temp.: Mu Nokorã De ara kaita chu bua.// Ara kaita basi.
‘más acá, hace poco’
ara mau adv.loc.: Be uira nara o ita bu bada. Bupe tuya bakuruta, mobe jũaña
yi sea bagui eda. Bi-ia bagu tabei ba bueya; mawa ba buepe jũa baria kue zei
eda. Kue ze nu mei be uya. Akusa ara mau pegade daya kũaga mae uya neta
torro pichi sida. ‘en el mismo’
ara nane adv.temp.: Ara nane wãña.// ¿Ara nane zeika? Daira ara nane yi
ũdudaya. ‘más tarde, luego’
ara nuweda adv.temp.: Ara nuweda yi jure bara basi jomauta ne jaradia bari
de eda ‘hace poco, recientemente’
ara oi v.tr.: Mu zezeba de ara osia.// Atia ara o ita kãga ku bua muara.//
Kimata wepe deta bi-ia ara ota kirusia.// Dayi kĩricha ãña nu mu ara o bari.
‘arreglar, reparar, rectificar’
ara yare loc.: Mura Barrio Esmeralda ara yare chu bua. ‘más acá’
arabia adj., adv.: Bokorrora ũkurura arabia chu bua.// Do ne ẽara ne arabia
ede be ẽ ba kasia.// Jẽsẽra kurrura chĩ chĩa yirua, yi ã auriara arabia chu bua.//
Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyira diamasi bema. Iyira ewaride kãi chu bua.
Diamasira ne ko chu bua. Iyi kakuara katorro erro erro chu bua. Iyi burura
arabia i jogoa chu bua.// Warrarã mu kĩraka arabia chu baira bawara dairã
nruemata do eda kuide wã panaria. Warrarã mu kĩraka arabia chu baira
bawara dairã nruemata do eda kuide wã panaria. ‘grande, bastante, mucho’
aramau ware, araware, ware, wari adv.loc.: Mama chu basia mogara torro
zromata, iyi maurata bio nu masia; aramau ware chu basia tabudata.//
Iwagado ware Kũrasãdo. ‘más allacito’
arare adv.loc.: Arare yi korrata urapõ baria, dayi zeze, papa, yi warrarã kãi
ita mama.// Ẽbẽraba ewaride usa eda mi wã baria. Aramauta usa bara jĩrune ũ
baria, arawa bai jũata baria. Yi uriara bakuruta arare kubu baria.// ¡Yi arare
bema! ‘a un lado, al lado’
arare bai adv.loc.: Dera bakuru joubua chu buta arare bai jira bua, mauba
eda wã be ẽa. ‘atravesado’
arare bemata nom.: Noko arare bemata zesia. ‘el segundo en jerarquía, el
vice’
arawa bai adv.loc.: Ẽbẽraba ewaride usa eda mi wã baria. Aramauta usa bara
jĩrune ũ baria, arawa bai jũata baria. ‘más allá’
ara ware adv.: Mu Noko De ara ware chu bua. ‘más allacito’
ara yare adv.: Mu Noko De ara yare chu bua. ‘más acá’
ari adv.: Mobe yi uata ãi bueira, mobe ari yi baniaba koeya. ‘el mismo’
arigide adj.: Korroma kakua arigide drasoa borokoa kirua.// Ãsasa beda bari
komia. Yi kakua zroma ẽa, arigide kirua.// Amayirri kakua arigide chu bua.//
Mobe arigide kũradru idubaira dayi buruta koe baria. ‘medio(grado),
mediano’
ariguai v.intr.: ¿Ariguasika?// Iya jarasi nara arigua bi marea aba. “curar,
sanar, mejorar la salud”
aripe adv.man.: Aripe jarasia. // Aripe jara itara zõrarã ena bema. ‘con buen
desempeño, muy bien’
1. Netata dede bema egorode oma. ___ ___ ___ ___ ___ ___
2. Eterrede bemata warra bua. ___ ___ ___
3. Bẽrogõara bita jẽsau ita. ___ ___ ___ ___ ___ ___
4. Pepenaba pua bari tubuta. ___ ___ ___ ___ ___ ___
5. Umu ẽ baria. ___ ___ ___ ___ ___
6. Zezeba era baria. ___ ___ ___ ___ ___ ___
7.Do eda chu bua. ___ ___ ___ ___
8. Yuda ba ẽa. ___ ___ ___ ___
9. Iyi kakua begi kĩraka chu bua,
erro erroa bua. ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___
___
10. Mawa imamaba ko baria chichita. ___ ___ ___ ___
aripe jaradiai v.tr.: Ne jaradia bariba aripe jaradiasia.// Mua ãña jara buru
aripe jaradiadua. ‘enseñar lo que es, corregir’
Yi widita: Mia yiru, mia yiru, ẽbẽra buru kuara yiruta dosu yidi bae bari,
kaipe.
Yi pãnuta: Dope.
Arra
Arraba kuda
urapõ ita.
‘palma
barrigona’
aripe oi v.tr.: Yi jara barita aripe oi bara. “poner a punto, arreglar bien”
Arrajãbu
Warrarã arrajãbude doitẽ baria. ‘
balsa de un palo’
arrapacha nom.: Arrapacha kakua ugu kuara kuara chu bua. ‘hormiga espe.’
arrestoto nom.: Kĩra ũbea buaya: sãtamaria kiduata, bichi kiduata, arrestoto
põnota. ‘rosa amarilla’
ataia adv.: Ẽbẽra doitẽ wã ũ bua. Do eda wigi ataia. ‘ir flotando’
ataui, atui, atei v.tr.: Mobeburu okiwade ataude yi drũdau wagarauta atauira,
ẽbẽra jure baria; kabana mawa jure baria.// Iya mu ũdui trũsi kareba atu bi
marea.// Trãba kiduata ate baria iyi de eda ko ita. ‘cargar’
atia, aretia adv.temp.: Kãurã pakuru buru zokai ertakirua dora, mau ne ẽ buru
atia beu dogoa.// Mawa beape wãjari tabu baria yi e joda ita; dãra baria yi e
joda ita dãdara yi zroma baẽra. Mamina bio bara atia jodeta bada.// Mu
payõdra atia neburusia.// Mura atia zesia.// Atia ara o ita kãga ku bua muara.
‘hace poco, acabar de, al poco rato, enseguida, ya’
atoto bari v.intr.: Auchichi ita bara chu bua. I joubua chu bua atoto bari ita.
‘volar’
atui v.tr.: Onokora ẽbẽra umeba atu baria zugu baẽra.// Iya mu ũdui trũsi
kareba atu bi marea, padata de eda kareba ede marea. ‘cargar’
audu adv.loc.: Mamauba ũta kĩricha zeda za nau druade ne joma bura dayi
audu jaure bara chu bua. ‘alrededor’
audre ara eidu loc.: Mu dera ũtu chu bua. Mamauba puwuru eidu bemata ũdu
chu bua, audre ara eidu dota ũdu chu bua. ‘más abajo’
audre ẽane adv.temp.: Mu zeze bia kaimokara ũnadru burudera pãrigu eda mi
wã baria; dãda jĩru yiwidi ũdu burudera kaidu pẽwa wã ita. Mawa audre ẽane
kaidu pẽwape dãda bea baria enedrumaba.// Ẽbẽraba põga bara kawa nu me
bari; audre ẽane bẽrogõara urraju bue bari iyi ne ko bari mea. ‘al poco rato’
auwurua, auwuru, auru, aura, awara det., pron.: Daya sãwa jẽda auruta
diada ita.// Mauta auru ẽbẽraba Jumi bari nebura nu mesi.// Auru zõrarãba
mawa jarasida.// Auwuruba jarasi: “muara wawi ẽ; mua ũdura abeda miasuba
su kubuyi”.// “Mu buwurura pua wã. Mura yõdra ba. Mura jipa ẽnau ẽa.
Maena yu makẽra de eda adu-a jeweda bua”.// Jẽsẽra kurrura chĩ chĩa yiru; yi
ã uriara arabia chu bu.// Jai trũ nu munera chupea trũ bari, kuwurude bedea nu
mu kĩraka auwurua.// ¿Itua sãwa o bada? Itua oide baira chãsõ tu bada. Mobe
chãsõ ba baria. Mobe de eda ede kãrimape kugurude wea bada, tubude wia
bada. Mobe kũradru bidape awuru kuguru eda wea bada.// Bido bidowe ume
awara chu bua.// Butu chidima ume awara chu bua. Butu audre yi zroma chu
bua.// Kũbarra tio tio kĩraka chu bua, mawamina iyi kakuara audre chu bua. Yi
yo sida awara chu bua.// Jimo daya aku ku beira kĩra awara dogoa.// Mua
awuru kuchota erchu basia mure bikauba.// Ẽbẽra Dojura yikora awara basi
‘otro distinto o diferente’
awa det.excep., solitivo: Wẽra kĩra bãwara awa chu bua.// Chichi boregea ne
ẽa, buwuru awa bari bua.// Koreba beda awa ko chu bua. // Ẽbẽra zõra abauba
wãwara barru kubusi. Mobe kuchoba kõsi. Mawa o burude ĩñaba awa ũtu zesi.
‘que tiene mucho, solamente’
awarai v.intr.: Dora biode awarasia, Kõrabariba dai dota jũatusia, mauba
dairã idira zuburea duanua, beda ne ẽa osia, kãrene wã bari ne ẽa osia. ‘sufrir
cambios’
Ã
ã nom.: Bokorroba ãta ko baria, auchichita ko baria. ‘mierda, excremento’
ã jogoa nom.: Pakara ã jogoa zroma chu bua. ‘canal de las nalgas’
ã uria chãda nom.: Wãwa ã uriade chãda bari nu mua. ‘grano en las nalgas’
ã uria noki noki nom.: Ẽbẽra warrarã ã uria noki nokiba kaya nu me baria.
‘parásito intestinal’
ã waba nom.: Ã waba bara dayira atia bea bua.. ‘diarrea de sangre’
Ãba
Ẽbẽraba yi kima ume
ãba pada u panua.
ãba bia duana ita nom.: Ãba bia duana ita bara. ‘convivencia’
ãba juredai v.intr..: Mau kakea zõrarã ãba juredape , kĩrichadape, kawasida
mau kui bi badara, de kui bira sere ẽata, chĩrricha kĩraka chu bua , ne kayirua o
ita. ‘reunirse’
ãba kara jurepe adv.: Korogo umu wĩka boroko ãba kara jurepe warrakãu
warrakãu kirua. ‘junticos’
ãba oi v.intr.: Kõe kõera ãba o kãrape umu ẽ chu bua. ‘aparearse’
ãbidarra kõra kõra nom.: Ãbidarra kõra kõra pua ku bua. ‘articulación del
codo’
ãbu nom.: Mu payõdra bara jarasi wẽrara ãbu zroma chu bura euma ũduira
jaradia be ẽ. ‘vientre de embarazo’
ãbude adv.loc.: Mau diamasi mejacha kue zesi. Namara kuera mejacha bae
bua; mu de ãbude, oi ũru euma ũtu zesi.// Mua jirtotosi ãbudeba mu yõdra
nawekauta mu yõdra bikauba. ‘detrás’
ãbudea loc.: “la parte de atrás”
ãgai v.intr.: De uda kãre o be ẽa. Ã pua do idu ãgade wã baria. ‘defecar,
cagar’
ãi baribuei v.tr.: Mobe de eda edeya, yu wẽra dia baria; yu wẽraba tubude ba
wẽ baria; mobeburu do eda ede baria, jẽsau ita nekoba. Yi jũsi ãi baribueya,
pichia kõkuaya. ‘sacar, botar, tirar’
ãi oga edai v.tr.: Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia,
yi wata ãi sugu buesia. ‘desprender y botar’
ãjarepã nom.: Chirua dayi buru pua be baria: Nara ũraga baria ãjarepã
kiduata. ‘santamaría, árbol espe.’
ãkida, ãboregea nom.: Kapũria wẽra kakua zroma chu bura ãkida zroma chu
bua. ‘nalga’
ãkida zroma adj.: Kapũria wẽra ãkida zroma chu bua. ‘nalgona’
ãkõre nom.: Dai bara ãkõrera Karagabi a bada.// Mau berabari kãrimape
Ãkõre bara waya chidimata trũsi. ‘dios ẽbẽra’
ãkoso nom.: Mobe neburata neburusida: sẽge sẽgeta ãkoso ume, pisumata
pũsĩra ume, bosãi kuriwa ume, warrarãba jara ũri bisida. ‘gallinazo’
Ãkoso torro
Ãkoso torro buru urua chu bua.
‘rey gallinazo’
ãña adv.loc.: Ãña zokasida bera, ãña wãsia.// Jumi bara jarasi zõrarã na
bemarã bara kĩricha panasi ãñara eumara ũtu zesi wãwata bi eda beusi bera.//
Dairãba ãña buira wawemarãba mitia jara pana baria. ‘en otra parte, a otra
parte’
ãña bara adv.loc.: Muta mu payõdra ume dai ãña bara bueda ewari kau ẽ ki
bodo bari. ‘en otra parte’
ãña jarai v.tr.: Buara ãña jarasia.// Mua ãña jara buru, aripe jaradiatua.
‘equivocarse al hablar’
ãña kĩricha chu bua. adj.: Kapũria yõdra kĩrabita bema ãña kĩricha chu bua.
‘mal pensado’
Ãparra
Ãparra do eda bema. Ãparra do
nabuade bema. Ãparra ũkuru yi zroma,
ũkurura wĩka kirua. Ãparra kara bara
chu bua. Ãparra duga zromaba bea
baria; bea kãrape, e tẽpe, bi baria. Bipe
jẽsauya. Yi jũsi ãi bue baria. Mobeburu
yu baria. Yu kãrape, wi burude,
jirabariya. Mobeburu sãbu epedekode
tueya yi bata, pada kiduade peya. Mobe
wãwarã bawarauba kodaya. ‘charúa,
dorada’
Ãparrajo, nejobu
Ãparrajo beda bari ko chu bua.
‘aguila’
ãpua buei v.intr.: Jĩrupoto Warra neko berabari ãpua buesi bida, iyira wãsi
do idu ãgade. “darle ganas de defecar”
ãragai v.tr.: Mobeburu dayi de yibariba ituata oya de ãraga ita. ‘inaugurar’
ãrii v.tr.: Mamauba jarasia kapũria de kui bi bada nara zeside nainu, de joma
kui bidai, yi wĩka eda bedara do eda weikuasida. Mau mawa ope baniara
ãrisida. // Begi buwurura baribue ko kara, usa kĩbuta ãri baria.// Bera
chĩmiaba ãri busia.// Jĩrupoto Warra bara u baribue ẽ baẽra juwa bichiwiba
ãrisi Jedeko kĩrata, dabuta. Mauba mejacha ũna ẽ na ũna bada kĩraka.‘dañar,
contaminar’
ãrimia nom.: Kõrabarira drua ãrimia, dota ãrisi baẽra. ‘dañador, daño,
depredador’
Ãsasa
Ãsasa beda bari komia. Yi kakua zroma ẽa,
aride kirua. ‘martinpescador’
ãsapeda adv.temp.
ãtomia nom.: Ãyi itara Nusira bania papa ẽ; ãyia jara bada Ãtomiatru.
‘diablo’
ãtuku nom.: Ã uriare baepe ãtuku puosia. ‘coxis, rabito del ñango’
ãya pron., pers.3, pl., erg.: Ãya jarasida bida ãyi mae ba marea.// Ãyara wia
panasi bidoweta, begita. Mamina ko panasi yi jãrara jũwurua kouguata.
“ellos”
ãyi pron., pers.3, pl., pos.: Ãya jarasida bida ãyi mae ba marea. “su, de ellos”
B
ba nom.: Chĩbisu nepono ba domia.// Korroma ba warra chu bua.// Kuwuru
pua nu meira oregano kiduata buape baya, mobe yi bata kuwurude eda baraju
bueya. ‘líquido, caldo, jugo, savia’
ba totoi v.intr.. Karagabira chĩbisu ba totosia, bania Jẽsẽraba sama wãga chu
kãre kawa ita. ‘convertirse en’
babakãu nom.: Jaradua: babakãuba beda bea ẽ ba marea yi pichi kide idu
kena chu baẽra. ‘barbasco’
Baberama
Baberama beda komia. Iyi kakua paisosoa
chu bua. Yi burura bẽrogõara kĩraka chu bua.
Iyira do eda bema, akusa drua bema. Ẽbẽra
bara baberamara koda ka. ‘nutria’
Babu
Babu kakua yarri kĩraka chu bua.
Mawamina yi burura audre joubua chu
bua. ‘barbudo’
bada adj.: Kapũria paima i bada chu bua. ‘espeso, denso, grueso’
bada habi.cole.: Dai drua trũra Mobu a bada.// Mamauba jarasia kapũria de
kui bi bada nara zeside nainu, de joma kui bidai, yi wĩka eda bedara do eda
weikuasida.// Mobe joma eda buedaira yi i jũ bada jũkaraba, origiai eda. Mobe
origiara ẽbẽra jomauba itua do bada.// ¿Wẽrarãba beda sãwa wia bada?//
Jĩrupoto Warra bara u baribue ẽ baẽra juwa bichiwiba ãrisi Jedeko kĩrata,
dabuta. Mauba mejacha ũna ẽ na ũna bada kĩraka.
‘soler, acostumbrar todos’
baei v. intr.: Ẽbẽra maune wã chu bera do idu baei bara jãba erbari berabari
ita.// Mau jũkara urapetakuatasita pakuru na baei bara joga ẽ ba ita.// Mau
diamasi mejacha kue zesi. Namara kuera mejacha bae bua.// Dãda oide bema.
Yi kakuara borokoa menajacha chu bua. Jedeko arigewaride do idu bae bua.//
Wãwa baepe obuwuru bua wãsia. ‘bajar, caer’
baẽra, bera, -ẽra con.log.ra. Kõrabarira drua ãrimia, dota ãrisi baẽra.//
Kõrabarira chikue papa kĩraka chu bua. Akusa dokaumia kĩraka chu bua, dota
wãra jũatu chu bu baẽra.// Mawa audre ẽane kaidu pẽwape dãda bea baria
enedrumaba. Mawa beape wãjari tabu baria yi e joda ita; dãra baria yi e joda
ita dãdara yi zroma baẽra.// Kõrabarira jẽsẽra kĩraka chu bua, baniata wãga
chu bu baẽra. Akusa jimo kĩraka chu bua, ne wãga chu bu baẽra.// Iyi
kuriwara imamaba koi bera widikuasia.// “Mu wĩka yiru baẽra jãwa ẽ bura”//
Imamaba wãrinu jirtotoi basi, iyi bikauba. Mobeburu jirtotoẽra mogaratru
jidasia “mawera dayi burura nausã totosia”. Mawa beusi imamara; mawa iyi
kuriwara sobia besi.// Kuriwaba pikãga yiko juru bua jarra ko yiraẽra.// Awara
ne ẽ baẽra mau ume kãwa kãii bara zesia.// Kaya nu maẽra kãre o be ẽa.
‘porque’
Bagara
Bagara kĩra bio: jiwa bagara, wa
bagara, mopewe bagara. Bagara
kakua bi-ia kirua. ‘guacamayo’
bagui v.intr.: Ãta kiduata mejacha tupe de eda jamaña. De eda jamape bagu
biya.// Mobe joro kiduata tu wãña jedeko biade. Mobe jũaña iyi bagui eda.
Mau mawa bagu bi kãrape mobe de eda atauya.// Be uira nara oita bu bada.
Bupe tuya bakuruta, mobe jũaña yi sea bagui eda. Bi-ia bagu tabei ba bueya;
mawa ba buepe jũa baria kue zei eda. ‘secar’
bai, basi, bayi, aux.permans.:Mobe nugunu baira yõ bari buru besi bida,
koreta wi ume.// Ĩbĩrara umadau juwa kĩra ara umene baira ki dogo.// De edu
baira yi eta jodasia, yumakẽraba yi kima umeba.// ¿Itua sãwa o bada?. Itua
oide baira chãsõ tu bada.// Dayirã do ne ẽara nau druade ba be ẽa.// Ewari
juesoma ba burude tubuesida jenenera.// Do jũatu nu minanera seri ẽ bayi;
dora paima paima ũ beya. Baniara bia ẽ bayi daya do ita.// Opoga kakua
pãwara pãwara chu bua, yi zakedara; mawamina yi zõra baira ugu kuara chu
bua.// Kuriwata basia; oi zromane ni mine ũdusia imamaba iyi kuriwata.//
Mobeburu baniata wea baria. Mobeburu chiruara jiradaya. Mobeburu baniane
bogachira bue baria. Mobeburu yi kaya bai yiruta jiradape kaidu wãña.//
Jedeko ũbea ba mu nama chu buta//Pako baira idu baira yu wẽra osidau ma
jũe bai jira bida.// Ãya jarasida bida ãyi mae ba marea.// Jedekora mejachaude
ũna basidera, kãi bi ẽ basi ẽbẽrarãa, ewaride nu mu kĩraka ũna chu basi baẽra.
Mauba ẽbẽrarã masẽkuasia. ¿Maximiliano beusika? Ãja, poaga kimare ba. //
Jĩrupoto Warra iyi doba basi ewaridera, wabemara kãi nu mea bayi baẽra.
‘estar, permanecer; transcurrir tiempo, quedarse, hace…’
bai, mai aux,dur.: Mau ãkõre bara nau druade nu manara bi-ia o amaesi
jomarã ita.// Mama bara basi zõrarãta, warrarãta bara basi, ẽbẽra yi jure nu
manara. “estar, durativo”
bai v.tr.: ¿Itua sãwa o bada? Itua oide baira chãsõ tu bada. Mobe chãsõ ba
baria. Mobe de eda ede kãrimape kugurude wea bada, tubude wia bada. Mobe
kũradru bidape awara kuguru eda wea bada. Mobe yi kugurude be tunuma
juruda kãrimape yude ba bada. Mobe be bamara kiduade beka kimare puru
kãrimape yu bada.// Kuwuru pua nu meira oregano kiduata buape baya, mobe
yi bata kuwurude eda baraju bueya. ‘moler’
bai v.tr.: Mobe de eda edeya, yu wẽra dia baria; yu wẽraba tubude ba wẽ
baria; mobeburu do eda ede baria, jẽsau ita nekoba.// Ẽbẽraba jũpe yu ko bada,
ba ko bada, serrabari ko bada. ‘quemar, asar en brasa’
bai mae nom.: Mobe põnai bara dayi bai mae. ‘sitio de la vivienda’
baira v.est.: kewara baira, deta o basi bida ãyi kã ita. “al estar, ser…, ya
de…”
Baga baga
Baga baga kakua bi-ia kirua.
‘mariposa’
baigai v.tr.: Mawe iyi osidau tu kãrape , baigape, paibe, kara kubusia. ‘lavar’
bakai v.intr.: Mobe baniata eda weaya. Mobeburu tubude eda jirabari
numuña. Mobeburu ũta puaya. Mawa pua nu mune bakaya. ‘hervir’
bakara boga boga, bakara boregea nom.: Bakara boga boga ma tugasida.
‘parte de atrás del muslo’
bakasia contrf.:Do ne ẽara ne arabia ede be ẽ bakasia, wĩka ede bakasia. “si
no…no habría…”
Bakuru
Do akuira bakuruta tu be ẽa doya nu
mera. Kãura bakuru buru zokai
ertakirua dora. Mau ne ẽ buru atia beu
dogoa. Kãra bakurudera kiduata jurzu
baria, pisumata bedaba mauta ko bua.
Mauba bakuru tu be ẽ do kaita
bemarã. Dai bara kora bodo nu muta
tu bada tubu ita. Kãra bakuruta baẽra
ẽbẽrata po oya. Dayirã do barrea
wãnera bakuru edre abi, bisiaba ba ẽ
marea. ‘arbol’
Anime ‘canime’
Ãjarepã ‘cordoncillo’
Ãjujibre ‘anjibre’
Babakãu ‘barbasco’
Bichi ‘árbol cuyo fruto
es el alimento del
pájaro picón’
Bidokera ‘bálsamo’
Bidua ‘pichindé’
Chibuga ‘abarco’
Dursusujõ ‘granadilla’
Eborro ‘guarumo’
Iwaga ‘borrachero’
Jiwa ‘arbol fino usado para los horcones de la casa’
Kado bea bari ‘mataratón’
Kipara “jagua”
Ki bea bari ‘matagusano’
Korrata ‘cedrón
Kuru kuru ‘se utiliza para construcción de la
vivienda’
Ne oregea bakuru ‘guayaba agria’
Mojou ‘balso’
Oi arra ‘palma barrigona’
Pĩgera ‘anamú’
Soiba ‘choibá’
Toetajõ ‘guamo’
Wẽke ‘árbol parecido al mataratón’
bakuru juwa nom.: Karagabi bara jarasi bakuru juwa audre chu bera do
zroma baya. ‘rama’
bakuru so nom.: Bakuru soba dãra zroga bua. ‘corazón (centro) del árbol’
Bakuru tae
De oira bakuru tae oi bara.‘horqueta,
muesca del horcón’
bania nom.: Diapedara nara baniata jue panaria.// “Jedekora wẽra kĩraka chu
bua”, asida. “¿Kãrea?”. “Iya juwade erbua kuera”, asida.”Kuera iya kãga
kudera ze bi bua drua surrua ita”.// Nebura nu mesi ewari aba Ãkõreba jarasi
bida kuguruta oda marea bania jue ita dota jõi bera; ẽbẽrarã bara wãri
okuasida bida.// Waya umadau bara kue baniata jũwurua bi baria.// Akusa
bania jũatu nu muta pikãga dru biya za ya barrea doya yi deta zuburea o ẽ ba
marea.// Do jũatu nu minanera baniara sere ẽ bayi daya do ita. Dayirãba nau
baniata dora kayaya. ‘agua’
bania do bada mae nom.: Pakara bania do bada mae jeweda chu bua.
‘bebedero’
bania dru dogo nom.: Bania dru dogoba pedru pedrukata bur bur bariba
purea nu meña. ‘chorro de agua’
bania jue ũi v.intr.: Bania jue ũ buba, pedru pedruka chu buba, borokoa chu
buta, burga erjũdruya ‘embalsarse el agua’
bara bara nom.: Bara bara chikue kĩraka chu bua. Mamina iyira do eda
bema. Dayi beda wa nu munera bara baraba duga ma ka jirabei baria. Ẽbẽra
ũkuruba ko bada, ba ko bada. ‘cangrejo de agua’
barai v.est.intensv., amplit. Mama bara basi zõrarãta, warrarãta bara basi
ẽbẽra yi jure nu manara. // Beda ne kĩratana bara.// Dama biode bara.// Beda
ne ẽ baẽra wãwarã jarrakua bara bua.// Adichichi kĩra bio bara.// Ua tõ bara
bua.‘ser varios, haber muchos, ser muy’
barajui v.tr.: Kuwuru pua nu meira oregano kiduata buape baya, mobe yi bata
kuwurude eda baraju bueya. ‘exprimir’
baratui v.tr.:
Barawa
Barawade netata kubu baria de eda.
‘troja, barbacoa’
bareare adv.loc.: Dairã ãba doitẽ wã panaria mauta bareare ũtu ze panaria.
‘más abajo’
bari adj.: De bari nu mua.// Mura bari bari bua. ‘vacío, de balde,
desocupado’
bari aux.vig..: Ẽbẽraba põga bara kawa nu me bari audre ẽane bẽrogõara
urraju bue bari iyi ne ko bari mae.// Dayita bi puaba bari dogo buru mau
tauira korratata do baria.// Wãwa ã uriade chãda bari nu mua. ‘que ya tiene,
estando’
bari sust., hono.: // ¡Juwa tachidaidua Jumi bari!// Mauta auru ẽbẽraba Jumi
bari nebura nu mesi. ‘en remplazo de, por, en honor de’
bari der.: Yi widita: ũtu katumane ẽbẽrata buru kuara edau nu mua. Yi pãnuta:
tubu koa bari.// Yi widita: Abari ode wã buba ma sẽ bu abari. Yi pãnuta: Yi
ewari jara bari.// Ẽbẽraba põga bara kawa nu me bari; audre ẽane bẽrogõara
urraju bue bari iyi ne ko bari mae.// Jĩru jũ bari yi widita etasia.// Ẽbẽra wẽra
jĩrune jũ bari ne ẽa.
bari det.ints.: Kõe kõe neara ne ẽa. Iyi kakua pãwara bari bua.// Kuriwa oide
bema. Iyi kakua kara bara chu bua, ugu kuara chu bua. Iyi buru zakea. Kĩbu
bara chu bua. Iyi kara juru jurua bari bua.// Ãparrajo beda bari ko chu bua.//
Chichi boregea ne ẽa, buwuru awa bari bua. ‘que es (muy)’
barii v.intr.: Sunaba kaira chãda bari baria.// Kiba barisia.// Bera chĩmiaba
barisia. ‘darle (enfermedad)’
bari diai v.tr.: Kuriwa bara jarasia: “Mua bua pakata bari diaya” ‘regalar’
bari edai v.tr.: Imama bara bari edasia pakata. ‘atrapar, coger’
bari jaradiai v.tr.: Iya bari jaradia chu bu dayirãa sõbede ne u barira.
‘enseñar de gratis’
baribuei v.tr.: Begi buwurura baribue ko kara usa kĩbuta ãri baria.// Mu
usaba begita juretasia oi zromaneba. Mobe pẽwa jiru bude doi baribuesia.//
Be tẽumara sugui bara yi jo baribue ita. ‘botar, echar, tirar (se)’
barikua v.intr.: Mawa do eda jũe kãrape kokirude do edauba neduwuru
zaketa ũtu degepe dayi kuku mae wã barikua degesi bida.// Sunata wã bariku
ba totosia. “quedar enganchado, quedar pegado”
Barkua
Zezeba drũdau barkua deta tu baria.
‘troja y espacio de la casa’
barru posi.: Aramauta iyi kuriwara wãsi edade; mamina na jogoade “barru
jũa koyirudua” jarasi kuriwa bara jirtotoyaba.// Ẽbẽra zõra abauba wãwara
barru kubusi //¡Jãba barru kubutua! ‘boca abajo, en cuatro’
barru wãi v.intr.: Mogaratatado Taede jãbata barru wãsi bida. ‘voltearse’
barrui v.intr.: Aramauta iyi kuriwara wãsi edade; mamina na jogoade “¡barru
jũa koyirudua!”, jarasi kuriwa bara, “jirtotoya buara”// Jãba barru wãi kĩraka
ku bua.// ¡Barrurua!// ¡Barru taberua! ‘agachar el cuerpo, voltiarse’
basupe nom.: Basupe jũpe kĩraka chu bua. Mawamina iyira audre wĩka kirua.
Ẽbẽraba ko bada. ‘pez espe’
Bauba
Bauba pada kiduade bema. Iyi kakua
torroa kae kae chu bua. Iyi juwa
kimare bua. Iyira pinadru pinadru wã
chu bua. Bauba bara adichichi ko
baria. ‘rana’
bawara soc.pl.: Mau jaure dayirãa bawara bedeasia, mau kakea yi trũra Oi
Papa a bada.// Mobe sãbu epedekode tueya yi bata, pada kiduade peya. Mobe
wãwarã bawarauba kodaya.// Ũdusia ẽbẽra awara bu bawara ‘con’
be buwuru nom.: Ẽjua biadera be buwuru zroma dia chu bua. ‘tusa de la
mazorca’
be buwuru nom.: Ẽjua biadera be buwuru zroma dia chu bua. ‘tusa de la
mazorca’
be tunuma nom.: ¿Itua sãwa o bada? Itua oide baira chãso tu bada. Mobe
chãsõ ba baria. Mobe de eda ede kãrimape kugurude wea bada, tubude wia
bada. Mobe kũradru bidape awuru kuguru eda wea bada. Mobe yi kugurude
be tunuma juruda kãrimape yude ba bada. Mobe be bamara kiduade beka
kimare puru kãrimape yu bada. ‘maíz que cae y nace’
Be uira
Dai druadera yumakẽrarã,
yu wẽrarã ãba be u bada.
‘sembrar maíz’
be tunuma nom.: ¿Itua sãwa o bada? Itua oide baira chãso tu bada. Mobe
chãsõ ba baria. Mobe de eda ede kãrimape kugurude wea bada, tubude wia
bada. Mobe kũradru bidape awuru kuguru eda wea bada. Mobe yi kugurude
be tunuma juruda kãrimape yude ba bada. Mobe be bamara kiduade beka
kimare puru kãrimape yu bada. ‘maíz que cae y nace’
Be uira
Dai druadera yumakẽrarã,
yu wẽrarã ãba be u bada.
‘sembrar maíz’
Bera
Bera kĩra bio bua: kũbarra beba beka
itua o bada. Ne be paimaba pukura do
bada. Zuerru beba chicha do bada.
Ĩbĩra beba pukura o bada. ‘maíz’
bea, mea cop.pl.: Meberãra zroga bea de eda.// Wẽrarã audre ne u ko bea, yu
DAYI BE BARI DE EDA BEMA
Korrata
Dayi bi pua ku budera dayi papaba korratata wẽ baria. Mobe dawa baria.
Mauba bi puara tau toto baria. Korrata de eda yi erchu bu ẽ buru mea jurude
wã baria. Mobe mea ũduira dede we baria, mobe yi eta epa baria. Mobeburu
ũraga wẽ baria. Mobe bania ena dawa baria.
Ãjarepã kidua
Nara ũraga baria ãjarepã kiduata. Ãjarepãta buaya. Mobe buape, kidua tupe,
kidua ũru peya. Mobe de eda ateya. De eda wepe, weda kubuya. Mobeburu
baniata wea baria. Mobeburu chiruara jiradaya. Mobeburu baniane bogachira
bue baria. Mobeburu yi kaya bai yiruta koeya; buru koepe idubai yiruya.
Adewara dayi burude pã takiru baria. Mauba tau baria dayi buru puara.
Oregea kidua
Dayita buru pua nu minaira, dayi papaba ne oregea kiduata bua baria; mauta
bogachirape kugurude joa ũbuya bania ena. Mobe dayi buru koe baria.
Daurutoto kidua
Dayi kuwa nu minanera bua bada daurutoto kidua; ũragape kugurude joa kubu
baria bania ena. Mobe kui baria. Mawa tau baria kuwamiara
Pĩgera
Dayi buru pua kuwa nu me inu baira, pĩgerata mea oide juru wã kãrimape yi
kiduata kimare ũraga buekua eda baria. Mobe de eda wepe panane tubude yu
baria. Mobe idu kũradru bi baria. Mobe arigide kũradru idubaira dayi buruta
koe baria. Oma abauba be ẽ buru koema ũbea koe baria.
Anime bakuruta
Dayi we ku bu itara anime bakuruta yi eta ũragape ogatu eda baria. Mobe de
eda we kãrimape yu do baria.
Ne oregea kiduata, kiduata kado bea bari, babakãu kiduata, toetajõ kiduata,
dursusujõ kiduata, joma ãba ẽne ũraga bua baria. Mobe de eda wepe, baniata
kugurude jue eda wãña do idu. Mobe baniara yu nu muña; yi kidua sida joma
eda bueya, yi kugurude eda bueya, bi-ia baka biya; bi-ia kuara wi burude ãi
jirabariya. Mobe wĩña kũradru biya. Mobe yi kuwa ku buta kuguru ũru jeweda
kubuya. Mobe uaba joma bi-ia anebari koyiruya iya zrogai kawa. Iya dajada
biasia aya. Mobeburu yi uara ãi bueira, mobe ari yi baniaba koeya, mobe yi
kiduara do barrea kũrasã jama bueya. Mawa koema umene tauya.
Ãjujibre karra
Dayi oso tauira ãjujibre karrata ũraga wa baria. Wa kãrimape , de eda edepe,
kugurude eda bue kãrimape, baniata wĩña weaya. Mobeburu tubude eda yu
takiruya paima paima yu kãrimape doya.
Ẽbẽra biteda ne dawadaira, bi eda kita ariba dogoa. Mau ki beaira mea oide
wã baria pakuru soa ki bea bari jurude Mobe ũduira yi eta oga beya ũraga
nekoba; mobe ẽne eda bueya. Mobe de eda weya; de eda wepe kugurude dãra
yuya. Yi ba paisosoa burude jirataya. Mobeburu kũrasã biya; kũrasã bipe yi
bata dawaya, mau doda jedeko ba eda ki beumata ãgaya. Mamima yiko ne
kĩratana ko be ẽa. Mau ne ẽ buru wakusa aribaya kira.
Wẽke kidua
Bidua e
Bidua e ogatu kãrimape bakuruba birachiya; aramauta buru suguya buda ẽzoa
ẽ ba marea.
Beda ne kĩratana
Beda ne kĩratana bara: ãparra, bõpa,
ordiso, kachirũba, be jãsoa beda, jãgaba,
ertete, wachichi, daburĩba, yarri, babu,
babu jãtorro, koruba, amayirri, amayirri
zroma, jũpe, korroma, dragachichi, ũgu
ũguba, jõpegirri, põroro beda, kisaba,
pema, sumurru, bosuka, nusi beda, nusi
wãwa,
bisuya, bisuya paima, bisuya purru, beda
drasoa, mebua, bioromia, basupe, toa,
koruba, ojo beda, pũku, kẽbu chãba,
bũra, narraba, pema, kaga, ertete,
kẽbusu, ibe, mibure beda, trũina, ibu
beda, dagachi, trũa zroma, be jãsoa
beda. ‘pez, pescado’
beda beda jewedai v.intr.: ¡Beda beda jeweda ku beidua! ‘sentarse en las
corvas’
beda drasoa nom.: Ẽbẽraba beda drasoa ba ko bada. ‘agujeta, pez espe’
Beda uru
Beda uru torro sumia chu bua. Beda
uruba dayi ochidaude ojãbari baria.
Mau ãi ẽuta burudera wata ze baria
dayi i eda . Beda uru chõda bua. Beda
uru jũrea chu bua. ‘espina de pescado’
beda wai v.tr.: Warrarã yu makẽrarã dugaba beda wa kĩrade.// Iyira ewaria
aba mea wã baria; mau ne ẽ buru beda wade wã bari.// Ẽbẽra mokitaba beda
wade wã baria. ‘pescar con carnada’
beda wãzeira nom.: Beda wãzeirade bedara menajacha basia Kerado wãri.
“subienda de pescado”
bedabu nom.: Bedabu ibana chiruade bema. ‘ojo de maíz, pájaro espe.’
bedea nom.: Kapũria bedeadera Playa Grande a bada. ‘lengua, palabra, tema’
bedea jomau ita nom.: Dayi bedea jomau ita ne kĩratana. “funciones sociales
de la lengua”
¿Ẽbẽra Bedea Wãdra sãwa o ita?
Dayirã ẽbẽra bedea zõrarã ena bemara bu erpanai bara kidua torrode, wakusa
warrarãa jaradiai bara kĩra adua ẽa erpana ita. Ẽbẽra wãdra o bada daya ne bia
jaradia marea. Ẽbẽra bedea wãdra dayia joma jaradia baria, sãwa bedea ita,
wakusa sãwa bu ita dayi ẽbẽra bedea. Wakusa netata truta jurui bara dayia
ẽbẽra bedeade, dayi netata kĩra adua ẽ ba marea. Ẽbẽra bedea wãdra bara
kĩrichape, budape, jaradiadaya dayi bedeata zõrarã ena bemata, mawa adua bi
ẽa erpana ita. Mau ita yi bia ẽbẽra bedea wãdra. Mauta ne ẽ buru dayi bedeata
aduaya.
Dayi zõrarã enaba bedea ze buta ẽbẽra bedeadaya. Mawamina ũkuru kĩra
aduasida. Mawamina idi ne jaradia badarãba jẽda kĩricha panua kĩra adua ẽ ba
ita. Ẽbẽra bedeara bika dayia kawa bu erpana ita. Nebura bu ita, ne juacha bu
ita, ẽbẽra trũ bu ita, ẽbẽra bedea ẽ bai bara zõrarã ena bema bu erpana ita.
bedea abarika nom.: Jaime Jumi basi. Mau ẽbẽrara ũdu kawade jomauba,
maudaucha kau chu bu, daia bi-ia jaradia bari sãwa bedea abarika wãira. //
Bedea abarika oda pedara jare be ẽa, erpanai bara.// Bedea abarika odara ĩjai
bara. ‘acuerdo’
Bedea abarika
Ẽbẽra wẽrarã jurepe
nu masia bedea
abarika oda ita.
bedeade jara ũdu bii v.tr.: Bedeade jara ũdu biya. “tesis”
bedeai v.intr.: Dayi iba bedea baria.// Mura mu payõdra ume bedea kĩra.// Mu
payõdra bedea baria. ‘hablar’
Mu usaba begita beasia oi zromaneba. Mobe pẽwa jiru bude doi baribuesia.
Mobe muyi yibariba kaidu pẽwa wãsia. Aramauta do barrea arrajãbaude pẽwa
jiru bude begi ũdui miasuba beasia. Mobeburu sobia de eda edesia. De edu
baira yi eta jodasia, yu makẽraba yi kima umeba. Mobe sugupe, nekoba yi bita
jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi wata ãi sugu buesia. Mobeburu
drapetakuasia, yi esugura pichia biratusida, yi yarara serasida. Mobe tubu ũru
kũruma jirabusida. Mobeburu wĩña yu numusida.
Begido nom.: Bania bira ũ buba ẽbẽra drua biraya: Kũrasãdo wãri Begido idu
biraya. Dokerado wãri Mogaratatado Tae idu. ‘nombre de comunidad de
Kũrasãdo’
Bego
Ẽbẽraba bego ko bada. ‘aguacate’
Beguru
Beguru juwaba chira jeme bada.
‘trompo’
bei v.intr.: Dayi bi pua ko budera dayi papaba korratata wẽ baria. Mobe dawa
baria yi wãwa bi pua nu mua; mauba be baria dayi bi pua nu muta.// Ne
oregea bika oso beira. ‘curar’
bei v.intr., camb.est.cont.permans.: Mamina Jedeko bara ũri ẽ basia, ũna besi
ariya. “permanecer, llegar a ser, convertirse”
beka nom.: Mobe be bamara kiduade beka kimare puru kãrimape yu bada//
Beka ne umu ena wuru chu bu. ‘envuelto, arepa, bollo’
beka ne umu ena nom.: Beka ne umu ena wuru chu bu. ‘arepa de huevo’
bema or., der.: Pakuruba ibude okua bada neduwuruta, eterreta de edre
bemata, chinata, ibanata mea bemata.// Diapedara nara baniata jue panaria, do
eda bemata we ẽ buru, kue baniata we baria.// Mauba pakuru tu be ẽ do kaita
bemarã.// Mau ũtruare de ũbea nu mu, maune bemata aba daide.// Bania adua
nu mu ena kugurude bemata do panasia.// Nama bemarã ẽbẽra jomauta ne u
bua.// Bẽrogõara oide bema. Iyi dera egoro zobeade seatu kãi chu bua.
Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyira diamasi bema.// Daya kawaidera bokorro
diamasi bemaba be bi chuasi bakuru tudapedarã. ‘de, procedente de’
Beoga
Yi de purrape yi beogata
kimare bura baria chibuga
jũkaraba. ‘vareta del techo
de la casa’
beogai v.tr.: Mobe kãurrata toaweya, toape purraya; mobe beogaya. ‘armar las
varetas del techo’
bera, bẽra, baẽra con.log.ra.: Mu payõdra bia ẽ bua, wãjapurura abapai erbu
bera.// Dora dayirã ita yi bia, bedata bu bera.// Wẽra zakerãra juwaba beda
bea panaria dora pãpãra chu bu bera.// Dairã audre wawara wã be ẽ, mamara
audre mitia nu mu bera.// “Kuera”, Alecira arabia chu basi, mauba jarasi:
“kuera bika”, asi. “Doa bania dia chu bu bera, ne u bi-ia wari bi baria bera”.//
Nebura nu mesi ewari aba Ãkõreba jarasi bida kuguruta oda marea bania jue
ita dota jõi bera; ẽbẽrarã bara wãri okuasida bida.// Mobe jedeko bia bẽra na
yi de jĩruta tuya.// Jaradua: babakãuba beda bea ẽ ba marea yi pichi kide idu
kena chu baẽra. ‘porque’
bera adv.modl.frus.: Mamauba jarasia kapũria de kui bi bada nara zeside
nainu, de joma kui bidai, yi wĩka eda bedara do eda weikuasida. Mau mawa
ope baniara ãrisida; bedara bera beude basi joma. ‘casi’
berabari v.tr.: Ẽbẽra maune wã chu bera doi baei bara jãba erbari berabari
ita.// Mau berabari kãrimape Ãkõre bara waya chidimata trũsi.// Mau joma
berabaripe Jumi bara daia widisi: “¿Maraba wawi nusira?”.// Kõrabarira nusi
kĩraka chu bua. Nusi bara dayirãta berabari bi ẽ iyi chu bu maera; kãwa chu
bu Kõrabarira, dayirã eda wã bi ẽa.// Jedeko aba berabari burude wãsia.//
Neko berabari kãrape widisi kãi bi kawa ita.‘pasar, acontecer, desplazarse,
traspasar, atravesar” ,
berugua adj.: Bõpa torro koro koroa chu bua. Bõpa torro Ãsasadode bema. Iyi
do nabuade bema, mawamina do baridua mae bua. Buru drasoa tachi chu bua.
Ikara kimare drasoa chu bua. Iyi kakua kara ne ẽa, berugua chu bua. Ẽbẽraba
bea baria dugaba, miasuba bea bada. Ẽbẽra zõrarã ena enedrumaba dru bea
basia. ‘resbaloso, liso’
beui v.intr.: Kãurã pakuru buru zokai ertakirua dora, mau ne ẽ buru atia beu
dogoa.// Kũrasã bipe yi bata dawaya, mau doda jedeko ba eda ki beumata
ãgaya.‘morir’
Bẽrogõara oide bema. Iyi dera egoro zobeade seatu kãi chu bua. Bẽrogõara ne
joma ko chu bua. Iyira diamasi bema. Diamasira iyi dabura joma ũtu degewa
joma, purea kĩraka kirua. Iyi kakua kara picha berugua kirua. Iyi dabura purea
baria, diamasira. Iyira ewaride kãi chu bua. Dabu ne ẽ kĩraka chu bua.
Diamasira ne ko chu bua. Iyi kakuara katorro erro erro chu bua. Iyi burura
arabia i jogoa chu bua. Iyi drura mosoa kirua. Iyi kara pichia chu bua. Iyi jĩru
kutua kirua. Iyi jĩru jĩwini kimari kurua. ‘guagua’
Ẽbẽraba ewaride usa eda mi wã baria. Aramauta usa bara jĩrune ũ baria
arawabai jũata baria; usa bara egoro zobeade kãi kiruta ẽajuta baria. Yi uriara
bakuruta arare kubu baria. Juru baria yi zobeata, aramauta bakuru kimiaba
uyajuya.
Ẽbẽraba põga bara kawa nu me bari; audre ẽane bẽrogõara urraju bue bari iyi
ne ko bari mae. Ẽbẽraba iyi põgaba towa bueya; bẽrogõara taba totoya.
Mobe de eda edeya, yu wẽra dia baria; yu wẽraba tubude ba wẽ baria.
Mobeburu do eda ede baria, jẽsau ita nekoba. Yi jũsi ãi baribueya, picha
kõkuaya. Kugurude eda bueya yu numu ita.
bi nom.: Jumi bara jarasi zõrarã na bemarã bara kĩricha panasi ãñara eumara
ũtu zesi wãwata bi eda beusi bera.// Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi
jũsita ãi oga edasia, yi wata ãi sugu buesia. ‘barriga, vientre’
bi pua nom.:Mu payõdra bara mua jarasi: “Dayirãta mau dode kuira isiaba
oya”, asi. “Akusa bi puaba jidaya”, asi.// Dayi bi pua ko budera dayi papaba
korratata wẽ baria. Mobe dawa baria yi wãwa bi pua nu mua; mauba be baria
dayi bi pua nu muta. ‘dolor de estómago’
bia adj., adv.: Mu payõdra bia ẽ bua.// Poagadera audre yi bia beda beaira.//
Mawa jaradia kãrimape daia widisi: “¿do kãre karea yi biata?”, widisi.// Mua
mejacha kãga bua kuera. ¿Kãrea? Mu de eda akusa puwurude kuguru zroma
nu meta kue baniaba bira bari bera. Mau baniara yi bia doira.// Mu zeze mea
wã baria iyi kaimokara bia bude. Iyi kaimokara ũnadru kayirua burudera mi
wã ka. ‘bueno, bien’
biai v.intr.: “Mu buwurura pua wã. Mura yõdra ba. Mura jipa ẽnau ẽa. Maena
yu makẽra de eda adu-a jeweda bua”.// Daiba ũrisida korogo trãbita. Jaibanaba
korogota bia bi burudera ẽbẽra joma trũ nu mu jai do nu mu aku ita, kaya be
bi ita.// Korogo jĩgua za kãramape iyi wachi jĩgua za bi baria. Waya pãrarata
bia biyi, mauba trũeda iyi jaurerãra.// Jutu oide bema. Iyi “jutu, jutu” bia chu
bua.// Dayi iba bia baria. ‘chillar, cantar las aves, gemir, quejarse, sonar’
Bichi
Bichi karra karra ume awara chu
bua. ‘guasalé’
bichi kiduata nom.: Dayi buru pua nu minaira bichi kiduata bua eda baria.
‘árbol cuyo fruto es el alimento del guasalé.’
bichiwi nom.: Buchara bikãga wã chu bua; bichiwiba wã chu bua. ‘uña, garra’
bichiwi dau wãwa nom.: Bichiwi dau wãwa torroa kirua. ‘media luna de la
uña’
bida adv.modl.test.:Mami nusita ewarade chu bera egoda pira chu bida.//
Ewari aba basi bida eterre makẽrata yi kima ume.// Mu payõdra bara jarasi
wẽrara ãbu zroma chu bura euma ũduira jaradia be ẽ. Mau ne ẽ buru wãwa to
burudera juwa jĩwini aba ne ẽ to bari bida.
bida inm.: Maudaucha mua kawasi zõrarãba jara bada eumata do kẽwena ũtu
zeira poaga zromata zei bida. ‘estar por...’
bida der.or.: Eya bida kĩraka baira dogoa.// Yarri do eda bema. Yi esugude
neara bara chu bua; yi orro za bida neara bara chu bua.// Pusa bida kĩraka
baira chu bua.‘de, el de’
bida det.incl.: Mua eterre zõrata o mosoa edau nu muta ũdusia; mawe bua
bida oi bara, mau zade oi bara. ‘también’
bida v.intr.: Waya edre nu mu bida Amukũra, Yãberarã drua a bada, ãyi
yikora nari, mauta ko chu bua.// ¿ Kai bida? ‘ser’.
Bido
Bido oide bema. Bido bidowe ume
awara yirua. Bidowe jãtorro chu bua.
Bidoba ne joma ko chu bua. Bido
kida wuru wurua waibua chu bua.
Ẽbẽraba bido ko bada. ‘jabalí’
bi-ia adj., adv.: Nau drua bi-ia kirua.// Bedara mogara edre miru totoira bi-ia
bea panaria.// Jẽsẽra neburata audre bi-ia basia.// Mu payõdra bara mua jara
bari dora bi-ia akui bara wãwarã kĩraka.// “Baniaba bi-ia eryirua druara”, asi.
Pakururã, ẽbẽra zakerãta, mawatru mauba wariya”, asi dairãa.// “Kuera”,
Alecira arabia chu basi, mauba jarasi: “kuera bika”, asi. “Doa bania dia chu bu
bera, ne u bi-ia wari bi bera”.// Nusira beda drasoa chu bu. Iyi kakua paima
paima chu bu; yi kidara bi-ia sumia chu bua, neduwuru kĩraka.// Mu sida
mama jeweda kĩra; mamauba dayi puwuru bi-ia ũdu kirua. ‘muy bien’
bii v.tr.: Wẽrarãba wia bada bedara kãwa: bedara nara e tẽ baria. E tẽ
kãrimape bi baria.// De eda jama kãrimape kiduara biya, mobe joaya.// Mobe
mau kidua joma tu idubaira, de eda atau kãrimape, bi baria.// Neko berabari
kãrape widisi kãi bi kawa ita ‘rajar,arroyar ( estriar el pescado )’
bika, biga adv.man.: “Kuera”, Alecira arabia chu basi, mauba jarasi: “kuera
bika” asi.// “Bika”, asi bida eterre wẽraba.// “Biga mobera”, asi bida wiba.//
Ne oregea bika oso beira. ‘bien ( asentimiento)´
bikauba adv.: Mawe imama zõraba dakãi jũa nu mesia; iyara paka bikauba
mawa burude mogarata ũru baesi.// Mua jirtotosi ãbudeba mu yõdra
nawekauta mu yõdra bikauba.// .// Mua awuru kuchota erchu basia mure
bikauba. ‘el que se confunde con otro’
bio adv.cuant. pron.: Kuriwa nebura bio bua.// Mu meberã bio kabana panua.//
Mawa beape wãjari tabu baria yi e joda ita; dãra baria yi e joda ita, dãdara yi
zroma baẽra. Mamina bio bara atia jodeta bada.// Ẽbẽraba ãparra biode ko
bada. ‘muchos’
biogo adj.: Yu wẽra biogo chu beira bi wari wã jedeko ze buru za.
‘embarazada’
birai v.tr.: Bania bira ũ buba ẽbẽra drua biraya: Kũrasãdo wãri Begido idu
biraya. Dokerado wãri Mogaratatado Tae idu. ‘llenar, inundar’
biradugai v.tr.: Ẽbẽraba jîruba kẽberreta biraduga baria. ‘pisar, aplastar con
el pie’
biratui v.tr.: Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi
wata ãi sugu buesia. Mobeburu drapetakuasia, yi esugura pichia biratusida, yi
yara serasida. ‘picar (caña, marrano)’
biru nom.: Nuyer kakua goro goro yirua. Iyi biru ne ẽa. ‘espuela’
bisia nom.: Dayirã do barrea wãnera pakuru edre abia, bisiaba ba ẽ marea.
‘rayo solar, luz solar’
bizu bizua adj.: Kapũria yõdra juwa bizu bizua chu bua. ‘arrugado’
bodo inm.: Dai bara kora bodo nu muta tu bada tubu ita.// Muta mu payõdra
ume dai ãña bara bueda ewari kau ẽ ki bodo bari.// Wẽra jẽda ze bodoa.// Dera
kora wã bodoa ‘que está a punto de ...’
Bokorro
Bokorro mea bema, pakuru edre
bema. Iyi e karra karra chu bua. Iyi
dabura borokoa chu bua. Iyi juwa
kimare kirua; juwa jĩwini ũbea kirua.
Iyi buru tachi chu bua. Bokorrora
ũkurura arabia chu bua, ũkurura wĩka
kirua, ũkurura kuara chu bua. Iyira do
eda kui baria. Iyira kida ne ẽa.
Bokorro bara ko baria egorota, ãta sida ko baria, auchichita ko baria. Iyi
kĩrame drasoa ẽubari toto baria. Daya aku kubeira yi kakua eradru toto baria.
Bokorro bara ze bi baria dota, kueta, naguta, bata, ewari pãrigua ze bi baria.
Bokorro pinadru pinadru wã chu bua. Dairã pinadru jeme panaria bokorro
kĩraka. ‘sapo’
bokorro iba nom.: Bania pi ũ bidaba ne joma toyi: kadomiata, sunata, do ki,
do kichi kichi, bokorro iba. ‘baba de sapo’
boregea adj.: Chichi boregea ne ẽa, buwuru aba bari bua.// Kuedera egoro
boregea nu mua.// Karagamia kakua boregea chu bua. ‘con carne, pulpo,
blandito al tacto’
boremea adj.: Kore dabura boremea chu bua.// Mawa aku kãrape põnaña
egoro boremea ũru.. ‘hinchado’
borikia adj.: Wãwa yi zake toma buru bera bera borikia yirua. ‘blandito’
borokoa adj.: Ẽbẽra dera joma borokoa chu bua.// Jũpe dabu borokoa wĩka
kirua.// Ũra kakua katorroa chu bua. Iyi buru borokoa dau duduya kirua.//
Mobe wagaita tuya yi de buru sode borokoa jũra kubu ita. ‘redondo’
borrõgoa adj.: Mokita buru borrõgoa ũta ẽubari wã chu bua. ‘grueso’
Bosãi
Bosãi do kaita kãi yirua. Iyi kakua paisosoa
kĩbuzua chu bua. Yi drura torro garra garra chu
bua. Bosãira ũsia chu bua. Eterreta ko baria.
Ẽbẽraba kuchoba bea baria. Ẽbẽraba koda ka.
‘zorra chucha’
bosuka, burusuka nom.: Dai bara bea kĩrade basi amayirrita, toata, bosukata.
‘mojarra’
Bõbõra
Bõbõra diamasi bema.
Ewaride kãi chu bua. Dabu
zroma chu bua. ‘buho,
lechuza’
Bõpa
Bõpa do eda bema. Iyira do nabuade
bema, mawamina do badua mae bua.
Iyi kakuara kõgo kõgoa bua. Bõpa
torro koro koroa chu bua. Bõpa torro
Ãsasadode bema. Yi buru drasoa
pãchi chu bua. Ikara kimare drasoa
chu bua. Yi i naucha ugua chu bua.
Bõpa kakua kara ne ẽa, berugua chu bua, yi e kasa chu bua. Yi esugu uru zarea
chu bua. Yi dru joubua taebara chu bua. Ẽbẽraba bea baria dugaba, miasuba
bea bada. Ẽbẽra zõrarã ena enedrumaba dru bea basia bõpata. ‘bagre pintado’
bõra bõra nom.: Dorema kãi chu bua sea bõra bõrane. ‘hojas altas’
Buda
Bidua e ogatu kãrimape bakuruba
birachiya; aramauta buru suguya
buda ẽzoa ẽ ba marea. ‘cabello, pelo’
buda jãrasa adj.: Ẽbẽra wẽra buda jãrasa bari bua. ‘sin mucho pelo (la
cabeza de la mujer)’
buda trã nom.: Ẽbẽra wẽra buda trãba bari nu mua. ‘horquilla del pelo’
buda urea adj.: Buda urea chu bua. ‘peludo, con mucho pelo’
bue edai v.tr.: Dayi buru pua nu minaira bichi kiduata bue eda baria. ‘coger’
buetai bari bui v.tr.: Atia osidau bueta bari buya. ‘desnucar’
bui v.tr.: Be uira nara oita bu bada.// Pada u ita buya. ‘socolar, tumbar el
monte para sembrar’
bura barii, bure barii v.tr.: Jaidukama kĩrame ya bura bari nu mua. Iyi
kuriwaba jarasia tabuda kareba bure bari marea.// Aramauta wãrinu kareba
bure bari diasia; wãrinu mogara torro ãyi umeba burebuetasida.// Aramauta
kuriwaba “kama dogoa” jarasia imamaa, “wãrinu mogara imama ũru bure
bari degesia”. ‘voltear, girar, rodar”
bure buetai v.intr.: Aramauta wãrinu kareba burebari diasia; wãrinu mogara
torro ãyi umeba bure buetasida. ‘echar a rodar, echar a pelotiar’
bur bur barii v.intr.: Bania dru dogoba pedru pedrukata bur bur bariba
purea nu meña. ‘estar girando’
burgai v.intr.: Põadru bari burga nu mua.// Kĩra burga nu mina.// Beguru
burga nu mina. ‘dar vueltas, girar’
burga erjũdrui v.tr.: Bania jũatu nu muta baniata jue ũ bua. Bania jue ũ buba,
pedru pedruka chu buba, borokoa chu buta, burga erjũdruya. ‘hacer girar’
buru nom.: Daiba mea ũdusidadera jẽsẽra burude baniata ayirasia. ‘cabeza,
techo, parte superior’
buru bera bera nom.: Wãwa yi zake toma buru bera bera borikia yirua.
‘mollera’
buru bia adj.: Mu warra buru bia chu bua. ‘inteligente’
buru kuara adj.: Ẽbẽra buru kuara yiruta dosu yidi bae bari, kaipe. ‘pelo
amarillo’
buru morro nom.: Paka buru morro warra chu bua, ne umu ena. ‘sesos,
cerebro’
buru pua v.intr.: Ẽbẽra buru puaba kaya baria. ‘doler la cabeza’
buru so, buru pãrijo nom.: Kapũria buru so urua chu bua. ‘coronilla de la
cabeza’
Busese
Busese oide bema. ‘pájaro, espe.’
busewa, busi, buside inic., cont.: Diapeda akusa kewara nari ũtu ze busi de
jomaneba.// Chidimara jũkara tukua kãri buside Ãkõreta bedeasi.// Mauta
kãrea akusa ẽbẽrata ko busi bera.// Kõrabariba dayirã bedata jõ bisi dota jũatu
kãrape. Mau kakea bedara wã ze be ẽa. Beda koya jarbaba ura yide ẽbẽra
zakerã. Dayirã warrarã jẽga yide beda koya. Dayirã warrarã beda ko ẽ ba
kayakua busewa.// Bera chĩmiaba ãri busia.// Bera põno busia. // ¡Bia ze
busia nekawa barirã!// Kuriwa mea wita juru wãsi bida buside; ũdusi bida
wira yi kuriwaba.// Mea mejacha nu mu jẽsẽrarã. Ãyi wã nu munera mejacha
wã busi. ‘comenzar, continuar ( hábito, acción ), culminar un proceso o
acción’
buside buside adv.: Kuriwa mea wita juru wãsi bida. Buside buside ũdusi
bida wira. Kuriwaba jarasi: “¿bu sama jira yidi yãba wi?” ‘andando, andando’
bũra nom.: Bũra kĩra ume chu bua: aba pusade bema, aba do zakede bema.
‘camarón”
buai v.intr.: Kĩbu buwuru bua wãira wa degewa.// // Okiwa kõra kõra buape
jirabari be ẽa ‘quebrar’
buai v.tr.: Dayi wãwa kaya nu meira yi papaba mea wã kãrape yi chirua na
ũraga kãrape bua baria.// Nara ũraga baria ãjarepã kiduata. Mobe buape,
kidua tupe, kidua ũru peya.// Orro zaketa buape mauba wẽra osia. ‘coger,
arrancar hojas, hierba’
Bucha
Bucha oide bema. Eborro tukuta
ko baria. Iyi kakua katorroa; kara
drasoa chu bua. Buchara bikãga
wã chu bua; bichiwiba wã chu
bua. Ẽbẽraba ko bada. ‘perico
ligero blanco’
bui v.tr.: Mobeburu mau nurema yi de karuta ũtu bemata, yui de karuta edre
bemata bu baria. ‘poner, colocar’
burai v.tr.: “Mawe buara ma wãña mu zõra mea pegabu nu mune zokorro
tũba iyi osidaude ma burasia; mawe iyi osidau tu kãrape , baigape, paibe, kara
kubu ita”, jarasia. ‘llenarse’
burai v.tr.: Mobe jauyirata jodaya, wamae manasu jũkarata yi de bura ita.//
Yi de purrape yi beogata kimare bura baria chibuga jũkarata.// Mobe yi
purrata tuya yi de beoga bura ita. ‘amarrar dando vueltas’
buru aux. modl.no factual, probabl., contrafact, cond.: Mama bema bara
widisida samauba ze buruta. // Jãba sida dowiba ede kawa dai bara, mau ne ẽ
buru dotẽba.// Mu payõdra bara jarasi wẽrara ãbu zroma chu bura euma
ũduira jaradia be ẽ. Mau ne ẽ buru wãwa to burudera juwa jĩwini aba ne ẽ to
bari bida.// Iyira ewaria aba mea wã baria; mau ne ẽ buru beda wade wã
bari.// Mawe kuriwa zõra de eda wãeba toto kãrape jarasi bida yi kimaa: “Mua
eterre zõrata o mosoa edau nu muta ũdusia; mawe bua bida oi bara, mura mau
ne ẽ buru zokorro tũba ma koya mu osidaura; mawe mau zade oi bara bua
bida”. // Mama bema bara widisida samauba ze buruta.// Ẽbẽraba dera ũtu o
bada, do ze burude surrua ẽ marea.// ¿Bua sãwa kãwa o buta bu neko buru
za”
Burugu
Mua buruguta jĩruba
beradutasia. ‘araña’
burru burrua nom.: Jiorro ne ba bari burru burrua chu bua. ‘configuración
en ovillos como el tornillo, tráquea’
burruai v.intr.: Kĩra burrua nu mina jarbaba.// Kĩra burrua nu mesi. ‘dar
vueltas’
Butu
Butu chidima ume
awara chu bua.
Butu audre yi
zroma chu bua. Yi
dru eradru chu bua.
‘ardilla grande’
buwuru nom.: Begi buwurura baribue ko kara usa kĩbuta ãri baria. ‘hueso’
buwuru chiru, buwuru jiwa, jĩru buwuru nom.: Jĩru buwuru puosia.
‘espinilla’
chãda nom.: Wãwa ã uriade chãda bari nu mua.// Tuda mae chãdaba bari nu
mesia. ‘llaga’
chãgarra nom.: Chãgarra ãba duanua, aba trã nu mera joma trã pana kawa.
‘pájaro pico rojo, mediano, color negro’
Chãpãchi
Chãpãchi chiruade bema. ‘pájaro,
espe.’
chãsõ nom .: Ũkuruba dera chãsõ kiduaba joa bada.// ¿Itua sãwa o bada? Itua
oide baira chãsõ tu bada. ‘caña de azúcar’
chãwede adv.:¡Chãwede jaradutua! ‘por fila’
Chibigi
Ẽbẽra bara chibigira ko
bada.
chichi nom.: Dãda oide bema. Iyi kĩbu mesia dogode drasoa dogoa. Yi
kakuara borokoa mejachia chu bua. Kara pichia chu bua. Dãda chichi warra.//
Chichi boregea ne ẽa, buwuru aba bari bua. ‘carne’
Chidima
Chidimara butu kĩraka yiru. ‘ardita’
Chigoro
Chigoroba deta o bada. ‘guadua’
Chijẽ
Chijẽ ne yara komia. ‘aguila
espe.’
Chikue
Kõrabarira chikue papa kĩraka chu
bua. Akusa dokãumia kĩraka chu bua,
dota wãra jũatu chu bu baẽra.
‘cangrejo’
chimorna nom.: Chimornaba oide dau pera baria. ‘espanto del monte’
China
China de edre bema. ‘cerdo’
chini chini adj.: Pemara do nabuade bua. Yi kakua chini chini kirua, kara
bara chu bua. ‘negro blancuzco’
chirai v.tr.: Beguru juwaba chira jeme bada.// Surruba sukurate chira
baria.// Juwa jĩwini eda ẽsa bemaba chira nu mua. ‘hacer girar con las
manos, rascarse el oído con el dedo’
Chiru zai
Mamauba chiru za ũri
bisida; warrarãba yi zata
ũdu bisida zõrarãa. ‘tocar
flauta’
chirua nom.: Jimoba chiruata ko baria.// Chiruaba dayi buru pua be baria.//
O chirua nu mu maẽra keradru wãi bara ‘rastrojo, planta medicinal’
chirua de eda bema dayi be bari nom.: Chirua de eda bema dayi be bari
be baria. ‘remedio casero’
chirrĩcha nom.: Mau kakea zõrarã ãba yi juredape, kĩrichadape kawasida mau
de kui bi badara, de kui bira sere ẽata; chirrĩcha kĩraka chu bua ne kayirua o
ita. ‘planta dañina’
chĩi v.tr.: Wirura mogara umeba chĩ basia.// Dabu ma chĩsia.// Mobe yi kudata
tupe chĩ baria zagaraba.// Kidatru ma chĩsida, mamauba kawa ẽa totosia.// Mu
amidudu ma chĩsida mamauba koretasida. Mobe mu bania do bisida bei ẽ ba
marea. Mu amidudu ma chĩsida mamauba koretasida. Mobe mu bania do
bisida bei ẽ ba marea.// Jaidukamaba urigi ma chĩsia, mamauba egorode taba
toto bisia. ‘raspar, golpear’
chĩ chĩa adj.: Jẽsẽra kurrura chĩ chĩa kirua. ‘delgadito en el centro’
Chĩbisu
Chĩbisu nepono ba domia. Karagabi
chĩbisu ba totosi jẽsẽraba bania sama
wãga chu kãre kawa ita. ‘colibrí,
chupaflor’
Chĩdau
Chĩdau purea jira bea. ‘estrella’
chõda adj.: Jẽsẽra kurrura chõda kirua.// Yarri do eda bema. Yarri kakua kara
ne ẽa; kakua chõda kirua.//Beda uru chõda kirua. ‘delgado’
chu basi aux. mod. imperf.: Ĩbĩra a chu basi.// Jedekora mejachaude ũna
basidera, kãi bi ẽ basi ẽbẽrarãa, ewaride nu mu kĩraka ũna chu basi baẽra.
Mauba ẽbẽrarã masẽkuasia. // Jedekora ẽbẽra wẽra zroma kĩraka chu basi “se
llamaba, alumbraba, era”
chu bei v.intr.: Mu kĩraka arabia chu beira.// Jũpeta bea panasi juwa aba chu
beta. “medir, tener tamaño”
chubui, kubui v. tr.: Auwuruba jarasi: “muara wawi ẽ, mua ũduira abeda
miasuba su kubuyi”.// Ãkõre bara Jẽsẽrara pisumane o chubusi. ‘poner,
colocar’
chupea adv.: Jai trũ nu munera chupea trũ bari, kuwurude bedea nu mu
kĩraka auwurua.’callado, en silencio’
chũi v.tr.: Mobe mau joma chũ jũkuaya. ‘inclinar, colocar inclinado’
D
Dayi dabura
dabu, dau nom.: Korroma dabu wĩka kirua.// Jĩrupoto Warra bara u baribue ẽ
baẽra juwa bichiwiba ãrisi Jedeko kĩrata, dabuta. Mauba mejacha ũna ẽ na
ũna bada kĩraka.
dabu niudu ẽa, dau berrea nom.: Dabu niudu ẽa chu bura bakuruba tanaka
wã chu bua. ‘ciego’
daburĩba nom.: Daburĩba i ba berugua chu bua. Ẽbẽraba koda ka. ‘babosa’
dairã pers.1,plu.:
daja nom.: Zõrarãba jara bada do zromanera audre yi bia mogarata dajata nu
mu ẽ bera. ‘sobresaliente, abollada, que se ve’
dakãi, dau kãi adv.: Mawe imama zõraba dakãi jũa nu mesia. ‘con los ojos
cerrados’
Dama
Ẽbẽraba dera ũtu o bada do ze burude
surrua ẽ marea. Maudaucha damata ze ẽ
marea. Kõrabarira dama kĩraka chu bua,
iyi jũra chu budera mesia chu bua, iyita
tõbaridara ka kobeya. ‘culebra’
dau buwuru nom.: Dau buwuru zroma chu bua. ‘hueso superciliar’
dau buwuru kara, dabu kara, dau kara nom.: Yu wẽra dau kara zroma chu
bua. ‘ceja’
dau chuwai v.tr.: Jaidukamara wãwaba juwade dau chuwasia ũruba eda.
‘orinar’
dau duduya adj.: Ũra kakua katorroa chu bua. Iyi buru borokoa dau duduya
kirua. ‘con manchitas, pintaíto alrededor de los ojos’
dau ikara nom.: Kapũria wẽra dau ikara drasoa chu bua. ‘pestaña’
dau jũrea adj.: Kapũria warra dau jũrea chu bua. ‘bizco’
dau karra nom.: Wãwa dau karrade morro ũtu ze nu mua. ‘canal lagrimal’
dau kãi nu ma edai v.intr.: Imama dau kãi nu ma eda eda tẽi totosi
kuriwara. ‘espabilar’
dau kumuba adv.man.: Dau kumuba ũdusia. “de reojo”
dau morro nom.: Wãwa dau karrade morro ũtu ze nu mua ‘lagaña’
dau perai v.tr.: Chimornaba oide dau pera baria.// Mauba dau perasi.
‘asustar’
dau torro nom.: Wẽraba dau torro ũdu bisia mesi baẽra. ‘parte blanca del
ojo’
dau wãwa nom.: Dau wãwa paisoso kirua. ‘niña del ojo’
dauchea ara oi vtr.: Kidua torrode buta dauchea ara oi bara. “corregir”
dayi biade adv.: Ãbidarraba kĩra ma diasia iyi biade. ‘merecidamente, por
buscárselo’
dayi kĩricha ara nom.: “pensamiento propio”
dayi kĩrichaba adv.: Iyi kĩrichaba dau chuwa ẽ basia.// Ãbidarraba kĩra ma
diasia iyi kĩrichaba. ‘adrede’
Dãda
Dãda oide bema. Iyi buru wĩka kirua. Iyi kĩbu
mesia dogode drasoa dogoa. Yi kakuara
borokoa mejachia chu bua. Jedeko arigewaride
do idu bae bua. Kara pichia chu bua. Dãda
chichi warra.
dãra adv.temp.: Mobe jodape, wepe de eda, kugurude dãra yuya.// Mobe
baniata eda weaya. Mobeburu tubude eda jirabari numuña. Mobeburu ũta
puaya. Mawa pua nu mune bakaya. Mobe dãra baka biya; wi nu minane,
jirataya.// Mobe de eda wepe bogachirata baria eda baniane. Mobeburu dãra
õbu baria. ‘un rato’
Ẽbẽra de
Ẽbẽra dera joma borokoa chu
bua. Ũkuruba dera chãsõ kiduaba
joa bada. Ẽbẽra jomauba pakuruba
o panari dera. Ẽbẽraba dera ũtu o
bada do ze burude surrua ẽ marea;
maudaucha damata ze ẽ marea.
‘casa indígena’
de ara de nom.: Ẽbẽra de ara dera ũtu chu bua. ‘casa ẽbẽra propia’
de ãjura nom.: Mobe yi de ãjurata o baria. Mobe buru tajũ baria. ‘rueda de
abajo del tambo’
De bujio de
Zezeba de bujio deta
osia. ‘casa indígena’
de buru nom.: De buru oira nara pakuruta kimare drũdau za jũ baria. ‘techo’
de buru so nom.: Mobe wagaita tuya yi de buru sode jũra kubu ita.// De
buru so idubura kobu baria yi wabema beoga jũ ita. ‘coronilla de la casa’
de edu baira adv.: De edu baira yi eta jodasia, yu makẽraba yi kima ume. ‘ya
en la casa’
de jĩru nom.: De jĩru ita juesoma kĩra ara kimare tui bara bakururã. ‘horcón’
de jũre bari bari nom.: Mobe yi de de jũre bari bari tu baria. ‘rueda de la
casa’
De karu
Mobeburu kuda edre bema põ
berabaripe, mobe ũtu bemata
kaukuaya de karuta, kõbeburu
jũkuaya de karuta. ‘vareta’
de karu ũtu bemata nom.: Mobeburu tuya yi de karu edre bemata, yi de karu
ũtu bemata. ‘viga de arriba’
De odaira nara akudai bara ẽujata yi kima umeba. Mobeburu de oi mae põnaña
ẽujara. Mobeburu de jĩruta kimare juru wãña mea, jedeko biade; mau ne ẽ
buru chĩmiaba joma koya: bakuru, kidua, kũrukata. Juru jira yididi ũdu baria
soiba bakuruta. Kimare tupe okiwaba de oi ma atuya.
Mobeburu yi de jĩru edre bemata juru kãrimape tukua baria juesoma audu
kimare. Mobeburu za baria zobea sama okua ita, drũdau joukua ita. Joma
joukuape yi ũta bemata kũrukaya. Mobe yi karu edre bemata tuya, ũbea
wamae kimare tuya. Mobe yi papagarrata tuya. Mobe yi kuda põira oi arrata tu
baria. Joma toekuape yi jũsita ãi bue baria. Mau are yi korrata urapõ baria
iyabauba oi arraba, dayi yibarirã, yi warrarã bawara kũrugusa kãine.
Mobe drũdau itarra deta tu baria. Mamauba drũdau barkua deta tu baria.
Drũdau wagaura bakuru dabuta tu baria; mobe de kauta tuya. Mobe yi de
karuta tuya. Mobe yi purraita tuya yi beoga bura ita. Mobe yi beogata tuya.
Mobe wagaita tuya yi de buru sode borokoa jũra kubu ita. Mobeburu jauyirata
jodaya wamae bodre jũkarata yi de bura ita. Mobe bai buru ãba takiruya. Nara
yi drũdauta joukuaya; Mobe yi karuta karukuaya Mobe kãurra toamaba
purraya. Mobe beogaya.
Joma ope kiduata tuya jedeko pãriguade de joa ita. Mobe ẽbẽrata jurukua baria
de mesẽra joa ita. Mau joma ope dumeta o baria de eda wãrize ita. De o
berabarira dayi de yibariba ituata oya de ãraga ita. ‘construcción de vivienda’
de oi mae nom.: Joma tu kãrimape okiwade de oi mae jama baria. ‘lugar de
construcción de la vivienda’
de uda nom.: De uda kãre o be ẽa. Ã puaira do idu ãgade wã baria. ‘alrededor
y cerca de la casa’
deai, diai v.trasl.cfg.: Ãkõre bara Jẽsẽra diasi baniara. “dar, entregar,
infringir”
dedekai v.tr.: Mobeburu wẽraba epedekode tãwi kãrape yi de eda panua ne
dedekasia ne koda marea.// Papaba yiko tãwi kãrape dedekaya yi warrarãa.
‘repartir’
deta bi-ia ara oi v.tr.: Kimata wepe deta bi-ia ara ota kirusia. ‘organizar la
casa’
diabuei v.tr.: “Muta kora jãwa ẽ bura , mu wĩka yiru beda; muta ko ẽ buru
mua diabueya pakata bi-ia kakua oyiruta”. ‘entregar, dar’
diai v.tr.: Ãkõre bara jẽsẽra diasi baniara.// “Kuera”, Alecira arabia chu basi,
mauba jarasi: “kuera bika”, asi. “Doa bania dia chu bu bera, ne u bi-ia wari bi
bera”.// Mami nusita ewarade chu bera egoda pira chu bida, do nabu chu mae
audre bania dia chu bu.// Ẽjua biadera be buwuru zroma dia chu bua.//
Ãbidarraba kĩra ma diasia.// Sãkokoba kãrata ma diasia, mamauba taba
totosia. ‘dar, producir, infringir(golpe)’
diamasi bema nom.: Bẽrogõara oide bema. Iyi dera egoro zobeade seatu kãi
chu bua. Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyira ewaride kãi chu bua. Iyira
diamasi bema. Diamasira ne ko chu bua.// Bõbõra diamasi bema. Ewaride
kãi chu bua. Dabu zroma chu bua. ‘nocturno’
Dora
Mua mejacha kãga bua dora. Dora mu itara mu mebea kĩraka bua. ¿Kãrea?
Dayirã do ne ẽara nau druade ba be ẽa. Dayirãba dora ne joma ita zoka panua:
ne o ita, chicha o ita, kui ita, ua tõ ita, do barrea wã ita, wãra wã ita, do barrea
padata ede bada. Do ne ẽara ne arabia ede be ẽ ba kasia, wĩka ede ba kasia.
Dai warrarã bara dora wawiada ẽa. Dora ũkurura mesia chu bua, mawasiudu
dairã perada ẽa. Dairã nruemata mojou jida kãrimape do eda jemene kui
panaria. Dairã kuide wãira wãdeare doitẽ wã nu mua. Dairã do yi ede bi bada;
maudaucha jãba sida dowiba ede kawa dai bara, mau ne ẽ buru dotẽba.
Dairã nruemata do eda wã panaria. Dai kui na ena juwa jĩwinaba, pakuruba,
ibude kĩratana okua bada: neduwuruta, eterreta de edre bemata, chinata,
ibanata mea bemata. Maudaucha dairã pinadru jeme panaria bokorro kĩraka;
nama bokorrora mejacha bua do zakede.
Mau joma o kãrimape kuide wã panaria; maudaucha wẽba jeme panaria. Dairã
ãba kui panaria. Dairã ãba doitẽ wã panaria mauta bareare ũtu ze panaria. Dai
doitẽ be ẽanera mogarade ze kãrimape jũkara ma jidape do idu.
Warrarã yu makẽrarã ãdrogo kui panaria; dai wẽrarã wãjapurura eda kui
panaria. Wãjapurura kurrude tajũ bada; wãjapurura wẽrarã jomauba jũ panaria.
Mu payõdra bara mua jara bari dora bi-ia akui bara wãwara kĩraka. Do akuira
pakuruta tu be ẽa doya nu mera. Kaura pakuru buru zokai ertakirua dora. Mau
ne ẽ buru atia beu dogoa.
do biru biru nom.: Do biru biru ibana bi-ia kirua. ‘ave, espe.’
do ida nom.: Koredode, jedeko juwa kĩra ara audu ume bema, do idade, osida
warrarãta ãba juresida do umeta. ‘invierno’
do idu, doi dir.: Mu usaba begita juretasia oi zromaneba. Mobe pẽwa jiru
bude doi baribuesia. ‘hacia abajo (del río)’
do jũka nom.: Do jũka ũ buba ẽbẽra drua birasia.// Jenene nepõnorã do jũka
bakuasia. ‘ciénaga, lago’
do kẽbu nom.: Mua ũdu kau chu bu Dokerado kẽbu idu. ‘nacimiento del río’
do kichi kichi nom.: Bania pi ũ bidaba ne joma toyi: kadomiata, sunata, do ki,
do kichi kichi. ‘mosca de agua’
do kisadra nom.: Mobe baniata jue eda marea, do kisadra bemata. ‘mitad del
río’
Do Kuriwa
do nabu idu nom.: Kore do eda bema. Korera do nabu idu bema. Iyabauta
drua bema. ‘profundidad del río, agua profunda’
do zake nom.: Korogo kĩra ũbea bua: pusade bema yi zroma, aba do zakede
bema wĩka kirua, aba drua bua. ‘arroyo, quebrada’
Do zeira
Ẽbẽraba dera ũtu o bada do ze burude
surrua ẽ marea. ‘crecer el río’
doba det.: De doba nu mua.// De muyi dobauba osia.// Jĩrupoto Warra iyi
doba basi ewaridera, wabemara kãi nu mea bayi baẽra.// .
Muyi doba puosia. Jũkara erbari nu mune audu jedajũdru wãi basia.‘solo, sin
gente; sin ayuda’
dochipe nom.: Dochipe neara bara chu bua. Iyira karagamia kĩraka chu bua.
‘tijereto, gusano de agua’
dogawira nom.: Dogawira baberama kĩraka chu bua. Mawamina iyi kakua
wĩka kirua. Iyira diamasi bema. Ewaride kãi kirua. Ẽbẽraba koda ka. ‘nutria
pequeña y nocturna’
dogo aux.diat.refle.: Iyi poaga sõbe buta wididaira okiwa wã ze dogo.// Ĩbĩrara
umadau juwa kĩra ara umene baira ki dogoa.// Kãurã pakuru buru zokai
ertakirua dora, mau ne ẽ buru atia beu dogoa.// Oigamia kĩra ume bua: aba
pada oigamia, aba oigamia oide bema, daya aku ku beira kĩra awurua dogoa.//
Dãda oide bema. Iyi buru wĩka kirua. Iyi kĩbu mesia dogode drasoa dogoa.//
Bania dru dogo ba pedru pedrukata bur bur bariba purea nu meña.// Dayita bi
puaba bari dogo buru mau tauira korratata do baria.// Pusa bida kĩraka baira
dogoa.// Bedea be ẽ dogo.// Yiko wi dogoa.// Ẽbẽra bi eda ne dawadaira, bi
eda kita ariba dogoa.// Paka jeweda chu bada piradru dogoa. // Poaga ũbea ba
dogo.‘ se..., se volvió, comenzó’
doi v. intr.: Mau ewadera mua kawasi eumara do edauba ũtu ze chu buta
mama bania do nu mu.// Bania adua nu mu ena kugurude bemata do panasia.//
Mobe joma eda buedaira yi i jũ bada jũkaraba, origiai eda. Mobe origiara
ẽbẽra jomauba itua do bada.// Do jũatu nu minanera seri ẽ bayi, dora paima
paima ũ beya. Baniara sere ẽ bayi daya do ita. Dayirãba nau baniata dora
kayaya. ‘beber, fumar’
doi baribuei v.tr.: Mu usaba begita juretasia oi zromaneba. Mobe pẽwa jiru
bude doi baribuesia. ‘tirarse al agua’
doi tẽ wãi v.intr.: Dairã kuide wãira wãdeare doi tẽ wã nu mua. ‘ir
navegando’
doi tẽi v.intr.: Ẽbẽra doi tẽ wã ũ bua. Do eda wigi ataia.// Dai doitẽ be ẽanera
mogarade ze kãrimape, jũkara ma jidape do idu ‘tirarse al agua, nadar,
navegar’
dokaumia nom.: Kõrabarira chikue papa kĩraka chu bua. Akusa dokaumia
kĩraka chu bua, dota wãra jũatu chu bu baẽra. ‘represamiento maligno del agua
producido por un espíritu que hace bien, protege, y hace mal’
Dokerado nom.: Dokerado wãri chu bu Koredo. ‘río afluente del Sinú’
dokẽberre nom.: Dokẽberre kẽberre drua bema awara chu bua. ‘cucaracho,
cucaracha de agua’
dope nom.: Yi widita: Mia yiru, mia yiru, ẽbẽra buru kuara yiruta dosu yidi
bae bari, kaipe. Yi pãnuta: Dope. ‘pato-cuervo’
Dorema
Dorema oide bema. Dorema chikoe
kĩraka chu bua. Iyi kakua kara sea paima
chu bua. Iyira jĩru juwa kĩra ara ũbea
chu bua, juwa ya kimare chu bua.
Doremara juru jurua wã chu bua. Iyi
dabu wĩka borokoa paisosoa kirua.
Dorema bara pisuma zakera ko baria.
Dorema kãi chu bua sea bõra bõrane.
Dorema bakuru zobeade chu bua.
Doremaba kada jaibanaba sõ ẽ buru
beuya. ‘tarántula, araña’
Dosu
Ẽbẽraba dosuba, dugaba bea bada
ãparrata. Jũpe do eda mogara edre chu
bua. Ẽbẽraba dosuba mogara edre juru
su bea baria. ‘chuzo’
Dotẽ
Jãba sida dowiba ede kawa dai bara,
mau ne ẽ buru dotẽba. Dotẽba su wã
baria. ‘palanca’
Doza nom.: Bania jue ũ buba ẽbẽra drua biraya: Kũrasãdo wãri Begido idu
biraya. Dokerado wãri Mutata. Doza Iwagado Tae wãdeare chu bua.. ‘nombre
de lugar’
Dowi
Jãba sida dowiba ede
kawa dai bara. ‘remo’
dõro dõro adj.: Kisaba ira dõro dõro chu bua.// Jũpera korroma kĩraka chu
bua. Mawamina iyira waya i dõro dõroa kirua. ‘blandito’
drasoa adj.: Nusira beda drasoa chu bu. Iyi kakua paima paima chu bu.//
Opoga dru kõgo kõgo drasoa chu bua. ‘largo’
Dayi drua
Karagabiba osia druara. Akusa druade buta joma osia. Dai ẽbẽra Karagabide
bema. Dairã nau druade duanua. Nau drua bi-ia kirua. Drua dayi kakua kĩra
bua. Nama bemarã ẽbẽra jomauta ne u bua. Yu makẽrarã jomauta mea wã nu
mua. Wẽrarã sida mea wã bua. Wẽrarã audre ne u ko bea, yu makẽrarã audre.
Karagabi drua “Parque Paramillo” eda chu bua. Iwagado drua eda chu bua
ãba. ‘tierra, territorio’
drua joma nom.: Karagabiba drua jomane buta osia. ‘mundo, globo
terráqueo’
drua wãdra nom.: Drua wãdraba idu ba bi ẽa oira. ‘encargado de los asuntos
del territorio.’
druade ne joma bura nom.: Druade ne joma bura Karagabiba oda. ‘seres
de la Naturaleza’
dru nubui v.tr.: Mobeburu egorota koruya yi drũdau dru numuña. ‘enterrar
horcón’
drui v.tr.: Ẽbẽra zõrarã eda enedrumaba dru bea basia.// Bania dru dogoba
pedru pedrukata bur bur bariba purea nu meña. Baniara pikâga dru nu meña
ya barrea.// Akusa bania jũatu nu muta pikãga dru biya za ya barrea doya yi
deta zuburea o ẽ ba marea. ‘disparar arco, correr el agua’
Drũdau
Jiwa bakuru ẽbẽra bara drũdau ita tu baria.
Mobeburu nara za baria zobea sama o koa ita,
drũdau joukua ita. Mobe yi de karuta buekuaya
yi drũdau za. ‘horcón’
dudukãu nom.: Dudukãuba beda bea be ẽa yi wĩka kide idu kena bari baẽra.
‘barbasco’
Duanui
Dairã ũtu katumane duanu. Dai ẽbẽra
Karagabide bema. Dairã nau druade
duanua. // ¿Sama duanupe Kerado
Kẽwena bemarã? ‘habitar, vivir
varios’
Duga
Warrarã yu makẽrarã dugaba
beda wa kĩrade. ‘anzuelo’
Dugatru
Warrarã yumakẽrarã dugatruba beda
wa kĩrade. ‘vara de pescar’
Duma
Jaibana dumara bakuru oma.
‘bastón del jaibana’
Dume
Dume dayi de eda wãrize baria.
‘escalera del tambo’
dugei, degei v.intr.: Mawabude ẽbẽra wẽrata do eda wãsi bida. Mawa do eda
jũe kãrape kokirude do edauba neduwuru zaketa ũtu degepe dayi kuku mae
wã barikua degesi.// «llegar»
Dursẽ
Dursẽ arabia ẽa. ‘pájaro, espe’
dũdua, dudrua, dru drua adj.: Drua dũdua nu mua.// Iyi kida ume jũrebari
bara bua. Trãba ora dru drua erubua. ‘limpio, pelado’
E
e nom.: De edu baira yi eta jodasia, yu makẽraba yi kima umeba.// Bidua e
ogatu kãrimape bakuruba birachiya; aramauta buru suguya buda ẽzoa ẽ ba
marea.// Ororochiru miru baria iyi ede. Iyi era zarea chu bua, kĩrame kara kara
chu bua. ‘piel, corteza, concha, cáscara, envoltura, recubrimiento’
e tẽi v.tr.: Wẽrarãba wia bada bedara kãwa: bedara nara e tẽ baria. E tẽ
kãrimape bi baria. ‘desescamar’
eda dir.: Ũtuba eda. // Mawa nu mune, Jedeko jida kãrape jarasi egoro eda u
baribue ita mejacha ũna ẽ marea. ‘hacia abajo’
eda sociativo.: Dai wẽrarã wãjapuru eda kui panaria.// Beda ne umu ena
warra.‘con’
eda lim.temp.: Ne kawadai bara nejaradia bari ara bai eda. “hasta”
eda bei v.intr.: Mamauba jarasia kapũria de kui bi bada nara zeside nainu, de
joma kui bidai, yi wĩka eda bedara do eda weikuasida. ‘quedar, quedarse’
edabuei v.tr.: Mobe joma edabuedaira yi i jũ bada jũkaraba, origiai eda.//
Mobe yi wata bi-ia suguya. Mobeburu kugurude edabueya. Mobe baniata eda
weaya.// Mobe de eda edeya, yu wẽra dia baria; yu wẽraba tubude ba wẽ baria;
mobeburu do eda ede baria, jẽsau ita nekoba. Yi jũsi ãi baribueya, picha
kõkuaya. Kugurude edabueya yu numu ita.// Bua kãrimape, de eda edepe,
kugurude edabue kãrimape baniata wĩña weaya. ‘meter, echar dentro’
eda pẽita kidapueai v.intr.: Tabuda kĩrame eda pẽita kidapuea. ‘Dejar
metido’
eda toai v.intr.: Wãrinu ewari aba wãsi bida ordade. Iyi chupea eda bude
kuriwata eda toasi bida. “llegar calladito”
eda wãi v.intr.: Dera bakuru joubua chu buta arare bai jira bua, mauba eda wã
be ẽa. ‘entrar’
eda wã bari nom.: Bẽrogõara de eda eda wã bari mejacha chu bua. ‘entrada’
eda weikuai v.tr.: Mamauba jarasia kapũria de kui bi bada nara zeside nainu,
de joma kui bidai, yi wĩka eda bedara do eda weikuasida. ‘verter, echar
líquido’
edai v.tr.ctp: Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi
wata ãi sugu buesia.// Aramauta imamaba widisia edade wã marea. Aramauta
iyi kuriwara wãsi edade.// Mobe iyi kuriwara wãsi ũta paka edade.// Mu yõdra
wãpe ura nu mua kãreba ne eda koi ne ẽa, mauba jẽda ze kĩra nu mua. // Dera
Kõrabariba edasi ẽbẽrarã ita.// Bua karro edasia.// Wẽrata edai buru kĩrakita
akui yirape kãi baria.// Ne edade zoka buesia. ‘traer, comprar, coger mujer’
edauba adv.loc.abl.: Mau ewadera mua kawasi eumara do edauba ũtu ze chu
buta mama bania do nu mu. bi-ia kĩrichadape do edauba ãi buesida.//
Mawabude ẽbẽra wẽrata do eda wãsi bida. Mawa do eda jũe kãrape kokirude
do edauba neduwuru zaketa ũtu degepe dayi kuku mae wã barikua degesi
‘desde dentro’
edaude adv.temp.: Daiba yiko o bada diapeda ko ita, akusa kewara ko ita.
Maudaucha mura bania ma wã bari; edaude mu payõdra kaidu pada ma wã
bari mea.// Edaude adewara tau baria ãjarepãba dayi buru pua nu muta. ‘a
veces’
edre adv.loc// Bedara mogara edre miru totoira bi-ia bea panaria.// Waya edre
nu mu bida Amukũra, Yãberarã drua a bada, ãyi yikora nari, mauta ko chu
bua.// Jũpe do eda mogara edre chu bua. Ẽbẽraba dosuba mogara edre juru su
bea baria.// Eterre de edre chu bua. ‘abajo, debajo’
edre bema adj.: China de edre bema.// Pakuruba ibude okua bada
neduwuruta, eterreta de edre bemata, chinata, ibanata mea bemata.
“doméstico”
egoda adj.,adv.: Ara idu dota egoda nu mua; audre wawara o ita mejacha nu
mua.// Mami nusita ewarade chu bera egoda pira chu bida.// “Ũtuba paka eda
dogode egoda “kuru kuru”nu mu kawaya, asi bida.// Esugu buwuru buru
egoda chu bua.// Chuwade egoda wãi bara ‘que se ve claro, que no está
tapado, afuera’
egoro nom.: Bẽrogõara oide bema. Iyi dera egoro zobeade seatu kãi chu bua.
‘tierra’
eidu loc.: Mu dera ũtu chu bua. Mamauba puwuru eidu bemata ũdu chu bua,
audre ara eidu dota ũdu chu bua. ‘abajo’
Emechichi
Emechichi oide bema. Iyi kakua ugu kuara
kuara chu bua. Iyira yerre kĩraka kirua,
mawamina iyira wĩka kirua. Iyi dru drasoa
kõgo kõgo kirua. Iyi burude kara torro juru
jurua kirua. Emechichira mesẽra wã chu bua.
‘mono tití’
enebe oga numui v.tr.: Enebe oga numuña. ‘dejar armada la trampa’
Enedruma
Mu zeze bia kaimokara ũnadru
burudera pãrigu eda mi wã baria;
dãda jĩru yiwidi ũdu burudera kaidu
pẽwa wã ita. Mawa audre ẽane kaidu
pẽwape dãda bea baria enedrumaba.
‘flecha, pene’
epakuai v.tr.: Mobe mau bakuru joma tu kãrimape mea joma epakua baria.
‘pelar varios’
Epedeko
Mobeburu wẽraba epedekode tãwi
kãrape yi de eda panua ne dedekasia
ne koda marea. ‘plato’
eradru adj.: Butu chidima ume awara chu bua. Butu audre yi zroma chu bua.
Yi dru eradru chu bua. ‘erizado, floriado’
eradrui v.intr.: Bokorrota daya aku kubeira yi kakua eradru toto baria.
‘encresparse’
Erai
Zagarata
zezeba era
baria. ‘afilar’
erbai, erubai v.tr.: ¿Dayi ẽbba bedeata sãwaita bigaka erbari ita? “mantener,
tener ahí”
erbai bara v.intr.: Dai wãwararã ne kawai erbai bara. Mau kãre dia ẽa.
“tener derecho”
erbarii, errebarii v. tr.: “¿Mu kore ume sãwa jemenaipe?”, asi bida
wiba.Kuriwaba jarasi bida wia: “bura kore ume jũkarade yi erbari jemenaña”,
asi bida. “Buta druaba, iyi koreta do edauba”.// Ẽbẽra maune wã chu bera do
idu baei bara jãba erbari berabari ita.// Muyi doba puosia. Jũkara erbari nu
mune audu jedajũdru wãi basia ‘extender, jalar de un lado’
erbarideai v.tr.: Wi bara drua edauba erbaridea, kore bida do idu erbaridea
erbotoa bayi bida. ‘jalar hacia uno’
erbotoai v.tr.: Wi bara drua edauba erbaridea, kore bida do edauba erbaridea
erbotoa bayi bida. ‘llevar jalando’
erbui, erubui v.tr.: Mu payõdra bia ẽ bua, wãjapurura abapai erbu bera.//
“Jedekora wẽra kĩraka chu bua”, asida. “¿Kãrea?”. “Iya juwade erbua kuera”,
asida. “Kuera iya kãga kudera ze bi bua drua surrua ita”.// Trãba ora dru drua
erubua. ‘tener, sostener’
erchu bui v.tr.: Korrata de eda erchu bu ẽ buru mea jurude wã baria. ‘tener’
erkubai v.tr.: Pukura oira beta kugurude todoka bi baria tubude. Mawa oira
puera erkubai bara. ‘hacer’
erta baribuei v.tr.: Mua erta baribuesia usa beuma. ‘jalar y botar’
erta kirui v.tr.: Kãurã pakuru buru zokai ertakirua dora.// Karagabi bara
druara juwa abauba jirabari ertakirua. ‘sostener, mantener’
ertei v.intr.: Keradodera beda menajacha basia. Mauba jãba doya za erwãrize
erteidera iyi doba pinadru wã basia jãbadera Keradodera beda menajacha
basia. Mauba jãba doya za erwãrize erteidera iyi doba pinadru wã basia
jãbadera. “?”
ertõ tõtai v.intr.: Aramauta iyi ertõ tõta kãrimape ẽnau chu besia. ‘tender
ropa en el suelo’
erro erro adj.: “Euma jãrapua chu bua yu makẽra, yi yota bi-ia erro erro chu
buru; yi wẽra buru bi-ia ũdu ẽ buru”, asi.// Bẽrogõara ne joma ko chu bua.
Iyira diamasi bema. Iyira ewaride kãi chu bua. Diamasira ne ko chu bua. Iyi
kakuara katorro erro erro chu bua. Iyi burura arabia i jogoa chu bua. ‘rayado’
esoso, isoso, ososo, bisoso nom.: Kapũria wẽra esoso ũsia. ‘axila’
esoso kabu nom.: Esoso kabuba juwa ũta jirabari wã chu bua. ‘golondrino,
abceso de las axilas’
esoso kara nom.: Kapũria wẽra esoso kara sea chu bua. ‘vello de la axila’
esugu nom.: Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi
wata ãi sugu buesia. Mobeburu drapetakuasia, yi esugura pichia biratusida, yi
yara serasida.// Korroma do eda bema. Egoro zobeade chu bua. Iyi buru ugua
chu bua. Iyi esugura jurru jurrua chu bua. ‘espinazo, columna vertebral’
esugu buwuru buru nom.: Esugu buwuru buru egoda chu bua. ‘vértebra’
Eterre
Eterre de edre bema. Eterre kakua kara bara
chu bua. Eterre buru toto bara chu bua. Eterre
jĩru kimare bua. Ẽbẽraba eterre yara ko bada.
Eterre yara, eterre umu sida, warra. ‘gallina’
eterre barkua nom.: Ẽbẽraba eterre barkua de kaita o baria. ‘troja donde
duermen las gallinas’
Eterre makẽra
Ewari aba basi bida eterre makẽrata yi
kima ume. ‘gallo’
eterre wẽra nom.: Kuriwata eterre makẽrara, o mosoa edau nu muta, iyi bi-ia
aku ku ba kãrape, wãri kuriwaba eterre wẽraa widisi bida. ‘gallina’
Euma nebura
Jumi bara jarasi zõrarã na bemarã bara kĩricha panasi eumara ũtu zesi wãwata
bi eda beusi bera. Mu payõdra bara ũri bisi mu payõdra Konstansiaba ũri
bidata. Mu payõdra jarasi wẽrara ãbu zroma chu bura, euma ũduira jaradia be
ẽ. Mau ne ẽ buru wãwa to burudera juwa jĩwini aba ne ẽ to bari bida. Jomauta
bedea kĩra bara
basi mau ewadera. Mau ewadera mua kawasi eumara do edauba ũtu ze chu
buta mama bania do nu mu. Maudaucha mawa ũtu zeira beda ko chu bu.
Maudaucha mua kawasi zõrarãba jara bada eumata do kẽwena ũtu zeira poaga
zromata zei bida. Mu payõdra akusa bedeasi: “Euma jãrapua chu bua, yu
makẽra, yi yota bi-ia erro erro chu buru; yi wẽra buru bi-ia ũdu ẽ buru. ‘arco
iris’
ewa nom.: Mau ewadera, drua yi widi basidera, neduwuru joma ẽbẽra basi.//
Mau ewadera mua kawasi eumara do edauba ũtu ze chu buta mama bania do
nu mu. ‘tiempo, ocasión’
ewai v.intr.: Iyi dau ewasi kãi nu mu kĩraka busi baẽra. “abrir”
ewara nom.: Dairã ĩñaba burudera ewara iru baria.// Mami nusita ewarade
chu bera egoda pira chu bida.// Ewarade põadru nu mua. ‘aire, aire libre, por
fuera, suelto (no amarrado por el jaibana)’
ewari nom.: Mauta ewari aba neburu bayi mu payõdraba.// Ewari kiuira atia
ẽ ũnadruira mu payõdra bedea bedea bari. Bẽrogõara ne joma ko chu bua.
Iyira diamasi bema. Iyira ewaride kãi chu bua. Diamasira ne ko chu bua.//
Ewari aba basi bida eterre makẽrata yi kima ume.// Baidu ewaride ne jaria
bari bara trũña marane bemata aba ze marea warrarãa ne jaradia ita sãwa de o
kawa ita, bẽrogõara sãwa bea kawa ita, waidi biode bua.// Ewari ũbeaudeba
ũta masẽ totosia.// Ãyira ẽbẽra Dojura basi, kãi basi bida ewaridera, diamasira
wã basi bida mi neduwuru beade. //Ewari ũbeade masẽ totosia. ‘día’
ewari aba basi bida adv.temp.: Ewari aba basi bida eterre makẽrata yi kima
ume. ‘una vez había ...’
ewaria aba adv.temp.: Iyira ewaria aba mea wã baria; mau ne ẽ buru beda
wade wã bari. ‘a veces’
Eya
Ẽbẽra eya bida ẽbẽra
bua. ‘montaña’
Ẽ
ẽ nom.: Ẽbẽra wẽraba ẽra ka baria juwaba. “canasto”
ẽ neg.verb.: Yi jaure, baidu ẽbẽraba ũdu ẽ, jaibana buru ũdu bu.// Dojurara ãga
bari ne ẽ basi. Mauba Jĩrupoto Warra abarika ko marea jarasida, mamina iyara
mawa o ẽ basi. “no”
ẽ ba ita fin.neg.: Dayi ẽbẽra bedeata jaradiai bara kĩradua ẽ ba ita. “para (que)
no…”
ẽ ( ba ) marea fin., neg.: Mawa nu mune Jedeko jida kãrape jarasi egoro eda u
baribueta mejacha ũna ẽ marea. // “para que no…”
Ẽra
Ẽbẽra wẽraba ẽra ka baria de eda.
‘canasto’
ẽajutai v.tr.: Usa bara egoro zobeade kãi kiruta ẽajuta baria. ‘hacer salir,
hacer volar’
ẽbẽra nom.: “¿kãrea?” widisi ẽbẽra wẽraba pasia zedaba. ‘indígena, gente’
ẽbẽra bedea bu badata nom.: ¿Ẽbẽra bedea bu badata bia wa bia ẽaka?
“alfabeto ẽbẽra”
ẽbẽra warra nom.: Jaidukama ẽbẽra warra. ‘hermano menor del ẽbẽra’
ẽbẽra wãdra nom.: Ẽbẽra wãdraba kau chu bua sõbe panua jomane.
‘representante de la oganización’
ẽdai v.tr.: Juwa ẽdarua kẽbu uriadebara.// Akusa ẽdai baride, iyita ũtu degesia.
‘sacar, arrancar’
ẽdrui v. intr.: Dairã jãbade wã bada kewara, ne jaradia bari de edauba ẽdrui.//
Jĩrupoto Warra bara jarasi aduasita, ẽdrusita ẽbẽra katumaneba bea kĩra buta.
‘salir, escaparse, volarse’
ẽi v.tr.: Mawa burude ẽbẽra yu makẽra zakeba, ũraburu poaga juwa kĩra ara
ume buba, wabida kida jẽdare bema ẽ ẽ yirasi, mauba pãnusi.// Jaidukamaba
ita ẽ ũdu bi nu masia. ‘sacar, arrancar, poner huevo, salir diente’
ẽkarra nom.: Kẽberre kakua jõpewedea ugu kuara chu bua, ẽkarra kae kae
chu bua.// Kore do nabua idu bema, iyabauta drua bema. Iyi ẽkarra paima ta
ta chu bua. ‘espalda’
ẽkarra jogoa nom.: Ẽbẽra ẽkarra jogoa zroma chu bua. ‘canal de la espalda’
ẽnaui v.intr.: Aramauta iyi ertõ tõta kãramape ẽnau chu bisia.// Ẽnau tabea.//
Jimo bakurude ũtu ne juru ko baria, edewara ẽnau baria. ‘descansar’
ẽnau chu bei v.tr.: Aramauta iyi ertõ tõta kãramape ẽnau chu besia. ‘echarse
a descansar’
ẽubarii v.intr.: Mokita buru borrõgoa ũta ẽubari wã chu bua.// Bokorro
kĩrame drasoa ẽubari toto baria. ‘estirar’
ẽuja, ẽjua nom.: De odaira na akudai bara ẽujata yi kima umeba. ‘tierra,
terreno’
ẽutai v.intr.: Beda uruba dayi ochidaude ojãbari baria. Mau ãi ẽuta burudera
wata ze bari dayi i eda. ‘sacar espina’
goro goro, koro koro adj.: Bõpa torro goro goroa chu bua.// Nuyer kakua
goro goro yirua. ‘pintado con franjas, camuflado, ejército, guerrilla’
Ĩbĩra
Ĩbĩra zõrarã ena bema netata basia.
Wiruba koa basia. ‘tea, lámpara’
ĩjai v. tr.: Daia jarasida zõrarã bara dayirã ẽbẽrarã bara ĩja panu jedeko kue
papata.// Aramauta wãri yi kimaba ĩja kãrape kuriwa zõra osidau bakuru ma
kubu kãrape nekoba tatu jirausi bida. ‘creer, confiar, aceptar, estar de acuerdo’
ĩñaba, ñaba nom.: Poto potoaba ĩñaba dia chu bua. ‘respiración’
ĩtai
I
Dayi i
¿Dayi iba kãreta o baripe? Dayi iba bedea
baria, ñega baria, trũa baria, i eda kari baria,
ikori baria, ipida baria, iru baria, ido baria, ne
ko baria, i jũrea ũdu bi baria, jura baria, juga
baria, wiga ita, za baria, jãrapua baria, poga
baria, jãrapua dru baria, Karagabia yi widi
baria, drua a baria, bia baria, ña ũdu bi baria,
sewa nebura o baria, dama kida sõ baria, ña
baria, itua do baria. ‘boca, labio, ala, borde’
i jogoa adj.: Bẽrogõara kakuara katorro erro erro chu bua. Iyi burura arabia i
jogoa chu bua ‘boquichupado’
i jũrea ũdu bii v.tr.: Dayi iba i jũrea ũdu bi baria. ‘hacer mueca con la boca
torciéndola’
iba jara bari adj.: Dayi ẽbẽra bedeara iba jara bari basia. “oral”
ibana chãda nom.: Sunaba kaira chãda bari baria. ‘picada de mosquito
infectada’
ibiade adv.: Jomauba daya kawabu kĩricha ũrinape yi wãe buta ibiade ara oda
ita. “en buena forma”
idi basi idu adv.temp.: Ẽbẽrata idi basi idu erpanua zõrarã ena bema
kĩrichata, akusa zõrarã ena bema netata.// Idi basi idu mua bia ũri wã kapũria
bedeara. ‘hasta ahora’
idu, inu alat.int.lim.: Mura do idu jũesia.// Mobe de eda wepe baniata
kugurude jue eda waña do idu.// Dai doitẽ be ẽanera mogarade ze kãrimape,
jũkara ma jidape do idu.// Dãda oide bema. Yi kakuara borokoa menajachia
chu bua. Jedeko arigewaride do idu bae bua.// Bania bira ũ buba ẽbẽra drua
biraya: Kũrasãdo wãri Begido idu biraya. Dokerado wãri Mogaratatado Tae
idu. Iwagado wãri Dozai idu. // Ã pua do idu ãgade wã baria// ¿Sama inu
wãpe?// Mau karea ẽbẽrarã bara jurasida Jĩrupoto Warrara, iyira Jedeko idu
jũesi bãera. “a, hasta”
idu, inu incl.: Wẽrarã ãyirã inu yi o panua.// Babakãuba beda bea ẽ ba marea,
yi pichi kide idu kena chu bera ‘hasta, inclusive’
idubai v.tr.: Mobeburu koeya; buru puara koepe iduba yiruya. ‘dejar’
idu baira adv.: Zõrarã bara de o idu baira jedeko pãriguade mea oi eda
bakuru jurude wã baria.// Mobe mau kidua joma tu idu baira, de eda atau
kãrimape, bi baria.// Pako baira idu baira yuwẽra osidau ma jũe bai jira
bida.‘cuando, ya cuando lo ha...’
idu, edu, eidu, inu adv.loc.: Puwurura kĩra ũbea chu bu: ũta wãzeira; idura
chu bu ibu zromata, akusa dota.// Kore do eda bema. Korera do nabu idu
bema.// Iyi amayirri bara dayira idu ãga bi ãga bi ẽa.// .// Mu dera katumane
ũtu chu bua. Mamauba mua puwuru eidu bemata ũdu chu bua, audre ara eidu
dota ũdu chu bua. ‘abajo’
idubui, idui v.tr.: Mu kima yiwidiba muta idubusia. // Iyi amayirrira dayira
idu ãga bi ẽa.// De buru so idubura kobu baria yi wabema beoga jũ ita.// Oi yi
bariba idu tu be ẽa bakuru do kida bemarã. ‘abandonar, dejar, permitir’
Ikade
Ikadera mea
bema yiko.
Ikadeta dayia
ko bada. ‘yuca’
ikara nom.: Yarri do eda chu bua. Yarri zepe wã chu bua. Ikara drasoa chu
bua. Iyi kara ne ẽa chu bua.// Ikara bi-ia tua ayirua. ‘bigote, barba’
Imama
Imama mea bema. Iyi kidaba ne
ko chu bua. ‘tigre’
Imama paima
Imama paima auru druade bema.
‘pantera’
irui v.tr.: Dayi iba iru baria.// ¡Irudua!// Dairã ĩñaba burudera ewara iru
baria. ‘inspirar, coger aire, sorber’
isia nom.: Mu payõdra bara mua jarasi: “Dayirãta mau dode kuira isiaba oya”,
asi. “Akusa bi puaba jidaya”, asi. ‘rasquiña’
isiaba oi v.intr.: Mu payõdra bara mua jarasi: “Dayirãta mau dode kuira isiaba
oya”, asi. “Akusa bi puaba jidaya”, asi. ‘tener rasquiña’
istu pron.reflex.
ita mitia ũdu bii v.tr.: Mauba ita mitia ũdu bisia. ‘muecas, hacer muecas’
ita bene., fin.: Dora mu itara mu mebea kĩraka bua.// Dora dayirã ita yi bia,
bedata bu bera. maune wã chu bera doi baei bara jãba erbari berabari ita.//
Kuera iya kãga kudera ze bi bua drua surrua ita.// Do jũatu nu minanera seri ẽ
bayi, dora paima paima ũ beya. Baniara sere ẽ bayi daya do ita. ‘para’
itae nom.: Kida itaede eda nu mua.// Kore burura sũe sũeka sumia chu bua.
Iyi itae zroma chu bua. ‘boca’
itarra nom.: Mobe drũdau itarra deta tuya.// Mobe wagaita tuya yi de buru
sode borokoa jũra kubu ita. Mobe itarrata kuaya. ‘fogón’
Itua do badara
itua doi v.tr.: Mua itua do kĩrade degewadera mu pusa eda wãña itua dode.
‘tomar licor’
Iwagado nom.: Bania bira ũ buba ẽbẽra drua biraya: Kũrasãdo wãri Begido
idu biraya. Dokerado wãri Mutata Tae idu. Iwagado wãri Dozai idu.//
Karagabi drua "Parque Paramillo" eda chu bua. Iwagado drua eda chu bua
ãba. ‘río afluente del Sinú, territorio ẽbẽra en el Alto Sinú’
iya pron., pers.3, sing.erg.: Iya jarasi yõ nu masita Jedeko ume. “el”
iyabau, iyaba adv., comp.: Nruema ãyi zei pakurura iyaba nu masi, nara nu
mana kĩra.// Iyaba bua, zõra ba ẽa.// Kore do eda bema. Korera do nabu idu
bema. Iyabauta drua bema.// Mu payõdra bia ẽ bua, wãjapurura abapai erbu
bera. Iyabauba kui bua, iyabauba mea wã bua, iyabauba kãi bua diamasi.//
Mau are yi korrata ũrapõ baria iyabauba oi arraba.// Iyabau bedeata widi
panu.// Iyabauta jarai bara.// Akusa iyaba osi bida ãyi zeze bara.// Mawera
iya diasida chichita pada ume ko marea. ‘igual, lo mismo, el mismo,
igualmente’
iyi biade adv.: Iyi biade yi chĩ bisia. ‘por su gusto, se lo buscó’
iyi doba adv.man.: Zõrara ena Dokerado kẽwenara mejacha basia bedata.
Mauba jãbade bae basia iyi doba. “el solito”
iyi karede eda adv.temp.: Iyi karede eda na druade kapũria ne ẽ basia.
‘antiguamente’
iyi maura pron.anaf.: Mama chu basia mogara torro zromata, iyi maurata bio
nu masia. ‘de lo que habló’
J
jai nom.: Daiba ũrisida korogo trãbita. Jaibanaba korogota bia bi burudera
ẽbẽra joma trũ nu mu jai do nu mu aku ita, kaya be bi ita.// Jai trũ nu munera
chupea trũ bari, kuwurude bedea nu mu kĩraka awurua. ‘espíritu de la
enfermedad’
Jai de
Jaibana iyi jai de eda chu bua. ‘casa
de los espíritus’
jai kachirua nom.: Dayi wata nekõaba kaya nu me bari jai kayirua bua.
“mala enfermedad”
jaibana nom.: Yi jaure, baidu ẽbẽraba ũdu ẽ, jaibana buru ũdu bu. ‘médico
tradicional ẽbẽra’
jamabari adj.: Tabuda katumane chu bua oide. Iyi buru su-ua kĩbuzua kirua.
Iyi kĩrame posoade pẽita kidabuea. Iyi dru jamabari chu bua. Ũkuruba ko
bada, ũkuruba koda ka. ‘floriada, frondosa’
jamai v.tr.: Joma tu kãrimape okiwade de oi mae jama baria. ‘arriar, llevar
cargando’
jaradiai v. tr.: Jaidukama: bua bi-ia jaradia nu mune wãwaba dau chuwasia,
mawera kuide wãrua.// Jaime Jumi basi. Mau ẽbẽrara ũdu kawade jomauba,
maudaucha kau chu bu, daia bi-ia jaradia bari sãwa bedea abarika wãira.// Mu
payõdra bara jarasi wẽrara ãbu zroma chu bura euma ũduira jaradia be ẽ.
‘enseñar, señalar con el dedo, orientar’
jara nom.: Beda wãze nu mu jarara mejacha eaba basia. Jãbade bida iyi doba
bae bida basia.// Yatedawedara iyi doba bae bida bayi jãbade bedara. Beda
wãze nu mu jaradera.// Dai druadera beda wãze jarara iyi doba jãbade
pinajũdru bae bida bayia. “época”
jarai v.tr.: Yõdraba jara bua iyi yõdra ba wãta.// Mobe neburata neburusida:
sẽge sẽgeta ãkoso ume, pisumata pũsĩra ume, bosãi kuriwa ume, warrarãba
jara ũri bisida.// Iyi kuriwaba jarasia tabuda kareba burebari marea. // ¿Kãreta
jara baripe “kẽgu” bedeara? ‘decir, significar’
jarba, jarraba nom.: Kõrabariba dayirã bedata jõ bisi dota jũatu kãrape. Mau
kakea bedara wã ze be ẽa. Beda koya jarbaba ura yide ẽbẽra zakerã. ‘hambre’
jari anaf., demost.: Kõrabarira usa kĩraka chu bua, jari usa to chu budera sãwa
mesia chu bu, kãwa mesia chu bua Kõrabarira. ‘ese’
jari idu dei.dist.vis.: Jari idu kuriwa jĩdru totosia.// Jari idu ne pira nu muta
ũdusia wãwaba. ‘allí, por allá’
jarraba, jarba nom.: Jarbade traja yirua.// Kĩra purrua nu mina jarbaba.
‘hambre’
jaure nom.: Mau jaure dayirã bawara bedeasia, mau kakea yi trũra Oi Papa a
bada.// Mamauba ũta kĩricha zeda za nau druade ne joma bura dayi audu jaure
bara chu bua. ‘sombra, espíritu’
jaure bara chu bua adj.: Mamauba ũta kĩricha zeda za nau druade ne joma
bura jaure bara chu bua. ‘animado, con espíritu o alma’
jã nom.: Bidowe jã torro chu bua.// Kore jãra torroa chu bua. ‘parte de abajo
del animal, palma’
Jãba
Jãba dowiba ede
kawa dai bara.
‘canoa’
jãpe adv.: Kuriwaba mea jãpeuba aku yirasi bida.// Kuriwa bara jãpeuba aku
nu masia. ‘lejos, apartado, distante’
jãrara nom.: Ãyara wia panasi bidoweta, begita. Mamina ko panasi yi jãrara
jũwuru kouguata. Mawa o kãrape baribue panasi yikora. “nube, humo de
evaporación”
jãrajũñai v.tr.: Beda nara kũruma ita. Kũruma kãrape jẽ ita. Mobeburu ne
umu ena jãrajũña. Mobeburu koya. “revolver”
Jãrara
Jãrara bio nu mua
ewarade. ‘nube, niebla,
vapor’
jãrapua adj.: Mu payõdra akusa bedeasi: “Euma, jãrapua chu bua yu makẽra,
yi yota bi-ia erro erro chu buru; yi wẽra buru bi-ia ũdu ẽ buru”, asi. ‘color
fuerte’
jãrapua drui v.tr.: Dayi iba jãrapua dru baria uguta. ‘disparar la bodoquera’
jãrii v.tr.: Kõrabariba dayirã bedata jãrisia dota jũatu kãrape. ‘quitar’
jãwai v.intr.: “Mu wĩka yiru baẽra jãwa ẽ bura. Muta kora jãwa ẽ bura, mu
wĩka yiru bera. Muta ko ẽ buru mua diabueya pakata bi-ia kakua oyiruta”.
‘llenar’
jedajũdrui v.intr.: Muyi doba puosia. Jũkara erbari nu mune audu jedajũdru
wãi basia. “levantar el pie”
jedekai v.tr.: Mawa beape wãjari tabu baria yi e joda ita; dãra baria yi e joda
ita dãdara yi zroma baẽra. Mamina bio bara atia jodeta bada. Aramauta yi
kareba beada jedeka bada. Mobeburu wẽraba epedekode tãwi kãrape yi de eda
panua ne jedekasia ne koda marea. ‘repartir’
Jedeko
Zõrarãba jarasida jedekora kue papata.
Jedekora wẽra kĩraka chu bua.¿Kãrea?
Iya juwade erbua kuera. Kuera iya kãga
kudera ze bi bua drua surrua ita. ‘luna,
época’
jedeko arigewaride nom.: Dãda oide bema. Iyi buru wĩka kirua. Jedeko
arigewaride do idu bae bua. ‘luna llena’
jedeko ba eda adv.temp.: Kũrasã bipe yi bata dawaya, mau doda jedeko ba
eda ki beumata ãgaya. ‘antes del mes’
jedeko bia nom.: Mobe kiduata tuya jedeko biade. ‘luna buena (apropiada)’
jedeko jipa nom.: Mobeburu jedeko jipa ũnadru burude mobeburu mea wãpe
bakuruta tuya zagaraba. ‘cuando la luna está derechita’
jedeko pãrigua nom.: Jedeko pãrigua joma tu takirua baria. ‘luna oscura’
jemenei, jemei v.intr.: Dairã nruemata mojou jida kãrimape do eda jemene
kui panaria.// Warrarãba chirudeba jemenesida bokorrota. ‘jugar, divertirse,
tocar instrumento’
Jemene
Wẽra zaketa jemene o bara bua. ‘alzada (ceremonia de la pubertad)’
Jenenera
Nau drua osidadera Ãkõreta chu basia. Dai bara ãkõrera Karagabi a bada. Mau
ãkõre bara nau druade nu manara bi-ia o amaesi jomarã ita Ãkõre bara Jẽsẽra
diasi baniara; Jẽsẽraba mawa jarasi: “Nau baniara mu aba ita”, asi. “Mure”,
asi. “Wabemarã ita ẽ naura”. Mamina Ãkõre kĩricha mawa ẽ basi: “Aba ita ẽ
naura, baniara joma ita”, asi Ãkõre bara. Jẽsẽraba baniara wãgape merasi
jenene bakuru zromane.
Mobe baniara jõsi. Ẽbẽrarã bania kakea zubureakua totosi. Ãkõre bara widisi
baniata Jẽsẽraa. Jẽsẽra bara “kawa ẽa”, asi. “Sama chu kãre kawa ẽa”, asi.
Mobeburu Ãkõrera chĩbisu ba totosi, Jẽsẽraba bania sama wãga chu kãre kawa
ita. Ãkõreba bania sama chu bi-ia kawai neduwuru joma trũkuasi jenene tuda
ita. Mau ewadera, drua yiwidi basidera, neduwuru joma ẽbẽra basi. Niabau
bania yibari ba be ẽ basi. Ãkõre kĩricha basi mauta. Ũkuru jũekuasida,
trajasida ãyi puei eda. Ãyi joma puekuape de eda joma wãsi. Nruema ãyi zei
bakurura iyaba nu masi, nara nu mana kĩra. Wakusa tu jidasida, tu bara bude
kiuira joma puekuape de eda wã beasia. Akusa nruema ze burudera tuda ẽ
kĩraka nu masi jenenera.
Waya Ãkõreba Jẽsẽra wãri pua osia iyi ne wãga kakea. Ãkõre bara Jẽsẽrara
pisumane o chubusi. ‘árbol mítico’
Jeumiajo
Jeumiajo zromaba ne yara ko baria.
‘gavilán’
Jewara
Jewara oide bema. Jewara kara
kuara yirua. Jewarara pikãga wã
chu bua. Iyi ne tukuta ko baria.
‘perico ligero amarillo’
jeweda posi.sen.: “Mu buwurura pua wã. Mura yõdra ba. Mura jipa ẽnau ẽa".
Maena yu makẽra de eda adu-a jeweda bua. ‘sentado’
jeweda kubui v.tr.: Mobe yi kuwa ku buta kuguru ũru jeweda kubuya.
‘sentar’
jewedai v.intr.: Mu sida mama jeweda kĩra; mamauba dayi puwuru bi-ia ũdu
kirua.// ¡Jewedarua! ‘sentarse’
jẽda dir..: Mu yõdra wãpe ura nu mua kãreba ne eda koi ne ẽa, mauba jẽda ze
kĩra nu mua.// Wẽra jẽda ze bodoa. ‘hacia atrás’
jẽda juruda ita v.intr.: Naura o bu kãre ena bedea aduada jẽda juruda ita dai
ẽbẽra kabanane. “recuperar”
jẽda auruta diadai v.tr.: ¿Daia sãwa jẽda auruta diada ita? ‘compensar’
jẽdare bema adj.: Mawa burude ẽbẽra yu makẽra zakeba, ũraburu poaga juwa
kĩra are ume buba, wabida kida jẽdare bema ẽ ẽ yirasi, mauba pãnusi.
‘posterior’
jẽgai v.intr.: Kõrabariba dayirã bedata jõ bisi dota jũatu kãrape. Mau kakea
bedara wã ze be ẽa. Beda koya jarbaba ura yide ẽbẽra zakerã. Dayirã warrarã
jẽga yide beda koya. ‘llorar, gemir’
jẽi vtr.: Beta nara kũruma ita. Kũruma kãrape jẽ ita.// Mawera beda beamiara
burabari wãsi do idu bai mogara ma jẽ totosi. “desmenuzar, esmechar,
despedazar”
Jẽpã
Jẽpã nebura ũri bisida.
‘boa’
jẽramara nom.: Ẽbẽra zõrarãta miakera wãsia do zroma wãra; maune wãsia
jẽramarata aba. ‘huérfano’
jẽsaui v.tr.: Mobe sugupe begita, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga
edasia, yi wata ãi sugu buesia. ‘abrir un animal por el vientre’
Jẽsẽra
Jẽsẽra oide bema. Iyira trã kĩraka chu
bua. Iyi kakua paima, yi dru tuwãi
kĩraka, kõgo kõgoa chu bua. Yi
ochidau chĩ chĩ, buru zroma chu bua.
Jẽsẽra neara bara chu bua. Jẽsẽraba
kada bio pua bua. ‘hormiga conga’
Jẽsẽra nebura
Nau baniara mu
aba ita. Mure.
Wabemara ita ẽ
naura.
Mu kapũria trũra Gloria Bujama. Mura Ibu Zromane bema ( Kapũria
bedeadera “Playa Grande” a bada ). Makakea kapũria ũkuruba
“Playón” a bada. Mura mu payõdra Constancia Cunapia ume bua. Yõdraba
jara bua iyi yõdra ba wãta; iya jara bua iyi kakua joma pupuka buta.
Maudaucha yõdrara mea wã amasi pada tude. “Mua jipa kawa ẽ sõbe poagara
bura”. Iyi sõbe poagara buta wididaira, ikiwa wã ze dogo. Nama yi pasiade
zea badarãba kareba juacha aku bada sõbe poagara buta. Ũkuruba jara bada 80
audre buta.
Dairã ũtu katumane duanu, puwuru ũtruare. Katumaneba joma ũdu nu mua:
deta, jẽgata, dota Kapa a badata ũdu nu mua. Dai ẽbẽraba dera aku bura, dai
ẽbẽra de “de arata” jara ku bua.
Ẽbẽra dera joma borokoa chu bua. . Ũkuruba dera chãso kiduaba joa bada.
Ẽbẽra jomauba pakuruba o panari dera. Ẽbẽraba dera ũtu o bada do ze burude
surrua ẽ marea; maudaucha damata ze ẽ marea.
Ẽbẽra de ara
Diapeda, akusa kewara bisia miru buside, mau umadaude buru tubu koa
burude, nari ũtu ze buside, de jomaneba jãrara pichia ũtu ze busi kĩraka busia.
Mua mejacha kãga bua dora. “¿Kãrea?”, widisi ẽbẽra wẽraba pasia zedaba.
Mua iya jarasi: Dora mu itara mu mebea kĩraka bua. Dayirã do ne ẽara, nau
druade ba be ẽa. Dayirãba dora ne joma ita zoka panua: ne o ita, itua o ita, kui
ita, ua tõ ita, do barrea wã ita, wãra wã ita, do barrea padata ede bada. Do ne
ẽara ne arabia ede be ẽ ba kasia, wĩka ede ba kasia.
Dokerado
Dai warrarã bara dora wawiada ẽa. Dora ũkurura mechia chu bua; mawasiudu
dairã perada ẽa. Dairã nruemata mojou jida karimape, do eda jemene kui
panaria.
Mu kĩraka arabia chu baira, mu payõdraba mua jara bari 10 poaga bu buru
abari muara ju ũtu ze ẽ bera, dairã kuide wãira wãdeare doitẽi wã nu mua.
Dairã yi ede bi bada; maudaucha jãba sida dowiba ede kawa dai bara,
mauneburu dotẽba.
Dairã nruemata do eda wã panaria. Dai kui na ena juwa jĩwiniba, pakuruba,
ibude kĩratana okua bada: Nituwuruta, eterreta de edre bemata. Maudaucha
dairã pinadru jeme panaria bokorro kĩraka; nama bokorrora mejacha bua do
zakede. Bokorrora ũkurura arabia chu bua, ũkurura wĩka kirua, , ũkurura kuara
chu bua.
Dai drua trũ Mobu a bada. Mobu bedeara mogara zromane bu nu mu. Mau
do kẽwena mogara zromata nu mua; mama zõrarã panasiba bu bayida. Mauta
ewari aba neburu bayi mu payõdraba. Ewari kiuira atia ẽ ũnadruira, ĩbĩrara
umadau 7 baira ki dogo, mu payõdra bedea bedea bari.
Maudaucha mu payõdraba neburu bayi Kueze Zroma ũru. Dai ẽbẽraba seka
bi bada jãbara mau mogara kawa. Mama chuida bayi dai yi bari zroma, Ãkõre
a bayida. Mama kui bayi, ua jũpe wã bayi.
Mura mu payõdra ume bedea kĩra. Dai ume piradru kĩrane diapeda ũnadru
bari. Mau umadaude piradru bayi daira tubu koa ita, pada yu ita. Mau pada
zakera dai bara nruemata ko panua.
Diapedara nara baniata jue panaria; do eda bemata we ẽ buru, kue baniata we
baria.
Mu payõdra bara mua jara bari dora bi-ia akui bara wãwarã kĩraka. Do akuira
pakuruta tu be ẽa doya nu mera. Kãurã pakuru buru zokai erta kirua dora.
Mauneburu atia beu dogoa, Kãra pakurudera kiduata jurzu baria; pisumata
bedaba mauta ko bua. Mauba pakuru tu be ẽ do kaita bemarã.
Dai bara kora bodo nu muta tu bada tu bada tubu ita. Kãra pakuruta baeẽra
ẽbẽrata po oya. Dayirã do barrea wãnera pakuru edre abi, bisiaba ba ẽ marea.
Ara nuweda ãba yi jure bara basi jomauta ne jaradiabari dede; mama bara basi
zõrarãta, warrarãta bara basi ẽbẽra yi jure nu manara; Jaime Jumi basi. Mau
ẽbẽrarã ũdu kawade jomauba; maudaucha kau chu bu, daia bi-ia jaradia bari
sãwa bedea abarika wãira. Iyira mau jaradiade ze bari. Dota jaradia nu masi
daia. Iya jarasi: “dora dayirã papa”, asi dayirã itara. Kĩra ume jaradiasi dayirã
ita ( bi asi ): “baniara, dota, drua ume” jara ku basi. “Druara dayi kakua kĩra
bua”, a ku basi. “Oya, dora, wa kĩraka chu bua”, asi. “Baniara do” a ku basi
iyara. “Oya egorota, druata oi eda” a ku basi iyara.
Mawa jaradia kãrimape daia widisi: “¿do kãre karea yi biata?”, widisi. Mawa
burude ẽbẽra yumakẽrata zakeba, ũraburu 7 año buba, wabida kida jẽdare
bema ẽ ẽ yirasi, mauba pãnusi:
“Dai ẽbẽrarã bania ne ẽ, ba be ẽa”, asi. “Baniaba bi-ia eryirua druara”, asi.
“Pakururã, ẽbẽra zakerãta, mawatru mauba wariya”, asi dairãa.
Maudaucha warra zake bara jarasi; “do bara kũrasãta dia bua”, asi. “Jũwurua
sida tau bi bari, umadau jũwurua nu munera”. Jumira zõrarã ena, akusa mu
payõdra eda, daia jaradiasida do neburata; zõrarãba kawa nu me asi mau
neburarã. Zõrarãba jarasida warrarã bara kawai bara sida dayirã zõrarã ena
kĩricha, kĩra adua ẽ b aita. Jẽsẽra neburata audre bi-ia basia. Jomauba mauta
kãga sida.
Nau drua osidadera Ãkõreta chu basi. Dai bara ãkõrera Karagabi a bada. Mau
ãkõre bara nau druade nu manara bi-ia o amaesi jomarã ita. Ãkõre bara jẽsẽra
diasi baniara; jẽsẽraba mawa jarasi: “Nau baniara mu aba ita”, asi. “Mure”,
asi. “Wabemara ita ẽ naura”.
Mamina Ãkõre , kĩrichara mawa ẽ basi. “Aba ita ẽ naura, baniara joma ita”, asi
Ãkõre bara. Jẽsẽraba baniara wãgabe merasi jenen pakuru zromane.
Mobeburu Ãkõrera chĩbisu ba totosi jẽsẽraba sama wãga chu kãre kawa ita.
Ãkõreba bania sama chu bi-ia kawai; niduwu joma tr kuasi jene tuda ita. Mau
ewadera, drua yiwidi basidera, niduwuru joma ẽbẽra basi. Nia abau bania
yibari ba be ẽ basi. Ãkõre kĩricha basi mauta. Ũkuru jũekuasida, trajasida ãyi
pue eda; ãyi joma puekuabe deda joma wãsi. Nruema ãyi zei pakurura iyaba
nu masi; nara nu mana kĩra. Wakusa tu jidasida, tu bara bude joma puekuai
deda joma wãsi. Akusa nruema ze burudera tuda ẽ kĩraka nu masi jenenera.
Kãwa oi bara zesi; wã zeda marea jũkara urapetakua ita. Mau jũkara
urapetakuasita pakuru na baei bara joga ẽ ba ita; mau jomauba kau bara basi.
Za niduwuru yerre, butu, akusa emechichi sereda ẽ basi. Mau berabari
kãrimape Ãkõre bara oya chidimata trũsi. Chidimara butu kĩraka yiru.
Chidimara wĩka yiru; ũkuru bara oide bema kabayo zake a bada. Chidimara
mesẽra wã ze totosi; wabemarãba jarasida: “Nau buru dayirãa bania ũdu biyi”.
Chidimara jũkara tukua kã buside Ãkõreta bedeasi, Ãkõreba jarasi: “Pakuru
kakuara pusa baya”, asi. “Yi juwa zromarãra do baya”, asi. “Oya juwa wĩka
yidira do zake baya”, asi .
Ãkõreba mau joma jarai pakurura udu tabade wãsi; mau bae kãrape joma do
basi. Nau drua joma do basi; jomata bania kakea sobiasida; ãña zokasida bera
ãña kãga panaita. Oya Ãkõreba jẽsẽra wãri pua osia iyi newãga kakea. Ãkõre
bara jẽsẽra pisumane o chubusi.
Nau nebura berabari mea joma wãsi jẽsẽra jurude; mea mejacha nu mu
jẽsẽrarã; ãyi wã nu munera mejancha wã busi; ãyirã pesosoa chu be. Jẽsẽra
kurrura yi ẽa yiru; yi awuruara arabia chu bu. Daiba mea ũdusidadera jẽsẽra
burude baniata a yiru.
Mau nruemara kue ũru bedeasida, akusa euma ũru. Mua mejacha kãga bua
kuera. ¿Kãrea? Mu deda akusa puwurude tãke zroma nu meta kue baniaba bira
bari bera. Mau baniara yi bia doira. “Kuera”, Alecira arabia chu basi, mauba
jarasi: “Kuera bika”, asi. “Doa bania dia chu bu bera, ne u bi-ia wari b ibera”.
Zõrarãba jarasida jedekora kue papata. “Jedekora wẽra kĩraka chu bua”, asida.
“Kãrea?”. Iya juwade erbua kuera”, asida. “Kuera iya kãga kudera ze bi bua
drua surrua ita. Oya umadau bara kue baniata jũwurua bi baria.
Oya makara kue ze nu mune, ura, oya jogayi ne uta. Jipa ne ubada ewaridera
kueze mejacha ze ẽ; maudaucha poaga mejacha nu mina ẽ. Daia jarasida
zõrarã bara, dayirã ẽbẽrarã bara ĩja panua jedeko kue papata; iya bari jaradia
chu bu dayirãa sõbede ne u barira.
Jumi bara jarasi: “Zõrarã na bemarã bara kĩricha panasi ãñara eumara ũtu zesi
wãwata biteda beusi bera”. Mu payõdra bara ãña ũri bisi mu payõdra
Konstansiaba ũri bidata. Mu payõdra bara jarasi wẽrarã ãbu zroma chu bura,
euma ũduira jaradia be ẽ. Mauneburu wãwa to burudera juwa jĩwini aba ne ẽ
to bari bida.
Jomauta bedea kĩra bara basi mau ewadera. Mau ewadera mua kawasi eumara
do edauba ũtu ze chu buta; mama bania do nu mu; maudaucha mua kawasi
zõrarãba jara bada eumata do kẽwena ũtu zeira poaga zromata zei bida
.
Mu payõdra akusa bedeasi: “Euma, jãrapua chu bua yumakẽra, yi yota bi-ia
erro erro chu buru; yi wẽra buru bi-ia ũdu ẽ buru”, asi.
Eumara
Mau diamasi mejacha kuezesi, namara kuera mejacha bae bua; de ãbude, oi
ũru euma ũtu zesi.
Mu mejacha kĩricha totosi zõrarãba akusa bedea panata: “Drua bio nu adai,
mara drua banianeba yiya bedea pana bari bida. Dayirã ũru ũtu bemata chu bu
bida. Mama chu bu bida Ãkõreta; mamauba bẽwarata nu mu bida, do bi-ia nu
mune kui berabarii. Dayirã ẽsadra nu mu bida, ẽbẽra druade. Oya edre nu mu
bida Amukũra, Yãberarã druata a bada, ãyi yikora nari, mauta kochu bua.
Nara druara joma ãba nu mu bera, baniaba ãba nu mu bera. Mau druade bema
baniara bajã bida drua edre bemata. Ẽbẽra jomauba jara bada do bira biba, do
ũtu bema drua eda bari; mauba eda bari burudera do ũtu bemata eda drua
jomaune purra marea; mawa o tawe. Pãkõrera dayirã papa kĩraka chu bu.
Dayirã bara ũduda ẽ. Mau jaure dayirã bawara bedeasia; mau kakea yi trũra Oi
Papa a bada. Mawa trũgasida dayirã eda jipa chu ba ẽ basi bera. Iyira mea chu
besia. Mama dayirãa jaradiasia sãwa bedea kawa ita pakuru jaure ume,
nituwuru jaure ume, akusa wabemarã ume. Mawa jara nu mesi Jumi bara.
Mauta auru ẽbẽraba Jumi bari nebura nu mesi.
“Mamauba ũta kĩricha zeda za nau druade ne joma bura dayi audu jaure bara
chu bua. Yi purrú jaure bara chu bua; to ẽ bi, mamina pãkõre bara chu bu. Yi
jaure baitu ẽbẽraba ũdu ẽ, jaibana buru ũdu bu. Mautru mau ume bedea chu
bua. Bania sida papa bara chu bua; maura Nusi.
Nusira beda drasoa chu bu. Iyi kakua paima paima chu bu; yi kidara bi-ia
sumia chu bua, nituwuru kĩraka.
Naweda eda nusi bara ẽbẽra bea basi; maudaucha ko basi. Ẽbẽra bi-ia
kĩrichadape do edauba ãibuesida. Nusi beada kãrape kũruma numusida. Mauta
bi-ia kũrumape kodai basi. Mami yi ko bi ẽ basia; bania ba totosi. Mauba
daiba kĩricha panua nusira do papata. Auru zõrarãba mawa jarasida:
Nusira
“Jaibanarãba jara bada kãuta daiba bi-ia anatu numunara dota jipa errauya.
Mami nusita ewarade chu bera, egoda pira chu bida, do nabu chu mae audre
bania dia chu bu. Nusira yi bia, akusa kayirua chu bu. Mauta kãrea akusa
ẽbẽrata ko busi bera. Mauba jaibanarãba i tajũ bada jũkara kĩraka chu buba.
Mawatru ẽbẽra ko ẽ, do sida errau ẽa”
Ẽbẽra ũkuru itara nusira mejacha chu bua, ẽbẽrata ko baria; ãyi itara Nusira
bania papa ẽ; ãyia jara bada Ãtomiatru. Nusira beda papa. Nusira kãwa chu
bu.
“Daiba wawia”.
“¿Sãwe?”
Mawaburude edawara piradru totosi. Mauba ita mitia ũdu bisia. Auwuruba
jarasi:
Mau kewara mu payõdra meauba kaya zesi. Mura do eda ibude jeme nu masi.
Mua ũdusi dege wãra jãbade edau nu muta, jãba tẽa nu muta. Iya mu ũdui trũsi
kareba atu bi marea, padata deda kareba ede marea.
Puwurura kĩra ũbea chu bu: ũta wãzeira, idura chu bu ibu zromata, akusa dota.
Ẽsadra nu mu koriwi zaketa; mama nu mu de kabanara; maudaucha mama nu
mu warrarã karta bu badata de, akusa jaibana deta. Mau ũtruare de ũbea nu
mu; maune bemata aba daide.
“Mura nedurruba kakuasida. Mau karea kakua joma pupuka nu mu. Mu
buwuru mejacha pu”, mua mawa jarasia mu payõdra deda jũei.Aramauta iyi
erto ertota kãramape ẽnau chu bisia.
Payõdrara nruema audre aukara wã. “Mu buwurura pua wã. Mura yõdra ba.
Mura jipa ẽnau ẽa. Maena yumakẽra deda adu-a jeweda bua, aura buru bia nu
me baria. Iyira ewari aba mea wã baria; mauneburu beda wade wã bari; ãña
wãira nara kĩricha zroma o bida jeweda kãramape pakurude weda. Mu sida
mama jeweda kĩra; mamauba dayi puwuru bi-ia ũdu kirua, Ara idu dota egoda
nu mua; audre wawara oita mejacha nu mua. Mamauba do oga nu mura bi-ia
ũri nu mua.
Mu buwurura
pua wã. Mura
yõdra ba.
Mura jipa ẽnau
ẽa.
Payõdrara
Muta mu payõdra ume dai ãña bara bueda ewari kau ẽ ki boto bari. Dai
umeuba itua o panari; dai umeuba tubu we panari. Daiba yiko o bada diapeda
ko ita, akusa kewara ko ita. Maudaucha mura baniama wã bari; edaude mu
payõdra kaidu padama wã bari mea.
Mau diamasi mu payõdra kãi be ẽ nu mesi. “Mu dabura kãi ẽ nu mina”. Mura
jara kãrape iyi sãwa badata kĩricha nu mesi. Nebura nu mesi ewari aba
Ãkõreba ẽbẽrarãa jarasi bida kuguruta oda marea bania jue ita, dota jõi bera;
ẽbẽrarã bara wãri okuasida bida. Mau nruema wãri baniara ne ẽ basi bida.
Mu dabura kãi ẽ nu
mina.
Bania adu nu mu ena kugurude bemata do panasia; wĩka jue panasi bida ne o
ita. Bania kugurude bemata jõside do ũtu zesi bida.
Mamauba jarasia kãpũria de kui bi bada nara zeside nainu, de joma kui bidai,
yi wĩka eda bedara do eda weikuasida. Mau mawa ope baniara ãrisida; bedara
bera beude basi joma. Mawasiudu makinesi bedara. Mau kakea zõrarã ãba yi
juredape kĩrichadape kawasida mau de kui bi badara, de kui bira sere ẽata;
chirrĩcha kĩraka chu bua ne kayirua o ita.
Mu payõdra bara mua jarasi: “Dayirãta mau dode kuira isiaba oya”, asi.
“Akusa bi puaba jidaya”, asi.
Mau diamasira jedeko aigea ewari basi. Daiba ũrisida korogo trãbita.
Jaibanaba korogota bia bi burudera, ẽbẽra joma trũ nu mu jai do nu mu aku
ita, kaya be bi ita. Korogo jĩgua za kãrape iyi wachi jĩgua za bi baria; oya
pãrarata bia biyi, mauba trũ eda iyi jaurerãra. Jai trũ nu munera chupea trũ
bari, kuwurude bedea nu mu kĩraka awurua; ma-are trã nu mina. Mu payõdra
jara bari mau trãbira ũnadru eda trã nu mina; mawatru jaure bara karba panua
kaya aku ita. Dairã kãi panasia mau ũri panuta maena jaibanara trã basi. Mua
kaimokarade do neburata joma kĩricha nu mesi.
jidai v.intr.: Juwaba ne jida baria.// Dairã nruemata mojou jida kãrimape do
eda jemene kui panaria.// Dai doitẽ be ẽanera mogarade ze kãrimape, jũkara
ma jidape do idu.// Wakusa tu jidasida, tu bara bude kiuira de eda wã beasia.//
Mu payõdra bara mua jarasi: “Dayirãta mau dode kuira isiaba oya”, asi.
“Akusa bi puaba jidaya”, asi. ‘agarrar, coger, ponerse a, darle enfermedad’
jidadai v.intr.: Yi jĩru yi widi ũduira , kaidu pẽwa jidadape piradru dru su atu
bi baria enedrumaba. “ponerse”
jidii v.intr.: Koreta wi ume yi jidi bari bara besi bida, kore wime, koreba do
edauba, wiba drua edauba. “jalar la cuerda por los los dos lados”
Jimo
Jimo oide bema. Jimora egoro zobeade bema. Iyi
esugu jurru jurrua chu bua, opoga kĩraka. Iyi kakua
katorroa chu bua. Iyi e ugua chu bua opoga kĩraka.
Jimo umakẽra kopeta bara chu bua. Iyi dru garra
garra chu bua. Jimo daya aku kubeira kĩra awara
dogoa. Ẽbẽraba jimora koda ka. Jimo bakurude ũtu
ne juru ko baria, edewara ẽnau baria. Jimoba
bokorrota ko baria, adichichita ko chu bua. Jimo
tubu wãgamia. ‘anolis, iguana espe.’
jiorro nom.: Mobeburu egorota waya jiorroba de jĩru jou ita. ‘hierro, barra’
jipa adj., adv.: Mua jipa kawa ẽ poaga sõbe bura.// Mawa trũgasida dayirã eda
jipa chu ba ẽ basi bera, iyira mea chu besia.// Jaibanarãba jara bada kãuta
daiba bi-ia anatu numunara dota jipa errauya.// ¡Jipa totodua!, zawa bai juwa
ara eda wãña. ‘derecho, totalmente’
jipa mesẽra nara o bua adj.: Ẽbẽra wẽra nekawabariba jipa mesẽra nara o
bua. “aplicado, dedicado”
jira erdai v.tr.: Kapũriaba juwa chãneba ũtu jira erdasia. ‘alzar’
jirabari buei v.tr.: Aramauta wãri yi kimaba ĩja kãrape kuriwa zõra osidau
bakuru ma kubu kãrape nekoba tatu jirabari buesi. ‘tirar, botar’
jirabui v.tr.: Mobe tubu ũru kũruma jirabusida.// Mobe be bamara kiduade
beka kimare puru kãrimape yu bada. Mobe yu kãrimape barawade kũruma
jirabu bada.// Mua chiru bakuru taede ũtu jũe jirabusia. ‘poner, colocar (en
alto), colgar’
jiradai v.intr.: Mobeburu baniata wea baria. Mobeburu chiruara jiradaya.
Mobeburu baniane bogachira bue baria. Mobeburu yi kaya bai yiruta jiradape
kaidu wãña. ‘coger’
jirai posi.: Chĩdau purea jira bea.// Tũ umura dayi buda ma kara jira kirua.//
Maura katuma kĩbudeba do idu bayi edara pẽa jira basia ‘estar (en lo alto)’
jirai v.intr.: Jĩrupoto Warra ode jira bude zokorro wẽra de eda zesi.
“andar”
jiratai Mobeburu ũta puaya. Mawa pua nu mune bakaya. Mobe dãra baka
biya; wi nu minane, jirataya.// Mobe jodape, wepe de eda, kugurude dãra
yuya. Yi ba paisosoa burude jirata
ya. ‘levantar del fogón’
jiraui v.tr.: Aramauta wãri yi kimaba ĩja kãrape kuriwa zõra osidau bakuru ma
kubu kãrape nekoba tatu jirausi bida. ‘tirar, botar’
jirawe jirawe adv.: Enedruma tei teia bipe ya jirawe jirawe jiru bua. ‘con
movimiento pendular’
jirtotoi v.tr.: Aramauta iyi kuriwara wãsi edade; mamina na jogoade “barru
jũa koyirudua”, jarasi kuriwa bara: “jirtotoya bua”. Imamaba wãrinu jirtotoi
basi, iyi bikauba. Mobeburu jirtotoẽra mogaratru jidasia. “Mawera dayi
burura nausã totosia”. Mawa beusi imamara; mawa iyi kuriwara sobia besi.//
Imamaba jirtotosi bida kuriwata juwade.// Mua jirtotosi ãbudeba mu yõdra
nawekauta mu yõdra bikauba. ‘agarrar, coger’
jĩdrui .intr.: Zawa kuriwa jĩdru totosi.// Iyi ũtu jĩdru kãrape jarasi chigoroa
wari marea bajã inu bayi eda. ‘brincar’
jĩga adv.loc.: Kõrabarira wãgaramia kĩraka chu bua, jĩga ne juru ko chu basia
baẽra. ‘lejos’
jĩga biai v.intr.: Jãbara jĩga bia nu mua.‘hacer ruido el motor de la canoa’
jĩgua zai v.intr.: Korogo jĩgua za kãrimape iyi wachi jĩgua za bi baria. ‘sonar
instrumento’
Nejobu jĩru
jĩru jã jogoa nom.: Warra jĩru jã jogoa zroma chu bua.‘canal de la planta del
pie (puente)’
jĩru jã jogoa ne ẽa adj.: Warra jĩru jã jogoa ne ẽa chu bua. ‘pie plano’
jĩru jĩwini nom.: Dayi jĩru jĩwini juesoma bua. ‘dedo del pie’
jĩru kẽgu, jĩru errubari nom.: Jĩru kẽgu tu wãsia. ‘tendón, talón de Aquiles’
jĩru pepena nom.: Jĩru pepenaba tugasia borokoa chu buta. ‘abanico del pie’
jĩrupoto nom.: Jĩrupoto Warra nebura bi-ia bua.// Jĩrupoto Warra to bayi
ẽbẽra wẽra jĩrupotodeba. ‘pantorrilla’
jĩwini nom.: Juwa jĩwiniba, pakuruba, ibude kĩratana okua bada. ‘dedo’
Joa Joadru
Warrarã kakuata bi-ia joa
joadru yo chu panua. ‘en
configuración triangular
como la de la culebra X’
joa õbui v.tr.: Mauta bogachirape kugurude joa õbuya bania ena. Mobe dayi
buru koe baria. ‘poner a remojar’
joai v.intr.: Daurutoto kidua ũragape kugurude joa kubu baria bania ena.//
Mauta bogachirape kugurude joa õbuya baniane ena. ‘dejar en remojo’
joai v.tr.: Ũkuruba dera chãsõ kiduaba joa bada.// Joma ope kiduata tuya
jedeko pãriguade yi de joa ita. ‘techar con hojas’
jodai v.tr.: De edu baira yi eta jodasia, yu makẽraba yi kima umeba.// Mawa
audre ẽane kaidu pẽwape dãda bea baria enedrumaba. Mawa beape wãjari tabu
baria yi e joda ita; dãra baria yi e joda ita dãdara yi zroma baẽra.// Mobe ẽne
eda bueya yi eta. Mobe jodape, wepe de eda, kugurude dãra yuya.
‘despellejar, pelar’
jodetai v.tr.: Mawa beape wãjari tabu baria yi e joda ita; dãra baria yi e joda
ita dãdara yi zroma baẽra. Mamina bio bara atia jodeta bada. ‘pelar’
jogaba nom.: ¿Kãreba kaya nu mei? Buru puaba, kuwamiaba, kaya toto bari
chiwa jũ, dau jaiba, osoba, oroba, kurru puaba, amiba, wawamiaba, kakua
isiaba, jogaba, chimornaba, weba, kakua pupukaba, waidi bio nu mua.
‘ahogo’
jogai v.intr., prespa.: Mau jũkara urapetakuatasita pakuru na baei bara joga ẽ
ba ita. ‘ahogarse’
jogoa nom.: Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyira diamasi bema. Iyira ewaride
kãi chu bua. Diamasira ne ko chu bua. Iyi kakuara katorro erro erro chu bua.
Iyi burura arabia i jogoa chu bua.// Pakara ã jogoa zroma chu bua.// Ẽbẽra
ẽkarra jogoa zroma chu bua.// Aramauta iyi kuriwara wãsi edade, mamina na
jogoade “¡barru jũa koyiridua!”, jarasi kuriwara: “jirtotoya buara”.// Yu jã
jogoa chu bua. ‘canal’
joma, jomau det. cant.: Iya jara bua iyi kakua joma pupuka buta.// Jomauba
pakuruba o panari dera.// Wãjapurura wẽrarã jomauba jũ panaria.// Jẽsẽra
nebura audre bi-ia basia. Jomauba mauta kãgasida.// Jomauta bedea kĩra bara
basi mau ewadera.// Bẽrogõara oide bema. Iyi dera egoro zobeade seatu kãi
chu bua. Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyira diamasi bema.// Bania pi ũ
bidaba ne joma toyi: kadomiata, sunata, do ki, do kichi kichi, bokorro iba,
bauba ẽ kãrape to chu bua, mauta beda bachu, bi puamia, kichi kichi. ‘todo’
joro nom.: Mobe joro kiduata tu wãña jedeko biade. Mobe jũaña iyi bagui
eda. Mau mawa bagu bi kãrape, de eda atauya. Mobe joaya joro kiduaba.
‘iraca’
joubua, jobua adj.: Auchichi kakua pãwara chu bua. Auchichi ita bara chu
bua. I joubua chu bua atoto bari ita.// Korroma do eda egoro zobeade bua. Iyi
buru jobua chu bua. ‘ancho, amplio’
joui v.tr.: Mobeburu egorota waya jiorroba de jĩru jou ita. De jĩru joma jou
berabaripe mobeburu kuda põña. ‘enterrar’
jou kubui v.tr.: Mawera Jĩrupoto Warra bara tu edasi chigorota, mobe jou
kubusi kugurude. “enterrar, plantar”
joukuai v.tr.: Drũdau joma joukuape yi ũta bemata kũrukuaya. // Mobe nara
za baria zobea sama okua ita, drũdau joukua ita. ‘enterrar varios’
jõi v.intr.: Nebura nu mesi ewari aba Ãkõreba jarasi bida kuguruta oda marea
bania jue ita dota jõi bera; ẽbẽrarã bara wãri okuasida bida.// Mobe baniara
jõsi.// Kõrabariba dayirã bedata jõ bisi dota jũatu kãrape.// Jõ tabea // Jõ
dogoa. ‘acabarse’
jõpewedea adj.: Ũgu ũguba do eda chu bua. Iyi buru jõpewedea chu bua.//
Kẽberre kakua jõpewedea ugu kuara chu bua.// Korogo kĩrame kara kara
jõpewedea ugua bua.// Kore dru jõpewedea drasoa chu bua. ‘plancho’
ju nom.: Mu payõdraba mua jara bari poaga juwa kĩra ara juesoma bu kĩraka
bua abari, muara ju ũtu ze ẽ bera. ‘teta, seno’
Ne ẽa 0
Aba 1
Ume 2
Ũbea 3
Kimare 4
Juesoma 5
Juwa kĩra ara aba 6
Juwa kĩra ara ume 7
Juwa kĩra ara ũbea 8
Juwa kĩra ara kimare 9
Juwa kĩra ara juesoma 10
Juwa kĩra ara audu aba 11
Juwa kĩra ara audu ume 12
Juwa kĩra ara audu ũbea 13
Juwa kĩra ara audu kimare 14
Juwa kĩra ara audu juesoma 15
Juwa kĩra ara wãu aba 16
Juwa kĩra ara wãu ume 17
Juwa kĩra ara wãu ũbea 18
Juwa kĩra ara wãu kimare 19
Wãu aba 20
20 40 60
////////////////////+////////////////////+///////////////////
wãu aba wãu ume wãu ũbea
80 100
+/////////////////// + ////////////////////
wãu kimare wãu juesoma ‘contar’
jue edai v.tr.: Dayi buru pua nu minaira bichi kiduata bue eda baria. Mobe
baniata jue eda baria do eda bemata.// Mobe de eda wepe, baniata kugurude
jue eda wãña do idu. ‘recoger y traer’
juei v.tr.: Diapedara nara baniata jue panaria.// Nebura nu mesi ewari aba
Ãkõreba jarasi bida kuguruta oda marea bania jue ita dota jõi bera; ẽbẽrarã
bara wãri okuasida bida.// Bania jue ũ buba, pedru pedruka chu buba, borokoa
chu buta, burga erjũdruya.// Dayi buru pua nu minaira bichi kiduata bueda
baria. Mobe baniata jue eda baria do eda bemata. ‘recoger agua’
jurai v.intr.: ¿kãrea jura nu mu?// Naenauba jedekora diamasira ewari kĩraka
ũna ũnadru basi bida. Mau ũnaba ẽbẽra kãña ka ẽa basi bida. Mau karea
ẽbẽraba jura basi bida. “enemistarse, volverse enemigo, envidiar”
jurzui v.intr.: Kãra pakurudera kiduata jurzu baria. ‘estar acostado, echarse
estirado’
juwa nom.: Juwa jĩwiniba, pakuruba, ibude kĩratana okua bada.// Jũpeta bea
panasi juwa aba chu beta.// Juwaba birabara baria. ‘mano, brazo, rama’
juwa ara nom.: ¡Jipa totodua!, zawa bai juwa ara eda wãña. ‘mano derecho’
juwa auka, juwa ãka nom.: ¡Jipa totodua! zaware bai juwa auka eda wãña.
‘mano izquierda’
juwa ãbidarra, juwa ãbidada nom.: Juwa ãbidarra pua nu mua. ‘codo’
juwa bichiwi nom.: Jĩrupoto Warra bara u baribue ẽ baẽra juwa bichiwiba
ãrisi Jedeko kĩrata, dabuta. Mauba mejacha ũna ẽ na ũna bada kĩraka. “uña”
juwa chã nom.: Kapũriaba juwa chãneba ũtu jira erdasia. ‘muñeca del brazo’
juwa dabu, juwa korogo nom.: Wẽra juwa korogo ne ẽa. ‘apófisis
estiloides’
juwa dau buwuru, juwa jĩwini buwuru nom.: Juwa dau buwuruba chĩsia
‘nudillo’
juwa ẽkarra nom.: Juwa ẽkarraba kĩra ma diasia. ‘parte superior de la mano,
dorso de la mano’
juwa jã erro erro, juwa jã eru erudru nom.: Juwa jã eru erudru chu bua.
‘líneas de la mano’
juwa jĩwini nom.: Mu payõdra bara jarasi wẽrara ãbu zroma chu bura euma
ũduira jaradia be ẽ. Mau ne ẽ buru wãwa to burudera juwa jĩwini aba ne ẽ to
bari bida.// Juwa jĩwiniba, pakuruba, ibude kĩratana okua bada. ‘dedo de la
mano’
juwa jĩwini aripe su bari, juwa papa are bema aripe su bari, juwa jĩwini
aripe jaradia bari nom.: Juwa jĩwini aripe su bariba jaradiasia. ‘dedo
índice’
juwa jĩwini ẽsadra bema, juwa jĩwini so nom.: Juwa jĩwini ẽsadra bemaba
chira nu mua. ‘dedo del medio, dedo corazón’
juwa jĩwini kĩbu yara nom.: Juwa jĩwini kĩbu yara kõ wãsia. ‘yema del
dedo’
juwa jĩwini kõra kõra nom.: Juwa jĩwini kõra kõra pua nu mua.
‘articulación de los dedos de la mano’
juwa jĩwini papa nom.: Juwa jĩwini papaba za baria. ‘dedo pulgar’
juwa jĩwini wãwa, juwa jĩwini zake nom.: Juwa jĩwini wãwaba kuwuru
chira baria. ‘dedo meñique’
juwa jĩwini so are bema nom.: Juwa jĩwini so are bemaba ne borokoa kuara
jũ baria. ‘dedo anular’
juwa kasusu, juwa chã, juwa jiwa nom.: Kapũriaba juwa chãneba ũtu jira
erdasia. ‘antebrazo’
juwa kasusu kõra kõra, juwa chã kõra kõra, juwa jiwa kõra kõra nom.:
Juwa kasusu kõra kõra pua nu mua. ‘articulación de la muñeca’
juwa kĩra ara aba num.: Kẽberre kakua jõpewedea ugu kuara chu bua. Ikara
ume drasoa chu bua. Juwa kĩra ara aba chu bua. ‘seis’
juwa korogo nom.: Juwa korogo zroma chu bua. ‘epífisis estiloides’
juwa kõra kõra nom.: Juwa kõra kõra joma pua nu mua. ‘articulación de la
mano’
juwa pepena nom.: Juwa pepenane kabu bari nu mua. ‘abanico de la mano’
juwa poto, juwa purukera nom.: Kapũria juwa poto zroma chu basi baẽra
mu perasia. ‘bicep’
Jũpe
1
Jũpe do eda mogara edre chu bua. Jũpera korroma kĩraka
chu bua. Mawamina iyira waya i dõro dõroa kirua. Iyi
burura borokoa tachi kirua. Yi kakua zarea chu bua. Iyi e
ugua bua. Iyi dabura borokoa wĩka kirua. Jũpera mogara
edre iyi de o kẽra. Jũpe kĩra ume chu bua: aba bema paima
chu bua, aba bema kuara chu bua. Ẽbẽraba jũpe ko bada.
‘coroncoro, corroconcho’
jũra kubui v.tr.: Mobe wagaita tuya yi de buru sode borokoa jũra kubu ita.
‘encorvar’
jũrai v.intr., v.tr.: Kõrabarira dama kĩraka chu bua, iyi jũra chu budera mesia
chu bua, iyita tõbaridara ka ko beya.// Mobe wagaita juru wã baria, tupe, de
eda wepe jũraña. // Mobe wagaita tuya yi de buru sode borokoa jũra kubu
ita.// Mobeburu wachidata wĩña jũra jũ kokiruya. ‘encorvarse, enroscarse la
culebra, encorvar, hacer ruedas para el techo’
jũre jũre adj.: Kiduapuma kĩrane jũre jũrea yo chu bua.// Jiorro borokoa jũre
jũre chu bua. ‘curvo’
jũrea adj.: Kapũria i jũrea chu bua.// Dayi iba i jũrea ũdu bi baria.// De jũrea
nu mua.// Beda uru jũrea chu bua. ‘torcido, curvo, inclinado, pandiao’
jũreai v.tr.: Bakuru kõma nachia chu baẽra jũreasia bisiaba. ‘torcer’
jurai v.intr.: Dayi iba jura baria.// Iyi jurasi eda iyita jũana marea u bae ita,
akusa iya tubue ita. ‘gritar’
jurei v.intr.: Ara nuweda yi jure bara basi jomauta ne jaradia bari de eda.//
Mau mawa ope baniara ãrisida; bedara bera beude basi joma. Mawasiudu
joma kinesi bedara. Mau kakea zõrarã ãba yi juredape, kĩrichadape kawasida
mau de kui bi badara, de kui bira bia bu ẽata ‘reunirse’
jure edei v.tr.: Kuriwata basi bida; kĩcha chu basia ota, paka jure ede ita.
‘arriar’
juretai v.tr.: Usa bara eterreta jureta baria.// Mu usaba begita juretasia oi
zromaneba. ‘echar , hacer salir, corretiar’
juru jurua adj.: Dorema chikoe kĩraka chu bua, juru jurua chu bua.// Kuriwa
oide bema. Iyi kakua kara bara chu bua, ugu kuara chu bua. Iyi buru zakea.
Kĩbu bara chu bua. Iyi kara juru jurua bari bua. ‘erizado’
jurui v.intr.: Mau nebura berabari mea joma wãsi jẽsẽra jurude.// Ẽbẽraba
ewaride usa eda mi wã baria. Aramauta usa bara jĩrune ũ baria arawa bai jũata
baria. Yi uriara bakuruta arare kubu baria. Juru baria yi zobeata, aramauta
bakuru kimiaba uyajuya.// Jũpe do eda mogara edre chu bua. Ẽbẽraba dosuba
mogara edre juru su bea baria. ‘buscar’
jurukuai v.tr.: Joma ope kiduata tuya jedeko pãriguade yi de joa ita. Mobe
ẽbẽrata jurukua baria de mesẽra joa ita. ‘buscar’
jurru jurrua adj.: Jimo esugu jurru jurrua chu bua, opoga kĩraka. ‘aserrado,
configuración en forma de sierra’
Jutu
Jutu oide bema. Iyi “jutu, jutu” bia
chu bua. ‘pájaro espe.’
jũai v.intr.: ¡Jũa ku badua!, asia.// Mawe imama zõraba dakãi jũa nu mesia.//
Kapũria wẽraba jũa ẽa yi kimaa.// Mobe joro kiduata tu wãña jedeko biade.
Mobe jũaña iyi bagui eda. Mau mawa bagu bi kãrape, de eda atauya.// Be uira
nara oita bu bada. Bupe tuya bakuruta, mobe jũaña yi sea bagui eda. Bi-ia
bagu tabei ba bueya; mawa ba buepe jũa baria kue zei eda. Kue ze nu mei be
uya. Akusa ara mau pegade daya kũaga mae uya neta torro pichi sida.
‘esperar’
jũatai v.tr.: Ẽbẽraba ewaride usa eda mi wã baria. Aramauta usa bara jĩrune ũ
baria arawa bai jũata baria. ‘encerrar, hacer encuevar’
jũatui v.tr.: Kõrabariba dayirã bedata jãrisia dota jũatu kãrape. “taponar”
jũe jũedru adv.: Jiorro jũe jũedru chu bua. ‘encadenado, en forma de ovillo’
jũi v.intr.: Wãjapurura wẽrarã jomauba jũ panaria// Wẽra nepe jũ bua.// Jĩrune
jũ bari yi widita edape jũ chu bua. ‘llevar puesto ( ropa, adornos )’
jũi v.tr.: Mobeburu yude ba kãrape yi kugurude bue bada. Mobe joma eda
buedaira yi i jũ bada jũkaraba, origiai eda. ‘amarrar’
jũsi nom.: Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi
wata ãi sugu buesia. ‘tripas, intestinos’
Jũsi borrõgoa
Jũsi borrõgoa jũsi chõda awara
chu bua. “Apéndice” jũsi
borrõgoa ma ãba kara chu bua.
‘intestino grueso’
jũsi chõda nom.: Jũsi chõda jũsi borrõgoa audre drasoa chu bua. ‘intestino
delgado’
jũwurua adj.: Maudaucha warra zake bara jarasi: “do bara kũrasãta dia bua”,
asi. “Jũwurua sida tau bi bari, umadau jũwurua nu munera”.// “Jedekora
wẽra kĩraka chu bua”, asida. “¿Kãrea?”. “Iya juwade erbua kuera”,
asida.”Kuera iya kãga kudera ze bi bua drua surrua ita”. Waya umadau bara
kue baniata jũwurua bi baria.// Dayi kĩrameba kawa baria ne warrata, ne
kũata, ne kuyata, ne soata, ne jũwuruata, ne kũrasãta, ne oregeata. ‘frío’
K
ka neg.modl.: Begi buwurura baribue ko kara, usa kĩbuta ãri baria.// Mu zeze
mea wã baria iyi kaimokara bia bude. Iyi kaimokara ũnadru kayirua burudera
mi wã ka.// Ẽbẽraba kore yara koda ka, mawamina yi umu ko bada.// ¿Imama
paima ũdu barika wamae ũdu ka?, ¡ũdu ka buru pãnurãrua¡// Naenauba
jedekora diamasira ewari kĩraka ũna ũnadru basi bida. Mau ũnaba ẽbẽra kãña
ka ẽ basi bida. ‘no (por prohibición, capacidad o por desconocimiento)’
kachirũba nom.: Kachirũba kisaba kĩraka chu bua. Mawamina iyira wĩka
kirua. ‘yalúa’
Kado
Kado mea chu bua, be ko chu bua, neta
pichita ko baria. Iyi kakua katorroa chu
bua. Yi kara pichia chu bua. Drura
sumia garra garra chu bua. Ẽbẽraba koda
ka. ‘ratón de monte’
Kadomia
Kadomiaba wata do baria.
‘sanguijuela’
kadugai v.intr.: Eterre yumakẽra eterre yuwẽra kaduga baria. “pisar el gayo
a la gallina”
kae kae, gae gae adj.: Kẽberre kakua jõpewedea ugu kuara chu bua. Ẽkarra
kae kae chu bua.// Wẽra e kae kae kirua. ‘suave al tacto’
kai v.tr.: Doremaba kada jaibanaba sõ ẽ buru beuya.// Jẽsẽraba kada bio pua
bua.// Wãwaba kasia mu kĩbuta. ‘morder, tejer, moldear
Wẽraba ẽta ka baria
de eda.
kai idp.: ¿Kai bu trũ?// ¿Bura kaipe?// ¿Bu trũra kaipe?// ¿Kaidepe?// ¿Kai
kimape?// ¿Kai ũru bedea bara bupe?// ¿Kai ũru?// ¿Kai ũru bedeasipe?
‘¿quién?
kaidu adv.loc.: Daiba yiko o bada diapeda ko ita, akusa kewara ko ita.
Maudaucha mura bania ma wã bari; edaude mu payõdra kaidu pada ma wã
bari mea.// Mobe muyi yibarita kaidu pẽwa zesia.// Mu zeze bia kaimokara
ũnadru burudera pãrigu eda mi wã baria; dãda jĩru yiwidi ũdu burudera kaidu
pẽwa wã ita.// ¡Mu kaidu jaraudua! ‘detrás, acompañando a, según’
kaidura nom.: Mamina iyi kaidura Dojura wãwa zaketa orda kaidu wãsi
bida. Mau bara ũdusi sãwa odara Jĩrupoto Warra bara. “detrás”
Dayi kakua
kakua nom.: Mu payõdra jara bua iyi kakua joma pupuka buta.// Ãkõreba
jarasi: “Pakuru kakuara pusa baya”, asi. “Yi juwa zromarãra do baya”, asi.//
Nusira beda drasoa chu bu. Iyi kakua paima paima chu bu; yi kidara bi-ia
sumia chu bua, neduwuru kĩraka. ‘cuerpo, figura, contorno, dibujo’
kakua buita nom.: Mama eda ũdu bisida: zõrarã kakua buta, zõrarã kĩra
yota, zõrarã uta karita, wa jemeneta. “pintura corporal”
kakua isiaba nom.: Mura kakua isiaba kaya nu masia. ‘rasquiña corporal’
Kapũria Kĩricha Zroma nom.: Yi seara dia bua Kapũria Kĩricha Zromaba.
“Ministerio de Educación Nacional”
kara nom.: Bẽrogõara drura mosoa kirua. Iyi kara pichia chu bua.// Yarri do
eda chu bua. Yarri zepe wã chu bua. Ikara drasoa chu bua. Iyi kara ne ẽa chu
bua. ‘pelo, escama, pluma’
kara kara adj.: Korogo kĩrame kara kara jõpewedea ugua bua. ‘pegajoso’
kara kubui v.tr.: Mawe iyi osidau tu kãrape, baigape, paipe, kara kubuya.
‘pegar’
kara sea adj.: Kapũria wẽra kẽ buru kara sea chu bua. ‘peludo’
Karagabia widii v.tr.: Dayi iba Karagabia yi widi baria. ‘rogar a Dios’
Karagamia
Karagamia kĩra bio chu bua: aba kõgo kõgoa
chu bua, aba kuara chu bua, aba paima chu
bua. Karagamia kakua boregea chu bua. Iyira
wa ne ẽa chu kirua. Karagamia bikãga jũratu
wã kirua. Iyi karaba ka baria. Karagamia
kidua komia. Ẽbẽraba koda ka karagamia.
‘gusano’
karea mauta cau.: Mawa aku kãrape põnaña egoro boremea ũru; karea
mauta egoroba ba ẽ ba marea. ‘eso con el fin de..., eso para que...’
kareara con.ra.: Bari wãwaba dau chuwada; kareara bura yi papa ma jarade
wã ita bara, bia aku marea yi wãwata. ‘por eso’
kareba diai v.r.: Iyi kuriwaba jarasia tabuda kareba burebari marea. Aramauta
wãrinu kareba burebari diasia. ‘dar ayuda’
karebai v.tr.: Iya mu ũdui trũsi kareba atu bi marea, padata de eda kareba
ede marea.// Mawa beape wãjari tabu baria yi e joda ita; dãra baria yi e joda ita
dãdara yi zroma baẽra. Mamina bio bara atia jodeta bada. Aramauta yi kareba
beada jedeka bada.// Iyi kuriwaba jarasia tabuda kareba burebari marea.
Aramauta wãrinu kareba burebari diasia. ‘ayudar, colaborar’
Kartara
Tũdode, Iwagado, ewari juwa kĩra ara wãu ume, jedeko juwa kĩra ara
audu ume.
Wẽra zake
GLORIA BUJAMA
Ibu Zroma
Ẽjua Mobu
Choko
¿Zroga buka?
Dai ẽbẽrarã Dokeradode bema, daiba jara panua Karagabira dayi Zezeba
baniata diasia dai ẽbẽrarãa. Bua jara bua Ãkõre, daiba awurua jara panua,
pisumara dai bida Jẽsẽra a panua. Iyi Jẽsẽra bania yibari basia; iyia
wãgasia baniara bakuru zromane iyira Jenene a panua. Abarika jara
panua bokorrota iyia aripe o chu basia bakuru tudapedata. Yi bakuru
tudapeda karrata pusa basia, yi juwata do basia Dokerado, Iwagado,
Kũrasãdo, Kiparado, Ãsasado, yi neponora do jũka bakuasia: Betãsita,
Ayapelta, Do Jũka Purruta.
Dai bida dora kãga bea, mawamina dai bara bi-ia soidu kãga be ẽa dai
bara dora mitia o bea ne mitiata baribue bea do eda. Dora biode awarasia,
Kõrabariba dai dota jũatusia, mauba dairã idira zuburea duanua, beda ne
ẽa osia, kãrene wã bari ne ẽa osia. Mauba dairã barrea arrade wã ẽa;
mauba mejacha kaya nu mea ẽbẽrarã mau do mitiaba; mamauba
Kõrabariba ẽbẽrata biode bea nu mua.
Dai zõrarã bida mejacha kawa bua, bu payõdra de kĩraka, mawamina dai
warrarãba ũrina ẽa zõrarã neburata.
Mu sobia bua.
Mura wã.
Jaineama
kasa kasa adj.: Kore e kasa kasa chu bua. ‘muy áspero’
kasu bari nom.: Kidua torro kasu bariba juwa jĩwinita puosia. “cosedora”
katorro adj.: Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyira diamasi bema. Iyira
ewaride kãi chu bua. Diamasira ne ko chu bua. Iyi kakuara katorro erro erro
chu bua. Iyi burura arabia i jogoa chu bua.// Ũra kakua katorroa chu bua. Iyi
buru borokoa dau duduya kirua. Yi drura kõgo kõgoa drasoa chu bua.
‘blanquesino’
Katuma
Dairã ũtu katumane duanu.
‘loma’
katuma wãrizeira nom.: Katuma wãrizeira ũdu nu mua. ‘subida de la loma’
katui v.tr.:
kau chu bu adj. Jaime Jumi basi. Mau ẽbẽrara ũdu kawade jomauba,
maudaucha kau chu bu, daia bi-ia jaradia bari sãwa bedea abarika wãira.
‘sabio’
kawa adv.: Chãgarra ãba duanua, aba trã nu mera joma trã pana kawa.// Mobe
yi kuwa ku buta kuguru ũru jeweda kubuya. Mobe uaba joma bi-ia anebari
kokiruya iya zrogai kawa. ‘a medida que...’
kawa dogo v.tr.: Mua kawa dogo kãreta “ãbu” bedeara. ‘aclarar el
significado’
kawa adv.: Ẽbẽraba põga bara kawa nu me bari; audre ẽane bẽrogõara urraju
bue bari iyi ne ko bari mae.// Mawaburude ũdusia imamaba kawa aku basia
pakuru ãbudeba‘estar en guardia, estar alerta, estar expectante’
kawa ẽ nu mei v.intr.: Nruemane diapeda wãsi, jira bude umatipa ba burude
kawa ẽ nu mesi, kĩra burrua nu mesi. “enloquecerse”
kawai, kau v.tr.: Mua jipa kawa ẽ poaga sõbe bura // Jãba sida dowiba ede
kawa dai bara.// Zõrarãba jarasida warrarã bara kawai bara sida.// Mau jũkara
urapetakuatasita pakuru na baei bara joga ẽ ba ita; mau jomauba kau bara
basi.// Mau ewadera mua kawasi eumara do edauba ũtu ze chu buta mama
bania do nu mu.// Mau mawa ope baniara ãrisida; bedara bera beude basi
joma. Mawasiudu joma kinesi bedara. Mau kakea zõrarã ãba yi juredape,
kĩrichadape kawasida mau de kui bi badara, de kui bira sere ẽata. // Dayi
kĩrameba kawa baria ne warrata, ne kũata, ne kuyata, ne soata, ne jũwuruata,
ne kũrasãta, ne oregeata.// Muta mu payõdra ume ãña bara bueda ewari kau ẽ
ki bodo bari.// Baidu ewaride ne jaria bari bara trũña marane bemata aba ze
marea warrarãa ne jaradia ita sãwa de o kawa ita, bẽrogõara sãwa bea kawa
ita, waidi biode bua.// ¿Sõbede wãnaipe, yõdra? Bua kawa jaradua.// Bedea
kawaira bi-ia widi baria. ‘saber, aprender, enterarse, concluir razonadamente,
darse cuenta’
kawa jarai v.tr.: Mua kawa jaraya ũtuba paka eda dogode egoda “kuru kuru”
nu mu kawaya. “advertir, avisar”
kawi nom.: Ẽbẽra bara kawiba jãba o bada. “maderable para hacer canoas”
kaya adj.: Mau kewara mu payõdra meauba kaya zesi.// Dayi wãwa kaya nu
meira yi papaba mea wã kãrape yi chirua na ũraga kãrape bua baria. Mauba yi
wãwa kaya bai yiruta kui biya.// Ẽbẽra bara kore yara koda ka, mawamina iyi
umu ko bada, dayi kaya ẽ ba ita. //¡Kaya buade! ‘enfermo’
Do jũatu nu minanera seri ẽ bayi, dora paima paima ũ beya. Baniara yi bia ẽ
bayi daya do ita. Dayirãba nau baniata dora kayaya. Do bira nu minaba
kayakua nu meña. ¿Kãreba kaya nu mei? Buru puaba, kuwamiaba, kaya toto
bari chiwa jũ, dau jaiba, osoba, oroba, kurru puaba, amiba, wawamiaba, kakua
isiaba, jogaba, chimornaba, weba, kakua pupukaba, ã waba, wẽrara ewari ũdu
burude tau ẽ nu
kaya be bii v.tr.: Daiba ũrisida korogo trãbita. Jaibanaba korogota bia bi
burudera ẽbẽra joma trũ nu mu jai do nu mu aku ita, kaya be bi ita. ‘curar al
enfermo’
kaya akui v.tr.: Mu payõdra jara bari mau trãbira ũnadru eda trã nu mina;
mawatru jaure bara kareba panua kaya aku ita. ‘cuidar al enfermo’
kayaba oi v.tr.: Dayirãta mau dode kuira, isiaba oya. ‘enfermarse de algo’
kayakua adj.: Kõrabariba dayirã bedata jõ bisi dota jũatu kãrape. Mau kakea
bedara wã ze be ẽa. Beda koya jarbaba ura yide ẽbẽra zakerã. Dayirã warrarã
jẽga yide beda koya. Dayirã warrarã beda ko ẽ ba kayakua busewa.// Do bira
nu minaba kayakua nu meña. ‘enfermo’
kayirua adj.: Nusira yi bia, akusa kayirua chu bu. Chirrĩcha kĩraka chu bua
ne kayirua o ita. ‘malo ( moral )’
kãgai, kũagai v.tr.: Kimaba wãwata kãga baria.// Kãu wãwarã muara kũaga
ẽa. “querer, gustar de”
kãii v.intr.: wãjapurura abapai erbua, iyabauba kui bua, iyabauba mea wã bua,
iyabauba kãi bua diamasi.// Mau diamasi mu payõdra kãi be ẽ nu mesi.//
Dairã kãi panasia mau ũri panuta maena jaibanara trã basi.// ¿Bu sama kãi ita
be bari?// Neko berabari kãrape widisi kãi bi kawa ita ‘dormir’
kãi bari mae nom.: “Nanera kuriwata zeya; mawe mu ũtu mu kãi bari mae o
mosoa edau numaña”, asi bida yi kimaa. ‘dormitorio, gallinero, alberge’
kãi bi kawa ita v.int.:Neko berabari kãrape widisi kãi bi kawa ita. “pedir
posada”
kãre bedeada ita nom.: Nara kãre bedeada ita bui bara. ‘orden del día’
kãre karea ra.: Mawa jaradia kãrimape daia widisi: “¿do kãre karea yi
biata?”, widisi.// Koredode, jedeko juwa kĩra ara bemane, do idade, osida
warrarã ãba juresidado umeuta. Kãre karea dayirã ẽbẽrarã na bema zõrarãba
o bea ka bada kĩraka osida ũdu kawa ita. ‘¿por qué?, el motivo, la razón’
kãre ẽa mod.: Bu kima bara chu bu sida kãre ẽa. ‘no importa’
kãrea inte.ra.: Mua mejacha kãga bua dora. “¿Kãrea?” widisi ẽbẽra wẽraba
pasia zedaba.// Mua mejacha kãga bua kuera. ¿Kãrea? Mu de eda akusa
puwurude kuguru zroma nu meta kue baniaba bira bari bera. ‘¿por qué ?’
kãrene wã bari nom.: Dora biode awarasia, Kõrabariba dai dota jũatusia,
mauba dairã idira zuburea duanua, beda ne ẽa osia, kãrene wã bari ne ẽa osia.
‘medio de transporte’
kãrimape, kãrape, kãri, -pe, -be subdr.antc.: Dairã nruemata mojou jida
kãrimape do eda jemene kui panaria.// Mawa jaradia kãrimape daia widisi:
“¿do kãre karea yi biata?”, widisi. // Mau joma o kãrimape kuide wã
panaria.// Dai doitẽ be ẽanera mogarade ze kãrimape, jũkara ma jidape do
idu.// Jẽsẽra baniara wãgabe merasi jenene pakuru zromane.// Mau berabari
kãrimape Ãkõre bara waya chidimata trũsi.// Ãkõreba mau joma jarai
pakurura udu tabade wãsi. Mau bae kãrape joma do basi. Nau drua joma do
basi.// Bi-ia kĩrichadape do edauba ãibuesida.// Nusi beada kãrape kũruma
numusida.// Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi
wata ãi sugu buesia.// Kõrabariba dayirã bedata jãrisia dota jũatu kãrape.//
Chidimara jũkara tukua kãri buside Ãkõreta bedeasi.// Mawa nu mune,
Jedeko jida kãrape jarasi egoro eda u baribue ita mejacha ũna ẽ marea.//
Mawabude ẽbẽra wẽrata do eda wãsi bida. Mawa do eda jũe kãrape kokirude
do edauba neduwuru zaketa ũtu degepe dayi kuku mae wã barikua degesi
Mawabude ẽbẽra wẽrata do eda wãsi bida. Mawa do eda jũe kãrape kokirude
do edauba neduwuru zaketa ũtu degepe dayi kuku mae wã barikua degesi
‘después que, luego que, cuando…’
kãu-, kã-, det., pron.: Kãra pakurudera kiduata jurzu baria.// Kãurã pakuru
buru zokai ertakirua dora.// Jaibanarãba jara bada kãuta daiba bi-ia anatu
numunara dota jipa errauya. ‘este, él’
kãwa adv.instruct., comp.man.: Nusira kãwa chu bu.// Kãwa aripe o ũdu
bisida.// ¿Wẽrarãba beda sãwa wia bada? Wẽrarãba wia bada bedara kãwa:
bedara nara e tẽ baria. E tẽ kãrimape bi baria.// Kõrabarira usa kĩraka chu bua,
jari usa to chu budera zawa mesia chu bu, kãwa mesia chu bua Kõrabarira.//
Kõrabarira nusi kĩraka chu bua. Nusi bara dayirãta berabari bi ẽ iyi chu bu
mera; kãwa chu bu Kõrabarira, dayirã eda wã bi ẽa.// Kõrabarira yibaria widi ẽ
basia dayirã do kãwa oira. ‘así, así de la misma manera, así lo mismo’
kãwa (oi) bara zesi, ara kãwa (oi) bara zesi mod.: Kãwa oi bara zesi, wã
zeda marea jũkara urapetakuata ita.// Ara kãwa koi bara zesi.// Awara ne ẽ
baẽra mau ume kãwa kãii bara zesia. ‘así tocó (hacer, comer, etc.)’
kãwa bari bua mod.: Wãwa kãwa bari bua. ‘Así son...’
Kãyi
Dayirã kãyiba kĩra pã bada.
‘achiote
Kemi
Kemi kĩra ume chu bua: aba kemi
purrua, aba kemi paima chu bua.
‘abeja’
kenai v.tr.: Jaradua: babakãuba beda bea ẽ ba marea yi pichi kide idu kena
chu bera.// Mau mawa ope baniara ãrisida; bedara bera beude basi joma.
Mawasiudu joma kenasi bedara. ‘matar, asesinar’
kenegezua adv.: Mu zezeta yerre kaidu mejacha wẽbasi iyi ugu kenegezua.
‘que hasta se le cayó...’
kera nom.: Dokerado Kũrasãdo Taedeba wã chu bua iyi jõñi ena.// Wẽra
kera tũa nu mua.‘fragancia, perfume’
Kerado nom.: Nara beda mejacha wãze basia poaga za, umu ẽ ita, Kerado
wãri. “Río Sinú”
keradru adv.: O chirua nu mu maẽra keradru wãi bara. ‘agachadito’
keu keu adv.: Mea keu keu bayi bida. “ De sol a sol, todo el día”
kẽ, wẽra kakua nom.: “Kẽ” bedeara “wẽra kakua” bedea iyabau. ‘vagina’
kẽ buru nom.: Kapũria wẽra kẽ buru kara sea chu bua. ‘verija’
Kẽberre
Kẽberre de eda bema. Kẽberre
kakua jõpewedea ugu kuara chu bua.
Buru zroma chu bua Ikara ume drasoa
chu bua. Juwa kĩra ara aba chu bua.
Ekarra kae kae chu bua. Kẽberre
diamasi ne ko baria. Iyira ne joma ko
chu bua. Ẽbẽraba kẽberreta biraduga
baria. ‘cucaracha’
Kẽwara
Kẽwara eborro põno komia. Iyi kida drasoa
kuara chu bua. Iyi kakua paima chu bua.
Kẽwara bi-ia kirua. ‘tucán, diostedé’
Dayi kidara
Dayi kidata bi-ia akui bara. ‘diente’
kida bajã nom.: Kida bajã ba wãsia ikade jũwuruaba. ‘cielo de la boca’
kida jãpe bema nom.: Kida jãpe bemaba ka baria. ‘diente incisivo’
kida karra nom.: Kida karrade moga nu mua. ‘raíz del diente’
kida sugui v.tr.: Warrarã ewari joma kida sugui bara. ‘lavarse los dientes’
kida puaba nom.: Ẽbẽra kida puaba kaya nu me baria. ‘dolor de muela’
kida urigina nom.: Kida urigina ũtu ze nu munera mejacha pua nu me baria.
‘muela cordal’
Kidabe
Kidabeba neduwuru bea
bada. ‘trampa’
kidatru nom.: Kidatru ma chĩsida, mamauba kawa ẽa totosia. ‘mentón,
quijada, maxilar inferior’
kidatru kara nom.: Kapũria kidatru kara drasoa chu bua. ‘barba’
kidei, kideai v.est.hipc., pl.: Babakãu bara beda bea be ẽa, yi pichi kide idu
kena chu baẽra.// Eborro tũ kuara kidea.// Ẽbẽra warrarãta joroba bi tajũ
kideasia.// Trãra juwa chĩ chĩa kidea. ‘ser, estar varios’
kidua jarai v.tr.: Jaibanaba bi puamia kidua jara bari. ‘curar el jaibana’
kii v. intr.: Ĩbĩrara umadau juwa kĩra ara umede baira ki dogo.// Ĩbĩra ki dogoa.
‘apagarse’
kima kãi bari v.intr.: ¿Ẽbẽra sãwa kima kãi bari? “conseguirmujer”
Dayi zõrarã ena dayi ẽbẽrarã na yi barirãa widi kãi basia, yu wẽra zakeba
kũagata, kũaga ẽata. Yu wẽrata kũaga ẽ buru u dia panasia. Zõrarã yu wẽra
zeze bara dia panasia. Zõrarã ne beamia bera mamauba ne umia bera.
Kimaba wãwata kãga baria.
kima tẽa bema nom.: Kima tẽa bema kĩrupe wãsia. ‘la segunda mujer’
kima yõdra nom.: Kima yõdra kĩru bari ẽa. ‘la mujer de siempre’
kima bio chu bua. adj.: Jaidukama kima bio chu bua. ‘polígamo’
kima kãi bari v.intr.: ¿Ẽbẽra sãwa kima kãi bari? “conseguir pareja (mujer)”
kimia adj.: Aramauta usa bara jĩrune ũ baria arawa bai jũata baria.. Yi uriara
bakuruta arare kubu baria. Juru baria yi zobeata, aramauta bakuru kimiaba
uyajuya. ‘puntudo’
Kipara
Kiparaba dayi yo
baria. ‘jagua’
kirui , yirui cop.hipc.: Bokorrora ũkurura wĩka kirua.// Nau drua bi-ia
kirua.// Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyira diamasi bema. Iyira ewaride kãi
chu bua. Diamasira ne ko chu bua. Iyi kakuara katorro erro erro chu bua. Iyi
burura arabia i jogoa chu bua. Iyi drura mosoa kirua.// Ikara bi-ia tua a
yirua.// Kimata wepe deta bi-ia ara ota kirusia.// Tũ umura dayi buda ma kara
jira kirua.// Karagamia kakua boregea chu bua. Iyira wa ne ẽa chu kirua. ‘ser,
estar (hablando con cariño)’
Kisaba
Kisaba serrabarira neta torro
pichi eda warra. ‘bocachico’
kiui v.intr.: Ewari kiuira atia ẽ ũnadruira mu payõdra bedea bedea bari.
‘atardecer’
kĩbu, kẽbu nom.: Begi buwurura baribue ko kara, usa kĩbuta ãri baria.// Dãda
oide bema. Iyi buru wĩka kirua. Iyi kĩbu mesia dogode drasoa dogoa. ‘nariz,
olfato, punta’
kĩbu ba, kĩbu jĩbari nom.: Wãwa kĩbu ba ze nu mua. ‘flujo nasal’
kĩbu buwuru nom.: Kĩbu buwuru bua wãira wa degewa. ‘tabique nasal’
kĩbu i nom.: Kĩbu i isika nu mua. ‘borde de la nariz’
kĩbu kara nom.: Kapũria kĩbu kara bara chu bua. ‘pelo de la nariz’
kĩbu uria, kĩbu zobea, kĩbu ñaba nom.: ¡Juwa ẽdarua kĩbu uriadebara!
‘fosas nasales’
Dayi kĩbu
kĩbu zurru zurrua, kĩbu sõro sõroa nom.: Jũpe kĩbu sõro sõroa kirua.
‘punta de la nariz
kĩbu kara nom.: Ẽbẽra zõra kĩbu kara botorroa chu bua. ‘pelo de la nariz’
kĩbu zobea nom.: Wãwa kĩbu zobea jũapuya nu mua. ‘fosa nasal’
kĩbuzua adj.: Bosãi do kaita kãi yirua. Iyi kakua paisosoa kĩbuzua chu bua.
‘puntudo, alargado’
kĩra nom., adv: Druara dayi kakua kĩra bua.// Nruema ãyi zei pakurura iyaba
nu masi, nara nu mana kĩra.// Puwurura kĩra ũbea chu bu: ũta wãzeira; idura
chu bu ibu zromata, akusa dota.// Amayirri kĩra ume chu bua: aba dru kuara
chu bua, aba bemara dru paima chu bua.// Oigamia kĩra ume bua: aba pada
oigamia, aba oigamia oide bema, daya aku ku beira kĩra awurua dogoa.//
¿Ibana kĩra sõbe bupe?// O kĩra dogo baẽra otasia.// Tuga kĩra ko baẽra
tugatasia.// Karagamia kĩra bio: Kĩra aba ikara bara chu bua. ‘elemento, clase,
parte, división, apariencia, aspecto, semejanza; faz, contorno de la cara, ganas’
kĩra bio bua v.exist.: ¿Ibana kĩra sõbe bupe? Kĩra bio bua. “haber muchas
clases”
kĩra aduai v.intr.: Zõrarãba jarasida warrarã bara kawai bara sida, dayirã
zõrarã ena kĩricha kĩra adua ẽ ba ita. ‘olvidar’
kĩra awurua dogoai v.intr.: Oigamia kĩra ume bua: aba pada oigamia, aba
oigamia oide bema, daya aku ku beira kĩra awurua dogoa. ‘camuflarse,
cambiar de apariencia’
kĩra bara adv.: Jomauta bedea kĩra bara basi mau ewadera. ‘tener muchas
ganas’
kĩra bei v.tr.: Mua kĩra be bua mu warrarã ena arrajãbude kui bida badata.//
¿Kĩra be buka? ‘recordar’
kĩra purruai, burruai v.int.: Kĩra purrua nu mua ituaba. ‘dar vueltas la
cabeza, tener mareo’
kĩra pãi v.intr.: Mama eda ũdu bisida: zõrarã kakua buta, zõrarã kĩra yota,
zõrarã uta karita, wa jemeneta.// Wẽra kĩra pãsia kãyiba. ‘pintarse frotando’
kĩra yoi v.intr.: Mama eda ũdu bisida: zõrarã kakua buta, zõrarã kĩra yota,
zõrarã uta karita, wa jemeneta.// Wẽra kĩra yosia. ‘maquillarse’
kĩrabita adv.: Kapũria wẽra kĩrabita bema ãña kĩricha chu bua. ‘enfrente’
kĩrade degewai v.intr.: Mua itua do kĩrade degewadera mu pusa eda wãña
itua dode. ‘darle ganas de....’
kĩrai, kẽrai v.intr.: Mura mu payõdra ume bedea kĩra.// Jomauta bedea kĩra
bara basi mau ewadera.// Mu sida mama jeweda kĩra; mamauba dayi puwuru
bi-ia ũdu kirua.// Mu yõdra wãpe ura nu mua kãreba ne eda koi ne ẽa, mauba
jẽda ze kĩra nu mua.// Warrarã yu makẽrarã dugaba beda wa kẽrade.// Wẽra
zaketa mera ede kĩra yirua.// Jũpera mogara edre de o kĩra.// Koruba do
purrade ba kẽra.// Mawera wabema Dojura bara abarika o kĩra toposi bida.
‘preferir, gustar, tener ganas, parecer’
kĩrakita adv.: Wẽrata edai buru kĩrakita akui yirape kãi baria. “de cerca”
kĩrakita akui v.tr.: Wẽrata edai buru kĩrakita akui yirape kãi baria.
‘examinar, observar atentamente’
kĩrame nom.: Korogo kĩrameba sõ uradru wã baria. Iyi kĩrame kara kara
jõpewedea ugua bua.// ¿Dayi kĩrameba kãreta o bari? Dayi kĩrameba sẽ baria,
ẽ ũdu bi baria, kawa baria ne warrata, ne kũata, ne kuyata, ne soata, ne
jũwuruata, ne kũrasãta, ne oregeata. ‘lengua(órgano)’
Dayi kĩrame
Dayi kĩrame kasa kirua.
kĩrame karra nom.: Kĩrame karrade beda uruta su kubida ‘raíz de la lengua’
kĩrame kĩbu nom.: Kĩrame kĩbuba wĩka sẽta baria. ‘punta de la lengua’
kĩrichai, krĩchai, kĩchai v.tr.: Zõrarãba jarasida warrarã bara kawai bara sida,
dayirã zõrarã ena kĩricha kĩra adua ẽ ba ita.// “Mure”, asi. “Wabemarã ita ẽ
naura”. Mamina Ãkõre kĩricha mawa ẽ basi.// Ãkõre kĩricha basi mauta.//
Mau mawa ope baniara ãrisida; bedara bera beude basi joma. Mawasiudu
joma kinesi bedara. Mau kakea zõrarã ãba yi juredape, kĩrichadape kawasida
mau de kui bi badara, de kui bira sere ẽata.// Mawe imama bara krĩchasia
paka ya eda uruta.// Ãña wãira nara kĩricha zroma o bida baria.// Naweda eda
nusi bara ẽbẽra bea basi, maudaucha ko basi. Ẽbẽra bi-ia kĩrichadape do
edauba ãi buesida.// Mua jara kãrape iyi sãwa badata kĩcha nu mesi.// Mua
kaimokarade do neburata joma kĩricha nu mesi.// Kuriwata basi bida; kĩcha
chu basia ota, paka jure ede ita.// ¿Bua mu kĩricha buka?// De oira nara
kĩrichai bara sama de o ita.// Mua bu kĩricha bua.‘pensar, recordar’
kĩricha ãña nu mu v.intr.: Dayi kĩricha ãña nu mu ara o bari. “desviarse del
consenso”
kĩricha o bei v.intr.: Jĩrupoto Warra akusa jẽda jeweda Jedeko ũru kĩricha o
besi. “preocuparse”
Mamauba neburasia wãwa ũraga ũru. Wãwara kiduade ãba neko kawa bi bara
bida, so kayirua ẽ yira marea.
Mamauba wãwa yi barirã bara bedea kayirua jaradia ẽ bai bara bida. Mau ne ẽ
buru wãwara bedea kayiruata jara chu beya.
Kĩricha Wãdraba jarasia pejãsoa yi biata, wẽra biogo kirude poa ita. Yi buru
morrota, yi sota, yi dabuta , wãwa zake to burudera kakua …koa ẽ ba marea.
Iyi zõra baira vedaba juwa misua yidi ba marea.
Wakusa jarasia chibigi zroma ũru bemata. Chibigira yi druta wĩña kõ eda bari
bida, iyi zõnaba jara…, yãra ma wã burude wa jõ ẽa yidi baita.
kĩrui v.intr.: Kima tẽa bema kĩrupe wãsia.// Kima yõdra kĩru bari ẽa.// Bura
dayi zeze baẽra
kĩru be ẽa.// ¡Muta kĩru birãrua!// ¡Kĩrurãrua! Wãwa bedea ne ẽa. ‘enojarse’
koa bari nom.: Koa bariba tubu purea biya. ‘encendedor, fósforo’
koi v.tr.: Iyi kuriwara imamaba koi bera widikuasia.// Kõrabarira wãgaramia
kĩraka chu bua, jĩga ne juru ko chu basia, wãgaramiara.// Ẽbẽraba kore yara
koda ka, mawamina yi umu ko bada. ‘comer’
kokirui v.tr.: Mobe uaba joma bi-ia anebari kokiruya iya zrogai kawa.//
Mobeburu wachidata wĩña jũra jũ kokiruya.// Mawa do eda jũe kãrape
kokirude do edauba neduwuru zaketa ũtu degepe dayi kuku mae wã barikua
degesi bida. ‘poner, dejar puesto, colocar, estando’
kopepea nom.: Do kopepea ũ bua.// Bokorro iba kopepea chu bua. ‘espuma’
kopeta, toto nom.: Jimo oide bema. Jimoba bokorrota ko baria, adichichita ko
chu bua. Iyi esugu jurru chu bua, opoga kĩraka. Iyi kakua katorroa chu bua.
Jimo umakẽra kopeta bara chu bua. ‘cresta’
korai v.intr.: Dai bara kora bodo nu muta tu bada tubu ita.// De kora wãsia.//
Dera kora wã bodoa.// Deta kora dogoa. ‘desarraigarse, desplomarse’
Kore
Kore do eda bema. Korera do nabua idu
bema. Iyabauta drua bema. Iyi kakua yi
zroma. Iyi ekarra paima ta ta chu bua; yi
zõra torro chu bua. Iyira mau adewara
dru drasoa chu bua. Adewara juwa
jĩwini juesoma chu bua. Iyi burura sũe
sũeka sumia chu bua. Iyi itae zroma chu
bua, kida bara chu bua, kida drasoa torro
kimia chu bua. Iyi esugura surru surrua
chu bua. Yi dabura boremea chu bua. Iyi
e barra barra chu bua. Yi drura drasoa
jõpewedea chu bua. Iyi jãra torroa chu
bua. Iyi jĩru kutuaba korera tuduka wã
chu bua. Koreba bedata ko chu bua.
Ẽbẽraba kore yara koda ka, mawamina
iyi umu ko bada, dayi kaya ẽ ba ita.
‘caimán’
Korogo
Korogo do zake wãri bema. Iyi mogara
ma sõ baria. Iyara egorota sõ ko baria;
mauta ne ẽ buru ibuta ko baria. Iyi
kĩrame ugua kirua. Korogo kĩra bio chu
bua: pusade bema yi zroma, aba do
zakede bema wĩka kirua, aba drua bua,
Korogo euma bua, ororochiru sida bua.
Iyi mogara zobeade miru baria. Iyi
kĩrameba sõ uradru wã baria. Iyi kĩrame
kara kara jõpewedea ugua bua. Iyi
Korogo sida ẽ baria. Iyi umu wĩka
boroko ãba kara jurepe warrakãu
warrakãu kirua. Ẽbẽraba do zake wãri
jurepe kãrape yu ko baria.
koruba nom.: Koruba kakua borokoa drasoa chu buua. Iyira do purrade ba
kẽra. ‘guabina’
korui v.tr.: Sorneneba bakuru koru kãrimape mojojo ko chu bua.// Mobe
egorota koruya yi drũdau dru numuña ‘cavar, excavar’
korra nom.: Ma-are yi korra urapõ baria iyabauba oi arraba. ‘espacio del
dormitorio’
korrata nom.: Dayita bi puaba bari dogo buru mau tauira korratata do baria.
‘cedrón, simarubácea esp.’
Korroma
Korroma do eda bema. Korromara
iyabauta egoro zobeade bema.
Korroma jũpe kĩraka chu bua.
Mawamina korroma buru audre wĩka
kirua. Iyi kakua arigide drasoa
borokoa chu bua. Iyi buru joubua chu
bua. Yi dabu wĩka borokoa kirua. Iyi
ẽkarra su sua chu bua. Iyi e ugua chu
bua. Uru esugude bema pewedea chu
bua. Ẽbẽraba korroma ko bada.
‘guacuco’
kougua, kouga nom.: Ãyara wia panasi bidoweta, begita. Mamina ko panasi
yi jãrara jũwurua kouguata. “vapor”
koyirui v.tr.: Mobe yi kuwa ku buta kuguru ũru jeweda kubuya. Mobe uaba
joma bi-ia anebari koyiruya iya zrogai kawa. ‘poner, dejar puesto’
Kõe kõe
Kõe kõe oide bema . Iyira do zake wãri bema
Iyira dabu wĩka boromea kirua. Iyi kakuara
kuara chu bua. Yi esugura neara a chu bua. Yi
juwa kimare bua. Yi ãkida opepedea chu bua.
Iyira ãba o kãrape umu ẽ chu bua. Iyira
pinadru pinadru wã chu bua. ‘rana pequeña
venenosa’
kõekuai v.tr.: Kapũria wẽra ua kõekuape kakua bi-ia ũdu bisia. ‘arrancar’
kõi v.tr.: Karta kidua kõña.// Buda kõsia. ‘cortar con tijera’
kõtai v.tr.: Iyi kuriwaba aka yirude mautua bara bei , iyi kuriwaba duge
kãrape jũkara ẽsadra kõtasi bida. “cortar”
kõgo kõgo adj.: Opoga do kida bema. Opoga ne tuku komia. Yi kakuara
pãwara pãwara chu bua. Iyi dru kõgo kõgo drasoa chu bua.// Karagamia kĩra
bio chu bua: aba kõgo kõgoa chu bua, aba kuara chu bua, aba paima chu bua.
‘rayado en círculos’
kõkuai v.tr.: China yara kõkuasia.// Mobe de eda edeya, yu wẽra dia baria; yu
wẽraba tubude ba wẽ baria; mobeburu do eda ede baria, jẽsau ita nekoba. Yi
jũsi ãi baribueya, picha kõkuaya. ‘picar, descuartizar, despedazar’
kõra kõra nom.: Juwa kõra kõra pua nu ma ewaria idira. ‘articulación’
kõtai v.intr.: Iyi kuriwa dege kãrape ẽsadra kõtasi bida. ‘cortar’
ku bai v.est.: ¡Piki ku batua! // Mobeburu jarasi iyi kuriwa bara imamara dabu
dakãi ku ba marea.// . Mobe wẽi wẽi nu ma kawasi bida, dayi jĩrupoto ma dayi
kuku akiru mae. Mawa ku ba kãrape akusa doi totosi bida. “estar en una
posición”
kuai v.tr.: Mobe wagaita tuya yi de buru sode borokoa jũra kubu ita. Mobe
itarrata kuaya. ‘echar’
kuara adj.: Amayirri kĩra ume chu bua: aba dru kuara chu bua, aba bemara
dru paima chu bua.// Bokorrora ũkurura kuara chu bua. ‘amarillo’
kuara kuara adj.: Kuriwa oide bema. Kuriwaba ne joma ko baria. Iyi kakua
paisosoa ugu kuara kuara chu bua. Kuriwa juwa jĩwini na bema kimare chu
bua, tẽa bemara ũbea chu bua. ‘amarillento’
ku bai v.intr. : Mobeburu jarasi iyi kuriwa bara imamara dabu dakãi ku ba
marea. // ¡Piki ku batua! ‘ponerse en posición’
kubei, kobei v.tr.: Oigamia kĩra ume bua: aba pada oigamia, aba oigamia oide
bema, daya aku kubeira kĩra auwurua dogoa.// Kõrabarira dama kĩraka chu
bua, iyi jũra chu budera mesia chu bua, iyita tõbaridara ka kobeya. ‘quedarse,
ponerse a’
kubui v.tr.: Auwuruba jarasi: “muara wawi ẽ, mua ũduira abeda miasuba su
kubuyi”.// Ẽbẽraba ewaride usa eda mi wã baria. Aramauta usa bara jĩrune ũ
baria arawabai jũata baria. Yi uriara bakuruta arare kubu baria.// Barawade
netata kubu baria.// Aramauta wãri yi kimaba ĩja kãrape kuriwa zõra osidau
bakuru ma kubu kãrape nekoba tatu jirausi bida.// Mobe wagaita tuya yi de
buru sode borokoa jũra kubu ita. ‘poner, colocar’
Kucho
Ẽbẽraba kuchoba bea baria bõsãita. ‘machete’
Kuera
Mua mejacha kãga bua kuera. ¿Kãrea? Mu de eda akusa puwurude kuguru
zroma nu meta kue baniaba bira bari bera. Mau baniara yi bia do ita. Kuera
bika, doa bania dia chu bu bera, ne u bi-ia wari bi bera.
Zõrarãba jarasida jedekora kue papata. “Jedekora wẽra kĩraka chu bua”, asida.
¿Kãrea? “Iya juwade erbua kuera”, asida. “Kuera iya kãga kudera ze bi bua,
drua surrua ita. Waya umadau bara kue baniata jũwurua bi baria”.
Zõrarã bara daia jarasida dayirã ẽbẽrarã bara ĩja panua jedeko kue papata; iya
bari jaradia chu bu dayirã sõbede ne u barira. ‘lluvia’
kue baei v.intr.: Mau diamasi mejacha kue zesi. Namara kuera mejacha bae
bua ‘llover’
kue zei v.intr.: Ne u bada jedekodera kuera ze bua.// Mau diamasi mejacha
kue zesi. Namara kuera mejacha bae bua.// Be uira nara oita bu bada. Bupe
tuya bakuruta, mobe jũaña yi sea bagui eda. Bi-ia bagu tabei ba bueya; mawa
ba buepe jũa baria kue zei eda. Kue ze nu mei be uya. ‘llover’
Kue Zroma nom.: Mu payõdraba neburu bayi Kue Zroma ũru. “Diluvio”
Kuguru
Nebura nu mesi ewari aba Ãkõreba
jarasi bida kuguruta oda marea bania
jue ita dota jõi bera; ẽbẽrarã bara wãri
okuasida bida. ‘cántaro, tinaja, olla de
barro’
kuii v.intr.: Dai wẽrarã wãjapuru eda kui panaria.// Mamauba jarasia kapũria
de kui bi bada nara zeside nainu, de joma kui bidai, yi wĩka eda bedara do eda
weikuasida. ‘bañar, rociar’
kui bii v.tr.: Kapũria de kui bi bada nara zeside nainu de joma kui bidai, yi
wĩka eda bedara do eda weikuasida. ‘fumigar’
Kuriwa
Kuriwa oide bema. Iyi kakua ikara
bara chu bua, ugu kuara chu bua. Iyi
ikara juru jurua bari bua. Iyi buru
zakea. Kĩbu bara chu bua. Yi dabu
borokoa paima zroma chu bua. Iyi ira
bẽrogõara kĩraka chu bua. Kida ũtre
bemata ume audre bara bua. Iyi dru
mosoa kirua. Ẽbẽraba kuriwa ko bada.
Kuriwa mea beape, de eda wepe,
tubude baya yi kara, do eda jẽsaude
wãña, yi jũsi ãi baribueya. Yi kakua
pichia kõña, wiaya tubude eda. Wisia
ãi jirabariya, tueya epedekode ne
koda ita. ‘ñeque’
kuru kuru nom.: “Ũtuba paka eda dogode egoda “kuru kuru” nu mu
kawaya.”, asi bida. ‘ruido de la vaca al correr’
kuru kuru bakuru nom.: Jedeko pãrigua ze burude akusa mea wãña kuru
kuru bakuru jurude, de karu ita. ‘árbol fino usado en la construcción de
vivienda’
kusa pron.: Muyi kusa osia deta. “uno mismo, sin ayuda”
kutua adj.: Bẽrogõara jĩru kutua kirua.// Korera iyi jĩru kutuaba tuduka wã
chu bua. ‘corto’
kũa adj.: Dayi kĩrameba kawa baria ne warrata, ne kũata, ne kuyata, ne soata,
ne jũwuruata, ne kũrasãta, ne oregeata.// Yi bata kũa ne ẽ chu basia. ‘dulce’
kũbarra nom.: Kũbarra tio tio kĩraka chu bua, mawamina iyi kakuara audre
chu bua. Yi yo sida awara chu bua. ‘guruchupa, gulungo’
kũradrui v.intr.: ¿Itua sãwa o bada? Itua oide baira chãsõ tu bada. Mobe
chãsõ ba baria. Mobe de eda ede kãrimape kugurude wea bada, tubude wia
bada. Mobe kũradru bidape awuru kuguru eda wea bada. ‘refrescarse,
enfriarse, perder calor’
kũrasã adj.: Maudaucha warra zake bara jarasi: “Do bara kũrasãta dia bua”,
asi. ‘frío’
Kũrasãdo nom.: Bania bira ũ buba ẽbẽra drua biraya: Kũrasãdo wãri Begido
idu biraya. Dokerado wãri Mutata Tae idu. ‘río afluente del Sinú’
kũrugusa adj.: Mau are yi korrata urapõ baria iyabauba oi arraba, dayi
yibarirã, yi warrarã bawara kũrugusa kãine. ‘cómodo, amplio’
Kua mera, ka actha.sal.: ¡Kua mera!// ¿Nazadiuma kua mera, zroga buka?
‘saludo inicial’
Kuda
Yi kuda põira oi arrata tu baria.
Kudata urapõpe, yi drũdauta egoro
wape ukua baria. ‘piso del tambo’
kuku nom.: Mawabude ẽbẽra wẽrata do eda wãsi bida. Mawa do eda jũe
kãrape kokirude do edauba neduwuru zaketa ũtu degepe dayi kuku mae wã
barikua degesi. “herida, llaga”
kurru nom.: Wãjapurura kurrude tajũ bada.// Jẽsẽra kurrura chĩ chĩa yirua.//
Kapũria wẽra paima kurru tũsia kirua. ‘cintura’
kurru puaba nom.: Wẽra kurru puaba kaya baria. ‘dolor de cintura’
kuwa adj.: Dayi kuwa nu minanera bua bada daurutoto kiduata, ũragape
kugurude joa chubu baria bania ena. Mobe kui baria. Mawa tau baria
kuwamiara. ‘afiebrado’
kuwuru dõro dõro nom.: Kuwuru dõro dõro oro nu mua. ‘lóbulo de la
oreja’
Dayi kuwurura
kũagai, kãgai v.tr.: Mua buta kũaga yirua mu kareba ita kore ume jemenena
ita.// Mua mejacha kãga bua dora.// Jẽsẽra nebura audre bi-ia basia. Jomauba
mauta kãgasida.// “Jedekora wẽra kîraka chu bua”, asida. “¿Kãrea?”. “Iya
juwade erbua kuera”, asida. “Kuera iya kãga kudera ze bi bua drua surrua
ita”.// ¿Sõbede wãnaipe, yõdra?. Bua kãgade wãnaña.// Bua kãga ku budera.
// Bua kãga ewaride wãnaña.// Bua kãga eda wãnaña.// Atia ara o ita kãga ku
bua muara. ‘querer, necesitar’
maena adv.temp.: “Mu buwurura pua wã. Mura yõdra ba. Mura jipa ẽnau ẽa”.
Maena yu makẽra de eda adu-a jeweda bua.// Dairã kãi panasia mau ũri panuta
maena jaibanara trã basi. ‘mientras’
makenai v.tr.: Kore zõra do eda mogara ma zepe beusi bida. Wi zõra drua
beusi bida. Mawa makenasi bida kuriwade. “masacrar, asesinar”
makoi v.tr.: Mau diamasi imama zromata buesi bida. Mauba makosi ãyi
mebea aba; mauba ũbea bai panesi bida. “devorar”
mama adv.loc.: Mu sida mama jeweda kĩra; mamauba dayi puwuru bi-ia ũdu
kirua.// Dairã audre wawara wã be ẽ, mamara audre mitia nu mu bera.// Mau
do kẽwena mogara zromata nu mua, mama zõrarã panasiba bu bayida.// Mau
ewadera mua kawasi eumara do edauba ũtu ze chu buta mama bania do nu
mu.// Mama chu bu bida Ãkõreta.// Ẽsadra nu mu koriwi zaketa, mama nu
mu de kabanara.// Mama chu basia mogara torro zromata.// Arare yi korrata
urapõ baria, dayi zeze, papa, yi warrarã kãi ita mama.// Mama bema bara
widisida samauba ze buruta. Aramauta iya jarasi yõ nu masita ‘allí, allá, (de)
eso’
mama eda anaf.temp.: Mama eda ũdu bisida: zõrarã kakua buta, zõrarã kĩra
yota, zõrarã ũta karita, ua jemeneta. ‘en esa ocasión (mencionada)’
mama pai, mama bai adv.loc.: Mama bai basia.// ¡Mama bai! ‘eso era todo,
hasta aquí’
mau-, maune anaf., det.: Mau joma o kãrimape kuide wã panaria.// Mau
ãkõre bara nau druade nu mura bi-ia o amaesi jomarã ita.// Maune wã chu
bera doi baei bara jãba erbari berabari ita.// Mauta ewari aba neburu bayi mu
payõdraba.// Jẽsẽra nebura audre bi-ia basia. Jomauba mauta kãgasida.// Kãra
pakurudera kiduata jurzu baria, pisumata bedaba mauta ko bua. Mauba
pakuru tu be ẽ do kaita bemarã.// Waya edre nu mu bida Amukũra, Yãberarã
drua a bada, ãyi yikora nari, mauta ko chu bua.// Zõrarãba kawa nu measi
mau neburarã.// Poagadera ze ẽ kuera; maunera ne u wari ẽ.// Jomauta bedea
kĩra bara basi mau ewadera. Mau ewadera mua kawasi eumara do edauba ũtu
ze chu buta mama bania do nu mu.// Bania sida papa bara chu bua, maura
Nusi.// Mau ũtruare de ũbea nu mu, maune bemata aba daide.// Ewari aba basi
bida eterre makẽrata yi kima ume. Maune kuriwata ze chu basi bida.// Awara
ne ẽ baẽra mau ume kãwa kãii bara zesia. // Mau de edara bia akusida. ‘eso (
de lo que habló ), en esa ocasión, esta vez’
mau adewara con.adit.: Kore ekarra paima ta ta chu bua, yi zõra torro chu
bua. Iyira mau adewara dru drasoa chu bua. ‘además, también’
mau are, ma-are con.disc.: Joma toekuape yi jũsita ãi bue baria. Mau are yi
korrata urapõ baria iyabauba oi arraba.// Jai trũ nu munera chupea trũ bari,
kuwurude bedea nu mu kĩraka auwurua. Ma-are trã nu mina.// Mobeburu
jedeko bia bera na yi de jĩruta tuya. Mau are ewari ũbeade yi drũdau tu baria.
‘luego, ya después’
mau kakea, mau kakia, makakea con.cau.: Mau mawa ope baniara ãrisida;
bedara bera beude basi joma. Mawasiudu joma kinesi bedara. Mau kakea
zõrarã ãba yi juredape, kĩrichadape kawasida mau de kui bi badara, de kui bira
sere ẽata.// Kõrabariba dayirã bedata jõ bisi dota jũatu kãrape. Mau kakea
bedara wã ze be ẽa.// Mau jaure dayirã bawara bedeasia; makakea Oi Papa a
bada. ‘por eso’
mau karea con.cau.: Mura nedurruba kakuasida. Mau karea kakua joma
pupuka nu mu. Mu buwuru mejacha pu.// Naenauba jedekora diamasira ewari
kĩraka ũna ũnadru basi bida. Mau ũnaba ẽbẽra kãña ka ẽa basi bida. Mau
karea ẽbẽraba jura basi bida. ‘por eso’
mau zade adv.comp.: Mua eterre zõrata o mosoa edau nu muta ũdusia; mawe
bua bida oi bara, mau zade oi bara. ‘así lo mismo, según la muestra’
maudaucha con. disc.: Ẽbẽraba dera ũtu o bada do ze burude surrua ẽ marea.
Maudaucha damata ze ẽ marea.// “Baniaba bi-ia eryirua druara”, asi.
Pakururã, ẽbẽra zakerãta, mawatru mauba wariya”, asi dairãa. Maudaucha
warra zake bara jarasi: “do bara kũrasãta dia bua”, asi.// Mau ewadera mua
kawasi eumara do edauba ũtu ze chu buta mama bania do nu mu. Maudaucha
mawa ũtu zeira beda ko chu bu // Jipa ne u bada ewaridera kue mejacha ze
ẽanera., maudaucha poaga mejacha nu mina ẽ.// Naweda eda nusi bara ẽbẽra
bea basi, maudaucha ko basi. // Nawedara beda wãrize basidera Dokerado
kẽwena mejacha basia. Maudauchara zõrarã do wãra urraju wã jãbade eda
bae basia beda zromata.‘por ahí derecho, a la vez, al mismo tiempo,
igualmente, también, además’
maukara adv.cant.: Waya maukara kue ze nu mune, ura oya jogaya ne uta.
‘demasiado’
maurã pron.: Mama chu basia mogara torro zromata, iyi maurãta bio nu
masia. ‘esos (mencionados)’
mauta kãrea con.ca.: Nusira yi bia, akusa kayirua chu bu. Mauta kãrea
akusa ẽbẽrata ko busi bera. ‘porque, esto porque....’
mautua adv.cant.: Iyi kuriwaba aku yirude mautua bara bei. Iyi kuriwa dege
kãrape ẽsadra kõtasi bida. ‘demasiado, excesivamente, propasándose’
mawa adv.man.: Mawa jaradia kãrimape daia widisi: “¿Do kãre karea yi
biata?”, widisi.// “Mure”, asi. “Wabemarã ita ẽ naura”. Mamina Ãkõre kĩricha
mawa ẽ basi.// Mau ewadera mua kawasi eumara do edauba ũtu ze chu buta
mama bania do nu mu. Maudaucha mawa ũtu zeira beda ko chu bu.//
Mobeburu ũta puaya. Mawa pua nu mune bakaya. Mobe dãra baka biya; wi
nu minane, jirataya.// Mobeburu epedekode tuepe neta torro pichi eda ko
baria. Mawa wia ko baria beda yumara. ‘así’
mawa burude con. disc.: Mawa burude edawara piradru totosi.// Mawe
imama zõraba dakãi jũa nu mesia iyara paka bikauba; mawa burude
mogarata ũru baesi.// Mawa burude ẽbẽra yu makẽrata zakeba, mauba
pãnusi.// Zõra mawa burude wãña ũdusi bida. ‘en ese momento, cuando en
eso..., y ocurrió que...’
mawa nu mune con.disc.: Mawa nu mune Jedeko jida kãrape jarasi egoro
eda u baribue ita mejacha ũna ẽ marea.”?”
mawe, mawera accth.conf.: ¿Yõdrata ita sõsika mawera?// Mawa bude ewari
aba jarasi bida eterre makẽrata yi kimaa: “Nanera kuriwata zeya; mawe mu
ũtu muyi kãi bari mae o mosoa edau numaña”, asi bida yi kimaa, “nanera
kuriwata zeya”, asi bida.// “Mawera dayi burura nausã totosia”.// Mawe
imama bara krĩcha totosia paka ya eda uruta.// Jaidukama: Bua bi-ia jaradia nu
mune wãwaba dau chuwasia, mawera kuide wãrua.// Mawera Jĩrupoto Warra
bara tu edasi chigorota. Mobe kubusi kugurude. // Mawera chigorora wari
wãsi mejachaude drasoa bajã inu bayi eda. Iyi Jedeko idu jũe kãrape chigoro
kẽwenauba yõ nu mesi jedeko ume. Mawera chigorora wari wãsi mejachaude
drasoa bajã inu bayi eda. Iyi Jedeko idu jũe kãrape chigoro kẽwenauba yõ nu
mesi jedeko ume. ‘en consecuencia, entonces’
mea nom.: Maudaucha yõdrara mea wã amasi pada tude.// Mau nebura
berabaripe mea joma wãsi jẽsẽra jurude. Mea mejacha nu mu jẽsẽrarã.//
Mawa trũgasida dayirãne eda jipa chu ba ẽ basi bera, iyira mea chu besia.//
Mau kewara mu payõdra meauba kaya zesi. ‘monte’
mea bema orig.: Pakuruba ibude okua bada neduwuruta, eterreta de edre
bemata, chinata, ibanata mea bemata. “del monte, silvestre, guerillero”
Mu meberã
Mu meberã bio kabana panua. Mu zezõna
zezera, mu zezõna ũtu bema. Mu payõdra
papara, mu payõdra ũtu bema. Mu zeze zezera,
mu zezõna. Mu papa papara mu payõdra. Mu
papa kimara, mu zezea. Mu zeze nawe kaura,
mu yãba yõdrara. Mu zeze warrarãra, mu
meberã.
Mebure
Bokorro mebure bakuru zobeade kãi
chu bua. Yi kakuara ta ta chu bua. Yi
juwa jĩwini ũbea chu bua. ‘sapo,
espe.’
mera edei v.tr.: Mua kima ba ita mera edesia.// Wẽra zaketa mera ede kĩra
yirua. ‘raptar’
mesẽra adj., adv. man.: Naurã neduwururãta audre mesẽra basi.// Chidimara
mesẽra wã ze totosi.// ¡Mesẽra zerua!// Mobe ẽbẽrata jurukua baria de
mesẽra joa ita. ‘rápido, veloz, rápidamente’
mesiai v.intr.: Dãda oide bema. Iyi buru wĩka kirua. Iyi kĩbu mesia dogode
drasoa dogoa. ‘enojarse
mibuei v.intr.: Patura newede mibuesia.// Bosuka mi kĩra yirua. ‘tragar, picar
el pez el anzuelo’
mii v.tr.: Ãyira ẽbẽra Dojura basi, kãi basi bida ewaridera, diamasira wã basi
bida mi neduwuru beade. “cazar”
mi kĩra yirua
mi wãi v.intr.: Mu zeze mea wã baria iyi kaimokara bia bude. Iyi kaimokara
ũnadru kayirua burudera mi wã ka.// Ẽbẽraba ewaride usa eda mi wã baria. ‘ir
a cazar’
mia yiru, mia yiru mod.: Mia yiru, mia yiru: ẽbẽra buru kuara yiruta dosu yi
bae bari, ¿kaipe? ‘marca y fórmula de las adivinanzas’
Mu zeze miakeramia
Mu zeze mea wã baria iyi kaimokara bia bude.
Iyi kaimokara ũnadru kayirua burudera mi wã
ka. Mu zeze bia kaimokara ũnadru burudera
pãrigu eda mi wã baria. Dãda jĩru yiwidi ũdu
burude kaidu pẽwa wã ita. Mawa audre ẽane
kaidu pẽwape dãda bea baria ẽnedrumaba.
Mawa beape wãjari tabu baria yi e joda ita;
dãra baria yi e joda ita dãdara yi zroma baẽra.
Mawamina bio bara atia jodeta bada.
Aramauta yi kareba beada jedeka bada.
‘cazador de varios días’
miakera wãi v.intr.: Ẽbẽra zõrarãta miakera wãsia do zroma wãra; maune
wãsia jẽramarata aba. ‘ir de cacería por varios días’
miapita adj.:
Miasu
Warrarã yu makẽrarã dugaba beda wa
kĩrade, akusa dugatruba, miasuba
sida. ‘lanza, chuzo largo’
Michi
Michi de edre bema. ‘gato’
mimizua adj.: Nuyer kĩbude mimizua chu bu ẽa sũbibi kĩraka. Iyi nuyer
kakua goro goro yirua. Iyi biru ne ẽa. ‘como el moco del pavo’
mipita adj.:
mirui v.intr.: Bedara mogara edre miru totoira bi-ia bea panaria.// Ororochiru
miru baria iyi ede. Iyi era zarea chu bua, kĩrame kara kara chu bua.// Kima
ũbea bemata miru ku buta zesia. ‘esconderse’
misurra nom.: Misurra yerre kĩraka chu bua. Mawamina iyi kakua wĩka
yirua. Iyi kakua kĩra ume chu bua: aba paima, aba torroa. ‘mico cariblanco’
mobeburu, mobe bai buru, mobe con.disc.: Mobe baniara jõsi.// Mobeburu
Ãkõrera chĩbisu ba totosi jẽsẽraba bania sama wãga chu kãre kawa ita.// Mobe
trũsida yerreta, bututa, emechichita.// Aramauta do barrea arrajãbaude pẽwa
jiru bude begi ũdui miasuba beasia. Mobeburu sobia de eda edesia.// Mobe
sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi wata ãi sugu buesia.
Mobeburu drapetakuasia, yi esugura pichia biratusida, yi yara serasida.// Mu
usaba begita juretasia oi zromaneba. Mobe pẽwa jiru bude doi baribuesia.
‘entonces’
mochichi nom.: Mochichiba era baria. ‘piedra dura para labrar herramientas’
Mogara
Bedara mogara edre miru totoira
bi-ia bea panaria. ‘piedra’
mogara torro nom.: Mama chu basia mogara torro zromata, iyi maurãta bio
nu masia. ‘piedra blanca’
Mogaratatado Tae nom.: Bania bira ũ buba ẽbẽra drua biraya: Kũrasãdo wãri
Begido idu biraya. Dokerado wãri Mogaratatado Tae idu. ‘Chorro de
Mutatá’
Mokita
Mokita egorode eda chu bua. Iyi buru sumia,
iyira orraju wã chu bua. Mokita berugua
drasoa chu bua. Iyi kakua kuara kuara chõda
kirua. Mokita buru borrõgoa ũta ẽubari wã
chu bua. Mokita kĩra bio bua. Ẽbẽraba
mokitara beda wade wã baria. ‘lombriz de
tierra’
mosoa adj.: Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyi burura arabia i jogoa chu bua.
Iyi drura mosoa kirua. ‘corto, mocho’
mu- pron.1pers.sing.: Mu ẽbẽra trũ Dojibi.// Mua buta kũaga yirua mu kareba
ita kore ume jemenena ita // “¿Mu kore ume sãwa jemenaipe?”, asi bida wiba.
Kuriwaba jarasi bida wia: “bura kore ume jũkarade yi erbari jemenaña”. ‘yo,
mi’
na ena adv.temp.: Dai kui na ena juwa jĩwiniba, pakuruba, ibude kĩratana
okua bada. ‘antes de’
nabema adj.: Jumi bara jarasi zõrarã na bemarã bara kĩricha panasi ãñara
eumara ũtu zesi wãwata bi eda beusi bera.// Kuriwa oide bema. Kuriwaba ne
joma ko baria. Iyi kakua paisosoa ugu kuara kuara chu bua. Kuriwa juwa
jĩwini na bema kimari chu bua, tẽa bemara ũbea chu bua. ‘anterior, primero,
de antes’
nagabea adj.: Yiko nagabea bari bura warra ẽa.// Yiko tã ne ẽ buru nagabea
bua. ‘desabrido, simple’
nagu nom: Bokorro bara ze bi baria naguta. ‘viento’
nainu, nai dei.loc.: Mamauba jarasia kapũria de kui bi bada nara zeside
nainu, de joma kui bidai, yi wĩka eda bedara do eda weikuasida.// Wiba
pãnusi bida: “Mu nai jira yidia, yãba kuriwa”, asi bida wiba. ‘por aquí’
nama dei.prox.: Nama zea badarãba kareba juacha aku bada.// Nama
bokorrora mejacha bua dozakede. ‘aquí’
nama bai lim.loc.: Nama bai dia bariya.// Nama bai jaraya muara. ‘hasta
aquí’
namauba jari idu adv.: Namauba jari idua mu druara. ‘de aquí hasta allá’
nane adv.temp.: Ewari aba basi bida eterre makẽrata yi kima ume. Ewari aba
jarasi bida eterre makẽraba yi kimaa: “Nanera kuriwata zeya; mawe mu ũtu
muyi kãi bari mae o mosoa edau numaña”, asi bida yi kimaa, “nanera kuriwata
zeya”, asi bida. ‘ahora, luego’
nane bai adv.temp.: Nane bai zeya karta buira. ‘hasta hoy’
nane buru adv.temp.: “Nane buru mua makoya baidua sewa nebura o buta”.
‘ahora si’
nara adv.or., adv.temp.: Nruema ãyi zei pakurura iyaba nu masi, nara nu
mana kĩra.// Diapedara nara baniata jue panaria.// Mamauba jarasia kapũria de
kui bi bada nara zeside nainu, de joma kui bidai, yi wĩka eda bedara do eda
weikuasida.// Wẽrarãba wia bada bedara kãwa: bedara nara e tẽ baria. E tẽ
kãrimape bi baria.// Nara ũraga baria ãjarepã kiduata.// Nara beda mejacha
wãze basia poaga za, umu ẽ ita Kerado wãri.// Narara Kerado wãrira kisapara
bio pira po basi. Mobe jãbade eda bae basia.‘primero, antes, anteriormente,
antiguamente’
nari nom.: Diapeda akusa kewara nari ũtu ze busi de jomaneba.// Waya edre
nu mu bida Amukũra, Yãberarã drua a bada, ãyi yikora nari, mauta ko chu
bua. ‘humo’
nau, na- dei.prox., det., anaf.: Dai ẽbẽra Karagabide bema. Nau drua bi-ia
kirua.// Dayirã do ne ẽara nau druade ba be ẽa.// Nau drua osidadera Ãkõreta
chu basi.// “Nau baniara mu aba ita”, asi. “Aba ita ẽ naura; baniara joma ita”.
“Mure”, asi. “Wabemarã ita ẽ naura”.// Chidimara mesẽra wã ze totosi;
wabemarãba jarasida: “nau buru dayirãa bania ũdu biya”.// Na druara joma
ãba nu mu bera, baniaba ãba nu mu bera, mau druade bema baniara bajã bida
drua edre bemata.// Do jũatu nu minanera seri ẽ bayi, dora paima paima ũ
beya. Baniara sere ẽ bayi daya do ita. Dayirãba nau baniata dora kayaya.//
Purea nu minane yi biata nu meña joma ita. Nauta yi bia.// Yi ne bu badarã
naurã: Kiduapuma, Kadeuma, Jaiyaribi. ‘este, esta, esto’
nauchia, naucha adj.: Wẽra i nauchia yirua.// Bakuru kõma nauchia chu
baẽra jũreasia bisiaba.// Kuwuru ira nauchia kirua.// Bõpa i naucha ugua
kirua. ‘delgadito’
nausã adj.: Imama wãrinu jirtotoi basi, iyi bikauba. Mobeburu jirtotoẽra
mogaratru jidasia “mawera dayi burura nausã totosia”. Mawa beusi imamara;
mawa iyi kuriwara sobia besi. ‘aplastado’
naweda, naweda eda, nawena ena adv.temp.: Nawena ena nusi bara ẽbẽra
bea basi.// Nawedara poagadera wãridera mejacha warisi beasia Dokerado
edara. Mauba ãyira doba pinadru bae basia arra tachima ũru. ‘anteriormente,
antiguamente’
ne bea kobea bada netata nom.: Ne bea ko bea bada netata ũdu bisida
Koredode. ‘armas de cacería’
ne bu bari nom.: ¡Ne bu bari jaretarua!// ¡Ne bu bari mae zerua! ‘tablero’
ne kãre indef.: Kewara idu ze buta mamauba, ne kãre juru totodata jũetasita
Jĩrupoto Warra drua idu. “algo”
Ne jaradia bari de
Nejaradiabari de bi-ia ara
oi bara. ‘escuela’
ne kareba bari, badarã nom. : ¡Bia ze burua nokorã, noko wẽrarã, nejaradia
badarã, zarrarã, nekareba badarã. Jomauba daya kawabu kĩricha ũrinape yi
wãe buta ibiade ara oda ita! ‘colaborador, funcionario’
ne kayirua oi v.tr.: Chirrĩcha kĩraka chu bua ne kayirua o ita. ‘hacer el mal’
ne koi v.tr.: Dayi iba ne ko baria.// Mobeburu wẽraba epedekode tãwi kãrape
yi de eda panua ne dedekasia ne koda marea.// Bẽrogõara oide bema. Iyi dera
egoro zobeade seatu kãi chu bua. Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyira
diamasi bema. Diamasira ne ko chu bua. ‘comer algo’
ne ko bari mae nom.: Ẽbẽraba põga bara kawa nu me bari; audre ẽane
bẽrogõara urraju bue bari iyi ne ko bari mae. ‘comedero (de animal)’
ne u nom.: “Kuera”, Alecira arabia chu basi, mauba jarasi: “kuera bika”, asi.
“Doa bania dia chu bu bera, ne u bi-ia wari bi bera”.// Kõrabariba dota jũatu
bi kãrape dayirã ne uta bea biya, yu beaya doba. ‘sembrado’
ne ui v.tr.: Ne u bada jedekodera kuera ze bua. Nama bemarã ẽbẽra jomauta
ne u bua. ‘sembrar algo’
nebura nom.: Mau nebura berabaripe mea joma wãsi jẽsẽra jurude.// Nebura
nu mesi ewari aba Ãkõreba jarasi bida kuguruta oda marea bania jue ita dota
jõi bera; ẽbẽrarã bara wãri okuasida bida.// Mobe neburata neburusida: sẽge
sẽgeta ãkoso ume, pisumata pũsĩra ume, bosãi kuriwa ume, warrarãba jara ũri
bisida.// Dayi iba sewa nebura o baria. ‘relato, cuento tradicional’
Jĩrupoto Warra nebura
Naenauba jedekora diamasira ewari kĩraka ũna ũnadru basi bida. Mau ũnaba
ẽbẽra kãña ka ẽa basi bida. Mau karea ẽbẽraba jura basi bida.
Mawabude ẽbẽra wẽrata do eda wãsi bida. Mawa do eda jũe kãrape kokirude
do edauba neduwuru zaketa ũtu degepe dayi jĩru kuku mae wã barikua degesi
bida. Mobe wẽi wẽi nu ma kawasi bida. Dayi Jĩrupoto ma dayi kuku a
kiru mae. Mawa ku ba kãrape akusa doi totosi bida. Mawabude yuwẽra
jĩrupotora waburu oro wãsi bida . Mawabude tosi bida jĩrupotodeba ẽbẽra
wãwa zaketa. Mau to buruba yi papara beusi bida.
Jedekora mejachaude ũna baside, kãi bi ẽ basi ẽbẽrarãa, ewaride nu mu kĩraka
ũna chu basi baẽra. Mauba ẽbẽrarã masẽkuasi.
Jĩrupoto Warra to bayi ẽbẽra wẽra jĩrupotodeba. Iya mejacha jurasi Jedekora
ũna basi baẽra umadau kĩraka; kãi bi ẽ basi ẽbẽrarãta ũnaba. Ewari abaude
Jĩrupoto Warraba bea ita kĩrichasi Jedekora. Iya jarasi Jedekoa: “¡Buta, ũna
buta iduari bi ẽ buru, mua u baribue ita!”. Mamina Jedeko bara ũri ẽ basi, ũna
besi ariya.
Mawera Jĩrupoto Warra bara tu edasi chigorota, mobe kubusi kugurude. Iyi
ũtu jĩdru kãrape jarasi chigoroa wari marea bajã inu bayi eda. Mawera
chigorora wari wãsi mejachaude drasoa bajã inu bayi eda. Iyi Jedeko idu jũe
kãrape chigoro kẽwenauba yõ nu mesi Jedeko ume. Mawa nu mune Jedeko
jida kãrape jarasi egoro eda baribue ita wa mejacha ũna ẽ marea.
Jedekora ẽbẽra wẽra zroma kĩraka chu basi. Akusa dayirã ẽjua abaude chu
basi. Mawera yi jida bipe u baribue bi ẽ basi, mejacha yõsida mina.
Jĩrupoto Warra bara u baribue ẽ baẽra juwa bichiwiba ãrisi Jedeko kĩrata,
dabuta. Mauba mejacha ũna ẽ na ũna bada kĩraka.
Mau karea ẽbẽrarã bara jurasida Jĩrupoto Warrara, iyira Jedeko idu jũesi baẽra.
Aramauta chigorota tu baribuesida uda ze ẽ marea. Mamina iya kawa ẽ basi
kãreta sãwa berabari nu muta egorode. Iya jurasi eda iyita jũana marea u ba
ita, akusa iya tu bue ita. Mamina ẽbẽrarã bara jũana ẽ basi, tu buesida Jĩrupoto
Warrara. Yiko ede ẽ basi baẽra mejacha jarra nu mesi.
Jeweda besi jedeko ũru. Mamauba kĩrichasi sãwa u bae ita. Nara kĩrichasi
mojou budadeba u bae ita. Mauba jarasí: “¡mojou buda¡”, “¡mojou buda!”
Mauneba drua eda jũdrusi, mamina ze be ẽ basi; pũadruta mejacha nu masi
baẽra, mojou buda kiru baẽra akusa ũta edesi Jedeko ma. Jĩrupoto Warra akusa
jẽda jeweda Jedeko ũru kĩricha o besi.
Mejachaude kĩricha basi sãwa u bae ita Jedekodeba. Mawabude idiburu bi-ia
kĩrichasi u baesia buta mogara kĩraka. Mawera “¡mogara!” a kãrape pinadrusi
egoro eda. Drua eda baepe mamina wãña berabarisi egoro drua eda edre bema
eda baesi.
Ũdusia ẽbẽra awara bu bawara. Ãyira ẽbẽra Dojura basi, kãi basi ewaridera,
diamasi wã basi mi neduwuru beade.
Jĩrupoto Warrara ẽbẽra deda jũesia. Mama bema bara widisida samauba ze
buruta. Aramauta iya jarasi yõ nu masita Jedeko ume, akusa sãwa zesita nau
egoro eda. Mau de edara bia akusida. Ãya jarasida ãyi aku be marea.
Jĩrupoto Warra iyi doba basi ewaridera, wabemara kãi nu mea bayi baẽra.
Ẽbẽra Dojura yikora awara basi. Ãyara wia panasi bidoweta, begita. Mamina
ko panasi yi jãraratru jũwuruata. Mawa o kãrape baribue panasi yikora.
Dojurara ãga bari ne ẽ basi. Mauba Jĩrupoto Warra abarika ko marea jarasida,
mamina iyara mawa o ẽ basi. Jĩrupoto Warra bara jarasi sãwa neko buta iyi
druadera. Mawera iyita diasida chichita pada ume ko marea.
Jĩrupoto Warra ãpua buesidera iyira wãsi o idu. Mamina iyi kaidura Dojura
wãwa zaketa orda kaidu wãsi. Mau bara ũdusi sãwa odara Jĩrupoto Warra
bara.
Mobe iyi de eda jũe kãrape jarasi wabemarãa iya ũdudata. Mawera wabema Dojura
bara abarika o kĩra basi.
Jĩrupoto Warra de eda ze burudera Dojura zõrarãba widisi:
“¿Bua sãwa kãwa o buta bu neko buru za?”
Iya pãnusi:
“Mu neko burude mura bide jãwa bu mauta ãibuei bara. Mawa akusa jẽda neko ita.”
Mau karea zõrarã bara kãgasi mawa o marea ãyita Jĩrupoto Warra druade bu kĩraka.
Jĩrupoto Warra bara ẽbẽra zõraa jaradia naweda widisi ara kaita bu kawa ita nau
awara ẽbẽra mia aribe bi kua buta. Ẽbẽra bara jarasida katuma aba berabari barata.
Mama chuta ẽbẽra zõra mia arigua bi chuta. Akusa jaradia chuta sãwa yõ ita.
Mawaera Jĩrupota Warra bara jarasi iyara jaradia ita iyi druade bu kĩraka ba marea.
Mamina na kõi bara basi u chiruata. Iya na jarada katuma inu buta eda wã ita.
Mamina iyi juwaba juru bara basita maura.
Iya jarasi nara arigua bi marea aba. Akusa mau kaidu edesida Dojura wãwata.
Ẽbẽra zõra abauba wãwara barru kubusi. Mobe kuchoba kõsi. Mawa o burude
ĩñabawa ũtu zesi.
Wãwara mawaburude beusi. Jĩrupoto Warraba jarasi aramauta iyita jũana
marea juru wã baẽra chiruata mia arigua bi barita. Mawaburude idu bisida wã
marea mau chirua jurude. Mawera Jĩrupoto Warrara wãsi ãya o
jaradiadapeade. Jĩrupoto Warra Warra ze ẽ basi. Dojura wãwara beusi.
Jĩrupoto Warra wẽba wãsi, katuma audu wãsi. Mama wẽba bude ora adausia,
do zake ba aka eda adua bisia. Iyi baridua wãne ũdusi ẽbẽra aba. Mau bara
jarasi “namaubara ara jĩga buta ẽbẽrata. Mamina jura kawa bara”, asia. “Mau
ẽbẽrara kayirua, akusa beasi aba”.
Jĩrupoto Warra ode jira bide eya zroma ena zesia. Maura katuma kĩbudeba do
idu baeyi edara pẽa jira basia. Jĩrupoto Warra maune wãsi iyi do idu bai, ũdusi
ẽbẽra aba beda wa buta. Mau bara widisi “¿samauba zepe?”, asi. Iya pãnusi
iyira aduasita, akusa jarasi yõsita jedeko ume. Mobe iya widisi iyi kãi bi kawa
ita mau ẽbẽra de eda.
Beda beamia bara jarasi kãi bita. Mawera ãyira wãsi de eda. Beda mejacha
edesida iyi ẽbẽra zõra, iyi de eda jũe burudera beda chu numusi ko ita. Akusa
wabema bedara okuasi. Mamina beda chu numunara mau pananera beta eda
bue ita jarasi. Mamina bue ẽ basi mauta awara buru ne kãre kara kara chuta
eda buesi. Mauta jĩrupoto Warraba ũdusi.
Mau yiko wi burudera ẽbẽra zõra bara diasi mau yikota, ko marea. Jĩrupoto
Warra bara jarasi ko ẽata, kãwara beusia buta. Iyira neko ẽ baya mau yiko ko ẽ
ba ita.
Mawera ẽbẽra beda beamiara mejacha kĩrusi. Jarasi neko ẽ buru jarraba ba
beu marea. Mawera iya jarasi jemenene wãda.
Sobiade Jĩrupoto Warra ĩjasi jemenene wã ita. Mamina mau naweda jarasi jara
marea. “Nara jemenene wãda”, asi.
Edesi katuma kĩbu idu. Mamauba jarasi burga bura bari wã barita eda.
Mamina mawa bea kĩra ku basi beda beamia bara. Jĩrupoto Warra bara ĩja ẽ
basi. Maura awara buru jarasi: “¿kãrea bua o ẽata nara?”.
Mawera beda beamiara burabari wãsi do idu bai mogara ma jẽ totosi. Mobe
ẽbẽra zõrara suna ba totosi. Akusa jẽda jũesi Jĩrupoto Warra chu idu, bedeasi.
Mobe jarasi Jĩrupoto Warra abarika o marea. Mamina Jĩrupoto Warra bara
widisi jaradia marea samare wã chuta ora. Bedawamia bara jaradiasi.
Aramauta Jĩrupoto Warra bara jarasi wabida bia kawa ẽ kuta sãwa buta suna
ba totosita.¡Mobera oya!, asi ẽbẽra bara iyi burabari dogode. Jĩrupoto Warrara
wẽba wãsi iya jaradiadade.
Jĩrupoto Warra baridua ode jira bude zokorro wẽra de eda zesi. Iya widisi
samauba ze buruta. Jĩrupoto Warra bara jarasi aduasita, ẽdrusita ẽbẽra
katumaneba bea kĩra buta.
Zokorro wẽra bara aramauta jarasi miru marea, mau ẽbẽra bara beasia buta.
Mau karea miru bisi jeweda bada edre. Mobe iyita ũru jeweda chu besi. Mobe
zokorro wẽra bara juru edasi bakuru borrõgoata ẽbẽra zõra bue burude tawe
ita.
Audre ẽane zesi wẽba beda beamiara. Mobe widisi ũdu ẽ kawa ita ẽbẽrata.
Zokorro wẽra bara pãnusi ũdu ẽata. Akusa jarasi kãrea juru nu muta, nida o ẽ
marea.
Mawera beda beamia bara jarasi naida o ẽata. Akusa ewari jomaunera mawa
ẽbẽra bea ẽ bai ita.
Zokorro wẽra bara jarasi iyita bea marea. Mawera ẽbẽra zõra bara põ bu wãsi
zokorro wẽrara. Zokorro wẽra bara bakuru borrõgoaba ẽkarra ma diasi ẽbẽra
zõra. Mauba jẽ totosi, ne kara kara ba totosi.
Zokorro wẽra bara jarasi: “¡Bura kawa ba ita bakuru zobeade. Ẽbẽra bara juru
ita, iyi ĩbĩra koa ita. Mau karea yi biata bura!”.
Zokorro wẽrara ẽbẽra bia basi, yiko diasi dãda chichita ko marea. Jĩrupoto
Warra mejacha nekosi. Neko berabari kãrape widisi kãi bi kawa ita iyi de eda.
Zokorro wẽra bara jarasi kãi bita.
Iyi kãi naweda jarasi iyira masẽ buta. Akusa widisi sãwa iyi drua eda jũesia
buta. Aramauta zokorro wẽra bara jarasi namauba ara jĩga buta na zuerru
wẽrata u chõda kiruta. Mau de edauba ara kaita buta Jĩrupoto Warra dera o
druara.
Mau karea mejacha sobia kãisi. Diapeda piradrusi zuerru de eda wã ita.
Jĩrupoto Warra jiru bude kewara idu jũesi Zuerru de eda. Zuerru wẽra bara
widisi samauba ze buruta. Mobe iyi de eda jũe bisi. Nu nruemane Jĩrupoto
Warra bara widisi : “¿Bura sama wã kĩrata?”. Zuerru wẽra bara pãnusi iyira
wawara wã buta. Kewara idu ze buta mamauba,ne kãre juru totodata jũetasita
Jĩrupoto Warra drua idu. Iyira wãsi diapeda. Mauta diamasi degesi; jarasi ara
kaita basita maura.
Jĩrupoto Warra kãi ẽ basi, kĩricha nu muba nruemanera iyi de eda ba ita.
Mejacha sobia basi mauba.
Nruemane diapeda wãsi; jira bide umatipa ba burude kawa ẽ nu mesi, kĩra
burrua nu mesi. Akusa ota iyi wã bada kĩraka. Mauba dau perasi. Iyi dau
ewasi kãi nu mu kĩraka busi baẽra. Mawa kau ba wãsi iyi druade zesita.
Mejachaude sobiasi, ũrisi yi meberã bedea bara nu muta. Mama jũe burudera
yi kimara dau perasi, widisi samauba ze buruta. Iya jarasi: “Mura biode adua
nu masita.”
Jẽsẽra nebura
Nau baniara mu
aba ita. Mure.
Wabemara ita ẽ
naura.
Dairã ũtu katumane duanu, puwuru ũtruare. Katumaneba joma ũdu nu mua:
deta, jẽgata, dota Kapa a badata ũdu nu mua. Dai ẽbẽraba dera aku bura, dai
ẽbẽra de “de arata” jara ku bua.
Ẽbẽra dera joma borokoa chu bua. . Ũkuruba dera chãso kiduaba joa bada.
Ẽbẽra jomauba pakuruba o panari dera. Ẽbẽraba dera ũtu o bada do ze burude
surrua ẽ marea; maudaucha damata ze ẽ marea.
Ẽbẽra de ara
Diapeda, akusa kewara bisia miru buside, mau umadaude buru tubu koa
burude, nari ũtu ze buside, de jomaneba jãrara pichia ũtu ze busi kĩraka busia.
Mua mejacha kãga bua dora. “¿Kãrea?”, widisi ẽbẽra wẽraba pasia zedaba.
Mua iya jarasi: Dora mu itara mu mebea kĩraka bua. Dayirã do ne ẽara, nau
druade ba be ẽa. Dayirãba dora ne joma ita zoka panua: ne o ita, itua o ita, kui
ita, ua tõ ita, do barrea wã ita, wãra wã ita, do barrea padata ede bada. Do ne
ẽara ne arabia ede be ẽ ba kasia, wĩka ede ba kasia.
Dokerado
Dai warrarã bara dora wawiada ẽa. Dora ũkurura mechia chu bua; mawasiudu
dairã perada ẽa. Dairã nruemata mojou jida karimape, do eda jemene kui
panaria.
Mu kĩraka arabia chu baira, mu payõdraba mua jara bari 10 poaga bu buru
abari muara ju ũtu ze ẽ bera, dairã kuide wãira wãdeare doitẽi wã nu mua.
Dairã yi ede bi bada; maudaucha jãba sida dowiba ede kawa dai bara,
mauneburu dotẽba.
Dairã nruemata do eda wã panaria. Dai kui na ena juwa jĩwiniba, pakuruba,
ibude kĩratana okua bada: Nituwuruta, eterreta de edre bemata. Maudaucha
dairã pinadru jeme panaria bokorro kĩraka; nama bokorrora mejacha bua do
zakede. Bokorrora ũkurura arabia chu bua, ũkurura wĩka kirua, , ũkurura kuara
chu bua.
Dai drua trũ Mobu a bada. Mobu bedeara mogara zromane bu nu mu. Mau
do kẽwena mogara zromata nu mua; mama zõrarã panasiba bu bayida. Mauta
ewari aba neburu bayi mu payõdraba. Ewari kiuira atia ẽ ũnadruira, ĩbĩrara
umadau 7 baira ki dogo, mu payõdra bedea bedea bari.
Maudaucha mu payõdraba neburu bayi Kueze Zroma ũru. Dai ẽbẽraba seka
bi bada jãbara mau mogara kawa. Mama chuida bayi dai yi bari zroma, Ãkõre
a bayida. Mama kui bayi, ua jũpe wã bayi.
Mura mu payõdra ume bedea kĩra. Dai ume piradru kĩrane diapeda ũnadru
bari. Mau umadaude piradru bayi daira tubu koa ita, pada yu ita. Mau pada
zakera dai bara nruemata ko panua.
Diapedara nara baniata jue panaria; do eda bemata we ẽ buru, kue baniata we
baria.
Mu payõdra bara mua jara bari dora bi-ia akui bara wãwarã kĩraka. Do akuira
pakuruta tu be ẽa doya nu mera. Kãurã pakuru buru zokai erta kirua dora.
Mauneburu atia beu dogoa, Kãra pakurudera kiduata jurzu baria; pisumata
bedaba mauta ko bua. Mauba pakuru tu be ẽ do kaita bemarã.
Dai bara kora bodo nu muta tu bada tu bada tubu ita. Kãra pakuruta baeẽra
ẽbẽrata po oya. Dayirã do barrea wãnera pakuru edre abi, bisiaba ba ẽ marea.
Ara nuweda ãba yi jure bara basi jomauta ne jaradiabari dede; mama bara basi
zõrarãta, warrarãta bara basi ẽbẽra yi jure nu manara; Jaime Jumi basi. Mau
ẽbẽrarã ũdu kawade jomauba; maudaucha kau chu bu, daia bi-ia jaradia bari
sãwa bedea abarika wãira. Iyira mau jaradiade ze bari. Dota jaradia nu masi
daia. Iya jarasi: “dora dayirã papa”, asi dayirã itara. Kĩra ume jaradiasi dayirã
ita ( bi asi ): “baniara, dota, drua ume” jara ku basi. “Druara dayi kakua kĩra
bua”, a ku basi. “Oya, dora, wa kĩraka chu bua”, asi. “Baniara do” a ku basi
iyara. “Oya egorota, druata oi eda” a ku basi iyara.
Mawa jaradia kãrimape daia widisi: “¿do kãre karea yi biata?”, widisi. Mawa
burude ẽbẽra yumakẽrata zakeba, ũraburu 7 año buba, wabida kida jẽdare
bema ẽ ẽ yirasi, mauba pãnusi:
“Dai ẽbẽrarã bania ne ẽ, ba be ẽa”, asi. “Baniaba bi-ia eryirua druara”, asi.
“Pakururã, ẽbẽra zakerãta, mawatru mauba wariya”, asi dairãa.
Maudaucha warra zake bara jarasi; “do bara kũrasãta dia bua”, asi. “Jũwurua
sida tau bi bari, umadau jũwurua nu munera”. Jumira zõrarã ena, akusa mu
payõdra eda, daia jaradiasida do neburata; zõrarãba kawa nu me asi mau
neburarã. Zõrarãba jarasida warrarã bara kawai bara sida dayirã zõrarã ena
kĩricha, kĩra adua ẽ b aita. Jẽsẽra neburata audre bi-ia basia. Jomauba mauta
kãga sida.
Nau drua osidadera Ãkõreta chu basi. Dai bara ãkõrera Karagabi a bada. Mau
ãkõre bara nau druade nu manara bi-ia o amaesi jomarã ita. Ãkõre bara jẽsẽra
diasi baniara; jẽsẽraba mawa jarasi: “Nau baniara mu aba ita”, asi. “Mure”,
asi. “Wabemara ita ẽ naura”.
Mamina Ãkõre , kĩrichara mawa ẽ basi. “Aba ita ẽ naura, baniara joma ita”, asi
Ãkõre bara. Jẽsẽraba baniara wãgabe merasi jenen pakuru zromane.
Mobeburu Ãkõrera chĩbisu ba totosi jẽsẽraba sama wãga chu kãre kawa ita.
Ãkõreba bania sama chu bi-ia kawai; niduwu joma tr kuasi jene tuda ita. Mau
ewadera, drua yiwidi basidera, niduwuru joma ẽbẽra basi. Nia abau bania
yibari ba be ẽ basi. Ãkõre kĩricha basi mauta. Ũkuru jũekuasida, trajasida ãyi
pue eda; ãyi joma puekuabe deda joma wãsi. Nruema ãyi zei pakurura iyaba
nu masi; nara nu mana kĩra. Wakusa tu jidasida, tu bara bude joma puekuai
deda joma wãsi. Akusa nruema ze burudera tuda ẽ kĩraka nu masi jenenera.
Kãwa oi bara zesi; wã zeda marea jũkara urapetakua ita. Mau jũkara
urapetakuasita pakuru na baei bara joga ẽ ba ita; mau jomauba kau bara basi.
Ãkõreba mau joma jarai pakurura udu tabade wãsi; mau bae kãrape joma do
basi. Nau drua joma do basi; jomata bania kakea sobiasida; ãña zokasida bera
ãña kãga panaita. Oya Ãkõreba jẽsẽra wãri pua osia iyi newãga kakea. Ãkõre
bara jẽsẽra pisumane o chubusi.
Nau nebura berabari mea joma wãsi jẽsẽra jurude; mea mejacha nu mu
jẽsẽrarã; ãyi wã nu munera mejancha wã busi; ãyirã pesosoa chu be. Jẽsẽra
kurrura yi ẽa yiru; yi awuruara arabia chu bu. Daiba mea ũdusidadera jẽsẽra
burude baniata a yiru.
Mau nruemara kue ũru bedeasida, akusa euma ũru. Mua mejacha kãga bua
kuera. ¿Kãrea? Mu deda akusa puwurude tãke zroma nu meta kue baniaba bira
bari bera. Mau baniara yi bia doira. “Kuera”, Alecira arabia chu basi, mauba
jarasi: “Kuera bika”, asi. “Doa bania dia chu bu bera, ne u bi-ia wari b ibera”.
Zõrarãba jarasida jedekora kue papata. “Jedekora wẽra kĩraka chu bua”, asida.
“Kãrea?”. Iya juwade erbua kuera”, asida. “Kuera iya kãga kudera ze bi bua
drua surrua ita. Oya umadau bara kue baniata jũwurua bi baria.
Oya makara kue ze nu mune, ura, oya jogayi ne uta. Jipa ne ubada ewaridera
kueze mejacha ze ẽ; maudaucha poaga mejacha nu mina ẽ. Daia jarasida
zõrarã bara, dayirã ẽbẽrarã bara ĩja panua jedeko kue papata; iya bari jaradia
chu bu dayirãa sõbede ne u barira.
Jumi bara jarasi: “Zõrarã na bemarã bara kĩricha panasi ãñara eumara ũtu zesi
wãwata biteda beusi bera”. Mu payõdra bara ãña ũri bisi mu payõdra
Konstansiaba ũri bidata. Mu payõdra bara jarasi wẽrarã ãbu zroma chu bura,
euma ũduira jaradia be ẽ. Mauneburu wãwa to burudera juwa jĩwini aba ne ẽ
to bari bida.
Jomauta bedea kĩra bara basi mau ewadera. Mau ewadera mua kawasi eumara
do edauba ũtu ze chu buta; mama bania do nu mu; maudaucha mua kawasi
zõrarãba jara bada eumata do kẽwena ũtu zeira poaga zromata zei bida
.
Mu payõdra akusa bedeasi: “Euma, jãrapua chu bua yumakẽra, yi yota bi-ia
erro erro chu buru; yi wẽra buru bi-ia ũdu ẽ buru”, asi.
Eumara
Mau diamasi mejacha kuezesi, namara kuera mejacha bae bua; de ãbude, oi
ũru euma ũtu zesi.
Mu mejacha kĩricha totosi zõrarãba akusa bedea panata: “Drua bio nu adai,
mara drua banianeba yiya bedea pana bari bida. Dayirã ũru ũtu bemata chu bu
bida. Mama chu bu bida Ãkõreta; mamauba bẽwarata nu mu bida, do bi-ia nu
mune kui berabarii. Dayirã ẽsadra nu mu bida, ẽbẽra druade. Oya edre nu mu
bida Amukũra, Yãberarã druata a bada, ãyi yikora nari, mauta kochu bua.
Nara druara joma ãba nu mu bera, baniaba ãba nu mu bera. Mau druade bema
baniara bajã bida drua edre bemata. Ẽbẽra jomauba jara bada do bira biba, do
ũtu bema drua eda bari; mauba eda bari burudera do ũtu bemata eda drua
jomaune purra marea; mawa o tawe. Pãkõrera dayirã papa kĩraka chu bu.
Dayirã bara ũduda ẽ. Mau jaure dayirã bawara bedeasia; mau kakea yi trũra Oi
Papa a bada. Mawa trũgasida dayirã eda jipa chu ba ẽ basi bera. Iyira mea chu
besia. Mama dayirãa jaradiasia sãwa bedea kawa ita pakuru jaure ume,
nituwuru jaure ume, akusa wabemarã ume. Mawa jara nu mesi Jumi bara.
Mauta auru ẽbẽraba Jumi bari nebura nu mesi.
“Mamauba ũta kĩricha zeda za nau druade ne joma bura dayi audu jaure bara
chu bua. Yi purrú jaure bara chu bua; to ẽ bi, mamina pãkõre bara chu bu. Yi
jaure baitu ẽbẽraba ũdu ẽ, jaibana buru ũdu bu. Mautru mau ume bedea chu
bua. Bania sida papa bara chu bua; maura Nusi.
Nusira beda drasoa chu bu. Iyi kakua paima paima chu bu; yi kidara bi-ia
sumia chu bua, nituwuru kĩraka.
Naweda eda nusi bara ẽbẽra bea basi; maudaucha ko basi. Ẽbẽra bi-ia
kĩrichadape do edauba ãibuesida. Nusi beada kãrape kũruma numusida. Mauta
bi-ia kũrumape kodai basi. Mami yi ko bi ẽ basia; bania ba totosi. Mauba
daiba kĩricha panua nusira do papata. Auru zõrarãba mawa jarasida:
Nusira
“Jaibanarãba jara bada kãuta daiba bi-ia anatu numunara dota jipa errauya.
Mami nusita ewarade chu bera, egoda pira chu bida, do nabu chu mae audre
bania dia chu bu. Nusira yi bia, akusa kayirua chu bu. Mauta kãrea akusa
ẽbẽrata ko busi bera. Mauba jaibanarãba i tajũ bada jũkara kĩraka chu buba.
Mawatru ẽbẽra ko ẽ, do sida errau ẽa”
Ẽbẽra ũkuru itara nusira mejacha chu bua, ẽbẽrata ko baria; ãyi itara Nusira
bania papa ẽ; ãyia jara bada Ãtomiatru. Nusira beda papa. Nusira kãwa chu
bu.
“Daiba wawia”.
“¿Sãwe?”
Mawaburude edawara piradru totosi. Mauba ita mitia ũdu bisia. Auwuruba
jarasi:
Mau kewara mu payõdra meauba kaya zesi. Mura do eda ibude jeme nu masi.
Mua ũdusi dege wãra jãbade edau nu muta, jãba tẽa nu muta. Iya mu ũdui trũsi
kareba atu bi marea, padata deda kareba ede marea.
Puwurura kĩra ũbea chu bu: ũta wãzeira, idura chu bu ibu zromata, akusa dota.
Ẽsadra nu mu koriwi zaketa; mama nu mu de kabanara; maudaucha mama nu
mu warrarã karta bu badata de, akusa jaibana deta. Mau ũtruare de ũbea nu
mu; maune bemata aba daide.
“Mura nedurruba kakuasida. Mau karea kakua joma pupuka nu mu. Mu
buwuru mejacha pu”, mua mawa jarasia mu payõdra deda jũei.Aramauta iyi
erto ertota kãramape ẽnau chu bisia.
Payõdrara nruema audre aukara wã. “Mu buwurura pua wã. Mura yõdra ba.
Mura jipa ẽnau ẽa. Maena yumakẽra deda adu-a jeweda bua, aura buru bia nu
me baria. Iyira ewari aba mea wã baria; mauneburu beda wade wã bari; ãña
wãira nara kĩricha zroma o bida jeweda kãramape pakurude weda. Mu sida
mama jeweda kĩra; mamauba dayi puwuru bi-ia ũdu kirua, Ara idu dota egoda
nu mua; audre wawara oita mejacha nu mua. Mamauba do oga nu mura bi-ia
ũri nu mua.
Mu buwurura
pua wã. Mura
yõdra ba.
Mura jipa ẽnau
ẽa.
Payõdrara
Muta mu payõdra ume dai ãña bara bueda ewari kau ẽ ki boto bari. Dai
umeuba itua o panari; dai umeuba tubu we panari. Daiba yiko o bada diapeda
ko ita, akusa kewara ko ita. Maudaucha mura baniama wã bari; edaude mu
payõdra kaidu padama wã bari mea.
Mau diamasi mu payõdra kãi be ẽ nu mesi. “Mu dabura kãi ẽ nu mina”. Mura
jara kãrape iyi sãwa badata kĩricha nu mesi. Nebura nu mesi ewari aba
Ãkõreba ẽbẽrarãa jarasi bida kuguruta oda marea bania jue ita, dota jõi bera;
ẽbẽrarã bara wãri okuasida bida. Mau nruema wãri baniara ne ẽ basi bida.
Mu dabura kãi ẽ nu
mina.
Bania adu nu mu ena kugurude bemata do panasia; wĩka jue panasi bida ne o
ita. Bania kugurude bemata jõside do ũtu zesi bida.
Mamauba jarasia kãpũria de kui bi bada nara zeside nainu, de joma kui bidai,
yi wĩka eda bedara do eda weikuasida. Mau mawa ope baniara ãrisida; bedara
bera beude basi joma. Mawasiudu makinesi bedara. Mau kakea zõrarã ãba yi
juredape kĩrichadape kawasida mau de kui bi badara, de kui bira sere ẽata;
chirrĩcha kĩraka chu bua ne kayirua o ita.
Mu payõdra bara mua jarasi: “Dayirãta mau dode kuira isiaba oya”, asi.
“Akusa bi puaba jidaya”, asi.
Mau diamasira jedeko aigea ewari basi. Daiba ũrisida korogo trãbita.
Jaibanaba korogota bia bi burudera, ẽbẽra joma trũ nu mu jai do nu mu aku
ita, kaya be bi ita. Korogo jĩgua za kãrape iyi wachi jĩgua za bi baria; oya
pãrarata bia biyi, mauba trũ eda iyi jaurerãra. Jai trũ nu munera chupea trũ
bari, kuwurude bedea nu mu kĩraka awurua; ma-are trã nu mina. Mu payõdra
jara bari mau trãbira ũnadru eda trã nu mina; mawatru jaure bara karba panua
kaya aku ita. Dairã kãi panasia mau ũri panuta maena jaibanara trã basi. Mua
kaimokarade do neburata joma kĩricha nu mesi.
Jẽsẽra nebura
Nau baniara mu
aba ita. Mure.
Wabemara ita ẽ
naura.
Dairã ũtu katumane duanu, puwuru ũtruare. Katumaneba joma ũdu nu mua:
deta, jẽgata, dota Kapa a badata ũdu nu mua. Dai ẽbẽraba dera aku bura, dai
ẽbẽra de “de arata” jara ku bua.
Ẽbẽra dera joma borokoa chu bua. . Ũkuruba dera chãso kiduaba joa bada.
Ẽbẽra jomauba pakuruba o panari dera. Ẽbẽraba dera ũtu o bada do ze burude
surrua ẽ marea; maudaucha damata ze ẽ marea.
Ẽbẽra de ara
Diapeda, akusa kewara bisia miru buside, mau umadaude buru tubu koa
burude, nari ũtu ze buside, de jomaneba jãrara pichia ũtu ze busi kĩraka busia.
Mua mejacha kãga bua dora. “¿Kãrea?”, widisi ẽbẽra wẽraba pasia zedaba.
Mua iya jarasi: Dora mu itara mu mebea kĩraka bua. Dayirã do ne ẽara, nau
druade ba be ẽa. Dayirãba dora ne joma ita zoka panua: ne o ita, itua o ita, kui
ita, ua tõ ita, do barrea wã ita, wãra wã ita, do barrea padata ede bada. Do ne
ẽara ne arabia ede be ẽ ba kasia, wĩka ede ba kasia.
Dokerado
Dai warrarã bara dora wawiada ẽa. Dora ũkurura mechia chu bua; mawasiudu
dairã perada ẽa. Dairã nruemata mojou jida karimape, do eda jemene kui
panaria.
Mu kĩraka arabia chu baira, mu payõdraba mua jara bari 10 poaga bu buru
abari muara ju ũtu ze ẽ bera, dairã kuide wãira wãdeare doitẽi wã nu mua.
Dairã yi ede bi bada; maudaucha jãba sida dowiba ede kawa dai bara,
mauneburu dotẽba.
Dairã nruemata do eda wã panaria. Dai kui na ena juwa jĩwiniba, pakuruba,
ibude kĩratana okua bada: Nituwuruta, eterreta de edre bemata. Maudaucha
dairã pinadru jeme panaria bokorro kĩraka; nama bokorrora mejacha bua do
zakede. Bokorrora ũkurura arabia chu bua, ũkurura wĩka kirua, , ũkurura kuara
chu bua.
Dai drua trũ Mobu a bada. Mobu bedeara mogara zromane bu nu mu. Mau
do kẽwena mogara zromata nu mua; mama zõrarã panasiba bu bayida. Mauta
ewari aba neburu bayi mu payõdraba. Ewari kiuira atia ẽ ũnadruira, ĩbĩrara
umadau 7 baira ki dogo, mu payõdra bedea bedea bari.
Maudaucha mu payõdraba neburu bayi Kueze Zroma ũru. Dai ẽbẽraba seka
bi bada jãbara mau mogara kawa. Mama chuida bayi dai yi bari zroma, Ãkõre
a bayida. Mama kui bayi, ua jũpe wã bayi.
Mura mu payõdra ume bedea kĩra. Dai ume piradru kĩrane diapeda ũnadru
bari. Mau umadaude piradru bayi daira tubu koa ita, pada yu ita. Mau pada
zakera dai bara nruemata ko panua.
Diapedara nara baniata jue panaria; do eda bemata we ẽ buru, kue baniata we
baria.
Mu payõdra bara mua jara bari dora bi-ia akui bara wãwarã kĩraka. Do akuira
pakuruta tu be ẽa doya nu mera. Kãurã pakuru buru zokai erta kirua dora.
Mauneburu atia beu dogoa, Kãra pakurudera kiduata jurzu baria; pisumata
bedaba mauta ko bua. Mauba pakuru tu be ẽ do kaita bemarã.
Dai bara kora bodo nu muta tu bada tu bada tubu ita. Kãra pakuruta baeẽra
ẽbẽrata po oya. Dayirã do barrea wãnera pakuru edre abi, bisiaba ba ẽ marea.
Ara nuweda ãba yi jure bara basi jomauta ne jaradiabari dede; mama bara basi
zõrarãta, warrarãta bara basi ẽbẽra yi jure nu manara; Jaime Jumi basi. Mau
ẽbẽrarã ũdu kawade jomauba; maudaucha kau chu bu, daia bi-ia jaradia bari
sãwa bedea abarika wãira. Iyira mau jaradiade ze bari. Dota jaradia nu masi
daia. Iya jarasi: “dora dayirã papa”, asi dayirã itara. Kĩra ume jaradiasi dayirã
ita ( bi asi ): “baniara, dota, drua ume” jara ku basi. “Druara dayi kakua kĩra
bua”, a ku basi. “Oya, dora, wa kĩraka chu bua”, asi. “Baniara do” a ku basi
iyara. “Oya egorota, druata oi eda” a ku basi iyara.
Mawa jaradia kãrimape daia widisi: “¿do kãre karea yi biata?”, widisi. Mawa
burude ẽbẽra yumakẽrata zakeba, ũraburu 7 año buba, wabida kida jẽdare
bema ẽ ẽ yirasi, mauba pãnusi:
“Dai ẽbẽrarã bania ne ẽ, ba be ẽa”, asi. “Baniaba bi-ia eryirua druara”, asi.
“Pakururã, ẽbẽra zakerãta, mawatru mauba wariya”, asi dairãa.
Maudaucha warra zake bara jarasi; “do bara kũrasãta dia bua”, asi. “Jũwurua
sida tau bi bari, umadau jũwurua nu munera”. Jumira zõrarã ena, akusa mu
payõdra eda, daia jaradiasida do neburata; zõrarãba kawa nu me asi mau
neburarã. Zõrarãba jarasida warrarã bara kawai bara sida dayirã zõrarã ena
kĩricha, kĩra adua ẽ b aita. Jẽsẽra neburata audre bi-ia basia. Jomauba mauta
kãga sida.
Nau drua osidadera Ãkõreta chu basi. Dai bara ãkõrera Karagabi a bada. Mau
ãkõre bara nau druade nu manara bi-ia o amaesi jomarã ita. Ãkõre bara jẽsẽra
diasi baniara; jẽsẽraba mawa jarasi: “Nau baniara mu aba ita”, asi. “Mure”,
asi. “Wabemara ita ẽ naura”.
Mamina Ãkõre , kĩrichara mawa ẽ basi. “Aba ita ẽ naura, baniara joma ita”, asi
Ãkõre bara. Jẽsẽraba baniara wãgabe merasi jenen pakuru zromane.
Mobeburu Ãkõrera chĩbisu ba totosi jẽsẽraba sama wãga chu kãre kawa ita.
Ãkõreba bania sama chu bi-ia kawai; niduwu joma tr kuasi jene tuda ita. Mau
ewadera, drua yiwidi basidera, niduwuru joma ẽbẽra basi. Nia abau bania
yibari ba be ẽ basi. Ãkõre kĩricha basi mauta. Ũkuru jũekuasida, trajasida ãyi
pue eda; ãyi joma puekuabe deda joma wãsi. Nruema ãyi zei pakurura iyaba
nu masi; nara nu mana kĩra. Wakusa tu jidasida, tu bara bude joma puekuai
deda joma wãsi. Akusa nruema ze burudera tuda ẽ kĩraka nu masi jenenera.
Kãwa oi bara zesi; wã zeda marea jũkara urapetakua ita. Mau jũkara
urapetakuasita pakuru na baei bara joga ẽ ba ita; mau jomauba kau bara basi.
Ãkõreba mau joma jarai pakurura udu tabade wãsi; mau bae kãrape joma do
basi. Nau drua joma do basi; jomata bania kakea sobiasida; ãña zokasida bera
ãña kãga panaita. Oya Ãkõreba jẽsẽra wãri pua osia iyi newãga kakea. Ãkõre
bara jẽsẽra pisumane o chubusi.
Nau nebura berabari mea joma wãsi jẽsẽra jurude; mea mejacha nu mu
jẽsẽrarã; ãyi wã nu munera mejancha wã busi; ãyirã pesosoa chu be. Jẽsẽra
kurrura yi ẽa yiru; yi awuruara arabia chu bu. Daiba mea ũdusidadera jẽsẽra
burude baniata a yiru.
Mau nruemara kue ũru bedeasida, akusa euma ũru. Mua mejacha kãga bua
kuera. ¿Kãrea? Mu deda akusa puwurude tãke zroma nu meta kue baniaba bira
bari bera. Mau baniara yi bia doira. “Kuera”, Alecira arabia chu basi, mauba
jarasi: “Kuera bika”, asi. “Doa bania dia chu bu bera, ne u bi-ia wari b ibera”.
Zõrarãba jarasida jedekora kue papata. “Jedekora wẽra kĩraka chu bua”, asida.
“Kãrea?”. Iya juwade erbua kuera”, asida. “Kuera iya kãga kudera ze bi bua
drua surrua ita. Oya umadau bara kue baniata jũwurua bi baria.
Oya makara kue ze nu mune, ura, oya jogayi ne uta. Jipa ne ubada ewaridera
kueze mejacha ze ẽ; maudaucha poaga mejacha nu mina ẽ. Daia jarasida
zõrarã bara, dayirã ẽbẽrarã bara ĩja panua jedeko kue papata; iya bari jaradia
chu bu dayirãa sõbede ne u barira.
Jumi bara jarasi: “Zõrarã na bemarã bara kĩricha panasi ãñara eumara ũtu zesi
wãwata biteda beusi bera”. Mu payõdra bara ãña ũri bisi mu payõdra
Konstansiaba ũri bidata. Mu payõdra bara jarasi wẽrarã ãbu zroma chu bura,
euma ũduira jaradia be ẽ. Mauneburu wãwa to burudera juwa jĩwini aba ne ẽ
to bari bida.
Jomauta bedea kĩra bara basi mau ewadera. Mau ewadera mua kawasi eumara
do edauba ũtu ze chu buta; mama bania do nu mu; maudaucha mua kawasi
zõrarãba jara bada eumata do kẽwena ũtu zeira poaga zromata zei bida
.
Mu payõdra akusa bedeasi: “Euma, jãrapua chu bua yumakẽra, yi yota bi-ia
erro erro chu buru; yi wẽra buru bi-ia ũdu ẽ buru”, asi.
Eumara
Mau diamasi mejacha kuezesi, namara kuera mejacha bae bua; de ãbude, oi
ũru euma ũtu zesi.
Mu mejacha kĩricha totosi zõrarãba akusa bedea panata: “Drua bio nu adai,
mara drua banianeba yiya bedea pana bari bida. Dayirã ũru ũtu bemata chu bu
bida. Mama chu bu bida Ãkõreta; mamauba bẽwarata nu mu bida, do bi-ia nu
mune kui berabarii. Dayirã ẽsadra nu mu bida, ẽbẽra druade. Oya edre nu mu
bida Amukũra, Yãberarã druata a bada, ãyi yikora nari, mauta kochu bua.
Nara druara joma ãba nu mu bera, baniaba ãba nu mu bera. Mau druade bema
baniara bajã bida drua edre bemata. Ẽbẽra jomauba jara bada do bira biba, do
ũtu bema drua eda bari; mauba eda bari burudera do ũtu bemata eda drua
jomaune purra marea; mawa o tawe. Pãkõrera dayirã papa kĩraka chu bu.
Dayirã bara ũduda ẽ. Mau jaure dayirã bawara bedeasia; mau kakea yi trũra Oi
Papa a bada. Mawa trũgasida dayirã eda jipa chu ba ẽ basi bera. Iyira mea chu
besia. Mama dayirãa jaradiasia sãwa bedea kawa ita pakuru jaure ume,
nituwuru jaure ume, akusa wabemarã ume. Mawa jara nu mesi Jumi bara.
Mauta auru ẽbẽraba Jumi bari nebura nu mesi.
“Mamauba ũta kĩricha zeda za nau druade ne joma bura dayi audu jaure bara
chu bua. Yi purrú jaure bara chu bua; to ẽ bi, mamina pãkõre bara chu bu. Yi
jaure baitu ẽbẽraba ũdu ẽ, jaibana buru ũdu bu. Mautru mau ume bedea chu
bua. Bania sida papa bara chu bua; maura Nusi.
Nusira beda drasoa chu bu. Iyi kakua paima paima chu bu; yi kidara bi-ia
sumia chu bua, nituwuru kĩraka.
Naweda eda nusi bara ẽbẽra bea basi; maudaucha ko basi. Ẽbẽra bi-ia
kĩrichadape do edauba ãibuesida. Nusi beada kãrape kũruma numusida. Mauta
bi-ia kũrumape kodai basi. Mami yi ko bi ẽ basia; bania ba totosi. Mauba
daiba kĩricha panua nusira do papata. Auru zõrarãba mawa jarasida:
Nusira
“Jaibanarãba jara bada kãuta daiba bi-ia anatu numunara dota jipa errauya.
Mami nusita ewarade chu bera, egoda pira chu bida, do nabu chu mae audre
bania dia chu bu. Nusira yi bia, akusa kayirua chu bu. Mauta kãrea akusa
ẽbẽrata ko busi bera. Mauba jaibanarãba i tajũ bada jũkara kĩraka chu buba.
Mawatru ẽbẽra ko ẽ, do sida errau ẽa”
Ẽbẽra ũkuru itara nusira mejacha chu bua, ẽbẽrata ko baria; ãyi itara Nusira
bania papa ẽ; ãyia jara bada Ãtomiatru. Nusira beda papa. Nusira kãwa chu
bu.
“Daiba wawia”.
“¿Sãwe?”
Mawaburude edawara piradru totosi. Mauba ita mitia ũdu bisia. Auwuruba
jarasi:
Mau kewara mu payõdra meauba kaya zesi. Mura do eda ibude jeme nu masi.
Mua ũdusi dege wãra jãbade edau nu muta, jãba tẽa nu muta. Iya mu ũdui trũsi
kareba atu bi marea, padata deda kareba ede marea.
Puwurura kĩra ũbea chu bu: ũta wãzeira, idura chu bu ibu zromata, akusa dota.
Ẽsadra nu mu koriwi zaketa; mama nu mu de kabanara; maudaucha mama nu
mu warrarã karta bu badata de, akusa jaibana deta. Mau ũtruare de ũbea nu
mu; maune bemata aba daide.
“Mura nedurruba kakuasida. Mau karea kakua joma pupuka nu mu. Mu
buwuru mejacha pu”, mua mawa jarasia mu payõdra deda jũei.Aramauta iyi
erto ertota kãramape ẽnau chu bisia.
Payõdrara nruema audre aukara wã. “Mu buwurura pua wã. Mura yõdra ba.
Mura jipa ẽnau ẽa. Maena yumakẽra deda adu-a jeweda bua, aura buru bia nu
me baria. Iyira ewari aba mea wã baria; mauneburu beda wade wã bari; ãña
wãira nara kĩricha zroma o bida jeweda kãramape pakurude weda. Mu sida
mama jeweda kĩra; mamauba dayi puwuru bi-ia ũdu kirua, Ara idu dota egoda
nu mua; audre wawara oita mejacha nu mua. Mamauba do oga nu mura bi-ia
ũri nu mua.
Mu buwurura
pua wã. Mura
yõdra ba.
Mura jipa ẽnau
ẽa.
Payõdrara
Muta mu payõdra ume dai ãña bara bueda ewari kau ẽ ki boto bari. Dai
umeuba itua o panari; dai umeuba tubu we panari. Daiba yiko o bada diapeda
ko ita, akusa kewara ko ita. Maudaucha mura baniama wã bari; edaude mu
payõdra kaidu padama wã bari mea.
Mau diamasi mu payõdra kãi be ẽ nu mesi. “Mu dabura kãi ẽ nu mina”. Mura
jara kãrape iyi sãwa badata kĩricha nu mesi. Nebura nu mesi ewari aba
Ãkõreba ẽbẽrarãa jarasi bida kuguruta oda marea bania jue ita, dota jõi bera;
ẽbẽrarã bara wãri okuasida bida. Mau nruema wãri baniara ne ẽ basi bida.
Mu dabura kãi ẽ nu
mina.
Bania adu nu mu ena kugurude bemata do panasia; wĩka jue panasi bida ne o
ita. Bania kugurude bemata jõside do ũtu zesi bida.
Mamauba jarasia kãpũria de kui bi bada nara zeside nainu, de joma kui bidai,
yi wĩka eda bedara do eda weikuasida. Mau mawa ope baniara ãrisida; bedara
bera beude basi joma. Mawasiudu makinesi bedara. Mau kakea zõrarã ãba yi
juredape kĩrichadape kawasida mau de kui bi badara, de kui bira sere ẽata;
chirrĩcha kĩraka chu bua ne kayirua o ita.
Mu payõdra bara mua jarasi: “Dayirãta mau dode kuira isiaba oya”, asi.
“Akusa bi puaba jidaya”, asi.
Mau diamasira jedeko aigea ewari basi. Daiba ũrisida korogo trãbita.
Jaibanaba korogota bia bi burudera, ẽbẽra joma trũ nu mu jai do nu mu aku
ita, kaya be bi ita. Korogo jĩgua za kãrape iyi wachi jĩgua za bi baria; oya
pãrarata bia biyi, mauba trũ eda iyi jaurerãra. Jai trũ nu munera chupea trũ
bari, kuwurude bedea nu mu kĩraka awurua; ma-are trã nu mina. Mu payõdra
jara bari mau trãbira ũnadru eda trã nu mina; mawatru jaure bara karba panua
kaya aku ita. Dairã kãi panasia mau ũri panuta maena jaibanara trã basi. Mua
kaimokarade do neburata joma kĩricha nu mesi.
Jĩrupoto Warra to bayi ẽbẽra wẽra jĩrupotodeba. Iya mejacha jurasi Jedekora
ũna basi baẽra umadau kĩraka; kãi bi ẽ basi ẽbẽrarãta ũnaba. Ewari abaude
Jĩrupoto Warraba bea ita kĩrichasi Jedekora. Iya jarasi Jedekoa: “¡Buta, ũna
buta iduari bi ẽ buru, mua u baribue ita!”. Mamina Jedeko bara ũri ẽ basi, ũna
besi ariya.
Mawera Jĩrupoto Warra bara tu edasi chigorota, mobe jou kubusi kugurude.
Iyi ũtu jĩdru kãrape jarasi chigoroa wari marea bajã inu bayi eda. Mawera
chigorora wari wãsi mejachaude drasoa bajã inu bayi eda. Iyi Jedeko idu jũe
kãrape chigoro kẽwenauba yõ nu mesi Jedeko ume. Mawa nu mune Jedeko
jida kãrape jarasi egoro eda baribue ita wa mejacha ũna ẽ marea.
Jedekora ẽbẽra wẽra zroma kĩraka chuasi. Akusa dayira ẽjua ba bade chuasi.
Mawera yi jida bipe u baribue bi ẽ basi, mejacha yõsida mina.
Jĩrupoto Warra bara u baribue ẽ baẽra juwa bichiwiba ãrisi Jedeko kĩrata,
dabuta. Mauba mejacha ũna ẽ na ũna bada kĩraka.
Mau karea ẽbẽrarã bara jurasida Jĩrupoto Warrara, iyira Jedeko idu jũesi baẽra.
Aramauta chigorota tu baribuesida uda ze ẽ marea. Mamina iya kawa ẽ basi
kãreta sãwa berabari nu muta egorode. Iya jurasi eda iyita jũana marea u ba
ita, akusa iya tu bue ita. Mamina ẽbẽrarã bara jũana ẽ basi, tu buesida Jĩrupoto
Warrara. Yiko ede ẽ basi baẽra mejacha jarra nu mesi.
Jeweda besi jedeko ũru. Mamauba kĩrichasi sãwa u bae ita. Nara kĩrichasi
mojou budadeba u bae ita. Mauba jarasí: “¡mojou buda¡”, “¡mojou buda!”
Mauneba drua eda jũdrusi, mamina ze be ẽ basi; pũadruta mejacha nu masi
baẽra, mojou buda kiru baẽra akusa ũta edesi Jedeko ma. Jĩrupoto Warra akusa
jẽda jeweda Jedeko ũru kĩricha o besi.
Mejachaude kĩricha basi sãwa u bae ita Jedekodeba. Mawabude idiburu bi-ia
kĩrichasi u basia buta mogara kĩraka. Mawera “¡mogara!” a kãrape pinadrusi
egoro eda. Drua eda baepe mamina wãña berabarisi egoro drua eda edre bema
eda baesi.
Ũdusia ẽbẽra awara bu bawara. Ãyira ẽbẽra Dojura basi, kãi basi ewaridera,
diamasi wã basi mi neduwuru beade.
Jĩrupoto Warrara ẽbẽra deda. Mama bema bara widisida samauba ze buruta.
Aramauta iya jarasi yõ nu masita Jedeko ume, akusa sãwa zesita nau egoro
eda. Mau de edara bia akusida. Ãya jarasida ãyi aku be marea.
Jĩrupoto Warra iyi doba basi ewaridera, wabemara kãi nu mea bayi baẽra.
Ẽbẽra Dojura yikora awara basi. Ãyara wia panasi bidoweta, begita. Mamina
ko panasi yi jãraratru jũwuruata. Mawa o kãrape baribue panasi yikora.
Dojurara ãga bari ne ẽ basi. Mauba Jĩrupoto Warra abarika ko marea jarasida,
mamina iyara mawa o ẽ basi. Jĩrupoto Warra bara jarasi sãwa neko buta iyi
druadera. Mawera iyita diasida chichita pada ume ko marea.
Jĩrupoto Warra ãpua buesidera iyira wãsi o idu. Mamina iyi kaidura Dojura
wãwa zaketa orda kaidu wãsi. Mau bara ũdusi sãwa odara Jĩrupoto Warra
bara.
Mobe iyi de eda jũe kãrape jarasi wabemarãa iya ũdudata. Mawera wabema
Dojura bara abarika o kĩra basi.
Jĩrupoto Warra de eda ze burudera Dojura zõrarãba widisi:
“¿Bua sãwa kãwa o buta bu neko buru za?”
Iya pãnusi:
“Mu neko burude mura bide jãwa bu mauta ãibuei bara. Mawa akusa jẽda
neko ita.”
Mau karea zõrarã bara kãgasi mawa o marea ãyita Jĩrupoto Warra druade bu
kĩraka.
Jĩrupoto Warra bara ẽbẽra zõraa jaradia naweda widisi ara kaita bu
kawa ita nau awara ẽbẽra mia aribe bi kua buta. Ẽbẽra bara jarasida
katuma aba berabari barata. Mama chuta ẽbẽra zõra mia arigua bi
chuta. Akusa jaradia chuta sãwa yõ ita.
Mawera Jĩrupota Warra bara jarasi iyara jaradia ita iyi druade bu kĩraka ba
marea. Mamina na kõi bara basi mau kakea nesida basi u chiruata. Iya na
Jarada katuma inu buta eda wã ita. Mamina iyi juwaba juru bara basita maura.
Iya jarasi nara arigua bi marea aba. Akusa mau kaidu edesida Dojura wãwata.
Ẽbẽra zõra abauba wãwara barru kubusi. Mobe kuchoba kõsi. Mawa o burude
ĩñaba awa ũtu zesi.
Wãwara mawa buruba beusi. Jĩrupoto Warraba jarasi aramauta iyita jũana
marea juru wã baẽra chiruata mia arigua bi barita. Mawaburu baẽra ida bisida
wã marea mau chirua juru. Mawera Jĩrupoto Warrara wãsi ãya o
jaradiadapeade. Jĩrupoto Warra Warra ze ẽ basi. Dojura wãwara beusi.
Jĩrupoto Warra wẽba wãsi, katuma audu wãsi. Mama wẽba bude ara aduasi,
do zakeba aka eda adua bisi. Iyi baridua wãne ũdusi ẽbẽra aba. Mau bara jarasi
namaubara ara jĩga buta ẽbẽrata. Mamina jura kawa bara asi. Maura ẽbẽra
kayirua, akusa aba beasia. Jĩrupoto Warra ode jira bide eya zroma ena zesi.
Maura katuma kĩbudeba do idu baeyi edara pẽa jira basi. Jĩrupoto Warra
maune wãsi iyi do idu bai, ũdusi ẽbẽra aba beda wa buta. Mau bara widisi
“¿samauba zepe?”, asi. Iya pãnusi iyira aduasita, akusa jarasi yõsita jedeko
ume. Mobe iya widisi iyi kãi bi kawa ita mau ẽbẽra de eda.
Beda beamia bara jarasi kãi bita. Mawera ãyira wãsi de eda. Beda mejacha
edesida iyi ẽbẽra zõra iyi de eda jũe burudera beda chu numusi ko ita.. Akusa
wabema bedara okuasi. Mamina beda chu numunara mau pananera beta eda
bue ita jarasi. Mamina bue ẽ basi mauta awara buru nekare kakara chuta eda
buesi. Mauta jĩrupoto Warraba ũdusi.
Mau yiko wi burudera ẽbẽra zõra bara diasi mau yikota, ko marea. Jĩrupoto
Warra bara jarasi ko ẽata, kawara beusia buta. Iyi jarraba aguanta ita.
Mawera ẽbẽra beda beamiara mejacha kĩrusi. Jarasi neko ẽ buru jarraba ba
beu marea. Mawera iya jarasi jemenene wãda. Sobiade Jĩrupoto Warra ĩjasi
jemenene wã ita. Mamina mau naweda jarasi jara marea samare wã buta nau
ora. Ẽbẽra zõra bara jarasi tẽajuneane jaradia ita. “Nara jemenene wãda”, asi.
Edesi katuma kĩbu idu. Mamauba jarasi burga bura bari wã barata eda
katumane. Mamina mawa bea kĩra ku basi beda beamia bara. Jĩrupoto Warra
bara ĩja ẽ basi. Maura awara buru jarasi: “¿kãrea bua o ẽata nara?”.
Mawera beda beamiara burabari wãsi do idu bai mogara ma jẽ totosi. Mobe
ẽbẽra zõrara suna ba totosi. Akusa jẽda jũesi Jĩrupoto Warra chu idu, bedeasi.
Mobe jarasi Jĩrupoto Warra abarika o marea. Mamina Jĩrupoto Warra bara
widisi jaradia marea samare wã chuta ora. Bedawamia bara jaradiasi.
Aramauta Jĩrupoto Warra bara jarasi wabida bia kawa ẽ kuta sãwa buta suna
ba totosita.¡Mobera oya!, asi ẽbẽra bara iyi burabari dogode. Jĩrupoto Warrara
wẽba wãsi iya jaradiadade.
Jĩrupoto Warra baridua ode jira bude zokorro wẽra de eda zesi. Iya widisi
samauba ze buruta. Jĩrupoto Warra bara jarasi aduasita, ẽdrusita ẽbẽra
katumaneba bea kĩra buta.
Zokorro wẽra bara aramauta jarasi miru marea, mau ẽbẽra bara beasia buta.
Mau karea miru bisi jeweda bada edre. Mobe iyita ũru jeweda chu besi. Mobe
zokorro wẽra bara juru edasi bakuru borrõgoata ẽbẽra zõra bue burude tawe
ita.
Audre ẽane zesi wẽba beda beamiara. Mobe widisi ũdu ẽ kawa ita ẽbẽrata.
Zokorro wẽra bara pãnusi ũdu ẽata. Akusa jarasi kãrea juru nu muta, nida o ẽ
marea.
Mawera beda beamia bara jarasi nida o ẽata. Akusa ewari jomaunera mawa
ẽbẽra bea bai nesida ẽata.
Zokorro wẽra bara jarasi iyita bea marea. Mawera ẽbẽra zõra bara põ bu wãsi
zokorro wẽrara. Zokorro wẽra bara bakuru borrõgoaba ẽkarra ma diasi ẽbẽra
zõra. Mauba jẽ totosi, ne kara kara ba totosi.
Zokorro wẽra bara jarasi: “¡Bura kawa ba ita bakuru zobeade. Ẽbẽra bara juru
ita, iyi ĩbĩra koa ita. Mau karea yi biata bura!”.
Zokorro wẽrara ẽbẽra bia basi, yiko diasi dãda chichita ko marea. Jĩrupoto
Warra mejacha nekosi. Neko berabari kãrape widisi kãi bi kawa ita iyi de eda.
Zokorro wẽra bara jarasi kãi bita.
Iyi kãi naweda jarasi iyira masẽ buta. Akusa widisi sãwa iyi drua eda jũesia
buta. Aramauta zokorro wẽra bara jarasi namauba ara jĩga buta na zuerru
wẽrata u chõda kiruta. Mau de edauba ara kaita buta Jĩrupoto Warra dera o
druara.
Mau karea mejacha sobia kãisi. Diapeda piradrusi zuerru de eda wã ita.
Jĩrupoto Warra jiru bude kewara idu jũesi Zuerru de eda. Zuerru wẽra bara
widisi samauba ze buruta. Mobe iyi de eda jũe bisi. Nu nruemane Jĩrupoto
Warra bara widisi : “¿Bura sama wã kĩrata?”. Zuerru wẽra bara pãnusi iyira
wawara wã buta. Kewara idu ze buta mamauba,ne kãre juru totodata jũetasita
Jĩrupoto Warra drua idu. Iyira wãsi diapeda. Mauta diamasi degesi; jarasi ara
kaita basita maura.
Jĩrupoto Warra kãi ẽ basi, kĩricha nu muba nruemanera iyi de eda ba ita.
Mejacha sobia basi mauba.
Nruemane diapeda wãsi; jira bude umatipa ba burude kawa ẽ nu mesi, kĩra
burrua nu mesi. Akusa ota iyi wã bada kĩraka. Mauba dau perasi. Iyi dau
ewasi kãi nu mu kĩraka busi baẽra. Mawa kau ba wãsi iyi druade zesita.
Mejachaude sobiasi, ũrisi yi meberã bedea bara nu muta. Mama jũe burudera
yi kimara dau perasi, widisi samauba ze buruta. Iya jarasi: “Mura biode adua
nu masita.”
Kuriwata kore ume nebura
Kuriwa basi bida. Ewari aba kore ume yi ũdusida bida. Kore bara mawa jarasi
bida: “Kuriwa mu ume yi erbari yõna ita jũkarade”, asi bida; “muta do edauba,
buta druauba, kaita audre zarea chu bu kawada ita, dayi umeune bemata”,
mawa jarasi bida kore bara. “Mobera odaya”, asi bida kuriwa bara. Mobeburu
krĩcha jurusi bida kuriwara. “Bika, bua mu wĩka yiraẽra mawa buru”. “Bika”,
krĩchasi bida kuriwaba.
Kuriwa mea wita juru wãsi bida buside; jira yidide ũdusi bida wira, kuriwa
bara. “¿Bu sama wãta jira yidi, yãba wi?”, asi bida. Wita pãnusi bida: “Mu
nainu jira yidia, yãba kuriwa”,, asi bida wiba. “¿Sãwai basi, yãba kuriwa?”, asi
bida wiba. Kuriwaba pãnusi bida: “Mua buta kũaga yirua mu kareba ita kore
ume jemenena ita”. Wiba pãnusi bida: “¿Mu kore ume sãwa jemenenaipe?”,
asi bida wiba. Kuriwaba jarasi bida: “Wia, bura kore ume jũkarade yi erbari
jemeneña”, asi bida, “buta druauba, iyi koreta do edauba”, asi bida kuriwaba.
Wi kĩricha kãrimape: “Odaya mobera”, asi bida. Iyi kuriwaba: “Maura
nugunua”, asi bida. “Biga mobera”, asi bida wiba.
Iyi kuriwa sobia kore idu wẽba dugesi bida. Korea jarasi bida: “Nuguno
yõnaña, dayira”, asi bida kuriwaba. Koreba pãnusi bida: “Yõnaña mobera”, asi
bida koreba. Mobe nugunune wãri yõ bari bara besi bida koreta wi ume. Yi
erbari bara besi bida, koreta wi ume: koreta do edauba, wita druauba. Wi bara
drua erbaridea, kore bida
Do idu erbaridea erbotoa bayi bida. Kuriwaba mea jãpeuba aku yirasi bida:
“Iyi kore wi ume yõ bari bara buta. Iyi kuriwaba aku yirude mautua bara bei.
Iyi kuriwa dege kãrape ẽsadra kõtasi bida. Mawera kore zõra do eda mogara
ma zepe beusi bida. Wi zõra drua beusi bida. Mawa umena kenasi bida
kuriwadera.
Ẽbẽra yi kima ume basi bida. Mama panune zõrata ikade udata wãsi bida. Mau
ikade uda bia nu mesia.Ikade udata bia nu mesia. Mobe yi kima ume ikade
akude wãsida bida. Ko nu muta ũdu basi bida, ãyia. Iyia mawa ũdui, kĩricha
besi bida, iyia. Kãreba ko buta kawa ẽ basi bida, iyiara. Mobe iyi kimaa jarasi
bida:
“Yõdra, mua ordade wãña kãreba ko buta kawa ita dayi ikadera”.
Wãrinu ewari aba wãsi bida ordade. Iyi chupea eda bude kuriwata eda chu
basi bida. Mawa eda tai baẽra iyiara piki jãne aku ta besi bida. Mawa aku ta
bude kuriwa bara iyi ikadeta koru babakawasia. Mawa koru babakawade wãi,
sãwa o ita aku nu mesia. Koru eda kãrimape ko nu mesi bida. Idu ko bisia
joma.
Akusa ẽdai baride, iyita ũtu dugesia. Iyi ũtu dege kãrimape aku ku basi bida.
Aku ku ba kãrimape, waẽba nu ma ẽdasia. Iyi kuriwara wãrinu aku dugepe
mawa ko nu muta ũdusia. Iyiara kawasi kaiba ko buta, ya iyira wãsia de eda.
De eda ze kãrimape jarasia yi kimaa:
“Me, yõdra dayi ikadera kuriwaba ko bua. ¿Sãwa odaipe?”, asia, iyiara, iyi
kimaa.
“Me, ¿sãwa beadaipe? Dayira põga sida ne ẽa. ¿Kãreba beai?”, asi bida iyiara.
Idu mawa ko nu mei kĩricha besi bida sãwa o ita, kãu kuriwa sãwa beada ita.
Idu ko besida bida buatukua numusida bida. Mobe kĩradua dogo panesida
bida. Mau bara ãyiara uruga panuta ma panesida bida.
“Me, yõdra. Mua kuriwa sãwa oda ita kawasia”, asi bida. “Yõdra, kadorna
jade wãda.”, asi bida.
Ewari aba wãrinu wãsida bida oide. Maune wãrinu kadorna jũesida bida. Ja
bari bara besi bida. Ja panune bio jasida. Joma jadaẽra de eda zesida, yi
kadorna kaibea burachisida bida. Kadorna burachi kãrimape ne wãwata
osida. Ne wãwata o kãrimape edesida bida ãyi ikade idu. Ãyi ko ku bu mae
numusida, ne wãwa burachimara.
Mobeburu ẽbẽraba orda ta besi bida. Ẽbẽraba orda ta bude kuriwa ũtu buesida
bida. Iyi kuriwa ũtu bue kãrimape aku kua nu mesi bida. Iyi kuriwa bara,
ẽbẽraba dayi kĩraka odata bi-ia aku nu mesi bida kuriwa bara.
Mawa aku nu ma kãrimape iyi kuriwa bara bedeasi bida. Iyi kuriwa bara
widisi bida:
Mobeburu ẽbẽraba orda ta besia. Ẽbẽra orda bude, akusa ũtu buesia kuriwa.
Ũtu bue kãrimape aku nu mesi, iyi kuriwa bara. Ne wãwa ãyia odara aku nu
mesi.
Aku nu ma kãrimape iyi kuriwa bara bedeasi bida ne wãwaa: “Me, ¿bua kãrea
mu ikadeta karra aba ji ẽpe mua ko ita?”, asi bida kuriwaba. Jarira ne wãwa
baẽra bedea ẽ basia, ne wãwa oma baẽra.
“Me, mura jarrapichia nu mua, mu biata odua, mua diaya tẽa. Mua ikadeta
karra aba jidua”. Bedea zuburia bodoa, kuriwara. Ne wãwa ũri ẽ basi bida.
Kuriwa bara jarasi bida:
“Bua mua dia ẽ buru, ¡Bua kawa batua, mua atia chĩtaya!”, asi bida kuriwaba
ne wãwaa.
“¡Bua dia ẽ buru, mua atia tugaya, bura! ¡Bua kawa batua atia bu uda ta bade
wãña¡, ¡Dia ẽ buru, dia ẽ buru, bu mua atia tugaya!,¡ ikadeta aba dia ẽ buru ,
mua wãrinu tugaya, aritia! Mawamina bua diara tuga ẽa, sobia wãña, mua
diaya tẽa.”
Ne wãwa bara ũri ẽ basita; kuwuru ne ẽa baẽra, ũri ka basita. Ne wãwa oma
bara ũri ẽ basia.
Wãrinu jarira kĩrusi; bio aku ku ba kãrimape tugasi ne wãwa bi ma. Tuga nu
mu kãrimape, kuriwa jĩrura eda kara nu mesi ne wãwa bide. Kadorna oma
baẽra kara nu mesi bida, kuriwa jĩru. Kuriwara biasi bida:
“¡Bua idubue ẽ buru, mua akusa tugaya atia yi adewara bema jĩruba!”
Wãrinu yi adewara bema jĩruba akusa tugasi bida bi ma. Jĩru umeta kara nu
mesi bida, juwa bari nu mesi bida, kuriwara.
Ũri ẽ bida ne wãwa bara. Wãrinu kuriwaba iyi juwaba kĩra ma chĩ nu bu
kãrimape juwarata kara nu besi bida. Kãu kara nu besita.
Aku ku ba kãrimape, wãrinu akusa juwa adewara bema chĩsi. Aramauta joma
kara kua nu mesi; jĩru ume, juwa ume, kara nu ba eda wãsi bida.
“ja, ja, ja” a burude, “naura diaru buru ko bua jãpe idira diaru turu eda aku
bua.”
Duge kãrimape jidatasi bida, akuru bara “naura diaru ẽ”, asi bida. “Kuriwata
jũa barbuade”, asi bida.Iyi juwade baẽra sakude eda eibari buesi bida.Eda bu
kãrimape de eda edesi bida, bea ẽa buru.
Ederude baridua sakude buta pira nu besi bida. Iyira aba baribuesi de eda.
Baridua pira nu ma kãrimape iyia poyasi bida. Poyaẽra iyira aku besi katuma
zakede. Kuriwaba poyasia yibariraa.
“Mera, muta wikã ẽ ¡ẽna budua!, muta joga bodoa”, asi bida kuriwaba.
Wãrinu jari bara wikã ẽna busi. Iyira pinajĩdru nu ba ẽdasi bida. Iyi juwa kaita
ẽdru wãsi, zawa “kẽ, kẽ, kẽa”, wẽba totosi bida.
Iyi kaita burabari ku ba kãrimape wãsi bida, kuriwara. “Ai, mua sãkaipe wã
bisita, jãpe mua”. Juru nu ma kãrimape de eda wãsi bida akusa. De eda ze
kãrimape iyi kima bara widisi:
“Zõra, ¿sama bupe bu kuriwara?
“Me, yõdra, kuriwara mu juwade buta wã bisia”, asi bida zõraba.
“Mera, akudaya, akudaya sãwa mua ko bari bu ita”, asi bida zõra bara.
Akude wãsi iyi ikade bada mae. Iyira joma sẽsi bida. Iyi joma sẽ bude:
“E, mua awaraua joma ko marea jaraya, iyi mua kawa bua kaiba koi, yõdra.
Kawa bua mua kaiba koi, yõdra. Kãu kuriwara dayia koda ẽa, awaraua joma
ko bidaya. Dayia pakata ume erupanua. Kãu pakara kuriwa joma ko maria
diadaya awara.
Wãrinu ewari aba wãsi bida oide. Iyi oide nu mune imamata ũdusi bida.
“Me, mu za nu mua. Muara buta juru nu mua, bua muta koi”, asi bida.
“Mera,¿ kãre kãrea mobe pakata ume bu kãrika?, bua pakata ume bu kãri buru
bededaya.”, asi bida imamaba.
“Bua kuriwata joma korã, mu ikadeta ko buta, joma korã, paka umera
buyidea.”, asi bida.
“Mawa bu buru mobe mua joma koya kãu, kuriwa zake bara.”
“Mobera buyi pakara, buyi kãgata, joma koya.”, asi bida zõraba.
Wãrinu imamadera pakara aba jida eda wãsi bida iyi kuriwa pẽwa ita. Mobe
buru imamaba kuriwara kaidu pẽwa besi bida. Pẽwa bude ewari aba iyi kuriwa
ne ta ko ma buta ũdusi bida. Ne ta ko bude piki ko yira yira baride, imamara
ũru baesi bida.
Pãri jidata burude juwaba jidasi bida imamaba. Bia katu burabari ko bude
kuriwaba bedeasi bida:
“Muta kaibea kiruta bua muta beaya, idu pirabari birua, bua katu beaya mura,
bura yi zroma, bua mura miazuburi beaya.”
Ai, wãrinu ũta bari pirabari bisi bida. Piradru burude edru wãsi bida. Iyi
kuriwara “kẽ, kẽ, kẽa” bia wãsi bida.
Bari kuriwara pira wãsi bida. Imamara kuriwa kaidu pira wãsi bida. Ne de
uriade toto burude bia imamaba jĩrune jidasi bida ya errebari. Kuriwara
biakuasi bida:
“Mu jĩruta bia buetai bua.”, asi bida. “¿Kãreta bu kãri?, mawara bura mua
bea ẽa”, asi bida.
“Mua paka ne bia buta irubuata.”, asi bida. “Yumakẽrata bari maura ne
waibuata.”, asi bida. “bua mua deaya, muta idubue bi buru.”
“Mera, buru bua pakata diara, mua bura bea ẽa.”, asi bida imama bara. “Mawa
ẽ buru bura mua beaya”
“¡Muta bearãrua!, ¡idu zokae budua!¡mua pakata diaya¡”, asi bida. Kuriwaba
bedea zuburia basi bida.
“Mua pakara juretaya, maune, maune ze ẽ buru bua mura beaya”. Bariburu yi
kuriwaba jarasi bida:
“Zaware ũtu ku bua.”, asi bida.
Wãrinu kuriwa bara eya karra eda wãsi bida imamara. Bariburu mau bara
sewa eya ura nu mu zata ede wãsi bida.
“¡Buara nama jũa badua!”, asi bida. “Nama doasiada barira ne wawearãdua,
mawara waẽbaya,”, asi bida. “Maude mua juretaya; mua jureta kãri nama
doara bua wawea ẽa wãña jidadaya.”, asi bida.
“¡Jũadua nama!”, asi bida. Iyi kuriwara eya ũta wãsi bida. Iyi kuriwa bara ũdu
bu kãri basi bida. Eya orrojãka mogara zromata ku basi bida. Mauta ũdu bu
kãri bida kuriwa bara. Wãrinu imamaa jarasi bida:
Wãrinu kuriwara waẽba dodo kãrimape buretasi bida mogara zroma. Bari
põderrea, ũtu põderrea.
Iya buru imamara beasi bida. Mobeburu iyia puoya baẽra ikadeta ko besi bida.
nebura nabemara nom.: “introducción”
neburarã zõra ena bema nom.: Neburarã zõrarã ena bema ne kĩratana: Jẽsẽra
nebura, Jĩrupoto Warra nebura, Bibidikomia nebura, ba nebura, Jaibana
nebura, Jeramara nebura, Beda nebura, Goste nebura, Jepã, Drua ure nebura,
Aribada nebura, Neduwuru wãdra nebura
nebura nu mei v.tr.: Mauta auru ẽbẽraba nebura nu mesi. ‘empezar a contar’
neburadapedata nom.: “mundo posible contado”
neburui v.tr.: Mauta ewari aba neburu bayi mu payõdraba.// Mobe neburata
neburusida: sẽge sẽgeta ãkoso ume, pisumata pũsĩra ume, bosãi kuriwa ume,
warrarãba jara ũri bisida. ‘relatar, contar’
Nedurru
Mura nedurruba kakuasida. ‘avispa’
Nejobu, ãparrajo
Nejobu beda bari ko chu bua.
‘aguila’
neko nom.: Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi
wata ãi sugu buesia.// Aramauta wãri yi kimaba ĩja kãrape kuriwa zõra osidau
bakuru ma kubu kãrape nekoba tatu jirausi bida. ‘machete’
Nepe
Ẽbẽra wẽra nepe jũ bua. ‘corona de
plumas’
Chĩbisu nepono ba
domia. ‘flor’
neta pichi nom.: Kado mea chu bua, be ko chu bua, neta pichita ko baria. Iyi
kakua katorroa chu bua. Yi kara pichia chu bua. Drura sumia garra garra chu
bua. Ẽbẽraba koda ka. ‘granos’
neta torro pichi nom.: .Mobeburu epedekode tuepe neta torro pichi eda ko
baria. Mawa wia ko baria beda yumara.// Kue ze nu mei be uya. Akusa ara
mau pegade daya kũaga mae uya neta torro pichi sida. ‘arroz’
neta torro pichi pusura eda ãba nom. Neta torro pichi pusura eda ãba
warra. “Revoltillo de arroz con frijol, calentao
neta torro pichi ne umu eda ãba nom. Neta torro pichi ne umu eda ãba
warra. “Revoltillo de arroz con huevo”
neta torro pichi chichi eda ãba nom. Neta torro pichi chichi eda ãba warra.
“Revoltilo de arroz con carne”
netata nom. Mama eda ũdu bisida: zõrarã kakua buta, zõrarã kĩra yota, zõrarã
ũta karita, ua jemeneta. Adewara zõrarã weda bema ne bea ko bea bada
netata. cosa, instrumento, utensilio, objeto, herramienta’
newãga nom.: Kõrabarira jẽsẽra kĩraka chu bua, baniata wãga chu bu baẽra.
Akusa jimo kĩraka chu bua, newãga chu bu baẽra.// Waya Ãkõreba Jẽsẽra
wãri pua osia iyi newãga kakea. ‘egoísta, mezquino’
niabau pron.indf.: Mau ewadera, drua yiwidi basidera, neduwuru joma ẽbẽra
basi. Niabau bania yibari ba be ẽ basi. ‘nadie’
niañabi adv.loc.: Maura ẽbẽrarã niañabi wãnaka basi bida. “ninguna parte”
noi v.tr.: Pakoba Norata no baria.// ¡Kẽ no bi yirudua!// ¡No birua! ‘copular’
nugunune baira adv.temp.: Mobe nugunune baira yõ bari bara besi bida:
koreta wi ume. “a los tres días
nugunu nruema ena adv.temp.: Nugunu nruema ena zesida. ‘Tras antes de
ayer’
Nusi
Bania sida papa bara chu bua, maura nusi. Nusira beda drasoa chu bu. Iyi
kakua paima paima chu bu; yi kidara bi-ia sumia chu bua, neduwuru kĩraka.
Nawena ena nusi bara ẽbẽra bea basi; maudaucha ko basi. Ẽbẽra bi-ia
kĩrichadape do edauba ãi buesida. Nusi beada kãrimape kũruma numusida.
Mauta bi-ia kũrumape kodai basi. Mami yi bi ẽ basia, bania ba totosi. Mauba
daiba kĩricha panua nusira do papata.
Jaibanarãba jara bada kauta daiba bi-ia anatu numanara dota jipa errauya.
Mami nusita ewarade chu bera, egoda pira chu bida, do nabu chu mae audre
bania dia chu bu.
Nusira yi bia, akusa kayirua chu bu. Mauta karea akusa ẽbẽrata ko busi bera..
Mauba jaibanarãba i tajũ bada jũkara kĩraka chu buba. Mawatru ẽbẽra ko ẽ.
‘chíncharo’
nusi wãwa nom.: Nusi wãwa yi zroma baira nusi ba dogoa. ‘moncholo’
Nuyer
Nuyer sũbibi kĩraka chu bua.
Mawamina iyira audre wĩka yirua.
Akusa kĩbude mimizua chu bu ẽa
sũbibi kĩraka. Iyi nuyer kakua goro
goro yirua. Iyi biru ne ẽa. ‘chalá’
nu(ni) mina asp.contemp.: Mu kĩra purra nu mina jarbaba. “Me está dando
vueltas la cabeza del hambre”
nu bei, nu mei v.intr. duratv., camb.est.: Wãrinu yi awara bema jĩruba akusa
tugasi bida bima. Jĩru umeta kara nu besi bida, juwa bari nu besi bida,
kuriwara.// Yiko ede ẽ basi bãera mejacha jarra nu mesi.// Iyi Jedeko idu jũe
kãrape Jĩrupoto Warra chigoro kẽwenauba yõ nu mesia Jedeko ume. //
Jĩrupoto Warra iyi doba basi ewaridera, wabemara kãi nu mea bayi baẽra.
“quedar(le)se, llegar a ser, estado o acción durativa (estuvo)”
nu ma eda eda sim.: Imama dau kãi nu ma eda eda tẽi totosi kuriwara.
‘mientras que..’
nugui v.tr.: Jaibana kayiruaba nugu baria.// Jaibana kayiruaba buta nugusia.
‘hacer daño el jaibana, embrujar, hacer maleficio’
Ñ
Dairã ĩñaba burudera ewara iru baria. Mau ĩñaba poto idu dogoa. Mauba jẽda
ĩñabaya. ‘aparato respiratorio’
ñabai, ĩñabai v.intr.: Dairã ĩñaba burudera ewara iru baria. ‘respirar’
o amaei v.tr.: Mau ãkõre bara nau druade nu manara bi-ia o amaesi jomarã
ita. ‘dejar (en una repartición)’
o bu kãre ena nom.: Nau kidua torrora yi zata kutua o bu kãre ena Daya
kawa bu erpana ita.// Naura o bu kãre ena bedea aduada jẽda juruda
ita.“proyecto, resultado”
o kĩra dogo baẽra adv.ra.: O kĩra dogo baẽra otasia.// Tuga kĩra ko baẽra
tugatasia. ‘porque le dio la gana’
o kĩra totoi v.intr.: Mobe iyide eda jũe kãrape jarasi wabemaraa iyi ũdudata.
Mawera wabema Dojura bara abarika o kĩra totosi bida. “darle ganas de hacer”
o mosoa adv.: “Nanera kuriwata zeya; mawe mu ũtu mu kãi bari mae o mosoa
edau numaña”, asi bida yi kimaa.// Mawe kuriwa zõra de eda wãeba toto
kãrape jarasi bida yi kimaa: “Mua eterre zõrata o mosoa edau nu muta ũdusia;
mawe bua bida oi bara, mura mau ne ẽ buru zokorro tũba ma koya mu
osidaura; mawe mau zade oi bara bua bida”. ‘pescuezo mocho, sin cabeza’
o perre perre nom.: Ãparra zroma o perre perre zroma chu bua. ‘agalla’
obedega nom.: Wẽra obedega jogoa chu bua. ‘orificio en la base del cuello’
ochiru buru nom.: Yu makẽra ochiru buru zroma chu bua. ‘garganta’
oga, uga nom.: Ara idu dota egoda nu mua; audre wawara oita mejacha nu
mua. Mamauba do oga nu mura bi-ia ũri nu mua. ‘murmullo, ruído del río’
oga bei v.tr.: Mobeburu yi eta oga beya nekoba. ‘sacar la corteza’
oga edai v.tr.: Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia.
‘desprender’
ogai v.tr.: Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi
wata ãi sugu buesia. ‘desprender’
ogatui v.tr.: Dayi we ku bu itara anime bakuruta yi eta ũragape ogatu eda
baria.// Bidua e ogatu kãrimape bakuruba birachiya; aramauta buru suguya
buda ẽzoa ẽ ba marea. ‘sacar, desprender cortando’
oi v.tr.: Kapũria wẽra yi zakera nruema za oi bara.// ¡Yi o eda wãña!// ‘hacer
el amor’
oi nom.: “Waya, egorota druata oi eda” a ku basi iyara.// Ara idu dota egoda
nu mua; audre wawara oita mejacha nu mua.// Be uira nara oita bu bada
‘monte, selva’
Oi arrata
Oi Papa nom.: Mau jaure dayirãa bawara bedeasia, mau kakea yi trũra Oi
Papa a bada “Madre Monte”
oigamia nom.: Oigamia oide bema. Oigamia kĩra ume bua: aba pada oigamia,
aba oigamia oide bema, daya aku ku beira kĩra awurua dogoa. ‘camaleón
espe.’
ojãbarii v.intr.: Beda uruba dayi ochidaude ojãbari baria ‘quedarse atascado’
ojo nom.: Ojo bõpa kĩraka chu bua. Iyi kakua kara ne ẽa. Ojo yara warra. ‘pez
espe.’
Ojũbu
Ojũbu do zake wãra
bema. ‘pájaro espe.’
Okama
Ẽbẽra okama jũ chu bua. ‘collar’
okiwa, ikiwa, ichiwa, ekiwa nom.: Iyi poaga sõbe buta wididaira okiwa wã
ze dogo.// Joma tu takirumape, mobeburu okiwade ataude, yi drũdau
wagarauta atauira ẽbẽra juru baria; kabana mawa jure baria. ‘hombro’
okiwa buwuru nom.: Drũdau joma atu ẽ basia okiwa buwuruta pua dogo
baẽra. ‘clavícula’
okiwa zobea, obuwuru uria nom.: Okiwa zobeade kabuba bari nu mua.
‘hueco del hombro’
okiwa kõra kõra nom.: Okiwa kõra kõra buape jirabari be ẽa. ‘articulación
del hombro, omoplato’
Okoko
Okoko ume ãba panua oide.
‘mirlo’
okuai v. tr.: Juwa jĩwiniba, pakuruba, ibude kĩratana okua bada.// Nebura nu
mesi ewari aba Ãkõreba jarasi bida kuguruta oda marea bania jue ita dota jõi
bera; ẽbẽrarã bara wãri okuasida bida. Mau nruema wãri baniara ne ẽ basi
bida.// Mobe nara za baria zobea sama okua ita, drũdau joukua ita ‘hacer’
omimi nom.: Omimi kĩrame kĩraka chu bua, mawamina iyira wĩka kirua.
‘úvula, campanita’
Onoko
Onokora ẽbẽra umeba atu baria zugu
baẽra. ‘leño para el fogón’
opita oro baria nom.: Ẽbẽra opita oro bariba kaya baria. ‘amigdalitis’
Opoga
Opoga do ikawa bema. Opogara
eborro tuku komia. Yi kakuara
pãwara pãwara chu bua, yi zakedara.
Mawamina yi zõra baira ugu kuara
chu bua. Iyi dru kõgo kõgoa paima
drasoa chu bua. Iyi esugura surru
surrua chu bua. Iyi juwa jĩwini
juesoma drasoa chu bua. Iyi kida
surru surrua chu bua. Ẽbẽraba opoga
yara ko bada, kũruma wia ko bada,
pada eda ko bada. Neta torro pichi
eda opoga warra. Adewara wuru ko
bada opoga yarara. ‘iguana’
ordai v.intr.: Mobe iyi kimaa jarasi bida: “Yõdra, mua ordade wãña kãreba
ko buta dayi ikadeta. // Mamina iyi kaidura Dojura wãwa zaketa orda kaidu
wãsi bida. Mau bara ũdusi sãwa odara Jĩrupoto Warra bara. “mirar para
sorprender, pillarse a alguien en un acto antisocial”
ordiso nom.: Ordiso kakua kara bara bua. Iyira borokoa drasoa chu bua.
Ẽbẽraba ko baria. ‘pez esp.’
origiai v.intr.: Mobeburu yude ba kãrape yi kugurude bue bada. Mobe joma
eda buedaira yi i jũ bada jũkaraba, origiai eda. Mobe origiara ẽbẽra jomauba
itua do bada. ‘fermentarse’
oro adj.: Kãrata oro nu mua.// . Mawabude yuwẽra jĩrupotora waburu oro
wãsi bida. ‘hinchado’
ororochiru nom.: Ororochiru miru baria iyi ede. Iyi era zarea chu bua,
kĩrame kara kara chu bua. ‘caracol espe.’
orrajui adv.: Mokita egorode eda chu bua. Iyi buru sumia, iyira orraju wã
chu bua. ‘andar de la lombriz’
orro nom.: Beda uru orro sumia hu bua.// Wẽba nu mune baepe orro buasia.
‘costilla, en forma de costilla’
osidau, ochidau nom.: “Mawe buara ma wãña mu zõra bea pegabu nu mune
zokorro tũba iyi osidaude ma burasia; mawe iyi osidau tu kãrape, baigape,
paipe, kara kubu ita”, jarasia.// Pako baira idu baira yu wẽra osidau ma jũe bai
jira bida. ‘cuello, pescuezo’
osoba seka beya nom.: Mu yõdra osoba kaya nu mu dãra ba. Osoba seka bea
tabea. ‘tuberculosis’
oui v.tr.: “Mu kore ume sãwa jemenaipe?”, asi bida wiba. Kuriwaba jarasi
bida wia: “Buta druauaba, iyi koreta do edauba.”, asi bida kuriwaba. Wi
kĩricha kãrape “¡ouya!”, asi bida.
oyirui v.intr.: “Muta ko ẽ buru muta diabueya pakata, bi-ia kakua oyiruta.
“tener características”
Oyorro
Oyorro kopeta bara chu bua.. ‘saltarroyo’
ozuzu bara barai v.intr.: Kapũria ozuzu bara barasia. ‘llevar papada
colgante, papudo’
Õ
õbui v.intr.: Mobe de eda wepe bogachira ta baria eda baniane. Mobeburu
dãra õbu baria.// Mauta bogachirape kugurude joa õbuya baniane ena. ‘dejar
sumergido en agua’
P
Pada
Yõdrara mea wã baria pada tude.
‘plátano’
paii v.tr.: Mawe iyi osidau tu kãrape, baigape, paipe, kara kubuya. ‘secar’
paima adj.: Amayirri kĩra ume chu bua: aba dru kuara chu bua, aba bemara
dru paima chu bua. ‘negro’
paima paima adj.: Nusira beda drasoa chu bu. Iyi kakua paima paima chu
bu; yi kidara bi-ia sumia chu bua, neduwuru kĩraka. ‘negruzco’
Paka
Mobe iyi kuriwara wãsi ũta paka edade.
‘vaca’
paka ju ba bara tuma nom.: Paka ju ba bara tuma warra ikade eda.
“queso”
pana-, panu- aux.est. plu.: Ẽbẽra jomauba pakuruba o panari dera. // Dai
wẽrarã wãjapuru eda kui panaria.// Mau pada zakera dai bara nruemata ko
panua.// Dayirãba dora ne joma ita zoka panua.// Jũpeta bea panasi juwa aba
chu beta.// Jumi bara jarasi zõrarã na bemarã bara kĩricha panasi ãñara eumara
ũtu zesi wãwata biteda beusi bera.// Mau do kẽwena mogara zromata nu mua,
mama zõrarã panasiba bu bayida.// Mauba daiba kĩricha panua nusira do
papata.// Bania adua nu mu ena kugurude bemata do panasia.// Dairã kãi
panasia mau ũri panuta maena jaibanara trã basi.// Mobeburu wẽraba
epedekode tãwi kãrape yi de eda panua ne dedekasia ne koda marea ‘están,
son’
Papa
Yi papaba iyi wãwata kãga bua.
‘madre’
papagarra nom.: Papagarrata ara jĩga jĩgaka buekuaya. ‘varetas del piso
para apoyar las tiras’
pasiai v.intr. prespa.: “¿kãrea?” widisi ẽbẽra wẽraba pasia zedaba. ‘pasear’
Payõdra
Mura mu payõdra ume bua. Yõdraba jara bua
iyi yõdra wã wãta; iya jara bua iyi kakua joma
pupuka buta; maudaucha yõdrara mea wã
amasi pada tude. Payõdra jipa kawa ẽ poaga
sõbe bura. Iyi poaga sõbe bura wididaira
okiwa wã ze dogo. Mu payõdra bia ẽ bua,
wãjapurura abapai erbu bera. Iiyabauba kui
bua, iyabauba mea wã bua, iyabauba kãi bua
diamasi.‘abuela’
pãchi adj.: Kore buru sũe sũeka pãchi chu bua.// Jũpera mogara edre bema. Yi
burura pãchi ugua chu bua. ‘aplanado, plancho’
pãi v.tr.: Dayirã kãyiba kĩra pã bada.// Ãjarepãta buaya. Mobe dayi burude pã
takirua, mauba tau baria dayi buru puara.// Adewara chu bua buru pua tau bari
ita: ãjarepã kiduata buape bogachiraya. Mobe dayi buru pã kubu baria.
‘pintarse, poner emplasto’
pãkõre nom.: Mu kima papara mu pãkõrea.// Pãkõre dayirã papa kĩraka chu
bu. Dayirã bara ũduda ẽ. ‘Madre Monte, espíritu, suegra’
pãnui v. tr.: Mawa burude ẽbẽra yu makẽra zakeba, ũraburu poaga juwa kĩra
ara ume buba, wabida kida jẽdare bema ẽ ẽ yirasi, mauba pãnusi.// Imamaba
pãnusi: “¿Wãrinuka?” ‘responder’
pãpãra adj.: Wẽra zakerãra juwaba beda bea panaria dora pãpãra chu bu
bera. ‘claro, transparente’
Pãrara
Korogo jĩgua za kãramape iyi wachi
jĩgua za bi baria. Waya pãrarata bia
biya, mauba trũeda iyi jaurerãra.Pãrara
kiduaba jaibanaba niawẽ baria. ‘palma
ritual del jaibana’
pãrigu nom.: Mu zeze mea wã baria iyi kaimokara bia bude. Iyi kaimokara
ũnadru kayirua burudera mi wã ka. Mu zeze bia kaimokara ũnadru burudera
pãrigu eda mi wã baria. ‘oscuro (amanecer)’
pãrigu eda nom.: Dairã pãrigu eda mea wã bada. ‘al amanecer, oscurito’
Pãtu
Mu payõdra yumakẽra, yumakẽra
zromarã ume, pãtuba beda bea
panaria. ‘atarraya’
pãwara adj.: Bauba kĩra ume bua: aba torro chu bua, aba pãwara chu bua.
‘azul, verde’
Pedru pedruka
Bania bira ũ buba baniata jue ũ bua.
Bania jue ũ buba, pedru pedruka chu
buba, borokoa chu buta, burga
erjũdruya. ‘configuración en forma de
piñón, rueda con aspas, turbina’
pega bui v.tr.: “Mawe buara ma wãña mu zõra mea pega bu nu mune zokorro
tũba iyi osidaude ma burasia; mawe iyi osidau tu kãrape , baigape, paibe, kara
kubu ita”, jarasia.// Pega ita buya. ‘socolar para sembrar’
pei v.tr.: Nara ũraga baria ãjarepã kiduata. Mobe buape, kidua tupe, kidua ũru
peya.// Muyi yibariba yiko pada kiduade pe baria. ‘arrumar’
pema nom.: Pemara do nabuade bua. Yi kakua chini chini kirua, kara bara
chu bua. ‘pez espe.’
perai v.intr.: Dora ũkurura mesia chu bua, mawasiudu dairã perada ẽa.
‘temer’
petai v.intr.: Muyi doba puosia. Jũkara erbari nu mune audu jedajũdru wãi
basia. Mauta peta baesia, jũkaraba egorode bae bisia. Bae burude mogaraba
puosia, mu datru puosia. “enredarse”
pewedea adj.: Korroma do eda bema. Egoro zobeade chu bua. Iyi buru jobua
chu bua. Iyi e ugua chu bua. Uru esugude bema pewedea chu bua ‘afilado’
pẽa nom.: Maura katuma kĩbudeba do idu bayi edara pẽa jira basia.
“derrumbe”
pẽi kubui v.intr.: Tabuda kĩrame posoade eda pẽi kubusia. ‘meter’
pẽita kidabuei v.tr.: Tabuda katumane chu bua oide. Iyi buru su-ua kĩbuzua
kirua. Iyi kĩrame posoade eda pẽita kidabuea. Iyi dru jamabaria chu bua.
Ũkuruba ko bada, ũkuruba koda ka. ‘meter y dejar quieto’
pẽwa jiru bui v.tr.: Mu usaba begita juretasia oi zromaneba. Mobe pẽwa jiru
bude doi baribuesia. ‘perseguir hasta alcanzar’
pi, pia adj.: Bokorro bania pia ũ bude bema.// Bania pi ũ bidaba ne joma toya.
‘quieto’
pichi, pichia adj., adv.: Jaradua: babakãuba beda bea ẽ ba marea yi pichi kide
idu kena chu bera.// Mobe drapetakuasipe yi esugura pichia biratusida.
‘pequeñito, menudito, en pedacitos’
picha kõkuai v.tr.: Mobe de eda edeya, yu wẽra dia baria; yu wẽraba tubude
ba wẽ baria; mobeburu do eda ede baria, jẽsau ita nekoba. Yi jũsi ãi baribueya,
picha kõkuaya. ‘picar, despedazar’
Pida
Pida kĩra ume chu bua: aba soa chu bua,
aba bemara pida kũa a bada. ‘ají’
pido pido nom.: Pido pidora pisumata paisosoa kirua. Iya kaira pua nu me
baria. ‘hormiga espe.’
pinajũdrui v.intr.: Dai druadera beda wãze jarara iyi doba jãbade pinajũdru
bae bida bayia. “brincar, saltar”
pikãga, bikãga adv.: Akusa bania jũatu nu muta pikãga dru biya za ya barrea
doya yi deta zuburea o ẽ ba marea. ‘lentamente, despacio’
pirai v.intr.: Mami nusita ewarade chu bera egoda pira chu bida.// Dairã pera
totoira sota mejacha pira baria.// Kiduara põadruba pira nu mua.// Jari idu ne
pira nu muta ũdusia wãwaba.// Kiduaba põadruba pira nu mua. ‘moverse,
palpitar’
piradrui v.intr.: Dai ume piradru kĩrade diapeda ũnadru bari.// Mawaburude
edawara piradru totosi.// Paka jeweda chu bada piradrusia.// Mau umadaude
piradru bayi daira tubu koa ita., pada yu ita. ¡Joma piradruda udua!// ¡Joma
piradru udua! ‘pararse, levantarse’
pisuma nom.: Pisuma kĩra bio: kapupu, pidu pidu, bẽwara komia, jẽsẽra,
uramia, ibana pisuma, posoa, burumia, eborro pisuma, arrabagu, bibidi kaida,
ãra ãra, buru purru.// Kãra pakurudera kiduata jurzu baria, pisumata bedaba
mauta ko bua.// Ãkõre bara Jẽsẽrara pisumane o chubusi.// Mobe neburata
neburusida: sẽge sẽgeta ãkoso ume, pisumata pũsîra ume, bosãi kuriwa ume,
warrarãba jara ũri bisida. ‘hormiga’
pisuma paima nom.: Pisuma paimaba kadara pua chu bua. ‘hormiga espe.’
pisuma ibana nom.: Pisuma ibana i bara chu bua. Iyira neara bara chu bua.
‘hormiga espe.’
Pĩwini
Pĩwini oide bema. Yi kakuara uru bara
chu bua. Pĩwinira ũsia chu bua. Ẽbẽraba
pĩwinira koda ka. ‘puerco espín’
pĩwinii v.intr.: Poagadera netara pĩwini baria mami wari ẽ. ‘nacer la semilla,
retoñar’
poaga nom.: Poagadera audre yi bia beda beaira.// Mua jipa kawa ẽ poaga
sõbe bura.// Nau poaga zeide mu wãña.// Nara beda mejacha wãze basia
poaga za, umu ẽ ita Kerado wãri. ‘verano, año’
poaga toda nom.: ¿Bura poaga toda sõbe bupe? “años de edad”
pogai v.tr.: Dayi iba poga baria.// Wẽrarãba poga baria chichara. ‘masticar
arroz o maíz para chicha’
poerai, puerai v.intr.: Dãda bania eda bupe poera baria.// Pukura oira beta
kugurude todoka bi baria tubude. Mawa oira puera erkubai bara. ‘revolver’
poera jõi v.intr.: Yi jõta bania eda bupe poera jõsia. ‘disolverse’
posoa nom.: Tabuda katumane chu bua oide. Iyi buru su-ua kĩbuzua kirua. Iyi
kĩrame posoade eda pẽita kidabuea. ‘comején’
posoa de nom.: Posoa dera ũkuru dayi aba chu bua. ‘nido de comején’
poto potoa nom.: Poto potoaba ĩñaba dia chu bua. ‘pulmón’
poto potoa kẽgu nom.: Ewara dayi ĩñaba burudera kẽgudeba poto potoa idu
dogoa. ‘bronquio’
põder põder onom.: Paka põder põder wẽba wã chu bua. ‘ruído de la gente o
animal al correr’
põga nom.: Ẽbẽraba põga bara kawa nu me bari; audre ẽane bẽrogõara urraju
bue bari iyi ne ko bari mea.// Ẽbẽraba iyi põgaba towa bueya; bẽrogõara taba
totoya. ‘escopeta’
Kuda põira
Mobe yi kuda põira oi arrata tu baria. ‘entablar piso
del tambo’
põi v.tr:
põnai v.tr.: De oira nara akudai bara eũjata, yi kima umeba. Mobe de oi mae
põnaña ẽuja. ‘limpiar con machete’
pua oi v.tr.: Waya Ãkõreba Jẽsẽra wãri pua osia iyi ne wãga kakea.
‘condenar, castigar’
puai v.intr.: Mobe baniata eda weaya. Mobeburu tubude eda jirabari numuña.
Mobeburu ũta puaya. Mawa pua nu mune bakaya. ‘soplar el fogón’
puai, pui v.intr.: Jẽsẽraba, buru purruba, burumiaba kada, bio pua chu bua.//
Mu buru pua nu mua.// Mu buwuru mejacha pu. ‘doler’
puekuai v.intr.: Ãyi joma puekuape de eda joma wãsi. ‘cansarse varios’
pukura nom.: Pukura oira beta kugurude todoka bi baria tubude. Mawa oira
puera erkubai bara. ‘harina de maíz tostado’
puoi v.tr.: Ã uria eda baepe ãtuku puosia.// Kãra pakuruta baeẽra ẽbẽrata
poya.// Jĩru buwuru puosia.// Muyi doba puosia. Jũkara erbari nu mune audu
jedajũdru wãi basia. ‘aporrear, golpear, lesionar’
pupuka adj.: Iya jara bua iyi kakua joma pupuka buta. ‘adolorido’
pureai v.intr.: Bania dru dogoba pedru pedrukata bur bur bariba purea nu
meña.// Koa bariba tubu purea biya ‘alumbrar, encender’
purru nom., adj.: Ne purru jaure bara chu bua, to ẽ bi, mamina pãkõre bara
chu bua. ‘oro, rojo’
pusa nom.: Ãkõreba jarasi: “Pakuru kakuara pusa baya”, asi.// Korogo kĩra
ũbea bua:
pusade bema yi zroma, aba do zakede bema wĩka kirua, aba drua bua. ‘mar’
pusa bida adj.: Pusa bidarã bio baira chu bua. ‘costeño’
purui v.tr.: Mobe kũradru bidape awuru kuguru eda wea bada. Mobe yi
kugurude be tunuma juruda kãrimape yude ba bada. Mobe be bamara kiduade
beka kimare puru kãrimape yu bada. ‘envolver’
Puwugu
Puwugu adichichi komia. ‘pájaro
grande espe.’
Dayi puwururã
Puwurura kĩra ũbea chu bu: ũta wãzeira, idura chu bu ibu zromata, akusa dota.
Ẽsadra nu mu koriwi zaketa; mama nu mu de kabanara; maudaucha mama nu
mu warrarã karta bu badata de, akusa jaibana deta. Mau ũtruare de ũbea nu
mu, maune bemata aba daide.
Diapeda akusa kewara bisia miru buside, mau umadaude buru tubu koa burude
nari ũtu ze buside de jomaneba jãrara pichia ũtu ze busi kĩraka busia. ‘pueblo’
sama chu bu kãre inte.loc.: ¿sama chu bu kãre baniata? ‘¿dónde tiene ...?’
sama chu bupe inte.loc.: ¿sama chu bupe zezera? ‘¿dónde está...?
sama kãita be bari inte.ide.loc.: ¿Bu sama kãita be bari? “¿Dónde duermes?
samauba inte.or.: ¿samauba zepe? ‘¿de dónde...?
sãkoko kõra kõra nom.: Sãkoko kõra kõra pua nu mua. ‘articulación de la
rodilla’
sãwa inte.man., adv.man.: Dorema ¿sãwa wã chu bupe?// ¿sãwa kãi ewarisi?//
¿sãwa yirupe?//Jaime Jumi basi. Mau ẽbẽrara ũdu kawade jomauba,
maudaucha kau chu bu, daia bi-ia jaradia bari sãwa bedea abarika wãira.//
Mawa dayirãa jaradiasia sãwa bedea kawa ita pakuru jaure ume, neduwuru
jaure ume, akusa wabemarã.// ¿Itua sãwa o bada? Itua oide baira chãsõ tu
bada.// ¿Wẽrarãba beda sãwa wia bada?// ¿Kõrabari sãwa o nu mu? // Jĩrupoto
Warra bara jarasi sãwa neko buta iyi druadera. ‘¿cómo ?, como’
sãwa badata nom.: Mua jara kãrape iyi sãwa badata kĩcha nu mesi.
‘costumbres de los tiempos pasados’
sãwai basi inte.: “¿sãwai basi, yãba kuriwa?”, asi bida wiba. ¿para qué era?,
¿qué pasó?”
sea der.: Yerre oide bema. Pakurude miru baria wã chu bua. Yi druba jue wã
chu bua. Yi kakua paima kara sea chu bua.// Wẽra kẽ kara sea chu bua.
‘montoncito’
sea nom.: Be uira nara oita bu bada. Bupe tuya bakuruta, mobe jũaña yi sea
bagui eda. ‘basura’
sea nom.: Seara jõsia. “dinero”
seara diai v.tr.: Yi seara dia bua Kapũria Kĩricha Zromaba. “aportar dinero”
seatu adv.: Bẽrogõara oide bema. Iyi dera egoro zobeade seatu kãi chu bua.
Bẽrogõara ne joma ko chu bua. Iyira diamasi bema. ‘nido llenito de hojas’
Semi
Semi chiruade bema. Semi kakua paima paima
chu bua.‘cuervo o mariamulata’
serai v.tr.: Yara serama tãba poya.// Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi
jũsita ãi oga edasia, yi wata ãi sugu buesia. Mobeburu drapetakuasia, yi
esugura pichia biratusida, yi yara serasida. ‘abrir la carne con el cuchillo,
tasajiar’
seri ẽ adj.: Do jũatu nu minanera seri ẽ bayi, dora paima paima ũ beya.
‘inservible’
serrabarii v.tr.: Ẽbẽraba jũpe yu ko bada, ba ko bada, serrabari ko bada.
‘freír’
sewa nebura nom.: Naneburu mua ma koya baidua sewa nebura o buta.
‘mentira’
sewa nebura oi v.tr.: Naneburu mua ma koya baidua sewa nebura o buta.
‘mentir, calumniar’
sida con.coord.incl.: Jãba sida dowiba ede kawa dai bara.// Warrarã yu
makẽrarã dugaba beda wa kĩrade, akusa dugatruba, miasuba sida.// Jũwurua
sida tau bi bari, umadau jũwurua nu munera.// Zõrarãba jarasida warrarã bara
kawai bara sida.// Bania sida papa bara chu bua, maura Nusi.// Jaibanarãba i
tajũ bada jũkara kĩraka chu buba. Mawatru ẽbẽra ko ẽ, do sida errau ẽa.// Mu
sida mama jeweda kĩra; mamauba dayi puwuru bi-ia ũdu kirua.// Eterre yara,
eterre umu sida, warra.// Kãre ẽa kue ze nu mune, wãi sida. ‘también,
tampoco, de todas maneras’
so nom.: Sora dayi kakuade eda chu bua. ‘corazón, parte central’
soa adj.: Dayi kĩrameba kawa baria ne warrata, ne kũata, ne kuyata, ne soata,
ne jũwuruata, ne kũrasãta. ‘picante, ácido’
sobia adj.: Aramauta do barrea arrajãbaude pẽwa jiru bude begi ũdui miasuba
beasia. Mobeburu sobia de eda edesia.// Ẽbẽra meberã ãba ta bua yi kũaga
sobiade.// Dayi kĩrameba sobiade ñiga baria soidu wẽra zaketa. // ¿Sobia
zesidaka mara? ‘contento’
soidu adv.: Dayi kĩrameba sobiade ñega baria soidu wẽra zaketa. ‘con el gusto
de todo el corazón’
Sornene
Sorneneba bakuru koru kãrape mojojo
ko chu bua. ‘pájaro carpintero’
sõbede inte. temp.: Iya bari jaradia chu bu dayirãa sõbede ne u barira.//
sõbe eda inte. temp.: ¿Sõbe eda zesipe?// ¿Sõbe eda baipe? ‘¿cuándo?, ¿hasta
cuándo?’
sõbede inte.temp.: Iya bari jaradia chu bu dayirãa sõbede ne u barira.
‘cuando’
sõro sõroa adj.: Jũpe kĩbu sõro sõroa kirua. ‘muy hinchado’
suerru nom. “”
sui v.tr. Auwuruba jarasi: “muara wawi ẽ, mua ũduira abeda miasuba su
kubuyi”.// Jũpe do eda mogara edre chu bua. Ẽbẽraba dosuba mogara edre juru
su bea baria.// Dotẽba su wã baria. ‘chuzar’
sukua jiraedai v.tr.: Wãwarã akusa totosi bida, sukua jiraedasi bida. “retirar,
sacar con un chuzo (carne del fogón)”
sukubui v.tr.: Auwuruba jarasi: “Muara wawi ẽ; mua ũduira abeda miasuba
sukubuya. “chuzar, enterrar chuzo”
sumi sumika adj.: Trã buru jõpewedea sumi sumika chu bua. ‘puntudo
sumia adj: Nusira beda drasoa chu bu. Iyi kakua paima paima chu bu; yi
kidara bi-ia sumia chu bua, neduwuru kĩraka.// Kado mea chu bua. Iyi drura
sumia garra garra chu bua.// Kore buru sumia chu bua. ‘puntudo’
sũe sũeka adj.: Kore buru sũe sũeka pãchi chu bua. ‘con berrugas grandes’
su sua adj.: Yarri ẽkarra su sua chu bua. ‘en forma de aletas’
sugu buei v.tr.: Kuide wãrua chuwa sugu bue ita. ‘lavar’
susui v.intr.: Mau ewaride kueta arabia zesi bida. Mauba joma sususia
itarrata.“borrarse con el agua”
T
ta ta adj.: Kore do eda bema. Iyi buru sũe sũeka pãchi chu bua. Iyi e ta ta chu
bua. ‘áspero, costrudo’
taba totoi v.intr.: Ẽbẽraba põga bara kawa nu me bari; audre ẽane bẽrogõara
urraju bue bari iyi ne ko bari mea.// Ẽbẽraba iyi põgaba towa bueya; bẽrogõara
taba totoya. ‘caerse, irse a tierra, desplomarse’
tabade adv.: Ãkõreba mau joma jarai pakurura udu tabade wãsi.
‘desplomadamente’
tabea aux.culm.: Mawa jara tabea.// Mawa o tabe.//Jõ tabea.// Bea tabea.//
Pera tabesia.// Joma bu tabesia.// ¿Bu tabedaka?// Bia we tabea. ‘realizado,
culminado’
Tabuda
Tabuda katumane chu bua oide. Iyi buru su-
ua kĩbuzua kirua. Iyi kĩrame posoade eda pẽita
kidabuea. Iyi dru jamabaria chu bua. Ũkuruba
ko bada, ũkuruba koda ka. ‘oso hormiguero’
tabui v.tr.: Mawa beape wãjari tabu baria yi e joda ita.// Aku tabude kuriwara
iyi ikadeta koru babakawasia basia. ‘poner, colocar, estar tirado’
tachi adj.: Jũpe do eda mogara edre chu bua. Iyi buru tachi chu bua. Iyi dabu
borokoa wĩka kirua.// Bõpa torro koro koroa chu bua. Buru drasoa tachi chu
bua.// .// Nawedara poagadera wãridera mejacha warisi beasia Dokerado
edara. Mauba ãyira doba pinadru bae basia arra tachima ũru ‘aplanada’
tae nom.: Kũrasãdo Taede ẽbẽra ne ẽa.// Mogaratatado Tae idu birasia dora.//
taebara adj.: Yarri do eda chu bua. Yarri zepe wã chu bua. Ikara drasoa chu
bua. Iyi kara ne ẽa chu bua. Yi dru taebara chu bua. ‘frondosa’
taitia nom.: Taitia do nabua bema chu bua. Kakua menajachia chu bua, paka
audre. “manatí”
tajũi v. intr.: Wãjapurura kurrude tajũ bada.// Jaibanarãba i tajũ bada jũkara
kĩraka chu buba.// Ẽbẽra warrarãta joroba kurrude tajũ kideasia.// Mobe tajũ
baria chibuga jũkaraba bi-ia tũ tũa tajũ baria. ‘amarrar’
tapuai v.tr.: Jaibanaba bi puamia kidua jara bari tapua baria kayara. ‘soplar
para curar el jaibana’
tatuta jiraui v.tr.: Aramauta wãri yi kimaba ĩja kãrape kuriwa zõra osidau
bakuru ma kubu kãrape nekoba tatuta jirausi bida. ‘levantar, cortar, y
mochar’
taui v.intr.: Jũwurua sida tau bi bari, umadau jũwurua nu munera.// Dayita bi
puaba bari dogo buru mau tauira korratata do baria. ‘calmar’
tawea diat.refle.:
Tãtão
Tãtão oide bema. ‘ave espe.’
tãi vtr.: Paka juba tãmata warra. “salar (para hacer suero”
tãwi v.tr.: Yiko tãwi kãrape kodaya.// Mobeburu wẽraba epedekode tãwi
kãrape yi de eda panua ne dedekasia ne koda marea.// Papaba yiko tãwi
kãrape dedekaya yi warrarãa. ‘servir la comida’
tei teia adj.: Enedruma tei teia bue burude su baria.// Enedruma tei teia buepe
yu wẽra juru wãsia. ‘erecto’
tẽa adv.loc.: Mua ũdusi degewara jãba tẽa edau nu muta. ‘atrás’
tẽa bema adj.: Kuriwa oide bema. Kuriwaba ne joma ko baria. Iyi kakua
paisosoa ugu kuara kuara chu bua. Kuriwa juwa jĩwini na bema kimari chu
bua, tẽa bemara ũbea chu bua. ‘posterior, de atrás, menor’
tẽa bemara kĩra aduadai v.tr.: Naneba ũtara tẽa bemara kĩra aduadai bara.
‘olvidar lo de atrás, olvidar el pasado’
tẽajunea, tẽajuneane adv.: Dai tẽajunea yi ũdudaya.// Ẽbẽra zõra bara jarasi
tẽajuneane jaradia ita. “Nara jemenene wãda”, asi.‘en otra ocasión, otro día,
al final,después’
tẽi v.tr.: Wẽrarãba neta torro pichi tẽ nu mua.// Be tẽumara sugui bara yi jo
baribue ita ‘pilar’
tẽi v.tr.: Wẽrarãba wia bada bedara kãwa: bedara nara e tẽ baria. E tẽ
kãrimape bi baria. ‘desescamar’
tẽi v. intr.: dairã kuide wãira wãdeare doi tẽi wã nu mua. ‘empujarse con
palanca”
tẽi totoi v.intr.: Jari idu kuriwa tẽi totosia.// Jãba mogara ma tẽi totosia. ‘irse,
lanzarse’
tẽii v.intr.: Imama dau kãi nu ma eda eda tẽi totosi kuriwara.// Ewarade bema
jiorrora katuma ma tẽisi bida.// Arrajãba mogara ma tẽi degesia. ‘irse’
toa nom.: Dai bara bea kĩrade basi amayirrita, toata, bosukata. ‘sabaleta’
toawei v.tr.: Zezeba oi arrata toawe jiru bua kuda ita. Mobeburu arrata
toaweya yi papagarra ita. ‘rajar, sacar tiras’
todokai v.intr.: Pukura oira beta kugurude todoka bi baria tubude. Mawa oira
puera erkubai bara. ‘tostar y floriar el maíz, hacer crispetas’
toai v.tr.: Mobe de eda edeya yi toamata, de eda bai urapõña. ‘rajar, hender’
toekuai v.tr.: Mobe yi kuda põira oi arrata tu baria. Joma toekuape yi jũsita ãi
bue baria. ‘rajar por la mitad, hender’
toi v.intr.: Mu payõdra bara jarasi wẽrara ãbu zroma chu bura euma ũduira
jaradia be ẽ. Mau ne ẽ buru wãwa to burudera juwa jĩwini aba ne ẽ to bari
bida.// Kõrabari usa kĩraka chu bua, jari usa to chu budera sama mesia chu bu,
kãwa mesia chu bua Kõrabarira.// Bania pi ũ bidaba ne joma toya.// Mura to
ẽa.// Mura to ka.// . Mawabude tosi bida jĩrupotodeba ẽbẽra wãwa zaketa. Mau
to buruba yi papara beusi bida. ‘nacer, parir’
Tonoa
Wẽraba tonoa za baria. ‘tamborcito de
guadua’
topoi v.tr.: Mawera wabema Dojura bara abarika o kĩra toposi bida. “?”
torro adj.: Bõpa torro koro koroa chu bua. Bõpa torro Ãsasadode bema.//
Bauba kĩra ume bua: aba torro chu bua, aba pãwara chu bua. ‘blanco’
totoi aux.centrf., camb.est.: Bedara mogara edre miru totoira bi-ia bea
panaria.// Ẽbẽrarã bania kakea zubureakua totosi, obisiakua totosi.//
Mobeburu Ãkõrera chĩbisu ba totosi jẽsẽraba bania sama wãga chu kãre kawa
ita.// Chidimara mesẽra wã ze totosi.// Mauta bi-ia kũrumape kodai basi.
Mami yi ko bi ẽ basia. Bania ba totosi.// Mawa burude edawara piradru
totosi.// Bokorro kĩrame drasoa ẽubari toto baria.// Mobeburu jirtotoẽra
mogaratru jidasia “mawera dayi burura nausã totosia”.// ¡Jipa totodutua!,
zawa bai juwa ara eda wãña.// Kidatru ma chĩsida, mamauba kawa ẽa totosia.
‘ir, desplazarse; volverse, convertirse’
towa buei v.tr.: Ẽbẽraba põga bara kawa nu me bari; audre ẽane bẽrogõara
urraju bue bari iyi ne ko bari mae.// Ẽbẽraba iyi põgaba towa bueya;
bẽrogõara taba totoya. ‘disparar arma de fuego’
tõi v. tr.: Dayirãba dora ne joma ita zoka panua: ne o ita, chicha o ita, kui ita,
ua tõ ita, do barrea wã ita, wãra wã ita, do barrea padata ede bada. ‘lavar ropa’
tõbarii v.tr: Kõrabarira dama kĩraka chu bua, iyi jũra chu budera mesia chu
bua, iyita tõbaridara ka kobeya. ‘tocar, palpar’
trajai. v. intr. prespa.: Ũkuru jũekuasida, trajasida ãyi puei eda. ‘trabajar’
Trã
Trã egoro zobeade bema. Iyi kakua ugu kuara
chu bua . iyi juwa chĩ chĩa kidea. Iyi kurrura
tũsia chu bua. .Yi buru jõpewedea sumi
sumika chu bua. Iyi kida ume jũrebari bara
bua. Trãba ora dru drua erubua. Trãra arabia
chu bua. Trãra neara ne ẽa. Trãba kada bio
pua ẽa. Trãba kiduata ate baria iyi de eda ko
ita. ‘hormiga arriera’
trãbi nom.: Daiba ũrisida korogo trãbita. Jaibanaba korogota bia bi burudera,
ẽbẽra joma trũ nu mu jai do nu mu aku ita, kaya be bi ita. ‘canto tradicional’
trãi v.intr.: Dairã kãi panasia mau ũri panuta maena jaibanara trã basi. ‘cantar
el jaibana’
trãi chiwa nom.: Trãi chiwara soa chu bua. ‘hiel, bilis’
Tro
Trora egoro zobeade kãi yirua. Ũkuru
torroa, yi wãwara. Yi zõrara paima
paima chu bua. Yi era kõgo kõgoa
chu bua. Yi burura wĩka kĩbuzua
kirua. Yi kidara surru surrua chu bua.
Ẽbẽraba ko baria trora. ‘armadillo’
trũ ara nom.: Dayi ẽbẽra trũta yi trũ arata. “nombre verdadero”
trũa nom.: Ẽbẽra yu makẽra trũa zroma chu bua. ‘pecho, torax’
Ẽbẽra trũrã
Wẽrane Yu makẽrane
Nasadiuma Dojibi
Zaripuma Jaidukama
Niwituma Zadibi
Kadeuma Naryibi
Kiduapuma Jainebi
Wakididau Newaribi
Nakiari Jaikuama
Kiadauma Jaiyaribi
Bomaye Adisa
Yanadau Bakuruzareabi
Jainari Jaineryama
Kipatau Yibi
Domiaruma Jaimiasubi
Jaididau Jaineama
Kipari
trũgai v.tr.: Mawa trũgasida dayirã eda jipa chu ba ẽ basi bera, iyira mea chu
besia.// Trũgasida mawamina zeda ẽa. ‘llamar’
trũi v.tr.: Mobe trũsida yerreta, bututa, emechichita.// Mau berabari kãrimape
Ãkõre bara waya chidimata trũsi.// Iya mu ũdui trũsi kareba atu bi marea,
padata de eda kareba ede marea.// Daiba ũrisida korogo trãbita. Jaibanaba
korogota bia bi burudera ẽbẽra joma trũ nu mu jai do nu mu aku ita, kaya be
bi ita.// Korogo jĩgua za kãrimape iyi wachi jĩgua za bi baria. Waya pãrarata
bia biya, mauba trũ eda iyi jaurerãra.// Baidu ewaride ne jaradia bari bara
trũña marane bemata aba ze marea warrarãa ne jaradia ita sãwa de o kawa ita,
bẽrogõara sãwa bea kawa ita, waidi biode bua. ‘llamar’
tu edai v.tr.: Mawera Jĩrupoto Warra bara tu edasi chigorota, mobe jou
kubusi kugurude. “cortar”
tuei v.tr.: Mobeburu ũta puaya. Mawa pua nu mune bakaya. Mobe dãra baka
biya; wi nu minane, jirataya. Mobeburu epedekode tuepe neta torro pichi eda
ko baria. Mawa wia ko baria beda yumara.// Ẽbẽraba kuriwa ko bada. Kuriwa
mea beape, de eda wepe, tubude baya yi kara, do eda jẽsaude wãña, yi jũsi ãi
baribueya. Yi kakua pichia kõña, wiaya tubude eda. Wisia ãi jirabariya, tueya
epedekode ne koda ita.// Wẽraba yiko tue nu mua ko ita, beda ne ẽa. ‘servir la
comida’
tui v.tr.: Yõdrara mea wã amasi pada tude.// Do akuira pakuruta tu be ẽa doya
nu mera. ‘cortar’
Tuko
Dairã nruemata tuko jida kãrimape do
eda jemene kui panaria. ‘balso para
flotar’
tuku nom.: Opoga ne tuku komia.// Opogaba eborro tuku ko baria. ‘cogollo’
tukuai v.tr.: Chidimara jũkara tukua kãri buside Ãkõreta bedeasi. ‘mochar’
Turra
Turra pusade bema. Turrara beda
komia. ‘alcatraz’
Tusi
Tusira oide bema. Tusira zamo ume
awara chu bua. Tusi kara paisoso chu
bua, zamora kara ugu kuara chu bua.
‘pava de monte’
tubu nom.: Mau umadaude piradru bayi daira tubu koa ita, pada yu ita.// Dai
umeuba chicha o panari, dai umeuba tubu we panari.// Mobe tubu ũru
kũruma jirabusida.// Mobeburu yi yara wipe tubudeba ãi jirabarisia.// Mobe
de eda edeya, yu wẽra dia baria; yu wẽraba tubude ba wẽ baria; mobeburu do
eda ede baria, jẽsau ita nekoba.// Koa bariba tubu purea biya. ‘leña, fogón de
leños’
tubu ũta jẽrai v.tr.: Tubu ũta jẽrai bara atia baka marea. ‘hacer arder’
tubu koa bari nom.: Yi widita: ũtu katumane ẽbẽrata buru kuara edau nu
mua. Yi pãnuta: tubu koa bari. ‘encendedor, fósforo’
tuduka adv.: Korera tuduka wã chu bua.// Wãwa tuduka wã chu bua.
‘empinado en las cuatro patas’
tui v.tr.: ¿Itua sãwa o bada? Itua oide baira chãsõ tu bada.// Aramauta wãri yi
kimaba ĩja kãrape kuriwa zõra osidau bakuru ma kubu kãrape nekoba tatu
jirausi bida; mawa tu burude beusi bida kuriwa zõrara. ‘cortar de un tajo’
tukuai v.tr.: Mobeburu yi de jĩru edre bemata juru kãrimape tukua baria.
‘cortar’
tuwãi adj.: Jẽsẽra dru tuwãi kirua. ‘partidita’
tũ nom.: Mawe kuriwa zõra de eda wẽba toto kãrape jarasi bida yi kimaa:
“Mua eterre zõrata o mosoa edau nu muta ũdusia; mawe bua bida oi bara,
mura mau ne ẽ buru zokorro tũba ma koya mu osidaura; mawe mau zade oi
bara bua bida”. ‘piojo’
tũ tũa adv.: Mobe tajũ baria chibuga jũkaraba bi-ia tũ tũa tajũ baria. ‘bien
templado, bien amarrado’
tũsia adj.: Kapũria wẽra paima kurru tũsia kirua. ‘delgada en el centro como
el ocho’
Ũ
ũbea num.: Puwurura kĩra ũbea chu bu: ũta wãzeira; idura chu bu ibu
zromata, akusa dota.// Mobe de eda wepe bogachira ta baria eda baniane.
Mobeburu dãra ôbu baria. Mobe koe baria. Mobe koema ũbeade be baria dai
ẽbẽrarã. ‘tres’
ũdui v.intr.: “Euma, jãrapua chu bua yu makẽra, yi yota bi-ia erro erro chu
buru; yi wẽra buru bi-ia ũdu ẽ buru”, asi.// Mu sida mama jeweda kĩra;
mamauba dayi puwuru bi-ia ũdu kirua.// Bedeara “trũi” bida ũduya. //
¿Imama ũdu barika? ‘verse, encontrarse, conocer’
ũdu bari kĩraka v.intr.: Ũdu nu mesi do zakerãta, iya ũdu bari kĩraka.
“parecerse”
ũdu bii v.tr.: Mama eda ũdu bisida: zõrarã kakua buta, zõrarã kĩra yota,
zõrarã ũta karita, ua jemeneta.// ¡Kĩrameta ũdu birua! ‘presentar
(espectáculo), mostrar’
ũdu kawai v.tr.: Jaime Jumi basi. Mau ẽbẽrara ũdu kawade jomauba,
maudaucha kau chu bu, daia bi-ia jaradia bari sãwa bedea abarika wãira.
‘distinguir’
Ũgu ũguba
Ũgu ũguba do eda bema. Yi kakua
yarri kĩraka bua. Yi kakua kara ne ẽa,
berugua chu bua. Iyi buru jõpewedea
chu bua. Iyi ikara kimare drasoa chu
bua. Ẽbẽraba pãtuba bea bada,
adewara dugaba bea bada. Ẽbẽraba
ũgu ũguba ko bada, neeta torro pichi
eda. ‘pez parecido al barbudo’
ũi v.intr.: Bokorro bania pia ũ bude bema.// Do jũatu nu minanera seri ẽ bayi;
dora paima paima ũ beya. Baniara seri ẽ bayi daya do ita.// Bania pia ũ bidaba
ne joma toya.// Do kopepea ũ bua. ‘flotar, sobreaguar, estar en agua’
ũragai v.intr.: Chirua dayi buru pua be baria: Nara ũraga baria ãjarepã
kiduata. Mobeburu buape, kidua tupe, kidua ũru peya. ‘hablar, aconsejar’
ũrii v.tr.: Mu payõdra bara ãña ũri bisi mu payõdra konstansiaba ũri bidata.//
Dairã kãi panasia mau ũri panuta maena jaibanara trã basi.// Warraba ũri ẽa.//
¿Ũri ẽka? ‘oir, escuchar, entender’
ũri kawai v.tr.: Mua ũri kawasia Kiduapuma miakãinara nuweda buru.
‘enterarse’
U
ugu adv.gra.: Opoga kakua pãwara chu bua, yi zakedara; mawamina yi zõra
baira ugu kuara chu bua. ‘medio’
ugu kuara kuara adj.: Arrapacha ugu kuara kuara chu bua. ‘amarilloso’
ugua adj.: Korroma do eda bema. Egoro zobeade chu bua. Iyi buru ugua chu
bua.// Jũpe e ugua chu bua.// Korogo kĩrame kara kara jõpewedea ugua bua.//
Dama e ugua chu bua.// Opoga e ugua chu bua. ‘áspero, carrasposo, córneo,
con escamas como la iguana, la culebra’
umadau nom.: Jũwurua sida tau bi bari, umadau jũwurua nu munera.//
Ĩbĩrara umadaude juwa kĩra ara ume baira ki dogo.// ¿Kãre umadau ba? ‘sol,
hora’
umadaude adv.: Mau umadaude piradru bayi daira tubu koa ita., pada yu ita.
‘hora’
umu kuara nom.: Ne umu kuara ĩsidra bema warra. ‘yema del huevo’
umu ẽi.: Nara beda mejacha wãze basia, poaga za, umu ẽ ita. “desovar”
urawe buei v.tr.: Mobe yi papagarrara arrata tuya; mobe toaweya. Mobe yi
sota nekoba ãi urawe bueya. ‘sacar’
urawei v.tr.: Mobe yi arra kĩbuta pichia toawe kãrimape uraweya. ‘sacar’
uru nom.: Beda uruba su baria.// Pĩwini oide bema. Yi kakuara uru bara chu
bua. ‘espina’
uru esugude bema nom.: Korroma do eda bema. Egoro zobeade chu bua. Iyi
buru jobua chu bua. Iyi e ugua chu bua. Uru esugude bema pewedea chu bua.
‘espina dorsal de los peces’
ũi v.tr.: Kĩbuba ũ baria.// Ẽbẽraba ewaride usa eda mi wã baria. Aramauta usa
bara jĩrune ũ baria arawabai jũata baria. ‘olfatear, oler’
ũkuru det.indef., pron.: Dora ũkurura mechia chu bua.// Ũkuruba dera chãsõ
kiduaba joa bada.// Chidimara wĩka yiru. ‘alguno(s)’
ũnanom.:Ewari ũna nu mua.// Naenauba jedekora diamasira ewari kĩraka ũna
ũnadru basi bida. Mau ũnaba ẽbẽra kãña ka ẽ basi bida. ‘claro, claridad’
ũna ũnadrui v.intr.: Naenauba jedekora diamasira ewari kĩraka ũna ũnadru
basi bida. Mau ũnaba ẽbẽra kãña ka ẽa basi bida. Mau karea ẽbẽraba jura basi
bida. “alumbrar mucho”
ũnadrui v.intr.: Dai ume piradru kĩrade diapeda ũnadru bari.// Mu payõdra
jara bari mau trãbira ũnadrui eda trã nu mina; mawatru jaure bara kareba
panua kaya aku ita.// Mu zeze mea wã baria iyi kaimokara bia bude. Iyi
kaimokara ũnadru kayirua burudera mi wã ka. ‘amanecer el día, despertarse’
Ũra
Ũra kakua katorroa chu bua. Iyi buru borokoa
dau duduya kirua. Yi drura kõgo kõgoa drasoa
chu bua. ‘marta’
ũru posp.loc., detr.: Mu payõdraba neburu bayi Kue Zroma ũru.// Mau
nruemara kue ũru bedeasida, akusa euma ũru.// Namara kuera mejacha bae
bua; mu de ãbude, oi ũru euma ũtu zesi.// Mobe tubu ũru kũruma jirabusida.//
Jaidukama bua bi-ia jaradia nu mune wãwaba dai chuwasia ũruba eda.// Bi ẽa
bedeai yãra ũru.// Jeweda besi jedeko ũru. Mamauba kĩrichasi sãwa u bae ita.
‘sobre, de (acerca de)’
ũru berabari wãi v.intr.: Mawa burude mogarata ũru berabari wãsia. “pasar
por encima dando vueltas”
ũruba eda dir.: Jaidukamara wãwaba juwade dau chuwasia ũruba eda. ‘de
arriba para abajo’
ũsia adj.: Bosãi do kaita kãi yirua. Iyi kakua paisosoa kĩbuzua chu bua. Bosãi
ũsia chu bua.// Pĩwini oide bema. Yi kakuara uru bara chu bua. Pĩwinira ũsia
bara chu bua.// Jãrakouga ũsia nu mua.// Kapũria wẽra esoso ũsia. ‘hediondo,
maloliente, fétido’
ũta dir.din.: Mokita buru borrõgoa ũta ẽubari wã chu bua.// Mobe iyi
kuriwara wãsi ũta paka edade.// Esoso kabuba juwa ũta jirabari wã chu bua.
‘hacia arriba’
ũta bemata loc.or.: Mobe nara za baria zobea sama okoa ita, drũdau joukua
ita. Joma joukuape yi ũta bemata kũrũkuaya. ‘el superior’
ũta karita nom.: Mama eda ũdu bisida: zõrarã kakua buta, zõrarã kĩra yota,
zõrarã ũta karita, ua jemeneta. ‘danza y canto ceremonial en la curación’
ũta puai v.tr.: Mobe baniata eda weaya. Mobeburu tubude eda jirabari
numuña. Mobeburu ũta puaya. Mawa pua nu mune bakaya. ‘avivar el fuego,
soplar el fogón’
ũta wãzeira nom.loc.: Puwurura kĩra ũbea chu bu: ũta wãzeira; idura chu bu
ibu zromata, akusa dota. ‘subida’
ũtruare nom.loc.: Dairã ũtu katumane duanu, puwuru ũtruare. Mau ũtruare
de ũbea nu mu, maune bemata aba daide. ‘en la parte de arriba’
ũtu adv., dir.loc.: “Nanera kuriwata zeya; mawe mu ũtu mu kãi bari mae o
mosoa edau numaña”, asi bida yi kimaa. // Ẽbẽraba dera ũtu o bada do ze
burude surrua ẽ marea.// Dairã ũtu katumane duanu.// Namara kuera mejacha
bae bua; mu de ãbude, oi ũru euma ũtu zesi.// Iyi chigorode ũtu jĩdru kãrape
jarasi chigoroa wari marea bajã inu bayi eda. ‘arriba’
ũtuba eda dir.: Chidima pakurude ũtu ba eda wã baria. “de arriba a abajo”
ũtu buei v.intr.: Mobeburu ẽbẽraba orda tabesia. Ẽbẽra orda bude, akusa ũtu
buesia kuriwa. Ũtu bue kãrimape aku nu mesi, iyi kuriwa bara. Ne wãwa ãyia
odara aku nu mesi, iyi kuriwaba. “aparecer”
ũtu zei v.intr.: Diapeda akusa kewara nari ũtu ze busi de jomaneba.// Mau
ewadera mua kawasi eumara do edauba ũtu ze chu buta mama bania do nu
mu. Maudaucha mawa ũtu zeira beda ko chu bu.// Namara kuera mejacha bae
bua; mu de ãbude, oi ũru euma ũtu zesi.// Bania kugurude bemata jõside do
ũtu zesi bida.// Usa ã purrua ũtu ze chu bua.// Kida urigina ũtu ze nu munera
mejacha pua nu me baria ‘salir (sol, arco iris ), salírsele, elevarse, brotar,
aparecer’
ũtuba eda adv.: Jaidukamara wãwaba dau chuwasia ũtuba eda. ‘de arriba a
abajo’
U
u baribuei v.tr.: Mawa nu mune, Jedeko jida kãrape jarasi egoro eda u
baribue ita mejacha ũna ẽ marea.// Jĩrupoto Warra bara u baribue ẽ baẽra
juwa bichiwiba ãrisi Jedeko kĩrata, dabuta. Mauba mejacha ũna ẽ na ũna bada
kĩraka.// . Mawera yi jida bi ẽ bãera u baribue ẽ basia, mejacha yõsida mina.//
Ewari aba Jĩrupoto Warraba bea ita kĩrichasi Jedekora. Iya jarasi Jedekoa:
“¡Buta, ũna buta iduari bi ẽ buru, mua u baribueya!”. Mamina Jedeko bara ũri
ẽ basia, ũna besi ariya. “tumbar, tirar abajo”
ua nom.: Ẽbẽra wẽra do eda ua tõ ena wã baria.// Mama kui bayi, ua jũpe wã
bayi. ‘ropa, tela’
ua jemeneta nom.: Mama eda ũdu bisida: zõrarã kakua buta, zõrarã kĩra yota,
zõrarã ũta karita, ua jemeneta. ‘danza del trapo’
u baei v.intr.: Jĩrupoto Warrara kĩricha basi sãwa u bae ita Jedekodeba.
“bajar”
udu dir.: Ãkõreba mau joma jarai pakurura udu tabade wãsi. ‘hacia abajo’
udu tabade wãi v.intr.: Ãkõreba mau joma jarai pakurura udu tabade wãsi.
‘irse a tierra, desplomarse’
Ugu
Mu zezeta yerre kaidu mejacha
wẽbasia, iyi ugu kenegezua.
‘bodoquera’
Uma
Uma oide bema. ‘paloma’
ume, umeu num., dual, soc.: Mura mu payõdra ume bua.// Dai ume piradru
kĩrade diapeda ũnadru bari.// Mu payõdra yu makẽra, yu makẽra zromarã
ume, pãtuba beda bea panaria.// Dai umeuba chicha o panari, dai umeuba
tubu we panari.// Mobe neburata neburusida: sẽge sẽgeta ãkoso ume, pisumata
pũsĩra ume, bosãi kuriwa ume, warrarãba jara ũri bisida.// De edu baira yi eta
jodasia, yu makẽraba yi kima umeba.// Aramauta wãrinu kareba burebari
diasia; wãrinu mogara torro ãyi umeba burebuetasida.// Ewari aba basi bida
eterre makẽrata yi kima ume.// Wirura mogara umeba chĩ basia.// Wido
Kachichi Karakarado ume ẽsadra chu bua. ‘dos, con, y, entre (dos)’
ura oi v.tr.: Maukara kue ze nu mune, ura oya jogaya ne uta. ‘hacer sufrir’
urai v.intr.: Kõrabariba dayirã bedata jõ bisia dota jũatu kãrape. Mau kakea
bedara wã ze be ẽa. Beda koya jarbaba ura yide ẽbẽra zakerã.// Mu yõdra
wãpe ura nu mua kãreba ne eda koi ne ẽa, mauba jẽda ze kĩra nu mua. ‘sufrir’
uria nom.: Ẽbẽraba ewaride usa eda mi wã baria. Aramauta usa bara jĩrune ũ
baria arawabai jũata baria. Yi uriara bakuruta arare kubu baria. ‘hueco’
urigi nom.: Jaidukamaba urigi ma chĩsia, mamauba egorode taba toto bisia.
‘base de la oreja, cabeza del hueso maxilar’
urui v.intr.: Mawe imama bara krĩcha totosia paka ya eda uruta. ‘venir’
urraju buei v.intr.: Ẽbẽraba põga bara kawa nu me bari; audre ẽane bẽrogõara
urraju bue bari iyi ne ko bari mae. ‘meterse’
Usa
Ẽbẽraba ewaride usa eda mi wã baria.
‘perro’
Uya bari
Uya bariba uya baria. ‘taladro’
usa zarra nom. ¿Usaba beada sãwa koi bara yi kĩbu adua ẽ ba mareara?
Usa zarra kĩbu adua ẽ ba marea, yi buwuru baribue be ẽa. Warrara bi piradru
ko be ẽa. “perro monteador, perro de caza”
uyajui v.tr.: Aramauta usa bara jĩrune ũ baria arawa bai jũata baria. Yi uriara
bakuruta arare kubu baria. Juru baria yi zobeata, aramauta bakuru kimiaba
uyajuya. ‘romper, destaponar’
W
wa nom.: “Waya, dora wa kĩraka chu bua” asi.// Mobe sugupe, nekoba yi bita
jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi wata ãi sugu buesia. ‘sangre’
waburu asp progre.: Mawabude yuwẽra jĩrupotora waburu oro wãsi bida.
“poco a poco, progresivamente, se le fue…?”
wachi nom.: korogo jĩgua za kãrimape iyi wachi jĩgua za bi baria. Waya
pãrarata bia biyi, mauba trũ eda iyi jaurerãra. ‘maraca, sonajero’
wachichi nom.: Wachichi do eda bema. Yi buru sumia chu bua. Yi ikara
drasoa chu bua. Yi kakua kara ne ẽa chu bua. Yi drura jõpewedea chu bua.
‘pez espe.’
wãgai v.tr.: Mobeburu Ãkõrera chĩbisu ba totosi jẽsẽraba bania sama wãga
chu kãre kawa ita.// Jẽsẽra bania wãgasia.// Jẽsẽra baniara wãgape merasi
jenene pakuru zromane. ‘guardar, mezquinar, ser egoísta’
wagai nom.: Mobe wagaita tuya yi de buru sode jũra kubu ita.// Mobe
wagaita juru wã baria, tupe, de eda wepe, jũraña. ‘lata, rabo de caimán’
wãgamia nom.: Jimo tubu wagamia.// Jẽsẽra do wagamia. ‘el que mezquina’
wagau nom.: Drũdau wagaura bakuru dabuta tu baria; mobe de kauta tuya.
‘horcón principal’
Beda waira
Warrarã, yu makẽrarã sida,
dugaba beda wa kĩrade, akusa
dugatruba, miasuba sida. ‘pescar
con anzuelo’
wai v.tr.: Mobe de oira yi zobeata waya; zobea kimare wape joukuaya;
joukuape yi zobea anatu baria.// Ãjibre karrata ũraga wa baria. Wa kãrimape,
de eda edepe, baniata wĩña weaya.// Ikade wa ẽ baria.// Mau karupe,
papagarrata kaukuape, kudata urapõpe, yi drũdauta, egoro wape, ukua baria.
‘cavar, excavar, hacer hueco en la tierra, sacar cavando’
waibua adj.:Bido kida wuru wurua waibua chu bua. ‘grande, grueso’
waidi bio pron.: ¿Kãreba kaya nu mei? Buru puaba, kuwamiaba, kaya toto
bari chiwa jũ, dau jaiba, osoba, waidi bio nu mua. ‘etcétera, muchos otros’
warii v.intr.: Do wari burude beda audre bua.// “Kuera”, Alecira arabia chu
basi, mauba jarasi: “kuera bika”, asi. “Doa bania dia chu bu bera, ne u bi-ia
wari bi bera”.// Iyi ũtu jĩdru kãrape jarasi chigoroa wari marea bajã inu bayi
eda. //Yu wẽra biogo chu beira bi wari wã jedeko ze buru za. ‘crecer’
warra nom.: Umatipara epedekode basia: neta torro pichita, pada wurumata,
eterre jẽmata ãba wia basia. Wakusa ne warra biratumata bego eda basia.
Mamauba yin e bar apusura pã wiama basia ne warra eda. “revuelto, verdura”
warra adj.: Bẽrogõara yara warra.// Dãda chichi warra.// Dayi kĩrameba
kawa baria ne warrata.// Eterre yara, eterre umu sida, warra.// Yiko nagabea
bari bura warra ẽa. ‘sabroso’
warra warra baria v.est.: Yiko warra warra baria. “pegar el olor de la
comida”
warrakãu warrakãu adj.: Korogo umu wĩka boroko ãba kara jurepe
warrakãu warrakãu kirua. ‘amarilloso’
Warru
Warru mea bema. Iyi kakua paima chu bua.
Yi kuwurura michi kuwuru kĩraka chu bua. Iyi
e michi kakua kĩraka kirua. Yi dru paima
drasoa chu bua. Warru bara eterreta ko baria.
Iyi warrura michi kĩraka keradru wã chu bua.
‘pantera’
wata ne kõa bua nom.: Dayi wata ne kõara jai kayirua bua. “Diabetes”
wawamia, wamia nom.: ¿Kãreba kaya nu mei? Buru puaba, kuwamiaba, kaya
toto bari chiwa jũ, dau jaiba, osoba, oroba, kurru puaba, amiba, wawamiaba,
kakua isiaba, jogaba, chimornaba, waidi bio nu mua. ‘loquera, locura
colectiva’
waya, mobe waya con.advers: “Waya, dora wa kĩraka chu bua” asi.// Jũpera
korroma kĩraka chu bua. Mawamina iyira waya i dõro dõroa kirua.// Adichichi
jĩru ume audre drasoa chu bua. Waya yi kimarera audre chĩ chĩa kirua. ‘en
cambio, por el contrario’
wã-ae, wãe v.est.: Jomauba daya kawabu kĩricha ũrinape yi wãe buta ibiade
ara oda ita. “no haber, faltar”
wãdeare adv.loc.: Mu kĩraka arabia chu baira dairã kuide wãira wãdeare,
doitẽ wã nu mua.// Wãdeare jũrane jũeña. ‘más arriba, por allá”
waẽba, wẽba adv.man.: Maudaucha wãeba jeme panaria.// Mawe kuriwa zõra
de eda wãeba toto kãrape jarasi bida yi kimaa: “Mua eterre zõrata o mosoa
edau nu muta ũdusia.” ‘rápidamente’
waẽbai, wẽbai v.intr.: Kuriwara aramauta wẽbasia. ‘irse corriendo,
apresurarse’
wãgaramia nom.: Kõrabarira wãgaramia kĩraka chu bua, jîga ne juru ko chu
basia, wãgaramiara. ‘monstruo mítico’
wãi v.intr., aux.: Dairã nruemata do eda wã panaria.// Ãkõreba mau joma jarai
pakurura udu tabade wãsi.// Payõdrara nruema audre aukara wã.// “Mu
buwurura pua wã. Mura yõdra ba. Mura jipa ẽnau ẽa”.// Ẽbẽraba ewaride usa
eda mi wã baria.// Mokita buru borrõgoa ũta ẽubari wã chu bua.// Kida bajã ba
wãsia ikade jũwuruaba.// . Mawabude yuwẽra jĩrupotora waburu oro wãsi
bida. ‘ir, desplazarse, resultar, estar en proceso de cambio de estado’
wãjapuru nom.: Dai wẽrarã wãjapuru eda kui panaria. ‘traje, paruma’
wãjari adv.posi.: Dãda beape wãjari tabu baria yi e joda ita. // ¡Wãjari
taberua! ‘patas arriba, pandiao’
wãña adv.temp.: Mawa neburu nu mune wãri diapeda degesi bida kuriwa.
Zõrara mawa burude wãña ũdusi bida.// ¿Neko ẽa wãña wãika? ‘de una vez,
derecho’
wãra adv.loc.: Ojũbu do zake wãra bema.// Kõrabarira chikue papa kĩraka
chu bua. Akusa dokaumia kĩraka chu bua, dota wãra jũatu chu bu baẽra.
‘arriba ( río )’
wãri adv.epis.: Nebura nu mesi ewari aba Ãkõreba jarasi bida kuguruta oda
marea bania jue ita dota jõi bera; ẽbẽrarã bara wãri okuasida bida. Mau
nruema wãri baniara ne ẽ basi bida. ‘verdaderamente, en verdad’
wãri...idu adv.loc.: Bania bira ũ buba ẽbẽra drua biraya: Kũrasãdo wãri
Begido idu biraya. Dokerado wãri Mogaratatado Tae idu. Iwagado wãri
Dozai idu. ‘arriba’
wãrizei v.intr.: Mau joma o kãrimape dumeta o baria de eda wãrize ita.
‘subir’
wãwa nom.: Mu payõdra bara mua jara bari dora bi-ia akui bara wãwarã
kĩraka.// Wãwa to ẽnara yi papa bi eda yirua. ‘niño, pichón, cachorro’
wãwa yi zake toma nom.: Wãwa yi zake toma buru bera bera borikia yirua.
‘recien nacido’
wãwa kãña bari nom.: Wãwa kãña bari trã nu mua. “arrullo”
wãzei v.intr.: Dumeta o baria dai wãze ita de eda.// Kõrabariba dayirã bedata
jõ bisi dota jũatu kãrape.Mau kakea bedara wãze be ẽa.// Nara beda mejacha
wãze basia poaga za, umu ẽ ita Kerado wãri. ‘ir y venir, subir y bajar, entrar y
salir’
wãze jarara nom.: Dai druadera beda wãze jarara iyi doba jãbade pinajũdru
bae bida bayi. “subienda”
wãzei v.intr.: Iyi poaga sõbe buta wididaira okiwa wãze dogo.// Kãwa oi bara
zesi, wãzeda marea jũkara urapetakua ita.// Chidimara mesẽra wãze totosi.//
weai v.tr.: Itua oide baira chãsõ tu bada. Mobe chãsõ ba baria. Mobe de eda
ede kãrimape kugurude wea bada, tubude wia bada. ‘echar líquido, vaciar,
verter’
weda adv.loc.: Mobeburu buape, kidua tupe, kidua ũru peya. Mobe de eda
ateya; de eda wepe, weda kubuya. ‘al lado de la casa’
wei v.tr.: Diapedara nara baniata jue panaria, do eda bemata we ẽ buru, kue
baniata we baria.// Kidua torrode buta joma ope wedaya.// Kimata wepe deta
bi-ia ara ota kirusia. ‘traer’
weikuai v.intr.: Mamauba jarasia kapũria de kui bi bada nara zeside nainu, de
joma kui bidai, yi wĩka eda bedara do eda weikuasida. ‘derramarse, verterse’
wẽi v.tr.: Mobe de eda edeya, yuwẽraa dia baria; yuwẽraba tubude ba wẽ
baria.‘raspar, depilar con fuego’
wẽi wẽi v.intr.: Mobe wẽi wẽi nu ma kawasi bida. “zungear, culiar”
wẽke kidua nom.: Nara wẽke kiduata bua baria; ũraga buape kugurude yu
baria. ‘planta medicinal, espe.’
wẽra kakua nom.: Ẽbẽra wẽrarãba “dayi kakua” a bada, “kẽ” a ẽ ba ita. Kẽ
bedeara wẽra kakua bedeara iyabau. ‘vagina’
wẽra zaketa nom.: Wẽra zaketa mera ede kĩra yirua. ‘mujer púber, señorita,
sardina’
wẽrarã jedeko ewari ũdu burude nom.: Wẽrara jedeko ewari ũdu burude
tau ẽ kaya nu meña. ‘hemorragia menstrual, regla, menstruación’
wẽrarã jedeko udu bari nom.: Kapũria wẽra jedeko udu baride no bi ẽa.
“regla, periodo, menstruación”
wẽrarã jedeko udu bari audre udu bei nom.: wẽrarã jedeko bari udu bari
audre udu beya. “menstruación prolongada”
Wi
Kuriwa mea wita juru wãsi bida.
‘oso’
wii v.intr.: ¿Yiko wisika? “estar cocida la comida”
wiai v.tr.: Mamauba yi ne bara pusura pã wiama basia ne warra eda.// Ãyara
wia panasi bidoweta, begita. Mamina ko panasi yi jãrara jũwurua kouguata.
“cocinar comida, preparar comida”
widii v. tr.: Ãkõre bara widisi baniata jẽsẽraa.// Kõrabariba nara widi bara
basia yi barirãa. Kõrabari bara widi ẽ basia.// “¿Kãrea?” widisi ẽbẽra wẽraba
pasia zedaba. ‘preguntar, pedir, solicitar, consultar’
Wido nom.: Wido Kachichi Karakarado ume ẽsadra chu bua. ‘comunidad de
Kũrasãdo’
wigai v.tr.: Dayi iba wiga baria.’silbar con los dedos en la boca’
wigi atei v.intr.: Ẽbẽra doitẽ wã ũ bua. Do eda wigi ateia. ‘nadar braceando,
chapaliar’
Wiru
Wirura ẽbẽra zõrarã ena netata basia
ne koa ita. Wirura mogara umeba chĩ
basia. ‘encendedor tradicional’
wĩka adj., adv.: Bokorrora ũkurura wĩka kirua.// Do ne ẽara ne arabia ede be ẽ
ba kasia, wĩka ede ba kasia.// Chidimara wĩka yirua.// Bania adua nu mu ena
kugurude bemata do panasia; wĩka jue panasi bida ne o ita.// “Mu wĩka yiru
baẽra jãwa ẽ bura”.// “Muta kora jãwa ẽ bura, mu wĩka yiru bera. Muta ko ẽ
buru mua dia bueya pakata bi-ia kakua oyiruta”. ‘pequeño, poco, poquito’
wĩka eda bedara nom.: Yi wĩka eda bedara do eda weikuasida. ‘residuo’
wurui v.tr.: Beka ne umu ena wuru chu bu.// China yara wuruma pata
wuruma eda warra. / Beda wuruma pada eda warra.‘freir’
ya adv.loc.; adv.man.: Dorema juwa ya kimare chu bua.// Mawe imama bara
krĩcha totosia paka ya eda uruta.// Enedruma tei teia bipe ya jirawe jirawe jiru
bua.// Pako Mario ume ya yi chĩsida. ‘lado a lado, de un lado al otro’
ya barrea adv.loc.: Baniara pikãga dru nu meña ya barrea. ‘por acá abajo
(del río)’
yara nom.: Mobe sugupe, nekoba yi bita jẽsausia, yi jũsita ãi oga edasia, yi
wata ãi sugu buesia. Mobeburu drapetakuasia, yi esugura pichia biratusida, yi
yara serasida.// Mobeburu yi yara wipe tubudeba ãi jirabarisia.// Bẽrogõara
yara warra. ‘carne’
Yarri
Yarri do eda bema. Yarri kakua chõda kirua. Yarri
kakua kara ne ẽa. Kakua berugua chu bua. Iyi burura
sumia kirua, yi ide ikarata a bua. Ikara drasoa chu
bua. Ita su sua chu bua Yi esugude uru neara bara
chu bua; yi orro za bida neara bara chu bua. Yi drura
jõpewedea taebara chu bua. Yarri zepe wã chu bua.
Ẽbẽra dugaba yarri bea bada Ẽbẽraba ko bada yarri
yarara. ‘pez parecido al barbudo’
yãba nom.: Kuriwa mea wita juru wãsi bida. Buside buside ũdusi bida wira.
Kuriwaba jarasi: “¿bu sama jira yidi yãba wi?” ‘tío’
Yerre
Yerre oide bema. Pakurude mirabari
wã chu bua. Yi druba jũe wã chu bua.
Yi kakua paima kara sea chu bua.
Yerreba ne joma ko baria. Ẽbẽraba
yerre ko bada. ‘mono prieto’
yi o bari nom.: Kapũria wẽra yi o bari bara, atia o tabea. ‘mujer fácil’
yibari nom.: Mobe muyi yibarita kaidu pẽwa zesia.// Bura wãwaba dau
chuwasia, mamina kĩrurãrua, wãwara bedea ne ẽa. Iyira zuburi yirua.
Yibarirãa jaradua ãyi wãwa ãña jũna marea.// Mu yibari ne o bua. ‘madre’
yibari nom.: Mama chu bida bayi dai yibari zroma.// Mau ewadera, drua
yiwidi basidera, neduwuru joma ẽbẽra basi. Niabau bania yibari ba be ẽ basi.//
Kõrabariba nara widi bara basia yibarirãa. ‘dueño’
yi umu torro nom.: Yi umu torro warra ẽa. ‘clara del huevo’
yi zake toma nom.: Wãwa yi zake toma buru bera bera borikia yirua. ‘recién
nacido’
yidi, yide, didi aux.contemp.: Kuriwa mea wita juru wãsi bida. Buside buside
ũdusi bida wira. Kuriwaba jarasi: “¿Bu sama jira yidi yãba wi?”.// Kõrabariba
dayirã bedata jõ bisi dota jũatu kãrape. Mau kakea bedara wã ze be ẽa. Beda
koya jarbaba ura yide ẽbẽra zakerã. Dayirã warrarã jẽga yide beda koya.// kue
poa didi. ‘estando’
yiko nom.: Waya edre nu mu bida Amukũra, Yãberarã drua a bada, ãyi yikora
nari, mauta ko chu bua.// Daiba yiko o bada diapeda ko ita, akusa kewara ko
ita.// Wẽraba yiko tue nu mua ko ita, beda ne ẽa.// Dayi kĩrameba ya bue baria
yikota. ‘comida’
yiko bi bari nom.: Dayi yiko bi bari kakuade eda bua. ‘aparato digestivo’
yiko oi v.tr.: Daiba yiko o bada diapeda ko ita, akusa kewara ko ita. ‘preparar
comida’
yiko adu badara nom.: ¡Yiko adu badara usa dia badua! ‘sobras de la
comida’
Kapũria yikora
Idi diapedara kosida pada yumata, ikade pãta, paka juba tãmata, eterre umu
jãra juma ena. Mamauba ũru dosida be bama bata.
Umatipara epedekode basia: neta torro pichita, pada wurumata, eterre jẽmata
ne umu ena ãba wia basia. Wakusa ne warra biratumata bego eda basia.
Mamauba yi ne bara pusura pã wiama basia ne warra eda. Mobe kapũria
sãbude ne kũa bata basia. Umatipa bema yiko warra basia.
Kewarara kosida neta pichi torro pichita wiamata chichi jẽma ena
kosida.Mamauba pada kuarata ũru basia. Ũru dosida ne kũa bata.
yirui, kirui, yirai aux.hipc.: Mawa burude ẽbẽra yu makẽra zakeba, ũraburu
poaga juwa kĩra ara ume buba, wabida kida jẽdare bema ẽ ẽ yirasi, mauba
pãnusi.// Chidimara butu kĩraka yiru. Chidimara wĩka yiru.// Mu sida mama
jeweda kĩra; mamauba dayi puwuru bi-ia ũdu kirua.// Mu wĩka yiru baẽra
jãwa ẽ bura.// “Muta kora jãwa ẽ bura, mu wĩka yiru bera. Muta ko ẽ buru
mua diabueya pakata bi-ia kakua oyiruta”.// Kuriwaba mea jãpeuba aku yirusi
bida.// Mobeburu baniata wea baria. Mobeburu chiruara jiradaya. Mobeburu
baniane bogachira bue baria. Mobeburu yi kaya bai yiruta jiradape kaidu
wãña.// ¿Sãwa yirupe?// Bura wãwaba dau chuwasia, mamina kĩrurãrua,
wãwara bedea ne ẽa. Iyira zuburi yirua.// Mobe akukua yirape bidokera
bakuruta zagaraba tu baria. ‘ser, estar’
yiwidi adj.: Mau ewadera, drua yiwidi basidera, neduwuru joma ẽbẽra basi.//
Mu zeze bia kaimokara ũnadru burudera pãrigu eda mi wã baria; dãda jĩru
yiwidi ũdu burudera kaidu pẽwa wã ita. ‘nuevo’
yiya pron.recipr.: Wẽrarã yiya i mitia bedeasia.// Dairã yiya bia osia.// Na
druade ẽbẽra joma yiya kareba duanua. ‘entre sí, uno a otro’
Yiwẽ
Yiwẽ bedea kayirua ũri ita jara chu bua: Iyira
“chi, chi, chi”, “chi, kũe” ku beira bedea
kayirua ũri ita. ‘pájaro cola larga que avisa del
peligro o de las malas cosas’
yo nom.: Kũbarra tio tio kĩraka chu bua, mawamina iyi kakuara audre chu bua.
Yi yo sida awara chu bua.
yoi v.intr.: Warra kakuata bi-ia joa joadru yo chu bua..// Yu makẽrarã trãpichi
bu kĩraka yo panua. ‘adornarse, pintarse el cuerpo’
yota nom.:“Euma, jãrapua chu bua yu makẽra, yi yota bi-ia erro erro chu
buru; yi wẽra buru bi-ia ũdu ẽ buru”, asi. ‘color, pintura corporal’
yõdra nom.: Yu wẽraba yikora epedekode joma ita tueya, yi warrarãa, yi
kimaa, wabemarãa sida, yõdra ne o bu sida ne koya.// ¿Yõdrata ita sõsika
mawera?// Mua jirtotosi ãbudeba mu yõdra nawekauta mu yõdra bikauba.
‘vieja, cónyuge’
yõdra ba wãi v.intr.: Yõdraba jara bua iyi yõdra ba wãta. ‘envejecer la mujer’
yõi v.intr.: “Kuriwa mu ume yi erbari yõnai”.// “Yõ akuda mobera.” ‘pelear’
yõnaira nom.:Korea mawa asi bida:. “Nugunu yõnaira”, asi bida. “Dayi
yõnaira”, asi bida kuriwaba. “combate, pelea”
Yu
Itua oide baira yi kugurude be tunuma
juruda kãrimape yude ba bada. ‘piedra
de moler’
yui v.intr.: Mau umadaude piradru bayi daira tubu koa ita, pada yu ita.//
Mobeburu wĩña yu numusida.// Mobeburu epedekode tuepe neta torro pichi
eda ko baria. Mawa wia ko baria beda yumara.// Ẽbẽraba korromata yu ko
baria.// Ẽbẽraba jũpe yu ko bada, ba ko bada, serrabari ko bada.// Kõrabariba
dota jũatu bi kãrape dayirã ne uta bea biya, yu beaya doba. // Ẽbẽraba pada yu
ko bada.// Mobeburu tubude eda yu takiruya; paima paima yu kãrimape doya.
‘cocer, cocinarse’
yumakẽra nom.: .: Euma, jãrapua chu bua yu makẽra, yi yota bi-ia erro erro
chu buru; yi wẽra buru bi-ia ũdu ẽ buru” ‘macho, hombre
yumakẽra omia nom.: Nau wẽra yumakẽra omia. ‘puta’
za adv.loc.; adv.temp.: Yarri esugude neara bara bara chu bua, yi orro za bida
neara bara chu bua.// Mobe yi de karuta buekuaya yi drũdau za.// De buru oira
nara pakuruta kimare drũdau za jũ baria. ‘a lado y lado; de...a’
za nau dei., demost.: Mamauba ũta kĩricha zeda za nau druade ne joma bura
dayi audu jaure bara chu bua. ‘este’
za ya adv.loc.: Akusa bania jũatu nu muta pikãga dru biya za ya barrea doya
yi deta zuburea o ẽ ba marea. ‘por acá, hacia acá’
Zagara
Zagaraba oi tu bada. ‘hacha’
Chiru zai
Dayi iba chiru za baria. ‘tocar
instrumento musical’
zai v.tr.: Joma tu kãrimape okiwade de oi mae jama baria. Mobe buru nara za
baria zobea sama okua ita, drũdau joukua ita. ‘medir’
zake adj.: Wẽra zakerãra juwaba beda bea panaria.// Kuriwa oide bema. Iyi
kakua kara bara chu bua, ugu kuara chu bua. Iyi buru zakea. Kĩbu bara chu
bua.// Kõrabariba dayirã bedata jõ bisi dota jũatu kãrape. Mau kakea bedara
wã ze be ẽa. Beda koya jarbaba ura yide ẽbẽra zakerã.// Opoga kakua pãwara
pãwara chu bua, yi zakedara; mawamina yi zõra baira ugu kuara chu bua.
‘pequeño, menor’
Zamo
Tusira zamo ume awara chu bua.
‘pajuil’
zarea adj.: Jũpera mogara edre bema. Yi kakua zarea chu bua, paima paima
chu bua. ‘duro, resistente’
Zaripuma nom.: Euma trũ ara Zaripuma. ‘el verdadero nombre del arco iris’
zarra nom.: ¡Bia ze burua nokorã, noko wẽrarã, nejaradia badarã, zarrarã,
nekareba badarã. Jomauba daya kawabu kĩricha ũrinape yi wãe buta ibiade ara
oda ita! “autoridad”
zata nom.: Mamauba chiru za ũri bisida; warrarãba yi zata ũdu bisida zõrarãa.
‘música’
zawa bai dei.dist: ¡Jipa totodutua!, zawa bai juwa ara eda wãña. ‘allá’
zawa jari idu adv.: Zawa jari idu yu wẽrata chu bua. ‘por allá’
zei v.intr., aux.: Nruema ãyi zei pakurura iyaba nu masi, nara nu mana kĩra.//
Mamauba ũta kĩricha zeda za nau druade ne joma bura dayi audu jaure bara
chu bua. ‘venir, llegar, convertirse, salir (el sol, arco iris)’
zepe wã adj.: Yarri do eda chu bua. Yarri zepe wã chu bua. Ikara drasoa chu
bua. Iyi kara ne ẽa chu bua. ‘va y vuelve’
zezõna ũtu bema nom.: Mu zezõna ũtu bema, mu zezõra zezera. ‘bisabuelo’
Zobea
Korroma do eda bema. Egoro zobeade
chu bua. ‘hueco, túnel, cueva’
zoiba ta nom.: Ẽbẽra bara zoiba ta ba do bada. “pepa de almendro para hacer
chocolate”
zokai v.tr.: Dayirãba dora ne joma ita zoka panua.// Kãurã pakuru buru zokai
ertakirua dora.// Ne zokai bua. ‘servirse de, utilizar’
´
Zõra
Zõrarãba jara bada do zromanera audre
yi bia mogarata dajata nu mu ẽ bera.
‘viejo’
zõra ba wãi v.intr.: Zõraba jara bua iyi zõra ba wãta. ‘envejecer el hombre’
zõrarã ena bema adj.: Zõrarãba jarasida warrarã bara kawai bara sida, dayirã
zõrarã ena bema kĩricha kĩra adua ẽ ba ita.// Ẽbẽra zõrarã ena bema
enedrumaba bea panasia bõpata.// Ĩbĩra zõrarã ena bema netata basia. Wiruba
koa basia. ‘antiguo, tradicional’
zõrarã kĩra yota nom.: Zõrarã kĩra yota bi-ia ũdu bua. ‘adorno facial’
zõrarã ũta karita nom.: Mama eda ũdu bisida zõrarã ũta karita. ‘danza con
tambor y gritos’
zõrarã ena bema ne bea ko bea bada netata nom.: Adewara zõrarã ena
bema ne bea ko bea netata ũdu bisida. ‘instrumentos de caza antiguos’
zrogai v.intr.: Mobe uaba joma bi-ia anebari kokiruya iya zrogai kawa.
‘mejorar la salud’
zuburea oi v.tr.: Akusa bania jũatu nu muta pikãga dru biya za ya barrea doya
yi deta zuburea o ẽ ba marea. ‘causar perjuicio, perjudicar’
zubureai v.intr.: Beda koya jarbaba zuburea yide ẽbẽra zakerã. ‘estar
sufriendo’
Zuerru
Zuerru batata kakua kĩraka kirua. ‘perdiz’
zugua adj.: Wãwa ĩñaba zugua nu mua.// Wãwa zake zugua chu bua.
‘pesado’
Paka yumakẽra bio zugua chu bua.